Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
;.
X'J-
h,
SSï"
/
LAS SIETE PARTIDAS
DEL SABIO REY
TOMO II,-
QUE CONTIENE LA 3.a 4 / Y 5.a PARTIDA.
MADRID 1829:
E N LA OFICINA DE D. Leon Àmarita}
CON ESPECIAL PERMISO D E S. M.,
Ley 1. F izo nuestro Señor Dios todas las cosas muy Dios por voluntad: que es la primera espa-
tit. 1. cumplidamente por el su grand saber (i), e da, porque se mantiene el mundo. E otrosi
lib. 1.
Recop. después que las ouo fechas, mantouo a cada en la segunda Partida mostramos de los gran- Ley 6.
des Señores, que la han de mantener gene- lib. tit. 4.
vna (2) en su estado. E en esto mostró, qual 1.
es la su grand Bondad, e Justicia. E en qual ralmente en todas cosas con fortaleza, e con Recop.
manera la deuan mantener aquellos que la poder: que es la otra espada temporal, que
han de fazer en la tierra. Ca bien assi como fue puesta contra aquellos que la quisiessen Ley 66.
quando la el quiso fazer, ouo saber, e que- embargar, o destruir porfuerça, errando con- tit. 5.
rer, e poder, para fazerla, otrosi los que la tra Dios soberuiosamente, o contra el Señar lib. 2.
Justicia han de fazer por el, han menester temporal, o contra la tierra onde son natura- Recop.
que ayan en si tres cosas. La primera, que les; queremos en esta tercera Partida dezir
ayan voluntad de quererla, e de amarla (3) de la Justicia, que se deue fazer ordenada-
de corazón, parando mientes en los bienes, mente por seso, e por sabiduría, en deman-
Ley 1. e proes que en ella yazen. La segunda, que dando, e defendiendo cada vno en juyzio, lo
tit. 1,
lib. 8 la sepan fazer (4), como conuiene, e los fe- que cree, que sea de su derecho, ante los gran-
Iiecop chos la demandaren (5) : los vnos con piedad, des Señores sobredichos, o los Oficiales que
e los otros con reciedumbre. La tercera, han de judgar por ellos. E de si fablaremos
que ayan esfuerço, e poder (6) para cumplir- de todas las personas , e cosas, que son me-
la , contra los que la quieren toller, o embar- nester para acabamiento de juycio : ca se-
gar. Onde pues que en la primera Partida gund dixeron los Sabios antiguos, dos tiem-
deste libro auemos fablado de la Justicia es- pos han de catar los grandes Señores, en que
piritual, que faze al orne ganar el amor de han de estar guisados para obrar en cada
(1) I OR el su grand saber. Sic ethabeturin Psalm. deposcit. Nec enim aut severitatis, aut clémentine gloria
i o 3 . Quam magnificata sunt opera tua,Domine! omnia affectanda est: sed perpensojudieio, prout quaeque res
in sapientia feeisti : implèta est terra possessione tua. expostulat, statuendum est, 1. perspiciendum 1 1 . in
(2) Mantouo a cada vna. Dédit formant futuris an- princ. D. de pœnis.
norum curriculis mundiprimus exortus, ut ea lege an- (6) E poder. Nota, quôd est necessarium in exer-
norum vices surgerent, atque in initio cujusque anni pro- citio, et executione justitiœpotestas libera illam exercen-
duceret terra nova seminum germina, quo primùm Do- di: et facit ad qusestionem, quam ponit Bait, in 1. 1. §.
minus Deus dixerat : germiriet terra herbam virentem, divus, col. 3. D. de variis et extraordin. cognit. utrum
germinans semen secundum genus suum, et secundum debeat habere salarium electus Potestas alicujus civita-
sui similitudinem. Ambr. in Hexaemeron. lib. 1. 4- cap. tis, qui propter tyrannum , vel novam sectam in civitate
(3) Quererla, e de amarla. Diligite justitiam, quiju- surgentem , non audet accederé , vel permanere in civi-
dicatis terrain. Sap. cap. 1. tate: ubi déterminât, quôd sic : quia non stat per enm,
(4) Que la sepan fazer. Nota, quôd judex debet quôminus regat civitatem: et quia secundum mores nos-
esse sapiens in ministranda justitia, et adde Bald, in 1. trae civitatis turpe, et verecundum est accederé ad iiliim
a. C. de sentent, ex périt, récit, dicentem, quôd in men- locum , si quis non posset justitiam liberé exercere: alleg.
te Judicisdebent esse duo Sales: Sal sapientise, quia alias 1. filius i 5 . de condit. institut, ibi, et adde Bald, in 1. fin.
est insípida: et Sal conscientiae, quia alias est diabólica. C. depœn. judie, qui malè judicavit, dicentem,quôd Po-
(5) Demandaren. Respiciendum est judicanti, ne testates , qui vadunt ad loca ubi sunt partialitates , non
quid ant duriùs, aut remissiùs constituât, quam causa possunt salva conscientia pertransire.
Torn. II. A a
Tercera Partida. Titulo I.
vno dellos segunil conviene. El vno, en tiem- que cosa es Justicia en si. E que pro viene de-
po de guerra (7), e de armas, e de gente, con- lia. E por que ha assi nome. E cuantas son las
tra los enemigos de fuera fuertes e podero- razones de los sus mandamientos, por que
sos. E el otro, en tiempo de paz, de Leyes, e se deue obrar.
Fueros (8) derechos, contra los de dentro tor-
tízeros e soberuiosos; de manera que siem- LEY I.
pre ellos sean vencedores. Lo uno con esfuer-
co, e con armas; e lo al con derecho, e con Que cosa es Justicia.
justicia. E sobre todo mostraremos del Dere-
cho , e de la Justicia, por que se gana, o se Raygada virtud es la Justicia, segund di-
pierde el-señorío, o la posession, o la serui- xeron los Sabios antiguos (1), que dura siem- Le>fs
dumbre en las cosas, e de las lauores viejas, pre en las voluntades de los ornes justos, e ¿J \\
o nueuas; e de los edificios, como se pueden da, e comparte a cada vno su derecho egual- lib. 2.
perder, o ganar, non los labrando, nin los mente. E como quier que los ornes mueren, ReC0P>
manteniendo como deuen. pero ella, quanto en si, nunca desfallece; an-
te finca siempre en los coraçones de los ornes
TITULO I. biuos, que son derechureros e buenos. E ma-
guer diga la Escriptura, que el orne justo cae
DE LA JUSTICIA. en yerro siete vezes en el dia, porque el non
puede obrar todavialo que deue, por la fla-
Justicia (1) es una de las cosas, porque queza de la natura que es en el; con todo es-
mejor, e mas endreçadamente se mantiene el so en la su voluntad siempre deue ser apare-
mundo. E es assi como fuente, onde manan jado en fazer bien, e en cumplir los manda-
todos los derechos. E non tan solamente ha mientos de la Justicia. E porque ella es tan
logar Justicia en los pleytos que son entre los buena en si, comprehende todas las otras vir-
demandadores, e los demaudados en Juyzid; tudes (a) principales, assi como dixeron los
mas avn entre todas las otras cosas, que auíe- Sabios: porende la asemejaron a la fuente pe-
nen entre los ornes, quier se fagan por obra, renal (3), que ha eu si tres cosas. La prime
o se digan por palabra. E porque en el co- ra, que assi como el agua que delía sale,'ñas-
mienço desta tercera Partida fablamos en ge- ce contra Oriente; assi la Justicia cata siem-
n e r a l d e la Justicia, queremos en este titulo pre do nasce el Sol verdadero, que es Dios:
decir de ella especialmente. E mostraremos, e por essó llamaron los Santos en las Escrip-
(7) El uno en tiempo de guerra. Vide in p r o œ m , a u t interficietur à sociis, aut relinquetur. Tull. l i b . 1. de
Instit. offic.
(8) De leyes e fueros. F u n d a m e n t u m civitatis m a gis LEX 1.
stat in l e g i b u s , quàm in l a p i d i b u s , et mûris, 1. 2. §. pos- Justitia est virtus r a d i c a t a , et p e r p e t u o durans in j u s -
tea , et ibi Bald. D . de origine Juris. t o r u m v o l ú n t a t e , j u s suum unicuique tribuens:hsecassi-
nnlatur fonti perenni. Hoc dicit.
T I T U L U S I. D E JTJSTITIA. (1) Los sabios antiguos. A d d e lnst. de Justitia et ju-
re in p r i n c . u b i Glos. quae declaratur p e r istarn L. et i s -
(1) Justicia. Nulla abundantiores videtur fructus tam diffinitionem commendat S a n c t . T h o m . 2. 2,quaest.
habere v i r t u s , q u à m Justitia , atque « q u i t a s , quae magis 5 8 . art. 1. et Arist. 5. Ethic. sicdiffinit: Justitia est ha-
aliis, quàm sibi prodest : utilitates suas negligit, com- bitus , s e c u n d u m quem aliquis dicitur esse operativus se-
munia emolumenta p i o p o n i t , Ambrosius in libio dePa- c u n d u m electionem justi.
radiso, cap. 3 . et super Psalm. 1 1 8 . serm. 1 6 . vers. i . (2) Otras virtudes. Est enim perfectissima omnium
d i c i t : Sola Justitia e s t , quae omnibus temporibus aliis v i r t u t u m , u t in autb. ut omnes obed. jud. Provin. in p r i n -
potius n a t a , q u à m s i b i , quotidiano usu et fructu p u b l i - cip. et ibi Bart. collât. 5. et est Ptegina virtutum. A n d r .
c o , suo damno alienas utilitates c u s t o d i t , quae nihil h a - de Isern. allegansTullium, inprœlud.feud. in fin. et injus-
beat utilitatis , p l u r i m u m laudis : et s e c u n d u m A m b r o - titia e s t , quae facit vacillare c o r d a subditorum dominis
sium lib. 2 . de offic. cap. 1 9 . claret, quod Justitia i m p e - suis. Vid. A n d r . de Isern. in cap. fin. de prohibit, feud,
lía confirmet, injustitia dissolvat : et u t ait Plato , infun- alien.per Lothar. et a d d e quod habetur in 1. 2 8 . titul. g.
dendus est animis hominuni Justitia; a m o r , sine qua non partit. 2. in fin. 1. et ubi est Justitia , ibi concordia caete-
solum R espublica, sed nec exiguus hominum cœtus, nec r a r u m v i r t u t u m , A m b r . in libro de Parad, cap. 3 . et
domus quidem parva constabit ; ea n a m q u e r e m o t a , q u i d juste Justitia Regina virtutum est : nam et p r u d e n t i a , li-
.aliud sunt régna , q u à m latronicia , u t dicit A u g u s t i n u s cet Princeps virtutum ab aliis a p p e l l e t u r , sine Justitia
4. lib. decivitate Dei; et ideó dicit Aristot. ad A l e x a n - nihil valet; Justitia verô sine prudentia multum poterif,
d r u m : Justitia regnantis utilior est subjectis, quàm fer- s e c u n d u m Tullium in 2. de offic. et secundum Aristot. 5.
tilitas temporu m : opus quidem Justitia; pax , et cultus Ethicorum. Haec est virtutum praeclarissima : et nec H e s -
Justitia? silentium et securitas , Isai. cap. 3 a . tanta enim p e r u s , nec Lucifer ita admirabilis. Justitia quidem simul
est vis Justitia;, u t nec illi qui maleficio et scelere p a s - omnis virtus est et p e r f e c t a , maxime v i r t u s , quoniam
c u n t u r , sine ulla ejus partícula vivere possint : nam et virtutum usus est.
Princeps l a t r o n n m , nisi sequaliter praedam dispartiatur, (3) Perenal. Yide S. T h o m . opuse. 6 1 .
D e la Justicia. 5
turas (Y|) a nuestro Señor JESV Christo, Soi estado, a sabor de si^.é teniéndose por ahon-
de Justicia. La segunda es, que assi como el dado de lo que ha. E porende la deuen todos
agua de la fuente corre siempre, e han los amar/assi como a l a d r e (5), e a madre, que
ornes mayor sabor de beuer della, porque sa- les da , e los mantiene. E'obedecerla, como a
be mejor (5), e es mas sana, que otra; otrosí buen Señor, a quien non deuen salir de man-
la Justicia siempre es en si, que nunca se des- dado. E guardarla, como a su vida, pues qué
gasta, nin mengua: e resciben en ella mayor sin ella non pueden bien beuir (6). >
sabor los que la demandante la han menes-
ter, mas que, en otra cosa. La tercera e$:, que LEY III.
assi corno el agua della es caliente en Inuier-
no, e fria en Verano, e la bondad della es Que quiere dezir Justicia, e quantos manda-
contraria a la maldad de los tiempos; assi el mientos son della.
derecho que sale de la Justicia, tuelle, e con-
trasta las cosas malas e desaguidas, que los Segund departieron los Sabios antiguos, Leyes
ornes fazen. Justicia tanto quiere dezir , como cosa en que 2 y 3-
se encierran todos los derechos, de qual na- j 1 ^' <y\
LEY II. tura quier que sean. E los mandamientos de Recop.
la Justicia, e del Derecho son tres. El prime-
Que pro viene de la Justicia. ro es, que orne biua honestamente , quanto
en si. El segundo, que non faga mal nin daño
I.PV 2. Pro muy grande (i) es el que nasce de la a otro. El tercero, que de su derecho a cada
'!'• i-Justicia, ca el que la ha en s i , fazel beuir vno. E aquel que cumple estos mandamien-
Recop.' cuerdamente, e sin mala estanca, e sin yerro, tos , faze lo que deue a Dios, e a si mismo, e
e con mesrnía: e aun faze pro a, los otros. Ca a los ornes con quien biue, e cumple, e man-
si sou buenos, por ella se fazen mejores^ res- tiene la Justicia.
cibiendo gualardones (2) por los bienes que
fizieron. E otrosí los malos por ella han de
Le ) 3 ser buenos, recelándose de la pena (3), que
tu". 4. les manda dar por sus maldades. E ella es vir-
lib. 3. tud, por que se mantiene el mundo (4), fa-
ec l,
° 'ziendo beuir a cada vno en paz, segund su
(4) Escripturas. Habetur in antiphona beat» Virgi- bene se gessit in uno officio, Princeps debet eum pro-
nis Felix namque, etc. vide Psalm. 7 1 . Zachar. 6. et videre ad aliud majus, 1. in nomine domini, §. 9. C. de
Maiach. 4. offic.prœfect. prœt.
(5) Porque sabe mejor. Ex hac lege videtur posse (3) Recelándose de la pena. Ut quos Dei timor à
die i, quód si alicui legan!ur alimenta (eui etiam debet malo non revocat, temporalis saltern poena cohibeat à
dari aqua, si est venalis, ut notât Bart, in 1. 1. D. de ali- peceato , cap. ut Clericorum, de vita , et honest. Cleric.
mentis , el cibariis legal.) quod debet dari de aqua fon- et sic poena indirecte dirigit hominem ad virtutem: vi-
tis perennis, quia est sanior : sed in hoe crederem atten- de bonum text, in §. his ita , 2 3 . quœst. 6.: nam timo-
dendam consuetudinem regionis, et qualitatem persona?, ré pœnae quis desistit à malo , et assumit postea bonam
cui legantur alimenta, 1. plenum 12. §. equitii 4. de usa, consuetudinem : et humani moris est consueta diligere.
ct habitat. 1. super crearíais 9. et ibi Joan, de Platea, C. l'4) Se mantiene el mundo. Nam impossibile est vi-
ele jure fisci, lib. 10.: et quia alimenta considerantur vere sine magijtratibus , et justitia , 1. 2. §. et post erigï-
secundum qualitatem persona; : quia aliter rniliti , et nem, D. de orig. juris, et in authent. utemnes obed.judi-
doctori, aliter rustico, aliter seni, aliter juveni : non cïb.provine, in piïnc. : undede jure gentium ortumhabue-
enim debet attendi in hoc legatarius multum delicátus 1. re Reges pro administranda Justitia, 1. ex hoc jure, D. de
si servos 2 5. D. de pign. actio, glos. in 1, ut pomum , D. Justitia , et jure : unde si aliqua gens occuparet aliquam,
de se/ vit. Insulam, et esset talis gens, quae non uteretur jure Ro-
LEX IL mano , et Civili, posset eligere sibi Regem , qui eos ma-
nu regia regat, secundum Bart, in suo tract, de Insula,
Per Justitiam vivunt homines rectè, et mensúrate, et super parte, nullius. Si tamen esset gens, qua? viveret
absque errorp: et ejus proemio boni meliores, ejusque dicto jure Civili, veluti juri isto Partitarum Hispani»,
formidine maliboni efficiuntur: hac mundussustentatur, non posset hoc faceré : imô talis gerens se pro mngistra-
ct homines reddit pacíficos : amanda est velut pater, ae tu incideret in Legem Juliain majestatis, secundum Bart.
mater: reverenda et obedienda, velut bonus dominus: (5) Assi como a padre. Sic ait Ambr. in lib. de Pa-
servanda, ut vita. Hoc dicit. rad, cap. 3. quod Justitia mater est pmnium.
(1) Pro muy grande. Justifia élevât gentem : mise- (6) Non pueden bien beuir. Nam in creaturis sine re-
ros autero facit populos peceatum. Proverb, cap. 14.' gimine recta non potest consistere administrado. Videas
(2) Resabiendo gualardones. Concordat 1. 1. §. 1. text, 'iii'cap. ad hoc , 89. distinct.
I). de Justina , el jur. nam boni sunt prsemiandi, mali
puniendi, C. de offie. rector.prov. 1. justissimos , et in 1. LEX II I.
et virtutuin, C. de stoi. et imag. et Principes missi sunt
a Deo in terram in pœnam malorum , et laudem bono- Juris praecepta sunt, honesté vivere, alterum «on
ïum , cap. sólita? , de majorit. et obedient, unde si unus laedere, jus suum unicuiqtte tribuere.
6 Tercera Partida. Titulo II.
TITULO II, LE Y I.
re contra patrem, qui teneretur de evictione: ita notan- bantur de publico : et idem in advocatis tenet Bald, in I.
ter elicit Paulus de Cast.per text, ibi, in \.filiusfamüias cum oportet, in princ. column. 5. C. de bonis qua? lib.
1 j /,. §. cumpa ter i 5 . D. de legat. i. Super quo tu la- liçet Spéculât, dixerit, tantùm esse quasi castrense, quod
tins cogita , an ex aliquibus considerationibus possis li- advocatus acquirit de salario publicó, ut si est advoca-
mitare : utpotè quód cogatur pater ad emancipandum tus fisci, vel pauperum: et adde 1. fori 4. ubi et Bald. C.
eum , vel ex his quae habentur in 1. Imperator 5o. D. de advocat. divers, judicior.
ad Trebell. vel quôd pater cogatur consentiré filio agen- (5) Los Juezes. Idem de eo, quod eis donatur causa
ti, glos. in 1. cum à maire , C. de rei vind. Bald, in 1. fin. eundi per officia. Bart. in 1. si mulier,ff. de castrensi
Ç. in computations , col. a. vers, primo queero-, C. de ju- pecul.
re dcl.il>. et extende istam i. etiam si àgat ex jure sibi (6) Los Escriuanos. An procédât tantum in salariïs,
cesso per alium, ut est casus in 1. actiones 7. D. de act. qua? consequuntur de publico ? ista lex facit quod sic,
el oblig. secundum iinain lectur. et est glos. sing, in 1. cum dicit, De las soldadas, etc. et idem tenet Bal. in 1.
siprimum, §. 1. D. dejur. dot. secundum Angel, et Paul, eum oportet, in principio , colum. 5. Ç de bonis quee li~
in I. /is nul/a , D. dejad, et sic limitatur quod ibi dicit beris.
«los. , quód nomine alieno alter potest agere contra al- (7) Que son como guerreros. Adde 1. advocad 14. C.
terum : nam pioceclit, quando agitur ad commodum de advocat. divers, judicior.
alienum , non propiium. (8) Entre el padre e el fijo. Adde 1. 4. C. de patria
(2) Razones ay. Adde alium casuin in cap. non est potestate, et Glos. in 1. lis nulla, ff. dejudiciis.
vol/is , ubi glos. et Doct. de spans. , et vide in cap. fin. (g) Que ouiesse menester. L. si quis à liberis 5. ia
dejud. lib. 6. princip.^. de liber, agnosc. et Glos. in diet. 1. ¿is nulla.
(3) De las soldadas. Idem erit de ármis, et aliis re- (10) Touiesse en poder. L. ûïl.ff. si aparente quis
bus donatis filio in militia degenti, 1. castrense 11. 1). fuerilmanum.
de castrent, pecul, ( 11 ) Para salir de m poder. Facit ad ea quae dixi ia
(4) En las Escuelas. Nota ex ista 1. personas, quse 1. 22. tit. 13. Partit, a. et adde ad istam legem 1. elegari'
liabent peculium quasi castrense , et adde 1. fin. C. de ter 24. §. fin. ff. depignorat. act. ex qua Paulus de Cast,
inoffic. testant, et 1. 7. tit. 17. Part. 4. Et in istis legi- ibi arguit contra illos, qui habent castra in feudum ab
bm videbis etiam de patron is causarum , et mediéis, et Ecclesia Romana, vel ab Imperio, si inhoneste et malè
omnibus aliis qui percipitint salaria publica occasione tractant subditos, accipiendo uxores , vel filias eorum,
dignitatis , bencficii, vel magisterii: non tamen intelli- qui cadunt per sententiam à jure feudi: ad quod etiam
gas , secundum Bald, ibi, de magistris lapidum, licet sa- benè facit ista lex; et vide quas dixi in diet, 1. 22.
laria consequanlur de publico , quia descendit à privata (12) Que si gelo desgastasse. Sive fraude, sive cul-
cansa: et etiam hodie secundum eum salaria advocato- pa, ut in 1. fin. C. de sentent, pass, etrestit. et tenet Bart,
l'um sunt quasi castrensia, licèt non dentur de publi- contra Glos. ibi in 1. Imperator 5o. ff. ad Trebell. Et
co, quia successerunl loco illorum , quae antiquitus da- quid si alienet immobilia? an procédât base lex, cuín fi-
8 Tercera Partida. T i t u l o II.
uies*e'en poder del o t r o , seyendo de edad, quieren emplazar. Ca atal demanda como es-
demandarle en juyzio (r3), que le entregue de ta non les deue ser otorgada, que la puedan
aquellos bienes. E si son ouiere edad com- fazer; e esto por dos razones. La primera,
plida, deue el Juez ante quien acaesciere este porque non guardarían a sus Mayorales aque-
pleytoj escoger ornes buenos, e sin sospecha, lla honrra, e aquella obediencia, que natural-
e darles en guarda aquellos bienes. Pero si el mente eran temidos de les guardar, faziendo
padre, o el abuelo fuere menguado, deuenle tal demanda contra ellos. La otra, por el lina-
d a r d e las rentas, o de los frutos destos bie- je que han con ellos. Ca si acaesciesse, que
nes, lo que fuere menester (i4) para en su vi- por la su demanda ouiessen de recebir alguno
da, e lo al guardarlo para cuyo es: de guisa, destos males sobredichos, aurian muy gran
que non gelo enagenen, nin gelo malmetan; deshonrra en ello, aquellos por cuya deman-
mas que le finque en saino, para acorrerse da les viniesse. Pero si gran tuerto (/|) ademas
dello, assi como de lo suyo, quando le fuere les fiziessen en sus cuerpos, o en lo suyo ; por
menester. tal razón como esta, bien podrían demandar
en juyzio, que gelo endereçassen, porque
LEY III. ouiessen emienda dello, de manera que non
recibiessen (5) daño en las personas, nin des-
En que manera puede elJijo, e el nieto, de- honrra, nin denuesto. E todas estas cosas so-
mandar al padre-, e al abuelo, despues que bredichas son tenudos de guardar, aquellos
fuere salido de su poder. que ouiessen seydo captiuos, e después afor-
rados (6), quando quisiessen mouer pleyto,
Ley 9 . Salen a las vegadas los fijos, e los nietos o demanda, a aquellos que los aforraron. Ca
,t
f- i- de poderío de sus padres, e de sus abuelos, derecho es, e muy guisada cosa, que siempre
Keeop a s s ^ c o m o mostrarnos en eí titulo que labia aya gran reuerencia el siervo a su Señor, que
en esta razón. E despues que son salidos de su le saco de premia, e de seruidumbre, e lo tor-
poder, si alguna demanda han estos mismos no a libertad. Ca los Antiguos por tanto lo
contra aquellos, en cuyo poder ante eran, judgaron(7), como si lo fiziesseome de nueuo.
bien gela pueden entonce demandar en juy-
zio. Pero en esta manera: que en ante que los
emplazen, muestren su querella al Judgador
del logar, demandandol, que les otorgue ( i ) ,
que los puedan emplazar, e el deuelo fa-
zer (2). Fueras ende, si entendiesse, que la
demanda era atal, de que podiesse nacer muer-
te, o perdimiento de miembro, o enfama-
miento(3), a aquellos sus Mayorales, a quien
lio potent esse consulturo, vindicando ea? Bar. in diet. 1. tionis membri, vel infamise : quo tainen casu , si magnam
Imperator tenet, quód tunc non procédât dict.l. Irnpe- injuriara in persona , vel in rebus patiatur, agere potest
rator, et habebit locum 1. fin. §. hocproculdubio, C. de actione in factum ad emendam; non verô criminaliter ad
bonis quœ lib. etc. et 1. i. C. de boni* matern. etc. quod peenam: et idem in liberto contra patronum. Hoc dicit.
est limitandum secundum Paul, de Cast, ibi ih fin. nisi ( i ) Que les otorgue. Concord. 1. 4- %. prœtor ait,ff.
alienaret immobilia iu potentiorera, à quo non ita de fa- de in jus vocand. et 1. 3. C. eod.
cili iilius posset vendieare : vel alienatio fit in personas, (2) Eel deuelo fazer. Concord, l.sed si/tac lege io.
quae bona essent deterioraturœ: vel nisi constaret de ma- §. prœtor ait \i.ff. de in jus voc.
nifesto dolo patris : et sic procedit Glos. quae ibi hoc vo- (3) O enfamamiento. Etiam si induceret infamiarn
luit, et idem tenet ibi Alexand. de Imola. facti tantum apnd bonos viros, ut déclarât Glos. in diet.
( i 3 ) Demandarle en juyzio. Vide 1. Imperator 5o. 1. sed si hac, §. prœtor ait ,ff. de in jus vocando.
ff. ad Trebel. et in authent. ut liceat matri et avia*, in (4) Pero si gran tuerto. Secus, si levis esset injuria;
pi inc. collât. 8. Glos. in dicta 1. lis nulla. ut ff. de injur. I. prœtor edixit 7. §. prœterea a. Glos. in
(i 4) Lo quefuere menester. Ex ista~\patet, quôd in diet. 1. sèd si hac, §. prœtor ait.
casu, in quo aufertur patri administrado bonorum ad- (5) De manera que non recibiessen. Et sic etiam si
ventitiorura filii propter dilapidationem, non reserva tur prosequatur sua m vel suoruminjuriam , non potest pa-
patri ususfructus, prout dicebat Joan. And. in addit. ad trem accusare criminaliter: et idem habetur in 1. hi' ta-
Spéculât, in tit. de dot. restituend. in addit. fin. sed re- men I 1. ubi Glos. 1. ff. de accusatione.
servantur tantum alimenta, ut tenet Paul, in 1. Impera- (6) Jforrados. Concord. 1. 4- §. Prœtor ait, ff. dé
tor , ff. ad Trebel. in jus voc. et 1. fin. C. qui accus, non poss. et adde ). 1,
et ibi Bar. ff. de jure patronat.
LE X 11 1. (7) Por tanto io judgaron. Habetur enim servus
pro mortuo. Vide 1. servitutem »09. ff. de regul. jur. et
Filiusfamilias à patria potestate liberatus, venia pe- in authent. de nupt. §. si vero decretwn, collât. 4.
tita à judice , agere potest contra parentem; nisi in facto
:ex quo posset imponi pàrenti mortis poena , vel mutila-
Del Demandador en Juyzio. 9
LEY IV.que ayunto nuestro Señor Dios, entre quien Ley 27.
tit. 3.
deue siempre ser verdadero amor, e gran aue- Mb. e.
Quel hermano a su hermano non puede fa nencia. E porende touieron por bien los Sabios Recop.
zer demanda en Jujcio, si non por cosas antiguos, que losmaridos vsen delosbienes de Ley 4 .
tit. 3.
señaladas. sus mugeres, e se acorriessen dellos , quando lib. Ô.
les fuesse menester. E otrosi que gobernassen Recop.
Hermano (i) contra hermano non puede ellos a ellas, e que les diessen aquello que les Ley 3.
tit. 9.
fazer demanda en juyzio, sobre cosa por que convenia, segúnd la riqueza, e el poderío que lib. Ô.
recibiesse muerte, o perdimiento de miem- ouiessen. E maguer que acaesciesse que el vno Recop.
Ley 6.
bro, o ser echado de la tierra (a). Fueras en- tomasse de las cosas del otro, que aquel a quien idem.
de, si lo fiziesse, por fecho que tanxesse a el. fuessen tomadas , non le podiesse fazer de-
mismo: assi como si el se trabajasse por si de manda por ellas en juyzio, como por razón
lo matar, o de le fazer perder miembro , o de de fuerça, nin el, nin sus herederos (2). Mas
otra cosa que se le tornasse en muy gran des- touieron por bien, e por derecho, quel po-
h o n r r a , o si le quisiesse deseredar sin dere- diesse demandar, que le tornasse aquello que
cho; o por muerte de Señor (3), que le ou ¡es- le auia tomado de lo suyo a sin razón, o que
se muerto a traycion, non auiendo otri, quien le fiziesse emienda de otro tanto. E otras de-
lo demandasse, o por fecho de otra gran tray- mandas non se deuen mouer, de que les nas-
cion, que tanxesse al Key, o al Reyno. ciesse denuesto (3), o mala fama, o por que
ouiessen de recebir pena (4) de justicia en
L E Y V. los cuerpos, en quanto durare el matrimo-
dio. Fueras ende, si fuesse eu razón de adul-
Que el marido, e là muger non se pueden de- terio, que alguno dellos (5) fiziesse, o sobre
mandar enJufzio, si non por cosas razón de traycion (6), que fiziesse alguno de-
señaladas. llos contra el Rey, o contra su Señorío; ca
Marido, e muger son vna compaña (i), en tales cosas como estas sobredichas, quan-
Que los Criados, e Semientes non deuen traer Citando el fijo de familias puede entrar en
a sus Señores en Juyzio, si non por cosas juyzio sin su Guardador.
señaladas.
Contra el fijo, o el nieto, que estouiessé Autoi.
Seruientes ( i ) , nin criados, que orne ten- en poder de su padre, o de su abuelo, auien- •[£ |*
ga en su casa, que biuan a su bien fecho (2), do alguno a fazer demanda en juyzio (1), aper- Re'cop*.
o por soldada que del tomen, non puede nin- cebiclo deue ser el que la quiere començar, n- 12>
guno dellos mouer demanda, contra aquel (3) que la faga, estando delante el que lo tiene
con quien biue, o biuio (4), sobre cosa de en su poder. Ca de otra guisa, non geia po-
quel podiesse venir muerto,'o perdimiento dria fazer con derecho. Pero si el que lo ouies-
de miembro (5), o de su fama, o de gran par- se en guarda, non fuesse en la tierra, deue
tida de su auer, a tanto que ouiesse de fincar el querelloso pedir al Juez del logar, do quier
pobre si lo perdiesse. E si alguno dellos tal fazer la demanda, que de algund orne, que
demanda mouiesse, contra qualquier de los tome en guarda a aquel a quien quiere de-
que de suso diximos, en manera de acusa- mandar, quanto en aquel pleyto, e que sea
ción (6), non le deue ser cabida, e demás de- como su Personero en el, e el Juez deuegelo
ne morir por ello. Fueras ende, si lo fiziesse dar. E entonce este que quiere demandar,
por descubrir traycion (7), que tanxesse al puede fazer su demanda seguramente. Èsso
Rey, o al Reyno, o alguna (8) de las otras per- mismo dezimos, que deue ser guardado, quan-
sonas, que son ayuntadas a el, por que po- do aquellos que diximos, que están en poder
diesse caer en pena de traycion, si lo non di- de otro, quieren començar alguna demanda
xesse. E esto es, porque maguer son tenudos en juyzio contra otros. Ca si aquel que tiene
a los Señores con quien biiien, por el bien en su poderío algunos dellos, non fuere en
fecho que resciben dellos, mayormente lo de- la tierra, do quiere fazer la demanda, el fijo,
uen ser al Rey, que es Señor natural, también o el nieto la puede por si mismo fazer, seyen-
de aquellos con quien biuen, como dellos mis- do mayor de véyntécinco años. Mas si fues-
alio modo , ubi glossa Yoluit, quód isto casu servus ca- cul. tit. de statu monachor. in princ. ubi ponit forman»
veat de rato , qusesecundum Bait, approbatur ibi com- libelli contra monachum , et etiam contra monasterium;
muniter. Salic, tamen tenet, quód et possit agere servus ex quo Paul. deCast.'vult in authent. causa, quœfitcum
sine cautione de rato , cum forte non inveníat fidejusso-monacho, C. de episcop. el cleric, quód utraque forma
rem , cum servus nihil habeat in bonis; etvidetur sequa admitteretur : quod deciditur Me , ut non admittatur li-
bellus contia monachum.
opinio Salic, et facit ista lex pro ea, cum non exigat hanc
cautionem. (3) Passan al Monesterio. Et ipso jure per ingres-
(2) O lo desapoderasse. Et sic pro recuperanda, et sum acquiritur monasterio tarn proprietas, quam pos-
retinenda possessione, non verô adipiscenda. Vide glos. sessio, sicut acquiruntur a n o g a t o r i , 1. si adoptavero
in 1.fin.C. qui légitimant personam. 16. D. de precario, glos. notab. in cap. fin. i g . quaest.
(3) Que matassen a su Señor. Adde 1. 3. §. utrum, fin. Bart, in authent. si qua mulier, C. de sacrosanct. £c
D. ad Syllanianum: imô hoc casu servus vindicans n e - ' clés, et Ab. in cap. in prœsentia, de probat. col. antepe-
cem domini consequitur libertatem, 1. domino i 6 . eod. nultim.
tit. et 1. i. C. pro quib. caus. servipro prœmio libert. (/i) Que montare aquello. Vide Instit. de acquisit.
(4) Perder miembro. Àdde 1. hos accusare, §. si ser' per arrog. §.fin.et Abb. in diet. cap. in prœsentia t ad .
fin. et Paul, in diet, authent. causa.
vus, et §. omnibus , D. de accusât, et i. %.C. eod. et 1. si
criminis l\. C. ad leg. Jul. de vipubl. (5) O la carga. Ex hoc verbo patet, quod monaste-
(5) Recebir muerte. Vide glos. in 1. 2. C. de accus. rium tenetur alere filios ingressi. Vide Bart, in 1. si quis
(6) Otrosi dezimos. Concordat I. fini C. ubi causœ à liberis 5. §. item rescriptum 1 7 . 0 . de liber, agnosc. et
fiscales , etc. Fel. in diet. cap. in prœsentia, de probat. col. i g .
LEX X. (6) Por deuda que les deuen. Sed an tenebitur fis-
cus dotare filias condemnati ? Bald, in 1. fin. C. de dotis
Ingressus religionem pro mortuo reputatur , et ejus promission, tenet quod sic, et idem tenet Bart, in 1. sima-
bona acquiruntur monasterio : ideo pro debitis anterio- rilo 3 i . §. si volúntate 2. Tt.solut. matrim. Vide 1. si so-
ribus non ipse, sed monasterium convenitur usque ad ciuspro filia , D.pro socio.
bonorum dumtaxat quantitatem , in qua successit. Idem (7) Que aquel mal fiziessen. Vide quse notât Bart,
in fisco in bonis alicujus propter delictum snccedente. in 1. post contractum, D. de donation.
Et si servus manumissus debita contrahat, et postea re- (8) Pueden fazer su demanda. Adde I. 2. C. ad I.
digatur in servitutem , agendum est contra dominum, Jul. de vipubl. et intellige quando eonfiscantur bona
non contra servum. Hoc dicit. vel quota bonorum : nam si condemnatio fieret in certa
( i ) Para fincar en la orden. Concordat cap. pla- quantitate, ut in centum, vel mille , tunc fiscus non te-
cuit, i 6 . quœst. i . netur creditoribus , licet piseferrentur creditores fisco,
(2) Deuela fazer a su Mayoral. Approbatur opinio ut C.pœnis Fiscal, creditor, prceferr. lib. io. Ita décla-
Canonistarum in cap. in prœsentia , deprobat. ubi Abb. rât Alber. in diet. 1. a. post Cynum.
penult, etfin.col. videtur reprobare id quod sentit Spe~ (9) Non es tenudo. Adde 1.1. §• an bona, D. de jurefisci.
Del Demandador en Juyzio. i3
sieruo, e lo ouiesse afforrado m Señor, e en aquel pleyto: e aquel deue responder por el,
aquel tiempo que estouiesse forro , fiziesse e guardarle su derecho bien, e lealmente. E
deuda con otro orne, e después ouiesse fecho el que de otra guisa fiziesse demanda contra
cosa por que lo tor nasse (to) en seruidumbre, atal persona, que non ouiesse edad compli-
como de primero, aquel cuyo era; que si al- da, si el juyzio fuesse dado contra el deman-
guno le quisiesse demandar aquella deuda, dado , non deue valer; e si fuesse dado a su
non lo puede fazer a el, mas al Señor en cu- pro (3), e a daño del demandador, es valedero,
yo poder fuesse.
LEY XII.
LEY XI.
Que el Juez deue dar quien responda sobre
Que el Juez deue dar quien responda por el los bienes que son desmanparados.
huérfano , que non ha Tutor en la tierra.
Vegadas y ha, que catiuan ( i ) , o non son
Menor seyendo alguno de edad de veyn- en la tierra, aquellos contra quien el deman-
L dador quiere fazer su demanda, o mueren sin
ta' ¿' te cinco años , non pueden fazer (i) contra el
l¡b. 2. demanda ninguna en juyzio , a menos que sea herederos (2), por que han de fincar sus bie-
Kecop. f i a n t e , aquel que lo lia de guardar a el, e a nes desmanparados. E porende, el que quisie-
sus bienes. E si por auentura acaesciesse, que re fazer tal demanda como esta, deue pedir al
tal demandado como este non ouiesse quien Juez del logar, que de quien guarde (3) en a-
lo guardasse, aquel que quiere fazer demanda quel pleyto, los bienes de aquel a quien quie
contra el, deue pedir ai Juez (a) del logar, re demandar, e el deuelo fazer. E esto es, por
quei de quien lo guarde, e responda por el en que su Señor non seria y para responder, nin
juyzio : e el Juez deue catar alguno orne bue- otro por el. E quando tal Guardador fuere da-
no , que sea su pariente, o veziuo, sin sospe- d o , puede entrar en juyzio con el, e todo
cha, assi como dize en el titulo de los Guar- quanto razonare, o fiziere por el derechamen-
dadores , e dargelo, que sea su Guardador en te , e sin engaño , sera valedero, tan bien co-
(10) Por que lo tornasse. Ut in 1. 1. et 2. et fin. C. Bald. dicit in I. fin. C. si adversus rem judical, etc. quod
de libert. et eorum liber, in 1. i. C. de ingrat, liber, et procedit hoc, etiam si lis fuit contestata cum minus le-
cap. octava discussio, 12. quasst. a. gitima persona, quidquid in hoc dixerit Jacob. Butr.
Minor 2 5 annis non habet legitimam personam stan- Bonis captivi, vel absentis , vel sine haerede defunct!
di in judicio: et contra eum agere volens, petat sibi dandus est curator, contra quern agatur, et agat. Hoc
dari curatorem, et judex dabit consanguineum, vel vi- dicit.
cinum qui proeo respondeat ; alias judicium datum con- (1) Que catiuan. Concordat 1. ab hostibus i 5 . in
tra minorem non tenet ; teiiebit tainen si pro eo detur. princip. D. quib. caus. major, etc. et ibi glos. dixit de
Hoc dicit. curatore, qui datur bonis absentis , qui est ultra mare,
( 1 ) Non puede fazer. Concordat 1. 1. et 2. C. qui le- quod gratia exempli posuit: nam idem , si absens esset
git, penon, etc. in partibus remotis extra provinciam , ita quôd venire
(•j.) Deue pedir al Juez. Sed an prius debet admone- de proximo non speratur : nam et tali absenti potest da-
re adultum , ut sibi petat curatorem , ut habetnr in 1. ri curator ejus bonis , ut dicit Bald, in 1. cum proponas,
I. C. qui pelant tul. vel curat, ubi Salicet. allegat Jacob, 9. C. de bonis auctorit. judie, possid. col. penult, et in 1.
de Rave, dicentem , quod erat necessarium ? Videtur, cohœredibus 1 7. C, famil. escisc. et in J. ignorare 4. C.
quod non sit necesse per ¡stum legem ; sed judex statim de restituí, milit. ubi et Bar. et Paul, de Cast. , et Angel,
ad petitionem partis citabit, oblato libello , adultum, ut et Joan, de Imo. post Bart in 1. siquis institualur 2 3 . D.
legitime compareat responsurus Titio: et si compareat de hœred. instit. nam si speratur de proximo venire, ex-
sine ciiratore ,-movebitur per judicem , ut petat sibi cu- pectandus esset , 1. penult. D. de legationibus, et diet.
ratorem dari, et compelleturad volendum in genere, se- 1. ignorare, qu<e loquuntur in absente causa Reipubli-
cundum Salic, in diet. 1.1. quern-vide dum tenel,ita prac- c<e, et a'ddeBald. in 1. muto 6. §. fin. D. de lutel. An.
tican: et ego semper practicari vidi, ut ipse adoleseens auleincontra absentem culpóse, vel non culpóse, posset,
nominet quern vult in curatorem ad illam litem. Et debet citatione ad domuin facta, procedi etiam non dato cura-
esse cautus , qui litigat, ut non litigetcuni curatoreejus, tore bonis? Vide in cap. fin. de eo qui mitlit. in posses,
quern putat esse majorem, quia aperit ei viam ad resti- causa rei serv.
tutioiiem petendam , Bald, post glos. ibi in 1. 2. §. quod (2) Sin herederos. Si enim haeredes relinqueret, illi
observari, col. 3. C. de j warn, column. Si tamen in veri- sunt requirendi, antequam curator detur bonis, secun-
tate probaretur major a:tas, cessaret restitutio, cum dum Bart, in 1. 1. D. de curat, bonis dando.
constaret dationera curatoris fuisse nullam. Vide ibi per (3)" Quien guarde. De isto curatore dando bonis,
eum. vide Bald, in 1. 1. column. 2. C. de action, et obliga-
(3.) A su pro. Adde 1. non eo minus lk-C.deprocur. tion. Sed si datur curator bonis alicujns, qui cessir bo-
et tdem esset in Ecclesia , secundum glos. in cap. mona- nis, potest dari à creditoribus , ut in 1. fin. D. de cu-
*/"', 16. qusest. 1. ethic videtur esse casus pro eo quod rat, bonis dando , et per Bart, in 1. actor çj. D. rem
i4 Tercera Partida. Titulo II.
mo si estouiesse delante aquel cuyos fuessen lo cumplan, como quier que todos en vno
los bienes. Ca de otra guisa non valdría (4) la sean temidos de lo cumplir; bien assi como
demanda, que fizíesse. E si por auentura a- la deuda, que deuiesseo a ciertas personas de
caesciesse, que los bienes de los sobre dichos algún lugar, que non lo pueden todos en vno-
fuessen tantos, que los non podiesse guar- demandar, mas solamente aquellos, a quien
dar vn orne solo, e ouiessen a dar mas Guar- pertenesciesse la demanda.
dadores; cada viio destos que fuessen puestos
para^guardarlos, puede demandar en juyzió, LEY XIV.
e responder por razón de aquello que ha de
guardar; bien assi como los Guardadores de Como pueden mouer demanda contra las
los huérfanos lo pueden fazer, sobre los bie- otras personas, deque non fablan las
nes de aquellos que tienen en guarda. leyes sobredichas.
ratam hàberi. Et datur curator abscnti ad ejus favorem, (2) A otras personas. Adde 1. in tantum 6. §. uni-
vide I. ab hostibus i 5. in princip. D. ex quib. caus. ma- versitatis, et ibi Doct. D. de divis. rer. et 1. sed sihac 10.
jor, et ibi glos. et Alber. quem -vide. §. qui manumittitur 4. D. de in jus vocando.
(4) Non -valdría, Ex ista lege videtnr dicendum, (3) O el Cabildo. Nota istam legem et adde 1. 1. §.
quód si hahentes instrumenta guarentitia peterent ea exe- quibus, D. quod cujusque universitat. nom. et ibi notât
cution! mandari, hsereditate jacente, nihil valeret exe- Angel, licèt secundum eum in aliquibus locis servatur
cutio, et processus super hoc factus : unde cauti debent contrarium, et injuste. Bald, tamen in 1. etiam, col. 5. C.
esse , ut pétant priùs curatorem dari bonis , et cum illo de execution, reijud. dicit, quod si consuetudo dicta-
litigare : et hoc tenuerunt Angel» et Joan, delnrola in J. ret, quod pro debito universitatis caperentur jumenta
si servus hcereditarius 2 5. D. de stipulation, serv. et Jas, singularium personarum, valeret consuetudo. Aliegat 1.
in I. cum debitoris 7. C.dejud. et Ang. in \.an civitates 8. missi opinatores 7. C. de exactor, tribut, lib. 10. quam
D. quod cujusqiie universit. nom. dicit valdè notabilem : et vide per eum, quid si homines
de universitate obligent se ut universitatem, et ut homi-
LEX XIII. nes particulares; et adde Bart. in 1. 4- §• actor, D. de re
jud. et vide quae dixi in 1. 1 5. tit. 10. Part. 7.
Procurator , seu Syndicus conventus, capituli, vel (4) Apersonas ciertas. Sed an possint cap! Cónsu-
conciliij seu universitatis eonveuiendus est, non singu- les, et Rectores pro debito universitatis? Vide Bald, in
l a r s persona: neque pro debito universitatis conveniri 1. etiam 5. col. l\. C. de execution, rei jud. quod sic, si
possunt persons particulares illius; neque quod singula- universitas est in mora.
ribus de universitate debetur, petere potest universitas.
Hoc dicit. LEX xir.
( i ) Porque son muchos. Et sic propter dlfficultatem
comparendi, etdefendendi;benè tamen potest concipi li- Contra alias personas , quae non sint de superiùs dic-
bellus contra universitatem, qua; si mittat Syndicum, po- tis, et eorum procuratores agi potest. Hoc dicit.
test cum eo fieri processus , ut déclarât Joan, de Plat, in (1) Como a sus Personeros. Prima tamen citatio inci-
1. 1. C. de jure reipubl. lib. 1 1 . ubi etiam dicit, quôd et pere debet à persona domini, si commode fieri potest;
si solus Syndicus citetur , et ipse compareat, et respon- alias potest citari procurator, Glos. in cap. causant,
deat, tenebit sententia, licet universitati competet resti- quœ , de dolo, etcontum, vide Abb. in cap. dilectus, de
tutio : vide i b i , et ista lex videtur annuere, quod tr.neat procurât.
prima cilatio in personam Syndici.
Dei D e m a n d a d o r en Juyzio. ID
da dellds<assi como si fuere pieça entera, o
LEY XV. media, o quantia cierta de varas. Esso mis-
mo dezimos, si fuesse pieça de seda, o de pur-
En guales cosas deue ser auisado el Deman- pura, o de cendal, o de lienço. E si por a-uen-
dador, en fazeria demanda. tura demandasse paños, que fuessen tajados,
o cosidos, de qual manera quier sean,deue
Catar deue el demandador, non tan sola- dezir el nombre dellos, e quantos son, e la
• mente a quien faze su demanda en juyzio, as- color. Mas si demandare arca, o maleta, o
• si como en estas leyes diximos, mas aun que saco cerrado (4) con llaue, o sellado , que
'. cosa es aquella, que quiere demandar. E pri- ouiesse dado a alguno en guarda, e lo razo-
meramente, si es mueble, o rayz. E después nasse por suyo, non es tenudo el demandador
desso, si quiere por su demanda auer ei se- de dezir señaladamente las cosas , que son
ñorío della, o la tenencia, o si quiere razo- dentro en ella. Pero si quisiere demandar et
narla por suya. O si quiere demandar la pos- arca , e nombrar las cosas que son en ella,
session della tan solamente. O si pide emienda puédelo fazer, e non se puede el demandado
de daño, o de tuerto, ode deshonrra, que-aya escusar de le responder, maguer diga, que
rescebido en si mismo, o en lo suyo; o alguna non sabia que cosas eran las que yaziati den-
otra cosa señalada quel deuan dar, o fazer. Ca tro. Esso mismo dezimos, que deue ser guar-
si la cosa quisiere demandar por suya, e fuere dado en todas las otras cosas semejantes des-
mueble, ebiua, assi como sieruo, deue dezir tas, que auemos dicho señaladamente en es-
(2) el norae del,si lo supiere, e si es varón, o ta ley. Pero si aquel que faze la demanda, so-
mu^er, o mancebo, o viejo, o negro, o blan- bre la cosa que se suele medir, o pesar (5),
co f e si fuere cauallo, o muía, o otra ani- dixere por su jura, que non sabia, nin se a-
malia, deue dezir de que natura es, e que co- cuerda ciertamente de la quantia del peso, o
lor ha. E si fuere pieça de oro, o de plata(3), de la medida, bien puede el Juez reseebir su
o otra cosa semejante, de aquellas que se sue- demanda, maguer non diga señaladamente
len pesar, deue dezir el peso della. E si fue- quanto es. Epor quanto pudiere prouar, que
re lauor que sea fecha de mano de orne, as- fue aquello que demanda, sobre tanto le de-
si como vaso, o escudilla de plata, deuela ue ser dado el juyzio, e non por mas.
nombrar. E si es auer monedado, conuiene
que diga de qual metal es, e la quantia de-
llo. E si fuesse trigo, o ceuada, o vino, o a- LEY XVI.
zey te, o alguna de las otras cosas, que se sue-
len medir, deue dezir de qual natura es, e la Que las cosas muebles, que son demandadas,
medida dello. E si es seda, o lana, o lino pa- ' deuen parecer en juyz¿o.
la labrar, deue dezir la quantia del peso. E
si fueren paños texidos, que non sean tajados, Parecer (6) deue en juyzio la cosa mue-
nia cosidos, deue dezir la color, e la medi- ble (7) , que demanda un orne a otro , ca mu-
chas veces acaesceria que non podria el de-
(8) Ciertamente. Sed an volens petére restitutionem tionem obstaculi , quàm ulterius proeedatur : quod di-
rei possit agere tàm'ad exhibendum, quàm rei vindica- cit notandum.
tione, in eodem libello? Glos. in 1. 1. D. ad exkibend, (1 a) O cal metiere. Quid si habet immissum? Glos.
et C.eodem,~-h fin. dicit, quód sic; conlrarium dixit Clos, in 1. in rem 2 3. §. tignum 6.D.de rei vind. dicit idem es-
in 1. 3. super parte acturus, D. eod. Vide Alb. in diet. se, sed reprehenditur ibi per Ang. et Bald.
I. 1. ex cujus dictis colligitur, quôd regulariter possunt ( i 3 ) Non es tenudo de las sacar. Ergô à contrario
ambse actiones conjungi, licet super prima actione, sci- sensu, si libenter vellet, posset; Glos. tamen in diet. §.
licet ad exhibendum, primo est proeedendum; quod tignum tenet, quôd nee hoc casu posset, ne urbs defor-
tamen fallit, si res, quaepetitur exhiberi, sit conjuncta, rnetur: et istud credo vertus etiam per istam legem, cum
vel inclusa alii rei, ut in 1. gemma, 6. eodem, et in 1. in sit eadem ratio. Vide ibi Alberic. qui etiam tangit, quid
rem 23. §. item quœcumque 5. D.de reivindicat. etetiam si sine deformitate possit extrahi, de quo vide Ang.
fallit, quando ipsa actio ad exhibendum induceret resti- ibi.
tutionem rei : nam tunc non possunt simul proponi, 1. (i/i) Las casas o los edificios. L. Prœtor 20. §. hoc
nemo 4 3 . §• quotiens, D. de reg.jur. et quando hunc ef- interdictum 10. D. de nov. oper. nunti, 1. 2. ç. si quis ne-
fectum habeat actio ad exhibendum, ponit Glos. in 1. 2. mine I 7. D. TS'e quid in loco publico.
D. ad exhibend. et 1. Celsus 5. §. idem Celsus, et 1. tig- (i 5) Lo ouiesse fecho a buenafe. Nota hoc, quôd
ni 7. §. ultimo, et 1. Julianus 9. §. final. D. eodem ti- etiam bona fide immittens tignum alienum domibus
tulo. suis convenitur ad duplum, et sic reproba tur opinio il-
(g) Dixere que el sieruo. Vide 1. 3. §. si quis noxali, lorum (quam refert Glos. quam ibi approbabat Angel.)
D. ad exhibend. et in vers, item si optare velim, et vide in 1. in rem 2 3 . §. tignum 6. D. de rei vind. quae dicebat
1. eum si exhibuissent 3. D. de publiranis, etc. bona fide immittentem teneri tantum ad simplum : et de
(10) Esso mismo dezimos. Vide 1. gemma 6. cum jure Digestorum ilia erat vera opinio, ut patet in 1. 1.
sequent. D. eod. D. de tignojunct. et in 1. de eo 6 3 . ubi Glos. D. de-do-
(11) Mostrarla en juyzio. Et antea non posset vin- nat. inter vir. et uxor.
dican , ut in 1. gemma , D. eod. ubi Bald, notât, quód (16) Ca si a sabiendas-. L. in rem 2 3. §. tignum 6.
ubi est obstaculum in medio, priùs debet agi ad remo- D. de rei vind.
Del Demandador en Juyzio. l
7
LEY XVII. de aquellos que gela demandan , o porque
pueda prouar, si acaesciere alguna dubda,
Guales otras cosas deuen ser mostradas en en razón de los términos, e de los mojones
juyzio. délia. Otro tal dene fazer, quando vn ome
fuere obligado a otro por carta, de fazerle al- ,
Carta (r) de testamento, o de otra man- gima cosa saíia. E aun el que aforra (3) sus
da, que alguno touiesse, si le Tu ere en juyzio sieruos, tenudo es de darles carta de aferra-
demandada que la muestre, razonando el de- miento, que puedan mostrar en juyzio, quan-
mandador, que el era y escripto por herede- do les fuer menester. E aun sin todo esto (4)
r o , o que le era dexada alguna manda en ella, dezimos, que seyendo alguno obligado a otro,
temido es el demandado de ge!a mostrar. O- por carta que ouiesse fecho sobre si, tenudo
trosi quando fuessen muchos los herederos, es el que la touiere, de entregarle della, pues
e el vno dellos touiesse todas las cartas, o el quel ouiere pagado la debda. Esso mismo se-
testamento, que perteneciesse a la heredad, ria (5), quando slguno de los compañeros (6)
que si alguno de sus coherederos le pidiesse touiesse cartas de las cuentas , que fuessen co-
que gelas mostrasse, por querer aueriguar al- munales de todos. O el Personero, que touies-
guna cosa con ellas, en qualquier destas razo- se las cartas , o las razones escritas, de como
nes, o en otras semejantes délias, son tenu- el pleyto passo, sobre que le fuesse dada la
dos los demandados , de mostrar el testamen- Personería; o el Guardador las cartas, que per-
t o , o la carta, a los demandadores que lo de- tettesciessen a las cosas del huérfano o Ma-
mandan, si la tuuieren. Otrosí tenudo (2) es yordomo de Señor, o Maestro de Moneda, o
el vendedor al comprador, de mostrarle las de otras obras, de que touiesse el escrito de
cartas , e el recaudo, que tiene de aquella co- las cuentas, o el recabdo délias. Ca en qual-
sa, quel vendió, porque el se pueda amparar quier destas razones que auemos dicho, o en
(7) Otrosí los Escriuanos. Adde 1. Prcetor ait 4. §. '• (1) Aquella. Nota, quôd muta ta forma rei, muta-
D. de edendo, et infrà ead. Partit, tit. 19.1. 9. tur substantia. Adde 1. Julianus 9. §. sedsiquis deterio-
rem fi.ff. ad exhibend. ubi inducit Alber. ad statutum.
LEX xriu. puniens extrahentem frumentum, an comptehendat ex-
trahentem, vel conducentem farinam. Vide Bart, in 1.
Possessor rei mobilis, ante petitionem sine dolo, vel quœsiturn, §. illud, D. de légat. 3. et Félin, in cap. Eccle-
culpa exhíbete non valens, non tenetur ad exhibendum. siasanctœ Mariœ, colum. 46. de constitution.
Si tamen asserat se in ea jus habere, cavere debet cum {%) Quanto jurare. L. in actionibus 5. §. 1. //. de in
fidejussore de exhibendo, si in suam potestatem redie- litem jurando, et 1. 3. %.prœterea i.ff. ad exhibend.
rit. Hoc dicit. (3) Empeorada, o dañada. Adde 1. exhibitionis 7.
(1) Aue. Adde 1. Celsus 5. §. fin. D. ad exhibend. C. adexhib. et Glos, notab. in 1. elegante/-, §. non so-
(2) Entonce deue dar. Adde 1. a i . vers. Julianus, lum , super parte ex stipulaiu, ff. de dolo.
et ibi Gloss. D. de rei vindicat.
LEX XX.
LEX XIX.
Si rem, quas petitur exhibere, possidens transpor- In quacumque parte litis reus habuerit potestatem
t s , vel perdat, seu occidat, seu in aliam speciem trans- rem exhibendi, tenetur exhibere: sed si bona fide pos-
niutet, tenetur ad interesse, œstimandum per juramen- sidens exhibere recuset, credens actorem nullum jus in
tnm in litem; quód si deteriorata exhibeatur, tenetur ea habere, et eo tempore, quo judex exhiben niandet,
vincenti ad ejus restitutionem, et deteriorationis Eestima- res sit perdita, vel mortua, in nihilo tenetur possessor
tionem. Hoc dicit. bon* fidei. Si Yerô mal* fidei sit possessor, res peribit
Del Demandador en Juyzio. IQ
r o si el demandador porfiasse, yendo adelan- es sin culpa: porque ante ía deuia mostrar,
te por el pleyto, poderlo y a después fazer, que la ouiesse perdida por muerte (4), o por
en el tiempo que quisiessen dar el juyzio so- otra manera qualquier. E porende dezimos,
bre ella. E porque de tal razón como esta que deue pechar por ella al que la demanda,
podria nascer alguna dubda, dezimos, que quanto el la fiziere por su jura con aprecia-
en qualquier tiempo (i) que el demandado miento del Juez. Pero si el demandado, a
haya poder de demostrar la cosa que le de- quien el Juez manda que muestre la cosa,
mandan en juyzio, que lo deue fazer. Mas si fuere tenedor della (5), e seyendo rebelde
por auentura, en la sazón que se començasse non la quisiere mostrar; puede el Juez man-
el pleyto (a), ouiesse poderío de la mostrar dar al Merino, o a la Justicia de la tierra, o
a su contendor ante! Juez, e non lo fiziesse, del logar, que gela tuelga (6), e que la faga
diziendo a aquel que gela demandasse, que parescer en juyzio.
lo non deue fazer, porque tiene, que non
auia derecho en ella; e quando el Judgador LEY XXI.
quisiesse dar el juyzio, e le fiziesse manda-
miento que la mostrasse, o que la entregas- En que logar es tenudo el demandado de
se al otro, acaesciesse que lo non podiesse mostrar, o de entregar la cosa que le
fazer, porque aquella cosa fuesse perdida, o demandan.
seyendo cosa biua, fuesse fuyda, o muerta;
entonce, si el demandado tiene aquella cosa Dado seyendo el juyzio contra el deman-
a buena fe, e después perdió la tenencia (3) dado por afincamiento del demandador, que
della por alguna de las razones sobredichas, muestre aquella cosa q u e d e demanda, en
non es tenudo de la amostrar, nin de pechar aquel logar do fue començado el pleyto so-
ninguna cosa sobre esta razón. Mas si el de- bre ella, tenudo es de lo fazer, si la cosa fue-
mandado contendiesse sobre aquella cosa, sa- re y. E si por auentura fuesse en otra par-
biendo que non auia ninguna derecha razón, te ( i ) , e pidiesse el demandador, quel deman-
por que lo deuiesse fazer, dezimos, que non dado la aduxiesse en aquel logar, do fuera
(2) Que coma. Facit in argumentum , ut testis non Si tamen actor ante litis témpora rem perdiderat, non
debeat habere expensas , quas domi fecisset, secundum est ei exhibenda. Hoc dicit.
Bald, in 1. sed etsi hœreditas, §. quo autem loco, ff. ad ( 1 ) La ganaría por tiempo. Concordat 1. Julianus 9.
exhibend. ubi vide Alberic. an teneatur victus victori §. fin. D. ad exhibend.
ad expensas, quando victor fuit alimentatus in domo (2) El mismo. Nota, quod post litis contestationem
amici ; vel ad salarium advocati, quod tamen non dédit, in acdone ad exhibendum procedit usucapió contra reí
quia advocatus erat ejus amicus. vindicationem, et cum effectu ; et vide Glos. in dicta 1.
Julianus, §. fin. et in 1. si post'acceptum 18. D. de rei
LEX XXII. •vind.
(3) Fueras ende. Nota hic casum, ubi actor sine ac-
Talem tenetur reus exhibere rem, qualis erat tem- tione experitur. Vide Bart, et Jaso, in 1. si Titius , D. de
pore litis contestât», si tunc earn tenebat ; alias debet verb, obligation.
statim eum in quem transtulit nominare, ut actor diri- LEX XXIII.
gat contra possidentem actionem suam, antequam ipse
tenens rem nsucapiat; alias proceditur contra reum, tan- Non solùm tenetur non exhibens rem in judicio ad
quam contra conlumacem, ut suprà eod. tit. 1. 20. Et sestimationem rei per juramentum in litem ; sed etiam
hoc verum , nisi reus non se juvet usucapione. Et idem tenetur ad alia, quae actor ob defectum exhibitionis non
distingue de fiuctibus habitis post litis contestationem. habuit, ut exenapliûcat istu lex. Hoc dicit.
Dèl D e m a n d a d o r en Juyzio. 21
que le demostrassen en juyzio, que seria ma- •dor al demandado, porque la cosa mueble
yo- la perdida, que el recibiría por razón de- quel demandan non la t ene, o porque la
Ha, si non pareciesse, que non valdría aque- perdió sin su culpa, e sin su engaño. I'ero si
llo quel demandara. E esto seria ( i ) , assi co- después fallare que es tenedor della (a)., non
mo si alguno demandasse a otro que le mos- se puede defender el demandado, por dezir
trasse el sieruo , que dezia el demandador que ya fue quito de aquella demanda por
que era suyo, porque quería ganar por el juyzio. Ca non lo quitaron en la primera de-
algún heredamiento , o otra cosa que era da- manda, s i n o n porque la non podia mostrar.
da a aquel sieruo, o mandada; e el deman- Mas si después la cobra, por qual manera
dado non lo quisiesse fazer, despues que el quier que fuesse, tenudo es de mostrarla co-
Judgador gelo mandasse. Ga si por esta razón, mo de primero. Ca bien deue (3) todo orne en-
porque non le fue mostrado el sieruo perdió tender, que el quitamiento non fue fecho, si
el heredamiento, o algún otro derecho que non por razón que la non tenia. Mas si el Jud-
pudiera ganar por el ; en tal razón como es- gador (4) ouiesse quito por juyzio al deman-
t a , o en otra semejante, dezimos: que non dado, porque non había derecho ninguno en
tan solamente es tenudo el demandado de la cosa el demandador, siempre se puede de-
pechar al demandador quanto aquel sieruo fender, por razón de aquel juyzio, que non
valia; mas aun todo el daño, e el menosca- es tenudo de la mostrar, nin de responder
bo que jurasse, con apreciamiento del Judga- por ella al demandador, nin a otro ninguno
dor, que recibiera, porque non le fuera mos- que la demandasse en su nombre.
trado en juyzio. Otrosí dezimos (a), que si
alguno mandasse a otro en su testamento L E Y XXV.
uno de sus sieruos, qual el mas quisiesse es-
coger fasta tiempo cierto, si después aquel, Que el Demandador deue señalar lo que de-
a quien fuesse fecha tai manda, pidiesse que : manda ,por ciertas señales.
gelos mostrassen todos, por ver qual dellos
escogería; si por auentura fuesse, que el he- Campo, o viña, o casa, o otra cosa qual- Ley 4.
redero non lo quisiesse áazer, e passasse el quier , de aquellas que son llamadas rayz, tjt. 2.
plazo, en que el demandador auia la esco- queriéndola alguno demandar en juyzio por l^ 4'
gencia de aquel sieruo; deuele pechar aquel suya, deue dezir señaladamente (1) en qual eo
que gelos deitiera mostrar, e non quiso, to- lugar es, e nombrar los mojones, e los lin-
do el menoscabo que recibió, porque non deros della. Esso mismo dezimos que deue
gelos mostró , assi como de suso diximos, fazer, si la demandasse por razón que otro
pues que la muestra non fue fecha en tiem- gela ouiesse empeñada, e non la tuuiesse en
>o que tuuiesse pro. E esto que dezimos, ha su poderío, o de otra manera qualquier, por
Í ugar non tan solamente en el sieruo , assi que tuuiesse que deuia ser entregado della.
como de suso diximos , mas aun en todas Pero mucho se deue guardar el demandador,
las otras cosas, que fuessen desta manera. quando la cosa demanda por suya , quier sea
mueble, o rayz, que si sabe la razón por que
LEY XXIV. ouo el señorío della, assi como por compra,
Que derecho es, si el Judgador da por quito o por donadío , 0 por otra manera qualquier,
al que demandan la cusa, e el es tenedor que aquella ponga en su demanda (a). E es-
delta. to tuuieron que era derecho, por dos razo-
Da a las vegadas (i) por quito el Judga- nes. La primera, porque quando supiesse
(i) E esto seria. Concordata sed si hœreditas n . Bart. et idem in 1. duobus , %. à fidejussore, eod. tit. et
in princ. D. ad exhibend. Bald, in 1. ex morte , C. ad leg. Aquil.
(2) Otrosí dezimos. Concordat 1. si optione 10. D. (4) Mas si el Judgador. Vide 1. neque ad exhibend,
ad exhibend. 3. cum Gloss. C. ad exhibend.
LEX XXI F.
LEX XXV.
Si reus fuerit absolutns, quia rem petitam non pos-
sidebat, tenetur , si postea res in ejus potestate redie- Petens rem immobilem debet in libello exprimere
rit. Secùs, si ideó fuerat absolutus, quia actor nail urn locum, términos, et affrontationes rei. Et si vindicans
jus habebat. Hoc dicit. rem expressit unam dominii causani, et victus fuerit,
(i) Da a las -vegadas. Vide 1. si quis ad exhiben- non obstat exceptio rei judicata? ei ageriti'ex alia causa.
dum 18. de except, rei jud. et 1. de eo i 2 . § . %.D.ad Secùs, si nulla causa expressa , generaliter ad se jure
exhibend. dominii pertinere dixit. Tunc enim ex omni causa vide-
(a) Que es tenedor della. Ipse, vel haeres ejus. Vide tur -victus ; nisi probet, post sententiam contra se latara
1- ad exhibendum i g . D. eod. earn acquisivisse. Hoc dicit.
(3) Ca bien deue. Facit ista lex, quod in dubio vi- ( i ) Señaladamente. Idem si agat possessoriojudi-
deatur quis absolutus, quia non probatum : vidé .T. Ju- cio, ut in 1. 27. infra eodem.
lianas verum debitorem 6o. D. de candid, indeb. et ibi (2) Que la ponga en su demanda. Si vellet, intelli-
22 T e r c e r a P a r t i d a . T i t u l o II.
ciertamente la razón por qué es suya, ponién- LEY XXVI.
dola en su demanda, mas de ligero lo pue-
de después prouar; e otrosi mas en cierto Que cosas son aquellas que pueden deman-
puede ser dado juyzio sobre ella. La segun- dar en juyzio generalmente, non
da, porque si àeaesciesse, que el demanda-; señalándolas.
dor non prueue aquella razón , -que puso en
la demanda, por que dezia que era suya, que Señaladamente deue el demandador de- Ley 4.
la puede después (3)'demandar por otra ra- mandar, e dezir en juyzio, las cosas que qui- |?j* ^.
zón , si la ouiere: e non le. embargara el pri- siere demandar, assi como diximos en las Recop"
mero juyzio, que íue dado contra et sobre leyes ante desta. Ca de otra manera non po-
aquella cosa misma, pues que por otra ra- dría ciertamente responder el demandado*
zón la demanda, que non ha que ver con la nin el Juez dar su sentencia. Pero< cosas y
primera. Esto se entiende, seyendo libra- h a , sobre que puede poner su demanda ge-
da (4) la razón primeramente, por que dezia neralmente, e non seria temido de nombrar
que era suya, que ante non puede alegar otra. cada vna por si, porque son ellas de tal na-
Mas si el demandador fiziesse su demanda ge- tura , que non lo podría fazer, e otrosi non
neralmente, razonando la cosa por suya, non faze gran mengua al demandado, maguer
poniendo alguna razón señalada, porque ouo non sea señalada cada vna délias ; pues que
el señorío della ; si fuere la sentencia dada por tal demanda puede auer cierto enten-
contra el, porque non la pudiesse prouar, d i m i e n t o , ¡para responder sobré ella. Esto se-
non la puede (5) después demandar en nin- ria, como si el demandador quisiesse deman»
guna manera. E esto es, porque alli do la dar los bienes de alguno, que deuiesse here-
demando generalmente, encerró todas las ra- dar, todos » o alguna partida delios. Ca enton-
zones, por que la podía demandar. Pero si ce abonda que diga, que demanda los bienes
el demandador quisiesse dezir, e mostrar al- de Fulan, quel pertenescen , porque es su he-
guna nueva razón, por que el ganara el se- redero. Ediziendolo assi, non ha por que nom-
ñorío de aquella cosa despues que fue dada brar cada vna cosa de aquellos bienes señala-
la sentencia (6) contra el, assi como sil lues- damente.: Esso mismo sería, si demandasse
se dada, o comprada, o la ouiesse ganada de cuenta de los bienes de algún huérfano, o de
nueuo en otra manera qualquier, de aquel otro orne que el demandado ouiesse en guar-
que auia poderio de darla, o de venderla; da tenido, o de compañía, o de mayordomad-
sobre tal razón como esta, bien puede fazer g o , o en razón de ganancia, o de perdida, o
su demanda de nueuo. de daños, o de menoscabos, que fuessen fe-
chos en algunas destas cosas sobredichas.
Otrosi dezimos, que si alguno quisiesse de-
mandar; Villa, o Castillo, o Aldea, o otro lu-
gar señalado, que abonda que diga, que de-
ge : nam ad hoc non potest cogi ; et hoc pàtet ex ista superyenerit, quae ab initio non competebat, et reus
lege, quae in hoc consulit, non nécessitât: et quia ità nihilominùs fuisset absolutus ; quód obstaret exceptio
etiam est de jure commun!, ut notât Bart, in 1. et an ea- rei judicatae etiam in illa nova causa: et hoc est tenen-
dem 14. §. actiones a. D. de except, rei judical, col. 3. ; dum, qüidquid dixerit Dynus, quem refert Bart in dic-
(3) Que la puede despues. Àdde 1. si mater n . §. ta 1. et an eadem, §. actiones, column. 4- quia cum jus
si quis autem petat fundum a. D. de except, rei judie. de novo superveniens pendente judicio, veniat quan-
et expressiùs in cap. Abbate , de sentent, et re judie. do petitio fuit generaüs in illo judicio, ut in cap. Ab^
lib. 6. bate sane , in hac lege allegato , absolutoria obstabit in
(4) Seyendo librada. Intellige, nisi pendente judi- omnibus, et hoc inspecto jure Canónico, et istius le-
cio supervenerit jus ex causa de praeterito : nam tunc ex gis , quidquid alias esset de jure commun! : et limita
eodem judicio potest sequi condemnatio , 1. si rem g, §. hoc quando in petitione generali fuit expressa causa
próxima tantum : nam si etiam fuisset expressa causa
fin. D. de pignoratif, act. et 1. si mandavero tibi, ut à
remota, licèt generaliter, tunc jus superveniens non
Titio 17. D. mandat, ex quo substantia actus, ex quo
clauderetur in illo judicio, et posset postea agere, ut dé-
agebatur , pnecesserat judicium: at hoc etiam innuit is-
clarât Bart, quem vide in dicto §. actiones•, col. 4- vers.
ta lex cum dicit : Que non ha que ver con, la prime-
procedo ulterius, et probatur in ista lege, ibi cum di-
ra, etc. -
cit : Mas si el demandador fiziesse su demanda general-
(5) Non la puede. Intellige, quando prosecutio
mente ; razonando La cosa por suya, poniendo alguna
fuit etiam generaüs ; nam si prosecutio fuit spècialis in
razón señalada, etc. Et sic vult, quôd hoc,procédât,
una causa tatitùm, tunc si velit agere ex alus causis,
quando tantùm fuit expressa causa próxima, scilicet do-
potet'it, petita restitutione in integrum ex causa igno- minium, sine expressione alicujas causae remotae , velu-
rantiae justa , et non alias: 1. si mater i i . in princip. ti eraptionis , vel alias.
D. de excep. rei judie, et ibi vide Bait, et Paul, et in 1.
et an eadem , §. actiones , col. 3. T). de except, rei judie. LEX XXVI.
(6) Despues que fue dada la sentencia. Pondera hoc Agens petitione hsereditatis non tenetur in libelle
verbum : nam vult, quôd si pendente judicio illa causa singulas res exprimere ; sed sufficit, quod hsereditutem,
Del D e m a n d a d o r en Juyzio. a3
manda aquel Lugar, diziendo señaladamente de la cosa, que la tenencia, dixeron los Anti-
aual con todos sus términos, e con todas sus guos (4), que mas cuerdamente faze el de-
nerte'nencias ( i ) ; e non ha porque dezir cada mandador su demanda, en demandar en jui-
vna cosa, de loque le pertenesciesse. Elo que zio la tenencia, si la pudiere prouar, que la
diximos en esta ley, ha lugar en todas las propriedad. Onde dezimos, que todo deman-
otras razones semejantes destas. dador que quiere mouer demanda sobre te-
nencia de alguna cosa, que la deue señalar;
LEY XXVII. assi conao diximos en las leyes ante desta, que
deue fazer, quando la demanda por suya. Ca
Que es propiedad, e possession; e que dife- si acaesciesse (5) que non pudiesse prouar la
rencia han entre si, e. como se deuen tenencia , e quisíesse tornar de cabo a deman-
pedir. dar el señorío, bien lo puede f'azer. Otrosí
dezimos , que si el demandador fuesse força-
Ley 4. Propriedad, e possession son dos palabras, do, o echado de la tenencia de alguna cosa
t¡t." 2. q u e a a entre ellas muy gran departimien- que fuesse suya, que bien puede entonce de-
to (i). Ca propriedad tanto quiere dezir (3), mandaren vna misma demanda (6) la renen-
eC P
° ' como el señorío que el orne ha en la cosa. E cia e el señorío della, a aquel que la tuuiere. E
possession tanto quiere dezir, como tenencia, si por auentura. alguno demandasse a otro,
E porque es mas graue de prouar el señorío que le entregasse (7) de la tenencia de alguna
vel quotam ejus partem petat : idem si agatur de tutela? men, quod dominium est terminus magis latus, et gene-
administratione, aut pro socio, vel ex alta administra- ralis, comprehendens tarn dominium directum, quàm
tione, ad computum reddendum, vel ad lucra , vel dam- utile ; proprietas vero solum capitur propriè pro directo
na ibi commissa. ítem petens castrum , vel villain cum dominio , secundum Jas. quern vide in 1. naturaliter, §.
pertinentiis , vel termínis , non tenetnr singula ei com- nihil commune, col. 1. et vide Alexandr. in 1. si quis vi,
petentia dessignare. Hoc dicit. §. differentia, column, penult. D. de acquir. poss. Et
(1) E con todas sus pertenencias. Innocent, in cap. eonsulo, ut quando agas rei vindicatione pro utili do-
cum a d sedera, de restit. spoliât, column, i . dicit, quod minio, non dicas ad te pertinere prop rie ta tern ; nee ad
castro nihil est deputatum à j u r e , quod sit ejus perti- proprietatem concludas, sed ad dominium: quia proprie-,
nens; sed ab hominibus , et eorum statutis consuevit cas- tas solum convenit directo dominio, et non utili, etiam
tro certum territoriu-u assignari, quod sibi injurisdic- in libeilo; ut patet ex dictis Alex, et Jas. ubi suprà, et
tiotie, et dote debeat responderé: et consuevit castrum tradit Alex, consil. 83. column, 1. volumine 3.
habere proprias pertiuentias, sine quibus habitari non (4) ios antiguos. Vide 1. is qui destinavit 24. D. de
posset : quia inculcates aliter vivere non possunt, ut ad- rei vindicatione.
ducit Paul, cousit. i3o,. volumine primo : et omnesjuris- (5) Ca si acaesciesse. Vide 1. et an eadem 1,}. §.
dictiones castri dicenturde pertineiitiis castri, secundum fin. D. de except, reijud. et quôd è contra, vide dictum
Innocent, et vide Audr. de Iser. in cap. primo in priiic. §. nihil commune, et 1. cum fundum 18. D. de vi , et vi
quid sit investitura? et appellatione pertinentiarura castri armata , §. fin. Et quid si possessorium sapiat causant
veniunt omnia aecessoria. Bald, in cap. i.de capit. qui proprietatis , ut in 1. 2. §. quœdam, D. de interdictis?
cur. ven. et an si quis vendat castrum cum pertineiitiis Bart, in dicto §. nihil commune , coi. 3. tenet, quod
suis , vpiiiaiil prxdia , et res particulares, quas venditor obstet sententia agenti postea petitorio. Alex, tamen ibi
liabebat ibi , vide Alcxandr. in 1. 3. in princ. col. pe- in 12. col. tenet contrarium.
nult. Ü. dc acquir. possess, ubi post Imol. concludit, (6) Vna misma demanda Concordat cap, cum delec-
quod non: et vide ibi alia, qu;e notabiliter adducit, et tus, de causa poss. et prop. Et quid si vellet intentare in-
vidi; in materia Soc. consil. /17. in primo volumine. terdictum retiuetidse possessions, et petitorium? Vide
Bart. in dicto §. nihil commune, column. 6. et latè in
LEX XXVII. col. 8.
(7) Que le entregasse. Ad verte bene , nam loquitur
Cautiùs agit intentans possessorium , quàm petito- ista lex , quando agitur interdicto adipiseenda? posses-
rium propter diffkilem dominii probationem: et sic de- sionis: tunc enim obstubit exeeptio dominii, quando pro-
bet rem designare petens possessionem, sicut petens pro- bationes off'eruntur in conlinenti, ut voluit Gloss, in 1.
prietatem: et non probans de possessione , potest nihilo- si de vi, in glos. niagn. ad fui. D. de jud. non verô pro-
ntinus petitorium intentare : potestque spoliatus simul cederet ista lex, si ageretur recuperando: quia non obs-
possessorium, et petitorium intentare. Et s i , me posses- tat exceptio defectus proprietatis agenti interdicto recu-
sorium intentante, reus , vel alius dicat rem suam esse, perando, 1. si quis ad se fundum 7. Cad I. Jul. de vi publ.
priùs diseutietur, et prsefertur petilio mea ; nisi alius in quod limita , nisi constaret de notorio defectu proprie-
promptu habuerit dominii probationem : tunc enim ipse tatis, de quo constaret per sententiam : nam tunc obsta-
praefertur. Hoc dicit. ret exceptio, ut est communis sententia Doctorum con-
(2) Gran departamento. Concordat. 1. naturaliter tra Bart. in 1. naturaliter, §. nihil commune, D. de ad-
l a . §. nihil commune, et 1. permisceri 32. in princ.D. de quir. poss. ubi vide Alex. col. 7. et 8. ubi et vide per
adquir. poss. et 1. 1. §. hujus autem, D. utipossidetis. eum alias fallentias ad dictam 1. si quis ad se fundum, et
(3) Tanto quiere dezir. Nota ex ista lege, quad pro- adde Paul, de Castr. in dicta 1. si de vi, ubi tenet, quôd
prietas , et dominium idem sunt : vide 1. /,. C. de probat. regulariter agenti recuperando , non obstet defectus pro-
et Abb. in not. a. in cap. 1. de causa possess, nota ta- prietatis, nisi cum agens possessore» admisit rçum ex-
M T e r c e r a Partida. T i t u l o II.
cosa, e el que la touiesse, o otro qualquier (8) se el señorío, tu u i esse sus testigos, o sus prue-
que la razonasse por suya, dixesse que gela uas ciertas, para prouarlo sin alongamiento
non auia por que entregar, porque es suya, ninguno: ca si lo prouasse, el deue ser entre-
o auia otro derecho en ella, o otro alguno que gado de la cosa, e el otro que razonasse la
dize que es suya aquella cosa ; en tal razón tenencia, non ha que ver. en ella.
como esta, ante deue ser oyda la demanda, e
librada, del que demandasse la tenencia, que LEY XXVIII.
la del otro que demandasse, o razonasse el se-
ñorío ; fueras ende si aquel que demandasse Que proy viene ne al tenedor, de la tenencia de
el señorío de la cosa, quisiesse ante mostrar las cosas que tiene.
que era suya luego, e tuuiesse sus prueuas
ciertas para prouarlo: ca entonce ante deue Pro (i) muy grande nasce a los tenedo-
ser oydo, e librado, que el otro que deman- res ele las cosas, quier las tengan con dere- ,;,*? g.'
dasse la tenencia. E esto tunieron por bien cho, o non: ca maguer los que gelas deman- lib- 2.
Reco
los Sabios antiguos por esta razón : porque dassen dixessen que eran suyas,si lo non pu- P*
maguer del que razonasse la tenencia, fuesse diessen prouar que les pertenecía el señorío
primeramente recebida su demanda, para délias , siempre finca la tenencia (2) en aqne-
>rouar lo que dize, non le cumpliría, aunque líos que las tienen; maguer non muestren
{
o prouasse, pues que el otro que demandas-, ningún derecho que han para tenerlas (3).
cipientem de petitorio: tel si et idem intentavit possej- sor, sed Justus possessor : et tunc etiam domino non est
sorium, et petitorium : vel quando dominium reí est iio- licitum jus sibi dicere , et turbare impune justum pos-
toriutn notorietale juris , yel notorietate faeti, et in res- sessorem : et ita intelligit opinionem'Bart, in dicta 1.
titutione verteretur perículum anima;, vel aliud irrepa- si de eo, §. fin. et idem vult Bald, in §. calidis , de pro-
rabile: vel quando peteretur restitutio officio judiéis hibit. feud, alien, per Frederic, aut injuste possidet,
per modum attentationis, et non per interdictum unde quia praedo, vel invasor est: el tunc bene potest, turba-
•vi. Similiter nee in interdicto retinendae obstaret ex- ri per dominum in possessione; et ita intelligatur Glos.
ceptio defectus proprietatis, ut notât Bart, in dicto §. et Bart, in dicto §. quod ait Prœtor: quae dicit. multiim
nihil commune , et Paulus in dicta 1. si de vi, etiamsi op- esse notanda, quia utilia, et quotidiana : sed et hoc ul-
poneretur de notorio defectu proprietatis : et idem vo- timum non est sine dubio, ex his quae notât Paul, in
lait A-bb. in cap. in litteris, col. 11. de restit. spoliât. dicta 1. si de vi, 2. et fin column, videtur tamen aaqua
dicens, quôd non debet licere domino possessorem mo- dicta distinetio.
lestare contra mentem 1. siquis in tantean 7. C. unde vi, (8) O otro qualquier. In tertio est majus dubium., si
et cap. eum, qui, de preebend. in 6. et idem tenet Bald, ageretur remedio íecuperandae possessionis: quia ratio
in \.post sententiam , C. de sentent, in 2. col. ubi dicit, qua; militât contra spoliantem , non militât contra ter-
quod cum agitur uti possidetis, etsi sit liquidatum de tium; de quo vide Àngel. in 1. si <±u's ad se fundum, C.
dominio, non potest ferri sententia super dominio: et ad L. Juliam, de vi publ. et Anion, in cap. in litteris,
saltern hoc procederet., ubi tantùm agitur, ut reus à de restituí, spoliât. etAlexand. indicio §. nihil commune,
molestationediscedat, nee petitur aliqua restitutio : tunc column. 11. in 16. fallent. et vide 1. fin. tit. 10. Partit.
indubiè est dicendum, non obstare exceptionem domi- 7. et quod dicit Innocent, et ibi Prsepos. in cap. ve-
nii, ut déclarât Socinus in dicto §. nihil commune , col. niens 1. de sponsalib.
4. et Alexand. col. 1 1 . et 12. quem videas : et idem te-
net Bald, in 1. incerti, col. 7. C. de interdictis , ubi vi- LEX xxriii.
deas optimum rationem. Facit quod notât Joan, dé Imol.
in 1. si de eo, §. fin. D. de adquir. poss. ubi tenet opi- Maxima est commoditas possessionis: ideó rem vin-
nionem Bart, quôd etsi in continenti docere velit reus dicante in probatione deficiente, remanet reus in pos-
de dominio , non debet audiri, iUiegat Bart, et ipse text, sessione, iicèt de titulo non doceat, sivè juste, sivè in-
in 1. 1. C. si per vim , -vel alio modo, ubi littera secun- juste possideat. Hoc dicit.
dum unum intellectum Glossse loquitur in possessorio re- (1) Pro. Adde §. commodum t\. Instit. de interdictis,
tinendas, et tamen videtur velle exceptionem dominii in etl. lïberis 7. §. fin. D. de. liberali causa ; et de illo vul-
alio judicio reservan. Addit et Joan, de Imol. quôd pro gari: Beatus qui possidet, vide Glos in §. sires, de pa-
hac parte faeit, quôd non videtur esse conveniens, quôd ce tenenda et ejw violât, et Joan. Ande, in addit. ad
dominus de facto raolestet possessorem : argura. 1. 1. et Specul. lit. dereslitutione in integr. §. quis autern, col. 3.
3. C. utnemini lie. sine jud. auctorit. etc. Angel, tamen
(2) La tenencia. Non intelligas, quod per senten-
de Aret. in §. quadrupli, col. fin. Institut, de action, di-
tiam absolutoriain prolatam super actione rrali pro reo,
cit , quod istud quod dominus de facto non possit mo-
actor amittat dominium, si erat dominus, et adquirafnr
lestare possessorem, videtur esse contra Glos. et Bart, in
reo : nam licèt obstet exceptio rei judical» actori, ih,mi-
1. 1. §. quod ait, D. uti possidet. ubi dicit, quod licet
nium tamen non amisit, ut in I, sed si po.vses.rori 1 1. in
quis non possit expeliere suum dejectorem, nisi cum
princ. D. de jurejur. et notât Glos. in 1. exceptio, I). de
hoc facit in continenti; bene tamen est licitum inquieta-
except, rei jud. Bart. in 1. ex hoc jure , col. 3. D. de
re eum, etsi fiat ex intervallo: et idem vult Bald, in 1.
just, etjur.
a. column. i.C. unde vi, et in I. 1. column. 3. C. uti
possidet. unde ipse pro concordia pulchrè distinguât, (3) Para tenerlas. Intellige istam legem, quando
quod, aut iste qui possidet, non est prsedo, vel iuva- fuit, absolutnm, quia non probatum , et absolutoria-po-
tuit sic rectè fieri secundum natuxam causse : si tamen se-
Del Demandador en Juyzio. 2Í>
cundùm na tu ram causse , et judieii non potest sic fieri» conventus nullum jus habebat in re : nam si jus aliquod
ut cura quis petit se absolvi. quia est vassallus emphy- haberet, ut si esset emphiteota , vel usufructuarius, vel
teota , vel superficiarius , vel usufruCtuarius; tunc non alias,-tunc non haberet locum ista nominado; et hoc
est verum, quod possidenti nulla incumbat probatio, voluit glos. in 1. 2. C. ubi in rem actio exerceri debeat%
imô debet probare tale j u s , quod habet necesse allegare, et in diet. cap. quoniam, §. in aliis, ubi vide Abb. col.
cum omnis res prasumatur libera, si non probetur ser- 8. et 9. cujus resolutio est, relatis aliorum opinionibus,
vitutem deberé. Ita notât Bart, in cap. I . in princip. quód si conventus convenitur tantùm respeçtu juris, quod
col. de controversia investiturœ. ipse habet, tunc non habet locum nominado , de qua
LEX XXIX. hic: aut convenitur super jure totali rei, ita quôd petitio
Petens dominium, vel possessionem, agat contra de- tangat jus alterius, et tunc habet locum nominado pro
tentorem r e i , et ipse tenetur se defenderé, nisi ipse alie- parte tangente absentem. Vide eum ibi, qui bene loquitur.
no nomine teneat; tunc enim indulgetur ei tèmpus , in- (8) Deue nombrar. Et intellige, quód statim debet
fra quod dominum moneat, ut veniat ad defensionem: nominaré ante litis contextationem, secundum Bart, in,
qui si non venerit, alios términos competentes judex ei diet. 1. 2. et Ant. et Abb, in diet. §. in aliis , col. 9. et
da bit, infra quos si non venerit, nee alius pro e o , j u - ibi quód si s'tatira non riominet, an válebit processus,
dex recipiet ab actore juramentum, quod malitiosè non et qualiter condemnab'itur conventus.
petaf, et millet eum in possessionem rei petits? : nee vo- (9) A que pueda fazer. Non ergo judex nuntiabit
catus posleà veniens audietur de possessione, salva ta- nominato, sed ipse conventus, ut patet ex ista lege;
men quxstiouc proprietatis. Hoc dicit. licet tutuni esset, quôd judex nuntiaret. Vide Abb. in
(/() Tenencia. In materia istius legis vide Spéculât. diet. §. in aliis, in col. 10.
tit. de 1. et a. décret. §. restât, col. 6. et 7. ubi plu- (10) Deue eljudgador. Intellige ipsi nominato: nam,
ra in ista materia : et ibi in versic. quid si nominares, tunc ipse debet per judicem citari, ut lue, et diet. §„
vult, quôd si conventus nominet in fraudem, et causa in aliis, vers, quod si super rebus.
differendi judicium, quód privatur possessione: et adde (11) Tomar la jura. Et sic non requiritur alia sum-
Bald, in I. fin. D. de rei vind. et in 1. 1. C. de his qui po- maria cognitio de jure agentis ultra juramentum ; et sic
tentior. nom. tit. prœd. affig. et an conventus super sub- videtur , quôd ista lex sequatur opinionem Odofr. Cinus
jectione possit nominare dominum in judicio , vide In- vero, Bart, et Bald, in diet. 1. 2. voluerunt, quôd et
noc. in cap. inter quatuor , de major, etobed. et an vigo- requiratur alia summaria probatio de jure petentis : et
re rescript! possit procedi contra dominum sic nomina- tenet etiam Abb. in diet. §. in alies , col. i 3 . ubi dicit
turn , vide decision, Rota; 7 1. in novis. omnes sic tenere, quando agitur de missione in verara
(5) O señorío. Ex ista alternativa velle videtur, possessionem.
quôd etiam conventus possessorio judicio possit nomina (j 2) Como quier que le. Sed usque ad quod terapus,
re dominum in judicio ; Glos. tamen in cap. quicumque vide glos. in diet. 1. 2. et Abb. in diet. §. in aliis, col. 14.
militum , 12. quasst. a. per text, ibi dixit contrarium, LEX XXX.
quae tamen reprobatur communiter à Doctoribus, et te- Expoliatus potest eligere, an agat contra possessor
netur Glos. 1. locum 3. D. de labul. exhibend. et appro- rem, vel contra spoliantem,:aut mandantem, virf scien-
batur hic. ter à spoliante recipientem: item agit actor contra alie-
(6) De alguna cosa. Sive sit mobîlis, seu immobi- nantem in polentiorem, vel in homiiiem alterius fori,
lis , secundum communem sententiam, ut notât Abb. in ne ab eo! peteretur ad rei aestimatioriem, aût;cotitra de-
cap. quoniam frequenter , %. in aliis, co\. 7. ut lite non tentorem, et; peten tern interesse ab alienante , sed habi-
contestât, et satis probafhaec lex,cum indistincte loquatur. ta sestimatione ab alienante, prsecluditur ei via contra
(7) Si la ouiesse. Videtur velle ista lex, ut nomina- possessorem. Hoc dicit.'w'
tío, de qua hie, solum habeat locum , quando detentar (1) De coia. Et nota, quód probala antíquiori pos^-
Tom. II. D
s6 Tercera Partida. Titulo II.
que quisiesse después demandar en juyzio, nombrar abiertamente (i) la palabra del de-
en su escogencia es de fazer esta demanda a nuesto que le dixeron, o el mal consejo, o el
aquel que la fallaren (.2), o al otro que la for- sosacamiento que fizieron a aquel su orne. E
ço por* s í , o mando a otro forzarla, o a aquel otrosí deue dezir la emienda que pide que le
que la recibió, del que sabia que la áuia Jor- fagan : porque vea el que ha de juagar, si el
cado. Otrosí dezimos, que si alguno, temien- dicho es ata l, que se le torne en denuesto, o
do que le demandaran en juyzio alguna cosa en daño, por que merezca pena el que lo di-
que tiene, la enagenare a otro mas podero- xo. E si la desonrra, o el daño quel fizieron,
so (3) que si, o que sea de otro Fuero, por fue fecho en su cuerpo, assi como si le firies-
fazer mas trabajar al que entiende que le sen, o le Uagassen , o prisiessen; o le to-
quiere mouer pleyto sobre ella, que puede el Uiessen sus cosas por fuerza, o sus bestias,
demandador demandar al que la tuuiere. Otro- o sus ganados, o le cortassen sus arboles, o
sí puede demandar al que la enageno, quan- faziendole otro daño; dezimos, que en cada
to daño (4) le vino por razón de aquel enage una destas cosas deue dezir el demandador
namiento. Pero si non quisiere fazer la de- el fecho como fue, e demostrándolo assi al
manda a aquel que tiene la cosa, bien puede Juez, deuele ser cabida su demanda. E si des-
demandar (5) la valia délia a aquel que la ta guisa non lo dixesse, non es tenudo el de-
enageno. Mas después que este precio , que mandado de le responder, pues que la de-
diximos , lleuare del agenador , non puede manda de la enmienda non la pusiesse cier-
después (6) demandar al que la cosa tiene. tamente : nin otrosi el Juez non podría dar
juyzio cierto de otra guisa.
LEY XXXI.
LEY XXXII.
Que el que demanda emienda, deue dezir
que emienda demanda, e de que tuerto, Ante quien deue el Demandador fazer su de-
' • ' _ que recibió* manda para responderle el demandado.
Ley 4. Emienda demandando algund orné a otro, Ante quien deue el demandador fazer su L e .es
*»*• 2. de t u e r t o , o d e desonrra, o de daño que le demanda en juyzio, queremos aquí mostrar, 7. y 8.
««op.* oüiessen fecho a el, o a sus cosas, b a otro, porque esta es vna de las cosas que mucho *!*• 3-
en cuyo nome ouiesse poder de lo deman- deue ser catada ante que la faga. E porende '¿«4.
d a r ; si aquella desonrra fuere fecha por pa- dezimos, que los Sabios antiguos, que orde-
labra, assi como si le denostasse,, o si le con- naron los derechos , touieron por derecho,
sejasse a otro orne, o a sieruo de o t r o , que que quando el demandador quisiesse fazer su
fiziesse, o dixesse cosa de que pudiesse venir demanda, que la fiziesse ante aquel Juez (2),
mal, o desonrra a aquel con quien biue; en que ha poder (3) de judgar al demandado:
tal razón como esta , deue el demandador ca, ante otro Judgador non le seria tenudo
«essione , est probata spoliatio, ut notât Bald, in 1. pen. alias sol vens valorem r e i , sinon liberaretur possessor,
eoi.ûn.C.siànoncompetjud. teneretur de evictione, et sic bis solyeret propter recur-
(%) Fallaren. Ex hoc verbo tollitur dubitatio, an sum evictionis, ut et dicitur in diet. §. item si quis, et
remedium cap. redintegranda, 3 . q. 1. habeat locum ideó non potest, soluto pretio , conveniri possessor
in rebus laicorum, et approbatur opinio Ant. in cap. cum ad rem.
ad sedèm , de restit. spoliât, quae est magis communis, LEX XXXI.
•eeundùm Alex, et Soein. in 1. rem quee nobis, D. de
ucquir. pos. utetiam in rebus profanis habeat locum, et Agens ad damnum > vel injuriam sibi factam verbo,
•idetur probari in ista lege. vel allerius consilio , vel per aliud dictum , seu ob dam-
(3) Poderoso. Concordat 1. I. D. de aliénât, jud. num , et corporalem injuriam , debet designare verba,
mut. causa facta. vel consilium injurrosuTn , vel damnum, seu injuriam in
(4) Daño. Si tamen vellet alienator subiré judicium, corpore sibi inflietam , ut judex perpendat, an sit pu-
tamqnSm si possideret, liberaretiir ab hoc, 1. 3. §. fin. niendus reus ; alias si non désignât, non tenetur reus
"D. de aliénât, jud. mut. causa fada, ubi vide glos. responderé. Hoc dicit.
(5) Demandar. Concordat 1. sed et si lege a 5 . §. ( i ) Abiertamente. Concordat !.. Prœtor edixit 7. in
perinde 8. D. de petit, hœredit. 1. parem esse 15o. D. prine. D. de injur, et in §. quod autem 4.
de reg. jut.
(6) Despues. Videtur contrarium dispónere text, in LEX XXXI1.
1. nec ullam i 3 . §. item si quis dolofecërit i 4. D. de pe- Actor regnlariter convenire debet reum in loco do-
tit, hatred, et 1. Stïchum 9 5 . §. dolo 9. D. de solutionibus. micilii ipsius rei : fallit in casibus hic positis. Hoc dicit.
Sed hoc ideo hic disponitur , tjuia ex rcceptione veri • (a) Ante aquel juez. Quid si reperitur in Curia
pretii habetur, taroquam si res esset vendita, ut in 1. Pri«cipis? Vide 1. 4. infra tit. 3.
illicite 10. D. de reb. cor. qui sub tut. vet cura sunt; et (3) Que ha poder. IL. juris ordinem a. C. de jarisd.
»ic non fuit in pcenam contemptus , sed consequendo omn.jud. cap. cum sit genérale 8. de for. compel, et r a -
valorem rei : vel aliter, et secundo, quod hoc idea, quia tio est, quia ille contra quern judicatur, debet esse sub -
Del Demandador en Juyzio. a
7
de responder, si non sobre estas cosas conta- zo libre. La tercera e s , por razón de casamien-
das ÍA>. que aqui diremos. La primera, st el to (8): cala muger, maguer sea de otra tierra,
demandado e s , o fuere natural (5) de aque- deue responder ante aquel Judgador que ha po-
lla tierra, e que se judga, por aquel Juez an- derío sobre su marido. La quarta es, por razón
te quien le quieren fazer la detnanda : ca ma- de Caualleria: ca el Cauallero (9) que rescibe
fluer non sea morador della, bien puede ser soldada, o bien fecho de Señor, ante el Jud-
¿premiado, si lo y fallaren (6), quexesponda gador de aquella tierra, le pueden fazer de-
ante el, por razón de la naturaleza. La segun- manda, do biue, por razón de merescimien-
da es, por razón de aferramiento (7): ca ela- to de su Caualleria, La quinta es, por razón
forrado es tenudc? de responder anteel judga- de heredamiento (10) que ouiesse en aquella
dor 1 do faze su morada aquel que lo aforro, o tierra (11), sobre quel quieren fazer la de-
en otro logar donde fuesse natural el que lo fi- manda. La sesta es, quando el demandado, o
dilusjudicantis : nam ab alio quâm à suo magistrate (11) En aquella tierra. Concordat 1. hœres absens
npn potest condcmnári, vel absoivi. Istam rationem po- in pr. et §. si quis tutelam, et 1. argentarium /,5. D. de
nítBald. quern vide . in 1. et in privatorum, C, si à non judiciis, et 1. 1. C. ubi conven, qui certo loco dare prom.
cptnpet. judie, col. i . ' et cap. fin. de foro compet. cap. Romana, §. contrahen-
; '(/,) Cosas contadas. Vide 1. 2. tit. Ik. Partit. 4. tes, eod. tit. lib. 6. et extende procederé istam legem,
(5) Natural.lÍAÚone originis propria?, vel paterna;, etsi contractus sit ipso jure nullus , nam adhuc consti-
veí avita: , ut notât Bart, in 1. assumptio , §. 1. D. ad t u a forum, et ibi supra hoc debet disceptari, Bald, in
1. 2. col. 6. C. si contra jus, vel util. publ.Exteude etiam,
municip. ubi text, et in 1. si quis , eod. tit. et 1. filioir 3.
C. de municip. et originar, lib. 10.'et de jure conimuni quôd necdum sortitur debitor forum contractus quoad
videtur hoc magis communiter teneri, licet aliqui in to actionem personalem, sed etiam quoad hypotbecariam,
quod dicitur de origine paterna, voluerünt contrariera, Glos. est hôtabilis in authent. utamnes obed. judie, pro-
ut dicit glos. in diet. 1. assumptio, §. 1. Spec, in tit. de vine. §. hoc considerantes, super yerhohypotheca, quam
¿ômpet. jud. addict. §. 1. col. fin. et forte ista lex facit dicit iad hoc notab. et menti tenendam, Bald: in 1. 2. C.
pro eis, cum tantùm dicat de origine conventi : et quia mand. Extende etiam in quasi contractu, ut in 1. hœres
hodiè per contractum matrimonii, atenta lege Tauri, absens 19. §. i . Ti.-de jud. et ibi Bart. et Bald, et aliî:
filius liberatur à patria potestate, non esset quaestio , an qüod tatoeii limitât Bald. ïn l. omnem, D. eod. dum-
ratione originis avitae convenir! possit, ut patet ex nota- modô talis quasi contractus habeat causant subsisten-
tis per Bart, in dicta 1. assumptio, cum se fundatin pa- tem de p e r s e , ut in dicto §. 1. secùs si esset ad alium
tria potestate : et quôd tantùm ista lex intelligat de pro- effeetum , ut est in aditione hœreditatis, per quam cum
pria origine conventi, facit quod notât Bald, in 1. 1. §. ereditoribiis quásii contrahitur, et tamen non inspi-
quod' autem , D. de tut. et curat, datis ab his : quôd illi citùr locus aditái • hsereditatîs , 1. de eo 26. D. eod.
propriè dicuntur de loco aliquo, qui ratione originis Quarto ¡extende , quôd etiam successor convenitur ex
sunt de illo loco : cogita. contractu! prsedecessoris in loco contractus , text, in
cap. dilecti 17. de foro comp. Quinto extende, quôd
(6) Si lo y fallaren. Istud est regulare in omni fo-
necdum potest contrahens conveniri in loco contrac-
ro , prajtcr forum domicilii, ut ibi demum conveniatur,
tus coram ordinario, sed etiam coram delegato, ut est
•i ibi reperitur, ut tradit Paul, de Castro quem vide in 1.
etiam text, in dicto cap. dilecti. Limita primó, nisi
/iteres absens, §. 1. D. de jud. col. penult.
contractus fiçret eum viatore, quem quis sciebat sta-
(7) De aforramiento. Concordat 1. si quis à pluri-
tim recéssurum , ut in 1. hœres absens 1 g. §. at si quis,
bus 7. D. ad municipal, et 1. assumptio 6. %.filius, vers.
D. de jud. quod tamen sublimita quatuor modis, ut per
libcrtini, eod. tit.
Marian. Socin. in cap. dilecti, de foro compet. col. 10.
(8) De casamiento. Concordat 1. fin. §. item res-
et 11. et per Abb. in.cap. fin. eod. tit. col. i 3 . et i\.
cripserunt, D. ad municipal, et quandiù est nupta, de-
Secundo limita in distractu: nam non sortitur forum con-
sinit esse civis propria; originis , in quantum retrahe-
tractus , si agaturad ejus rescissionem, 1. 1. et ibi notât
retur à servitiis viri, non in aliis , ut notât ibi Bart.
Bald. C ubi, et apud quem, Glos. et Doct. in 1. 2. D.
quem vide: et limita Jioc , ut per Joan, de Plat, in 1. fin.
de eo quod certo loco. Tertio limita , quôd etsi sortiatur
C. de incolis, lib. 10. ubi uxor convenitur alibi, quàm
forum ratione contractus, non tamen ex hos tollitur,
in domicilio viri, scilicet quando convenitur tanquàm
quin possit conveniri in loco domicilii, ut in dicto cap.
hœres patrisà noverca pétente suam dotem. Sed an uxor
dilecti: et intellige de domicilio in quo tempore con-
clerici conjugati incedentis in habitu, et tonsura, gau-
ventionis«habitat, non de eo in quo habitabat tempore
deat privilegio fori in criminalibus? Joan. Andr. in cap.
contractus, secundum Anton, et Abb. in cap.proposuis-
único de cler. conjug. tenet quôd non; sed communiter
ti, col. 2. de foro compel.. Quarto limita, quoad hoc,
Doctores tenent contra eum, ut dicit hic Montalvus , et
ut trahi possint inviti: nam non possunt trahi inviti ad
ad rationes Joan. Andr. respôndet Dominicus in diet,
locum contractus, ut in cap. Romana, §. contrahentes
cap. unie. , et Abb. in cap. 2. de foro compel, et Marian.
de foro compet. lib. 6. nisi in casibus specialibus , de
Socin. in cap. 1. col. 10. de foro comp. Credo, quôd in
quibus per Paul, in dicta I, hœres, §. 1. col. penult, per
practica servaretur opinio Joan. Andr.
Abb. in dicto cap. fin. 1 5. col. per Marian, ibidem , ccj.
(9) Ca el cauallero. Concordat 1. municeps a 3. §. antepenúltima, ubi ponit ¡) limitationes ad hoc. Quin-
fin. D. ad municipal. to limita, quando contractus celebratur in uno loco,
(10) Por razón de heredamiento, lu. fin. C. ubi in puta Hispali,et destinatur solutio fienda Corduba?; tunc
rem actio, cap. sanè 3. et cap. fin. de foro compel. 1. sed non iñspicitür Iqçus contractus , sed locus destinatse-so-^
et si susceperit 5a. §.fin. D. de jud. 1. si prœdium 16. lutionis.'ut habetur statim in ¡sta lege, et in 1. cqntra*
C. de prœd. min.
Torn. IL Da
z8 Tercera Partida; Titulo II.
otro cuyo heredero el fuesse, ouiesse puesto es i?eboltOSO,0.de mala barata, de guisa, que
algún pleyto, o prometido de fazer cosa al- ¿on'assossiega en ningim 1 logar. Ga atal od*
guna en aquella tierra,- donde fuesse Juez, mo{este v tenddo••• es > de responder^ do quier
aquel ante quien le fazen la demanda,-© lo qtíe lo ; fállas$ehJ'Pero^i'el pudiere dar fia'ddi
ouiesse fecho, o prometido en otra parte > po- res1, qufe;se Jóbligueh por el*'-que-lo faran>es*
niendo délo cumplir(is¡) alli. Camaguer non fcar â'd^riecho^t'i^eh uno d esto s .tres loga>
fuesse morador de aquel logar, tenüÜo seria r e s i d u a l es*3ogÍ<éres(j8) el demandador^ alli
de responder ante el Jüdgador por qualquier d'ofiziere^uttJóradaiel demandado, o en lo*
destas razones sobredichas. La setena es', si' gar do' fizieren' el' pleyto o la postura, o alli
ouiesse seydo morador en aquella tierra diez do piiômetiô'de-'lê» cumplir; estonce non le
años (i3), en que le fazen la demanda. L á o - deué 'otro••'Jtífcfc -apremiar, que non ouiesse
taua es, quando ouiesse en aquella tierra la pódérioi s o b r e d i , que responda^ Mas si tal
mayor partida (i 4) de sus bienes, maguer non recabdo como este , non quisiesse o non pu-
ouiesse y morado diez años. La noueña es, d i e r e dar, bien le pueden apremiar, que es-
quando el demandado de su voluntad (i5) te a derecho délaute el Judgador, dó lo falla-
responde ante el Judgadbr, que non ha po- ren. E ladozëna es, quando demandassén al-
der de apremiarlo: ca entonce tenudo es de gún síeruo, p bestia, o otra cosa mueble por
yr adelante por el pleyto, bien assi como si suya. Ca aquel a quien la demandassén , allí
fuesse de aquella tierra sobre que el ha po- deue responder, do fuere fallado con ella ^ma-
derío de judgar. La dezena es, por, razón de guer el sea de Ptra tierra. Pero si este à quien
yerro (16), o de malfetriaque .pujessefecho quieren fazer tal demanda, fuere orne sin sos-
en.là tierra. Ca si le mouiessen demanda so- pecha,,(19), si quisiere dar fiadores de estar
bre ella, tenudo es de responder al¡lido lo fiS a ; derecho (20),, sobre aquella cosa que le de-
zo, maguer sea natural o morador dé, otra mandan, e que le faran parecer a los .plazos
parte. E la onzenaes, quando el. demandado que pusieren, deuenle dexar yr con ella. É si
atsse 'ai.--Di' de action, et oblig. Glos, in reg.é.i. C ubi ganter per 7. chartas. Marian; Socin. in cap. significásti,
con», qui cert', loe. Bart, in 1. quœro1H.Je..solutiànié;> deforo comp: Et quid si iste pro,cessüs> in quo fuit pro-
et intellige quoad sortiendum forum; videpFelv incap^ rogata.jurisdictio ,;pronuhcietur nullüs ? Vide Angel, in
fin. 11 í col. deforo comp. Et quid si existens Romeeven- \. si quis posted, D. de judie, et de prorogatione in cri-
dat fundum per. nuntium, vel eptstolam existenti-Bono- minalibus vide quae dixi in 1. i 5 . t i t v i . 7. Part.
nias? Die quôd inspicitur locus Bononise, quia' ibi ¡den- ' (16) i De yèrro: De ista materia vide plenissimè per
señtur eontraxisse: vide Bald', in 1. fnultum, col\ S.C.sl Marianí.¡in cap. postulasti'-, de foro comp. et quod remit-
quis alieri, vel sibi.1SiaX.dt etiam, quôd non consideramus ti debeant'delinquentesad locum delicti, vide ultraja-
locum fori ex loco ratihabitionis , sed ex loco'ne'gotii ra communia, lib. 8. tit. 17. Ordin.Reg. per tôtiim.
gesti, Bald, in 1. pecuniam, C. de negot. gest.et vide ••••'(i 7) Estar a derecha. Fuit opinio Pilei, et Rofred.
quôd dlcit idem Bald, in 1. ex plácito, col. i . C. de ren ut adducit Joan. Andr. .in addition, ad Specul, tit. de
permut. compétent, jud. ad diet. §.: 1. vers, cuadragésimo, sed
(12) Poniendo de lo cumplir. Goncordat 1. eontraxis- quid si debitor, in addit. super verbo seqùenti.
se xi. D. de action, et oblig. et potest etiam conveniri in (18) Quai escogiere. Est enim actorüm electio,
loco domicilii: quia forus domicilii cum omnibus alii» quando reus habetplures foros, ut hic, et in 1. cum cle-
concurrit, ut in cap. fin. ubi late Marian, de foro comp. rids a 5. et ibi notât Bald. C. de Episcop. et cler. et in
et vide prœeedentem gl. et quae ibi dixi. authent. habita, C. nefiliuspropatre.
( i 3 ) Diez años. Concordat 1. 2. et ibi-61. C. de in- (i 9),. j. Fuere orne sin sospecha. Adverte bene ad ver-
colis, lib. i o . et intellige, quando alias non apparet de ba hujus legis , quas non vult intelligere hominem sus-
animó constittiendi ibi domicilium: veluti si- vendidit pectum ex eo, quôd in loco domicilii non possidet im-
possessiones quas habebatinunoloeo, ettranstulit se ad mobilía, ut in 1. sciendum,!^. D. qui satisd.cog. sed de
alium , ubi emit possessiones, vel alias apparet de ani- suspicione , quôd furatus est rem : quas suspicio si ces-
mo ibi permanendi ; tunt: non esset necessarium decen- set , seu non sit, permittitur ire cum,tali r e , prsestita sa-
nium, ut tenet Host, et Joan. Andr. in cap. fin. de pa- tisdatione, de qua hic. Non ergô procedet quod notât
roch. et tradit latè Marianus in cap. fin. de foro compet. Abb- in cap. fin. de foro comp. col. 18. ubi concluait,
col. 9. 10. et 11. Vide ad intellectum, et declarationem quôd si in suo domicilio possidet immobilia, tune non
hujus materia; Felin. in cap. dilectum 2. col. 8. de res- fiet sequestratio rei mobilis petitse, riec ëxigitur satisda-
tript. tio : nam per istam legem, etiam talia immobilia possi-
(14) La mayor partida. Etsi assidue ibi non conver- dens, tenebitur sàtisdare, ut hic: ut et dicebat Spec. tit.
setur; et concordat 1. 2. C. ubi Sénat, vel Clariss. civili- de satisd. §. dicto -in princ. et de cautione saltern de re
ter, vel crimin. conven, secundum litteram alternativam; exhibenda, et non baratanda, idem tenet Marian, in cap.
aut prout ego habeo, et credo haberi communiter. Facit sané, col. 2. et "in deforo competent.
textus in cap.postulasti i^.de/orocompet.setistudetiâm f'á'o); \ À derecho. In loco domicilii, quando res mo-
de jure cômmuni tenébat Franciseus Areti. in tap. ex bilis non erat in loco permansura, sed tamquam viator
parte, eod. tit. transibat quis cumea: nam si érat permansura, indis-
( 15) De su voluntad. L. est recepium -i 4. T>. de ju- tincte sertitur forum, ubi res est, secundum opinionem
risdict. omn.jud. et videas qua* liotat Specul. tit, de com- Gommunem Bart, et'aliorum , in 1, fin. C. ubi in rem act,
pct.Jud. ad diet. §. i . col. S. 6i et 7. et copióse, et ele- ubi Paul, de Castro.
Del Demandador en Juyzio^ ¿9
* d recaudo* comd este non pudiere dar de- LEÍ XXXIII.
ne ser puesta la cosa en mano de fiel. E el Jud-
ador deue librar el pley tó sobre ella, lo mas En que tiempo no ha de fazer demanda el
fvna que pudiere; de manera, que non res- Demandadora
ciba grand embargo, nin grand aíongamien- ..• ; , s -.
uelfl ¿mien là demandan. E si por-alien- Sazón é tiempo ha de catar el demandador* Autos
fvael demandado fuere sospechoso (21), que para fazer su demanda. Ca si lo noïi fiziesse, y69.15. 104.
u'iera la cosa de furto, o de robo, sea preso podría caer en grand yerro: E porende se deue tit. 4.
fasta que parezca si ha derecho en ella, o si guardar, que la non faga en los dias que son lib. 2.
Recbp»
es en culpa', Q non. La trezena es, si el de- defendidos, a que llaman feriados (1), para
maridado-quiere mouer algund pleyto, con- non poder móuer demanda en juyzio (2).E es-
trá aquel-que-faze la demanda. Ca luego quel tos son en tres maneras. La primera, e la ma-
aya fecho respuesta a ella, tenudo es el otro yores aquella que deuen guardar por reueren-
(ía). de responderle a la suya: e non se pue- cia, e por honrra de Dios e de los Santos. La
de -ese-usar qaè lo non faga, maguer diga, que Segunda* porhonrrade los Emperadores < , e de
non es del jmlf ado del Juez, ante quien le fa- los Reyes, e de los otros grandes Señores. La
ze-n la demanda. E esto touieron los Sabios tercera es, por pro comunal de todos: assi
por razón,'porque bien assi como al deman- como en aquellos dias en que cogen el pan,
dador plu^o, de alcanzar derecho ante aquel e el vino. E de cada vna destas maneras mos-
Judcador, ft que assi le sea tenudo de respon- traremos, de como se deuen guardar,
der antel. La catorzena es, quando algund orne
ouiesse tenido en guarda bienes de huerfa- L E Y XXXIV..
no , o de loco, o de desmemoriado, o de Se-
ñor en razón de mayordomia, o ouiesse sey- Cuales dias son de guardar, para non fazer
do Maestro, p .Guardador,(23) de moneda, o demanda en ellos,por honrra de Dios, e de
de mineras, o Guardador de montes, o de de- los áantos.
l.n.< Santnt...
hesas;queen aquellos logares es tenudo de
responder, e de fazer cuenta, sobre qualquier Pascua ( i ) de Naüidad ¿ e de Resurrección, Autos
69. 75.
destas cosas, o de otras semejantes, do vsa- e de Ciñquesma son tres fiestas muy grandes, y 104.
ua délias por razón del oficio, que tenia. • que todos los Ghristianos han mucho de guar- tit. A.
Kb. 2.
da) Mouer demanda en juyzio. Sed an arbitrator të-
Recop.
( n ) • Sospechoso. Nota hoc verbum: nàm probatur neatur servare ferias ? Bald, in 1. si ut proponis 4. col.
lile,- quód non solum cognoscitur contra furem per j u - j . C.quomodo, et quando Jud. sentent, prof. deb. dicit
dicem, ubi- res furtiva reperitur, quando certum est de q u ó d n o n , per 1. fin. C. defer, ubi dicitur, quod valet
furto ; sed etiam quando est suspicio contra fürem, quód' transactio ; ergô et processus arbitratoris : undè poterit
rem rapuit, vel furatus est : quod nota ad extensioneni arbitrator die dominica declarare pretiüm rei, et exeeu-
1. a. tit. i 3'» et 1;. 4. tit. 14. Partit 7. et ejus quod no- tóres ultimatum yoluntàtum poterunt eligeré paupéres*
tât Bart. in 1. si dominium, D. de furtis.
quia in judiciis, et non in extrajudicialibus, Itabent lo-
(a 2) Tenudo es el otro. De materia recónventionis, cum feriae : imô et non in omnibus judiciis, sed iii con-
vide lalè Speoul. tit. de reconvent. per totum , et vide
tentiosis tantùm : : undè executores gratiarum, secundum
piltres extensiones, et limitationes per Marian.Socin.in
emu, poterunt faceré suos processus ad éxequendum
cap. 1. de mutua petitionee colum. 22. cum multis se-
quentibus. non ád compellendum, etiam die feriato : et adde, quôd
(a'i) Maestro, o Guardador. Concordat I. 1. et 2. circa provisionem officialium Reipublicae , potest inten-
C. ubi de ratiocin. tarn publ. quam priv. agi oport. et 1. di tempore feriato. Vide Bald, in 1. ampliarem col. 1. de
Prœlor 4. §• etiam. is, D. de edendo , et nota exemplum appellat. et in 1. si pater 4. C si pendente appellat. mors
hic posittlm de custode pascuorum : et adde, quôd istud inlerv.
officiuin est vilissimum , ut in 1. ne quis, et ibi Gl. C. LEX XXXI r.
de digh. lib. 12. Et si recepto pretio isti praîdia damni-
fican permittunt, graviter puniuntur , 1. i . et ibi Joan, Dies feriati in hohórem Dei, vel Sanctorum, sunt
de Plat. V. de fund, et sait, reidàmin. lib. r 1. et isto ca- dies Nat.ivitatis Domini cum septem sequentibus: et Re-
st! trahuntur inviti, et locus' est remissioni, secundum sùrrectionis cum septem praecedentibus , et totidem se-
Bart, et Paul, in 1. hceres absens 19. §• 1. D. de judie. quentibus ; et dies Pentecostés cum tribus sequentibus,
Epiphanise, Ascensionis, et quatuor festivitatum Virgi-
LEX XXX111. nis-Marise, et Apostoloruin, et beati Joannis Baptiste,
Diebus feriatis non debet qùis citari, hec irijudicio et dies dominicales. Et in istis cessetur à judiciali stre-
exigi, ut sunt dies in honorent'- Dei, vel Sanctorum, vel pitu ; et si contra factum fuerit etiam de partium volún-
alii ob Priiicipis vel magni domini honorent; vel alü tate, non valet. Hoc dicit.
propter .publican! utilitatem constitüti. Hoc dibit. ' (1) Pascua. Ut vides in ista lege, pauci erant dies
(i) Feriados. Ut tradit Erasmus super illo adagio: feriati in honorent D e i , vel Sanctorum, tempore quo is-
Ignavis semperferiœ sunt. Àntiqùitùs dabantur agrico- ta; leges coiiditas fuerunt, et tempore quo cañones (unde
l e feriati diës aliquot, üt lusu reficerent iassitudinem; ista lex sumptà est ( conditi sunt. Temporibus istis quam
admiscuerunt autem religionem, quo moderadores es- plùrimœ sunt alise festivitates , et quotidie Pontífices fe-
sentlusus. rias addunt feriis, à quo (viso abusu istomîh teraporum)
3o Tercera Partida. Titulo II.
Le 4 dar, para nonfázer sus demandas en ellas, en sen, maguer fuesse fecho con plazèr de amas
tit. i. juyzio. E los Santos Padres que establescieron las partes (7). .
l¡b. !. p{ ordenamiento,de Santa Eglesia, touieron
ecop-
por bien, que non guardassen estos días tan LEY XXXV.
solamente , mas avn siete dias (2) después de
ííauidad (3), e siete ante de Pascua (4) de Cuales eçsas pueden ser demandadas en es-
Resurrección , e siete despues, etres dias des- tos dias quede suso mostramos.
pués de la Cinquesma. E otrosí mandaron
guardar el día de la fiesta de Aparición, e de Dar.puede (1) el Juez Guardadores a los
Ascension, e todas las quatro fiestas (5) de huérfanos en los dias feriados que diximos en
Sta. Maria, e de los Apostóles, e de S. Juan la ley ante desta (a). E otrosí los puede tirar
Baptista: e otrosí los dias de los Domingos.. de su guarda, si fuessén sospechosos. E avn
E todos estos dias deuen ser guardados por puede oyr (3) a los que los touieren en guar-
hqnrra de Dios e de los Santos; de manera da, si se quisiessen escusar della, mostrando
que non deue ningún orne fazer demanda en alguna razón derecha, por que los non deuen
ellos a otro, para aduzirlo en juyzio. E si en tener. Otrosí puede oyr pleytos, que fuessen
tal manera alguna cosa fuere demandada, o mouidos en razón de gouierno (4), que de-
librada, non seria valedero (6) lo que fizies- mandasse el huérfano a su Guardador, o el
temperandum esset. Cum enira indulgendum essdt pieta- jus commune aliquae ferise essent introducta; in honorem
ti in his diebus , non ita fit ; sed in compotationes, in Dei, possent tolli peí statutum. QuEerit etiam Abb. in
seorta, in aleas, in rixas abutitur, nec ullo tempore plus dictai, dies/éstos, ad fin. an teneat confessio facta per
committitur flagitiorum, quàm quo magis convenîebat à debitorèm de debito in die feriata in honorem Dei? et
flagitüs abesse. Et cum yideamus rem ( olim pro tempo- concludit, quôd non; vide îbi : et ad id quod dixi de
rum illorum ratione salubriter institutam) nunc, muta- statuto, adde Ang. in 1. Prœsides Provinciarum 4. D. de
tis Christianorum moribus, pestem esse pietatis , redu- feriis; ubi dicit, quôd valeret statutum , quôd posset
cendae essent feriae ad paucas ferias, de quibus hic; vel procedi in criminalibu* diebus feriatis etiam in hono-
saltern, quôd finitis Missarum solemniis, cessarent feria;. rem Déit
(a) Siete dias. Et sic intrabat etiam festum Circum- LEX XXXV.
cisionis, quod servandura est, ut in cap. fin. de feriis. Diebus ob honorem Dei, et Sanctorum feriatis po-
(3) De Nauidad. Non memini ubi hoc sit cautum: test Judex pupillis tutores dare, et suspectos à tutela re-
quia tantùm reperi de fes to S. Stephani, et S. Joan. moveré, et dealimentis cognoscere, et de ventre in pos-
Evangelistas, et sanctorum Innocentium, et S. Sylvestri: sessionem mittendo, et de probatione aUatis , vel super
et hos diesponit Specul. tit. de fer. §. i . in princip. So- libértate, aut servitute, vel ut testamentum aperiatur,
lum reperi cap.placita, 1 5. q. 4- ponentem de 7. diebus vei exhibeatur, vel ut curator bonis defuncti detur, vel
praecedentibus ante Natale Domini, et sequentibus usque creditor! causa custodias ob haeredis defectum bona den-
ad octavas Epiphaniae: et forte inde ista lex sumpsit isr tur: quia omnia ista pertinent ad opus pietatis. Item cog-
tos 7. dies sequentes: sed non servatur usu quod dispo- noscet de his, qua; pertinent ad communem patriae utili-
nitur in dicto cap. plácito. ; et in Regalibus Auditoriis tatem ; vel poneré homines in pace, et treuga : et assigna-
receptum est, ut à Natali Domini, usque ad diem Epi- re patriae custodias, et adpunitionem latronum publi-
phanie inclusive, cessetur à judiciis. corum, aut proditorum procederé : et possunt his die-
(4) Pascua. Hoc habetur in 1. dies festos 1 1 . C. de bus agricultores seminare, et fructus colligere, ingruea-
feriis, et Specul. ubi suprà; standum tamen esset in hoc te necessitate. Hoc dicit.
casu consuetudini, seeundùm Abb. in cap. quoniam, de (1) Dar puede. Adde 1, qui habet 3. §. quolibet, 3 .
feriis, nain communiter non servantur tot dies. D. de tutel. et .1. nec mandante 8-. §. 2.- D. de tutor, et
(5) Quatro fiestas. Decretalis dicebat de omnibus fes- curat, dat. ab his.
tivitatíbus gloriosa; Virginis Maria;, ut habetur in cap. (a) Desta. Approbatur opinio Azo. C. deferiis, in
fin. de feriis: forte tune non servabantur plures quàm sum. licet Glos. in 1. actus , Ç. eod. dicebat, non posse
quatuor, ut hic diertur. hoc fieri in diebus feriatis in honorem Dei: et adde 11. 1.
(6) Valedero. Adde Cap. fin. de fer. et in 1, siferiatis, et 3. D. defer, et opinionem Azo. ibi tenet Specult. eod.
D. eod. et i 5 . q. f\. per totum , et in cap. fin. dejud. tit. de feriis, §. seq. versic, si porro.
(7) De amas 'las partes. Non enim possunt partes (3) Puede oyr. Intelligerem , quando ex ista allega-
renuntiare feriis introductis in honorem Dei, ut hic, et t i o n excusationis impediretur tutel» , vel curae suscep-
in cap. fin. defer, et notât Glos. in 1. omnes dies 7. C. tio; et sic esset damnum minoribus: nam tunc propter
de feriis. Sed an valeiet statutum, quèd in diebus feria- pietatem, et necessitatem videtur hoc permittendum his
tis in honorem Dei de causis cognoscatur ? Alber. in dic- diebus: et ita est de mente hujus legis , et 1. eadem 2 .
ta 1. omnes dies, dicit, quèd vidit dubitari de hac quaes- unde sumpta est, D. de fer. ibi: Cessantes excussatio-
tione : et ipse arguit, quôd possit, saltern quando non nes: vel etiam quando post susceptam tutelam , superve-
essent dies dominica;, quia non sunt feria; introductœ per neritin tutore defectus visus, vel auditus, intellectus,
legem Divinam: tandem concludit, quôd tutior opinio aut loquelae, seu infirmitas perpetua, ut in 1. post sus-
est, quôd non valet statutum; cum ipsa; feriae introduc- ceptam 40. D. de excusât, tut. et de ista loquitur haec lex
ta? sint de Jure Canónico, ut in dicto cap. fin. defer, et magis pi'opriè, cum dicit : A los que los touieren, et sic
quia Principes dedicaverunt hos dies Deo , et ideó per innuit susceptam jam fuisse tutelam: sed eadem ratio
eos, vel per subditos suos revocan non possunt, argu- est, si non sit suseepta propter damna rainorum.
mento 1, 2. D. depollicitat. (licit tamen, quôd si ultra ( 4 ) Kazan de gouierno. Nota, quôd exemplificat la*c
Del Demandador en Juyzio.
Guardador a otro en nome del huérfano, o el o estableseimiento de Caualleria por guarda
padre al fijo, o el fijo al padre, o el aforra- de la tierra, o escarmiento de ladrones públi-
do (5) a aquel que lo aforro, o el aíorrador (o) cos (i a)'que tienen los caminos, e de los tray-
al aforrado, auiendolo menester. E si fuesse dores ( i 3 ) , pueden los Juezes oyr, e delibrar:
sobre demanda, quel fiziesse alguna muger porque segund dixeron los Sabios antiguos:
biuda, que fincasse preñada de su marido, que Amigo de Dios es 04)> quien enemigo de
la metiessen en tenencia (7) de algunos bie- Dios mata en qual tiempo quier. Otrosi los
nes, por razón de la criatura que touiesse en Emperadores, e los otros Sabios que fizieron
el vientre. O si acaesciesse que alguno ouies- las leyes, touieron por b i e n , que en estos
se (8) a prouar, si era menor de edad, o ma- dias sobredichos pudiessen los ornes fazer sus
yor; o sobre pleyto (9) que pertenesciesse a la lauores, en razón de sembrar («5), o de co-
libertad, o a seruidumbre ; o si fuesse sobre ger los frutos de la tierra, si grand menester
pleyto de testamento, que pidiesse alguno uesse. Eesto por dos razones. La primera es,
que ouiesse derecho de lo fazer, que lo abries- que tal obra como esta torna en pro comunal
sen, o lo mostrassen ; o si se muriesse alguno de todos. La segunda, porque acaesce muchas
que'fuesse debdor de otro, e fincassen sus vegadas, que en tales dias como estos faze
bienes desamparados sin heredero, e aquel a mejor tiempo, para fazer las lauores que son
quien deuiesse ladebda, pidiesse al Juez, quel menester a la tierra para dar frutos, que en
metiesse en tenencia dellos como en razón de los otros. E si en aquel tiempo non lo fizies-
guarda, o que los diesse a guardar a otro, en sen, podría ser, que quando después quisies-
manera que se non perdiessen, nin se menos- sen, non lo podrían íazer.
cabassen. Ca en qualquier des tas cosas sobre-
dichas bien puede el demandador mouer pley- LEY XXXVI.
to en juyzio en cada vnodestos dias feriados,
e lo que fuere fecho en ellos, valdrá: porque De los dias feriados, que pueden establescer Autos
tales pleytos como estos, pertenescen a obra los Emperadores, e los Reyes. 69. 15.
de piedad. Otrosi dezimos, que todo pleyto ^it> 4\
que pertenesce(io) a pro comunal d é l a tier- Feriados dias son llamados otros, sin los lib. 2!
ra, o meter paz (11), o tregua entre los ornes, que auemos dicho, que son establescidos de Ree°p.
lex in omnibus alimentis, quae pe tun tur of&cío jadiéis: i b i : Per quad multorum salus, et incolumitas procura-
ted an sit idem in his quae petuntur jure actionis, veluti tor : et quia est in favorem multorum debilium , et m i -
alimenta testamento relicta, vel ex conventiqne debita? serorum, ubi vertitur communis utilitas, cap. fin. de
Die, quôd erit idem, si nécessitas suaderet, ut si non ha- fer. cum Glos.
bet aliunde , unde alatur, secundum Alb. post Guil. in (11) O meter paz. Adde cap. 1. de feriis, et Glos.
1. a. D. de fer. et probatiir in ista lege : unde idem erit, 15. qttsest. 4- in sum.
si mercenarius petat mercedem ad alimenta, secundum (1 a) De ladrones públicos. Adde 1. provinciarum 10.
eumdem Alber. ibi. C. defer. Et hoc est propter periculum, quod est in mo-
(5) O el aforrado. Vide 1. alimenta 6. D. de liber, ra : nam si hoc cessaret, quantumcumque crimen esset
agn. et 1. fin. tit. aa. Partit. ft.. enorme, deberet detineri delinquens in carcere, et in-
(G) O el aforrador. Adde 1. si quit à liberis 5. §. ali- terim executio differri, ut notât Bald, in 1. nemo 3. C.
menta I g. D. de liber, agnosc. de episcop. audient. et ita intelligitur diet. 1. provin-
(7) E'1 tenencia. Et hoc , né mulier fame pereat, se- ciarum.
cundum Glos. in dicta 1. a. unde ista sumitur: nam si ( i 3 ) Traydores. Nota hoc: nam addit in hoc juri
esset dives, non procederet hoc in diebus feriatis, cum communi, scil. legi, provinciarum , C. de fer. et quia
cesset pietas, et nécessitas in qua se fundat ista lex : si tantùm excipiebantur latrones , et nocturni depopulato-
tamen cognitum esset de missione facienda ante diem fe- res agrorum , ut in cap. inter alia , de immun. eccles.
riatam, ipsa missio facti fieri posset die feriata, etsices- Abb. post Host, in cap. 1. defer.
taret pietas, vel nécessitas; cum ipsa missio sit facti, et (14) Amigo de Dios es. Versus est Psalmista; : alle-
jam est cognilum, et sententiatutn , secundum Alber. in gat. Abb. in dicto cap. 1. defer, et Alber. in dicta 1.pro-
dicta 1. a. et ibi per cum, quid si fieret vis in possessio- vinciarum.
nem, an possit defendí diebus feriatis; et concludit, (.15) Razón de sembrar. Concordat I. omnes judices.
quod non, nisi nécessitas immineret, veluti ne partes 3. C. defer, quae ut patet ex dictis Doctor, in cap. licet,
veniant ad arma, etrixas, argument. 1. i 3 . §. 3. vers. eod. tit. juncto illo textu , approbata est de Jure Canó-
œquissimum, D. de usufr. et quemadmod. et probatur in nico , ut notât ibi Abb.
ista lege infra , ibi : O meter paz o tregua.
(8) Que alguno ouiesse. Et hoc secundum Glos. in LEX XXX rI.
dictai, a. quia facile possunt perire senes , quibus aba- Dicuntur alias ferise repentinae, quas solus Princep»
tes probaritur. tnducit ob publicam gratulationem, puta, ob diem na-
(9) Sobre pleyto. Liberalia judicia omni tempore fi- talis sui, vel filii, vel in die triumph!, Vel victoria; con-
niuntur, 1. solet'i. §. i . D . eod. tit. tra húmicos : seu quando filium facit militent, vel quan-
(10) Quepertenesce. Nota istum casum, quôd ubi do matrimonio tradiè filium, vel filian» :. vel proptec
communis utilitas vertitur, procedi potest diebus feria- magnum aliquem honorem. In his diabus cessare debet
tis; facit text, in 1. provinciarum 10. in fine, C. defer. omnií strepitus judicial!?. HOC dicit.
3a T e r c e r a P a r t i d a . T i t u l o II.
los Emperadores, e de los Reyes, é.dorios éssa .nonîseñalaron.ciertamente, quales son
otros grandes Señores ( i ) , por cosas, quedes los mesés que detien ser guardados para esto.
acaescen y. E esta seria-, como día dp la s a Pero touieronpor bien, e mandaron, que
•nascencia (2), o en el dia en que ouiesse aui~ los Jùezesidecada logar (4) señalassen estos
do alguna grand buena andança contra sus dos meses, segund la costumbre vsada de la
enemigos, o quando fizièsse su fijo Gaualle- tierra, a las sazones que el pan é el vino es
r o , o lo casasse, o alguna'de sas fijas* o otro: de cog«r: e mientra que durasse, que ningún
dia en quel auiniesse alguna grand honrra orne non-pudiesse traer a otro a plazo en
semejante destas. Ca en qualquíer dia, quel' ellos ; fueras ende en aquellas cosas señala-
otorgasse por feriado por alguna destas razor das, que diximos en la tercera ley ante desta,
nes sobredichas, non deue en el ningún orne o si acáesciesse contienda entre algunos (5)
de su Señorío emplazar a otro, nin mouerle en estos dias, por razón d e los frutos que
demanda en juyzio: porque guisada cosa.es, ouiessen de coger. Ca sobre tales pleytos co-
que los días que el establesGÍesseea alguna mo estos, bien pueden mouer los ornes de-
destas maneras por honrra de si, e de su tier- manda vnos contra otros en juyzio. Pero el
ra que sean guardados (3) de guisa, que el Judgador ante quien vinieren tales pleytos,
alegría non pueda ser deslomada, nin los deuelos librar e acortar sin escatima, e sin
ornes sean apremiados por pleytos, nin por ningún alongamiento, assi que los frutos non
demandas que mueuanvnos contra otros. üe pierdan, ante que la contienda sea tollida
de entre ios ornes.
LEY XXXVII.
LEY XXXVIII.
De los dias feriados, que son puestos por pro
comunal del Pueblo. En quales dias feriados puede el Demanda'
dot fazer su demanda, plasteado a su
Pan, e vino (1) son los frutos (%) de la ::.'••• ¡. i, contendor.
tierra, de que los ornes mas se aprouechan.
E porende fueron antiguamente escogidos Aveniendose el demandador, e «1 deman-
para esto, otros dias feriados en que los co- dado, para entrar en juyzio en los dias feria-
giessen. E estos son dos meses (3). E porque dos, que en esta otra ley diximos, que son
los frutos de la tierra non vienen en cada le- para coger el pan e el vino , bien lo podrían
gar a vna sazón, por razón que algunas tier- í a z e r , s i el Judgador (T) de su voluntad los
ras son frias j e otras calientes de natura, por quisiere oyr» E valdrá todo lo que fuere fecho
(1) Oíros grandes Señores. Intelligerem de non re- tur ferise ad eas eolligéndas? Bald, quod sic in 1. 1. ff¿
cognoscentibus superiorein in temporalibus, m>n da «od. allégatil. ligni 55. jf.de legatis 3, §. lignorumb*
Ducibus, et Varonibus Regí subjectis, 1. à nulla 4. C. Si - tamen homines. viverent de frumento, vel biberent
deferiis: et an Rectores civitatum de assensu ,et aucto- vinum, licet in toco sùo non colligatur, dandse sunt
ritate Decurionum possent aliquas ferias inducere? Al- adhuc ferise, cum debeant sibi'de aliis locis providere,
ber. ibi dicit, quôd sic, et quôd ita servatur in civita- secundum Innoc. et Doct. signanter Abb. in cap. fin.
tibus : quod non credo, admitteretur in hoc Regno, si ad fin. de feriis.
fieret sine auctoritate Regia; vel nisi Episcopus cura as- (2) Frutos. Nota tamen, quód ha? ferise messium.
sensu populi decreverit aliquem Sanctum venerandum, non servantur in Regalibus Auditoriis hujus Regni, ut
et festivandum, ut notât Abb. in cap. conquestus, de et dicit Spec. tit. de fer. §. 1. ad fin. quôd non servan-
feriis, tur in Curia Romana, nee in Curia Regis Francia, et
(a) De la su nascencia. Hsec etiam exempla posuit justé, ut venientes de longinquis partibus eitiùs expe-
Specul. tit. deferiis, §. 1. versic. repentinœ, et Hos- diantur; •-,< .
tiens. in summa de feriis, §. quatuor distinguante, et (3) Dos meses. L. a. et 1. omnes dies 7. C. de feriis.
adde supra i . Partit, tit. a 3 . 1. 1. (4) Logar. Non déclarât cujus loci; an artoris, vel
(3) Que sean guardados. Imô non posset renuntíari rei, vel ubi judicium debet agitari: et w.'f.r.tis opinio-
istis feriis repentinis , ut notât Glos. in Clement, penult. nibus, ilia est communis, quód attendatur locus judieii,
de verb, signif. in verbo ob necessitates. secundum Abb. in dicto cap. fin. ad fia. de fer. et satis
innuit ista lex.
LEX XXXVII. (5) Algunos. Nam périrent fructus, si tali tempore
noncognosceretur, l.solet, i.ff deferiis.
Feriad dies ob publicam utilitatem sunt : unus men-
sis pro bladis colllgendis: alius pro vindetniis fiendis, LEX xxxriiL
secundum terrie consuetùdinem , et quo tempore colli- Bene potest diebus feriatisob publicam utilitatem
gnntur. His mensibus nullus veniet ad judicium, nisi procedí de partium, et judiéis volúntate,, vel usque ad
•in casibus positis circa dies feriatos ob honorem Dçi: litis eontestationein, ob prsescriptionem interrumpen-
sed si emergat qusestio de früctibus colligendis, debet dam. Hoc dicit.
sumraariè tractari, ne fructus perdantur. Hoc 4ic.it. -, (1) El judgador. Et licèt paries, et judex vellent,
. (1) Pan, e vino. Et qui4 si in Joco non coUiguntur. adhuc non possent cogi, testes tempore feriato : Glos. i«
messes, sed vivunt hommes de ciutaneis, an indican-, ' 1. omnes 7. C. deferiis, Specul. tit, deferiis, §. fin.
Del Demandador en Juyzio. 33
en ellos, bien assi como si non fuessen feria*; mandado; e demás fincaría por desentendi-
'dos. Otrosí dezimos, que si alguno ouíesse- do, començando cosa en que non sopiesse en
derecho (2) sobre cosas quel pertenesciessen, adelante el recabdo que tenia, para deman-
si Se terniesse^ que aquel derecho que auia en darla.
ellas, se le perdiesse por tiempo, si lo non L E Y XL.
demandasse en los dias feriados (3) que son
para recoger el pan , e vino, bien podria mo- En que manera el Demandador deue fazer
uer demanda en ellos sobre tal razón como su demanda.
esta. E el Judgador es temido de oyrlo, fasta
que el pleyto sea eomençado por respuesta, Libellus en latín, tanto quiere dezir, co-
porque finque en saluo su derecho al deman- mo demanda fecha por escrito. E esta es vna
dador, e non se pierda por razón que passas- de las maneras, por que se puede fazer. Ë là
se tiempo contra el. Mas desque fuere co- otra es, por palabra. Pero la mas cierta es la
mençado por respuesta, non deue el Juzga- que por escrito se faze: porqne non se puede
dor consentir a las partes, que vayan adelan- cambiar, ni 11 negar como la otra. Mas en qual-
te por el pleyto en estos dias ; ante les deue quier demanda , para ser fecha derechamen-
poner plazo, a que lo vengan seguir, después te, deuen y ser catadas cinco cosas (1). La
que los dias feriados passaren. primera, el nome del Juez ante quien deue
ser fecha. La segunda, el nome del que la fa-
LEY XXXIX. ze. La tercera, el de aquel contra quien la
quieren fazer. La quarta, la cosa, o la quan-
Que el Demandador deue catar, ante que tia (2), o el fecho, que demanda. La quinta,
comience su demanda, que recaudo tiene p o r q u e razón la pide (3). Ca seyendo todas
para prouarla. estas cosas puestas en la demanda, cierto pue-
de el demandado saber por ellas, en que ma^
ñera deue responder. E otrosí el demandador
I.pyi4. Enuiso, e acucioso deue ser el demanda-
sabra mas ciertamente, que es lo que h a d e
lih 2 ^ o r ' e n c a t a r <î ue recábelo tiene (1), para pro-
prouar. E sobre todo, tomara apercibimiento
Recop. uar aquello que quiere demandar. Ca siem-
el Juez, para yr adelante por el pleyto dere-
pre ha menester de pronar lo que demanda-
chamente. E como quier q u e a los ornes en-
re en juyzio, si' la otra parte gelo negare. E
tendidos cumplía assâz esto que sobredicho
esta pruena ha de ser por testigos, o por car-
es ; porque otros muchos y a u n a , que lo
tas, o por otra manera (a) que sea de creer,
non entenderían, q'uerferrios mostrar cierta
Ca si destonon fuesse cierto ante que comen-
manera, de como se déüé fazer la demanda
çasse su demanda, lo que cuydasse fazer por
por escrito, o por palabra. £ es esta; que el
su pro, tornársele ya en daño, e en verguen-
ça; caauria a pecha*r (3) todas las costas aide- demandador quanda fuere ante! Juez, deue
(2) Ouíesse derecho. Adde 1. 1. §. sed excipiuntur (3) A pechar. Nota bene, quod ubi actor deficit in pro-
i.ff. de feriis. bationer non potest dici, quôd habuerH justaracausara
(3) En los dias feriados. Nota hoc -verbura: nam litigandi, imó injustam: et sic debet semper eondem-
in alils feriis hoc non proccderet: et ista ratione, si nari in expensis: et adde Báld. in 1. generaliter 5a. col.
causa committeretur decidenda infra certum terminum, /|. C. de episcopis et cleric; ubi notabiliter. Et quid si
et jurisdictio judiéis finirctur intra istas ferias, tunc ju- probavit, sed testes fuerunt reprobati non ratione delic-
dex posset procederé, ut liabetur in cap. fin. de jad. et ti , sed pcrsonarum? Vide i b i , quod tunc excusetur ab
notât Specul. tit. dejeriis,%. penult, ad fin. expensis, et in 1. 1. C. de advocat. divers, judie, post
Specul. tit. de column, iii fin. et ibi eliam per Bald, in
LEX XXXIX. dicta 1.1. quôd non sufficit, licèt habuerit un uni testent.
(4) Que le preste. In personali acuerne exprimenda tur , quód sint tanta , quôd cesset suspicio fuga; usque
est causa, cap. fin. de libel, oblat. ad executionem.
(4) Demandarle fiador. Adde in autbent. offeratur,
LEX XLI. C. de litis contestât, et in §. sed hodie , Instil, de satisd.
Sed an hodie p e r i . Fori, lib, 2. til. 3. 1. 2. et per 1. 6.
Si petitio excédât summam decern morapetinorum, tit. De las testimonias, debeat etiam dare fidejussôrem
debet fieri in scriptis ; si non excedit, verbo potest fie- de judicato solvendó',"vide per Roderic. Suarez in com-
r i : et judex edet Hbellüm reo ad respondendum, ter- ment, dicta; 1. 2. Versie. ulterius nota islum text, ubi
mino assignáto : et si reus immobilia non possidet in concludit, quód sufficit dare fidejussôrem de la haz, id
patria , tenetur , si potest, actori petenti fidejussôrem est, quôd reus praesentabitur, et exhibebitur coram ju-
dare de judicio sisti; si vero fidejussôrem dare non pos- dice> quoties fuerit petitum; alias solveret judicature:
sit, praestet jura tor iam cautionem. Hoc dicit. et hoc quando agitur de ista satisdatione ante litem
( i ) Escrita. Duo colliguntur ex hac lege :.primum, finitam; nam si esset çondemnatus, et pro executione
quod regulariter sit necessarius libellus in causis : se- incarceraretur ; vel confessus est. debitum, et nullam.
cundum, quod detur in scriptis: et sic approbatur opin. exceptionem allegasset ; ' t u n e non liberaretur, etiam
GIos. in cap. i . de libel, oblat.. ubi latè Marian. Soc. po- dando fidejussôrem de judicato solvendo: neque excu-
nens 84 casus , in quibus non est necessarius libellus: sabitur à carcere, donee splvat, secundum Baldum in
et vide quod hodiè habetur in 1. 1 1 . tit. 1. lib. 3. Orel. 1. neque 22. §. 2. D. de in fus vacando, et latè Rodericus
R e
Suarez ubi suprà, qui hoc intèlligit post sententiam,
8 - . ' • ' . . • • . ' - • • • ' • •.•••••
(2) Mas dende ayuso. Adde Specul. tit. de libel. et post elapsum témpus , quod datur miserationis causa
cone. §. nunc dicendum, v. 3. si causa sit vili's.' Et qua; ad sôl'vémlum. Videàs ibi per eu'm. Et si possideret quis
dicatur causa vilis, relinquitur arbitrio judiéis de jure multa mobilia, période est, ac si possideret immobi-
communi, secundum Specul. et Joan. Andr. hie tamen l i a , s^ecund. Bart. et Aug*, in 1. de die, in princ. D. qui
per nostram legem hoc taxatur usque ad decern mprape- satisd. cog. et per Alex, consil. 37. volum. 2.
tinos áureos. Et an inistis causis vilibus ten ea tur pars . , (5) Pero si non fallasse. Vide in dicto §. sed hodie,
solvere sportulas , Joan, de Plat, quern vide , vult, quod et in authent. generaliter, C. de Episcopis et clericis, et
non , in l.in sacris 12. vers, modum, ad finem, C. de Glos, communiter. approbatam in I. 1. D. qui satisd.
proxim. sacror. serin, lib, 12.,et pondera, quia ista lex cog. qua; dicit, quôd debet reus jurare , quôd non in-
non dicit de causis vilium personarum , sed,.de causis venit fidejussores ; ,quod,juramentum non debet esse
•vilibus : hoc dico propter notata per Abb. ct Dpct. in veritatis assertivum , q u i a esset temerarium; sed credu-
cap. i . de libell. oblat. et Specul. ubi suprà. Vide 1. 5. litatis, scilicet, quôd juret , quôd credit se non posse
tit. a a.; infrà eadem Part, et quae ibi dicam.,. invenire fidejussores, secundum Odofr. et Cin. in dicta
(3) En la tierra. Videtur intelligcndum in loco ju- 1. 1. et seqnitur Socin. in 2. vol. consil. a 3 i . c o l . 2. et
dicii : nam non sufficit quod alibi possiderct immobi- debet prasstari hoc juramentum ad judicis delalionem,
lia , secundum Glos. in 1. fin. C. de princip. agent, in Bald, in diet. 1. ,1, in antiqua lectura, et Aug. in 1.
rebus, lib. 12. quam approbant ibi Bart, et Joann. de sciend.,eqd. tit. Et adde, quôd ultra istud juramentum,
Plat. Contrarium tamen tenet Bart, in 1. sciendum, §. pos- de quo hic, debet obligare bona sua; vide Bait, in di-
sessor, D. qui satisd. cog. ubi Alexandr. et Jaso, et et^ 1. 1. et Socin. nbi supra. Adverte tamen, quôd h o -
istam ultimam partem credcrem veriqrem, dum alibi die per leges Fori aliter est pioyisum>: videlicet, ut qui
intra Regnum possideat: et annuit littera hujus legis, non possidet immobilia , si non satisdat cum fidejusso-
cum indistincte dicit, en la tierra. Et videas, qua; in ribus,, debet capi in personam, e.t duci ad carceres,
hoc latius dicit Rodericus Suarez in commento 1. 2. tit. etiamsi propter impotentiam non pi sestet fidejussores,
3 . lib. 2. Fori LL. fol. 5. num. 4- et vers, ulterius quce- ut habetur in 1. 2. tit. 3. lib. 2. Fori LL. et in 1.1. lit. 5 .
ritur , in addiction. Valdesii, num. 1. Et quanta bona de las ferias, eod. lib. et attestatur Rodericus Suarez
immobilia quis habere debeat, ut evitet banc satisda- in commento dicta; 1. 2. col. 3. ita vidisse servari, et
tionem , videas ibidem per eumdem Roderic. fol. 3. in quôd.ita practicatur sine scrupulo , et bene confert
addict. Valdesii, num. 1. vers, qucerilur et utilité r; ubi 1. 66, in ordirt. Taurin, et ibi pen. charta tangit, an le-
concludit hoc esse arbitrarium, et in arbitrio veisabi- ges ill* possint limitari, et restringi, quando tempore
Del Demandac or en Juyzio. 35
derecho, fasta que el pleyto sea acabado por gencia al otro, en cuyo poder era de le dar,
juyzio. E después que el Juez ouiere oído la qual ¡quisiesse. La tercera, quando f'aze la de-
demanda del demandador, deuda mostrar (6) manda en el tiempo que non deue: como si
al demandado, e poner plazo, a que se pue- pidiesse quel pagassen ante del plazo, a que
da aconsejar, e responder a ella. le deuian pagar (4)- La quarta, quando fizies-
se su demanda, que le pagassen en logar, do
LEY X.LII. el demandado non era tenudo fazer la paga:
como si en pleyto fuesse puesto de la fazer
En guantas maneras ponen los demandado- en vn logar, e el pidiesse que la fiziessen en
res en su demanda mas que non deuen. otro. E cada vna destas quatro maneras dire-
mos adelante cumplidamente.
Mas que non deuen ( i ) , ponen los de-
mandadores algunas vezes en sus demandas. LEY X L111.
E desto se deuen mucho guardar, porque se
les torna mucho en daño, e non en pro. E Que daño sigue al Demandador por poner
esto seria en quatro maneras. La primera, en su demanda mas que non le deuen.
quando alguno pusiesse en su demanda mas
quantia de lo quel deuiessen, assi como si Ponen los demandadores a las vegadas
le ouiessen a dar diez marauedis, e el deman- mas en sus demandas ( i ) , que non les deuen,
dasse veynte, o otra cosa semejante (2) des- de manera que non pueden después aueriguar,
ta. La segunda, quando íaze la demanda de nin prouar todo lo que demandan. E porque
otra manera que non deue : assi como si le algunos razonauan , que aquel que non podía
ouiessen (3j a dar de dos cosas la vna, qual prouar todo lo que ponia en su demanda,
mas quisiesse el debdor, e el señalasse qual que deue ser cay do della: porende Nos, ca-
délias le diessen. E por esto dixeron los Sa- tando lo que los Sabios antiguos (2) fallaron
bios que era ademas, porque tuelle la esco- por derecho en esta razón, dezimos : que ma-
contractus debitor non erat ejus conditionis , veluti quatuor modis : quandoque enim petitur plus r e , ut si
quia tunc possidebat immobilia ; nunc verô tempore petat plus quàm debetur ; quandoque plus causa, ut
libelli non possidet immobilia , sen est suspectus de quando debetur alternative , et petit unam ex rebus sub
fuga : secùs autem, si eadem causa et suspicio inhsere- altematione debitis; quandoque plus tempore, ut cum
bat tempore contractus : movetur ex bis , qnse habentur ante tempus; quandoque plus loco , ut cum petit in alio
in I. si ab arbitrio 10. §. qui ex causa , D. qui satisd. loco, quam ubi reus promisit. Hoc dicit.
cog. et quod ibi notât Ang. et ex dicto Bart, in 1. si is ( i ) Mas que non deuen. Habuit ortum lisec lex à §.
it quo, §. si sernel, D. ut in possess. legat. ubi per ilium 3 3. vers, plus autem, Inst, de act. et à cap. 1. de plus pet,
textum dicit, quód si aliquis vult faceré aliquem capi (2) O otra cosa semejante. Ut si haberet jus ad par-
tamquam suspectum ex forma statuti, vel coosuetudinis; tem r e i , et peteret totam , vel majorero partem , ut in,
quod si causa suspicionis suberat tempore quo cum eo dicto §.plus autem. Limita tamen , nisi plus peteretur
contraxit, non potest capi. Movetur etiam ex aliis, quae in accessorio , nam tunc non haberet locum peería legis
ibi vide: et tandem concludit sibi videri contrarium, seq. secundum Joan. Fab. et Plat, in dicto §. ut si ali-
attenta dispositione legis Regni, quód debitare non sol- quis peteret rem cum fructibus , et constaret ex proces-
vente , detur crcditori carccratus ad serviendum: et sic su nullum jus ad fructus habere : nam secundum Joan.
cum non liberetur, cedendo bonis prout erat de jure Fabr. propter accessiones quis non solvit majores spor-
commiini , eo ipso quód convenitur, videtur causari tulas.
qunedam suspicio, quod fugiet post motam litem. Sed (3) Como si le ouiessen. Licèt ponat tantùm exem-
certc hoc motivum fragile est, et rationes , quod atten- plum in alternativa, idem est in obligato in genere , si
datur qunlitas temporis contractus , ¡ta militant in eo petatur quid certain in specie , ut habetur in §. 33. vers.
qui ex forma legis Fori potest capi pro servitio , sicut huic. autem, Inst. de action, quia est eadem ratio propter
et in eo , qui de jure coinmuni poterat capi : unde idem electionem , quae tollitur.
videtur diceodum per supradicta : et sic Bart, in dicto (4) Deuian pagar. Sive expressa conventione , sive
§. si sernel, exemplificat in eo qui capi potest ex forma ex natura rçi, ut in partu, vel fructu nascituro , i. inter-
statuti, vel consuetudinis : et statutum , seu eonsuetu- dum 7 3 . in princ. de verb, oblig.
do legis Fori debet restringí, et interpretari juxta li-
mites juris communis, 1. 2. C. de noxal. action, cap. LEX XLI1I.
ctimdUectus, de consuet. et facit, quod ex hoc notât
Alex, consil. ig. vol. 3. iucipit, viso processu capturai. Si actor petit plus r e , et in probat.ione deficit , con-
In practica tamen forsan servaretur. dictum B-oderici demnabitur in expensis perreum ob non probata factis,
per dictas leges Fori.
reum in probatis condemnando. Hoc dicit.
(G) /Jeuela mostrar. Et. .sic judex debet dare libel- (1) En sus demandas. Quid si peteret debilura jam
><im parti, non ipsa pars parti : quia essct periculnin, solutum? Vide text. sing, in 1. si fidejussor 29. §. in om-
"(' aliquid adderet, vel detraheret, ut dicit Specu-1. tit. nibus 5. D. mandate, et ibi Bart, ubi habetur , quód
df hbell. concept. §. restât, in princip. committit crimen sfellionatns.
LEX XL 11. (2) Sabios antiguos. Concordat §. sedhcec qiiidem,
Caveat actor, ne plus debito pctat, quod contingit Jnslit. de action.
Tom. 11. E 2
36 Tercera Partida. Titulo II.
g u e r el d e m a n d a d o r n o n p r u e u e t o d o q u a n t a dador pierda p o r ello , t a m b i é n ia verdadera
qpusiesse e n su d e m a n d a , q u e en aquello q u e d e b d a , como l a q u e í'ue acrecida maliciosa-
p r o u a r e , quel vata. Ë q u e cl Judgador de sen- m e n t e .en la c a r i a , o en ei pieyto q u e í'ue fe-
tencia c o n t r a el d e m a n d a d o , en tanto q u a u - cho ante los testigos. E esto por dos razonas.
to fuere p r o u a d o contra ei. E otrosí, quel de La una, por el e n g a ñ o que íizo el d ^ m a u d a d o r
p o r q u i t o (3) de lo a l , q u e nol pudieron pro- al d e m a n d a d o en el pieyto de la debiia. La o-
uar. P e r o si el d e m a n d a d o fizo algunas cus tra, p o r q u e seyendo sabidor q u e lo atiia fecho
t a s , o ruissiones, por razón de aquello q u e m a l i c i o s a m e n t e , se atreuio a d e m a n d a r l o eu
le d e m a n d a r o n d e m á s , t e n e m o s p o r b i e n , e j u y z i o , c u y d a n d o avn e n g a ñ a r al Juez por a-
m a n d a m o s , q u e gelas p e c h e todas (4) el de- quella c a r t a , o p r u e u a q u e había contra su
mandador. d e b d o r . Pero si el d e m a n d a d o r , ante q u e en-
LEY XLIV. trasse en j u y z i o (5) se quisiesse q u i t a r del en-
g a ñ o q u e auia fecho, e se touiesse por paga-
Que daño viene al que engañosamente faze do de su d e b d a v e r d a d e r a , puédelo fazer, e
a su debdor obligar por mas de lo que n o n cae p o r e u d e en pena n i n g u n a (6).
le deue.
LEY X L V.
P a l a b r a s engañosas ( i ) dizen los ornes
v n o s a o t r o s de m a n e r a , q u e Jos f a z e n o b l i g a r QUe mal vernia al demandador, por deman-
p o r c a r t a , o p o r t e s t i g o s , p o r mas de lo q u e dar su debda en lagar do non gela dtuies-
d e u e n (a). E a u n despues q u e los h a n assi e n - sen pagar.
g a ñ a d o , aduzenlos en juyzio ( 3 ) , p o r d e m a n -
darles a q u e l l o , a q u e los fizieron obligar. E Señalan vnos ornes a otros algunas vega-
p o r q u e las cosas q u e son fechas con e n g a ñ o , das logares ciertos, o plazos, en q u e p r o m e -
d e u e n s e r desatadas c o n d e r e c h o ; p o r e n d e ten d e p a g a r , o de fazer alguna cosa, E d e s -
d e z i m o s , q u e si el d e m a n d a d o p u d i e r e p r o - plies acaesce q u í Íes fazen d e m a n d a «obrriio
iiar (4), e a u e r i g u a r el e n g a ñ o , q u e el d e m a n - e n - o t r o logar, li en tal razón como esta du-
(3) Por quito. Nota ex ista lege, quôd judex debet dicta I. 1. dicebat, quôd idem esset: quia amplias dici-
sententiare super toto : adde 1. in hocjudicio 27. U.fain. tur, ctiarrm nihil sit, i. Mud 7. §. a. vers, minus, D, de
ere. et quid si non fuit facta absolutio, modo de quo hie, tribut, aciloae. Alberic. tenet contrarium: quia hsec lex
an tenebit sententia in eo , in quo debitor fait condem- privât vero crédito; quoe poena locum habere non pos-
natus , vel an in totum esset sententia nulla, vel an taci- set, ubi nullum esset. Et adde etiam, quôd habebit l o -
te videatur absolutum in aliis ? Vide Glos. in 1. 1. C. si cum ista lex etiam in speeiebus, ut si deberem tibí u -
adversus rem jud. et ibi Bart, et Doct. et latè per Abb. nunieqaum, et exegisti dolo cautiouem de duobtis, se-
in cap. cum inter, de re jud. per 3. fin, col. ubi Fel. po- cundum eumdem Albeiic. et poobat ista lex, cum di-
nit regulara, quôd non teneat sententia, si non pronun- cit indiffínite: por mas, etc. quia verbum quantitatis
tietur super toto : qnaui limitât quatuordecim niodis. etiam speeiem eomprehendit, 1. quisquís Q5. ii.de lé-
(4) Que gelas peche todas. Non dicit cuín triplo, gat. 3.
prout de jure communierai dispositum in §. tripli, et in (3) En juycio. Per hoc verbum videtur , quód pre-
§. sedhœc quidem , Institut, de action, et sic jure nostri ña htijus legis non proeedel in reo se defcridente ex a-
Regni non habebit locum hoc casu pœna tripli : et hoe liqua seeurilale, quam dolo extorsif ab actore, cum ip-
etiam patet ex 1. 45. ùifrà eod. ubi ponit pœnam tripli, se non ducat, sed dncatiir in judicium: et quia pcense
quando plus petitur causa, vel loco : et si idem voluerat, non sunt ampliandse, I. interpretations 4 a. D. de pae-
quando plus peteret re , lue expressisset, arg. capit. ad nis; et quia major dolus reputalur in actore, quàm in
audienliam l a . de decimis. E quid si reus conventus ne- reo , ut in 1. in summa 6 5 . D. de cond. iudeb. et notant
get plus debito ? Die , quôd fiet ad invicem compensado Gl, et Doctores in 1. sub pretexta , C. de transar,.
in istis expensis, secundum Ant. de Butri. in cap. 1. de (/,) Pudiere prouar. Per testes dicebat GL in dicta
plus petition, arg. 1. si dolo a4> D. de dolo. 1. uuica: quia secus, si hoc probarct. per confessionem
adversara, delato juramento, vel respondendo positioni-
LEX XL I F. bus; si lamen reus nolit: stare confessioni {'act* post litis
contestationeni ¡ nee ex ea se juvare, sed probare per
Dolo inducens reuixi ad promittendnm plus debito, testes; tunc adliuc haberet locum poena hujus legis , se-
si promissum in judicio petat, perdet debitum etiam in cundum Salic, et Doct. ibi.
eo quôd verè debebatur. Si verô autequam petat in judi- (5) Entrasse en juyzio. Id est, ante litis contesta-
cio , contentus sit veré sibi debito, non perdet verum tion ern.
debitum. Hoc dicit. (6) En pena ninguna. Uiide nee tenetuvad triplum
(1) Palabras engañosas. Concordat 1. 1. C. de plus expensarum, ut dixi supra in lege proxim, gl. 4-
petit. Et nota , quôd hœc lex exigit dolum , tam in exi-
gendo cautionem, quàm in çonveniendo ; et déclarât LEX XLV.
llart. in dicta I. 1. Et nota istam legem contra fœnera-
tores faeientes fieri conventionem de majori smiima. Petens plus loco, vel causa , punltur pœna friplt d.r.H-
(a) De la que deuen. Sed quid si nihil debealiir , et ni: si verô petat plus tempore, punioiur peina dupüca-
dolo exlorsit eautiouem de aliqua quautitate ? Oiiï'f. iu tionis temporU, et con;leui;<:;ijiiui' ia expensi:.. Hoc dicit.
Del Demandador en Juyzio. 37
zimos, que deue pechar el demandador al de- LEY XLVI.
mandado tres tanto (1), como los daños, e
[„s menoscabo», que el ouiesse fecho, por Que ningún orne non deue ser constreñido
razón de aquella demanda que le fizo en lo- que faga su demanda, si non quisiere,
car que non deué. Esso mismo seria, quando fueras ende en cosas señaladas.
el demandador fiziesse su demanda de otra
maueraque non debía. Assi como si le ouies- Constreñido v(1) non deue ser ningún
-, — --„ orne,
se a dar de dos cosas la vna, qual mas qui- que faga demanda a o t r o , mas el de su vo-
siesse el debdor, e el demandasse quai qui- luntad la deue fazer si quisiere; fueras ende
siesse non faziendo mención de la otra, assi en cosas señaladas, quel puedan los Judga-
como'sobredicho es. Otrosí dezimos, que el dores apremiar segund derecho, para íazer-
demandador non deue ser oydo, quando fi- la. E la vna délias es, quando alguno se va (a)
ziesse demanda en razón de debda, quel de- alabando, e diziendo contra otro, que es su
uiessen, ante del plazo (a), a que /gela deueu sieruo ; o lo enfamando, diziendo del otro mal
pairar. Mas el Judgador por pena deuel alón- ante los ornes. Ca en tales cosas como estas,
jçar el plazo otro tanto adelante, quanto la o en otras semejantes délias, aquel contra
demando el ante del plazo (3) a que la deuie- quien son dichas, puede yr al Juez del Lo-
ra demandar. E demás deuele fazer pechar gar (3), e pedir que constriña a aquel que las
las costas , e las missiones quel demandado dixo, que le faga demanda sobrellas en juy-
z
fizo por esta razón. í ° j e que las prueue, o que se desdiga délias,
(1) Tres tanto. Concordat § . 3 3 . vers, sed hœc qui- (a) Alguno se va. C o n c o r d a t 1. diffamari 5. C. de
dem , Institut, de action. ingen. manum. et vide Bald, declarantem illam legem,
(a) Plazo. Limita in Fisco agente propter n e c e s ú - in 1. siea, col. 2 . C. qui accus, nonposs. scilicet, q u ô d
tatcm fiscalcm contra debitorem suum ante d i e r a , ut p r o c é d â t , q u a n d o diffamatus est in possessione exis-
liahetur in 1. i . C. de condict. ex lege, et ibi Bart, et tentiae sui j u r i s : quia per diffamationem videtur turba»
Bald. Et quid si p e t a t a n t e conditioner!» completan» ? Die, ri in sua quasi possessione; et q u ó d alias n o n cogeretur
quod habebit iocum ista lex, u t in cap. i. de plus petition. diffamans agere. Facit etiam q u o d n o t â t Bart, in 1. i . § .
et quod lempus tunc d u p l i c e t u r , d i e , q u o d eventus con- hujus autem, D . utijtoss. q u ó d , si p r o p t e r diffamatio-
d i t i o n s deolarabit, secundum Bart, in 1. pecuniam, D.si n e m alicujus diccntis praedium non esse m e u m , ego
cerium petatur; q u i d q u i d in c o n t r a r i u m voluerit Jaso, n o n invento colonos , vel laboratores a d coleadura prse-
in dicto §. sed hœc quidem. d i u m , dicor t u r b a r ! in p o s s e s s i o n e , et competit inihi
(3) Ante del plazo. In hoc tollit haec lex opiniones r e m e d i u m p r o vi t u r b a t i v a . D i c e n d u m tamen v i d e t u r ,
qua: erant, quod tempus erat d u p l i c a n d u m : an illud q u ó d ¡stud r e m e d i u m competat ex d i f f a m a t i o n e , sive
quod restât à tempore petitionis, an totum tempus ab concernât personas s t a t u m , sive r e s ; et etiam etsi p r o p -
initio? et a p p r o b a t u r opinio q u a m tenet Bart, in 1. jus- ter hoc non minus inveniam c o l o n o s , et laboratores , u t
tas , C. de jure fisc. lib. 10. Videas in §. temporales i o . est conclusio o m n i u m D o c t o r u m , I n n o c . A b b . et csete-
In st. dc except. r o r u r a in cap. conquerente, de offic. ordinarii. Bart, in
LEX XLVI. 1. cum Titia , D . de accus, et Bald, in authent. ad hœc,
col. 6. C. de usur. Joannes de Imol. in 1. depupillo , §. si
N e m o compellitur a g e r e , nisi quis j a c l e t s e , quod is cui, J>. denov. oper. nun. P a u l , in l.'unica , C. ut ne-
aliquis est servus ejus , aut alitid malum de eo coram a- mo invilus: et ita versatur in p r a c t i c a , et facit haec lex
liis dicat: quia tunc reo instante coram j u d i c e , q u o d de ibi, cum d i c i t : O en otras cosas semejantes : n a m e u m
piaulictis contra eum agat, j u d e x mandabtt cum agere; d i c i t u r , aliquid per aliquem detineri contra conseien-
alias absolvet r e u m , nee postea audictur diffamans su- tiam , satis malum dicitur de eo , q u o d includitur in liac
p e r praemissis: et si poste» talia rcplicaverit, judex p u - lege.
niet eum. Hoc dicit. (3) Al Juez del-logar. Non a p e r i t , quis j u d e x sit h t e ,
(t) Constreñido. Concordat 1. u n i c a , C ut nemo in- an diffamati, vel diffamantis. et de j u r e communi de hoc
vitus agere: et an possit a l i q u a n d c j u d e x cogère quern sunt o p i n i o n e s : nam quaedam decisio N e a p o l i t a n a , n.
ut accuset ? Bart, dicit quód sic, in crimine h o m i c i d a , 2 6 7 . de his quas collegit Mathseus de Afflict, dicit, q u ó d
in 1. in eum, D . dc accus.et dicit S. Thorn. 1. t. qusest. fuit j u d i c a t â m , q u ó d agens remedio 1. diffamari, dica-
6 8 . art. i . quód si crimen fuerit t a l e , q u o d vergat in t u r a c t o r , ex quo provocat ad j u d i c i u m : et s i c , quód
dctriinentiim Reipublicae, tenetur quis ad accusationem, debeat convenire ilium qui se jaclat in foro s u o , et-non
d u m m o d ó sufficienter possit p r o b a r e quod pertinet ad in foro diffamati. AllegatPaul. et Alex, in 1. libertus, D .
oflicium accusatoris, p u t a , cum peccalum alicujus ver- de in jus vocando, d i c e n t e s , quód e x c o m m u n i c a t o non
git in multitudinis c o r r u p t e l a m corporalein , vel spiri- potest agere remedio dictae 1. diffamari, cum volunta-
ttialem: si autem non fuerit tale p e c c a t u m , quod in mul- rte petat. Contrariant tamen opinionem tenet A b b . in cap.
tiludiiiem r e d u n d e t , vel etiam si sufficientem p r o b a l i o - si quis contra ctericum, de foro comp. n o t a b . 1. dicens,
nem adhibere non p o s s i t , n o n teneretur ad i n t e n t a n d a m q u ó d debet attendi origo causse n a t u r a l i s , non quód ac-
accusationem: et adde in ista materia Gl. in cap. qua - cidentaliter contingit, 1. qui hub et i. D. de tut. et e a m -
propter , i . q. 7 . c t in cap. i . /J. q. 5. et in cap. si quis per
dem opin. per.nmlta fundamenta tenet Alex, c o n s i l . i o 3 .
cipitlum, 2 2 . q. i . et quód ñeque filius cogatur a c c u -
volum. 5. licet Math, de Afflict, in dicta decis. referat
• aro pe,- judicera occisores p a t t i s , tenet Alberic. in die-
cura pro p r i m a p a r t e , sed non rectè r e t u l i t ; into fun-
tu 1. única.
d a t , et tenet istam ultimara p a r t e m , q u ó d s e q u a t u r f o -
38 Tercera Partida. Titulo III.
o quel faga otra enmienda, qual el Judgador deuian. Onde dezimos, que los Judgadores non
entendiere que sera guisada. E si por anen- deuen sofrir tal escatima, nin tal engaño co-
tura (4)fuesse rebelde, que non quisiesse fa- mo este, quando lo sopieren. E para refrenar-
zer su demanda, despues que el Judgador ge- los desta maldad, mandamos, que el merca-
lo mandasse, .dezimos, que deue dar por qui- dor, o otro qualquier que se temiere desto,
to (5) al otro para siempre; de manera, que pueda pedir al Juez, que apremie a aquel que
aquei nin otro por el, non le pueda fazer de- le esta asechando, quel faga luego su deman-
manda sobre tal razón como esta. E avn de- da, e que !a non aluengue, fasta eu la sazón
zimos , que si dende en adelante se tornasse que se quiere yr. E el Juez deuelo fazer. Ca
a dezir del, aquel mal que ante auia dicho, si estonce el demandador non quisiesse su de-
que el Judgador gelo deue escarmentar; de manda mouer, non deue después ser oydo,
manera, que otro ninguno non se atreua a en- fasta que el demandado torne de su viaje (2).
fatuar , nin a dezir mal de los ornes tortizera-
mente. TITULO III.
LEY XLVII.
DE LOS DEMANDADOS , E DE LAS COSAS QUE DE-
Como los Judgadores pueden apremiar a al- UEN CATAR.
gunos ornes, que fagan sus demandas, con-
tra aquellos que quieren ir en sus caminos. -LJemandado es aquel, a quien fazen en juy-
zio alguna de las demandas, que diximos en
Asechan (i) tos ornes vhos a otros mali- el Titulo ante deste. E poreude , pues que
ciosamente, por embidia, o por malqueren- mostramos las cosas que el demandador de-
cia que han contra ellos. E esto íazen contra ue catar, ante que comience de fazer su de-
los mercadores, e contra los otros ornes, que manda enjuyzio; conuieneque fablemos ago-
han a fazer sus viajes por m a r , o por tierra. ra del demandado. E que mostremos otrosi,
Ca luego que saben que tienen sus merca- que cosas es tenudo de catar para guardarse
derías, e sus cosas aparejadas para yrse, mue- de yerro, e para ampararse de las demandas,
uen demandas escatimosamente contra ellos quel quisieren fazer. Onde dezimos, que aque-
ante los Judgadores, para estoruarles que se llas cosas que de suso mostramos, que el de-
non puedan yv de la tierra, en la sazón que mandador deue catar, ante que comience su
rum diffamati, et illie petat diffamatus remedio dictae ibi solvit: quia ibi fuit, ex eo quôd dixit, quód noíebat
legis: et hoc idem tenet Socin. consil. 9 4 . volurn. 3. in- aecusare; unde non requiíitur alia monitio. Ludovicus
cipit, in causa vertente inter Joan, de Perpignano, li- tamen Rom. in 1. quandiu , D. de adquir. hcered. repro-
cet ¡bi eoneludat in casu-suo unum valdè singulare, bat dicta Ang. per urgentes rationes. Vide Felin. in cap.
quôd per hoc non tollitur facultas diffamanti, qui est ex. litteris, col. 7. de consta. Sed tutum erit in practi-
originarius actor (in casu quo reus potest conveniri co- ca servare dictum Angelí.
ram pluribus judicibus ) eligere aliuru judicem r e i , et (5) Deue dar por quito. Sit ergô cautus advocatus
recedere ab illo coram quo egit diffamatus: eamdem o- diffamati, ut faciat proferí i sententiam super hoc, prout
pinion, tenet etiam Marian. Socin. in cap. cum sitgenerale, hic dicitur : nam alias posset agi, non obstante lapsu
col. 2. versic. prima igitur fallit, de Foro coinp, refe- termini, ut notât Innocent, in cap. cum in tua, qui ma-
rens praeceptorem suum Franciscum Aret. idem tenen- trim, accus, poss. et Ang. in tract, malef. in parte nec-
tem : etista ultima pars est verior, et communis, et ad- non ad querelam, col. i 5 . Ang. et Imol. in 1. quandiu,
miror de dicta dficisione Neapolitana : nam fundamen- D. de adquir. hcered. Et quid si judex in praefixione ter-
tum de dicto Pauli, et Alex, in dicta 1. hbertus, excludi- mini comminaretur, quôd de csetero earn non audiet?
tur ex his quae dicit Alex. diet, consil. i o 3 . et ex doc- Ang. in dicta Rubr. de except, col. 19. tenet, quôd tunc
trina Bart, in dicta 1. libertus: nam dicit Bart, quód ad non erit necessaria alia pronuntiatio , ut non audiatur,
incidendum in pcenam vocantis in jus sine venia , satis quod reputat notandum. Tú serva practicam hujus le-
est quód faciat citare , licèt agat remedio dictas legis; ta- gis : et adde ad dictum Ang. Felin. in cap. venerabilis,
men quoad oranes alios effectus dicitur iste reus, et non dejud. col. 4- et fuit originale dictum Salic, in 1. si ea,
actor : et sic erit in repulsione excommunicati, quoad C. qui accus, non poss.
hunc effectum ; non vero decidunt ibi Doctores , quód LEX XXVII.
per hoc in omnibus aliis reputetur actor : et videtur hoc Fraudulenter agens confia mercatorem, aut aliuru
posse fundari ex ista lege, nam dicit: Puede ir al Juez viatorem , ut différât suum iter , compellitur ad rei ins-
del logar: el sic sentit de judice rei diffamati. tantiam per judicem , ut ad breve tempus contra earn
(4) E si por auenlura. Sed an sufficeret unica roo- •agat; alias non audiatur, donee à suo itinere, seu via
nitio ? Gloss, in authent. de hcered. et faie. %. si quis au-, redierit. Hoc dicit.
tern non implens, in verbo admonitus , vult, quôd re- (1) Asechan. Addenotata per Glos. et Doctores in 1.
quiratur bina inor.itïo, ut quis possit privari jure suo: unica, C. ut nemo invitus.
etidero ibi Ang. inferensadproprios terminoshujuslegis: (2) Torne de su viaje. Non ergô hoc casu impone-
et tenet etiam Ang. Aret. in suo tractât, malef. in parte tur silentium , prout in lege preceden ti ; licèt contrarium
neenon ad querelam, col. i 5 . et in rubr.de except. Inst. hoc casu volebat Salicet. in dicta 1. unica : licèt hoc di-
col. 19. Obstat lamen cap. licèt, de accus, sed Alarían. cebat, juogens ambo hsec dicta.
De los D e m a n d a d o s , etc. 3
9
demanda; queessas mismas cosas deue catar Personeros. Otrosi deue catar, si aquel que
el demandado» ante que responda a ella. Ca comiença la demanda, si la faze e n n o m e de
bien assi como el demandador deue saber, huérfanos : ca hoi deue responder,. a menos
quien es aquel, a quien quiere fazer su de- que le muestre recabdo, dé como aquellos
rnmda. Otrosi el demandado ha de ser sabi^ huérfanos (a)j por quien la faze, le fueron
dur, en conocer la persona, de aquel que ge- dados en guarda. E aquel recabdo que mos-
la quiere fazer. Otrosi ha de catar, que cosa trare j deüelo fazer meter en escrito (3), de
es aquella quel demandan. E ante quien. E en manera que non pueda ser negada la perso-
quid tiempo. E otrosi, que recabdo tiene, con nería; E desta guisa lo que fuere fecho en el
que se ampare de lo quel demandan. E sobre Pleyto, sera valedero por siempre. E si por
todo ha de meter mientes, en que manera le auentura el que íaze la demanda, dize que la
íazen la demanda, porquesepa mejor respon- faze por si, e non por otro, deue catar el de-
der a ella, o poner defensión ante si, para mandado, si el demandador es tal orne que
escusarse de como non es tenudo de respon- pueda estar con el en jüyzio : ca si tal non
der, a lo quel demandan. fuesse, non seria tenudo de responderle a su
demanda. E esto seria (4), como si el deman-
L E Y I. dador fuesse menor de veynte cinco años, e
fiziesse la demanda sin su Tutor, o Curador;
Que el Demandado deue catar, quien es el o si fuesse sieruo, o otra persona daquellas
quel/aze la demanda, anee que respon- que diximos en el titulo de los Demandado-
res, que non han poder por si mismos de es-
da a ella.
tar en juyzio.
Quien es aquel que faze la demanda, es
cosa que deue mucho catar el demandado, LEY II.
ante que responda a ella en j u p i o . E poren-
de deue primeramente preguntar al deman- Que deue catar el Demandado, quando el
dador, si le quiere demandar por si mismo, demandador le pidiere en /uyzio algu-
o en nome de otro. E si dixere, que lo quie- na cosa por suya.
re fazer por otro, non es tenudo de respon-
derle ( i ) , amenos de le mostrar carta de per- Pidiendo el demandador en juyzio alguna
sonería , que sea valedera, o de le dar segu- cosa por suya, deue catar el demandado a
rança, que lo aura por firme aquel en cuyo quien la pide, que non entre en pleyto sobre
nome lo demanda; assi como mandan las le- ella, si la'non touiere. Ca si respondiesse (í)
yes deste libro, en el titulo que tabla de los que la tenia, non seyendo tenedor délia; e el
perior. In contrarium lamen facit 1. si apud 12. D . de citus ejus clamor in excelso a u d i t u r , Chrysost. homíl.
minor, ubi liabctnr, quôd potcntius sit privilegium seta- 2. super Matthaeum.
t i s , q u a m mulieris uteritis Vellejano ; sed responde, (6) O muy cuytado. Vide 1. 20. lit, 2 3 . infrà ead.
quód exeeplio ibi compctens mulieri erat o d i o s a , ut Partita.
ctiain Bald, dicit ibi. (9) Por el fuero de la tierra. A d d e q u o d notât A b b .
(3) Dr camino. Quid in castellano? V i d e t u r posse in cap. Nicolao, de appellat. et an judex ecclesiasticus
convenir! : quia non est idoneus facilitate conveniendi. cognoscat de causis miserabilium person a r u m , vide I n -
Vide glos. in I. 4. tí. qui satisd. cog. nocent, in cap. significantibus, de offic. deleg.
(/() Huerfano. Adde illud , quod habetur Psalm, g.
y. 1 4- Orpliano lu cris adjulor, et l'saim. 1 /j 5 V. g. LEX FI.
Pupillum , et viduam suscipiel: et quis dicatur o r p h a - Si contra r e u m actio intentatur die feriata, non t e -
nus , an r e q u i t a t u r , q u ó d sit minor 1 í¡. a n n o r u m , Doc- n e t u r ei responderé ; nisi agatur contra cum in casibus,
tores videntur inclinare , quód intelligatur de pupillo 1. q u i b u s illo tempore agi p o t e s t , ut suprà ead. Partit, tit.
1. C. quando linp. int. pup. et vid. ut notant ibi Albe- 2. 1. 3 5 . et si tempore debito sit actio p r o p o s i t a , debet
ric. cl Joan, de Plat, in I. universi 3 . C. de fundis ici habere tertium diem ad eonsulenduiii. Hoc dicit.
priv. lib. 1 1. et idem videtur tenere Paul, de Castr. in (1) Plazo de tercero dia. Hodiè sunt no vein dies , u t
dicta r u b r . C. quando Imper. In practica tamen in isto i n l . 1. tit. 3. lib. 3. Ordin. Regal.
Regno intelligitur , quoad istum c a s u m , si sit orphanus
carens p â t r e , licèt major i/J. a n n o r u m , m i n o r tamen LEX FII.
a 5 . a u n i s , et ita practiealur. Et quid si causa esset com- T e n e t u r reus responderé actioni c o n t r a eum p r o p o -
m u n i s minori o r p l i a n o , et alii majori ? an tali casu m a - sita?, confitendo , si verum est quod pclitur. E t j u d e x
j o r beneficio minoris poteiit trahere adversarium ad Cu- prsecipiet , ut infrà decern dies soivat; vel majorem dila-
riam ratione communionis causse? Videtur quôd sic , u t tionem ei a s s i g n e t , in qua reus commode possit solvere,
in 1. si comtnnnem 10. D. quemadm. sen-it. amitt, I l l u d q u o d d e b e t ; alias litem per negativam contestetur. Hoc
tamen procedit q u a n d o causa est i n d i v i d u a , et in i n d i - dicit.
v i d u i s , u t tradit Fel. in cap, 1. col. 2. de prœscrip. et ( 1 ) Deue mandar. Et an à tali praecepto possit a p -
adde 1. 1. D. de quib. reb. ad eund. jud. eatur. pellari? Specul. tit. de appel. § in quibus, col. 1. dicit
(5) Pobre. A d d e dictait) 1. Ordin. et mérito his est q u ô d n o n , et ü>i vide J o a n n . A n d r . in addit. et Bald. Ang.
p r o v i d e n d u m , quia vox pauperis pénétrât nubes , et non et Paul, in 1. si debltori meo, D de judie, l i m i t a n t e s , n i -
descendit donec a u d i a t u r , Ecclesiast. cap. 3 5 . vers. 2 1. si allegaretur confessienem fuisse e n o n e a i a . Vide Gl.
cl quando pauper violentiam patita? à potente , etiamsi in cap. 1. 8 7 . dist.
11011 est ausus vociferare, sed latcnter lacluymaMir, t a - (2) Fasta diez dias. Approbalconsu.Huduie.'a, de
Tom. I[.
44 Tercera Partida. Titulo III.
mayor, segund entendiere que es guisado, eu fecho aquello que les demandan, o que los
que lo pueda complir. E si por auentura en- demandadores les fizieron pleyto , que nunca
tendiera, que la demanda quel fazen, non es gelo demandassen. E porende dezimos, que
verdadera, deuela negar de llano, diziendo, en tales razones como estas, o en otras seme-
que non es assi como ellos ponen en su de- jantes delías, que deue elJudgador dar plazo
manda, e que non les deue dar, nin fazer lo al demandado ( i ) , a que pruëuela defensión,
que piden. E después que el demandado ha que ouiere puesta ante si. E si la prouare, de-
respondido en esta manera , a la demanda que uel dar por quito de la demanda , e fazer que
le fazen, es començado el pleyto por demanda el demandador peche las costas, que ouiesse
e por respuesta: a que dizen en latin (3) lis fecho el demandado en esta razón. E si al pla-
contestata, que quiere tanto dezir, como lid zo que fuere puesto, non pudiere prouar la
ferida de palabras. . defensión, deuel dar por vencido de la de-
manda. E aun demás desto mandamos, que si
LEY VIII. el Judgador entendiere, que el demandado
maliciosamente puso ante si la defensión , pa-
Como otorgan a las vegadas los Demandados ra alongar el pleyto, quel faga pechar las cos-
lo que les demandan, poniendo defensiones tas, e las misiones, que el demandador fizo,
ante si. andando en aquel pleyto, por razón de tal
alongamiento.
^ey \' Conocen a las vegadas los demandados,
lib. 4.1° q u e " e s demandan en juyzio. Pero ponen
JRecop. luego defensiones ante si, que han pagado, o
qua per Glos. in 1. si debitori, D. de judie, et adverte, proderít probare factum nisi apposita sit exceptio , Bald,
quia Alberic. Ang. et Paul, de Castr. in dicta 1. si debi- in l.per hanc, col. 5. C. de temp, appel, et sufficeret reo
tori intelligunt, quando respondet confitendo, nullo narrare factum, ex quo resultet exceptio, secundum
dato libello : nam si daretur libellus , tunc per confes- Bart, in 1, 1. D. de except, licet Bald, voluerit contra-
sionem esset lis eontestata, et de necessario esset ferenda rium in dicta l.per hanc. Item istud de proponendis ex-
sententia, et daretur tempus quatuor mensium, quod ceptionibus, procedet etiam in causis criminalibus : quia
datur judicatis , ut in 1. %.C. de usar, rei judie. Sed ego criminalia ad instar civilium in hoc rediguntur, I. ab-
crederem, quôd procedit hoc, etiam dato libello: et ita sentem 5. §. 1. D. depœn. Bald, in 1. 2. col. 5. C. sen-
est de mente bujus legis , juncta cum prseeedenti, quid- tent, rescindí non poss. Si tamen perimeret accusatio-
quid esset de jure communi : et quia militât eadem ratio, nem , debet proponi secundum eum ante nomen reí re-
íive confiteatur statim dato libeilo, sive non dato. Et ceptum inter reos , 1. 2. §. si publico , D. ad Leg. Jul. de
nota, quód si judex non assígnaret terminum in praecepto adult. Item terminus dictarum Jegum procedet etiam quoad
de solvendo, intelligeretur, quód habeat. tempus quatuor exceptiones anómalas propter verba generalia dictarum
mensium, secundum Bald, in dicta 1. si debitori. Etistud legum: et quia exceptiones anómalas debent proponi in
praeceptum potest fieri die feria to, secundum Bald, et An- termino peremptoriarum ; ut déclarât Bald, in 1. excep-
gel, ibi; quia non est in figura judicii : et vide 1. 2, tit. tionem, col. 3. C. de probation. Inclndentur etiam in dic-
13, ead. Partit, et 1. 2. tit. 22. et qua? ibi dixi, ead. to termino exceptiones large sumptae, licet propria non
Partit. excludarit intentionem : cum istas leges non solum dteant
(3) A que dizen en latin. Sentit ista lex , quôd per exceptiones, sed etiam defensiones ; argumento eórum,
negationem, et non confitendo, nulla opposita excep- quae notât Bart, in 1. 3. §, etparvi, D. quodvi, aut clam,
tione, dicatur lis eontestata. Vide notata in 1. 1. C. de licet alias sub termino exceptionum non comprehende-
litis contest, et Abb. in cap. 1. de litis contest, col. 5. et rentur exceptiones intentionis , vel facti , Glos. in cap.
1. 10. infià eod. 1. in verbo defensionis, de litis contestai, lib. 6. et in J.
in rebus , super verbo exceptionem , C. dèjur. dot. et ibi
LEX Fill. Bald, notât, et idem Bald, in 1.peremptorias, col. 5. C.
sententiam rescindí non posse, et. Jas. in 1. généralité/•,
col. i. D. de verb, obligat. Nota tamen, quôd sufficiet
Si reus petita cognoscat, sed solutionem, aut pactum
reo , si producat suas exceptiones in termino, etsi ad
de non petendo allegaverit, debet exceptionem probare;
hoc non faciat citari adversarium , Bald, in 1. si ea , in
alias condemnabitur in re petita : et si judici visum fue-
fin. C. qui accus, nonposs. admittunlur autem post ter-
r i t , eum malitiosè litigasse, etiam in expensis ratione
minum aliquando cuín juramento partis, ut in 1. Ordi-
dilationis condemnabit. Hoc dicit.
nam. et 1. de Medina, de quo vide per Specul. tit¿ de
(t) Dar plazo al demandado. Hodiè dantur viginti
except. §. dicto, versic. si ergo procurator, et versic. sed
dies, perl, i . t i t . 8. lib. 3. Ordiitam. quibus elapsis,
numquid attestationibuspublicatis, et versic. et nota, quôd
non admittitur, nisi noviter oriantur, vel veniant de no-
si contra excipientem. Vel si competat restitutio, ut in
vo ad suam notitiam, et hoc juret, ut ibi habetur : et
dicta Ordin. de Medina, versic. Otrosí, que si por parte
idem disponitur per Ordinationes de Madrid, cap. 8.
de los menores, quam vide: et vide in materia Bald, de
ubi dicitur, quód infrà dictos viginti dies opponantur
milite vassallo, qui contum. est, col. 5. versic. sed quid
quaecumque exceptiones, et defensiones peremptoriœ, et
dices. Exceptio tamen excommunicationis in qiiacumque
prejudiciales , cujuscumque siut qualitatis. Et adverte
parte judicii opponi potest, ut habetur in Clementina
ad materiam hujus, et dictarum legum, quôd est de
I . de exception.
substantia judicii, ut proponalur exceptio; quia non
De los D e m a n d a d o s , etc. 45
LEY IX. que átales defensiones como estas, o otras se-
mejantes délias, poniéndolas el demandado,
For quales defensiones se puede escusar el ante que responda a la demanda, e aueriguan-
Demandado, de non responder a la dolas, deueii ser cabidas. Mas si despues que
demanda. el pleyto fuesse començado por respuesta, las
quisiesse poner alguno ante si, nol deuen ser
Defíendense los demandados a las vegadas cabidas. Otrosí dezimos, que si el Judgador
Ley 1. entendiere, que el demandado pone a menu-
'
tit. í . de las demandas que les fazen , poniendo de-
lib. 4 fensiones ante si, que son de tal natura, que do maliciosamente defensión ante si, por a-
Recop. aluengan el pleyto, e non lo rematan. E Ma- longar el pleyto, que puede el Juez, dar vn
níanlas en latin dilatorias, que quiere tanto plazo peremptorio (4) al demandado, que pon-
dezir como alongaderas. E son estas, como si ga todas sus defensiones, ayuntadas en vno,
algund omefiziessepleyto con su debdor, que e que las prueue. E si al plazo que le fuere
los marauedis, o la cosa que le deuia, non ge- puesto, non las prouare, o non las pusiere,
la pidiesse (i) fasta tiempo, o dia señalado,e que después non deue ser oydo(5). Mas deue
despues desso gelo demandasse en juyzio an- el Judgador yr adelante por el pleyto, assi
te del plazo. O si emplazassen alguno delante como mandan las leyes deste libro.
de tal Judgador, de cuyo fuero non fuesse, o
si la vna parte contradixesse la personeria LEY X.
de la otra, mostrando razón, por que non
deue ser Personero (i), o diziendo que la Por quales defensiones non se pueden escusar
personeria que trae, non era complida (3) se- los Demandados, que non respondan a
gund derecho,e porende que non era tenu- la demanda.
do de responder a la demanda, que le fazen; Defensiones ponen a las vegadas los de-
ment, religiosus, de procurât. Item intellige, nisi alle-
LEX IX. garetur defectus ex p a r t e constituentium, ut quia c o n s -
Exceptiones dilatorias , ut pacti de n o n p e t e n d o u s - tituens erat s e r v u s , vel m i n o r , vel syndicus constitu-
que ad certum t e m p u s , vel fori declinatorias opponat a i s à m i n o r i p a r t e universitatis, Alberic. ibidem. L i -
r e u s , et probet ante litem contestatara; et si postea o p - mita e t i a m , nisi notitia hujus exceptionis s u p e r v e n i -
p o n a t , non a u d i l u r . E t si j u d e x perpendat r e u m excipe- ret post litis contestationem , Aîber. et J o a n n . A n d r . i a
rc malitiosè, apponat ei certum terminum p e r e m p t o -
addit. ad Specul. tit. de procurât, vers, item quad est
rium ad omnes exceptiones proponendas , et p r o b a n d a s ,
•miles'^ §. i . col. 9.Limita e t i a m , nisi o p p o n e r e t u r , q u ó d
et postea ras non admittat. Hoc dicit.
est falsus p r o c u r a t o r , 1. licet 2 4 . C. de procurât. E t ex-
(i) Nongclapidies.se. Concordat 1. exceptionem
JO,, cum Glos. i b i , C. de probation, et cum notatis p e r tende ¡stam legem, etiam si causa sit criminalis, Alber.
Specul. tit. de except. §. nunc videndum , in p r i n c . Et ibidem.
videtur intclligenda haec lex, sell, quôd talis dilatoria (A) Non era complida. Vide exempla per Specul. tit.
solutionis sit p r o p o n e n d a ante litis contestationem, et de procurât. §. ratione autem formœ, et vide 1. Pompo*
non post, q u a n d o per earn intendit differre j u d i c i u m , nius 4 0 . §. ralihabuionis S. D . de procurât.
et consequi absolntionem ab instanlia , cum agatur a n - (4) Dar un plazo peremptorio. L o q u i t u r ista lex,
te diem : sed si ad istum finem n o n o p p o n e r e t u r , t u n c q u a n d o pra;figitur terminus ad dilatorias p r o p o n e n d a s ,
eliam lite contéstala posset o p p o n i , et p r o b a r i : et ea el concordat test, in cap. pastoralis, de except, n a m pe-
p r o b a t a , p r o n u n t i a b i t u r , condemnando ad solutionem remptorise possunt usque ad conclusionem in causa p r o -
adveniente d i e , de quo vide plenè per Bart. Salic, et p o n i , u t infra e o d e m , 1. fin. et 1. peremptorias, C. sen-
Pau!, in dicta 1. exceptionem, et ibi -vide per Bart, tent, resc. non posse ; cum causse tamen cognitione p o s -
quid si de tali dilatoria solutionis constabat ex a c - set pr.'efigi terminus ad peremptorias p r o p o n e n d a s , se-
t i s , an possil j u d e x s u p p l e r e , licèt exceptio non fuerit cundum A b b . in dicto cap. pastoralis. Vide qua? dix i s u -
opposita : ct sic cum ista lex dicit infeiius: Not de- p r a in 1. 8. i s t a tit.
uen ser cabidas , inlelligitur, ut ex hoc non differatur (5) Non deue ser oydo. L i m i t a , nisi j u r e t de novo
j u d i c i u m , non ut lotaliter exclndatur. Sed an cum post ad suam notitiam pervertisse, u t h a b e t u r in dicto c a p .
lilis contestationem p r o p o n i t u r , debeant duplicar! in- pastoralis,'de except, et quae h a b e n t u r in Ordin.de Ma-
d u c e , vide Bald. Paul, et Salic, ibi : et facit ad prse- drid, cap. 8, et cap: 2 8 . Sed quid si juravit de novo
dictiiiu intellectum, quod notât A b b . in cap. pastora- pervenisse, et tamen post a p p a r e t , q u o d imô priùs scic-
lif,de except, col. 3 . de exceptionibus impedieiitibus b a t ? Paulus de Castr. licèt s u b aliis t e r m i n i s , movet i s -
lilis i n g r e s s u m , non oppositis ante litis contestationem, tam quaestionem in 1. si cum patruo 6. C. commun, utriusq.
an postea possnnt o p p o n i : et coucludit, q u ô d sic in vim judie, et videtur inclinare,, q u ô d non teneant p r o b a t i o -
peremptoriam. nes receptassupertali e x c e p t i o n e . a d quara fuit admissus
( a ) Por que non deue ser Personero. C o n c o r d a t 1. s u b conditione si j u r a s s e t d e novo ad ejus notitiam p e r -
itademum l 3. C. de procurât, et i «tel lige q u a n d o p r o c u - venisse : c u m q u o dicto transit Socinus c o n s u l e n d o , 2.
r a t o r erat habilis ad comparendum in judicio p r o se : si volum. consil. 1 9 4 . ihcipit eleganter, etsubliliter, col. 1.
>ero esset inbabilis pro s e , et pro a l i o ( ut s e r v u s , m o -
n a c h u s , furiosus,vel p u p i l l u s , t n n e e t i a m post litis c o n - LEX X.
testationem posset o p p o n i , s e c u n d u m Alber. i b i , et A b b .
»n cap. pen. col. penult, de procurât, et addc Gl. in Cle^ Peremptorias exceptiones, ut quôd actor est servus,
46 Tercera Partida. Titulo III.
mandados por si, ante que respondan a la ue dar la sentencia contra él demandado, e
demanda , diziendo que non deuen responder condenado por las despensas, que fizo el de-
a ella, porque aquellos que la fazen son sus mandador en razón de aquel pleyto, assi co-
sieruos(i). Otrosí es, quatido alguno deman- mo de suso es dicho.
da herencia de su padre, e le dize el deman-
dado, que non es temido de responderle, ne- LEY X I .
gando que el demandador non es fijo de a-
quel, por cuya razón la faze. O si por auen- For quales defensiones puede el Demandado
tura pide alguna manda, que d i z e quel fue embargar el pleylo principal, fasta que
dexada en testamento, e el demandado dize sea dado juyzio sobre ellas.
que non es tenudo de responder a ella, por-
que el testamento fue falsado. E porende de- Aduzen defensiones los demandados, non L í
zimos, que portales defensiones como estas, tan solamente ante que el pleyto sea comen- t¡t. ¿'.
o otras semejantes deüas, que los demanda- çado por respuesta, assi como diximos en la l^- 4-
dos pusiessen ante si para embargar la res- ley ante desta, mas aun despues. Eesto seria, eCüp*
puesta, que non se deueelJudgador detener quando aduxessen a alguno por testigo con-
por ellas r de yr adelante por el pleyto princi- tra el demandado, para prouarle aquello quel
pal. Ante dezimos, que deue constreñiría) al demandauan en juyzio, e el pusiessedefensión
demandado, que llanamente responda s i , o contra el testigo, que non deue ser recebido
non (3), a la demanda quel fazen. E después su testimonio, porque non era de edad , o
que ouiere respuesta, deue el Judgador res- porque era s i e r u c E si el demandador quisiesse
ffi 4 cebir aquellas defensiones, e yr adelante por prouarsu intención por carta,eel demandado
lib. /i. ellas en vno con el pleyto principal. E si las dixesse que era falsa, o que non fuera fecha
Recop. fallare verdaderas, deue dar por quito al de- por mano de Escriuano publico. Ça átales de<
titf1^' mandado, de toda la demanda quel fazen; e tensiones como estas, o otras semejantes de-
lib. % si fueren mentirosas, e el demandador pro- Has, deueias caber el Judgador, e non deue
»»oop. u a r e s u intención en el pleyto principal, de- yr adelante (i) por el pleyto principal, fasta
reí quôd petens haereditatem non est filin» testatoris, sum, non essentin promptu: nam si essent, videtur quôd
vel ejus cujus est hsereditas , vel legatum quod petiturj etiam stante ista lege, et aliis legibus Regni, taies excep-
vel quôd testamentum est falsum , vel similes, oppositas t i o n s impedirent litis ingressum, ut dixi in dicta 1. 10.
per reum admittat judex; et utramque partem ad pro- et vide 1. 35. tit. 18. ad finem, infrà ead. Partit, et vi-
bandum suaro intentionem recipiat reum in expensis, ni- de quse dicam infrà eod. 1. próxima.
•íi illas probaverit, condemnando. Hoe dieit. (2) Ante dezimos, que deue constreñir. Compellitur
( i ) Son sus sieruos. Videbatur dicendum contrarium quis prsecisè, ut litem contestetur, ut lue; licèt contra-
per text, in 1. pen. etibiBald. C. qui accus. nonposs. ubi rium voluit Glos. in authent. qui semel, super verbo
notât Bald, quód exceplio, quae opponitur contra per- quod locum, C. quom. etquand, jud. sentent, prof. deb.
sonam, impedit litis ingressuin: et quia cum ista sit ex- etc.
ceptio dilatoria , impediré debebat litis contestationetn, • (3) Qua llanamente responda si, o non. Fit ergô con-
ut tradit Specul. tit. de except. §. nunc xidendwn, col. t e s t a t i o n s etiam per confessionem, et salvum manet
2. et quia in omni judicio, quanturncumque summaiio, jus éxcipiendi : vide 1. 1. C. de lit. contest, et Angel, in
legitimanda est persona, ut notât Glos. in 1. a. C. de 1. si debitori, D. de judie. Abb. in cap. único de lit. con-
edict. Div. Adr. et notât Bart, in extrav. ad'.-reprimen- test, adde 1, i . tit. 10. infrà ead. Parí.
dum, super parte figura : et certè de jure conn nu ni hoc
videbatur dicendum, ut et adducit Ángel, de Arel, in §. LEX XT.
eequè, Instit. de except, col. 8. et videtur haec lex jus no- Opponente reo contra testem minorem aetatem, vel
Tuiii inducere : et de directo est in contrarium finie le- servitutem, aut contra instrumenta falsitatem, vel quôd
gi 1. 5. tit. i o . infràead. Partit, sed responde, ut ibi non sunt facta per notarium publicum, ante omnia de-
dixi ; quia •videtur bsec lex jus novum inducere ; et ex bet judex super istis pronunliare: quia islse, et sitiales
hoc potest inferri, quôd idem sit in omnibus aliis ex- sunt exceptiones peremptorwe, ef possunt quandocum-
ceptionibus impedientibus litis ingressuin, ut de ju- que ante sententuim oppoui. Hoc dicit.
re nostri Regni debeant proponi in terminis aliarum: (;i) E non deue yr adelante. Approbalur opinio Joan,
et per hoc non impeditur litis contestado, ut debeat pro- et Azon. quam ponit Glos. in 1. 1. C. de ord. judie, et
cedí in lite principali, ut habetur in ista lege: et vide- Glos. in cap. t. de ordin. cognit. sed non servatnr in jn»
tur etiam colligi ex Legibus de Madrid, fol. 2. cum lo- diciis: imô proceditur super negotio principali, et pos-
quitur de exceptionibus proponendis. In contrarium ta- tea pronuntiatiir super tota causa: et iia>e practica coin-
men videtur faceré 1. 7. tit.. 16. infrà ead. Part, sed ibi probatur per 1. J . tit. 4. lib. 3. Ordin. et pcrOrdinat.
dicit, quôd super talibus exceptionibus possunt testes de Madrid. Uniim tamen nota , quôd si opponitur de in-
recipi, lite non contesta ta in negotio principali: si ta- competentia judiéis, necesse est, quôdsuper hoc pronun-
men judex vellet compellere partem excipientera , ut ni- tietur; et si procederetur ad ulteriora, non pronuntian-
hilominùs conlestetur litempiincipalem, et super utro- do , quôd sit judex enmpetens, ñon valeret processus,
que procedatur, posset judex, ut hic habetur: et intelli- cum non sit certus judex de sua potentate, aig. I. quœro
g e n t limita quando probationes talis exceptionis li- 3. D. de eo qui pro tutor, et per notata per Bait, in I.
tis finit;*, vel aliarum, quae impediunt litis ingres» muituin interest, D. de cond, et demonstr. l'acit I, si qitis
De los D e m a n d a d o s , etc. 47
que de sentencia sobre ellas. E a estas defensio- LEY I.
nes , e a tas otras que de suso fabiamos, en
la ley que comiença: Conoscen, llaman en Que quiere dezir Juez, e quantas maneras
latin peremptorias, que quiere tanto dezir, co- son de Judgadores.
mo amparamiento que remata el pley to. E son
de tal natura, que las pueden las partes po- Los Judgadores (1) que fazen sus oficios Leyes
ner, ante que el pleyto sea començado por como deuen, deuen auer nome, con derecho, *• y 2*
respuesta, e aun despues, fasta que venga el de Juezes; que quier tanto dezir, como ornes i;¡,' 3 '
tiempo (2), en que quieran dar el juyzio. buenos, que son puestos para mandar, e fa- Kecop,
zer derecho. E destos y ha de muchas mane-
TITULO IV. ras. Ca los primeros dellos, e los mas honr-
rados"(a)j son los que judgan en la Corte del L e v e s
DE LOS JUECES, E » E LAS COSAS QUE DEUEN F A -
Rey, que es cabeça de toda la tierra, e oyeu v* ys]"
Z E R , E GUAilDAR.
todos los pleytos de aquellos omes, que se tit. 4.
agrauian. Otros y ha aun sin aquestos , que 1'1>- 2"
A s a z se entiende por las leyes que auemos son puestos señaladamente para oyr las alca- e c € p '
dichas en los títulos ante deste, como los de- das (3) de los Juezes sobredichos. E tales co-
mandadores deuen ser apercebidos, ante que mo estos, llamaron los Antiguos , Sebrejue-
comiencen sus demandas, en catar todas a- zes , por el poder que han sobre los otros,
quellas cosas, por que mas derechamente las assi como dicho es. Otros y a, que son pues-
pueden fazer, e començar sus pley tos. E otrosí tos sobre Reynos, o sobre otras tierras seña-
de los demandados, en que manera deuen res- ladas: e Uamanlos Adelantados (4), por razón
ponder alas demandas, que les fizieren: porque que el Rey los adelanta, para judgar sobre los
cada vno dellos faga la carrera que le conuie- Juezes de aquellos logares. Otros Juezes y ha,
ne,e non faga a los que han de judgar traba- que son puestos en logares señalados (5), assi
jar en balde. Mas de aqui adelante queremos como en las Cibdades, e en las Villas, o allí
fablar en este titulo, de los Judgadores, que do conuiene que se judguen los pleytos. E Ley 1,
han de judgar, también a los que demandan, aun otros y a, que son puestos por todos los *"• ^
como a los demandados. E mostrar primera- Menestrales de cada logar, o por la mayor ¿e'COp,
mente , quantas maneras son dellos. E quien partida dellos: e estos han poderío de judgar
los puede poner. E quales deuen ser en si los pleytos, que acaesciessen entre si por ra-
mismos. E como deuen ser puestos. E q u e es zón de sus menesteres (6). E todos estos jue-
lo que han de fazer, e de guardar, para ser zes , que auemos dicho, Uamanlos en latin
todo su oficio complido. Ordinarios ; que muestra tanto, como ornes
eje aliena 5. D. de judie, et lioc lenet Innocent, ¡n cap. TITULUS IV. DE JUDICIBUS , ET REBUS EORÜM
prulereii, de dilal. ct Paul, in dicta 1. 1. C. de ordin. ju- OFFICIO INCUMBEÏÎTIBUS.
die, et hoc etiam videlur approbari p e r dictas Ordina-
liones de Madrid, cum d i s p o n u n t , quód non supplice- LEX 1.
t u r á sentcnlia , qua judices p r o n u n ü a v c r i n t super c o m - P o n i t diversa g e n e r a j u d i c u m , O r d i n a r i o r u m v i d e -
petentia jui isdictionis. Adverte etiam , quód si o p p o n e - l i c e t , D e l e g a t o r u m , et A r b i t r o r u m . H o c dicit.
r c l u r exceptio lilis p e n d e n t i œ , vel aÜa declinatoria , quse (1) Los Judgadores. Recti judices facientes officium,
impcdirel p n c e s s u i n laliter, qui»! si super ea non p i o - p r o u t d e b e n t , magis m e r e n t u r , q u à m fratres prsedicato-
iiiintiaiclur , non posset negolium e x p e d i r i ; tune v i d e - r e s , vel alii religiosi: Hostiens. in p r o œ m . sua; siiram»,
t u r , quixi esset pronuntianduin expresse , vel tacite, pro- col. 4- refeit Alber. et Jason, in 1. 1. in princip. D . de
cedendo ad u l l e r i o i a , ut notât Bart, in dicta 1. i.C. de justit. etjur. et a d d e Chrysostom. super Mattha?um, h o -
orden, judie, el A b b . in dicto cap. 1. de ord. cogn. et mil. /1/4. col. penult, dicenlem : « Volo enim majoii glo-
Paul, de Cast, etiam v'ult ubi s u p r a : q u i dicil, q u ó d si ria virtutum coruscare vos , qui in medio urbis versa-
j u d e x nollet lalem exceptiemem a d m i t i e r e , et examinare, m i n i , quàm i l l o s , qui m o n t e s , et eremos petierunt;»
quód processus erit nullus , quia faeit in coiituineliam et subdit : « Q u a r e sic ? Quia m a g n a m h i n c utilitatem
legis: et lioc etiam esl de mente dictaium legum de Ma- cseteri consequuntur : » et adde 1. 2 3. tit, 2 2 . ead.
drid , cum tiactant de exceptione declinatoria: et a d d e , Part.
quód omnis exceptio concernens processum , dicitur t a - (2) Ca los primeros dellos, e los mas honrfados. Is-
lis natura?, quód si super ea non p r o n u n c i e t u r tacite, ti s e d e n t a d latus Regis, u t dixi in 1. 5. tit. 9. Part. 2 .
vel expresse , negotium principale non1 potest expediri, et vide in prooem. til. 3. lib. 2. Ordin. Reg.
ut déclarât Abb. in dicto cap. i. Si ergo j u d e x admittat (3) Para, oyr las alzadas. Hodie Consiliarii Regis
exceptionem contra testes , vel i n s t r u m e n t a , et exami- de his etiam cognoscunt in g r a d u s u p p l i c a t i o n i s , et in
nen t u r , non est necesse, quód pronuntietur super hoc; g r a d u appellationis à sententiis j u d i c u m Curiae in causis
»ed videtur reservata pronunliatio cum negotio p r i n c i - civilibtis.
p a l ! , ut etiain déclarât Paulus de Castro in rubrica , C.
(4) E Uamanlos Adelantados. A d d e I. 2 2 . tit. 9. su-
de lien eoutest. ad fin. et istud servatur in practica , u t
p r a in 2. Part.
dixi.
(5) En logares señalados. De his vide tit. 1 6 . l i b .
(a) Fasta que venga el tiempo. Vide qua? dixi s u p r à 2 . Ordinam, per tot. e t t i t . i 5 .
eod. I. 8. (6) Menesteres. Concordat 1, fin. C. de jurisd. omn.
48 T e r c e r a Partie t. Titulo IV.
que son puestos ordinariamente (7), para fa- gund diximos en la ley ante desta , son ornes
zer sus oficios sobre aquellos que han de jud- que tienen muy grandes logares. E porende
gar , cada vno en los logares que tienen (8). los Antiguos non touieron por bien, que fues-
Otra manera y ha aun de Juezes, a que lla- sen puestos, quanto en lo temporal, por ma-
man Delegados; que quiere tanto dezir, co- no de otro, si non de aquellos que aqui dire-
mo ornes que han poderio de judgar segund mos: assi como Emperadores, o Reyes, que
les mandan los Reyes, o los Adelantados, o han poder de poner aquellos que son llama-
los otros Juezes Ordinarios. E sin todos aques- dos Ordinarios. E estos tales (1) non Jos pue-
tos , y ha aun otros, que son llamados en la- de otro poner, si non ellos, o otro alguno,
tin Arbitros ; que muestra tanto como Judga- a quien ellos otorgassen señaladamente poder
dores dealuedrio, que son escogidos, para de lo fazer, por su carta, o por su preuille-
librar algund pleyto aeñalado, con otorga- j o , o los que pusiessen los Menestrales (2),
miento de ambas las partes. E de cada vno que los judgassen aquellas cosas, que les acae-
destos Judgadores mostraremos , que cosas ciessen en razón de sus menesteres, si eran
han de fazer, e de guardar por razón de sus bien fechos, o non. E los otros, que diximos,
oficios. que pueden librar pleytos señalados; estos
pueden poner los Emperadores (3), o los Re-
LEY II. yes, e los otros Adelantados, de que ya dixi-
Quien puede poner los Juezes. mos , e aun los Juezes (4) Ordinarios. Mas los
otros Juezes de aluedrio non pueden ser pues-
!??• **• Judgadores para judgar los pleytos , se-
"* judie, et 1. infrà próxima : et ita collegia artificum cen- prœfect. urb. et 1. morem 5. cum seq. D. de jurisd. omn.
sentur à lege approbata , ut notât Innoc. in cap. cum jud. et 1.1. tit. 15. lib. 2. Ord. et cap. 3 3. §. quod de arbi-
ab ecclesiarum , de offic. ord. "Videtur tamen, quôd ho- tris, 2. qusest. 6. qua» secundum Specul. tit. de offic. ord.
diè cessent isti judices in Regno, per 1. 17. tit. 1 5. lib. %. 1. in princip. procedit needum in ecclesiasticis, ut
2. Ordin. ubi habetur , quod revocantur officia judi- sunt Primates , Archiepiscopi, Episcopi , et alii ecele-
cum, medicorum, et chirurgicorum , et aliorum officio- siastici , qui habent jurisdictionem à Papa ; sed etiam
rnm specialium, quia tendunt in prsejudicium aliorum in civilibus, ut Duces, Marchiones , et Comités, et hu-
judicum Ordinariorum ; et prascipitur, ne eis utantur jusmodi, qui habent totalem jurisdictionem unius pro-
absque speciali mandato Regis : et sic hodiè special! ap- vincia; , vel loci ab Irnperatore , vel Rege: et vicem ge-
probation Regis in Civitate Burgensi sunt Prior, et rentes istorum judicum ssecularium non sunt Ordínarii,
Cónsules mercatorum , ut; habetur in quadam pragmá- ut déclarât Alex, de Imo. in rubr. D. de offic: ejus
tica Catholicorum Regum Ferdinandi, et Elisabeth, me- cuimand. est juris diet. col. pen. assign ans in hoc diffe-
morias immortalis : similiter et hoc concessione Caroli rentiam inter jus Canonicnm , et Civile: nam et jure Ca-
Romanorum Imperatoris nostri Regis datum est Priori, nónico Vicarius Episcopi habet ordinariam jurisdictio-
et Consulibus Ciyitatis Hispalensis , et etiam hoc datur nem , ut in cap. Romana 3. in princip. de appel, lib. 6.
Protomedicis , prout habetur in alia Pragmática dicto- et in cap. 2. de consuet. lib. 6. et not.atur in cap. 2. de
rum Catholicorum Regnm. Sed an Clericus, qui est de offic. vicar, eod. lib. et adde etiam , quód lex et consue-
aliqua arte, seu professione., conveniri possit coram ju- tudo dant ordinariam jurisdictionem, 1.1. C. de émanci-
dice saeculari illius artis, seu negotiationis, ut si est pât, liberor. cap. conquestus, y. qusest. 3. et vide glos.
mercator coram Consule mercatorum ; vide Alber. in in cap. experientiœ , u . qusest. 1. Et de jure communi
dicta 1. fin. ubi tenet, quod non, licèt Petr. de Bella salaria judicum solvenda sunt ex reditibus Regis, ut
Pertica dixit contrarium , et vide Felin. in cap. eccle- tradit Luc. de Pen. in 1. annonas, C. de erogat. mi/it. atr<
sia sanctceMarice, col. a4- de const, contra Abb. in non. lib. 12. et Paris de Puteo in suo tract, syndicatus,
cap. cceterum, ultim. notab. de judie, et de statutis ar- charta mihi 96. col. 1. Et dicunt, quôd si Rex mittat
tificum , et mercatorum , vide 1. receptitia, et ibi Bald. Correctorem , seu Capitaneum judicem in aliquarn civi-
C. de constit. pecun. tatem maxime non petitum, ipse Rex debet sibi presta-
re salarium, non subditi; nisi Rex ad prasstationem esseï
(7) Ordinariamente. Undè de jurisdictione Ordina-
inhabilis , ut quia ferventibus b'elli^ in Regno , fructus,
ria non est necessaria fides singularis , quia est noto -
et proventus solitos non perciperet: et si Capitaneum
rium, Bald, in 1. fin. col. m. C. de edic. Divi Adrian, toll.
pro sui regimine civitas aliqua postularet, videas ibi
(8) Que tienen. Nam jurisdictip Ordinaria cohseret per eos. De jure vero nostri Regni aliter statutum est,
territorio : et limites jurisdictionis sunt secundum limi- ut videbis in 1. 7. tit. 16. lib. 2. Ordin. Reg. et quôd
tes territorii, Bald, in 1. fin. C. ubi , et apud quem : et etiam pro salariis Rectorum civitatis imponatur civibus
jurisdictio super territorio est, sicut nebula super palu- per capita, vide Bart, in 1.1. col. 3. C. de mulier. et in
dem, quae generator per activam potentiam solis , Bald, quo loco.
in §. adhoc,eo\. 2. de pace juram. firm, etadde 1. pupil-
lus a 3 g. §. terrilorium 8. D. de verb, signifie. (2) Los menestrales. Nam electi ab universitate, vel
collegio habent jurisdictionem ordinariam , cap. cum ab
LEX II. ecclesiarum , et ibi Abb. de offic. ord. et glos. in diet.
Solus Princeps constituit judicem Ordinarium , vel cap. experientiœ , et vide suprà in 1. próxima.
alius à Principe potestatem habens. Item et artifices pos- (3) Emperadores. L. 1. in fin. de offic. ejuscuimand.
fuut in suo officio judicem inter eos deputare Ordina- est jurisd. cap. super quœstionem , §. ejus, de offic. de-
rium : judices autem Delegatos facit Ordinarius : Arbi- leg.
tros verô partes dumtaxat. Hoc dicit. (/») E aun los juezes. C. de pastor alis, i.resp. de
(1) E estas taies. Adde 1. 1. §. cum urbem 4. de offic. offic. ordin. Et debet delegatus esse subditus delcgantis,
De los Juezes , etc. 49
tos, si non por auetieacia (5) de ambas las LEY IV.
partes, assi como de suso es dicho.
Quales non pueden ser Juezes, por embar-
LEY HI. gos que ayan en si mismos.
Cuales cleuen ser los Juezes, e que bondades Señalados embargos han los ornes en si,
han de auer en si. por que non deuen ser puestos por Juezes. Ca
segund establecimiento de los Antiguos, orne
ï.ey I. Acuciosamente, e con grand í'emencia de- que fuesse desentendido ( i ) , o de mal seso,
lit. !).ne ser catado , que aquellos que fueren esco- non lo deue ser: porque non auria entendi-
1.1.. .3. miento para oyr, nin para librar los pleytos
Ilecop. gidos para ser Juezes, o Adelantados, que
sean quales diximos (f) en la segunda Partida derechamente. Win otrosí el que fuesse mu-
deate libro. Pero si tales en todo non los pu- do (a), porque non podría preguntar a las
dieren fallar, que ayan en si a lo menos es- partes, quando ouiesse menester, nin respon-
tas cosas. Que sean leales, e de buena fama, der a ellas, nin dar juyzio por palabra. Nin
e sin mala cobdicia. E que ayan sabiduría, el sordo, porqiie non oyria lo que antel fues- 7.Leyes
y 8.
para judgar los pleytos derechamente por su se razonado. Nin el ciego (3), porque non ve- tit. 9.
saber, o'por uso de luengo tiempo (a). E que ría los ornes, nin los sabría conocer, nin honr- lib. 3 .
sean mansos, e de buena palabra, a los que rar. Nin orne que ouiesse tal enfermedad (/j) Recop.
vinieren ante ellos a juyzio. E sobre todo, cotidianamente , que non pudiesse judgar,
que teman a Dios, e a quien los y pone. Ca nin estar en juyzio, e que fuesse en dubda,
si a Dios temieren, guardarse han de fazer si-guarecería della, o non. Ca el que fuesse
pecado, e aurai) en si piedad, e justicia. E si embargado desta guisa , non podria sufrir
al Señor ouieren miedo, recelarse han de fa- afán, segundconuiene, para librar los pley-
zer cosa, por do les venga mal del ; viniéndo- tos. Nin otrosi el que fuesse de mala fama (5),
seles a miente, como tienen su logar, quanto o ouiesse fecho cosa porque valiesse menos,
para judgar derecho. segund Fuero de España : porque non seria
derecho, que el que fuesse atal, quejudgas-
se a los otros. Nin el que fuesse de lleli-
ut possit cogí, ut acceptet : ut notât Glos. in 1. i . C. qui s e r v u s , non possunt esse j u d i c e s . Si tamen e r e d i t u r ,
pro sua jurisd. 1. eum qui i 3. D . de jurisd. ornn. judie. quern esse liberum , acta p e r eum , ut j u d e x , u s q u e a d
valet tamen c o m m i s s i o , etsi non sit s u b d i t a s , si ille ac- t e m p u s , q u o s c i t u r servum esse , valent communis e r r o -
ceptet : et si acceptât, potest cogi j u d i c a r e , u t dicit ris excusatione. Hoc dicit.
Bald, in 1. 3 . in fin. D. de offic. procons. Et a d d e , q u o d (i) Que fuesse desentendido. Concordat 1. cum prae-
ctsi sit subditas ; si lamen est m i n o r 2 5 a n n i s , non c o - tor 12. §. 2. et 1. cum juriosus 3 g . D. de judie, u b i hoc
gitar acceptare ; vide Abb. in cap. cum vigesimum , de limitatiir , q u a n d o furor est p e r p e t u u s ; secùs si per d i -
offic. delcg.'l'u vide I. f>. infra eod. et 1. 17. u b i patet, lucida intervalla : sed q u i d q u i d sit de j u r e communi,
siillicere, quód esset setatis a o a n n o n i m . crederem per ibtam legem excludi etiam furiosuin p e r
(5) Auencncni. Cap. h judie¿bus, §. quod de ar- dilucida i n t e r v a l l a , per verba .germina ta hujus legis,
bilris , a. quaes!. 6 . a w n dicit : Desentendido, o de mol seso : quia talis non
h a b e t rectum sensum ad judicia: et facit q u o d notât Spe-
LEX 111. cial, tit. de judice delégalo , §. excipi, vers, item quàd
est indiscretus ; et saltim in judicibus ordinariis ita a d -
Debet j u d e x esse legalis , bona; famre, absque c u - niiitendum esset p r o p t e r continuitatem sana; mentis,
p i d i n e , peritiam sciential habens ad j u d i c a n d u m , vel qua? in exeteitio jurisdictionis nutltùm r e q n i r i t u r .
longum usum : mansuctus , b o n i q u e sermonis erga ve- (2) Fuesse mudo. In m u t o , s u r d o , et casco, con-
nientes coram eo , timensque D e u m , et eum qui in offi- cordat etiam diet. §, 2. 1. cumprœtor 12. I). de jud.Om-
cio sublimavit , et liabens in se j u s t i t i a m , et pietatem. îtes isti eum furioso sunt impedid .natura , u t ibi d i c i -
Hoc dicit. t u r , et processus factus per istos esset nullus ipso j u r e ,
(1) Quedes diximos. L L . 1 8 . et 2 2 . tit. 9. Part. 2. licèt non o p p o n e i e t u r à p a r t e , secundum Innoc. in cap.
et quae ibi dixi. sciscitatus ¡ de rescript, Si tamen jurisdictio pertineret
( a ) ' O por uso de luengo tiempo. A d d e 1. certi juris ad eos j u r e proprietatis¿ tune non excluderentur, sed mi-
i"- C. de judie, et Glos. et Doct. in cap. sciscitatus , de nistrarent per a l i o s , ut dicunt Alber. Ang. et Pau!, in
rescript. Debebit tamen h a b e r e assessorem, q u i defec- dicto §. 2. et est casus in ista lege.
tum scientise s u p p l é â t , ut notât Dominicus in sum. 2 0 . (3) Nin el ciego. Adde 1. cœcus 6. cum glos. D. de
(list.
judie.
LUX IF. (4) Tal enfermedad. A d d e 1. si longius 18. D de
jud.
I n s e n s a t a s , nitidis , stirdtis, csecus , a u t habens ali- (5) Que fuesse de mala jama. Concordat diet. !.
qnam infirmitatem , propter qi:am j u d i c a r e i m p e d i t u r , cumprœtor 12. §. 2 Si tamen non objieeretur, teneret
ct
est ilubium an c u r a b i i u r : Item i.nfamis, vel religio- p r o c e s s u s , secundum Angel, ibi, et i n - h o c tenet cum
n s , sen mulier ( nisi sit Regina , vel Comitissa ) : Item I n n o c . in dicto eap. sciscitatus : in omnibus aliis d i r i t .
Jom. if. G
5o Tercera Partida. Titulo IV.
gion (6), porque menguaría por ende, en lo fecbo como Juez (10), fasta el dia que fues-
que es tenudo de fazer en el seruicio de Dios; se descubierto por sieruo, valdrían. E esto
e demás seria cosa sin razón, que el que se touieron por bien los Sabios antiguos por es-
desamparo de las riquezas de este mundo, ta razón: porque quando tal yerro como es-
que se parasse a oyr, nin a librar a los o- te (1 1) fiziesse algund Pueblo comunalmen-
mes que contendiesen sobre ellas. ÜNin ran- te , todos le deuen dar passada, bien co-
ger (7) non lo puede ser, porque non seria mo si non fuesse.
cosa guisada, que estouiesse entre la muche-
dumbre de los ornes , librando los pleytos. LEY V.
Pero seyendo Reyna, o Condesa, o otra due-
ña que heredasse Señorío de algund Ileyno, De que edad deuen ser aquellos a quien otor-
o de alguna tierra, tal muger como esta bien garen poderio de judgar.
lo puede fazer, por honrra del logar que to-
uiesse; pero esto con consejo de ornes sabi- Mayor (1) de veynte años deue ser aquel, L e r 2 .
dores, porque si en alguna cosa errasse, la a quien otorgaren poderio de judgar los piey- tit. 9.
supiessen consejar, e emendar. Otrosí dezi- tos cotidianamente, a que llaman Juez ürdi- ^b" 3-
mos, que al orne que fuesse sieruo non de- nario. E esto fue fallado , porque aquellos que e c ° p '
ue ser otorgado poderio de judgar. E esto es, fuessen de tal edad, podrían auer entendi-
porque (8) maguer ouiesse entendimiento, miento complido , para oyr, e librar las con-
non auria libre aluedrio para obrar dello, tiendas de los ornes que antellos viniessen. E
porque non es en su poder. E porende a dessa misma edad deue ser el Juez Delegado,
las vegadas seria apremiado de librar los pley- que es puesto por mano del Ordinario, para
tos segund voluntad de su Señor, e non por librar algund pleyto. E si por auenturael De-
su sabiduría , lo que seria contra derecho. legado que fuesse de edad de veynte años, non
Pero sí acaesciesse,que a algund sieruo, que se quisiesse trabajar de oyr el pleyto, que !e
andouiese por libre, fuesse otorgado pode- encomendasse el Juez Ordinario; puedelapre-.
rio (9) de judgar, non sabiendo que yazia miar (2J que lo oya, si fuere de aquella tierra,
en seruidumbre; en tal razón como esta de- sobre que ha poderio de judgar. Mas si fues-
zimos , que las sentencias, e los mandamien- se menor de veynte años, e mayor de diez y
tos , e todas las otras cosas que el ouiesse ocho, estonce nol podría apremiar el Juez Or-
nonrequiri, quôd opponatur, et idem vult Felinus in sione servitutis? Die quôd veritas inspicitur, secundum.
diet. cap. sciscitatus, col. 3. poterit tamen esse arbiter, Bald, in dicta 1. a. CQÍ. I .
1. Pedius 7. D. de recept. et qui arbitrum.
(6) Nin el que fuesse de religion. Adde 1. 4- tit. 17. LEX F.
Partita 3. et quod notât Joan..de Plat, in 1. colonos nul- Major viginti annorum debet esse judex ordinarius,
la, C. de agrie, et cens. lib. 11. et adde in autlient. a- vel delegatus; si tamen delegatus est minor , major ta-
pudquos oporteat causant dicere monackos, collât. 6. men xvni. annorum potest judicare , licèt non potest
ibi : Ut non mens eorum occupetur. Sod an monachus per delegantem, sub cujas jurisdictione est, cogl. Si ta-
possit esse arbiter,vel arbitrator? Vide Alberic. in 1. non men est minor i n n . annis delegatus, judicare non p o -
distinguernus 3a. in §. sacerdotio, D. de arbitris, ubi test, nisi deexpresso par'tium consensu. Hoc dicit. Con-
plenè. cordat Laec lex cum 1. quidam consulcbat 5?. D. de re
(7) Nin muger. Vide dietam I. cum prœtorii. §. 2. judie.
(8) Esto es porque. Alberic. in diet. §.2. dicit,quód (1) Mayor. Ista lex toilit opiniones, qu* erant de
ratio est, quam ponit 1. quodattinet 32. D. de reg.jur. jure communi super setate judiéis ordinarii: nam secun-
sed melior ratio est ista, quam ponit ista lex. dum Azo. et Rofred. non poterat esse ordinarius, nisi
(9) Otorgado poderio. Concordat 1. Barbarius Phi- attigerit xxv. annum. Specul. in tit. dejudice delegat. §.
lippus 3. D. de offic. preetor. quae lex est multum nota- excipi, versic. item quod est minor, dicebat, quod suffi -
ta, et repetita, secundum Alberic. ibi : ubi scribentes cit, quôd sit pubes, per 1. quidam consulebat 57. D. de
latissimè, quando communis error validet actus. Con- re judie, ubi Bait, et Angel, intelligebant, quôd major
cordat etiam 1. 2. C. de sentent, ubi habetur , quôd exis- xvni. annorum possit esse judex ordinarius. Tu nota
tens in possessione libertatis, potest esse judex delega- istam legem, qua; exigit in eo xx. annos completos , et
tus: nec vitiatur judicium, licèt postea defectus detega- adde 1. 4. tit. i 5 . de los alcaldes, lib. 2. Ordin. Regal.
tur , ubi Bald, ponit in materia multa notabilia. et hodie vide Pragm. Catholiconim Regum, qua; exigit
(10) Como juez. Et licèt valeant gesta tarnquam so- artatern xxvi. annorum in honiinibus juristis : et si dare-
lemniter facta ; tamen servus non est in substantia offi- tur officium alicui iniliti, vel alii non litterato , qui per
cii , ut hic patet, cum dicit : Corno juez : quia secundum alios (veluti saura locum tenentes ) judicat , videtur,
Pîiiîosophum ens, et verum convertuntur, et sicut se ba- quôd non corrigatur ista lex ; sed talis posset esse ju-
hetad esse, sic ad veritatcm , Bald, in dicta 1. 2. ad fin. dex , si esset setatis xx. annorum : quia Pragmática illa
(it) Tal yerro como este. Ilium tamen qui sciens solum corrigitin litteratis, argum. \. prcecipimus 3a. C.
esset, non juvaret communis error : vide Abb. in cap. de appellat.
ad probandum, col. penult, de re judie, et ibi Félin. (2) Puedel apremiar. Nota bene, quia contrarium
Quid tamen è contra, si comnrani opinione aliquis re- dicebat Abb, in cap, C«OT -vigesimum, de offic. delegat.
putetur servus, sed in veritate est liber, licèt in posses- ut dixi supra, eodem 1. 2.
De los Juezes , etc. í)£
diiiario quel oyesse, maguer ouiesse poderío s o d i x i m o s ) , en los logares que les otorgan
s o b r e l ; como quier q u e si el (3) de su grado poderío de j u d g a r , tomándoles primeramen-
Ley 23.
lo quisiesse o y r , que lo podría fazer. Pero te (r) la jura, ante que j u d g u e n , en esta mane- tit. 7.
si el Delegado fuesse menor de diez y ocho r a : faziendoles jurar , que guarden estas cosas. lib. 3.
a ñ o s , e mayor de catorze, n o n valdría el juy- La primera , que obedezcan todos los manda- Recop.
Ley 1.
zio, que diesse sobrel pleyto, que le ouiesse m i e n t o s , que les el Rey fiziere por palabra, tit. a.
encomendado. Fueras e n d e , si el fuesse pues- o por su carta , o por su mensagero cierto. lib. 3.
to por Juez con plazer de amas las p a r t e s , o La s e g u n d a , que guarden el S e ñ o r í o , e la Resop.
con otorgamiento del Rey. Ca estonce la sen- h o n r r a , e .el derecho del Rey en todas cosas.
La tercera, que non descubran en n i n g u n a
tencia, que el diesse derechamente en aquel
m a n e r a , que ser pueda , las poridades del
pleyto, seria valedera, e non la podrían des-
Rey; non tan solamente las que les dixesse
atar , por razón que dixesseu, que era de
por s i , mas las que les embiasse deztr por car-
menor edad.
t a , o por su m a n d a d e r o . I^a quarta que des-
L E Y VI.
uien su d a ñ o , en las guisas que ellos pudie-
Como deuen ser puestos los Judgadores a ren e supieren. E si por auentura ellos non Ley 3.
quien otorgan poder de judgar: e como deuen ouiessen poder de lo fazer, q u e aperciban al tit. 2.
jurar, e dar recabdo, que fagan bien, R e y d e ü o , lo mas ayna q u e pudieren. La quin- lib. 1.
Recop.
e leahnenle su officio. t a , que los pleytos que vinieren ante ellos,
que los libren bien e lealmente, lo mas ayna Leyes
e mejor q u e s u p i e r e n , e por las leyes deste 5. y e.
Puestos deuen ser los Judgadores ( d e s - tit. 9.
libro (i), e non por otras. E que por amor, lib.' 3.
pués que fueren escogidos assi como de su-
Recop.
(3) Como quier que si el. A p p r o b a t opinionem Glos. canónica possessione officii: nam in possessione canóni-
in dicta 1. quidam consulebat 6 7 . De j u r e vero Canóni- ca concurrere debet j u r i s a d m i n i c u l u m , u t notât J o a n .
co nisi de partium consensu, vel à P r i n c i p e , non possit A n d r . in cap. ad decimas, de restit. spol. lib. 6. in n o -
m i ñ ó n xx. annis causa delegan , n t in diet. cap. cum vi- vella glos. in 1. i . in princip. D . de adquir. poss'ess. i a
gesimum. dubio tamen dicit, quód praesumendus est canonicus in-
LEX XI. gressus , et omnia solemniter acta , ]. Barbarias 3 . D.de
offic. prœlor.
Jurabit judex in ingressu officiiobedientiam manda- (2) Por las leyes de este libro. Hoc aliter statiiitnr
tornin Regis, ct quod servabit ejus d o m i n i u m , et h o n o - per 1. Ordinam. de Alcalá , quse est inserta in legibus
rem , ejusque puritates celabit : damna ejus evitabit mo- Tauri, 1. 1. quae debet s e r v a r i , et ib i a p p r o b a n t u r ístae
dis o m n i b u s , et quae evitare non p o t e r i t , Régi nuntiabit: leges P a r t i t a r u m , et praecipitur judicare per eas: u n d è
r e c t è q u e j u d i c a b i t , et quàm breviùs p o t e r i t , leges hujns patet perieu'um maximum imminens judicibus istas le-
libri servando : et quód ñeque odio , vel amore , metu, ges ignoran tibus , et earum medullam non gustantibus:
vel donó dato , vel promisso à rectitudine n o n devia- quod fuit milii incentivum laboiis mei in eis glossandis,
bit , et quód donum non recipiet à l i t i g a n t i b u s , vel li- et p r o tenui facúltate mea inlerpretaiidis. Et nota hic i s -
tigare volentibus, scu litium occasione datis. Et facto t u d verbum , e non per otras; et eliam habetur in dicta
jiiiurneiilo , üdrjussores piaestabit, q u ó d p e r 5o. dies lege Ordin.de Alcalá expresse; u n d è non sunt a p p r o -
stabil in loco administrationis in syndicatu , et in q u o - b a t e leges Impcratorutn , et Consultoruro leges, q u a m -
libet diedictoruin pneconizetur: et judex syndicatus erit quam lex illa eas in sludiis légère peimittat. Facit q u o d
ejus successor , qui sccum assumet aliquos probos viros ref'ert Oldral. cons. 6 9 . et post eum Doctor noster de
non suspectes , qui cum eo audiant querellantes , et jus- Palac. Puib. in eleganti repet. s u a , cap. per vestras, in
tiliam faciant ; in casu turnen mortis , vel mutilationis introduclione: Hispanos olim constituisse, quód q u i -
membri judici infligcnda; , non judicabiint ; sed Régi cumque allcgaret LL. Iriiperatorum in j u d i c i o , capite
judicem in vinculis cum processu miltent : Regi nainque p u n i r e t u r : et. rectè hoc lue , et ibi est coiistitiituin : nain
in hoc pertinct judicium , et non alii. Hoc dicil. ex observantia LL. Iniperatorum induceretur quaedam
(1) Tomándoles primeramente. Y'iàe quae dixi in 1. superioritas, ut in simili dicit A b b . in cap. ecclesiœ sane-
2 6 . til. <). Partit. 2. et adde etiam , q u ó d j u r a b i t , ni- ta; Mariœ , columna /,. de constit. U n d e utendum est
hil pro officio dédisse , nee p r o m i s i s s e , nee dabit , nee L L . Iniperatorum tainquam ratione n a t u r a l i , si f u n d a n -
pioinitlet , ut in 1. 4. tit 16. lib. 2. Ordinam. et in a u - tur in ea, non lamquam legibus, secundum euiudein ibi:
Ilient, ut judices sine quoquo siijfragio, in princip. et j u - etdicit Bald, in cap. fin. col. antepenult, de constit. quôd
r.'ibiuii ctiaiu p r o u t liabelur in capilulis Correctorum,cap. Franci u t u n t u r lege Romana : non quia lex, sed quia bo-
1. et 2. etcap. 2 0 . et 4 8 . Item j u r a r e d e b e n t , quod serva- na. Idem dicit Andr. de Iser. in prcelud. feud, qnsest, 2.
bunl:, et exequentur Pragmalicara super puni,tione de- ad fiuetn, quód qui tanto tempore stcterunt irkexempti
licti nefandi, ut in eadem Pragmática continetur. Item, ab i m p e r i o , non tenentur servare LL. Iniperatorum, qui-
ct quod servabunt alias Pragmáticas , quae disponuut su- bus obedire non t e n e n t u r , nisi in quantum essenl r a t i o -
per marca , et ponderibus monetae,'ut in eadem Pragmá- nabiles; et tunc non quia LL. I n i p e r a t o r u m , sed quia
tica continetur. Et quid si intrant ad admitiistrationem of- rationabiles; et ita videtur iiitelligendu'in dictnm Joan.
licii non praeslito j u r a m e n t o ? Vide Bald, de pace Cons- F a b . in proœm.Inslit. versic. ornnes pnputi, dicentis pri-
tants- , §. iiassalli noslri, versic. quœro quid si isti; qui i n ó , quód per hoc, q u o d ibi d i c i t u r , videtur , q u o d F r a n -
• licit , quod ax quo malo online intraverutit, sunt inde ci non debeant judicare per LL. R o i n a n o r u m ; et snhdit;
exliainittendi, et puiiiendi, nee alias possunt esse in sed potest dici c o n t r a : nam et Ecclesiam L L . non lisant,
Tom. If. G a
52 Tercera Partida. Titulo IV.
LevíG n m P o r desamor, nin por miedo, nin por o si non fuesse en el logar, sobre los Santos
t¡t. 6. don que les den, nin les prometan dar, que Euangelios, tomándola dellos, aquel a quien
hb. 2. n o n s e desuien de la verdad nin del derecho. lo el Rey mandasse tomar señaladamente. E
e despues que los Juezes ouieren assi jurado,
La sesta , que en quanto "touteren los ofi-
cios, que ellos, nin otro por ellos, non reci- deuenles tomar fiadores (4),.e recabdo, que L e y , s -
ban don, nin promission (3) de orne ningu- se obliguen, e prometan , que quanclo acá- ¿^ 3 '
n o , que aya mouido pleyto antellos, o que baren el su tiempo (5) de judgar, e ouieren Recop.
sepan que lo han de mouer, nin de otro que a dexar los oficios en que eran puestos, que
gelo diesse por razón dellos. E esta jura de- ellos por sus personas finquen cinquenta dias
uen fazer los Judgadores en mano del Rey; después, en los logares sobre que judgareu,
cap. qua? in ecclesiarum, de Constit. et tamen debet per dixi in 1. 8. tit. g. Partit. 1. Sed an finito officio possint
eas in causis ecclesiastieis judicari,si cañones non répug- recipere ista dona , Joan, de Plat, per text, i b i , in 1. ar-
nent: nana intelligendum est, non quia L L . sed quia r a - chiatri, de profess- et med. lib. 10. dicit, quód sic. Bald,
tionabiles: et sic Bald.in §, injuria, col. penult, de pa- in dicto §. fin. versic. quinto quœro, arguit ad partes ; et
ce juram. fir. d i c i t , q u ô d in Curiis Regum j u s Civile tandem inclinare v i d e t u r , q u ó d id , quod fit in ingressu,
n o n allegatur p r o auctoritate, sed p r o ratione , et in I. vel egressu officii, videtur fieri in officio : et quia hoc
nemo, C. de sentent, dicit, quod Francigenae leges n o n potest praesumi structum d u r a n t e officio , argum. 1. si
a l l e g a n t , sed servant rationem legis, non quia 1. sic d i - ventri 2 4 . §. fin. D . de reb. auct. jud. poss. Et a d d e ,
c a t , sed quia ratio sic v u l t : et i b i d e m , q u ó d n o n quod transgressor istarnm legum notatur infamia , se-
allegant constitutiones Imperatorum , quia I m p e r a t o - c u n d u m Bald, in dicto §. fin. et ibidem dicit, q u ó d nee
r u m , sed quia sunt n a t u r a l e s , et bona?; quoniam de assessoribus j u d i c u m licet recipere ista encaenia: tu v i -
naturali ratione procedunt , et de fonte aequitatis, quia de 1. fin. tit. 2 1 . ista Part, et quid si j u d e x recipiat m u -
ratio naturalis n o n circumscribitur l o c o , quia ipsa cum t u u m à fceneiatore g r a t i s , an videatur corruptus pecu-
h u m a n o genere nata e s t á p r i n c i p i o , qua? sunt pulchra nia ? Vide Bald, in 1. venales 7. in fin. C. quando provoc.
verba : et facit etiam q u o d notât P a u l , de Castr. in 1. non est necess. et i n c l i n â t , quc>d sic p e r 1. quia etiam
omnibus, ff. ad Trebel. et nota ista , quae sparsa collegi. 1. J), de calumniat.
(3) Non reciban don, nin promission. À d d e . 11. 6. 7 . (4) Tomar fiadores. Vide de istis fidejussoribus of-
8. et 3 o . tit. 1 5 . l i b . 2. Ordin. Regal, et 1. 1 4 . tit. 4. e o d . ficialium Joan, de Plat, in 1. 1. C. de conven, fisci debit.
lib, et in cap. Correctorum, cap. 1. et in Ordinam. de lib. 10. et in 1. I . C. de usur. fiscalib. lib. 10. et in 1. 1.
Medina, cap. 1 9 . et 1. 1. C. ad Leg. Jul. repet. et quod C. de' périr.. nominal, lib. 1 1 . et in 1. unica , C. de peric.
h a b e t u r p r i m o Reg. cap. 8. vers. 3 . Acceperunt muñera, eorum qui pro magistrat, et Bart, in 1 fidejussores ma-
et perverterunt judicium, et h a b e t u r Micheae, cap. 3 . vers. gistratuum , D . de fide jus. E t quid si officialis sit suffi-
1 1 . Principes ejus in muneribus judicabant. Rationem c i e n s , et dives? V i d e t u r , quód stetur suae promissioni
etiam assignat A m b r . u t judices n o n recipiant muñera, cum obligatione b o n o r u m , secundum Bart, et Joan, de
in Epist. 1. Paul, ad Corinth, cap. 6. colligens earn ex Plat, in 1.private 14- C. de murileg. et ginœciar. lib. 1 1.
dictis Apostoli : dicit Ambr. «Non enim potest constan- et in 1. quicmnque , C. de fundís patrim. eod. lib. Sed
ter a r g u i , à quo a c c i p i t u r , maxime cum ideo proinptus ego in isto casu hoc non admitterem , cum m i t t a n t u r
a d d a n d u m s i t , u t sibi humiliet praepositum : » et adde extra proviucíam s u a m , et in loco a d m i n i s t r a t i o n s d e -
etiam circa Comités s a c r a r u m largitionum , q u i hodie bent d a r e fidejussores, ut ab eis gravati faciliùs j u s -
dicuntur Contadores Mayores, 1. secundara, tit. 2. lib. 6 . titiam consequantur.
Ordin. Regal, et de eorum officialibus vide ibi. Non ergo
(5) Acabaren el su tiempo. Innuit judices non deberé
licet hodie judicibus recipere esculentum, vel proeulen-
esse perpetuos , sed temporales , et est b o n u s text, in
t u m , sicut p e r m i t t e b a t u r p e r leges a n t i q u a s , u t in 1.
authent. de deferís, civ. ad finem 1. i 3 . tit. 2 . lib. 7. Or-
soient 6. §. fin. D . de offic. proconsul, et in 1. plebiscito
din. Reg. u n d e et Titus Livius lib. 4- cap. 1 2 . ab u r b e
iS.D.de offic.prœsid. et cap. statulum 1 1 . §.insuper, de
condita, d i c i t , libertad populi R o m a n i consulendum;
rescript, lib. 6. in m a g n a , nee in parva quantitate, ut ha-
maximam tamen ejus custodiara e s s e , si magna imperia
b e t u r in dictis legibus Ordinam. et in diet. Ordin. de
d i u t n r n a n o n s u n t , et temporis m o d u s i m p o n i t u r , q u i -
Medina: nee p r o c e d e t , quod notât Bald, in dicta 1. so-
bus juris non potest. Item et Egesippus de bello judai-
lent, §. fin. dicens , quód p r o parvis non offenditur lex:
co , lib. 5. annuis vicibus Romani magistratus mutantur;
u t p r o u n o pari fasianorum , vel d u a b u s phialis malva-
quo fit, ne insolens diù maneat , et m o d e r a t i o r succé-
sise, arg. 1. quamvis 3 2 . D. de condit. et demonstrat. quia
d â t : q u a n d o enim lex melior , utiliorque etiam R e i p u -
ex talibus r e c t o r u m n o n defleetitur animus , ut et alias
blicae saepiùs fiagitata, quàm ne pratoriíe Provincias
dicebat Glos. in dicto §. insuper. Et vide 1. 3o. tit. i 5 .
plus quàm a n n u m , neve consulares plíis quàm bien-
lib. 2. Ordin. ibi : Que no reciban dadiuas, quae videtur
nium o b t i n e r e n t u r ? dicit T u l . in Philip, prima: et P h i -
hoc permitiere , negotio totaliter expedito : quod con-
losophas secundo Poljticorum , arguit Socratem , q u i
sulo , ut n o n fiat , n e q u e in practica hoc reciperelur a t -
statuerat magistratus ponendos fore perpetuos : officia-
tentis aliis legibus R e g n i , et his qua? inferiùs dico. I n
les enim n o n debent esse perpetui, sed a n n a l e s , vel ad
j u d i c i b u s tamen delegatis videtur hoc permissum , per
plù» biennales, ut in 1. neminem 4. et ibi Joan, de Plat.
textum in dicto §. insuper, et notât Glos. in cap. non licet,
C. de suscept. prœpos. el arcar, lib. 10. possunt tamen
i 1 . quaest. 3. et hsec lex loquitur in o r d i n a r i i s , et etiam
secundum eumdem Plat, q u a n d o q u e ex concessione
dicta 1. 7. tit. 1 5. lib. 2. Ordinam. quae etiam l o q u i t u r
Principis esse p e r p e t u i , et in d u b i o intelliguntur p e r -
in judicibus delegatis , q u i à Rege d a n t u r in Cuii;i ; et
p e t u i , q n a n d o simplicii.er concedítur offirium sine tem-
sic non vult ligare delegatos extra Curiam : et adde,
poris praefinitione, sive ad beneplacitum concedentis , 1.
quód nee recipient dicti judices à spontè danlibus , ut
jurisperitos 3 o . et ibi Bald. D. de excusât tut, et curat.
De los Juezes, etc. 53
Ley 8. por fazer derecho a todos aquellos, que de- puedan oir los píeytos, e delibrar paladina- tit. 8.
tit. 7. llos ouiessen recibido tuerto. E ellos des- mente las contiendas , de los ornes que ante- lib. 2.
lib. 5. pues (6) que ouieren acabado sus oficios, de- 1 los vinieren, para a (cancar derecho. E de-Becop.
Becop.
Auto 1. uenlo complir assi, faziendo dar pregón cada uen y estar assentados (2) desde grand maña- Ley 8.
tit. à.
tit. G. dia (7) publicamente, que si algunos y ouíe- na fasta medio dia cotidianamente, en aque- lib. 2.
lib. 3. llos dias que non son defendidos, a que di- Becóp.
Uccop.
re, que ayan querella dellos, que les compli- Ley 4.
Ley-19. rar'i de derecho. E estonce, aquellos que fue- zen feriados. Eauu desde Nona fasta Yisperas, tit. 9.
tit. 6. ren puestos en sus logares (8), deuen tomar seyendo los pleytos muchos. Ca non se de- lib. 3 .
lib. 3.
Hecop. algunos ornes buenos consigo, que non sean uen apartar, nin esconder en sus casas, nin Reeop.
Ley 2. sospechosos,nin malquerientes de los prime- en otros logares, do non los pudiessen (3)
tit. tí- ros Juclgadores, e deuenlos oir con aquellos fallar los querellosos. Pero si les acaeciesse,
lib. 3.
Becop. que se querellaren dellos. E de todo yerro, e que ouiessen de oyr algunos pleytos grandes,
Leyes tuerto que ayan fecho, deuenles fazer, que bien se podrían apartar por razón dellos,
6. y 9. fagan emienda dello, segund mandan las le- porque la otra gente non los estoruasse. E
tit. G.
lib. 5. yes deste libro. Pero si tal yerro ouiesse fe-
deuen otrosí , mientra oyeren los pleytos,
Becop. cho alguno dellos, por que mereciesse muer- auer consigo Escrútanos buenos, e entendi-
Ley 3. te (9), o perdimiento de miembro, deuenlo dos , que escriuan en libro apartadamente las
tit. 9.
lib. -i. recahdar, e embiar al Rey ; e otrosí la razón cartas de las personerías , que aduzen ante
Becop. escrita porque la merece. Ca atal juyzio co- ellos los Personeros del demandador, e del
mo este, al liey pertenece del dar, e non a demandado, e las demandas, e las respuestas,
otro ninguno. e los otorgamientos que las partes fizieren
L E Y VIL en juyzio, e los dichos de los testigos, e los
juyzios, e todas las otras cosas, que fueren
Que es lo que han de fazer, e de guardar y razonadas ; de manera que por oluidança,
los Juezes Ordinarios, en razón de ¿os loga- nin por otra razón, non pueda nacer y du fa-
res tn que han de ser cotidianamente da ninguna. Otrosí deuen y auer consigo
Ley 8.
para j'udgar. . ornes señalados, que prendan los ornes, que tit. 23.
fizieren por que, e que cumplan todos los lib. 4.
sus mandamientos, que ellos fizieren, dere- Recop.
Logares (1) señalados, e comunales, de-
chamente. E aun deuen mucho guardar los
i, y " uen escoger a todos los Judgadores, en que
( 6 ) Ellos después. Hodiè debent stare p e r triginta dico, in r u b r . vide Parid, in diet, suo tract, fol. 8. col.
die», ut in 1. 6. tit. 1 6 . lib. 2. Ordin. et limita h o c , nisi 4- vers, judices ad syndicatum.
d u r a n t e s y n d i c a t u , vel antea evocentur ad aliam adminis- (g) Porque mereciesse muerte. De j u r e communi vi-
trationvm : nam tunc dimittent procuratorem , ut in au- d e b a t u r sine distinctione, syndicatores posse cognoscere,
tlient. de collatoribus , § . fin. col. 9. Limita etiam in P o - et p r o n u n t i a r e super criminibus q u i b u s c u m q u e , u t in
testate, quse se gessit b e n e , et laudabiliter in officio, l.i.C. ut omnes judie, lam civil, tu nota in hoc istam le-
Bald in 1. cum testamento, C. de testament, manumis. Won gem , ex qua s u m i t u r practica ; q u ó d gravia crimina r e -
video tamen qualiter hoc possit p r a c t i c a n , nisi dicamus, m i t t a n t u r p e r syndicatorem ad Curiam.
quód adraittatur tunc per procuratorem. Limita etiam,
si intra annum à fine officii n o n fuerit requisitus de LEX r II.
syndicatu , ut habcttir in dicta 1. 6 . de j u r e tamen com-
muni non j u v a r e t u r praescriptione , etsi steterit per 40. O r d i n a r ü judices debent à mané usque ad m e r i d i e m ,
a n n o s , ut tradit Joan, de Plat, in 1. ordinariorum, C. de et à nona u s q u e ad vesperas in certo loco publico ad
Co/iortal. lib. 1 2. Et q u i d si r e c c d e r e t , d u r a n t e tempore j u d i c a n d u m sedere ; benè tamen possunt ob necessita-
syndicatus ? Vide text, in authent. ut judie, sine quoquo tero alicujus magni negotii in domo e s s e , à t u t b a t i o n e
sufrag. §. necessitalem, collât. 2. et ibi per Glos. in p a r - gentium segregati. H a b e a n t q u e secum fidèles scribas,
Xcjurli, nbi et de rugiente d u r a n t e administratione , et qui acta fideliter conscribant : insuper certos executo-
adde dictum §. fin. authent. de collât, et diclam 1. 6. et res , q u i eorum mandata exequantur. Nec extra s u u m
1. i . C ut omnes judie, torn civil, quàm militar. Et tnor- territorium capiant, nec compellant aliquem , nec jus in.
ttio judice ante s y n d i c a t u m , non t e n e b u n t u r hseredes, d u c e n t : aliàs judicatura non v a l e t , et pignora e o r u m
1. Julianus iG. D . dejud. et vide Bald, et Jas. in 1. sideces- m a n d a t o c'apta , cum pœna dtipli restituant. Et si injus-
serit, U, qui satisdare cogantur: ct limita , et intellige, titiam fecerint , patientur simililudinem jsupplieii, etc.
nisi propter ejus forsitan subterfugia. lis non potuit con- Hoc dicit.
t e s t a n cum eo , secundum Bart, et Angel, in 1.1. D . de (1) Logares. Vide 1. penult. D . de Justina, et jure,
priv. delict. Et quid in extortis durante officio ? an liserés et ibi Bart. et Bald.
teneatur , vide 1. datur 2. et ibi Bart. D. ad leg. Jul. re- (2) Estar assentados. A d d e in authent. de judici-
petund. et Parid, in tract, syndicatus, fol. 5 2 . col. 4. bus, §. sedebunl, Glos. et D o c t . in cap. consuluit, de of-
ad fin. et col. sequenti. fic. deleg.
(7) Cada dia. Hodiè semel fit prœconium in q u o l i - (3) Do non los pudiessen. Et an leneatur quis qu«e-
bet loco j u r i s d i c t i o n i s , ut in cap. syndics torum, cap. 1. rere judicem in alio l o c o , quàm in loco publico judicii,
(8) En sus logares. N o t a , q u ó d judex successor est vide Bart. in 1. de pupillo , §. si quis ipsiprœtori, D . de
syndicator piaedeecssoris, et iia erat de j u r e communi, nov. oper. et in 1, prima , §. dies, D . quando appellandum
secundum Joan. A n d r . in addit. ad Specul. tit. de syn- sit.
54 Tercera Partida. Titulo IV.
Judgadores, que non judguen en otra tier- LEY VIII.
ra (4), que non sea de su judgado, nin pren-
dan, nin apremien orne ninguno, si non por Que es lo que han de fazer, e de guardar los
auenencia de las partes (5). Ca estonce bien Juezes, e las Partes, quando vienen ante
"titJ b. 1° podrían fazer como auenidores, e non co- ellos a plejto.
Hl>. 2. mo Juezes ordinarios. E si algunos contra es-
Becop. j . 0 fizieren, lo que judgaren non vala. E la Mansamente deuen los Juezes recebir, e L
entrega que fuesse fecha por su mandado, oyr las partes, que-vinieren antellos a pleyto, tit. G'
tórnenla doblada, a aquellos a quien lo to- para alcançar derecho. Pero de manera deuen lib- 2.
maron. E otrosi dezimos, que quando los Jud- esto fazer, que non les nazca ende desprecia- u^co^
gadores fuessen tan atreuidos, que mandas- miento. E esto seria, quando alguna de las Ley¿9'
sen fazer justicia en cuerpo de orne, o de partes se atreuiesse a razonar ante ellos con *«• 5.
muger , en tierra sobre que non ouiessen po- soberuia, o les fablasse en poridad a las ore- ' ' 2«
der de judgar ; que tal pena reciban en sus jas (1), estando ellos assentados, en el logar ecop '
personas, qnal mandaron fazer, a aquel que do deuen judgar publicamente. Ca tales cosas
fue justiciado. Ca non tenemos (6) que es jus- como estas, nin otras semejantes délias, non
ticia, pues que fue fecha en logar do non de- las deuen consentir : porque sin el desprecia-
ble, non habiendo mandamiento del Rey, pa- miento que por esta razón les viene, podrian
rafazerla, aquel que la fizo. Esobre todo, se de- porende auer, los que lo viessen , mala sos
lien mucho guardar los Judgadores, que en pecha (2), teniendo que aquella fabla era a
aquella tierra do ellos son puestos para judgar, pro de la vna parte, e a daño de la otra.
que non apremien a orne estraño de otra parte, Otrosi dezimos, que mientra los Judgadores
que responda en juyzio ante ellos. Fueras en- oyeren alguno que razonare su pleyto, q u e L e v I 7 -
de por alguna de aquellas razones, que de su- non deuen consentir quel atrauiesse otro por j¡|,' 2'.
so diximos en los Títulos del Demandador, e palabras, quel embargue su razón (3). Mas Recop.
del Demandado, que fabla en esta razón. deuen oyr ordenadamente los pleytos, de ma- Ley J '
ñera, que aquel que primeramente dixere su i¡b. 4.
Recop.
( 4 ) Non judguen en otra tierra. Quid si Potestas inducat prorogatio j u r i s d i c t i o n i s : et dictio sicut n o n dé-
est in exercitu extra territorium suum , vel Rex cum notât hic omnimodam similitudinem.
gantibus suis in transitu ultramarino , u t r ù m possit sub- (6) Ca non tenemos. Judex n a m q u e extra loeum suse
ditos delinquentes p u n i r é ? Alberic. in 1. prenses 3 . D . jurisdictionis dicitur privatus h o m o , 1. 3 . D. de offic.
de offic. prœsid. referens Matesillannm , tenet quôd sic: prœsid. et nota multum istam legem in hae pœna : n a m
quia universitas videtur ejus jurisdictionera prorogasse non memini alibi vidisse.
in transitu , et exercitu , ex quo consenserunt eos exire
t e r r i t o r i u m : et quia sine tali jurisdictione exercitus, LEX m i .
vel transitus fieri n o n potest : et idem tenet in 1. fin. D .
de offic. prœfect. urb. Mansueto debet judex a u d i r e litigantes; non ta-
(5) Si non por auenencia de las partes. Ex isto ver- men sit adeô simplex, quôd h o n o r i suo contemptus g e -
b o î n n u i t u r , q u ô d sit necessarius expressus consensus neretur , nec sedens in judicio q u e m q u a m sibi ad aurem
partium , et n o n sufficeret tacitas , quae fuit opinio A n - sinat l o q u i , nec permiltat litigantes ad invicem rationes
gel, in 1. quiero 100. D . de solution, per textum in cap. p e r p e d h e . H o c dicit. Habuit ortum à 1. observandum
statutum 1 1 . §. in nutto, de rescrip. in 6. licèt J o a n n . 1 9 . D . de offic. prœsid.
d e l i n o , ibi tenet c o n t r a r i u m : i m ô , q u ô d sufficeret ta- (1) A las orejas. A d d e Specul. tit de advocate, §.
eitus : et idem voluerunt Archidia. et J o a n . A n d r . in hie dicendum in fine; et i b i , quôd j u d e x talibus confa-
cap. ut litigantes, de offic. ordin. lib. 6. Sed an r e q u i - bulationibus non debet aurem porrigere : imô quôd in
r a t u r consensus illius prsesidis in cujus territorio jus di- aure a u d i t , debet publiée recitare , ne in sinistram inci-
cit ? V i d e t u r quôd s i c , u t possit c a p e r e , et constringe- d a ! suspicionem : alieg. cap. cum ex injuncto, de kœ-
re , u t hic d i c i t u r , ut tenet Glos. sing, in cap. ut liti- ret. et adde in hoc de locutione ad aurem Specul. tit.
gantes, de offi. ordin. lib. 6. de quo vide Alexandr. in de deposito, §. séptimo videndum , versic. certè judex.
1. fin. D . de jurisd. ornn. jud. volentem, quôd satis sit, (2) Mala sospecha. Bonus vir in eo , q u o d facit,
q u ô d ordinarius illius loci non p i o h i b e a t , si sciât. A d - debet c a v e r e , q u ô d n o n possit esse sinistra suspicio, 1.
verte tamen , q u i a ista lex nihil dicit de consensu a l t e - cum proponas 3 . et ibi Bald. C. de interdict, mat. inter
rius prsesidis , nec v u l t , q u ô d gesta de consensu p a r - pupillam, et tutorem.
tium t e n e a n t , u t gesla judicis , cujns jurisdictio p r o r o - (3) Quel embargue su razón. Adde 1. nec quicquam,
g a t u r de loco ad locum; sed q u ô d teneant ut gesta a r b i - 9 . §. observare , D . de offic. procons. 1. qui appellat
t r i , vel arbitratoris. Sed si hoc est vernm , q u o m o d o prior 2 9 . D . de jud. licèt Specult. tit de'advocat. §. nunc
arbiter , vel arbitrator c a p i t , vel eonstringit, ut hic d i - de exordiis, column. 4. d i c i t , quôd si primus advoca-
c i t u r , cum arbitri non possint suas sententias executio- tus ccepit orare super minima r e , vel cftusa, et secun-
ni m a n d a r e ; ut in 1. à divo Pio i 5 . in princ. D , de re dus velit dicere de m a g n a , vel a r d u a , priùs debet a u d i -
jud. et executio debet fieri per judicem ordinárium rei? i'i s e c u n d u s , argum. 1. fin. C. de testamentar, manumis.
Ut in 1. cum antea 5. C. de arbitris: et ibi notât B a l d , quod ex c a u s a , et non semper admittendum esset, ut
coi. 3 . et A b b . in cap. per tuas , de arbitris , p r i m o n o - hie dicitur.
t a b . Cogita, nam non potest aliter d i c i , nisi q u ô d ho c
De los Juezes, etc. 55.
razón antellos, sea ante oydo, e librado , que alguna destas cosas acaesciere , denelo e! Jaez
otro pleyto comiencen a oyr de nueuo. E fa- fazer saber al Rey, e pedirle merced, que
ziendolo desta guisa, entenderán mejor lo mande a algún orne (5) Bueno , que oya aquel
que antellos fuere razonado ¡ e librarlo han pleyto, e que lo libre, e el Rey deuelo fazer.
sin grand embargo de si. Esso mismo dezimos que deue guardar el
Juez ordinario en todos los otros pleytos, ma-
LEY IX. guer non sean criminales, que su padre, o su
fijo , o algún otro de su compaña (6) ouiesse
Que es lo que han defazer, e de guardar los con otros antel,de qual natura quier que sean.
Judgadores, guando algún plejlo, que perte- Pero si el Juez oon fuesse ordinario , mas de-
/tesciesse a sus padres, o a sus fijos, acaecie- legado (7) para librar algún pleyto por man-
re antellos. dado del Rey, maguer perteneciesse a su pa-
d r e , o a su fijo, bien lo puede librar, en
Criminal (1) pleyto tanto quiere dezir, aquella manera que le fuere encomendado.
Leves-, V.W.10 acusamiento, o querella que faze en Otrosi dezimos, que si el padre, o el fijo del
<"•' •'• iuyzio vu orne contra otro, sobre yerro que Juez ordinario, o algún otro de su compaña
''''• 2" di/e que ha hecho, de que le puede venir ouiesse atal derecho en alguna cosa, que se le
CCO|>
muerte, o perdimiento de miembro, o otro podría perder por tiempo (8), si non la de-
escarinierifo en su cuerpo, o echamiento de mandasse en aquella sazón; que por tal razón
tierra. E tal pleyto como este, seyendo moni- como esta, bien puede mouer demanda an-
do contra el padre (a), o al fijo del Judgador, tel, por guardar que non pierda el derecho
o contra alguno de sn compaña, que bina con que auia sobre ella. Mas después que tal pley-
el continuamente, non lo deue oyr (o); co- to como este fuere comenzado por demanda,
mo quier que (4) » el este bien de los escar- e por respuesta antel, non deue yr nías ade-
mentar, quando fizieren por que. Esto mis-1 lante por el, nin dar juyzio sobre aquella co-
mo dezimos que deue ser guardado, quando sa; ante lo deue encomendar a otro que sea
ahmiio tiestos tal pleyto como este quisiesse sin sospecha, que lo oya e libre según de-
demandar a otro en juyzio antel. Mas quando recho.
coram justo judice non potest lis multum dilatari. Si ta- nia in facie s u n t , et scitis q u i d i x e r i t : nolite secundum
men aliqua necessitate, de qua in hac lege declaratur, faeiem j u d i c a r e , etc. et adde cap. est injusta, í^.qusest.
vel quia expirât ejus officium, litem inceptam nequit d e - 4. et Bald, in % publiai latrones, de pace tenenda , et
t e r m i n a r e ; ejus loco positus , earn in eo statu recipiens, ejus viol.
legitimé diffiiiiat, et taliter se habeat j u d e x , ne ejus de- (2Ï Por palabras. N o t a , et adde 1. ubi falsi 2 2 . et
feclu compareant coram Rege litigantes; alias ejus a r b i - ibi Bald. C. ad L. Cornel, défais, possunt tamen p a r t i -
trio punietur cum expensis. Si verô litigans injuste con- bus o p p o n e r e , ut in 1. Aufidius, D. de légat. 3. et s u p -
qneratur R é g i , castigabitur, et ad p r i o n s judiéis exa- plere defectum advocatoturn , et partimn , ut C, ut ques
men remlttelur. Hoc dicit. desuní advocat. Dicit tamen Aiberic. in dicta 1. ubi falsi,
(i) Deuen auer pena. Vide in authent. ut différen- quôd de consuetudine in multis partibus hoc non ser-
tes judices, collatione 6. v a t u r , et maxime Betgami: imô quod judices antequàm.
ferant sententiam diffinitivam, expresse dicunt p a r t i b u s ,
LEX XI 11. quid sentiunt de causa, ut etiam possint, si velint, alios
Non raoveatur judex ad l a c r y m a s , vel angustias l i - sapientes habere : quam consuetudinem ipse dicitmultùm
tigantis; sed aliam partem audiens , eis justitiam m i n i s - l a u d a b i l e m , et multùm exonerare judices ab omni sus-
tret. Nee demonstret signis cor s u u m , ne litigans eum p i c i o n e s i n i s t r a : e t s u b d i t , q u o d cum totohoc adhuc par-
p e r p e n d a t : quia signum est inçonstanlis judicis , cujus tes succumbentes de j u d i e i b u s , et consul toi ibns eommu-
vultus cordis secreta detegit. Hoc dicit. Concordat cum niter c o n q u e r u n t u r , licet injuste, secundum eum. Et n o -
hac lege 1. observandum i g. D. de officioprcesidis. ta h o c , quia ego sic servabam , non expresse dieendo a n i -
(i) Luego creer. A d d e pulchra verba B. B e r n a r d i riii mei v o t u m ; sed opponebam advocatis, ut possent s u -
m Epístola 2 4 7 . i b i : Non ergô vos moveat hominis fa- per oppositionibus cum studio iterùm responderé de j u -
cicsmiseranda , vilis h a b i t u s , vultus s u p p l e x , demissa r e : nee silebam , qua» contra eos , et partes suas facie-
supercilia, verborum humilitas : sed nee ipsse q u i d e m la- b a n t , ut i p s i , si p o s s e n t , rnihi satisfacerent; et semper
crymiila; currentes ( ut ajunt ) ad nulum ejus: haec o m - fuit mihi de hoc bene.
Tom. 11. H
58 T e r c e r a Partida. Titulo IV.
hornera de su oficio : e aun la gente que han ra, que quando diere su juyzio acabado, d e ^ 2 ^
de mantener, les honrrara mas, e les aura que se non aleo ninguna de las partes, que th. i ¿
mayor miedo. E si de otra guisa fiziéssen,aca- faga en todas guisas que se cumpla. Ca pues !'b- 2-
escerles y a todo el contrario. que razón de derecho le aduze que lo cieua ecop "
fazer, non ha por ninguna manera a dexarlo,
LEY XIV. como en oluidança: porque el su oficio non se
ha de cumplir tan solamente por palabra, mas
Como los Juezes deuen embiar al Rey escri* aun por fecho. E si de otra guisa fiziesse, ver-
tas las razones, e el recaudo que tienen de los nien porende muchos daños. Ca meterse y a
presos que le ernbian, guando non se por oluidadizo, e otrosi por desconocido, e
atreuen a judgarlos. despreciador de lo que el mismo fiziera. E de-
mas faria mal a amas las partes: primeramen-
Presos (i) tienen a las vegadas los Judga- te al que ouiesse recebido el tuerto, alongán-
dores, algunos ornes que non se atreuen a dole la emienda que deuia auer. E a la otra,
judgar, e embianlos al Rey. E porende deuen dando osadía, que fiziesse otra tal, o peor. E
ser acuciosos, para embiar escritas las razo- porende en todas guisas deue el Juez fa-
nes al Rey, por que los prisieroh. E otrosi zer cumplir su juyzio, en la manera que se
las pruebas, e el recabdo que fallaron contra muestra adelante, en las leyes del titulo que
ellos, sobre aquellos yerros por que fueron fabla en esta razón.
presos; quier sean por testigos, o por cartas,
o por conoscencias, o por señales, o por pre- LEY XVI.
sunciones; de manera que el Rey pueda ser
cierto, de lo que ouiere de fazer dellos. Ca Como los Juezes que han de judgar cotidia-
si de otra guisa lo fiziessen, errarían en ello namente, deuen mantener en paz e en justi-
grauemente en dos maneras. La una, embar- cia , los logares en que son puestos.
gando ai Rey con presos, e non le dando car-
rera de como los librasse. E la otra, fazer la-. Establecidos son los Adelantados, e los Ley ÍS.
zerar a los ornes en la prisión sin merecimien- otros Juezes, sobre las tierras, e las gen- lib.tit. 4 .
3.
to , e non mostrando razón por que. E poren- tes , para mantenerlas en paz e en justicia, Recop.
de dezimos, que sin la pena que puede dar honrrando, e guardando los buenos, e pe- Ley 7.
el Rey por su aluedrio, al Judgador que tal tit. 1.
nando, e escarmentando los malos. E poren- lib. 2.
yerro como este fiziere, quel deue aun fazer de deuen ellos ser mucho acuciosos, en fazer Recop.
pechar las costas, e las missiones quel preso seruicio lealmente a Dios, e a los Señores que Ley 13.
tit. .5.
ouiesse fechas, e. los daños, e los menosca- los ponen en sus logares, guardando todavía lib. 2.
bos que ouiesse recebido por aquella prisión. aquellos Pueblos que les son encomendados, Ley e.
que non se leuante entre ellos mal bollicio Ley tit. 22.
4.
LEY XV. ( i ) , nin bandería. E otrosi, que non se que- tit. Í.Í.
branten las treguas (2), nin las pazes que lib. 3 .
Como los Judgadores deuen ser acuciosos fueren puestas entre los ornes. Ca maguer Recop.
para fazer complir sus Jujzios. ellos ouiessen en si todas aquellas maneras,
Ley 8. e bondades, que de suso diximos que deuen
tit. 7. auer los Juezes para librar los pleytos, non
lib. 3 . Porfiado (i) deue ser el Juez en tal mane-
Recop.
LEX X1F. tentim ín princip. 1. 2. ibi : et quiaparum eritjura con-
dere,T). de origine juris. Et judex tepidus in justifia exe-
Sí j u d e x ex causa reum captum judicare non a u d e t , q u e n d a , potest deponi à d i g n i t a t e , vel officio : vide cap.
et remittit eum a d R e g e m , debet remittere earn cum p r o - I . et ibi A b b . ultimo n o t a b i l i , de treuga, et pace.
cessu, causa instrueta ; alias arbitrio Regis p u n i e t u r , et
in expensis eondemnabitur. Hoc dicit. LEX XVI.
(i) Presos. A d d e 1. peu. et fin. C, de relation, et 1. Presses provincias curet ne tumultus in sua p r o v i n -
Divus I / J . D . deoffic. prœsid. et habet locum ista relatio cia, aut conventícula fiant, ne p a x , aut treuga violetur.
lion solum quando judex dubitat de j u r e ; sed e t i a m q u a n - Nec in sua familia recipiat malefactores, sed capiens eos,
d o dubitat de facto ambiguo : v e l u t i , quia probationes remittat ad e o s , qui eos baniiierunt. Hoc dicit. Habuit
sunt œquales : vide Alberic. C. de relationibus, in r u - o r t u m à 1. congruit 1 3 . D . de offic.prœsid.
brica. (1) Mal bollicio. A d d e 1. 3. D. de offic. prœsid.
LEX XF. et authent. de mandat. Princip. in fine principii, et in fi-
n e et in capitul. correctorum, capitul. 2 . et 1. 1. §. quies
Sisententia judiéis non est appellatione suspensa, n o n 1 2 . et ibi Eald. de offic. prœfecti urbis; et vide in t r a c -
sit r e m i s s u s , ut executioni earn mandet expediré. Hoc tatu syndicates, fol. 6 1 . col. 3 .
dicit. (2) Las treguas. Vide A b b . in rubrica de treuga, et
(i) Porfiado. Quia non sufficitsententiam ferri, n i - pace , et Jas. in 1. qui servum <j6. D. de verbor. obligat.
si et ipsa executioni mandetur , ut dicit Accnr. in r u b r i c . et 1. 1. tit. 8. l i b . 4- Ordin. Regal, et vide text, c u m
C. de execut. rei judie, et Specul. tit. de executiorte sen~ Glos. in cap. plaçait, g o . distinct.
De îos Juezes, etc. %
lescompliria para fazer sus oficios acabada- adelante dezir, îas cosas que han de catar
mente, si en esto non fuessen acuciosos. O- quando
— los encomendaren
^ i«« « r , ™ ™ ^ ™ 0 „ a„ otro
-.- , que- lo
i~ li
i;
trosi dezimos, que non deuen consentir, que bre en logar dellos. E dezimos que son qua
orne que sea dado por malo, o por encarta- tro. La primera, que aquellos a quien los
do (3) del Rey, o de algund Concejo, que se mandaren oyr, sean de aquella tierra sobre
acoja a su compaña, nin bina con ellos: an- que han poder de judgar. Ca si de otra par-
te dezimos, que en qualquier logar, que lo te (i) fuessen, non les podrían fazer pre-
fallaren, que ellos han poderío de judgar, que mía que oyessen aquellos pleytos. Ni otrosí
le deuen prender, e de lo embiar al Rey, o non serian tenudos los otros de recebirlos, si
al Concejo que lo encarto, porque reciba y non si ellos lo quisiessen fazer de su voluntad.
aquella pena que merece La segunda cosa es, que caten los Ordina-
rios, que estos pleytos sean tales, e de taina-
LEY XVII. tura, que ellos mismos los puedan librar, si
quisieren. Ca si ellos (o.) por si non los pu-
Que han de guardar, e de fazer los Juezes diessen librar, non aurian poder de mandar a
Ordinarios, quando quisieren poner otros en otro, que los librasse. La tercera cosa que
sus logares, que ajan algunos pleytos deuen catar es, que los pleytos sean de tal
señalados. natura, que non defiendan las leyes (3) deste
libro, de los encomendar a otro. La quarta,
hc
y,2,- Ordinarios Juezes, diximos en la según que manden (/j) a los que ouíeren de oyr
hh U2. da ley deste titulo, que son los Adelantados, aquellos pleytos, que los oyan, e los libren,
nècop." e | o s Judgadores que pone el Rey en las tier- estando en aquella tierra, en que los Ordina-
I,y 4
' ras, e en los logares, para judgar los pleytos, ríos gela encomendaron, e do han poderío de
íih. '3! que' vinieren ante ellos, cotidianamente. E judgar. Ca bien assi como ellos non pueden,
Recop. p 0 r q u e estos átales non pueden a las vega- nin deuen oyr pleytos, nin librar, de fuera de
Jí y 9' das librar por si, todas las contiendas de los los términos de aquellas tierras, onde ellos
lili. 3.' ornes que vienen a su juyzio, han de etico- son Judgadores; otrosí ellos non pueden man-
Reco
P- mendar pleytos señalados a algunos ornes dar a otro, que lo faga. Como qiuer que ellos,
buenos, que los oyan, e los libren en su lo- estando fuera de aquella tierra (5), puedan
gar. E pues que en las leyes ante desta dixi- mandar por sus cartas a algunos moradores
mos assaz cumplidamente, que es lo que han délia, que oyan y , e libren algunas contien-
de guardar, e de fazer, quando ellos por si das, o pleytos señalados, en su logar. Equan-
oyen, e libran los pleytosj queremos de aqui do todas estas quatro cosas, que aquí diximos,
(3) O por encartado. Adde in authent. ut nulli ju- dicta 1. unica dixit, q u ô d s i c ; q u o d i n t e l l í g é , q u a n d o
dicum , §. si vero quis cornprehensorum, collât, g. partes proeesserunt c o r a m e o , n o n t a m q u à m coram d e -
legato; sed sicut coram ordinario , seu alias j u r i s d i c t i o -
LEX XVII. iiem h a b e n t i : nam si t a m q u a m coram delegato, sentert-
Ordinarius potest causam delegare subdito suae j u - tia non t e n e r e t , secundum Cyn. Bart, et P a u l , de Castr.
risdictionis: nam aliuin non potest invitum compellere. ibi.
Et t.ilom causam ei c o m m i t l a t , qualem delegans ipse ter- ( 3 ) Defiéndanlas leyes. Vide infrà legem proximam.
minare» possit: et sit causa delegabilis, m a n d e t q u e e i , u t (4) La quarta que manden. A d d e diet. 1. unie, et 1.
infra territorium j u s d i c a t , quia extra non posset; l i - fin. §. eritautem , et ibi Joan, de Plat. C. de re tnilit. l i b .
cet potest ordinarius extra territorium existens, causam 1 2 . et cap. ut litigantes, de offic. ordin. l i b . 6 .
intra delegare, ct delegatum sibi s u b d i t u m , recusantem (5) Estando fuer a de aquella tierra. Concord. !. fin.
commissionem, potest compellere. Hocdicit. Habuit or- D . de offic. prœfect. uro. et vide Glos. in cap. novit, de
tum ab his quae not. in cap. pastoralis, de offic. ord. et offic. deleg. Sed q u i d si unus Rex habet diversa R é g n a ,
ibi Glos. et a cap. pastoralis, de offic. deleg. et dominia, an exUtens in uno e o r u m , possit j ü d i c a r e
(1) Ca si de otra parte. A d d e quae dixi in 1. a . s u - c a n s a s , et lite» alterius Regni ? Vide Glos. q u ô d n o n , in
pra fiod. 1. prœses 3. D . de offic. preesid. sed debet commíttere",
(a) Ca si ellos. Adde 1. unie. C. qui pro suafurh- u t expediantur intra ¡Had Regnum , u n d è causae sunt:
dict. et facit hoc ad quaestionem, quod si Rex donet ali- quod Bald, dicit ibi menti tenendum , et i n d u c i t pro R e -
«ui p a r t e m a l i q u a m d e c i m a r u m , quae Regi competunt ex ge Apuliae, qui est Comes q u a r u m d a m piovineiarum: n a m
privilegio Papae; quod si oriatur contentio super tali p e r se non potest j u d i c a r e , cum est extra provinciam,
d o n o , et quaestio sit super j u r e d e c i m a n d i , vel quota sed per vicarios ibidem degentes : quia quaelibet j u r i s -
decimae, q u ó d non possit cognosci in Curia Regis : quia dictio est separata, et desiderat suum t e r r i t o r i u m ; et si-
sicut ipse n o n posset cognoscere dé tali c a u s a , veluti cutservitus desiderat funaum, sicjurisdictio t e r r i t o r i u m ,
mere spiritual!, ut in 1. 56'. tit. 6. Partit. 1. et ibi dixi; sic 1. fin. C. ubi et apud qitem,. Vide A b b . in dicto cap. novit,
neque ejus Curia: quod bene nota ad limitatioiiém 1. 2 7 . a. n o t a b . ex cujus dictis videtur hoc posse limitari, ni-
t't. >8. Partit. 3 . et I. 8. tit.' 1. lib. 3. Orden. Regal, et si facta quae fiunt extra R e g n u m , non exigant vocatio-
'• ^ 5 . tit. 3. lib. 1. ejusdem Ordin. Quid lamen si in e a - nem partium : ita quôd non extrahantur à sua provincia:
»u hujus legis partes litigarunt coram tali d e l e g a t o , n i - n a m talia facta possunt expediri in alia p r o v i n c i a , quae
hil de hoc opponentes, utrùm teneat sententia ? Glos, in etiam esset de Regis jnrisdictione.
Tom. 11. I! 2
6o Tercera Partida. Titulo IV.
cataren, e guardaren los Juezes Ordinarios, rado Señorío (2), que han los Emperadores,
pueden seguramente encomendar los pleytos, e los Reyes, e los otros grandes Principes,
que ellos ouieren de oyr, a otros. E maguer que han a judgar las tierras, e las gentes de-
ellos non los quisiessen recibir, puedenlos lias. Ca otro orne non lo puede ganar, run a-
apremiar que lo fagan: e valdrá todo lo que uer por linaje, nin por vso de luengo tiem-
fizieren, e libraren derechamente estos oydo- po (3), si señaladamente (4) nol fuere otor-
r e s , a que dizen Juezes Delegados, como si gado por priuillegio de alguno destos gran-
los Ordinarios por si mismos lo' ouiessen fe- des Señores sobredichos, o por alguna ley
cho. E si de otra guisa lo fiztessen, non se- deste libro, que gelo otorgasse señaladamen-
rian valederos los juyzios dellos. te, por razón del oficio a que fuesse escogi-
do. Pero aquellos que ouiessen poderío de
LEY XVIII. judgar tales pleytos como estos, quier sean
Adelantados, o otros Judgadores (5) ordina-
Cuales son los pleytos, que los Juezes Ortli- rios, ellos mismos en sus personas los deuen
narios pueden encomendar a otro, que oyr, e librar, e non pueden, nin deuen man-
los libre, e quales non. dar a otro, que los oya. Fueras ende quando
ellos fuessen llamados del Rey ,queviniessen
Ley 2. Contienden muchas vegadas los ornes, e a el, o ellos por si ouiessen a yr a alguna
tit. i l . han pleytos, sobre que vienen a juyzio. E co- parte, por alguna derecha razón que non pu-
lib. 2. diessen escusar. Ca estonce bien pueden man-
Reccp. mo quier que esto sea de muchas guisas ; pe
I-.ey 4. ro los Sabios antiguos las departieron, seña- dar (6) a otro que los oya, fasta que el pleyto
tit. 14. llegue a aquel logar, do se ha de dar el juyzio.
lib. 3. ladamente, en tres maneras. La primera, ela
Recop. mayor es todo pleyto, sobre que puede ser E dende adelante non se deuen entremeter
Ley 1. dada sentencia de muerte, o de perdimiento los delegados de librarlos : mas los Juezes
tit.' 9.
lib. 3 . de miembro, o de echamiento de tierra (1), ordinarios, despues que fuessen venidos, han
Kecop. o de tornamiento de orne en seruidumbre, o de ver todo lo que passo ante los delegados,
darle por libre. E tal poderío de judgar tales e dar la sentencia, segund entendieren que
pleytos como estos, llaman merurn imperium; lo deuen facer con derecho. La segunda, e
que quiere tanto dezir, como puro, e esme- la mediana manera de librar pleytos, es dar
LEX XF11L jurisdictio, quae officio judiéis nobili expeditur, vel per
actionem, pubiieam utilitatem respiciens principaliter:
Causse meri imperii sunt indelegabiles à quibuscum- et ista est plenior. Et ad istam legem potest dici, quôd
que judicibus ordlnariis, quibus competaritjex causa diffinitio hujus legiâ tantùm fuit respectu delegations,
tamen possunt earum audientiam delegare, reservata si- secundum \.placet 2. C. pedan, judie, et non ut iotalem
bi sentenlia. Causee vero mixli imperii, vel quae trans- diffinitionem meri imperii poneret. E t a d d e , quôd me-
cendunt tercentos morapetinus aurí,delegari possunt in rum imperium, prout est in Principe solo, est absolu-
duobus casibus tantùm : cum judex videlicet est impedi- ta potestaslmperatoriconcessa per Legem Piegiam , Bald,
lus multitudine negotiorum, vel alias esset oecupatus in in dictai, imperium, prima lectura , col. 3. et îneitim im-
alus de mandato Regis. Causas autem minores, veluti perium, prout est in Papa , est absoluta potestas Apos-
quae non transcendunt tercentos morapetinos auri, de- tólico in spiritualïbus à Deo concessa , Bald. ibid. Et an
legari possunt.Hoc dicit. Habuit ortiimà 1. i.D.de offic. Episcopi habeant roerum imperium, vide per Bald, in
ejus, cui maml. estjurisd. et à 1. imperium 3. D. deja» repet. dictas 1. imperium, col. 6. et adde ad istam legem
risd. omn. judie, el à 1. placet i. ubi Azo. C. de pedan, 1. 2. tit. a 5 . Partit. 4- qua; etiam ponit diffinitionem,
judie. Et regulara notabilem ad eognosceiidum, in qui- de qua hic.
bus consistât mixtura imperium, vide per Bald, in 1. im- (3) De luengo tiempo. In hoc erat magna varietas
perium , i . lectura, col. 3. D. dejurisd. omn. judie. inter Doctores, ut latè tradit Alber. in 1. imperium?).
( i ) O de echamiento de tierra. Hsee poena est amis* D. de jurisdict. omn. judie, col. 12. et i 3 . et ut ibi re-
»io civitatis , de qua in 1. a. D. de public, judie. ferí Jas. communis sententia erat, quôd contra Princi-
(2) Puro, eesmerado señorío. Nota bene istam dif- pem praesentem, et scientem prsescriberelur merum im-
finilionemmeri imperii, in qua Doctores antiqui, et mo- perium longo tempore, per 1. viros 8. C. de diversis
dern! multum insudarunt in 1. imperium 3. D. dejuris- officiis, lib. 12. quod reprobat ista lex; et hodie de ju-
dict. omn. judie, et videtur approbata hie diffinitio Go- re Ordinamenti vide 1. 6. tit. 1 3. lib. 3. Ordinam.
fredi, et aliorum antiquorum, quam ponit Alberic. ibi, (4) Si señaladamente. Nota, quôd non -ven it merum
col. 3. qua» talis est: Merum imperium est summa potes- imperium, nisi nominatim coneedatur; et adde 1. 1. D,
tas de publico introducta, cum necessitate juris dicen- de offic. ejus cui mand. est jurisd. et Bald, in 1. 1. col.
d i , et aequitatis statuendae, consistens in ademptione vi- 4. C. deejnancipat. liberar, et in 1. I. col. 2. in §. in ini-
tae, civitatis, libertatis, vel membri mutilatione. Docto- tio, D. de offic. prcefect. urbis.
res tamen in dicta 1. imperium dicunt imperfectam esse (5) O otros judgadores. Nota , quôd apud pisesides,
liane diffinitionem , cum multa; sint causae meri imperii, $eujudices ordinarios provincias ratione officii residet
quae non adimunt vitam, civitatem, vel libertatem , nee merum imperium : adde 1. illicitas 6. §. qui universas,
membrum, ut ibi per Bart. Bald, et Alberic. late; unde D. de officio prœs.
Bart, post Petrum ponit aliam diffinitionem, quam com- (6) Mandar. Concordat 1. 2. C. de pedaneis judie.
muniter scquuntur, quae talis est : Merum imperium est qua; lex e>t difficilis, et ista déclarât.
De los Juezes, etc. 61
Guardadores a huérfanos, o a locos, o a des- dado del Rey, pueden poner otros (1) en sus
memoriados, o apoderar a algunos querello- logares, que oyan, e libren aquellos pleytos
sos , en tenencia de bienes que fueren de otro, señalados, que el Rey les encomendare, quier
mostrando razón derecha de como les perte- sean comenzados ante ellos por demanda e
oe la herencia dellos , o mandar fazer entre- por respuesta (2), quier non. Mas los otros de-
ga de algunos heredamientos , o de otra cosa legados, a quien los Juezes ordinarios man-
qualquier, por alguna razón guisada, o li- dan oyr, e librar algunos pleytos señalados,
brar pleyto, que sea de trezientos marauedis non pueden poner otros que los libren en
de oro en arriba. Ca átales pleytos como es- logar dellos; si primeramente non fueren co-
tos, los Judgadores los deuen oyr por si mis- mençados por demanda, e por respuesta an-
mos, e non los pueden encomendar a otros. te ellos. Otrosí deziroos, que los delegados
Fueras ende en dos maneras. La primera, pueden oyr pleytos, por mandamiento de
quando el Juez ordinario ouiesse tan grand aquellos que de suso diximos, en dos mane-
muchedumbre de pleytos, que el por si mis- ras. La primera es, quando les mandan oyr,
mo non pudiesse dar recahdo a todos. La se- e librar algún pleyto por juyzio. La segun-
gunda es, quando el Rey le mandasse fazer da, quando reciben mandamiento, de oyrle
alguna cosa, que fuesse a su seriado, e a tan solamente, reteniendo para, si (3) el po-
pro de la tierra; e fuesse tan embargado por derío de dar el juyzio, aquellos que gelo en-
razón della, que non pudiesse oyr los pley- comiendan. E quando en esta segunda ma-
tos (7). Ca estonce bien podria el dar a otro nera les fuere encomendado, deuenlo ellos
Juez delegado, que oyesse, e librasse, taies fazer assi. Porque el poderío de los delega-
pleytos como estos, bien, e derechamente. dos non puede ser mayor, de quanto les fue-
La tercera manera de los pleytos, e la me- re otorgado por carta, o por palabra del Rey,
nor e s , toda contienda, que fuesse sobre co- o de los otros sus Mayorales, assi como ade-
sa que valiesse de trezientos marauedis de lante mostraremos. E aun dezimos, que des-
oro en aynso. Ca sobre tal pleyto como este, pués que los delegados han assi oydo los
bien puede el Juez ordinario dar otro dele- pleytos, como les fue mandado, si aquellos
gado, que lo oya, e lo libre en su logar, si que gélos encomendaron , los quisieren librar
quisier; m;iguer non aya ninguno de aquellos por juyzio, deuense fazer dar en escrito to-
grandes embargos, que de suso diximos. das las razones, de como passaron ante ellos,
e verlas, e catarlas afincadamente, desde el
LEY XIX. comienço fasta la fin. E despues que ellos las
ouieren vistas, pueden dar su juyzio, según
que ellos entendieren, que lo deuen fazer. Pe-
Que cosas han de guardar, e de fazer los
ro el Judgador ordinario, que fuesse puesto
Juezes Delegados, que son puestos para
por el Rey en algund logar, para oyr, e librar
I.ey 4. oyr algún pleyto señalado.
til." M. las alçadas (4), non podria encomendar pley-
lib. S. to señalado a otri, que lo oyesse, reteniendo
Delegados tanto quiere dezir, como Jue- para si el poderío dejudgar. Ca el mismo lo
I-.-v A. zes, que son puestos para oyr algunos pley-
t i l . <|. deue oyr , e librar por sentencia, o encomen-
tos señalados, por mandado del Rey, o de
Uh. s. darlo a otro, que assi lo faga.
Recr>| . los otros Juezes ordinarios, assi como desu-
I-cv 2. so diximos. E como quier que todos ayan vn
tit.' I I.
lil). 2.
nome, pero algunos departimientos ha en-
Kecop. tre ellos. Ca los que son puestos por man-
(7) Oyr lospleylos. Quid si abesset ex aliqua justa ibi Salicet. et Alex, item et Alex, in I. 1. ff. de offic. ejus
causa ? Videtur idem d i c e i i d u m , cum et in causis roeri cui mand. est jurisdict.
imperii p e r m i t t a t u r , ut supra habetur in ista lege. (2) E por respuesta. A p p r o b a t opinionem Azon. et
Glos. in 1. et quia, in glos. m a g n a , ff. de jurisdict. omn.
LEX XIX. jud. et in 1. fin. C. ubi, et apud quern, et in 1. legatus,
D e l e g a t u s à Principe potest subdelegare causan), ff. de offic. procons. contra Glos. in cap. 1. de procurât.
etiam coram eo n o n cceptam: qnod non potest o r d i n a - lib. 6 . super parte procurator, et Glos. in cap. cum cau-
r i u s , nisi prius coram eo lis contestetur. Item, potest sant, de appel. Bart. in 1. more,ff. de jurisdict. omn. jud.
delegatus subdelegare cognitionem, et diffinitionem cau- et ista erat communis opinio de j u r e c o m m u n i ; sed s e -
sae, vel cognitionem t a n t u m ; o r d i n a r i a s v e r a j u d e x in c u n d u m opinionem Azon. facta est ista lex.
causis appellationum non potest solam cognitionem de- (3) Reteniendo para si. A d d e cap. super quesstionum
legare. H o c dicit. 2 7 . in princ. de offic. deleg. et a p p r o b a t n r h i c , q u o d
(») Pueden poner otros. Extende q u i n q u é modis, et ibi habetur circa h o c , et n o n q u o d disponitur in a u -
limita 14. ut p e r J a s . in 1. à judice. C. de judie, et p r o - thent, ad keec, C. de judie.
cedit etiam in causis meri i m p e r i i , ex q u o facta; sunt (4) E librar las alzadas. Adde authent. adhœc, C.
di legabiles , s e c u n d u m Angel, in 1. à judice, C. dejud. dejud. et hoc propter p e r i c u l n m , q u o d magis vertitur
per 1. i . C . qui pro sua jurisdict. ubi Glos. et Jas. col. in causis a p p e l i a t i o n u m , cum t e n d a n t màgis ad p e r -
a. q u o d n o n est sine « e r u p u l o , quia c o n t r a r i u m tenet emptionem l i t i s , secundum Salic, et Jas, ibi.
6a Tercera Partida. Titulo IV.
LEY XX. ñera que el Rey le mando, e non en otra. O-
trosi dezimos, que el delegado non se deue
Que cosas ha de catar el Rey, quanclo las trabajar en otro pleyto entre ellos, si non en
parles le pidieren que les de Juez Delegado aquel, que señaladamente le fue encomenda-
para librar algún pleyto : e que poderío do, que librasse. Fueras ende por auenen-
han los Delegados. cia (3) de ambas las partes, ca estonce bien
lo podría fazer. E aun dezimos, que despues
Leyes Están delante el Rey ambas las partes a que el demandado aya respiiesto a la deman-
de v da de su contendor delante del Juez delegado,
. ''" las vegadas, e pidenle merced, que les de
i'L° i. alguna' Juez delegado, que los oya, e libre el si el quisiere fazer otra (4) demanda al de-
Kecop. pleyto, e ¡a contienda que han entre si; e a mandador delante esse mismo Juez, que lo
¡as vegadas la vna parte a tan solamente. E puede fazer, como en manera de recotiuen-
porende dezimos, que quando ambas las par- cion. E ha poderío el delegado de oyr tal pley-
tes lo pidieren, que deue el Rey guardar, o to, e librarlo, maguer non le fuesse encomen-
aquel que lo diere, que les de tal orne para dado señaladamente: ca guisada cosa es (5),
eilo (i), que plega con el, también a la vna que despues que el demandador quiso alean-
parte, como a la otra. Pero si aquel, que les car derecho ante este Juez , que antel lo faga
el diesse, fuesse orne bueno, e sin sospecha, al demandado.
maguer io con trad ixesse ¡a vna de las partes,
non dene dexar de gelo dar por esso. E si la LEY XXI.
vna de las partes lo pidiesse tan solamente,
non estando la otra delante, nol deue otor- Por que razones se podría desatar el poderío
gar aquel, que el señaladamente (2) pidiere. de los Juezes Delegados.
Fueras ende si el Rey, o aquel a quien lo pi-
diessen, fuessen ciertos del, que libraría el Poder han los delegados de librarlos pley- Leves
pleyto derechamente, e de quien non ouies- tos en la manera que les fueren encomendados, <le! x}~
se dubda ninguna. E si dubdare del, deue el assi como en la ley ante desta mostramos. Pero \\h* '3[
mismo por si escoger otro, que tenga por este poderío se desata, por algunas destas ra- Recop.
orne bueno, e por Jeai, e embiarle a mandar, zones que aqui diremos. La primera es, si
que oya el pleyto, e le libre. E este atal ha po- aquel que gelo mando oyr, reuoca el manda-
derío de librar, e de oyr el pleyto, en la ma- miento (1), e quiere oyr el pleyto el mesmo,
Í8) Al Judgador ordinario. C o n c o r d a t authent. si terit recusari? Videtur , quôd non , u t in authent. de ex~
vero contigerit, C. de judiáis, secundum e o m m u n e m hibend. reís, §. si verb, in princ. coi. 5. et forte verunx
intellectum contra Mart, q u i t e n e b a t , q u ô d o r d i n a r i u s e s s e t , nisi p r o b a r e t u r causa suspicionis. Et an sit neces-
poterat etiam recusari ; eujus opinio est canonizata in sc appellare , si judex processit sine adjuncto post recu-
cap. si quis contra clericurn 4- de foro comp, et in cap. sationem, vide Bart, in dicta I. quia poterat, ubi plena
cum speciali 61. de appeilat. per Alex, et A b b . in cap. cum speciali, de appeilat. et in
(9) Por si mismo. Et sic hodie iste adjunctus n o n cap. 2 . 10. notabil. ut ¿it. non contest. Et nota etiam,
e x i g i t u r , quôd sit Episcopus l o c i , u t in dicta authent. quod potest j u d e x recusari, licèt causa suspicionis p r o -
si vero contigerit, et a d d e dictant 1. 1. tit. 5. lib. 3 . Or- cédât ex culpa partis , A b b . post Ant. in cap. ut debitus,
dinam. Ita etiam dicebant Guilliel, Bald. P a u l u s , Salie, de appeilat. u b i vide. Et nota , q u ô d reconventus n o n
et Jason. de consuetudine servari in dicta authent. u t potest in causa reconventionis recusare judicem , nt n o -
loco Episcopi sufficiat recipere u n u m p r o b a n t v i r u m . E t 'tat Glos. et ibi Bald, in authent. et consequenter, C. de
limita , et intellige , nisi ordinarius fuerit assessor, vel sent, nisi ex novis inimicitiis, seu nova causa, ut ibi di-
advocatusilliuscausse: n a m t u n c repellitur etiam cum ad- cit Bald, per 1. non distinguemus 3 a . §. cum quidam 14.
j u n c t o , u t in l.prcetor 1 7 . aliàs 1. solet 1 6 . D . de juris- D . derecept. qui arbitr. Item n o t a , quôd nota ri us p o -
diet. omn. judie, et 1. 10. suprà eod. et Salie, in dicta test recusari , si est suspectus: vide Glos. in anthenl. de
] . apertissimi, post Glos. ibi. Et idem e s t , si j u d e x ordi- tríente, et semiss. §. etquodscepe, collât. 3. et non r e -
narius n o n erat s o l u s , sed erant alii similem jurisdictio- quiritur expressio , nec probatio causse, ut tradit Alex,
nem habentes ; sed causae coiitinentia faciebat alterum post Petrum de Anchar, in 5. volum. consil. J 0 4 . co-
e o r u m judicem necessarium a c t o n s , ut in I. nulli 10. C. lum. 2. et sufficiet solum j u r a m e n t u m , sicut in ordina-
de judiáis : nam ex justa causa, p u t a , inimicitiarum, rio j u d i c e , sed an tune r e m o v e a t u r , ut suspectus, in
tollitur nécessitas adeundi eumdem j u d i c e m , 1. sipariter t o t u m , vel an alius a d j n n g a t u r , vide J o a n n . de Plat, i n
9 . D . de liber, causa , et tenet Salicetus in dicta 1. aper- 1. nulli, C. de numer. actuaVi etc. lib. 12, ad fin. u b i
tissimi. À d d e etiam alium casuin , u b i ordinarius p r o p - d i c i t , q u ô d licèt de consuetudine hoc de adjuncto ser-
ter suspicionem in totum e x c l u d i t u r , in 1. 1. C. siqua- vetur in aliquibus p a r t i b u s i n recusatione n o l a r i i , quôd
cuinq. prœdit.potest, et ibi notât Bald, et in 1. 6 . tit. 7 . contrarium tamen dicunt Doctores : scilicet, quôd r e -
ead. Partit, et non te restringas a d e a s u m p r o p r i u m illius moveatur in totum ad instar judicis delegati: nec secun-
legis : nam i d e m « i t in alia inimicitia judicis m a g n a , u6 dum euin est b o n a c o m p a r a d o notarii ad judicem , ut
et habetur in dicta 1. sipariter: per quas leges Bart, in ibi per eum. De consuetudine servatur, quôd dalur ei
3. quia poterat, D . ad Trebellian. d i c i t , q u o d si j u d e x adjunctus. Et de recusatione consultorum, vide Alexand.
ordinarius est tuus inimicus, poteris ejus jurisdictionem in dicto consilio , et Alberic. in dicta 1. apertissimi, co-
d e c l i n a r e , p r o t e s t a n d o , quôd contra te n o n procédât: lara, fin. Et si generaliter recusaret quis omnes sapien-
q u o casu t u cum tota domo tua es exemptus ab ejus j u - tes de civitate, prsesumitur fieri in fraudem, prEesertim
risdictione: et cum hoc dicto transit Paulus de Castr. in si qusestio est p a r v a , et extra eam commode committi
dicta 1. apertissimi : et nota benè , nain isto casu admit- non potest, secundum Bald, in 1 hoc modo, D . de con-
titur reensatio generalis, et adde Bart. consil. i o 5 . ad dition, et demonstration, et Parid, in tractatu syndica-
fin. Intellige etiam i s t u d , quod hic d i s p o n i t u r , si cum tes, fol. 116. col. 3 . Et de recusatione totius collegii,
datione adjuncti suspicio cessaret; secùs v e r ô , si adhuc vide Alberic. in diet. col. fin. Quid autem si post con-
non posset perfectè cessare : n a m tunc ex toto tollitur, clusionem in causa judex reciisetur ? Montalvus lue sim-
secundum Bart, notabiliter in 1. 2. in 2. lect. in fine, pliciter d i c i t , quôd non habeat locum reensatio, p e r
D . si quis in jus voc. non ieril; et hoc idem fuit de men- allegata hic p e r e u m ; tu verô d i c a s , quôd si ex nova
te Specul. in tit. de recusation. §. 2. ubi dicit, quôd or- causa r e c u s e t u r , qua? habuit ortum post conclusionem
dinarius potest r e m o v e r i , si sit p a t e r , vel p a t r o n u s , vel in causa , locum habet recusatio , argum. cap. insinuan-
corruptus , vel nimis odiosus , vel favens , vel fuit priùs te 2 5. de offic. delegat. ita tenet A b b . in cap. 1. col. 3 .
advocatus in eadem c a u s a , p r o c u r a t o r , vel judex ; licèt de mutuispetition. Dominions, e t P h i l i p p u s Franeus in
J o a n . A n d r . ibi in additionibus intelligat r e m o v e r i , id cap. judex ab apostólica , de offic. deleg. Adverte etiam,
e s t , recusari. Et q u i d si reus se praesentet coram j u d i - quia ratio D o c t u r u m , qui dicunt post conclusionem i n
cibus Curiae Regis in críminalibus, dicens se habere i n - causa n o n adrnitti recusationern , est, quia cum r e q u i -
dices sui fori suspectos? Vide 1. 1 3 . vers. Porque somos, r a t u r causse cognitio super recusatione, ut in dicto cap.
tit. 2. lib. 3 . Ordinam. et in volumine Pragm. fol. 3 8 . judex; et post conclusionem in causa non a d m i t t u n t u r
A d d e e t i a m , quôd u b i suspicio esset juris et de j u r e , p r o b a t i o n e s ; nil minim si recusatio locum non liabeat;
non indiget recusatione, ut in 1. eos, in princip. et. ibi et secundum hoc ubicumque non r e q u i r n n l u r p r o b a t i o -
Bald. col. 2. C. de appeilat. veluti si committeretur cau- nes de causis r e c u s a t i o n s , ut est regulariter , sed suffi-
sa e i , qui priùs judicavitin ea. Et an iste adjunctus p o - cit j u r a m e n t u m , ut in lege 1. tit. 5. lib. i. Ordinam. Re.
De los J u e z e s , etc. 65
pleyto, e lo libren con el en vno derecha- bren (4), segund derecho. E estonce dezimos,
mente , de manera que ninguna mala sospe- que tales AuemdoTes como estos, desque re-
cha non pueda y nacer. cibieren, e otorgaren, de librarlos assi, que
deuen andar adelante por el pleyto, también
LEY XXIII. como si fuessen (5) Juezes ordinarios, fazien-
doJos començar el pleyto ante si por deman-
Guantas maneras son de Juezes de auenen- da, e por respuesta; e oyendo, e recibiendo
cia, e como deiten ser puestos. las prueuas (6), e las razones, e las defensio-
nes , que ponen cada vna de las partes. E so-
Arbitros (i) en latin, tanto quiere dezir bre todo deuen dar su juyzio afinado (7), se-
ÍÍÍ.VL en romance, como Juezes auenidores (2), que gund entendieren que lo deuen fazer de dere-
I¡I>'. •*• son escogidos, e puestos de las partes, para cho. La otra manera de Juezes de auenencia
"^01'" librar la contienda, que es entrellos. E estos es , a que llaman en latin Arbitratores, que
son (3) en dos maneras. La vna es, quando quieren tanto deztr como aluedriadores (8),
los ornes ponen sus pleytos, e sus contien- e comunales amigos , que son escogidos por
das , en mano dellos, que los oyan, e los li- auenencia de amas las partes, para auenir, e
galis ; habebit locum r e c u s a t i o , etiam ex causa non n o - Sed an teneat sententia a r b i t r i , qui ita fuit assumptus,
viter o r t a , post conciusionem in c a u s a : potest n a m q u e ut pronuntiaret secundum jus , u l hic dicitur, si p r o -
j u d e x in scntcntia plus g r a v a r e , quàm in aiiis actibus nuntiavit injuste ? Bart, in 1. diem proferre , §. start, D .
j u d i c i a l i b u s ; et ita est de mente D o c t o r u m , ubi supra; de arbitris, d i c i t , quód n o n ; quia pronuntiat contra for-
et c r e d o , q u ó d servatur in practica , nisi circa recusa- mara c o m p r o m i s s i : et idem tenet A b b . in d i e t . c a p . q u i n -
tionem Auditorum Cancellarise, vel d o m i n o r u m de Con- tavallis , col. % 3 . et in cap. cum dilecta , de rescriptis.
cilio, in quibu»»ervanda est ordinatio de M a d r i d , cap. 2 2. Antonius tamen tenet contrarium in diet cap. quintaval-
lis, et Franeiscus de Aret. in 1. si quis arbitratu 1,3. D .
LEX XXI11. de verb, obligat. ea r a t i o n e ; quia expriniitur , q u o d t a -
cite inest, et sic non dat formam : et istud crederem esse
Arbiter d i c i t u r , qui est eleetus à p a r t i b u s ad cog- verius per istam legem, q u i d q u i d dixerit ibi A b b . quia
n o i c e n d u m de causis eorum per viam juris ; a r b i t r a t o r lex ista vult esse hoc de forma c o m p r o m i s s i , id est, q u o d
vero qui elcctus est à partibus ad c o m p o n e n d u m inter inest à j u r e : undè si e x p r i m a t u r , nihil debet o p e r a r i , 1.
« o t , non servata via juris. Si tamen a r b i t r a t o r d o l o , aut 3. D . de leg. 1. cogita tamen , quia opinionem Bart, s e -
mala fide judicaverit, tunc r e c u r r e t u r ad a r b i t r i u m b o - q u u t i s u n t consuleudo Alex, multa a d d u c e n s , consil. 3 3 .
n o r u m v i r o r u m , à judice ordinario eligendorum , qui vol. 5. col. p e n . et fin. et Dec. consil. 4 4 ^ .
emendabunt sententiam. Et in q u o l i b e t istorum debet (5) También como si fuesteu. N a m arbitria r e d a c t a
fieri ckarta compromissi, in qua e x p r i m a n t u r res de sunt ad instar judiciorum , 1. 1. D. de receptis, qui arbi~
q u i b u s c o m p r o m i t t i t u r , et causae quae c o m p r o m i t t u n - trimii, u n d è et citabit p a r t e s , licèt arbiter non h a b e a t
t u r , et forma p o t e s t a t i s , quae arbitris datur , et debet t e r r i t o r i u m , ut notât Bald, de pace Constantice, in ver-
prsrfigi poena contra non parentem sententise: q u i a sen- bo possessiones, et in 1. a. C. quomodo, et quando ju-
tcatiae arbitri non p a r e t u r , nisi metu pcense; nisi talis dex, et notât Specul. in tit. de citatione, §. 1. col. 2. a d
sententia per taciturnitatem decern dierum emologare- fin. vers, sed numqu'ularbiter; non tamen mulctat arbiter
t u r t r a n s i e n s in rem judicatam. Hoc (licit. partes ratione contumacias: vide Abb. in cap. cum dilec-
( 1 ) Arbitros. Intellige istam expositionem , p r o u t tus, de arbitr. col. 4 et 5. et intellige secundum e u m ,
propriè sumitur hoc vucabulum , ut D . et C. de arbi- q u a n d o non fuit de hoc sibi data potestas à p a r t i b u s ,
tris, per totum : nam aliquando improprio sumitur p r o u t in 1. non ex omnibus 3 9. D. de recept. qui arbitr. b e n e
m o d e r a t o r e , ut in 1. quis tarn 5 a . C. de decurión, lib. tamen condemnat in expensis ratione contumacia?; vi~
10. et in I. in re mandata a i . C. mand. quandoque p r o deas ibidem.
j u d i c e , ut in 1. arbitro 9. et 1. si ab arbitro 10. D. qui (6) E recibiendo las prueuas. 1£t debet arbiter statue-
satisd. cogant. r e terminum partibus ad p i o b a d u m ; videas Bart, in 1.
(a) Auenidores. Et sic sub hoc verbo arbitri com- si de rnt'is, §. ex compromisse, D. de arbitris.
p r e h e n d u n t u r tam a r b i t r i , q u à m a r b i t r a t o r e s , ut hic (7) Su juyzio d finado. Id est diffinitivam sententiamj
p r o b a t u r , in 1. societatem 76'. §. arbitrorum, D . pro so- qua m tamen non potest p n . l W r e , after» p a r t e absente,
cio : et intellige ubi non sit diversa ratio , u t notât A b b . etiam per contumaciam, nisi hoc actum sit in e o m p r o m i s -
in cap. uno delegatorum , de offic. deleg. s o , ut in diet. \. diemproferre 2 7 , §. si quis litigatorum
(3) Estos son. A d d e 1. societatem 7 6 . §. arbitrorum, 4. D. eod. et intellige per Abb. in cap. cum dilectus, col.
D. pro soc. 5 . de arb. et per Bald, in 1. si qui ex consensu 7 . C- de
(4) Que los oyan, e los libren. Nota ex hac lege m o - episcopali audienlia, eiiamsi e<set conclusion in causa.
dum cognoscendi a r b i t r u m a b arbitratore. Innocent, ta- (8) Como aluedriadores. Adde 1. Pomponius 1 3 . §.
men in cap. quintavallis , de jurejur. et Bart. m diet. §. récépissé •>.. D. de recept. qui a/bit. et I. fin. in fine, ibi:
arbitrorum , dieu ut cognosci ex n o m i n e , q u o d non pla- Amicabilem transactioncm , C. de legitim. hœred. et n o -
cet A b b . in diet. cap. quintavallis , col. 3 . imó quód ta h i c , quis dicatur arbitrator : et idem habetur in diet.
cognoscatur ex modo quo s u m i t u r , et ex potestate si- §. arbitrorum. Et nota , quód si premitto stare m a n d a t o
bi tradita , ut ibi latiùs per euin. Ista lex tollit opinio- alicujus, videor eligere ilium, ut aibitratorem, ut in cap,
nes , et ilium vult dici a r b i t r u m , q u i de j u r e , et o r d i - venteas 1 6 . de jurejur. et ibi notât Abb. ad fin. pen. col.
iicjiidiciai'io servato , debet p r o c e d e r é , e t j u d i c a r e , et secùs si promitteret stare sententige. Vide i b i : et tacit
hoc idem dicit Salicet. in I. penult, col. 3. C. de arbitr. infra 1. p r ó x i m a , ibi : Atisi como el mismo mandasse.
Tom. It, I
66 Tercera Partida. Titulo IV.
librar las contiendas (9), que ouieren entre guisa (17): que aquellos que el pleyto qui-
si, en qualquier manera que ellos touieren sieren meter en su mano, que digan quai es
por bien (10). E estos átales, despues que fue- la cosa sobre que contienden ; si es vna, o
ren escogidos, e ouieren recebido los pleytos, muchas; o si quieren meter en mano dellos
e las contiendas, desta guisa, en su mano; todas las contiendas que ouieron fasta aquel
han poder de oyr las razones de amas las par- dia. E de si deuen dezir, en que manera otor-
tes (11), e de auenirlas en qual manera qui- gan poderío a los auenidores , que delibren
sieren. E maguer non fiziessen (12) ante si estos pleytos, que ponen en su m a n o : por-
començar los pleytos por demanda , e por que ellos non han poderío de oyrlos, nin de
respuesta , e non catassen aquellas cosas, que librarlos, si non de aquellas cosas (18), e en
los otros Juezes son tenudos de guardar, con aquella manera, que las partes gelo otorga-
todo esso valdría el juyzio, o la auenencia ren (19). E sobre todo deuen prometer de
que ellos fiziessen entre amas las partes ; so- guardar, e de obedecer el mandamiento , e
lo, que sea fecho a buena fe, e sin engaño (13). los juyzios, que los auenidores fiziessen so-
Ca si maliciosamente, o por engaño fu esse bre aquel pleyto , so cierta pena que peche
dada la sentencia, deuese endereçar, e emen- la parte, que non quisiere estar por ello, a
dar según aluedrio de algunos ornes buenos la otra que obedeció el mandamiento de los
0 4 ) ) q u e s e a n escogidos para esto de los Jue- auenidores. Ca si pena (20) non y fuesse pues-
zes ordinarios de aquel lugar (i5), do tal co- ta, non serian temidas las partes de obedecer
sa acaeciesse. E estos auenidores, que de su- el mandamiento, nin el juyzio, que diessen
so diximos (16), deuen ser puestos en esta entrellos. Fueras ende si callassen, e lo non
(9) Las contiendas. Ex hoc verbo innuitur, quod cum arbitria mereantur executionem per LL. Regni, ut
arbitrator etiam assurnatur super lite ; de quo vide pie* habetur in Ordin. de Madrid, cap. fin. et ita tenet Bart,
s e per Alber. in 1. si de mets , §. récépissé, D. de arbit. et Bald, in 1. 2. C, ubi, et apud quern , et Abb. in cap.
etBart. in diet, §. arbitrorum, et Abb. in cap. quintaval- quintavallis , dejurejur. col. 2 1 .
lis , col. 4. dejurejur. 06) Que de susodiximos.De utrisquejamloquitur.
(10) Que ellos touieren por bien. Non enira arcta- (17) En esta guisa. Nota de forma compromisse,
tur, ut arbiter, ut pronuntiet secundum j u s ; sed proÍ et vide Specul. tit. de arbitr. §. ut autem. Vide Alberie.
bono pacis potest auferre de jure unius, et dare alteri,, in rubric, de arbitr. D. ubi ponit latam formam.
ut in cap. nisi essent 20. de prebend. Glos, in 1. sed si in1 (l$) Si non de aquellas cosas. Collige hic nullam
servum 9. §. si quis judex , D. de recept. qui arbitr. ett esse differentiam inter arbitrum, et arbitratorem, ut
in diet. §. récépissé : vide Abb. in diet. cap. quintavallis,', possint extendere manus ad res alias , quàm de quibus
col. 13. et 14. fuit compromissum ; licèt forte aliter senserit Specul.
(11) De amas las partes. Non ergô possét immedia - tit. de arbitr. §. excipitur, vers, sed pone , quod litigan-
tèpost compromissum pronuntiare. Vide Bald, in 1.pro- tes : et vide quod notât Abb. in cap. quintavallis, col. 12.
latam, col. penult, vers, qucerit hie Butri. C. de sentent. different. 18. dejurejur. Et addequod procedit etiara
(12) E maguer non fiziessen. Nota: et hoc dicebatt si post emologetur laudum latum super illis rebus, ut
Innoc. in Cap. quintavallis , de jurejur. ubi et Abb. col. est text. sing, in cap. examinata, de confirm, utili, -vel
5. in 2. differentia inter arbitrum, el arbitratorem. Po- inul. et notât Bald, per ilium text, in §. senlentiœ quo-
tent ergô pronuntiare nudo verbo , ut ibi dicit et Bald,[, que , de pace Constantiœ. Et an ratione pacis faciend*
in 1. fin. col. 4- C. de contrahend. eruption, et clausam3. posset arbiter, seu arbitrator apponere manum circa
sententiam sine scripti recitatîone proferre , secunduma rem non deductam in compromisso ? Vide cap. nisi es-
Bald, in 1.1. col. fin. C. de sentent, experic. récit. sent 20. deprœb. et ibi Ant. et Josn. de Imo. et Abb.
[i. 3) A buena fe , e sin engaño. Inest enim compro- 1- et vide Abb. in cap. consul, sa fin. de relig. domib. et
misse conditio , si dolus non sit commissus, 1. ita de- Socin. consil. 1 2 1 . et Ang. in 1. de his , D. de arbitr.
mum 3i. D. de recept. qui arbitr. et sententia arbitri lataa et Alex, consil. '79. col. fin. volum. 5. Et quid si partes
per ejus dolum , est ipso jure nulla , secundum Cin. in n litigent coram arbitratore super aliis rebus ? an videan-
1. arbitrorum, C. eod. et Paul, in 1. servo invito , §. cam n tur ex hoc prorogate notionem arbitri, vide Alex, con-
prœtor , col. 2. D. ad Trebel. sil. 84. vol. 5. ubi tenet quôd sic, per fundamenta, qure
(l4) Ornes buenos. Non vidi hoc ser vari in prac- ¡- ibi videbis. Et an possit agnoscere, et pronuntiare super
tica ; sed tantùmcognoscit judex, prout est de jure com- 1- compensatione , quae objicitur; vide Alex, consil. 119.
muni, sine electione istorum virorum: vide Bart, inn col. antepen. volum. 2. et 1. Mœvius 5a. §. arbiter 2. D.
diet. §. arbitrorum , Abb. in diet. cap. quintavallis, col. 1. fatnil. ercisc. Et an possit prohíbete alienationem bono-
20. Specul. tit. de arbitr. §. 1. vers, sed quis erit. Et quidd rum, super quibus pronuntiat; vide Bald, quôd nan, in
si à sententia istias appelletur? Vide hodie in legib. dee X.filiusfamil. 114- §. divi 14. D. de legat. 1. et vide Dec.
Madrid, ordin. fin. et quod dicit Joan, de Imo. in 1. 1, :. consil. 11. col. 3. ubi vide an possit apponere manus
col. penult. D. de leg. 2. loquens de jure communi. ad alia extranea.
(iS) De aquel lugar. Habeshie,quis judex cognos- (19) Gelo otorgaren. Non enim tenet quod factum
cat in reductione arbitrament ad arbitrium boni viri: i: est Contra formam comprotnissi, cap. cum dilectus 32.
scilicet, judex, ubi arbitramentum latum est; quod in- de elect, et cap. cum dileclus'6. de. arbitr. et vide quod
telligerem de judice arbitrators : cum sit ista reductioo notât Decius consil. 434.
quœdam species appellationis , 1. non distinguemus 3a. 1. 0 ° ) Ca si pena. Vide infra eod. 1. fin. et 1. non
%. eum quidam , Y), de recept. qui arbitr. saliera hodie, e, distinguemus 3 a. §. non cogetur, D, de recept. qui arbitr,
De los Juézes, etc* 67
contradixessen, desde el dia qué fuesse dadado todo pleyto, para delibrarlo, sobre quai L ,
cosa quier que sea. Fueras ende pleyto en t¡t. 2.
la sentencia, fasta diez dias. Ca entonce, ma-
guer non y fuesse puesta pena, tenudas se- que cay esse justicia de muerte (1) de orne, Jib - *.
o de perdimiento de miembro, o de otro escar- t¡te/ie.'
rian las partes de guardar el juyzio, que assi
fuesse dado , según que adelante mostrare- miento, o de echamiento de tierra, oquefues-1*. 6.
mos. E .de todas estas cosas, que las partesse en razón de seruidumbre de orne, o de liber- ReC0 P'
tad del (2); o que fuesse sobre las cosas, que per-
pusieren entre si , quando el pleyto meten en
mano de auenidores , deue ende ser fecha teneciessen al pro comunal de algún lugar, o de
carta (21) por mano de Escriuano publico, otodo el Reyno:lasquales, como quier que cada
otra que sea sellada de sus sellos , porquevn orne (3) del Pueblo las pueda demandar,
non pueda y nacer después ninguna dubda. e amparar en juyzio, con todo esso , non las
puede ninguno meter en mano de auenido-
LEY XXIV. res; e si las metiesse, non valdría nada el
juyzio, que el auenidor diesse sobre ellas. Pe-
Quedes pleylos, o contiendas pueden ser me- ro si todos los de aquel Pueblo, o la mayor
tidos en manos de Auenidores, o non. partida dellos, fiziessen un Personero para
esto (4), sobre aquellas cosas que les pertene-
En mano de auenidores puede ser meti- ciessen, e le otorgassen poder, de las meter
(2 1) Ser fecha carta. Sed an sit scriptura de subs- quia ist* causas sunt majóribus judicibus réservât» ; et
tantia in arbitrio ? Videtur quôd sic, quia redacta sunt sic non obstat 1. transigere 18. C. de transact. Et quid
arbitria ad instar judiciorum: in arbitramento tamen si compromittatur tamquam in arbitratorem, et amicabi-
non videtur quód sit necessaria scriptura; sed probari lem compósitorem? Odofr. in dicto §. Julianus tenet,
posset per testes , ut notât Angel, in 1. cum te transegisse quód posset taliter in eriminalibus compromitti, et se-
5. C. tie transact. Nee obstat ista lex, quia non dicit, quitur Alber. dicens ibi , et in 1. quid ergo 13. §. ex com-
quod sit dc substantia arbitrament ; sed consulit quôd promisso 5. D. de his, qui notant, infam. quód ita conti-
flat, ne dubium oriatur : imo cogita si forte posset dici, nué servatur: ista tamen nostra lex de omnibus videtur
quôd ctiam potestas data arbitro, possit probari per tes- loqui. Et an lune talis arbitrator possit interdicere cer-
tes; cura et potestas , et commissio judicis delegati pro- tum locum, vide Alber. ibidem.
betur per testes, cap. riobilissimus , 97. dist. et Joan, dé (2) O de libertad del. Quid si agatur de vassalligio
Plat, in {.probatorias 9. C. de diversis offic. lib. 12. vide feudali, vel de adscriptitiis, et simüibus, vide Alber. et
Aug. in 1. penult C. de arbitr. ubi de sententia arbitri. glos. in 1. non distinguemus 3a. §. de liberali 7. D. de
recept. quiarbitr. et quod notât Abb. in cap. penult, de in
LEX xxir. integr. restit. Et nota, quôd articulus emergens in causa
Compromitli potest de qualibet lite, seu controver- liberali, bene potest compromitti, 1. cumproponas 6. et
sia; nisi mortem , mutilationera, exilium , libertatem, ibi Bald. C. de rebus credit.
servitutem , aut matrinjonium respicial, vel si est actio (3) Cada vn orne. Vide 1. 2. §. hoc interdictumper-
populan», de qua compromitti non valet, nisi per pro- petuum est 34. D. ne quid in loco public, et 1. eum qui
curatorcm, compromittendi potestatem babentem. Nee 3o.§. in popularïbus 3. D. de jurejur, et 1. 2. D. de po-
valet compromissum , quód una partium diffiniat con- pular, actionib.
trovcrsiam; nisi in manu injuriati satisfactionis difrlni- (4) Un personero para esto. Et sic per istam legem,
tioncm ponat injuriator, quia valebit quod temperate sa- patet, quôd syndiei universitatum non possint compro-
tisfaciendum pronuntiet ; quia si immoderate, recurri- mittere, licèthabeant liberam, si non haberent ad hoc
tur ad arbitrium bonorura virorum, etiamsi juraverit spéciale mandatum. Vide Socin. consil. g 5 . column. 2.
ailimpiere, quod pronuntianti placuerit. Item causaccep- voluin. 3. Et an snfficiat , quôd administratóres civita-
ta corara ordinario, non potest in eum , tamquam in ar- tis, et per quos regitur-, compromittant, vel ad hoc dent
bitrum juris , de illa causa compromitti, sed tamquam mandatum ? Videtur quôd non , sed requiratur omnium,
in arbitratorem ; sicut in alium potest quocumquemodo vel majoris'partis civium consensus, uthac lege dicitur:
quaestione mota compromitti. Hoc dicit. in contrarium tamen videtur, quia quod fit per istos ad-
(i) Justicia de muerte. Limita nisi agatur civiliter ad ministratóres , dicitur factum à tota civitate, Glos. in 1.
intéresse partis, ut notât glos. in 1. non distinguemus 32. aliud 160. §. refertur, D. de regùl.jur. et in rubr. C. quee
§. Julianus 6. O.de recept. quiarbitr. et Abb. in cap. pe- sit longa consuetud, et probatur exl. 2. §. deinde quia,
nult, de in integr. restit. et in cap. Hueras , de prœ- D. de orig.jur. et ibi Bald, notât, quôd cum populus est
tumpt. Et quid si crimen non inférât pœnam sanguinis, maximus, quia ejus congregatio est difficilis, facta sunt
sed aliain pecuniariara, an possit compromitti? Videtur coiïslîîirpet,quod fit per illos de consilio, factum vide-
quód sic , per islam legem; et est verum, quando pœna tur à populo : et idem volunt Bart. et Doct. in 1. civitas
esset applicanda parti ; secùs si fisco, ut in 1. arbiter in- 27. D. si cert, petat. Angel. consil. 6 3 . in princ. inci-
tra 42. D. de recept. qui arbitr. etibi glos. et Alber. in pienti, si provisio; et consil. 169. incipit, ex themate,
dicto §. Julianus. Et nota istam legem, nam reprobàtur et consil. 27 1. incipit, visis, in princip. et probat tex-
per earn opinio Guiri, de Suzá intelligens dictum §. Ju- tus, ubi et Doct. ita tenent, in 1. prises 12. C. de tran-
lianus , quando per errorem compromissum est in isti» sact. Et intellige de consiliariis , qui eliguntur loco de-
criminibus, ut ille text, dicit, et quód secùs esset, si ex curionum, quod appellator consilium niajus, vel gene-
certa scientia: nam idem est, si ex certa scientia, ut in- rale, ut déclarât Alber. post Jac. Butri. in 1. sed si ex do-
tclligebat glos. ibi, quae approbatur hic: et ratio est, lo, D. de dolo.
Torn. II. 1 S.
68 Tercera Partida. T i t u l o IV.
en mano de auenidores, estonce (5) bien lo en cuya mano lo metiessen. Mas deue ser muy
podrían fazer. Otrosí dezimos, que contien- mesurado en aquello que y mandare,que sea
da, o pleyto, que naciesse sobre casamiento con razón, e guisada cosa; catando qual fue
de algunos, non se podría meter en mano de el tuerto, o la deshonrra que recibió. E otro-
auenidores. Esso mismo seria del pleyto, que sí , qual es la persona de aquel que se mete
ouiesse un orne contra otro. Ca ninguno de- en su mano. E librando desta guisa 5 valdrá
llos non lo puede meter en mano de aquel (6), lo que fiziere. E si cosa desmesurada man-
con quien contiende, que lo libre el mismo dasse, deuese endereçar poraluedrio de ornes
como auenidor. E si lometiesse, non valdría buenos, e non seria tenudo el otro de fincar
lo que mandasse, nin auiniesse sobre el. Ca por ella; maguer el pleyto ouiesse metido en
non seria guisada cosa, de ser orne Judgador su mano, e jurado de fazer, lo que el por bien
de su pleyto mismo. Empero si acaesciesse, touiesse. Otrosí dezimos, que si alguna co-
que vn orne ouiesse fecho tuerto, o deshono- sa fuere demandada en juyzio delante del Jud-
ra a otro, e se metiesse en su mano, dizien- gador ordinario (8), que si las partes quisie-
do que gelo quería emendar, assi como el ren meter el pleyto della en mano de aquel
mismo mandasse; sobre tal cosa como esta, Juez, que lo libre por derecho segund aueni-
bien podría ser auenidor (7) del pleyto, aquel dor; que lo non pueden fazer (9). Pero si a-
(5) Estonce bien lo podrían. Sed an requiratur licen- íitejus licentia requiratur, cum ejusjurisdictio exhocnon
tia Regia in istis compromissis super rebus civitatum?1 laedatur: teñe mehti. Et confirmatur hoc ex dietis Lucae
Videtur quad sic, per ea quae notât Bàrt. in i. continuus de Penn. in 1. 1. in fin. C. de divers, prœd. urb. lib. 1 1 .
137. §. cum quis 6. D. de -verbor. obligat. cum dicit,1 Et quid in alus deliberationibus universitatis, cujus prse-
quôd in álienatione rerum civitatis debetintervenire con- sidis licentia requiratur? Vide Socin. in dicto consil. et
sensus supèrioris,* cujus est illacivitas: non enim po- in 1. i . §. sin autem collegium, D. ad TrebelL
test civitas, vel villa res ad publicum usum deputatas'< (6) En mano de aquel. Concordat 1. penult. D. de
venderé, ñeque alienare, 1. 3. tit. 3. lib. 7. Ordin. Re-• 'arbitr. ponens rationem : qttia nec imperare sibi, nec se
gal, nam solemnitas, quae requiritur in alienando, rè- prohibere quisquam potest: ista tamen lex ponit aliam,
quiritur in compromittendo, ut in cap. cum tempore 5»k scilicet, quôd sit res fnali exempli, judicem quem esse
et i'bi Abb. de arbitr. et in cap. per tuas 9. eod. tit. Bald, in causa propria , ibi, cum dicit : Ca non seria cosa gui-
et alii in 1. prœses n . C. de transact. Glos. in 1. nullii -sacia: Unde à ratione cessante, posset decidí quiestio,
13. D. de transact. Videtur tamen, tjuôd in hoc de com» quam ponit Alberie. post Ubertum de Bobio in dicta 1.
promisso sufficiat auctoritas Praesidis civitatis , qui ibii penult, an possit compromitti in venditore de re, quam
est cbnstitutus à süperiore, et tenet locum Prinèipis, pet? vendidit, et de evictione promisit : licet enim emptor
dictam l.prœses. Conferunt ad ista quae tradit Lucas deS succumbat per sententiam arbitri > non agit de evictio-
Pentt. in I. i . C de expen. lud. col. 3. ad fin. et col. 4»» ne, ut in 1. si dictum 56. §. si compromisero i. D. de
6. et 7. Et in propriis tèrminis, quôd sufficiat in com-- evict. Dicit tamen ibi Alb. quôd Ubertus inclinât in con-
promisso civitatis decretum Praesidis, tenet Socin. consil. trarium sub dubio : forte, quôd compromissum non va-
9 5. volum. 3. col. 3. incipit, in causa communis: videî leat; et dato quôd valeat, quôd possit agere de evictio-
ibi, et quod habetur in 1. 9. tit. 1 1 . ead. Partit. Forte3 lie, et quôd non obstet dictus §. si compromisero : et in-
in ista quaestione esset distinguendum, quod si ea supett telligátUr, quañdo compromissum fuit in alium, quàm
quibus civitas compromittit, necdum concemunt civita- in venditorem.
tem , sed etiam Regem ; ut si contentio sit super finibuss (7) Ser auenidor. Id est arbitrator. Et non decipia-
terrltorii, seu aiiquo termino in confinio pósito, cujuss ris exemple pósito hic de offensa propria : nam idem est
usus concernit civitatem, jurisdictio verô ad Regem; tuncC in quacumque causa, ut quis possit esse arbitrator in re
enim requiretur consensus Regis, quando Rex perderée propria : et quod hic dicitur de offensa propria est à
posset illam jurisdictionëm : ut in simili in constitutionee fortiori : et ita est de-merite Spec. tit. de arbitr. §. 2. vers.
syndici notât Specul.tit. de syndico, versic. item, quodi itemnullus, et Alberie. in 1. unica, C. ne quis in sua eau-
non est constitutes; et in terminis nostris vutt Socin. ina sa, colum. 1.
dicto cdnsil. col. 4- versic. 3. et ultim. si autem quaestio
o (8) Judgàdor ordinario. Iritellige illius causae, et
tantum concerneret civitatem, procédât ista 1.Partit, et
t peráonarum : déclarât Glos. in authent. ut différentes
sufficiat decretum Praesidis, «t dixi : et teñe menti, quia
a judices, §. si vero contigerit, collât. 9. et Bald, in 1. si
'quotidie super quaestione ista dubitatur in palatiis, et
•t qui etc consensu, col. 1. 'C. de Episcop. audient. et idem.
pronuntiatum audivi, vitiari compromissum ex defecta
a si esset judex delegatus, propter identitatem rationis,
licenti* Regis : quod plane procedit in casu praedieto.
'. secundum Alberie. in 1. sed si in servum 9. §. si quis ju -
Item si civitas cam decreto Prsesidis compromitteret su-
dex 2. D. de receptis, qui arbitr. post Jacobnm de Rav.
per rebus propriis, quae non sunt in usu publico; ubi
>i et Uber. de Bobio. Sed tu cogita propter verbura hic
nihil tangit ad jurisdictionëm Regiam, teneret compro*
missum etiam sine licentia Regia, ut probari videtur in positum, cum dicit,ordinario; quasi secùs vellet in alio
1. fin. C. de vendend. rebus civit. lib. 11, et quia in hocft judice; et quia non ita ConchidUnt rationes prohibitio-
non réperitur d e j a r e , quod requiratur licentia Regia.c nis hujus legis in delegato, sicut in ordinario; de qui-
Et idem esset dieendum, si quoestio super confinibns,1. bus per Glos. in cap. infames, super parte judex, 3.
et territorio , cujus usus est communis, et in usu publi-\, quaest. 7. et istud crederem esse verius.
co , esset inter duas civitates, et in utraque Rex haberet (9) Que 1° non pueden fazer. Disponitur hocaper-
jurisdictionëm : cum tali casu nullum intéresse sit Regis,¡t tè in ista lege: nam I, sed si in servum 9. §. si quis ju-
i, de.v, non ita clare hoc dicebat; et inde occasione sump-
De los Juezes, etc. 6g
quel pleyto le quisiessen meter en poder del, dinario; mas si fuéssen de las otras, a quien
en tal manera que lo librasse por auenencia es defendido, non lo podrían fazer. E poren-
de las partes, o en otra guisa qual el touiesse de dezimos, que si alguno fuesse menor (r)
nor de veynte e cinco años, e metiesse su pley-
por bien,
bien, assi
assi como
como amigo
amigo (to) comunal ; es-
to en mano de auenidores sin mandado, e
tonce dezimos, que lo podría recebir el Juez
sin otorgamiento (á) de su Guardador; ma-
ordinario, maguer íuesse primero demanda-
guer de fiadores, que estara por quartfo los
do antel en juyzio: e valdrá todo lo que el di-
auenidores mandaren; si despues que la sen-
xere, o mandare en razón de aquel pleyto.
tencia dieren contra el, non la quisiere auer
Mas si por auentura las partes lo quisiessen
meter en mano
mano dede otri,
otri, puedenlo
puedenlo fazer
fazer en
en por firme, puédelo fazer, e non caerá por-
qual manera quier, maguer sobre aquella co- ende en pena ninguna. Empero los fiadores
sa fuesse mouido pleyto en juyzio. que dio, son tenudos de pechar la pena a
que se obligaron , si el huérfano non quisies-
L E Y X X Y. se estar por el juyzio -, seyendo mayor (3) de
catorze años. Mas si el huérfano fuesse ma-
Quien son aquellos, quepue den meter sus pley- yor de catorze años, e metiesse su pleyto
los en mano de Auenidores. en mano de auenidores, e non ouiesse eston-
ce Guardador (4) ; dezimos, que conuiene que
'-' Metiendo las partes sus pleytbs en manos éste, por lo que los auenidores mandaren, e
iü
- de auenidores, pueden yr adelante por ellos, que lo aya por firme. E si non , caerá en la
,,.' si fueren de aquellas personas, que por si pue- pena porende, a que se obligo. Fueras ende (5),
den estar en juyzio delante del Judgador or- si pudiesse prouar, quel fizieran algún en-
ta , dicebant q u i d a m , q u ô d sine cóactione ejus de volun- 189. D . de reg. juris, et Bart. in 1. i . D . de novat. et v i -
tóle partium b e n è p o t e r a t esse a r b i t e r , u t h a b e t u r in fi- detur , quetd sit i d e m , cum tali naturali obligationi a c -
ne cujusdam gloss, quae est in cap. infames, 3 . quaest. cédât fidejussor, 1. si slipulatus i 5 . D . de fidejussor, et
7. super parte judex, quae fuit a d d i t i o : nam glos. illa •videtur dé hoc esse casus in 1. si pupillus 3 5 . D. de re-
Joan, contrarium dicebat per rationes p u l e h r a s , quas cept. qui arbitr. u b i expressum est, quôd teneatur fide-
ibi vide: et ex rationibus ibi positis i n f e r t u r , q u ô d non, jussor pupilli compromittentis ; et intelligunt Doctores
possit per partes renuntiari huic legi : et vide Alberic. ibi d e majore infante, proximo p u b e r t a t i , quiut dictum,
in dicto §. si quis judex. e s t , naturaliter obligatur. Ista lamen lex hic innnit con-
(10) Assi como amigo. Approbat opin. Glos. in t r a r i u m , cum d i c i t : Seyendo mayor de catorze años : et
dicto §. si quis judex. Jacobus tainen de R a v e n a , et Cyn. sic apertè v u l t , q u ô d si in pupillariaetateeompromittat,
secundum e u m , ut refert Alberic. i b i , t e n e b a n t , q u ô d t u n e non teneatur fidejussor : et videtur sequi ista lex
n c c u t in arbitratorem propter identitatem r a t i o n i s : sed opinionem Doctorum a n t i q u o r u m , quos refert Glos. in
n o n est eadem r a t i o , cum sententia a r b i t r a t o r s r e d u c a - dicta 1¡ pupillus , d i c e n t i u m , q u ô d si pupillus etiam p r o -
tur ad arbilrium boni viri. . ximus pubertati contrahat sine suo t u t o r e , non oblige-
t u r etiam n a l u r a l i t e r : et ideô non i m m é r i t é , si hic d i s -
LEX XXV. p o n a t u r , q u ô d nec fidejussor teneatur. Cogita tamen s u -
per hoc.
Si pubes m i n o r x x v . a n n o , curatorera h a b é n s , sine (/i) Guardador. N a m si h a b e r e t , et sine eo c o m p r o -
ejus auctoritate cnm pœna , datis fidejussoribus, coiti- mitteret , non o b l i g a r e t u r , ut in 1. si euratorem 3 . C. de
promill.-tt; si non obtemperet, in poeiiam non incidit; sed in integr. testit. minor.
ejus fidejussor t e n e t u r , si m i n o r , cum comproruisit, (5) Fueras ende si pudiesse. Non ergô probata erit
eral quatuordecim a n n o r u m . Si autem euratorem non lsesio ex eo solo , quôd compromisit; sed debent p r o b a -
h a b e a t , incidit in p œ n a m ; nisi in ejus laesionem p r o b a - r i , quae lue c o n t i n e n t u r , restitutione petita. D e j u r e t a -
verit latam sententiam. Hoc dicit. Concordat D . de re- men communi m i n o r videbatur laedi, eo quôd c o m p r o -
cept. qui arbitr. 1. cum lege / ¡ i . et de offic. deleg. cap. m i s i t , u t e s t text, in 1. si minor 2.5. annis 3 / t . §. mino-
cum vigesimum /t i . D . de muner. et honor. 1. ad rempu- res , D . de minor. 25.#«7?¿y,quodintclligitibiBart.quan-
blicam 8 . d o minor c o m p r o m i s i t , u t in arbitrum .• quia cum n o n
(i) Fuesse menor. Habuit o r t u m à lege 3 . in p r i n - posset a p p e l l a r e , videtur laedi eo i p s o , q u ô d subtrahit
cip. et 1. sipupdlus 3 5 . D . de receptis, et ab h i s , quae sibi r e m e d i u m appellationis, ut déclarât Paulus de Cas-
nolat Spccul. tit. de arbitr. §. restât, vers, sed quid de tro in 1. nam et postea , §. si minor , D . de jure/ur. et
minore, et à notatis per Anon, in sumiría, eod. tit. §. quia secundum j u s Civile lion potest peti reductio a d
sub arbitro. a r b i t i i u m b o n i viri in senleritia a i b i t r i . Si verô c o m -
(i) E sin otorgamiento de su guardador. Nam si cum prourisisset in a r b i t r a t o r e m , non videretur eo ipso laedi,
auctoritate t u t o r i s , vel curatoris c o m p r o m i t t e r e t , inci- cum possit sibi esse c o m m o d u m ; el d a t o , quôd esset
deret in pœnam , u t innuit ista lex ; nisi p r o b a r e t laesio- d a m n o s u m , competit remedium reductionis ad a r b i -
n e m , ut in fine hujus legis dicitur : et vide Bald, in 1. si t r i u m boni viri: et idem tenet Joan, de Imol. in 1. cum
pup illas 3 5 . D. de receptis qui arbitr. hœreditas i . D . ad Trebellian. Ista lamen lex non d i s -
( 3 ) Seyendo mayor de catorze años. Sed an i d e m t i n g u a , ut hie v i d e s , inter a r b i t r u m , et arbitratorem,
sit respectu fidejussorum, si sit pupillus major ; nfante, sed loquitur indistincte ; u n d è procedet forte tàm in
qui obligatur natnraliter, sive habeat t u t o r e m , sive non; a r b i t r o , q u á m in a r b i t r a t o r e , et sic vult ista lex, q u ô d
ut notât glos. raelior de corpare j u r i s , in 1. nec velle minor n o n videtur lassus eo i p s o , q u ô d comproiuittit
JQ> Tercera Partida. Titulo IV.
gaño en el pleyto, o que se le empeorara por tíeren el pleyto en su mano, que las fagan
mengua del, o dé su Abogado, o que a grand obligar so cierta pena, que estén por quanto
su daño judgaron contra eL Ca prouando al- ellos mandaren. E si pena non y fuesse (4)
guna destas cosas, non caerla en la pena, ma- puesta, non serian tenudos de obedecer su
guer non quisiesse guardar la auenencia, o el mandamiento, si non quisiessen, como de su-
mandamiento de los auenidores. so mostramos. E assi el trabajo que ouiessen
passado en oyéndolas, tornárseles ya en es-
LEY XXVI. carnio, e en verguença. E si por auentura
acaesciesse, que la vna parte se obligasse tan
Que es lo que deuen fazer, e guardar los solamente a la pena, e la otra metiesse algu-
Juezes de auenencia, guando ¿asparles quie- na cosa señalada en poder de los auenído-
ren meter algún pleyto en su mano. res (L>), a tal pleyto, que si non quisiesse
auer por firme lo que ellos le mandasseii, que
Ley 4 Auenencia es cosa que los ornes deuen la perdiesse, e que la ganasse la otra parte
tit. 21 mucho cobdiciar de auer entre si ( i ) ; e raa- que fuesse obediente; dezimos, que esta pos-
lib. 4.
ííecop.' yormente aquellos que han pleyto, o con- tura , o otra semejante deila, que es valedera,
tienda sobre alguna razón, en que cuydan e deue ser guardada. E pueden yr adelante
auer derecho. E porende dezimos, que quan- por el pleyto ; bien assi como si las partes
do algunos meten sus pleytos en mano de ouiessen puesto entre si yguai pena. Otrosí
auenidores, que aquellos que lo reciben (2), dezimos, que deuen mucho guardar, que non
mucho se deuen trabajar de los auenir, jud- judguen (6), nin libren los pleytos que pusie-
iándolos, e librándolos, de manera que fin- ren en su mano, si non en aquella manera,
quen en paz. E para poder bien fazer esto, que les fuere otorgado de las partes. Ca de
deuen primeramente catar, que el pleyto que otra guisa non valdría lo que fiziessen. E aun
quieren meter en su mano, sea de tal natu- dezimos, que si las partes quisiessen meter
ra (3), que se pueda librar por Jüezes de aue- sus pleytos en mano de los Juezes de auenen-
nencia. Ca si tal non fuesse, non lo deuen, cia, en tal manera que ellos fuessen tenudos
nin pueden recébir en ninguna manera. Otro, de dar tal juyzio, qual les dixesse (7) algún
si deuen guardar, que quando las partes me- otro orne, que las partes señalassen , e que
etiam in arbïtrum : quia tit dicefaat Jacob, de Rav. re- est conjunctus, compellitur recipere arbitrium : et dicit
latus ab Alberic. in dicto §. minores, sapientes , et dili- Glos. ih cap. sicut enhn, 11. qusest. 1. per text, ibi,
gentes homines continue cornpromittunt: et ideô non vi- quod peccat arbiter, vel arbitrator, qui possunt tôliè-
detùr lsesus minor, si utitur jure commuai, I. non vi- re controversias inter partes, et non faciunt : et ibi per
delur y. C. de in integr. resta, minor, et intelligebat dic- Arch. Et ieneret compromissum , quo caveretur, quod
tum §. quando arbiter erat inimicüs, vel alias suspectas non possit cogi arbiter invitus pronuntiare, secundum
micorî, prout et Gios. ibi ihnuit circa medium , et ad- Alberic. in dicto §. tametsi. Vide Specul. tit. de arbitr„
de 1. proxim. in priricip. cum dicit, concordiam, prae- %. fin. versic. quid si actum sit.
sertim in litibus, ab omnibus cupieudam. (3) Sea de tal natura. Vide supra eod. 1. 24.
(4) E si pena non yfuesse. Vide supra eod. 1. 2 3 . et
LEX xxr1. I. 1. C. de arbitr. et cap. dilecti, de arbitr. et nota, quèd
Stlfficit in comprbmîsso certam posnam ab utraque etiam in arbitratore oritur actio ex arbitramento, si sit
parte apponi; vel ab una parte rem perdendam parti emologatum expressé, vel per transcursum decern die-
ôbedienti tradi, ab alia parte àliam poenam etiam in- rum , ut habetur in 1. fin. infrà eod. et in ultim. cap.
sequam promitti. Item non valet arbitrium , in quo ex- Ordinat. de Madrid; quidquid sit de jure communi, de
.primitur sententia per arbitrum danda, prout dictavé- quo per Bart, in 1. societàtem 76. §. arbitrorum, D. pro
rit tai is tertius: quia non debet ex alienó arbitrio sen- socio, et Abb. notât in cap. quintavallis, in 8. differen-
tentia arbitri penderé. Si tàmen in duobùs compromit- tia , de jurejur. Et jura loquentia de apposïtionè pre-
titur, ut eis discordantibùs, ipsi eligant tertîum cer- nse procedunt in arbitro , licet etiam in arbitramento
tum , aut iheertuiïi, valet; et coguntar arbitri ad par- possit poni poena, prout fuerit conventum inter partes;
tium, vel unius eorum petitionem per judicem ordina- et dato, quód pars reclamet ab arbitramento , et petat
ïium, illum tertium eligere, si discordant. Hoc dicit. redüetiónem ad arbitrium boni viri, si confirmetur,
( 1 ) Entre si. Vide in cap. studendum 7. et in cap. pla- debet exécütioni mandari, et etiam com fuerit ad aequi-
çait g. 90. dist. et abstine te à lite, et minués peccata, tatem redactum, ut notât Abb. in dictó cap. quintaval-
Ecclesiast. cap. a 8. vers. io. et Glos. in Clément. du~ lis : et hodiè patet in dicto cap. Ordinationum ds
dum, in parte actibus, de sepultur,- Madrid.
(2) Que lo reciben. Sed an cogatur recipere ? Die (5) En poder de los auenidores. Adde 1. liiigatores
quód non, ut in 1. 3. §. tametsi, ff. de recept. qui ar- I I . §. quod ait prœtor, ff. de recept. qui arbitr. et ibi
bitr. et infrà 1. 29. et idem in arbitratore, Glos. in 1. per 'Glos. quid si sirapliciter datur pignus non dicto, eui
fin. ff. de contrahend. eivpt. de qüó vide Specul. tit. de applicetur, et adde Alberic. in 1. penult. C. eod.
arbitr. §. fin. vers, sed numquid arbitrator; et ibi quan- (6) Que nan judguen. Adde 1. non distinguemus 3a.
do videatur récépissé, et ibi quomodo post acceptatio- §. de officio lB.ff. de recept. qui arbitr.
uem cogatur judicare : et vide Bàld. in 1. 1. per text. (7) Les dixessë. Adde 1. item si unus 17, $. inde Pom-
ibi ,ff, ubi pupill, educari deben t, dicentem , quód si ponius, ff. eod.
De los Juezes, etc* 7*
ion pucliessen dar otro; que non lo detxen dubda les acacsciere, en los pleytos que han
desta «uisa recebir. Porque el juyzio, que de librar. Pero si las partes quisiessen meter
después assi fuesse dado, non seria valedero, su pleyto en mano de auenidores, en tal ma-
E esto touieron por bien los Sabios antiguos, ñera, que si ellos non pudiessen acordarse,
ñor esta razón: Porque el aluedrio de juzgar, que tomassen otro que las partes señalas-
íleue ser en poder de los Judgadores, que sen (9), que fuesse y con ellos; estonce de-
ban a librar ios pleytos, de qual manera zimos, que bien lo pueden rescebir. E si aquel
diiier que sean, e non en voluntad (8) de otri. orne con quien los auenidores se auian de a-
<;omo quier que ellos puedan, e deuan tomar cordar, non lo señalassen las partes (lo), es-
«•onseio con ornes buenos, quando alguna touce los Juezes mismos lo deuen tomar, e
( i i ) jS.puedenescoger. Vide quae dicam infra eod. qtlod si quis inutiliter faeit majoriam, quia forte ea
î- 2 9- rebat facúltate Regia, si postea addat majoriae aliqu.i
(12) Las parles. Nota hoc verbutn: naminnuit, bona tempore quo jam possit, quôd non Convalescit
non posse alias judicem se intromittere ad compulsio- majoria.
nem islam; et est regulare, ut ad utiiitatem privatam (2) Ambas las partes. Concordat 1. arbiter ¿ta sump-
judex non interponat offieium suum, non petitum,l. ¿J» tus 3 3 . D. dereceptis, qui arbitr.
g. hoc autem judicium , ff. de damn, infect. (3) Mas si por auentura. Sequitur approbans opin.
Gl. in dicta 1. arbiter.
LEX XXVIL (4) Si los auenidores. Adde 1. non distinguemus 3 2.
§. dies 1 1 . et ibi Glos. D. de recept. qui arbitr.
Si in compromisso certüm tenrpus apponátur , jux- (5) Desde el dia que lo recibieron. Déterminât no-
ta quod pronuntietur, nonpossunt, eo lapso, arbitri tata per Specul. tit. de arbitr. §. differt, col, fin. versic.
judieare , nisi partes prorogent , vel eis- potestatem item, ut infra triennium. Et pondera verbum hic posi-
concédant prorogandi, quam potestatem partes possunt tum, que no se aluenguen , per quôd videtur, posse di~
ievocace. Si autem una tantuta pars vetet prorogatió- ci, quôd tunc potestas arbitri finitur triennio, quando
iiem., incidit in peenatn, et expirât compromissum; si lis fuit cœpta per litis contestationem coram eo , sicut
autem tempus in compromisso non apponatur, expirât et est in judicio ; si vero lis non fuit cœpta , tunc du-
triennio elapso. Item si locus assignetur à partibus, in ret perpetuo , scilicet usque ad triginta annos : et ista
<juo arbitri cognoscant, etpronuntient, ibi debet fieri; fuit opinio A:zo. et Jacob, de Rav. quam approbat /li-
et si nalius locus assignetur, inspiceretur in hoc locus berie, i n t . sed si compromissum i / t . B . de recept. qui
compromissi. Et arbitri citare debent partes, nisi et arbitr. et idem tenet ibi Bald, et de jure communi ista
cítatio.sit à partibus renaissa. Hoc dicit. erat magis communis opinio, ut trad. Jas. in 1. prope.^
(1) Fueras ende. Concordat 1. non distinguemus 32. random, iti prihe. col. 4- C. de jad. ista tamen lex in
.§. fin. D. de recept. qui arbitr. «t potest fieri proroga- alio verbo hic pósito non videtur velle, ut hoc regu-
t e absenlibus partibus ; dum tamen eis notificerur, ut letar à die litis -contestât*, sed à die recepti arbitrii;
in Ï. diem proferre 27. in princip. D. de recept. qui ar- cam'hic dicit, desde el dia que to recibieron , et sic in-
bitr. ut ibi notât Bald, in 1. 1. coi. fin. C. de sentent. cipit currere triennium etiam ante litis contestationem,
ex per-ic. récit, et potest prorogatio fieri etiam extra lo- per quod forte posset dici , ut indistincte potestas arbi-
cuni eomproinissi, Bald, in autheut. ei qui appellat, tri finiatur triennio, lite cœpta, vel non cœpta , per is-
col. penult. C. de temp, appel, et quod tempus possit lam legem : cogita. Et idem videtur in arbitratoribus as-
prorogari, vide per Álexandr. consii. 70. vol. 2. col. sumptis super lite, per istam legem , cum de utrisque
2. Et nota , quôd si non valet compromissum , non va- loquatur in hoc titulo , et nulhu-u in hoc ponat distan-
let prorogatio ipsius , neque reconvalescit per proro- tiam; licèt de jure communi aliud erat, ut notatur per
gationem termini; Bald, et Paul, per textum ibi in 1. Doct. in 1. si quis arbitratu 4 3 . D. de verbor. oblig. ubi
legata inutiliter 19. D. de légat. 1. Ex quo inferes, plenè per Alexandr. et Jas. column, 12.
De los Juezes, etc. 73
fazer, Otrosi dezimos, que si las partes se- mo dezimos, si muriesse alguna de las par-
ñalaren lo»ar a los auenidores, en que deli- tes {%) principales, que metieron el pleyto
bren el pleyto, que allí lo deuen librar, e en mano de los auenidores , que despues non
ovr, e non en otro. E si señalado non fues- lo podrían delibrar por juyzio, por essa mis-
se délias, estonce deuen yr adelante por el ma razón que de suso diximos. Fueras ende,
pleyto, en aquella villa (6), o en aquel lo- si al tiempo que fueron puestos, les fuesse
gar, do fue metido en mano dellos. Pero otorgado de las partes, que maguer muries-
aliando los auenidores andouieren por el se alguno dellos , que los otros pudiessen de-
pleyto, deuen ser las partes emplaçadas, que librar aquel pleyto. Ca estonce bien lo po-
sean delante (71 y: ca de otra guisa, non lo drían fazer, aplazando primeramente los he-
podrían fazer. Fueras ende, si a la sazón rederos (3} del finado. Otrosi dezimos, que si
que fueron escogidos por auenidores, les alguno de los auenidores tomasse Orden (4)
fue otorgado, que pudiessen librar el pley- de Religion, ante que fuesse librado el pley-
to , maguer las partes non fuessen empla- to, o por alguna derecha razón perdiesse li-
zadas. bertad (5), e tornasse sieruo, o fuesse des-
LEY XXVIII. terrado (6) por siempre ; que esso mismo de-
Que es lo que deuen fazer los Auenidores, ue ser guardado, que de suso diximos, quan
juando alguno dellos muere, en ante que li- do muriesse alguno dellos. E aun dezimos,
bren el pleyto , que les fue metido en mano, que si aquella cosa, sobre que era la con-
o entra en Orden de Religion : o por que tienda delante de los auenidores, se perdies-
razones se desata el poderío dellos. se (7), o muriesse; o si la parte que la de-
Muriendo (1) alguno de los Juezes de mandaua , la quitasse a la otra, faziendole
íh.yl4. auenencia , ante que el pleyto que fuesse pleyto, de nunca gela demandar; que ellos
lib. ó. metido en su mano, fuesse librado por juy- despues non se deuen entremeter, de librar
£tty,jj* zio, los otros que fincan biuos, non pueden aquel pleyto. Ca por qualquier destas razo-
ji'h'. 5. después yr adelante por el : porque el pode- nes se desata el poderío, que ellos auian de
Rccop. r i 0 q U e auian de judgar, es desatado en la judgar.
muerte del compañero. Pero si a la sazón LEY XXIX.
que recibieron el pleyto, les fue otorgado Como los Juezes de auenencia deuen ser
de las partes señaladamente, que si alguno apremiados, de librar el pleyto que toma'
de los auenidores finasse, que los otros lo ron en su mano, quando non lo quisieren
pudiessen librar; estonce dezimos, que los librar.
que fincaron, que lo pueden fazer. Esso mis- De su grado (1), e sin ninguna premia, Ley 4>
( 6 ) En aquella villa. Concordat 1. 2 1. §. si arbiter seat ad haeredem arbitri ? Vide Alberic. post U b e r . d e
1 0 . I ) . de recept. qui arbitr. et extende etiam si c o m - Bobio , in 1. non distinguemus 3 a . §. compramisso, d u m
promissum fuit in judicern o r d i n a r i u m , ut in a r b i t r a - t e n e t , quôd s i c , si haeres sit i d o n e u s , puta m a j o r , et
torem , qui finito officio recessit : nam ibi lenetur r e - masculus.
dire secundum Alberic, in \. sed si in servum, §. si quis (4) Orden. Concordat 1. non distinguemus 3 2 . §.
judex, ad fin. D. cod. sacerdotio 4. D . eod. cum seq. et adverte , quo'd éautè
(7) Que sean delante. Concordat. 1. diern pro/erré hic dicit de monacho : nam si tantùm fieret clericus s a -
2 7 . §. si quit, D . de recept. qui arbitr. et vide Glos. et cerdos , bene p o s s e t , si vellet, p r o n n n t i a r e , et sic n o n
ibi Paul, de Caslr. in 1. a. C. ex quib. caus. majores. solvitur c o m p r o m i s s u m , ul tenet Alberic. in §. sacerdo-
LEX XXV 111. tio, supra alleg. u b i d i c i t , ita eommuniter teneri : sed
Expirât compromissum , uno mortuo de arbitris; an idem sit in m o n a c h o , si vellet pvonuntiare de licen-
nisi specialiter d i c a t u r , q u ó d etiam uno m o r t u o , alii tia su i superioris? Alb. ¡bi v u l t , esse i d e m , q u o d in sa-
procederé possint. Idem si morluus fuerit unus litigan- cerdote ; ista tamen lex innuit c o n t r a r i u m , cum dieit in
t i u m , nisi etiam specialiter fuit compromissum , quôd fine: Ca por qualquierdestasrazones, etc.
etiam uno m o r t u o , possint arbitri procederé. Sed in ta- (5) Perdiesse libertad. A d d e 1. Pwdius 7. C . de re-
li casu citandus est litigatoris haeres. Item expirât p e r ceptis, qui arbitr.
ingressum religionis unius arbitrorum , vel propter s e r - (6) Desterrado. Vide text, et A b b . in c a p . prcesert-
vitutem advenientem , aut perpetuum exilium , rei etiam tata 5 o . de testib. 3 . n o l a b .
interitum pei ditionemve; vel si ante p r o n u n t i a t i o n e m
(7) Perdiesse. Vide 1. non distinguemus 3 2 . vers,
una pars aliam petitione liberavit. Hoc dicit.
item non e,st cogendus 5. D. de receptis, qui arbitr.
(1) Muriendo. Vide Glos. in 1. sed interpellate 4 9.
D . de recept is, qui arbitr. LEX XXIX.
( 2 ) De las partes. Concordat 1. non distinguemus N o n cogitur arbiter acceptare afbitíiüm*. Si tamen
3 a . §. summa rei 3 . D . eod. et 1. diem prof erre 2 7 . 5 . 1 . susciptat, cogitur p e r j u d i c e m o r d i n a r i u m p r o n ü n t i a -
eod. tit. cap. ex parte la. eod. tit. et per Specul. tit. de r e , etiam includendo e u m , donee pronuntiet. Si tamen
arbitr. §. finitur, et vide cap. fin. de arbitr. ubi A b b . sunt arbitri p a r e s , et d i s c o r d e s , potest ordinarius com-
contra Specul. v u l t , quod idem sit in arbitra toribus; pellere tarn p a r t e s , qiiàm arbitros , ad urïnin aliuïn e l i -
et probatur hic eum de Htrisque loquitur. g e n d u m ; et eis cum electo p r o n u n t i a n t i b u s , statur sen-
(3) Herederos. Sed an sictit ex pacto transit c o m - tential majoris partis. Hoc dicit.
promissum ad haeredem, pe-ssit eiiam fieri p a c t a ut tran- (1) De sagrado. Vide quae dixi suprà t.-a 6 .
Tom. IL K
y4 Tercera Partid; .. Titulo IV.
tit 21 r e c ^ e n e n s u m a n 0 l ° s Juezes de auenencia, los auenidores fuessen eguales, assi como
Kb. 4. los pleytos, e las contiendas de ios ornes, dos, o quatro, e los vnos quisiessen dar vn
Recop. para librarlas. E bien assi como es en poder juyzio , e los otros otro, seyendo tantos los
dellos, quando los escogen, de non tomar de la vna parte, como los de la otra; eston-
este oficio, si non quisieren; otrosi después ce dezimos (3), que deuen los Juezes ordi-
que lo ouieren recebido, son temidos de li- narios apremiar también a las partes (4),co-
brarlos , maguer non quieran. E porende de- rao a los auenidores, que tomen un home
zimos , que quando alguna de las partes vi- bueno (5), que sea comunal, en querer el
niere delante del Juez ordinario, e dixere, derecho para ambas las partes, e mandar-
que los auenidores le aluengan el pleyto, e les (6), que se acuerden en vno para librar
non lo quieren librar, podiendolo fazer ; que aquel pleyto. E si por auentura non se acor-
estonce deue el Ordinario embiar por ellos, daren, lo que judgare la mayor (7) parte, a-
e ponerles plazo, a que lo libren. E si ellos quello deue valer.
fuessen tan porfiados, que non lo quisiessen
fazer, deuenlos después apremiar, teniéndo-
los encerrados (2) en vna casa, fasta que de-
libren aquel pleyto. Pero si acaesciesse que
(a) Teniéndolos encerrados. Nota bonum modum xenetis non est tractandum de electione tertii. Et Bald,
compulsionis , ut arbitri ferant sententiam: et adde dicit se credere eos prudenter dixisse; et dictum Bald,
Bald, in cap. cum speciali 6 1 , de appell. col. 2. ubi di- sequitur Abb. in cap. fin. de re judie, et in cap. suspicio-
cit j quôd potest eos cogeré , denegando cibum donee nis, de ojfîc. delegat. Et certè œquïtas hoc multum dic-
concordent, vel eligant tertium : adde Alberic. in 1. si tât , quia partes confidentes de arbitratoribus per eos e-
in tres, D. eod. lectis, dederunt potestatem amicabiliter componendi,
(3) Estonce dezimos. Nam antequam constet de dis- auferendo, si esset necesse, de jure unius, et dando
cordia, non potest eligi iste tertius. Vide Alexandr. con- alteri; et forte in tertio electo non haberent taiem con-
sil. i a 4 - col. fin. vol. a. et Dec. cons. Ifio. col. pen. fidential^ Iste tamen titulus, et leges in eo content*
(4) También a las parles. Sentit ista lex, quôd loquuntur tàm de arbitris, quàm de arbitratoribus , et
electio tertii, qui assumitur propter arbitrorum diseor- ubi est differenlia, ipsœ leges hoc dicunt; unde cum
diam , pertinet non solum ad arbitros, ut habetur su- haeç lex loquatur indistincte, forte etiam procederet in
pra eod. 1. 26. sed etiam ad partes; sed contrarium vi- arbitratoribus: et quia ubi non reperitur differentia in
detur dicere dicta 1. 26. et 1. item siunus 17. §. princi- jure expressa inter arbitrum, et arbitratorem, statutuin
paliter 6. D. de receptis , qui arbitr. bene tamen est ve- in arbitro procedit in arbitratore, ut dixit Abb. in cap.
r u m , quôd si arbitri discordant in electione tertii, quia penult, de arbitr. et in cap. quintavallis, de jurejur. nam
unus eligeret unum, et alius alium, nec vellent concor- arbitrator arbiter dicitur, ut in 1. societatem 7 6 . 5 . ar-
dare ; quôd judex tunc posset eligere tertium : et in bitrorum, D. pro socio: et quia ut hie dicitur, tertius qui
electione potiùs debet sequi voluntatem partium , quàm debet eligi, debet esse communis amicus partibus. Co-
arbitrorum, secundum Alber. post Guid. d e S u z a , i n gita , et vide Barb, in dicto cap. suspicionis, ubi tenet
dicto §. principaliter: et ad istam legem potest dici, contra istud dictum Bald.
quôd hic non dicitur, quôd partium sit electio tertii, (6) E mandarles. Ex hoc videtur, quôd iste tertius
sed quôd compelían tur per judicem, ut recipiant ele- poterit cogi per judicem , ut arbitretur : et ita tenet
ctum ab arbitris. Et erit hsec lex, secundum istum in- Glos. in dicto §. principaliter, et ibi Bart, licet contra-
tellectum, contra dictum Specul. tit. de arbitro, §. fin. rium tenent Jacob, de Bav. ct Alberic. ibi post eum.
col. 7. vers, sed quid si arbitri, ubi dixit, quôd si par- (7) Que judgare la mayor. Non ergô statur solo
tes nolunt, quôd arbitri pronuntient cum tertio per eos dicto hujus tertii; imô si duô primi sunt in concordia,
electo, sed volunt, quôd eligant alium, quod arbitri fa- eorum sententia praevalebit : et ita tenet Alberic. post
ceré nolunt ; quôd non poterunt invitis partibus, cum Franc. Ac. in dicto §. principaliter ; el: idem tenet ibi
iilo pronuntiare, dicens, quôd cum nemo cogatur tran- Bald, qui dicit, quôd si omnes essent discordes, stare-
sigere , vel pacisci ; ergô nec litigatores coguntur con- tur sententiae hujus tertii, ut et Glos. voluit ibi, et pro-
sentiré in istum tertium. Et forte dictum Specul. pro- bat text, i b i , cum dixit, cujus auctoritali pareatur, Ista
cederet, quando assignaretur causa probabilis à parti- tamen nostra lex hoc non dicit, sed exigit concordiam
bus, cur nolint recipere istum tertium: si vero talis in majori parte : undè forte non staretur dicto tertii,
cansa cessaret, procederet quod dicitur in ista lege, et omnibus discordantibus, quae et fuit opinio aliquorum,
patet ex ea cum dicit : Que lomen vn home bueno , que prout refert Alberic. in dicto §. principaliter, et tenet
sea comunal, en, querer el derecho para ambas las Bald, per text, ibi, in cap. cum speciali, col. 1. de appel.
partes. et Lanfran. de Orian.ia tract, de arbitr. 5. charta , col.
(5) Un orne bueno. Sed an quod hic dicitur de ista 3. ubi dicit, ita communiter servari. Et an iste tertius
electione tertii, procédât in arbitratoribus ; ut si duo sit arbiter, et committalur poena non parendo ejus sen-
arbitratores discordent in ferenda sententia, possint, tentiae; vide Bart. Bald, et Alberic. i b i : et crederem
et cogantur eligere tertium ? Bald, not. in cap. 1. col. committi pœnam , prseserlim recepta opinione, quôd
fin, de investitura in mari facta, dicit, quôd de facto alius ex compromissariis debet concurrere in ejus sen-
cum casus accidisset, per quosdam sapientes fuit res- tentia: et vide Bald, notabiliter in 1. 1. column. 1. C. de
ponsum, quôd non: quia arbitratores rediguntur ad ins- his quœ pœnœ nomine, et Marian. Socin, consil. 54. inr
tar proxenetarum, ut in 1. Pomponius i 3 . §. récépissé prima parte.
2. D. de recept. qui arbitr. et certum est* quôd in pro-
De los Juezes , etc. 75
LEY XXX. tieron en ma no de los auenidores. E non de-
uen después ser apremiados de librarlo. E aun
Por que razones non deuen ser apremiados debimos, que si las partes, o alguna délias, de-
los Juezes de auenencia, para librar los plr.y- nostassen (3), o maltraxessen a los auenido-
tos que les metieren en mano, si non res , que non deuen ser apremiados después,
quisieren. de los oyr , maguer se arrepintiessen, e les
quisiessen después fazer emienda. Esso mis-
Razones ciertas pusieron los Sabios an- rao dezimos que deue ser guardado, quando
Lev 4.
tiguos, que escusan derechamente a los aue- alguno de los auenidores ouiesse de yr en ro-
tit." 21.
lib. 4 nidores, de non librar los pleytos que resci- mería , o en mandaderia del Rey, o de su Con-
bieron en su mano, si non quisieren. R son cejo; o si ouiesse de veer alguna cosa de su
estas: si los contendores, despues que ouies- íazienda (4), que non pudiesse escusarlo; o
sen metido el pleyto en mano dellos, comen- le acaesciesse enfermedad, o otro gran em-
oassen aquel mismo pleyto antel Juez ordi- bargo, por que non pudiesse entender en a-
nario (r) por demanda, e por respuesta. Ca quel pleyto. Ca por qualquier destas razones
si ellos quisiessen tornar despues a juyzio de que mostrasse el Juez de auenencia, deue ser
los auenidores, non los pueden apremiar de escusado; de manera que non lo deuen apre
oyrlo, si non quisieren. Esso mismo dezimos miar,
'" de' — - J -'—* por el
yr adelante -1 -pleyto
i — * —que reci-
:
que seria, si despues que el pleyto ouiessen biera en su mano , si non quisiere.
metido en mano de vnos auenidores, lo me-
tiessen en mano de otros. Ca estonce, ma- LEY XXXI.
guer que quisiessen tornar a los primeros,
non han porque oyr el pleyto, si non quisie- Por que razones pueden vedar a los Juezes
ren, nin los deuen apremiar, que lo oyan. de auenencia, que non se entremetan de los
Pero si una de las partes, despues que ouies- plejtos que les metieren en mano, maguer
sen metido el pleyto en mano de auenido- ellos los quisiessen librar.
res, mouiesse aquel mismo pleyto en juyzio
delante el Ordinario contra voluntad de la Enemistad ( i ) , es cosa de que se deuen to- Ley 4.
otra, caería porende en la pena (a), que fues- ' • - quando
dos rezelar. E porende, • *• alguno de
- los tit. l10.
- }£' %
se puesta sobre aquel pleyto, quando lo me- auenidores se descubriesse (a) por enemigo Recop.
LEX XXX. sed si in servum 9. §. fin. u b i Gloss. D . de recept. qui
Si partes dimisso arbitro vadant ad j u d i c e m o r d i - arbitr. et vide Glos. in 1. item si unus 1 7 . §. 1. eod. tit.
narium super eadem c a u s a , vel a s s u m u n t alium a r b i - et melius per Alberic. ibi. Et nota hic , quôd si arbitrum.
trum , si postea revertantur ad p r i m u m a r b i t r u m , n o n infamaverunt, nullo tempore tenetur eos recipere a r b i -
cogitur p r o n u n t i a r e : ítem si una p a r t i u r a , dimisso a r - ter. Quid tamen si arbiter sua culpa fuit ab eis infama-
b i l r o , ivit ad judicem contra voluntatem alterius par- t u s ? n u m q u i d tune erit excusatus? Alberic. dicit, q u ô d
tis , incidit in pœnam , et primus arbiter ampliùs n o n n o n in 1. licet i 5 . D . de recept. qui arbitr. argum. 1. si
cogetur. Idem si p a r t e s , aut altera earum vitupèrent merces 2 5. §. culpa? 4, D . locati: et ibidem d i c i t , q u ô d
turn. Idem si est Uomipeta, aut vadit in legationem u - si unus solus ex litigatoribus arbitrum infaraavit, a d h ù c
nivcrsitatis, vcl Regis , s e u c a u s a infirmitatis, s e u o b pro- poterit cogi judicare ad petitionem alterius ; ista tamen
pria nogotia, ve! magno impedimento occupatur. H o c lex dicit contrarium , ibi : O alguna délias. F o r t e p r o -
dicit. Habuit ortum à 1. ticrt autern Precio- i 5. D . de ré- cederet dictum Alberic. q u a n d o malitiosè, et data o p e -
ceptif, quiarbilrium,\xinc\a !. item si unusi'j .§. i . e o d . t i t . r a unus ex litigantibus, causa subterfugiendi a t b i t r i u m .
(i) Ante el Juez ordinario. Concordat 1. sed si in diffamaret a r b i t r u m , et sic limitatur ista lex.
servuin y. §. fin. cum 1. sequent, et I. liligatores i l . I ) . (4) Alguna cosa de sufazienda. L. licet I 5. D . de
dc recept. qui arbilr. recept. qui arbitr. et 1. aut, D . e o d ,
{%) Caería por ende en ¡apena. Concordat 1. si qnis
rein 3o. D. de recept. qui arbilr. Sed an h o c , quôd hic, LEX XXXI.
et ibi d i c i t u r , procédât in arbttratore? Bald, in 1. si quis Si arbiter propter novas inimicitías detectas fuerit
rem d i c i t , quôd non : cum arbitramentum sit qu;edam r e c u s a t u s , his coram ordinario j u d i e e p r o b a t i s , et p e r
transactio, in qua non admittitur peenitentia, 1. quani- eum p r o n u n t i a r e vetitus , sententiando nihil a g i t ; nee
fis, D . de transar, et idem tenet Angel, in 1. qui /idem, committitur pcena contra n o n obtemperantem. Idem est,
I), cod. ubi Paul, d i s t i n g u a , q u a d si non fuit oppositum si ob g r a t i a m , d o n u m , aut promissurn partis recusetur.
<le pendentia compromissi in a r b i t r a t o r e m , sit idem in Hoc dicit. Concordat 1. non distinguemus, §. cum qui-
a r b i t r o , q u o d i n arbitratore: si vero fuit oppositum, lune dam , D . de recept. qui arbitr.
procédât dictum Bald, et Ange!. Vide Lanfran. de Orian. (1) Enemistad. Vide dictam 1. non distinguemus
in tractât, de arbitr. fol. 8. col. i . u b i vult ; quod nihil 3 a . §. cum quidam il,. D. de recept, qui arbitr.
in hoc sit differentiae inter a r b i t r u m , et arbitratorem, (2) Se descubriesse. Et sic v u l t , quôd etiam si e s -
per fundamenta , qua; ibi poteris videre : et forte ista est sent inimicitise ante compromissum, p r o c é d â t quod hic
verior o p i n i o , cum hsec lex non distinguât inter a r b i - d i c i t u r , si fuerunt ignoratae: facit I. preetor i?>. §. p e -
t r u m , et arbitratorem ; et ante abitramentum prolatum, nult. D. de vacat. muner. et idem dicit Alberic. post
non potest dici transactio. Guyd. de Suz. in dicto §. cum quidam : et quid si talis
(3) Denostassen. Erit tamen causa c o g n i t a , u t in 1. inimicítia veniat ex cuica p a r t i s , vide Bart. ibi.
Torn. II. K 2
76 Tercera Partida. Titulo IV.
res, quando meten su pleyto en mano dellos, Leyjo
de alguna de las partes, despues que el pley-
to fuesse metido en su mano, puédele e de- que maguer non se acertassen todos en uno, tit. 4,
uele afrontar ante ornes buenos, que non sequando quisiessen dar juyzio , los que y fues- ¿b> 6'
sen, lo pudiessen fazer (1). Estonce dezimos, LeyT
trabaje de yr adelante por aquel pleyto, por-
que lo ha por sospechoso: por la razón que que en aquella manera que les fue otorga- tit. ig,'
do de las partes, el poder de librar el pley- l*- s-
de suso diximos. E si por auentura el non lo
t o , que assi deuen vsar dello, e non en otra °p"
quisiesse dexar por esso, la parte que se te-
mía del, lo deue mostrar al Juez ordinario.manera. Mas si a la sazón que el pleyto me-
E el, despues que esto le fuere aueriguado,tieron en su mano, non lo dixeren ; dezimos¿
que todos los auenidores deuen y ser, quan-
deue vedar al auenidor, que de allí adelante
non se entremeta de aquel pleyto. Esso mis-do ouieren a dar el juyzio, e lo que dixeren
todos a aquella sazón , o la mayor partida
mo dezimos, que deue fazer la parte que ouie-
dellos, esso deue valer. E si estonce (a) to-
re sospecha de los auenidores, por precio, o
por don (3), que dize que la otra parte lesdos non fuessen y presentes, el juyzio que
diessen non seria valedero ; maguer fuessen
ha dado , o prometido. E si el auenidor fues-
mas, e mejores, que los otros, que non se
se tan porfiado, que despues que el Juez or-
ouiessen y acertado. E esto touieron por bien
dinario le vedasse de oyr este pleyto, non lo
los Sabios antiguos, por esta razón. Porque
dexasse por esso; dezimos, que juyzio, o man-
damiento, que el fiziesse después,en razou pues que en mano de todos fue puesto el
pleyto simplemente, el sentido de cada vno
deste pleyto, que non deue valer (4). E por-
deue y ser mostrado, ante que y den su juy-
ende, la parte que non lo obedesciesse, non
deue caer en pena por esso. zio. Porque, por auentura, tales razones pu-
dieran y auer dicho, si ouiessen estado pre-
LEY XXXII. sentes, que por ellas seria dada la sentencia
Ley 4,
Que es lo que deuen guardar, e fazer los de otra manera. E otrosí dezimos, que se de-
tit. 21 Auenidores, quando quieren dar juizio. uen guardar los Juezes, de auenencia, de
lib. 4,
Reeop. Otorgan poder las partes a los auenido- non dar juyzio en ninguno de aquellos dias,
(3) Por precio, 6 por don. Adde 1. sed et si in ser- bus feriatis. Et ñeque arbitri, nec arbitratores pronun-
vum g. §. sunt et alii 3. et ibi Glos. D. de reccpt. qui ar- tiare possunt de rebus alus in compromisso non con-
bitr. et ista lex ampliat dispositionem illius §. ut tunc tends ; possunt tamen de fructibus rei, licèt in compro-
nec volens sententiam dicat, si pars hoc petat : potest ta- misso non caveatur. Et si plures sint controversia?, de
men arbiter recipere pecuniam , ut det sententiam , ut quibus est compromissum, possunt de qualibet separa-
in I. 3. §. ait prœtor a. D. eod. si recipit pro salario, tim pronuntiare, nisi in compromisso caveatur, quód
ut ibi dicit Alberic. Vide 1. in sacris 12. §. 1. C.de pro- uno jüdicio de omnibus pronuntient. Hoc dicit.
xim. sacror. scrinior. lib. 12. -vide Bald, in 1. 2. C. de (1) Lo pudiessen fazer. Concordat 1. non distin-
sentent, eoc peric. récit. guemus 32. §. cumin plures i 3 . D. de recept. qui arbitr.
(4) Non deue valer. Pondera istud verbum : nam (2) Esi estonce. Concordat 1. item 17.5. 5. c u m l .
in dicto §. cum quidam 14- l- non distinguemus 32. sequent. D. de recept. qui arbitr. et ibi per Glos. quód
non dicitur, quôd sententia non valeat; sed quód per non posset unus alteri committere animi sui motum : et
exceptionem doli liberabitur à poena: imo videtur ibi es- ibi Bart. etiam extendit hoc procederé, etsi présentes
se casus, quód licet arbiter recusetur, sententia post scirent de intentione absentium, undè non possent ab-
recusationem latam tenet; licet competat exceptio doli sentes dare vota sua per scripturam. Sed quid si unus,
contra illam ; et ila allegat ilium textum Abb. in cap. aliis prsesentibns, et tacentibus, proférât sententiam,
non sine, column. 4> de arbitr. Die ergo , quód si prac- an teneat ? Glos. ibi dicit, quód sic : quae procedit se-
tica hujus legis servetur, et recusans arbitrum, adeat cundum Lanfran. de Orian. in tract, de arbitr. fol. 5.
judieem ordinarium , modo de quo liic, qui prohibeat col. 4- tribus concurrentibus : quód alii sint présentes,
arbitro sententiam dicere ; quód tunc sententia non te- et quód fuerint tacentes, et quód inter eos prsecesserit
nebit, et pars erit tuta à petitione pcense, licet nullam tractatus de arbitrando : et dicit ita in disputatione sua
exceptionem doli opponat contra sententiam. Si vero dixisse Signoro: et vide Joan. Andr. in cap. cum ab uno,
ordinarius ad hoc non adeatur, sed tantùm arbiter re- de re judie, lib. 6. quod nota, nam ista lex suprà di-
cusetur , tunc procedet, quod habetur in dicto §. cum xit; Dixeren todos, quod videbatur faceré in contra-
quidam, et quod Abb. dicit in dicto cap. non sine ; vel rium , sed satis videntnr dicere prsecedentibus prsemis-
potest dici, quód istud verbum, non deue valer , intel- sis, et facit quod infra snbdit : El sentido de cada uno
ligatur exceptione doli opposita , ut in dicto §. cum qui- deue y ser mostrado, ante que den su juyzio: et in mate-
dam, et istud forte verius : et adde 1. 17. ad fin. tit. a 3 . ria hujus legis vide Specul. tit. de arbitr. §. fin. versic.
ead. Partit. postrema ad sententias, cum sequent, et fol. 4. illius g.
LEX XXXI I. fin. et adde, quód etianisi unus juret sibi non liquere
Si plures sint arbitri, omnes debent convenire, et de causa, non possunt alii pronuntiare ilîo absente, se-
sic vota sua explicare; et sententia, absente uno lata, cundum Alberic. in dicta 1. sicuti 1ft-ff.de arbitr. Quid
licèt per quamplures, et meliores proferatur, non te- si unus de arbitris malitiosè se absentât? Vide cap. 2.
net. Item arbitri non debent pronuntiare diebus feriatis, de arbitr. lib. 6. ubi Glos. dicit, illam decretalem non
nisi sit de casibus , in quibus et judex ordinarius pos- procederé in foro sseculari in terris, quae non sunt de
set; arbitratores tamen possunt pronuntiare etiam die- temporali jurisdictione Eecîesi».
De los Juezes, etc. 77
aue son defendidos (3) de judgar, de que di- cosa, sobre que es la contienda entre las par-
jimos en el Titulo de los Demandadores ; si tes. Ca bien como ellos pueden dar juyzio so-
non fuesse por aquellas mismas razones, por bre la cosa principal; otrüsi lo pueden fazer
nue lo pueden fazer los Juezes ordinarios. Pe- en razón de los frutos j o de las Otras cosas (7),
ro si los auenidores (4) fuessen en tal manera que nascieren,,o salieren della. Otrosi dezi-
puestos de las partes, que ellos puchessen li- mos, que si muchos fueren los pleytos, o las
brar todas las contiendas, que eran entre contiendas, que son metidas en mano de los
ellos por auenencia, en qualquier guisa que auenidores , que sobre cada vna délias (8)
ellos touiessen por bien ; estonce dezimos, deuen, e pueden dar su juyzio. Fueras ende,
que valdrá su juyzio, maguer lo diessen en si a la sazón que el pleyto fue puesto en su
día de los que son a los otros defendidos de mano, dixeron las partes, que todo lo libras-
judgar. E aun dezimos, que se deuen mucho sen en un juyzio. Ca estonce non lo podrían
guardar, que non se entremetan de librar fazer, si non en aquella guisa (9) que de co-
otro pleyto (5), si non aquel que les fue en- mience les fue otorgado, quando los esco-
comendado. Fueras ende en razón de los fru- gieron.
tos (6), o de la renta, que salió de aquella
(3) Que son defendidos. Ergô nee in diebus feriatis t u m , an separatim de qualibet r e , seu a r t i c u l o , vel i n -
ob publicam laetitiam, vcl necessitatem h o m i n u m , etiam simul pronuntiaret : et ibi Glos. ponit diversas o p i n i o -
cogenle praetore: et sic non p i o e e d i t , quod habetur in nes , et AEO. in sumrna tenuit illam opinionem , q u a d
1. si feriatis 3 6 . ff. de recept. qui arbitr. quatenus ibi deberet de omnibus p r o n u n t i a r e : quia sic praesumitur
d i c i l u r , valere sententiam diebus feriatis, cogente prae- esse de volúntate compromittentium : et idem tenet Hos-
tore. Si tamen dies compromissi exitura s i t , et non pos- t i e n s . in sumiría de arbitr. §. qualiter: et tenet etiam J a -
t i t p r o r o g a r i , poterit arbiter p r o n u n t i a r e : quia néces- cob, de Rav. et Alberic. in dicta 1. qui tamen , et ibi
sitas u r g e t , et pietas suadet, secundum Jacob, de Rav. Bald, et de j u r e c o m m u n i videbatür hsec communis opi-
et Alberic. in dicta I. si feriatis ; etiamsi essent feriati n i o , q u a n d o eodem tempore fuit compromissum d e
in honorcm Dei. Vide tamen Alberic in 1. si de meis, §. o m n i b u s . Bart. tamen ibi dicit, q u ô d si compromissum
fin. ubi hoc non admittit in feriis introductis o b h o n o - fuit de p l u r i b u s capitulis, quae u n a p a r s petebat c o n t r a
rcm D e i ; et sic quod habetur in dicta 1. si feriatis, de a l i a m ; et possit tunc separatim p r o n u n t i a r i , nisi aliud
coactione praetoris, procedet forte q u a n d o nécessitas ur- actum s i t , argum. 1. etiam 2 9 . §. l.ff. de minor, si verô
get , et feriie sunt ob necessitatemhominum. S e d a n sen- permixtim quaestiones inferebantur ab u n a parte in
tentia data die feriata, consensu partiuni expresse-, vel aliam , et ab alia in aliam; t u n e d i c i t , quôd p r o p t e r n a -
tácito postea interveniente, confirmetur? Vide Bald, d i - turam conventionis , et r e c o n v e n t i o n s debeant una s e n -
centem , q u o d non ; loquitur tamen in judice in 1. curri tentia terminari : et ista lex videtur a p p r o b a r e illam
antea, col. 3 . C. de arbitr. quod sine d u b i o procederet o p i n i o n e m , quôd nisi sit d i c t u m , quôd de o m n i b u s p r o -
in feriis, quibus parles non possunt r e n u n t i a r e ; in aliis n u ü t i e t u r i n s i m u l , potest arbiter separatim p r o n u n t i a -
v e r o , veluti in feriis m e s s i u m , videtur Bald, idem vel- r e , ut et dixit Bart, in primo m e m b r o : sed an p r o c é -
l e ; Lanfranc. tamen de Orian. tenet, quôd tunc senten- dât , q u o d dixit Bart, in secundo m e m b r o de conventio-
tia ratificaretur: vide eum in tract, de arbitr. ultima par- n e , et reconventione , d u b i u m est; quia coram a r b i t r o
t e , quxst. 3 i . sed dictum Baldi videtur de j u r e verius. n o n habet locum reconventio , u t in cap. cum dilectas,
(/i) Pero si los auenidores. Adde Specul. tit. de eod. tit. et Lanfran. de Oria, in tract, de arbitr. 5. p a r t ,
arbitr. §. fin. col. penult, versic. sed numquid amicabilis quaest. 1 6 . d i c i t , q u ô d poterit procederé dictum Bart,
compositor, et vide quae i b i , et in §. piaeced. et seq. d i - q u a n d o lites conventionis, et reconventionis p e n d e b a n t
cit in materia hujus legis. coram judice o r d i n a r i o , et de omnibus fuit compromis-
(5) Librar otro pleyto. Vide quae dixi suprà 1. 2 ? . sum in arbitrum ; vel q u a n d o à principio factum fuit
in glos. incip. collige, et vide Lanfran. in tract, de ar" compromissum super o m n i b u s , quœ ab u t r a q u e parte
bitr. fol. 5. col. 4- >D fine, cum sequent, et quae notât peterentur : et quôd dictum cap. cum dilectus intelliga-
Angel, in 1. cum aquiliana, ff. de transact, et Alberic. tnr , quando tantùm fuit compromissum super una lite,
in 1. non distinguemus, §. de officio ,ff. de arbitr. et pars altera volebat reconvenire alteram coram a r b i -
(6) De los jrutos. Adde Glos. in 1. non distingue- t r o ; et ita intelligendo erit notabilis limitatio ad islam
mus 3 a . §. de officio, ff. de recept. qui arbitr. et intel- legem. Mihi videtur quôd ista lex generaliter loquens,
lige de fructibus perceptis post litis contestationem, ut generaliter intelligatur; sive plures quaestiones inferan-
in 1. œdilesiS. §. item sciendum S.ff. de œdilitio edicto t u r ab una parte, sive à diversis : quia eadem est ratio, et
non de perceptis a n t e , secundum Jacob, de Rav. et A l - n o n militât regula, quae alias est in reconventione, cum
beric. indicio §, de officio; quod intelligcrem , nisi lis materia reconventionis non habet locum in a r b i t r o , et
esset super petitione haereditatis : quia fructus augent cum compromíttííur, omnes dicuntur conventiones à
haereditatem, 1. item veniunt s o . §. item non solum 3 . parte p a r t i : et hoc est de mente Alberici ibi cum dicit:
et §. fructus , ff. de petit, hœred. Si cnim principaliter quilibet ageret, t u n c essent p l u r a
judicia, et super quolibet posset p e r se p r o n u n t i a r i .
(7) De las otras cosas. Veluti de usuris in casibus,
in quibus sunt permisse, vel de aliis accessionibus. (9) Guisa. Q u i d si fuit apposita clausula , quôd b i s ,
(8) Que sobre cada vna délias. Habet ortum à 1. et pluries possent p r o n u n t i a r e ? Vide Bart, et Bald, in
qualem 19. §. diccre, et à 1. quid tamen 2 1 . ff. de re- dicta 1. quid lamen 2 1 . u b i q u ô d hace clausula non p o -
ccptisquiarbitr.Elvidctuv hseclex determinare d u b i u m , test operar!, ut arbiter posset corrigera sententiam,
quod ponit Glos. in dicta 1. quid lamen; videlicet q u o d quam protulit; et intellige , ut h a b e t u r in dicta 1. quid
praesumatur in d u b i o , q u a n d o n o n fuit expresse dic- tamen.
78 Tercera Partida. Titulo IV.
L E Y XXXIII. delante cae en pena la parte, que non quiere
fazer lo que le mandaron. Pero si demandas-
Cómo los Juezes de auenencia pueden po- se la pena después de quatro meses, por ra-
ner plazo a las Parles en su Juyzio, a que zón que non fuera complido el mandamiento
sea pagado, e cumplido, lo que mandaren de los auenidores, si la parte a quien la de-
fazer en el. mandassen, quiere cumplir luego el manda-
miento dellos, non es temido de pechar la
Ley 4. Mandan los Judgadores de auenencia a las pena, cumpliéndolo (4) assi como dize. Como
iíb 4 P a r t e s e n s u j u y z i ° i °i u e ^ e i i ' ° f a g a n alguna quier que si después del plazo (5), que pu-
Recop. cosa, e ponen plazo a que lo cumplan. E por- sieron estos Judgadores en su juyzio, gela
ende dezimos, que las partes deuen cumplir demandassen, non se escusaria della ; maguer
su mandamiento, fasta aquel plazo que les dixesse (6), que queria complir el manda-
fue puesto. E la parte que lo non fiziesse, de- miento dellos. Esto touieron por bien los Sa-
be pechar a la otra, la pena que pusiessen bios antiguos, por esta razón. Porque mas
entre si, quando metieron el pleyto en ma- fuerte cosa es, despreciar el mandamiento de
no de amigos. E non se puede escusar, dicien- los Judgadores (7), quel de la ley por que
do que los Juezes non pueden dar este plazo, juzgan. Porque mas ligeramente puede orne
pues non les fue otorgado poderio de lo fa- estorcer de la pena de la ley, quando cayere
zer. Ca maguer (i) assi fuesse, bien lo pue- en ella, que de la que ponen los Judgadores
den poner por razón de su oficio. E si por en su juyzio.
auentura diessen juyzio, non señalando tiem-
po en que lo cumpliessen ; estonce dezimos,
que han las partes (2) plazo, para cumplirlo,
fasta quatro meses (3). E de aquel tiempo a-
fidejussoribus, de quibus ibi, etproceditur super lite feratur ad proxinxum versiculum , quando compromis-
principali in gradu appellationis, vel reclamationis, et sum fuit sine pœna, non probaret quod dixi: sed hodie
confirmatur sententia: an et tunc posset, solvendo pœ- attends dictis legibus de Madrid, et dicta declaratione
nam corapromissi, liberari à condemnatione, et recupe- nova, indubium est tenere emologationem, etiam in
rare res, in quibus fuit facta executio vigore sententise? compromisso pœnali, cum detur actio ex sententia arbi-
Videtur, quôd sit dicendum, quod possit, ut dixi supra: tri, et executionimandetur : et sic cessant radones Doc-
cum hoc insit compromisso, ut soluta poena, lieeatrece- torum.
dere à judicatis, et per text, in 1. obligationum ferè 44- (5) Que se pagauan. Sufficit iste consensus , licèt
§. fin. D. de action, et obligat. et 1. apud Celsum 4. §• subscripiio non intervenerit, ut habetur in cap. per tuas,
Labeo 7. D. de dolí except. I. ita stipulants 115. D. de et ibi notât Abb. de arbitr. Et quid si partes dicerent,
verbor. oblig. et ibi Jas. col. 17. cogita tamen, quia non contradicimus ? Vide 1. ne in arbitris !\. C. eod. et
quodammodo videntur obstare verba dictse legis de Ma- ibi Bald, et etiam Bald, in cap. quintavallis, de jure ju-
drid; sed quod dixi, sequitatem habet, et ista 1. quse solu- rando.
ta pœna, libérât non parentem sententise arbitri: et quia (6) O si se callassen. Et quid si reclamaret infrà
hoc idem erat de jure Canónico, ut in cap. dilecti, ubi decern dies, non tamen notificaret judicireclamationem,
Glos. final, de arbitr. sed clandestine fieret ; an sufficeret ? Vide Salie, in 1. cum
(3) E non sera despues. Poterit tamen agi, si inter- antea 5. C. de arbitr. ubi dicit, quôd debet esse nota
vene stipulatio certi condictione ad intéresse, ex quo reclamatio arbitro, vel adversario.; et quôd aliàs non
fuit promissum parère arbitro, ut in 1. diem 27. §. fin. sufficeret. Credo etiam, quôd sufficeret offerre reclama-
D. de recept. qui arbitr. et idem hodie de jure Ordina- tionem judici, qui de ea debet cogtioscere, attends le-
menti, etiamsi stipulatio non intercédât, sed nuda pro- gibus novis hujus Regni; quidquid de jure in hoc ibi
xnissio, prout erat etiam de jure Canónico, ut in cap. • dixerit Salicet.
per tuas y et ibi Abb. col. 2. de arbitr. Sed est dubium (7) Al juez ordinario. Concordat diet. 1. cum an-
super sestimatione hujus interesse, an sestimentur ipsa res tea 5. C. de arbitr. Et adverte benè, quôd tota ista lex
petita, vel expensa? litis ? et Doct. in dicto §. fin. nihil in loquitur in arbitro, licèt Rodericus Süarez in repet. 1.
hoc dicunt. Innoc. in cap. per tuas, de arbitr. dicit, post rem judicatam , fol. 116. col. 4- intelligat istam 1.
quôd non aestimabitur interesse rei petitse : quia aut non etiam ut"loquatur in arbitratore , dicens, earn esse val-
erat sua , et nihil sibi interest; aut erat sua, et remanet de notandam ad hoc, ut sententia arbitratoris, si sit emo-
sibi actio ad petendum, ut is. 1. siquis rem 3o. D. de logata expresse, vel tacite per lapsum decern dieruin,
recept. qui arbitr. Hostiens. ibi tenet contra : i m ó quôd mandetur executioni per jndicem ordinarium, contra
totum sestimetur, et habeatur pro interesse; et Joan. notata per Bart, in 1. societatem 76. §. arbitrorum, D.
Andr. nihil firmat, sed refert simplicité!' opinion. Abb. pro socio; cujus dictum est veruin, licèt non per istam
ibi: In casu quo ex arbitrio competeret actio ad ejus exe- legem : probatur tamen per 1. 2 3. supra eod. ubi loqui-
cutionem, ut quia fuit juratum, vel emologatum, tenet tur in arbitratore ibi: Valdrá el juyzio, o la auenen-
opinionem Host, sed ubi non posset peti executio sen- cia que ellos fiziessen entre ambas las partes : et hodiè
tentise, tenet opinion. Innoc. et cum hodie per dictas le- est sine scrupulo , attenta 1. de Madrid, quae hoc per-
ges Regni possit peti executio sententise arbitrorum, et- mittit, et jubet ; unde hodie in Regno sententia lata per
si non sit emologata, videtur, quôd secundum opinio- arbitratorem publiéeexcomniunicatum non teneret, cum
nem Abb. et Host, sestimetur etiam interesse rei petitse, executionimandetur sententia arbitratoris per leges Reg-
seu fiat executio in ipsa re : et bené facit dicta declara- n i : et probatur ex his quse tradit additionator Bart, in
tio nova, quse tantùm se fundat in consensu partium com- 1. si quis arbitratu 43. col. fin. D. de verb, obligat. alle-
promittentium : nec ad hoc obstare videtur dicta 1. de gans Angel. in dispulatione sua, duo adinvincem litigan-
Madrid, cum dicit de appositione pœnse : nam non se tes: et si ista lex Partitse comprehenderet etiam arbitra-
fundat in hoc illa dispositio ; sed récitât ibi in hoc, quod torem , tolleret maximum dubium, quod de jure com-
dicitur de pœna, contingentiam in facto : nam idem erit r muni est inter Doctores ; infra quantum , scilicet, tem-
et si non apponatur pœna. pus debeat peti reductio ad arbitrium boni viri à senten-
(4) Las partes por bueno. Probatur ex ista lege, re- tia arbitratoris, de quo per Bart, in dicto §. arbitrorum,
ferendo earn ad prsecedentia, quôd sententia arbitri ubi Aîberic. dicebat, eommuniter teneri, posse peti us-
emologatur, etiam si fuit pœna apposita in compromis- que ad triginta annos; et idem tenet Lanfran. de Oria-
so. De jure commuai fuerunt in hoc opiniones , et com- no in tractatu de arbitr. qusest. 20. ultimse partis. Spe-
munis erat opinio , quôd ubi erat clausula rato manen- cul. tamen in titul. de arbitr. %. sequitur, fol. 2. versic.
te pacto, haberet locum emologatio, etiam in compro- sed infra quod tempus, dicit, quôd tutius est, quôd pe-
misso pœnali; ut tenuit Glos. in 1. a. D. eod. Bart, in 1. tatur infra decennium : et secundum Joan. Andr. ibi in
ait prœtor 5. D. de re judie. Alberic. in dicta 1. 2. et addit. ista opinio fuit Guilliel. de Suza in sua summa, et
Bald, in 1. 1. C. eod. si verô non erat ista clausula, di- ténet istam etiam Abb. in cap. quintavallis, col, 7. de
cunt, quod non emologatur. Si tamen ista nostra lex re- jurejurand. per fundamenta, de quibus ibi per euro,
De los Juezes, etc. 81
se dada por otro Juez, de aquellos que han ze algunos pleytos, o cosas ágenas, por man-
poder de oyr, e librar todos los pleytos. dado del dueño délias. E ha norae Persone-
ro, porque paresce, o esta en juyzio, o fue-
TITULO V. ra del, en lugar de la persona de otri.
T eveí D e las mayorales personas, sin quien non Quien puede fazer Personero.
«i'i '«¡'- puede ser ningund juyzio, según dixeron los
5 11
'R ' '' Sabios, assi como del demandador, e del de- Todo orne que fuere mayor de veinte y Ley 7.
*' "" mandado, e del Judgador que los libre, alie- cinco años (1), e que non estouiere en po- '.'*• 25-
mos fablado assaz cumplidamente en los tí-der de otri (2),assi como de su padre, o de ¿ e ' cop '
su Guardador, e fuere libre, e en su memo-
tulos ante deste. E agora queremos mostrar,
ria (3), puede fazer Personero, sobre pleyto
de las otras personas que son como ayudado-
res. E porque las mas vegadas el demanda- que le pertenezca. Empero casos señalados
dor, o el demandado, non pueden, o non son, en que podría poner Personero, el que
quieren venir par si mismos , a seguir sus e:touiesse en poder de su padre; assi como
pleytos ante los Judgadores, por algún em-si ouiesse a auer pleyto, sobre cosa que per-
teneciesse al fijo tan solamente, e que non
bargo, o enojo que recelan de recebir ende;
ha menester que pongan otros en sus luga- ouiesse el padre que ver en ella, que fuesse
de aquellas , que son llamadas castrense, vel
res por Personeros, que les ayuden, e los si-
quasi castrense peculium, según dize en el
gan. E porende queremos fablar en este titu-
titulo (4), que fabla del poder que han los
lo dellos. E primeramente mostrar, que co-
padres sobre los fijos. Esso mismo seria, si
sa es Personero. E por que ha assi nome. E
el padre embiasse su fijo a Escuelas (5), o en
quien lo puede fazer. E qual lo puede ser.
E en quales pleytos. E en que manera deue otro camino (6), e le acaesciesse cosa, en
yendo alia, o en seyendo , por que ouiesse de
ser fecho. E que es lo que puede fazer el Per-
moiier pleyto contra otro , o otro contra el.
sonero. E como, e quando se acaba el oficio
del. O seyendo el fijo en el lugar do solia morar
L E Y I. su padre, o en otro en que ouiesse algo, e
non fuesse el padre en el lugar (7), o en la
Que cosa es Personero, e que quier dezir. tierra , e acaeciesse tal cosa , por que ouiesse
Lry 2. a mouer pleyto sobre ella por razón de su
2
lib. 2. Personero (i) es aquel, que recabda, o fa- padre, en demandándola , o en defendiendo-
ll «cop.
d i c e n t , qnód hate opinio habet magnara sequitatem , u t (2) En poder de otri. Adde 1. filiusfa.mil. 8. et 1.
litium materia auferatur. servum quoque 3 3 . D . de procurât.
(3) En su memoria. Adde Specul. ubi supra, versic.
T I T U L U S V. DE P R O C U R A T O R I B U S . ítem quod est constitutus , 1. furiosi 4 o. D. de regul. ju-
ris.
L E X I. (4) En el titulo. Titul. 1 7 . Partit. 4. 11. 6. et 7.
Est p r o c u r a t o r , qui aliena ncgotîa, vel lites m a n d a - vide 1. a. D. ad Maced.
to domini fractal ; et dicitur personerius, quia in j u d í - (5) A Escuelas. A d d e l . si longius 1 8 . §. i . D . de
e l o , vel e x t r a , stat loco alterias personae. Hoc dicit. jud. et 1. sed si unius 17. %. filiofamil. 1 t . D. de injur.
( i ) Personero. Concordal 1. i . D . de procurât; et ad intellect, hnjus ¡fgis vide Pau!, de Castr. in dicta J,
LEX 11. « longius, §. 1. et ibi vide in glos. quid si filius esset
Potest constituere procuratorem major xxv. annis, minor. Et filius potest conveniri in studio coram R e d o -
ti non sit sub patris p o t e s t a t e , vel c u r a t o r i s , et si est r e , vei alio judiea etiam sine consensu patris, quia fi-
liber, et sana? mentis ; Alius tamen faniil. in castrensi lius in hoc habet legitimam personam per istam legem;
peculio , vcl quasi castrensi , potest constituere p r o c u - ita Bald, in dicta 1. si longius, §. 1.
ratorem : idem , si pater mittat enm ad s t u d i u m , vel alU (6) O en otro camino. Vel causa mercantia?, vel
bi, ct quid ei ibi c o n t i n g a t , vel in via , p r o p t e r q u o d alias, quia hsec sunt exempla Bald, in 1. si longius , §. 1.
debeat litem moveré. Idem si in absentia patris pro suis, suprà allegata.
et paternis negotiis; d n m tamen in paternis prsestet cau- (7) En el lugar. Nee ejus p r o c u r a t o r : nam si esset
tionem de rato. Item E p i s c o p i , et C a p i t u l a , et Conven- ibi p r o c u r a t o r p a t r i s , filius non posset agere; nam con-
tus , et Magistri Ordinuin Militarium cum auctoritate junctus non admitlitur contra voluntatem c o n j o n c t i , u t
suorum Conventuum , et Universitatum possurit consti- in 1. Pomponius 40. §. fin. D. de procurât, et infrà eod.
tuere procuratorem. Hoc dicit; 1. 10. et notât Specul. tit. de conjunc.tapersona, versic.
( i ) Mayor de veynte y cinco años. Nam minor xxv. item quod agit : inteUige tamen, si procurator patris vel-
annis non constituit p r o c u r a t o r e m , 1. naque tutores i l . let a g e r e ; nam si n o l i t , filius a d m i t t i t u r , seu alius con-
et 1. non eo minut i 4. C. de procurai, et per Specul. tit. j u n c t u s , u t in 1. si longius 18. §. 1. D. de judie, et ibi
de procurât. %. ratione quoque, versic. itemque consti- Paul, de C a s t r o : idem Paul, in 1. cum prestar 1 1 . in
tuent erat minor. p r i n c i p , D . eod. titul.
Tom. II,
8a Tercera Partida. Titulo V.
la. Ca en qualquíer destos casos sobredichos, miento de su Guardador. E si por auentura
podría el fijo demandar, e dar Personero, el mismo lo diesse por si, non gelo otorgan-
también para demandar, como para defender do su Guardador, si tal Personero fiziere al-
las cosas, que le perteneciessen a su padre, o guna cosa en juyzio, que sea a pro del huér-
a el, cada que el padre non estouiesse de- fano (a), vale. Mas si diessen juyzio contra
lante. Pero en las cosas que perteneciessen al el, o fiziessen alguna cosa que fuesse a su da-
padre, deue dar recabdo (8), que el padre ñ o , por razón de aquella personería, non
aura por firme, lo que el, o su Personero fi- valdria. E otrosi dezimos, que el Guardador
zieren. Otrosí dezimos, que Obispo p"or si, non puede dar por si (3) Personero, para fa-
en las cosas que a el (g) pertenescen, e Ca- zer demanda, o respuesta en juyzio por el
bildo (10), e Conuento, elos Maestres délas huérfano, si el primeramente por su persona
Cauallerias, con otorgamientos ( n ) de sus non comiença el pleyto por demanda, e por
Conuentüs, e los Concejos ( r 2) ; que cada vno respuesta. Mas despues que lo ouiere conien-
destos puede fazer Personero, en los pleytos çado assi, bien lo puede fazer, si quisiere.
que les pertenescen, en juyzio, e fuera de
juyzio. LEY IV.
L E Y III.
Como puede dar Personero por si, aquel a
quien demandassen por sieruo.
Como el menor de xxv. años puede dar Per'
soneroporsi, con consejo de su Guardador. Andando algún orne por libre, e non bi-
uiendo so poderío de otro, si alguno mouies-
Menor (1) de veynte e cinco años puede se (1) demanda contra el, demandándolo por
dar Personero por si en juyzio, con otorga- sieruo, en tal pleyto como este bien podría
(8) Deue dar recabdo. Adde 1. Pomponius 4o. §. ista Jex ponat speeialitatem inistis magistris alicujus mi-
fin. et ibi Glos, D. eod. et 1. exigendi 12. C. de procu- litias , ut ipsi in rebus conventuum, seu communibus,
rat. et infra eod. 1, 10. et Paul, distinguentem, quando non possint constituere procuratorem sine eorum cbn-
debet caveri de rato, vel non , per filium agentem , in ventibus, seu sine eorum assensu ; quod est menti te-
dicta 1. si longius, §. 1. D. de Judie. nendum;
(9) Que a el. Aide cap. pernio 9. de procurator, et (12) Ë los Concejos. Adde 1. i . § . quibus, D. quod
non intelligas hoc verbum i b i , que a el pertenescen, ut cujusque universit. nom. et 1. nec civitatis 74. D. de pro-
excludat, quôd non possit dare procuratorem pro rebus curât.
sure ecclesise, vel capituli: nam, ut nptabiliterdicit Spe- LEX 111.
cul. in ul.de actore, fol. 7. versic. breviter autem , Epis- Minor xxv. annis potest cum curatoris auetoritate
copi, Abbates , et alii praelati possunt agere, et conve- eonstituere procuratorem ad litem. Nam si sine curato-
niri sine consensu capituli. Nee est vis, an sint bona re earn constituât, valet judicatum pro eo , sed non
distincta inter prselatum, et capitulum, vel non: quia contra eum : curator autem, seu tutor per se non potest,
semper prselatus est omnium administrator, etiam eo- nisi prius lis per eum contestetur. Hoc dicit.
rum quorum fructus cédant in usus capituli; nisi con- (1) Menor. Concordat 1. ñeque tutores 11. et 1. non
ventos , et capitulum Priorem , vel alium administra- eo minus 14. C. de procurât.
torem, vel ministralem perpetuum, vel temporalem ha- (2) A pro del huérfano. Vide quae dixi supra ead.
beat, qui eornm causas agat ; vel alia consuetudine, Partita, tit. 2. I. 11. et vide Abb. in cap. causam quœ,
vel constitutione legitime facta ordinatum sit, pro qua de judie, penult, et fin. colum. et limita, nisi opponere-
parte prselatus, vel conventus agat; vel nisi alias divisa tur exceptio minoris setatis , et judex negligeret : nam
sit administratio inter eos : et in omnibus casibus, in bene posset appellari, et sic non teneret actus favore
quibus potest prselatus agere, et convèniri, potest con- minoris, secundum Bald, in cap. 1. col. 3. de rescript.
stituere procuratorem > ut in dicto cap. petitio, et notât adde Jas. in dicta 1. non eo minus.
Specul. tit. de procurât. %. ratione, col. 1. versic. por- (3) Por si. Id est, ex sua persona: actorem tamen
ro , et vide latè per Abb. et Doct. in cap. edaceri, de constituere potest, ut in dicta 1. nec tutores, ubi Glos.
rescript, et adde eumdem Abb. in cap. petitio, isto tit. et de forma constitutionis istius actons, vide 1. 96. tit.
ubi de quolibet beneficiato administratore eeclesise ; et 18. infra end. Part, et vide quae ibi dicani.
procedit hoc etiain ante litis contestationem : Abb. in
dicto cap. edoceri, col. 4> LEX IK
(10) E Cabildo. Intellige in bonis divisis: nam in Stans in possessione libertatis potest in causa status
communibus non posset sine Episcopo, cap. causant 1. ad suam defensionem procuratorem constituere, et lite
de judie. contestata, potest etiam ad debita exigenda. Si sit in
(11) Con otorgamientos. íta erat opinio Glos. in possessione servitutis , et in libertatem proclamet, non
cap. edoceri, de rescript, sed Innoc. et Doctor, commu- potest, nisi per se, litem exercere; nisi alius absque
niter, secundum Abb. ibi tenent, quod solus prselatus si- mandato, favore libertatis, pro eo proclamet, sive sit
ne consensu capituli possit: procederet tamen ista lex, consanguineus, sive non. Hoc dicit. Ortum babuit ista
et opinio diet* Glos. secundum Innocent, et Doctores lex à 1. servum quoque 3 3 . D. de procurât, et C. de as-
ibi, quando prselatus vellet faceré procuratorem gene- sert, toll. 1.1.
ralera, et perpetuum: quia, cum hoc computetur inter (1) Si alguno mouiesse. Vide dictam 1. 1. in prin-
ardua, debet fieri de consensu capituli; vel die, quôd cip. C. de assert, toll.
De los Personeros. 83
fazer Personero por si, que lo defend.esse. maguer elotro non lo fizîesse señaladamente
Otrosí dezimos, que simouiesse(a) demanda su Personero. E aun tanto encarecieron los
contra otros, de dineros, o de otra cosa cual- Sabios la libertad , que non tan solamente to-
quier, bien puede dar Personeros por s i , pa- uieron por bien, que los parientes pudiessen
ra demandarlo en juyzio. E esto dezimos que razonar, por aquel que touiessen a tuerto por
puede fazer, después que el pleyto en que lo sieruo, sin carta de personería; mas aun otro
llamandauan por sieruo, fuere comencado (3) estraño qualquier, que lo pudiesse fazer, ma-
por demanda, e respuesta. Mas el que ando- guer non fuesse su pariente: porque todos
uiesse por si< ruó, e estouiesse so poderío de los Derechos del mundo (7) siempre ayudaron
otro, maguer quisiesse mouer pleyto (4), con- a la libertad.
tra aquel que lo tiene en su poder, para salir L E Y V.
deseruidumbre, diziendo que era libre; en
tal caso como este dezimos, que como quier Quien puede ser Personero, e a quien es de-
que podría razonar por si mismo, non podría fendido que lo non sea.
dar otro por su Personero. Empero quando
tal pleyto acaesciere, dene el Judgador apre- Ser puede (r) Personero por otri, todo Ley 7.
miar al que el tal orne touiesse en su poder, orne a quien non es defendido por alguna de li}- 25.
que se pare a derecho con el, e tomar del tal las leyes deste nuestro libro. E aquellos (1) ¿ e c '
segurança (5), por que el otro pueda segura- a quien lo defienden son estos : el menor (3)
mente demandar, e razonar su derecho. Otro- de veyrite e cinco años , e el loco, e el desme-
sí dezimos, que si algún su pariente (6) qui- moriado, e el mudo (4), e el que es sordo de
siesse razonar por el sieruo, diziendo por de- todo, e el que fuesse acusado sobre algún
recho que deue ser libre, que lo puede fazer, gran yerro (5), en quanto durasse la acusa-
(a) Que si mouiesse. Iste scilicet, qui p r o v o c a t u r p i t u r sententia p r o libértate ,-1. sisercus ¿egcitus 5 o . D .
de libértate ¡n servitutem : ct ñola istam legem , quia eod. a d d e aliud in 1. verum 5 8 . D. de manumis. testam.
limitât I. cum status 5. C. deordin. cognit. et in 1. cum servus , D . de adim. légat, et in 1. quidam,
(3) Fuere comenzado. Quia lite contestata p r o li- ita , §. si quis , et ibi Paul. D . ad Trebel. et vide Bald,
bero habetur , ut in 1. ordinata it\. D . de liber, causa, in 1.1. C. si secundo nupt. mulier. et in 1. captatorias,
et I. lite i/|. C. eod. et concordat 1. scrvum quoque 3 3 . C. de testam. milit. et vide quod habetur in cap. cum re-
%. cum vera, qui de statu, D. de procurât. Qui etiara demptor , in text, et Glos. 1 1 . quaest. 2. A d d e alium c a -
loquitur , etiam si servus de possessione servitutis p r o - sum in 1.- fin. C. si advers. liber, et 1. 6. tit. fin. Part. 6.
clame! in libertatem , u t possit per s e , vel per p r o c u r a -
t o r e m , lite contestata, in causa liberali, moveré actiones LE X F.
contra alios. Quilibet potest esse p r o c u r a t o r , nisi lege aliqua
(4) Quisiesse mouer pleyto. Concordat. 1.1. C. de prohibeatur. Proliibetur aulem minor viginti q u i n q u é
assert, toll, in p r i n c i p . annis , furiosus , aniens, mutus , et surdus , et accusa-
(5) Tal seguranza. Nota bene liujus lcgis provisio- tus de crimine gravi ; mulier eliam , nisi sit p r o aseen-
nem : et non memini Hoc vidisse de jure communi p r o - dentibus, vel descendentibus ejussenibus, vel valetudina-
vimm. riis , qui aliàs procuratorem commode habere non p o s -
(6) AI gun su pariente. Adde 1. i. cum seq. usque s e n t , vel p r o cognatis ejus in causa l i b e r a l i , vel in g r a -
«d 1. benignius 6. inclusive , 1). de liber, causa : et ista du appellationis in causa capitali , sententia mortis con-
lex d é c l a r â t , et extendi! illas. tra aliquem eorum prolata. Item neque nionaehus , nisi
(7) Los Derechos del mundo. A d d e 1. 1 8 . tit. 2 2 . sit p r o o r d i n e s u o , et cum mandato Prselati. Item neque
cad. l'artit. et 1. 10.. tit. c¡. Partit. 6. et multa in favo- clericus ordinis sacii, nisi esset in causa Ecclesise sua?,
rom libertalis, vide in legibus s e q u e n t i b u s : p r i m ó , in vel sui Praelati, aul Regis : nec etiam s e r v u s , nisi esset
1. nee enim , §. cum miles, cum 1. seq. D . de milit. tes- R e g i s ; extra judicium lamen pro rebus d o m i n i , vel pe-
lam. item in 1. qui gravi, D. de jure codic. et K 1. C. de culio potest esse procurator. Item qui est in possessione
vi/id. iiberl. et in 1. \. C. de testant, manuntis. et -eod. libertatis, pendente lite super servitute , potest pro alio
tit. 1. libertas 3 8 . et in 1. sciendum 3 2 . D . de manUmis. esse procurator. Hoc elicit.
testant, item in 1. Julius Paulus, D . de cond. et de- (1) Ser puede. Adde 1. mutus 4 3. §. cum quceritur 1.
monstr. secundum inteliectum Bart. i b i , i d e m eod. tit. D . de procurât, et §. fin. Instit. de his per quos agere poss-,
1. cum ita libertas, et 1. quidamita 2 5 . §. fin. D . ad Tre- (2) E aquellos. Et opponent! i n c u m b i t p r o b a t i o , se-
bel. et ibi vide distinction. Bart. et adde 1. non est cogen- cundum Bald, in 1. mutus , §. 1. D . eod.
dus, et ibi Glos. D . ad Trebel. et I. 3i. tit. 9. Part, 6. et (3) El menor. Vide Specul. titnl. de procurât. $. v.
J. 41 Aceres , D. de option, légat, item 1. Paulus, %. Ca- vers, item quod est minor, ct ibi additionem Joan.
jus, D . de liber, causa , secundum Ludovic. Roma, in Andr.
1. sistipulatus essem abs te, D . de verbor. obligat. Jas. (4) E el mudo. Sed an cascus a d m i t t a t u r ? Videtur
lamen ibi , col. penult, tenet , quôd ibi nihil d i s - quód s i c , cum hoe non prohibeatur , ut in prineip. h u -
ponatur libertatis favore. Item I. sipater. lt. D. de manu- jus leg. in eontrarium.facit 1. 1. §. 5. vers, casum , D .
miss, vindicta, et 1. si pater , et 1. si ita scriplum, et de postuland. et 1. 3„. i n f r a , tit. 1. et videntur hoc tenere
1. libertas 17. D . de manumiss. testam. et eod. tit. Jacob, de Rav. et Alber. in dicta 1. mutus, in princip. D .
J. annex falsis codicillis 4 7 . et 1. Paulus 3;>. in p r i n - isto titulo.
cip. §. 1. D. de fideicommiss. liben, et in dubio acci- (5) Algún gran yerro. Approbatur hic opinio illo-
Tom. II. La
84 Tercera Partida. Titulo V.
cion. Otrosí clezimos, que muger non puede juyzio, que andouiesse como por libre (12),
ser Personera en juyzio por otri. Fueras ende que este tal bien puede ser Personero por
por sus parientes (6) que suben, o decienden otri.
por la liña derecha, que fuessen viejos, o en- L E Y VI.
fermos, o embargados mucho en otra mane-
ra. E e s t o , quando non ouiesse otri, en quien Como los Caualleros que estouiessen en Fron-
se pudiessen fiar, que razonasse por ellos. E tera, o andouiessen en seruicio del Rey,
aun dezimos, que puede la muger ser Perso- non pueden ser Persone/os por otri.
nera para librar sus parientes de seruidum-
bre (7), e tomar, e seguir aleada de juyzio de Caualleros (i) asoldadados, que estouies-
muerte, que fuesse dado contra alguno (8) sen en seruicio del Rey, o de otros sus Seño-
dellos. Otrosi dezimos, que el que fuesse de res en frontera -, o en otro lugar, non puede
alguna Orden de Religión (9) non puede ser ninguno dellos ser Personero por otro en juy-
Personero, si non sobre pleyto que pertenez- zio, en todo el tiempo que estouiessen por
ca a aquella Orden, de que el mismo es. E aun mandado desús Señores, en el lugar do les
estonce deuelo íazer con mandado de su Ma- mandassen. Fueras ende, si lo ouiesse alguno
yoral, a quien es tenudo de obedecer. Otrosi dellos a ser, sobre cosa que perteneciesse a
el Clérigo (10) que fuesse ordenado de Epísto- toda aquella Caualleria (2). Empero después
la, 0 dende arriba, non puede ser Personero. que se partiessen (3) de aquel logar do fues-
Fueras ende en pleyto de su Eglesia, o de su sen puestos, e se fuessen para sus casas, en
Perlado, o de su Rey. E aun dezimos, que el morando y ; bien lo puede todo Cauallero ser,
sieruo non puede ser Personero en juyzio por Personero por otri, si quisiesse el. E los otros
otri. Fueras ende, si fuesse sieruo del Rey ( 11 ). todos que morassen en sus casas, e que non
Mas para recabdar otras cosas fuera de juy- estouiessen señaladamente en seruicio de Se-
zio , que pertenezcan a su pegujar, o a su Se- ñ o r , assi como sobredicho es. Esso mismo
ñ o r , bien lo puede ser. Otrosi dezimos, que dezimos de los Caualleros, que andouiessen
maguer demandassen a alguno por sieruo en en la Corte (4) del Rey, faziendo algún ser-
runo, qui 1. reumeriminis 6. C. de procurât, intelligebant ratorpro Rege, etintellige, quod hie habetur, nisi in
in crimine capitali; cujus opinionis «rant Bart, et Alber. ecclesiasticis causis , et etiam in sœcularibus, si est
quamvis alii, quorum opinio, secundum Jas. i b i , est tantùm unum negotium. Vide Abb. in cap. 2. neclerici,
communis , tenebant idem esse in quocumque crimine. •vel mon.
Sed an infamia repeliat procuratorem, die ut in §. fin. (11) Si Juesse sieruo del Rey. Adde 1. fin. C.'ubi
Irist, de except, ubi Joan. Faber post relatas opiniones causee fiscales , et suprà ead. Part. tit. a ; 1. 9.
dicit, quôd aut constituitur à persona ecclesiastica, et (12) Como por libre. Nota ad intellectum 1, servum
tunc non admittitur persona infamïs, aut à laicis saecu- quoque 3 3 . §. cum verb, in fin. D. isto tit. nam proce-
laribus , et tunc si est notoriè vilis , et infamis major i dit, quando servus est in possessione libertatis.
infamia, et quôd tunc non debet admitti, quia cessât
ratio illius §. fin. si vero non sit notorium, quod tune LEX FI.
admittatur: et subdit ibi in fine, quôd Doctores, et
Licentiati videntur infames , qui onus procurationis re- Miles non potest esse procurator, dum steterit in
cipiunt, quando non est pro Rege, vel maguo domino. loco stipendiatus, vel in servido Regis in Curia, alias
Vide ad prredicta etiam Ang. ibi, et Baid. in 1. 2. de potest; pro militia autem, sub qua est, vel pro libértate,
sénat, et quôd infamis possit esse procurator, satis vi- aut in defensionem damnati ad ultimum suppliciura,
detur per istas leges Partitarum probari, q u s propter vel si ei ante litis contestationem non opponitur, quôd
infamiam eos non excludunt, imô expresse admittunt, non potest esse procurator, bene potest esse procura-
ut 1. penult, tit. 6. 7. Pari. Limita tamen, nisi in Curia tor, licet sit stipendiatus, vel curialis. Hoc dicit. Con-
Regia : quia infames non debent videre faciem Prinei- cordat 1. fihasfamil. 8. §. veterani, D. deproeurat.
pis , secundum Bald, in cap. único, de illo qui interfe- ( i ) Caualleros. Concordat I. neque fœmina 5/,. D.
citfratrem domini sui. eod. et 1. litem 15. et 1. qui stipendia 9. et 1. ka demum
(6) Sus parientes. Vide D. eod. X.fœminas. Sed an 13. C. de procurai, et vide Specul. tit. de procurât, %. 1.
pro marito ? Alber. hic , quôd non. antepen. col. ubi de multibus nostri temporis.
(7) De seruidumbre. Vide 1. 3. D. de libérait caus. (2) Caualleria. Concordat 1.filiusfamilias 8. §. ve~
(8) Contra alguno. Quicumque sit consanguineus, terani, D. eod. tit. et nota istud verbum hic positum,
etapprobat opinionem Specul. tit. de procurât. §. 1. vers. ex quo patet, quôd non possit pro uno commilitone,
item quod est mulier. Sed an in his casibus debeat re- neque pro una vanderia , ut dicunt Ang. et Paul, in
nuntiare Vellejano, vide Jas. in 1. alienam, C. de pro- dicto §. veterani • Glos. tamen sentit contrarium in 1.
curât. militem 7. C. de procurât.
(g) Orden de religion. Adde Specul. tit. de procu- (3) Que se partiessen. Concordat dictus §. veterani,
rator. §, 1. antepenult, col. vers, item quad est mona- et adde 1. 3. §. militi, D. de liber, causa, ubi permitti-
chus. tur mïliti pro necessariis , vel consanguineis suis in cau-
(10) Otrosi el Clérigo. Adde Specul. eod. tit. et col. sa libertatis, et habetur infrà 1. próxima.
vers, item quad est Episcopus; et ibi quid si est benefi- (4) En la Corte. Adde 1. si quisprocurationem 34.
ciatus ; et nota, quôd nie dieit, quôd potest esse procu- C, de decuriombus, lib. 10.
De los Person eros. 85
uicio señalado, que non puede ninguno de- LEY VIII.
llos ser Personero por otri, en quanto y an-
douiere. E esto es defendido, porque se non Cuales Oficiales del Rey non pueden ser
embargasse el seruicio del Señor por razón Personeros por otri en la Corte.
de tales personerías. E otrosí, porque non
destoruassen (5) a los otros, metiéndolos en Los Adelantados (4), nin los Judgadores, L t_
costa, por razón del poderío, e de la conos- nin los Escriuanos mayores de la Corte del tit. 24.
cencia que han con los de la Corte. Rey, nin los otros Oficiales, que son pode - lib> 2-
rosos por razón de sus oficios , non pueden
LEY VII. ser Personeros por otri en ningún pleyto en
la Corte del Rey.Fueras ende, si lo ouiessen de
En que cosas puede el Cauallero ser Perso- ser, sobre alguna de las tres cosas que dixi-
nero por otri. mos en la ley ante de esta. E esto defendemos
por dos razones. La vna, porque se non em-
. . Maguer diximos en la ley ante desta, que bargue aquello que son temidos de fazer de
tij **'. el Cauallero que estouiesse en seruicio del sus oficios, por ser ellos Personeros de otri.
lih. 2. Rey, o de otro su Señor, nin el que ando- La otra, porque pueden meter en grandes
ReC0
P- uiesse en la Corte non podria ser Personero costas , e trabajos, a los ornes contra quien
por otri, tres razones son, en que lo podria fuessen fechos Personeros, alongándoles los
ser. E la primera es, por librar algund su pa- pleytos, por razón del poder (5) que han en la
riente de seruidurnbre (i), a quien deman- Corte, por los oficios que tienen , assi como
dasse alguno en juyzio por sieruo. E la segun- de suso diximos.
da , para defender, e escusar a derecho, a to- LEY IX.
do ome a quien ouiessen judgado tortizera-
mente (a) a muerte, teniéndolo preso, e non Que los que van en mandaderia, non pue-
lo queriendo oyr. E la tercera (3), si el Caua- den ser Personeros de otri.
llero fuesse puesto por Personero en algún
pleyto, e la parte contra quien fuesse dado, Ome que fuesse dado para yr en manda- A u t o 2
coraençasseporsu plazer el pleyto con el por deria del Rey, o pro comunal de su Concejo, tit. 6.
demanda, e por respuesta, non lo desechan- o de su tierra, desque ouiere otorgado de yr capia.
do. Ca dende adelante non lo podria dese- en la mandaderia, non puede ser Personero ¿ec0p.*
char, maguer quisiesse ; ante dezimos, que por otri en ningund pleyto, en aquel logar Autol.
deue ser Personero del pleyto, fasta que sea onde lo embian (i), nin en otro, fasta que '!'• J*
encimado. torne de la mandaderia. E esto, porque se non ¿e'COp'„
çstorue (a) porende, en aquello porque lo em-
(5) Que non destoruassen. Facítl. i . C ne Uceatpo- tum repelleretur ab officio procuratîonis. Et quid si lis
tenlinr. non tañen punitur amissione causae, qui fami- esset adversus aliura sequè potentioietn ? Vide Paul, ibi:
liaris alicujuj potentis patrocinium recepit, secundum et adde ad praedicta 1. 7. tit. 1. lib. 2. Fori: et adde in.
Fulgos. Paul, et Jas. et Anton, de Alex, ibi : contrarium materia 1. 2. infrà eod. ad fin. et ad id quod dixi, quôd
Uuien vult ibi GIos. et tenet Bart. Ang. Salic, et Alex. pœna dicta» 1. 1. non procedet in casu hujus legis, vide
1. 16. tit. 7. infrà ead. Part, et quœ ibi dixi.
LEGES VU. ET FUI. (5) Por razón 'del poder. De natura potentum est
opprirnere pauperes : vide Joan, de Plat, in 1. 1. C. de
Prisses, vel alius Curia Regis magnus Official!» non cens, et censit. lib. 11. et judices aliquartdo magis fa-
potest esse in Curia procurator, nisi pro liberando^ ad vent potentioribus, quàm aliis justitiam petentibus. Vi-
mortem injuste damnatum, aut si non opponitur ei an- de text, in authent. ut omnes obedianl judie, provine.
te litis con testât ionera. Hoc dicit. Concordat Cod. de circa fin. collât. 5. in vers, si vero ¿¿le.
condict. ob caus. dator. I. si mililem 5. et C. de procurât, 1.
militent 7. et 1. qui stipendia g. et 1. ita demum i 3 . no- LEX IX.
tât Specul. tit. de procurât. §. \. vers, item quàd est miles,
et quod not. suprà, 1. próxima. Legatus Regis, vel universalis, acceptato legationîs
(1) De seruidurnbre. Concordat 1. 5. §• militi, D. officio, non potest, donee redeat, esse procurator. Hoc
de liber, causa. dicit.
(a) Torlizeramente. Facit 1. non tantum 6. D. de (1) Onde lo embian. Nota1 hoc bene: nam non ita
appellat. clarè disponebatur de jure communi, ut in 1. neque fœ-
(3) Tercera. Concordat 1. ita demum i 3 . C, de pro- mina 54. ibi: Qui Reipublicœ causa abfuturus est^ D.
curât. de procurât.
(4) Los adelantados. Concordat 1. 1. C. ne liceat (2) Se non estorue. Nota istam rationom : nam An-
potent, et vide suprà eod. 1. 6. et vide 1. 16. tit. 10. lib. gel, in dicta 1. neque/œmina alista assignabat, ••cilieèt,
1. Fori Lrgum. Et adverte, nam ista lex non imponit quia posset gaudere restitutioné, et quia posset decli-
pœnam contra facienti, sicuthabetur in dicta lege: un- nare forum absens causa reipublicse , et quôd ideô non
dè forte pœua illius legis locum non haberet, sed tan- intelligitur idoneus defensor.
86 Tercera Partida. T i t u l o V.
bian, entendiendo en pleytos ágenos, e de- fasta el quarto grado (3), o por otros quel
xando aquello, en que principalmente deue perteneciessen por razón de casamiento (4),
ass
entender. i como por su suegro, o por su yerno, o
L E Y X. por su cuñado; o por orne con quien ouies-
se deudo, o por razón de aforramiento (5).
Que personas pueden demandar, e respon- Ca qualquier destos sobredichos puede fazer
der, vnos por otros, sin carta de demanda en ruyzio, vno por otro; maguer
personería. non touiesse carta de personería del. Fueras
ende, si fuesse cierta cosa, que el quería fa-
Ningún oiue (i) non puede tomar poder zer demanda, contra voluntad (6) de aquel
por si mismo, para ser Personerodeotri, nin en cuyo nome demandaua. Esso mismo dezi-
para fazer demanda por el en juyzio, sin otor- mos (7) de los que fueren herederos, o apar-
gamiento de aquel cuyo es el pleyto. Fueras ceros de vna misma heredad , o de otra cosa
ende por personas señaladas, assi como ma- que les pertenesca comunalmente. Pero cada
rido por muger (2), o pariente por pariente vna destas personas de suso dichas, antes que
(8) Por /¡adores. Sunt enim ístae pretorias stipula- cas. sil : et adde etiam de isto defensore, quod habetur
tiones, et exigunt fidejussoiem, 1. i. et 1.prœtoriœ 7. infrà eod. 1. fin.
Xi.de praetor, stipulât, adde 1. maritus 18. C. eod. (11) Recabdo. Limita nisi sit defensor ad unum.
(9) Comenzado. Adde 1. Pomponius 40. §. ratihabi- articulum tantùm, nt ad allegandum causas absentise, vel
tionis, D. eodem. si vellet defenderé reum ex actis causse, et in praelato
( 1 o) Por otro. Adde 1. exigendi 12. C. eod. et 1. so- compárente pro defensione suae ecclesise, et in patre, le-
lutione a 3. D. de solut. ubi vide Bart. et Specul. in tit. gitimo administratore filii, vel si defensor sit relevatns
de defensor, et ibi Joan. Andr. in addition, et an admitta- à satisdando ; nam his casibus non satisdat defensor:
tur defensor creditore invito , vide Glos. in cap. 1. de vide Jas. in 1. exigendi, C. de procurator, in princip. Et
procurât, et Abb. in cap. constitutes, de procurât, col. nota, quôd defensor non admitfitur in causa appellatio-
fin. et per Bart, in l.solutione^. D. de solut. ubi etiam n s sine nova satisdatione: vide per Bart, in 1. cum apud,
tractât, an defensor possit constituere alium defensorem D. judie, solv.
ante litem contesta tarn, et an possit lite adhuc non con-
teitata defensionem recusare. Et qualiter formentur ac- LEX XI.
ta, et lententia contra talem defensorem, et an contra
enm fiat exerutio, et quôd defensor possit jurare de ca- Rex, Episcopus, Baro, Dominus militum, Magister
lomnia, et qui alium défendit, et» jure quo defensùsuti Ordinis militiœ, aut alius Regis locum tenéns , non lití-
debet; Bald, in 1. a. C. de fruct. et lit. expensis. Et an gabit per se in sua causa , sed per procuratorem ; nisi in
confenio domini prxjudicet defensori; videas Joan. causa criminali contra eum mota. Bene tattiën potest as-
Andr. in addition, ad Specul. tit. de defensore. Et an ad- sistere ad informandum procuratorem, vel ad respon-
mittatur defensor pro présente nolente comparere; vide dendum interrogationibus per judicem factis. Nee isti
Joan. Andr. in addit. ad Specul. in rubr. tit. de eo, qui possunt esse procuratores, nisi pro Rege, libértate , or-
mit. in posses, caus. rei servand. Et an clericus defen- phano , et alia miserabili persona. Hoc dicit. Concordat
sor admittatur laico convento; vide Specul. tit. de pri- 1. 2 5. ct authent. ibi posita , C. eod.
mo decreto, $. restai, col. 7. in fin. Et adverte, quôd de- (1) Arzobispo, o Obispo. Vide Bald, in 1. 1. D. de
fensor sine mandato non petit in integrum restitutionera, ojfic. prœtor. dicentem, quód sunt spectabiles Archi-
et*i pro minore defenderit, 1. eum qui 46. D. de minor. episcopi, et Episcopi : de jure Regni sunt de Consilio
Et nota etiam, quôd defensori debet dari terminus ad Regis , 1 , 3 i . tit. 3. lib. 2. Ordinam. Et nota, quôd E-
denuntiandum domino : text, est, secundum intellectum piscopus est illustris ; contrarium tameu tenet Bald, in
Glos. et ibi Bart. in authent. ut omne.s obed. jud. pro- 1. ad similitudinem, C. de Episcop. et cleric, Glos. ta-
vine, vers, si vera, collât. 5. Et an teneatur defensor men in 1. 1. D. deoffic. prefect, praitor. xqaiparat Epis-
perseverare in defensione ejus, qui moritnr ante litis copos Praefeelis prsetoriis, qui erant illustres : vide I. 31*.
contestalionem; vide in Specul. tit. deconjuncta perso- tit. 3. lib. 2. Ordin.
na, per Joan. Andr. in addit. Et cum petitur executio (2) Señor de Caualleros. De isto , quis sit, seü de
tentent!», qualiter admittatur defensor, videjoan. And. quo intelligatur, vide I. 1 3. tit. 2 5. Partita 1.
in addit. ad Specul. tit. de execut. sentent.%. fin. super (3) O gran Comendador. Concordat 1. a 5. cum au-
parte %.juxta: et terietur defensor, qui venit ad plenam thent. ibi posita, C. eod. et ex conjunctione illarum le-
causae defensionem, si bonam causam fovebat, appella- gum cum ista videtur hie probari, quôd Commendator
t e , 1. liberto 3 1. §. litem a. D. de negot. gest. Et an de- major alicujus Ordinis militaris , dicitur illustris.
fensor possit compensare; vide 1. 2 5 . tit. 14. Partit. 5. (4) Logar señalado. Intelligerem de Vicario Regis,
Et omnis, qui s e obtulit defensioni, citandus est; vide vel de ejus Consilio, qui est illustris , ut in 1. quisquís
per Bald, in 1. lt C. si tut. vel curat, fais, alleg. ex- 5. C. ad L. Jul. majest.
83 Tercera Partida. Titulo V.
los otros pley tos que fuessen de heredad, o de LEY XII.
auer, deuen dar Personeros, que razonen por
ellos. E esto por dos razones (5). La vna, por- En quales pley los pueden ser dados Persone-
que podria ser, que en razonando el otro me- ros , e en quales non.
nor por defender su pley to, que diria alguna
cosa contra el mayor, que se le tornaría como Pley tos y ha, en que pueden ser dados
en desonrra. La otra, que por el poder del Personeros ; e otros en que non. Onde dezi-
mayor, e por su miedo (6),non osaría el me- mos, que en toda demanda ( i ) q u e faga vno
nor razonar cumplidamente su derecho, ca contra otro, quier sea sobre cosa mueble, o
non fallaría quien lo razonasse por el: e por rayz, que puede y ser dado Personero, para
aquí podria perder, o menoscabar en su fe- demandarla en juyzio. Mas sobre pleyto so-
cho. Pero por bien tenemos, que cada vna bre que pueda venir sentencia de muerte (a),
destas personas sobredichas pueda estar de- o perdimiento de miembro (3), o desterra-
lante, mientra su pleyto razonaren; e para miento de tierra para siempre, quier sea rao-
consejar, e emendar sus Personeros, en las uido por acusación, o en manera de riep-
cosas que entendiere , que con derecho lo to (/j), non deue ser dado Personero ; ante
puede íazer. E otrosí, porque puedan res- dezimos, que todo orne es temido de de-
ponder a las preguntas que les fiziere el Juez, mandar, o de defenderse en tal pleyto como
o el Rey, para saber la verdad del fecho. Otro- este, por si mismo, e non por Personero.
sí ninguna destas personas sobredichas non Porque la justicia non se podria fazer dere-
puede ser Personero (7) por otro, por estas chamente en otro, si non en aquel que faze
mismas razones que de suso diximos. Fueras el yerro, quando le fuere prouado; o en el
ende en pleyto que fuesse de su Rey, o de acusador, quando acusasse (5) a tuerto. Pe-
biuda, o de huérfano, o por otra mezquina, ro si algún orne fuesse acusado, o reptado
ocuytada persona, que ouiesse recibido grand sobre tal pleyto, como sobredicho es, e non
tuerto, e non fallasse quien razonasse por fuesse el presente en el logar do lo acusassen;
ella. estonce bien podria su Personero (6), o otro
orne que lo quisiesse defender, razonar, o
( 5 ) Por dos razones. Aliam rationem ponit Glos. i n •videns quod inquisiti, col. 4- in fin. e ' coi. 5.
nuthent. hoc jus, C. eod. quia sedcre debent cum jiidice. (3) Perdimiento de miembro. Concordat. 1. penult. §.
(6) Por su miedo. Istam rationem dabat U b e r t . u t ad crimen, ff. depubl. judie. Et nota istam legem d e -
refert Alberic. in dicta 1. fin. C. eod. c l a r a n t e m , q u o d dicatur crimen publicum in ista m a -
(7) Non puede ser personero. N o t a , quôd extendit t e r i a : nam est illud , ex quo venit imponenda poena
q u o d h a b e b a t u r in dicta 1. 2 5. C. de procurât, u t istse m o r t i s , vel amissionis m e m b r i , vel exilii perpetui à
p e r s o n » illustres non possent suscipere procurationem Regno .• et sic non procedet, quod in hoc ibi notabat An-
p r o alus , prseterquàm pro miserabilibus personis : et gel, et Joan, de Imol. Nota etiam, quia ista lex tollit il-
facit text, iu cap. i . de postulando. l u d d u b i u m a n t i q u u m de poena relegationis : nam Gloss.
i b i , ct ubique dicebat , in ilia posse intervenire p r o c u -
LEX XII. ratorem ; u l t r a m o n t a n i vero t e u e b a n t c o n t r a r i u i n , quos
Ad r i e p l u m , vel acusationem, ex qua m o r s , vel refert Cyn. in 1. reos, C. de accus, u t et latè tradit Imol.
m e m b r i m u t i l a d o , aut perpetuum exilium sequi potest, in dicto §. ad crimen, ut hic vides, a p p r o b a t u r opinio
agendo , vel d e f e n d e n d o , nou admittitur p r o c u r a t o r , u l t r a m o n t a n o r u m in relegatione perpetua, 1. relegati 4.
nisi ad allegandas causas absentia? : ad quas admittitur et 1. exilium S.ff. de interdict, etrelegat. et probat text,
etiam minor xxv. a n n i s , a u t fceraina. Item j u d e x post in 1. i.ff. an per alium causœ appel, red.pass, ibi : us-
administrationem in termino quinquaginta dierum te- que ad relegalionem , et ibi p o n i t u r ilia opinio , quôd
netur p e r s e , non p e r p r o c u r a t o r e m querellantibus de accipiatur inclusive , quae a p p r o b a t u r hie , quam etiam
mala administratione responderé. Hoc dicit. de j u r e dicit esse veram Bar. in dicto §. ad crimen. Sed
(i) En toda demanda. Vide 1. i . §. usus , / / . i'sto an p r o carcerato admittatur p r o c u r a t o r , vide Angel, et
tit. et ideo secundum Angel, ibi ista facultas n o n potest Imol. in dicto §. ad crimen ; ubi et de aliis limitaliom-
adimi per judicem sine c a u s a , ut in 1. a 6 . C. eod. et in b u s in ista materia : et quid si n o n o p p o n a t u r de h o c ,
cap. i . de judie, lib. 6. vide Glos. in cap. 1. de judie, lib. 6. super parte crimi-
(2) Sentencia de muerte. Q u i d si esset alia poena nalis, et Sal. in 1. reos , col. 5. C. de accusât.
corporis afflictiva? Videtiir dieendum , quód p o s s i t a d - (4) De riepla. Vide 11. 2. et 5. tit. 3 . Partit. 7 .
mitti per istam legem à contrario sensu. Joan, tamen (5) Quando acusasse. Quid si crimen fuit l i q n i d a t u m
de Imol. in 1. penult. §. ad crimen, ff. de public, judies per p r o c u r a t o r e m , et reus sit in carcere? Die, quod po-
tenet quôd non possit intervenire ; quern vide col. 1 3 . test ferri senlentia contra e u m , ut in 1. quamvis induhi-
p r o quo dicit esse casum in 1. 1. §. sed et si ea , ff an tati 19. C. ad Leg. Jul. de adult, et Angel, in dicto §. ad
pet aliuin causee appel, e t i d e m voluerunt Guilliel. A n d r . crimen.
de Pisis, et a l i i , ut récitât Alberic. in dicto §. pu- (6) Su personero. N o t a , quôd etiam p r o c u r a t o r cum
blicó, col. . 3 . et v i d e t u r , quôd sit j u r i e o n s o n u m , ex mandato admittitur ad allegandas causas absentia;; et
quo militât eadem r a t i o , et quia talis poena est major p r o c e d i t etiam si haberet m a n d a t u m plenum ad defen-
relegatione : et vide quod in hoc notabiliter dicit A n - d e n d u m , secundum Alberic^ in 1. servum quoque, §./?«-
gel, de Aret. in sno tractat. malefic, in parte qui judex bike, ff. eod. col. 4,
De los Personeros. 89
mostrar por el alguna escusança (7) derecha, cuenta dias, que es tenudo de fincar en el
si la ouiere, porque non puede venir el acu- logar despues desso, para fazer emienda a
sado (8). E por esto deue el Judgador sena- los querellosos, el por si mismo (i3) se deue
lar plazo (9), a que pueda aueriguar la escu- defender, e responder en juyzio, e non pue-
sa que pone por el. E si la prouare (10) de- de dar Personero, por si, a las demandas que
uele valer al acusado. Mas como quier que le fizieren, mientra el tiempo de los cincuen-
pueda esto fazer, en razón de escusar al acu- ta dias durare.
sado con todo esso non podria demandar (11),
nin defender tal pleyto por el en ninguna o- LEY XIII.
tra manera, assi como Personero. E otrosí
dezimos, que maguer el menor de veinte e En que manera pueden fazer Personero.
cinco años, nin la muger (12), non pueden
ser Personeros por otri; que en tal razón co- La manera de como puede vn orne fazer Leyis.
mo esta sobredicha, bien podrian razonar Personero, a otro, es esta. Que diga señala- Í!í"2y"
por el acusado en juyzio, mostrando por el damente (<), quien es aquel que quiere fazer ]\ec'op,'
alguna escusa derecha, por que non puede su Personero. E puédelo fazer, maguer non
venir al plazo; mas non para defenderlo en este (i) delante, también como si fuesse pre-
el pleyto de la acusación. E aun dezirnos, que sente. E quando lo fiziere de palabra, estan-
si acaeciesse, que algund Judgador acabas- do delante, o por carta, o estando en otra
sesu oficio, que ouiesse tenido en algún lu- parte, deue dezir tales palabras, en faziendo-
gar, eouiesse querellosos del, por razón de ío: Ruego, o quiero (3), o mando a Fulan,
aquel oficio que touiera y, que en los cin- que sea mió Personero sobre tal mió (4) pley-
(7) Alguna escusanza. De excusationibus absentias, et Ángel, col. a. licèt gratía disputationis vult ibi t e n e -
q u a sunt facti, intellige; non q u a sunt j u r i s , ut si alle- r e c o n t r a r i u m . Bart, tamen in extravagant, ad repri-
garet exemptionem , secundum Innoc. in cap. veniens, mendum, in parte legitime dicit, q u ô d etiam tali casu
de accusât, quod est n o t a n d u m , secundum Bald, in 1. a d m i l t e t u r , ut defensor, seu i n s t r u c t o r , ad ostenden-
ex quacumque, in p r i n c i p . versic. ex hoc,//. si quis in d u m de innocentia r e i , n o n verô ut p r o c u r a t o r : et
jut voc. non ierit. Sed an teneatur satisdare judicatum idem dicit in dicto §. ad crimen, et ista opinio p r a c t i -
solví, vel d e r e p r e s e n t a n d o r e u n í , finita causa absen- c a t u r : et vide de tali defensore Decium consil. 4 2 9 .
t i a ; Alberic. dicit quod n o n , in dicto %. publiée, col. 4- ( 1 2 ) Nin la muger. Idem dicit Glos. in dicto §. publi-
cum nulla lege caveatur, quôd allegans causas absentise, ée ; et hoc a p p r o b a t u r hic , licèt secundum Alberic, in
i l ¡qua m satisdationem prœstet; et ita dicit communiter dicto §. publiée, aliqui dicebant, q u ô d non a d m i t t e r e -
scrvari: p r e s t a r e tamen t e n e t u r , secundum e u m , j u - t u r , et quôd ille §. debebat inîelligi de personis idoneis.
r a m e n t a r a , q u a d non allegat causa malitiae: et q u a n d o ( 1 3 ) El por si mismo. Vide quae dixi suprà ead. Partit.
de fraude non c o n s t a r e ! , a d m i t l u n t u r allegationes cu- tit. 4. I. 6. et tene menti istam legem in dicto suo : nam
juslibet absentia p r o b a b i l i s , vel voluntaria:, secundum p r o b a t , quôd etsi sit prsesens in loco syndieatus , n o n
Alberic. ibi col. 3 . potest r e s p o n d e r é , ñeque se defenderé per p r o c u r a -
(8) El acusado. Et s i c , q u a n d o allegat causas ab- torcm.
sentia facti : nain si essent j u r i s , dicendo quod absens LEX XIII.
n o n lentbatur comparere , quia judex est excoramuni-
c a t u s , vel similis , luuc non admitlerelur sine mandato: Procurator potest constituí prajSCns, vel absens , ver-
vide Innocen. in c a p . vtniens, de accusât, et Joan, de b o , et per litteras , et sub forma hie posita , vel sequi-
Imol. in dicto §. ad crimen, col. 2 1 . pollenti. Item potest constituí per nuntiuin certum , et
( o ) Señalar plato. Debet ergo p r o b a r i , quod alle- constituí potest ad tempus certum , vel in pcrpetuum,
gatur de causis a b s e n t i a ; et non sufCccrct jurameiitum et p u r e , vel sub cor.dilione. Hoc dicit.
nllcgaiitij, secundum Alberic. in dicto §. publiée, col. 3. (1) Señaladamente. Concordat 1. i..ff. de procurai.
licet Guilliel. tenebat contrarium. nam si persona p r o c u r a t o r s esset incerta , non teneret
( t o ) E si la prouare. Sed in quo sibi valebit ? Die, constitutio. Sed an erit c e r t u s , si d i c a m , constituo p r o -
quod si j u d e x procederet ad s e n t e n t i a m , constito sibi cnratorein menm T i l i u m , vel S e m p r o n i u m , vel u n u m
de infirmitate rei, vel alia justa absentia; sententia erit ex filiis meis, vel socils ? Vide Alberic. ibi post Mar. Sil-
nulla, u l i n 1. a. §. si quis in judicio, et\ibi Bart. ff. si la, et Jacob, de Rav. quôd tenebit constitutio , et omnes
quis caution, in judie, et idem Bart, in 1. liberto, §. li- erunt p r o c u r a t o res.
tem , / / . denegot. gest. Erit ergo officium judicis in hoc, (2) Maguer non este. Concordat 1. 1. §. lin. D . e o d .
nssignare terminum competentem secundum distantiam
sectis in curalore ad litem , 1. qui habel 3 . §. 2. ff. de
absenlia ¡Hi, qui earn allegat, ad pnesentandum reum;
tutel.
nliàs procedet contra e u m , ut in authent. qua in provin-
(J>) Ruego, o quiero. Concordat 1. 1. in p r i n c i p . D .
cia , ubi text. C. ubi de criin. agi oport. Alberic. in dicto
mandati.
§.publico, col. 3 .
(4) Sobre tal mio. Vel etiam si n o n exprimat litem,
( i i ) Nonpodiia demandar. Quid si de crimine possit sed diceret ad lites meas : nam tantum valet genérale
procedí contra absentem, piotit hodie secundum leges mandatuin in o m n i b u s , sicut spéciale in singulis, 1. si
ItiijusRegni potest fieri? an a d m i l a t u r p r o c u r a t o r ? Com- duo 3 8 . in fine, ff. de adquir. hœred.noa tamen intel-
munis opinio Doctorum est, quod s i c , ut attestatur liger.etur tunc constitutus ad lites f u t u r a s , nisi essent
Joan, de Imol. iu dicto §. ad crimen, col. 8. cum sequent. con.'iexae prsesentibus , secundum Joan. A n d r , in addit.
Tom. IL M
9o
T e r c e r a Partida. T i t u l o V.
t ó ; o fagole mío Personero; ó otorgóle po- qualquier, e que sea sellada con Sello del
der que lo sea ; o diziendo otras palabras se- Rey (a), o de otro Señor de alguna tierra, o
mejantes dest'ás. Ë aun lo puede fazer por su de Arçobispo, o de Obispo , o de otro Perla- t¡t.52á
mandadero (5) cierto. Ë en qualquier destas do qualquier, o de Maestre de alguna Or-lib. ¿
maneras sobredichas que 16 faga, puédelo den, o de otro Sello de algún Concejo. La ^7°h
otorgar por su Personero para siempre, o fas- tercera manera es, quando alguna de las partes „' 6.
ta tiempo señalado (6). E aun lo puede fazer íaze su Personero delante del Judgador (3),
con condición, o sin ella. e mándalo escreuir en el registro del Alcal-
de , ante quien le faze Personero. E quando
LEY XIV. la carta de la personería fuere fecha por ma-
no de Escriuano publico, o sellada coa algu-
En que manera deue ser fecha la carta de no de los Sellos sobredichos, deue ser escri-
la personería : e guantas cosas deuen ser to (4) en ella, el nome de aquel que faze el
nombradas en ella. Personero. E el de aquel a quien otorga la
personería. E el nome de su contendor. E el
Ley 13. Porque los Judgadores sean ciertos, quan- pleyto sobre que lo faze su Personero. E el
tit. 25
lib. 4. do la carta de la personería es eomplida, que- Juez ante quien se ha de librar el pleyto. E
Recop. remos dezir en esta ley, en que manera de- quel otorga poderío de demandar, e de res-
ue ser fecha. E dezimos, que tal carta puede ponder, e de conocer, e de negar. E deue
ser fecha en tres maneras. La primera (i), dezir en fin de la carta, que estara por quan-
por mano de Escriuano publico de Concejo. to fiziere (5), e razonare el Personero en aquel
La segunda, por mano de otro Escriuano pleyto. E que obliga a si, e a todos sus bie-
ad Specul. tit. de procur. §. ratione autem formce, ver- prima pernotarium publicum cumtestibus : secunda per
sic. sed quid siprocuratorium, iti addlt. super parte ob- alium scriptorem cum sigillo aulhentico sigillatum : ter-
tinuit; nisi tempore mandati constituens nullam litem tia apud acta. Primis duobus modis factum debet con-
liaberet : nam tunc comprehendit futuram , secundum tinere constituentis nomen, et constituí!, et litem in qua
Angel, in 1. item ad litem, ff. eod. SpecuL tamen in dic- constituitur > et nomen judicis, coram quo causa ven-
to §. tenet contrarium, scilicet, quod et intelligatur tilatur: et quôd dat eipotestatem agendi, et defenden-
constitutus ad lites futuras : et ita dicit se obtinuisse : et d i , negandj, confitendi; et quôd stabit pro factis, et
idem tenet Abb. in cap. penut. 3. notab. de procurât, et dictis^-evtkmtineat ânnum, et diem quo fit. Sed si apud
etiam. Alberic. in dicta 1. item ad litem, ff eod. ubi acta fiat, sufficit dicere in actis, quôd cofistituit procu-
plenè hoc tractât post Jacob. Butri. Mihi plus placet opi- ratorem in lite illa; et per hoc habet tantam potesta-
nio Joan. Andr. quae etiam fuit Jacob, de Rav. cum dic- tem , sicut supradicto modo constitutus. Hoc dicit.
ta limitatione, propter grave prsejudicium, quod possit ( i ) La primera. Adde SpecuL tit. de procuratore,
causari à tali procuratore : et movet me etiam haec litte- §. ralione autem, in princip. vers, item quàd non sunt
ra , cum dicit : Sobre tal mio pleyto, et etiam 1. infrà facta pet' manum publicam.
próxima , i b i , e el pleyto sobre que, etc. (a) Sello del Rey. Adde cap. post cessionem 7. de
(5) Su mandadero. Concordat 1. i . versíc. consti- probat. et in cap, curœ, 11. qua;st. 3. et SpecuL ubi su-
tuitur, ff. eod. Sed an requiratur, quôd constituatur pra : et nota hic, nam dicitur, sello de algún concejo:
nuntius ad certum procuratorem constituendum ; vel an et adde 1, 114< tit. 18. ead. Partit, et 1. 1. tit. 20. ead.
sufficiat, et si nomiuetur à nuntio, cui data est potestas; Partit.
vide Alberic. ibi, qui post multa tenet, quôd licèt non (3) Delante del Judgador. Et nota, quôd est ma-
nominetur à constituente, potest nominar! à nuntio, et ximi vigoris , quod est factum apud acta, ut notât
tenet talis constitutio ; et dicit hoc communiter teneri: Bart. in 1.1. §. 1. D. à quib. appel, non licet : et an procu-
vide cap. I . §. licet, de procurator, lib. 6. sed Joan. Andr. ra tor constitutus apud acta , possit revocari extra acta;
in addit. ad Specul. tit. de procurator. §. ut autem, vide Bald, quôd sic, in 1. unica ad fin. C.de satisdando.
versic. porro, super parte constitua ; vult quód inspici (4) Deue ser escrito. Adde SpecuL tit. de procura-
debet forma procuratoris, nam si dicit, constituo quem tore , §. ratione autem formai, col. fin.
Tilius elegerit, non valebit; si tamen dederit potesta- (5) Por quanto fiziere. Per verba hujus legis decla-
tern substituendi, quem vellet, valebit: et cum hoc dic- rator 1. ne satisdatio a i . D. rem rat. haberi, et dictum
to transit Angel, in dicta 1. 3. Mihi plus placet, quod Glos. in 1. 1. C. de satisdando: ubi habetur, quôd ubi
tenet Alberic. cum non fieri debeat vis in verbis , cum est certum de mandato, non exigitur cautio rati, etsi
de volúntate, et potestate non sit dubium; et contra- constet aliàs , quàm si fiat apud acta : nam procedit
rium dictum est imponere legem verbis, et non rebus, quando in instrumento procufatorio fuit apposita clau-
contra 1. 1. C. commun, de legat. cap. commissa 35. §. sula de habendo ratum, quod fuerit gestum, ut hic ha-
porra , de elect, in 6. et quia non potest dici incertus betur. Glos. tameu in 1. si procuratorem absentern 6 5 .
procurator, cum ¡lominetur ab eo, cui ego commisi, 1. super verbo ralum, D. eod. dicit, quôd haec Verba sunt
unum ex familia 6 7 . 5 . 1. et §. si de lege Falcidia,ff superflua, postquàm ex aliis verbis constat de manda-
de legat. 2. t o , et idem tenet Paul, in ¡.procurator , cui libera 58.
(6) Tiempo señalado. Á.dde 1. item et ad titem, cum D. eod. qui pro hoe alleg. text, in 1. s i procurator S. post
seq. D. eod. pri. ibi : Ñeque postea expectandum, D. de condict. in-
LEX xi y. debiti. Consulo, ut non recedatur à verbis hujus legis,
Instrumentum procurationU triplicem habet formam: quae etiam posnit 1. si procuratorem 6 5 , et multnm fa-
De los Personeros. .91
nés, para complir todo lo que fuere judgado desto non le fuere otorgado poderío en la
con ra el en aquel pleyto. E sobre todo deue carta de la personería, maguer en ella fues-
sen puestas aquellas palabras generales que
S er escrito en eila,eliogar, e el dia, elaera en
crue fue fecha. Mas quando alguna de las par- diximos en la ley ante desta, non lo puede
tes fiziere suPersonero delante del Judgador, fazer (a). E porende dezimos, que quando el
en la tercera manera que de suso diximos, menor quisiere fazer su personero a alguno,
abonda que diga (6), e sea escrito en los ac- con otorgamiento de aquel que lo tiene en
tos- Fulan faze su Personero a Fulan, en e guarda, para demandar que desatasse algún
pleyto que ha ante Fulan Alcalde, contra tal juyzio, que fuesse dado a su daño, o pleyto,
su contendor. Ca por tales palabras como es- o postura dañosa que fuesse fecha contra el;
tas ha el Personero tan acabado poder, para queen qualquier destas razones sobredichas,
comenear e seguir el pleyto, como si fues- o en otras semejantes délias, deuen poner en
sen y dichas, e escritas, todas las otras co- la carta de la personería, como le faze Perso-
sas que de suso diximos. E si la carta fuere nero señaladamente, para demandaren aquel
fecha de mano de Escriuano publico, deuen pleyto endereçamiento, o emienda, o entre»
ser escritos los nomes de los testigos, ante ga, o desatamiento de juyzio. E de si poner
quien fue mandada fazer. todas las otras palabras que diximos en la ley
ante desta. E a tal entrega como esta dizen
en latin restitutio.
L E Y XV.
demandar a su fiijo. Ca si el tal escusança non do muchos fiziere, dezimos que si dixere , o
ouiesse, non le deuen caber el Personero, otorgare señaladamente en la carta de la per-
ante lo deue el por si mismo demandar en sonería, que cada vno dellos (2) sea Perso-
juizio, e non por otro. nero en todo el pleyto; estonce, aquel que
primeramente (3) lo comencare (4), es tenu-
LEY XVII. do de lo seguir, fasta que sea acabado, e los
otros (5) non se deuen ende trabajar. Mas si
En que manera deue serfecha la personeriai todos (6) en uno començassen el pleyto por
quando quisiessen acusar a algún Guarda- demanda, e por respuesta, dende adelante
dor de huérfano por sospechoso. cada vno dellos lo podría seguir, fasta que
fuesse encimado, maguer los otros nonfues-
Ley 13. Razones queriendo mostrar vn orne con- sen y. Pero si todos los Personeros vinieren
lib 4 t r a o t r o > q u e fuesse Guardador de huerfa- en vno al pleyto, e la otra parte se agrauiare
Becop. nos, para tirarlo de la guarda por sospecho- en razonar con todos, deuen dar vno dellos
so ( i ) ; ' t a l demanda como esta deuela fazer que razone. E si non se acordaren , tome el
por si, e non por Personero, a quien ouies- Juez qual dellos entendiere que lo fara me-
se otorgado general poder para fazer por el jor. E si por auentura non dixesse en la car-
demanda en juyzio. Pero si en la carta de la t a , de como el dueño del pleyto los fazia Per-
personeria dixesse señaladamente, que el o- soneros, a cada vno en todo; estonce non
torgaua poder de acusara otro por sospecho- podría ninguno dellos demandar, nin defen-
cosas (9) sobredichas.E otrosi dezimos, que también como si lo fiziessen con aquellos
el Personero non puede poner otro en su lo que los pusieron en su logar. Pero si estos fi-
gar, en aquel pleyto mismo sobre que el fue ziessen (13) alguna cosa a daño del señor,
dado, si primeramente (10) non lo ouiesse estonce los primeros Personeros que los co-
coraençado por demanda, o por respuesta. gieron, e los pusieron en sus logares, son te-
Pero si le fuesse otorgado tal poderio en la nudos de se parar a ello. Eaun dezimos, que
carta de la personería (11) , estonce lo podria los Personeros que son dados, para recab-
fazerante, e despues. E esto ha logar en los dar cosas fuera de juyzio , que cumple que
Personeros, que son dados para seguir los sean de edad de xvij. años ( 14) 5 como quier
pleytos en juyzio. Mas los otros que son fe- que los otros, que son puestos para deman-
chos pararecabdar, o fazer otras cosas fuera dar (i5), o a responder por otro en juyzio,
de juyzio; estos átales bien pueden dar (12) deuen ser , a lo menos , de edad de xxv.
otros Personeros en su logar, cada que qui- años (16).
sieren: e valdrá lo que fuere fecho con ellos,
carat, facit quôd notât Bald, in I. 1. D. de offic. pro- quôd istam opinionem tenuerunt Hubertus , et Francis-
curât. Cees, quôd libera debet specialiter concedí, 1. ons Accur. ex quo patet, quantum erraverit Jas. asse-
quam Tuberonis 7. §. 1. in fine , D. da pecul. et quôd rendo, communem opinionem aliam: et pro ista opi-
talis clausula rali non sufficiat, tenet Abb. in cap. pe- nione facit ista 1. ibi : Si primeramente non lo ouies-
titio ,de procurât, et Alex, consil. 4 1 . vol. 3. col. 2. Et se comenzado , quae verba referuntur ad procuratorem.
adde quod et videtur dari libera, dieendo , quôd fa- (n) Delà personería. Adde cap. 1. §. 1. de procur.
ciat, quidquid velit; Bald, in 1. fin. col. 1. C. quod cum lib. 6.
eo : vide Jas. in dicta 1. si procurator : non tamen tunc (12) Pueden dar. Adde cap. 1 .§. fin. deprocur. lib. 6.
poterit donare, secundum eumdem Bald, ibi, nee per- ( i 3 ) Pero si estos fiziessen. Concordat 1. si procu-
mittitur procuratori etiam cum libera , jactare , et d i - ratorem 8. §. si quis mandaverit, D. mandati, et ibi
lapidare bona domini, Bald, in 1. fin. col. penul. C. de Glos. et adde 1. 1. §. magistrum, et ibi notât Bart. D. de
contrahend. empt. Alexand. qui et dicit, cum habet li- exerc. act. et limita, nisi procurator sit constitutus ad
bérant, dicto consil. 4 i - Et nota etiam istam legem, certum negotium, non data sibi certa forma : nam tunc,
quôd concessio liberé procuratori facta operatur, ut quia videtur electa industria personae, non potest alium
possit faceré etiam ea, quae requirunt spéciale mandar substituere ; ita tenet Bart, in 1. fin. ad fin. D. de divers,
turn: et adde cap. qui ad agendum 4. in fin. de procu- tempor. prœscript. Glos. tamen in cap. penult, in verbo
rator, lib. 6. et in specie Bald, in 1. Mud, D. de minor. de certa, de elect, lib. 6. videtur contraria , cum dicit,
Alex, consil. 44- vol. 2. non tamen hoc procederet in quôd si canonicus commisit alteri vocem suam, ille po-
valdè praejudicialibus propter abusum notariorum, qui test alium substituere : vide Abb. in cap. fin. §. fin. de
passim absque mandatorum consensu, et eis prorsus offic. delegat. et multum facit ista lex contra dictum
ignorantibus, juxta eorum stylum, dicta verba inserunt, Bart, cum loquatur indistincte; sed dictum Bart, habet
ut tradit Carolus Molin. in consuet. Parisiens, tit. 1. maximam aequitatem , secundum Abb. in dicto %. fin.
§. 10. quaest. 3. Et adde, quôd tutores , et similes ha- ( i 4 ) Diez y siete años. Approbat opinionem Pau-
foent liberam,ut dicit Glos. in dicta 1. mandato: et vi- li de Castr. in 1. 1. §. pupillus, D. de acquirend. posses.
de 1. inter bonorum 48. D. de adtninist. tutor, ubi Bart, dicentem , minorem xvn. annorum non posse etiam ad
quid in curato re bonorum, vel ventris: et quid si igno- negotia procuratorem constituere : et ita videtur intelli-
rante procuratore, revocetur à domino concessio libe- gere ista lex, quod habetur in cap. qui generaliter 5.
ra? potestatis , vide Bald, notabiliter in 1. si libera , C. %. fin. de procurât, lib. G. licèt, secundum Alex, in 1.
quod cum eo : et adde, quôd procurator omnium bo- exigendi , C. eod. communis opinio est in contrarium.
norum cum libera, licèt non dicatur ad agendum, et ( 15) Para demandar, o a responder. Per hoc ver-
defendendum , potest agere, et rem in judicio deduee- bum tollitur dubium antiquorum, de quo per Alber. in
re , 1. nam et nocere n . et ibi notât Bart. D. de pact. dicta 1. minor.
et vide ad praedicta, quae dixi in 1. 7. tit. 14. Part. 5. (16) De edad de xxv. años. Concordat 1. minor
(9) Cualquier de las cosas. Limita , nisi sint valdè xxv. annis 5 i . D. eod. et cap. qui generaliter 5. %. fin.
praejudicialia, propter abusum notariorum , qui passim eod. tit. lib. 6. et vide in 1. exigendi 12. C. eod. et ex-
ista verba interserunt, secundum Carol. Molin. in con- tende istam legem, etiamsi contra talem minorem non
suetud. Parisiens, tit. 1, §. 10. quasst. 3. opponeretur, quôd est minor: et sic non potest esse pro-
(10) Si primeramente. Adde \. ñeque tutores i l . et curator , secundum Antonium , et Abb. in cap. penult.
Glos. in 1. quod quis, C. eod. Et quid si constituatur de procurât, ubi Abb. col. penult, licèt Joan. Andr.
post litem contestatam à domino? Vide Glos. in 1. ni- tenet contrarium : vide ibi Abb. et idem tenet Angel,
hil, C. eod. quae tenet opinion. Azon. quôd sit idem: post Bart, in dicta 1. minor , ubi Angel, limitât, ni-
quam tenet etiam Petrus, et Dinus, Bald, et Salie, ibi; si lata ess et sententia pro procuratore minore : vide
et Jas. ibi dicit esse communem. Contrariam opinionem ibi : quôd tamen valeat actus factus in judicio per
tenet ibi Bart. et Angel. et tenet Specul. tit. de procurât. procuratorem minorem , videtur probari in dicta 1.
§. 1. col. 10. vers, quid si procurator intercessit : et ibi minor , licèt posset restitui : et ita pondérât ibi Paul,
Joan. Andr. in addit. dicit, ita hodieesse determinatum de Castr. unde tutius est, quôd semper opponatur.
in cap. i. §. 1. de procurât, lib. 6. ubi idem tenet Glos. Et quid si minor juraret ? Die quôd admittetur post
et ibi Archidiaconus , et Dominicus : idem tenet Alber. juramentum , non antea ; licèt se offerat , quôd ju-
in I. nihil, et in 1. nec tutores, C. eod.j et ibi refert, rabit , secundum Alberic. Angel. et Paulum ibi. Et
De las Personcros. 95
LEY XX. ñero. Fueras ende, si este que demandaua en
boz de Personero, fuesse sieruo (3), o alguno
Como valdría h que fausse vnomepor otro de aquellos a quien es defendido, que non
en juyzio ; maguer non ouiesse ende recébalo pueda ser Personero por otri.
personería.
LEY XXI.
Ley ¿. Ninguna cosa non puede ser demandada
lit. 3. en juyzio por otri sin otorgamiento del se- Por que cosas el Personero non ha poder de
lih. ó.
Ileccip. ñor dclla, assi como diximos en la ley ante demandar, o de defender el pleyto en juyzio^
Ley 2. desta. Pero si alguno demandare en juyzio si primeramente non diere fiadores.
(¡t. 2t. por otro assi como Personero, e aquel a quien
lib. 2.
Hrcop. íiziessenla demanda, entrasse en pleyto con Dubdosas, o mal fechas , o menguadas , a Ley 64.
Lev 3- el, non le diziendo (1) que se fiziesse Perso, las vezes traen los Personeros las cartas de ta- **•
tit." 2.
Jil>. 4. ñero de aquel por quien demandaua; si des- la personería en juyzio, de manera que non ¿ p , '
Rccop. pués desso viniesse aquel en cuyo nome fa- pueden saber ciertamente, si son valederas,
LolO. o non. E porque las cosas que passan ante
tit." 17.
zia la demanda, e quisiesse (2) auer por firme
lih. 4. lo que era fecho con el, valdría todo lo que los Judgadores, deuen ser ciertas, de guisa
Rt'cop. fuesse fecho en juyzio; bien assi como si de que valan; dezimos, que quando tal dub-
comienço lo ouiesse otorgado por su Perso- da (i) como esta acaeciere , que non deuen
quid si minor veniat ad defensionem patris absentis, in dicta 1. i . vel sunt litterae p r i v a i » , quas p r o d u c i t , u t
jnatris, vel ¿viae ? Glos. dicit, quôd t u n e admittetur, exemplificat ibi Salicet. vel si est c a s u s , in quo i n t e r v e -
cum veniat ex dispositione 1. exigendi 1%. C. eod. et rtiré debet spéciale m a n d a t u m , et d u b i t e t u r , an ex ver-
tunc non cotnpetit sibi restitutio: et idem tenet Ang. bis i n s t r u m e n t c o l l i g a t u r , ad id habere m a n d a t u m , u t
i b i , et alii. in 1. Mud » 5 . in fine , cum 1. seq. D . de minor, et tenet
LEX XX. Bart, in dicta 1. i. vel si alias de h o c d u b i t a r e t u r e x p r o -
ductione instrument! p r o e u r a t o r i i , u t tradit Spec. tit.
Procuratore sine potestate a g e n t e , si ei n o n fuerit de procuratore , §. ratione autem formes, col. i. et a.
opposita procuratoria e x c e p t i o , et dominus postea r a t i - Sed an attends verbis hujus legis , idem e s s e t , si alias
ficrt, valent gesta p e r eum ; nisi erat s e r v u s , vel alius, d u b i t a t u r de m a n d a t o , u t si semiplenè p e r u n u m tes-
qui non potest esse p r o c u r a t o r . Hoc dicit. tent ostenderetur de m a n d a t o , vel p r o b a r e t u r de r e v o -
( 1 ) Non le diziendo. Nam s i d e hoc opponeretur, catione mandati per u n u m testem , u t h a b e t u r in 1. -vul-
non prodesset ralihabilio , 1. licet 2 4 . C. eodem. go a 3 . D . de administrât, tutor, vel quia p r o c u r a t o r o s -
( 2 ) E quisiesse auer por firme. Concordat 1. licet tendit instrnmentum c a u s * , j u x t a id quod notât Glo».
5f>. 1). de judie, et limita inultis m o d i s , de q u i b u s per in 1. fin. C. de pact, convent, u t late deducitur in dicta
Jas. in I. licet 2 4 . ad fin. C. de procurât, et procedit, 1. i. adfinem? A b b . in cap. coram, col. 3 . deoffic. de-
etiamti ralificet ad suum commodum : vide i b i , et p e r leg, tenet q u ô d tunc admittatur c u m cautione d e r a t o ;
Paul, de Caslr. in dicla 1. licet,ei vide in materia hujus licèt Salic, in dicta 1. I . tenet contrarium in h o c , et p r o -
legil Felin. in cap. causant quœ, de judie, per tres fina- b a b i l i t e r , q u e m vide. A r ideretur dicendum ex verbi»
le* columnas. hujus nostrse legis, q n i d q u i d sit de j u r e communi,
(3) Fuesse sieruo. Approbnt dictum Glos. in dicta q u o d in istis casibus non admitteretur p r o c u r a t o r cum
1. licel 5 6 . D . de judie, et ibi p e r Paul, de Castr. cautione de r a t o : videtur enim ista lex requirere s c i i p -
turam in p r o c u r a t i o n e ; et sic etiain 1. de Madiid, cap.
LEX XXI. 7. requirit similiter scripturam : neç stylus j u d i c i o r u m
hujus Kcgni admittit probationem in hoc per testes, nee
Si d u b i t a t u r , a n actoris procuratorinni sit sufficiens, congruuni e s s e t ; m a x i m e q u a n d o dominus esset absen?,
o p o r t e t , quód caveat p r o c u r a t o r de r a t o ; alias non ad- in cujus absentia super hoc examinarentnr testes, u t
mitlilur. Sed si sit sut'fieiens , non t e n e t u r , n i s i ad ca- erat opinio Petri in 1. procuratorem, C. e o d e m , q u a m
vcnduin de defendendo d o m i n u m in recouventione. dicit Paul, in dicta 1. 1. majori niti aequitate, et ratio-
P r o c u r a t o r autem rei semper tenetur satisdare j u d i c a - n e : et excluduntur multie cavillaliones, quse fieri alias
tum solví. Potest tamen in procuratorio a b hoc^rèlevari possent contra istam legem , quse exigit maximam cert't-
per dominum , dicentem se fidejubere judicatum solvi. tudinem i n j u d i c i i s , ut dixit in p r i n c i p . Nee etiam vi-
Hoc dicit. Concordat 1. i . C. de procurât. d e t u r j u r i d i c u m , q u i d q n i d in hoc Doctores d i c a n t , q u ô d
(i) Tal dubda. Scilicet, quando ex instrumento ex eo quôd habet penes se instrumenta cansa;, praesii-
procuralionis p r o d u c t o oritur dubium de m a n d a t o , ut m â t u r h a b e r e m a n d a t u m ; cum potuerunt sibi t r a d i , a d
dicit in principio legis: veluti si procurator ostenderet alios effecfus , veiuti utconsuleret j u r i s p e r i t o s , vel alias,
litteras sigillatas, d e q u a m m fide d u b i t a t u r , j u x ' a n o - vel p o t u e r u n t furto s u b r i p i t b e n è tamen e r e d e r e m , ut
tai,» in 1. si qua per calumniara ii.C.de Episcop. et cle- dicit Bald, in dicta 1. si qua per calumniam, et sequi-
ric, nec lali c;isu sufficeret ostensio sigilli d o m i n i , s e d t u r Abb. in dicto cap. coram, q u o d si quis affert man-
litteraesigillatœ, ut hoc.liabeat l o c u m , secundum Salic. d a t u m ad partes r e m o t a s , in q u o d i c i t u r , quôd Sem-
>n I. i . C.de procurât, vel producit inslrumentum pit- pronius constituit Titiurn p r o c u r a t o r e m , q u a d si nege-
b l i c u m , de cujus fide d u b i t a t u r , secundum Bart, in dic- tur ilium e s s e T i t i u m , prsesumeretur , quôd ipse esset,
la I. i . vet negatur esse notarmm , qui illud scripsit, vel èx quo habet i n s t r u m e n t u m penes s e : cogita tamen su-
won esse p u b l i c u m , vel a u l b e n t i c u m , secundum Angel. per hac mea c o n s i d e r a t i o n e , quia est n o v a , et coiiimu-
96 T e r c e r a Partida. Titulo V.
dar poder a tal Personero, que faga la de- que se cumpla en todas guisas. Fueras ende,
manda contra la otra parte (2) que lo refiera; si en la carta de la personeria dixesse seña-
a menos de dar (3) primeramente fiadores, o ladamente (8), que el que lo fiziera Persone-
recabdo (4), que por lo que el fiziere en el r o , el mismo era fiador por el, de cumplir,
pleyto, que estara por ello, e lo aura por fir- e de pagar todo lo que en el pleyto fuesse
me el que le fizo su Personero. Mas quaudo judgado. Ca estonce non le deuen demandar
la personería fuesse complida, deue ser cabi- otra fiadura.
do el Personero, para fazer la demanda. E
non le deuen embargar ^-nin demandar otro LEY XXII.
recabdo. Fueras ende, si este Personero del
Ley 2 demandador non quisiesse dar fiadores de Como los Personeros deuen responder cierta*
tit. 24. responder, e de defender (5), a aquel cuyo mente a las demandas que les fazen en Juy-
lib. 2, Personero era, en aquellos pleytos que la
Recop, zio: e sinon quisieren responder, o non su-
' o t r a parte dixesse que quería mouer (6) ante pieren , el dueño del pleyto es tenudo de
aquel Judgador mismo, contra aquel que lo lo fazer.
fiziera Personero. Ca estonce derecho es, que
assi como non quiere dar recabdo para res- Ciertamente deuen responder los Perso-
ponder en juyzio por el dueño del pleyto, neros a las demandas, e a las preguntas que Ley «i
que non pueda demandar por el. E esto que les fazen en juyzio, si supieren. E porque a tit. 8.
diximos en esta ley, ha logar en los Perso- las vegadas se trabajan maliciosamente algu- lib. 2.
Recop,
neros del demandador. Mas el Personero del nos, de alongar los pleytos, encubriendo, o Leyes
demandado, quier traya carta complida de callando la verdad; porende dezimos, que en i - y 2.
personeria, quier non, siempre deue dar re- tal razón como esta, si alguna de las partes tit. 7.
lib. 4.
cabdo (7) de fiadores, o de peños , que lo que pidiere al Judgador, que mande venir delan- Recop,
fuere judgado sobre el pleyto que defiende, te al dueño del pleyto ( i ) , para responder a
niter Doctores de jure communi tenent contrarium : mi- et Jason, qui alios refert in dicta 1. actionem ; licet con-
iii haec mea opinio videtur aequior, et verior de j u r e , et trarium tenet Bart, in dicto §. ait prœtor : et vide Abb.
consuetudine hujus Regni: et non sinas videre Bald, in in cap. accedens, de procurât.
dicta 1. siprocuratorem, distinguentem inter opiniones, (6) Que quería mouer. Nam si statim reconveniret,
an sit causa ardua, vel parva : undè etiam Specul. in dic- non exigeretur haec satisdatio: vide Glos. in dicta I. ac-
to vers, ratione autem Jormce, ubi Joan. Andr. in addi- tionem, et in 1. sed et hœ, §. defenderé, super verbo
tion, incip. videlur, super verbo testes, dicit, quôd con- satisdando, D. eod. quae approbatur, quidquid dixerit
suetudo judiciorum non admittit, quód procuratorium Joan. And. in addition, ad Specul. tit. de procuratore,
probetur per testes; ubi vide eum approbantem, et lau- col. 11. in addit. incip. sed dubitatur : nam contra dic-
dantem talem consuetudinem. Si tamen in instrumento tum ejus est text, hic, quód debet satisdare de defen-
procuratorio desit subscriptio partis, secundum tenorem dendo , quando dicit, quôd eum vult reconvenire , et
1. de Alcalá ; vel esset alius defectus in instrumento , ita non reconvenit de prœsenti, quia non habet jura sua in
quod dubitaretur de mandato , tune admitteretur cum promptu : debet tamen sibi assignari terminus , infra
cautione de rato , ut sonatista lex. Et conclusionein hu- quern reconveniat, secundum Specul. ubi suprà col. ia.
jus legis, quod ubi est dubium de mandato, admittitur versic. sed nunquidperpetuo. Et an procurator actoris,
quis cuna cautione de rato, limitant Doctores multis qui sic satisdedit, cogatur prsecisè defenderé, vide Spe-
niodis ; signanter Jas. in dicta 1. i. vide ibi: et inter cul. quod sic, tit. de satisdat. %. penult, versic. sed
eseteras limitationes nota multùm illam, quod si oppo- quœrilur.
natur, quod est falsus procurator, et sic de falsitate, (7) Deue dar recabdo. Concordat 1. 1. C. de satis~
tunc non admitteretur cum cautione de rato , secundum dando.
Specul. tit. deprocuratore, §. ratione autem formée, %. (8) Señaladamente. Vide in §. fin. Instil, de satis-
colum. versic. ubi ver à. dation. etintellige, quando dominus est possessor irn-
(a) Contra la otra parte. Non ergô negatio parti» mobilium, 1. sciendum i 5 . D. qui satisd. cog. et vide
sufficeret, ut per hoc videatur dúbitari de mandato, ut Angel, in 1. si procuratorem 65. D. isto tit.
etiam est communis conclnsio Doctorum contra Glos.
in dicta 1. i. et in 1. non solum §. qui alieno , D. eod. LEX XXU.
(3) A menos de dar. Vel debet clare ostendere de
mandato. Vide Glos. in 1. non solum Zvj.%.qui alieno, Potest pars principalis , si procurator est malitio-
D. de procurât. sus, vel ignoret factum, compelli per judicem perso-
(4) O recabdo. Cum pignoribus. Vide Bart, in 1. nnliter interrogatoriis responderé : et si est alibi, mit-
prœtoriœ, D. de prœtor. stipulât. tat ad judicem illius loci rogamina, et interrogatoria,
(5) E de defender. Concordat 1. servumquoque 33. ut interroget, et responsionem clausam mittat, et sigil-
§. ait prœtor, et 1. mutus 43. §. pœna , D. eod. et 1. ac- • latam : quod tenetur faceré rogatus. Hoc dicit.
tionem 5. C. eod. tit. et nota ex hoc, quod procurator (1) Al dueño del pleyto. Concordat I. 26. C. eod. et
constitutits ad agendum , videtur constitutus etiam ad cap. 1. de judiciis, lib. (î. et vide Azon. in somma eod.
defendendum in causa reconvention!» : et idem die, et- tit. versic. sed Mud non prœlermitto, col. 3. et cap. si
si procurator constitiiatur ad agendum cum hac taxati- quem S. de procurât, lib. 6. et I. si actor 29, D. de pro-
va (tantùtn) secundum Fulgos. in dicto §. ait prœtor, curât.
De los Personeros. 97
tales preguntas ; o diziendo que el señor del LEY XXIII.
pleyto es fiel orne, e non negara la verdad, e
el Personero es reboltoso, o orne que non sa- Quando se acaba el officio del Personero.
be el fecho; que tal razón como esta, que la
deue caber el Judgador. E si el principal del Muriendose (i) el señor del pleyto, ante
pleyto fuere en el logar, mandamos que el que su Personero lo començasse por deman-
Judgador lo apremie, e le faga venir a res- da e por respuesta, acabase porende el offi-
ponder a las preguntas ante si.^ O si fuere a cio del Personero, de guisa que non puede,
rte (i), do ava otro Judgador, deue nin debe después yr adelante" por el pleyto.
otra pa..~ v - y , - - „ „ Mas si se muriesse (a) despues que fuesse
mandar escreuir las preguntas que hzieron coraencado por respuesta (3), non pierde por
antel, e embiarlas selladas (3) con su sello al esso el Personerosu poderio;ante dezimos(4),
otro Judgador, en cuya tierra es aquel que que deue seguir el pleyto, fasta que sea acaba-
quieren preguntar, rogándole, quel cons- do, también como si fuesse biuo el que lo fizo
tringa al señor del pleyto , e le faga venir Personero; maguer non recibiesse mandado
ante si. E desque ouiere recebido la jura del, nueuamente de los herederos del finado. E
que le faga responder a las preguntas, e que otrosí dezimos, que si el Personero (5) se
le embie las respuestas escritas, cerradas, e muere, ante que el pleyto sea començado por
selladas de su sello. E el Judgador, que re- respuesta, que se acaba el oficio del. Mas si
cibiere la carta del otro, mandamos quesea muriesse después que lo ouiesse comeucario,
temido de lo fazer, assi como de suso es di- sus herederos (6) del deueii, e pueden aca-
cho (4).
ta) O si fuere a otra parte. Vide 1. gerteratiter i a. LEX XX 111.
$. his de prœsentibus tt. C. de rebus credit, et ]. a. §. de-
fendí, D- quibus ex caus. in posses, eatur, u b i g l o s . Officium p r o c u r a t o r i s expirât m o r t e c o n s t i t u e n t s ^
notab. quôd debet hoc fieri expensis absentis, per text. vel constituti r e i n t e g r a : si tamen lis j a m sit contestata,
ibi : quia propter absentiam non debet fieri deterior con- non expirât. Et constituente m o r t u o , procurator p r o s e -
ditio presentís : et iilem t e n e n t B a r t . in 1. fin. C. de pro- qui debet causara; vel si p r o c u r a t o r m o r i a t u r , ejus hœ-
curator, in secunda lectura, et Angel, et Alberic. in 1. r e d e s , si sint ad hoc habiles. Item finito judicio per sen-
si actor 2 9 . D. de procurât, u b i et Bald, q u o d nota. Et tentiam , expirât m a n d a t i i m , et p o t e n t tunc p r o c u r a t o r
quid in juramento calumnia;, vel delato p a r t i ? Vide Spe- appellare; sed non poterit appellationem prosequi sine
cul. tit. de juramento calumniœ , §. restât, in fin. qui d i - novo mandato. Item finitur m a n d a t u m , sí re integra r e -
cit idem quod snprà , scilicet, quôd expensis absentis: v o c e t u r , vel alius ejus loco c o n s t i t u a t u r , vel si i m -
quod limitât, nisi litiget per procuratorem r a t i o n e i n - peditus p r o c u r a t o r nou posset causam p r o s e q u i . Hoc
firmitatis, dignitatis , vel sexus : nam lune fiet expensis dicit.
communibus : et loquitur Specul. in juramento calum- f 1) Muriendose. Concordat §. item siadkuc 1 o. Ins-
niar: et Alexand tenet idem in juramento delato in 1. lit, de mandato, et 1. mandatum 1 5. C. toà. Et quid d e
ad egregias, D. de jurejur. et forte cum bac limitatione mandato facto n u n t i o , cui ego dedi pecuniam, nt alii da-
p r o c é d a , quod priùs dixi in casu liujus legis , cum sit ret ? an expirât morte mea ? Vide Glos. et Bart, ibi in 4.
eadein r a t i o , et i d e m : nam sub juramento calumnia;, columna, in 1. ejus qui in provincia, D. sicertum petatur,
$eu sub uno ex ejus articulis respoiideSur positionibus. u b i dicit, q u ô d si pecunia fuit numerata n u n t i o , potest
In Rcgalibiis t.-unen Audiloriis hoc fit indistincte expen- exequi m a n d a t u m , dando earn, cui sibi jussum est,
sis petenlis. etiam m o r t u o mandante.
(3) Embiarlas selladas. Ñola bene istum text, nam d e (2) Mas si se muriesse. Concordat 1. nulla a 3 .
j u r e commtini non erat ita clare expediturn ; sed dice- C. eod.
b a t u r , quôd debebat absens v e n i r e , u t in d i c t a i . 2 6 . (3) Comenzado por respuesta. Vel u b i non r e q u i -
C. de procurator, et Glos. in cap. cœlerum, de juram. ritur litis contestarlo, quando ccepit tracta ri de sneritis
caluma, dicebat de absentia ultra m a r e , vel valdè r e - causse, Bart. et Doctor, in dicta 1. nulla , ubi vide Ba(d.
mota. ' quid si non servato ordine juris fuit processum. E t
(/i) Como de suso es dicho. An procédât dispositio quid si dominus satisdet procuratore p r é s e n t e , an ex -
hujus legis in l i t e , qua; non defenditur per procura- piret morte ; vide 1. si defunctus 1 5. D . de procurât., et
t o r e m , sed per defensorem sine m a n d a t o ; vide Albe- ibi per Bart.
ric. in dicta 1. a 6 . C. de procurât, volentem, quôd de ri- (4) Antedecimos. Limita in procuratorepraelati, u t
gore non habeat locum illa lex in defensore; de sequi- in Clement, fin. eod. tit. et qualiter proferatur sen t e n -
tate tamen sic. Ego crederem tàm de asquitate, qnàm de tia, domino mortuo , Doctores dicunt varia in d i c t a i .
rigore habere l o c u m , cum sit eadem ratio. Et an habeat nulla , u b i vide Alexandr. Practica e s t , quôd fertur in
ctiam locum ista lex in piocuratore in rem siiam, vide procuratorem, tamquàm dominum instanlia;.
Alberic. in dicta 1. 16. ubi et alii Doctores , et in 1. si (5) Que si el personero. Concordat dictus §. itera
actor a g . D . de procurât, de q u o r u m mente est, q u ô d si adhuc 10.
similiter hoc casu habeat locum haec dispositio : et ibi,
(6) Sus herederos. De j u r e communi hoc n o n erat.
an stetur confessioni cedentis, qui facit ilium p r o c u r a -
ita expressum: imô potiits videtur inntii contrarium in
torera in r e m suam : in quo et vide Salicet. in dicta 1.
l.tam ex contractibus 5 7 . in fine, D. de judie, et per il-
a6. i u m text. Alberic. in 1. nulla, C. de procurât, tenebat,
q u ô d tali casu instantia transferebatur in dominum. Et
Tom. II. N
Tercera Partida. Titulo V.
98
bar lo que el començo, si son hombres pa- segundo. Empero, quando assi lo quiere to-
ra ello. Aun dezimos, que se acaba el officio ller, deuelo fazer saber al Juez, o a su con-
del Personero, luegoqueelJudgadordajuyzio tendor. Enon lo faziendo saber (3) assi, deue
afinado, sobre el pleyto en que era Personero. valer lo que el primero Personero razonare, o
Peroquando el juyzio diessen contra el, o con- fiziere en aquel pleyto, también como si non
traaquel cuyo Personero fuesse, deuese alear. lo ouiesse tollido. Otrosi dezimos, que si el
E puédelo fazer, maguer non le fuesse otor- primero Personero ouiere començado el pley-
gado poder, para fazerlo, en la carta de la to por demanda, e por respuesta, e quisie-
personeria. Mas non puede seguir (7) el al- re el señor del pleyto reuocar este, e dar a
eada sin otorgamiento del señor del pleyto. o t r o , puédelo fazer (4). Fueras ende, si la
Otrosi se acaba su officio, quando el dueño otra parte , contra quien auia començado el
del pleyto lo reuoca (8), e pone otro en su pleyto,locontradixesse(5), diziendo que con
logar : o si el mismo por su grado dexa la tantos Personeros non podia razonar su pley-
personeria, por algún embargo (9) derecho, to. O si el Personero mismo se touiesse por
que ha tal, por que lo non puede seguir. desonrrado, teniendo que lo queria reuocar
por sospechoso. Ca estonce, o deue aueri-
LEY XXIV. guar la sospecha, o dezir manifiestamente,
que non ha querella del, nin le tuelíe la per-
Como puede el dueño del pleyto toiler el Per- soneria , porquel aya por sospechoso. E fazien-
sonero que auia fecho , e fazer otro. dolo assi, puédelo toller, e fazer otro. E aun
dezimos, que si aquel que fizo el Personero,
Señaladamente faziendo vn orne a otro su ha alguna derecha razón, por que lo quiere
Personero sobre algún pleyto, si despues des- mudar , que gela deue caber, maguer fuesse
so (1) fiziere a otro en esse mismo (2) pley- el pleyto començado por demanda, e por res-
to , tuelle el poderio al primero, e dalo al puesta. E las razones son estas : como si aue-
idem tenet Bald, in 1. mandatum, in fine, C. mandat, di- Hoc dicit. Concordat cum cap. quamvis, de procurât.
cens, quôd morte procurators finitur mandatum, sive lib. 6. et 1. ante 16. D.eod. tit.
sit res Integra, sive non in judiciis, licèt secus dicat esse (1) Si despues desso. Concordatl. si quis, cumpro-
in contractibus , per 1. nam et Servius s i . §. si vivo Ti- curatorio 3 i . §. Julianas 2. D. eod. et cap. non injuste
fio 2. D. de negot.gest. Ego tamen numquam vidi prac- 1/5. eod. tit. et procedit baec dispositio, etsi procurator
ticad, quôd haeres procurators prosequatur litem ; sed ultimo constitntus non aeceptet, ut notât Glos. in cap.
si ille factus dominus litis substituit alium, et decessit, si duo 6. de procurât, lib. 6. Angel, et Paul, in dicto §.
tunc cum tali substituto procedí consuevit, et finiri lis; Julianus: et procedit etiam in cuiatore dalo ad litem,
imô et de jure communi dicebat Alberic. ubi suprà, Glos. in dicto §. Julianus, et ibi Paulus , quem vide. Et
quod elsidicatnr in procuratorio, constituo Titium pro- limita procederé, si primus poterat revocari, ut quia
cura torera meum, et ejus liœredem, quôd non tenet cons- res jérat integra¡seeùs si non poterat revocari,secundum
tituyo quoad hseredem, quia incertus, per 1. a. D. eod. Alberic. ibi, et Abb. in cap. non injuste, eod. tit. Limi-
(7) Non puede seguir. Contrarium dicit 1. 3. tit. a 3. ta etiam , si credens mortuum primum, constituât se-
ead. Partit, ubi habetur, quôd potest prosequi, si velit. cundum, 1. si quis iia 16. §. si quis 4- D. de testament,
Die , ut ibi: et ista lex debet intelligi, quando fuit pro- tut. et 1. fin. D. de hœred. instit. Alberic. in dicto §. Ju-
curator specialis ad certam causam, sicut et in dicta 1. lianus^. Limita etiam, nisi in constitutione seenndi di-
3. nam si esset procurator generalis ad lites prsesentes, cat , qrçôd non intendit revocare primum , secundum Al-
et futuras, vel ad negotia, generaliter posset appellatio- beric. et Paul, ibi, et vide cap. si quem 8. de procura-
nem prosequi-, imô tenelur , cum ad omnia se extendat tor, lib. S. Et quid in legatis sedis Apostolicse, vide Glos.
mandatum, ut notât Innocen. et Doctores in cap. non in cap. in Galliarum, 25. qutest. 2. quae dicit, quôd
injuste, de procurai, et Glos. ibi, Bart. et Paul, in 1. fin. non videtur revocari primus ; et tenet Abb. in cap. vo-
D. an per alium causœ appellat. reddiposs. et habetur lentes , de offic. leg.
in dicta 1. 3. (2) En esse mismo. Et contra eamdem personam,
(8) Lo reuoca. Intellige, re integra, ut in §. rectè 1. cum semel 5. D. de tute t.
9. lnstit. de mandato. (3) E non lo faziendo saber. Concordat 1. siprocu-
(g) Embargo. Concordat 1. post litem 17. cum se- ratorem 65. in fine, D. eod. eti. unie. C. de satisdand.
quentibus, D. de procurât, et 1. próxima sequens in fine. et cap. mandato i 3 . de procurât, et cap. ex parte decani^
de rescript.
LEX xxir. (4) Puédelo fazer. Adde l.post litem 17. cum seq.
Per constitutionem secundi procuratoris in eadem D. de procurai.
lite revocatur primus: debet tamen constituens certifi- (5) Lo contradixesse. Requiritur ergô expressa con-
cara judicem, vel adversarium, de revocatione; alias va- tradictio per istam legem; et si taceret sciens, consenti-
lebit quidquid cum primo factura fuerit. Et potest pro- ré videtur : vide Paul, in 1. post litem, D. eod. et ibi
curator revocari, etiam lite contestata : si tamen adver- Glos. et ista contradictio adversarii sufficeret, etiamsi
sa! ius , vel procurator contendat, fieri non deberé, tunc procurator consentiret, ut tenet Glos. in 1. quœ omnia
debn revocans justam causam ostendere ; qua? causse 25. D. eod. et Bald, in 1, siprocuralorem, eod, tit. ubi
hic exprimuntur: ob quas causas potest etiam procura- reprobat Glos. quse ibi voluit contrarium; et quod pri-
tor litem deserere, certificando priùs constituentem. mo dixi, satis probatur in ista lege Partitarum.
De los Personeros. 99
liguasse, que el primero Personero fuesse en délias, a aquel cuyas son ; assi el Personero (a)
poder de los enemigos (6), o en prisión, o que es dado en juyzio, es tenudo de dar cuen-
fuesse ydo en romería, o embargado de al- ta al señor del pleyto , de todas las cosas
guna enfermedad; o ouiesse a seguir sus plei- que recibiere, o ouiere por razón de aquel
tos mismos, de manera que non pudiesse en- pleyto, en que es Personero. Ca si la otra
tender en el de aquel, cuyo Personero era; parte fuere conderonada en las costas, o en
o fuesse fecho su enemigo, o amigo de su las missiones, o en algunas otras cosas, to-
contendor, por casamiento que ouiesse fecho do lo que el Personero ende leuare, tenudo
de nueuo. Ca por qualquier destas razones es de lo dar al señor del pleyto. E atin dezi-
mos , que desto es tenudo de darle, e de o-
sobredichas, o por otras semejantes (7) délias,
puede reuocar el primero Personero, o dar o- torgarle todo el derecho que ganasse en juy-
tro (8), maguer el mismo, e la otra parte lo zio , por qual manera (3) quier, por razón
contradíxesse. Mas si el pleyto (9) non fues-de aquel pleyto. Otrosi dezimos, que todas
se comencado por demanda, e por respues- (as despensas (4) que tal Personero fiziere, en
ta , bien puede el dueño toller la personeríasiguiendo aquel pleyto, que sean derechas (5)
alvno, e darla al otro, quando quisiere, ma-e con razón, que es temido el quel fizo su
guer non muestre razón por que lo faze. E Personero, de gelas dar; fueras ende las que
esso mismo dezimos (10) del Personero, si ouiesse fechas, o pechadas , por razón de yer-
quisiere dexar la personería, por razón de ro que el mismo íiziesse: assi como si le con-
enfermedad, o de otro embargo que ouies- demnassen en las costas, o en las missio-
8 e , de aquellos que de suso cusimos; que lo
nes, o en otra pena (6), por razón de su re-
puede fazer, faziendolo saber primeramente beldía, o de su culpa. Ca derecha cosa es, que
al dueño del pleyto. sufra orne el daño, que le viene por su yerro,
e que non demande porende emienda a otri.
Pero si el Personero ouiesse fecha alguna
LEY XXV.
postura (7) con el señor del pleyto, en razón
de las despensas, o de daño que el sufriesse,
Corno el Personero deue dar cuenta, e entre-
en siguiendo el pleyto, dezimos que le deue
gar al dueño del pleyto, de todo lo que
ser guardada.
ganara en jujzio por el.
(6) En poder de los enemigos. A d d e q u o d dicit (2) Assi elpersonero. Concordat 1. quiproprio 46.
Bart, in 1. si cum Cornelius, D. de solution. % procurator l\. D . de procurât.
(7) Semejantes. Veluli si esset j u v e n i s , et inexper- (3) Por quai manera. Etiarn per iniquam sententiam,
t u i , et tempore conslitutionis constituons non cognos- u t in dicto §. procurator.
c e d t cum. Vide Clos, in 1. post litem, et ibi Paul. (4) Las despensas. Concordat dicta 1. qui proprio 4 6 .
I), tie procurât. §. litis impendían, et cap cum pro causa 6. de procur.
(8) E dar otro. Nee opoitebit neta ratificar! cum u b i vide Abb. quid si p r o c u r a t o r iucidat in latrones,
isto dc novo: ¡mô acta , quae fecit primus, remanent fir- et spoliatus fuit, an répétât à domino : et vide ff. man-
m a , secundum Batd. in dicta 1. mulari, qui ita inteili- dat. 1. inter causas 16. §. non omnia 6. et quid si d o -
git Glos. ibi. minus non sit solveudo , vide 1. acloris 3 o . ff de pro-
(9) Mas si el pleyto. A d d e 1. ante litem iG.~D.de curât, qui est casus riotabilis.
procurât. (5) Que sean derechas. Hoc d i c i t , quia si intítiliter
( 1 0 ) E esso mismo dezimos. L. rnutari a/ ( . D . eod. defenderet, non ha bens expressum matidatum s u p e i
et inlcllige, lite contéstala, vel pra;stita satisdatione per tali defensione , non repeteiet sumptus , ut notât Bart.
dominum , eo p r é s e n t e , ut in 1. Jiliusfamil. 8. §. fin. D . quem vide in 1. jam tamen, §. in hac stipalatione, ff
de procurât, nam cessante causa, u t r o q u e casu cogitur judicatum solvi; et hoc quando s u c u b u i t ; quando verô
ad p r o c u r a t i o n e m : vide Bait, et Paul, in 1. mutari. obtinuit.,< tune indistincte repetit expensas, ut. hic et in
diet. §. in hac , et notatur in I. etiam, C. mandad, ubi
LEX XXV. Gloss, et habetur infrà eod. 1 fin.
(6) O en otra pena. Vide in dicto §. procurator, et 1.
Tenetur p r o c u r a t o r , de omnibus receptis causa p r o - non est ignotum, C. de administr. tutor.
c u r a t i o n s d o m i n o reddcre rationem , et cederé ei actio- (7) Alguna postura. N o t a , valere pactum inter p r o -
Jies, quas in lite acquisivil: et dominus tenetur ei solve- c u r a t o r e m , et d o m i n u m , ut r e d d a n t u r p r o c u r a t o r !
re expensas facias r-ationabiles; nisi ex p r o c u r a t o r s etiam d a m n a , quae sua c u l p a , vel contumacia ei obve-
culpa , vel contumacia provenerint : sed super hoc con- n e r u n t : et intelligerem quando culpa , sccùs si dolo,
ventio facta inter eos servabitur. Hoc dicit. Concordat u t i n l . si unus 2 7 . §. Mud, ff. de paclis, cap. quejnad-
cum hac lege 1. si quis absentes i. D. de negótiis geslis, modum 2 5. de jurejur. et 1. si ut certo 5. §. interdum
(1) Fuera de jujrzio. Concordat l. ex mandato 2 0 . 10. ff. commodati: vide Glos. in 1, 1. §. si conveniat,
D . mandate. ff. depos,
Torn. IL N a
100 Tercera Partida. Titulo V.
LEY XXVI. ria, dezimos que se deue cumplir (2) en los
bienes tan solamente de aquel que ie dio por
Como los Personeros son temidos de pechar su Personero. E si por auentura non le fallas-
al dueño delpleyto, lo que por su culpa, o sen tantos bienes de los suyos, en que el juy-
por su engaño perdiera, o menoscabara. zio se pudiesse cumplir; estonce deue ser
cumplido en los bienes de los fiadores, que el
Ley 4. Negligentes, nin perezosos non deuen ser Personero (3) del demandado dio, e non en j^yW.
tit. 24- los del Personero (4). Mas si algún orne se ¡¡t. ¿.
lib. 2. los Personeros, en los pleytos que recibieren
Becop. en su encomienda ; mas deuen andar en ellos parasse por si mismo a defender pleytos age- Recop,
Ley 10. lealmente, e con acucia. Casi por engaño (1), nos sin carta de Personería, e sin mandado
tit. 24.
lib. 2. o por culpa dellos, el señor del pleyto per- del señor del pleyto; el juyzio que fuesse da-
Rqcop. diesse, o menoscabasse alguna cosa de su de- do contra el, se deue cumplir en los bienes
recho , tenudos serian de lo pechar de lo su- de tal defendedor, o de sus fiadores, en la
yo. Mas si por otra razón, que non viniesse manera que fiaron, e non en los bienes del
por engaño, nin por culpa dellos, se perdies- señor del pleyto. E si este defendedor qui-
se, o se menoscabasse el pleyto, non serian siesse demaudar después desso, aquel cuyo
tenudos los Personeros de fazerle porende pleyto defendiera, alguna cosa que dixesse
emienda ninguna. que pechara por el, en aquel pleyto de que
fuera vencido, non seria el otro tenudo de
LEY XXVII. gelo dar (5). Pero si tal defendedor como es-
te venciesse el pleyto (6), tenudo seria el due-
En cuyos bienes deue ser cumplido el Juyzio, ño de pechar las costas, e las missíones, que
que es dado contra el Personero del ouiesse fecho derechamente, en defenderlo,
demandado. maguer non quiera. E non se puede escusar,
diziendo que non le encomendara su pleyto s
Contra el Personero (1) de aquel a quien nin le otorgara de ser su Personero, pues que
demandassen , seyendo dado juyzio sobre pro, e buen recabdo le vino por el.
pleyto en que le fuesse otorgada la persone-
LEX xxn. tendere, ut notât Bart, per ilium text, quem ad hoc di-
cit se milliès allegare , in 1. 1. C. creditor, eviction, pig.
Damnum domino, procuratoris culpa vel dolo pro- non. deber. Procurator sive contrahat, sive compareat
venons, tenetur procurator resarciré. Hoc dicit. Con- in judicio, tenetur se ostendere procuratorem; alias
cordat 1. si procurator 9. ff. de doli except. tenetur parti ad interesse, ut et etiam tradit Ángelus
(\\ Ca si por engaño. Concordat 1. si procurator 10. ibidem: vel si mentitus est, prsestitam esse satisdatio-
in fine, C. eod. et 1. cum per procuratorem 9. C. man- nem de judicato solvendo , cum non esset : nam tunc
dat, eïff. eod. 1. si procuratorem 6 5 . in fine princip. et in personam procuratoris fit executio.
I. kprocuratore 13. C. mandat, et venièt etiam culpa le- (3) Que el Personero. Quid si fuit relevatus à domi-
vissima, cum sit procurator ad judicium , quia videtur n o , proutmoris est, an ipse procurator teneatur pro-
se asserere peritum. Bart, in 1. eum qui, §. fin. ff. de mittere de judicato solvendo , saltim nuda piomissio-
furtis. n e , ut sic illi accédât fidejussoria domini obligatio?
LEXXXriL Vide latè per Bart, in rubrica ff. judie, solvi.
(4) E non en los del Personero. Et sic non proce-
Procuratore victo, fit executio in bonis domini: det, quod dicunt Bart, et Alberie. in dicta 1. Plautius,
quibus deficientibus, in bonis fidejussoris per procura- limitantes illam legem, quôd licet ex actione judicata
torem in litem dati, non autem in bonis procuratoris; non fiat executio in bonis procuratoris ; fit tamen, si
sed si sine mandato litigavit, tunc in ejus et fidejussoris agereturex stipulatione de judicato solvendo, per eum
bonis, et non in bonis domini; nee habebit contra do- interposita, per 1. si procurator 28. D. eodem : nam ut
minum recursum. Sed si vincat, tenetur ei dominus sol- hic vides , expresse negatur hic, ut etiamsi procurator
vere expensas justas. Hoc dicit. Concordat quoànot. ff. satisdedit, non capientur ejus bona , sed bona fidejus-
si quis caut. 1. fin. et ibi Glos. et 1. procurator qui pro sorum; nisi dicas quód haec lex etiam intelligatur, quan-
evictione 67. ff. de procur. do agitur actione judicati pro executione sententiae ;, se-
(1) El Personero. Nota , quôd sententias verba con- cùs si ipse procurator conveniatur ex promissione sua.
cipi debent contra procuratorem: vide latè in 1. 1. C. (5) De gelo dar. Glos. in 1. liberto il. ff. de negot.
de sentent, et Abb. in cap. querelam, col. 5. de elect. gest. in §. fin. super parte aget, in princip. dicit, quód
De jure tamen Canónico non multùm curatur de ista ad sumptus litis non poterit agere ; ad sortem tamen
solemnitate, secundum Glos. in cap. suscítala, de in in- principalem bene posset: quod inteilige secundum Paul,
tegr. restituí, et etiam in isto Regno nunquàm vidi de de Castr. in dicta 1. Plautius, quando dominus, cujus
hoc curari. defensionem assumpsit, fatetur debitum: nam tunc ac-
(2) Que se deue cumplir. Concordat 1. Plautius 61 .ff. tione negotiôrum gestorum recuperabit ab eo defensor,
eod. et ex ilia lege poteris limitare istam, nisi in pro- qui pro eo solvit; necsententia lataerit sufficiens pro-
curatore in rem suam ; vel quando procurator menti- batio ad hoc : undè si negaret, teneretar defensor pro-
tus est, asserens se habere mandatum , cum non habe- bare , debitum fuisse, quod solvit.
re! : tenetur enim qui se asseruit procuratorem, hoc os- (6) Venciesse el pleito. Adde 1. Jam tamen 5. §. in
De los Abogados. loi
TITULO VI. en este titulo de los Abogados. E mostrar pri-
meramente, que cosa es Bozero. E por que ha
DE LOS ABOGADOS. assi nome. E quien lo puede ser. E quien non.
E en que manera deuen razonar, e poner las
A y u d a n s e los señores de los pleytos, non alegaciones, también el Bozero del demanda-
T.ev dor, como del demandado. E quando el Abo-
i¡t. i G-tan solamente de los Personeros, de quien
lib 2
' " hablamos en el titulo ante deste, mas aun de gado dixere alguna palabra por yerro, en juy-
KeC P
° ' los Bozeros. E _ porque el officio de los Abo- zio, que tenga daño a su parte, como la pue-
eadoTes muy p'rouechoso ( i ) , para ser me- de reuocar. E como el Abogado non deue des-
ior librados los pleytos , e mas en cierto, cobrir la poridad del pleyto de su parte a la
auando ellos son buenos (2), e andan y leal- otra. E por que razón puede el Juez defender
mente porque ellos (3) aperciben a los Jud- al Abogado, que non razone por otii en juy-
gadores, e les dan carrera, para librar mas zio. E que galardón deuen auer, si bienfizie-
ayna los pleytos; por ende touieron por bien ren su officio. E que pena, quando
quanc mal lo fi-
los Sabios antiguos, que fizieron las leyes, zieren.
que ellos pudiessen razonar por otri, e mos- LEY I.
trar, también en demandando, como en de- Que cosa es Bozero , e por que ha assi
fendiendo , los pleytos en juyzio; de guisa que nome.
los dueños dellos, por mengua de saber ra-
zonar , o por miedo (4), o por verguença, o Bozero (1), es ome que razona pleyto (2) Ley í.
por non ser vsados de los pleytos, non per- de otro en juyzio (3), o el suyo mismo, en tn-le-
diessen su derecho. E pues que de su menes- demandando, o en respondiendo. E ha assi ¿e¿op]
nome, porque con bozes, e con palabras vsa
ter tanto pro viene, faziendolo ellos dere- de su officio.
chamente, assi como deuen; queremos fablar
hac stipulatione, et ibi Bartol.Jf. judical, solví, et 1. fi- oppressisti, de falsitate vicisti. Et subdit Lucas de Pen.
nal. C. de bonis auctorit. jud. possid. ubi Bald, notât, ubi suprà, quôd decet virum senein morti vicinum ab
quód qui vult commoda sentiré, debet et expensas con- advocationis officio abstinere: adducit illud Apuleji se-
Iribnerc; et qui plus participât de commodo litis, plus cundo de magia: Ñeque inceptio patrociniorúm capu-
et de expensis: et adde cap. ut prœteritœ /,5. de elec. lari seni congruisset: etexponit: capulari, id est, seni;
tí quae ibi Abb. et Oldraldus consil. 38. et Joan. Andr. capulus enim dicitur, in quo mortui inferuntur.
in additionibus ad Specid. tit. de expensis, in rubr. et (3) Porque ellos aperciben. Non tamén coropellitur
in alia additione, super parte inter canónicos , et Glos. advocatus consulere judici in eadem causa, in qua est
in cap. cupientes, in glos. fin. de electione, lib. 6. et Ni- advocatus : vide Bartol. in 1. penult, ff. de his quœ in
colaum dé Neapol. in 1. quid ergo, in princip. et iu §. testarn. delent. in alia vera compelli potest, secundum
suffic.it, ff. deconlrar. tut. et utili act. et Alberic. in 1. eum: et hoc idem habetur in 1. 2 . ubi Joannes de Plat,.
nulli,/f. quod cujusque univcrsitat. nom. colum. 2. et C. de proxim. sacror. serin, lib. 12.
Abb. in cap. cum inter canónicos, colum. a. de elect. (4) O por miedo. Prsesertim pro pauperibus, qui in-
ubi plura videbis iu ista materia. ter divites accederé non audent, secundum Chrisos-
tomum.
TITULUS VI. DE ADYOCATIS.
LEX 1.
I N SUMMÀ.
, Advocatus est, qui litis sua», vel alien* mérita ju-
(i) Es muy provechoso. Adde 1. laudabile 4* C. de dicio, agendo, vel defendendo, proponit. Et dicitur
advocat. divers, judicum, et l.adoocati lf¡, C. de advo- advocatus, quia vocibus ptoponil. Hoc dicit.
cat. divers, judie, et dicit Cassiod. lib. var. epiit. 12. ( i ) Bozero. Non intelligas, quod quicumqne assis-
Quid dignius advocationis officio, si per illud impen- tunt defensioni causae, seu allegant, dicantur advocati;
datur ornatus, quod peregrinum negotium ad suas mo- sed illi qui sint litterati, et studuerunt saltim per quin-
lestias trahit, ut laboribus subveniat alienis. Et de ad- quennium, ut in 1. nemini 11, C. de advocat. divers,
vociitorum officio vide plenissimè per Speeul. tit. de ad- judicior. vjde infra 1. proximam : unde procurators,
vocat. ubi qua; possunt objici contra eos, et de eorum et alii, qui assistunt causas, non dicuntur advocati,
vegtibus, et qualiter se debeant habere cum clientulis, Bart, in 1. 1. §. advocatus, D. de var. et extraordin. cog-
et cum advocatis alterius partis, et cum judice; et de nit, et ibi vide, an qui private consulit in camera, di-
eorum exordiis, et arengis , et caute.lis. catur advocatus: et ibidem, quôd qui prohíbetur ad-
(a) Son buenos. Contra pérfidos advocates, et qui vocare , non prohibetur à judice aliquid gratis impetra-
non plena fide defendunt clientulos, vide.Glos. in cap. r e : at attendenda est mens, quare prohibetur. Vide
irreligiosum, 87. distin. et dicit Lucas de Pen. in 1. 1. quôd dicit ibi Paul.
C. de lucris advocat. lib. 11, quôd hodie plus ad sub- (a) Razona pleyto. Concordat 1. 1. §. postulare, D.
versionem veritatis, quàmadlucidationerojustitise exer- eodem.
cetur. Audi Augustinum ad Macedonianum : Si justi- (3) En juyzio. Nam non dicitur advocare , quiju-
tiae sinceriùs consulatur, justiùs dicitur advocato, red- dicem alloquitur, vel ei cedulam mittit, 1. Paulus 8. §.
de quod accepisti, quandoque contra veritatem stetisti, Paulus, et ibi Bart. D. de legation.
iiuquiutibus affluisti, judicem fefellisti, justam causant
ioa Tercera Partida. Titulo VI.
LEY II. mera, porque non es guisada, nin honesta
Quien puede ser Bozero, e quien non lo pue- cosa, que la muger tome officio de varon,
de ser por si, nin por otro. estando publicamente embuelta con los ornes,
Ley i. Todo orne que fuere sábidor de derecho, para razonar por otri. La segunda, porque an-
tit. le. 0 ¿ e j fuerof 0 de la costumbre de la tierra, tiguamente lo defendieron losSa'bios, poruña
¿e'cop! porque lo aya vsado( i ) de grand tiempo, pue- muger que dezian Caifurnia , que era sabido-
Ley 3. de ser Abogado por otri. Fueras ende el que ra: porque era tan desvergonçada, que enó-
f|£ J* fuesse menor de diez e siete años (2). O el jaua a los Juezes con sus bozes, que non po-
Reeop. que' íuesse sordo (3) , que non oyesse nada. dían con ella. Onde ellos, catando la primera
O el loco (4). O el desmemoriado. O el que razón que diximos en esta ley, e otrosí ve-
estouiesse en poder ageno, por razón que yendo , que quando las mugeres pierden la
fuesse desgastador (5) de lo suyo. Ca ningu- verguetiça (2), es fuerte cosa de oyrlas, e de
no destos non deue ser Bozero por si, nin contender con ellas; e tomando escarmiento,
por otro. E esso mismo dezimos, que Mon- del mal que sufrieron de las bozes de Caifur-
ge (6), nin Calooge reglar, uon pueden ser nia, defendieron que ninguna muger non pu-
Bozeros por si, nin por otri. Fueras ende por diesse razonar por otri. Otrosi dezimos, que
los Monesterios, o por las Iglesias, do fazen el que fuesse ciego (3) de ambos los ojos, non
mayor morança , o por los otros logares, que puede ser Abogado por otri. Ca pues non vies-
pertenezcan a estos. se el Judgador, non le podria fazer aquella
LEY I I I . honrra (4) que deuia, nin a los otros ornes
Quien no puede abogar por otri, e puédelo buenos , que estouiessen y. Esso mismo de-
Leves /azerporsi. zimos de aquel contra quien (5) fuesse dado
l.yiá. Ninguna muger (1), quanto qmer que juyzio de adulterio, o de trayzion, o de ale-
tit. ie. seasabidora , non puede ser Abogado en juy- u e , o de falsedad, o de homicidio que ouies-
Becop! zio por otri. E esto por dos razones. La pri- se fecho a tuerto, o de otro yerro (6), que
(7) Por si mismo. Et etiam pro eo, cujus tutor, vel et Angel, post Guilliel. de ascendentibus arbores altas,
curator esset, ut in 1. seq. nam quantumcumque infa- causa colligendi fructus, vel turrim causa columborum,
m i l , potest esse tutor, vel curator, quia est onus , ut vel cacumina sedificiorum, quod non sunt infames; non
in I. tria oner a 3. D. de excus. tutor. Angel, in dicta 1. tamen prsedictis, si producantur in testes, iutegra fides
I. %. ted est œquissimum, D. de postal, adverte taroen, adhibetur, secundum eos.
quia secundum conlexturam dicta; 1. i. bene hoc colli-
gilur ; sed proul isla lex surait, non colligitur, etquando LEX X.
ista lex voluit, ut adraitleretur pro suo minore., hoc di-
xit, ut patet in 1. scquenti : sed adhiic tene quod dixi. Damnatus furti, rapiña?, injuriarum, vel alterius
delicti, quod non sit de enumeratisin 1. 3. supra eodem,
LEX jy. potest pro ascendentibus et descendentibus,fratribus, u-
xore, socru, genero, vitrico, privigno, patrono, aut ejus
Praelians cum bestia fera pro pretio, non potest pro filiis, et pro pupillo. vel adulto, cujus tulelam,vel curam,
alio postulare, nisi pro orptiano, quera habet in tute- gerit, postulare ; non pro aliis, etiamsi pars altera con-
la : quia praesumitur contra eum, quôd etiam pro pre- sentiat. Item infidelis non potest postulare pro fideli; po-
tio damnificabit litem: sccùs si absque pretio, vel cum tent tamen pro se, vel alio infidel i. Hoc dicit.
íeris damnosis etiam cum pretio: quia videtur pugnare ( i ) Enfamado. Adde 1. I. §. 8. vers, hoc edicto, D.
gratia virtuiis explendse. Hoc dicit. . eodem.
( i ) Non puede. Concordat 1. i. §. 6. vers, item se- (a) A qualquier de sus parientes. Idem intellige in
natus consulto, D. eodera; et intellige de bestia fera, ut quocumque alio prohibito postulare à lege, vel statuto,
ibi habetur. ~ "~- vel à judice: vide Angel, in 1. i. §. ait prœtor.. D. eodem.
(a) Recibiesse precio. Etsi numquam pugnaret cum (3) O a su suegro. Intellige, affinitate durante, 1.
bestia: nam snfficit pretium récépissé, ut iùc, et vide 3. §. affinitates, D. eodem.
Paul, in dicto §. 6'. vers, bestias. (4) Que Judio. Concordat 1. nemo 8. C. eodem, et
(3) Que fuesse dañosa. Refert Angel, in dicta 1. i. §. vide Specul. tit. de advocate, §. i. in princip. Sed quid
bestias, D. eoiiom, de beato Georgio, qui occidit ser- si isti, vel alii prohibiti postulare, postulent ; judice for-
pentera , cum filia Regis eidem serpenti ducebatur ad te ignorante, an teneat processus ? Specul. ubi supra te-
«sum, ut babetur in sua legejula: et de beata Martha, net quod sic : et idem tenet Alberic. in dicta 1. i. §, hoc
quae occidit Taraseurum : et sic actus alias reprobatus, edicto, post Guilliel. et Bald, in diçto §. ait prœtor, in
permittitur ratioDe public* utilitatis: vide ibi Alberic. fine.
io4 Tercera Partida. Titulo VI.
Moro non puede ser Abogado por orne que dores, e de los Abogados. Ca los Bozeros
sea Christiano ; como quier que lo pueda deuen razonar en píe, estando ante aquellos
ser por si, e por los otros que fuessen de que han de judgar. E los Juezes deuen oyr,
su Ley. e librar los pleytos, estando assentados , assi
L E Y VI. como dize en el titulo que fabla dellos. E por-
ende dezimos, que quando los Judgadores
Como el Judgador deue dar Bozero, a la mandan a las partes, que digan, erazonen to-
Parte que gelo demandare. das aquellas cosas, que quieren dezir en a-
quel píeyto; que primeramente se deuen le-
Biuda, e huérfano, e otras personas cuy- uantar (1), a dezir, e razonar, el demanda-
Ley28. tadas, han de seguir a las veces en juyzio sus dor, o su Bozero. E en comienço de su ra-
tjt. le. pleytos. E porque aquellos con quien han de zón deue rogar al Judgador (2), e a los que Leyet
¿eco» contender son poderosos^ acaesce que non y estouieren, queloyau, fasta que acabe, lo f,i6:J
' pueden fallar Abogado, que se atreua a razo- que ha de dezir en aquel pleyto. Ca assi co- l e ' ^"
nar por ellos. Onde dezimos, que los Judga- modixeron los Sabios antiguos (3), aquel que 2, Rec.
dores deuen dar Abogado (i)a qualquier de dize sus palabras ante otros, pierde aquel ¿ety2'j
las personas sobredichas, que gelo pidiere. E tiempo en que las dize, si non le oyen bien, m,', 2.
el Abogado, a quien el Juez lo mandare, de- e non las entienden. E demás», tórnasele co- Recop.
ue razonar por ella por mesurado salario (2). mo en manera de vergnenca. E despues des- 3 "!^
E si por auentura fuesse tan cuytada perso- to deue començar a recontar el pleyto, como tit. is.
na, que non ouiesse de que lo pagar, deue- passo,e poner sus razones, lo mas apuesta- }£>• %>
dt.y'e ' e mandar el Juez que lo faga por amor de mente (4) que el pudiere. E si por auentura ¿£°fi,
jíb. 2. Dios, e el Abogado es tenudo (3) de lo fazer. fuessen muchos Bozeros de una parte, el vno tit. le.
Kecop. g s i i a p a r t e ouiere de que pagar al Aboga- dellos deue razonar, e non mas. E estonce de-1*15- 2>
do, entonce dezimos que se deue auenir con uense acordar (5) todos en vno, en que ma- c"p-
ella. ñera diga aquel que deue razonar. E hase mu-
LEY VIL cho de guardar, que non diga ningunas pa-
labras sobejanas (6), si non aquellas que per-
En que manera deuen los Abogados razo- tenescen al pleyto. E otrosí deue fabiar an tel
nar los pleytos en Juyzio, en demandan' Juez mansamente, e en buena manera, e non
do, e en respondiendo. a grandes bozes (7), nin tan baxo que lo non
puedan oyr. E despues que ouiere razonado
todo su pleyto, hase de leuantar el Abogado
Departidos son los officios de los Judga-
LEX ri. cibüs : vid. in cap. infames, et ibi Glos. super parte ma-
luerinl, i . quaest. 7 .
P u p i l l i s , aul v i d u i s , vel alus miserabílíbus personís (3) Sabios antiguos. Vide Eclesiastic. cap. 3 2 . p e -
petentibus a d v o c a t u m , tenetur j u d e x eis dare p r o con- rit enim s e r m o , ubi benignus non praestatur a u d i t u s , 6 .
g r u o salario, si babuerint midè solvant; alias tenetur quaest. 1. cap. ex mérito i 3 .
advocatus amore Dei p a t r o c i n a n . Hoc dicit. (4) Apuestamente. Fav'us mellis verba composila,
(1) Deuen dar Abogado. A d d e 1. i . §. aitprœtor 4. dulcedo anima», et sanitas ossium, Proverb. 16. et qui
D . eod. et cap. 1. de offic. judiéis, et 1. nec quicquam g. dulces sunt in sermonibiis , plus a u d i u n t u r , de poenit.
§. fin. D . de offic. proconsul. distinct, a. cap. si enim 4 0 . vide Specul. titul. de advo-
(2) Mesurado salario. Vide infra eod. 1. penult. cato, §. hie dicendum.
( 3 ) Es tenudo. A d d e in Ordinationibus advocator (5) E estonce deuense acordar. Et caveant ne adin-
rum, q u a sunt in Pragmaticis, versie. otrosí manda- vicem dissentient; nam omnia g e n s , et scientia in se d i -
mos, que ningunos clérigos; et vide A b b . in cap. 1. de of- visa desolabitur, cap. siea, a 5 . quaest. a. et effusa est
fic. judiéis, et 11. 4- et 5. tit 1 9 . l i b . a. Ordin. Regal. contemplio super principes : et errare eos fecit in invio,
et non in via, Psalm. 106. in fin. vid. Specu]. tit. de ad-
LEX rn. vocat. %. jam nunc dicendum, in fin.
(6) Palabras sobejanas. Nihil absque labore mani-
J u d e x debet audire lites sedendo ; advocatus autem festara fecit veritatem, ut brevis , et p u r a n a r r a t i o , Ber-
patrocinetur stando. Et primó p r o p o n a t advocatus a c - n a r d , in libris de considérât, ad Eugenium, primo lib.
t o r i s m é r i t a causa;, superflua d i m i t i e n d o , verbis ornatis ad fin. et abstinendum est à verbis superfluis, 1. 1. D .
s u b modestia vocis : neque aliquis ejus propositionem de offic. prœfect. prœt. I. fin. §. in refutatoriis, C. de
i n t e r r u m p a t . Deinde advocatus rei similiter j u r a suae appellat. ait etiam Bernard, in lib. de ord. vitœ, col. 0.
partis exponat. Contra autem faciens potest p e r j u d i c e m A l l i g a , m o n e o , sermonem tumu ne l u x u r i e t , neve l a s -
coram eo vetari postulare. Hoc dicit. civiat, et in multiloquio peccata sibi coliigat: citô enim
(1) Se deuen leuantar. L. 1. C. de offic. civil, ju- l a t u m colligit amnis exundans.
die, et cum n o n o r a t , sedebit, ut in 1. fin. C. de offic. (7) E non a grandes bozes. Contra advocatos v o -
divers, judie, in usu lamen sedentes orant : tan turn est in ciferantes , b o a t u t r i u m p h ^ l i p r o l o q u e n t e s , invehit S p e -
u s u , u t reverenter tollant pileum in principio orationis. cul. tit. de advac. §. nunc de exordio, column. 1. veis,
( a ) M /udgudar. Et audiri debent advoeati à j u d i - sunt etiam.
De los Abogados. io5
del demandado, e poner sus defensiones, ra- zio, estando delante aquel a quien pertenece
zonando aquellas cosas, que pertenecen a su el pleyto, si lo non contradixesse, entendién-
pleyto, en aquella manera que diximos del dola (2), tanto vale, e assi deue ser cabida,
Bozero del demandador. E sobre todo dezi- como si la dixesse por su boca misma el se-
zirnos,que non deue ninguno dellos, atra- ñor del pleyto. Pero si el Abogado, o el se-
igas, uessar (8), nin estoruar al otro, mientra ra- ñor del pleyto, dixere en juyzio alguna co-
•'«. í- zonare. E otrosi guardarse, de non vsar en sa por yerro, que sea a daño de aquel por
Üh' 2- sus razones palabras malas (9), e villanas. Fue- quien razona , bien la puede emendar, en
P qualquier logar que este el pleyto, ante que
" ras ende, si algunas perteneseiessen al pleyto,
e que non pudiessen escusarse. E el Aboga- sea dada (3) la sentencia difinitiua, prouan-
do , que desta manera razonare, deuele el Jud- do primeramente el yerro (4). Mas después
, i 9 cador honrrar, e caber sus razones. E a los que tal sentencia fuere dada, non podria el
•a.5 i. que contra esto fiziessen, puédeles defender, yerro emendar, ni deue ser oydo: fueras en-
1,b 2< de , si el pleyto fuesse de huérfano, menor (5)
- que (10) non razonen antel (11).
de veynte e cinco años. Ca en tal pleyto como
LEY VIII. este, también deue ser oydo después del juy-
zio acabado, como ante.
Quando el Abogado dixere alguna palabra
por yerro en Juyzio, que tenga daño a LEY IX.
su Parte, como la puede reuocar.
Como el Abogado non deue descobrir la po-
Las palabras, e las razones, que los ridad del pleyto de su Parte a
Abogados dixeren, sobre los pleytos que o- la otra.
uieren de razonar en juyzio, estando delan-
te (1) aquellos cuyos Bozeros son, mucho Guisada cosa es, e derecha, que los Abo- Ley 11.
las deuen catar, e asmar afincadamente, an- gados, a quien dizen los ornes las puridades jj£ '|*
te que las digan, que sean a pro de la parte, de sus pleytos, que las guarden, e que non Recop.'
[)or quien abogan: e si tales fueren, deuen- las descubran (1) a la otra parte, nin fagan
as dezir; e si non, mejor es que las callen. engaño, en ninguna manera que ser pueda,
Ca toda cosa que el Abogado dixere en juy- por que la otra parte, que en ellos se fia, e
(8) Airauesar. Adde infrà eod. 1. i » . alterius : nam si testis'diceret factum se prsesente , satis
(9) Palabras malas. Concordat 1. quisquís 6. C. de subinfertur, et intelligente. Vide Bart. in 1. 1. §. fin. D.
postul, et in cap. infames, 3. quaest. 7. de auctorit. tutor. Gloss, et Doct. in cap. prœsentium,
(10) Defender que. Vide 1. morís 9. in principio, in verbo interrogatorio, de testib. lib. 6. Bald, in 1. tes-
D. de pornis, et 1. i . §. final. D. deoffic. prcefeet. urb. tium , C. eod. et vide quae not. Félin, in proœm. Decre-
(11) Aniel. Sed coram alio poterunt, vel coram tal, colum. 6. et 7.
•ucceMore ejiu, ut in 1. Imperator 8. D. de postul. et (3) Ante que sea dada. Et etiam post, si fuerit ap-
in 1. fin. D. de poem's, et tenet Glos, in 1. pulo , in fin. D. pellatum, ut in 1. fin. C. de error, advocat. Vide 1. cre-
de postul. et hoc quia extra ordinem, et non causa cog- ditor 28. §. jussus, D. de appel.
nita, fuit prohibitus; sed quia nimij improbé postula- (4) Prouando primeramente el yerro. Quid si re-
ba! , ut in dicta glos. et vide 1. 12. iufrà eod. vocaret infra triduum ? an tunc teneatur ostendere de
errore, vide Paul, in 1. fin. C. de error, advocat. dicen-
LEX fill. tem , quôd tunc non sit necesse, ut probetur error : et
Si advocatus coram judicc in presentía partis intel- idem videtur esse de mente Alberic. ibi cum dicit, quod
ligents confileatur ; perindè est, ac si pars dixisset : si videtur fieri in continenti, si revocatur infra triduum.
tamcn pars, vel advocatus quid nocivum dixit, potest Cogita , quia ista lex indistincte requirit probationem
quandocumque ante sententiam diffinitivam revocare: erroris.
postea vero non , nisi causa sit minons viginti quinqué (5) De huérfano, menor etc. Vide 1. 2. C. siadver-
annorum. Hoc dicit. Habuit originem à cap. fin. de con- sus rem judie.
fes. et ibi Glos. notabilis, et C. de error, advocat. 11. 1. LEX IX.
et 2.C. de jur. et fact, ignor. 1. error facti 7.
( 1 ) Estando delante aquel. Concordat 1. 1. C. de Si advocatus dolose secreta sui client.uli parti adver-
errore advocat. et sicut noceret factum, ver dictum ad- se denudat yel revelat ; hoc probato, prohibetur per ju-
vocati, parte praesente; ita debet prodesse, veluti si ad- dicem patrocinan perpetuó, eterit infamis, poenamque
vocatus faceret aliquam interrogationem, qua pars con- secundum litis, et malítia; qualitatem, et quarititatem,
fiteretur adversa , secundum Albericum in 1. fin. C. de arbitrariam sustinebit : et si ex hoc pars fuit damnifica-
errore advocat. et Paul, in 1. 1. eod. titul. ta , vel sententia contra ipsam fuit prolata, debet revo-
(2) Entendiéndola, Istud verbum sumptum fuit à c a n , et causa in statu, in quo ante erat, reduci. Hoc
Glos. in dicta \.i. C.de errore advocat. quse ad text, di- dicit.
cenlem prœsentibus, addidit et intelligentibus : et adde (1) E que non las descubran. L. omne delictum 6.
). diern proferre, §. coram, et ibi Bart. D. de feceptis §. exploratores tt. D. de re milit. Glos» a. quaest. 3, §,
qui arbitr. et procedit, quando unus dicit de praasentia notandum, vers, prcevaricator.
Tom. IL O
io6 Tercera Partida. Titulo VI.
cuyos Abogados son, pierdan sn pleyto, o se LEY X.
les empeore. Ca pues que el recibió el pley-
to de la vna parte en su fe, e en su verdad, Si el que fuere Bozero, o sabidor del pleyto
non se deue meter (2) por consejero, nin por déla vna Parle, puede sin malestança ser
desengañador de la otra. E qualquier que con- Abogado de la otra Parte en aquel
tra esto fiziere (3), desque le fuere prouado, mismo pleyto.
mandamos, que dendeadelante sea dado por
orne de mala fama, e que nunca pueda ser Vienen los ornes a las vegadas, e mues- Ley 7,
Abogado, nin consejero en ningún pleyto. E tran a los Abogados sus pleytos, e descu- ££ ^*
demás desto, que el Judgador del logar le brenles sus poridades, porque puedan mejor Hecop!
pueda poner pena porende (4), según enten- tomar consejo, e ayuda dellos. E acaece a las
diere que la merece, por qual fuere el pley- vezes, que después que ellos son sabidores
to de que fue Abogado, e el yerro que fizo del fecho, que se tienen maliciosamente, di-
en el maliciosamente. Otrosí dezimos, que si ziendoque los non ayudaran , si non por pre-
la parte que lo fizo su Abogado, menosca- cio desguisado. En tal caso (1) como este de-
bare alguna cosa de su derecho por tal en- zimos, que si la parte que descubriesse su
gaño (5), como sobredicho es, o fue dada sen- pleyto al Abogado, le quisiesse pagar su sa-Ley 10.
tencia contra el; que sea reuocada (6), e que larío (2) conuenible, o le fiztesse seguro de- tit. le.
ho le empezca, e que torne el pleyto en aquel lio a bien vista de ornes buenos; que tenudo gb¡,02*
estado, en que era ante que fuesse fecho, si es el Bozero, de le ayudar, e consejar bien,
fuere aueriguado. e lealmente. Pero si alguno fiziesse esto ma-
liciosamente , diziendo e descubriendo el fe-
cho de su pleyto a muchos Bozeros, porque
la otra parte non pudiesse auer ninguno de-
Uos para si ; mandamos, que el Judgador non dor diere sentencia contra algún Abogado,
suffra tal engaño (3) como este. E que de ta- como contra orne de mala fama, o por algu-
ies Bozeros como estos (4) a la otra parte, si guna otra razón derecha, defendiéndole que
gelos pidiere, maguer fuessen sabidores del de allí adelante non abogue; si el Abogado
pleyto de la otra parte, assi como sobredi- non se aleare de sujuyzio, dende adelante non
cho es. Otrosi dezimos, que si algún Aboga- puede abogar (2) por otri, si non por aque-
do touiere boz agena contra otri, e muriere llas personas (3) que de suso diximos. Fue-
aquel contra quien la tiene, ante que el pley- ras ende, si el Rey (4) le fiziere merced, otor-
to sea librado; si los fijos de aquel muerto gándole, que lo pueda fazer.
fincan en guarda deste Bozero, por alguna
de las razones que dize en las leyes deste LEY XH.
nuestro libro, que fablan de la guarda de los
huertanos ; que bien puede ser Bozero (5) de- Por que razones pueden defender los Juezes
llos contra la otra parte, cuyo Abogado, o a los Abogados, que non vsen de su
consejero auia ante seydo .en aquel mismo oficio fasta tiempo cierto.
pleyto.
Si acaesciere (1), que el Judgador defien- L 2
LEY XI, da al Abogado por alguna razón derecha, que le. il'.
3
Por que razones puede defender el Juez al non abogue delante del fasta tiempo cierto; y 3-
Abogado por todo tiempo, que non ra- assi como si lo fiziesse, porque fue el Abo- {!£' 2 '
zone por otro en Jujrzio. gado muy enojoso, o atrauesador de los pley- Recop.
tos, o fablador a demás, o por otra razón se-
Seyendo prouado contra algún Judgador, mejante destas; dende adelante non deue a-
ítí.y!7*. q u e e a l o s pleytos que oya, e libraua, fiziera bogar antel, fasta en aquel tiempo que seña-
y 33. a sabiendas (i) alguna cosa contra derecho, lare. Empero bien puede abogar, ante aquel
}!'• ' j ' como non deuia, o que dexara de fazer, lo que este mesmo Judgador pusiesse en su lo-
Becop! que segun derecho deuiera fazer; defende- gar, o ante otro Juez qualquier.
mos, que dende adelante que non pueda ser
Abogado en ningún pleyto. E esto, porque
se da a entender, que pues que erro a sabien-
das en judgar, que non seria leal en razonar
los pleytos, Otrosi dezimos, que si el Jugda-
(3) Engaño. Imó hoc faciens ostendit, se iniquam de jure comntuni judex condemnatus crimine Legis Ju>
litem fovere, ut in I. providendum 7. C. de postul. undè lise repetundarum , prohibetur postulare, ut in 1. eadem
isla lex sumpta est: et ibi vide Alberic. an lisec sit talis 6. §. hac lege , D. ad leg. Jul. repetund. quod crimen
prciumptio, cui sit standum; et concludit quod sic , si erat, interveniente pecunia, utapparet in legibus iílius
consUret de fraude , et quôd ita fuit judicatum; de quo títuli, hic verô indistincte prohibetur à postulando ju-
dubito, cura ista lex hoc non dicat : et ibi Bald, dicit, dex, contra quem est probatura, quôd scienter fecit in-
quôd ista non est efficax presumptio, sed semiplena pro- justitiam, vel omisit faceré justitiam.
batio. (a) Non puede abogar. Et sic in perpetuum censetur
(/)) Estos. Non intelligas, ut det omnes; sed quôd prohibitus, ut in 1. 1. C. de postul. et adde 1. puto 6. §.
fiat aequa distribution ut in dicta 1. providendum. Sed 1. et 1. ex ea 9. D. eod. et quae dixi in 1. 7. in fine su-
quid si adversarius meus assumpsisset sibi duos raelio- pra eod.
res advócalos civitatis? quis eorum mihi dabitur? Vide (3) Personas. Vide suprà 1. 5. et nota, quôd etiam
Alberic. in dicta 1.providendum in fin. qui dicit, quôd jurans non advocare in palacio , poterit pro pupillís , et
il le , qui secundo fuit assumptus, non primus: et si om- aliis personis conjunctis advocare sine tnetu perjtirii:
nes simul, sorte dirimetur. quia ista; personas censentur exeeplae in juramento. Vide
(5) Ser Bozero. Concordat 1. fin. D. eod. Et an is- Alberic. in 1. fin. in fine, D. eod.
10 casu poterit talis tutor advocatus petere sibi dari sa- (4) Si<elRey. Adde 1. 1. §. de qua 10. D. eodem.
lariiim , quod aliàs pupillus alii advocato praestitis-
set? Vide Alberic. ibi ad fin. qui post Jacob, de Aret. LEX XII.
tenet, quôd non.
Si advocatus ad tempus prohiberetur coram judice
LEX XI. advocaré, quia taediosus, aut verborum interruptor,
vel turpiter, seu superbe loquens , vel alia justa causa;
Judex, qui faciendo, vel omitiendo, aliquid fecit potest tamen coram ejus locum tenente, vel coram alio
contra j u s , prohibetur postulare: et prohibitus àjndi- postulare. Hoc dicit. Concordat 1. quosprohibet 7. et 1.
cc postulare per sententiam, appellatione non suspeu- ex ea causa 9. D. eod. tit.
sam , non postulabit deinceps , nisi pro îliis personis, (1) Si acaesciere. Concordat 1. imperator 8.D.eod.
de quibus supra eod. 1. 5. vel nisiRex secum dispensa- vide suprà in 1. 7. et nota bene istam legem ibi, ante
verit. Hoc dicit. aquel, etc,
(1) A sabiendas. Nota multùm istam legem : nam
Tom. IL O a
io8 Tercera Partida. Titulo VI.
LEY XIII. se acaben ayna, sin ningún alongamien-
to (5) que el fiziesse maliciosamente. E el que
Como ninguno non deue ser recebido por assi fuere escogido, mandamos que sea es-
Abogado, si primeramente no le otor- crito el su nome (6), en el libro do fueren
garen que lo pueda ser. escritos los nomes de los otros Abogados,
a quien fue otorgado tal poder como este. E
Leyes Estoruadores ( i ) , e embargadores de los qualquier que por si quisiere tomar poderio,
{• y.~,' pleytos, son los que se fazen Abogados, non de tener pleyto por otri contra este nuestro
lib. 2. seyendo sabidores de derecho, nin de fue- mandamiento; mandamos, que non sea oy-
Recop. ro (2), o de costumbres que deuen ser guarda- d o , nin le consientan los Judgadores, que
£jlt°g' das en juyzio. E porende mandamos, que de abogue ante dellos.
lib. 2! aqui adelante ninguno non sea osado, de tra-
Becop. bajarse de ser Abogado por otri en ningún L E Y XIV.
pleyto, a menos de ser primeramente escogi-
do (3) de los Judgadores, e de los sabidores Que gualardon deuen auer los Abogados,
de derecho de nuestra Corte, o de las tier- quando bien fizieren su o/icio, e quoi pleyto
ras , o de las Ciudades, o de las Villas en que les es defendido, que non fagan con la
ouiere de ser Abogado. E aquel que fallaren Parte a quien ayudan.
que es sabidor, o orne para ello, deuenle
fazer jurar (4)> que el ayudara bien, e leal- Reconocer (1) deue la parte el trabajo L*y &
mente, a todo orne a quien prometiere su que Ueua el Abogado en su pleyto, quando y j¿
ayuda. E que non se trabajara a sabien- andaylealmente, gualardonandole , e pagan- tít. 16.
das , de abogar en ningún pleyto, que sea dol su salario assi como puso con el. E por- 'J**- 2*
mentiroso, o falso, o de que entienda que que los ornes, con cuyta que han de vencer Ley?;
non podra auer buena cima. E aun los pley- los pleytos (2), e a las vegadas por maestria 18.(9.
tos verdaderos que tomare, que puñara que délos Abogados, prometen mayores salarios, J¿e^'
prcsvaricat. Et quid in procuratore, an et dicatur, si si exfalsis instrument, per quam Bâld. in 1. fin. column,
hoc faciat, prevaricator ; vide Paul, de Cast, in 1. 1. C. fin. ejusdem tituli tenet, quod sic : quia delinquitur
de ordin. judicior. contra bonos mores, et quia delictum fuit consomma-
(2) Poridad. Concordat 1. x.ff. de prœvaric. et in §. turn, et in delicti corisummatione non attenditur effec-
prœvaricator, 2. qusest. 3. ubi Archid. tus , sedaffectus: adde Bald, in 1. 1. C. de sepulchro
(3) Deue morir. De jure communi non imponebatur viol. Videtur tamen in hoc lex ista indistincte loquens
poena ordinaria, scilicet mortis , sed extra ordinem pu- rigorosa : cùm et falsus testis non punitttr pœna mortis
niebatur, ut in 1. i.ff. deprœvaricat. et in §.preevari- propter falsuin testimonium, nisi qUando ille, contra
cator , 1. qusest. 3. quinimo et de jure isto Partitarum quem falsum dixit, passurus erat eamdem pœnam , si
hoc idem videtur disponi : scilicet, quôd extra ordinem dictum fuisset verum ; yel si falsitas non fsjisset detecta,
puniatur, ut patet supra 1. 9. quae contradicit huic. For- Ht habêfur in 1. 1. ff. ad L. Coronel, de sic. et not.
te posset dici, quód istae leges non sint contrariée, sed Glos. 2. qusest. 2. in summa, et habetur in Legïb. Tau-
quôd 1. 9. procédât, quando tantùm revelavit secreta finis, 1. 8 3 . Bald, in' 1. data opera, column. 7. C, qui
causse vel aliam fraudem fecit, absque eo tamen, quôd accus, non poss. Et cogita an limitad possit h*c lex,
latenter adjuvaret partem contrariam; hic vero consu- quando causa esset ita gravis, in qua advocatus fecit
lebat, et juvabat eam secreté, cum in publico staret pro produci testes falsos, vel instrumenta falsa. Et quôd
alio, quod est gravius , cum fiat alevosè, et proditoriè, ista lex sit nimis rigida, apparet etiara ex eo : quia utens
uthlc dicit: et licèt hoc fieri dicatur etiam per solara falsis instruments, licèt ipse fabrican non fecit, puni-
revelationem secretorum, ut in 1. omne delictum 6. §. tur pœna falsi ; tamen leviùs, quàm si ipse fabricasset-,
exploratores k-ff- de re militar, notât Bart, in 1. respi- vel fabrican fecisset, ut not. Glos.inl. i.C. de fid. instr.
ciendum 11. §. proposito délinquant, ff. de pœnis ; ta- in gios. mag. et ibi Paul. Et cogita etiam an possit
men cum fit juvamen, ipso facto graviùs delinquitur, hsec lex limitan , nisi désistât ante sententiam ab usu
cùm fortior sit actus facti, quàm verbi, ut dicit Bald, talium testium, vel instrumentorum, prout et distin-
in 1. nostram, colum. 2. C. de testament, facit ad hoc, guitur in utente , ut habetur in dicta 1. 2. et in 1. si fal-
quod notât Bart. in dicta 1. i.ff. deprevaricat. in quses- sus 8. C. ad L. Cornel, de falsis.
tione, quam ibi movet. Et an advocatus accusari possit (6) Que vencerá el pleyto. Vide Specul. titul. de ad-
de prsevaricatioue ab alio, quàm ab eo cujus interest; vocat. §. nunc traclemus, column. S. vers, caveat autem,
vide Angel. in 1. prœvaricationis 3. ff. de prœvaricat. ne diéntalo : et nota benè istam legem in eo , quod jubet
(4) Todos los daños. Vide Specul. titul. de advocat. §. advocatum teneri ex hoc ad expensas, et danma : et vi-
fin. colum. 3. vers, illud autem, et vide quae habentur de Specul. ibidem, <j. fin. column. 3. vers, quid si per
suprà eod. 1. g. imprudentiam , et vers, sequenti, etc.
(5) Essa misma pena merece. De jure communi non
imponebatur pœna mortis , sed pœna falsi, ut in 1. 1. T I T U L U S V I I . DE C I T A T I O N I B U S .
in prine. et in 1. falsi i3.ff. ad L. Cornel, de fais, et
tradit Specul. titut. de advocat. §. fin. column. 2. vers. (1) Son rajz. Concordat §. fin. Instit. de pœna
Item caveat; in qua erat pœna deportationis , ut in dic- tem. litig. Vide Glos. et Doctor, in rubric. C. de in Jus
ta l. 1. %• pœna, et infrà 7. Partit, tit. 7.1. 6. vel arbi- voc. Ex quo videtur, quôd licèt processus appareat com-
traria , ut dicit Alberic. in dicto §. pœna falsi. Et an pletus; si tamen non appareat de citatione, non tenet
patiatur istam pœnam , etsi falsitas instrumentorum, processus : vide Alberic. in 1. 1. D. de in jus vacando.
vel testium non fuit nociva parti adversse, vide 1. 3. C.
De los Emplazamientos. ni
L E Y I. labra , o por carta ¿ o por sus ornes conosci-
dos (4), que sean señaladamente puestos pa-
Que quiere dezir Emplazamiento, equien lo ra esto. Otrosi, quando alguno ouiesse que-
puede fazer, e en que manera deue ser rella de otro, e lo fallasse en la Corte del Rey,
fecho. bien puede dezir a la Justicia del Rey, que
gelo emplaze ; e el puédelo fazer por si, e por
. , Emplazamiento (i) tanto quiere dezir, co- su orne. E aun y ha otra manera de emplaza-
iï i. mo llamamiento que fazen a alguno que yen- miento, contra aquellos que se andan escon-
- -«ra ante el Judgador, a fazer derecho (a), o diendo , o fuyendo de la tierra, porque non
,ib 4
ReCOp
' cumplir su mandamiento (3). E puédelo fa- fagan derecho a aquellos que se querellan
zer el Rey, o el Judgador, o el Portero por dellos. Ca estos átales pueden (5) ser empla-
mandado dellos. E fe manera en que deue ser zados, non tan solamente en sus personas,
fecho el emplazamiento, es esta: que el Rey mas aun en sus casas, faziendolo saber , a
puede emplazar por su palabra, o por su Por- aquellos que y fallaren de su compaña. E si
tero , o por su carta. E los que han poder de casas non ouieren (6), deuenlos pregonar en
jiidgar par el en su Corte, o en sus Ciudades, tres mercados, porque lo sepan sus parien-
e en las Villas, lo pueden otrosi fazer por pa- tes, esus amigos, egelo fagan saber, que ven-
dat 1. si quis scrvum 7. D . si quis cautionibus, et 1. item t a r i ; quôd intellige in infante; sed in majore infante
ci i 4. ü . ex quib. caus. majores, q u * tantùm loquitur in citari posset, ut legitimé c o m p a r e a t , u t dicit Glos. in
absentibiis causa reipublicae: et ista lex etiam poriit 1. quique, D. de in jus vocando , et notât Bart, in 1. 1.
exempta in eis , qui tenentur stare eerto loco : ad q u o d §. sufficit, D . de administ. tutor. Crederem , q u o d si
facit 1. quiqne litigandi 4- D . de in jus vacando, et pupillus habet tutorem , non siifficeret pupillum citari,
ibi Bart, per istam legem quse expresse decidit: si tamen minor
(6) Guardar villas, o castillos. N a m milites n o n major infante non h a b e r e t t u t o r e m , teneret citatio in ejus
possunt sine licentin reccdere de suis mansionibus , et persona , et ipse deberet legitime comparere , u t notât
locis d e p u t a t i s , 1. tribuni i t . ct 1. milites if). C. de re Glos. in\. si minor 5. D. de bonis auctor. judie, poss. Bald,
rnilit. lib 12. in 1. i.C. quipetant tutor.
(7) Fueren enfermos. S e d ' t u n c , si esset infirmitas ( 1 4 ) En mandaderia. L . hi qui absunt 3 7 . D . ex
prolixa , tenerctur mittcre procuratorem : videas S p e - quib. caus. majores.
culatorem , tit. deprocur. %. 2. in fine. (i5) Nin al pregonero. Adde d i c t a m l . 2 . D . de in
(8) fíe grandes enfermedades. Ut in 1. quœsitum jus vocando.
6 0 . §. 1. D. de re judie. (16) De otro. A d d e dictam 1. quique /t. D. eod.
(y) O presos. Teneretur tamen mlttere p r o c u r a t o - (17) Fuesse major. Vide 1. contra pupillum 5 4. §.
r e m , si ibi esset copia p r o c u r a t o r u m , ut notât Bart, in if qui ad majus , D . de re judie, et Specul. tit. de ci-
1. is qui reus, ad finem, D. de public, judie, et Paulus tation. §. 1. col. 3 .
in 1. 2. D. de in jus vocando.
(10) En aquel dia que lasfizieren. Vel si sunt n u p - LEX III.
tiae magni d o m i n i , d u r a n t e festivitate , quse fit per mtil- Mulier honestó viyens non tenetur comparere p e r -
tos dies, secundum Alberic. in X.ji^rOTde in jus vo- sonaliter ad citationem judiéis ; sed compareat per p r o -
cando. curatorem , nisi in foro criininali : sed ad i n t e r r o g a t i o -
(11) Fasta que. sean tornados. Poterit tamen tune nes faciendas debet j u d e x i r e , vel notarium mittere ad
c i t a r i , u t post reditum à funere amici c o m p a r e a t , se- ejus d o m u m . Item si quis citatur in d o m o , non tenetnr
cundum Bart, in dicta 1. 2. D . de in jus vocando • et vi- nisi per procuratorem comparere , nisi causa sit c r i m i -
d e a s q u o d habetur in 1. i 3 tit. 9. 7. Part, et quae ibi dixi. nalis. Hoc dicit. Ista lex habuit originen) à cap. 2. de
(ia) O que son de fuera de su sentido. A d d e d i c - judie, lib. 6. et à 1. maritus 11. C. de procur. et à 1. fin.
tain 1. quique litigandi 4. D. de in jus vocando. C. de arbitris.
(i3) aquellos que. Innuit ista lex , quôd citatio non (r) Dueña. Concordat 1.1. C. de offe. divers, judi-
po»set fieri ¡n personam m i n o n s , sed tutor debeat ci^ cum, et cap. 2. de judie, lib. 6 .
Tom. IL
¿II4 Tercera Partida. Titulo VII.
o otra muger, que biua onestamente (a) en ella. Pero deue embiar su Personero, que pa-
Ley 15.
tit. 3. su casa, non deuen ser emplazadas ninguna rezca antel Judgador, a responder en su lo-
lib. 4. délias, de manera que sea tenuda de venir gar. Mas si alguna destas personas fueren em-
Recop. personalmente (3) ante los Judgadores, para plazadas sobre pleyto criminal, tenudo seria
fazer derecho, en el pleyto que non sea de estonce, de parecer personalmente antel Jud-
justicia de sangre , o de otro escarmiento: gador, maguer el emplazamiento fuesse fe-
porque assaz abonda, que tales mugeres co- cho , estando el en su casa.
mo estas embien sus Personeros en juy-
zio en los otros pleytos. Esto touieron por LEY I V.
bien los Sabios antiguos por esta razón. Por-
que non seria guisada cosa, que tales perso- Como los fijos non pueden fazer emplazar
nas como estas pareciessen embueltas publi- a sus padres, nin los aforrados a los
camente con los ornes, assi como de suso di- que los aforraren.
ximos , en el Titulo que íabla de los Aboga-
dos. Pero si los Judgadores quisiessen fazer Natural razón e s , e derecho, que los fi-
algunas preguntas a ellas mismas, para sa- jos ayan reuerencia, e fagan honrra a sus
ber verdad, deuen ellos yr a su casa, o enti- padres, e a sus madres, e que ganen siem-
biar algund Escriuano, que las pregunte, e pre dellos, faziendoles seruicio, e non por
escriua lo que dixeren. Otrosí dezimos, que contiendas,nin pleytos, aduziendolos en juy-
todo orne a quien emplazassen, estando en zio. E porende touieron por bien los Sabios
Ley 10. su casa (4), por razón de pleyto que non fues- antiguos, e defendieron, que el fijo , nin
tit. 3. se de maleficio, que non es tenudo de ve- el nieto , non pueden fazer emplazar, para
lib. 6.
Recop. nir personalmente antel Judgador, si non aduzir en juyzio al padre , nin a la madre,
quisiere. E esto es, porque cada vno (5) de- nin al auuelo, nin a la auuela, mientra que
ue ser seguro en su casa , e a u e r folgura en fueren en poderío dellos. Fueras ende por
(a) Que biua honestamente. Per ista verba relata (4) Estando en su casa. Concordat 1. plerique 18.
ad principiumlegis, ibi, dueña casada, videtur deci- cum duabus seq. D: de in jus vocando , et intellige,
dí , quód etiam mulier conjugata , si sit inhonestas -vi- quando ipse aditura ad se in domo praestitit , vel ex pu-
ta;, possitre, et verbo citari personaliter : et sic non blico sinit se cohspici; alias ad citandum , non posset
habebit locum, quod Andr. Barb, in addition, ad Bart. nuntius violenter ingredi donmm ejus, ut in dictis le-
elicit in authent. matri, et avia?, C.quando muHer tu~ gibus, et ibi Ang. sed posset tunc citari ad domum : vi-
tel. offic. fungi potest, dum dicebat, quôd uxorata, et- deas ibi Alberic. in 1. satisque: et quilibet de familia
si sit inhonesta , non potest capi personaliter pro debi- potest prohibere volentem ingredi domum domini, 1.
tor et idem dixit in addit. ad Bald, in l.consentaneum, Lex Cornelia 5. §. 2. et ibi Bait. D. de injur, et licèt
ad fin. C. quomodo, et quando judex , motus ex dicto alias possit quis capi, ut ad judicem veniat, cum con-
Joan. Andr. in addit. ad Speculatorem , tit. de rapt, in venitur super debito; tamen hoc non fit, si reperitur in
rubr. et idem tenuit idem Barb, in cap. pastoralis, de domo, ut hie dicitur, et in dicta ). plerique, et notât
judie, ubi eum recital Felin. Cogita : quia cum lex Tau- Bart, in 1. fin. D. ad L. Jul. pecul. ubi ponit consilium,
ri 92. loquatur indislintè, et ista lex ponat istam qua- ut debitor possit capi, etiam existens in domo, ut fa-
Jitatem honestatis etiam in uxorata, forte non procede- ciateum condemnari decontemptu mandati : et sic cum
ret illud dictum. crimináliter fisco teneatur, poterit capi etiam in domo.
(3) Personalmente. Hinc etiam est, quôd mulier Et limita istam legem quatuordecim modis, ut per Jas.
non capitur pro debito etiamfiscali, ut in 1.1, et authen- in dicta 1. plerique ; et signanter nota illam, quando de-
tica ibi posita , C. de qffic. divers, judie, nisi descendat bitor esset suspectus de fuga: et videas eumdem Jas. in
debitum ex delicto, vel sit mulier luxuriosse vitse, utin X.vinum, D. si cerium petatur. Et adde, quód nuntii,
1. 6a. Ordin. Taur. quod limitât Bart, in 1. si quis sub qui de mandato judiéis aliquem contra formam juris
conditione, col. 5. D. de testant, tutel. nisi debitum des- extrahunt violenter de domo, non tenentur , ut notât
cendat ex administratione tutelse per earn gesta?, cùm Bald, in 1. non ideo minus , col. i. C. de accus.
tunc renuntiaverit omni legura auxilio : si tamen non (5) Cada vno. Ut in 1. plerique i8. de in jus voc. et
renuntiasset, non possét capi, nequepro tali debito, ut 1. nemo de domo i o3. D. de reg.jur. et adverte , quôd
sentit ibi Bart, et Bald. Novellus in tractât, de dote, fol. ista lex Partitarum videtur declarare leges juris commu-
3o. col. 3. vers, imà eomperió quosdam, ubi plus, et nis , cùm vult, quôd citado facta in domo teneat ad hoc,
satis notabil. vult, quôd si talis tutrix- esset uxorata, non ut citatus arctetur mittere procuratorem in causis civi-
possit ex tali debito detrudi in carcerem, cum in prayu* libus , non tamen teneatur comparere personaliter ; li-
dicium viri non possit huic juri renuntiare, cum tenea- cet citatio facta fueritad comparendum personaliter: et
tur viro ad debita obsequialia , et conjugalia : et loqui- intellige, ut dixi in principio gloss» precedents.
tur in hoe sub dubio forte. Et cogita , nam esset magna
limitatio ad dictum Bart, ubi suprà , et in authent. ma- LEX IV.
tri , et aviœ, C. quandó mulier qffic. tut. Jung. pot. et
ibi etiam videas per eum, an mblier possit pro debito do- Propter reverentiam naturalem non potest filius,
tis promisse incarcerari : et refert quosdam dixisse quôd vel nepos parentes, vel avos utriusqne sexus , dum in
sic , per textum in 1. fin. C. ad Vellejan. ipse tamen te- eorum est potestate , in jus vocare; nisi à potestate li-
net contrarium, etbenè. beretur , et judiéis licentia petita. Nee etiam sine judicis
De los Emplazamientos. :i5
aanellas cosas señaladas, que diximos de su- gador al plazo, que fuesse puesto, por razón
so en el Titulo de los Demandadores , e en del emplazamiento;'o si viniesse ante del el
el otro Titulo, quefabla del poderío que han aforrado, arrepintiéndose, e le quilasse aquel
los padres sobre los fijos. Pero el fijo que pleyto (3) sobre quel auia emplazado; o si
fuere salido del poder de su padre, bien lo por auentura viniesse el aferrador de su gra-
podria fazer emplazar en juyzio con otorga- do, e le respondiesse en juyzio, al plazo quel
miento (i) del Judgador. Ca de otra guisa non fue puesto, non caloñando al aforrado, co-
podria emplazar a su padre , nin a su madre, mo nol deuiera emplazar sin otorgamiento
nin a su auuelo (2) , nin a su auuela. Otrosí del Judgador. Ca por qualquier destas rozo-
dezimos, que el aforrado non deue empla- nes, es quito el aforrado de la pena sobre-
zar al que le aforro, sin otorgamiento del dicha.
Juez. Ca siempre deue auer reuerencia, e fa- LEY VI.
zer honrra, a aquel que lo saco de sermdum-
bre , e le dio libertad. E esto se entiende, del Como non deue ser emplazada la muger,
señor que aforro su sieruo por su voluntad, ante aquel Judgador que la quiso forzar,
queriéndole fazer bien e merced, tomando o casar con ella sin su plazer.
dineros (3) del sieruo mismo, o non los to-
mando. Mas si por auentura otro orne (4) Trabajándose (1) el Judgador, de casar
diesse dineros al señor, porque aforrasse con alguna muger, sin su plazer, que moras-
su sieruo ; estonce tal aforrado bien podríase en aquella tierra do el ouiesse poderío de
emplazar en juyzio al que lo aforrasse, non judgar , o queriendo de otra manera passar
pidiendo licencia al Judgador. E non es te- a ella por fuerza; dezimos que tal muger co-
nudo de fazelle aquella honrra, nin aquella mo esta, nin otra, nin otro de su compaña,
reuerencia, que los otros aforrados que de que biuiesse con ella, dende adelante non
suso diximos. deuen ser emplazados ante aquel Judgador.
L E Y V. E si los emplazassen, no serian tenudos de
venir, nin embiar Personeros, para respon-
Que pena merece el aforrado, que emplaza der delante del. Ca podria ser, que porque
sin licencia del Judgador al que lo ouiesse ella non quiso consentir a su voluntad , que
aforrado. se moueria el Juez, maliciosamente fazien-
dola emplazar, e asacando tortizeras deman-
Pechar (1) deue por pena cincuenta ma- das, para tomar vengança della. Pero aque-
rauedis en oro el aforrado, a aquel que lo llos que ouieren querella de tal muger como
aforro, quando lo emplazasse sin licencia esta, o de algunos de los de su compaña,
del Judgador. Fueras ende (2), si el señor puedenlos fazer emplazar ante otro Judga-
que fue emplazado, non pareciesse antel Jud- dor de aquel logar, si lo y ouiere. E si por
licentia libertas potest vocare p a t r o n u m , sub poena nec processum ; sed tantùm imponat peenam : et videas
qtiinquaginta morapetinorum a u r e o r u m ; nisi manumis- Bald, ibi distinguentem.
s o r e x p a c t o , pecunia ab aliquo alio r e c e p t a , servum (a) Fueras ende. Concordat 1. quamvis 1 1 . de in jus
manumiserit. Hoc dicit. vocando.
(1) Con otorgamiento. Concordat 1. 4- §• prcetor (3) E le quitasse aquel pleyto. E t sic remittere d e -
ait, cum legibus seq. D . tie in jus vocando. bet actionem , ut déclarât Glos, in dicta 1. quamvis, D .
(a) Nin a su auuelo. íntellige etiam in proavo , et de in jus vocando , in p r i m a expositione , quse hic a p -
alus ascendentibiis , nt in dicto §. prœtor ait. probatur.
(3) Tomando dineros. Ut iu I. sed sihac lege i o. in. LEX ri.
priiicip. D. de in jus vocando. J u d e x subjectam habens suae jurisdiction! mulierem,
(/i) Otro orne. Non meniini undè sumptumest, nisisu- earn matrimonialiter, vel alias cognoscere volens , n o n
m a t u r à contrario sensu de diet. I. sed si hac i o . in potest earn c i t a r e , nec aliquem de sua familia: et si
princip. i b i , sed si suis nummis , D. eodem: et contra- citet, non arctatur per s e , nec per procuratorem com-
r í a n videtur huic decissioni 1. Paulas 3 8 . in fin. D . de p a r e r e ; sed coram alio j u d i c e illius l o c i , aut c o r a m
liberali causa. praeside, vel roajori judice tenetur sortiri forum. Hoc
LEX r. dicit.
Pcena quinquaginta morapetinorum iinposita liber- (i) Trabajándose. Concordat 1. i . C. si quacum-
to , vocanti patronum in jus sine v e n i a , cessât p œ n i - que prœdiius potest, à qua ista originem habuit : et an
tentia liberli ante comparitionem patrouïr', et rémittente sit ille casus specialis, vide Innocent, in cap. insinuan-
actionem ; vel si patronns non alleget, se vocatum v e - te, de officio delegati dicentem, quôd sic ; et idem vult
nia non petita. Hoc dicit. Angel.in 1. quiapoterat 4. D . a d Trebellian. sed idem erit
(i) Pechar. Concordat 1. fin. D . de in jus vocando. in magna qualibet judicis inimicitia , ut d i s i suprà tit.
Sed an teneat c h a t i o , et p r o c e s s u s , videas A l b e r i c . 4'- i n 1. 2 2 . et i d e m , si aliquis fuit tortus injuste p e r
quôd sic in ). quamvis i 1 . D . de in jus vocando. A n g e l . aliquem judicem ; nam p e r hoc eximitur à jurisdictione
ta men ibi et Bartol. volunt c o n t r a r i u m : mihi plus p l a - t o r q u e n t i s : u n d è sint cauti taies t o r t i , u t una cum e o -
cet dictum Alberici, cum lex non irritet citationem, r u m d o m o déclinent jurisdictionem indebitè t o r q u e n -
Torn. //. P a
n6 Tercera Partida. Titulo VII.
auentura non lo y ouiesse, puedenlos fazer auer otra pena, si non aquella que eîlos pu-
emplazar antel Adelantado , o antel Merino, sieren entre si ; nia puede passar el Judga-
que fuere Mayoral (2) de la tierra. E el Ma- dor contra el por razón del emplazamiento.
yoral es tenudo de emplazarlos, e de fazer- Esso mismo dezimos, que quando algunos,
les fuero, e derecho; o de ciarles otros ornes que non fuessen emplazados por mandado
buenos de aquel logar, que sean sin sospe- del Judgador, se abiniessen, etoraiassen pla-
cha , que los oyan, e que los delibren» •20, a que pareciessen antel Juez. Ca non te-
nemos por bien, por muchas contiendas, e
LEY VII. muchas barajas que acaescen entre ios ornes,
que vu orne pueda (3) emplazara otro, nin
Como las parles pueden alongar entre sí el pararle señal, si non en la manera que de
plazo, despues que son emplazados. suso mostramos.
p e r Speculalorem tit. de citation. §. sequitur , cum s e - gation. quee ex quasi contractu : et r e q u i r i t u r aliqualis
quent. petitio de n o v o , ad istam condeinnationem, ante litis
(a) O se fuere de la Corte. Paria sunt n o n venire, contestationem, Glos. in authent. de trient, et semis. §.
et sine Hcentia r e c e d í r e , u t h i c , et in cap. i . d e Judie. penult, collât, t e r t i a , Bald, in I. 1. colum. 6. ad finem,
et in cap. cerium, n . quœst. 3 . 1. contumacia 5 3 . D . C.defurtis.
de re judie. Speculator tit. de contumacia, §. I . in princ. ( 7 ) Aquellos. Nota hie u n u m remedium , quod h a -
(3) Cient maravedís. Hic est unus modus puniendae b e t reus prsesens contra actorem non comparentem : et
contumacia», imponendo m u l c t a m , ut in 1. i . D . si alia tria r e m e d i a , qua? d a n l u r reo contra actorem a b -
quit jus dicenti non obtemp. et tradit Speculator ti t u l . sentera, videas p e r Abbateni in cap. causant, colum. fin.
de contumacia, §. nunc dicamus , in p r i n c . u b i J o a n n . de dolo, et contum.
Andreas in addition, quae m u l e t a , et quantitas hic taxa-
tur contra non compárenles in termino citationis. Sed LEX IX.
an r e q u i r a t u r n o v a citatio in condemnalionehujus mule-
lap ; Bar loi. in 1. deserlorem 3 . §. si ad diem 7 . D . de Si judex maliliosè posponat citare ad petitionem par-
re mi/it. d i c i t , quod sic , ut liabeat terminum , in quem tis, tcnetur parti ad expensas , ob suani malitiain , seu
doceat de sua excusationc: de quo videas Abbatem in negligentiam facias, partis juramento taxandas ad a r -
cap. 1. col. 1%. et 1 3 . de judie. Félin, col. 6 . et A b b . in bitrium judicis , de hac querela cognoscentis.Hoc dicit,
cap. fin. §. fin. col. KJ. ut lile non contéstala. (1) £ usan della. Homini ad m a ü u a m dedito fa*
(4) Todas las despensas. A d d e l . sancimus i 5 . C. cile e s t , quodciimque malum adinvenire, ut in authent.
de judie, et in condemnatione isla expensarum non exi- ut Ai qui obligat. se habere perhibent res miriorum , col-
gitur nova citatlo , si prima fuit facta cum comminatio- lât, s e x t a , , e t in authent. quib.mod. natural..effic. leg.
ne , ut notât Abbas in cap. 1. col. 1 3 . de judie, u b i F é - in princ. et in proosmio Clement. Immitis, et agrestis est
lin, col. 6 . et vide Doctor, in dicta 1. sancimus. omnis malitia, ut tradit Divus Ambrosius in libro de
. (5) Mandamos que peche. Hodie facta est taxatio Noe et Arca, cap. i / t . quam qui de pectoribus homi-
liujus mnlclae propter c o n t u m a c i a m , quam vidi fieri: n u m conatur a u f e r r e , est a c s i quis reti subtili, h a u r i r e
et propter querelas j u d i c u m Curia; fuiteis certa q u a n t i - cupiat a q u a m , secundum vêtus p r o v e r b i u m , et tradit
tas assigna ta annua in pcenis fiscal ibus. idem Ambrosius eodem lib, cap. vigésimo secundo.
(6) E el que negare que non. Optima prpvisio con- (a) Que peche el Alcalde. Nam j u d e x per negligen-
tra negantem fuisse citatum , ut duplicetur muleta , et tiam facit litem suam , ut in I. si quando 1 9 ; et ibi n o -
expensas, sicut alias b a b e t u r propter perfidiam n c g a n - tat Bald. C. de testib. et notât Glos. in cap. quoniam con-
tis in cosu 1. contra negantem t¡. C. de Leg. Aquil. et tra , super verbo negligentiam, de probat. et adde Gios.
«n authent. contra, quipropriam , C. de non num. pecun. in cap. qui sine, 3 . qusest. 7. adde eliam 1. properan-
e t i n 1. 1. 5, mérito, D . deposit, et in 5. fin. Inst, de obli- dum 1 3 . §. sin autem utraque 8. C. de judie.
11.8 Tercera Partida. Titulo VII.
que non gelo quiso emplazar, o porque gelo pudiera venir, donde cuydara auer p r o , ve-
alongó sin derecho: e sea creydo (3) el deman- nirle y a ende daño, porque auria otra vez a
dador por su jura sobre estas despensas, e es- tornar al pleyto, e fazer mas despensas. E a-
tos daños, a bien vista (4) de aquel, a quien quel sabor que ouiera, cuydando que auia
se querello del Alcalde. vencido el pleyto, tornársele y a en desabor,
si por auentura el otro venciesse a el. E por-
LEY X. ende tenemos por bien, que todos los que
fueren emplazados para la Corte del Rey, si
Cuanto tiempo deuen esperar los emplazados fueren de aquel Reyno, do el Rey anduuie-
a sus contendores en casa del Rey, demás re,'o morare, que esperen a sus contendo-
del plazo. res después del plazo, tres dias (3). E si fue-
ren de los otros Reynos , espérenlos nue-
Esperar dezimos que deuen los ornes em- ue dias.
Leyes plazados para la Corte del Rey a sus conten-
1. y 2. clores, si algunos dellos vienen al dia que les LEY XI.
lib 4 e s P u e s t o ) e l ° s otros non. E esto tenemos
Eecop. que es derecho por dos razones. La vna, por Si aquel que fuere emplazado mostrare escusa
guardar que en la Corte del Rey non pierda derecha por que non vino, que le deue
ninguno por arrebatamiento de plazo, como valer.
en los otros logares. Ca este es logar, do se
deuen fazer las cosas con mayor acuerdo (i), Embargamientos han a las vegadas los que Leyl4.
e con mayor consejo, porque non se ayan li- son emplazados , de manera que non pueden ^ ?'
geramente (a) a desfacer. É por ende ha me- venir, nin enabiar antel Juez, para responder, Reéop,
nester mayor tiempo, que aquel señalado que a los plazos que les fueren puestos (i). E por-
les dan por plazo. La otra razón es, por guar- ende dezimos, que derecha cosa, e guisada
dar de daño al que viniesse , que cuy daría es, que pues ellos non dexan por al, de venir,
ganar por arrebatamiento del plazo ; e des- si non, por non poder, que non ayan pena
pués, quando viniesse su contendor, si pu- de rebeldes. E los embargos derechos, que
diesse mostrar razón derecha , porque non los pueden escusar, son estos (2). Assi como
(3) E sea creído el demandador. Teñe mentí: nam ter corrigat errorem , juxta textum notabilem in cap.
de jure communs, quando judex tenetur propter neglec- qualiler et quando 17. de accusât, ubi bona glossa : vi-
tam , vel denegatam justitiam , debet per agentem pro- deas text, notab.in cap. magnce sapientiœ, 2a. quasst. 4.
bari, conventum sibi fuisse obnoxium , vel quôd per (3) Del plazo, tres dias. Hodie videas, quod habe-
eum non stetcrit, qnin probaret; sed per judiéis negli- tur in Ordinament. de Madrid, nam isti dies non atten-
gentiam , qui interpellatus non fecit, ut voluit Glos. duntur.
notabilis in 1. pen. et ibi notât Joan, de Platea, C. de LEX XI.
naufrag. lib. undécimo. Et nostra lex statuit, super hoc
staii juramento partis; quod nota, et intellige, quan- Justé impeditus infirmitate, vel aquarum inunda-
do constat de dolo, et malitia judiéis, ut hic habetur; tione, aut tempestate, vel latronum, aut inimicorum iti-
nam propter culpam hoc non procedet, ut in 1. videa- nera detinentium metu, vel diffidatione, captione, aut
mus 4. §. fin. in fine, I>. de in litem jurando. alia detentione, excusatur à contumacia, impedimen-
(4) 4 bien vista. Et sic cum taxatione judicis, ut to probato. Si tamen infinnitas estprolixa, debet com-
in 1. si quando g. C. wide vi, et in 1. videamus 4. §. dé- parere per procuratorem ; sed si timet de diffidatione,
ferre i . D . de in litem jurande. vel inimiei» , notificare debet hoc judici; et ipse remtr-
dium apponat; nee tenetur interim comparere.Hoc dicit.
LEX X. (1) Que les fueren puestos. Debet ergô in citatione
Cita tus ad Regis Curiam , si est de Regno , ubi Rex praefigi terminus , ut hie , et in 1. aut qui aliter 5. §. 1.
permanet, tenetur suum adversarium per triduum post D. quod vi, aut clam, et in 1. per intervallum 69. D.
terminum citationis expectare. Si vero est alterius Reg- de judie, ubi Paulus de Castro ibi opponit de cap. eos
n i , per novem dies. Hoc dicit. 22. §. 1. de sentent, excommunie, lib. 6. ubi videtur vale-
(1) Se deuen fazer las cosas con mayor acuerdólo. re citatio sine praefixione termini ; et distinguit an quas-
ta de negotiis Curiae fiendis magna cum deliberatione, ratur, an citatio valeat sine praefixione termini, quate-
et consilio. Adde , quod habetur in cap. anteriorum, 2. nus ad instantiam partis possit procedi ad aliquem ac-
quœst. 6'. ubi et Archidiaconus notât : Deliberado horni- tum praejudicialem citato; et dicit, quôd non : aut quae-
nem refraenat, et à malo judicio retrahit : et adde 1. hu~ ritur respectu punitionis contumacias; et dicit, quôd sic;
manum 8. C. de legibus , ibi, tenore consiliiperpenso, quiadebuit compaiere tunc, quamprimùm potest : et ista
et 1. divi fratres 17. et ibi Bart. D. de jure patronalus; fuit concordia Angeli in 1. liber homo 118. §. decern 2. D.
praesertim , quae sunt irrevocabilia, debent fieri cum de verb, oblig. ubi eum sequilar idem Paul, de Cast, et
magna deliberatione, 1. ne causas 15. et ibi Bald. C. de Raphael. Alex, taroen ibi indistincte tenet, quôd valeat
appel. ad utrumque effectum, etiam sine praefixione termini:
(2) Parque non se ayan ligeramente. Erubeseenda videas ibi, et per Canonistas communiter in cap. cum pa-
est varietas judicii, ut hic , et in 1. finali in fine, C. de rad , de appel.
modo mulctar. sed si judex perpendat errasse, piudea- (a) Son estos. Concordat I. 2. §. si quit in judicio 3.
De los Emplazamientos. iig
el emplazado fuesse embargado (3) de grand deue embiar su Personero ( t o ) , que faga de-
SI
ifermedad; o ouo embargo en el camino (4), recho por el. Otrosí, qnando et emplazado,
en
r /llenas de rios, o de grandes nieues, o de que esta desafiado se teme de sus enemigos,
po
P
tra tempestad; o si lo embargassen ladrones, quel tienen en camino, assi como de suso
o enemigos conocidos (5), que le touiessen diximos, deuelo fazer saber ( n ) al Judga-
los caminos, o que! ouiessen desafiado, e fues- dor que lo emplazo, que por esta razón non
sen mas poderosos que el, de manera que non es osado de venir antel. E el Juez, luego que
osasse venir, a menos de peligro de muerte; lo supiere, deue y dar tal consejo, que por
o si fuesse preso (6), o embargado por alguna el emplazamiento pueda venir, o embiar an-
otrarazón semejante destas.Gaprouandola(7), tel seguramente. E mientra tal segtirançanon
mostrándola al Judgador, deue valer; de le diere, non deue yr adelante por razón del
manera que pena, nin daño non reciba, por emplazamiento.
razón que non vino al plazo. Pero si la enfer-
medad (8) del emplazado durasse mucho (9),
ff si quis caution, in judie, adde 1.12. tit. 2 3 . ista Par- cil 1. cum antiquitas 2 8 . C. de testament, el 1. si longius
tila, e t l . 3 7 . tit. u . Partita 5. 1 8. D . de judie, et extende h o c , etiam si in citatorio d i -
(3) Fuesse embargado de grand enfermedad. Adde catur., quôd c o m p a r e a t p e r s e , vel p r o c u r a t o r e m , secun-
1. 2. saprà eodem , et 1. quœsitum 60. §. 1. D . de re ju- dum J o a n n . de Imol. in 1. quœsilum 6 0 . D . de re judie.
quem sequitur Alexander in 1. 2 . §. si quis injudicio, D.
dicata, et 1. a. S- si quis injudicio, D. si quis caution.
si quis caut. licèt Baldus, Paulus de Castro, et Angel. ibi
in judie, et extende istam legem, etiam si quis detineatur
teneant contrarium; et mihi magis placet opinio Iroolje,
infirmitate suorum, u t n o t a t Glos. in cap. communisfilius,
et A l e x a n d r i , propter generalitatem hujus legis. Et ex-
a*, distinctione , Alberic. et Alexand. in dicto §. si quis
tende e t i a m , si c a u s a , a d quam q u i s citatus e s t , esset
injudicio ; et constabit de infirmitate per relationcm me-
cœpta antequam superveniret impedimentum ; nam a d -
d i c i , vel quia liabet faciem pallidam, et macilentam:
huc distinguitur, an sit impedimentum d u r a t u r u m , vel
«ideas Abbatem in cap. querelam, tertio notabili, de pro-
n o n , Alex, in dicto §. si quis in judicio. Extende etiam
curator.
secundum eum , etsi causa n o n esset a r d u a ; n a m si in-
(/i) O ouo embargo en el camino. A d d e dictum §. si
firmitas brevi tempore est duratura , non tenetur mit-
quis injudicio, D. si quis caution, in judie. 1. 2. et 1. scire
tere p r o c u r a t o r e m , et a d h u c a d h i b e a t u r dicta distinc-
oportet 1 3 . §• 7 . D . de excusât, tut idem d i c i t , prop-
t i o , ut et p r o b a t u r h i c , et vide Abbatem in cap. quere-
ter multitndinem n i v i u m , ut ibi h a b e t u r , et notât Albe-
lam, de procurator.
ric. in dicto. §. si quis in judicio, et etiam dicit isla lex.
Et limita, nisi citatus nimiùm se arctavit, permitiendo (y) Durasse mucho. Quid si hoc esset d u b i u m ? Die
labi t e r m i n u m , in quo sine impedimento poterat com- qtiôd debet judicari perpetuum , seu longum impedid
p a r e r e , ut habetur in diet. 1. 2. §. quod diximus; q u o d m e n t u m , secundum J o a n n . de Iinol. in 1. quœsitum, D .
intellige, ut déclarai Alexand. i b i , quando ita se arcta- de re judie, et sequitur Alexand. in dicto §. si quis inju-
y i t , quôd nisi uteietur diplomate, id est, nisi excederet dicio.
m?tain itineris limitatam, non poterat venire ; secùs , si (10) Deue embiar su personero. Intellige , q u a n d o
non ila se arctavil, sed poterat commode v e n i r e , si i m - faciliter potest invenire p r o c u r a t o r e m ; ut si est in loco,
pedimentum aliquod non supervenerat. undè posset h a b e r i , ut in I. idemque 1 6 . §. sed hoc, D .
(5) Ü<7if/Mí'¿»o.s conoicîWoi.VideasOIdrald. consilio pro socio, Glos. in l.fœminis, D . de procurator. Bart, i n
quadiagosimo t e r t i o ; d e b e n t e n i m locus, et itinera t u - 1. de pupillo 5. §. si quis ipsiprœtori 7. D. de novi oper..
la esse citato , ut in cap. ex parte 4 7 . de appel, et a d d e nunlial. Angel. in dicto §. si quis in judicio, u b i et d i -
Spéculât, til. de citatione, §. 1. versic. item quad sit ci- c i t , q u ô d debet mittere procuratorem eum i n s t r u m e n -
talus. to procuratorio , et cum potestate s u b s t i t u e n d i , q u a n d o
(6) O si fuesse preso. A judice scilicet etiam injus- fuit cogitatum d e á l i q u o impedimento , quod posset eve-
te p r o c e d e n t e , secundum B a r t o l u m , et Alexand. in d i c - n i r e in personam procuratoris , q u o d non fuisset mortis
ta I. 2. §. simili modo, D . si quis caution, in judie, nam ipsius procuratoris : quem casum mortis non tenetur co-
si a p r i v a t o , qui esset sol v e n d o ; d a r e t u r c o n t r a eum gitare , ñeque p r o v i d e r e , secundum Innocentium in cap.
r e g r e s s u s , ut ibi h a b e t u r , et liberaretur citatus, cedendo 1. ut lile non contest.
talem actionem , secundum Bat toi. ibi. (n) Deuelo fazer saber. Nota c a s u m , in q u o im-
(7) Ca prouandola. Sed an probabittir p e r j u r a - peditus tenetur mittere excusatorem ad jndicem, ut pro-
mentan)? Videas Alexand. in dicto §. quod diximus, u b i videat de seem itate citato ; et si non mittat, tenebit p r o -
d i c i t , quôd magis communis opinio est, quôd hoc resi- cessus, ut à contrario hic innuitur. E t pondera istam le-
deat in arbitrio j u d i c i s , inspecta p a r v i t a t e , vel gravita- gem , quae non requirit missionem excusatoris, q u a n d o
te praejudicii, et inspecta qualitate impediment!, scilicet, aliàs extra casum inimicitiarum est impeditus i m p e d i -
an fuerit impedimentum in loco longriíquo , et solitario, m e n t i s , de q u i b u s suprà in ista l e g e ; quia si tune non
vel non ; et inspecta qualitate persona; impeditae, ut ex m i l t e i e t , adhuc subveniretur sibi contra processum j u -
hoc d é c e r n â t , an p r o b e t u r per j u r a m e n t u m , vel aliàs; dicis in 1. quœsitum 60. ff. de re judicata : omnis enim
et non poterit a i n p l i ù s q u à m semel impedimentum p r o - excusatio nititur aequitate: vide 1. t . et ibi Bart. ff. de
bari per j u r a m e n t u m , ut in 1. finali, D. de bonis auc- vacat. et excusât, muner. Consultius tamen est, ut mit-
torit. judie, possid, secundum B a l d u m , A n g . et Alex. ibi. t a t , ut h a b e t u r in dicto cap. quœrelam 2 . de procurât.
(S) Pero si la enfermedad N o t a , q u ô d tunc in- u b i videas Abbatem ; et videas Bald, de mil. vasallo, qui
firmus, qui est citatus, tenetur mittere p r o c u r a t o r e m , cont, est, column. 2 . in princ.
quando infirmilas est longa , et p r o l i x a , n o n a l i à s : fá-
120 Tercera Partida. Titulo VIL
LEY XII. LEY XIII.
Como.et que fuere emplazado, non se puede Que pena merece el emplazado que enagena
escusar••, de, non responder ante el Juez que la cosa sobre que lo emplazaron.
lo emplazo, maguer vàyà despues a morar
a otra parte. Muchas vegadas acaece, que los emplaza-
dos, por fazer engaño a los que los fizieron
Ley 1-. Emplazado (1) seyendo algund orne, de- emplazar, venden, oenagenan maliciosamen-
í!b. 4*-lante del Judgador que auia poderío de jnd- t e , las cosas sobre que los emplazan; e quan-
Recop." garle, si después desso se partiesse de aquel do vienen antel Judgador, para fazer dere-
logar, para yr morar a otro que non fuesse cho a aquellos que las demandan por suyas,
de aquella jurisdicion, non puede ende escu- dizen estonce los emplazados, que non son
sarse, que non responda ante aquel Juez, tenudos de responderles, porque non son te-
que lo auia emplazado primeramente. Esso nedores de aquellas cosas que les deman-
mismo dezimos de otro qualquier, que fues- dan. Porende Nos, queriendo desfazer tal
se assi emplazado, e qnisiesse yr a Escue- engaño como este, tenemos por bien, e man-
las (2), o en romería, o en mandaderia del damos , que todo orne después que fuesse em-
Rey, o de su Concejo, o por otra razón se- plazado ( r ) , si enagenasse la cosa, sobre que
mejante destas. Ca por ninguna destas razo- fuesse fecho el emplazamiento, quel quisie-
nes non se puede escusar , que non respon- ren demandar, diziendo , e razonando los de-
da por si, o por Personero, ante aquel que mandadores, que non auia derecho en ella,
lo auia emplazado. E si non lo fíziere, puede e que era suya (2) dellos ; que tal enagena-
el Judgador fazer contra el, assi como con- miento non vala, e que sea tornada (3) aque-
tra rebelde. lla cosa, en poder de aquel que la enagéno,
ponit ista lex; sed habet sequitatem , nisi eonstaret de tem, vel valetuldinem adversam, aut oceupationes ne-
aliqua fraude ,• veluti, si mota lite à primo, secundus cessárias, non procedit hasc lex, ut in 1. 4. §. 3. D. eo-
in fraudem , occasione sumpla transigendi, moverit dem, et infrà 1. próxima : et idem, si rem donet, eô quia
etiam litem : facit 1. el qui data opera 5. D. escquib. caus. lites execratur, ut in 1. item si res t\. §. potest autem 1.
majores, D. eod.
(a) En este caso postrimero. Concordat authent. LEX xri.
nunc sinceres, C. de litigios.
Si actor in potentiorem causa officii transtulit rem,
LEX XV. causa renm fatigandi, ante citationem; nihil agit, et
•perdit jus quod in rem habuit; sed si non potentiori,
Si possessor, timens sibi litem moveri ante citatio- valet alienatio ab actore facta. Post citationem autem
nem, res in potentiorem , vel extraneum à Regno , aut nullo modo alienet, nisi in casibus suprà dictis. Hoc
çavillosiïm, causa fatigandi. adversarium alienet, non dicit.
yalet talis dolus : imô eliget actor, an agatur contra de- ( 1 ) Que si algún demandador. Hic approbat opinio-
tinenterii, vel alienantem, a d r e m , e t damna, hujus alie- nem Glos. in 1. 1. D. de aliénât, jud. mut. causa facta,
nationis praetextu illatai Hoc dieit. quae dicit, leges tit. ne liceat potentior. C. loqui et pro-
(i) ES de contrastar a la malicia. Adde 1. i. tit. cederé in actore, et non iii reo; licèt Albericus, Bart.
x. ead. Part, et malitiis hominum est obviandum, 1. in Paulus de Cast, et communiter Doctores ibi dicunt, le-
fundo, 38. H. dé rei vindic. et cap. sedes 15. de res- gem illam procederé tàm in actore, quàm in reo, cùm
cript. indistincte loquitur. Et tene menti istam legem in hoc,
(a) Engañosamente. Concordant 11. i. a. et 3. D. secundum quam , pœna hic posita non practicabitur in
de aliénât, judie, mutandi causa facta , 1. 3o. tit. i. su- reo, alienante in potentiorem étiam respectu officii ; sed
pra ead. Partita, ubi vide, quae scripsi: et intellige is- habet locum 1. suprà próxima, et 1. trigésima, tit. a. ead.
tam secundum illam; et nota cum dicit, engañosamen- Partita.
te: nam si cessât dolus, veluti cum aliénât propter seta- (2) Por razón de algún oficio. Scilicet, quia pos~
De los Emplazamientos. ia3
e touiesse, otorgándole (3) aquel derecho crita, que fuesse a daño de otro, e a peligro
en razón de vendida, o de cambio, o de do- de su anima. E como quier que en la ley an-
nadio o enajenándole en otra manera qual- te desta diximos, que ninguno non puede ena-
múer semejante destas; mandamos, que tal genar el derecho que ouiesse contra otro, ven-
enagenamiento non vala, e quel demandado diendolo, o cambiándolo, o enagenandolo en
sea tenudo de responder a ninguno de- otra manera qualquier semejante destasa orne
líos sobre esta razón. E demás, el que gelo mas poderoso que si, por razón de officio que
enageno (4), pierda quanto derecho auia con- ouiesse; pero dezimos, que lo puede fazer en
tra el otro, en aquel pleyto que enageno. Mas testamento, o en manda ( i ) , otorgando a ai-
si por auentura el demandador enagenasse guno en ella, maguer fuesse mas poderoso, el
su derecho a otro orne que non fuesse mas derecho que ouiesse contra otro. Ca después
poderoso quel, e esto fiziesse desamparando- que fuesse finado el que fizo la manda, o el
se de todo el derecho que y auia, e otorgan- testamento, bien puede el otro demandar en
dolo verdaderamente al otro, ante que era- juyzio aquel derecho, quel fue otorgado, tam-
plazasse a su contendor; dezimos, que tal bién como faria aquel, que fizo el testamen-
enagenamiento es valedero, porque semeja, to , si fuesse biuo. Fueras ende, si aquel que
que fue fecho sin engaño. Pero si el ouiesse fizo la manda, ouiesse ya començado a mo-
ya fecho emplazar (5) su contendor, por ra- uer pleyto en juyzio por emplazamiento, o
zon de la demanda que auia contra el, e des- en otra manera, sobre aquel derecho quel
pues quisiesse enajenar su derecho (6) que otorgo al otro a su fitiamiento. Ca estonce el
ama en este pleyto°, no lo podria fazer, ma- heredero del (2) finado deue seguir el pley-
guer quisiesse enagenarlo, a orne que non to, sobre aquel derecho que fue otorgado al
fuesse mas poderoso que si. Fueras ende, en otro, fasta que sea dado juyzio acabado sobre
las cosas señaladas que diximos en la ley el: eel bien, e la pro que ende saliere, deue ser
deste titulo, que comiença: Enagenada non dado después al poderoso , en la manera que
deue, iiiii puede ser la cosa. fue otorgado , por aquel que fizo el testar
mentó.
LEY XVII. TITULO VIH-
LEX 1. vide cap. fin. de eo qui mill, in posses, causa rei serv.
Missio in possessionem ex primo decreto est, mit- et ibi Glos. et Glos. in cap. consultât, de of fie. deleg.
tere aliquem in possessionem bonorum partis citât» de, Et licèt reus non citetur personaliter, sed ad domum,
mandato judiéis contra citatum non comparentern, potest procedí ad istam missionem ex primo decreto,
propter ejus contumaciam. Idem si compareat, et res- ïit notât Innoc. et Abb. in cap. fin. de «o qui mittit. in
ponderé nolit, seu malitiosè latitet. Hoc dicit. posses, causa rei serv. et in cap. causam quœ, de dolo,
( i ) ¿¿sentamiento. Et an interponatur officio judi- et contum. et non obstat lex Ordinam. quia videnda
éis nobili , Tel mercenario ? Baldas in authent. et qui est in originali, quia coin mu ni ter in libris habetur cor-
jurat, col. k. C. de bonis auctorit. judie, possid. dicit, rnptè : et quia non loquitur in ista missione, sed in se-
quôd officio nobili: videas ibi in addition, et ibidem, cundo decreto, seu quando proceditur ad receptionem.
quod debet apertèpeti: videas in Ordinam. de Madrid, testium , tamquàm si lis esset contestata ; et ita debet
cap. 5. et 6. et 1. i . tit. g. lib, 3 . Ordinam. Regal, et etiam intelligi 1. 108. tit. 18. infrà ead. Part, quae di-
habet locum ista missio, etiam lite contestata, ut in 1. cit de ista citatione personal), saltern semel facta, quôd
g. tit. 22. ead. Part. non requiratur de necessitate in primo decreto.
(a) £ assossegar. Videas infra 1. a. et 3. cum se-
quent!. LEX II.
(3) Non queriendo. Et sunt tres modi, quibus pro- Cum proceditur ad missionem super re petita, in-
batur contumacia, qui habentur in cap. fin. §. porra, terloquitur judex, earn missionem fieri propter contu-
et ibi notât Abbas secundo notabili, ut lite non contes- maciam rei non responde!)tis, vel super ejus asstimatio-
tata ; primus, si peremptorio praeeedente , non com- n e , si res non appareat. Si verô aliquod debitum peta-
parait , ut i b i , et in cap. de illicita, a4- qusestione 3. tur, mittatur in possessionem bonorum pro mensura
et in X.contumacia 5 3 . D. de re judie, et non sufficit una petitorum ; sed debet ante constare debitum , liquidum,
citatio ad interponenduni missionem ex primo decreto; saltern agentis juramento. Et debet fieri primó in rebus
sed requiritur trina, ut notât Glos. in cap. fin. et ibi mobilibus ; quibus non sufficientibus , in immobilibus.
Abb. col» 3. de eo qui mit. in posses, causa rei sere, vel Hoc dicit.
una peremptoria , ut notât Glos. et Abb. in cap. quo- ( i ) Su juyzio. Sed an in scriptis , vel judice seden-
niam contra, col. 6. de probation, Specul. tit. depri- te pro tribunali ? Specul. tit. de primo decreto, §. se-
mo decreto, §. sequitur, in princip. et 1. 1. tit. 9. lib. quitur, col. 2. dicit, quód pronuntiet per scripturam.-
3. Ordinam. et in cap. 5. Ordinam. de Madrid, Bald, refert tamen quosdam dixisse contrarium , et hoc pro-
in 1. consentaneum, col. 3. et l\.C. quomodo, etquan- batur in 1. 2. tit. a2. ead. Part, quibus acquiescere vi-
do judie, in authent. ei qui jurat, col. 5. C. de bonis detur ibi Joan. And. qui et subdit posse fieri, etiam
auct. judie, pass. Secundus modus, si malitiosè se oc- judice non sedente pro tribunali : et an possit interpo-
cultât. Tertius, si impedit, ne citatio possit ad eum ni die feriata, vide Bald, de milite vas. qui contum. est,
pervenire. Est quartus modus, qui et ponitur hie , sci- col. 4- et Glos. in 1. 2. D. defer, quôd non.
licet , quando citatus venit, sed non vult coram judice (2) Diziendo assi. Vide Abb. in cap. 1. de eo qui
responderé; et major est contumacia praesentis non res- mitiit. in posses, causa rei serv. ponentem post Innoc.
pondents, quàm ab&entis , Bald, in I. 1. col. 2. C. quibus verbis interponatur primum, et secundum de-
quom. et quando judex, et 1. a. eod. tit. majorque est cretum.
illa contumacia , quae fit in facie judicis : vide Bald, in (3) Fue rebelde. Debet ergô reputare reum contu-
1. 1 • C. quorum appel, non rec. Et adde, quôd absentes macem. Vide Specúl. tit. de contum. %. sequitur, in prin-
causa reipublicae patiuntur primum decretum ; sed non cip. et tit. deprimo decreto , %. sequitur , in princip.
secundum , 1. ignorare , et ibi Bald. C. de restit. milit:
(4) Metido en tenencia. Et non atteuditur in inter-
D e los Assentamientos. ïaS
gua de respuesta, de la cosa que demanda- lia obra (8) que le deuia de fazer. E esta en-
ua (5) por suya, o que razonaua queauia trega deueser fecha primeramente en los bie-
derecho de auella. E si por ventura aquella nes (9) muebles del rebelde, si ouiere tantos
cosa non parece (6), deue dezir, que le man- en que se pueda fazer. E si non, deue ser fe- *
da meter en tenencia de tantos bienes del cha en los bienes que fueren raiz, fasta en la
demandado, quanto podria valer aquella co- quantia de la debda, segúnd que sobredicho
sa señalada, sobre que el non quiso fazer de- es. E tal mandamiento como este llaman en
recho. Mas si acaesciesse, que la demanda latin Sententia interlocutoria (10), que quíer
sobre que el demandado non quiso fazer de- tanto dezir, como juyzio que es dado sobre
recho, fuesse en razón de debda, o de otra pleyto, que non es librado por juyzio acaba-
cosaque fuesse tenudo el demandado de dar, damente. Pero ante que el Judgador faga fa-
o de fazer; estonce deue dezir el Judgador, zer la entrega por alguna de las razones so-
que manda entregar, por mengua de respues- bredichas, deue dezir al demandador, que
ta al demandador en tantos bienes del deman- muestre algund recabdo , por que se mo-
dado (7), quanto era aquella debda que le uio a emplazar, e fazer demanda contra el
deraandaua, o por quanto era preciada aque- demandado. O a lo menos ( u ) deue tó-
positione primi decreti, an reus possideat rem jure et per Alexand. consíl. a 3 , col 2. vol. 1. ubi allegat
dominii, vel alias; licet in secundo decreto sic ; vide hoc dictum Bald, et concluditur , quód ubi ex disposi-
Bart, in 1. is cui, §. bonorum, D. ut in posses, legal. Et t i o n testatoris , seu conditoris majoiias, bona debent
an missus ex primo decreto possideat in reali ante an- semper remanere in patrimonio , quia indistincte sit
num, fuerunt opiniones;de quibus videaspeí; Alexand. prohibita alienatio ; non potest fieri missio. Quid autem,
in 1. 3 . §. fin. D. de acquir. poss. ubi ponit effectum ex si ex licentia Regia ad majoriam , quôd possit fieri cum
hoc resullantem ; et concludit, quod missus in realii omnibus vinculis, et prohibitionibus, etc. conditor
possideat etiam ante annum , licèt revocabiliter ; ett majorise disposuit, quôdneque infructibus majoriaefie^
idem videtur probari hic, et in 1. 6. infra eod. Vide 1. ri possit executio, an teneat talis dispositio? Videtur,
lo. tit. 3o. ead. Part, quae dicit contrarium „• imô quôd L quôd non , arg. 1. inipuberi \a, D. de adm. tut. si tamen •
missus ex primo decreto, non dicitur \erus possessor,, hoc expresse Princeps concesisset, videtur restringen-
sed tantùm détentor ; cui tamen posset responder i, da talis dispositio , in quantum majorise posset esse prae-
quôd loquitur eo respectu, quôd possessio talis est re- judiciale. Item, ut: remaneat possessori majorise, unde
vocabilis, reo veniente, et purgante contumaciam. Ett honorífica possit sustentan/ et implore onera majori'ai:
poterit creditor missus locare prsedium , vel venderé» quia intelligi debet privilegium, ut, iii quantum minus
fructus , utin I. in venditionem 8. §. i. et ibi Bart. D. de; possit, tertius laedatur, 1. quamquam , et ibi Bald. C.
bon. auctorit. jud. pos. et vide Bald, in authent. et quii de test. mil. ,et quia alias aperiretur via fraudibus, et
jural, col. i 5 . C. eod. et ibi, quod agricultura, etloca- deciperentur contrahentes ignorantes talem dispositio-
tio speclat ad creditorem : adde Abb. in cap. contingit,, nem, arg. text, in 1. sed si pupillus 1 1 . §. de quopalam,
de dolo, et contumacia , col. a. etvide ibidem.perBald. et vers, proscribere, D. de instit. ad.
in dicta authent. an si habitet in domo, in qua missuss (8) Aquella obra. Et sic, quando petitur factum,
est ex primo decreto, teneatur computare in sortem,, judex debet «estimare quantum intersit fieri, 1. si quis
vel solvere pretium habitationis ; et an expellatur pos- ab alio i 3 . D. de re judie, et ita dicebat Odofred. secun-
sessor contumax per missionem in actione reali ex pri- dum quod refert Alber. in diet, authent. et qui jurat.
mo decreto , Alex, dum tenet opinionem , quód missuss Bald, tamen ibi col. 3 . dicit, quôd, quando factum est
ex primo decreto possideat, vult, quód sic ; licèt mis- petitum simpliciter, quôd net missio in omnia bona;
sus in personali non potest expeliere possessorem, utt quod reprobatur in ista lege : si tamen factum esset ta-
in 1. si finita I 5. §. si quis autem 20. D. de darnno in- lis naturae, cui non correspondet intéresse, tunc bene
fecto : vide Alex, in §. /ulianus, ejusdem 1. fol. antepen.1, verum erit, quôd fi et missio in omnia bona , ut etiam
col. 2. dicit Bald. ibi.
(5) Que dernandaua. Quid si esset res mobilis , ct¡t (9) En los bienes , etc. Et sic in ista tenuta serva-
creditor suspectus ? Die , quod tunc debet sequestrari, i, bitur forma 1. à divo Fio i 5 . §. in venditione 2. D. de,
ut in 1. is cui 5. §. qui legatorum 22. D. ut in posses, r. re jud. si tamen ageretur hypothecaria , daretur tenuta
legal, vers, in cœteris , Bald, in authéut. et qui jurat. t. in' omnibus bonis, et etiam in nominibus debitorum, se-
col. 1 5. C. de bon. auctor. jud. pos. cundum Bald, in diet, authent. el qui jurat, col. 6. et
(6) Non parece. Vide 1. Fulcinius 7. §. item videa- vide Glos. in corpore, unde sumitur diet, authent. in
mus 16. D. ex quib. caus. in pos. eat. parte secundum mensuram.
(7) En tantos bienes del demandado. Concordat 1. I. (10) Interlocutoria. Innoc. dicit hanc interlocuto-
cum proponas 9. cam authent. et qui jurat. C. de bon. 1. riam , etiam cum fit missio ex 2. decreto, in cap. di-
auct. judie, poss. et cap. quoniam frequenter• 5,4j.fin. utit lecto, de verb. sign, et vide Abb. in cap. 1. col. 3. de eo
Ut. non contest, et non debet ila stricte sumi, ut tan- quimittit. in posses, caus. reiserv. et in cap. consultado-
iùm pro quantitate debiti, sed etiam aliquid ultra ra-- nibus, de offic. delegati.
tione expensarum, et damnorum, ut notât Glos. in1 (11) O a lo menos. Approbat opinionem Azon. in
corp. unde illa sumitur ¡ et Glos. et Alber. in diet, au-1- summa ,-C. de bon. auct. jud. possid. col. 3. ut sufficiat
thent. et qui Jurat. Sed an in boni» prohibits alienari,i, juramentum : de jure communi erant opiniones, ut no-
ut sunt bona majorix , possit fieri missio ; die, ut perr tat Specul. tit. de contumacia, §. sequitur , col. 3. si ta-
Bald, in authent. et qui jurat, col. 14. vers, quœfo nun-!- men judici constaret nullam causant agendi habere,
quid in rebus prohibáis, C. de bon. auct. jud. possid.'. non debet concederé missionem , ut notât Specul. tit.
ia6 Tercera Partida. Titulo VIII.
mar jura del, que el emplazamiento, e la de- en aquel logar, que eche dende a aquel que
manda que le fizo, non se mouio a fazerla lo ampara, eassiente al demandador en aque-
maliciosamente, mas porque tenia que la po* llo que el Judgador le mando. E si este lo am-
dia fazer con derecho. Otrosi dezimos, que parare, mandamos que le peche diez mara-
si fuere Rey, el que manda fazer tal entrega, uedis, e al Judgador otros tantos, e al conten-
deuela mandar fazer al Aguazil, o a su Por- dor las^despensas, assi como dize de suso. E
tero. E si fuere Juez de su Corte, deuese fa- essa misma pena dezimos, que aya otro qual-
zerla entrega por algunos de los Porteros del quier que lo embargare , non seyendo señor
Rey. E si fueren de los Judgadores de las Cib* de aquella cosa, en que mandan assentar, nin
dades, o de las Villas, puedenla fazer ellos mostrando rázon derecha, por que lo embar-
mismos, o sus ornes conocidos por su man- ga. Pero si alguno lo embargare, diziendo que
dado , que señaladamente fuessen puestos aquello(3) en quel quieren assentar, es suyo,
para esto. E sobre todo, deuen los Judgado- o ha derecho en ello, prouandolo (4) por tes-
res amparar (12) la tenencia, a aquellos que tigos, o por carta, dezimos que aquel assen-
fueren metidos, en ella, de manera que non tamiento non se deue fazer en aquella cosa,
les sea fecha fuerça, nin tuerto. maguer fuesse fecha la demanda señalada-
mente sobre ella. Mas si la demanda fuesse
: LEY III. fecha sobre razón de debda, o de alguna otra
cosa que fuesse temido de fazer, deue catar
Que deue fazer elJudgadorcontra aquel que otra cosa (5) desembargada, que sea de aquel
embarga el Assentamiento, o non consiente demandado , en que fagan el assentamiento.
que se faga. E si aquel que dize que era suyo aquello en
que quieren assentar, o que auia derecho en
Ley 9, Mandando el Rey assentar a alguno , en ello, si non lo pudiere prouar, assi como so-
tjt. 17. aquella cosa que demanda, ó en bienes de su bredicho es, caya en la pena que diximos de
lUco' contendor , en alguna de las maneras que suso, que deue auer el que embarga el as-
' dize en la ley ante desta ; si aquel que es sentamiento. E esto mandamos, porque se-
tenedor de aquella cosa, en que mandan far meja, que mas lo fizo por embargar malicio-
zer el assentamiento, non consintiere que lo samente (6) que el otro non fuesse assen-
fagan, deue embiar el Rey al. Juez, o al Meri- tado en aquella cosa, que por derecho que
no de aquel lugar, o a otro orne qual quisiere, y ouiesse.
quel eche ende.(i). E si gelo amparare, peche L E Y IV.
cientmarauedis al Rey, e cinco a aquel que ri-
zière el assentamiento por su mandado, e al con- Que derecho gana el demandador en aquella
tendor las despensas (a) que fiziere por razón cosa en que lo mandan assentar, maguer
deste assentamiento. Mas si el assentamiento gelo contrallen.
fuere fecho por mandado dé otro Judgador, Ley í .
deue el embiar, al que ha de fazer la justicia Ganar deue algund derecho el demanda- ¡^ 4'
Recop.
de primo decreto, §. sequitur, col. 2. vers, quid si cons- rei serv. vers, porro missus.
tat. E t n o t a , q u ó d ista lex a p p r o b a t opinionem A c u r . ( a ) Las despensas. A d d e 1. 1. §. ¡use verba 5 . D .
q u o d etiam in reali abhibeatur ista summaria cognitio, ne vis fiat ei.
vel j u r a m e n t u m : de j u r e communi erant o p i n i o n e s , ut (3) Diziendo que aquello, etc. Concordat 1. 1. §.
tradit Specul. in diet. §. sequitur , col. 4. si quis ideo 4. D . ne vis fiat ei, et limita, et intellige hoc,
(is) Amparar. A d d e 1. 1. D . ne vis fiat ei qui in ut per Bald, in 1. consentaneum, col. 4- C. quom. et quan-
pos. mis. est, et vide Bart, in 1. si ¿s à quo, in p r i n c i p . dojud. vers, quatro nunquid ad impediendum, et in 1. a.
H.ut in posses, legat. fin. col. D . si ex nox. causa agatur, vers. 1 3 . quœritur.
LEX III. (4) Prouandolo. I n t e l l i g e , ut in 1. à divo Pió i 5 . §.
Si missio ex primo decreto fiat de Regis m a n d a t o , si super rebus, D . de re judie, et quíe ibi notât Bart. Et
et impediatur à possessore, vel detentóte r e i ; Rex ju- si ille qui prohibet, p o s s i d e r e t , non teneietur hoc p r o -
Leat j u d i e i loci illius , u t eum expellat ; et si résistât, b a r e ; sed altcri parti ineumberet onus p r o b a n d i , jnxta
golvet Regi centum m o r a p e t i n o s , et executory q u i n q u é , id q u o d n o t â t Gloss, in 1. oh maritorum, C. ne uxor pro
et parti expensas: si verô missio fiat de mandato alte- marito,et ibi Bart. et Doctor, et tenet Bart, in 1. is cui
rias judiéis in re , quse est in alio t e r r i t o r i o , rescribet 5. §. bonorum 6. D . ut in possess, legat.
judiei territorii, ut impedieiitem expellat, et missionem (5) Otra cosa. Adde 1. à divo Pió i 5 . §. si super re-
faciat: et si reus restiterit, solvel executori decern mo- bus, D. de re judie.
r a p e t i n o s , et judiei missionem j u b e n t i , totidem; parti (6) Maliciosamente. Si ergo constaret de aliqua
verô expensas : et idem erit tertio resistente, nisi p r o - probabili c a u s a , qua motus fuerit-, licèt injusta , dtim-
bet rem suam esse : quo p r o b a t o fiet missio in alia r e , m o d ô dolus a b s i t , non teneretur ista poena , ut hie p a -
si actione personali agatur. Hoc dicit. t e t , cum dicit maliciosamente : et idem p r o b a t u r in 1. 1.
(1) Quel eche ende. Concordat 1. si quis missus, §. si quis, et ibi notai Angel. D . ne vis fiat ei.
D . ne vis fiat ei , qui in posses, missus est, et p r a c - LEX IV.
tican! ponit Specul. in tit. de eo qui mit. in poss. cans. Si propter impedimentum positum à reo non fiat
De los Assentamientos. [37
d r en la cosa en que le mandauan assentar, assentados por mandado del Rey, o de algu-
rnaeuer non se faga el asseataimento, seyen- no de los otros Judgadores. E porende dezi-
d embargado por alguna de las razoues que mos, que si alguno fuere assentado en alguna
d°suso diximos. E porende dezimos, que si cosa, que demandaua señaladamente en juy-
•eR 0 o t r o Judgador, mandare assentar zio, o en bienes de su contendor, por men-
a alguno . por mengua de respuesta , en aque- gua de respuesta, si otro gelo tomare (1 ), o
lio que mandaua, o en buena de su conten- gelo forçare después de esso, sin mandado
lor^si aquel que touiere la cosa en que le del Judgador que mando fazer el assenta-
mandaua el Judgador assentar, la defendiere miento, o de otro que sea Mayoral del ; man-
nor fiíerca,o se aleare, de guisa que el assen- damos, que el forçador sea temido de entre-
tamienw non pueda ser complido ; si passare garle de aquella cosa que le tomo, o le forço,
vu año (1), e la cosa sobre que era la con- con todos los daños, e los menoscabos, que
tienda, raztmasse el demandador que era su- jurare (2) que recibió por esta razón. E de- L e y ,
va o que auia algún derecho señalado en mas de esso, por elosadia que fizo, que pe- tit. 13!
ella- o si passaren quatro meses, e la demau- che por pena a la Cámara del Rey, quanto el J£- 4«
da era en razón de deuda (2), o de otra cosa Judgador touiere por bien , catando primera- e c o p '
que le deuiau dar, o fazer, de manera que el mente, quien es aquel a quien fue fecha la
demandado en este plazo non venga a fazer de- fuerça , e que cosa es la que forçaron , e en
recho, como deue, a su contendor; manda- que manera, e en que tiempo. Ca si todas es-
mos, que el demandador " * gane la
' tenencia
" ""
(3) tas cosas catare afincadamente el Judgador,
de aquella cosa, también como si fuesse as- muy de ligero podra asmar , que pena merece
sentado en ella sin embargo ninguno. E de- el que la fuerça fizo.
mas, el que lo embargasse, aya ia pena que
de suso diximos. LEY VI.
m i s s i o , elapso tempore à lege s t a t u t o , efficitur mitti opinio Canonistarum e s t , quôd non p o s s i d e t , ut notât
jussus verus possessor, ac si missns fuisset, et n i h i l o - Abb. in c a p . contingit, de dot. et conlum. Legistarum
minùs pœna suprà 1. próxima afficiendus resistens. Hoc e s t , q u ó d possidet etiam ante a n n u m , ut notatur in 1.
dicit. siquis emptionis, §. penult. C. de prescript. 3o. vel 4 o .
(1) Vn año. Hodie vide 1. Qrdinam. annor. Bait, in diet. §. fin. Forte nou h a b e r e t locum
{%) Ûeuda. Approbat opin. Glos. in cap. contingit, condictio dictae I. si quis in tantam, attenta ista lege,
de dolo, et coiit. in verbo actor. quae specialiter providet de poena in isto c a s u , etiam si
(V) Gane la tenencia. Concordat cap,, contingit 9. missus esset in r e a l i ; et vide Specul. tit. de primo de-
de dolo, el conlum. creto , §. jam de effectu, vers, sed quid si missus , et est
expressum in 1. 1 1 . tit. 10. Part. 7.
LEX V.
LEX V1.
Aufcrens rem à in.isso in possessionem sine judicis
m a n d a t o , restituit earn sibi cum d a m n i s , et intéresse, Si r e u s , contra quern est facta missio in re petita,
quae jiiraverit spoliatus , punieturque in p e c u n i a , Regis venerit infra annum , resarciens e x p e n s a s , quas missus
Camera; applicanda, arbitrio j u d i c i s , considerata s p o - jurabif se fecisse, et dedeiit fidejussorem judicio sistij
liati p e r s o n a , et qualitale r e i , etfacti. Hoc dicit. r e c u p e i a b i t rem à misso cum fruclibus p e r c e p l i s , d e -
(1) Si otro gelo tomare. Idem si ipse r e u s , ut p a t e t d u c á s expensis fructuum , et meliorationis rei. Post a n -
ex principio legis ; et quia hœc actio non tantùm eum te- num autem n o n ; imô efficitur possessor m i s s u s , et l u -
n e t , qui prohibuerit quern venire in possessionem, sed cratur fructus, salva contumaci qusestione proprietatis.
et e u m , à quo quis de possessione pulsus est>,cum v e - Si vero reo convento actione p e r s o n a l i , missio facta sit,
nissct in possessionem, 1. 1. §. hœc actio, D. ne vis fiat et reus venerit. intra quatuor menses à die rnissionis,
ei qui in possess, miss. est. fidejussoremque dedcrit de stando j u r i , et expensas sol-
(a) Que jurare. L. si quando 9. C. unde vi. Sed an v e n t ; recuperabii bona , in quibus facta estmissio, c u m
teneatur condictione \. si quis in lantum^. C. unde vi, fructibus indè perceptis. Si tamen q u a t u o r menses sint
Glos. in dicta 1. i . §. hœc actio , d i c i t , quod n o n , cùm e i a p s i , missus lucratur f r u c t u s , et efficitur verus p o s -
missus non possideat, ut in 1. 3 . §. fin. D . de acquir. sessor ; qui etiam petere poterit venditionem b o n o r u m ,
posses, quod in personali sine dubio verum est; i n r e a - et fiet, citato reo personaiiter, vel ad d o m u m et de
li sunt opiniones, ut dixi suprà eod. 1. a. et communis pretio habebit d e b i t u m , et residuum restituetur r e o : et
128 T e r c e r a Partida. T i t u l o VIH.
gun derecho ( J ) señalado en ella, sí el de- nés del demandado , en razón de debda»
mandado viniere ante el Judgador, desdel o por cosa que el era obligado de dar, o de
dia (2) que fue fecho el assentamiento fasta fazer, a aquel que le fizo emplazar; estonce si
vn ano ( 3 y 4)» e diere fiador de estar a dere- el demandado viniere ante el Judgador, des-
cho, e péchasse las costas que tassare el Jud- del dia que fuesse el assentamiento fasta qua-
gador, e jurare la otra parte, que auia fechas tro meses (9), e diere fiador de estar a dere-
por esta razón ; deue cobrar aquella cosa que cho , e pechare luego las costas al demanda-
le auían tomado por la rebeldia, con todos dor , que auia fechas por esta razón, que sean
los frutos (5), e las rentas quel demandador tassadas, e juradas, assi corno desuso dixi-
lleuoen este tiempo della. Saluo ende las des- mos ; deue ser entregado en aquellos bienes
pensas (6), que fueron fechas en razón de los que le tomaron por razón del assentamiento,
frutos, o del mejoramiento de la cosa. Mas con los frutos, e con las rentas que su conten-
si el año passasse, non podria estofazer: por- dor lleuo ende en este tiempo sobredicho.
que del año adelante finca el demandador por Mas de los quatro meses (10) adelante, dezí-
verdadero tenedor de la cosa en que fue as- mos, que el demandador gana los frutos, e
sentado , e porende (7) gana los frutos, e las las rentas de aquella cosa, en que fue assen-
rentas que della salieren. Pero finca sáluo al tado, e la verdadera tenencia della. E demás
demandado todo su derecho, para poder desto puede pedir al Juez, que faga meter en
demandar el señorío (8) de aquella cosa, almoneda (11) aquellos bienes, en que fue as-
si quisiere, maguer sea passado el año. Mas sentado. E el Juez deuelo fazer (12), mandan-
si el assentamiento fuesse fecho en los bie- dolos pregonar fasta treynta dias, efaziendolo
si bona non habuerint emptorem, dabuntur in solutum (7) Porende. Nam possessori acqiíiruntur fructus,
pro rata debiti, sestimatis bonis arbitrio bonorum viro- §. si quis à non domino, Znstit. de reruin divis. cap. con-
rum : et si reus ante distractionem bonorum , vel datio- sultationibus 19. de jure patron.
nem in solutum, venerit coram judice expensas sol- (8) Demandar el señorío. Sed usque ad quod tem-
vens, et fidejussorem de judicio sisti offerens, audietur, pus? Die , quôd usque ad 10. annos inter présentes , et
et recuperaba bona. Hoc dicit. 20. inter absentes, secundum Specul. tit. de primo de~
( 1} Algún derecho. Sive ratione directi dominii : vi- creto , %. jam de effectu, col. /,. vers, sed quandiu -, et
de in 1. in rem 23. D. de rei vindic. vel utilis, 1. i. §. vide Abb. in cap. quoniam frequenter, §. in aliis, col.
qui inperpetuum , D. si ager vectig. vel emphyteutic, pe- 18. num. 33. ut lit. non contest. Et an possit isto casu
tal, vel propter jus servitutis , ut in §. œque si agat 2. actor missus in veram possessionem petere, ut pronun-
Instit. de action, vel propter jus pignoris, vel hypothe- tietur diffinilivè, et declaretur rem esse suam; vide.
c s , quod quisliabetin re, ut in §. item Serviana 7. eod. Bald, quôd sic , in !. consentaneum, cpl. fin. C. quoin.
tit. vel ratione nudse possessionis , qnatn vendicat, ut in et quando judex sentent, prof deb.
]. 108. tit. i 8. ead. Partita. (y) Quatro meses. De jure communi similiter da<
(2) Desdel dia. Approbat opinionem Specul. tit. baturannus , prout in reali, secundum opinion. Joann.
de primo decreto, §.jam de ejfeclu, col. penult, vers, ul- de qua per Glos. in cap. quoniam frequenter, §. in aliis,
time qucero, ettolliturdisputatio Joan. And.in addition, super parte distinctionem, ut lite non contest, ubi vide
tit. de secundo decreto, §. videndum, vers, hoc quoquè. Abb. 17. col. Hodie de jure Ordinamentorum est men-
(3) Fasta un año. Concordat 1. si quis emptionis 8. sis: et approbatur hie opinio quorumdam , quos refert
§. penult. C. de prœscript. 3o. vel 4o. annofum, et cap. Specul. tit. de 2. décret. %.juxta, col. 1.
quoniam frequenter f>. §. in aliis, ut lits non contest, et (1 o) De los quatro meses, etc. Nota bene istam le-
de eo qui mitt, in possess, causa rei serv. per lotum. Sed gem, quse toliit varietatem opinionum, quae super hoc
quid si infra annum recuperet possessionem, et postea erant de jure communi, de quibus per Gloss, in dicto
iterùm sit contumax , et in fine anni iterùm comparer, cap. quoniam frequenter, §. in aliis, ubi Abb. col. i 5 .
et vult recuperare possessionem, nunquid sit audien- et per Bart, iu I. si finita i 5 . §. Julianus 16. col. 6. ff.
dus ? Vide Specul. et ibi Joan. And. in additionibus , tir. de damno infect, et reprobatur hie opinio Innoc. in die-
deprimo decreto, §.jarn de effectu in fine, et Abb. in to §. in aliis, dicentis, quôd non interposito 2. decreto
cap. 1. ad fin. de dolo, et contum. et resolutio est, quôd in personali, etiam post annum missus non lucrabatur
sit recurrendum ad fidejussores, et pignora: et quôd fructus, nee efficiebatur verus possessor: et adde, et
possit differri restitutio rei, donec causa incipiat legi- vide dictam 1. Ordinamenti.
timum habere processum : vide ibi. ( n ) Almoneda. Scilicet, si magis velit debiti sui
(4) Vn año. Hodie per 1. Oidînant, sunt duo men- solutionem , quàm incumbere possession!, ut dicit diet.
ses. Et quid si res quae capitur , non potest serva ri sine 1. Ordinam. Non ergô potent judex differre venditio-
magno incomrncdo, vel periculo ? Die , quôd potest sta- nem, et decernere, quôd missus tan turn possideat, et
tim vendi, et pretium ejus servari, ut in 1. mandatis 5. faciat fructus suos, prout alias dicebat Specul. tit. de
§. 1. D. de requir. reis, et ibi notât Bart. 1. decreto, §. juxta, col. a. nam hœe lex dicit : E el Juez
(5) Con todos losfrutos. Adde cap. fin. et ibi Glos. deuelo fazer, etc.
de sequestr. poss. etfruct. Specul. tit. de primo decreto, (12) Deuelo fazer. Probatione tamen ptiùs recep-
§. restai, vers, hoc autem notandum. ta de debito per publicum instrumentum , vel per duos
(6) Las despensas. Vide \. fructus 7. D. soluto ma- testes, secundum Bart, quern vide in 1. Fulcinius 7. §.
¿reV/t. et Bald, in 1. 1. C. de fruct. et lit. experts, col. 1. cum hoc 2. ff, quibus ex caus. in poss. eatur, vel per
et 2. cum sequent. unura testera cum delatione furti, ubi locum haberet,
De los Àssentamientos. *29
saber aquel cuyos eran los bienes, o en su ca-
sa (i 3), si a el non fallaren. E despues que as- L E Y VII.
si fueren vendidos, deue el demandador to-
mar el precio, fasta aquella quantia que de- Como el Judgador deue pass ar contra ei que
uia auer, también por la debda principal, co- fuere emplazado sobre algún ferro que aya
mo por las costas, e las missiones que ouies- ^ Jecho, si non quisiere venir al plazo.
se fechas en esta razón. E si algo fincare, de-
uelo entregar (i4) ^ demandado. E si por : Maleficios fazen los ornes a las vegadas, so- Ley 14..
tit. 3.
auentura non fallassen (r5) quien quisiesse bre que los han de emplazar, e de acusar. E Ley 1.
comprar aquellos bienes, estonce deue el Jud- ellos, temiéndose de la pena que merescen, tit. 1 1 .
gador fazerlos apreciar, según aluedrio de o- andan refusando, de manera que non quie- Ley 3.
tit. 10.
mes buenos, e entregar tantos dellos por pa- ren^venir delante del Judgador, a estar a de- lib. 4.
gamiento , e por suyos al demandador, quan- recho. En tal razón como esta dezimos, que Recop,
to montana lo que el deuia auer. Otrosi las el Judgador deue passar contra el rebelde ( i )
costas e missiones, que el auia fecho por esta en esta manera; iaziendo pregonar en aquel
razón. Pero si el demandado viniere delante logar, do solia (2) morar el emplazado, e si
del Judgador, ante que sus bienes (i 6) sean morada non le fallaren, deue ser pregonado
vendidos, o dados en pagamiento, assi como alli do el yerro fizo, como sepan todos, que
sobredicho es, e quisiere pechar las costas a Fulan fue emplazado, que víniesse delante
su contendor, e dar fiador para estar a dere- del Judgador, sobre tal yerro (3) que dizen
cho;deuele ser cabido, e non se deuen los que fizo,e non quiso venir. E porende el Jud-
bienes enagenar, maguer los quatró meses gadbr le maiida emplazar otra vez, que ven-
fuessen passados. Mas deuelos cobrar el de- ga ef mismo por su persona ante el, fasta
mandado , e yr después adelante por el pleyto treynta días (4), a estar a derecho sobre aque-
sobre quel emplazaron. llo de que le acusan ; e si fasta este plazo non
secundum Bald, in auth, et qui jurat, eoî. l o . Ci de bo- d e s c r i b e n t u r , et signabuñturj ejus b o n a , et deindè c i -
nis auctorit. jud. possid. t a b i t u r ¡tribus prsecdniis cum termino triginta d i e r u m
( i 3) O en su casa. Ita e d a m dicebat Glos. in 1. si in; q u a l i b e t citatione : q u i b u s elapsis, si intra a n n u m
finita, %. si piares y ff. de dam. infect, in glos. m a g n a . non v e n e r i t , , neque; justam excusationis caus am osten-
Bart. tameri ibi i n §, Julianus, col. 5. intellîgebât ¡Ham d e r i t , bona, ejus: a n n o ï a b u n t u r , salvo j u r é ú x o r i s , vel
glos. in causa n o x a l i , vel dárani infecti, u b i non r e q u i - alterius.itertii; Si tamen venerit intra a n n u m offerens
r i t u r latitatio: in actionihus tamen personalibus , cùm çautiones de judicio si$ti,, tecuperabit b o n a , et a u d i é -
secundum d e c r e t u m debet interponi contra latitantem, tur ., imposita sibi pœna contumacias p u n i t i v a ; et si in-
Ut in 1. Fulcinius 7. §. i. ff ex quibus caus. in poss. ealur^ tra dictum a n n u m m o r i a t u r , haeredes ejus b o n a r e c u -
d i c e b a t , n o n posse procederé h o c de citatione ad do- p e r a b u n t , nulla p œ n a contumacia; s o l u t a ; nisi sit de
m u m ; nisi semel fuisset persoualiter c i t a t u s , vel aliàs illis c a s i b u s , in q u i b u s quis de delicto post m o r t e m
ei notificatum, i t a ' q u ô d praesumatur latitare: q u o d et potest d a m n a r i . E t si r e u s , elapso a n n o , c o m p a r e a t , v o -
est verum , et procedit hodie de 1. Ordin. cum exigit ci- lens se d e f e n d e r é , audietur super p œ n â ç r i m i n i s , nou.
tationem personalem ad effectum venditionis b o n o r u m . super bonis j a m annotatis. Hoc dicit.
E t vide o m n i n o in ista materia , quae notât Specul. tit. (1) Rebelde. Debet ergó priùs constare de contu-
de 2. décret. §. nunc dicamus , col. 6. vers, illud autem, macia , vel quia verbaliter citatus n o n v e n i t , vel n o n
qui incipit col. 5. u b i p o n i t , q u a n d o possit fieri ven- potest capi realiter, seu n o n i n v e n i t u r , ut in Pragm, de
d i d o etiam contra n o n latitantem, et a d d e Alexand. in Alcalá. E t poterit procedí j u x t a formam hujus legis, et
1. si finita , §. Julianus, 2 8 . c o l . ^ . de datnno infecto. dictas Ord. de Alcalá, etiam si p r o e e d a t u r contra m i n o -
( 1 4 ) Entregar. Q u i d si actor occuîtavit exceptio- rera , ut n o t a n t Bald, et Paul, in 1. cum et minores, C. si
n e m , qua poterat uti r e u s , veluti pactum de non p e - advers. rem jud. et p e r Angel, in suo tractatu maleficior.
t e n d o ; an retractetur venditio? Vide Specul. tit. de t. in parte qui judex, videns quod inquisiti non comparen^
decreto, §. nunc videamus, in fin. u b i d i c i t , q u ô d non: et Bald, in 1. clarunt, C. de.auctor. priest.
vide ibi. ( 2 ) Do solia, etc. Intellige, et in illo loco c o g n o s -
( i 5) Non fallassen. Habet ortum a b his , quae n o - catur de c r i m i n e : nam prasconia fieri debent in loco j u -
tat Specul. tit. de secundo decreto , §. nunc dicamus, çol, diéis cognoscentis, ut patet ex 1, Fori, et ex Pragm. de
fin. ver», emptore autem non invento. Alcalá, et ex 1. i.ff. dé requir. reis, ibi; Edictis adesse
(iG) Ante que sus bienes. Q u i d si post v e n d i t i o - jubeant. Et quid si cognoscant de delicto, tàm j u d e x d e -
nem veniat? Vide Specul. tit. de'secundo, decreto, §. l i c t i , quàm domicilii? Vide q u o d not. Bart, in 1. sepul-
juxla, s . vers. col. quid si ¿lie. chri 6. ff.de sepulckro viol, et q u o d n o t â t Bald, in 2.
executorem 7. et 8. col. C. de execut. rei judie.
LEX Vil. (3) Tal yerro. N o n tamen r e q u i r i t u r specificatio
Si delinquens fugiat, vel latitet, citabitur in loco eriminis limitato loco, et t e m p o r e ; sed sufficit, quôd
domicilii; et si d o m i c ü i u m non h a b u e r i t , in loco m a - d i c a t u r super taii c r i m i n e , s e c u n d u m Bart.••in e s t r a v .
leficü; et si in termino praafixo non e o m p a r u e r i t , c i t a r ad reprimendum, in glos. super dicto crimine: et a d d e
bitur iterùm voce praeconis, ad comparendum intra t r i - Bald, in I. 2. C. de exhib. reis, et Specul. tit. de citation,
gmta d i e s , sub comminatione annotationis b o n o r u m , $. sequilar i col. It.
et praeconium scribetur in actis; et si reus n o n venerit, (4) Fasta treinta dias. Hodie aliter d i s p o n i t u r p s j
Tom. IL R
*3ó Tercera Partida. Titulo VIII.
viniere (5), que le entraran todo lo suyo. E vn año (12), non viniere en su persona de-
quando el Pregonero esto Quiere pregonado lante del Judgador, a estará derecho, o non
assi, deue venir ante el Judgador, e fazer es- enlbiafe a¡ mostrar escusa derecha ( c 3 ) , p o r
Cíeuir ahtel en el l i b r o d e los actos,ven'.que que non pudo venir; dende adelante deuen
m añera,fizo el pregón por su maridado." É s i ser entrados sus; bienes ( I / I ) , que es como
por auentura el emptazadorion viniesse fasta manera de assentamiento: pero todauia de-
el plazo sobredicho, deue el Judgador man- uen fincar para la Cámara del Rey, saluo el
' dar escreuir (6) todos sus= bienes, e poner tal derecho que su muger ouiere eu ellos, o
recabdo (7) sobre ellos, qué non puedan ser otro quien quier que lo aya. E si por auen-
• • malmetidos, ni enagehados'; é de si deueile tura'viniesse, ante que cumpliessen estos
' mandar emplazar tres vezés (8), pregonalii'do- tres plazos postrimeros , ediesse fiadores
. lo (g) cada vez en éssa misma manerayd Sri- para estar a derecho, sobre aquello que era
dole tres plazos de treynta dias. E si deisdel emplazado, deue ser oydo, e cobrar sus bie-
dia (10) qué fueron dados, e fueron pregbhá- nes (15).'Pero por la rebeldía que fizo, pué-
dos estos tres plazos postrimeros ( t i ) , f a s t a dele el Judgador manolar, que peche tanto
Ordinationem de Alcalá, qnam vide; et iste terminus nuní. » 3 . Die de omnibus intelligí, ut in 1. Fori, et
3o diet'um forte habuit ortnm à I. i . C. de exhih'.rtis. vide Alberic. in 1. eo tempore, ff. de pecul. ubi, quid
Et quid si procedatur super crimine Iaesas Majestasis,¡'ubi si esset aççusâtus de aliquo delicto lsvi, ex quo si prae-
proceditur sine.figura judicii,«n possintabrevian per sens esset ,-non deberet perderé bona ; et dicit, quôd is-
judicem istae dilationes? Bart. quôd sic, in extravag.. tp casunon habet loetim ista annotatio bonorum : et ad-
ad rcprimendum, super verbo per edictum, quod atten- de Bald, in §. injuria, col. fin. de pace jur. firm. Et an
tis legibus Regni non credcreni; imô quod servari de- ista annotatio bonorum possit fieri in quoeumque crimi-
beant termini diet* 1. de Alcalá. ne, ita ut post annum deferatur in fiscum ; videtur quôd
(5) Non viniere. Forte hodie, attenta Ordinatione non, ni'si in crirainibus giavibus, lit in I. i. in princ.
de Alcalá, non requiritur ista comminatio. C. de requir. reis, etff. eod. 1. i . Unum dicebat Angel.
(6) Escreuir. Idem disponilur in dicta Ordinatione in dicta 1. î.C. de requir. reis, quôd non fit, nisi in
de Alcalá, ut fiat hase descriptio, et sequestratio bo- criminibus, in quibus saltern in consequentiam venit
norum in fine termini primi praseonii: sed an antea pos- poena publications bonorum; et idem dicit Salicetus
set fieri, vide Salic, in 1. 1. C. de requir. reis,qui dicitj ibi, et idem voluit Alberic. in 1. eo tempore 5o. ff. de
quod si delictum estmanifestum, vel quasi, potest fieri pecul. In cotnrarium facit ista lex, qua; nihil dicitj cri-
etiam ante aliquam citationem; alias non posset, fieri an- mina sint talia, vel n e , sed indistincte loquitur in om-
te citationem, ne pompa rei familiaris detegatur; etita nibus criminibus ; et idem in dicta Ordin. de Alcalá: et
videtur intelligendum, quod in hoc not. Joan, de í?lat. quia propter contumaciam juste auferuntur bona, prout
in 1. defensioñisfacultas, col. a. C. de jure fisci, lib. habetur Esdrce, lib, i. cap. i o . v. 8. Item ratio, quare
xo. Et quid si accusatus nulla habeat bona ? Dicit Gan- de jure antique tantùm in gravibus criminibus annota-
dinus in suo tract, maleficior. quôd imponetur sibi mul- bantur bona, erat, quia non poteratprocedi ad diffini-
eta, et quôd postea, cum non habeat de quo solvat, luet tivám contra absentem , ut patet in dictis 11. et in 1. àb-
in corpore; et addeSpecul. tit. de accusatione, §. sequi- sentem 6. C. de accus, et in levibus non annotabantur,
tur, col. 3. Et ista descriptio, et sequestratio dicitur quia procedi posset ad dif'finitivam, ut adducit Salie, in
annotatio, ut deelarat Gandinus ubi supra. - dicta 1. absentem, coi. 3. Sed cùm de jure R.egni proce-
di potest contra absentem ad diffimtivam, tàm in crimi-
(7) Poner tal recabdo. Adde 1. mandatis 5. ff de
nibus levibus, quàm in gravibus, et etiam bona anno-
requir. reis, et diet, Ord. de Alcalá.
tantiir ratior.e contumacias, ut in diet. Ord. de Alcalá;
(8) Emplazar tres vezes. Debet enim ante annota-
videtur dieendum, quôd in quoeumque crimine ratione
tionem interven ire trina citatio , prout in civilibus , ut
contumacias procede! bonorum annotatio. Bonum tamen
notât Cynus, et Bald, in 1. i. C. de requir. reis, et quae-
crederem, quôd in criminibus , in quibus, si prsesens
Iibet debet habere 3o. dies , ut hic, et in 1. properan-
esset r e u s , imponeretur minor pœna , quàm amissionis
dum 13. §. et si quidem, C. de jud. Salic, in dicta 1. i.
bonorum , quandoeumque veniret coram judice, volens
(g) Pregonándolo. Et- an debet in edicto prsecóriii solvere pœnam delicti, qua; esset levis, et non corpora-
contineri, qualiter bona sint annotata, et deseiipta? lis; quôd recuperaret bona, etiam si veniret post an-
Vide 1. \.ff. de requir. reis , et Gand. in suo tract, ma- num, ut notât Bald, in dicto §. injuria, col, fin. et Albe-
leficior. fol. i 5. col. 1. quôd sic, et est text, in 1. 1. §. ric. in dicta 1. eo tempore, ex quo purgatur contuma-
prœsides , ff. de requir. reis. cia, et solvitur poena delicti: quia hoc est asquum ; co-
(xo) E si desdel dia. Approbat opinionem Gloss, in gita tamen. Sed an hodie habebit locum ista annotatio
1. \.ff. de requir. reis, et reprobat dictum Gloss, in 1. bonorum propter novain dispositionem authent. bona
I. C. eod. cum dixit, à die scientias; nisi intelligas prse- damnatorum, et 1. 5. tit. 3 i . Part. 7.? Specirl. tit. de
sumptse, secundum Salicetum ibi. accus. %. sequentur, dicit sub dubio forte, quôd non; et
(11) Postrimeros. Hodie servabitur Pragm, de Al- idem est de mente Salic, in dicta 1. 1. C..de requir. reis,
cala. ad fin. Contrarium tamen tenuit Jac. But. ut ipse Salic.
(ia) Vn año. Adde 11. 1. et a. ff. de requir. reis, ibi refert, et Angel, in tract, maleficior. in parte et ejus
et 1. 1. C. eod. bona publicamus , col. penult, et hoc credo verius , at-
(13) Escusa derecha. Adde Bald, in 1. 1. ad fin. C. tentis istis 11. Partitarum, et dicta Ordin. ele Alcalá.
de requir. reis.
( 1 /t) Sus bienes. An intell igatur tantùm de mobili- ( i 5 ) Cobrar sus bienes. Intellige statim cum venit,
bus, vide Bald, de pace tenend. et ejus viol, in princ. et satisdat. Vide Alberic. in 1. 1. D. de requir. reis.
De los Assèûtairiientos. i3i
Missus in possessionem infra dictum tempus anni, ( 1 ) Deuen fazer. E t isti habent regulam p r o se:
vel q u a t u o r m e n s i u m , servet fructus perceptos. Et si quia omni j u r e regularifer est prohibita sequestratio,
serv.ari non p o s s u n t , vendat e o s , reo s c i e n t e , si est sive de rebus mobilibus,, sive i m m o b i l i b u s , sive j u r i -
praesens in illo l o c o ; a l i a s , cum licentia j u d i é i s : et bus incorporalibus , sive corporalibus , sive spiritnali-
q u o d s u p e r e r i t , servet p r o reo , si venerit infra tempus bus , sive profaiiis,, Joann And. et ; D|oct. post Glos. in
a d p u r g a n d u m contumaciam. Hoc dicit. cap. examinata, de judie. Glos. i n , c a p . 2. de sequestr,
(1) Guardar. Concordat 1. Fulcinius• <j. in princip. poss. et fruct et ibi plenè p e r A b b . Bald, et Salic, in
D . quibus ex caus. inposs. eatur, et 1. ait prcetor 9 . D . 1. i . C. de prohib.. sequestr. pec.un et est r a t i o , quia
de bon. auctor. judie, possid. et cap. a. c u m Glos. de commoditas possessionis y qua? m a g n a est, ut in §. 1¡.
sequestr. poss. et fruct. Vers, commodum r Instit. de interdict, neniini est aufe-
Tom. II. R 2
i3a Tercera Partida. Titulo IX.
«osa, sobre que contienden, en mano de cia (2) de ambas las partes. E estonce aquel i e v ^
fiel. E quüles deuen ser los fieles, que la han en cuya mano pusieren ia cosa en fieldad, 'j1- le!
de tener. E fasta quanto tiempo deuen tener deuela guardar (3) j e dar, en la manera (4) R^,*'
P
las cosas, que les dieren en neldad. en que le fue comendada. La segunda es, '
quando la cosa sobre que es la contien-
L E Y I. da, es mueble, e el demandado es perso-
na (5) sospechosa, e temense del que la
Por guantas razones pueden ser puestas las
trasponía, o la empeorara, o la malmeterá. L«y 3.
cosas que otri tenga, en mano de Fiel, e
La tercera es, quando fuesse contienda so- î'î'lG*
quales deuen ser los Fieles. , , l
,. lib, i
Seys razones señaladas son, e non mas (i), bre alguna cosa en juyzio, e diessen senten- JUcop,
por que la cosa sobre que nasce contienda cia (6) difinitiva contra aquel que la tiene,
entre el demandador, e el demandado, de- e se alçasse della. Ca luego deue ser desapo-
Ue ser puesta en fieldad, a que dízen en la- derado de aquella cosa, si fuere orne de quien
tin sequestratio. La primera es, por auenen- ayan sospecha, que la malmeterá, o desgas-
tara (7) los frutos della. E el Judgador de-
renda, in cap. i. lite penden, cap. i. de sequest. pos- 1. si quis 9. §. si oleum 3. D. de dolo, et in cap. 2. de
sess, et fruct. cap. volumus, 16. queest. 4. Potest tamen sequestr. poss. etfruct. Et potest sequester recipere sa-
pars semper petere descriptionetn fieri, ut sciatur quan- larium à partibus isto casu, ut notât Glos. iu 1. si oleum,
titas, ad faciliorem probatioiiem, Bart. et Salic, in D. de dolo, et Angélus in dicta 1. intéresse. Et quid si
dicta 1. x. text, notabili, et ibi Bartol. in 1. 1. §. 26. sequestrum non fiat per partes voluntaria , sed per ju-
D. de ventre in possess, mit, occurritur enim per des- dicem? an sit sequestro constituendum salarium ; vide
criptionem contra oranem malitiam, et non privatur per Angelum, et Bald, in dicta 1. si oleum, D. de dolo.
possessor sua possessione, Angel. in 1. Irnperatores , §. (3) Deuela guardar. Et sic sequester custodit rem,
fin. D. de appellat. et intellige, et limita dupliciter, ut et fructus percipit, et exercet utiles actiones, ut in 1.
per Bald, in dicta 1. i . et facit, nam licèt testator re- postquam 5. §. Jmperator 1. D. ut légat, seu fideico-
misent factionem inventarii tutori, tamen debebit pati, miss. serv. causa caveat, et notât Innocent, et Doctores
fieri descriptionem bonorum ad faciliorem probatio- in cap. examinata, de judie, ubi Innocent, quod p r * -
nem, et ne bona baratentur: vide 1. x. §. rectè autem, D. sentabit sequester juris patronatus, árgum. cap. con-
usufruct, quemadmodum cav. et intentata petitiorie hse- sultationibus, de jure patronat. Abb. tamen ibi col. 5 .
reditatis, actore instante, bona debent describí, si non . tenet contrarium : sed opinionem Innocent, tenet Fe-
sit magnum incommodum possessoris , Lucas de Penna linus in cap. cum Berloldus , in' fine, de re judicata,
post And. de Baru. in \. facultas, C. de jure fisci, lib, quern vide y et R.ochus , qui alios citât in tractatu de
10. et ibi etiam vjde de descriptione bonorum in acus- jure patronatus, in parte ipse , vel is, quxst. 3 2. Joan,
satione criininali, quando bona publicantur. de Imol. etiam in dicto cap. examinata tenet opinion.
Innocent.
LEX I. (4) En la manera. Nam hic sequester tantum ha-
bet potestatis , quantum conventio deponentium sibi
In sex casibus est permissa sequestratio : primus ex tribuit, 1. propriè 6. D. depositi, Arch, in cap. quia
conventione partium : secundus, si res est mobilis , et res, 1 1 . qurest. 1. col. 3. adde 1. 9. §. si oleum 3. D.
reus suspectus de fuga, vel alias : tertius, post diffini- de dolo.
tivam latam contra possessorem rei, licèt sit appella- (5) Persona. Concordat 1. si fidejussor 7. §. fin.
tion , si sit suspectus de dilapidatione : quarlus, si ma- D. qui satisd. cogant. idem die in fructibus rei iinmobi-.
n i a s incipit vergere ad inopiam : quintus , propter con- lis eadem œquitàte , secundum Archid. in cap. quia res,
tumaciam non caventis de collatione bonorum facien- col. penult. 11. qusestione 1. debet tamen prsemitti cau>
da : sextus propter conditionem personas , ut si servus sse cognîtio, secundum eumdem , et probat text, ia
de possessione servitutis proclamet iii libertatem , et dicto §. fin. Si tamen fuga ex hoc instrueretur, n o n r e -
contra dominum pronuntiatum est ; fit enim sequestra- quiritur citatio , secundum Bald, i b i : et qiris dîcatur
tio earum rerum, de quibus dubitatur, an sint dornini, suspectus, relinquitur arbitrio judiéis , ut probat text,
•el servi, in cujus ¡ibertatis favorem pronuntiatum est. i b i , et etiam Doctor, ibi.
Et debent homines, apud quos fit sequestratio, esse bo- (6) Sentencia etc. Concordat 1. Irnperatores a i . §.
ni , et legales , et bona habentes in patria illa. Hoc dicit. fin. D. de appell. et cap. fin. de sequestr. poss. et vide
(1) E non mas. Qualiter hoc dicit, cùm Glos. enu- Clement. 1. de sequestr. poss. etfruct.
meret 11. in cap. 2. de sequestr. possess, et fruct. et ibi (7) Desgastara. Et sic eo ipso, quôd fructus in
Abbas, alias plures? Potest dici, quôd omnes alise redu- suos usus convertat, appellator dicitur suspectus : vi-
ci possunt ad istas , de quibus hic. de 1. divus 5. D. de petit, hœredit. et ibi Gloss, Angel.
(a) Por auenencia, etc. Concordat 1. interesse pu- in 1. Irnperatores, §. fin. D. de appell. nam paria sunt ad
to 3g. D. de acquir. vel amitt. possess. 1. licèt 17. D. concedendum sequestrum, quod quis dilapidet, vel
déposai, 1. sequester n o . D. de verb, signif. Etisto ca- quôd consumât in proprios usus , secundum Bald, et
iu possessio est a pud sequestrum , et perdunt earn de- Ludov. Roman, in 1. qui servum, D. de acquir. hœre-
ponentes, ut per Glosara, et Bartol. in dicta 1. intéresse, dit. Contrarium tamen , imô, quôd ex hoc solum noo
vide ibi : si tamen sequestrum fieret per judicem , non fiat sequestratio , tenet Joann. de Ana. in dicto §. fin.
perderet possessor possessionem, cum in dubio judex et Cardin, in cap. fin. de sequestr. poss. etfruct. ubi vi-
non intendat alium privare sua possessione, secundum de Abb. pro concordia istarum opinionum, ibi : sed
Bart, i b i , ettequuutur communiter Doctores i b i , et ¡a qu<xro , quando dicitur dilapidare fructus; et ex distin-
De las Fieldades. i33
uela meter en mano de fiel, que la guarde, ticionb}en e lealmente, e que non fara y nin-
e recabde los frutos, e las rentas della, fas- gún encaño. E faziendo esto, deue venir con
ta que el Judgador del aleada aya librado el su herrriano a partición de los bienes. E si es-
nleyto, e mande por juyzio, a quien deue to non quisiesse fazér(io), deue ser metida
ser entregada aquella con sus frutos. La quar- toda la su parte, de los bienes que el deuia
ta es, quando algún marido de alguna mu- heredar, en mano de fiel, que guarde, e re-
rar fuesse de mal recabdo, e gastador de sus cabde los frutos- della. E deuele ser dado pla-
bienes, de manera que començasse ya de ve- zo del Judgador, a que faga todas estas cosas.
nir a pobreza. Ca estonce bien puede pedir E si fasta aquel plazo las cumpliere, deue el
su muger al Judgador, que su dote, e los bie- Judgador mandarle dar, e entregar toda Su
nes que pertenecen a ella, que los tome de parte, con los frutos que délia salieron. E si
poderio de su marido, e los entregue a ella, non, deuelo todo mandar tornar al otro su
o los meta en mano de fiel (8), que los guar- hermano, que fue establescido por heredero
de por ella. E los frutos que salieren de aque- de aquellos bienes. La sesta cosa (11) es, quan-
llos bienes, que los de a el, o a ella para su do alguno que fuesse en poderio de otri, co-
gouierno, e el Judgador deuelo fazer. La mo por sieruo, mouiesse pleyto en juyzio
quinta cosa es (9), quando algún orne o mu- contra aquel que lo touiesse, e fuesse dada (12)
titT 4. ger, que ouiesse dos fijos, non se acordan- sentencia por el, que era libre. E después des-
l¡b. 6. do del vno dellos, ni faziendo mención del só acaeciesse contienda entre ellos, sobre los
Recop
' a su finamiento, otorgasse todos sus bienes bienes que fueron fallados en poder de aquel
al otro, dexandolo su heredero en todo; o si que lo tenia por sieruo, e aquel que era co-
se acordasse del, e lo deseredasse sin dere- mo por su señor, dixesse qué aquellos bie-
cho. Ca tal fijo como este bien puede deman- nes eran suyos, e que gelos tliesse, como a
dar a su hermano, la parte que deuia auer orne qué tenia por su sieruo; e el otro ne-
de los bienes de su padre, o de su madre; gasse, e dixesse que eran suyos, que los ga*
queriendo el meter a partición con su her- nara el mismo de otra parte. Ca en tal razón
mano, todas las ganancias que fizo con los como esta dezimos, que estos bienes deuen
bienes dé aquel su padre, o su madre. E ser metidos en mano de fiel, fasta que sepan
si fuesse muger, que meta otrosí a partición verdad de cuyos deuen ser. Otrosi dezimos,
la dote quelfue dada a su casamiento, o que que los ornes (i3) en cuya mano mandan los
la descuente en la su parte de aquellos bienes Jüdgadores poner là cosa en fieldad, que de-
que quiere heredar. E que de fiadores al otro uen ser ornes buenos (14), e leales, e abo-
hermano, que todas estas cosas aduzira a par- nados en la tierra; de manera que sean sin
clione , quam ibi facit, colligitur differentia inter se- committitur ejus juratoriae cautioni, ut ibi habetur.
questrum , quod fit propter suspicionem dilapidado- (13) Que los ornes. Probatur hie, rem posse seques-
ras in causa principali, vel in causa appellationis : et trari perjudicem penes plures, et non exigí, ut fiat apud
quod si i'eus primo obtinuisset , et postea succumbat in unum tantùm; et idem innuit sequens lex. Joann. And.
secunda sententia , de qua appellavit, procédât adhuc, tamen in addition, ad Speculator em, in rubrica de se-
quod hie dicitur ; vide Joann. And. in addit. ad Spend. questr. poss, et fruct. tenet contrarium; loquitur tamen
tit. de sequestr. poss. et fruct. in rubr. ubi vult, quôd in casu Clement, prim» de sequestr. poss. etfruct. motus
non, cum uterque habeat sententiam pro se : et ita li- ex verbis illius Clement, ibi: Apud aliquairi personam
mitât diet. Clemen!., i^ eod. titul. idoneam; et in illo casu speciali forte procederet ejus
(8) De fiel. Concordat 1. si cum dotem aa. §. si au- dictum propter regimen beneficii sequestrati.
tem in sœvissimo 8. D. sol. matr.et cap. per veslras 7. (i 4) Deuen ser ornes buenos- Loquitur ideó in de-
de donat. inter vir. etl. a g . tit. 11. Part, 4. posito judicial!, sive sequestro, quod facit judex, ut de-
(9) Cosa «.Concordat 1. 1. %.jubet9. D. décollât, beat tales personas eligere : nam in sequestro, vel de-
bonorum > et 1. nonhumquam 8. et nota islam legem ad posito extrajudiciali erit electio in volúntate deponen-
illarum lfegum intellectum, tis, ut in 1. ita autem 5. D. de administr. tutor, et in 1.
( I O ) Quisiesse fazer. Quid tamen si, etsi vellet, debitor i 3.D. de negot.gest. Baldus in 1. acceptant, col.
non posset propter inopiam ? Vide in diet. §. jubet, vers. 1, C. de usur. Et an judex possit compellere ad açepta-
quad si per inopiam. tionem sequestri; Angélus, et Paul us de Castro in 1. fin.
(11) La sesta cosa. Concordât 1. fin. C. quib. ad li- C. de bon. auctor. judie, possid. per textum ibi dieunt,
ben, proclam, non licet. •,-'•• quôd non : et idem tenet Jaso, in 1. si fidejussor, §. fin.
(i a) Efuesse dada. Quid si ante sententiam? Die, D. qui satisd, cog. col. i . e t Bart, in 1. litibus, C. de
idem esse dicendum, ut res sequestrentur, secundum agricol. et censit. libro undécimo: posset tamen judex
Salic, in dicta 1. fin. C. quibus ad libert. proel, non licet: ex causa, compellere ita ut ponat solam operam, et non
et hoc, quando provocat de possessione servitutis in li- impensam aliquam de s u o , ut notât Bald, in 1. 1. in
bertatem, et est dubium, cujus eorum sint istsé res, an princ. D. ubipupillus educ. deb. Et an sequestrum pos-
domini, vel servi. Si tamen provocetur quis de statu li- sit fieri apudeumdem judicem; textus videtur¿ quôd sic,
bertatis in servituiem, tunc prastita fidejussione, res ma- in dicta 1. sifidejussor, §. fin. et Glos. notab. in 1. sena-
nent apud provocatum in servitutem, ut in 1. i . § . a. tusconsulto, in verbo deponatur, D. de o/fia, prcesid.
C, de assertions tollenda; quam si non potest prestare,
i34 Tercera Partida. Titulo X.
sospecha, que non traspprnan la cosa, nin para responder a la demanda de aquel que
la ; malmeterán, nin faran en ella engaño. los fizo emplazar. E pues que de suso fabla-
mos de los Emplazamientos, e de los Assen-
,.':;, ".-".." LEY II. tamientos que se fazen en los bienes de los
rebeldes, que non quieren venir ante los Jud-
Quanto tiempo deue el orne tener la cosa que gadores que los emplazaron, para responder
le dieren en fieldad. a los que les demandan, e entrar en su pley-
to; queremos agora aqui dezir, en que ma-
,-.. Tanto tiempo (i) deuen tener los fieles, nera, e por que palabras se deuen començar
Ley 2. la cosa sobre que es la contienda, en su po- los pleytospor demanda, e por respuesta, en-
tit. le. ¿ e r quanto touieren por bien los Juezes (2) tre aquellos que son obedientes, e vienen an-
lib. í>. * , , r , \ '.
te ellos. E primeramente mostraremos, que
Recop. que gelo mandaron encomendar, o quanto preguntas (i) son aquellas que la vna de las
pusieron las partes,a la sazón que la cosa pu- partes puede fazer a la otra en juyzio, ante
sieron en fieldad. E tal tiempo como este nin que el pieyto se comience por demanda, e
faze p r o , nin tiene daño, a ninguna de las por respuesta. E de si, como, e por que pa-
partes, para poderla ganar (3), ni perder por labras se deuen començar los pleytos a razo-
tiempo. Fueras ende, si señaladamente fues- nar. E qual demanda deue andar adelante,
se otorgada, e puesta de ambas las partes, a quando muchas acaecieren en vno. E quales
la sazón que la pusieron en mano de fiel, que demandas non deuen ser cabidas. E sobre to-
aquel tiempo que estuuiesse assi, que se a- do mostraremos, que fuerça ha el pieyto, des-
prouechasse della alguna de las partes. Ça es- pués que en juyzio fuere començado por de-
tonce aquel tiempo que assi passasse, se tor- manda, e por respuesta.
naría en pro de alguno dellos, segund elpley-
t o , o la postura que ouiessen otorgado entre
si. LEY i.
TITULO X.
De las preguntas que pueden fazer al de-
COMO SK DEUEIT COMENÇAR LOS PLEYTOS POR mandador, e al demandado, ante que se
DEMANDA , E POll RESPUESTA. comience el pieyto por demanda,
e por respuesta.
t¡t: 2. v_Jbedientes son a las vegadas los demánda-
la. 4. dos, en venir ante el Juez que los emplazo, Ciertas (i) preguntas son las que puede
Recop.
LEx 11. teria hujus tit. Gloss, et ibi Abb. in 4. col. in cap. pen.
Sequestratiô durât tanto tempore, quanto cônvene- de juram. calum. et istae interrogationes possunt fieri
rit inter partes, vel judiei placuerit : nec ilhid terapus viva voce, nec exiguntscripturam , Bald, in 1. si curato*-
prodest, nec nocet ad eausandam prasscriptioném, nisi ris, C.¡ de jure delib.
aliter paites convenerint. Hoe dicit.
( i ) Tanto tiempo. Adde 1. ei apudquem 5. %. si ve- LEX 1.
ut, ibi : Contra legem depositions, D. depos. et 1. 9. §. si Interrogationes faeiendae sunt in judicio post litem
oleum 3. D. de dolo: et alias sequester non potest depo- contestatam, non ante ; nisi cùm quis agit contra aliquem,
nere sequestrum, nisi ex justa causa, etjudice interve- tamquàm alicujus haeredem. Tunc enim ante litem con-
niente, ut in dicto §. si velit, Bald, in rub. C. depos. in testatam interroget eum, an sit haeres, et postea pro qua
fine. parte, demum an per sé, vel servum snjim , et an ex
(a) Los Juezes. Et ad solum mandatum judicis red- testamento, vel ab intestato. Nam hoc lenetur faceré,
ditur sequestrum, ut hic innuitur, et notât Bald, in 1. et exprimere ; petens haereditatem defuncti, vel partem,
fin. in fin. C. de bonis auctor. jud. possid. vel debitum sibi à defuncto. Item agens actione noxali
(3) Para poderla ganar. Adde 1. interesse puto 3g. interrogaba reum, an noxa sit sua, vel in ejus potesta-
D. de acquir. posses, et 1. licèt 17. D. depos. te: quia si in ejus potestate non sit, non tenetur ad sa-
tisfactionem, nisi dolose earn transportavit. Item volens
TITULUS X. sibi de damno infecto eaveri, ante omnia interrogetreum
an possideat ruinosas sedes, si sunt suae in toto, vel par-
(1) Preguntas. Ut in litulo de inlerrog. act. etistse te. Item volens agere contra patrem,vel dorainum de
interrogationes hodle reeesserunt ab aula, secundum peculiofilii, vel servi, priùsinterroget, antalepeculium,
Speeul. tit. de interrpgationibus, queefiunt ante lit. con- tenet. Item, cum de setatedubitatur, interrogetur reus,
test, col. 2. et habent locum istae interrogationes etiam an sit setatis legitima;: quo dicente sic* poterit ulteriùs
post litera contestatam, ut dicit Alberic. in 1. 1. D, isto procederé; sed si neget, adhibeatur ei curator. Item
tit. ad fin. et qui est contumax in respondendo, habetur agens rei vindicatione ante omnia interroget reum, aa
pro negante, 1. de œtate 1 1 . §. qui tacuit 4. eod. tit. et possideat rem petitam: et si judici videbitur, potest in
vide Bald, in 1. un. col. ig.-C de con/es. Quid autem in. quacumque parte litis , ad veritatem breviùs sciendam,
posifionibus, et inlerrogationibus, quae fiunt post litem partem actoris, vel rei interrogare. Hoc dicit.
contestatam; vide hodie 1. 1. tit. 4- lib- 3. Ordin. Re- (1) Ciertas. Concordat 11. 1. a. et 3. cum seq. D.de
gal, et iu Ord. de Madrid, cap. i 5 . et vide in istn ma- interrog. action. Et an possit petere terminuia ad deli-
Délos Pleytos, etc. i35
fazer el demandador, sobre la cosa que quie- quando alguno se teme de daño que le podría
W ' j ' r e f a z e r su demandábante que el pleyto se venir de Jas casas de su vezino, que se quie-
}¡b. 2. comience. E son de tal natura, que si el de- ren caer, si le aduxere antel Judgador, pi-
Becop. m a n d a d o r non las fiziesse en aquel tiempo, diéndole que le faga derribar aquella casa, o
** y Ve otrosi el demandado non respondiesse a que le de recabdo, de le emendar todo el da-
lib. 'í. ellas, que non podrían después yr .adelante ño que le podria venir por razón délias, si
Recop
' por el pleyto ciertamente. E esto seria, quart- cayessen. E ante que esta demanda fagan, de-
do alguno mouiesse pleyto contra Otro, assi uen preguntar al demandado, si es tenedor
como contra heredero de algún finado, que- délias^ o non ; o si son suyas en todo, o si ha
riéndole demandar alguna cosa que el fina- parte en ellas. Otrosi dezimos, que si el fijo,
do le deuia. Ca primeramente le deuert pre- p el sieruo de alguno, fiziere alguna debda
guntar al demandado, si es heredero (%) de en razón de mercaduría, o de alguna tienda
los bienes de aquel finado , en cuyo nome que ellos toúiessen para ganar, vendiendo, o
le fazen la demanda. E si respondiere que lo comprando en ella; que si sobre esto le qui-
es, deue íazer otra pregunta: si es heredero sieren fazer demanda al padre, o al señor,
en todos aquellos bienes, o en alguna partida por razón del fijo, o del sieruo, que le deuen
de ellos (3). E sobre todo le deuen preguntar, ánte preguntar al señor, si es tenedor del pe-
por que razón hereda aquellos bienes. E el gujar (7), e:de las cosas que el fijo , o el sier-
otro es tenudo de responder (4), que los here- uo solian auer en razón de aquella mercade-
da, porque el finado gelos dexo en su testa^ ría. E si respondieren que s i , pueden des-
mentó , a el, o a su sieruo ; o sin testamento, pués en saino fazer su demanda contra el.
por razón de parentesco. Ca de otra manera Otrosi pueden preguntar al demandado, ante
non podria fazer el demandador en saluo su que le fagan la principal demanda, si es de
demanda, assi como a heredero. Eesso; mis- edad (8) cumplida, para poder estar en juy-
me dezimos, que deue ciertamente respond zio.E-si respondiere (9) que si, pueden andar
dèr el demandador al demandado, quando 1 adelante por su pleyto; e si dixere que non
el quisiere fazer su demanda, razonándose es de edad, non han por que fazer la deman-
por heredero de otri ; quier la faga en de- d a , a menos de estar el Guardador delan-
mandar la heredad toda, o alguna partida de- te ,(10), Pero tal pregunta como esta non la
lia, o dtíbda que deuiessen al finado. Otrosi deuen íazer, si non quando dubda acaeciere
dezimos(5), que quando algún sieruo, o bes- en la edad del demandado. Otrosi dezimos,
tia de otri fiziesse daño en los bienes de algu- que quando alguno quisiere demandar a otro
no, que ante que demanden emienda de aquel alguna cosa, razonando que es suya, que an-
daño, deuen preguntar a aquel que quiere de- te que faga esta demanda en juyzio, deue pre-
tender el sieruo, o la bestia, si son suyos, o guntar al demandado, si es tenedor (11) de
si están en su poder. Ca si en su poder non aquella cosa , o non. E si dixere que es tene-
fuessen, non seria tenudo de fazer emienda dor della en todo, o en parte, abonda esta
por ellos. Fueras ende, si engañosamente los respuesta. E non ha por que dezir, la razón
ouiesse traspuesto. Esso mismo (6) dezimos, por que la tiene, assi como de suso mostra-
berandum, qualiter respondeat ; vide 1. qui interrogátur raverit, vel ex justa causa sucurratur ei, ut ibi, et in
5. D. eod. quae dicit, quôd sic : de quo vide per Alberic. ead. 1. §. ex causa 8. et in §. qui justo 10. ead. 1. et vide
in dicta 1. i. col. 4. et 1. 11, tit. 1 1 . ead. Part, et ex infra eod. 1. prox. .
dictis Alb. et Bald, in 1. magnam, C. de contrahend. et (5) Otrosi dezimos. Adde 1. si quis injure'], cum
commit!, stipul. poteris limitare 1. de Madrid disponen- sequent. D. de interrog. action.
tem, quod non detur respondenti positionibus terminus (6) Esso mismo. Adde 1. non alienum 10. D. de in-
deliberandum. terrogat. action.
(a) Heredero. Quia plerumque difficilis probatio (7) Tenedor delpegujar. Adde 1. si sine 9. §. fin.
adit* hsereditatis est, ut in 1. quia plerumque 3. D. de alias incipit, si defensor. D. eod.
interrog. in jur. fac. ~~ (8) fie edad. Adde 1. de cetate 11. in princ. D. da
(i) Ellos. Ne dura ignorât actor, qua ex parte ad- interrogat. action.
versarius defuneto liserés extiterit, interdùm plus pelea- (9) E si respondiere. Vide 11. 1. 2. et 3. C. si mi-
do , aliquid damni sentiat, 1. i . in princ. D. eod. nor se major, dixerit, et 1. 6. tit. fin. Part. 6,
(4) Responder. Adde 1. 9. %.illud quceritur 6. D. de, (10) El Guardador delante. Notatamen, quôd quis
interrog. action. Interdùm taineu non cogttur responde- debet esse cautus, ut non litiget cum curatore ejus,
re : puta , si contf oversiam hsereditatis ab aliquo pati- quern putat esse majorem : quia aperit ei viam ad resti-
tur, 1. et quia hoc, %. interdùm, D. eod. Item debet in- tutionem petendam, Bald, post Glos. ibi in 1. ». §. quod
téresse petenti.ut interrogatus respondeat, ut in dicto obsereari, col. 3. C. de jurejur.propter column, dando;
S- Mud, et ibi Bald, in 2. lect. et si simpliciter respon- si tamen in veritate probaretur major setas, cessaret res-
deat, se hseredera, intelligitur ex asse ; nisi ex interro- titutio, cum appareat dationem curatoris nullam, se-
gatione aliter limitetur, 1. si sine g. §1 qui interrogatus cundum. Bald. ibi.
5. D. eod. et si fatetur se hseredem , cum non sit, sibi (11) Si es tenedor. Viae), qui servum 20. §. in jure
prsejudicat, 1, de estate 11. §§. i . e t a . D . eod. nisi er- interrogatus , D. de interrog. action.
•i36 Tercera Partida. Titulo X.
mos en él Titulo de los Demandados. E sobre tanque lo puede reuocar (2), si quisiere, as-
todo esto dezimos, que el Judgador (ia) pue- si Como mostramos en el Titulo del Deman-
de íazer otras preguntas en el pleyto al de- dado, en las leyes (3) que fablan en esta ra-
mandador, e al demandado, en qualquier zón. Mas si respondiere alguna de las par-
tiempo, fasta que el de el juyzio acabado en- tes, despues que el pleyto íuere comencado,
trellos; veyendo,« entendiendo alguna razón sobre pregunta que, le fiziessen, non la pue-
derecha, por que lo deua íazer. E mayormen- de después reuocar. Fueras ende, si dixesse
te , quando entendiere que por aquella pre- que la fiziera por yerro, en la manera que
gunta puede saber mas ayna la verdad del dize en el Titulo de las Preguntas, e de las
pleyto. Conocencias,. que fazeu a alguna de las par-
LEY II. te?;, después que el pleyto es comencado por
demanda, e por respuesta.
Quando el demandado se puede arrepenlir
de la respuesta que fizo, a la pregunta que LEY III.
le fue fecha, ante que entrasse en Juyzio.
Como se deuen comenzar los pleyto s por de-
Ley 14. Señaladas preguntas pueden ser fechas a manda , e por respuesta.
£'• |- las partes en juyzio, ante que el pleyto prin-
Recop. cipal se comience por demanda, e por res- Començamiento (1), e rayz de todo pley- L e
puesta ; assi como diximos en la ley ante des- to sobre que deue ser dado Juyzio, es quando tit. ¿
ta. E porque a las vegadas se arrepienten de entran en el por demanda, e por respuesta, Ley 1.
lo que respondieron, queremos aqui depar- delante del Judgador. E esto se deuefazer en [[£' *•
tir, quando lo pueden íazer. E dezimos, que esta manera, mostrando el demandador su fiecop!
si el demandador, o el demandado, otorgare demanda por palabra, o por escrito, según
antel Judgador alguna de las cosas que de su- diximos de suso, en las leyes que fablan de
so diximos, si después se arrepintiere (i) de los demandadores, e de los demandados. E
lo que respondió, ante quel pleyto principal respondiendo el demandado a aquella deman-
sea comencado por demanda, e por respues- da llanamente, si (2), o non (3). Pero si elde-
(la) Que el Judgador. Adde 1. ubicumque a i . D< (2) Si. Hic patet, quôd per. confessionem rei fit li-
de interrog. act. tis, contestatio : et sic approbatur opinio Glos. in 1. 1,
LEX 11. C. de lit. contest, reprobata opinione Cini, et ultramon-
Ad istas interrogationes ante litis contestationem tanorum, de quo per Abb. in cap. único, col. 6.
respondens potest ante litem contestatam ex pcenitentia eod. tit.
responsionem revocare. Post litem autem contestatam (3) O non. Et sic sola negado sufficit ad contesta-
nequáquam potest revocare, nisi ex causa erroris. Hoc tionem litis, licèt non dicat, et petita fieri non deberé.
dicit. Vide Specul. tit. de litis contest. §. 1. vers, quid si reus,
(i) Se arrepintiere. Addel.de estate i l . §. Celsus et Alber. in dicta 1. un. C. de lit. contest, col. fin. et
i a. D. de interrogat. action. probatur in ista lege , ibi: Otrosi, et ibi ; En qualquier
(2) Puede reuocar. Intellige, etiam non constito destas maneras. Sed an dubius cogatúr litem contesta-
de errore, si nulla captio est actoris, ut in dicto §. it ; Bald, in cap. único , si de feudo vassall. interpell.
Celsus, et hic : et vide Alber. post Glos. ibi, et 11. 2. fuer. col. 2. dicit videri, quôd non, argumento 1. 1. §,
et 3. tit, 2. sup. ead. Part, qua; hic referuntur. Et si is qui nescit, D. de lib. horn, exhib. nisi sit sibi datus
fuit damnum in expensis, an eis refectis possit pœnite- terminus ad deliberandum , ut in authent. offeratur, C.
re? Alber. quôd sic, in dicto §. Celsus, et notât Glos. de lit. contest, et si eo dato, non posset deliberare , po-
in cap. cum cessante, de appellat. test faceré contestationem per verbum non credo , vel
(5) En las leyes. Vide suprà ead. Part. tit. 2. 11. non praesumo : vide ibi. Hodie tamen attenta 1. Ordin.
a. et 3. de Alcalá, lib. 3. tit. 3.1. 1. hoc dictum Báldi non pro-
LEX III. cederet; sed teneretur litem contestari, confitendo , vel
negando. Et quid si reperiatur in actis, quôd contestatio
Litis contestatio, cum sit principium, et funda- fuit facta ; non tamen dicitur per confessionem, vel ne-
mentum litis, fit per verbum negó, vel concedo : et etiam gationem? Vide Bart, et Jas. in 1. sciendum, in fin. D.
procurator, aut haeres conventus contestatur, dicens, de verb, oblig. ubi tenet, quôd valet processus, et quôd
quod nescit, neque credit, petita sic esse. Et reus p o - praesumitur facta , prout reperitur in processu negatum,
test plures petitiones siugulariter contestan, vel insimul vel confessatum in actis. Et an praecisè cogatur quis li-
dicere, nego eas. Item potest sic contestan : Negó nar- tem contestari; videtur, quôd non, per diet. Ordin. de
r a t a , p r o u t narrantur, et sic peala fieri non deberé. Alcalá, ubi lex dicit, contumacem in non contestando
Hoc dicit. haberi pro confesso: et sic contenu esse debemus pro-
(1) Comenzamiento. Adde cap. super quœstionum visione legali. In contrarium videtur, quôd adhuc ex-
37. §. 1. de o/fic. delegat. et cap. ex parte 3o. de verb, pédiât litem contestari; quia forte lis erat criminalis,
in qua non procederet dicta poena : nam in criminalibus
signif. 1, e.t quia 6. D. de jurisd. ornn. judie, çst enim
contumax non habetur pro confesso, ut notât Bald, in
lapis angularis, et fundamentum judicii, Bald, in cap.
1. 1. col. a. C. quomodo, et quando judex ; vel alias for-
único, col. 1. de lit. contest.
De los Pievtos,-., etc* 13j
•mandado faze la respuesta en nome de otri, qualquier destas maneras, que de suso dixi-
assicomoPersonero(4), Q si le demandasse.!!, mos, que responda el demandado a la de-
por razon que es heredero (5) de otri, abon- manda que le fazen, cumple para ser coraen-
da para ser començado el pleyto, que diga çado el pleyto por demanda, e por respuesta,
respondiendo a la demanda, que lo que es a que dizen en latin (8) contestatio.
puesto en ella, non lo sabe, nin lo cree que
assi sea. E si muchas demandas le fiziere si LEY IV.
demandador por escrito, o por palabra , de-
ue responder en cierto el demandado a cada Quando muchas demandas acaecieren en uno
vna (6) délias apartadamente; fueras ende si aniel Judgador, quales délias deuen ser
las quisiere conoscer, o negar todas en vno. primero oydas.
Otrosi puede responder el demandado, si qui-
siere negar la demanda, en esta manera, dizien- Acaece a las vegadas, que eï demanda- rjey 3
do assi : Las cosas que son puestas en la de- dor quiere fazer su demanda, a aquel que (jt. 4.
manda de mi contendor, niego que non son (7) fizo emplazar delante el Judgador. E dize^' - 4<
assi como el lo recontó; e porende digo, que 1 1 • 1 1 Recop,
su contendor, que el quiere demandar, e que
non le deuen fazer lo que el demando. En primeramente deue el fazer su demanda. E
té posset expediri actori. Alberic. in 1. 1. C. de lit. con- sub. libro 10. et tradit Speeul. tit. de litis contestât. %,
test, movet istain quaestionem, e t d i c i t , q u ô d possit c o m - nunc dicamus, coi. !\. \ecs.patet ex prcèmissis , et facit
pelli, et in contumaciam etiam praecipi, ut lis h a b e a t u r dicta 1. Ordin. cum dicit : Contestando el pleyto.
pro contestata ; licèt Jacob, de Aret. teneat o p p o s k u m , (4) Como Personero , etc. Vide 1. Ordin. Regalis,
ex eo quôd in contestatione opus est verbis , ut in dicta quae in p r o c u r a t o r e exigit eamdem responsionem, quam
J. un. et hic , et in 1. rem non novam , §. patroni, C. de in p r i n c i p a l i : de j u r e tamen c o m m u n i per verbum ( c r e -
jad. et sic dicit Bald, in authent. qui semel, fin. col. d o ) fiebat litis contestado: p e r p r o c u r a t o r e m , ul in cap.
quôd in criminalibus cogitur litem contestari : et in 1. cum adsedem i 5 . u b i Gloss, in verbo credere , de res-
peremptorias, col. 4 . ubi vide C. sentent, rescin, non tit. spol. et in tutore vide Bart, in 1. nec infantes^ D . de
posse : vide Glos. in diet, authent. qui semel, et Jas. in fideicom. libert.
1. inter stipulantem ,§, i. col. i. D. de verb, obligat. Et (5) Heredero. Hoc erat de j u r e communi in q u o -
casum, u b i non tenebitur litem c o n t e s t a r i , vide in 1. 5. c u m q u e , quj. respondebat de facto a l i e n o , secundum.
inf. eod. vide tamen 1. 10. et quae i b i dixi tit. 3 . s u p r à Bart, in 1. u n i c a , C. de lit. contest, et cogita, an ex hoc
ead. Part, et ex ibi dictis colliges, an h o d i e de j u r e n o s - limitetur dicta 1. Ordin,
tri Regni sit contest'anda lis, etsi o p p o n a n t u r exceptio- ( 6 ) J cada vna. Vide Specul. tit. de litis contest.
nes impedientes litis ingressum. E t de j u r e c o m m u n i vi- §. nunc dicamus, col. 1. vers, forma.
de in h o c , quod notât A b b . in cap. cum contingat, col. (7) Non son, Nota.de forma hac c o n t e s t a t i o n s , ne-
3. et 4. de off deleg. Et tenetur litem contestari infra gó narrata, prout narrantur; et vide Bart, in 1. si dubir
novem d i e s , ut h a b e t u r in dicta 1. Ordin. etsi opponat tet, §. 1. D. de fidejuss. et vide quae supxà d i x i : et se-
aliquam déclinatoriam, u t habetur in Ordin. de Ma- cundum istam formam poterit lis contestari, etiam stan--
drid , cap. 8. E t qui si respondeatur negando j u s t a n - te dispositione dictae I. Ordin.
tùm , v e l narrata tantùm ? Vide A b b . n o t a n t e r , u b i p o - (8) En latin contestatio. E t debet : lis contestari i n -
nit multa exempla , in cap. i. de lit. contest. col. p e n u l . fra novem d i e s , u t d i x i , et h a b e t u r in dicta 1. Ordin.
vers, 3 . principaliter. Et quid si d i c a t , non credo li- alias h a b e r e t u r p r o confessoabsque alia sententia, u t ibi
bellum verum ? Vide Bald, in 1. fin. C. quib. ad libert. h a b e t u r : q u o d si dicta 1. n o n d i x e r a t , necessaria fue-
proclam, non licèt, ubi d i c i t , quôd per hase verba fiet rat sententia , ut notât Bald, in 1. transigere, col. fin. C,
litis contestatio : allegat Glos. in cap. cum adsedem, de de transact. Bart, in 1. ejus qui delatorem, D . de jur.
restit. spol. Sed ista lex , et dicta 1. Ordin. aliud dicuntj fisci, J o a n n . de Plat, in I. locorum, C. de omni.agro de-.,
i m ô , quôd tenetur n e g a r e , vel confiten : et an r e q u i r a - serio , lib. 1 1. et sic non h a b e b i t locum pcenitentia : vi-
t n r , q i t ô d hoc fiat animo litem contestaitdi , e t q u ô d i t a de Bald, in authent. habita , c o l , penult. C. nefilius pro
exprimatur ; A b b . d i c i t , quôd non , in cap. dudum el 2.
pat. posset tamen ista confessio elidi per ; probationes
notab. i 2 . de election, sed quôd in dubio praesumatur
contrarias , ut n o t â t Bald; in \. error, in &n..C. de jur,
animus litem contestandi ex responsione, negando,
etfact. ignor. et iril.u'frt demum, ad fin.- & de procu-
vel confitendo : et idem tèïïeTA.U)ericus in dicta 1. i. et
rât. Et an contestatio-litis posset fieri absente actore,-
idera habetur in decis. Rolœ , in novis, decis. 12. Si ta-
fuerunt contrarias o p i n i o n e s ; nam Bart,; in l . , i . C. de
men negando quis petitum, negaret sirnul et jurisdictio-
litis contest, t e n e t , quôd n o n , et SpeeiU., eod.' tit. §,
nem , non videtur faceré animo contestandi litem , u t
quando , versi sed nunquid absente : et isítanuopinioneni.
notanter dicit A b b . post Jôannem A n d r . in cap. si cle-
dicit c o m m u n e m Imola in cap. 1. col, fin, e o d . tit, .Con-
ricus laicum, in fin. de foro compel, et sic non videre-
trariara opinionem, imô q u ô d fiat, etianï absente,acto».
tur responderé juxta formara diet. 1. Ordin. de Jlcala,
r e , tenent Domini de Rota ; decís, 3 5 4 ¡ in npv.is-, Anton,
quae dicit: Contestando el pleyto, e t d i e t * Ordin. de
et A.bb. in diet. cap. 1. et isîa a p p r o b a t u r . p e r 1. a, tit. 3 .
Madrid, cap. 8. quae exigit contestationem litis infra
lib.. 3. Ordin. et s e r v a t u r in practica.
novem d i e s , licet opponat declinatoriam. Et quid si ne-
garet cum protestatione , quôd non iniendit litem c o n -
testari ? Vide Glos. quôd non videtur facta contestatio, LEX IV.
in d i c t a i , unica; et. tenent ibi Bartol. P a u l u s , et Sali-
cet. et Joannes de Plat, in 1, 1. C. de his qui sponte mun-. Causa conventionis, et reeonventioni-s sirnul s u n t ,
traclandaa: sed conyentio debet prseire, licèt sit r e c ó n -
Tora, IL S
* 38 Tercera Partida. Titulo X.
porénde queremos Nos aqúi mostrar, quan- si el que faze la menor, acusasse a la otra
do esto acaeciere. qiial demanda deue ser oy- parte en razon de mal, o de tuerto (¿j), que
da. E dezimos, que si ambos los contendores fuesse fecho a el, o a los suyos (5). Ca es-
mouier'en sendas demandas, ornas, Vno con- tonce deuen ser Riles acusamientos oydos
tra otro, que sean por razón de debdas, o de e librados en vno. E en esta razon fablamos
posturas, o sobre endereçamiento de tuertos, mas cumplidamente en el titulo de las Acu-
o de daños que se ouiessen fecho ; o sobre saciones, en la setena Partida deste nues-
algunas cosas otras, que fuessen muebles, o tro libro.
rayzes, en-que non cupiésse justicia de muer-
te , o de lision ; ambas las deue oyr el Judga- LEY V.
dor, e librar en vno : assi que la boz de aquel
que primero emplazo ( i ) , vaya adelante, e sea En que pleytos deue anle ser librada la de-
primero judgada , maguer que la demanda de manda del demandado , que la del de-
aquel que fue primero emplazado, sea mayor. mandador.
Mas si las demandas que faze la vna parte a
lo otra, fueren de acusamiento, en que aya Contece muchas vegadas, que alguno mue- L {
pena de cuerpo, o de auer; la que fuere ma- tie demanda contra su contendor, sobre al- tit. à.
yor (a) deue ser oyda, e librada, ante que co- guna cosa que dize que le deue, o sobre otra lll)' 4>
miencen la menor (3) a oyrla. Fueras ende* cosa qualquier ; e et demandado razona, e di-* °F'
Ventio tnajór. Sed in crîminalibus non auditur, nee ex- nuntur, cam dicit: Ànte que comiencen la menor; et sic
peditur minof, donee major sit discussa ; nisi intentan» non loquitur, quando reaccusatio de majori crimine fie-
minorerai, suam , vel suorum injuriam prosequatur: ret, cœpta jam accusatione prima ; et videtur tenenda
tunc enint utraque simul expeditur. Hoc dicit. opinio Bart, cui non obstat ista ¡ex,, ut tune demùm ad-
( i ) Primero emplazo^ Concordat 1. quœ prior, D. mittatur, post nomen rei receptum inter reos , reaccusa-
de judie, cap. I. de mutuis petit, cap. cum dilectus a. tio de majori crimine , quando ex secundo crimiue in*
deordin. cogn. et de practica in hoc videGlos. in dict.ca- surgeret peremptoria contra primtim, et non alias, prop-
pit. i. et Specul, tit. de reconventione, §. iiidendum, et ter regulam diet. 1. is qui reus, ubi vide per Bart, quan-
Mar. Socin. in cap. a. de mutuis petite col. 4- et 5. do dicatur nomen rei reeipi inter reos, et vide ad prae-
(2) Fuere mayor. Concordat 1. 1. C. qui accus.nori dicta.Mar. Socin. in cap. 1. de mutuis petit, g. chart.
possiint, ubi Gloss, et in 1. isqui reus 5.D. <¡?epubl.jud. Vers. 2. fallit.
posuit multos intellectus ad illam legem: et Bart, in dic- (3) La menor. Sed an intelligatur, quando secun-
ta 1. is qui reus, approbat opinionem Azofl. positam in da accusatio est p/sejudicialis ad primam, ut dicit Azo.
Gloss, dictai 1.1, scilicet, ut procédât, quando accusatus et Bart, et alii, vel indistincte ? De jure communi sunt
reaccusat siium accusatorem de crimine majori> et pre- diversas opinion, ut dixi in Gloss, prseeedenti; ista ta-
judicial!; ita quôd ex hac secunda accusatione insurgat men lex tantám videtur ponderare majoritatem criminis,
quaedam exceptio peremptoria contra primant : ut si ac- juxtal. per minorem 54-D. de judie.- et 1. fin. C.de órdi-
cusasti me eriminaliter de furto tibi facto per me de ser- ne cogn. iEquus intellectus esset, ut intelligatur de prse-
vo tuo, die 24. Julii anni 1544- vel quôd servum tuum judiciali, quia alias sequerentur niultse absurditates; et
in injuriam tuam verberaVerim, vel vulneraverim ;,ego remedium ad repellendum accusationem dé minori es-
vero te reaccuso, quôd illum servum oceidisti die pri- set accusare de majori. Doctor, in hoc de jure communi
ma April, died anni: et quôd tali casu, etiam post no- sunt várii. Tu cogita.
nien rei receptum infer reos, permittatur talis reaccu- (4) O de tuerto. Isto casu, quando scilicet prose-
satio propter naturam peremptotïarum, quae nsque ad quitur suam, vel suorum injuriam, etiam post litem con-
sententiam oppôni possunt: si verô nomen rei non sit testalam super prima accusatione, seu nomen rei recep-
receptum inter reos, tunc indistincte permittatur reae- tum inter reos, potest reaccusare suurri accusatorem etiam
cusare de majori crimine, licèt non sit tale, ex quo re- de majori crimine, ut yoluit Glos, et ibi Joann. deïtno.
sultet peremptoria exceptio'ad primam accusationem. in 1. is qui reus, ff. de puhl. judie, licèt in eadem lege
Hanc tamen opinion, impugnat Salie, in dicta 1, 1. col. 4- postea inclinet in contrarium ; quia ista prascedens est
diceus, quôd non videtur bona: quia sicut ex crimine communis opinio , secundum Marian. Socin. in cap. 1.
secundo résultat peremptoria ad primum, ita ex primo de mutuis petit, fol. 9. vers. 4. falliu et si utraque accu-
résultat ad secundum : et quia secundum hoc videretur, satio prosequitur suam, vel suorum injuriam, super u-
quôd etsi Crimen primo pfopositum esset majus, posset traque proceditur , quando una non esset prasjudicialis
reaccusart de nïinori crimine > etiam post nomen rei re- ad aliam, ut tenet Joann. delmo. in dicta I. is qui reus,
ceptum" inter reos, ex quo de ipso secundo, licèt mi- ff. de public, judie. Salic, et alii in I, negando,, C. qui
nori; resultaret peremptoria exceptio ad primura: cujus accus, non possunt ; quicqnid Gloss, ibi dLierit.
contràriu'm videtur probari in dicta 1. 1. ubi textus non
(5) A ¿ossujos. Si yero majoritas cessaret, super u-
pondérât, quid proponatur, sed quod est majus; et ra-
traque accusatione posset procedi vicissim , ut in recon-
tio majaritatis videtur ilia,quaeper prius, et posterius
ventione in civilibus , ut hie patet. Vide Salic, in dicta 1.
ordinetur ; et sic videtur, quôd melior sit intellectus
negando,, Joann.de Imol. in dicta 1. is qui reus.
Glo-ss. in dicta S, 1. dicentis, quôd ilia lex procédât, quan-
do reaccusat de majori crimine, ante nomen rei recep-
L E X V.
tum ínter reos; et ista lex nostra ita videtur velle, quia
Prius debet judex cognoscere de exceptione status
loquitur , quando ambit aecusationes ab initio propo-
opposita à ico, dicente se domituxm actoris , qui dici-
De los Pleytos, etc. i3g
ze, que non le es temido de responder, por- le forçaron, e despues responder a la deraan-
que es su sieruo , o de o t n , e que aquella de- da. Mas si el demandado n o n razonasse la
manda que le faze, non es de tai n a t u r a , que fnerça, o el despojamiento, en manera de de-
sieruo la pueda íazer en juyzio. En tal con- Tension, mas en razón de r e c o n v e n c i ó n , e
tienda como esta, o en otra semejante délia de demanda; estonce deue oyr el J u e z , e li-
dezimos, que el Judgador deue primeramen- b r a r en vno ambas las d e m a n d a s , del dénian-
te (i) oyr, e saber, si este es s i e r u o , o libre, d a d o r , e del d e m a n d a d o : assi que la boz de
E si follare que es libre, deue o y r , e librar la aquel q u e emplazo p r i m e r o , vaya adelante,
demanda del o t r o , q u e le fizo emplazar. E si e sea primero judgada. E esto se entiende,
entendiere que es-sieruo, non ha p o r q u e yr q u a n d o la demanda del d e m a n d a d o r , e del
adelante por tal pleyto, sobre que es fecha la demandado, que fazen vno a otro entre si, es
demanda. Otrosi dezimos, que si alguno de- en razón de fuerça, o de despojamiento. Mas
mandare a otri en juyzio heredad, o otra co- si aquel que fiziere emplazar al demandado,
sa qualquier; si el demandado razonare en le faze demanda sobre alguna cosa (5), que
manera de defensión (2), que non ie deue res- decia que era suya, o en que auia derecho,
ponder (3) a la demanda que! faze el deman- o sobre otra cosa que ¡e deuiesse el empla-
dador , porque el (4) lo tiene despojado , o For- zado d a r , o fazer ; si estonce el emplazado le
eado de alguna cosa de sus b i e n e s ; que pri- quisiere fazer otra d e m a n d a , en razón que
mero ha de ser librada la boz del despoja- dice que le foixo, o que le despojo de algu-
miento , o de la fuerza que el otro h a , sobre na cosa, primero deue ser oydo , e librado el
que fue fecho el emplazamiento E si falla- pleyto de] forçado, q u e el otro. E es derecho,
ren que el demandado fue assi despojado, porque la fuerça nace de gran cobdicia, o de
o forçado, assi como r a z o n o , deue ser ante gran soberuia. E porende los Judgadores se
entregado de todo quanto le despojaron, o deuen ante parar a ella, acorriendo al força-
tur servus, anlequàm cognoscatur de aetione , seu peti- et expensis ; et in diet. 1. t o , non offerebantur p r o b a t i o -
tione actoris. I d e m , si reus opponat exceptionem spolia- ner in promptu , et ideô non debet supersedere in p r i n -
t i o n s factseab actore. Sed si per m o d u m reconventio- cipan. Et licèt iste sit intellectus d i v i n a t o r i u s , videtur
n s opponatur spoliatio, debent simul traclari. Si tamen sustinendus , et faciunt notata in 1. 1. C. de edicto divi A-
de alia causa, priùs da reconventione spoliationis t r a c - driani toll. T u , si p o t e r i s , cogita meliorem solntionem.
tari. Hoc dicit. Et ad istum ultimum intellectum faciunt verba dictse 1. d é -
(1) Primeramente. Sed contra de 1. 10. tit. 3 . supr. cimas cum dicit : Non se deue el Judgador detener por
ead. Parí, ubi totum contrarium dicitur, potest dici, quôd ellas: et idem forte esset dicendum, quando opponerentur
exista exceptione non impedialar litis contestatio, ñ e - aliae exceptiones, si essent de i l l i s , quae impedirent litis
que processus, ut ibi h a b e t ; tamen si judict constiterit ingressum: de quibus in cap. 1. de litis contest, lib. 6 .
esse servum , statim cum. hoc constet, supersedere d e - (2) De defensión. Concordat cap. cum dilectus 2.
beat in priricipali negotio , ut h i c , vel absolvere r e u m de or din. cognit. 1. si de vi 3.7. D- de jud.
u t i b i ; et sic quôd u t r a q u e practica a d m i t t a t u r : et adde (3) Le deue responder. U n d è ista exceptio est dila-
1. 2. C. dé ord. cog?iit. Sed certè ista solutip non potest toria, et sic proponenda e s t a n t e l i t e m contestatam: idem
stare: quia hsec lex d i c i t , quôd priùs debet e x a m i n a n , p r o b a t u r in cap. cum dilectus 2. de ord. cognit. et ibi
et cognosci de ista exceptione , an sit s e r v u s , vel liber, A b b , in primo not. el Iatiùs in penult, col. Et quid si
antequàm procedatur super principal! ; cujus contra- factum super quo reus excipiens de spoliatione conveni-
rium expresse disponitur in dicta 1. JO. Vel d i e , quôd t u r , est n o t o i i u m ? D i e , quôd tunc non admittitur i s -
in ilia 1. 10. fuit oppositum in g e n e r e , d i c e n d o , quôd ta exceptio, quia plus est factum notorium , quàm lilis
erat servus , et quia forte poterat esse casus, in quo ser- contestatio, secundum Specul. lit. depet.it. et possess. §.
vus potest stare in j u d i c i o , ut in 1. vix certis a'i.ff. de quomam, vers, sed quœritur, et A b b . in dicto cap. cum
jad. et 1. 8. et tit. a. ead. Pari, undè nil miruin , si p r o p - dilectus, col. 7 . et alios casus, u b i hsec exceptio non h.t-
ter hoc non supersedeatur in negotio p r i n c i p a l ! , ut ibi beret istum effectum, vide per eura ibi col. 8. Et i s -
h a b e t u r : lue verô in ista lege non tantùm opposuit reus, ta exceptio debet p r o b a r i infra 1 5 . dies, u t in cap,
quod actor erat servus , sed etiam, quôd lis non erat ta- frequens r. de restit. spot, in 6. quern terminum assump-
lis naturœ, in-qua servus deberet admitti; u n d è priùs de- sit ilia decrètalis à 1. si quando 19. C. de testibus, secun-
bet constare de leg'itimitate personœ, quàm procedatur dum Bald. ibi.
in causa. Sed certè neque ista solutio satisfacit: quia ex (4) Porque cl. Secùs , si objiciat spoliationem fae-
leiiore ] ¡belli c o n s t a t , an sit casus in quo servus potest t a m à tertio, utu\c»\>. frequens 1. de restit. spoliat.Wb. 6.
stare in judicio , vel ne : undè oppositio partis de hoe in (5) Sobre alguna cosa. Nota bene istam legem, nam
specie nihil potest o p e r a n . Prseterea generalis opposkio de j u r e communi hoc non erat ita benè expressum : iniô
( d e qua in dicta 1. 1 0 . ) ¡ncludit, quôd n o n erat casus, Doctor, in dicto cap. cum dilectus v o l e b a n t , q u ô d , et-
in quo servus possit agere in j u d i c i o , cum dicit : Que si conventio non esiet super spoliatione, vel v i , sed s u -
non deue responder a ella: undè f o r t e , et melius dici per alia r e ; si reconventio fiat de spolialionc, u t r a q u e
p o t e s t , quôd h sec lex intelligatur, quando proba tiones causa simul esset tractanda , ut in cap. fin. et in dicto
object» exceptiónia erant in p r o m p t u , et non require- cap. cum dilectus, de or din. cognit. u b i A b b . et Joan»,
bant alliorem indaginem : undè cùm de hoc statim p o - d e l i n o l . et Gloss, super parte exceplionis, in dic'-o cap,
test constare, non est ad ulteriora p r o c e d e n d u m ; ne for- cum dilectus, et Gloss. 1. in dicto cap. fin.
te 111 vanum l a b o r e t u r , et partes fatigentur l a b o r i b u s .
Torn. LI. S 2.
14o Tercera Partida. Titulo X.
do con justicia; e después deuenle fazer res- tura que ouiessefecho el demandado con am-
ponder a la demanda, sobre que fue empla- bos en sendos tiempos ; dezimos, que a aquel
zado. deue (5) responder primero, con quien íizo
L E Y VI. primeramente la debda, o la poslura.
(3) Escogiendo. Quia electio unius est exclusio a l - (9) Non deueyr adelante. Videtur hic p r o b a r i , q u ô d
t e r i u s , tàm in eadem instaiitia, quám s e m p e r , ut in 1. si judicium communi dividundo intentatur à non p o s -
quod in hœredem g. §. eligere , D . de tributar, act. et sidente contra possidentem rem , et reus neget c o m m u -
electio unius in isto casu impedit natívitatem alterius, niouem;. licèt non expresse opponat de prseposteratio-
ut liio , et in dicta 1. \. C. de furt. et vide Bald, in 1. in ne,scilicet,quôd priùs debet intentare rei vindicationem,
rebus, col. a, C. rie jure dotium. vel publicianam; non potest procedi super judicio corn-
(4) Cosa agena, etc. Concordat 1. i . C. siservus ex- mujii dividundo, nisi priùs constet de d o m i n i o , vel qua-
tent, et 1. commissoriœ 4. C. depactis inter empt. et vend. s i : et secundum hoc hic videtur casus contra Gloss, in
(5) Le fziesse otra. Ex hoc verbo i n n u i l u r , istara 1. si mancipiuih, §. si communi, D. de eviction, et in 1. 2.
legem p r o c e d e r é , quando in diversis libel lis actor p r i - C. communi divid. quae cpmmuniter à Doct. a p p r o b a n t u r .
mo petit f u n d u m , secundo viam ; et quod seciis esset, ( 1 0 ) En tenencia. Alias non posset agere communi
si hi eodem libello tàm f u n d u s , quám via ad euro pete- d i v i d u n d o , 1. 1. D.famil. ercisc. et vide Bald, in 1. in-
rentiir; nam tunc bene posset u t r u m q u e peti: et ita te- certi, o,. col. C. de interd. et in 1. non ignorât, 5. et 6.
net Dinus in regula, nullus pluribus, de regul.jur. in 6. col. u b i vide C. qui accus, non poss. et in 1.prœses, C.
Gloss, tatnen in dicta 1. fundum vult contrarium , u b i et ad L. Fabiam de plug, et Socinum cons. 49- 3 . vol.
leiKît Bart, et Angel. Paulus de Cast, tamen tenet opinio- ( 1 1 ) 'Su compañero. Et sic r e q u i i i t u r , ut habeat
nem Dirfi per pulchras rationes , quas v i d e ; et i».tud vi- locum ista lex , quôd negetur communie). Vide Alex,
delur tenendum, quia videtur probari in isla lege: et consil. 4 6 . vol. 1. col. 3 . ad fin. et Paul, in 1. a. C. com-
quia militai diversa r a t i o , q u a n d o simul eodem libello muni divid. et F l o r i . in 1. 1. D .Jamil, ercisc.
p e t i t n r , u t déclarât ibi P a u l . d e C a s t . e t f a c i t a d hoc aliud (1 2) Non pudiesse. Ex istis verbis hujus legis eon-
verbuin in ista 1. positum ibi: Sobre que antefizitru la f u n d i t u r , quod dicit Paulus de Castr. in dicta 1. fun-
demanda. dum, D. de except, cum dicit, quôd si eommunîter p o s -
(6) Que le diesse carrera. Concordat 1. fundum Ti- sidemus fundum , super quo ego contra te ago c o m m u -
tianum 16. D. de exception. ni d i v i d u n d o ; ego ex sola possessione contra te o b t i -
(7) Si es suya. Adde 1. 1. D . commun, prœdior. et n e o , nisi tu probes in solidum te esse dominum : aile-
1. a. §. 1. D. si servitus vindicetur. gai 1. 1. V). Jamil, ercisc. quae lex potiùs probat c o n t r a -
(S) A-partición. Concordat 1. fundi 18. D . de excep. r i u m ; et ibi expresse tenet F l o r i . post Jacob. Butri.
et 1. 1, D. Jiimil. ercisc.
l42 Tercera Partida. Titulo X.
cho que razonaua que auia, fincaría aquella sa que fuesse de tal natura, que se perdies-
cosa al demandado, e seria el demandador se por tiempo de año, e dia, o por otro me-
desapoderado della. nor tiempo, que (liesse dada petición, o de-
manda al Rey (6), e después el Rey le diesse
L E Y V i l í. su carta de respuesta; en esta razón, tal fuer-
ca ha esta manera de demanda, que non se
Que fuerca ha el pleylo, despues que en Juy- puede después perder la cosa por aquel tiem-
zio fuere començado por demanda, e por po sobredicho, también como si el pleyto
respuesta. fuesse començado autel Judgador sobre aque- Ley i.
Ha cosa. Otrosí dezimos,.que despues que el ! j l - 16.
Leyes A. muchas cosas tiene pro el pleyto, que pleyto es comeucrado por demanda, e por ¿e¡,0 •
y es
"
ti t g" començado por demanda, e por respues- respuesta, delante del Judgador, non puede
Leyes ta. Ca luego puede el Judgador tomar la ju- ninguna de las partes desechar aquel Juez,
*• ?• y ra (1) de arabas las partes, que anden verda- por sospechoso (7) que le ayan , niu por otra
lib! '4. deramente en el pleyto. E esto es carrera pa- razón. Fueras ende, si la sospecha, o la razón
¡Reeop, ra saber mas ayna la verdad de la cosa, so- acaetiesse de nueuo, e íuesse tal que deuies-
L eyI/
. í"bre que
tit. fi. 1
contienden.
.
E. otrosí rpueden después
. . 1
se ser cabida.
.
E aun de zimos, que
*.
después
\
lib'. 2. receñir testigos (a); lo que non ppdria ser que el pleyto es començado por demanda, e
Recop. fecho, si el pleyto non fuesse assi comença- por respuesta, si aquel que lo començo era
d o , si non en cosas señaladas, assi como se Guardador de huérfano, o Personero de o-
muestran en las leyes (3) que fablan de los tri, puede fazer otro Personero (8) en su lu-
Testigos. E demás puédese dar juyzio acaba- gar en aquel pleyto, maguer non le fuesse
do sobre la demanda; lo que non se podria otorgado de su dueño poderio de lo fazer, lo
Leyes assi fazer (4)j'si e l pleyto non fuesse assi co- que non podría fazer ante que el pleyto fues-
1. y>'rr
2 meneado. Otrosi, por tal començamiento del se assi començado, en la manera que de suso
lib. À. pleyto, se destaja (5), e se quebranta el'pley- mostramos en el titulo de los Personeros.
Kecop, t o , por que se podria ganar, o perder aque-
lla cosa que fuesse, sobre que es la contien-
da. Pero si acaeciesse, que sobre alguna co-
Que cosa es Jura, e sobre que se deue jurar. quitara del pleyto. E porende es llamada jura Ley 1,{.
de voluntad, porque se da, o se recibe con tit. 8.
lib. 2,
Jura (i) es aueriguamiento que se faze, plazer de las partes. E non es tenu do de la re- Recop.
nombrando a Dios, o a alguna otra cosa san- cebir aquel a quien la dan, si non quisiere; nin
J
:*y 6- ta, sobre lo que alguno afirma, que es assi, o otrosi de la tornar a aquel a quien combidan
¡¡h. 4. lo niega. E podemos aun dezir en otra mane- con ella primeramente, queriendo que jure su
Ley io. ra, que jura es afirmamiento de la verdad. E contendor, non es eí otro tenudo de la rece-
^ j" por esso fue asacada, porque las cosas que bir, si non quisiere. E tal jura como esta, quan-
Recop. los ornes non quieren creer, porque se non do fuere fecha en la manera que fue otórga-
(2) Non se puede escusar. Concordat cap. fin. de 1. et ibi etiam circa prsecedens dictum vide omnino. Et
jurejur. et 1. generaliter 12. §. sin autem, C. de rebus adde, quod pacta extranea non praesumuntur , neque
credit, et jurejur. et 1. manifestas 38. D. eod. super eis in defectum probationis est deferendum ju-
(3) Jlguna razon. Quae sit ralionabilis causa, vide 1 amentum, cap. 1, §. fin. et ibi Bald, quid sil investit.
per Abb. in cap. fin. in princ. de jurejur. col. 2. vers. et ibi etiam dicit, quôd contra prsesumptionem eonsue-
circa prœdicta. tudinis non defertur juramentum insuppleroenlum pro-
¡7() De fuerza, o de robo, etc. Concordat cum 1. bationis. Et nota , quôd ad istam delationem juramen-
si quando 9. C. unde vi, et adde 1. 2. et 1. in actionibus ti non est procedendum ex abrupto, sed causa cognita:
5. D. de in litem jar. et Innoc. in cap. fin. quod metus quia ista delatio magis inmùtui' aequitati, quàm rigori;
caus. et Bart. in 1. in actione 19. et in 1. quidam tabu- ideô judex debet habere asquitatem prae oculis , Glos.
larum 32. D. de funis. Bald, in 1. si res, C. de ordin. et ibi Bald, de succession, /rat. et grad. succ.es. in feud.
cognit. et 1. semper, §. hoc interdicto, ubi Glos. et Bart. Et ista probatio per juramentum dicitur extraordina-
D. quodvi, autclam, et vide Jas. in 1. argentarius, §. ria, et non ordinaria probatio , et propriè non est spe-
cum autem, D. de edend. et Bald, in §. conventículas, cies probationis, Bald, in §. vasallus , si de feud. fuer,
col. 2. de pace juram. fir. et 1. cumfurtig, D. de in li- controv. inter domin. et agnat. Et quando recurriturad
tem jur. Ecclesiam propter defectum judiéis sascularis, non ha~_
(5) Que valia tanto. Hoc est juramentum in litem, bet locum ista delatio, Bald, in §. si quis per 3o. ad
quod est veritatis. Vide Glos. in 1. in actionibus, in fin. si de feud. fuer, controv. inter domin. et agnat. Et
Glos. penult. D. de in lit. jur. an solemnitas probetur cum uno leste, et juramento;
(6) Diez marauedis. Nota hic taxatum , quas dica- vide Bald, in %. sacramentum , de consuet. rect. feud.
tur quantitas parva respectu delationis juramenti; etin- Et quando ratio testis concluait per viam industrias , et
telligede morapetinis auri antiquis, qui secundum mo- non per viam sensus corporalis , non hnbet locum ista
netara currenlem , erunt hodie decern aurei vulgô cas- delatio, Bald, in 1. i. in fin. C. de sentent, qua? pro eo
tellani. Adde 1. a/¡. tit. 1.4. Part. 7. et quse dixi in 1. quod interest : item non defertur quando testis non red-
9. tit 4- 5. Fart, et vide legem pukhram, et tene men- dit rationem dicti sui, Bald, in §. sacr&mentum, col. 2.
ti , in 1. 7. tit. 18. r. Part, et ibi dixi, et forte dicen- de consuetud, recti Jeud. nee etiam defertur , ubi agi-
dum esset, ut in quacumque causa , et inter quales- tur de probanda consuetudine, vel notorio, Bald, in I.
cumque personas infrà summam hic taxatara locus sit de quibus , col. 18. D. de legïb. Et quid si agatur
delationi juramenti : si tamen excédât, tune succédât de probatione erroris notarti in instrumento ? vide Bald,
arbitrium judiéis , juxta notata per Bart, et Doctor, in in I. Imperalor 8. col. 2. D. de stat. hom. Et si agitur
1. admonendi,H. de jurejur. et dicam in glos. seq. contra officiaient in syndicatu, non condemnatur vir-
tute juramenti in supplementum probationis : vide An-
(7) Un testigo. Vel per aliam semiplenam probation
gel, in 1. 2. C. ubi de crim. agi oport.'Et interruptio
nem: vide Glos. cum text, in 1. in bonœ fidei, ubi Bald,
praescriptionis , an probetur per unurn testera cum ju-
latè , C. de rebus credit, et limita, ut per Socinum in
ramenlo partis; vide Baldum in tract, prœscript. fol. 7 3 .
suis regulis , regul. 204. ubi ponit octoginta casus fal-
col. a. Et an mandatum procuratoris probetur per unum
lentiœ ad istam regulam : et adde cap. fin. de jurejur. et
testem cum juramento partis, vide Abbatem in cap.
I. admonendi 3x. D. eod. Et quid si ultra unum testem
cum pro causa, de procurator, et adde , quod fides ta-
adesset etiara alia prassumptio ? an tune etiam esset in
lis unius testis non debet esse debilitata ex aliqua cau-
causa magna, et ultra istam taxain deferendum jura-
sa, ut notât Bald in 1. admonendi, col. 8. vers, circa
mentum? Vide Alexand. 2. vol. cons. 122. col. 2. et
tertium, D. de jurejur. et per Alexand. consil. 32. vol.
Socinum cons. i 5 5 . vol. 2. ubi contra Rotnanum inni-
1. Et quando defertur islud juramentum, debet pars
titur probare , quôd non: vide Jas. in repet. dicta» 1.
citari, Balclus in cap. 1. de controv. invest, col. 3. Et
admonendi, 25. fol. et quae dicalur causa magna, vi-
transit hoc jus delationis in hœredem, Bald, in cap. 1.
de Bart. in I. admonendi, penult, col. D. de jurejur. et
side invest, inter domin. el vassal. El concrevnanli, vel
oui ineumbat probatio, quôd causa sit magna respectu
destruenti ¡nstnimentum debili , non defertur jnramen-
persenarum , vel alias; ride Socinum cons. i 3 6 . vol.
De las Juras, etc. i45
cha, e de buena fama; que en tal caso como el quiso que el pleyto se librasse por jura,
este, deue el Judgador (8) dar la jura a aque- combidando con ella a su contendor, si el
lla parte, que entendiere, que dira mas en otro la tornare a el, non la puede el refusar.
cierto la verdad, e librar el pleyto , según que Ca non es guisado, que aquello quel escojo,
dixere aquel a quien dio la jura. Pero sí el por que se librasse el pleyto, que lo el pueda
demandador quisiere de su grado fazer esta desechar; ante dezimos, que si non jurare,
jura, deue ser otorgada. E non puede, nin que lo deue el Judgador dar por cay do. E a
deue la otra parte contrallarla. E tal jura co- esta llaman Jura de juyzio: porque seyendo
mo esta, e todas las otras juras, que el Jud- el pleyto delante del Judgador, se la dan los
gador ha poder de dar a alguna de las partes, contendores vnos a otros.
por las leyes deste nuestro libro, dezimos que
I,eyi4,
son dichas Juras de premia. E la tercera ma- LEY III.
tit. 8. nera de jura, que llaman de juyzio, es quan-
lib. 2, do están los contendores en su pleyto ante Quien puede dar la jura , o tomarla. Leyes
Recop
los Judgadores, e da el vno dellos la jura al 1. • y 2.
otro, diziendole que jure, e que el estara por Dar puede la jura en juyzio también el jí£ ^'
lo que jurare. E esta jura puede refusar aquel contendor como el Juez, según diximos de Recop."
a quien la dan, e tornarla (9) al que gela da. suso. Pero quando el contendor la diere, o Ley 14.
Mas aquel a quien la tornare, non la puede la recibiere (1), deue ser de edad de veynte jíj^ 2 ]
refusar (10) por esta razón. Ca despues que e cinco años (2) ; e que non sea loco , nin Recop.
turn in supplementum probationis , Bald, notabiliter 128. vol. 2. in fin. Et ubi verisimiliter possent haberi
in 1. 1. C. de fide instrum. Et nota, quôd etiam in ju- alise probationes, non defertur juramentum , ut tradit
dicio possessorio ex uno teste habet locum ista delatio Alex, consil. 109. ad fin. vol. 4- et in dicta 1. admonen-
juramenti: vide Decium consil. 25a. col. 1. Et nota, di , col. 12. ad fin. Et ista sic collecta non reperies ali-
quôd ad hoc , ut ex probatione semiplena deferatur ju- b i ; et add¿, quae habentur infra eod. 1. iovEt adde,
ramentum, debet esse non solum semiplena , sed et ve- quôd homini facili, et prqmpto ad jurandum, non de-
risimilis, secundum Bald, in 1. 1. C. qui, et adversas fertur juramentum in supplementum: vide Felini in cap.
quos ; et idem, si semiplena probatio per aliquam pne- j . col. 1. de q/fic. ord.
sumptionem eliditur , vide ibi : et ibidem , quód ubi (8) Deue el Judgador. Videtur ex hoc approbari
dolus objicitur, non habet locum ista delatio: et ubi opinio Abb. in cap. fin. ad fin. de jurejur. volentis judi-
quis yenit ad impugnationem sentential, non defertur cem, etiam parte non pétente, déferre deberé istud jura-
juramentum ex semiplena probatione, Bald, in 1. fin. mentum , contra Bart, qui voluit contrarium in 1. ad-
C. si minor se major, dixerit. Et quando aguntur pro- monendi 3 i . D. eod.
bationes ad seternara rei memoriam, non habet locum (9) E tornarla. Sed an possit etiam non referendo
delatio juramenti, Bald, in 1. cum te minorera , C, de recusare ? Die, quod sic , ut notât Bart, in 1. manifes-
probat. Et extende, ut in tantum deferatur juramentum ta: 38. D. de jurejur. et Abb. in cap. fin. eod. tit. ubi
habenti testem integrum pro se, quôd procedit, etiam- limitât, nisi à judice sit approbatum : vide i b i , et infrà
si pars adversa producat alium testera minus integrum, eodem 1. 8.
qui dicit contrarium: vide Abbatem in cap. in nostra, (10) Refusar. Concordat 1. genera/iter 1 a. §. sed
de testibus, col. 2. El petenti aliquem in servum, qui juramento, C. de rebus cred.
ab alio fuerat raanumissus , ' non defertur juramentum
in supplementum probationis., vide Bait, in L' 2. §. 1. LEX 111.
D. de aliénât, judie, mut. causafacta ; et hoc, quia con-
tends cum eo , qui est in possessione lihertatis. Et ubi Minor xxv. annis , aut fatuus , aut sub alterius po-
reqniritur probatio per apertissima documenta, non suf- testate, vei cura constitutus, non potest sine mandato
fieit unus testis cuín juramento , Joan. Andr. in cap. ejus, sub quo est, juramentum déferre. Et si contra
pia, de exception, lib. 6. Abb. in cap. 2. col. ilt.de or- factum est, sententia lata in ejus prasjudicium , non va-
din. cognit. Et in pœitis uon defertur juramentum in sup- let. Nee nocet patri, si filius super patris peculio défé-
plementum probationis, Bald, in 1. 1. col. 2. C. de his rât juramentum alteri ; nisi pater ei dedisset liberam ad-
qui pœn. nomine. Et propter testes singulares singula- ministrationem pecuiii in judicio , et extra. Sed sialicui
ritate obstiliva (quod est, quando unus débilitât dic- prsedietorum defertur, valet quod jurat ad commodum
tum alterius) non defeitui' juramentum in supplemen- sui, vel patris , seu domini, sicut si ipsemet jurasset.
tum probationis, Bald, in 1. de quibus, Col. 18. D. de Nee etiam valet juramentum déferre prodigus , cui ad-
legibus y et in 1.1. et ibi additionalor , col. penult. C. ministrate est interdicta. Hocdicit.
de test. Item, neque cum agilur de probanda inimici- (1) O la recibiere. Vide 1. 7. infrà eod.
tia .- vide addition. Bald, in 1. nosjeam-, C. de testament. (2) Feinte e cinco años. Nam si esset pupillus, non
Et quid , si actor plenè probavit, et reus semiplenè ? obstat sibi exceptio jurisjurandi replications ope, D.
Vide Specul. tit. de juram delat. vers, quid si actor , et eod. 1. jusjurandum quod ex conventione 17. §. pupil-
Abb. in cap. fin. de jurejur. et Bart, in 1. admonendi, lus , 1. 1. §. si pupillus, D. quar. rer. actio non dat. Si
D. eod. et Dec. consil. i 6 3 . ad fin. Alex, consil. i3/J. est adultus is qui délulit, et habet curatorem,' idem est,
vol. a. Et ubi dicitur, quad legitime.probet, non ha- 1. si curatorem 3. C. de in integr. rest, minor, si non
bet locum ista delatio: vide Alex, consil. 119. col. 3. habet, restituitur , causa cognita , 1. nam , etposlquam
vol. 2. et quo tempore debet jurari, vide Alex, consil. 9. D. eod. S. si minor: et vide Az.011. C. eod. in sum-
Tom. II. T
146 T e r c e r a Partida. Titulo X I .
desmemoriado, nin sieruo; e otrosí que bi- fuesse dada con otorgamiento de su Guar-
ua por si, e non en poder de su padre. E si dador (7).
non fuere atal, non puede el mismo, sin man- L E Y IV.
dado de aquel que lo ante tenia en su poder,
otorgar jura a su contendor. E si por auentu- Quando puede el Personero de alguno, dar
ra la diere, e fuere daño del* o de sus cosas, la jura en juyzio a su contendor.
non deue valer el juyzio, que fuere dado so-
brella. Pero si otro la diere a alguno dellos Tres casos señalados ( i ) s o n , en que el Leyet
(.3) en juyzio, e al que la dieren jurare sobre Personero de otri puede , según derecho, i. y 2.
algund pleyto, que se torne (4) a pro de su dar jura a su contendor en juyzio, porque se jjj^ *•
adre, o su señor, deue valer lo que jurare, destaje todo el pleyto. El primero es,: quan- Kecop."
E ien assi como si su padre, o su señor lo do en la carta de la personería le fuere otor-
ouiesse jurado. Otrosí dezimos, que si el pa- gado señaladamente -Ca), que; lo pueda fazer.
dre ouiesse dado apartadamente, en manera El segundo, quando ¿uesse dado, e otorga-
de pegujar, alguna de sus cosas, o alguna do, libre, e llenero (3) poder en la persone-
quantia de marauedis a su.fijo; que tal fijo ría, para poder fazer todas las cosas, que el
como este, maguer fuesse.de edad de vein- señor del pleyto podria fazer en aquella co-
te e cinco años, non. podría dar jura a su sa , sobfe que le fazia Personero. El tercero,
contendor, en razón de tales cosas como es- quando alguno fuesse Personero del pleyto,
tas, nin de otras que ouiesse ganadas con que íuesse de tal natura, que el pro , e el
aquel pegujar. E si la diesse, non deue valer (laño (4) que viniesse del, se tornasf-e al Per-
contra su padre. Fueras ende, si el padre le sonero mismo. E esto seria, quando algún
ouiesse otorgado libre (5), e general pode- orne que ouiesse de recebir debda de otri,
río, que fiziesse lo que quisiesse en juyzio, e diesse, o vendiesse a algún orne, todo el de-
fuera, de aquel pegujar: ca estonce bien lo po- recho que el auia contra su debdor, e lo
dría fazer. E aun dezimos, que si alguno fue- fiziesse su Personero, para poder mejor de-
re desgastador (6) de sus cosas, e las despendie- mandar esta debda, assi como a su cosa mis-
re en malos vsos , e el Judgadorle defendie- ma (5). Ca en tal caso como este, p en otro
re por esto, que las non enagenc, nin las semejante del, bien podria el Personero dar
malmeta; si después alguno mouiere pleyto la jura a su contendor en juyzio, e valdría.
sobre alguna délias, e el le diere la jura, non Mas en ninguna otra manera, fueras ende es-
vale: nin el que assi jurasse, non ganaría tas tres, dezimos, que si el Personero diere
por tal jura. Fueras ende, si aquella jura y tal jura, como sobredicho es, a su conten-
m a , colum. a. et in hoe ultimo, in adulto curatorero summa , C. eod. col. 2. et ex isto verbo, cum dicit, se-
«on habente, vide latè per Alex, in 1. jusjurandum, ñalados, potest dici, quôd non procedet dídum lia ¡di
quod ex conventione, §. i. D. de jurejur. in lectura antiqua, in 1. jusjurandum 17. §. procurator
(3) Dellos. Sed an deferatur infant!, vide Albe- 3. D. de jurejur. cum dixit, quod si procurator habet
ric. quôd sic, in 1. qui jurass. D. cod. dummodo fari mandatum ad recipiendum solutionem, potest déferre
possit, secundum Bart. ibi. Vide infra eod. 1. 7. juramentum , cum juramentum habeat instar solutio-
(4) Que se torne , etc. Concordat 1. servus 20. et 1. nis ; allegat 1. jusjurandum 17. et 1. servum, cum Gloss.
huic a i . et 1. quidam 22. et 1. si servus a 3. et 1. multo D. eod. Alex, tamen ibi tenet contratiura ex eo , quia
magis î 4 - et 1. sed, el si servus 2 5. de jurejur. et 1. mandatum recipiendi solutionem , inteiligitur de vera,
depositi 5. $. si filius 2. D. de peculio, ei ride iufià non de ficta , 1. non abstulit 4. C. de novat, I. si debita-
«od. !.. 7. re it x. juncta i. si rem 3 i . §. fin. D. de novat. et jura-
(5) Libre. Et sic reprobatur opinio Fulg. qui in filio mentum non habet vim solutionis quoad alias perso-
quoad peculium in juramenti delalione non exigebat libe- nas ; sed solum quoad deferentem , et juran tern , Glos.
rara peculii administrationem : cujus contrai ium tenet not. in 1. in duobus 28. §. à fidejussore 1. D. de jurej.
Alexand. in dicta 1. servus, qua; opinio est vera, ut (a) Señaladamente. Concordat 1. jusjurandum quod
Lie patet. ex conventione 17. §. fin. D. de jurejur.
(6) Desgastador. Concordat 1. tutor 35. $• pro- (3) Libre, e llenero. Concordat 1. procurator cut
digus 1. de jurejur. generaliter libera 58. D. de procurât, et intellige in
(7) De su Guardador. Nam tunc tenebit; sed po- causa dubia , non in liquida , ut in 1. prwses 1 a. C. de
tent restituí, sicut minor , Gloss, et Doctor, in 1. 2. C. transact.
de cur. furiosi, et Alexand. in dicto §. prodigus. (4) Pro, e el daño. Concordat dicta 1. jusjuran-
dum quod ex conventione 17. §. fin. D. de jurejur.
LB X IK (5) Assi como a su cosa misma. Quia qui facit ali-
Non potest procurator jut-amentum decisorinm ad. qnem proeuratorera in rem suam , videtur ei dare om-
Tersarlo déferre, nisi babeat spéciale mandatum , vet nimodain licentiam experiundi : ñeque amodó requiri-
genérale cum libera potentate ;. aut sit in rem suam tur alia licentia concessoris, nisi cum vellet reservaré
constitulus. Et juramentum extra hos casus delatum, sibi jus agendi de evictione contra ipsum ¡ Bald, per
non prodëst jurenti, nee domino nocet. Hoc dicit. text, i b i , in cap. 1. de controvers. inter vassal, et aliutn
(1) Tret casos señalados. Sequitur Azonem ia de benefic
De las Juras , etc. i47
dor, que non se pue Je aproueehar délia, Esso mismo dezimo^ que deue catar el Juez
aquel que la faze; nin empece al señor del en el apreciamiento del daño, que sufrió el
pleyto, cuyo Personero era a_|uel que dio la demandador, por razón del tuerto, o del en-
jura. gaño (3), que prouo que le fue fecho.JE quan-
L E Y V. do todas estas cosas ouiere catadas, deue el
Judgador asmar, e apreciar aquellas cosas,
Quien deue jurar en razón de apreciamiento o el daño que ouiesse venido a la parte, por
de la cosa, de daño, o de menoscabo alguna de las razones que de suso diximos,
que ouiesse rescebido. e poner cierta quantia (4), fasta quanto ju-
re. E la parte deue jurar, que por tanto non
Premia (i) de los Judgadores faze a los queria (5) auer menos aquella cosa que de-
jjtf {. ornes a las vegadas, que juren en los pley- mandaua; o que aprecia tanto el daño que
lib- 4-tos: porque de otra manera non se podria recibió, por razón de aquel tuerto, o de aquel
Recop. ijk r a r j a contienda que han entre si. E esto engaño, quanto el Judgador asmo. E demás
seria, quando el demandador ouiesse proua- dezimos, que a otro non deue ser dada esta
do su intención en el pleyto, en razón de la jara,si non al señor (6) mismo del pleyto(7).
cosa que denaandaua por suya, o d e tuerto, Empero si el pleyto fuere de huérfano, me-,
o de engaño
lga que ouiesse fecho; e fuesse con- nor de catorze años, bien la pueden dar a
tienda entre fas partes de la valia de aquella aquellos que los han en guarda (8). Mas
cosa , o del apreciamiento del daño , que ellos non son temidos de jurar por el pro
ouiesse reeebido en razón de tuerto, o del ageno, en la cosa qne non es en cierto. Mas
engaño, que auia prouado que le auia fecho. con todo esto, si tanto amaren la pro del
Ca ea tales casos como estos, e en todos los huérfano, que quieran fazer esta jura, es-
otros semejantes dellos, en que las leyes des- tonce bien lo pueden fazer, jurando por quan-
te nuestro libro dan poderio al Judgador, de to non querían aquellos huérfanos , auer me-
otorgar la jura en razón del apreciamiento, nos aquella cosa, fasta en la quantia que pu-
a la parte que ha prouado; dezimos que la siesse el Judgador, según diximos de suso,
deue dar en esta maneraX»)- Catando prime- E deue el Judgador librar el pleyto , por
ramente, que cosa es aquella que el deman- aquella jura que ellos dixeren. Pero si el
dador demanda , e que menoscabo recebia huérfano fuere mayor de catorze años, pue-
por que la non puede auer : ca podria ser, de fazer esta jura por si mismo. E como
que en mayor perdida se le tornaría aque- quier que en esta jura non deuen ser apre-
11a cosa, por non la auer, que non valdría, miados los Guardadores, por fazerla; empe-
si se vendiesse comunalmente entre los ornes, ro en todas las otras juras (9), que acaecie-
respiciunt voluntatem solam, sed credulitatem respi- todos los bienes : nam probatur , quód , etsi fecit in-
ciunt, vel etiam continent veritatem rei, bene tenentur ventarium, si tamen non posuit in eo omnia , qua;
tutores, et curatores, ut in 1. a. §. quod observan, C. erant minoris, adhuc juretur hï litem: quod procede-
de jurejur. propt. caluma, 1. properandum i 3 . §. i . C. r e t , si piobaretur, quód dolo non posuit, ut notât
de judie, el 1. penult. C. de rebus cred. 1. quotiens a i . §. Bart, in 1. i. §. item solent,D. de offic.prœfect. urb. ubi
in potestate 3. D. de noxalibus actionibus, et §. si tutor. et vide, quid si esset quid modicum, quod non pone-
retur : et adde Speculator, tit. de instrum. edition. §.
LEX VI. fin. col. a.
(4) Otras cosas. Adde 1, tutor 8. D. de in litem jur.
Si tutor, vel curator récusât reddere rationem, fi- (5) Por culpa. Hoc est spéciale in tutore, ut prop-
nita tutela , vel cura ; vel res tradere minori, aut inven- ter culpam juretur in litem , ut in 1. alio 4. C. de in la.
tarium non ostendat, jurabit adultus in litem , taxata jur. Gloss. C. eod. in rubric, et in I. in actionibus, in
per judicera certa quantitate: et jurat de affectione; verbo non ob culpam, D. eodem.
sed contra haeredes ejus non jurabit ; imo judex se in- (6) Por quanto non querria. Ex isto verbo, junctis
formabit de bonorum quantitate, et quaiitate, et de red- pracedentibus, patet, quód etiarn quando juratur in
ditibus eorum, et secundum hoe condemnabit haeredes. litem contra tutorem ob culpam, juratur in litem secun-
Et si de hoc nequibit informari, aestimabit quantum va- dum interesse singulare, et affectionis , et non necessi-
leant bona communi aestimatione, et usque ad hanc t a t e ad intéresse commune : quód est contra opin.
sestimationem condemnabit; nisi ob hseredum dolum, Azon. de qua in Glos. in I. alio, C. de in lit. jur. ubi
Tel culpam , quia tunc idem est, quod in tutore , vel Salicet. dicit, quod contra Azon. facit: quia ex quo per-
curatore. Hoc dicit. mittitur j u r a r i , ob culpam, per consequens permitti-
( i ) Cuenta verdadera. Hic habes text, per Gloss. tur jurare, sicut in dolo: quod approbatur hie.
in 1. i . §. officio, D. de tut. et ration, distrahend. quam (7) Diximos. Supra 1. próxima.
dicit singularem Angel, in §. fin. Institut, de Afilian, tut. (8) Herederos. Concordat 1. fin. C. de in litem jur.
quod contra tutorem non reddentem rationem , juratur et 1. is qui a. et limita, nisi lis esset conlestata cum de-
in litem, si rationes non reddat, vel reliqua non res- functo, ut in 1. penul. C. eod. et nota bene practicam
tituât: iinô, quód et fortius est, punitur de falso trtor, hujus legis.
qui rationes non reddit, 1. i . §. tutores 9. et ibi Bart. (9) Por culpa dellos. An intelligatur de culpa lata
D. ad leg. Corn, de falsis. tantùm, ut in 1. is qui a. ubi Glos. C. de in lit. jur. vi-
(2) Entregar sus cartas. Adde 1. primam, et 1. alio detur , quód sic. Sed ista lex urget in contrarium , cum
4. C. de in litem jur. dicat: hoc fieri in hserede tutoris culposo, sicut et in
(.3) Todos los bienes. Concordat 1. tutor qui reper- ipso tutore , si viveret ; contra quern juraretur non so-
torium 7. in princip. D. de administrât, tutor, et pon- lum ob latam, sed ob levem culpam, ut in 1. alio 4. C.
dera istud verbum hic positum , en que fueren escritos eod, et suprà in ista 1. ubi dixi.
De las Juras, etc. 149
ce bien puede el Judgador fazer jurar a los jurasse mentira, non vale porende menos,
demandadores, en aquella misma manera que nin le pueden dar por ello pena de perjuro.
jurarían contra el Guardador, si fuesse bino, Ca todo orne puede sospechar, que estos áta-
e ouiesse fecho en los bienes del huérfano tal les non dizen a sabiendas (Z¡) mentira, nin
engaño, o tal menoscabo como este. E deue- se mueuen falsamente; mas por mengua de
se librar el pleyto por tal jura como esta, en seso, o por gran simpleza que es en ellos, o
la manera que de suso diximos en el comien- porque non son de edad, juran, e dizen a
ço desta ley. las vegadas, cosas que non deuian.E poren-
de el daño que recibiessen aquellos, que a
LEY VIL átales como estos diessen la jura, deuenlo
sufrir, porque les vino por su culpa.
Quien puede recebir la Jura.
LEY VIII.
Como quier que de suso diximos (i), que
\^ 2¿ el que n o n e s de edad, o esta en poder age- Quando se puede arrepentí/- aquel a quien
lib. 4. no , o es sieruo, o loco, o desmemoriado, o dan la Jura.
Recop. d €S g as tador de sus bienes, non puede dar,
nin otorgar en juyzio a su contendor, jura Avienense a las vegadas las partes en juy-
por que se le destaje el pleyto ; con todo es- zio, que se libre la contienda, que es éntre-
so dezimos, que si alguno de sus contendo- nos, por jura. E despues acaesce, que la par-
res le diere jura alguna destas sobredichas, e te que combida con ella a la otra, se arrepien-
el jurare cosa que se torne en su pro (2), que te. E en tal caso como este dezimos, que la
tal jora como esta, quier sea verdadera, o parte que combidare con la jura a la otra, que
non, deue ser guardada contra aquel que se se puede arrepentir (1), si quisiere, ante que
tuno por pagado con ella, quando gela daua. la faga su contendor, a quien combido con
E aun dezimos, que si aquel que fizo la jura, ella. E desque vna vez se arrepintiere, non
era menor de catorze años (3), o desmemo- gela puede después dar. Otrosi dezimos , que
riado, o loco; que maguer manifiestamente aquel que es combidado de su contendor con
quôd requireretur causa, sola causa? allegatio, absque opin, Paul, et Alexand. tenet Franc, de Aret. in cap. 2.
eo (¡uôd probetur: et cura nostra lex loquatur indistinc- de probation, et Jason, in dicta 1, manifestas, et satis
te, sequens Azon. in summa , C. eod. col. 4- forte di- rnihi placet.
cendum est, quôd sive sit acceptata, sive non, possit re- (5) En aquella manera. Concordat 1. 5. §. fin. cum
vocan liberé delatio per deferentem , antcquàm juretur, duabus sequent. D. eodem , et 1. qui per salutem 33.
ut ista lex vult, concedens potestatera pœnitendi. "Vide (6) Crede mini. Verba fuerunt Azon. in summa , C.
Alberic, in 1. remiuil, D. eodem. eod. col. 5. et Gloss, in 1. qui sub conditione , in prin-
(•2) Tornar al otro. Concordat 1, -delata g. C. eod. cip. in verbo ad superstitionem, D.de condit. instit.
et D. eod. 1. manifestas 38. (7) La quitare. Concordat 1. non erit 5. §. fin. cum
(3) Aquella misma manera. Vide 1. jusjurandum, 1. seq. D. eod. et C. eod. 1. actori 8.
et ad pecunias "h l\, §. non semper 8. D. eodem. (8) Non la recibió. Concordat 1. remittit 6. D. eod.
(/,) Que la ouiesse recebido. Approbat opin. Gloss, Et nota bene islam legem , quam Alberic. ibi inducit
in 1. manifesta; 3 S. D. eod. ubi vide Bart. Et intelligendo post Matesilan. ad quaestionem , si ego dico, quôd ven-
sic, quôd , nisi suscipiat juramenti delationem is, cui do tibi rem pro decern , si tibi placet, quôd debes sta-
est delatum, non compellatur jurare, nec procédât dic- tim acceptée; ita quôd si non statim , sed die sequenti
ta 1. manifesta; ; non esset dnbia quaestio illa difficilis, dicas tibi placeré, non tibi prodesset : et ita vidi pro-
an quando actor nihil probavit, possit reo déferre ju- nuntiari in simili quaestione, in qua postsimilem obla-
raraentum: nam si suscepit, teneretnr; si vero non sus- tionem elapsi erant multi dies : et vide 1. quod si nolit
ccpit, non teneretur, nec haberet locum dicta lex : quia 3 1. $•- si quid ita ni. D. de œdditio edicto , et pondera
tunc lex ista potest limitan, et intelligi, nisi judex ap- verbum hujus legis ibi a la sazon. Et non poterit dici,
probet delationem juramenti, ut dixit Bartol. in dicta quôd tali casu possit purgari mora , quia in actione
1. manifestée , et probatur in 1. generaliter i a . §. sed ju- quaerenda, post témpora prostituta non liabet locura
ramento, C. eod. et dixi suprà eod. 1. %. Procederet ad- purgatio morse, 1. Thais 4 1. §. intra i a . D. de fidei-
huc dicta quaestio, judice approbante delationem: et com. libert.
tu ne maximum est dubium , an ex quo actor nihil pro- LEX IX.
babit, possit reus, cui defertur , compelli jurare, vel Deferens alteri juramentum , debet probare rem, de
solvere, vel referre: in qua qusestione Specul. tit. de ju- qua contenditur, ad se pertinere, vel jus ad earn habe-
ramenti delatione, %. i . vers, si autein , tenet, quôd non re. Curator tamen , vel tutor, seu majordomus, vel syn-
cogatur jurare, nec procédât dicta 1. manifesta;, per 1. dicus, seu procurator civitatis, vel loci, vel hospitalis,
qui acensare 4. C. de edend. et per text, in cap. fin. vers. qui aliter non potest probare intentionem domini, nisi
sane, de jurejur. cum quo transit ibi Joann. And. in ad- per juramentum ; potest juramentum alteri parti défer-
dition. Alexand. tamen post Paul, de Cast, in dicta 1. re. Hoc dicit.
manifestée tenet contrarium ex eo , quia adhuc militât (1) Pro la jura , etc. Concordat 1. nam postquam 9.
ratio dictas 1. manifesta;; de quo vide quoddam elegans §. fin. cum 1. sequent. D. de jurejur. et vide Azon. C,
consilium Socin. a, volum. consil. 184. per to turn : et eod. in summa, col. a. vers, pertinere.
De las Juras, etc. I5I
dor (a) de algurçd huérfano, o Personero, o que pertenecen comunalmente a todos los L
Mayordomo de Concejo (3), o de Villa, o de de aquel Lugar; assi como dehesas, o pra- i. y 2!
Hospital; e ouiesse contienda en juyzio en dos (1) , 0 exidos, o otras cosas semejantes'i1- 7.
razón de algunas cosas, de aquellas que tu- destas. E podria ser dubda, si alguno de los ^ ' £•
uiesse en guarda; e non pudiesse (4) auer del Pueblo ,mouiesse demanda sobre alguna
prueua de testigos, o de carta, con que se destas cosas, si seipodria tal contienda como
pudiesse ayudar, e fuesse el pleyto dubdo- esta librar por jura. E dezimos, que si la jura
so (5); en tal caso como este bien puede el es dada a buena fe sin mal engaño, „e non
Guardador, o alguno de los otros sobredichos, por gracia, non podiendo auer otra prueua
dar jura a su contendor en juyzio, e valdrá que aueriguasse aquel pleito, que.lo podria
lo que jurare: ca de otra manera non la po- bien fazer (a). Otrosí dezimos, que en todo
dría fazer. pleyto criminal, que non puede ser prouâdo
L E Y X. por otorgamiento de las partes, ni por testi-
Como los pleytos que pertenecen a algund gos, que puede el vn contendor dar la jura
lugar, se pueden librar por Jura : e otrosí los al otro, si se auinieren (3) en ella. E aun de-
pleytos de Justicia, e de casamiento. zimos, que el pleyto criminal (4), que non se
Villas, o I ueblos han a las vegadas cosas, pudiesse aueriguar, si non por grandes seña-
(a) Guardador. Concordat 1. tutor 3 5 . in princ. D. prsejudiearet. Haec lex non aperit, an aliis hoc prsejudi-
eod. cet, licet in hoc exemplo,quod ponit, videtur velle, quôd,
(3) Mayordomo de Concejo. Nota ad ea , quae dixi quando fuit factum bona fide, aliis prsejudicet; alias es-
supra tit. 4-1. 29. «ad. Part. set de indubio ista lex : et Jason, in dicto %. in popula'
(4) E non pudiesse. Quid si postea superveniant ribus, col. 3. reprobat dictam concordiam Alberici, et
pr obationes, vel earum notitia ? Vide Alexand. post Paul, Alexand. et indistincte vult, quôd in tali facto habente
de Cast, in dicta 1. tutor, in princ. causam permanentem, non prsejudicet aliis, sivejuretur
(5) Pleyto dubdoso. Àddc 1. presses i a . C. de tran- super jure, vel super facto. Cogita , quia passus est du-
sact, et Azon, C. eod. in sumtna, col. 2. bius; et milii placet opinio Guido, et Alberici, etAle-
xand. maxime attenta dispositione hujus legis.
LEX X. (a) Bien fazer. Videbatur dicendum contrarium:
Juramentum ab uno de universitate villse, vel loci, cùm iste non habeat ad hoc spéciale mandatum, neque
delatum in defectum probationis bona fide, et sine frau- liberum: imô nec sit procurator, ut habetur supra eod
de super re universitatis, tenet. Item si in lite crimina- 1. 3. et 1. jusjurandum, quod ex conventions 17. §. fin.
li nulla sit probatio per testes, nee per confessionem, D. eod. Alberic. in 1. eurn qui 3o. §. in popularibus 3. D.
potest unus alterijuramentum voluntarium déferre: nec eod. solvit, quôd hic sit procurator in rem s nam : alle-
etiarn per urgentia signa, seu suspiciones, debet judex gatl. Lege agraria, D. de term. moto. Paul, de Castro
in criminal!, saeramenfum actori déferre; sed debet reum dicit, quôd qiiilibet de populo in actione populari een-
absolvere. Si tamen suspectus de crimine est homo ma- setur procurator reipublicae, habens legitimam adminis-
lae famae, seu vilis, per talia indicia , vel per dictum u- trationem. Et an idem sit in sententia lata, cum petit ali-
nius testis bonae famae, potest torqueri ; in tali casu po- quis de populo, GIos. in dicto §. in popularibus, secun-
test judex accusatori jusjurandum déferre, si fuerit bo- dum unumintellectum tenet quôd non: sed communiter
rne famœ, et ad sanguinis poenam non procedatur. Po- Doctor, ibi ten en t contrarium per text, ibi, et. per 1. 3.
test etiam deferri juramentum super matrimonio, vel si §. si tamen, D de lib. nom. exhïb. Vide 1. ao. tit. 22.
vendicetur raonachus, vel religiosus per suum superio- ead. Part. In pseto verô, et transactione magis commu-
rem. Item defertur super intellectu legis , statuti, vel fo- niter tenetur opin. Glos ibi, ut non praejudicet aliis , ut
ri alicujus civitatis, vel loci. Omnia ista per juramentum ibi per Alexand.
possunt expediri. Hoc dicit. (3) Si se auinieren. Sequitur opin. Azon. C. eod. in
( 1 ) Assi como dehesas, opiados. Nota valdè, quôd smnma, col. 3. et Glos. in 1. 3. super verbo agatur, D.
super pascuis publieis competit actio cuilibet de populo: eod. ubi latè vide per Bart, et Alexand. et limita hoc de
facit 1. Lege agraria 3. D. de termino moto: et super ta- juramento voluntario in criminibus, in quibus licitum
libus pascuis potest deferri juramentum per agentem est transigere ; ut tune obstet deferenti, non alii accusa-
de populo: ex quo videtur, quôd etiam super eo,quod re volenti, neque judici: si tamen esset in criminibus,
habet causam permanentem, et tractum de futuro, po- in quibus non licet transigere; tune neque ipsi, qui de-
test in actione populari deferri juramentum. Sed an prae- tulit, obstabit secundum Alexand. quem vide in dieta 1.
judicabit aliis, ita quôd non possent alii agere post de- 3. col.'penult. et hoc quando accusator defert reo. Sed
lationem, vel sententiam? Bartol. et communiter Docto- quid è contra, si reus defert accusatori ? Die quôd tune
res, in 1. eurn quiio. §. inpopularibus 3. D.eodem, te- habebit vim confessionis extrajudicialis; vide ibi, et
nent contra Gloss, ibi, quôdjiou noceat aliis. Alberic. adde Jas. ibi, col. penult.
tamenibi post Guido, et Fíilgosus, etAlexand. limitant (4) Criminal. Videas Félin, in cap. veñiens, el 1,
hoc, quando juraretur super jure, veluti, quia dejure num. 4- de test, et vide in materia not. per Alexandr.
tenet: nam tunc tale juramentum, et ëtiam sententia no- cons. 66. vol. i . ubi quid in reo in criminali semiplena
ceat aliis ; secùs, si j uraretur super facto, ut est in quaes- probante : et quid in juramento judiciali, quod defertur
tione Gloss, de appenso in via publica. Imo!. et Angel. à parte parti in judicio ; vide Alexand, in 1. 3. in prin-
et Paul, de Castro ibi volunt indifferenter, quôd in actio- cipio , column, penult. D. eod. ubi et Jas. quem vide co-
ne populan alios tangente pro intéresse etiam suo, non lumn, penult.
15a Tercera Partida. Titulo XI.
les, o por vn testigo, non deueel Judgador(5) L E Y XL
dar la jura al contendor que dio la prueua;
assi como de suso diximos, que la puede Que cosas deue calar el que jura.
dar, e otorgar en algunos otros pleytos, que
non son criminales. Antedeue dar .por quito al Mucho deue catar aquel que jura, que non
accusado, pues que acabada prueua non fa- diga cosa p o r q u e aya de caer en perjurio. Ca Leyes
i- y 2.
lla contra el. Fueras ende', si fuesse orne vil (6), si la jura que tomaren del, es para dezir ver- tit. 7
o de mala fama, o sospechoso, que por taies dad ciertamente, assi como es aquella por que lib. 4.
señales, o vna prueua, que fuesse sin sospe- se destaja el pleyto (1), de que fablamos en Ley Reeop.
II,
cha, que testiguasse contra el, deue ser me- las leyes deste titulo, e otrosi la jura que to^ tit. 1.
tido en tormento. Ca estonce bien puede el man de los testigos, deue estonce dezir lo que lib. 4.
Judgador, otorgar la jura, a aquel qué fizo sabe de cierto: o si por auentura non se acuer- Re cop.
la accusacion, si fuere orne de buena fama, e da dello, de manera que la pueda dezir cier-
es pleyto, en que non aya justicia de sangre. tamente; estonce, o deue tomar plazo (2) en
Otrosí dezimos, que si es contienda en juyzio que se pueda remembrar del fecho, o dezir
entre algunos ornes en'razón de casamiento; que non sabe ende cierto la verdad. Mas si la
o si Abad, o Prior de algún Conuento, o jura fuere de tal natura, que el orne que la ha
Maestre de alguna Orden, demandasse a otro, de fazer, sea temido a lo menos de dezir, lo
que era su Monje, o su Frayle, o su Conver- que cree de aquel fecho sobre que jura, as-
so; qute bien se pueden tales pleytos como es- si como es la jura de la Mancuadra, de que
tos ; e otros semejantes dellos, acabar por ju- fablamos de suso ; estonce abonda que diga,
ra , áiimiendose (7) las partes sobrello. E es- que cree (3), o que non cree, el fecho sobre
so mismo dezimos, si fuesse la contienda so- que le preguntan. E valdrá lo que dize por
bre fecho (8), como si dixessen a alguno, que creencia (4), bien assi como si lo dixesse por
jurasse que fiziera tal cosa, o que non la fi- cierto. Pero ante que esto diga, deue asmar
ziera, o si la dio, o non. E si fuere contienda en su coraçon, si cree sin dubda , que sea as-
sobre fuero, o sobre costumbre (9) de algund si, como el responde por su jura. Ca si por a-
lugar, sobre el verdadero entendimiento del üentura alguna dubda ouiesse en su creencia,
fuero. Ga tales pleytos como estos bien se deue tomar plazo (5), ante que responda a la
pueden por jura librar, en la manera que los pregunta que le fazen para acordarse a res-
otros. ponder en cierto sobre ella. E si fuesse otra
(5) Non deue el Judgador. Sequitür eamdem opio. pus ad deliberandum. Nee debet in vanum, sed ex justa
Azo. et Gloss. causa jurai e. Item jurans in Principis, vel Patria; dede-
(6)' Si fuesse orne vil. Pulchra limitado: et appro- cus, seu contra salutem animas suae, non tenetur ad j u r
batur illa 'opinio, de qua per Ludov. Rom. in 1. admo- ramenti sui obser\antiam; licet debeát de tali temeiita-
ncndi 3 i. D. de jurejur. refert Alexand. in l. 3. in princ. te puniri. Hoc dicit.
col. 3. D. eod. et vide Alexand. eonsil. 66. vol. i. col. (1) Se destaja el pleyto. Nam est jurandum de ve-
2. et Jas.iti dicta 1. 3; in prineip. column, penult. ritate, rem sic esse, vel non esse, et non suffîceret
(7) áuiniendose. Et »¡c loquitur in juramento vo- de credulitate : vide Gloss, in 1. jusjurandum et ad pe-
luntario, vel judiciali, quod defertur à parte parti. Et li- cunias 34- in princ. D. dejurejur.
mita hi causa matrimoniáli, quando reus defert actori, (2) Deúe lomar plazo. Concordat dicta 1. jusjuran-
qui stat pro matrimonio; secùs si deferalur non stanti dum 34. in princ. cum Gloss, quanfùm ad juraraentum,
pro matrimonio , secundum Bart, post Jac. But. in diet. delatura. Et lene menti islam legem, quatenus disponit,
1. 3. in prine. D. isto tit. cujus opinio cornmuniter ap- ut testis possit petere dilationem ad deliberandum: nam
probatur, secundum Alexand. ibi. In juramento tamen Bald, in rubric. D. eod. dicit, sibi non ocurrere legem,
neeessario die, quôd non potest deferri per judicem in quae hoc dicat: tenet lamen ipse, quód possit ; et add«
supplementum probationis , secundum Glos. in cap.mu- Bart, in 1. eos, D. ad L, Cornel, de fais. fin. col. versic.
lieri , dejurejur. nisi ex aliquibus cireumstantiis aliter quœro pro declaratione.
jiidici videatur; ut tunc possit deferri actori stanti pro (3) Abonda que diga, que cree. Adde cap.prœsen-
matrimonio , secundum Joann. And. et Abb. ibi: sequi- iium , de testib. lib. 6. et 1. 1. tit. 4. lib. 3. Ordin. Reg.
tnr Alexand. in dicta 1. 3. ad fin. princ. Et ita similiter Contrarium tamen hodie disponitur per 1. de Madrid,
limita in causa monachationis , secundum Alexand. ibi. cap. 12. ubi habetur, quod non debet responderé per
(8) Sobre fecho. Sequitür Azo. ubi suprà, col. 4- verbum ( credo vel non credo) sed simplicité* negando,
(9) Sobre costumbre. Sequitür Azo. ubi supra , col. vel coníitendo: vide ibi.
/,. et intellige quando juratur ex conventione partium, (4) Por creencia. Adde dictain 1. Ordinamenti, et
ut et ista lexdicit: namin jnramento neeessario non pro- Gloss, in cap. ex ¡uteris, de jurejur. quam pro notabi-
eederet, ut dixi suprà eod. 1. 2. in gloss, magna, post li allegat Abb. in cap. 1. de lit. com. in fin. penult, col.
Bald, in 1. de quibus, col. 18. D. de legib. et adde Bald, in 1. fin. C. arbitr. lutel. ct in 1. 1. in fin.
C. défais, caus. adject, leg. et quod dicit Bart, in 1. 1.
LE X XL col. a. D. de vulg. et pupil.
(5) Deue tomarplazo. Approbat opin. Gloss, in I. 2.
Cavere debet pars, vel testis, ne falsum juret etiam §. quod observari, C. de jurejur. propt. cal. dan. et idem
in juramento credulitatis : et si est dubius, detur ei teta- tenet Bart, indicia 1. jusjurandum, ubi et Alberic.dicit,
De las J u r a s , etc. i53
Jura atal, en-que aquel que la deue fazer, pue- Rey, o del Judgador, o por razón de guar-
da apreciar la cosa, e el menoscabo que ouies- dar alguna postura (11), o auenencia, o pley-
se resçebido por ella, porque non gela qui- t o , que sea de tal natura, que non se tomas-
siesse (6) entregar su contendor, o gela ouies- se en deshonrra, nin en daño del Rey (12),
se maliciosamente traspuesta, o por razón de nin del Reyno, nin de su alma (i3), de aquel
tuerto (7), o de engaño; estonce deue asmar que lo fiziesse. E maguer alguno fuesse de tan
el menoscabo (8), o el daño que rescibe por- mal entendimiento, que esta jura fiziesse,
ende, derechamente,e sin malacobdicia (9). non es tenudo, segund Dios, nin según el
E catando la jura en alguna destas tres mane- mundo (i4)> de guardarla (i5); como quier
ras de juras, e guardando lo que aqui dezi- quedeua ser escarmentado (16), aquel que se
mos , non podria ligeramente caer en perju- atreuio a fazerla.
ro. Otrosí dezimos, que non deue orne jurar LEY XII. jueyes
por antojamiento (10), nin por liuiandad, si J
non por alguna guisada razón, porque lo o- Que pro viene de la Jura. ti't 7'
uiesse de fazer ; assi como por mandado del Los Sabios (1) antiguos dixeron, e aun Recop.*
quôd ita vidit in judiciis practican ; quarnvis referat Ja- juramentum est indifferens; tamen ex aceidenti resulta-
cob. But. tenere contrarium : et contrarium etiam te- ret delictum, ut in eo qui jurat obedire rectori ; vel
net Glos. in cap. cùm causant, de jurant, calumn. et ibi quando juramentum excludit ppus pietatis ; vel quan-
Bald, quod hodie in parte respondente positionibus ap- do est contra bonum publicum , vel sapit monopoliumj
probatur per novam 1. de Madrid, cap. 12. ubi expres- vel cum excludit id , quod est de genere bonorum ; vel
se habetur, quôd non debet dari p a r t i , respondenti po- quando est indifferens, quia jjon meritorium, nec de-
sitionibus , terminus ad deliberandum. Quôd forte lirai- meritorium ; tamen ex casu efficiatur demerilorium , et
tandum est, nisi factum sit antiquum, vel intricatum, induceret saltern veníale peccatum , ut si juro non loqui
secundum Baldum in L magnam , C. de cóntrah. et com- tecum, vel juravi tenere firedéntiam, et redundaret ad
mit, stip. et hoc casii etiam procederet ista lex Partita- malum publicum, ut notât Bald, quem vide, in 1. si ad
rum : et etiam quando sumus in juramento voluntario excludendam, C. de reb. cred. Et adde , quôd juramen-
jffdíciali, vel necessario, de quo etiam loquitur ista tum vergens in malum exitum, etiamsi tantùm pecca-
lex ; ut tali casu etiam in facto non antiquo , vel non tum veniale contineat, non est servandùm , Bald, in §.
ita intricate, posset petere terminum ad deliberandum. Item sacramenta, in fine, de pace juram. firm, vide Glos.
(6) Porque non gela quisiesse. Ut in I. qui resti- in cap. xi aliquid, 22. quœst. 4.
tuere 68. D. de rei vindic. et in 1. in actionibus 5, D, de (14). ¡ ; iVïra segunel mundo. Si tamen dubitatur, an
in litem jur. Et an in contractibus innominatis juretur juramentum sit licitum, vel illicitum; non potest Prin-
in litem , vide Gloss, in 1. naturalis, §. sed si fació , D. ceps sascularis cognoscere, sed adPapam pertinet cogni-
de prœscript. verb. Et an, cum agitur officio judicis, tio, ut in cap. venerabilem 34- de election, et ibi Abb,
juretur in litem; vide Gloss, et ibi Paul, in 1. narum, D. col. 4, quem vide, an Episcopus possit de hoc interpre-
siservitus vindic. tan : et an Imperator dispenset super juramento, vide
(7) Por razón de tuerto. Adde 1. 2. et quae ibi di- Alex. cons. 38. col. 4. vol. 3.
x i , et 1. 5. suprà eod. ( i 5 ) De guardarla. Imô propria auctoritate potest
(8) Deue asmar el menoscabo. Et ad quod tempus de- contravenire, quando juramentum est illicitum , ut in.
bet referri circa aestimationem,tàm in juramento in litem, cap. in malis ÎS. et quasi per tot. 22. quaest. 4. si vero
quod est affectionis, quàm quod est veritatis ; vide Bar- dubitatur , an sit licitum, vel n e , recurrendum est ad
tolum in 1. 3. §. in hac , col. 3. D. commod. superiorem, ut in cap. venerabilem 34. de election, ubi
(a) Derechamente, e sin mala cobdicia. In actio- etiam Innocentius dixit, quôd si juramentum potest ser-
nibus tamen bonse fidei,et in arbitrariis juratur in li- vari sine interitu salutis aeternae, licèt sit temerarium,
tem juramento, quod est affectionis, ut in dicta 1. in et perniciosum exemplo, debet tamen superior priùs a-
actionibus, et suprà eod. 1. 6. et 1. 3. diri, argumento cap. cum quidam 12. de jurejur. si au-
(10) Por antojamiento. Debet namque juramentum tem est temerarium, non autem exemplo perniciosum,
habere tres comités, veritatem , discretionem, et justi- debet servari, argumento cap. debitores 6. de jurejur.
tiam,cap.2, 2a. quaest. secunda, cap. innocens^ aa.quasst. Et subjicit notabile verbum , quôd necdum in temera-
quarta , et adde cap. unusquisque 8. ead. caus. et quaest. riis juramentis, sed etiam in licitis, et honestis, potest
(11) Alguna postura. Ex' hoc fundatur decisio Prag- quis venire contra, instante necessitate, vel magna u -
mática» de Talavera, permittentis tabellionibus appone- tilitate spirituali: et idem tenet ibi Card, et Abbas, col. fin.
re juramenta in scripturis. super pactis , et conventioni- (16) Deua ser escarmentado. Vide cap. cùm quidam
bus, non obstante. L. Ordinamenti. 12. et cap. sicut, de jurejur.
(12) Del Rey. Vide cap. petitio 3 1 . et cap. venien- LEX XII.
tes 19. de jure jur. Juramentum praestitum cum adversarii volúntate,
( i 3 ) Nin de su alrna. Sex modis dicitur illicitum vel ex judicis delatione , in tantum nocet juranti, quôd
juramentum, ut notât Gloss. 22. quaestione 4. in sum- si juret dotem sibi promissam, aut se aliquid émisse,
ma : et vide ibi per totunv, signanter in cap. in mails vel pignori dédisse, creditur ïllud, super quo juravit,
promissis 5. et cap. si ad peccatum 20. et ubieumque quemadnsodum si probasset. Hinc est, quôd, soluto ma-
pejus est juramentum servare, quàm non servare , quia trimonio, restituetur mulieri ,-vel ejushaeredi dos. Item
vergit in deteriorem exitum , non valet, quod contingit solvet jurans emptionis prsetium , nisi hoc solvisse jura-
»ex modis : ut quia juramentum est in se malum natura- vit. Hoc dicit.
liter, ut si quis jurat committere homieidium; vel quia (1) Los sabios. Vide 1. i . D , de jurejur.
Tom. II. V
154 Tercera Partida. Titulo XL
Ley 14. acuerdase con ellos el Apóstol Sant Pablo (2), de otra cosa qualqüier ; si el demandador ju-
tit. 8. q U e a las vegadas la jura es acabamiento, e fin ro con plazer del demandado, o con otorga-
¿ecop! de ^ as contiendas , que nacen entre los ornes» miento del Juez, qué aquella cosa que de-
E por ende, si alguna de las partes jurare con mandaua, era suya, tenudo es el demandado,
plazer de su contendor, o con otorgamiento de entregarle aquella cosa. Otrosí dezimos,
del Juez , que el auia del comprada (3) al- que si despues que fuere entregado, perdió
guna cosa por cierta quantia de marauedis, la tenencia de aquella cosa -, que la puede de-
tenudo es el otro dé entregarle de aquella co- mandar como por suya (2), a quien quier que
sa, bien assi como si ouiesse prouado que ge- falle tenedor della. E esto puede fazer -, por ra-
la auia vendida. E otrosí la otra parte (4) pue- zón de la jura: que fizo, e de la tenencia que
de pedir a el el precio de aquella cosa, por gano por ella. Fueras ehde> si viniesSe aque-
aquella misma jura. Fueras ende, si su con- lla cosa en poder de otro alguno, que razo-
tendor ouiesse jurado, que auia comprado nasse, e mostrasse, que era verdaderamente
del aquella cosa, e pagado el precio delia. Es- suya (3). Ca estonce aquella j u r a , que este o-
so mismo seria, si jurasse, quel diera en pe- úiesse fechó con voluntad de otri, non em-
ños (5) alguna cosa a su contendor por cier- pecerla al verdadero señor della ; pues que el,
ta quantia (6) de marauedis que le presta- nin su Persónero, non se acertaron a otor-
ra (7). Ga después desta jura tenudo seria sti garla. Empero si aquel a quien es dada la ju-
contendor , de entregarle de aquella cosa, ra, tenia la cosa sobre que gela dieron, e ju-
que juro que el auia empeñada. E otrosí ro que non era suya (4) de aquel que la de-
es tenudo de pagarle aquella quantia de ma- mandaua, puédese defender por razón de la
rauedis , que juro que recibió emprestados jura contra e l , quando quier que gela deman-
sobrellá. Otrosí dezimos , que si jurare que de. Mas si perdiere la tenencia della en algu-
le prometieron de dar alguna heredad , o na guisa, este que assi juro, non ha demandan-
otra cosa en casamiento (8) con su muger,
ca,ninguna por razón de tal jura, contra otro
que la puede demandar, e que le deue ser
qualqüier a quien la falle; maguer sea tene-
entregada ; bien asi como si ouiesse proua-
dor della, aquel por cuya voluntad fizo esta
d o , que por aquella razón le fuera prome-
tida. E después que fuere entregado , si el jura. Mas si por auentura, aquel que era te-
casamiento se partiere por muerte, o en su nedor de la cosa, jurare que es suya, e esta
vida por alguna razón, tenudo es de fazer jura fizo con plazer de su contendor, que ge-
derecho, o de entregar aquella dote asu mu- la demandaua; en tal caso como este dezimos,
ger, o a los herederos della por aquella mis- que el que fizóla jura, se puede amparar con
ma razón que juro, que gela dieran. ella de aquel que gela otorgo, e contra sus
herederos, quando quier que después gela
demandassen. E aun dezimos, que si perdie-
LEY XIII. re la tenencia de aquella Cosa, sobre que assi
juro, que la puede demandar, a quien quier
Que pro nasce a aquel quejara en razón de que la falle, en aquella misma manera que
la cosa que es suya. de suso diximos del demandador.
(6) Por esta Jura. Concordat 1. si juravero 14. D. verô non: undè liberatus ex jurameuto, si solvat, re-
de jure patronatos. petit per condictionem indebiti ; sed liberatus per sen-
(7) Heredar sus bienes. Et est ratio, quia per pac- tentiam , non. Hoc dicit.
tum non potest dari successio, et auferri libera testa- (i) Jurasse. Concordat authent. sacramenta pube-
menti factiOjUt in 1, hcereditas 5. C. de pact, conven, et rum, C. si advers. vend, et 1. 6. tit. fin. Part. 6.
in 1. siipulatio hoc modo concepta 61. D. de verbor. (2) Fecha a daño, o a menoscabo. Et sic juramen-
tum tollit beneficium œtatis, et reetitutionis in inte-
oblig. -vide Bart, in 1. eum qui 3o. §. si libertus, D. de ju-
rejur. grum; non alios delectus , propter quos de jure commi-
(8) Por cartas. Et sic non per testes : et sic vide- ni posset convenire, ut voluit Gloss, in dicta auth. sa-
tur decidí qnastio , quam ponit Alberic. in dicta 1. cramenta puberum, et Gloss, notab. in cap. penult, in
admonendi, col. penult, licet Bartol. ibi in fin. tenet, gloss, fin. ad fin. de empt. et vend, et ibi Abb. nisi es-
quód etiara admittantur testes, quando cessaret timor sent verba juramenti prasgnantia : ut quia promittit non
subornationis; et adde 1. a5. infra eod,. contravenire ratione minoris setatis, vel quacumque
(9) Falladas de nueuo. Adde 1. admonendi 3 i . D. alia causa, ut notât Bartol. in 1. 2. col. 3. C. de rcs-
eod. et inteliige in juramento necessario, ut ibi habe- cin. vend, vide Alexand. consil. 27. 1. vol. consil. col.
tur, et adde 1. 2 5. infra eodem. I. versic. tertio quia.
(10) Que por ellas. Inteliige, non adjunctis aliis, (3) Algun juyzio. Ut C. si adversas rem judie, per tot.
quae erant reperta: nam si junctis aliis, non esset au- (4) Que lo desatasse. Ponitur hic practica, quali-
diendus, ut patet in dicta I. admonendi, et ibi déclarât ter peti debeat, et concedí restitutio contra sententiam:
Paulus de Castr. et satis hie innuitur, cum dicit, por nam debet peti rescissio sententise, et quód de novo cau-
ellas, etc. sa inchoetur: quod inteliige secundum Bart, in 1. 1. C.
; 1 1) De nueuo. Adde 1. sub specie 4. C. de re jud. si adver. rem jud. col. 2. quando minor fuit laesus, non
(12) Fueras ende. Ad«le 1. Imperatores 35. D. de solum in sententia, sed etiam in processu, ut quia non
re judie. probavit : quia tunc restituitur necdùm contra senten-
( i 3 ) Juyzios. L. 19. tit. a2. ead. Part. tiam, sed etiam contra Isesionem causatam ex eo, quia
non probavit, 1. minor 2 5. annis omissam 36. D. de
LEX XVI. minor. Si tamen processus rite fuit factus, et tautùmfuit
In aliquibus tnajoris virtutis est juramentum, quàm laesus in sententia ; tunc tantum petitar,et conceditur
sententia; veluti in minore 2 5. annis, majore i4- ju- restitutio contra sententiam; et tunc coram judice com-
rante, seservaturum aliquod pactum, et quôd non con- petenti possum petere formari sententiam ex primis ae-
traveniet ratione m i 11 oris aetatis: quia non habebit be- tis , ac si judicatura «on esset; et vide ibi Paul, plenius
neficium restitutions. Si tamen esset sententia lata con- declarantem.
tra eum, haberct hoc beneficium. Item juramentum à (5) Como sipagasse. Nam vicem solutionis habct,
parte rlelatum tollit naturalem obligationem; sententia 1. jusjurandum etiam 27. D. dejurejur.
De las Juras, etc. i5j
lo que le demandaua, jurando con su plazer, LEY XVII.
si despues, non remembrándose desto, le pa-
yasse la debdaque era ya destajada por la ju- A que personastiene pro, o daño, la Jura.
ra; bien puede pedir (6) que gela torne, por-
que pago cosa que non deuia. E esto dezimos, Tan grande es la' fuerça que inace de la
que puede fazer, maguer le ouiesse jurado j u r a , que se aprouechán della, los que la fa- 1.Leyes
y 4.
mentira. Porque la jura, que el fizo con vo- zen, e sus herederos;eotro omequalquier(i), tit. 7.
luntad de su contendor, lo quito de aquella que comprarse, o gánasse aquella cosa, som- Jib. 4 .
Re cop.
deuda, quanto a juyzio deste mundo; corno bre que es fecha la jura. Eotrosi deziníps, que Ley i 4.
1
quier que nuestro Señor Dios gelo pueda (7) empece a los que la dan, e a sus herede* tit. S.
demandar, quando quisiere. Mas si sobre a- ros (2). Fueras ende, quando ah que la da lib. 2.
Recop.
quella demanda, que fazia el demandador, fuesse Guardador de huérfano., o de otras
diessen juyzio, en que el demandado fuesse personas, o fuesse sieruo, o fijo, v que esto*
dado por quito, porque su contendor non uiesse en poder de su padre. Ca estonce (3)
pudo aueriguar lo que demandaua; si este la jura que estos átales fiziessen, non se tor-
que fue quito por sentencia del Judgador, naría en pro dellos, nin de sus herederos,
deuia verdaderamente aquella cosa, que le mas de aquellos en cuyo nome laofiziessem
demandauan, si después la pagare a su con- Otrosi dezimos (4), que si algunos compa-
tendor, uon membrandose (8) como era qui- ñeros, que fuessen obligados todos de so vno,
to della por el Juez , non la podria des- e cada vno dellos por todo, de pagar, o de
pués demandar; maguer dixesse que auia fazer, o de dar alguna cosa a otri; queda rju*
pagado por yerro, cosa que non deuia. Por- ra que fiziesse, o ótorgasse alguno 'deHos a
que en tal caso como este , la verdad ba ma- su contendor en juyzio, en razón de aquella
yor fuerça que el juyzio (9) ; de manera que debda,faria p r o , o embargo, a «Lpe: à los ó-
aquel que es debdor de otri verdaderamente, tros sus compañeros. Esso mismo;>dezimos,
maguer sea ende quitó por sentencia, siem- que seria, quando algunos que fuessen com*
pre finca -, según derecho natural, debdor de pañeros (5), ouiessen algún debdor,que les
lo que deuia. fuesse obligado, de dar, o de fazer.:-alg'una
LEX XX. '(a') •'' Eqtte dixo. Exod. cap. 20. v e n . 7. et Deuter.
cap. 5. vers. 1 1 .
Ponit qualiter j u r a n t Judaei. (3) E le puso en Parayso. Genesis, cap. 2. vers. 1 5.
(i) Dios que es poderoso. In cap. movet.le , 2 2 . q, (4) De Abel. Genesis , cap. 4- v. 4-
1. et j u r a m e n t u m Judaei non debet prsestari per C h r i s - ( 5 ) ' ANoeenel'Arca. Genes.cap. 7. v. 2 3 . et 8. v. 16.
turn, vel Evangelia , quia praesumeretiir praestilum in (6) Sàluo à Loth. Genesis, cap. 1 0 . v. i y .
c o n t e m p t u m , et non valeret testimonium infidelis: Bald. (7) Serian béndichàs. Genesis, cap. 2 2 . v. 1 7 .
in r u b r . D . de just, et jur. in priiic. n a m , cura non e r e - (8) Que se circuncidassen. Genesis, cap. 1 7 . v. 10.
d a n t Evangelicam Legem , u t in cap. qui sincera, 4 5 . (9) E saluo a Joseph. Genesis, cap. 3 7 . y. 2 8 .
distinct, ipsi dicent per tale juramenturn q u i d q u i d voiue- ( 1 o) Le dio gracia. Genesis, cap. 4 ' - v. l\0.
l i n t , secundum Specul. tit. de jur. calum.%. réstai^vëvs. ( 1 1 ) Seyendo "niño. Exod. cap. 2. v. 6.
sed pone Judceus. De isto j u r a m e n t o J u d a é o r u m ' a d d e , ( 1 2 ) Aparecióle. Exod. cap. 3. v. 2.
quae ponit Bart, in r u b r . D . de just, et jure, et in 1. 3 . §. ( 1 3 ) Diez llagas. Éxod. cap. 8. 9. í o . 1 1 . et 1 2 .
jurare 4. D . de jurejur. et in \: spadonem i 5 . §. jam (14) Carreras. Exod. cap, 14. v. a i .
autem 6. p e r ilium text. D . de excusât, tutor. Bald, et (í 5) "Sdio la Ley a Moysen. Exod. cap. 2 9 . Y. 1«
Angel, in 1, non era 5. §. 'divas ï. D . de jurejur. I n n o c . . ( 1 6 ) E la escriuio. Exod. cap. 3 i . v. 18,
et Joan de Imôl. in cap. et si Christus', de jurejur. et ( 1 7 ) Aaron. Exod. cap. 2 8 . v. 1.
L u d o v . R o m a n . ' siilgùlaiiter , consil. i55i. ineipit, ( i 8 ) Fuego ageno. Levit. cap. 10. v. 2 .
prœmissum.laudum. Í1 y) Soruiesse biuos. Num. cap. 1 6 , v, 3 ï
16o Tercera Partida. Titulo XI.
los Judios en el desierto quarenta años, que que ha de j u r a r , como el que ha de recebó?
sus vestiduras (ao) non se enuegecieron, nin la j u r a , a la puerta de la Mezquita, si la
se rompieron.. E fizo que quando lidiauan ouiere y ¡j e si non, en el logar do le manda-
los fijos de Israel con los del Pueblo de Ama- re el Judgador. E el Moro que ouiere de ju-
leth , e alçauà Moysen (,2.1)las manos arriba, rar, deue estar en pie, e tornarse de cara, e
que vencían. E mando a Moysen que subies^ alear la mano contra medio día, a: que lla-
se en el monte (22), e después nunca fue man ellos Alquibla. E aquel que ouiere de
visto. E otrosi non quiso que ninguno de los tomar la jura , deue dezir estas palabras; Ju-
que salieron (28) de Egypto, entrassen en la rasmeitu Fulan Moro, por aquel Dios que
tierra de promission, porque non le eran non ha otro si el non: aquel que es deman-
obedientes, nin le conocían, cumplidamente, dador;, e conocedor, e destruydor, e alcan-
el bien que les fazia; fueras Caleph, e Jo- çador de todas las Cosas, e crio esta parte de
sué (24)5 a quien fizo quepassassen elrio de Alquibla,, contra que tu fazes oración. E otro-
Jordan por seco, tornando las aguas arriba. si jurasme, por lo que recibió Jacob de la fe
E derribo los muros (a5) de la Ciudad de Je- de Dios para s i , e para sus fijos, e por el
r i c o , porque Josué la prisiesse mas ayna, E omenage que fizo de la guardar ; e por la
fizo otrosi el Sol detener (26) en medio dia, verdad que tu tienes, que puso Diosen la
fasta que Josué (27) venció sus enemigos.. E boca de Mahomat, fijo de Abdalla, quando
escogió a Saul por el primero (28) Rey, del lo fizo su Propheta, e su Mandadero, según
Pueblo de Israel. E después de su muerte fi- que tu erees ; que esto que yo digo, non es
"zo a Dauid (29) reynar, e metió en el espiri- verdad, o que es assi como tu dizes. E si
t tu de prophecia, e en todos los otros Prophè- mentira, juras, que seas apartado de todos
tes ,*e guardólo de muchos peligros; e dixq los ; bienes de Dios, e de Mahomat, aquel que
por el (3o) , que fallara orne según su cora? tu dizes que fue su Propheta, e su Mandadero.
çon. E subió a Helias (3i) al cielo en parro E non.ayas parte con el nin con los otros
de fuego,, e fizo muchas virtudes, e muchas Próphetas en ninguno.de los Paraysos. Mas
marauillas en el Pueblo de los Judios. <E ju- todas las penas, que dize en el Alcoran, que
ras otrosi por los diez Mandamientos de la dará Dios a los que non creen en la tu Ley,
Ley que dio Dios a Moysen. Todas estas co- vengan sobre ti. A todo esto sobredicho de-
sas dichas deue responder vna vez, Juro: e ue responder el Moro que jurare: Assi lo ju-
de si deuele dezir aquel que le toma la jura, ro; diziendo todas las palabras el mismo, as-
que si verdad sabe, e la niega, o la encubre, si como las dixere aquel que le toma la jura,
e non la dize en aquella razón por que ju- desdel comieneo fasta én cabo. E sobre todo,
r a ; que vengan sobre el todas las llagas que deue dezir Amen,
vinieron sobre los de Egypto, e todas las mal-
diciones (32) de la Ley, que son puestas con-
tra los que desprecian los Mandamientos de LEY XXII.
Dios. E todo esto dicho, deue responder vqa
vez, Amen , sin reíierta ninguna, assi como En que logar se deue dar la Jura, e quando.
diximos en la ley ante desta.
Catar deue el Judgador, que Ornes son Ley 1-
aquellos, que han contienda, o pleyto antel. ^ it y 7'
LEY XXI. Ca bien assi como son algunos ornes mas lib. 4.
honrrados que otros, en las cosas que les Recop.
En que manera deuen jurar los Moros.
acaescen fuera de juyzio; otrosi en los fechos
Moros (1) han su jura apartada,.que de- que han a passar ante los Judgadores, deuen
uen fazer en esta guisa. Deue yr también el recebir alguna honrra (i) señalada por razoíi
D. de jurejur. et cap. si qui testium 8. de testibus, ubi rium , imô quód de necessitate , tenet Abb. in cap. si
•vide. Glos. in dicta 1. ad egregias , dicit etiam proce- qui testium , de testibus , ubi et Franc, de Aret. et Sa-
deré <iñ Doctoribus legum: ubi vide Jas. quid in Licen- licet. in authent. sed judex , C. de Episc. et cler. Alex,
tiates. et Jas. in dicta 1. ad egregias. Et istam ultimam par-
(a) Viejo. Adde 1. semper 5. D. dejar, immun, et tem, etiain attenta ista lege, credo veram: nam verbum
intellige de habentibus 72. annos , secundum Ant. in debet de sui. natura, maxime directum judici, importât
cap. quoniamfrequenter, ut lit. non contest, vel potiùs, necessitatem, Gloss, in Clement, attendantes, de statu
ut hie dicitur , procedit quando propter senectutem reg, et in cap. proposuit, de conc.ess. prœb. et per Abb.
non exit domo. et Doctores in cap. 1. de despons. impub. et per Bartol.
(3) O si fuere enemistado. Videbatur contrarium, in 1. creditores 3. 1. col. C. depignor. in repet.
si ipse esset culposus in homicidio : cum non sit faven- (6) En la Eglesia. Concordat 1. generaliter 1 2. ad
dum e i , qui se in necessitate posuit, 1. si mulier i t . I). finera, C. de reb. c.red. limita tainen secundum lenorem
quod metus caus. et 1. 3. §. subvenitur , D. ad S. C. 1. 67. in Ordin. Taur.
Sillanian. Potest dici , quód hic non esset culposus in (7) Del pleyto. Concordat dicta 1. generaliter, §.
homicidio , quia juste forte fuit homicidium factum; omne igitur jut amentum.
sed ex. eo contraxit inimicitias ; undè potiùs debet ju-
dex faceré earn assecurari, 1. fin. C. de erogal. milit. LEX XXIII.
annonce , lib. 1 2. Bald, in 1. data opera, 14. col. C. de
his qui aecus. nonposs. vel licet fuerit culposus , provi- Datur forma, qnaliter, et quomodo praestetur jura-
der! debet, ne occidatur ab inimicis, 1. non est singu- mentum de calumnia, quod per alios dicitur juramen-
lis 176. D . de reg.jur. et in his, quae Immediate pro tum de la Manquadra, quia continet quinqué artícu-
cedunt ex ipsa culpa, non favetur culposo; secùs in los , sicut in manu sunt quinqué digiti, ut infrà decla-
aliis , quae veniunt ex genere culpa», ut déclarât Abb. ratur. Et hoc juramentum praestatur per principales per-
in cap. quia diversitatem , col. 3. de cotices, prœb. sonas , non per procuratores. Hoc dicit.
(4) Deue. Limita, nisi causa sit criminalis : nam (1) Fuesse comenzado. Concordat 1. 2. in princ. C.
tunc debet venire ad judicem , Glos. et Abb. in cap. 1. de jurejur. propt. column, et vide cap. 1. in princ. et
de test, cogend. vide Abb. in cap. si qui testium , de §. 1. dejur. column, lib. 6. et 1. fin. tit. 10. supra ead.
testib. Et potiùs egregia persona debet venire ad judi- Part.
cem, quàra judex ad earn : vide Jas. in dicta 1. ad egre- (2) Demandador. Concordat 1. 2. §. quod si actor
gias. Tu vide 1. 35. tit. 16. infrà cad. Part. 6. C dejur. propl. column.
(.5) Embiar. Ex hoc verbo deue embiar videtur ap- (3) Todo pleyto. Concordat I. 1. in princ. C. de ju^
probari opinio Gofredi, Host, et Joan. Andr. Abb. et rejur. propt. column.
Joan, de Iraol. in cap. significavit, de offic. ordin. quod (4) De justicia de sangre. Approbatur opin. Azon.'
J." ad egregias intelligatur de honéstate : cujus cotitra- C. dejur. caluma, in summa , et Gloss, in 1. 1. C. eod.
Tom. II. • X
iQa Tercera Partida. Titulo XI.
deramente en el pleyto, e sin engaño. E esta dellos. Pero qüanílo el pleyto fuesse por ellos
jura es llamada otrosi en algunos logares, començado por demanda, e1 por respuesta , si
Man quadra, porque ha en élia cinco cosas, fuere pedida esta jura de alguna dé las partes
que dene jurar también el demandador, co- que se faga, deue el Judgadór embiàr por
mo el demandado. Cá bien assi como la ma- las principales personas del pleyto, si fueren
no que es quad rada, e acabada, há en si cin- en aquel logar, efazerlas jurar. E si fueren a
co dedos; otrosi esta jura eseomplida, quan- otra parte, deue embiar su carta al Judgadór
do las partes juran estas cinco cosas (í>), que de aquel logar do ellos fueren, que les tome
aqui diremos. La primera es, que deue jurar esta jura , assi como sobredicho es, e que ge-
el demandador, que aquella demanda que el la embie escrita, e sellada con su sello. E el
faze, que non se muene a fazerla maliciosa- Juez a quien fuere embiada^ deuelo fazer.
mente, mas porque cuyda auer derecho. La
segunda es -, que quantas vegadas le pregun- LEY XXIV.
taren en juyzio por razón de aquella deman-
da; que siempre dira, lo que entendiere que Cuales personas pueden fazer el Juramento
es verdad, non mezclando y ninguna menti- de calumnia en el pleyto.
ra, nin ningún engaño, nin ninguna false- Las principales personas,- e non sus Per-
dad, a sabiendas. La tercera, que non pro- soneros , deuen fazer la jura que diximos en
metió, nin prometerá, nin dio, nin dará nin- la ley ante desta, porque mas ayna puede ser
guna cosa al Judgadór, nin al Escriuano del sabida la verdad por ellos, que por otri. Pe-
pleyto. Fueras ende, aquello que les es acos- ro cosas y ha, en que los Personeros que co-
tumbrado de dar por razón de su trabajo. La rn iençan los pleytos, pueden e deuen fazer
quarta, que falsa prueua, nin falso testigo, esta jura. E esto seria (1), como si Concejo
nin falsa carta non aduzira, nin vsara della de Cibdad, o Villa, o Obispo, o Cabildo de
en juyzio en aquel pleyto. La quinta (6), que alguna Eglesia, o Prior, o Abad de algún Mo-
non demandara plazo (7) maliciosamente, con nasterio, o Maestre, o Conuento de alguna
intención de alongarlo. Otrosi, luego que aya Orden, embiassen sus Personeros, para de-
jurado el demandador, deue jurar el deman- mandar, o responder en algún pleyto;a quien
dado en esta guisa : que a la demanda quel otorgassen señaladamente poderío, de fazer
faze su contendor, non la contradize mali- esta jura. Ca átales Personeros como estos
ciosamente, mas porque cuyda amparar, e son tenudos de jurar, en las almas de aque-
mostrar su derecho. E de si deue jurar todas llos cuyos Personeros son, sobre aquellos
las otras cosas, que de suso diximos, que ha pleytos que ellos començaron. Mas si Obispo,
de jurar, e de guardar el demandador. E de- o alguna destas personas sobredichas, comen-
uen fazer esta jura las principales (3) perso- çassen el pleyto por si, ellos mismos deuen
nas del pleyto, assi como el demandador, e fazer esta jura. Pero quando el Obispo ouies-
el demandado, e non los sus Personeros (9) se de jurar, deuen traer ántel (2) los Euan-
(5) Cinco cosas. Vide in 1. 2. in princ. C. codera, tamen, quôd ista lex, juncta lege sequenfci, ibi : A quien
et aiíthent. ut litigantes jurent, collât. 9. et Gloss, in ca- otorgassen señaladamente, videtur velle contrarium,
pit. 1. dé jur. caluma, quse ponit versus : per loeum ab speciali : tamen in judiciis credo , quôd
servetur, ut admittatur procurator cum speciali manda-
Hlud juretur^ quôd lis sibi justa videtur, to, ad jurandum de calumnia in animara domini .• et fa-
Et si quseretur, verum non inficietur : cit ad líoc Pragmática de Alcalá ,. loqueas de ordineju-
lïihil promiltetur, nec falsa probatio detur : diciorum , cap. 4.
Ut lis tardetur ; dilatio nulla petetur.
LEX XXI F.
(6) La quinta. Adde aliud in authent. de his qui in- Procurator Universitatis , Capituli, Prions , Abba-
grediuntut ad appellat. §. fin. collât. 5. et ibi, quôdse- tis.Magistri Conventus, vel Episcopi, qui jurandi de
rael tantùm debet prastari istud juramentum. calumnia in animam constituentis receperit specialíter
(7) Non demandara plazo. Istud juramentum de potestatem in lite, per eum incepta, poterit illud pres-
dilatione malitiosè non petenda, de consilio deberet tare. Sed si dominus inceperit, ipse tenetur jurare. Non
omitti: alidquin rarô, ant nunquàm partes perjurium tamen Episcopus tenetur Evangelia tangere. ítem tutor,
evitabunt, secundum Specul. tit. de jur. çalum. §. nunc vel curator minons, vel hospitalis , jurat de calumnia,
dicamus, in princ. et sequitur Abb. in cap. 1. et Félin, ñeque cogitur aliud dicere, nisi quod scit, vel credit:
in cap. 1. de offic. ordin. col. 1. et si sunt plures , sufficit unum jurare, ñeque potest de
(8) Principales. Authent. principales, C. eod. hoc excusari. Sed si minor est boni intellectus , in lite
(9) Sus Personeros. Limita, nisi habeat spéciale per cum incepta potest de calumnia jurare. Idem de
mandatum ad jurandum de calumnia , ut in cap. fin. procuratore in rem sunn. Hoc dicit.
de procurai, lib. 6. et vide notata per Abb. in cap. in (1) Seda. Concordat I. 2. §. quod observad, C. de
pertractandis, de jur. calàtn. et de procura torihus, de- jurejur. propter caluma, et vide Azon. C. eod. in summ.
• putatis post juramentum calumnias prasstitum à domino, (2) Ante!. Concordat authent, sed judex, C. de
vide capil. 2. §. procuratores, eod. tit. lib. 6. Adverte Episc et cleric.
De las Juras, etc. i63
P ! i o s , m a s n o n es temido de poner las ma- te bien se puede reuocar el juyzio , q u e o u i e s -
nos sobre ellos. Otrosí dezimos, que los Guar- se dado el J u d g a d o r por razón de aquella ju-
dadores de los h u é r f a n o s , o de ios Hospita- ra , assi como de suso diximos. Esso mismo
les, q u a n d o ouieren a d e m a n d a r , o respon- seria, si alguno demandasse a heredero (a) de
der en juyzio por ellos , que cleueu ellos mis- otri en juyzio cierta quantia de marauedis,
mos fazer esta jura. E si fueren muchos los o otra cosa, diziendo, quel fuera mandada
Guardadores, abonda que j u r e vno de ellos (3). en el testamento de aquel cuyo heredero el
E non se puede escusar de j u r a r por ninguna era ; si ante que apareciesse el testamento, le
razón , porque ellos han en guarda todos los otorgasse el heredero la jura en j u y z i o , e el
bienes de los huérfanos , e pueden mejor sa- demandador jurasse que aquella cosa le auia
ber la verdad. E m a y o r m e n t e , que ninguno m a n d a d o el testador, e por aquella jura le
dellos non detie, nin puede ser apremiado de fuesse entregado lo que demanclaua: si des-
j u r a r , que diga en aquel pleyto, si non lo q u e pués que fuesse abierto el t e s t a m e n t o , fallas-
c r e e , o lo que sabe. Pero si el huérfano (4) sen que non yazia y aquello sobre q u e el j u -
fuesse de buen e n t e n d i m i e n t o , e sabidor de r o , deuele ser tomada aquella cosa, de que
sus cosas, e coinençasse el pleyto por de- fue e n t r e g a d o , e tornarla al heredero. E es-
m a n d a , e por respuesta, con otorgamiento to es, p o r q u e ante que el testamento se abra,
de su G u a r d a d o r ; estonce deue el • fazer la ju- non deuen escudriñar la verdad de las cosas
r a , e non aquel que lo tiene en guarda. E lo que son escritas en el, nin fazer a d o b o , ni
que de suso d i x i m o s , que los señores del jura sobre ellas, fasta que caten, e entiendan
pleyto deuen fazer la j u r a , que non sus Per- las palabras (3), que son y escritas, e pues-
soneros, nou se entiende de aquellos Perso- tas. Mas si aquel que pide al heredero la
n e r o s , que son dados en sus pieytos mis- manda en juyzio, dixesse que el testador ge-
mos (5). Ca estos bien pueden fazer tal jura la dexara, e que non lo podia prouar por
como e s t a , pues que a ellos se torna la p r o , testigos, nin por la escriptura del testamen-
o el daño q u e del pleyto viniesse, assi como t o ; pero dize , que el testador mandara en
dicho es eu las leyes ante desta. poridad señaladamente al heredero, que le
enlregasse de aquella cosa, e qué el queria
LEY XXV. estar por su jura ( 4 ) ; estonce tenudo es el
heredero de j u r a r , o de tornar la jura a su
Quando se puede reuocar el pleyto, que es contendor. E deuese librar el pleyto por a-
librado por Jura. quella jura. E seyendo el pleyto librado en
esta m a n e r a , non se puede después reuocar,
j^ „ Pleyto q u e fue librado por j u r a , en juyzio, maguer non fallassen en el testamento escrip-
tit. Ô. qne sea fecha por mandamiento, o por otorga- to ; q u e gelo mandara. Otrosí d e z i m o s , q u e
lib. 4 miento del Judgador, non se puede después re- todo pleyto q u e fuesse librado por j u r a , q u e
eeop
' uocar. Fueras ende por cartas ( i ) verdaderas, fuesse fecha, e otorgada con plazer de a m -
q u e fuessen aduchas después aniel Judgador, bas las partes (5) sin o t o r g a m i e n t o , o m a n -
e las mostrasse la p a r t e , contra quien ouies- damiento del J u d g a d o r ; que non puede ser
sen fecho la j u r a , diziendo q u e nueuamen- reuocado p o r p r u e u a s , nin por c a r t a s , q u e
te las auia fallado, e que por tilas queria a u e - después fuessen falladas ; maguer de suso di-
r i g u a r , que non era assi ia verdad, como su x i m o s , que las otras juras q u e el J u d g a d o r
contendor auia jurado. Ca en tal caso como es- d i e r e , e otorgare en juyzio a alguna de las
(3) Ellos. Vide 1. i. C. si ex plurib. tutor. j u r e t ; in tali casu, eomperto contrario ex inspeefione
(4) Huerfano. Vide Azon. C. e o d e m , in somma, ibi testa m en ti, non stahitur j u r a m e n t o . Sed si leg.Harius
plus eliam dixit audenter quidam. dicat, fidei hseradis secreté fuisse coinmissuiii l i g a t u r a ,
(5) Mismos. Vide Glos. in 1. 2. §. sin autem, C. de tenetur hieres j u r a r e ^ vel referre : ñeque lale j u r a m e n -
jurejur. propter column, et Azo. u b i suprà. t u m infringitur , etsi non appareal ia testamento scrip-
tum legatum. Hoc dicit.
LEX xxr. ( r ) Por cartas. V i d e l . i 5 . supr. eod. et !. adinonen-
di%i. D . de jurejur.
Per jurameiitum finitur lis , sicut per sententiam: (2) A heredero. Concord. 1. fin. C. codera.
neque instauratur praetextu instrumentorum de novo (3) Las palabras. Vide 1. de kis 6. D . dv transact.
repertorum , si est j u r a m e n t u m v o l u n t a r i u m ; sed si fit et in I. i . tit. a. Partit, 6. et 1. i . D . teslain.quemad-
juramentnm de mándalo , vel consensu judiéis , revoca- mod. aper.
tur j u r a m e n t u m : quia in eo decipitur j u d e x , et adver- (4) Por su jura. Concordat I. fin, C. de fideicom.
s a r i o s , contemniturque Divina Májestas; sed i n v o l u n - et §. fin. Inst, de fideicomissar. hwredil. ubi Gloss, et
tario decipitur solum adversarius , et contemnitur Deus: J o a n . F a b . et ex ista nostra lege opiimè deeiaraîur dicta
et ideo mitiùs cum Deo , quam cum judice agitur. S u n t 1. fin. et dictus §. et intellectus ibi datus per D o c t o r e s ,
etiam casus ,• in quibus j u r a m e n t u m n o n operatur i r r e - et tradit Jas. in dicta 1. fin.
vocabilem decisionem , ut si asserens , sibi legatum fac- (5) Las partes. Concordat 1. adrnonendi 3 t . D.. de
tum , ante inspectionem tes! amen ti ex hœrcdis delatione jurejur. et vide 1, ¡. C. eod. ubi Argel.
Tom, 11. X 3.
164 Tercera Partida. Titulo XI.
partes, se puede reuocar por cartas, que le podemos poner otra pena ( i ) , si non aque- ^
uueuamente fuessen falladas. È esto touieron lia que Dios le quisiere poner. Ca pues que 1.il y 2!
por bien los Sabios antiguos por esta razón: su contendor le dio la jura, o el Judgador, î - 17.
porque en la jura que la parte fiziesse con diziendole que serian pagados, por lo que el Recop
plazer de su contendor, e sin otorgamiento jurasse, non le pueden después poner otra Ley 10.
del Juez, non seyendo verdadera, engaña pena. Mas si alguno fuesse aducho por testi- l?."• lb
'•
1 1 j- - 1.
tan solamente a su contendor, que gela otor- J
go, e desprecia a Dios. Mas aquel que jura go, e despues que ouiere jurado, le pndie-'Recop.
por mandamiento del Judgador, e non dize ren prouar, que juro mentira a sabiendas,
verdad, engaña al Juez, e a su contendor, deue pechar a aquel contra quien firmo, to-
e desprecia a Dios con su jura mentirosa. E do-quanto perdió por su testimonio, edemas
porende non puede tan ligeramente passar puedenledar pena de falso (a). E si por su tes-
con el Juez, a quien fizo el engaño , como timonio mentiroso fue alguno muerto, o li-
con Dios. E por tal razón como esta touie- siado (3), que reciba el mismo otra tal pe-
ron por bien los Sabios antiguos, que se pu- na (4). E aun dezimos otra razón : que si al-
diesse reuocar la jura que diesse el Judga- guno jurare a otro, o le fiziere pleyto, e ome-
dor, e non la otra, assi como de suso dixi- nage (5), para cumplirle alguna cosa que aya
raos. puesto con el ; que tal como este, si lo falles-
ciere, es porende perjuro. E ha por pena de
L E Y XXVI. non ser creydo en ningún testimonio, nin
Ley 2. Que pena meresce quien jura mentira. ser par de otro, assi como adelante se mues-
V\' 7/ Mentira jurando alguno en pleyto, dan- tra, en el Titulo de los que fazen alguna co-
Recop.' dole su conteudor la jura, o el Judgador, non sa por que valen menos.
(8) Cosa, desaguisada. A d d e l . si libertas 3 o . D. de tiam 4. quod metus caus. cap. veniens 1 6 . de jurejur.
operis Libert, cap. quinlavalis 2 3 . dejurejur. et 1. 2 4 . tit. (1 3) Non gelo diere. Concordat 1. fin. C. de non num.
4 . ead. Part, et vide Gloss, in cap. fin. a 3 . qiiajst. 7. E t pecunia.
q u i d si prœciperet offenso, ut exeat à civitatc ? Bald, in (14) Si vee que las quiere. Vide Ambros. lib. 1. de
cap. 1. §. 1. col. a. de lege Corn, dicit, quôd non tenet offic. cap. fin. column, fia. et cap. ne quis arbitretur,
tale praeceptum, post Jacob, de A r d i a o , nisi in compro- %%. quseit. 2 .
jnisso fuerit hoc a c t u m , tunc enim posset: neque per LEX XXVIII.
hoc dicitur infringi libertas, sed quodam m o d o de in- N o n est perjurus R e x , qui in d a m n u m , vel detri-
j u r i a satisfieri: dicit t a m e n , q u ó d istud prseceplum non ment urn sui Regni j u r a v e r i t , si j u r a m e n t u m non servet;
habetur loco x'elegationis, seu interdictionis pubiicse, q u u m semper debeaf a u g e r e , non minuere Regnuin.
it a q u è d si non s e r v e t u r , debeat tanquàra violator i n - Idem de prajlato in magnum damnum Ecelesire j u r a n t e .
terdicti-criminaliter puniri : nam hœc auctoritas non po- Item d u o b u s vieissim quid faeturis j a r a n t i b u s : uno eo-
test competeré his , qui non liabent m e r u m imperium, rum priùs j u r a m e n t u m frangente, non est alius perju-
C. de sentent. 1. nulli 10. et adde in materia qua; notât r u s , q u o d promisit non adiiupleiido : quia frangeuti fi-
Bart, in 1. 1. §. usque adeo 5. et 1. sed si unius 1 7 . 5 . ait d e m , fides frangatur eidem. Fallit in m a t r i m o n i o , ubi
prœtor 5. D . de injuriis. Et de eo , qui se comniittit m i - etiam u n o conjugara fidem adulterio frangente, non de-
sericordias alicujus, vide Alexand. consil. 7 0 . vol. 1. col. b e t propterea alter fidem datam f r á n g e t e : neque etiam
penul. et est dictum originale Innoeen. in cap. veniens, in treuga citra corpornm leesionem facta, n u i allud in
de renunt. et Angel. in 1. fin. D . de prœtor. stipulât. ejus interpositione exprimatur. Hoc dicit.
(9) Del Rey. Nota be ne istud exemplum , et q u ô d sit (1) Menguar. Ex hoc videtur comprobari dictum
injustum prseceptum de non intrando in Curiam Regis, Baldi in vers amplias consueverunt, de pace Constant.
cum ibi ab omnibus debet r e c u r r í , tanquàra ad justitire u b i dicit, q u ó d s i c u t Princeps per contractum , vel aiio
fontem, II. » 7 . et 2 8 . tit. 9. Partit. 2 . et tit. xo. 1. penul. m o d o , non potest regalia coneedeie in prsejudicium suc-
et fin. ead. Partita. cessorum, ita neque minuere : allegat D.qui, et à quib.
( 1 0 ) Non la jurara. Non enim extenditur j u r a m e n t u m manumissi, 1. si optio 3 . et ad ¡nlelleclum , et decla-
ad ineogitata : vide cap. veniens 1 6 . de jurejur. et ibi ra tioneia hujus d i c t i , ride Socinuiu cons. 7 vol. 3. ubi
Glos. in parte prœscivisset, et cap. clericus 3 5 . eod tit. v u l t , quôd quando alienantur regalia per Principen),
et per Gloss, in cap. quemadmodum, eod. tit. ubi bonus etsi non sint in magna quantiiate, ita quôd Reg un m
text, et adde Gloss, in cap. ne quis, super parte Jurens, enormiter laedatui- , sed sit parva diniinutio , non tenet
it., q. ». et rationabilé e s t , q u ô d verba restringantur alienatio in praejudicium successorum ; et adde in hoc,
ad c o g i t a t u m , ut adducit Bald, in 1. precibus , col. 1 5 . q u o d notât Andr. de Iser. in §. prceterea ducatux , vers.
C. de impub. et aliis substit. nee dominus feudiad fin. pen. col. deprohib./eud. alien,
(11) De aquel plazo. Concordat cap. 1. de jurejur. et per Fred. Et quœ dicatur p a r v a , vel magna alienatio,
cap. a. de sponsal. et ibi A b b . et adde A b b . in cap.prœ- vide Luc. de Pen in 1. quicumque, C. de o-nrii agro de-
terea, de appellal. serto, lib. ix. et 1. i. C. de enpit. ci.'ium eod. lib. ubi
( 1 2 ) A peligro. Vide cap. quintaralii 2 3. de jure- allegat quamdam deelarationem lünoeenli; Pan;? .icxli;
jur. et cap. si vero alijuis 7. eod. til, et cap. ad audien- vide ibi per emu,
De las Juras, etc. 167
sa (%), que sea en daño, o en menoscabo del otro, faziendole adulterio; non ha el otro por
Reyno, n o n e s temido de guardar tal jura esso de vengarse del (5) en aquella manera,
como esta. Esso mismo dezimos de los Obis- ante es tenudo de le guardar aquello que le
pos, e de los otros Perlados (3), si jurasseti prometió. La otra es.en tregua (6). Ca si vno
tal cosa, que fuesse a gr$n daño de sus Egle- la da a otro, e la quebranta qualquier dellos,
sias, o de aquellos logares, en que son pues- faziendodaño al otro en su auer mueble, o
tos por Perlados, Sin todo esto dezimos aun, rayz, que Hon sea en cuerpos de ornes, o
que qualquier que ponga pleyto con otro mugeres (7); guardargela deue por esso el
por jura, que si aquel con quien lo puso, lo otro, por non quebrantar su jura ; fuerasen-
quebrantare primero (4); que es esctisado de de, si quando la pusieron en vno, fue dicho,
non caer eu perjuro, maguer non la guarde, que si alguno dellos la quebrantass,e en algn-
Ca non es derecho, que sea guardado pleyto, na manera, que el otro non fuesse tenudo de
ninjura,aaquelqueprimeramenteloquebran- la guardar. Ca nones derecho (8), que si al-
to. Empero bien queremos, que sepan todos, guno fiziere a otro traycion, oaleue, que el
que cosas y ha, en que maguer el vno non otro se vengue del en aquella misma manera,
guarde la jura, o venga contra aquello que
pusiere, el otro non : se puede escysar, si vi-
niere contra ello. E la vna destas es el casa-
miento. Ca pues que el marido, e la muger,
son jurados, maguer el vno tenga tuerto al
(2) Alguna cosa. Concordat cap. intellecto 3 3 . de aliter fuit conventura: a d d e 1. verum 3 g . ff. de furtis^
jurejur. ¿t vide quae dixi in 1. 5. tit. i 5 / Part. a. et in tfbîBart; et Ahgel. n o t a n t , qtiôd non ruinpif paccm, q u i
1. 8. tit. i . ead. Part. facit furtura.
(3) Perlados. Concordat cap. sicut nostris %<],,de (7) Ornes, o mugeres. In his en i m est gravior jactura,
jurejur. quàm in rebus : vide 1. in servorum 10. ff. de pœnis : et
(4) Le quebrantare primero. Concordat cap. perve- ex isto v e r b o v i d e t u r , quôd si treuga f r a n g a t u r , v u l n e -
rtit 3 . de jurejur. et cap. esto subjectus 7 . 9 a . dislin. e t l . r a n d o u n u s a l t e r u m , q u ô d alter non tenebitur servare
cum proponas 2 1 . C. de pact, et cap. revertimini 6 5. vi- treugarn; et si ipse alium v'ulneraverit, non teneatnr,
de Gloss, in p a r t e perdidistis, 1 6 . quaest. 1 . 1. quxero u t violator t r e n g » ; et hoc idem voluit Bald, post G u i d .
.54. §. inter, D . locad, et 1. fin. D . de rescind, vend, et de Suza. in 1. cum proponas 1 6 . de pact, tenebitur ta-
cap. 1. §. porro, u b i Glos». et Bald, quœ fuit prima cau- m e n poena l e g a l i , secundum eum ibidem , et satis p r o -
sa bene/, amit. non tamen debet quis mili i íidem rom- b a t u r in ista 1. in fin. Q u i d autern , si unus ex illis, q u i
p e r é , licet sibi r u m p a t u r ab a l i o , J. si pater 5. et ibi feceruut pacem , vel tieugam , offendatur a b extraneo,
Bald. C. de novat. et intellige, et limita istam regulara in praesente a l i o , cum q u o facta est t r e u g a , et non j u v a u t e
obligationibus respectivis; secùs in diversis, u t not. e u m ? a n incidat in peen a in pacis ruptas, videas Lu cam
A b b a s , et Doctor, in dicto cap.pervertit, u b i vide F é - de Pen. in 1. u n i c a , C. publicœ lœtitiœ , lib 1 2 . u b i d i s -
lin, circa alia. tinguí! inter homiuem alios offensos adjuvare soleritem,
(5) De vengarse del. Intellige, quia p e c c a r e t : tamen et inter dcbilem et pusiilauimem ; et ibi etiam v i d e ,
p a r i a delicia mutua c o m p e n s a t i o n tolluntur in foro q u i d si of'fendat i s , qui pacem fecit, fiiium , vel u x o -
c a n ó n i c o , u t in c a p . intellcximus 6. de adult, licet i n r e m , aut fratrem alterius; vide per èum quaest. 1 8. 2 0 .
foro civili procédât dispositio 1. 1. C. de adult, et vide et 2 1. et i b i , quid si non intnlit vulnus, vel injuria m in
in materia nolabiiem quaesti.onera Gloss, in cap. 1. 3 a . p e r s o n a m ; sed alias eum a d d u x i t ad calamitatem , et
q u e s t i o n . 6. in glos. fin. u b i Glossa quaerit, quid si vir periculum totius substantise suse, vel majoris p a r t i s ; e t
reeonc'tliavitsibi uxorem adulterara , et ipse p o s t m o d ù m ibi per alias quae 3 tiooes videbis multa in ista materia.
commisit adulteriu.m , an possit accusari per u x o r e m a d (8) Ca non es da/echo. Ex isla lege videtur ci>n-
separationem thori? Et c o n c l u d i t , q u o d sic. fundi dictum Glos. in cap. cupientes, super parte malig-
(6) En tregua. I d e m v u l t , esse in pace facta inter nantium, de elect, lib. 6, dicentis , quód si habeo. jus in
p l u r e s , Lucas de Penna in 1. u n i c a , C. publicœ lœtitiœ, p r i n c i p a l i , possum cavillatioues , et malillas adversarii
lib. 1 1 , col. 2 8 . versic, ultimo quceritur, u b i limitât, n i - p e r alias repeliere : et facit cap. dominus -noster, u b i
»i contra e u m , qui pacem fregit, justa ratione b e l l u m Gloss. 1. a 3 . quaest. 2. et 1. cumpalerr §. ¿1. versic. pla-
indici possit: nahi tunc i s , cui p a x violata est, pacem ne, Jf. de leg. 2. circa quam Gloss, et Gloss, quse vide-
servare non tcnètur. Et ista lex a p p r o b a t d i c t u m , q u o d t u r contraria in reg. exceptionem, de reg. jur. (¡Is, 6.
fuit originale, Vincent, in cap. 1. ad fin. de treuga et vide Alexand, in 1. qui totam fa5.Jf. ad S. C. TrebeliEt
pace , q u o d r e f e r t , el sequitur J o a n . A n d r . in addition. an liceat p r o d ú c e t e falsuminstrumentum solutionis con-
ad Spéculât, in tit. de treuga et pace, in rubr. et tradit tra e u m , qui produxit contra me falsuin instrument 11m
etiam in dicto cap. pervenit, de jurejur. u b i et Félin. E t d e b i t i ; vide B a l d u m , q u ô d n o n , in r u b r i c , C. de fide
dicit dictus Vincent, prout refert J o a n . A n d r . in dicta ad- instrument, col. 8. ad fin. et adde ad islam legem 1. a.
d i t i o n e , ita servari in Hispania. Joan, d e l m o l . tamen i n tit. 1 6 . Part. 7. et quod dicit J o a n n e s de i'la t. iu 1. 1. C.
1. qui servurn, ff. de verb, oblig. quem etiam ibi sequi- de navib.non excus. lib. i l . et Lucas de Penna in 1. úni-
tur Alexand. tenens, istud dictum non procederé de j u r e : c a , C. publicœ lœtitiœ, lib. 1 2 . eoltim. 2 8 . u b i tradit,
et idem A b b . in dicto cap. 1. tie treuga, et pace ; u n d è quôd licèt facias proditionem contra m e ; non tamen de-
nota istam legem, quae hoc decidit, et benè déclarât, ut beo illain committere contra t e , qui tibi íidem p t o -
propter damna rerum alter n o n frangat treugarn, niai misi,.
i68 Tercera Partida. Titulo XII.
LEY XXIX. ron jurar a miedo que entrasse en Orden (3),
o que casasse con alguna muger, o prome-
Cuantas escusas han los que juran, para tiesse arras (4); o le tomaron alguna cosa del
non caer en perjuro ; maguer non tengan Rey, ode la Iglesia (5), e le fizieron jurar que
aquello que juraron. non la demandasse, o que non dixesse quien
gela tomara. Ca atal jura como esta non se-
Desengañando a los que juran, queré- ria tenudo de guardarla, si non quisiesse.
rnoslos apercebir de algunas, cosas, que di-
remos en esta ley, porque non Çayan en per- TITULO XII.
juro contra Dios, nin sean tenudos por enga-
ñoáos. E porende dezimos, que si el que da DE LAS PREGUNTAS QUE LOS JUEZES PUEDEN
la jura, o el que la faze, metiere palabra en- FAZER A LAS PARTES EN JUYZIO, DESPUES QUE
gañosa ( i ) , o dttbdosa; que non se deue en- EL Pl.EYTO ES COMENÇADO POR DEMANDA, E
tender, fueras de la manera que la enten- POR RESPUESTA; A QUE LLAMAN EN LATIN
dió aquel que non fizo el engaño. E de tal POSITIOHES.
jura como esta dezimos, que si el engaño pu-
diere prouar, que non deue valer , nin apro- v_vomençamiento toman los pleytos por las bjyH
uecharse della aquel que íizo, o dixo el en- demandas, e por las respuestas que fazen las {|£ «
gaño: nin se puede escusar, que non sea por partes en juyzio, assi como de suso rnostra- Reeop."
ende perjuro. E aun. mas dezimos, que el que mps. E porque toda cosa que orne comien-
jura cosa guisada, non se puede escusàr de non ça, deue puñar primeramente de la traer a
la guardar, maguer diga que la fizo por tuer- acabamiento, por la mas ligera carrera que
ca (a); fueras ende en estas cosas. Si le fizie- pudiere; porende dezimos, que sedeuen los
Pregunta es demanda que faze el Juez a la V-Jonocencias fazen a las vegadas las partes, 4 ^u
parte, para saber la verdad de las cosas, so- de la cosa, o del fecho sobre que les fazen lib. 4.
bre que es dubda, o contienda antel. E tales preguntas en juyzio;de manera que non ha RecoP>
preguntas como estas se pueden fazer después menester sobre aquel pleyto otra prueua, nin
que el pleyto es començado por demanda, e otro aueriguamiento. E pues que en el Titu-
por respuesta, e non ante (1). Fueras ende lo ante deste fablamos de las preguntas, que-
en aquellas cosas señaladas, que diximos (a) remos aqui dezir de las conocencias, e délas
en el Titulo, que fabla de como se deue co- respuestas que nacen délias; que es manera
mençar el pleyto. de prueua mas cierta, e mas ligera, e con me-
nos trabajo, e costa de las partes, que adu-
L E Y II. zir testigos, o cartas, para proüar lo que de-
mandan. E porende queremos primeramen-
Que pro nasce de la Pregunta, e quien la te mostrar, que cosa es conocencia. È quien
puede fazer, e sobre que cosas. la puede fazer. E que fuerza ha. E quantas
maneras son de conocencias. E como deuen
Le 14 Pregunta es cosa de que nace grand pro. ser fechas. E qual deue valer, e quai non.
titf &. Ca por ella puede el Judgador saber mas en
lili. 2. cierto la verdad de los pleytos, e de los fechos L E Y I.
ecop
' dubdosos , que vienen ante el. E puédela fa*
zer el Juez ( i ) , fasta que de el juyzio: e aun Que cosa es Conocencia, e quien la puede
la vna parte a la otra ante el Judgador. E fazer.
deue ser de tal natura, que pertenezca al fe-
cho (2), o a la cosa, sobre que es la contien-
Conocencia es respuesta de otorgamien-
quilibet major xxv. annis, et ejus procurator, vel advo- ultimo dicit Abb. in diet. cap. 1. col. 9. quód si statim
eatus, cui ad hoc est potestas concessa, faceré potest. porrecto libello , nulla facta discussione, confitetur;
Sed si pars contradicat advocati confessioni, vel procu- quód tunc non praejudicabit domino, quia habet instar
r a t o r s , non nocet confessio. Si autem dominas est ab- donationis ; quód est notabile. Sed an per istam legem
sens, non auditur, nisi ante sententiam de confiten ti s exigatur , quód etiam procurator generalis ad lites ha-
errore probet. ítem confessio impuberis in tutoris ab- beat spéciale mandatum ad confitendum ? Crederem,
sentia non valet, nisi in ejus praesentia fiat, non contra- quód non , ex quo est procurator generalis cum libe-
dicendo: quia tunc valet. Sed si probetur de laesione, ra , prout communiter sonant instrumenta procurato-
restituitur in integrum ad versus earn, sicutet pubes, fa- ria : quia isti aequiparantur tutoribus , qui et habent li-
tuus, aut prodigus, sub cura constituti, restituuntur ex beram , ut dicit Glos. in dicta 1. mandato generali,
sua, vel curatoris confessione. Hoc dicit. D. de procurât, quia isti tales procuratores assimilantur
(1) A quienfuesse otorgado poderío. In hoc articu- tutoribus , ut dicit Bart, in dicto §. sed an ipsos : et idem
lo fuerunt varia? opiniones de jure communi, ut videri die in confessione tutorum et curatorum, ut per Bart.,
potest per Specul. et ibi Joann. Andr. in addition, tit. in dicto §. sed an ipsos , et per Abb. in dicto cap, 1.
de confession. §. postremo, versic. et quid si fit per pro- col. g. et de confessione praelati , vide Abb. in cap. si
curatorem, et per Gloss, et Doct. in 1. certum 6. §. sed diligenti, 4. notab. de prœscript. et in cap. fin. col. pen.
an et ipsos 4- D. de confessis, et approbatur ilia opinio, eod. tit. et in cap. dudum, el 2. col. 9. de elect, et in cap.
quód debet habere spéciale mandatum ad confitendum, dilectas , de capellis monach.
quara tenebat Antonius, ubi Abb. col. 9. in cap. 1. ut (2) Luego. Infra triduum sicut in advocato, 1. 1.
lite nan contest, et sic confessio procuratoris habentis et 2. C. de error, advoc. Paulus in dicto §. sed an ip-
genérale mandatum, non praejudicat domino, ut in dicto sos: etintellige, quód tunc revocat, etiam si nihil do-
§. sed an et ipsos 4. quod Bart, et Paul, ibi dicunt, es- ceat de errore.
se verum, quando emanat per modum voluntarise juris- (3) Juyzio afinado. Secùs si post, ut in cap. ex par-
dictionis , id est, quando spontè, et non coacté confite- te 3. de confessis, et 1. error 7. C. de jur. et fact i ig-
tur: quia tunc cadit in donationem, quae non cadit in nor.
generaliadministratione, neque in generali mandato, 1. (4) Huerfano. Concordat 1. certum 6. §. inpupillo
contra juris 28. §. fin. D. de pactis, 1. filiusfamilias 7. S. D. de confessis.
D. de donat, secùs si per modura contentiosse jurisdictio- (5) Seyendo locos. Nota istam legem pro dicto Glos.
nis, id est, coacté, quia tunc bene prsejudicat; et tunc in L a . C. de curat, furios. quód beneficia competentia
dicitur coacté, secundum Paul, i b i , quando responde- minoribus , dantur etiam furiosi* : circa quam Glos.
tur confitendo libello, vel positioni ; et extra istos ac- plura ponit Felinus in cap. pastoralis, col. 2. de judie.
tus non praejudicaret domino confitendo , sed sibi soli. et in hoc quod dicit de prodigis, vide Abb. in cap. cum
Et in casibus in quibus coacté confitetur, posset domi- non liceal, col. 5. de prœscript. et Alexand. in 1. si cu-
nus revocare confessionem , probando errorem, sicut ratorem , C. de in integr. restit. minor. Prodigi, et fu-
in confessione propria, ut in 1,- a. D. eod. etsubdit Paul, riosi œquiparantur pupillis : vide Bart, in 1. i. %.fuit
quód si in respondendo libello , vel positionibus, nul- quœsitum, D. ad S. C. Trebel. et adde Bald, iu rubr-.
la intervenit coactio , adhuc confessio nocebit domino: C. de rescind, vend.
quia pósito , quód sine judiéis jussu, et coactione res-
LEX II.
pondeat , non videtur spontè respondisse , ex quo scie-
bat, vel scire poterat, se ad hoc posse compelli : in quo
Si in judicio , pr»sente adversario, est facta con-
De : Jas Couioçeneias. 171
cc día señaladoi.quel ponga,.assi como de suso
Ley 14 que faze la parte en juyzio i estant^' $l
tit. o.tendor delante (i). Ca por ellà (2) se ¡puécfe mostratnos (5) en el Titulo que fohia.de las
lib. 2. librar la contienda , bien assi como si lo que" Demandas: é non ha por q U e fe de otro su
Becop.
Ley 2. conocen , fuesse prouado por buenos testi- -*lo afanado, sobre tal razón como esta.
JUJ
tit. 7. gos , o por verdaderas cartas. E porende el
lib. 4.
Recop. Judgador, ante quien es fecha la conocencia, LEY III.
deue dar (3) luego juyzio afinado por ella ; si
sobre aquella cosa que conocieron, fue co- Cuantas maneras son de Conocencias,) e CO'
mençado pleytoante por demanda, e por res- mo deuen ser fechas.
puesta. Esso mismo dezimos (4), si la cono-
cencia fuesse fecha en juyzio en pleyto cri- Tres maneras son de conocencias. La pri- Leyes
minal, en qual manera quier. Mas si alguno mera es, la que faze orne en juyzio, estando i. y 2.
fiziesse venir su debdor antel Juez, e le rogas- t i t / 7.
su contendor delante , que fablamos en la ley lib. 4.
se que le fiziesse jurar, oque le preguntasse, si ante. La segunda e s , aquella que faze vn Recop.
le deuia alguna cosa, o marauedis; e el deman- orne a otro sin premia, non estando en juy- Leyl4.
dado respondiesse luego llanamente, que gela zio con el. La tercera es, quando alguno por tit.
lib. 2.
8.
deuia, non le queriendo fazer contienda sobre- tormento, o por fuerça que le fazen, conoce Recop.
lio; estonce dezimos, que abonda que el Judga- alguna cosa. E de cada vna destas mostrare-
dor mande al debdor que fizo la conocencia, mos abiertamente en las leyes deste titulo,
que pague aquella cosa que conoció, fasta vn Pero queremos aqui dezir, de como los que
fessio , aequipollet probationi : et secundum earn est fe- beuti, quousque perveniat ad manus adversarii. Vide
renda sententia , si fuit lis contéstala, sive in causa ci- alias limitationes per Socin. in suis fallentiis, in parte
vili, sive in causa criminal!. Si autem non est contes- confessio facta absente parte, et Felin. in cap, si cautio,
tata , et est causa civilis, debet judex confitenti, prae- de fid instrum. Et quid si judex nomine absentis reci-
ceptum de solvendo certa die faceré. Hoc dicit. peret ? Vide Paulum in dicto §. si quis absente.
(1) Estando su contendor delante. Concordat 1. (2) Ca por ella. Sed an requiratur, quód accepte-
cerium 6. §, si quis absente, D. eod. et 1. fin. D. de u r à parte, vel quôd fiat parte instante, et pétente; Sa-
interrog. in jur. fac. et limita, et intellige, prout hic licetus, post Cyn. in 1. unica , 15. oposit. C. de confies.
dicitur , quoad plenam probationem : nam semiplenam dicit, quód requiratur h o c , et quôd aliàs non posset
probationem bene facit, licèt absente parte, ut notât dici confessio , quia non esset simul fassio : et idem te-
Glos. in 1. capite quinto 2 5. D. ad leg. Jul. de adulter. net in ï.jubemus, in fin. C. de lib. caus. et in 1. gene-
Bart, in 1. admonendi, col. 7. et 1 o. D. de jurejur. Abb. raliler , 6. qusest. C. de non num.pecun. Felin. in dicto
in cap. si cautio, de fide instrum. Secundo limita , quan- cap. si cautio. col. 5. qui dicit, quód ideo communiter
do confessio tendit directe ad obligandum confitentem scribitur , parte pressente, et acceptante: et idem tenet
ei, in cujus favorem emanat confessio. Sed si non ten- Alexand. consil. 112. vol. 3. et consil. 20. 4. vol. col.
dit ad hoc principaliter ; sed ad probandtim aliquid, ex 1. et Francise, de Curte consil. 7 7. ubi latè. Ego vero
qua probatione absenti quaeritur obligatio , tunc talis dubito de hoc , attenta ista lege, et 1. 4. et 6. infrà
confessio bene prsejudicat : text, est, et ibi notât Ang. eod. quae tantùm exigunt piaesentiam partis, et non exi-
col. 2. in authent. de hceredibus, et Falcid. §. si verb gunt acceptationem : et ex quo fit in commodum prae-
expressim, collât. 1. unde secundum eum , si aliquis ap- sentis, satis videtur acceptari. Facit benè illud , quod
probataliquod instrumentum, tanquàm verum, omues, dicitur, quôd.aetus factus me prsesente, sciente, et pa-
quorum interest, poterunt agere contra approbantem, tiente, inducit conseusum, et taciturn mandatum, cap.
licèt non fuerint présentes tempore approbationis : de cum, olim 32. de offic. delegat. et procedit sine dubio
quo dicto meminit Felin. in cap. cum M. Ferrariensis, in actibus judicialibus, secundum Cardin, i b i , et Ale-
col. 16. de constit. Tertio limita in confessione emanan- xand. consil. 80. vol. 4. facit quod notât Bald, in 1. ge~
te circa decisionem causae ; secùs in prneparatoriisjudi- neraliter, col. penult, ad fin. C. de non num.pec.
cii, secundum Joan. Andr. in addition, ad Specul. tit. (3) Deue dar. Vide quae dixi in 1. 7. tit. 3. ead.
de con/es. §. sequitur, vers. 7. et ubi potest pro absenti Part, et sequitur Azo. C. eod. in sutnina.
ferri sententia, ibi et proderit confessio absenti, se-
(4) Dezimos. Sequitur opin. Azonis in dicto loco.
cundum Ang. in dicto §. si quis absente, ex quo infert,
(5) Mostramos. Ut in dicta 1. 7,
quód si ex forma compromissi arbiter , vel arbitrator
potest proferre sententiam, etiam partibus non citatis,
LEX 111.
tali casu etiam confessio proderit absenti : cum confes-
sio , et sententia sequiparentur, ut in dicto §. Quarto li-
Triplex est confessio, judicialis, et extrajudicial,
mita in confessione facta in libello actoris , vel in libel-
et facta per torturam. Debet enim confessio claré fieri:
lo exceptionum rei : nam tenet, etsi absente adversario
et si claré non respondeat interrogates, certom indul-
sit productus, 1. cum precumg. C. de Uberali causa,
getur ei tempus dubitanti , ad se certificandum ; nisi
1. rura 14. C. de omni agro deserto, lib. 11. tenet Bart,
hoc petieritex advocati suggestione. Et quum judex in-
in dicto §. si quis absente , licèt contrarium tenet Glos.
terrogat, non sinat advocatum interesse. Et coniumax
singularis in 1. quifamilice, D. familias ercisc. sed pri-
in respondendo judicis interrogationi , vel obscurus,
mnm est verum , secundum Angelum ibi; qui tamen
habetur pro confesso. Hoc dicit. Concordat cum hac le-
dicit, quod debet libellus datus esse per judicem, ad-
ge 1. qui inttrrogatur 5. D. de interrogat. in Jure fac*
versario : sicut dicitur in epístola, qu* non nocet scri-
et de interrogator, action.
Tom. IL Y 2
I
72 Tercera Partida. Titulo XIII.
son preguntados en juyzio, deüén' responder b're qttë le preguntaron. Esso mismo dezimos
en cierto ( i ) , a las preguntas que les fázéh; qué deue ser guardado, de aquel a quien fi-
otorgándolo negando llanamente, là cosa zierenlá pregunta, si respondiere escuramen-
sobre que los preguntan. E si por auentura t e ( 7 ) , de guisa que non puedan ser ciertos
el preguntado dixere que dubda (2), e de- por su respuesta , de aquello que le pre-
mandare plazo por acordarse, porque pueda guntan.
mas cierto responder ; si esto dize el por si, LEY IV.
e non por consejo de su Abogado, deue el
Judgador otorgarle el plazo (3), para poder- Como la Conocencia que es fecha en juyzio,
se acordar de como responda. Mas si el que- deue valer.
riendo luego responder, su Abogado le me-
tiesse a esto, que demandasse plazo, non le Muchas cosas ha menester que aya en si, Leyes
deue ser cabido : porque sospechamos , que la conocencia que fuere fecha en juyzio, pa- 1- y 2.
el Abogado quería dar en porídad consejo a ra tener daño a aquel que la faze, e pro a su tit. 7,
la parte, que responda de guisa, que non contendor, eson estas: quesea de edad cum- lib. Recop.
4.
le empezca, e que la verdad se encubra: e plida el que la faze,assi como desuso mos- Ley 14.
porende deue ser auisado el Judgador, que tit. 8.
tramos (1): e que la faga de su grado, e non lib. 2.
de mientra se fizieren las preguntas a las par- por premia: e a sabiendas, e non por yer- Recop,
tes, non dexen estar (4) y el Abogado, de ro: e que la faga contra si. Ca si el conocies- Ley â.
aquel a quien faze la pregunta. Ca muchas se cosa que fuesse a su pro (2), non terina tit. 2í.
lib. 4.
vegadas acaece, que los Abogados (5), con daño a su contendor, si lo non prouasse. E Recop.
gran sabor que han de vencer el pleyto, non otrosí, quesea dicha en cierto (3) sobre cosa,
catan a Dios, nin a sus almas: e fazen a sa- oquantia, o fecho: e la conocencia que fizie-
biendas, que las partes nieguen la verdad de r e , non sea contra natura (4), nin contra las
las cosas, sobre que les fazen las preguntas, leyes (5) deste nuestro libro. E sobre todo,
Otrosi dezimos, que seyendo alguno pregun- que sea fecha en juyzio (6), estando su con-
tado del Judgador, sobre cosa que pertenez- tendor, o su Personero delante. E todas estas
ca al pleyto, si fuere rebelde, non querien- cosas, dezimos, que deue auer la conocencia
do responder a la pregunta ; que tanto le em- qué ha de ser valedera : e si alguna délias
pece aquella rebeldía ((>), de non querer res- falleciesse, non ternia daño a la parte que
ponder, como si otorgasse aquella cosa, so- la fizo.
(1) En cierto. Non enim debet obscure responde- teste obscure deponente, et de aliis, vide Félin, in procera.
re , 1. de œtate 11. §. nihil 7. D. de interrogat. action. Deer. col. 2. Et contra loquentes ita obscure, quôd non
Adde Specul. tit. de positione, §. g. vers, quod si quis, intelligantur, vide Gloss, et ibi Abb. col. 4. in cap. 1.
et §. fin. Adde 1. 1. tit. 4. lib. 3. Ordinam. et in Ordi- de summa Trin. et fide Cathol.
nation, de Madrid.
(a) Que dubda. Adde Specul. tit. de positione,%. LEX IF.
6. v«rs. quid si interrogatus dubitet.
(3) Plazo. Vide 1. 11. tit. 1 1 . ead. Part, et quae Ad hoc ut sit confessio valida, requiritur , quôd sit
ibi dixi in glos. 5. facta à majore xxv. annis, non per vim , ñeque per er-
(4) Non dexen estar. Adde Glos. in cap. 1. de con1- rorem : et fiat super certa re , vel quantitate, et contra
fes. lib. 6. cónfitentem in judicio, prassente adversario , vel ejus
(5) Que los Abogados. Vide Glos. ibidem , Specul. procura tore: et nihil contra naturam, vel leges conti-
in diet. tit. de positione, §. g. vers, item nota , quad neat. Et si quid eorum deficiat, non nocet confitenti.
advocatus : et ibi étiam vide , quôd ádvocatüs , qui do- Hoc dicit.
eet elientulum falsa responderé, tenéatur parti laes» (1) Mostramos. Suprà eod. 1. 1.
damnum resarciré. (2) Que fuesse a su pro. Concordat D. de interrog.
• (6) Aquella rebeldía. Approbat opin. Azon. et alio- in jur.fac. 1. de œtate 11. §. 1. et vide Azon. C. eod.
ïam dicentium, tacentem , est obscure respondentem in summa, et Gloss. C. eod. 1. 1. et in cap. fin. de con-
haberi pro cotifesso , 1. de estate 1 1 . §. qui tacuit 4- et fess, et Specul. tit. de confes. §. sequitur.
§. nihil 7. D. de interrog. in jure fac. tradit Specul. tit. (3) En cierto. Adde 1. certwn 6. in princ. D. de con-
de positione., §. 9. vers, quia qui lacet, et vide cap. 2. fessis , Azo. et Specul. ubi suprà , et suprà 1. próxima.
deconfes. lib. 6. et diet. 1. Ordin. quseexigit, ut pluries (4) Contra natura. Adde 1. confessionïbus i 3 . et 1.
sibi jubeatur a judice, quôd respondeat: et vide Abb. si is cujas 14.'D. de interrog. injur, fac. et Gloss, ubi
in cap. penult. , de juram. cal. 6. et 7. col. Hodie Or- suprà.
den1, de Madrid, cap. 12. dicit non requiri , u t pluries (5) Leyes. Adde ubi sup. et Gloss, in dicto cap.
jubeatur : vide ibi. fin. ubi istae leges allegantur.
(7) Escuramente. Vide quae dixi in glos. praeced. • (6) Fecha en juyzio. Adde 1. 1. et fin. D. de inter-
Et de notario conficiente instrumentümper verba obs- rog. in jur.fac. Gloss, et Azon. ubi suprà , Specul. tit.
cura i et non intelligibilia , quôd non váleat instrumen- de confess. §. nunc videndum, ubi latè, tam de con-
tant , vide Bartol. in J. quidquid astringendœ 9g. D. fessione extrajudicial! in civilibus , quàm in criminali-
verb, oblig. Bald, in 1. voluntatis 7. C, defideicom.Et de bus. Et nota, quôd si confessio extrajudicialis fut prse-
De las Conocencias. i73
LEY. V. después tormentos, nin le faziendo (3) me*
naza dellos ; valdrá, bien assi como si lo ouies*
Que la Conocencia que es fecha por premia, se conocido sin premia ninguna. Otrosí de-
o por yerro, non deue valer: e fasta que zimos, que si alguno fiziesse conocencia, o
tiempo la pueden reuocar. niego, por yerro en juyzio, sobre alguna co-
sa, o sobre algún fecho; que non le empece
Por premia de tormentos, o de feridas, a aquel que la fizo, si pudiere prouar el yer-
Uy i. o por miedo de muerte, o de desonrra que ro (4) quando quier , ante que sea dado juy-
lí f ' q u ' e r e n fazer a los ornes, conocen a las vega- zio acabado (5) sobre aquel pleyto. Ga des-
lib " das algunas cosas, que de su grado (i) non pues non podría ser desfecho el yerro , si non
Recop,
las conocerían. E porende dezimos, que la por aquellas razones que mostramos en el Ti-
conocencia que fuere fecha en alguna des- tulo de los Juyzios (6), e otrosi en el Titulo
tas maneras, que non deue valer, nin empe- de los Demandados, en las leyes (7) que fa-
ce al que lafaze. Pero si aquel que fue ator- Man en esta razón. E esto seria, como (8) si
mentado, conociere después (a) de su llana fuesse alguno establecido en testamento por
voluntad, esin tormento, aquello mismo que heredero de otri, e después le demandare
conoció, quando le fazian la premia, e finco otro en juyzio; diziendo,que en aquel testa-
despues en aquella conocencia, non le dando mentó en que es establecido por heredero,
sente parte, probatplenè, vel saltim relevât ab onere instrumento , destructo instrumento , destruatur con-
probartdi, 1. Publia 26. in fin. D. depos. L cum de in- fessio; vide Baldura in 1. alia, ço!. 2. C. de his, quibus
debilo 2 5. §. fin, D. deprobat. et tradit Paul, consil. io¡¿. ut indign. Adde etiam, quôd error probabilis etiam in.
vol. 2. in novis, inetpit, visa quadam petitione. Et de mero lucro nou nocet, Bald, in 1. finali, C. de codi-
confessione extrajudicial! in criuunibus , vide Abb. et cillis. Et cumule qui ponit, dicatur confiten ; an possit
Felin. in cap. olim, de rescript, et in cap. at si clerici, revocare positionem, quam fecit, dicendo errasse, vi-
de judiciis, et in cap. de hoc, de simonía , Bald, in 1. de Baldum in I. edita, in secunda lectura, col. ao. C.
ï. C. de con/es. et utrobique plura coliiges, de edendo , ubi dicit, quôd si se corrigit in continenti,
praesumitur error; aut ex post facto, et tune non prse-
LEX F. sumitur error, et tenetur probare errorem: quod in-
telligit, quando i s , cui ponitur, confitetur ; secùs, si
Confessio facta formidine tormentorum, vel vulne- negaret : nam tune posset ponens pœnitere , et consenti-
ris , vel infamise, non valet, nisi spontanea sequatur ré responsioni; njsi negans revocasset in continenti: vi-
perseverantia. Item per errorem confessus, vel negans, de ibidem. Et ad illud, quod solet dici de correctione
probato enore quandocuinque ante sententiam, excusa- in continenti, adde Glossam in cap. 2. de confess, lib.
tur ; postea non , ut de confessione haaredis ante aper- 6, et Salicetum in 1. contra negantem, C. ad Leg. Aqui-
t u r a s t.estamenti de legato, quod ibi /ion est scriptum, liam.
seu de debito à testatore jam soluto. Confessus aulem, (5) Juyzio acabado. Idem die, si esset conclusum
se occidis»e aut vulnerasse aliquem , qui re vera ab alio in causa, secundum Baldum in dicta 1. error, coi. 3 .
fuit occisus , vel vulneratus , sibi prsejudieat; secùs , si posset tamen etiam io causa appellationis revocari er-
re vera non erat ab aliquo occisus, nec vulneratus. Hoc rónea confessio; vide Bartolum in 1. creditor, §. jussus,
dicit. D. de appellat. et Spéculât, tit. de confess. §. fin. vers.
(1) De su grado. Et ideó judices non sint faciles ad sed nunquid in causa appellationis : non enim est fini-
torturam: sed praecedentibus indiciis , et juris ordine tum negotium, nam appellatione suspenditur pronun-
servato procédant. ciatum, et sic non potest dici fini turn negotium, 1. 1. in
(a) Conociere despues. Intellige, quando tortura fin. D. ad S. C. Turpil. 1. fin. C. de errore advocat. et
fuit illata , prascedentibus indiciis : aliàs, et si perseve- probatur in ista lege, cum dicit, juyzio acabado , et in-
r e t , non prajjudicat talis confessio, 1. pen. et ibi Bart. fra cum dicit, juyzio afinado. Et nota, quôd error, i a
D. de question, et adde ad istam legem 1. 1. §. Divas 6. quem quis dedneitur assertione adversarii, potest corri-
et §.siquis ultro27. D. de quœslion. gi etiam post sententiam : text, et Gloss, et ibi Bartol.in
(3) ¿Vira le faziendo. Vide 1. 4. tit. 3o. Part. 7. et I. quœsitum 3o. D. quando actio de pecul. de quo vide
et quae ibt dicarn. Bald, in,dicta 1. error, co!. 2. et Alex. 2. vol. eons. 80.
(4) Prouar el yerro. Adde 1. nonfatetur 2. D. de col. 3. Adde etiam , quôd licèt mero jure non possit
peti revoeatio confessionis erroné» ; post sententiam ta-
confes. et cap. fin. eod. tit. et 1. error 7, C. de Juris, et
men cum ostensione probabilis erroris admittitur per
factiignor. etSpecul.tit. de confes. $.sequilur, vers. 3 .
restitutionem in integrum, quae hoc casu conceditur
Et nota, quôd errónea confessio , etiam sa?piùs repeti-
etiam majori ex clausula general!, 1. cùmfideicommis-
t a , non nocet, Baldus in 1. unica, C. de errore calculi.
sum 7. D. de confess. Bart, in 1. non f atetar, D. eod.
Et quid si cum confessione çoncurrunt aliqua indicia?
col. 1. et vide Bart. in dicta 1. citm fideicommissum, et
Die, quôd adiiuc potest probari contrarium , secundum
adde alia, ut perBartol. in dicta 1. non fatetur, col. 1.
Baldum in 1. fin. col. 2. C. de probat. et vide in materia
per Speculatorem tit de confes. §. fin. in fin. et ibi Joan- (6) Juyzios. L. 18. tit. Q.I. ead. Part.
nem Andream in additione incipienti nocet, ubi vide (7) En las leyes. Vide 1. a. tit. 10. Part. ead.
notanter, qualiter probetur error : et ibi dicit, quod (8) Seria como. Adde 1. cumputarem 36. D. fa-
probabitur, dicendo se errasse', et probando rem aliter milice ercisc. et I. cum fideicommissum 7. D. de con-
se habere : vide ibi. Et an si confessio errónea innititur fesses.
i 74 Tercera Partida. Titulo XIII.
le; auia/el testador mandado alguna cosa de que otrilo fiziera, e non el, non le deue ser
aquellos bienes i e el cuydando que era assi, cabido,
gelo conociesse; e después quefuesse abierto L E Y VI.
el testamento, non fu esse fallado que le era
mandada aquella cosa: si tal yerro como es- Que la Conocencia que non es cierta, o que
te, o otro semejante del, fuere mostrado an- es contra natura, o contra las leyes deste
te que dieren el juyzio afinado sobre el pley- nuestro libro, que non deue valer.
to, dezimos que la conocencia que fue fecha
en esta guisa, que pueda ser reuocada, e non El preguntado si conociere en juyzio, que r-ey«
deue valer. Otrosí dezimos, que si fiziessen deue quantia, o cosa que non sea cierta (i), t ¡", y ?•
demanda a este heredero en juyzio, en razón tal conocencia como esta non le empece. E lib. ¿
de alguna cosa, o debda, que dezian quede- esto seria, como si algún orne demandasses RecoP-
ue aquel que le auia establecido por herede- otro cient marauedis que le emprestara ; e ei
r o ; el cuydando que era assi, porque el de- demandado respondiesse, que le deuia mara-
mandador non era sospechoso, o por cartas uedis, mas non dezia quantia cierta: o si le
que le mostrasse , que lo conociesse : si pu- demandassen cosa señalada, assi como cam-
díesse el despues prouar, que el testador auia po, o viña, que es en tal lugar; e respon-
pagado aquella cosa, o debda que le deman- diesse, que le deuia vna viña, o vn cam-
dauan, ante que eljuyziosea dado sobre ello; p o , mas non dezia aquella que señalauan:
tal conocencia como esta, nin otra semejante, tal conocencia como esta , o otra semejante
non empecería a aquel que la fiziesse. Otrosí della, non le empecería. Pero deuele el Jud-
dezimos, que si alguno conociesse delante gador apremiar, que responda ciertamente,
del Judgador, que auia muerto (9) algún orne quantos marauedis le deue, o qual es el eam-
que es DÍUO , o murió de su enfermedad, o p o , o la viña que conoció. Esto dezimos que
de su muerte, sin ferida ninguna que le dies- ha lugar en todas las otras conocencias se-
sen ; o otorgasse que diera feridas a algund mejantes destas. Otrosí dezimos, que si faze
orne que non era ferido, nin llagado ; que tal alguno conocencia en juyzio, que sea contra •
conocencia como esta non deue valer, por- natura (a), que non le empece, nin es vale-
que semeja que con yerro, o gran locura la dera. Esto seria, quando alguno otorgasse, e
fizo. Pero si algún orne fuesse ferido, o muer- conociesse que otro que fuesse de mayor edad
to , e viniesse otro, conociendo delante el Jud- que el, era su fijo, o su nieto: tal conocen»
gador que el mismo lo firiera, o lo matara; cía como esta non deué valer, porque natu-
maguer en verdad el non fuesse culpado de raímente el padre deue ser de mayor edad que
su muerte por fecho, nin por mandado, nin el fijo. E aun dezimos, que si alguno cono-
por consejo ; empecerle y a aquella conocen- ció que fizo cosa que en verdad non Ja podria
cia, bien assi como si el lo ouiesse fecho: fazer, que tal conocencia non le empece. E
porque el se dio por fechor a sabiendas, del esto seria, como si algún moco conociesse
mal que otri fiziera, e amo mas a otri que a si. que fiziera adulterio, e non fuesse" de edad
E maguer (10) el quisiesse después prouar, para fazerlo: o si lo conociesse orne de edad,
(9) Que auia muerto. Concordat 1. inde Neratius (10) E maguer. Concordat 1. si is cum quo 4- D. de
ft3. §. fin. et 1. hoc apertius 24. et 1. proinde a 5 . D. ad confess, et 1. inde Neratius 23. §. fin. et ibi Gloss. D. ad
I. Aquil. Et quid si ñeque appareat vivus, nec mortuus? L. Aquil. et intellige boc , quando civiliter ageretur, vel
Videtur, quód non noceat confessio, arg. 1. i . § . item actione Legis Aquilise, vel ad «stimationeni damnorum,
illud 2 4- D. ad S. C. Sillanian. et tenet Angel, in 1. cer- et operarum amissarum, ut in 1. fin. D. de his qui de-
ium , in princ. D. de confess. Quod limita nisi confitens jec. vel effud. vel alias : secùs si ageretur criminaliter:
esset aliquis assasinus mate conditions, et famas, exer- tunc bene posset probare eontrariuiii, ut in 1. 1. §. si
cées latroeiniaprope liítus maris, secundum Jas. in 1. quis ultro 27. D. de qucest. Alberic. et Angel, in dicta
jusjurandum quod ex convenlione, col, 7. D. de jure- 1. si is cum quo , et Florian. in dicto §. fin. et Jas. in 1.
jur. referentem Angel, in 1. certum, ubi suprà , ita te- jusjurandum quod ex convenlione, col. 7. D. de jurejur.
nentem: sed Ang. non ita dicit, prout refert Jas. imô
dicit,fuisse quosdam damnatos adsuspendium, eoquód LEX F I.
suffocaverint quosdam incognitos in ilumine Cannarum: Non nocet confessio incerta confitenti, neque im-
nam licet essent incogniti occisi, non lamen dicit, quôd possibilis de natura, vel de jure. Nec liberi hominis
non constitit de corporibus occisis. Secundo limita ex confitentis in judicia, se servum, lite non mota; secùs,
mente Angel, in dicta 1. certum, declarantis Gloss, in 1. . si lite mota : potest tamen ante sententiam, probato er-
inde Neratius, §. fin. D. ad L. Aquil. nisi confessio re- rore, eam revocare. Nec per conjugis confessionem di-
feratur ad certum horoinem occisum, de cujus vita, si rimitur matrimonium , nisi alias de obstáculo legitimé
vivat, facile potest liquere, et confitenti, et ejus amicis probetur. Boc dicit.
defensio reservan : nam tunc prsejudicaret confessio. Et (1) Sea cierta. Adde 1. 4. «t quae ibi dixi, sup. eod.
adde qua» not. Felin. in cap. auditis, column. 18. de (a) Natura. Adde 1. 4- et ibi addita, et Azonem,
priescript. C eod. in sümraa.
De las Conocencias. 1^5
n ouiesse con quien lo pudiesse fazer. tro libro, assi como mostramos en los Títulos
Otrosi dezimos, que si alguno que era en ver- que fablan en esta razón. Otrosí dezimos, que
dad libre otorgasse delante del Judgador de si alguno casasse con muger concejeramente,
su voluntad sin contienda ninguna, que era e después conociesse en juyzio (7) qualquier
V» « . . . » x_ 7 —
so. in 1. triticum, col. 2. D. de verb.oblig. Et adde etiam, affirmans faceré tenetur, non autem negans , quia nega-
quôd conditio habetur pro causa , 1. à Titio 1 08. et ibi tiva non potest secundum naturatn probari; et actore
Bartol. et Jaso.D. de verb, obligat. ubi et vide, an jura- non probante, reus absolvitur. Hoc dicit.
mentum suppléât defectum causae in confessione. Et quid (1) Prueua es. Sequitûr diffinitionem Azonis, C. eod.
in promissione sine causa? Videas Glossam in I. 1. glos. in summa.
penult, in fin. D. de interrog. action, et Bart, per text, (2) Al demandador. Adde 1. ei 2. D. de probation.
ibi in 1. 1. D. de pollicitation, ubi tenet, quôd in priva- 1. 2. et 1. actor 2 3. C. eod. Et hinc dicebat Angel, in suo
tes valet, licèt non in civitate : de quo videas Baldum in tractatu maleficiorum, in parte de Bononia, quôd si per
1. fin. ad fin. C. sicertumpetatur, et in 1. generahter, col. statutum imponitur major pœna forensibus, quàm civi-
a. C. de non num. pecun. Et intellige, qnando fit ex cer- bus ; et judex inquirit, et in inquisitione non dicitur,
ta scienlia, ut notât Ant. in dicto cap. si cautio, de fide nec probatur, quôd delinquens sit forensis; quôd prae-
instrument, et Alex, late-, quera videas, consil. I\. vol. 1. sumitur civis , et non poterit ei imponi, nisi pœna ci-
super 2. dubio, et cons. 19. vol. 4- videas I. Campanus vium. Hinc etiam dicit Paul, de Castro in 1. ex facto , §.
47. cum ibi notatis, f/. deeper, lib. Et in instrumento si quis autem , D. ad Trebel. quôd ei, qui agit , et affir-
guarentigio, dicit Bald, in 1. sicut, C. de repud. hœred. mât substitution! pupillari locum fore ex eo, quia pupil-
quôd valet, etsi ibi non ponatur causa. Et quid si per lus decessit in setate pupillari, incumbit onus probandi;
testes suppleatur causa, quae deficit in instrumento? Die, licèt Bartol. prout ipse latè refert in quodam consilio,
quôd potest suppleri per probationem testÎ7im, secun- consuluit intentionem substitutti, hoc asserentis, esse
dum euradera Bald, in dicta 1. generaliter, col. pen. et fundatam per diet. §. si quis autem, sed ipse tenet, quôd
ibi videas, qualis debeat esse ista eausa. Et adde, quôd incumbat agenti; et si substitutus possideat, incumbet
licèt confessio sine causa non probet plenè, probat la- probatio matri, vel alteri succedere volenti ab intesta-
men semiplena : Speculator tit. deconfessis, §. nunc vi- t o , scilicet, quôd pupillus excessit pupillarem aetatem:
dendum , versic sed qua} est ratio , júnelo versículo se- et videas pro hoc bonum textum , quem Paulus de Cas-
q u e n t i a l Alex, consil. 8 3 . vol. i. et de recognoscente tro non allegat, in 1. si ejus , qui novissimus 3/ ( . D. ad
ab aliquo quidquid tenet in tali loco, non adjecta cau- Trebell. Dicebat etiam Abbas in cap. constitutus, de res-
sa, quôd non tenet recognitio : vide Oldral. consil. 13 3. criptis, tertio notabili, quôd ubi statutum ex aliquo in-
(5) Que deuo a Fulan. Sed quid si iste sit absens? validât actum, et dubitatur, an statutum prascesserit
Gloss, in dicta 1. càm de indebito, §. fin. et in dicto cap. actum, vel è contra; dicenti statutum praecessisse , in-
si cautio, tenet, quôd non obliget: videas Abb. ibi col. 4. cumbit probatio, per text, ibi; et ibid, quarto notab. di-
cit idem in impugnante rescriptum ex taciturnitate veri.
Hinc etiam dicebat Baldus in authent. ex testamento , in
TITULUS XIV. DE PROBATION1BUS.
versic. decimum capitulum , C. de collât, quôd alleganti,
quôd bona obventa filio, ûbvenerunt sibi de bonis patris,
LEX I.
et non aliunde, incumbit onus probandi; et idem Bald,
in 1. cùm oportet, in princ. C. de bonis, quœ liberis, et
Probatio est rei dubise in judicio verificado : quam
De las Prueuas en Juyzio. 177
negare la demanda, o la cosa, o el fecho, so- tigo, o Juez, aquel orne contra quien lo ra- L
}
tu. 8. bre la pregunta que le faze. Ca si non lo pro- zona: E otrosi el fecho, que fizo, o la razón, del ú-
üb. 2. uasse, deuen dar por quito (3) al demanda- por que non lo puede ser: e non es tenudo ,ul ° 8-
Eecop
' do, de aquella cosaque non fue prouada con- la otra parte, contra quien es fecha esta ma- ¿e'C()p*
tra el: e non es tenuda la parte de prouar lo ñera de niego, de prouar, que es el atal orne,
que niega, porque non lo podria fazer bien, que pueda ser recebido en juyzio a todas a-
assi como la cosa que non se puede mostrar, queílas cosas que le niegan: porque tal niego
nin prouar segund natura. Otrosi las cosas como este non ha en si de todo en todo na-
que son negadas en juyzio, non las deuen, tura de negamiento, mas encubrenlo con el
•nin las pueden prouar aquellos que las nie- fecho, que dizen que fizo aquel contra quien
gan (4), si non en aquella manera que dire- razonauan, por que non puede ser en juyzio
mos adelante en las leyes deste Titulo. Abogado, nin testigo, nin Juez. E otrosi aquel
que faze este niego, razona por si ley , e de-
LEY II. recho. E porende ha menester que lo mues-
tre, e que lo prueue. E otrosi dezimos, que
Como la parte non es tenudo de prouar lo quando alguno demanda en juyzio herencia,
que niega, si non fuere en cosas o manda, o otra cosa que otro le ouiesse de-
señaladas. xado en su testamento, e para prouar esto,
mostrasse carta del testamento, o de la man-
Regla cierta de derecho es, que la parte da, que fuesse valedera, e la otra parte res-
t¡7." 8." cjue niega alguna cosa en juyzio, non es te- pondiesse, que aquella carta non deue y ser
íib. 2. nudo de la prouar, assi como de suso mos- cabida, porque el testador, a la sazón que la
Hecop. t r a m o s p e r o cosas señaladas son, en que la mando fazer, non era en su memoria. Ca te-
parte que las niega, es tenudo de dar prueua nudo es el que esto razona, de lo prouar,
sobre ellas. E esto sena, quando alguno razo- maguer ponga sü razón en manera de niego.
naua, e dize en juyzio contra su contendor, E esto touieron por bien los Sabios antiguos
que non puede ser Abogado; o dize contra por esta razón: porque sospecharon, que to-
atguno que aduze por testigo, que non lo do orne es cuerdo (2), e en su memoria, fas-
Le"es P u e de ser; o razona contra aquel que los oye, ta que se prueue io contrario. E porend.e de-
dei"t¡-que non deue ser su. Juez, porque la ley, o zimos, que si la parte niega, que aquel que
mío 6. e [ derecho lo defiende. Ca sobre tales nie- fizo el testamento non era en su memoria a
fib. 4. o s
r.ecop g (')) -G° mo estos, o otros semejantes de- la sazón que Jo fizo, e non lo pudiere pro-
llos, tenuda es la parte, que razonaua con- uar, que deue valer el testamento, pues que
tra otro, de lo prouar, mostrando, o aueri- otra razón non dice contra el; maguer la par-
guando la ley, o el derecho, que vieda, o te que se quisiere aprouechar del testamen-
deüende, que non pueda ser Abogado, o tes- to, non prouasse ninguna cosa de la cordura
Alexand. consilio 1 0 4 . volum. quarto. Et adde ad ¡stam ut non potes esse testis, advocatus, vel j n d e x , et similia
legem J. fin. D . si ingen. esse dicat. et I. Uteris 7. §. lin. quae jus p r o h i b e t ; vel tale quid fecisti, etc. tune exci-
D . de liber, causa. pient! incumbit p r o b a t i o illius objecti. Item quilibetprsè-
(i) Deuen dar por quito- A d d e 1. qui acensare 4. C. de sumitur sanae m e n t i s , nisi p r o b e t u r contrarium. I d é e d i -
edendo , et cap. unie, ut Eclesiast. benef. et adde 1. 3 g . cens testamentum nullum , quia à mentecapto factum,
tit. a. ead. Partita: et in dubio videtur quis absolutus, debet de fatuitate p r o b a r e . Item omnia, quae penes u x o -
eo quia actor non p r o b a v i t , Bartol. in 1. a. §. hoc edic- rem i n v e n i u n t u r , praesumuntur esse v i r i , nisi ipsa p r o -
to, col. penult. D . vi bonor. rapt, et adde, hoc etiam p r o - bet esse s u a ; a u t nisi artificio fungatnr honesto , quo di-
cederé, etiamsi ex forma statuti reo denegetur defensio, cat se adqiiisivisse: quia tunc cessât dicta prassumptio.
secundum Bald. C. de vindic. libert. in r u b r i c a : nam Hoc dicit.
nihilominus est absolvendus. Et procedit ista lex , acto- (í) Sobre tales niegos. Nam prsesumitur pro eo, q u i
re p r é s e n t e ; s e c ù s , si a b s e n t e : videas Baldum in a u - dicit sibi aliquid Jicere de j u r e ; siquidem omnia v i d e n -
thent. qui semel, 4. et final, column. C. quomodo, et t u r concessa, nisi reperiantur prohibirá, 1. necnon 2 8 .
quando judex.Et defallenliis ad istam r e g u l a m v i d e G l o s . §. quod ejus 2, D . ex quib. cans, majores in integr. res-
in cap. fin. 6. qusest. 5. et in dicto cap. unie, et Spécu- tit.], mutus 4 ' • §• cùm quœretur, D. de procurât. 1. x.
lât, tit. de probatione, % probare. §. fin. D . de testibus.
(4) Pueden prouar aquellos que las niegan. A d d e (a) Todo orne es cuerdo. Concordat 1. ne codicillos 5.
cap. quoniam contra 1 1 . C de probat. et 1. actor a 3 , C. C. de codicill. et limita, nisi ex dictis in testamento per
eod. tit. et videas Gloss, in cap. fin. 6. qusest. 5. ubi de testatorem , vel aliis conjecturis prœsumeretur non sana»
triplici negativa facti, j u r i s , seu qualitatis facti, dicit mentis, 1. quidam in suo 2 7 . D. de condil. instit. Et an
improbabilero , nisi habeat determinationem J o c i , vel cùm talis conjectura coneurrere.t, crederelur Notario at-
t e m p o r i s , vel implicitaraaffirmativam: quia negationum testant! de sana mente ? D i e , quod non , secundum Bald,
non sunt causa;. Negativa autem j u r i s , formse, seu q u a - in 1. a. D . de testant, Angel. in dicta 1. quidam in suo,
litatis qualiter p r o b e t u r , p r o s e q u e r e , ut ibi. Salicet. in I. furiosum, C. qui t.estam.fac. poss. ubi vide
LEX IL de Alexandr. et Francise, de Aret. in dicta 1. a. ubi vi-
Q u a n d o ex exceptione negativa résultat affirmativa, deas J o a n n . de Imol.
Torn. II.
i78 Tercera Partida. Titulo XIV.
del testador. E otrosí dezimos, que quando cho que le pueda dexar. E en esse mismo tes- Leyes
el marido.muere, e fallan dineros, e.rapa, e tamento (i) dize, que manda a sus herede- del ti-
Ley t. otras cosas en poder de su muger, que solia ros, que tornen a aquel su fijo tantos mará- j."' 0 8-
tit. 9. beuir con el, e pedian los herederos aquellas nedis, que le diera Fulano pariente del mo- ReC0p
'j.*5, 6' cosas en nome del finado, si la muger nega- co, en poridad, que los guardasse por el; e
D
Recop. . . ,, ' i otrosi, que le tornassen tatitos marau'edis,
re enjuyzio, que aquellas cosas non eran de que el recibiera de los frutos de tal hereda-
su marido (3), e las razonare por suyas, o miento del moco, o de su madre; o mandas-
que ha algund derecho en ellas, tenuda es de se escreuir en el testamento otras palabras
lo pronar : e si desto non pudiere dar prue- semejantes destas, en que mandasse dar al
ua verdadera, deuen ser entregados todos a- moco, mas de lo que las leyes mandan; de-
Dicha quellos bienes a los herederos del finado. E zimos , que los herederos non son tenudos
Ley i. esto totueron por bien los Sabios antiguos de pagar mas de lo que el derecho deste nues-
por esta razón : porque sospecharon, que to- tro libro manda, que puede mandar el padre
da cosa que fallassen en poder de la muger (/|), a tal fijo: e que en las palabras que dixo de-
que era de los bienes del marido, fasta que mas de aquello, que non deue ser creydo.
ella mostrasse lo contrario: porque mas gui- Ca sospecharon los Sabios antiguos que fizie-
sada razón es de sospechar, que poner dub- ron las leyes, que quando el padre vsa de ta-
da en los coraçones de ios ornes, que ella los les palabras en su testamento, que lo faze
ouiesse ganado de mala parte. E esto se de- por engañar la ley, e por sabor que ha de -
ue entender de aquellas mugeres (5), que non fazer algo a sus fijos, e non porque sea assi.
vsan arte, o menester, de que lo pueden ga- Pero si tal fijo pudiere prouar (a),que el pa-
nar honestamente: mas si tal arte vsan, te- dre le deue, o recibiera por el alguna destas
nemos por bien , que non sea desapoderada cosas que le manda dar; estonce tenudos se-
de aquellos bienes, que ella dize, que assi ga- rian los herederos, de tornarle, e de otorgar-
no ; e deuen ser oydas las razones délia, e de le todo aquello que assi prouasse, o mostrasse.
los herederos, en la manera que mandan las
otras leyes deste nuestro libro, que fablan LEY IV.
en esta razón.
LEY III. Quando alguna de las partes dize en Jujzio,
Quando el padre dexa a sus fijos de ganan- que su contendor es menor de edad, e el otro
cia en su testamento, mas de lo que dizeii dize, que es de edad complida, qual de-
las leyes deste nuestro libro. llos deue esto prouar.
Tan grande es el amor que ha el padre Huerfano alguno queriendo salir de po- •. .
Ley 10. c o n s u n j 0 > maguer sea de ganancia, que va der de sus Guardadores, porque dize que es tit. &'.
lib. 6. buscando carreras , por que le pueda dar mas ya de edad complida, si los Guardadores lo lib- 4-
iíecop. en su testamento, que mandan las leyes des- refiertan , razonando que es menor, tenudo ecop '
te nuestro libro. E esto seria, quando algu- es el huérfano de mostrar, como el es de e-
no dexa a tal íijo, quanto le otorga el dere- dad ( i ) , para poder salir de poder d e s ú s
(3) aquellas cosas non eran de su marido- Quid, me piobaverit. Hoc dicit. Concordat 1. qui testarnentum
si negaret non fuisse quaesita tempore constarais matri- 27. D. de probation,
monii? Videas omninô, et notanter per Salieet. in 1. (¡) E en esse mismo testamento. Quid si hoc fieret
etiam , ad fin. C. de donat. inter viri, el ux. In Regno inter vivos? Gloss, in 1. qui testarnentum, D. de proba-
omnia bona prsesumun-tur communia inter virum, et uxo- tion, undè isla sumitur, tenet, quód valet talis confes-
rem, juxta 1. Styli 2o3. quae est in usu. sio ; sed ilia Gloss, magis communiter reprobatur per
(4) En poder de la muger. Concordat 1. etiam 6, C. Doctores ibi, et in 1. i. C. de naluralib. liber, et per
de do/tat. inter vir. et ux. et D. eod. 1. quintus 5 i . Et Joan. Andream in addit. ad Speculatorem, tit. de rebus
quid si matrimonium dissolvatur divortio propter adul- Eccles. non alien, in rubrica.
terium muiieris? Videas Bald, in 1. cum oportet, col. !\¿ (2) Sï tal fijo pudiere prouar. Et probabitur hoc
C, de bonis, qua? liber, in potest, constituí. Et quid si etiam per conjecturas concurrentes cum coiifessione pa-
uxor emit ex pecunia sibi tradita à corisangulneis, qùàm tris, ut pulchrè adducit Alexand. consilio 18. vol. 3 .
statim eis reddidit ? Vide ibid. vers, quano nunquid.
(5) De aquellas mugeres. Adde Bald, in dicta 1. cum LEX IV.
oportet, col urn. /j, Asserensse minorem, ut contractum pereum factum
infirmet, teneturminoritatem, et Iaesionem probare. ítem,
LEX 111. dicens quem majorera, ut à tutela liberetur, tenetur de
niajoritate probare; alias suceumbit. Hoc dicit. Habuit
Confessio patris, se deberé filio incapaci aliquid, originem à 1; cam de œtate 13. D. de probation.
ultra quàm capere possit, asserentis, prasumitur facia (1) Coiné el es de edad. Concordat 1. minor -viginti
in fraud em legis. Ideo non tenentur hteredes> ultra qnàm quinqué annis 32. D. de minor, et 1. cùrn te minorem o.
cápete potest, dependeré ; nisi filius sibi debitum legiti- ubi et Gloss. C. de probation.
De las P r u e u a s en Juyzio. m
Guardadores, e ser apoderado de sus bie- dar, a quai dellos deuen dar la prueua, que-
lles. Esso mismo dezimos, si los Guardado- remoslo aqui departir ( i ) : e dezimos, que
res pidiessen ai Juez , que sacasse el huerfa- quando alguno andouiere por libre , si el
no ae su casa, e de su guarda, diziendo que otro le demandasse en juyzio, dizienclo que
es ya de edad. Ca si el huérfano, o otri por es su sieruo ; e el otro respondiesse que non
el lo refiertasse, tenudos son los Guardado- es assi, mas que es libre; que este que faze
res de lo prouar. Otrosí dezimos, que si al- la demanda, deue prouar, e non el otro, que
guno quisiesse desatar, o quebrantar vendi- es en su possession de libertad, si non qui-
da, o otro pleyto, o postura, qualquier que siere. Mas si este que dize que es libre, es-
el ouiesse fecho con otro, razonando que a touíesse en poder (2) de su señor como sier-
la sazón que la fiziera, que era menor de uo, e mouiesse pleyto contra el en juyzio,
edad, o que fuera fecho aquel pleyto a da- diziendo que era libre, e el señor respon-
ño de si, o que fuera engañado en ello;que diesse que es su sieruo; en tal razón como
si la otra parte respondiesse que non era esta dezimos, que si el señor (3) mostrasse
assi, mas que a la sazón que fizo aquella carta, o aluala, o otra prueua, porque se
postura, era de edad complida; tenudo es pueda entender, que el a buena fe, non por
aquel que quiere quebrantar el pleyto , de fuerza, nin por engaño, es. apoderado de
prouar dos cosas (2). La vna, que el era me- aquel que dize que es su sieruo ; que tenu-
nor (3) en aquel tiempo que aquel pleyto do es este que se razona por libre, de lo pro-
fizo. La otra, que fue fecha con engaño, o uar, o de mostrar que el otro se apoderara del
a grand daño de si. Ca si estas dos cosas non por fuerça, o por engaño. Ca si ninguna des-
prouasse, non se podia desatar el pleyto. tas razones non pudiere mostrar, nin aueri-
guar, deue fincar en poder de su señor co-
LEY V. mo sieruo : pues que el señor mostró dere-
cha razón, por que se apoderara del.
Quando alguna de las partes dize en juyzio,
que su contendor es sieruo, e el otro respon- L E Y VI.
de que es libre, qual lo deue prouar.
Como el que fiziesse paga a otro, si dixesse
Ley Contienda acaesce a las vegadas entrel después que la ouiesse fecha , que la fiziera
tit. demandador, eel demandado, razonando el por yerro como non deuia, qual es tenudo
lib. 4. v n o e n u z 1 0
Recon J y ' ' 4 u e s u contendor es sieruo; de lo prouar.
e dize el otro, que non es assi, mas que es
libre. E porque podrien los Judgadores dub- Pagas fazén a las vegadas los ornes de di-
Tom. IL Z a
i8o Tercera Partida. Titulo XIV.
ñeros, o de otra cosa. E después piden en mos, porque son simples de seso , e por es-
juyzio, que les tornen lo que pagaron y di- so erraron , pagando lo que non deuian, Otro-
ziendo que dieron por yerro, debda que non sí dezimos, que qualquier orne, o muger, que
deuian. E los otros a quien es fecha esta recibiesse paga de marauedis, o de otra cosa
demanda, responden que era valedera la deu- de alguno, si después le fiziessen demanda
da, de que les fue fecha la paga. E porque en juyzio, que tornasse lo que recebio, por-
podria nacer dubda, qual destos es tenudo que le pagaron por yerro lo que non deuian;
de prouar lo que dize, querérnoslo aquí de- que si este que recebio la paga, negasse en
partir (r). E dezimos , que aquel que dize todo, diziendo que nunca fuera fecha; si la
que dio , o pagó algo a otri por yerro, e co- otra parte pudiere prouar, e aueriguar que
mo non deuia, es tenudo de lo prouar, por la fizo, maguer non muestre que fue fecha
esta razón: porque sospecharon los Sabios por yerro, e de cosa que non deuia, tenu-
antiguos , que ningún orne non es de tan do es este que negó la paga, de fazer de dos
mal recaudo (2), que quiera dar su auer, pa- cosas la una: o de tornar a su contendor lo
gándolo a otri, a quien non lo deuiesse. Pe- que le prouare quel pago ; o de mostrar por
ro si este que dize que fizo paga a otri como prueuas valederas (5), que verdaderamente
non deuia , es Cauallero que biua en serui- deuia aquella cosa de quel fue fecha la paga.
cio del Rey , o de otro grand Señor, traba-
jándose en fecho de armas, o de Caualleria; LEY VIL
o orne simple labrador de tierra , que biua
fuera en Aldea (3), e non es sabidor de Fue- A quien deue ser fecha la Prueua, e sobre
r o ; o moco menor de catorce arios, o mu- que cosas.
ger: qualquier destos non seria tenudo de
prouar lo que dize en el caso sobredicho, Averiguamiento de prueua, de qual na- Leyes
mas su contendor que recibió la paga del, tura quier que sea, deue ser fecho, e mos- del t¡-
deue aueriguar, que aquello que recebio de trado al Judgador (1) ante quien es el pley- ^ %
alguna destas personas sobredichas, por es- to, e non a la parte contra quien la aduze, Recop."
so le fue pagado, porque gelo deuian verda- como quier que esto se deua fazer estando
deramente, E si esto non pudiesse prouar, ella delante: e deuenle después dar traslado
deue tornar aquella cosa que le fue pagada, del, si lo pidiere. Otrosi dezimos, que las
a aquel que gela dio. Ca podemos sospechar, prueuas deuen ser aduchas, sobre cosas que
que la recibió como non deuia: porque el se pueda dar juyzio (2): assi como sobre
Cauallero (4) deue ser mas sabidor de fecho cosa mueble, o rayz, o en razón de liber-
de armas, que de escatimas, nin de rebuel- tad , o de seruidumbre, o de tenencia, o de
tas: e las otras personas que de suso dixi- señorío, o de peños, o de oficio, o de ho-
(3) Filosofía. Vide Azon. u b i s u p r a . D . de his qui sunt sui, vel alieni juris, d i c i t , q u ô d prse-
(4) Que pertenece al pleyto. Concordat 1. ad pro- sumptio est rei dubise rationabilis conjectura lege a p -
bationein 2 2 . C. deprobat, cap. cuín contingat 3 6 . et ibi p r o b a t a , ad aliquid in animo fingendum : et in cap. 1.
Gloss, de offic. delegat. §. cum autem, col. 1. dicit idem Bald, q u ô d prsesumptio
est ex a l i q u o antecedenti ad aliquod sibi connexum ve-
LEX VIH. risimilis d e d u c t i o , sive illatio.
(3) Salomon. Habetur hoc 3 . Reg. cap. 3 . v. 2 7 . et
Fit proba tío non solum per testes, vel instrumenta, in cap. offerte t.. de prœsumption. ubi A b b . notât, q u ô d
sed etiam per legitimam confessionem: et etiam per exemplis Principum judicare possumus : et vide 1. 1 4 .
praesumptionem , ubi est expressam in l e g e ; alias n o n . titul. 2 2 . Partit, eadem.
Itera per inspectionem j u d i é i s , u t in qusestione de ter- ( 4 ) De sospecha. Concordat 1. absentem 5. D . de
niinis ; et per inspectionem malronarum , si contenditur paenis, et a d d e S. Thomam 2. 2. qusest. 60. artic. 3 .
de virginis deflora d o n e , aut de muliere prsegnante: E t quid si esset violenta prsesumptio ? Vide cap. litte-
q u a n d o q u e per legis inspectionem, q u a n d o q u e per rasjti. de prœsumpt. et A b b . in cap. quanto} eod. tit, et
duellum in aliquibus ten-is. Tamen Laec probatio juris in dicto cap. offerte.
conditoribus non placet, quia muitoties succumbit in (5) Sobre términos. Concordat 1. si irruptione 8. D .
ea Veritas, et videtur p u g n a n s , Deurn t e n t a r e , quod fin. regund.
non licet, dicente Christo: Non tentabis dominura Deum (6) Por vista de mugeres. Concordat 1. 1. in p r i n c .
tiium. Hoc dicit. D . de inspiciendo ventre , et cap. proposuisli 4. de pro-
( i ) En las leyes. S u p r à ead. Partit, tit. 1 3, bat. et in cap. fraternitatis 6. de frig, et malefic, et prae-
(a) Presumpcion. Nota hic difíinitionem p r a s u n i p - tor debet eligere obstetrices , et l o c u m , ubi mulier i n s -
tionis : et dicebat Calderinus in repet. cap. veslra, de p i c i a t u r , ut in dicta 1. 1. et ssepè manus talium obste-
cohabitat, cler. etmulier. quôd prœsumptio est cognitio tricum fallitur , ut in cap. causarn matrimonii 14. de
ex circunstantiis r e s u l t a n s , cap. ex sludiis 3 . et quasi probat. cap. tieque aliqua, et ibi Gloss. 2 8 . quaest. r .
per t o t u m , deprœsumption. undè secundum eum v a n a - et vide quse circa hsec dicit Ambtosius epistola 6 4 . u b i
t u r , et fortificatur, et debilitatur animus judicantis ex exprobat istum inodum probationis in v i r g i n e , cui i m -
prsesump.tione, prout suadebunt circunstantiae, ex q u i - p o n i t u r fornicationis crimen ; et adducit auctoritates
btis resultare! : et idem vult Bald, in 1. ea quidem , col. Sacras Scripturse ad p r o b a n d u m istas n u n q u à m a d h i b i -
I . C. de accusation, ubi et d i c i t , q u ô d prasuniptio h o - tas fuisse , ut inspectrices : et debent istse j u r a r e , u t t r a -
minis est quidam conceptus causatus in mente ab aliqua dit Alberic. in dicta 1. 1. §. 1. col. fin. ad instar t e s -
probabili conjectura: et in X.filium diffinimus, col. 2,- tium : videas i b i , et in 1. 2 3 . infrà tit. 2 .
i8a Tercera Partida. Titulo XIV.
adelante mostraremos. E aun acostumbraron L E Y IX.
antiguamente, e vsanla oy en dia, otra ma-
Aut. 2. neta, de prueua, assi como por lid de Caua- Como la muger que dixere, que non era pre-
tít. 8. Heros (7), o de Peones, que se faze en razón ñada de su marido, mas de olri, que por ta-
'¿g'c08' de riepto, o de otra manera. E como quier les palabras non nace mala sospecha a la
que en algunas tierras ayan esto por costunv creatura que tiene en el vientre, por que
bres (8); pero los Sabios que fizieron las le- le puede empecer.
yes (9), nonio touieron por derecha prueua.
E esto por dos razones. La vna, porque mu- Ensañanse (i) las mugeres a las vegadas
chas vegadas acaesce, que en tales lides piér- tan fuertemente (2), que por despecho que
dese la verdad (10), e vence la mentira. La han de sus maridos, dizen (3) que los fijos
otra, porque aquél que ha voluntad de se que tienen en los vientres, o que son naci-
auenturar a esta prueua, semeja que quiere dos , que non son dellos, mas de otros. E en
tentar (11) a nuestro Señor Dios ; que es cosa tal caso como este dizimos, que si pudiere
que eVdefendió por su palabra, alli do di- ser prouado por los vezinos de aquel logar,
xo: Ve arriedro, Sathanas, non tentaras .a que el fijo de alguna muger que dixesse ta-
Dios tu Señor. les palabras como sobredichas son, naciera
della, seyendo casada (4) con aquel marido, e
(7) De Caualleros. Putant milites, et nobiles, quôd qui illam allegat in cap. sicut ex litteris , de ja-
Deus sil auxiliator justorum, et non est verisimile, se- rejur.
cundara Aristotelem, quôd Deus habeat curara malo- (3) Dizen. Sedan requiratur, quôd tales assertio-
rum , vel pravorum hominum, Bald, in princ. de pace nes fiant ad instaritiam partis, in casu quo aliquid pro-
tenend. et ejus violât. bare possent; videtur, quôd sic : et quôd alias non prae-
(8) Esto por costumbres. Et dicit Bald, in 1. is pe* judicent extrajudicialiter p r o b a t e , vide Gloss, et Sali-
nés, C. déposai, quôd non intelligitur illicitum, duel- cet. in 1. non nudis, C. de probat. et vide quod nolat
lum , quod permittit consuetudo generalis: et idem Bartol. ibi. 1. lect. et Jaso, consil. 106. vol. 1. ad finem.
vult in rubrica C. de deditit, libert. toll, ubi dicit, quôd (4) Seyendo casada. Istud de piano procedit, quan-
in duello moribus approbato , si victus se reddit tan- do non esset alia probalio, nisi talis confessio mulieris:
quàm hominem mortuum, potest in eum animadverti: Sed quid si filtra confessionem alia concurrerent, quae
idem tamen Bald, in 1. ex hoc jure, col. 3. versic. 8. juvarent matris confessionem ? Vide Paul, de Cast, con-
quœritur, dicit post altercationem, an duellum sit lici- sil. 11 5. pen. et fin. col. 1. vol. et Petr. de Anchar.
tum , quôd ex maxima causa est permissum de licentia cons. 2 2 5. col. fin. vers, super alio dubio, et latè per
superioris, non alias : allegat Institut, de kcered. quœ ab Lud. de Gazad. consil. 1 2. et vide quœ dixi suprà Pari.
intestato defer. §. per contrarium, in verbo perduellio- a. tit. 11\. 1. 1. Sed an in prœjudicium matris hoc eon-
nis, in quo videtur sequi opin. Placent, de qua ibi ; sed fitentis, staretur tali confessioni, videtur quôd sic : quia
tu vide latè , et bene per Joann. de Anania in rub. de etiam praesumptio juris et de jure reeipit probationem
cleric.pugnanlibus in duello. in contrarium per confessionem partis, Gloss, in authent.
(g) Que fizieron las leyes. Vide 1. ¡legantes g. C. sed jam necesse, C de donat. inter vir. et ux. et tenet
de oblig. et act. et in 1. i. C. de glad. lib. r i. et 1. i. et Francise, de Aret. in cap. pèr tuas, de probat. quod et
ibi Joann. de Plat. C. de speclac. et lenonib. lib. i i. et voluit Paul, de Cast, procederé etiam in confessione ex-
Joann. de Anania in cap. r. de cleric, pugnan!, in duello. trajudicial!, quae venit in notitiam alterius partis; et
(io) Piérdesela verdad. Ita habetur in lege Lom- quia ipse vulgus acceptât, secundum Paul, ibi: quod
barda , quôd multi sub justo clypeo perierunt, et refert ullimum videtur durum, et forte non verum : posset ta-
Bald, in 1. ex hoc jure, col. 3. D. de just, etjur. men mater revocare talem confessionem extrajudicia-
( i i) Tentar. Vide Caus. i. qusest. 4- cap. Mono-, lem , etiam non docto de errore , ut notât Bald, in 1.
machiam a a. et de cleric, pugnant. in duello, per totum. unica, col. pen. C. de confes. ut et dixi suprà, titul. i 3 .
1. fin. maxime, quia mater conjugata non poterat scire
LEX IX. veritalem ejus, quod in hoc confiteretnr, ut in simili
quœstione dixit Alberic. in 1. séptimo mense, D. de stat.
Matris «sseveratio, dicentis alterius esse filium, hom. in illa qusestione de vidua, quaestatim mortuo vi-
(juam mariti, íion probat contra filium: nam hoc non ro assumpsit alinm maritum, et peperit in nono mense,
obstante, pro filio mariti est habendus. Nee posset ab quôd non statur ejus dicto, cujus viri sit filius, cùmnon,
co exhasredari, nisi tanto tempore vir abfuit, quôd se- possit ipsa de hoc esse certa. Et an talis confessio ma-
cundum naturam sit suspicio , alterius genitum fore. tris eo casu, quo sibi tamen possit proejudicare, prœju-
Hoc dicit. dicet aliis fratribus defunctiforte filii, qui peterent ejus
(i) Ensañanse. Concordat 1. 29. §.mulier, D. de successionem ; vel an confessio matris eis prajudieer,
probat. et idem , si esset alia causa , quae ad hoc move- dicenduui videtur, quôd non: cùm regula sit, quôd in
ret matrem, ut propter interesse, vel honorera filii , ut prœjudicium tertii alterius talis assertio non valet, 1.
et alias vidi de facto in causa ardua, ut notât Hostiens. qui servum 20. D. de interrog. action. 1. inter cartulas
et Abb. in cup. per tuas, de probat. per text. ibi. 5. C. de conven, fisci debit, lib. 10. etnotatFrancisc.de
(2) Fuertemente. De confessione facta calore ira- Aret. in istis terminis in diet. cap. per tuas, de prob.
cundias, quôd non prsejudicet, nisi detur perseveran- Facit, quod notât Bartol. in 1. edicto, in princ. D. de
tía, vide Gloss, in cap. ex litteris, de divor. et Abb. jur. fisci, ubiquieiit, qualiter probetur rem ad fiscusa
De las Piüeuas en Juyzîo. 1-83
non auiendô el marido estado alongado délia que sospecharon los Sabios antiguos, que to-
tanto tiempo, que pudiessen Verdaderamente do orne que en alguna sazón fue señor de la
sospechar, seguud natura, que el fijo fuera cosa, que ló es aun, fasta que sea prouado(i)
de otri ; por tales palabras, que el padre, o la lo contrario.Otrosí dezimos, que si algún orne
madre dixessen, non deue el fijo ser desere- fue tenedor de alguna cosa mueble, o rayz,
dado, nin le empece en ninguna manera si después le fizieren demanda sobre ella; e
el, non queriendo entrar en pléyto, respon-
LEY X da, que non es tenedor (2) de aquella cosa,
a la sacón que le fazen la demanda ; en tal
Como aquel que prueua en Juyzio, que en razón como esta dezimos, que non deuen
algún tiempo fuera señor, o tenedor de la co- apremiar al demandado, que responda sobre
sa sobre que es la'contienda, que deuemos aquella cosa, maguer en alguna sazón ouies-
sospechar que lo es aun ; que non se prueue se estado tenedor della; fueras ende, si I¿
¿o contrarío. fuesse prouado, que desamparara, o dese-
chara la tenencia de aquella cosa engañosa-
Casa, o viña, o otra cosa qualquier mue- mente, porque non gela pudiessen demandar;
ble, o rayz , demandando en juyzio vn orne o si ouiesse ganado la tenencia de aquella co-
a otro, diziendo que era suya; si el deman- sa por füerca, o por robo, o por engaño. Ca
dado que la tiene, negare que non era suya estonce seria tenudo de responder a la de-
del, abonda que el demandador pueda pro- manda quel fazen sobre aquella cosa, bien
uar, que aquella cosa fue suya, o de su padre, assi como si fuesse tenedor della, según mos-
o de su abuelo, o de aquel cuyo heredero es; tramos en las leyes (3) deste nuestro libro¿
de manera que por tal prueua como esta deue que fablan en esta razón. Mas si aquel que
ser entregado de aquella cosa. E esto es, por- prouo, que fue tenedor en algund tiempo de
(4) Dize aun, e otorga. Hsec lex potest dupliciter tempore litis c o n t e s t â t » , vel in habente causara à m e ,
intelligi. Primo , ut ille, q u i hoc asserit, sit a c t o r , q u i secundum Glossam in dicta J. sive possidetis; et de h a -
forte agit utipossidetis; e t p r o b a t , aiiquando se posse- bente causam à m e , sequitur in ista lege. Limita etiam
disse, et asserit etiam adhuc p o s s i d e r e ; ut sibi sufficiat, c o m m u n e m opinionem in re m o b i l i , secundum Abbatem
et prassumatur hodie p o s s i d e r e , cum possessio animo in cap. ckm ad sedem , in princ. 7. col. de rest. spol.
retineatur : et istud procedit sine d u b i o ; et isto casu s e - (5) Dada en guarda. Concordat 1. si creditor 5. C. de
c u n d u m D o c t o r e s , salvatur opinio Placentini in dicta I. pignorat. act. 1. si quis ex argentariis 6. §. fin. ff. de
sive possidetis, per Glossam. Secundo potest intelligi, edendo , u b i videas Bartol. in §. an vero hœred.
q u ô d i s t e , qui hoc asserit, erat a c t o r , q u i ptobavit, (6) Por otra ocasión. Et sit talis casus, q u i solet eveni-
reum aiiquando possedisse, q u i tamen n e g a t , posside- r e sine culpa frequenter, et de facili : secùs in his , q u i
re de prseserui, u l adhuc prsesumalur , quôd possideat, n o n soient de facili evenire sine culpa , u t in f u r t o , et
nisi negans p r o b e t contrarium : quae fuit opinio plana in fuga eoruin , qui debent custodiri: nam tunc non suf-
P l a c e n t i n i , quam tenuit etiam P e t r u s , prout ibi refert ficeiet, probatio c a s u s , nisi p r o b a i e t u r , quôd fuit sine
A l b e r i c u s , d i c e n s , q u ô d non obstat fundamentum r e - culpa , secundum Bart, in 1. si quis ex argentariis, g. an
probantium Placent, quod solo animo quis desinat pos- vero, ff. de edendo, Saücet. in dicta 1. si creditor. Sed
sidere : quia d i c k i p s e , q u ô d tamen solo animo n o n d e - contra hoc videtur ista lex ibi ; por fuego ; nain incen-
sinit retiñere , et sola retentio subjicit quem rei vindica- dium praesumitur venire culpa inhabitanlium, ut in ¡.
tion!, 1. officium <¿.ff. de rei vindicat. Nee etiam obsta- nam salulem. 3 . §. 1. ff. de offic. prcefecu /vigil, et ibi
ret aliud motivum Doetorum reprobantium Placentinum, Bald, in 1. sivendiia 1 i-ff- deperic. et comm. rei vend.
scilicet, quod ex sola prassumptione r e u s , negans se Sed r e s p o n d e o , q u o d multoties est casus fortuitus, ut
possidere, c o n d e m n a r e t u r : cujus contiariurn est de j u - déclarât Salicet. quem vide in !. quœ fortuilis, C. de pig-
r e ; i m ô , q u ô d apertè debet convinci de m e n d a c i o , ut norat. act. col. 2. et in illis procedit ista l e x ; et vide
in 1. ûn.ff. de rei vindicat. nam potest r e s p o n d e n , quôd Bald, in dicta 1. nam salulem, et in dicta 1. si creditor,
hoc p r o c é d â t , quando n u n q u à m p r o b a r e t u r , reum aii- et 1. quœ fortuitis.
quando possedisse, ut tunc plenè debeat p r o b a r i : secùs,
(7) En las leyes. Vide 1. a 1. tit. 1 3 . 5. Part.
si p r o b a i e t u r , q u ô d aiiquando p o s s e d i t , u t tunc prae-
sumatur hodiè possidere. Et iste ultimus intellectus ap-
Lnx xi.
p l a u d i t litterae hujus legis, ut sit exceptio à praeeedenti
d i c t o : Maguer en alguna sazón; nisi d i c a s , quôd ista
Pactum de non petendo extenditur ad hseredes , l i -
non sit e j e e p t i o , sed dictum de per s e , secundum p r i -
cet de eis non fuit facta mentio : quia prsssumitur reale,
m u m intellectum. E t si velis tenere communem opinio-
nisi probetur personale. Hoc dicit. Concordat 1. tale pac-
nem, de q u a in dicta 1. sive possidetis, limita in posses-
tum 4 0 . et 1. idem in duobus a 5. ff depactis.
sione de r e c e n t i , u t illa praesumatur d u r a r e , secundum
(1) Dezimos. Concordat 1. si pactum 9. ff. de probaî.
C i n n m , Bald, et Paul, de Castro ibi ; quia in módico
et ibi vide distinctionem F l o r i a n i , et 1. juris gentium 7.
tempore non praesumitur m u t a t i o : idem si possideb.it
§. pacto rum ü.ff. de pactis, u b i vide Alberic.
De las Prueuas en Juyzio. i 85
por si ; maguer ellos non sean nombrados en Sabios antiguos en tal razón como esta , e di-
la postura. Pero si aquel que fizo la postura, xeron(4), q u e m a s santa cosa era, de quitar
o el pleyto, pudiere prouar, que por esso al orne culpado, contra quien non puede fa-
non fuera fecha mención del heredero en el llar el Judgador prueua cierta, e manifiesta,
pleyto, porque el despues non se pudiesse a- que dar juyzio contra el que es sineulpa, ma-
prouechar dello; mas por fazer tan solamente guer fallassen por señales alguna sospecha
gracia al debdor, en non gela demandar en contra el. LJero cosas y a señaladas, en que el
su vida; estonce non se podria ayudar el he- pleyto criminal se prueua por sospechas, ma-
redero de tal pleyto, nin de tal postura, e se- guer non se auerigue por otras prueuas. E es-
ria tenudo de pagar aquella debda ; pues que to seria, quando alguno que ouiesse sospe-
por otra derecha razón non se pudiesse de- cha (5) de otro, que le faze, o quiere fazer
fender. tuerto de su muger, e lo afrontare tres vezes,
LEY XII. por escritura que sea fecha por mano de Es
criuano publico, e ante testigos, diziendole,
Como el pleyto criminal non se puede prouar que se quite del pleyto délia , e castigando aun
por sospechas, si non en cosas señaladas. a su muger, que se guarde de tablar con a-
quel orne. Ga si después desso lo íallasse con
Criminal pleyto que sea mouido contra al- ella en su casa, o en la de la muger , o en la del
guno en manera de acusación, o de riepto, otro, que quiere fazerle desonn a ; o en huerta,
debe ser prouado abiertamente (i) por testi- o en casa apartada de fuera de Villa, o de los
gos , o por cartas, o por conocencia (a) del arrauales; puédelo matar (6) sin pena ninguna,
acusado, e non por sospechas (3) tau sola- maguer non se pudiesse prouar, que ouies-
mente. Ga derecha cosa es, que el pleyto que se fecho yerro con ella. E esto puede fazer
es mouido contra la persona del orne, o con- tan solamente por esta razón, porque después
tra su fama, que sea prouado, e aueriguado del afrenta los fallo fablando en vno; mas si
por prueuas claras como la luz, en que non los fallasse fablando apartadamente en la E-
yeuga ninguna dubda. E porende fallaron los glesia, despues que tal afrenta le ouiesse fe-
L E X XII. p e r Bart, in I. i . §. idem Cornelio,jj. de quœstion. u b i
per illum textum v u l t , q u ô d s i c : vide ibi per e u m , et
I n criminalibus requirittir p r o b a d o , a t l u x clara; Gloss, in cap, i , in verbofamam, de apell. et 1. 2 6 . t i t .
nee sufficit sola suspicio. Sanctius est enim in dubiis 1. Part. 7 .
absolvere n o x i u m , quàm condemnare innocentera. Quan- (4) Dixeron: In 1. absenlem §.ff. de poem's.
doque tamen prsesumptio est sufficiens p r o b a t i o , u t in (5) Que ouiesse sospecha. Concordat cum a u t h e n t .
casibus in hac lege contenus : videlicet, si i s , cui vir si quis ei, C. ad Leg. Jul: de adulter, et a d v e r t e , q u ô d
protestatur ter per nolarii publici scripturara, ne c u m ista dispositio non debet extendi ad alium casuin ; sed
ejus u x o r e conversetur, et uxori m a n d e t , n e cum eo est casus sperialis iste , secundum A b b . in cap, 2. 3. n o -
l o q u a t u r ; si postea cum ea reperiatur in v i r i , aut uxo- t a b , de cohab. cleric, et mul. non enim secundum eum
r i s , aut confabulantis d o m o , vel h o r t o , a u t domo e x - potuit lex aliter compescere j u s t u m dolorem mariti. F a -
tra villam segregatim, poterit ex hac praesumptione p e r cit cap. si verb 3 . de sentent, excom, alias autem suspi-
virnm occidi impune , licèt de adulterio non p r o b e t u r . eio p r a c e d e n s , et rnonitio cui n o n paretur, licet i n d u e a t
Sed si in ecclesia eos sic repef i a t , tradat eos seorsùm m a g n a m prsesumptionem eontx'a i n o b p d i e n t e m , non t a -
custodiendos ecclesise rectori, vel clericis ibi interessen- ' men p r o b a r e t u r plenè delictum : u n d è contra talem d e -
tibus ; donee j u d e x petat eos ab E p i s c o p o , et recipiat b e t t e m p e r a n sententia , u t non imponatur poena n a t u -
legitime puniendos secundum adulterii leges. Si autem ralis d e l i c t i , per text, in dicto cap. 2. et qua; notât I n n ,
in alio loco à praedictis eos r e p è r e n t , testificetur c o r a m in cap. quia verisunile, de prœsumpt.
tribus teslibus, et capiat eos, et tradat j u d i c i , qui eos (6) Puédelo matar. Quid si sit nobilis iste , qui fuit
ex hac sola suspicione condemnabit. Item si accusatus inventus cum u x o r e pos.t monitionem , qui alias, elsi r e -
de adulterio ideo absolvitor, quia earn, cum qua dicitur periretur cum ea in rebüs v e n e r é i s , n o n posset occidi à
commisisse , consanguineam allegavit ; si posteà sit r e - marito , u t in 1. Gracchus 4. Cad Leg. Jul. de adult, et
p e r t u s , earn in uxorem , vel in concubinam h a b e r e , ex D . eod. 1. manto 2 4 . et 1. i 3 . tit. 1 7 . 7. Part. Gloss, in
hac suspicione d a m n a b i t u r , ut adulter. I d e m , si malitia authent. ut liceat matri, et aviœ, §. his quoque, collât.
judicis absolvatur, vel à carcere fugiens, posteà ducat 8. t e n e t , quôd non possit talem nobilem occidere, n e
earn in u x o r e m , vel concubinam. Hoc dicit. plus operetur adnlterium prœsumptum , quàm verum :
(1) Abiertamente. Concordat 1. fin. C. de prob. et et ita tenent Angel, et Alberic. in dicta 1. si quis ei, C.
1. quisententiam 1 6 . C de pœnis , et l. absentem S.jf. de adulter. Gloss, tamen in dicta 1. marito tenet coutra-
déposais. r i u m , imô q u o d etiam nobilem possit occidere : et illam
(2) Conocencia. Et sic habes liic, quôd confessio tenet Salic, in dicta 1. si quis ei, per pulchras rationes^
est probatio clara , s i c u t l u x : adde Bart. in 1. maritus, quas vide : et facit ista lex , cum dicit : Sin pena ningu-
col. fin. D . de quœst. et in 1. 3 . in p r i n c . ^ de jurejur. na ; nam cùm occidit nobilem repertum in. adulterio
(3) Sospechas tan solamente. Non enim in crimina- eum uxore , p u n i t u r mitiori poena, 1. si adulterium cum
libus j u d e x debet ire per einendicata suffragia , Bald, in incestu 3 8 . §. Imperatores, D, ad Leg. Jul. de adult. 1.
1. singuli, C. de accusât. Sed an sufficiat dictum unius 1 4. tit. 1 7 . 7. Part, et tamen si occidit c a s u i s t o , nullam
testis cum aliis indiciis ad plenam probationem , videas p œ n a m patitur , ut lue vides : cogita tamen.
Tom. II. Aa
186 Tercera Partida. Titulo XIV.
cho, assicomo de suso diximos, puede el ma- con ella, e estonce el Judgador, seyendo a-
rido prenderlos a araos a dos, e darlos al Ma- ueriguado el parentesco, e cuvdando quede-
yoral de la Egltsia, o.a los Clérigos que se zia verdad, lo quitasse de la acusación (10),
acertassen y, que loa tengan guardados a amos e después desso acaeciesse, que la touiesse
a dos, : apartadamente a cada vno dellos, fas- por barragana, o se casasse con ella después
ta que venga.el Judgador, que los demande que muriesse su marido; por tal sospecha co-
al Obispo.{7), e que:los tome, para darles la mo esta, dezimos, que puede ser dado juyzio
pena que merecen, según mandan las leyes conrra.el, tan bien como si fuesse prouado el
deste nuestro libro, que fablan de los adul- adulterio a la sazón que fue acusado. Esso
terios. Otrosi dezimos, que si en otro logar mismo seria, si el Judgador maliciosamente
qualquierlos fallaré apartados en vno, luego lo diesse por quito ( n ) del acusación que le
el marido deue fazer afruento de tres testigos, fazian del adulterio, o se fuyesse el de la
de como los falla fablaudo en vno; e de si prisión en que estaua recaudado por razón de
prenderlos, e darlos al Juez del logar; e el aquel pleyto; si después desso fuesse fallado
Judgador puede, e deueles dar pena de adul- en verdad, que tenia aquella muger por bar-
terio; maguer otra prueua, o otro auerigua- ragana , o se casasse con ella.
miento non diesse contra ellos, si non tan
solamente esta sospecha y que los fallaron fa- LEY XIII.
blando en vno, despues que el afruento so-
bredicho les fue fecho. Otrosi dezimos (8), Que pleytos son aquellos que non pueden li-
que quando alguno fuesse acusado, que fazia 'ctr por Prueuas -, tz menos ele ver el Jud-
adulterio con alguna muger; e el, para defen- gador- la cosa sobre que es fecha.
derse, dixesse al Judgador, que ella era su
parienta (9) tan cercana, que non deuia nin- Contiendas, e pleytos acaecen entre los
guna orne sospechar, que fiziesse tal yerro ornes, que son de tal natura, que non se pue-
(7) Que los demande al Obispo. Et sic videtur hic dulterii 3 ¿ . C. ad L. Jul. de adulter.
p r o b a r i , quôd judex ssecularis non posset delinquentem (9) S" parienta. Adde 1. eum qui 19. et ibi Angel.
extrahere ab ecclesia, imô debet Episcopum r e q u i r e r e . C. de Episcop. et cleric.
I n contrarium videtur text, in auth. de mandat, princ. (10) Quitasse de la acusación. P e r absolutoriam
§. ñeque autem homicidiis, collât. 3 . P e t r u s , Cinus , et ab observatione j u d i c i i , sicut et dicit Gloss, in dicta 1.
Alberic. in dicta 1. siquis ei, C. de adulter, respondent, si qui adulterii, C. de adulter, in gloss, fin. in fin. ex q u o
q u ô d ideó in casu illius , et istius legis, non extrahitur secundum Salic, ibi sumitur utile consilium, ut q u a n d o
per judicem saecularem, quia deliquit in ecclesia; secus j u d e x est dubius , non absolvat diffinitivè : vide in glos.
Tero si delinqueret extra ecclesiam, et fugeret ad earn: sequenti.
assignant rationem , quia primo casu deliquit in territo- ( 1 1 ) Por quito. Absolvendo eum diffinitivè : et sic
rio judicis ecclesiastici. Salicet. tamen ibi dicit, q u ô d est casus specialis, u b i post sententiam absolutoriam
idem sit in u t r o q u e casu , et quôd requirendus sit Epis- cognoscilur iterùm de crimine , contra regulam 1. qui de
copus etiam in casibus, in quibus de j u r e potest extra- crimine 9. C. de accusât./et 1. sicui 7. §. iisdem 2. D. de
ía a b ecclesia, eo quia non gaudet i m m u n i t a t e ; et eo accus, et cap. de his 6 . eod. tit. et hoc i d e ô , quia s e n -
non a n n u e n t e , judex ssecularis extranet, ut in dicto §. tentia lata per praesumptionem tollitur p e r supervenien-
ñeque autem homicidiis. A b b . verô in cap. inter alia, de lem prœsumptionem vàlidiorem: et in hoc est singnlaris
immunit. eccles. col. 9 . versic. ulleriùsquœriiur, quis ex- diet. 1. si qui, et ista, secundum Alexandr. in 1. si ab hos-
tranetislos, v u l t , q u ô d etiam si delictum committatur tibus, D. solut. matrim. Advertendum tamen, quôd ista
in ecclesia, punitio pertinet ad judicem saecularem, ex lex ponit hic verbum hoc maliciosamente, quasi velit,
quo delinquens est laicus: et quando deliquit extra ec- quôd si j u d e x non malitiosè, sed c r e d e n s , se faceré j u s -
clesiam , vult post Cinum , quôd possit extrahi p e r j u d i - titiarn, a b s o h e r e t diffinitivè, q u ô d tune n o n posset ite-
cem saecularem: et etiam quando delinqueret in ecclesia, r ù m p r o c e d í , etiam superveniente dicta praesumptione,
si est c a s u s , in quo potest e x t r a h i , quia non gaudet i m - d e q u a hic. Contrarium tamen est d e m e n t e Baldi in die-
m u n i t a t e ; vide ibi per e u m , et per Angel, in suo tractat. ta 1. si qui, et etiam Salle, tàm ex e o , q u ô d sententia
malefic, in parte in scalis sancti Petronii, et Gloss, in videtur hita praetextu falsarum p r o b a t i o n u m , quàm ex
cap. id constituimus, 1 7. q. lt. super parte occupan. In . eo , quôd visus est confiten reatum , postea n u b e n d o ,
casu i g i t u r h u j u s legis, cùm non sit casus, in q u o p o - vel commiscendose cum ista. Cogita, quia hiec lex prop-
test ab ecclesia extrahi per jndicem saecularem, de nihi- ter divorsitatem o p i n i o n u m , de quibus in ilia lege, can-
lo serviet ista provisio, si Episcopus nolit : qui et nollet, té posuit istud verbum hic. Vel forte potest d i c i , quôd
ne fiat irregularis : ad quod et Bald, etiam attendit in ex quo j u d e x absolvit diffinitivè de c r i m i n e , cùm debe-
dicta auth. siquis ei. Cogita tamen , an iste sit unus ca- ret absolvere tantùm ab observa'ione j u d i c i i , non v i d e -
sus , in quo potest extrahi de ecclesia , ex quo est cora- t u r r e c t è , sed malitiosè faceré, cùm impediat cognitio-
missum in ecclesia, p r o u t et est de mente Angelí in auth. riem ex supervènienti praMumptione: vel d i e , quôd ista
utliceat rnatri, et avice , § . fin. col. 8. et facit cap, fin. et lex vult, quod sive absolvat diffinitivè, sive ab observa-
quôd ibi notât Host, et A.bb.de immunit, eccles. sed c ù m ' tione j u d i c i i , procédât q u ô d hic habetur.
istud delictum inducahir exprseMjmptionibus , forte non
proeederet quod in dicto cap. habetur. LEX XIII.
C8) Otrosí dezimos. Concordat cum 1. si quis a- Non solum per teste*, et i n s t r u m e n t a , et légitimant
De las Prueuas en Juyzio. 187
den departir por prueua de testigos, o de car- contender sus parientes en razón de los bie-
ta, o de sospecha; a menos que el Judgador nés delios, razonando los vnos que son nias
vea primeramente aquella cosa sobre que es cercanos del parentesco, e que deuen here-
la contienda, o el pleyto. E esto seria, quan- dar lo suyo, que es.muerto; e los otros que
do fuesse mouido pleyto antel sobre termi- quieren contradezir a esto, razonan que es
nos (1) de algund logar, o en razón de algu- bíuo. E porende queremos aqui dtzir, en que
na torre, o casa (2), quepidiessen al Juez que manera deue el Judgador recebir prueua so-
la fiziesse derribar, porque se quería caer. E bre tal contienda como esta. E dezimos (1),
si querellasse alguno antel, que le fiziera otro que si aquel de cuya muerte dubdan, dizen
grand desonrra en su cuerpo (3), la qual des- que en estraña e luenga tierra es muerto , e
onrra assi era tan grande, que non se podría grand tiempo es passado, assi como ditz años
aueriguar por testigos tan solamente, a me- arriba; que abonda , que prueuen (a) que es-
nos de ver el Judgador, qual fue la desonr- to es fama entre los de aquel logar, e que pu-
ra , e en qual logar de su cuerpo fue fe- blicamente dizen todos que es muerto. Ca
cha. Ca en qualquier destas razones non de- non podría orne tan ligeramente auer testi-
ue el Judgador (4) dar el pleyto por proua- gos, para prouar fecho que ouiesse contecido
d o , a menos de ver el primeramente, qual en tan luenga tierra, e de tan grand tiempo;
es el fecho por que ha de dar su juyzio, e e mayormente que lo ouiessen visto muerto,
en que manera lo podra mejor a mas de- o soterrar: mas si aquel que dizen que es fi-
rechamente departir. nado , razonan que murió de poco tiempo
acá , assi como de cinco años ayuso, o en tal
LEY XIV. tierra de que se pueda ligeramente prouar, e
saber la verdad ; estonce deue ser prouada
Como se deue dar Prueua, si acaeciesse dub- la muerte por testigos que le vieron muerto,
da, en razón de orne que biuiesse en otra e soterrar; e non ahondaría, que fuesse pro-
tierra, si es muerto, o biuo. uado por fama tan solamente.
confessionem, necnon per praesumptionem, u b i est e x - sit fama, col. 2 . et ibi Joan. A n d r . in addit. super parte
pressum in l e g e , fit p r o b a t i o , ut in legibus supradictis; exceptionem: vide etiam n o t a b . per Alex, de p l u r i b u s
sed etiam per inspectionem j u d i é i s , ul in quaestione d e modis p r o b a n d i mortem , consil. 4. col. 3 . vol. 2. et
termini», vel quia timetur de damno ruinoso d o m u s , seu cons. 2 5 . 4- vol. et Doct. in 1. si quidem, C. solut. matrim.
de corporis alicujus injuria : nam tunc fit p r o b a t i o p e r (2) Abonda queprueuen^ Quid si hoc non probet,
inspectionem judicis. Hoc dicit. sed nescitur de vita alicujus j a m d i ù absentis? D e con-
(t) Sobre términos. Adde 1. 8. suprà e o d . suetudine est, quod dantur ejus bona propinquioribus
(2) Torre, o casa. Adde 1. Prœses provincice ins- cum fidejussoribus : p r o q u o facit 1. 1. §. 1. D . ad Tertul.
pects œdificiis 7. D . de offic. prœsid. facit 1. 1. D . de bonor. posses, furioso , infantive : et d e -
(?) Grand desonrra en su cuerpo. A d d e 1. 2. in fin. bent tales propinquiores recipere, ut curatores b o n o r u m :
ibi : ut udspectu atrox injuria œstimetur, D. deferiis. et vide ad h o c , q u o d notât Bald, in 1. sin autem, D. de
(4) Non deue el Judgador. Nota istud verbum ad li- negot. gest. vide etiam de emphitheuta vagante , ita q u ô d
tes, quas exigunt inspectionem judicis ocularem. nescitur an vivat, an dominus possit accipere e m p h i -
theoáim, per Speculator, tit. delocat.§. fin. versic. 1 6 4 .
LEX X1F. et Bald, in authent. qui rem, col. fin. C. de sacros. Ecr
cíes, et adde ad praedicta, quae n o t a b . adducit Alexand.
Si est fama, aliquem in longinquis partibus deces- consil. 2 6 . 1. vol. col. fin. ad fin. E t n o t a . quôd u b i ali-
sisse, omnibus iSlius loci dieentibus, et est absens ultra quis agendo f'uudat se i n v i t a alicujus , t e n e t u r p r o b a r e ,
decern annos ; sufficit haeredi hoc probare , ut ejus hae- quôd vivit : ñeque sufficit praesumptio legis , q u ô d vivat
reditatem assequatur. Si autem à módico t e m p o r e , p u - usque ad centum annos, ut dixit Gloss, in 1. 2. §. si du-
ta , à q u i n q u e n i o , et citrà ; vel quôd in tali terra deces- bitelur, D. quemadm. testant.aper. ita est de mente B a r -
s e r i t , q u o d l e v i t e r potest certifican, tunc r e q u i r i t u r p l e - toli in 1. si inter virum, D . de rebus dub. ubi Socin. hoc
na probatio. Hoc dicit. m u l t ù m n o t â t : et sic videmus in peteatibus annuos r e -
(1) E dezimos. A p p r o b a t e videtur opinionem Odo- ditus per viam petitionis s a l a r i i , vel aliàs , quôd tenen-
fredi, et Guid. de Suza , quani Alberic. in autlient. ho~ tur ostendere se vixisse toto illo t e m p o r e , de quo sala-
die, C. de repud. d i c i t , se cominuniter vidisse s e r v a n : r i u m , vel pensio p e t i t u r : q u o d dictum seniel a d d u -
videas ibi alias opiniones per eum ; et de modis ptoban- cebaro in casu occurrenti cujusdam accusationis c o n -
d i mortem alicujus, vide etiam per Joan, de Plat, in 1. tra q u a m d a m m u l i e r e m , quae a c c u s a b a t u r , quôd se-
quotiens, C. de naufrag. lib. 1 1. et in I. quod ad prœ- c u n d o n u p s e r a t , vívente adhuc primo m a r i t o ; et de v i -
ses, C. de murileg. eod. lib. et de isto m o d o p r o b a n d i ta talis primi mariti allegabatur praesumptio legis, q u ô d
per f a m a m , adde Bald, in cap. 1. col. fin. quo tempore viveret usque ad centum annos. Tene menti.
miles, et Spéculai, tit. de notar, airniitib. versic. quid
Tom, II. Aa a
188 Tercera Partida. Tituló XV.
LEY XV. viejo, e non por el hüeüo. E esto es, porque
el tiempo en que son començadas, e fechas
Como los pleylos se pueden prouar por ley, las cosas, deue siempre ser catado ; maguer
e por fuero. se faga demanda en juyzio en otro tiempo
sobrellas,
, Non tan solamente se podrian prouar los T I T U L O XV.
'x\t~. i. pleytos, e las contiendas que son éntrelos
lib. 2. ames, por conocencias, o por testigos, o por BE LOS PLAZOS QUE BETJEN DAR LOS JUDGADO-
ecop
' cartas valederas, o preuillejos, o por escri- KES A LAS PARTES" EN J U Y Z I O , PARA
tura publica, o por sospecha, o por fama, PROUAR SUS ENTENGIOHES.
assi como de suso diximos; mas por ley, o
por fuero que auerigue el pleyto sobre que
es la contienda. E porende dezimos, e man- JLie las prueuas que las partes han de fazer Leyes
darnos, que toda ley deste nuestro libro, que en juyzio, assaz cumplidamente mostramos del ti-
alguno alegare antel Judgador para prouar, en el titulo ante deste. Agora queremos aqui ^° b''
e aueriguar su entencion; que si por aque- dezir, de los plazos que los Juezes deuen dar r.ecop."
,11a ley se prueua lo que dize, que vala, e a las partes para prouar en juyzio sus con-
que se cumpla. E si por auentura alegasse tiendas, quando les fueren negadas. E pri-
ley, o fuero de otra tierra (i) que fuesse de meramente queremos mostrar, que cosa es
fuera de nuestro Señorío , mandamos que el plazo. E por que razones fue fallado. E
en nuestra tierra non aya tuerca de prueua; quien lo puede dar. E en que manera. E a
fueras ende en contiendas que fuessen entre quien. E quantas vezes puede ser dado. E de
ornes de aquella tierra , sobre pleyto, o pos- quanto tiempo.
tura que ouiessen fecho en ella (2), o en ra- L E Y I.
zón de alguna cosa (3) mueble, o rayz de aquel
logar. Ca estonce, maguer estos estraños (4) Que cosa es Plazo, e por guantas razones
contendiessen sobre aquellas cosas antel Juez fueron fallados los Ptazos.
de nuestro Señorío, bien pueden recebir la
prueua , o la ley, o el fuero de aquella tier- Plazo es espacio de tiempo, que da el Jud- Ley 3.
ra , que alegaren antel, e deuese por ella aue- gador a las partes para responder, o parafa z:
riguar, e delibrar el pleyto. Otrosí dezimos, prouar lo que dizen en juyzio, quando fuere Recop.'
que si sobre pleyto , o postura, o donación, negado. E fueron fallados los plazos (1) por
o yerro (5) que fuesse fecho en algund tem- esta razón: porqué las partes puedan bus-
poral que se judgauan por el fuero viejo (6); car Abogados que les consejen , o porque
fuere fecha demanda en juyzio en tiempo de ayan tiempo en que sepan responder a la de-
otro fuero nueuo que es contrario del pri- manda que les fazen, otorgándola, o contra-
mero ; que sobre tal razón como esta deue diziéndola, e negando, si entendiere que con
ser prouado e librado el pleyto por el fuero derecho se puede partir della ; o porque pue-
nebit tamen processus , licèt non appareat aliqua d i l a - cui dala est dilatio ad aliquid faciendum , dicat se n o n
tio d a t a , 1. cum à nobis 5. et ibi Bald. C. de dilat. et facturum? an debeat expectari, ut transeat dilatio? J o a n .
production es , et probationes fieri p o s s u n t , etiam n o n Andr. in cap. irrefragabili , de offic. ordin. quôd non:
data ad hoc d i l a t i o n e , Bald, in X.l.C. eod. et de q u i n - et idem tenet Bald, de milite vassallo, qui contumax est,
qué generibus dilationum vide 3 . quaest. 2. in s u m m a : col. 3 . et penult, vide tamen per Abbatem in cap. ab
et dilationes sunt arbitrariœ, ead. c a u s a , et qusest. cap. excommunicato, de rescript, col. 5. et Bald, in 1. ea qua?,
si Episcopus 8. u b i Glos. in princ. C. quomodo et quando jud. Et an possit j u -
d e x , dilatione p e n d e n t e , revocare earn , et ad alia pro-
LEX 11. cederé , videas Glos. in cap. prœdixerat, depœnit. dist.
i . Et an pendente dilatione ad consulendum , posset
Terminus debet dari à judice p r o tribunal! sedente, j u d e x p r o n u n t i a r e , videas Bald, in addit. ad Spècul.
u t r a q u e parte prsesente : et pendente hujus termini di- tit. de executione sententice, ad fin. vers, sed pone, quad
latione , nihil debet novum in iite fieri, nisi super t e r - judex, q u i c o n c l u d i t , q u ô d bene valebit sententia , et
minis coniingentibus , u t t e s t i u m , vel instrumentorum oportebit a p p e l l a r e ; quia in termino dato consultori,
receptione. Hoc dicit. jurisdictio sua non fuit suspensa. Et adde , q u ô d in di-
(i) Amas delante. Adde Glos. in cap. %. de dilat. latione d a n d a , j u d e x debet esse parcus , in data b e n i g -
et 3 . quaest. 3. §. spatium, et 1. à precedente 4. C. eod. nus ; Bald, in cap. 1. §. et quia, de his , qui feud, dare
Et an sufficiat dari à judice itinerante per l o c u m , u b i poss. col. p e n .
j u s r e d d i t u r ? Videtur , quód sic , ut in 1. voluit / ( . §. i . LEX III.
D . de interrogat. in jur. fac. et tenet J o a n . A n d r . in I n civilibus causis tres termini debent dari ad p r o -
dicto cap. i . u b i videas A b b . col. 4- b a n d u m . Primus de p i a n o : s e c u n d u s , vel t e r t i u s , n o n
(2) Dar al demandador. Sequitur Azon. C. eod. nisi de impedimento p r o b a n d s p r o b e t u r in termino
in s u m m a , ibi : Indulgentior autetn. p r i m o . Et si necesse fuerit, dabitur q u a r t u s terminus
Ci) Cosa nueua. Concordat 1. sive pars 3 . C. de cuín j u r a m e n t o , et probato i m p e d i m e n t o , quare in alus
dilat. Potest tamen interim dari alia dilatio , quae inci- terminià p r o b a r e nequivit. Sed iu criminalibus dantur
pit post p r i m a m finitam, 1. quandiu 6 9 . et ibi notât aecusatori de plano d u o ; reo t r e s , et non u l t r a , nisi
Bart. D . de adquir. hœred. Et n u n q u i d j u d e x possit, p r o b e t impedimentum. Hoc dicit.
cum dat dilationem, statuere , quod nisi pars compa- (1) Tres plazos. Concordat cap. in causis i 5 . et
r e a t , ex nunc , prout ex t u n c , p r o n u n t i a t tauter ; et an cap. pen. et ibi Glos. de testibus , et in authent. de testi-
teneat talis pronuntiatio , vide notabiliter per I n n o c . bus , §. quia verá, collât. 7.
in cap. cumin tua, qui matriin. accus. pos. tangit Bald, (2) Segund aluedrio de su voluntad. Cùm frustra-
in authent. jubemus, in fine, C. de Judie. Et adde, quôd toria; dilationes n o n sunt dandae iu c a u s i s , 1. 2. Cut
idem erit in dilatione legis : quia sequiparatur d i - intra cert. temp, quœst. crim. term, et in q u a n t u m ma-
lationi judicis facta; cum causa? cognitîone, Bald, in 1. xime est possibile , materia d i l a t i o n u m est amputanda,
si quis servo , col. fin. C. de funis : videas tamen per 1. 2. C. de temp, appel, u b i notât Bald.
cum in I..1. col. 1 4 . C. quiaccus. non post. Et q u i d si ille, (3) Mas el segundo. A d d e Glos. in cap. in causis,
iqo Tercera Partida. Titulo XVI.
rando la parte primeramente, e prouando venir a dezir su testimonio. Otrosi como se
los embargos que ouo , porque non pudo deuen abrir, e dar traslado a las partes de
prouar en los otros plazos primeros. Pero los dichos dellos. E de todas las otras cosas,
en los pleytos que son de justicia, deuen dar que a la natura de los testigos pertenece,
al acusador , para prouar lo que dize, dos
plazos (4), e al acusado tres llanamente, non L E Y I.
les demandando, si fueron embargados en
non aduzir las prueuas. E si mas plazos pi- Cue cosa son Testigos, e que pro nace de-
diessen, non les deuen ser otorgados; a me- llos: e quien los puede aduzir aniel
nos de prouar, e de aueriguar los embargos, Judgador.
según que diximos de suso en esta ley. E pa-
ra estos deuen auer tanto tiempo, como dize Testigos son ornes, o mugeres, que son
en el Titulo de los testigos, en las leyes (5) átales, que non pueden desechar de prueua Leves
que fablan en esta razón. que aduzen las partes en juyzio, para prouar àel ti.
las cosas negadas, o dubdosas. E nace grand \¡h° ^
4.
TITULO XVI. pro dellos, porque saben la verdad por su Recop
testimonio, que en otra manera seria escon-
I)E L O S TESTIGOS. dida muchas vezes. E puédelos traer la par-
te en juyzio, por quien se començo el pley-
Leyes
Averiguamientos de prueua quales son, to, o su Personero, si entendiere que le son
del M-e quantas maneras son dellos , e otrosi de menester, e le ayudan a su pleyto. Ca ninguno
t«io 6. [ os plazos que las partes toman en juyzio pa- non deue ser apremiado para aduzir testigos
nl'cot'. r a prouar sus intenciones, mostramos en los en juyzio contra si ( i ) , fueras ende el Ade-
títulos ante deste. E porque tanximos y de lantado de alguna tierra , o el Juez de algund
los testigos en general, queremos aquí de^ lugar. Ca estos átales, desque acabassen su
zir señaladamente dellos. E mostrar que co- officio, deuen fazer derecho a todos aque-
sa son testigos. E que pro nace dellos. E llos que ouieren querella dellos, e deuen ser
quien los puede traer en juyzio. E en que costreñidos de aduzir (a) en juyzio los Offi-
tiempo. E quales lo pueden ser. E como de- ciales, e los otros ornes (3) que biuieron coa
uen jurar. E en que manera deuen recebir ellos en aquellos officios, porque ellos den
los dichos dellos. E quantos testigos abon- testimonio (4) de aquellas cosas que fizierou,
dan para prouar en todo pleyto. E quantos o por que passaron demientra que los tuuie-
plazos deuen auer las partes en juyzio para ron. E otrosi, que fagan derecho (5) a los de
aduzirlos. E sobre todo mostraremos quien la tierra, que ouiessen querella dellos. E aun
los puede apremiar, quando non quisieren porque los yerros que fazen estos átales, son
de testib. u b i I n n o c . et A b b . Si tamen judex decurtave- potest adversarius in alio capitulo producere p r o se,
rit p r i m a m dilationem, potest sine causae cognitione secundum Bald, et Angel, in dicta 1. nimis grave.
aliam d a r e , dùm ambae non excédant tempus à j u r e (a) Costreñidos de aduzir. Concordat 1. si post de-
praefixum , A b b . in cap. ultra tertiam , col. 3 . eod. tit. positan 9. C. de assessor. Facit 1. cum si exhibuissent 3 .
Et utrùni dilatio , quae debet dari cura causse cognitio- in princ. D . de publican, el vect.
ne ; si datur sine e a , sit ipso j u t e nulla ; vel an sit opus (3) Los otros ornes. Tenetur enim Potestas p r o o m -
a p p e l l a r e , vide Bart. in 1. i . §. aitprœtor, D . de jure nibus , quos secum d u c i t , etiamsi non sint praepositi
delib. u b i Glos. et Bart. in i. a. D . de re judie. Ale- alicui officio; sed prastextu officii domini délinquant,
xand. et Jas. in 1. fin. D . de feriis. ut in authent. dejudicibus, %. ne autem, collât. 6 . vide
(4) Dos plazos. Concordat cum 1. fin. D . dejeriis, per Bald, in 1. observare , §. prqficisci, in p r i n c . D . de
et ibi in glos. tnagn. offic.procons. Et tenebitur civiliter, non criminaliter,
(5) En las leyes. V i d e i n f r à t i t . prox. 1. 3 3 . c u m s e q . secundum Gloss, in dicto §. prqficisci, u b i et Bald, et
liberatur exhibendo eos, Bartol. in 1. 1. %, familia?, D .
TITULUS XVI. DE T E S T I B U S . de publican. Et l i m i t a , ut per Paridem in suo tractatu
syndicatus, fol. /49. vers. Potestas tenetur, et per Bald,
LEX 1. in rub. C. de pœna judie, qui male judie. Et quid si
fuit in culpa male eligetidi eos? an liberetur exhibendo,
Testes potest p r o d n c e r e p a r s principalis, vel ejus vide ¡. vidcamus 1 1 . in princ. D. locati, et Paul, in 1. 1.
p r o c u r a t o r . Nec cogitur quis contra se testes produce- §. quod novissimè , D. de publican.
re , nisi prseses , vel judex finito officio , qui cogitur o s - (4) Den testimonio. Nota bene h o c , quia aliter d i -
tendere suos officiates, et familiares, ut per eos c o m - cebat Odofredus , relatus ab Alberic. in dicta 1. si post,
missa ab eis p r u p a l e n t u r : quia ea quae judices commit - C. de assesor.
tunt s e c r e t o , non possunt per a l i o s , q u à m per fami- (5) Fagan derecho. Hic p a t e t , quôd Potestas tene-
liares probari. Hoc dicit. tur representare omnes suos officiales tempore syndica-
(i) Contra si. Concordat 1. nimis grave 7. C. eod. tus : adde Azon. C. eod. in s u m m a , et Host, in s uni m a
et 4- qusest. 3 . c<ip. qui intendit, et in cap. 1. depro- ejusdem tit, de testibus. Et quid si ipse Potestas n o n
bat. Si tamen in uno articulo quis producit p r o se, elegit e o s , sod commune dedit sibi? an teneatur p r o
De los Testigos. IQI
fechos rnuy escondidamente, e non podrían zer saber ante (4) a aquel contra quien los
ser prouados, si no a por aquellos que biuen recibe, si fuere eu la tierra, que los venga
con ellos (6), a la sazon que los fizieron. ver quando juraren, si quisiere. E si por a-
uentura non quisiere venir, o non fuesse en
LEY II. el lugar (5), non los deue dexar de recebir
por esso el Judgador: mas estonce deuelos
Que los Testigos deuen ser recebidos despues fazer jurar ante ornes buenos, e escreuir lo
que el plejlo fuere cornençadopor demanda, que dixeren, e sellarlo con su sello, porque
e por respuesta. sean guardados los dichos dellos, fasta el
tiempo en que sean menester. Otrosí dezi-
Leyes Los testigos non deuen ser ante recebi- mos, que si aquel contra quien recibiessen
del ti- dos, quel pleyto sea cometiçado (i) por de- los testigos, non fuesse estonce en la tierra,
tulo G. que gelo deuen fazer saber, quando quier
líh. 4.
manda, e por respuesta; fueras ende sobre
Kecop. las cosas señaladas, que son de tal natura, que venga, fasta vn año (6); o mouer pley-
Ley 1 i. que si ante non se recibiessen, podría ser to contra el, sobre aquella cosa en que fue-
tit. 8.
lib. 2. qué perdería el demandador, o el demanda- ren los testigos recebidos. E si non lo fizie-
fiecop. do su derecho. E esto seria, quando los testi- ren assi, desque passare el año, non deuen
gos por quien ouiessen de prouar su inten- valer (7) los dichos de los testigos que auian
ción, fuessen viejos (2), o enfermos, de ma- recebido, assi como de suso es dicho. Pero
nera que temiessen que se moririan, ante si aquellos testigos fuessen biuos, e los qui-
que dixessen su testimonio, o si por auen- siere el demandador aduzir en juyzio para
tura los testigos fuessen aparejadas para yr prouar su pleyto, non los puede el deman-
en hueste, o en romería (3), o en otro logar dado desechar, maguer diga que otra vez fue-
do ouiessen a fazer gran tardança, de guisa ron recebidos, e non valió su testimonio,
que fuessen en dubda de su tornada. Ca en porque non gelo fizieron saber fasta vn año,
qualquier destos casos pueden recebir los assi como sobredicho es. E lo que diximos
testigos, maguer el pleyto non sea cornen- en esta ley, que los testigos pueden ser rece-
çado por respuesta. Empero el Judgador que bidos ante que el pleyto sea comencado por
ouiesse.de recebir tales testigos, deuelo fa- respuesta, nyu ha lugar en plejto (8) de jus-
e i s , Bald, quôd non , in addit. ad Specul. tit. de accu- demnari ex p r o b a t i o n i b u s receptis ante litem contesta-
satore, col. pen. et ibidem., quôd n o n t e n e t u r , si fa- tam: et adde Baldum in 1. si magnum, C. qui accus, non
miliaris decessit, 1. si decesserit 4. D . qui satisd. cog. poss. et vide suprà tit. 10. 1. fin, Adverte (amen , q u o d
u b i et -vide, quid si sit b a n n i t u s . Et quid si aufugit? ex parte rei semper a d m i t t u n t u r testes, etiam ante l i -
Vide Bald, in dicto §. proficisci¡ col. 1. Et q u i d si tes- tem contestat;i 111, ut liabetur in authent. de testib. %. fin.
tes d i c a n t , quôd viderunt q u e m d a m familiarem judicis collât. 7. et ibi vide ratioñem per Gloss. Et nota etiarn,
pereutere Tilium , et q u ó d nomen ignorant ? Vide Bald, q u o d u b i timeretur de potentia a d v e r s a r i i , possunt tes~
in dictis a d d i t i o n i b u s , col. pen. versic. sed quid si sta- tes , de q u o r u m m o r t e , vel absentia t i m e t u r , recipi in.
tutum. p r i v a l o , et fidem facient p o s t e a , cum judicium inchoa-
(6) Biuen con ellos. A d d e 1. consensu 8. §. 6 . vers. b i t u r . Vide A b b . in cap. prœlereà, el 2. de spons.
super plagis, C. dé repudiis , et quod dicit Gloss, in (a) Fuessen viejos. Qui dicantur senes in hoc p r o -
ea p. plures, 16. qusest. 1. aliquandô tamen neseit ser- p o s i t o , relinquitur arbitrio j u d i c i s , secundum I n n o c .
vus , quid faciat domlnus ejus : vide Bald, in 1. quicum- in cap. quoniam frequenter 5. in princ. ut lite non con-
5«e,col. i . C . de serv.fugit. test, attenta in hoc complexione cujusque : et ita t e n e t
A b b . ibi column. 7.
LEX 11. (5) En hueste, o en romería. Exempla sunt I n n o c .
et Host, in dicto cap. quoniam frequenter, in p r i n c .
P r o d u c e n d i sunt regulariter t e s t e s , lite contestata. ut lite non contest. Facit 1. 1 . 2 . 3 . 4 . et 5. D . de donat.
Si autem lis non fuerit contestata, non sunt testes reei- causa mort.
p i e n d i ; n i s i adeô sint senes, vel i n f i r m i , quôd de e o - (4) Fazer saber ante. Hoc etiam p r o b a t u r i n dicto
r u m morte suspicetnr, vel longa peregrinatione abfutu- cap. quoniam frequenter 5. in princ.
ri. T u n e e n i m , si pars adversa est, in p a t r i a , d e b e t , a d f5) Non fuesse en el lugar. Si tamen cessaret p e r i -
eos videndiim j u r a r e , per judicem evocari. Et si venire culum mortis in teste , citari deberet absens , non h a -
n o l i t , aut in loco non s i t , recipiantur eorum dicta co- bens domicilium in loco judicii , seeuudum A b b . in d i -
ram probis hominibus cuín j u r a m e n t o , et elausa custo- cto cap. quoniam frequenter , in princ. col. pen. ut lite
diantur ; denuntieturque adversse parti , q u a n d o c u m - non contest.
que venerit infra annum : quo sic non denuntiato , n o n (6) Fasta un año. Adde dictum cap, quoniam fre-
valent attestationes, anuo e l a p s o , nec possunt postea quenter, in princ.
ob. primam depositionem , si secundo testifieeiitor , r e - (7) Non deuen valer. Intellige, quoad favorem p r o -
jici. Sed in crimiiialibus nullatenùs recipiantur ante li- ducenlis ; secùs verô quoad c o m m o d u m absentis , se--
tem coutestatam , si mors potest sequi , aut membri mu- c u n d u m Gloss, in dicto cap. quoniam frequenter, su-
tilado , a u t e x i l i u m ; nisi Rex ex officio inaiidet inquirí per verbo non valeant; et intellige, ut per A b b . i b i ,
contra aliquem. Hoc dicit; col. 5.
(1) Comenzado. Nota , quôd n o n posset , quis con- (8) En pierio. Adde Gloss, in disto cap. quoniam
I g a Tercera Partida. Titulo X V I .
ticia , en que pudiesse venir muerte, o per- LEY I V.
dimiento de miembro, o echamiento de la
tierra. Fueras ende, si el Rey de su oficio O Ira manera y ha, en que los Testigos pue-
mandasse fazer pesquisa sobre algunas cosas, den ser receñidos, non seyendo el pleyto
assi como adelante mostraremos. començado por respuesta.
frequenter, in princ. in gloss, super parte civiliter , et parti publicum instrumentum. Hoc dicit.
ut hic vides , ista lex procedit, quando de delicto agi- (1) Pleyto mas seguro. Quotiescumque enim nego-
tur criminaliter : nam , si civiliter de crimine ageretur, tium est tale, quôd de facili potest oblivioni tradi; tune
idem esset, quod in quœstione civili, arg. 1. fin. D. de testes possunt, etiam lite non contestata, recipi indis-
privât, delict, tenent Innoc. Joann. And. Abb. et alii in tincte ad aVternam rei memoriam, ut hic. Vide Bart, in
dicto cap. quoniarn frequenter, in princ. 1. 3. $• duce, D. de Carb. edict.
(2) Aquellos testigos. Concordat diet. §. in aliis,
LEX 111. cap. quoniam frequenter, ut lite non contest, et adde 1.
publican 2. C. de lestam. et per Doctores in 1. in Lege
In generali inquisitione recipiuntur testes, lite non Jquil. 1. D. ad L. Aqxtil. et in cap. Albericus, de test.
contestata ; dum tamen jurent ante depositionem. Hoc et in cap. significavit 4 1 . eod. tit. et isto casu non atten-
dicit. ditur, utrum testes sint senes, vel valetudinarii; sedin-
( t ) En el titulo. Vide infrà tit. pros. 1. a. et adde (¡ifferenter recipiuntur : et adde authent. sed et si quis,
text, cum glos. et ibi Abb. in cap. cum 1. et A, de rejud. C. de lest.
(2) Sobre razon. Ex hoc videtur probari opinio (3) Fazer saber à aquel. Adde cap. significavit 41.
Hostiens. in cap. quoniam frequenter, §. in aliis, ut lile de test, et in authent. de instrum. caut. et fide, §. de qui-
non contest, scilicet, quod tunc in causa inquisitionis bus, et 1. nam ita divus 3g. D. de adopt. Innoc. et Abb.
recipiantur testes, lite non contestata , quando nomi- in cap. Albericus, de test. Et non sufficeret citatio ad
ne impetrante fit inquisitio; secus, si per modum que- domum, quando testes reciperentur, non solum ad seter-
relae per aliquem impetretur. nam rei memoriam, sed etiam ad publicationem , ut di-
cunt Bald, et Salie, in authent. si quis, C. de test, sed
LEX ir. si tantùm fieretad a;teinam rei memoriam, sufficeret ci-
tatio ad domain: et ratio diversitatis secundum eos est,
Si pater adoptivus coram testibns aliquid promittat quia isto ultimo casu nihil dépérit de jure partis, quia
filio , potest filiuspetereà judice, ut eorum attestationes dicta testium non panduntur, sed sigillantur, et in se-
recipiantur , lite non contestata, ad perpetuam rei rae- creto retínentur: sed in primo casu périt jus excipiendi
moriam, vocato tamen patre ad videndum eos jurare; et contra personas ; ut in 1. si quis , C. de testibus : undè co-
de eorum dictis fit publicum instrumentum filio. Item gito , quôd in casu hujus cap. istius legis debet fieri ei-
sententia lata sine scriptis, recipiuntur testes, qui inter- tatio personalis; et quia agitur de gravi prejudicio, non
fuerunt sentenliœ probation!, fietque de dictis testium sufficeret citatio ad doraum.
De los Testigos. rg3
corno gelo fizieron saber: e fágalo ëscreuir el pleyto; si viniere el que se aleo, al plazo,
en aquella carta misma en que escriuiere los e non viniere su contendor, e sobre esto qui-
dichos de aquellos testigos, porque si negas- siere dar testigos en el pleyto antel Juez del
se que non gelo fiziera saber, que pudiesse aleada, deuengelos recebir. Aun dezimos, que
ser prouado. O'trosi dezimos, que si algún juy- pueden ser recebidos en otra manera los tes-
zio f'uesse dado sin escrito (4), e alguna de las tigos, ante que el pleyto sea començado. E
partes se temiesse que le camiariau las razo- esto podria ser, si alguno en su vida mandas-
nes, o que se oluidarian el juyzio de como sea su heredero, que aforrasse algún su sier-
fuera dado; e pidiesse al Alcalde, que reci- uo (2) a su finamiento, o el mismo lo dixes-
biesse aquellos testigos que se acertaron y se; e aquel sieruo pidiesse merced al Rey, o
quando dio el juyzio; que lo deue fazer, e rogasse a aquel que ouiesse poder de judgar
mandar al Escriuano del Concejo, que faga en aquel lugar do el sieruo fu esse, que gelo
ende carta de remembrança de lo que aque- fiziesse cumplir; bien puede aduzir testigos
llos testiguaren, sobre las razones que fue da- para prouar esto, ^nte qiie el pleyto sea co-
do el juyzio, e en que manera lo dieron. Es- mençado: e deuengelos recebir, e después
so mismo dezimos, si pidiesse merced al Rey, cumplir su testimonio en aquello que testi-
que le mandasse ende dar carta. guaren.
L E Y VI.
LEY V.
Otra manera y ha, en que pueden ser rece-
Otra manera y ha, en que pueden ser rece- bidos los Testigos, ante quel pleyto sea
bidos Testigos, ante quel pltyto sea cornençado.
començado.
Sin començar el pleyto, pueden recebir Ley 10.
Ante que el pleyto sea començado, assi testigos en esta guisa: assi como quando al- tu. 7 .
como de suso es dicho,-pueden ser recebí- gunos fazen saber al Rey, que, aquellos que lib. 3.
dos testigos sobre pleyto de aleada ( i ) , que tienen tierra por el, e los Merinos, e los Al- Recop.
sea fecha derechamente, assi como dize en caldes , o los otros que han de fazer justicia;
el Titulo de las Aleadas. Pero deuenlos re- o.de sus ornes, que andan cogiendo por la
cebir en esta manera: que aquel qué se agra- tierra sus rentas, o recaudando sus derechos;
mare de lo que le mandaren en su pleyto,o que passati mandamientos del Rey, e agra- Ley 64.
tit. 4.
le judgaren, sobre que ayan a demandar al- uianse las gentes de aquella tierra, vsando lib. 2.
eada , de que gela dieren aquellos que oyeren mal de su officio ( i ) , o faziendoles fuerça, o Recop.
(/¡) Sin escrito. Tali scilicet, intellige , quod per se lex l o q u i t u r in ea l i b é r t a t e , qua* d e b e t u r ex fideicom-
fidem faceret; fuit lamen lata per scripturam privatam: misso.
nain licètin seriptis sit proferenda sententia ; non ta m en LEX F I.
î e q u i r i l u r , quôd sit scriptura publica, ut dicebant Joan.
A n d . et Abb. in cap. Albericus, de test Vel intellige. is- Super gravaminibus , per Regis officiales illatis, pos-
lam legem in illis casibus, in q u i b u s potest sententia s u m , lite non contestata , testes recipi coram R e g e , vel
sine scriptis p r o f e r r i ; de quibus per Gloss, in cap. fin. ejus comtnissariô. Idem fiet, a d o r e n o n compárente, uec
de re judie, lib. ó*, super p a r t e illustrium. litem prosequente. Si desiderat reus sententiam diffini-
t i v a m , erit turn priùs citandus actor; et si non sit prae-
LEX r. sens, ad ejus domara r e f e r a t u r , et t u n c eo non venien-
t e , ad testium recejnionem, et sententiam p r o c e d a t u r .
Parte appellate, in causa appellationis non comparen- Hoc dicit.
t e , recipientur testes, lite non contestata. I d e m super (i) Fsando mal de su officio. Concordat c u m 1. ne
manumissione in testamento legata. Hoc dicit. diu 2 1. C. de pœnis. Citandus tamen esset talis officialis,
( 1 ) Sobre pleyto de alzada. Concordat cum cap. per gravans s u b d i t o s , ante sententiam, u t in 1. si apparitor
tuas 5 8 . et cap. interposita 7 0 . §. fin. deappel. et 1. fin. 6. C. de cohortal. lib. 1 2 . Potest etiam d i c i , q u ô d ista
§. illud, C. de tempor. appel. lex intelligatur, et ipsa aperte v u l t , in q u o c u m q u e syn-
(2) Que aforrasse algún su sieruo. Concordat 1. cum dicat!] ta m j u d i c u m majo r u m , quàm n i i n o r u m , et e o r u m
vero 2. §. subventum 7 . D . defideicom. libert. et J. diffa- officialiuin, ut possit procedi ad inqnisitionem gênera-
mari 5. C. de ingerí, et mânutn. 1. 3. §. fin. D . de liber, ient, et earn, quae vulgô áicituv pesqdna secreta, el lite
hom. exhib. Gloss, in dicto cap. quoniam frequenter, in non contestata , testes recipi: nam sicut fitinquisitio. ge-
pi inc. et X.juxta, C. de liber, causa, et notât Bald, in neraiis pro statu Eeclesiae tàm in capite, quàm in m e m -
1. l . C. detest, ubi d i c i t , quôd hoc procedit, sive aga- bris , ut in cap. qualiter, et quando 1 7, et ibi I n n o c . de
tur de libértale hominis, sive eeclesiae, vel civitatis , ut accusât, ita ¡u j u d i c e , et ejus officialibus, ut et nolat
procedi passet ad diffinitivam, lite n o n 'contéstala. E t Bald, in l. observare;,§. proficisci, quasst. 5. D . deojfic.
adverte; nam per istam legem videtur r e p r o b a n opinio procons.et t i a d i t Paris de Puteo in suo tractatu syndica-
Gloss, in dicta 1. juxta , in fin. gloss, quae dicit hoc p r o - tus, fol. 1 3. col. a. et fol. 5 8 . col. 3 . et i b i , quod n u l -
cederé , si agatur de libértale j a m c o m p e t e n t e , secùs, si la p r e c e d e n t e infamia hoc fit : et tradit Ang. de Aret. in
de competitura, veluti ex causa fideicommissi : nam ha>c suo tractatu malefic, in parte/«¡?c est quœdam inqv.isitio,
Torn. IL Bb
194 Tercera Partida. Titulo XVI.
otros males. Ca si sobre esto aduxeren (2) respuesta. E esto seria, quaudo alguno pu-
derechos testigos para prouar, o delante el siesse contra otro defensión, assi como con-
Rey, o delante quien el mandare, deuenge- tra el Alcalde que lo ha de judgar, diziendo
los recebir; e de si fazer y el Key, aquello que lo ha sospechoso (1), e mostrando alguna
que tuuiere por derecho. E aun de otra gui- razón derecha, por que non dëue responder
sa dezimos que pueden ser recebidos los tes- antel;o si dixesse contra el su contendor, que
tigos, ante que comiencen el pleyto. E esto se- non le deue responder, porque tal pleyto fizie-
ria (3), si alguno mouiesse pleyto contra o- ra con el, que non pudiesse demandar aquello
tro, faziendoie emplazar; e de si aquel que que le demaudaua, e que esto quiere prouar;
lo mouiesse nonio quisiesse seguir, nin ve o diziendo que ouieron ya juyzio afinado (2)
nir al plazo que le pusiesse aquel que los o- sobre aquella cosa que demanda; o que fizie-
uiesse de judgar; e el demandado, temiendo- ron auenencia alguna sobre ella, por que se
se que le podría venir daño a el, e a sus he- libro aquel pleyto; o diziendo contra alguno
rederos, viniesse al Rey, o al otro que lo o- de los que estuuiessen en el pleyto, ansi co-
uiesse de judgar, e dixesse que le recibiesse mo los Consejeros, que le guarden dellos, e
sus testigos, o que librassen el pleyto: en ton- mostrando alguna razón derecha, por que los
ce deue llamar al demandador, si fuere en la deue auer por sospechosos; o diziendo con-
tierra, o lo pudiere fallar, e ponerle dia (4) tra la carta (3) que fuesse ganada sobre aquel
a que venga seguir el pleyto ; e si el non fue- pleyto, que fuera ganada encubriendo la ver-
re y, deuelo fazer saber en su casa. E si por dad, e diziendo mentira. Ca sobre qualquier
todo esto non viniere, deuen recebir los tes- destas razones (4) sobredichas pueden rece-
tigos, e librar el pleyto según fallaren por de- bir testigos, maguer el pleyto principal non
recho. Ca bien puede orne sospechar, que sea comencado por demanda, nin por res-
pues que lo fizo emplazar su contendor, e puesta.
non quiso seguir el pleyto, que maliciosa- LEY VIII.
mente lo fizo.
LEY V I I . Cuales son aquellos que non pueden ser les-
tigos contra o tri.
Otra manera y ha, en que pueden recebir
Testigos, ante que el pleyto sea Todo orne que fuere de buena fama, e a reyes
comencado. quien non fuere defendido (1) por las leyes [• y 2 -
Ley t. deste nuestro libro, puede ser testigo por j ^ ' 84'
2. y 9. En otra guisa, sin las que diximos en otro en juyzio, e fuera de juyzio. E aquellos Recop.'
*.'!•• '0- la ley ante desta, pueden recebir los testi- a quien es defendido, son estos. Orne que es
¿eéop.' gos, ante que el pleyto sea comencado por conocidamente de mala fama (2): ca este atal
col. 7.Etanexprobatis in inquisitione generalisequatur tendo, aut litis finitae, recipiuntur testes , lite non con-
condemnatio contra Potestatem; Bald, dicit quód sic, testata. Hoc dicit.
in dicto §. proficisci, quaest. 6. Et adde ad praedicta, quse (1) Que lo ha sospechoso. Super incidenlibus nam-
habentur in capituüs Judicum de residentia, cap. 3. et que ante litem contestatam fiunt probationes, ut hic, et
/j. et Bald, in 1. fin. C. depœna judie, qui malè judie, et in cap. super eo 1 o. de appel.
in 1. jubemus, C. de probat. col. 2. ubi dicit, quôd non (2) Juyzio afinado. Ex ista lege videtur, quôd et
est ponendus in isto casu locus, et tempus criminis, seu adhuc de isto jure Partitarum exceptio litis finitse , et
criminum in ista inquisitione generali: neque requiri- aliae, de quibus hic , et in cap. 1. de lilis contest, lib. 6.
tur citalio officialium, cum isti testes recipinntur in dic- impediant litis ingressum. Vide qua; dixi in 1. 10. tit.
ta inquisitione contra officiales, ut hie patet : et ita ser- 3. supra ead. Part, per illam legem , et in 1. 1 1. illius
vatur in practica. tit. et vide 1. quintam , tit. 10. ejusdein Part, et 1. 35.
(2) Ca si sobre esto aduxeren. Licet ergo aliqui tit. 18. ead. Partit, et quae ibi dixi in glos. magna.
promoveant istam inquisitionem generalem contra judi- (3) Contra la carta. Adde 1. prœscriptione 2. C. si
dices, vel officiales, procedithujuslegisdispositio, quod contra jus, vel utilit. publ, et cap. super ¡uteris 20. de
nota : nam Gloss, in cap. cum l. et A. super parte lite rescript,
non contéstala, et ibi Abb. col. 2. aliud vult: et vide, (4) Destas razones. Plures alios casus, in quibus
quae dixi supra eod. in I. 3. recipi possunt testes , lite non contestata , vide per Mar.
(3) E esto seria. Concordat cum autbent. qui se- Socin. in cap. quoniam frequenter, in princ, ut lite non
mel, C. quomodo, et quando judex. Vide, quae dicam contest, ubi ponit 82. casus.
infra ead. Partit, tit. 22. 1. 2.
(4) Ponerle dia. Sed an requirantur termini positi LEX VIII.
in dicta authentica? Videtnr hie, quód non, et bene:
quia termini illiiis autheniicse suntvaldè longi: un de per Omnis qui non prohibetur, potest esse testis in ju-
istam legem judex poterit limitare términos arbitrio íuo, dicio , vel extra : excipiuntur tamen in hac lege expres-
argum. cap. de causis 4. de offic. deleg. si. Hoc dicit.
LEX Vil. (1) Fuere defendido. Adde 1. 1. D. eod.
Super dilatoriis except ion ibus, vel pacti de non pe- (2) De mala fama. Intellige de infamia juris, ut in
E)e los Testigos* 19$
non puede ser testigo en ningún pleyto. Fue* cebido. Nin aquel a quien fuesse prouado*
ras ende en pley to de traycion (3) que qui- que diera yeruas (7), o poncoña para matar
siessen fazer, o fuere ya fecha contra el Rey, alguno, o para fazerle otro mal en el euer-
o contra el Reyno. Pero estonce non deue po , o para fazer perder los fijos a las mu-
ser cabido su testimonio, a menos de tor- gères preñadas. Nin otrosí aquellos que nía-
mentarle primeramente. Otrosí non puede ser tassen los ornes (8); fueras ende si lo fizies-
testigo orne contra quien fuesse prouado, que sen tornando sobre si. Nin aquellos que son
dixera falso testimonio (4), o que falsara car- casados, e tienen barraganas (g) conocida-
ta, o sello (5), o moneda del Rey; uin otro- mente. Nin aquellos que fuerçan las mu-
si aquél que dexasse de dezir verdad en su geres (10), quier las lleuen, o non. Nin aque-
testimonio, por precio (6) que ouiesse re- líos que sacan las que son en Orden. Nin o-
1. 3. §. Lege Julia 5. D. eod. et ibi vide Gloss, super nere contra testem deseriptum in testem, vel alias as-
parte palam; et cum hic dicitur, en ningún pleylo, ap- sumptum in testimonium, quôd est infamis ex tali cau-
probatur opinio Joann. in gloss, ibi posita. Et infamia sa, absque eo quôd dicatur , quôd ita reputabatur tem-
juris infertur tripliciter , ut per Gloss, in 1. ictus fus- pore , quo fuit adductus in testem ; dixi superiùs, quôd
tium, D. de his qui not. infam. et in %.porrb, 3. quasst. 7. sic; et ita est communis opinio, qua; fuit Bald, in dicta
Et rationem, quare infamis repellaturà testimonio, po- 1.1. qusest, a C. de testarn. et ad istam legem Partitarum
nit Bald, in 1. 2. column. 1. D. de sénat, quiacujus per- responde, ut etiam dixi: vel die, quôd licèt ex parte
sona yilis est, ejus quoque vox, etscriptura vilis est. Sed opponentis non requiratur, quôd de talireputatione ob-
an requiratur ad probandum testem infamem, quod pro- jiciat, neque probet, et quôd, ex eo quôd est infamis,
betur necdiim de infamia, sed etiam quôd tempore, quo praesumatur notam esse infamiam; si tamen pars, qu*
testificatus est, erat habitus, et repiitatus pro taliPBartol. eum produxit, seu ex dicto ejus vult juvari, probaret,
in 1. 1. C. de testam. per ilium textum dicit, quôd sic, et quôd tempore, quo fuit assumptus testis, communi opi-
in 1. ad lestium 22. vers, eonditionem 1. D. qui testam. nione reputabatur bona; fama», tunc non repelleretur; et
fac. poss. per Gloss, in 1. cum lege 26. D. eod. et idem ita posset procederé opinio Bartoli, et satis juvabit ista
dicit consulendo Alexand. consil. 24. col. pen. 2. vol. lex, cum ad repnlsionem infamis exigat nqtorietatem in-
communis vero opinio Doctorum est in contrarium, per famise: imô, et si velis , posses instare, probationem de
textum in cap. prcesentium, %. testes, de test. lib. 6. et hoc incumbere opponenti, cum lex ista ita repellat, si
idem tenet Alex. cons. i 5 2 . col. pen. 5. vol. Ista tamen notoriè sit infamis ; et sic probatio incumbat opponen-
lex Partitarum in hoc verbo, conoscidamente, multùm ti , juxta id quod in simili per contrarium dicebat Ang.
facit pro primo dicto : responden tamen potest, quôd in- in 1. 2. D. quemadm, testam.aper. quandolexrequirit tes-
telligatur, si de infamia constet per sententiam, vel quia tem optima; opinionis : adhuc tamen non recédèrent à
depreheusus fuit in crimine, seu est notorium, ut dicit communi opinione, quae servatur in practica, limitan-
Gloss, in dicta 1. ictus fustium; vel si confessus est in do , et declarando, ut dixi. An verô testibus alus defi-
judicio , ut in ead. gloss, quam vide ; vel intelligatur de cientibus, admittantur in subsidium testes infames ; vi-
criminoso , qui in crimine persévérât, ut in cap. testi- dere poteris per Bartol. in dicta 1. 1. col. 5. C. de summa
monium 54. de testib. Infamis tamen infamia facti ad- Trinit. et fide Cathol.
mittitur in testimonium in causa civili, ut in dicto cap, (3) Traycion. Concordat 1. nullus 4. C. ad L. Tul.
testimonium, et notât Gloss, in 1. 1. C. de summa Trinit. ma/, et 1. de minore 10. in princ. D. de quœst. et 1. ob
et fide Ckathol. licet minor fides ei adhibeátur, secun- carmen 2 1 . §. si ea, D. de testib.
dum Gloss, in 1. 3. §. duce causœ, D. de Carb. edict, et (4) Falso testimonio. Adde cap. testimonium 54. de
dicit Specul. tit. de accusât. §. (. col. 7. vers, item quod testib.
est infamis, quôd infamis infamia facti repellitur à tes- (5) Carta, o sello. Intelligerem, etsi de hoc crimi-
tificando, quanda ex alia parte sunt testes honesti; alle- ne non sit damnatus per sententiam, et sic , quôd ali-
gat 1. ob carmen 2 1 . D. de test, et cap. pen. et fin. de quid addat ista lex juri communi, ut in cap. super eo
test. Et ubi de jure , vel statuto , seu rescripto require- i 3 . de testib. ubi vide; et hoc videtur probare ista lex,
rentur testes integr<e opinionis, non admitteretor infa- cum dicit, contra quien fuesse prouado; et sic non exi-
mis infamia facti, ut in cap. 1. quottest. sunt neces. ad git sententiam, sed videtur se conformare juri Canóni-
proband, feudi ingrat. Joann. de Ana. in cap. 1. ad fin. co, de quo in dicto cap. super eo, et cap. testimonium;
de accus, in criminal! non admitteretur ; et ita intelligi- et ideô in isto, et aliis casibus , qui hic subduntur, suf-
tur Gloss, in 1. Cassius, D. de senator, et idem in cau- ficiat probatio criminis , licèt non fuerit facta condem-
sis gravioribus, secundum Abb. in dicto cap. testimo- natio per sententiam; licètcontrariuni erat de jure Civili.
nium, quern vide col. 6. et vide etiam Joann. de Plat, in
(6) Por precio. Concordat 1. 3. §. Lege Julia 5. D.
1. unica, C. de infam. lib. 10. Et an accusa tus de crimi-
eod.
ne possit, pendente aecusatione, testifican ; vide Bald,
(7) Yeruas. Concordat 1. Fori, tit. 8. 1. g. lib. 2.
in authent. si dicatur, C. de test. Et quid si testis , cui
(8) Matassen los ornes. Intelligerem , ut dixi, etsi
objicitur infamia facti, se purgat secundum legem Ca-
de hoc non sint damnati; et vide Spéculât, tit. de teste,
nonicam ? Bald, in dicta 1. Cassius, col. 4.adfin. dicit,
§. I. fol. pen. versic. item qubd est homicida.
quôd tunc admittetur. Et an emenda tus de crimine, quod
(y) Barraganas. Adde 1. eum qui duas 18. C. ad
non irrogavit infamiam vel ipso jure, vel per sententiam,
Leg. Jul. de adult, et Bald, in 1. 2. C. de incest, niipt.
admittatur in testem ; vide in dicto cap. testimonium : et
(10) Que fuerzan las mugeres. Nota istam speciali-
asserenti emendátionem incumbit onus probandi, se-
tate-ra in raptu mulierum ; et forte non requiritur, quôd
cundum Joann. de Imol. i b i , col, fin. tradit etiam Ale-
sint de hoc crimine damnati, ut dixi; et sic , quôd ad-
xand. consil. i 5 a . col. 5. vol. 5, fit an sufficiat oppa-
datur «liquid dicto §. Lege Julia, 1. 3. D. eod.
Tom. II. Bb 2.
ip6 Tercera Partida. Titulo XVI.
trosi aquellos que saüessen ende, e andu- uas, o presumpciones ciertas. Mas quando
uiessen sin licencia de sus Mayorales, mien- aquellos que fuessen de otra Ley, ouiessen
tra assi anduuiessen (11). Nin aquellos que pleyto entre si mismos, bien pueden testi-
casan con sus parientas ( 12), fasta en el gra- guar vnos contra otros en juyzio, e fuera de
do que defiende la Santa Iglesia, a menos de juyzio.
dispensación. Nin ninguno que sea traydor, L E Y IX.
nin aleuoso (i3), o dado conocidamente por
malo 0 4 ) ; ° e l que ouiesse fecho por que De quantos años deüen ser aquellos que
valiesse menos (i5) en tal manera, por que Quieren de testiguar.
non pudiesse ser par de otro. Otrosi dezimos,
que non puede testiguar orne que aya perdi- Veinte años (1) cumplidos a lo menos de-
do el seso (16), en quanto le durare la locu- ue auer el testigo que aduzen en pleyto de
ra; nin el que fuere de mala vida (17), assi acusación, o de riepto, contra alguno en
como ladrón, o robador, o alcahuete conoci- juyzio. E dessa mesmaedad deuen ser los tes-
do, o tafur que anduuiesse por las tauernas, tigos que fueren recebidos en pesquisa que el
o por las tafureriasmanifiestamente; o muger Rey mande fazer contra alguno, para saber al-
que anduuiesse en semejança de varón (18): gu-nd mal fecho del, de que fuesse enfamado,
Nin orne muy pobre, e vil (19), que vsasse de que pudiesse nascer muerte, o perdimien-
con malas compañas; nin aquel que ouiesse to de miembro, o echamiento de tierra, si le
fecho omenaje (20), e non lo tuuiesse, de- fuesse prouado. Mas en todos los otros que
uiendolo cumplir, e pudiendo. E aun dezi- non fuessen criminales, assi como por razón
mos, que orne de otra Ley, assi como Judio, de debdo, o de rayz, o de herencia que de-
o Moro ("i 1), O hereje, que non puede testi- mandassen en juyzio, bien podría ser reee-
guar contra Christiano; fueras ende en pleyto bido por testigo el que ouiesse catorze
de traycion (22) que quisiessen íazer al Rey, años (2) cumplidos. Ë non tan solamente po-
o al Reyno. Ca estonce bien puede ser cabido drían testiguar estos de suso nombrados en
su testimonio; seyendo tal orne, que los otros esta ley, en las cosas que vieron, o que su-
de su Ley non le pudiessen desechar por de- pieron, en Ja sazón que eran en esta edad;
recho, para non valer lo que testiguasse; e mas aun en todas las otras que ouiessen ante
seyendo el fecho aueriguado por otras prue- visto (3), e sabido, que bien se acordassen
(11) Mientra assi anduuiessen. Apostata repellitur de teslib. et a d d e Specul. tit. de teste, §. 1. versic. item
à testimonio ; et concordat dicta lege Fori. quad est pauper, et vide per Alexandr. consil. i 5 . 3 .
(is) Con sus parientas. Nam contrahentes incestas vol. et Decium consil. i o 5 . col. pen.
nuptias sunt infames, cap. consanguineorum, 3 . qusest, 4- (20) Omenaje. Vide 7 . Partita, tit. 5. 1. a.
(r3) Traydor, nin aleuoso. A d d e dictam 1. Fori. (2 1) Judio, o Moro, o Herege. A d d e c a p . 1. et cap.
( i 4) O dado conoscidamente por malo. Nimis gene- Judœi 2 1 . et cap. licèt 2 3. de testib. et I. quoniatn 2 1 .
ralis est ista exceptio: u n d è limita, et i n t e l l i g e , quôd C, de hœret. et Specul. tit. de teste, %. 1. vers, item quod
sit de aliquo delicto spécifiée damnatus : nam non cadit, est Judaeus.
quôd quis in genere p r o n u n t i e t u r malus , seu pessimus. (22) Traycion. A d d e cap. si hœreticus, 2. qusest.
Faciunt notata per Bart, in 1. turpia, D . de légat, i . 7 . et cap. infidelfavorem 5. de hœret. lib. 6. et per Fé-
(i5) Porque valiesse menos. Vide infra 7 . Part. lin, in cap, Judœi, de testib.
tit. 5. et 6. per totum. •LEX 1X.
(16) Perdido el seso. Adde cap. indicas, 3 . qusest. In criminalibus xx. a n n o r u m , in civilibus xiv. a n -
t). et Specul. tit. de teste, §. 1. fol. pen. versic. item quod n o r u m completorum debet esse testis; alias n o n probat,
est furiosus. licèt faciat prsesumptionem magnam ; potest tamen in
(17) Mala vida. Adde dictum cap. testimonium 5 4 . dicta setate testis de h i s , quae ante v i d i t , testificar!. H o c
eod. tit. et per Specul. in dicto §. 1. versic. item quad dicit.
est criminosus. (1) Veinte años. Vide 1. in testimonium 20. D . eod.
(1 8) En semejanza de varón. Adde dictam 1. Fori, et Bartol. in I. 2. §. pupillus, D . de public, judie, et vide
et cap. si qua mulier G. 3 o . dist. et Deuter. cap. 2 2 . v. o m n i n ô , quod notât Angel, iri tiactatu malefic, in parte
5. h a b e t u r : «Non ¡nduetur mulier veste virili, nee vir comparent dicli inquisiti, col. 2. et in parte qui judex
utetur veste fceminea : abomiiiabilisenim apud D e u m e s t , statuit terminum ad opponendum, col. 1. et q u o d dicit
qui facit hsec;» et dicit Cajetanus in sua suinnia depec- J o a n n . de Platea in 1. i . C, de cursu publ. l i b . 1 2 . Et n o -
catis, in parte mulieris peculiaria peccata sunt, q u ô d , ta , q u ô d ia criminalibus testimonium, et aecusatio j u -
veste viri mulierem u t i , contra bonos mores esse, et dicantur à p a r i , Bald, in r u b r . C. qui accus, non poss.
scandalosum ; et quôd ideó intolerabile est, nisi solatii coi. 2. et adde ad istam legem Alex, consil. 6 4 . 1. v o l .
causa q u a n d o q u e fiat, vel nécessitas exposcat; et s u b - et cons. 1 7 6 . 2 . vol. et per H i p p o l y t u m in 1. infans, col.
d i t , q u ô d Sacra S c r i p t u r a , et jus Canonicum hoc p r o - pen. D . ad Leg. Cornel, de sicar. et Jas. in 1. fin. col.
h i b e n t , ut non superslitiosè fiat. pen. C. de Ais, quibusutindignis.
(19) Muy pobre, e vil. Bene addit vil, quia sola (2) Catorze años. Adde 1. 3 . §. Lege Julia, D . eod.
paupertas , u b i bona est v i t a , non repelleret à testimo- et 1. inviti i g . et ibi Gloss, eod. tit.
nio , Glos. in 1. nonnulli,D. de accus, et in cap. si testes, (3) Que ouiessen ante visto. A d d e Gloss, in dicto §.
/,. qusest. 3. in parte locuples, et in cap. si qui testium, Lege Julia, et Specult. tit. de teste, §. 1. vers, sed nun-
De los Testigos. 197
mas si recibiessen su testimonio de menor de el tiene la libertad. Otrosi dezimos, que aquel
veynte años sobre pley to criminal, o del que que estuuiesse preso (3) en caree!, o en ea-
fuesse menor decatorze años, en otros pley- dena del Rey, o de Concejo, mientra que es-
tos, dezimos, que como quier que su dicho tuuiere preso, non podria testiguar contra
non empecería acabadamente a aquel contra otri, que fuesse acusado en juyzio sobre pley-
quien testiguare, pero seyendo de buen en- to criminal: e esto es (4), porque mucho ay-
tendimiento, átales menores farian grand pre- na podria ser, que diria falso testimonio por
sumpcion (4) al fecho sobre que fuesse el ruego de alguno, que le prometía que lo sa-
testimonio. caria de aquella prisión en que yaze. Esso
mismo dezimos de aquel que por dineros
L EY X. fuesse lidiar (5) con alguna bestia braua. E
otrosi de la muger que manifiestamente fi-
Quales son aquellos que non pueden tesli- ziesse maldad de su cuerpo por dineros (6).
guar contra otro en pleyto criminal.
LEY XI.
iVcusado seyendo alguno en juyzio sobre
pleyto criminal (1) , non podria testiguar con- Quales son aquellos que non pueden ser apre-
tra el, aquel mismo que el ouiesse aforra- miados , que vengan a testiguar vnos contra
Le
do (2), o su padre, o su auuelo. E esto es, otros en rpierio
J
criminal. y 6.
por la gran reuerencia que siempre deue auer tu. e.
lib. 4.
el aforrado, contra el linage de aquel de quien Debdos muy grandes (1) han algunos ornes Recop.
quidjactus pubes, et quod notât Abb. in cap. cam no~ invitus testifican : sed si spontè testificetur , valet attei-
his, deprcescript. col. 3. et Bartol. in l.notionem, §. i. tatio. Hoc dicit.
D. de verb, signif, et Bald, in 1. i . secunda lectura, (1) Muy grandes. Adde Specul. et ibi Joann. And,
col. 13. de sacros. Eccles. Et nota bene verbum hic po- in addit. tit. de teste, §. pen. et vide ibi, quid in uxore,
situm: Que bien se acordassen : et sic videtur intelli- vel viro : et adde etiam 1. fin. tit. 3o. Part. 7. quse in-
gere de eo, qui cognoscere poterat, et memorise com- telligit in criminalibus hoc procederé in causa mortis,
mendare, ut quia erat proximus pubertati. vel mutilationis membri. Et istae person» habent hoe
(4) Grandpresumpcion. Vide per Gloss, in 1. invi- privilegium, ubi per alios Veritas sciri potest; secùs si
ti, D. eod. et Bald, in 1. fin. C. de his , quibus ut indign. «on posset per alios probari, ut Abb. tradit in cap. 1.
col. 3. de test, cogend. Gloss, tamen in 1. inviti, D. de
LEX X. testib. relata ad 1. Lege Julia, cum sequent, eod. tit.
tenet contrarium : imô , quôd, etsi aliter Veritas haberi
In criminalibus non testificatur libertus contra pa- non posset, non compellantur, Primum dictum tamen.
tronum, aut patrem, vel avura ejus, nee captas, aut tenuerunt etiam Hostiens. Joann. And. et Joann. de
incarceratus, seu cum fera pretio pugnans , nee publi- Imol. in dicto cap. 1. expresse dicentes, 1. Lege Julia,
ca meretrix pro pecunia. Hoc dicit. D. eod. et §. Lege Julia, 4. q. 3. procederé , ubi aliter
( i ) Criminal. Gloss, in dicto §. Lege Julia, 1. 3. Veritas haberi non potest : si tarnen nou possit aliter
D. eod. dicit, idem dicendum in causa pecuniaria. haberi, etiam isti privilegiati cogantur : et idem voluit
(2) Aforrado. Adde 1. libertorumi'x. C. de test, et Bald, et Alberic. in dicta 1. Lege Julia; et secun-
4. q. 3. cap. fin. vers, liberii, et Specul. tit. de teste, §. dum hoc parvi momenti erit hoc privilegium. An autem
1. versic. item quod est libertus, ubi et vide, quid in hoc procédât in adscendentibus, et descendentibus, ut
filio liberti : et concordat etiam cum ista lege dictus §. cogantur adversus se testifican, si aliter Veritas haberi
Lege Julia. non potest, cogita; quia dicti Doctor, loquuntur in per-
(3) Preso. Concordat 1. 3. §. Lege Julia, D. eod. sonis enumeratis in dicta 1. Lege Julia, et in dicto §.
et procedit, sive sit eaptus ex causa famosa, sive non, L. Julia, 4-q. 3. non inistis, de quibus loquitur 1. pa-
secundum Florian. ibid. Gloss, tamen 4. qusest. 3. in §. rentes , C. eod. et etiam ista lex : et idem dubium erit in
L.Julia, super parte invinculis, intelligit in accusato viro, et uxore, et in libertis. Vide Joann. And. in ad-
de crimine famoso , et illud videtur venus. dition, ad Specul. tit. de teste, §. peu. in addit. super
parte supra tetigi : vide etiam in tractât, de testibus, qui
(4) Esto es. Ex ista ratione hic posita, videtur
intitulatur Alberico de Rosa, 2. parte , col. 5. ubi vult,
idem dicendum in causa civili : et ita tenet Gloss, in dic-
quôd indistincte omnes isti compellantur, quando aliter
to §. Lege Julia.
veritas haberi non potest. Ego verô in hoc sum valdè
(5) Lidiar. Adde dictum §. Lege Julia.
dubius : et saltern in causis criminalibus gravibus forte
(6) Por dineros. Concordat dictus §. Lege Julia,
non deberent isti compelli^ licèt dicatur aliter verita-
ubi Florianus notât, quôd mulier publiée prostituta
tem non posse haberi, excepto crimine lassée majestatis
est infamis.
divina?, vel humanae, in quo nullus excusatur, 1. de
LEX XI,
minore 10. §. 1. D. de quœst. et C. ad Leg. Jul. majest.
1. nullus 4> et ad hoc induco dictum 1. fin. tit. 3o. Part.
Non cogitur quis contra ascendentes, vel descen-
7. qua; non permittit hos torqueri adversus alios : et ta-
dentes, in causa eos tangente quoad personas, famam,
men ad tormenta non devenitur, nisi in subsidium, ubi
veladmajorem partem bonorum, nec contra cuteros
aliter veritas haberi non potest, 1. edictum 8. D. de
consanguíneos usque ad quartum gradum; item neo
quœst, facit etiam ad hoc 1. ma ritus 20. D. de quœst. et
contra socerum, generum, vel Yiti'icum, seu pmignum,
ii)8 Tercera Partida. Titulo XVI.
entre si, de maneta que non tuuieron por pleyto, derecebir su testimonio. Pero si des-
bien los Sabios antiguos -, que fuessen apre- pués que lo ouiere recebido, fuesse prouado
miados para testiguar vnos contra otros, so- en juyzio que era sieruo, non deue valer su
bre pleyto que tanxesse a la persona de al- testimonio. E si prpuar non lo podiere, val-
guno dellos, o a su fama, o a daño de la ma- drá lo que dixere. Mas si este atal, a quien
yor partida de sus bienes : e son estos, todos dizen que era sieruo, otorgasse que lo fuera,
aquellos que suben, o descienden por la li- mas que era ya libre (2) ; entonce non deuen
ña derecha del parentesco, e los otros de la caber su testimonio, a menos de aueriguar,
liña de trauiesso fasta el quarto grado (2). E primeramente por carta, o por testigos (3),
esso mismo dezimos, que non deue ser apre- como es libre. E si por auentura dixesse, que
miado en tales pleytos el yerno, que venga non tenia y la carta, o el recaudo que auia
dar testimonio contra su suegro,ni el suegro para aueriguar su libertad, mas que la tenia
contra el, ni el annado contra su padrastro, en otra parte ; estonce deue el Judgadoi? to-
nin el padrastro contra el annado. E esto es, mar la jura, que non lo dize maliciosamente,
porque los unos deuen auer los otros como e darle plazo a quel aduga, e puede recebir
fijos, e los otros a ellos como padres. Pero su testimonio. E si al plazo quel fuere pues-
si alguno dellos de su grado (3), e sin premia to , prouare que es libre, deue valer su testi-
ninguna quisiesse dar su testimonio, quan- monio, e non de otra guisa.
do gelo demandassen, bien lo podria fazer; e
valdrá lo que dixere, bien assi como si non LEY XIII.
otiiesse ningund debdo con el.
Que el sieruo non puede testiguar, sin non
LEY XII. en pleyto de traycion que quisiessen fazer, o
que ouiessen fecho contra el Rey, o contra el
En que manera deue valer el testimonio del Rey no: e en quales cosas puede testiguar
que fue sieruo, e es libre. contra su Señor.
Aducho seyendo algún orne en juyzio pa- Sieruo (1) ninguno non puede ser testigo
ra dar testimonio contra otro, si aquel con- en juyzio contra otro; fueras ende en pleyto
tra quien lo aduzen, dixere que non deue ser de traycion que alguno quisiesse fazer, o que
cabido su testimonio, porque es sieruo ; si ouiesse fecho contra el Rey, o contra el Rey-
este atal respondiere que non es sieruo (1), no. Ca en tal fecho como este todo orne deue
nin lo fue nunca, non deue dexar el Juez del ser testigo, que sentido aya (2); solamente
vide per Salic, in 1. si qüando, col. a. C. eod. Feliniis in cipitur ejus dictum ; sed probato postea pbjecto, ejus
dicto cap. 1. de test, cogend. videtur velle, quôd Gloss, attestatio non valet ; alias tenet. Sed si dicit, se fuisse
in dicta 1. inviti 3 . intelligatur, quando aliqui sunt in- servum, nunc àutem dicit se manumissunj, non recipitur
habiles ad testimonium, quôd non «dmittantur, etsi ejus dictum , donee de manumissione probet Si verô
aliter Veritas sciri non posset: vide ibi per eum; quia dicat, litteram manumissionis habere in longinquo, et
vel ipse non intellexit bene diclam Gloss, vel habetur hoc juret; datur sibi terminus ad earn portandam, et
corruptè in stampis : tu cogita, quia certè passus iste interim recipitur ejus dictum. Sed littera in termino non
est dubius. ostensa, non valet ejus attestatio. Hoc dicit.
(a) El quarto grado. Vide per Angel, in tractatu (1) Que non es sieruo. Habet enirn prsesumptionem
malefic, in parte ñeque non ad querelam, col. l a . nam juris pro se, cùm omnes liberi prsesumautur, nisi cons-
Gloss, in 1. sifœmina , C. ad S. C. Turpil. dicit, usque tet de servitute.
ad septimum gradum , et forte lex' ista esset referenda (a) Que era fa libre. Facit ad ea , quœ habentur in
ad computationem juris Canonîei : neque obstabit 1. 3. capí cum persona; 7. deprivil. lib. 6.
tit. C>. Part. 4. quia loquitur quoad haeredilates, seu (3) O por testigos. Nam et per testes probatur ma-
successionem ; non verô quoad testimonia. numissio.
(3) De su grado. Et isto casu debet scribi in actis, LEX XI11.
qualitcr volens testificatur, secundum Bartol. in au-
thent. de sanctis. Episc. §. 1. collât. 9. Et videtur hic Nullus servus admittitur in testera, nisi in crimine
corrigi, quod habetur in I. parentes 6. C. eod. cùm di- laesse majestatis, ubi quilibet sensatus recipitur , quia in
cit, adversus se neque volentes admittuntur ; nisi di- tali casu omnis homo recipitur in testem, nisi sitinimi-
cas , quôd ista lex in hoc intelligatur respectu soceri, cus illius contra quern testificatur. Item testificatur ser-
e t g e n e r i , e t collateralium ; non vero respectu ascen- vus in aliis casibus, in hac lege expressis dumtaxàt.
dentium et descendentium , quod vix poterit sustineri, Hoc dicit.
cùm istud capitulum sit in fine legis appositura , et ad (1) Sieruo. Concordat cum 1. quoniam liberi 1 1 . et
omnes personas snperiùs dictas videatur se referre : et auth. si verb dicatur, C. eod. vide tamen, quae dico in-
idem probatur apertiùs in dicta 1. fin. tit. 3o, Part. 7. fra eadem 1. super verbo deuenlo atormentar.
(a) Sentido aya. In hoc crimine etiam minores 14.
LEX XI1. annorum admittuntur, ut in 1. de minore 10. in princ,
Si objicitur t-esti, quôd est servus, eo negante, re- D. de quasst. vide sup. eod. in I. g.
De los Testigos. 199
que enemigo mortal (3) non sea de aquel orne sospechar que dirán de ligero mentira,
contra quien lo traen. Otrosi dezimos, que e que encubrirán la verdad quando alguna
el sieruo non puede dar. testimonio contra su premia non les fuere fecha. Otrosi dezimos^
señor (4) en ninguna cosa, fueras ende en que aquel que fue sieruo, y es y a libre, pue-
cosas señaladas. La primera es, quando el se- de dar testimonio en toda cosa que se acertó,
ñor es acusado de traycion que ouiesse fe- e vido quando era sieruo (6) ; e non le em-
cho , o quisiesse fazer contra el Rey, o con- pecerá, maguer le digan, que a la sazon que
tra el Reyno; o sobre pleyto de furto, o de lo vido, que era sieruo.
engaño de auer del Rey, deque fuesse acusa-
do su señor. La segunda es, quando sospe- LEY XIV.
chassen que la muger ouiesse muerto, o qui-
siesse matar al señor del sieruo, o el marido Por quai razón pueden testiguar los que su-
a la muger. La tercera es, quando el pleyto ben, por los que descienden dellos.
es de adulterio de que fuesse acusada su se-
ñora. La quarta es, quando fuessen dos o- Padre (1), nin auuelo, nin los otros que
mes señores de vn sieruo, e el vno dellos suben por la liña derecha, non pueden tes-
fuesse acusado de la muerte del otro. La quin- tiguar por sus fijos, nin por sus nietos, ni por
ta es, quando mataren al señor del sieruo, los otros que descienden dellos por essa mis-
e fuesse sospecha que los herederos del muer- ma liña. Esso mismo dezimos, que ninguno
to lo fiziessen matar: ca en qualquier destas destos descendientes que non pueden testi-
cosas puede ser cabido el testimonio del sier- guar por aquellos de quien descienden. Pero
uo, e deue ser creydo, maguer diga contra si contienda acaesciesse sobre la edad de al-
su señor. Pero deuenlo tormentar (5) quan- guno de los descendientes, o en razón de pa-
do dixere el testimonio , preguntándole , e rentesco, bien podria dar testimonio el pa-
amonestándole que diga la verdad del fecho, dre , e la madre, el auuelo, e la auuela, en tal
non nombrando ninguna persona. E el tor- pleyto como este. Otrosi dezimos, que si al-
mento le deuen dar por esta razón: porque guno ouiesse fijo Cauallero, que bien podria
los sieruos son como ornes desesperados, por ser testigo el padre en testamento que su fi-
la seruidumbre en que están. E deue todo jo fiziesse en hueste, o en caualgada.
(3) Mortal. Talis enim etiara in criminibus excep- rexit, dicta 1. Divus, et dicta 1. servi. Sed an isto casu,
tis non admittitur, ut Me, et in cap. per tuas, ubi Gloss, cùm servus extranei torquetur, debet prsecedere aliqua
in parte inimicitias capitales , de simonía, et vide per prœsumptio, quôd tales servi aliquid sciunt de eo, in
Bartol. in 1. in quœstionibus 8. D. ad. L. Jul. majest. quo sumitur eorum testimonium ? Et videtur dicendum,
(4) Su señor. Concordat 1. i . C. de quœstion. et ibi quôd sic, et quôd alias non possint torqueri, arg. 1. 1.
in Gloss, ponuntur casus fallentiœ, de quibus hic. in piinc. D. de quœstion. et vult Salie, in 1. non solum
(5) Tormentar. Habes hic, quôd servo non crédi- verba, C. de adult, col. 1. in versic. unde ego eos sic
tât sine tormentis, in casu in quo potest recipi in tes- concordo , quem videas, et tene menti. Adde etiam in is-
tera : et dicit lex , quôd servi responso tunc credendum ta materia 1. 10. tit. 17. Part. 7. ex qua videtur sumi
est, cùm alia probatio ad eruendam veritatem non est, practica, quôd priùs dictum servi sumatur, et scriba-
D. eod. 1. servi responso 7. quam legem intelligit Guydo tur sine tormentis , et hoc facto, torqueatur : vide, et te-
de Suza ibi, secundum quôd refert Joann. And. in ad- ne menti illam legem. Sed à quo debet emendan dam-
dit. ad Specul. in lit. de teste, §. 1. col. 11. vers, item num, quod habeat servus ex tortura? Videtur, quôd si
quôd est servus, in addit. super parte servi responso, accusatus, vel inquisitus fuit condemnalus, quôd ip-
quôd eliamsi de facto suo servus non interrogetur, re- se debeat solvere ; si verô fuit absolutus , die, ut dixi in
cipiatur tamen deficientibus aliis probationibus : undè 1. 10. tit. 17. Part. 7. et quod habetur per Gloss, et
secundum eum, 1. pridem 6. C. de qUcest. et interroga- Salic, in 1. 3. C. de adult, et vide 1. fin. D. de calumniat.
ri 15. eod. tit. satis deciaraverit, servos pro domino, vel (6) Quando era sieruo. Adde 1. notionem 90. §. ins-
contra dominum non recipi, sed de suo facto interro- trumenlorum, D. de verb, signif. et Gloss, in 1. 3. §. Le-
gan ; quod ergô voluit illa lex, servi responso creden- ge , eo tit.
dum : quando alise probationes deficiunt, generalííis su- LEX XIV.
mitur: undè excepta causa testamenli, in quacumque Ascendentes pro descendentibus, vel è contra , non
causa civili, vel criminali, deficientibus aliis probatio- possunt testifican; nisi pater in testamento militis fiiii,
nibus, servi recipientur, et eoruni dicto credetur, ut jure militari facto. Hoc dicit.
Florianus ibi vult : et secundum hoc durum videtur, ut (1) Padre. Concordat 1.parentes 6. C. eod. et ibi
servus innocens etiam in causa pecuniaria, in tali casu Gloss, ponit casus fallentise, de quibus hic : et procedit
in testem adductus, torqueatur, et sic majorera pœnam etiam in naturalibus, et spuriis, secundum Alberic. ibi.
sustinebit, quàm reus eondemnabitur, prout adducit Pater tamen regeneralionis, id est, qui levavit in sacro
Hippolytus à Marsiliis in 1. Divus 9. in princ. D. de fonte, vel tenuit in chrismate , bene admittitur, secun-
quœst. qui post multa vult, hoc non admittendum in dum Bald, ibi : quia nullo jure reperitur prohibitum. Et
causa pecuniaria, nisi causa sit magna , quse sequipara- an filii admittantur in favorem cessionarii, cui pater ces-
tur criminali. Ista tamen lex Partitarum generaliter in sitactiones , vide ibi per Albericum: et ad illud de fi-
principio statuit, non admittendum servum in leslem: lio spiritual!, vide Alex, consil. i/,3, vol. a, et consil,
sed limitanda videtur per antiquas leges, quas non cor- 34- col. fin. 3. vol.
aeo T e r c e r a Partida. Titulo X V I .
L E Ï X V. en la ley ante desta: e non empeceria a aquel
por quien testiguassen, por razón que biuen
De como la muger non puede testiguar por en vno, o eran de vna compaña estonce quan-
su marido, nin el marido por la muger; nin do dauan su testimonio.
el hermano por el hermano mientra
biuieren en poder de su padr¿. LEY XVII.
Muger (i) non puede testiguar por su ma- De como la muger que es de buena fama,
rido en juyzio, nin el marido por su muger, puede ser Testigo.
en pleyto que ellos demandasse!!. Esso mis-
mo dezimos en todo pleyto qualquiera que Muger de buena fama puede ser testigo en
fuesse mouido contra alguno dellos. Otrosi todo pleyto (1), fueras ende en testamento.
dezimos, que hermano por hermano non pue- Esso mismo dezimos del que ouiesse natura
de testimoniar en juyzio, mientra que ambos de varón, e de muger (2); pero si la natura des-
estouieren en poder (2) de su padre, e biuie- te atal tirasse mas a varón que a muger, bien
ï e n de so vno auiendo sus cosas comunal- podria ser testigo en todo pleyto de testa-
mente. Mas después que cada vno touiesse mento. E esto se entiende, si fuere de bue-
apartadamente lo snyo, e biuiessen por si, na fama. Mas sí contra la muger fuesse da-
bien podria testiguar el uno contra el otro (3)< do juyzio de adulterio, o fuesse vi!, e tie ma-
la fama, non deue ser cabido su testimonio
LEY XVI. en ningund pleyto, assi como de suso dixi-
mos (3).
Como los que son de una casa, o de una LEY XVIII.
compaña, bien pueden ser Testigos en
pleyto ageno. Que ninguno non puede ser Testigo en su
pleyto, nin los que estuuieren en su poder
El padre (1), e los fijos que biuen de so non pueden testiguar por el.
vno en vna casa, o los hermanos que biuen
en poder de su padre, bien pueden ser tes- En su pleyto (i) mismo non puede ser
tigos en pleyto ageno; maguer ellos non po- ningund testigo. Otrosi non puede ser cabido
drían testiguar vnos por otros, según diximos en aquel pleyto testimonio de su fijo (a), nin
LEX xr. in alieno negotio testes prodaci, licet inter se non pos-
sent testifican. Hoc dicit.
Mulier in causa viri, et è contra, non potest testi- ( i ) El padre. Adde D. eod. 1. pater, etfilius 17. et
fican: nec fratres simul viventes, durante patria potes- §. pater neenon 8, Inst, de testant.
tate; postea sic. Hoc dicit. Concordat Instil, de testant.
§. sed nec hœresio. etD. eod. tit. 1. pen. LEX XVII.
( i ) Muger. Adde Gloss, in I. sed et si quis, §. prœ-
tereà, D. si quis caution, et Specul. tit. de teste, §. 1. Mulier bonas famae testificatur in omnibus, prseter-
versic. sed quid de uxore. Sed an admittatur uxor con- quàm in testamento: hermaphroditus etiam in testamen-
tra virum, si adversarius vult, ut testificetur ? Specul. to testificatur, si in sexu virili sit potentior. Hoc dicit.
ibiin vers, seq. videtur velle quôd sic: Joann. And. ta- (1) En todo pleyto. Et an in crimine capitali? Vi-
men ibi in addition, tenet contrarium, propter reve- detur, quôd sic, per istam legem : vide Alexand. con-
rentiam , quam debet viro, et idem vult Specul. eod. tit. sil. 11. vol. 1. et consil. a4. col. 3. vol. 2, et cap. quo-
%, pen. versic. sed nunquid uxor, et videtur idem in vi- niam 3. et ibi Gloss, et Abb. et Doctor, de teslibus, et
ro contra uxorem, non ex ratione reverentise, sed ne Specul. tit. de teste, §. 1. versic. item, quôd est mulier.
generetur perfidia inter eos, seu, ut dicit Joann. And. (2) Natura de varon, e de muger. Adde 4. q. 3.
ubi suprà in alia ralione, ne sit aliqua machinatio inter vers, hermaphroditus.
eos. Vide 1. fin. tit. 3o. Part. 7. (3) Diximos. Suprà eodem 1. 8.
(2) Poder. Approbat opinionem Gloss, in I. paren-
tes, C, eod. Et limita notabiliter, ut per Bald, ibi, quem LEX XVIII.
otnnino vide: et an frater sit idoneus testis in causa ma-
trimoniali sorôris , vide notabile consilium Socini, 1. In causa propria non potest quis esse testis, ipse, iie-
vol. consil. 17. et adde Specul. tit. de teste, §. 1. vers. que ejus filii, vel servi, neque sui majordomi, quinte-
item quôd est frater. rii, vel molendinarii, aut hortulani, seu familiares: in
(3) El otro. Quid si pro eo? VideSocin. consil. 17. causa tamen universitatis possunt illi de universitate tes-
vol. 1. et 1. 11. tit. 1. Part. 6. et Gloss, et Salic, in dic- tifican. Hoc dicit.
ta 1. parentes, C. de test, ubi videper Salic, quid de aliis ( i ) En su pleyto. Concordat 1. omnibus 10. C. eod.
eonsanguineis intra quartum gradum inclusive. (2) De sufijo. Concordat 1. etiam 3. C. eod. et cap.
in litteris 24. eod. tit. Et quid de fidejussore ? an possit
LEX XVI. esse testis in causa principalis débitons ; Joann. And. in
Rater, el fiiii, qui in patris sunt potestate, possunt addit. ad Specul. tit, de teste, §, 1. vers, sed quid si fi-
De los Testigos. 201
de su siéruó (3), niii de su aforrado, nin de perder sus almas testiguando mentira por
su mayordomo, nin de su quintero (4), nin los otros¡
de su ortoiano, nin de su molinero, nin de LEY XIX.
orne que sea su apaniaguado (5). E esto es,
porque non seria guisado, nin derecho, de vn Como non puede testiguar sobre la cosa,
Orne tener logar de parte, e de testigo. INT in o- aquel que la vendió: nin el Judgador non
trosi aquellos que biuen en su merced, e han puede ser testigo de pleyto que passasse
de fazer su mandado, que podiessen testiguar ante el.
por el. Pero en pleyto de Concejo, o de Mo-
nesterio, o de Eglesia Conuentual, bien po- Campo, o viña, o otra cosa qualquier
drían dar testimonio los de! Concejo (6), o del auiendo alguno comprado de otro, si después
Monesterio, o de la Eglesia (7) Conuentual. fuesse mouido pleyto, o contienda sobre a-
E esto es, porque como quier que el pleyto quella cosa, non podria el comprador dar
tanga,a todos comunalmente, non pertene- por testigo al que gela vendió, sobre aque-
ce a cada vno por si en todo. E porende non lla cosa: porque tal pleyto como este perte-
deue orne sospechar, que los ornes buenos nece también al que la compro , como al que
fuessen aduchos por dar testimonio en pley- la vendió, porque el es tenudo de la fazer
tos de algunos destos logares, que quieran sana (1). Otrosi dezimos, que ningún Judga-
•Tom. IL Gc
202 Tercera Partida. T i t u l o XVI.
dor (a) non puede ser testigo en pleyto que sen, o demandassen, por aquellos cuyos Per-
el ouiesse judgado, o que ouiesse dejudgar; soneros , o Guardadores ellos fuessen.
pero de las cosas que acaeciessen ante el Jud-
gador (3), bien podría dar su testimonio de LEY XXL
como passaron , quando fuesse preguntado
del Rey, o de los otros Mayorales, que cono- Por quoi razón aquellos que son compañe-
cen de las aleadas. ros en mercadería , o en alguna cosa, non
pueden testiguar el vno contra el otro.
LEY XX.
Compañeros ( Í ) seyendo algunos en mer-
Que los Abogados, nin los Personeros, nin cadería, o en otra cosa, si ouiessen pleyto
Guardadores de los huérfanos, non pueden en juyzio sobre aquella cosa en que han com-
testiguar en el pleyto que ellos amparassen, pañía , non deue ser recebido testimonio del
o demandassen. vuo por el otro: porque la ganancia, o la
perdida de tal pleyto pertenece a cada vno de-
Bozero ( j ) non puede ser testigo del pley- ltas su parte. Pero en otro pleyto que non tan-
to que el ouiesse començado a razonar. Pero xiesse comunalmente a todos , bien podría
si la parte contra quien razonasse lo pidiesse testiguar el uno por el otro, como quier que
por testigo, entonce bien lo podría ser. Otro- fuessen compañeros, e amigos. Otrosí dezi-
sí dezimos , que los Personeros (a), o los mos , que si algunos ouiessen fecho algún
Guardadores de los huérfanos (3) non pue- yerro de so vno (2), e después desso acusas-
den ser testigos en pleyto que ellos amparas- sen a alguno dellos (3) por razón de aquel
tantur in 1. fin. C. de revocando donat. Et limita islam (2) Algún yerro de so vno. Concordat 1. quoniam
legem , nisi eonstaret, quôd venditor in fraudem noiuit liberi 11.C. eod. et cap. veniens 10. de test, et cap. si-
teneri de e victione , ut posset esse testis, prout est de cut 9. eod. til. et vide Specul. tit. de teste, §. 1. vers.
mente Doctor, signanter Florian. in dicta 1. nullus. Et item quod est socius criminis, col. 10. et 11. et de for-
adde ad materiam hujus legis, quod notât Bald, in §. $i ma, qualiter reus debeat excipere , ut non videatur
duo, de pace tenend. in ver», nota ergó. fateri crimen , vide Gloss, in 1. filiuin, C. de liber, cau-
{%) Judgador. Concordat a. qnsest. 6. cap. statu- sa , et Gloss, in cap, 1. de test. lib. 6. et Bald, in 1. si
turn 38. et ibi Gloss, et cap. Romana 3. de test. lib. 6. magnum, C. quiaccus. nonposs. Et an saltern ex dicto
et eod. tit. cap. dilecto 40. et 1. fin. D. eod. et vide per socii criminis possit formari inquisitio, vide Decium,
Specul. tit. de teste, §. 1. col. a 2. et a 3 . et adde 1. ob alleganteni plura Doctorum consilia, quód non, con-
carmen a i . §. 1. et ibi Gloss. D. eodem. sil. 234. in princ. In casibus tamen exceptis , bene ad-
(3) Ante, el judgador. Intellige, ut per Specul. in mittitur testimonium participis criminis , de quibus per
diet. §. x. col. 22. et 23. vers, sed quod dixi: et adde Gloss, in 1. fin. C. de accus, et in cap, 1. de confes. ubi
Abb. in cap. olim ex litteris, col. 3. de rescript. vide per Abbatem : notât Gloss, et Doct. in 1. quoniam
liberi, C. eodem et Specul. ubi suprà. Sed an tunc dic-
LEX XX. tum unius participis crimiuis faciat indicium ad tortu-
ram , A ngel. in traclatu maleficior. in parte fama pu-
Non potest advocatus esse testis in causa, in qua blica, col. 21. tenet, quôd sic , et Abb. referens Ci-
prsestare ccepit patrocinium , nisi à parte adversa sit num in diet. cap. 1. col. 2. sed tu die, quód neque in
productus. Vide summam in lege sequent!. Hoc dicit. casibus, de quibus interrogatur socius de consociis , de
(1) Bozero. Vide per Gloss, in 1. fin. Ü. eod. et Spe- quibus per Bart, in 1. repetí, D. de quœst. non facit
cul. tit. de teste, §. 1. col. 22. indicium ad torturant, ut tradtt Salie, in dicta 1. fin. C.
(2) Los personeros. Approbat opinionem Gloss, in de accusât, nisi concurrat aliqua alia prsesumptio, et
1. déferre , D. de jure fisci , super parte idem decreve- sequitur Alexand. consil. 89. 3. vol. et vide quam-
runt; et reprobat opinionem Gloss, in 1. fin. D. isto dam additionem ad Angel, in diet, tractatu maleficior.
tit. et approbatur hie , quod notât Innoc. in cap. insu- col. 4. in addition, incipienti particeps criminis, in ea-
per, eod. tit. dem parte fama publica , et idem tenet Decius consil.
(3) Guardadores de los huérfanos. Approbat Glos. 189. col. 3. ubi et vide, quid in subsidium, quando
in 1. fin. D. eod. et Gloss, in 1. qui testamento , in per alios sciri Veritas non potest, et an mandatarius
princ. D. qui testament. interrogetur de mandatore.
(3) Acusassen a alguno dellos. Videtur ex ista le-
LEX XXI. ge probari, quód ad hoc, ut repellatur socius criminis,
qui producitur in testem contra socium, non exigilur,
In causa cotnmunionem tangente , non potest so- ut talis, qui sic producitur, sit accusatus de crimi-
cius pro socio testifican ; in alia sic. Particeps autem n e ; imô , qnôd dato, quod non sit accusatus; nam hic
criminis non testificatur contra delatum. Item procu- unus tantùin ex sociis accusabatur, et non alii, et ta-
rator in causa , quam agit, vel défendit, nee tutor, vel men reppelluntur : et sic non procedet dictum Joan.
curator in causa suorum minorum. Hoc dicit. And. in addition, ad Specul. tit. de teste, §. 1. super
(1) Compañeros: Approbat opinionem Gloss, in 1. vers, quid si quatuor homines, inaddit. incipienti, hœc
quoniam liberi, C. eod. et Specul. tit. de teste , §. i. quœstio non est dubia , cùm , ut per aliquos allegatur,
col, 3. vers, item quod est socius. vult , quôd tunc repellatur, cùm et ipse est accusatus,
De los Testigos. 2o3
yerro que fiziera , non podría ninguno de prouado, ouiera de recebir muerte por ello,
Jos otros sus compañeros , que se ouiesse y o perdimiento de miembro, o echamiento
acertado en fazer aquel yerro, ser testigo de tierra, o perdimiento de la mayor parti-
contra el (4). da de sus bienes. Ca por qualquier destas
maneras que aya enemistad entre los ornes,
LEY XXII. non deuen testiguar los vnos contra los otros,
en quanto la enemistad durare. Otrosi pedi-
Que aquellos que han enemistad vnos con mos, que non deue ser recebido por testigo
otros, o que non son conocidos del Judga- aquel que non es conocido (4) del Judgador,
dor, o de la parte contra quien han de tes- o de la parte contra quien lo dan , si este
tiguar, que non deuen ser testigos. atal fuere orne vil, e muy pobre.
vel inquisitus. Sed certè , si recté inspiciatur, Joan. Gloss, in authent. de testibus, §. si vero dicatur , super
And. non vult hoc, prout etiam in specie adducit De- parte de crimine , collât. 7. et Bart. in 1. 3. §. fin. D. de
eius consil. 189. col. 5. adim. légat, et Hippolytum in 1. r. %. prœterea, D. de
(4) Contra el. Adde , quôd tanto magis ñeque pro quœst. fol. 16. et Joan.de Plat, in 1. unica, C. si prop-
eo, ut. in dicta I. quoniam liben, et ibi Bald. ter inimic. créât, facta sit, ubi post Bart, notât, quôd
prsesumitur , quôd inimicus motus fuit ratione inimici-
LEX XXII. tia;, ad id quod fecit, vel dixit contra inimicum.
(4) Es conocido. Concordat textus in authent. de
Inimicus capitalis non admittitur in testem, et de- testib. %. si verb ignoti, collât. 7. et ibi, qùôd de hoc
claratur hie quae sit inimicitia capitalisa soi gravis. debet opponi; et adde cap. canónica, cum Glos. 3.
Item testis ignotus, et vil is non recipitur. Hoc dicit. quœst. 5. et Bald, in 1. executorem, col. 4- C. de exe-
( i ) Malquerencia. Concordat 1. si quis 17. C. de cut. rei judie, et nota , quod in ista lege dicitur, si fue-
testibus , et cap. licèt Heli 3 i . et cap.per tuas 32. de re hombre vil, e mui pobre ; et adde de ignoto , quôd
simón, et cap. cam P. Manconella 10. et cap. rnemini- non sit eligendus, Abb. in cap. bonœ, el 2. 12. not. de
mus 13. de accus, et cap. qaotiens 5. de test, et per Spé- postul. praslat. et in cap. in Lateranensi, de prœbend.
culât, tit. de teste, §. t. in princ. et adde ad istam legem Gloss, in 1. 3. in verbo quanta
(2) De grand enemistad. Nam pro levi inimieitia fides, D. de testib.
non prsesumitur quis dejerare , Bald, in authent. si di-
catur, C. de testib. vide 1. 6. in fin. tit. 33. 7. Part, vi- LEX XXIII.
de omninô: minus tamen fidei adhibetur inimico, licèt
levi inimieitia , secundum Innoc. in cap. cum oporteat, Testis ante depositionem debet in partis praesentia,
deaccus. dicentem, hoc committi arbitrio judiéis. Et ad- vel absente contumace, jurare : nee valet ejus depositio
de, quôd inimico testi non creditur, quantumcumque in absque juramento, nisi partes ei remiserint, aut sima-
infirmitate receperit corpus Christi, Bald, de pace Cons- trona conspiciunt ventrem , si millier sit prsegnans ; tunc
tant. §. vassalli noslri: et allegat hoc dictum Alexand. enim non jurant, sed earum depositio est de credulita-
consil. 1 4. col. 1. 3. vol. Et quid de inimico reconcilia- te. Hoc dicit.
to ? Vide Gloss, et ibi Bart, in authent. de testib. §. si (1) La jura. Concordat 1. jurisjurandi 9. C. eod.
vera dicalur, collât. 7. Et inimicus dicitur , ut repella- (2) iFenga veer como juran. Concordat 1. siquando
tur à testimonio , non solum qui odit mente ; sed etiam 19. C. eod. et cap. 2. eod. tit. Et qualis debeat esse
qui sine mentis odio habet, vel habere prsesumitur ista citatio, vide per Bald, in dicta 1. siquando. Et an,
causam inimicitia;, Innoc. et Abb. in cap. cum I. et A. debeat fieri, quándo terminus est assignatus ad proba-
de re judie, et vide Bald, in 1. 2. in princ. col. 11. C. tiones faciendas, et per judicem quis fuit generaliter
si contra jus, vel utilit. publ. Et quid si ignoratur offen- citatus; et an possit dari potestas judici, ut recipiat
sa , ex qua provenit inimicitia? Vide Bart, in 1. 1. D. testes in partis absentia ; et an sufficiat citare dominum,
de his quibus ut indign. Et semel inimicus, an praesu- si litis contestatio facta fuit cum procuratore, vel alium
màtur semper inimicus, vide Paul, de Castr. quôd sic, procuratorem, quando dati sunt cum clausula, quôd
in 1. Lucius Titius, D. de legat. 2. et 1. in ipsius, et ibi non fiat melior conditio occupantis ; et an sufficiat cita-
Bald. C. fam. erc.isc. tio ad domum ; et multa alia in ista materia vide per
(3) Fuere. In ista lege habes , qua» dicatur gravis, eumdem in authent. sed et si quis, eod. tit. Et regula-
seu capitalis inimicitia : et adde 1. 2. tit. 1 7. Part. 7. et riter débat citari pars ad productioaem instrumento-
Tom. II. Cc a
204 Tercera Partida. T i t u l o XVI.
assi fuesse combidada, fuesse rebelde que non delante el Judgador, es está: deüe poner las
quisiesse venir, non deue por esso el Judga- manos sobre los Santos Euangelios ( i ) ; e ju-
dor dexar de tomar la jura de los testigos, e rar, que diga verdad (2) de lo que sopiere en
recebir los dichos dellos. Otrosí dezimos, que razón del pleyto sobre que es aducho, tam-
ningún testigo non deue ser recebido sin ju- bién por la vna parte como por la otra (3); e
ra (á), niu deue valer su dicho ; fueras ende, que en diziendola ,11011 mezclara y falsedad; e
si pluguiesse a ambas las partes de quitar la que por amor, ni por desamor, ni por miedo,
jura al testigo, fiándose en su lealtad; o si nin por cosa que le sea dada^ o prometida,
fuesse contienda en razón de alguna cosa que nin por daño, nin por pro que el atienda en-
demandasse la muger, que la apoderassen de de auer, non dexara de dezir la verdad, ni la
los bienes del marido finado, porque fincara encubrirá; e que toda cosa que sopiere de
preñada del; e mandasse el Judgador a algu- aquel pleyto sobre que es aducho por testi-
nas mugeres sabidoras, que lafuessen catar si go , que la dira, maguer non gela pregun-
era preñada, o non, e dixessen después al Juez te (4) el Judgador. E aun deue jurar, que non
aquello que entendiessen: átales mugeres co- descubrirá (5) a ninguna de las partes lo que
mo estas non han por que jurar (4), mas a- dixo, dando su testimonio, fasta que el Juez
bonda que digan llanamente aquello que en- lo aya publicado. E todas estas cosas deue ju-
tendieren, si es preñada, o non : e maguer ta- rar por Dios, e por los Santos, e por aquellas
les mugeres digan su testimonio por creencia, palabras que son escritas en los Euangelios.
deüe valer sobre tal razón como esta, porque Pero si el testigo fuesse Arcobispo(6), o Obis-
non puede ninguno testimoniar si non sobre po, non ha por que poner las manos sobre los
lo que vee. Euangelios. Mas abonda que jure, que dira
LEY XXIV. verdad según que le conuiene, estando los
Euangelios delante, assi como de suso dixi-
En que manera deuen juramentar a los Tes- mos (7).
tigos, quando les quisieren preguntar por
ley 8. algún fecho.
tit. 6..
Recop. La manera de como deue jurar el testigo
r u m , 1. judices 1 8 . et ibi Bald. C. de fide instrum. in fi- in proœm. Digestor, col. 2 . et A b b . in cap. proposuisti,
ne tamen termini utraque p a r s videtur m ó n i t a , vide de probat. Alberic. in d i c t a i . 1. §. i . D . de ventre ins-
Bald, in 1. fin. C. quiadmitti, et Bart. in 1. item illa, D . pic. Doct. in 1. r . §. fin. D. de verb, oblig.
de constit. pecun. et Bart. et Jas. in 1. qui ante Calendas,
D . de verb, oblig. et si mulier est testis, an debeat pars LEX XXIV.
videre cam cùm j u r a t ? Vide Bald, in 1. ad egregias 1 5 .
D. dejurejur, Testis j u r a r e d e b e t , dicere veritatëm ejus, quod
('5} Sin Jura. C o n c o r d a t c a p . tuis quœstionibus 3 y. scit, pro utraque parte , tactis cum manibus sacrosanc-
et cap. naper 5 i . eod. lit. Et quid si in actis reperitur tis Evangeliis; nisi sit Episcopus , vel Arehiepiscopus,
talis testis j u r a t u s , et an ex hoc c o n s t e t d e j u r a m e n t o , qui nou tencntur sacra tangere. Hoc dieit.
vide A b b . i b i , quôd sic , ad fin. non tamen secundum (1) Sobre los santos Euangelios. Vide GI0S3. in Cle-
eum praesumitur, partem fuisse pra;sentem : praesumitur ment, prima de hœret. super verbo tactis: de consuetu-
t a m e n , quôd debito modo fuit j u r a t u m , secundum dine fit super cruce.
Bald, in p r o œ m . D . veter. col. 2. Et debet testis j u r a r e , (2) Jurar, que diga verdad. Habet ortuni à notatis
q u ó d dicet verum super tota c a u s a : vide Bart. in 1. si p e r Azon. C. eod. in s u i n m a , col. t\. et per Spéculât,
duo patroni, §. Julianas, D . de jurejur. Et si reperitur tit. de teste, §. sequilar.
anliqua depositio testium m a n u cujusdam n o t a r i i ; non (i) Como por ia otra. Concordatáuthent. sed judex,
tamen constat de juramento ? Vide Bart. in 1. admonen- C. de Episc. et cleric,
di, col. 9. D . de jurejur. u b i dicit, q u ô d faciunt semi- (/,) Non gelapregunte.Nola h o c : nam communiter
pleaam probationem. Et q u i d si j u r a t coram aliquo n o - judices non advertunt ad hoc, quando sümunt juraraen-
tario , quia forte non potuit ire coram judice? Vide ibi. tum à testibus , et est optima p r a c t i c a , ne possit objici,
Et licet judici sit datum arbitrium p r o c e d e n d i , etiam quod testis deposuil extra articulum , et sic non j u r a t u s .
n o n servàta j u r i s solemnitate; non tamen potest absol- (5) Que non descubrirá. Islud n o n vidi s e r v a n : sed
vere , vel condemnare ex depositione testium non j u r a - in fine dicti injungitur testi, ut teneat in secreto u s q u e
toruni , secundum Bald, in 1. presbyteri, C. de Episc. et ad publicationem in virttite p r a s t i l i juramenti : q u o d
Cleric, et in 1. milites, col. 2 . C. de lestam. milit. infor- tamen non ligat testem, cum à principio hoc n o n - j u r a -
m a i t lamen sumitur etiam ex leste n o n jurato : vide vit, secundum Specul. tit. de teste, §. scquitur; et ideó
Bald, et ibi ejus addition, in §. si duo, de pace tenend. isla lex , et etiam Pragmática de Alcalá j u b e t , ut à prin-
Et quid si deponat ultra articulum ? Vide Specul. tit. de cipio j u r e n t super hoc ; et est bona p r o v h i o , et servan-
teste, §. 1. col. 1 8 . a d finem. da , ne ex istorum dicto alii testes p r o d u c e n d i subornen-
(4) Por que jurar. Approbat ôpihionem Gloss, iti t u r , secundum Specul. ubi suprá.
l.jurisjurandi, C. eod. et in 1. i . D. de ventre inspic. et (6) Arzobispo. Concordatáuthent. sed judex, C. de
intellige de j u r a m e n t o veritatisj nam de eredulitate b e - Episcop. et cleric, et 1 1. quaest. 1. cap. neque honore.
ne j u r a n t , ut communiter Doelores tenent: vide Bald. (7) Diximos. Suprà tit. 1 1 . 1. (,.
De los Testigos. áo5
L E Y XXV. diere que merescéri, segúnd el fecho fuere, si
le negassen la verdad.
Quanta's cosas deuen jurar, aquellos que son
llamados para dezir verdad en razón de pes- LEY XX VI:
quisa, que el Rey quiera ¿fazer, o otro
por su mandado. Como deue el Judgador fazer la pregunta al
Testigo, después que lo ouiere juramentado.
j 8. Jurar deüen aquellos que son llamados
tit. 6. para dezir verdad en razón de pesquisa (i) Recebida la jura de los testigos, assi como Ley 8.
*'b- 4- que el Rey quiera fazer, o otro por su manda- dize en las leyes ante desta, deue el Judgador '!*• 6<
Recop. ^ i j - i l , 1 apartar (i)el vno dellos, en tal logar que nin- ¿e"cop.'
do, en la manera que dize eu ia ley ante des- guno non los oya (a)¿ e auer algund Escriua-
ta, según costumbre de España; e señalada- rio entendido (ó) consigo, que escriua (4) lo
mente deuen jurar estas tres cosas. La prime- que dixere; de manera que ninguno de los o-
ra, que digan verdad de lo que saben cierta- tros testigos non puedan saber lo que el dixo.
mente. La segunda, de lo que oyeron dezir (a). E deue fazer leer al testigo la demanda , o
La tercera, de lo que creen (3) sobre aquel fe- el pleyto sobre que es aducho para testi-
cho de que les preguntan, si es assi, o non. guar , e dezirle, que le diga la verdad de lo
Pero si el Rey ouiere de fazer la pesquisa, pué- que sabe. E desque el testigo comenzare à
deles tomar jura en esta guisa (4): sin libro, dezir, deue el Judgador escucharle mansa-
tomando las sus manos dellos entre las suyas, mente, e callar fasta que aya acabado, catan-
e conjurándolos por tales cosas como lasque doi todavía (5) en la cara. E cuando acabare
diximos en esta ley, demás por el señorio que de dezir, deue entonce el Judgador, o el Es-
ha sobre ellos, e so aquella pena que el enten-
LEX XXr. tioni testium, Bartol. in 1. si postulaverit, §. quœstioni,
ff. de adulter, possent tamen aliqui a d h i b e r i , u t testes,
P o n i t u r hie forma j u r a m e n t i , q u o d prsestare debent u t in cap. ut officiant 1 i .de hœret. lib. 6 . u b i in exami-
testes, qui recipiuntur ad inquisitionem faciendam. Sed natione testium in causa haeresis adhibentur d u o religio-
si Rex recipit j u r a m e n t n m , sufficit, quôd in ejus m a - si ; et ut dicit A b b . in cap. cum causain, de teslib. col.
nibus testes jurent. Et in dicta inquisitione j u r e t testis, 3. tutum est hoc observari in omni causa gravi.
dicere q u o d scit, a u d i v i t , vel credit. Hoc dicit. (3) Escriuano entendido. Nota h e n è , quia exigit
( i ) En razón de pesquisa. Adde cap. qualiter, et ista lex , in recipiendis p r o b a t i o n i b u s , notarium boni
quando 17. in fine, de accusât. iotellectus insimul cum judice : ex quo facile p e r p e n d i
(2) Oyeron dezir. Et sic in inquisitione recipitur potest istorum ternporum abusus , in q u i b u s , etsi causse
testimonium de auditu. Vide 1. 2 9 . infrà eod. et quse ibi gravissimae sint, et magni ponderis, probationes coin-
dixi. m i t t u n t u r communiter receptoribus q u i b u s d a m ; cùm
(3) Creen. Vide in dicta 1. 2 9 . et in dicto cap. qua- tota vis causarum in hoc officio consistât, u t et dicit
liter , et quando 1 7 . Spéculât, tit. de leste, §. nunc tractandùm, versic; non
(4) En esta guisa. Teñe menti istam legem, u t scias, tamen. Vide infrà eod. 1. 3 5 .
qualiter subditus j u r e t in manibus Regis. E t videtur i s - (4) Que escriua. Dicta n a m q u e testium debent scri-
ta lex addere homagium j u r a m e n t o : f'acit ad ea, qua; b i ; aliàs non valebit sententia, Bald, in 1. prolatam, col.
dixi suprà ead. Partit, tit. 1 1 . 1. 2 6 . fin. C. de sentent, et debet cujuslibet testis dictum inte-
gré r e d i g i ; ñeque sufficeret, s i , p r i m o dicto alicujus
LEX xxri. testis s c r i p t o , d i e a t u r , quôd s e c u n d u s , vel tertius idem
Recepto à teslibus j u r a m e n t o , interroget j u d e x tes- dixit, ut notât Specul. tit. de leste, §. nunc tractandùm,
tes secrete coram notario, et ejus depositio p e r notarium coi. 3 . versic. cautiorem. Bald, tamen de pace Constan-
d e s c r i b a t u r , et quaerat à teste càusaro d i c t i s u i , scilicet tía; , versic. hœc sunt nomina, tenet contrarium p e r r a -
qualiter scit. Sed si de causa non interroget, valet ejus tiones, quas ibi videbis, et refert Joan. A n d r . id tenen-
d i c t u m : nec erit de causa posteà quserendus, nisi in tem in cap. nihil obstat, de verb, signif. Guilliel. Bene-
causa criminali, usque ad exilium inclusive descenden- dictus in repet. cap. Raynutius, de testam. in verbo cos-
d o , vel alia magna c a u s a ; et si iiiterrogatüs de causa tera bona, col. antepen. refert Ángel, et Salic, tenentes
nolit d i c e r e , aut nescit, non valet ejus attestatio. Item opinionem Speculatoris ; quod ipse intelligit verum , n i -
testes non recédant ante depositionem illicentiati; sed si essent p l u r e s , q u à m d u o testes, ad prirnum se refe-
judicem occupatum aliis quindecim diebus expectent, rentes : ut t u n c , quod deficit in fine, numerus suppléât,
q u i b u s à parte producente ministrentur expensa?. Hoc secundum Jacob. Butr. in 1. 3. §. ejusdem , u b i Glos. et
dicit. Bart. D . de testib. J o a n . Andr. tamen relatus à Baldo,
(1) Apartar. Vide ut per Danielem inductiim est iri poliùs sequendo Host, videtur velle c o n t r a r i u m ; quem,
causaSusannse, Danielis cap. i 3 . v. 5 i ; et GLos. in cap. et A b b . ibi vide. Ego adhaererem simpliciter dicto S p e -
2. eod. tit. et addè Specul. tit. de teste, §. nunc tfactan- culatoris , n i s r ex circunstantiis , veluti ex b o n a fama, et
dum, col. 3 . versic, sed pone produxi, sapientia testis^ et tabellionis, vel alias aliud suaderetur,
( 2 ) Nonios oya. A d d e cap, venerabili 6 2 . de tes- q u a n d o plures essent testes, quàm d u o .
tib. et ipsae interrogationes sunt fiëndœ in secreto, Ut di- (5) Gatandol todaüia. N a m sœpè pallor v u l t u s , et
cit Gloss. 2. qusest. 1. cap. in primis, super parte si eo titubatio faciuiit, ut minus fidei alicui a d h i b e a t u r , u t
prœsente, et ñeque advocad intéresse debent examina- ait Cicero in Topicis, j u x t a illud Ovidii.- O quam dif-
ao6 Tercera Partida. Titulo XVI.
criuano que escriue los dichos, començar a tigo, e si el testigo entendiere que esta men,
fablar , e dezirle : Agora escucha tu a mi, ca deuelo otorgar. E aquel que recebiere el tes-
quiero que oyas , si te entendi bien : e deue tigo que dize que sabe el fecho, deuele pre-
entonce recontar (6) lo que el testigo dixo. guntar como lo sabe (8), faziendol dezir por
E si se acordaren que dixo assi, deuelo luego que razón lo sabe, si lo sabe por vista, o
fazer escreuir, o escreüirlo el mismo bien, e por oyda, o por creencia. E la razón que di-
lealmente, de guisa que non sea menguada, xere, deuela fazer escreuir (9). Ca si por auen-
nin crecida ende ninguna cosa. E después tura el testigo non fuesse preguntado (to)
que fuere todo endereçado, deuelo luego fa- por que razón sabe lo que dize, valdría su
zer leer (7) antel testigo. E si el testigo en- testimonio (11), bien assi como si ouiesse es-
tendiere que esta bien, deuelo otorgar. E si paladinada la razón por que lo sabe: de ma-
viere que y a alguna cosa de emendar, de- nera que despues que se leuantasse (12) de-
uelo luego endereçar: e despues que fuere lante del Judgador, non deue ser della pre-
todo endereçado, deuelo fazer leer antel tes- guntado ; fueras ende, si testiguasse sobre
ficile est crimen non prodere vullu ! et ut dicit Iniioc. ter 7 7 . §. dulcissimis 2 0 . B . de leg. 1.1. ita autem 5. D .
in cap. quoniam contra n . de probat. si examinator de administr. tutor.
testium perpendat eos vacillare, vel cum trepidatione (10) Preguntado. Approbat opinionem Gloss, in 1.
l o q u i , vel alias habet eos s u s p e c t o s , utile est , ut hoc 3. D. eod. et in 1. solum, C. eod. et in cap. cum causam,
scribat in actis : et adde cap. constitutes, de fidejuss. et éod. tit. et intellige in perceptibilibus sensu corpóreo,
ibi A b b . in 3 . n o t a b . et qualiter hoc scribere debet rio- vel cum módico discurso rationis, ut dicit Innoc. et ibi
t a r i u s , vide per Specul. tit. de teste, §. nunc tractan- A b b . col. 3 . in dicto cap. cum causam, et adde Bald, in
dum , col. 2 . 1 edita, col. 2 0 . C. de edendo , et in 1. proprietalis, C.
( 6 ) E deue entonce recontar. Bonus m o d u s exami- de probat. et in 1. solam , col. 2. C. de testib. et in 1. u n .
nandi testes : tene semper menti istam legem. col. 9. C. de sent, quœ pro eo quod interest, et Bartol.
(7) Fazer leer. I d e m disponitur in Ordinal, de Ma- in authent. de testib. §. et licet, collât. 7 . et Bartol. in
drid, cap. 1 7 . et in Ordinal, de Alcalá: et adde Bald, 1. qui testamento, §. fin. D . de test, et Alex, consil. 109.
in I. fin. C. plus valere quod agitur : id enim firmum, col. fin. vers, neque obstat. Si tamen pars p e t e r e t , u t
q u o d repetita lectio c o m p r o b a t , 1. unica , C. de emen- testes interrogentur de causa scientias, non tenebit e o -
dat. Cod. r u m d i c t u m ; si n o n i n t e r r o g e n t u r , s e c u n d u m J o a n n .
(8) Como lo sabe. Sed quae erit sufficiens causa in And. in diet. cap. cum causam, et vide 1. 3 o . infra eod.
teste ? D i e , secundum Bartol. in tractatu de teste, quód Et nota, quôd praeferuntur testes, reddentes causam
debet reddere causam scientias per ilium sensum c o r p o - d i c t i , eis qui n o n r e d d u n t , Bald, in 1. presbyteri, ad
ris , q u o percipitur actus , super quo deponit: et exem- fin. C. de Episc. et cleric.
plificaj ut i b i , et per A b b . in cap. cüm causam, col. 5. (11) Valdría su testimonio. Ut dixi etiam in gloss,
et 6. de test, et adde Bald, notabiliter loquentem in 1. supra próxima ; et procedet h o c , etiam si Princeps man-
testium , col. 3 . et 4- C. eod. et in 1. data opera, 7. 8. det examinatori testium , ut quaerat de causa scientiœ.
g. et 10. col. C. quiaccus. nonposs. uhi multa notanda Vide And. de Iser. in cap. quoniam, de prohib. feud,
in ista materia videbis : et quilibet sensus visus n o m i n a - alien, per Lothar.
t u r , ut dicit Augustinus in libro de verbis Domini, et (12) Despues que se leuantasse. Hoc i d e ô , ne forte
S. Thorn. 2. 2 . , quaest. i. artic. l\. Glos. in cap. testes, l o q u a t u r cum partibus , e t s u b o r n a t u s aliquid contra v e -
i. quaest. 9. Et a d d e , q u o d non esset bona r a t i o , si r a - ritatem dicat. Gloss, tamén in authent. de testibus, in §.
tio i d e m c o n t i n e r e t , q u o d d i c t u m , ut dicit glos. 2. in 1. quia verb, super parte non habebit, collât. 7. dicit, q u ô d
fin. D . de offic. procur. Cœs. Bart, et Paul, in 1. qui in- hoc procedet ad petitionem partis , quae eum produxit:
terrogates, D . de petit, hœred. quae legitur sub 1. regu- ad petitionem tamen adversas partis , vel per offiçium j u -
lariter : et an teneat statutum , quôd credatur testi, etsi diéis , cùrh judici videbitur, bene repetitur de consue-
malam rationem assignet ; vide Bald, in 1. si non spe- t u d i n e , non ut a d d a t , sed u t det dicti sui r a t i o n e m : et
cially circa finem, C, de testam. et Decium cónsil. 3 7 . in hoc ilia Gloss, nou est a l i b i , secundum Angel, ibi,
col. 2. et a d d e ad praedicta Bald, tractantem de ratione qui tamen dicit, non esse j u r e cautum, ut ad p o s t u l a -
testis p e r quaelibet praedicamenta, in 1. de quibus, col. tiouem partis hoc fiat ; sed quôd bene posset judex. Bald,
18, D . de legibus, et in dicta 1. data opera. Et quid si tamen in authent. at qui semel, C. de probat. col. 2. t e -
testis d i c a t , quód Titius est homo mala? famae, et i n t e r - net dictum illius gloss, ex e o , quia pars adversa fuit las-
rógate* , quid sit b o n a f a m a , dicit, quôd i g n o r a t P D i c , sa propter omissionem causae non p r o d u e e n s , et quôd
q u ô d non valet ejus d i c t u m , secundum Bald, in I. 1. D. si redderet causam destructivam d i c t i , n o n teneret. Ego
de his qui sunt sui, vel alienijur. u b i et d i c i t , q u ô d in c r e d e r e m , q u ô d ex quo lex ista p r o h i b e t , ne extra ca-
teste magis çonsideratur qusedamgrossadiseretio, q u à m sus hie expressos interrogetur de causa , postquàm re-
totius rei completa diffinitio. Adde e t i a m , q u ô d r e d d i - cessit à judice , quôd ad petitionem nullius ex pErtibus
tio causae n o n credibilis reddit testem s u s p e c t u m , Bald, debeat fieri; nisi j u d i c i , consideratis circunstantiis cau-
in 1. actor, col. 3 . C. deprobat. quenr v i d e , et de aliisin sae , et qualitate testis , et partis petentis, aliud videatur:
ista materia , ibid. Et an in r a t i o n e , quam dat testis, vi- ad q u o d f a c i t , q u ô d notât Bald, in 1. gesta, col. pen.
d e a t u r repetitum t e m p u s , et locus d i c t i , vide Bart: q u ô d ad fin. C. de re judie. Sed an j u d e x , qui non interro-
sic, in 1. Labeo, D . de supellect. legata. gavit de c a u s a , teneatur parti ad intéresse in foro j u d i -
(9) Fazer escreuir. Tota enim probationis villus ciali, vel pcenitentiali ; vide Joann. And. in addit. ad
stat in r a t i o n e , quam dat testis , u t adducit Bald, in 1. Specul. tit. de teste , §. 1. col. 1 8 . in addit. super p a r t e
eonventicidam,, col. 5. C.de Epitcop. etcler.l. citm pa- sine causa, et Abb. in cap. citm causam, de testib. col. 4.
De los Testigos. 207
pleyto de que podiesse nacer muerte, o per- L E Y XXVII.
dimiento (.13) de miembro, o echamiento de
tierra, o sobre otro pleyto grande (i4)j en Que la parte que ha Testigos,en otro logar
que tenemos por bien, que sea el testigo para prouar su intención , como deue embiar
otra vez preguntado en poridad, e que sea aquel Juez , ante quien ha el plazo, al Juez
tenudo de dezir la razón por que lo sabe : e de aquel logar, su carta, que ¿os reciba.
si preguntado fuere, e non quisiere dezir
por que razón lo sabe; non deue valer (i5) Acaecer podria algunas vezes, que los tes-
su testimonio, pues que non sabe, o non tigos que algunos ouiessen aduzir para pro-
quiere dar razón de lo que dize. E desque los uar sus pleytos, que non serian en aquel lo
testigos fueren aduchos delante el Judgador, 6 ar en que el pleyto se començara por de-
e ouieren jurado, non se deuen partir de manda , e por respuesta. E porende dezi-
aquel logar sin su mandado, fasta que ayan mos que el Judgador deue embiar su carta al
acabado°de dezir su testimonio. E si por auen- Juez de aquel logar (1) , do moran los testi-
tura ouiesse tan gran priessa el Juez de otros gos , e rogarle que reciba los dichos dellos, e
pleytos, que non podiesse luego recebir su los faga escreuir, e sellar de su sello, de ma-
testimonio , deuenlo ellos esperar fasta quin- nera que ninguna de las partes non pueda
ze dias a lo menos (16). Pero la parte que los saber lo que los testigos dixeron ; e después
traxere, deueles dar despensas(17), desdel que assi lo ouiere fecho, que gelos embie. E
dia que salieren de sus casas por venir dar mandamos, que el Juez del logar, do los tes-
su testimonio , fasta que lo ayan acabado (18) tigos moraren, que sea tenudo de lo fazer (a)
de dezir. assi; fueras ende, si el pleyto fuere atal, de
que podiesse nacer muerte, o perdimiento
(3) De miembro. Et sic in criminalibus causis gra- quando judex hoc arbitraretur propter verisimilem sus-
vibus , etiamsi testes sint extra provinciam, venire de- picionem.
bent coram judice causa;, et sic approbatur opinio Gloss, LEX XXF11I.
in cap. constitutes, de fidejussor, et in cap. testes, 3. q.
9. et Abb. in dicto cap. constitutus : et reprobatur opi- Si interrogatus de causa dicit, quia vidi, valet dic-
nio Joan. Andr. post Joann. Mona, in cap. Romana, §. tum suum ; secùs si dixit, quia audivi : nam testis de
contrahentes, de foro compet. lib. 6. quod et Cynus di- auditu non probat, nisi super contractibus , ubi testifi-
cebat tenere quosdam modernos in authent. apud elo- catur dicens: audivi eos insimul talia prominentes ; se-
quentissimum, C. defideinstrum. ubi hoc tenet Bald, et cùs si dicat: audivi à tali, quód isti contraxerunt. Item
idem tenet Ang. Aretinus in suo tract, maleficiar, in par- interrogabitur de tempore, scilicet, quo anno, die, mea-
te qui judex statuit terminum ad opponendum. Si tamen se factum est. Item eliam de loco: quia si in loco testes
eausa esset levis, licet criminalis, bene posset comraitti discordent, non valet eorum attestatio, exemplo Danie-
receptio testium judici alterius territorii, ut hie innui- lis in accusatione Susanna;. Item interrogetur, quibus
tur, et tenet Alberie. post Qdofred. in diet, authent. prsesentibus factum fuit : nee ampliùs debet interrogan,
apud eloquentissimum : et idem die, quando de crimi- nisi sit vilis, aut suspectus ob variationem, qui de sere-
ne civiliter ageretur, Gloss, in cap. 2. de judie, lib. 6. nitate diei, de pannis, et aliis cireunstantiis potest quae-
Bartol. in authent. de testib. §. et quoniam, in fin. collât. r i : et de dictis ejus, et signis multa poterit judex per-
7. Papa tamen indistincte comrnittit receptionem tes- penderé, an credat. Hoc dicit.
tium in criminalibus, secundum Specul. tit. deteste, §. (1) De oyda. Concordat cap. licèt ex quadam 4 7 .
nunc tractandum, col. i. Et>nota bene istam legem : nam eod. tit. et 1. testium 18. C. eod. et 2. quasst. 1. cap. in
si aliter testes in crimine gravi reciperentur , non tene- primis 7. et vide Specul. tit.- de teste, §. 1. col. 16. et
bit eorum dictum. Vide per Bart, in dicto §. et quoniam, Azon. eod. tit. in summa, col. pen. facit tamen aliqua-
post Glos. in 1. 3. §. idem Divus, D. eod. In uno tamen lem praesuraptionern testis de tali auditu, secundum Ar-
casu procederé posset opinio Joan. Andr. Bald, et csete- chid. in cap. hoc •videtur, col. 1. 22. quaest. 5. quod di-
rorum, quando scilicet testes essent extra Regnum ; sed cit egregiè dictum Alexand. cousilio 7 7. vol. 1.
si essent in Regno , compellendi essent venire coram ju- (a) Del tiempo. Diversitas in tempore reddit testes
dice causae, ut hie. singulares : vide Bald, in 1. apud antiquos, C. defurlis,
(4) E non otro. Sed qualiter hoc fiet? nam ipse et ibi, an excusentur à prsesumpto vitio falsitatis , et ad-
non peterit illos cogère, cùm sint extra suam jurisdic- de, quod notât Specul. in tit. de teste, §. jam de inter-
tionem ? Die ergo, quód compellenturper judicem suum, rogatoriis, col. 4. et 5. ubi et vide per eum, quid si tes-
ubi testes degunt, ad requisitionem judicis causa; : et si tis non recordatur de tempore. Testes ergó , qui diver-
accusator sit negligens, in faciendo eos cogi venire, ju- sificant in tempore, vel loco, aut aliis qualitatibus , ex
dex procedet ad ulteriora, ut notabiliter tradit Joann. quo detegitur singularitas, non probant, et tantum va-
de Imol. in 1. cum in initio, in fin. D. quemadm. testam. lent mille, quantum unus, secundum Bald, in l.jurisju-
aper. ubi étiam notabiliter vult, quad si causa esset ar- randi, C. de testib. et vide de materia per Félin, in cap.
dua, licèt esset civilis, vel si judex arbitraretur, testes licèt ex quadam, de testib. ubi latè, et per Alexand.
suspectos fore; quód tunc noncogereturjudex, commit- consil, 72. vol. 1. et per Dec. in cap. licèt causam, de
tere testium receptionem judici loci, in quo testes de- probat. num. 7. In dubio tamen, quando de tali diversi-
gunt , seu domicilii!m habent: sedjubere potest, quód tate non constaret, prassumereiitur contestes, et de eo-
coram se producantur ; alias non recipiet eos : allegat dem facto deponentes, ut tradit Alex, consil. 146. vo-
Gloss, in §. hœc omnia scimus, in authent. de testib. col- lum. 5. colum. 6. versic. viso ergb.
lât. '7. et Azon. in summa, C de testib. versic. produ- (3) E el otro en atraparte. Adde Bald, in 1. quicum-
cendi, Archid. et Joan. Andr. in cap. prœsentium, §. tes- que, col. 3. C. de servis fugitiv. Et quid si unus testi*
tes, de testib. lib. 6. Et intellige, ut et ipse Imola dicit, deponit de loco , alter vero dicit, se de loco nonrecor-
De los Testigos. 2°9
timonio. E por esta razón desecho Daniel (4) tomar ha apercibimiento el Juez, si ha de
Propheta a los testigos que aduxieron ante creer lo que dize el testigo, o non.
el contra Susana, porque desacordaron del
logar en diziendo su testimonio. E aun de- LEY XXIX.
tien ser preguntados los testigos, quien eran
los otros testigos que estauan delante (5), En guales pleylos deue valer el testimonio,
quando acaescio aquello sobre que testiguan: que dixere de oyda.
e mas preguntas non han por que fazer al
testigo que fuere de buena fama. Mas si fue- Contiendas nacen entre los ornes a las ve- Leye*
re orne vil, e sospechoso, que entendiesse el zes en razón de lauores antiguas, querellán- ¿el ti-
Juez, que anda desuariandoen su testimonio; tulo e.
dose algunos de lauores altas que fueron fe- lib. 4.
entonce deuele fazer otras preguntas por to- chas por manos de ornes , o corren aguas que IWcop.
marle en palabras (6), diziendo assi: Quan- les fazen daño en sus heredades, o en sus ca-
do este íecho sobre que testiguas acaeció, sas; e piden al Judgador, que las mande to-
que tiempo fazia? estaua nublado (7), o fazia ller, o abaxar. Porque acaece muchas vezes,
sol? o quanto ha que conociste estos ornes que tales lauores como estas son antiguas,
de quien testiguas? e de que paños eran ves- que non ha orne ninguno biuo que las viesse
tidos, quando acaescio esto que dizes ?Ca por fazer; porende touieron por bien los Sabios
lo que respondiere a tales preguntas como es- antiguos que fizieron las leyes (1), que en tal
tas , e por las señales que viere en la cara del, pleyto como este (a), que valiesse el testimo-
d a r i , sed de facto sic? Bald, in 1. lestium, col. B.C. eod. (6) Tomarle en palabras. Vide Bald, in 1. fin. in fin.
d i c i t , q u ô d valet testimonium , et est integra probatio, C. ebdem.
si locus non sit de substantia probandoruni. Et quid si (7) Estaua nublado. Vide quod notatBald. in í u b r .
testis de facto principali d e p o n i t p e r sensum corporeum; de controvers. invest et Gloss, in cap. si testes, 4. quaest.
cum tamen deponit de t e m p o r e , dicit, j u d i c i o m e o ; an 3 . super parte ex tempore, et Axon. C. eod. in summa,
teneat dictum ? Vide Alex, plures referentem, q u o d sic, column, pen. et Specul. tit. de teste, %.jam de interroga-
vol. 5. consil. 1 /¡g. col. 2. et vide Bart, in tract, de tes- loriis, versic. et nota , quad exprcssim,
te,y m. testis super aliquo deposuit. Et nota etiam, q u ô d
s i t e s t e s non sunt contrarii in facto principali, licet in LEX XXIX.
aliquibus aecessoriis sint c o n t r a r i i , a d h u c valet dictum
eorum , secundum Bart, in 1. eos, col. 3 . D.de/alsis, et Valet testimonium de auditu , q u a n d o agitur de a-
adducit Dec. cons. i o o . col. 4. minus tamen eis est cre- qua pluviali a r c e n d a , vel non arcenda , in qua testis
dendum , secundum Bald, in 1. si ex falsis, col. fin. C. reddit causam sui d i c t i , quôd audivit ab ¡llo , qui vi-
de transact, et adducit idem Dec. cons. i o 5 . col. pen. dit opus m a n u facientem, et sic èrat fama inter homines;
falsitas e n i m , quae non contingit negotium principale, vel quôd non vidit, nee audivit, quôd illud opus fuis-
non facit, ut dicta testium r e p r o b e n t u r , Bald, e t i b i S a - set manu f a c t u m , nee hominem dicentem , se audivisse,
licet. dicens, quôd quotidiè in practica clamant advo- imô erat fama, non fore manu factum; legitime probat.
cati, in 1. pen. C. de transact, et idem tenet S. Thorn. I n aliis autem casibus non p r o b a t de a u d i t u , nee etiam
2. 2. quaest. 7 0 . artic. 2 . ubi tradit de t e m p o r e , an fue- p r o b a t , qui reddit causam de credulitate. Hoe dicit.
rit n e b u l o s u m , vel domus an esset pi e t a , quod discor- ( 1 ) Las leyes. Vide 1. 2. §. idem Labeo ait, si quœ-
dia in talibus non prsejudicat testimonio : quia non con- ratur 8. D . de aquapluv. arc. et 1. si arbiter 2 8 . D. de
sueverunt homines circa talia m u l t ù m solicitar!, undè fa- probat.
cile à memoria e l a b u n t u r : quinimô secundum eum all— (%) Tal pleyto corno este. In factisantiquis excederi-
qua discordia in talibus facit testimonium credibilius, tibus memoriam h o m i n u m , an sola fama p r o b e t ; vide
ut Chrysost. dicit super Math, quia si in omnibus con- per Feliii. in cap. veniens 10. col. 5. de testib. et Dec.
c o r d a r e n t , etiam in m i n i m i s , videtentur ex condicto consil. 4 2 $ . ubi vide , an quando agitur de p r o b a n d o
eumdem sermonem proferre; quod tamen dicit p r u d e n - dominio de praesenti, sufliciat probatio dominii per fa-
tiae judiéis reiinqui discernendum : et dicit Augustin. mam in antiquissimis , memoriam hominum excedenti-
in lib. de consensu Evangelistarum, non deberé nos a r - b u s , u b i allegat illam vulgarem doctrinam Ang. in 1. at
b i t r a n , m e n t i r i quemquam , si pluribus remiiliscentibus qui natura i g. §. cum me absente, D . de neg. gest. et
rem', quam a u d i e r u n t , vel v i d e r u n t , n o n eodem m o d o , multa aha , et attestatur cominunem esse conclusionem,
atque eisdem verbis eadem res fuerit indicata: et t r a - q u ô d isto casu probetur dominium p e r famam : vide
dit S. Thom. a. 2. quoest. 1 1 0 . art. 3. a d p r i m t i m ; imô etiam Alex, consil. 4. col. 4- vol. 2. et consil. 2 0 8 . col.
módica diversitas, vel contrarietas in facto principali fin. 2. vol. et consil. i 3. et consil. 1 1 6 . 3 . vol. Abb. ta-
non vitiat dictum testis, secundum Alex, consil. 5. vol. men in cap. veniens i o . et in cap. licèt ex qua dam, 4.
I . et Dec. dicto consil. 1 0 4 . n o t a b . de testib. limitât h o c , ubi ex parte actoris non
(4) Desecho Daniel. Vide Danielis cap. i 3 . Y. 54- adesset negligentia in agendo: nam si ex dilatione agendi
et Gloss, in cap. nihilóminus, 3 . quaèst. g. et in 1. testium o r i e t u r diffieultas p r o b a t i o n i s , tunc secundum eum n o n
1 8 . C. de testib. et Specul. ubi supra. p r o b a r e t u r dominium, etiam antiquum, per solam famam.
(5) Que estauan delante. Est enim interrogandum Contra A b b . tamen tenet Francise, de Aret. et Félin, in
de circunstantiis, u t in cap. cum causant 3 7 . eod. tit. et dicto cap. veniens. Certè,meo j u d i c i o , dictum A b b . m a -
ibi A b b . ponit hoc do aliis, qui tunc i n t e r f u e r u n t , et x i m a m h a b e t aequitatem: undè super hoc non desinas cogi-
Specul. lit. de teste, %.jam de interrogatories, col. 3 . • t a r e ; maxime quia Host. J o a n . A n d r . et J o a n , de Imol. in
Tom. II. Dd
2IO Tercera Partida. Titulo XVI.
nio de oyda, seyendo dicho en esta manera: LEY XXX.
Digo que el agua que corre de tal lugar a tal,
que faze daño, e que aquel logar de que cor- Que si el Testigo non fuere preguntado se-
re, que fue fecho por mano. E si fuere pre- guad que dixiere en el escrito que las partes
guntado como lo sabe, e respondiere, que Jizieron, como deue ser preguntado otra vez
oyó dezir a otros, que lo vieran fazer, oque por la razón de que non fue preguntado.
oyera dezir a otros, que ellos vieran quien lo
vido fazer, e que desto era fama entre los o- Ciertas preguntas dan a las vezes por es- Ley a.
mes, que assi fuera; prouando esto, ahónda- crito las partes a aquel que ha de recebir los *,''• C
le al demandador. Otrosí dezimos, que si el testigos, pidiendo que por ellas los pregunte; ¿e'COp'
demandado (3) prouare por sus testigos, que e acaece que cuando abren los dichos dellos,
non vieron, uin oyeron dezir, que aquella non fallan y aquellas preguntas fechas, e por
obra fuera fecha por mano, nin ouiesse orne ende demandan que los pregunten de cabo.
que lo oyesse dezir; mas que comunalmente E porende mandamos, que en tal caso (1) co-
era entre los ornes, que aquella obra era se- mo este, si la pregunta que non fuere fecha,
gund natura, e non fuera fecha por mano de fuere atal que pertenezca al pleyto ; que el
orne; que tal testimonio como este cumple Judgador faga venir ante si los testigos, e que
al demandado. Mas en otro pleyto non deue les pregunte otra vez en poridad, sobre aque-
ser cabido testimonio de oyda, si non como llas cosas de que non fueron ante pregunta-
de suso diximos (/|). Otrosi dezimos, que el dos : e vale lo que dixeren, bien assi como si
testigo que non diere razón de como sabe lo los ouiessen dello preguntado primeramente.
que testigua, si non que dize que lo cree (5), Mas si el testigo, despues que ouiesse acaba-
que non deue valer aquello que testiguare. do su testimonio, e se tirasse delante del Jud-
gador, fablasse con alguna de las partes (2),
dicto cap. licèt ex quadam, volunt, utin excedentibus cap. 1. in princ. de sum. Trin. et fide Catà. Si tamen tes-
memoriam hominum probetur de fama, et alus admini- tis deposuit de veritate per scientiam sensus corporei,
culis : allegant cap. ciirn causam, deprobat. et cap.prce- licèt postea dicat, se credere, non vitiatur ejus dictum,
terea, de testib. et alia. Videbis etiam Philip. Cornel, ut notab. adducit Alex, consil. 109. rol. 1. ubi plura
cons. 24. vol. 4- num. 6. 7. et 8. ubi fundat, quôd li- in hoc adducit ; et adde Bald, in 1. conventiculam, col.
cèt propter antiquitatem tolleretur defectus probationis, 5. C. de Episc. et cleric.
in probando dominio antiquo; cùm tamen agitur ad pro-
bandum dominium de prsesenti, non debet tolerari : vi- LEX XXX.
de ibi per eum.
(3) El demandado. Non intelligas, quód si praeten- Si de omnibus articulis pertinentibus à parte datis
dat habere tale opus jure servitutis, quae habet causam testis non fuerit interrogatus, est iterùm à judice super
continuant, habeat necesse, probare de tempore imme- omissis interrogandus, etiamsi publicatse sint attesta-
moriali: nam sufficeret longum tempus, ut notât Gloss, tiones. Item potest judex vocare testem ad verba, quae
in 1. 1. §. fin. D. de aquapluv. arc. et infra ead. Part. dixit dubia, ve! obscura, declaranda. Sed si testis post
tit. 3 1 . 1. 1 5. quando vero non prseteñderet servitutem depositionem cum aliqua partium loquutus est, et re-
impositam, séu prsescriptam, tunc requireretur hoc, deat ad dictum suum corrigendum, non est ferendus
quod in istá lege dicitur. à judice. Prsedicta habent etiam locum in inquisitione.
(4) Diximos. Supra eod. tit. 1. 28. et plures casus Hoc dicit. Habuit ortum ista lex à cap.per tuas /, 8. eod.
posuit Specul. tit. de teste, §. 1. col. 16. sed reducun- tit.
tur ad istos. Et nota, quôd si testis in actu capescibili (1) Caso. Concordat cap. per tuas 48. de test.
per visum, testificatur per audiurm, probat ; dummodô (2) Fablasse con alguna de las partes. Concordat
sensus auditus non sit omninô improportionabilis tali cap. prœterea 7. de test, cogend. et iu authent. de test.
actui, secundum Anton, in cap. 2. de consuetud, sequi- §. quia vera causa, collât. 7. et ibi in gloss, magna, et
tur Alex, consil. 24- col. 3. 2. vol. dequo tamen videas adde Azon. C. eod. in summa, col. pen. Sed quid si
notata per eumdem Alex, in 1. quodmeo,%. si vendito- testis vellet corrigere dictum suum metu tormentorum,
rern, D. de acquir. possess, ubi hoc limitât, et intelligit. quia est casus, in quo debet torqueri? an tunc tenebit
(5) Que lo cree. Credere medium est inter opinari, secundum dictum , etsi à judice discesisset? Bartol.
et scire, secundum S. Thomam 2. 2. qusest. 2. art. 9. et quôd sic, in 1. sipostulaverit 27. §. sed, et si negaverint,
adde quœ notât Specul. til. de teste, §. 1. col. i 8 . vers. ff. de adulter, et in 1. eos qui 27. col. 2. ff. de falsis.
item quod deposuit de credulitate, et ibi Joann. Andr. in Hoc tamen dictum limitât Decius, referens Socinum,
addit. qui distinguit inter credulitatem proximam, et nisi primum dictum sit verisimilius secundo : vide Dec.
conjunctam sensui, per quem Veritas capitur, ut tunc consil. 175. col. pen. Limitât etiam ibidem, nisi quan-
testis probet, et separatam , ut tunc non probet : et ad- do primó testis fuit interrogatus de se, et de alio : tunc
de Bald, in 1. sive possidetis, C. de probat. col. 2. et in enim minus creditur secundo dicto cum tormentis, se-
1. solam, 2. col. C. de testib. et in 1. testium, col. fin. eod. cundum Bartol. in 1. 1. §. quœstioni, ff. de quœst. Et
tit. et Bart, in authent. de hœred. etfalcid. %.hinc nobis, adde ad istarii legem, quse notât Jason, in 1. quidquid
collât. 1. ubi vide Gloss, super parte et vidisse, et Bart, astringendœ ,ff. de verb, oblig, ubi et adducit notabile
in 1. 1. D. si tab. testam. nullœ ext. Et quid si testis di- dictum Baldi in cap. prœterea, de test, quód etiam eo
cat, «redo firmiter ? Vide Abb. et ibi latè iu addition, in casu, quo teiti» vult in continent! corrigere dictum
De los Testigos. au
e de si, que tornasse, e dixesse, que ama en deue venir a dezir verdad de lo que sabe, an-
su dicho alguna cosa de mejorarlo de men- te aquel que ha de judgar el pleyto, o ante
guar; non gelo deue el Judgador caber en otro a quien él Juez mandare que lo reciba
ninguna manera. Pero si el Judgador. faliasse por el. E aquel que ouiere de recebir el tes-
alguna palabra dubdosa (3), o encubierta en timonio, deuelo fazer escreuir, assi como de
el dicho del testigo, de manera que non pu- suso diximos. Gtrosi dezimos, que si alguno
diesse tornar ende sano entendimiento , bien acusasse a otro de algund mal fecho, e adu-
lo puede llamar ante si a dezirle en poridad, xere sus parientes, por testigos, fasta el ter-
que declare aquella dubda: e el testigo deue- cero grado (2), o otros ornes que binan con
lo fazer, e valdrá lo que dixere en esta razón; el (3) cotidianamente, que non deuen ser re-
maguer que uuiesse fablado con alguna de cebidos. E aun dezimos, que si alguno ouie-
las partes, despues que testiguo. Esso mismo re pleyto con otro , e aduxere testigos para
dezimos de los testigos que fuessen recebidos firmar en aquel pleyto, si aquel su contendor
en pleyto de pesquisa. aduxiere aquellos mismos testigos en otra de-
manda, para prouar contra el, que los non
LEY XXXI. puede desechar (4) por razón desús personas.
Ca derecho es, que pues quel los aduxo por
En que guisa puede ser desechado el testi- buenos testigos en su pleyto, que ¡os reciba
monio que fue dado, o embiadopor.carta. contra si, si menester fuere; fueras ende, si
prouare aquel que los aduxo primeramente
Ley 8. Testimonio que sea dado , o embiado por en su pleyto , que acaescio después entre ellos
tit 6. carta, dezimos que bien lo pueden desechar enemistad, o que fizieron después tal fecho,
Recop. aquellos contra quien lo dieren. Ca non te- por que los pueda desechar, según dizen las
nemos por derecho, que ninguno embie su leyes deste titulo. E esto dezimos en razón de
testimonio por escrito (i) al Judgador. Mas las personasdellos. Empero contra sus dichos
quanclo ouiere a dar su testimonio, el mismo bien se pueden defender, si desacordaren; o
s u u m , non debet tabellio, nisi de judiéis m a n d a t o , queat contra me testifican: contra dictum tamen eju*
emendatiotiem faceré seripturse. Et n o t a , q u ô d ista lex possum objicere. ítem non creditur testi super h i s , q u a
videtur velle, q u a d dicatur in continent! corrigere, d e p o n i t , in qviibus non venit teslificaturus, nisi tangat
quando non fuit loquutus cum aliqua ex partibus ; sed litem , super qua producitur. Hoc dicit.
supplendo , intelligerem esse i d e m , si tantum tempus (1) Por escrito. Adde Specul. tit. de teste, §. nunc
prœteriit, quôd verisimile sit, quôd potuit cum ea , vel traclandum, col. 4- vers, quid de inuto , et ibi J o a n .
eis loqui : vide Gloss. i n d i c t a c a p . / ? r a ? t o e f l ; et an idem A n d r . in addit. Et q u i d si esset m u t u s , et sciret litteras?
sit in confessione partis , ut posset se incontinenti corri- Spec, ibi d i c i t , quôd tunc potest scribeie dictum suum'.
g e r e , vide Gioss. quôd s i c , in cap. fin. in parte justa Quid autem si testis non mitlit judici dictum suum ,-vtt
causa, de jurejur.Yûu 6 . et vide Gloss, in cap. apud mi- hie dicitur ; sed ipse venit coram judice , et.porrigit ei
serir.ordem, 3 2 . q. I . quae d i c i t , quando dicitur incon- in scriptis dictum suum , d i c e n s , se ita .testifican? an
tinenti : adde etiam in confessione propria, vel procura- valebit dictum ? Bald, in \, jurisjurandi, C. eod. dicit,
t o r s , Gloss, et A b b . in cap. scripium, de elect, et de quôd sic , si lega tut dictum coram j u d i c e : vide i b i , et
tabellioiie, qui j a m dédit instrumentum p a r t i , vide Bar- A b b . in cap. de testibiu , in fine , eod. tit.
tol. in authent. de œqualit. doiis, in princ. collât. 7. (2) Grado. A p p r o b a r e v i d e t u r , quod notât Glos.
(3) Dubdosa. Concordat cap. cum clamor 5 3 . eod. in 1. Lege Julia , D . eod.
tit. et an teneatur testis tali casu iterùm j u r a r e , vel c i - (3) Que biuan con el. Concordat 1. penult.ff: eod.
tari debeant p a r t e s ; Raid, in 1. kœrcdes palàrn, §. 1. (/4) Desechar. Concordât \. si qui* lestibits 1 7 . . C.
versic; sed si notam,//. de te itam. inducit ilium textum, eod. et 4. qusest. 3. cap. si testes, in §. fin. et ibi Glos.
quôd nor., et ibi Bart, in vers, si quid post, vide Innoc. ihducens ad similia de j u d i c e , et instrumento , et aliis;
et Doctor, in diet. cap. cam clamor. Ex causa famen et adde Spec. tit. de teste, §. sœpc, vers, et nota , eurn
posset judex nolle interrogare teslem obscure deponen- seqüenti"-, ubi hoc limitât, nisi post prodnclionem eo
t e m , secundum Gloss, in §. item in criminali, 4. q. 3C nôjû sum tisus, quia -nottii eo u t i ; et adde Bald, idem
ft causa potest esse , secundum Bald, in I, data ópera, volentem in 1. edita , 2. lect. col; 2 i-, C. de édendo. A l -
C. qui accus, non poss. col. 7 . vel in ipso teste , quia sus- b e r i c . l a m e n post Qdofr.-inadicta -1.- si quis testibus, dicit,
p e c l u s , vel in p r o d u e e n t e , qui eum produxit super i n - q u ô d licèt corum dicto non u t a r , ex quo eos produxi^
certo articulo ; et adde ad istam legem Specul. tit. de nôii possum eos r e p r o b a r e ; el d i c i t , ita vidisse commu-
teste, §. 1. col. 16. versic. item quod testis obscure. nitér observai i ; et pro hoc mullùm facit ista lex P a r t i -
t a r u m , q u * tanlùm - p o n d é r â t - p r o d u c t i o n e m ; et, idem
LEX XXXI. vult ibi Angel, post Pëtr' et Jacob, de Rav, Et an ista ¡ex:
habeat locum in e o ¡ contra quern fit p r o d u c t i o , cum,
Non debet testis p e r litteras deponere , sed ore te- testis dixit aliquid -pro e o , q u o ipse u t i t u r ; vide Joarin.
n u s ; alias potest rejici. Item accusator non potest testes A n d r . in addit. ad Spec, in dicto vers.-ci nota, quôd sic,
consanguíneos a d d u c e r e , usque ad tertium consanguini- si ex tali dicto liabuit victoriam ;• secùs , si sine eo victo-
tatis g r a d u m . Item non possum personam testis contra riam habuisset. Et quid si in alia causa, et Gum alia per-
me productam r e p r o b a r e , si prius e u m in aliqua causa s o n a ? Die, quôd néque tune eos reprobare p o s s u m , se-
p r o d u x i ; nisi aliquid noyi a c e i d i t , p r o p t e r q u o d n e - c u n d u m Gloss, in dicta 1. si- quis. Et l i m i t a , et intellige
Tom. II. Dd 2
212 Tercera Partida. Titulo XVI.
mostrando razón derecha (5), por que los cha carta de Escriuano publico (a). Ca si el
Ley 7.
pueda desechar assi como mandan las leyes. deudor quisiere prouar que auia pagada a tal tit. e.
Otrosí dezimos, que los testigos non deuen deuda, o que gela auia quitado aquel a quien lib. 4.
firmar sobre otras cosas, si non en las que ta- ladeuia, deuelo aueriguar por carta valede- Recup,
ñen a aquel pleyto sobre que han de testiguar, ra, o por cinco testigos, que digan que ellos
e de que juraron que dirán verdad: ca si so- eran presentes, quando aquella paga, o qui-
bre otra cosa firmassen, que non fuesse en tamiento fue fecho; e que fueron llamados, e
fecho de aquel pleyto (6), non deuen ser crey- rogados (3), que fuessen ende testigos. Otro- Leves
dos quanto en aquello que afirmaron de mas; sí dezimos, que pleyto de testamento, en que 1. y 2.
si non fu esse n tales cosas que tanxessen a a- n't. 4.
alguno fuesse establescido por heredero, que lih. ¿.
quel pley to mismo. se ha de prouar por siete testigos (4) roga- Kecop.
dos. E si aquel que fizo el testamento fuesse
LEY XXXII. orne ciego, a menester que se prueue el
pleyto por ocho testigos. E si otro pleyto
Quantos Testigos ha menester, para prouar fuesse en razón de manda, en que non fues-
en cada pleylo. se establecido heredero, abondarian cinco
testigos para prouarlo. Mas por vn testigo,
,, Dos testigos (i) que sean de buena fama, dezimos, que ningund pleyto non se puede
i, e que sean átales que los non puedan des- prouar, quanto quier que sea orne bueno, e
4- echar por aquellas cosas que mandan las le- honrrado; como quier que íaria gran pre-
p
* yes deste nuestro libro, abonda para prouar sumeion al fecho sobre que testiguasse. Pero
todo pley to en juyzio; fueras ende en razón si Emperador, o ftey (ó), diesse testimonio
de quitamiento de deuda, sobre que fuesse fe- sobre alguna cosa, dezimos que abonda para
istam legem , quando ego sciebam ¡nhabilitatem testis Partitarum sit intelligenda, quando contractos fuit in
tempore, quo eum produxi; secùs si ignorabam , secun- scriptis, quia alias partes contrahere non intendebant;
dum Paul, de Castr. in dicta 1. siquis. ut sicut ab initio fuit necessaria scriptura, et sic exiga-
(5) Derecha. Ut si ostendat eos corruptos fuisse tur in probanda solutione , vel quinqué testes loco ejus;
pecunia, ut in dicta 1. siquis, C. eod. et quia hodiè communiter non intenditur ita contrahere
(6) JquelpleytoMam lesti, dicenti ultra articulum, in scriptis, ut et dicit Alberic. in dicta 1. testium, pote-
non creditur : quia in eo non est juratus. Vide Spec. tit. rit probari solutio, vel quitatio per duos testes intégrât
de teste, §. i. col. 18. et i 9. vers, item quod déposait. opinionis : quod nota, nam in casu legis de Toledo, tit.
Et probatur ex ista lege, quod licet articuli sint male 8.1. fin. lib. 3. in Ord. Reg. poterit probari solutio per
concepti; valebit tamen dictum testis, si deponat ple- duos, vel tres testes; cùm communiter, licèt fiant ins-
nè de his, quae ad eausam faciunt : quod et tenebat Spe- trumenta publica debiti, non tamen partes intendunt
tcul. ubi suprà, et approbatur b k ; et intellige , quando contrahere in scriptis; sed ad probationem debiti confi-
testis fnit productus super tota causa ; secùs , si super ciuntur instrumenta; et licèt ista lex Partitarum loqualur
certo articulo, nam tunc, si quid diceret extra articu- nimis generaliter, ita credo , quôd debeat restringí, et
lum, non valeret: vide per Abb. in cap. de testib. eod. ita in practica credo , quôd servaretur. Et an id , quod
tit. Et quid si testis juraret tantùm super articulis datis hic disponitur, procédât etiam in debito per scripturam,
per partem ? Vide Abb. in cap, per tuas, in fine, eod. quae exigitur necessario ex dispositione legis, ut in sen-
tit. et Bart, in 1.1. §. Divus,ff. de quces. tentïa , emphyteosi, vel aliis, quae de jure exigunt
LEX XXXI J. scripturam; vide Bald, et Salicet. qui in hoc iuvicèm ad-
Duo idonei testes in omni causa probant; nisiad pro- versantur in dicta 1. testium; et aequior mihi videtur opi-
bandum solutionem, vel debiti liberationem , de quo nio Baldi, ut in quantum sit possibile, non discedamus
facta fuerat publica scriptura, qua; debet probari per à regula istius legis, et dietae 1. ubi numerus; et quôd in
aliam scripturam validara, ant per quinqué testes ad ore dnorum, vel trium stet omne verbum.
hoc vocatos, et rogatos. Item in testamento csecorum (3) Rogados. Concordat authent. rogati, C. eod.
requiruntur octo testes; in aliis septem; in codicillis (4) Por siete testigos. Hodiè servatur disposiúo 1.
quinqué. Unus autem testis non probat, nisi sit Inrpe- Qrdinam, et ¡. Tauri.
rator, vel Rex. Hoc dicit. (5) Emperador, o Rey. Idem in Papa , ut in cap.
(1) Dos testigos. Concordat 1. ubi numerus I a. ff. cum à nobis 28. eod. tit. et facit 1. omnium 19. C. de tes-
eod. et cap. in omni negotio k- de testibus. tarn. Et nota, quôd creditur Pœnitentiario Pap» super
(2) Carta de Escriuano publico. Sed an exigatur, his, in quibus dispensât, asserenti, vivae vocis oráculo
quód partes voluerunt contrahere in scriptis, et non à Papa sibi eommissnm, seti permissum , et ¡itteris ejus
alias, vel an sufficiat, quôd inde ad probationem con- hoc attestantibus, ut tradit in specie Octavianus Ves-
fecta fuerit scriptura? Salic, in 1, testium, C. eod. à qua trius in libello suo de officiis Curiœ Romance, veluli
ista lex habuit originem, dicit, quod de rigorejuris suf- loquenti in spectantibus ad officium suum : et facit cap.
ficit, quod facta fuerit scriptura, licet contrahentesnon 1. in fine, et ibi Domin. de tempor. ordin. lib. 6. hoc
intenderint contrahere in scriptis. Quia tameu commu- etiam voluit ille, qui fecit arborem judiciorum : videas
nis opinio Doct. est in contrarium, imô, quôd illa lex dictum Octavianum in cap. de summo Pœnhentiario,
intelligatur , quando partes noluerunt aliter contrahere, ubi et ponit, quae sunt spectantia ad ejus officium, et
nisi in scriptis ; ipse non recédèrent à communi opinio» inter illa ponit dispensati»ne» in gradibus, humana lege
iie in consulendo, et ita etiam cicderem, quôd ista lex prohibitif.
De Jos Testigos. 2i3
prouar todo pleyto. Ca deueome asmar, que lo non faze por alongamiento del pleyto, mas
aquel que es puesto para mantener la tierra que tiene que aquellos ornes son sabidores de
en justicia, e en derecho, que non diria en aquel fecho, e que lo firmaran. E si a este
su testimonio si non verdad, nin querría en plazo non los aduxere, deue auer otros dos
tal razón ayudar al vno por estoruar al otro. plazos cada vno de treynta dias, si menester
Otrosí dezimos, que el Judgador non deue fuere, a que los pueda traer. E este plazo de
consentira ninguna de las partes, que aduz- los treynta dias que diximos, non se entien-
a mas de doze (6) testigos en juyzio so- de, sinon de aquellos que sonde aquella tier-
f re vn pleyto. Ca tenemos, que assaz ahon-
dan estos a aquel que los aduze, para pro-
ra do es el pleyto, e andan fuera del termi-
no a recabdar sus cosas, o sus faziendas que
uar su intención. non puedan escusar. Mas si los testigos fue-
ren lueñe en tierra estraña, assi que los non
LEY XXXIII. podiessen aduzir a los plazos sobredichos, de-
ue ser en aluedrio de aquel que ha de judgar
Cuales plazos, e quantos deuen auer aque* el pleyto, acordándose con aquel que los ha
líos que ouieren a aduzir Testigos. de aduzir, para darle tal plazo, qual enten-
diere en que los podra traer; de manera que
Los plazos (i) que deuen auer aquellos el mayor plazo que entonce le diere para pro-
I eyy3, que ouieren aduzir testigos, queremos mos- uar, sea de nueue meses (a), e non mas.
tit. 6. trar en esta ley. E dezimos, que deuen auer
Rece4 e s t ° 3 plazos. Si los testigos fueren en la Vi- LEY XXXIV.
' Ha do el pleyto fuere ,deuenles primeramente
dar plazo de tercero dia. E si a tercero día Por que razón el Judgador deue recebir otros
non los aduxere, deuenle dar otro de terce- Testigos, si la parte gelos quisiere dar , aun-
ro dia. E si estos dos plazos non los podiere que aya dicho que non quiere aduzir mas
aduzir, deuenle dar otro plazo de tercero 'Testigos.
dia. Mas si los testigos non fueren en la Vi-
lla do es el pleyto, e fuessen en el termino, Aduze a las vegadas alguna de las partes r
o acerca, deuenle dar, aquel que los ha adu- testigos en juyzio para prouar su intención, i. y 7.
zir, el primero plazo de nueue dias, e si me- cuydando que la ha prouado por ellos, di- lit- 6-
nester fuere, otro de otros nueue dias. E aun • A I T A A • J 'ill. 4 .
otro dessa misma guisa, en manera que sean ziendo al Judgador, que non quiere dar mas Reco„
los plazos de nueue en nueue dias. Pero si los testigos (1), e pide que de la sentencia por Ley 4.
testigos fueren muy lueñe de aquel termino, aquellos que ha recebido; e después desso '!'• •*•
deuenle dar plazo, a que los aduga, de treyn- arrepientese, e quiere dar otros. E en tal ca- Rec0p]
tadias, nombrando los testigos luego ante so como este dezimos: que sí los testigos que
aquel que los ha de traer: e deue jurar, que eran recebidos, non fueren abiertos (2) ; e
jurare este que quiere aduzir otros, que non
(6) Doze. Bonus numerus erat íste in quolibet arti- vide in Ordin. Regal, lib. 3. tit. ï r. 1. 2. et in dictis
culo: hodiè vero per Ordinationem de Alcalá extendi- Ordination.de Madrid, cap. i 5 . et novam declaratio-
tur ad triginta in quolibet articulo ; et adde Specul. tit. nem Comitiarurn Segobiœ.
de teste, §. restât, versic. hoc etiarn.
LEX XXXIV.
LEX XXX111.
Nisi pars renuntiet plurium testium productioni,
Debet habere pars ad producendos testes tres tér- potest testes ultra productos producere ; dummodô non
minos , si testes sunt in loco : scilicet, novem dierum, sint attestationes publícala;, nee termini, infrà quos po-
in quolibet termino tres dies. Si autem testes non sunt terant producere , sint eiapsi, et nec didicisset testiû-
in villa, sed sunt absentes propè, vel in termino illius cata. Hoc dicit.
loci, detur terminus novem dierum. Et si necesse fue- (1) Testigos. Concordat cnm authent. de testib. %.
rit, alios novem dies, et tertius novem dierum , si peta- quia verb, collât. 7. et ibi Gloss, in parte quartam : et
tur. Si tamen multum distant testes in remotis, et sunt approbatur hàc opinio Joann. ibi posita in gloss, et sic
de pallia ilia , in qua Ktigatur; si pars juret eos non nia- nota, quod sola renutieiatio testium non praecludit viam.
litiosè velle producere, et nominet eos statim , detur ei productioni, si non sint didicita testificata : qua? opinio
terminus triginta dierum. Et si nimis distent, relinqui- etiam fuit Azon. C. eod. in sninm. ad fin. pen. col. De
tur arbitrio judiéis ; dum tamen major terminus novem jure Canónico , vide text, in cap. de testib. 29. in fin.
mensium non excedatur: et isti termini non semel, sed eod. tit.
successive sunt dandi. Hoc dicit, (2) Abiertos. Publicatio ergô attestationum pra»-
(i) Los plazos. Â'dde 1. i. C. de dilat. et 3. qusesr. cludit viam productioni testium , etsi non sint didicita
3. %. spatium, Innocent, et Doctor, in cap. ultra tertiam, testificata: concordat cap. cumvenisset 25. de testib. et
de testib. et in Auditoriis Regalibus qui termini dentur, Clem. testibus, eod. tit. ubi Gloss, etl. 4- tit- 11 lib. 3.
vide in Ordin. de Madrid, cap. i 5. Ord. Reg. et infrà eod. 1. 3 ? . et vide per Joann. Andr.
(a) Nueue meses. De testibuí, qui sunt ultra mare, iu cap. constitutif 46. de testib. Et quid si parí petar,
ai4 Tercera Partida. Titulo XVI.
sabe lo que dixeron los testigos que auiaadu- LEY XXXV.
cho primeramente, nin los otros que auia
dado su contendor; e non fueren passados Como el Judgador deue apremiar a los Tes-
todos los plazos (3) en que auia poderío de tigos que non quieren venir a dezir el
prouar; que deue ser recebida su prueua (4)» testimonio.
e non ha por que le empecer lo que dixo,
que non quería dar mas prueuas. E esto es, Testigos es cosa de que se pueden los ornes Ley «.
porque los Judgadores siempre deuen ser comunalmente mucho apronech.r en sus |'|- e.
apercebidos, para puñar de saber la verdad pleytos. E porende todo orne que fuere Ha- ' ¿ ^ p ;
por quanta» partes podieren. Mas si los pía- mado que venga a testiguar por otro adelan-
zos f'uessen passados, non gelos deuen des- te del Judgador, deue venir a dezir su testis
pues recebir. Saluo ende carta, o instrumen- monio de lo que sabe. Ca muéstrase por obe-
to (5). Ca esto bien gelo puede recebir ante diente al Juez, aquel que lo faze. E demás
délas razones cerradas. faze merced ( i ) , diziendo la verdad. E si al-
guno fuesse rebelde, que non quisiesse ve-
nir a dezir su testimonio, puédele el Juez
apremiar, faziendole prendar (a) fasta que
venga. Empero si alguno quisiessen aduzir
quód non aperiantur testes, vel quôd non detur senten- LEX XX XV.
tia , quousquè tales testes veniant, qui sunt in tali ci-
•vitalc., vel tali peregrina (¡one, vel alias ex simili cansa Debet testis ad testificandum cogi cnptis pignon-
sunt absentes, vel tenentur furore,seu alio morbo, quia b u s , si venire nolit ; nisi sit senex ultra septuaginta an-
ipsi sunt, qui causant noverunt? An impediatur publi- nos, vel miles, aut Capîtaneus in armoruin expedilione,'
calio , si termini probationum sunt elapsi, vide per In- vel Regis servido occupatus, aut alicujus loci judex,
noc. in cap. ultra teriiam, eod. tit. quod n o n , lieèt per vel Romipetagio vacans, vel inimicitiarum prétexta ne-
beneficium restitutionis ei posset subveniri, ut etiara queat secürus accederé , vel sit Ecclesise Piœlatus mag-
postsenténliam audiatur : et idem tenet Bartol. et Joann. nus, aut dominus militum, vel mulier honorabilis, aut
de Plat, in 1. i. C. de sent, advers.fisc. latís non retract. nimia detentus infirmitatë : ad quos in arduis judex va-
lib. lo. quod dictum de restitutione prsestanda limitât dat; in aliis notarium matât, causa testimonii recipien-
Paul, de Castro in I. servo invito, §. cum prastor, col. a. di. Hoc dicit. Habuit originem à cap. dilectorum 10. et
D. ad Trebel. ut procédât in reo; non verô in actore, Gloss, ibi de test, cogend.
cui imputari debet, quôd litem movit, cum non habe- (1) Faze merced. Et subtrahentes se à depositione,
ret jura in promptu: reus verô, qui non poluit sibi tenentur parti lsesse ad interesse litis , 1. argentarius 10.
pr.ovidere, gaudeat dicto beneficio restitutionis: quae g. fin. J}. de edendo , et per istum textum ita tenent ibi
sunt notenda: et adde, et vide 1. 39. infrà eod. Et qua- Bald. Ang. et Paul, de Castro, ubi et vide Jas. Et aii
liter fiat ista publicatio attestationum, vide per Bald, in nolentes testifican incidant in crimen falsi, vide qua?
1. gesta, col. 2. C. de re judie, et an ad validitatem sen- notât Bald, in \. presbyteri, C. de Episc. et cleric, et in
tentiaj requiratur attestationum publicatio, vide Bartol. cap. 1. si de invest, inter domin. et vasal, et in ¡. data
et Bàld. quôd non, in 1. prolatam, C. de sent, et Abb. opera, col. 7. C.dé Ais qui accus, non poss. et est reso-
in çàp. citml. et J. de re judie, col. 2. in fin. et yide lutio, quôd quando testis non jurávit, licèt ¡atitet, pu-
Bald, in cap. 1. col. 2. si de feudo inter domin. efva- nitur ut dolosus, non ut f'alsus; si veiô jnravit, punie-
sal. et Alex, in 1. Divus, col. 1. D. de re judie. tur ut falsus: et sic intelligatur dictum Innoc. in cap.
(3) Los plazos. Quid si termini sint elapsi, sed jus 1. de crim. falsi. Et celantes instrumenta in damnum
adversarit non est factum deterius? Vide eleganter per alterius , qualiter teneantur, vide Gloss, et ibi Bald, in
Gloss, et Bald, in 1. si ea, in fine, col. a'. C. de his, qui 1. eumqui, C. ad Leg. Corn, défais, et dicit S. Tliom.
accus, non poss. et decís, liotœ 3ó. in novis: videtur ta- a. 2. q. 70. art. i. quôd si exigatur à teste testimonium
meri per istam legem Partitarum, quód, etsijus adver- in oceultís, de quibus infamia non prsecessit, quôd non
san! non sit factum deterius, ut praecludatur materia tenetur ad testificandum: quod nota ad litteras, et
dilatioiium , non recipiantur ulteriùs testes, terminis edicta prselatorum super manifestando ciiminosis: et
probationum elapsis; et ita credo servaretur in prac- dicit ibidem ad fin. quôd si recepit testis in secreto ab
tica. amico,quôd non tenetur hoc prodere, etiam de pre-
í"4) Recebida su prueua. Vide Alex, consil. 84. vol. 4. cepto superioris : quia servare fidem est de jure natura-
(5) Carta, o instrumento. Hsec enim recipiuntur us- li : et limitât, et intelligit, quando non sunt talia , qua;
que ad conclusionem in causa, ut hic, et in cap. cùm quis prodere teneatur, veluti si pertinerent ad cornip-
dileclus g. de fide instrument. Et nota, quod post con- tionem multitudinis spiritualem , vel corporalem, vel
clusionem neque ex officio suo potest judex instrumen- in grave damnum alicujus persona?; vel si quid alind
ta, quae producantur , recipere, Bald, in 1. fin. col. 12. est hujusmodi, quod quis propalare tenetur testifican-
versic. seddubitatur, C'de edict. Divi Adriani toll, et d o , vel denuntiando.
videas Alex. cons. 43- c °l- fin. vol. 4. Nota etiam , quod ( i ) Prendar. Cogi enim potest pignoribus captis,
ante conclusionem recipiuntur instrumenta, etsi sint et multa indicia, ut per Glos. in dicta 1. si quando , C.
contraria attestationibus alterius partis, Gloss, in cap. eod. et per Azon. eod. tit, in sum. col. 1. et ab hoc priits
series, de testib. et notât ibi Abb. col. 3 . est incipiendum. Si verô neque hoc sufficeret ,'carcerari
posset, et aliis remediis cogi,
De los Testigos. ai 5
por testigo en juyzio, fuesse tan viejo que Judgador deue ir el mismo (9) al lugar do fue-
ouiesse de setenta años (3) arriba, o que fues- r e n , ^ rescebir su testimonio, faziendolo es-
se Cauallero (4) que estuuiesse en la Fronte- creuir: e ellos deuenle dezir la verdad que
ra, o en otro seruicio del Rey, de que non ende supieren del pleyto. E si el pleyto non
osasse partirse sin su mandado, o fuesse Juez fuere granado, puede el Judgador embiar alia
de algún Lugar, o fuesse Cabdillo por fazer a su Escriuano, que reciba los dichos dellos,
lleuar viandas a huestes, e guiar recuas ; o el e los escriua : e seyendo los testigos recebi-
que fuesse en romería; ningunos destos so- dos en esta manera, tanto vale como si ellos
bredichos , mientra estos embargos ouieren, mismos ouiesseií venido, a dar su testimonio
nondeuen ser apremiados que vengan a tes- en juyzio.
tiguar en juyzio, si ellos non lo quisiessen fa- LEY XXXVI.
zerde su grado. Esso mismo dezimos del que
ouiesse tan gran enemistad (5), que non pu- En que manera el Corredor deue dar testi-
diesse yr sin algún peligro de si, a dar testi- monio de lo que vendiere.
monio a lugar do fuesse emplazado para de-
zirlo. E el que fuesse enfermo (6) de gran en- Nasciendo contienda entre algunos sobre Ley 10,
fermedad. Otrosi dezimos que Arçobispo (7), tit. 18.
cosa que fuesse vendida por mano de Cor- lib. 6.
nin Obispo, nin Perlado de Santa Iglesia, que redor, si aquellos entre quien es la contien- Recop.
tuuiesse gran lugar, nin los Ricos ornes (8) da se auinieren, que el Corredor(i) de su tes- Ley28.
tit. 19.
honrrados, nin mugeres honrradas ; ningu- timonio sobre aquella cosa, deue el Judgador lib. 9.
nos destos non deuen ser apremiados que apremiarle que venga a dar su testimonio an- Recop.
vengan dezir su testimonio en juyzio. Pero el te el, de lo que sabe. Mas si a la vna parte
Judgador ante quien fueren nombradas tales pluguiere, e a la otra non ; estonce non deue
personas como estas por testigos, si el pleyto ser apremiado que diga su testimonio, si el
fuere granado, e non se pudiere saber la ver- de su grado non quisiere venir a dezirlo.
dad , si non por estos testigos; entonce el
(3) Ouiesse de setenta años. Concordat I. inviti 8. Andr. contra Gloss. dict.§. quoniam, q u * voluit, etiam una
D. eodem. ex partibus invita, esse admittendum , si ipse v.elit tes-
(4) Cauallero. Concordat 1. 3. §. 6. D. eodem. tifican : et subdit Imola, ita probari in cap. 1. de test. lib.
(5) Tan gran enemistad. Adde cap. ex parte 47- 6. juncta gloss, pen. ibi: et idem tenet in dicto cap. di-
de appel, et cap. hortamur, cum Gloss. 3. q. 9. et cap. lectorum Anton, de Butrio , Cardin, et Félin, et Bartol.
accedens , ut lite non contest. in \. omnibus, C. de testib. et istam Opinionem sequitur
(6) ' Enfermo. Adde cap. si qui testium 8. eod. tit. consulendo Alex, consil. i 3 . 1. vol. et consil. 128. a.
(7) Arzobispo. Adde cap. neque honore, 1 Ï . qusest. vol.'et consil. i 5 3 . col. 3. 5. vol. Sed ut hie vides, ista
1. et in authent. sed judex, C. de Episc. et cleric, et Spe- lex Partitarum sequitur opinionem dicta? gloss, in dicto
cul. tit. de teste , §. quatuor, col. pen. versic. potest §. quoniam, ut volens ipse admittatur, etiam una ex par-
etiam. . . . tibus invita : et forte potest dici, quôd sit alia ratio is-
(8) Ricos ornes. Adde 1. ad personas egregias l 5 . this dispositionis ; et non illa, quain point dicta gloss,
D. de jurejur. et 1. 22. tit. 11. ead. Part, et in auUjent. scilicet, quôd videtur fieri injuria mediatori, seu pro-
de sanctis. Episcop.%. nulli, collât. 9. et qui dicantur xeneta; , cum una tantùm ex partibus confidit de eo , cum
Richi homines , vide infra 4. Part. 1. 1 o. tit. 2 5. ipse fuerit mediator inter utrumque : undè noluit lex in-
(9) El mismo. Nota hoc ad ea,quae dixi supra ea- vitara eum adstringere ad testificandum, nisi quando de
dem Part. tit. 1 1 . in 1. 22. in gloss, incipienti limita. utriusque partis consensu essct productus : si tamen ip-
se de consensu unius ex partibus tantùm veut testifican,
LEX XX XV I. et'sic parceret suo pudori, quôd tunc bene admittatur.
Non cogitur proxeneta in causa, in qua fuit media- Adyerte tàmen, quod per hoc non respondetur ad in-
tor, nisi utrsque parte volente, testifican. Hoc dicit. coMkieniens, quod- adducit Gloss, in dicta authent. de
(1) HI Corredor. Concordat cum authent. de testib. instritm. cautela, quôd videtur testifican quasi in com-
§. quaniamverb legem proposuimus, et ibi in gloss.collât. modum prOprium ; undè forte limitári posset ista lex,
7. ubi Gloss.ponit rationem, quare una ex partibus tan turn quando produceretur à parte, quae impugnat contrac-
volente, noncbmpellitur ad testimonium; qua m bene nota: tum-, ètstc cessaret dictum inconveniens, et dicta affec •
et approbatur hie opinio gloss. 1. ibi posita, quae fuit A- tia^ secus vérô , si produceretur à parte, qua; stat pro
zon.C. eod. insuunna, col. a. est autem ratio iilius gloss. contractu : vel procederet ista lex, si procederetur su-
<juia forte proxeneta reeepit pretium : undè si res perfi- per Jiis, qua; non spectant ad perfectionem contractus;
citur, habet indè commodum : et dato j quod pretium sed adea, quae praecesserant contractum, et sic ubi ces-
non recipiat, adhuc praesumitur, quôd afectet complëri saret dicta affectio, prput et voluit Salic, in 1. nullus,
• i d , propter quod laboravit, ne ei imponatur quod in- jy.de testib. Cogita lamen, quia cum ista lex loquatnr
cauté se habuerit. Sed is ta .ratio i ta militât in volente, ita indistincte, et generaliter,forte indistincte esset in-
sicut in invito : undè etiam volens non deberet admitti, relligenda: et quia non debet praesumi, quôd proxeneta
nisi atraque pars consentiret : et ita voluit Gloss, in au- propter modicum Commodum, vel affectionem dejeret.
then.de instruit), caut. et fide, §. in his , collât; 6. et te- Facit 1. 18. et quae ibi dixi, supra eodein: et adde Bald,
net Joan, de Imol. in cap, dilectorum, col. a. de testib. et Salic, in I. omnibus, C. eod. et vide, quod de dicto
cogend. dicens, ita fuisse ibi etiam de mente Joanu. proxeneta; Làbetur in Quaterno gabellarum, 1. 114,
ai6 Tercera Partida. Tituló XVI.
LEY XXXVII. uas,para prouar aquella cosa misma, en que
auian dicho los primeros, non gelas deue ei
Que el Judgador deue poner plazo a las par-
Judgador recebir (3) fueras ende quando al-
tes, a que vengan a oyr los dichos de los
guna de las partes quisiesse prouar con otros
Testigos.
testigos, que aquello que testiguaron los pri-
Leyío. p u e s que el Judgador ouiere recebidoslos meros contra el, fuesse mentira (4), o que lo
lib. 4. dichos de los testigos, e fueren passados los fizieron por auer, o por otra cosa qualquier
Eecop. plazos , de que desuso fablamos, deue llamar que les dieron , o que les prometieron de dar.
las partes ( i ) , e señalarles dia a que vengan Ca sobre tal razón como esta bien los podria
a oyr lo que dixeron los testigos. E si por a- aduzir, e deuengelos caber. Otrosi dezimos,
uentura alguna de las partes fuesse rebelde, que aquel que aduxo los primeros testigos,
e non quisiesse venir; por esso non deue el puede aduzir otros, si quisiere, contra estos
Judgador dexar de publicar los dichos (a) de que eran aduchos contra el, para desechar-
los testigos, si la otra parte que fue obedien- los mas dende adelante (5) non puede adu-
te lo demandare. Otrosí deue dar traslado de zir otros testigos ninguna de las partes.
los dichos de los testigos a las partes, por-
que el demandador pueda ver, si ha proua- LEY XXXVIII.
do su intención, y el demandado se pueda a-
cordar, si ha de dezir alguna cosa contra e- Que fuerza han ante los Juezes los dichos de
llos. E despues que los dichos de los testigos los Testigos, recibidos por los Auenidores.
fueren assi publicados, si alguna de las par-
tes quisiesse después desto aduzir otras prue- Meten a las vegadas los ornes contiendas
LEX XXX F 1I. sam quœ, col. 2. u t faciant fidem , etiam non publica-
Receptis testibus, et termitas ad p r o b a n d u m e l a p - tse, sive coram eodem j u d i c e , vel ejus s u b r o g a t e , sive
sis , assignabit j u d e x partibus terminum ad publication coram alio. Vide ibi per eum.
n e m : et una parte contumace , possunt ad alterius i n s - (3) Deue el Judgador recebir. In causa cívili inlel-
tantiam p u b l i c a n : et est paitibus dictorum copia d a n - lige: nam in causa criminali, sive agatur per viam aecu-
da. Nee potest pars super eodem facto, publicatis attes- sationis , vel inquisitionis ex officio per j u d i c e m , pos»
t a t i o n i b u s , alios testes p r o d u c e r e ; nisi p r b b e t p r i o r e s , sunt testes p r o d u c i ad delicta punienda , etiam post pu-
falsum dixisse, p e c u n i a , vel promissione c o r r u p t o s , vel blicationem ; et etiam p e r aecusatum , vel inquisitum,
nisi velit super objectis contra testes quid p r o b a r e : p o s - ad suam defensionem, secundum Bartol. in 1.1. §. fin. D .
tea a u t e m , nulla partium potest alios testes p r o d u c e r e . de quœst. et in a util en t. atqui semel, C. de probaU vi-
Hoc dicit. de Ang. in suo tractatu malefic, in parte qui judex dic-
(i) Llamar las partes. Sufficit una chatio ad i s - tum processurn publicavit. Sunt etiam et alii casus, in qui-
tara publicationem, licèt n o n dicatur peremptoriè , s e - b u s admittuntur testes etiam post publicationem, quos
c u n d u m Joan. A n d r . i n cap. consulate, col. i . de offic. vide p e r Specul. tit. de teste, %. satis utiliter, per A b b .
deleg. in cap.fraternitatis, et in cap. series, eod tit. et in 1. 3 g .
(2) Publicar los dichos. Qualiter fiat ista publica- infra eod.
t i o , -vide Specul. tit. de teste, §. satis utiliter , col. i. ; et (4) Fuesse mentira. Sic ergo , publicatis attestatio-
u t hic p a t e t , non requiritur , quôd legantur d i c t a t e s - nibus , possunt testes produci super falsitate dictorum,
tium à j u d i c e , vel alio coram p a r t i b u s : satis est , judi-' etsi non allegetur testium corruptio : cum ut hic vides,
cem p r o n u n t i a r e , illas p r o publicatis haberi , et d a r i c o - dicit Fuesse mentira , oque lo fizieron por auer, o por
piam partibus, u t et dicit Joan. A n d r . in addit. ad Specul. otra cosa ,' etc. ex natura alternativa;. Sed intellige , et
u b i s u p r à , in addit. 2. Et nota , quôd q u a n d o testes r e - restringe, quando per indirectum vult probare falsitatem,
cipiuntur p u b l i é e , u t r a q u e parte a u d i e n t e , n o n r e q u i - veluti absentlam partis , vel testis à l o c o , de quo depo-
r i t u r publicatio, Bald, in authent. si quis in aliqua^vbl'. nit per m o d u m Decrelalis ex tenore, eodem titulo: nam
3 . C. de edendo. Ad verte e t i a m , quôd in ciiiuinalibus super directa eontrarietate testis, n o n licèt, nisi o p p o -
requiritur publicatio attestationum, etiam cùm proeedl- neretur directa falsitas cum corruptione : ita dicit Glos.
t u r sine figura j u d i c i i , Bart. in extravag. ad reprimen* in Clement: 2. eod. tit. et vide per A b b . in cap. licèt, de
dum, in glos. super parte publicationem. Et an t e n t â t probat. col. 7 . et 8. et per Felin. col. 1 7 . et i-8.
sententia, si non fiat publicatio attestationum ; Gloss, (5) Mas dende adelante. Concordat cap. licèt eo-
quôd n o n , in 1. prolatam, C. de sentent, sed c o n t r a r i e r a dem tit. •••;•
tenent ibi Bart. et Bald; u t dixi suprà eod. 1. 3 4 . Vide. LEX -XXXFill.
Ang. in suo tract, malefic, in parte qui judex dictum
processurn publicavit, q u i post Salic, concordat' istas Teslibus^receptis coram a i b i t r i s , qui non p r o n u n -
o p i n i o n e s , ut Glossa p r o c é d â t , q u a n d o fuit appellatum tiaverunt , eligat p a r s , contra quam producti s u n t , an
à sententia ; et opinio c o n t r a r i a , q u a n d o non fuit appel- iterùm coram judice deponant, vel primse depositioni stef;
latum : vide ibi. An verô attestationes non publicatse fa+' nisi aliud'inter compromittentes sit actum. Si autem tes-
ciant fidetn , vide per A b b . in cap. causam quœ 11. de tes sunt m o r t u i , e o r u m dicta valent, salvo j u r e partis,
testib. et in cap. inter dilectos, 10. notab. de fide .ins*: ad objiciendum in personas > vel dicta testium. Item tes-
trum. et Bald, in 1. in bonce fidei, col. 3 . C. de rebus credj tes coram u n o j u d i c e examinati, faciunt fidem coram
et in 1. gesta, C. de re judie, ubi reperies opiniones c o n - judice successore. Hoc dicit. Habuit or tu m à cap. prœ-
trarias. M ihi satis placent dicta A b b . in dicto c a p . cau- sentata bo.de test»
De los Testigos. 217
que han, en mano de auenidores (1), e adu- si después desso muriesse (5), o le tirassen Le y«
zen testigos ante ellos para prouar sus inten- el oficio ante quel pleyto librasse , que el t ¡ ' t / 8*
ciones: e contece, que non se libran por e- otro Juez que fuere dado en su lugar, puede lib, 4.
llos, e después tornan a los Jueces del fuero. dar la sentencia por los dichas de tales tes- HecoP-
E porque podria nacer contienda sobre los tigos, también como fiziera aquel que los
testigos que assi fuessen recebidos, e los di- recibiera, si fuesse biuo.
chos dellos, si los podrian después recebir
otra vez.; querérnoslo aquí departir (2). E de- LEY XXXIX.
zimos, que si las partes fizieron alguna pos-
tura entre si, quando metieron su pleyto en En que casos pueden traer otros Testigos an-
mano de amigos, en razón de los testigos tel Juez del aleada , maguer que los
que aduxessen, si el pleyto non se librasse primeros sean publicados.
por ellos, si deuen valer sus dichos, o non,
que aquella postura deue valer (3). E si ningu- Maguer que (1) diximos en las leyes so- LL. S.
na postura y non fuere fecha en razón de los bredichas, que pues que los dichos de los 4. y b.
I' testigos , entonce en escogencia deue ser de testigos son publicados, que non pueden des- tit. 9.
lib. 4.
ó. aquel contra quien fueron aduchos , de fa- pués aduzir otros sobre aquella misma cosa Re cop.
P- zer que otra vez digan (4) su testimonio de- en que fueron aduchos los primeros; pero
lante el Juez, o de estar por lo que dixerou cosas y ha en que los podi-ian aduzir. E esto
delante los auenidores. Pero si los testigos seria , si juyzio fuesse dado contra aquel que
fuessen ya muertos, entonce dezimos que ouiesse aducho los testigos, porque non pu-
deue valer en todas guisas , lo que dixeron diera bien prouar su intención ; e el después
delante los auenidores: e el Juez puede li- desso se alçasse, e siguiendo la aleada, le vi-
brar el pleyto por los dichos dellos, también niesse algún testigo, que non fuesse en la
como si el mesmo los ouiesse recebido ; sal- tierra quando dio los otros; o fuesse en la
uo que la parte contra quien son aduchos, tierra , e non se ouiesse acordado del, para
puede dezir contra las personas, e a los di- aduzirlo quando los otros aduxera. Ca en tal
chos dellos, toda razón por que con dere- caso como este, bien puede recebir tales tes- Leyt7.
tit. 11.
cho los pueda desechar. E aun dezimos, que tigos el Juez de la aleada, jurando primera- lib. 2.
si testigos fuessen dados ante vn Judgador, mente aquel que los da, que lo non faze por Becop.
(1) Auenidores. De arbitris, vel arbitratoribus in- (4) Otra vez digan. Et si semel elegit, quôd itera-
t e n s e ; Ang. in 1. fin. C. eod. post Jacob. Butr. et idem tô deponant, poterit re integra ante depositionem pce-
tenet ibi Bart, et intelligit, dummodô arbitrator eos e- nitere, et stare primae deposition!, secundum Salic, in
xaminaverit in forma judicii: et ita tenetur communitec dicta 1. fin. Quid tamen si eligat, quôd iterùm deponant
per Doctores ibi: seeùs, si extra formam judicii fuis- et dicant contrarium ejus , quod primó deposuerunt?
sent recepti, secundum eos. Cardin, tamen in cap. pree- Die , quôd stabitur secundo dicto , secundum Alber.
sentata 5o. detestib. tenet quôd imô idem sit, qualiter- qui dicit, ita communiter teneri, in dicta 1. fin. et
cumque ab arbitratore fuissent recepti : quia et arbitra- Abb. in cap. prœsentata, col. 5>. eod. tit. Adverte etiam,
tor appellatur arbiter, ut in 1. societatem 76. §. arbi- quôd cùm iterùm deponunt, debent jurara , secun-
trorum D. pro socio. Sed Abb. ibidem tenet contra- dum Gloss, in dicta 1. fin. Et an possint petere testes,
rium et insuper addit, quôd qualitercumque recipian- quod sibi legatur primum dictum, dicit Alber. ibi,
tur, non procedet in arbitratore, quod hie in ista lege quôd sic , et quôd ita obtinuit: et an sufficiat, si testis
dicitur. Ego, attenta ista lege.Partitarum, crederem, dicat : dico , prout dixi in prima testificatione, Salic,
ejus dispositionem locum habere, qualitercumque arbi- ibi dicit, quôd non: vide eum, et Socin. consil. 40.
trator testes receperit, dummodô juxta limites sua? po- 3. vol.
testatis receperit, cum lex ista utatur isto verbo, aueni- (5) Muriesse. Adde 1. mortuo 60. et 1. proponeba-
dores, et cómprehenditur arbitrator , ut in 1. 2 3 . tit. 4. tur 76. D. de judie, et 1. is apud quern ?.. C. de edén-
ead. Partita : et quia eadem est ratio, ut et dicebat Án- do , et Abb. in cap. causam quœ, col. 2 . de testib.
gelus, et rationés Abb. judicio meo, sunt fragües, et fun-
dantur in nimia subtilitate, qua; spernenda est: et vide, LEX XXXIX.
quod dicit Bald, in dicta 1. fin. versic. qucero , quid de
testibus receptis ab arbitratore, qui et inclinât in istam In causa appellationis, testes quos pars in prima
meam sententiam. instantia nequivit habere , vel de quibus recordatu*
(2) Aqui departir. Concordat 1. fin. C. eod. et cap. non fuit, potest producere super eisdem articulis, si
prœsentata 5o. ead. tit. juret, quôd non facit roalitiosè , vel dolose , aut dila-
(3) • Aquella postura deue valer. Et an sufficiat, tandi causa : et quôd istos in prima instantia dare, non
quôd partes convenerunt, quôd perindè valerent attes- fuit recordatus, aut nequivit. Hoc dicit.
tationes, ac si receptas essent coram judice ordinario, (1) Maguer que. Ista lex est singularis, ut et attes-
ut sic iterate non debeant deponere ? Alberic. in dicta tatur Rodericus Suarez allegatione 5. et habet ortum à
1. fin. in fine, post Uber. tenet, quôd non sufficeret, 1. per hanc I^.C. de tempor. appel, et à notatisper Azon.
nisi et diceretur, quôd non teneantur iteratô deponere, ibi in summa , et ab his, quae notât Abb. in cap.pas-
etsi vivant : contrarium tamen tenet ibi Paul, de Castr. loralis , de except, in notabilibus , et à cap. ut circa 4.
quod videtur verius, et sequius. de elect, lib. 6. et vide quae dixi in 1. 34. siipr. eod.
Tom. II. Ee
2v8 Tercera Partida. Titulo XVI.
engaño, nin por malicia, nin por alonga- zen la verdad (1), o que se acercan mas a
miento; e quando los otros testigos dio de- ella, e que son ornes de mejor fama (2): e de
lante el primero Judgador, que non pudo mayor derecho deue creer a estos átales, e
dar estos, o que se non acordó dellosentonce. seguirse por lo que testiguassen , maguer
que los otros que dixessen el contrario, fues-
LEY X L. sen mas (3). E si por auentura fuesse igua-
leza en los testigos en razón de sus personas,
Que fuerea han los testigos en los pleylos e de sus dichos, porque también los vnos
sobre que contienden los ornes en Juyzio. como los otros fuessen buenos, e cada vno
dellos semejasse que dizen cosa que po-
Leyes La fuerça que han los testigos en los pley- dria ser; entonce deuen creer los testigos
del ti- tos sobre que contienden los ornes en juyzio, que se acordaren, e fueren mas, e judgar
lib0 4 e s e s t a : <l ue quando alguna de las partes los por la parte que los aduxo. E si la prue-
Recop. aduze por si, e prueua por ellos cumplida- ua fuesse aducha en juyzio, de manera que
mente su intención, si son átales, que por fuessen tantos de la vna parte como de la
ninguna de las razones que diximos en este otra, e fuessen iguales (4) en sus dichos, e
titulo, non pueden ser desechados , deue el en su fama; entonce dezimos, que deue el
Judgador seguir su testimonio, e dar el Juy- Judgador dar por quito (5) al demandado de
zio por la parte que los traxo : mas quando la demanda que le fazen, e non le deuen em-
ambas las partes aduxessen testigos en^ juy- pecer los testigos que fueren aduchos contra
zio, e cada vno dellos prouasse su intención el: porque los Judgadores siempre deuen ser
por ellos, de manera que los dichos de la aparejados (6), mas para quitar al demanda-
vna parte fuessen contrarios a la otra ; enton- do que para condenarlo, quando fallassen
ce deue catar el Judgador, e creer los dichos derechas razones para fazerlo.
de aquellos testigos, que entendiere que di-
solvendum , quàm ad coiidemnandum, ut hic , et in jurato, quôd tunc magis staretur dicto non jurato. Ce-
cap. ex litteris 3. de probat. cum vulgaribus, teris ergô paribus, potius prsesumendura est pro dicto
jurato, licèt postea emanato , quàm pro stmplici asser-
LEX XLI. tione priùsfacta : et est notabilis limitatio, quae secun-
Si ab una parte testes discordent producti, sequa- dum eumdem Abb. probatur ex text. ibi.
tur eoa judex, qui verisimilia dicunt , et melioris fama? (4) Contrario a si mismo. Concordat cap. si testes,
sunt-, licet sint pauciores. Sed si contraria produxit 4- q. 3. vers, qui falsa, velvariè, et D. eod. 1. qui falso
instrumenta , neutri creditor; et ratio differentiae hie 16. et 3. q. g. cap. pura 17. cap. licèt, de probat. Gîos.
redditur. Hoc dicit. Ortum habuit à cap. in nostra 32. in dicto cap. in nostra, eod. tit. et Speculator ubi suprà,
ubi Gloss, eod. tit. et à Gloss, cs^.prœsentium, de tes- in tit. de teste, §.postquam : et intellige nisi possit ali-
tib. lib. 6. qua subdivisione juvari, 1. illud 40. et 1. item videndum
(1) Que la vna parte. Ortum habet ab his qua? di- 18. D. de pet. hœred. et in prima const. C. §. Divus; aut
xi supra eod, in 1. próxima, et à Gloss, in 1. scripturœ, aliqua interpretatione benigna congruente negotio, de
in fin. C. de fide instrum. quo quoeritur, secundum Angel, in 1. scripturœ, C. de
(2) En auiso. Hanc rationemponit Azo. C. eod. in fide instrum. et vide in cap. cum tu, de testib. Et quid si
iumma ad finero. in uno judicio dicat unum, et aliud in alio j udicio ? Vi-
(3) Dizen el contrario. Ex hac lege patet, quôd li- de Bartol. in 1. eos, D. de falsis, Abb. et Doctor, in cap.
cet testis primo aliquid dixerit extra judicium ; si pos- cum in tua , de testib.
tea in judicio juratus contrarium dicat, stari debet se-
cundo dicto , et non primo; licèt Bart, in 1. eos 27. D. LEX XLII.
ad L. Corn, de falsis , aliud voluerit : imô et plus vo-
luit, scilicet, quód puniretur de falso ; cujus contra- Testis, qui falsum testificatur, vel subticuit verita-
rium tenet Bald, in cap. 1. §. 1. quid sit investitura, et tem , puniet eum judex arbitrariè, causa cónsiderata,
in 1. gesta , col. t . C. de re judie, et quôd stetur secun- etiam sine accusatore : sed si talis est judex, qui nequeat
do dictó, quando non juratus extra judicium contra- sic puniré, remittat eum majori judici puniendum. Et
rium d¡xit, tenet Abb. quem vide in cup. per luas, col. si testis variât, et estvilis, torquetur ad eruendam ve-
fin. D. de prob. et in cap. cum in tua , de testib. ad fi- ritatem. Hoc dicit. Habuit originem à cap. 1. de crim.
nem, ubi et dicit, quôd debilitatur in aliquo fides tes- fal. et à 1. nullum lit. C. de test.
tis propter mendacium , et adde Alex, eonsil. 8 1 . col. (1) Encubren la verdad. Adde cap. 1. de crim. fais.
pen. 3. vol et limita, ut per Abb. in cap. Hueras, de et ibi Abb. 2. not. vide quae dixi suprà eod. in 1. 35.
prœsumption. 4. not. et adde Felin. in dicto cap. cum (2) Podemos establecer ygual pena. Vide suprà ead.
in tua , in fin. et limitatio Abb. est, quôd si conjectu- Part. tit. 11. 1. 26. et qua; ibi dixi.
r e concurrerent magis pro dicto non jurato , quàm pro (3) Que han poder de fazer justicia. Non ergô pu-
Tom. IL Ee 2
220 Tercera Partida. Titulo XVII.
tigos que aduzeii ante ellos, van desuarian- non ha poder de fazer justicia (G), se ouies-
do (4) sus palabras, e cambiándolas; si fue- se fallado alguno que testiguasse falso testi-
ren viles ornes aquellos que esto fizieren, que monio; este ata! deueloembiar a su Mayoral,
los puedan tormentar, de guisa que puedan que faga justicia del, qual entendiere que
sacar la verdad dellos. Otrosí dezimos, que merece.
si ellos pudieren saber, que los testigos que TITULO XVII.
fueren aduchos ante ellos, dixeren, o dizen
falso testimonio,o que encubren a sabiendas DE LOS PESQÜERIDORES QUE HAN PODERÍO DE
la verdad; que maguer otro non los acusasse RECEBIR PRUEÜAS POR SI DE SV OFICIO, MA-
sobre esto, que los Juezes de su officio (5) GUER LAS PARTES NON GELAS ADUXESSEN
los pueden escarmentarle darles pena, se- DELANTE.
gund entendieren que merecen; catando to- LL. 1.
davía qual es el yerro que fizieron en testi- i-Ja cosa de que se mas denen trabajar los 2. y í.
guando , e el fecho sobre que testiguaron. Rey es ( J ) , según dixeron los Sabios antiguos, |¡£ 8"
Mas si por auentura ante otro Judgador, que es en buscar todas las carreras que pudieren Recop!
niet judex delegatus, coram quo testificator, ut in au- diet. omn. judie, et an testes viles, dato quôd non vacil-
thent. de testibus, cap. i. §. si vero ignoti, collât. 7. ne- lent, sint torquendi, Bart. in dicta 1. ex libero dicit,
que etiam judex causarum civilium, ut not. Bartol. in quôd regulariter non : undè isti viles homines admiuun-
1. Divus, D. ad L. Cornel, defalsis, licèt in 1. nullum, tur ad testimonium sine tormentis ; non tamen adhibe-
C. isto titulo , dixerit contrariiim, ubi etiam Angel, et tur éis tanta fides : et benè facit ista lex, quae tantùm
Salie, saltera ad punitionem extraordinariam : sed dic- permittit torturam in teste, cum vacillât: si tamen tes-
tum Bartoli in dicta 1. Divus est tenendum per istam le- tis convincatur de mendacio, torquetur, secundum eum,
gem Partitarum, quae hoç decidit, et quia ubicumque le- per 1. unius 18. §. testes, D, de quœst. et si spontè fes-
ges istae Partitarum ita loquuntur, intelligunt de justi- tinantes vadunt ad corrurnpeiidam veritatem, authent,
tia in criminalibus : vide in 1. 4. inf. tit. i„et in 1. 24. de testib. cap. 1. §. si verb ignoti, et 5. q. 5. §. hi qui: et
tit. 2 2. cad. Partit, et licèt Abb. etiam in cap. 1. de an eo casu, quo testis vilis, et infamis torquetur, juxta
crim. falsi teneat contra Bartol., in dicta 1. Divus, ista 1. ob carmen 2 1 . §. si ea, D. de testib. purgetur infamia
lex multùm urget pro eo, quod dixi: et secundum hoc per torturam, die, quôd non in criminalibus, ut notât
cessabit quaestio de qua per Doctor, in dicta 1. nullum, Bart. in 1. 1. col. 5. C. de summa Trinit. et fide Cathol.
an punietur extraordinaria testis falsus àjudice, coram et ad torturam testis non requiritur disceptatio super
quo deposuit, et pcena ordinaria à suo judice ? Et vide- indiciis, quae comprehenduiitur, quae tangunt causant
tur , quód non, per istam legem, qua? vult, quód judex, principalem, Bart. in dieta 1. unius, §. testes: et quando
coram quo testificatur, imponere dèbeat pcenam ordi- testes debent torqueri, sufficit, quôd torqueantur duo,
nariam, et condignam. Debet ergo judex non suus,qui vel tres, factum scientes: nain refraenanda est tortura,
dictam potestatem non habet, remittere eura puniendum Bald, in 1. data opera, col. 8. C. qui accus, non poss. et
suo judici, habenti tal em potestatem, ut in fine hujus adde, quôd in criminalibus torquetur testis, qui prae-
legis: non verô ipse puniet, etiam neque extra ordinem. sumitur scire veritatem, et earn non dicit, Glos. et ibi
Quid autem, si judex aliquis ordinarius recipiat testes ad notât Bald, in 1. verba, C. de adulter, et adverte, quôd
commissionem alterius, coram quo causa vertiturPquis tortura testis non debet esse nimis áspera, neque nimis
judexeorum puniet? Bald, in dicta 1. nullum dicit, quod levis, sed temperata : et in dicto testis torti non exi-
judex causse; Salic, ibi vult, quód utcrque sit compe- gitur perseverantia : vide Bald, in 1. fin. C. de quœst,
tens: pro. quo satisfacit ista lex ibi : Que fueren aduchos et plus statur dicto testis torti, quàm ei, quod di-
ante, ellos, et quia propter falsum testimonium effectus xit non tortus , Bald. ibid. Quando autem dxcatur tes-
fuit de foro judiéis ordinarü eum recipientis, et haben- tis variare, vel varillare; vide notata per Innoc. in cap.
tis jurisdictionem in criminalibus : et adde Specul. tit. prœtereà,de testib. cogend. et Salie, in 1. nullum, C. de
de teste, §. 1. col. i 3 . vers, quid si aliquis Bononien- test, ver'sic. quœro secundo, ubi et Bald, in princip. et
sis, et ibi Joann. And. in addit. Et si clericus dixit fal- de teste contraria testimonia dicente, vide 1. qui falsa,
sum testimonium coram judice saeculari, non potest D. de testib. et 1. eos, et ibi Bart. D. de falsis.
puniri per judicem saecularem, neque principaliter, ne- (5) De su officio. Adde 1. pen. tit. 1.7. Part.
que incidenter, secundum veriorem, et communiorcm (6) Fazer justicia. Vel si forte testis est clericus,
opinionem, secundum Innoc. Host. Joann. And. et Ant. secundum communem opinionem Doctor, in cap. ve-
et Barba, col. 10. in cap. verum, de foro compel. Joann. rum, de foro compet. ubi Abb. col. 5. et tenet Paul, de
de Ana. et alios, in cap. dilectus,• de pœnis, et tradit Castro in dicta 1. nullum, quidquid ibi dixerit Cinus post
Matthaius de Afilie, in decision. Neapol. decis. Ï 3 O . in- Glos. et in Francia, ut refertGuilliel. Benedictus in re-
cijiit, fuit per relatorem. pet. cap. Raynutius, de testam. super parte et uxorem
(4) Fan desvariando. Concordat 1. ex libero i 5 . in nomine Adelasiam, punitur clericus pcena bursali, seu
princip. Ti.de quœst. et 1. 8. tit. 3o. 7. Partita, et adde pecuniaria: vide eum fol. mihi 87. col. 4-
Gloss. i 5 . quaest. 6.in summaretde clerico suspecto va-
T I T U L U S XVII. DE I N Q U I S I T O R I B U S .
cillante, quod possit torqueri à suoEpiscopo , vide Glos.
in cap. pen. 5. quaest. 5. et an delegatus Principia pos- (1) Los Reyes. Potestas namque Regia est instituts,
set torquere testem , coram se vacillantem , vide Bald, ut boni à malo coerceantur, et boni quiete inter malo»
quôd sic, in cap. 1. col. 2. si de invest, inter domin. et vivant, 2 3 . quaest. 4. cap. quipeçcat, et a3, quaest. 5,
vassall. et in 1. imperium, in repet. col. 4- D. de juris- cap. non frustra, et cap. Regum.
De los Pesqueridores. 231
fallar, por que puedan saber la verdad de L E Y I.
las querellaste de los pleytos que vinieren
ante ellos ; señaladamente de los grandes yer- Que quiere dezir Pesquisa, e a que tiene pro:
ros, que los ornes (que non temen a Dios, e en quantas maneras se puede fazer la
nin han verguença de su Señor) fazén en la Pesquisa.
tierra soberuiosamente, por su poder que
han (2); o encubiertamente, con locura, e Pesquisa en romance tanto quiere dezir en LL. i.
por maldad conocida que han en si. E por- latin, como inquisitio, e tiene pro a muchas 2; y f
que muchas vegadas acaece, que los fechos cosas; ca por ella se sabe la verdad de las co- {£. s*
desaguisados destos átales, que los encubren sas mal fechas, ca de otra guisa non pueden Recup.
de guisa, que por testigos que sean aduchos ser prouadas, nin aueriguadas.E otrosí meten
ante ellos en manera de juyzio, non se pue- en carrera a los Reyes por ella, de saber en
de ende saber la verdad; porende fue menes- cierto los fechos de la su tierra; e de escar-
ter, que los Reyes buscassen otra carrera de mentar los ornes falsos, e atreuídos, que por
prueua, que dizen Pesquisa (3), por que la mengua de prueua cuydau passar côn sus
verdad de las cosas non les pudiesse ser en- maldades: e las pesquisas puedense fazer en
cubierta por mengua de prueua. Onde pues tres maneras. La vna, quando fazen pesquisa
que en el Titulo ante deste auemos fablado comunalmente (1) sobre vna grand tierra, o
de los testigos que aduzen las partes en juy- sobre vna partida della,o sobre alguna Cib-
zio, para prouar sus intenciones; queremos dad, o Villa, o otro lugar; que sea fecha
dezir en este, de los Pesqueridores que han pesquisa sobre todos los que y moraren, o
poderío de recebir prueuas por si de su offi- sobre algunos dellos: tal pesquisa como esta
cio , maguer que las partes non gelas aduxes- puede el Rey mouerse a fazerla, por tres ra-
sen delante. E primeramente mostraremos, nes. Ca, o sera fecha, querellándose (2) algu-
que quiere dezir Pesquisa, e a que tiene pro. no de males, o daños que recibió de aquellos
E quantas maneras sondella. E quien la pue- lugares que de suso diximos, non sabiendo
de mandar fazer, e sobre que cosas. E qual ciertamente quien los fizo; o la faran por
deue ser el Pesqueridor, e que deue fazer, e mala fama (3) que venga antel Rey, o ante
guardar. E que pena merecen los Pesqueri- aquellos que han poder de lo mandar fazer
dores , si non fiziereii lo que deuen lealmente. en los lugares sobredichos ; o la fara el Rey,
andando por su tierra, por saber el fecho dé-
lia , maguer non se querelle ninguno, nin aya
ende mala fama (4). Ca esto puédelo el Rey
(a) Por su poder que kan. Víoina potentibus solet quod inquisitio nihil aliudest,nisi judicis imperium, et
esse superbia, et pené semper rebus affluentibus elatio ei inhserens officium tendens ad punitionem criminum.
sociatur, Gregorius 26. Moralium, cap. a-3. in fine.
(3) Pesquisa. Hœc, cum est generalis, sic diffini- LEX 1.
tur : Inquisitio est jus procedendi per officium, ad in-
vestigationem omnis facinorosse persona? in territorio Inquisitio prodest ad maleficia detegenda. Et est tri-
inquirentis pœna dignae : et hoc cum inquiritur genera- plex , generalis scilicet, specialis, et voluntaria. Prima
liter; tàm respectu personacum, quàm delictorum; si fit super loco, vel terra, aut ejus hominibus in genere:
verô est generalis quoad personas, sed speciaüs quoad ad quam fiendam inducetur Hex ad altquorum quere-
delicta, ut quia ignoratur malefactor, sic diffinitur: In- lam, vel ex officio suo simpliciter ; vel facit earn Rex,
quisitio est jus procedendi per officiuni, ad investigan- aut judex ob famam maleficii. Secunda fit, quando est
dum personam, quae delictum jam repertum commisit: quis infamatus de aliquo maleficio, vel nescitur qui»
quandô vero inquisitio est generalis quoad delicta, sed commisit illud. Tertia, si quando partes volunt, quod
specialis quoad personas, et est illa, quae fit per visita- fiat. Hoc dicit.
torem Ecclesiae, vel quando inquiritur de aliquo male- (1) Comunalmente. Concordat 1. congrua 1 3. D. de
ficio contra aliquam Civitatem, et ejus homines, qua; offic. prcesid. et adde 1. 5. tit. 1. 7. Partita.
sic diffinitur : Inquisitio est jus quoddam per officium (2) Querellándose. Id est, ad denuntiationem alicu-
procedendi, ad condemnandum et puniendum facino- jns : vide 1. Divus, D. de custod. reor. et 1. ea quidem <i.
rosos homines de territorio inquirentis de aliquo, non C. de accusât, et cap. 2. de accusât, lib. 6. et si pars in-
à malevolis diffamalos : quando verô inquisitio est spe- juriata instiget judicem ad inquisitionem, et judex ex
cialis quoad persogas, et quoad delicta, sic diffinitur: officio puniat, non poterit postea pars agere injuriarum,
Inquisitio est jus q(joddam per officium procedendi, ad ut in 1. sed si unius 1 7 . $ . si ante 6. ubi vide Ang. D.
condemnationem et punitionem, contra aliquos nomi- de injur. Ang. in tractatu maleficiorum, in parte fama
natim inquisitos , de delictis certis diffamatos. Ista col- publica, col. fin. ubi vide cautelara, quam dat, ut pro-
ligunturex notatis per Bart, in I. 2. §. sipublico, D. de testetur, quod ex hoc non fiat sibi piaejudicium, quo-
adult, et per Bald, et Salic, in 1. ea quidem, C. de accu- minus et ipse agere posset pro suo interesse.
sât, et tradit Angel, in suo tractatii maleficiorum, in (3) Mala fama. Adde 1. justísimos 3. C. de offic.
parte hœq estquœdam inquisitio, col. 2. alibi autem di- rect.propine, et cap. qualiier et quando 24. de accusât.
*it Bald, in 1. unica , col. 3. C, ex delictis defunctorum, (4) Nin aya ende mala fama. Nam in inquisitiono
222 Tercera Partida. Titulo XVII.
fazer por derecho: porque muchas vezes los guarden estas cosas que aqui diremos: pri-
ornes non se quieren querellar, nin mostrar meramente, que non fagan pesquisa sobre el
el estado de la tierra por querella, nin por estado de aquella tierra, en que son puestos
fama. Ga esto podría ser por amor, o por para pesquerir, nin sobre alguna partida de-
miedo. Ondedeziraos, que el Rey puede íazer lia, a menos de mandado del Rey (1), o del
pesquisa por parar mejor su tierra, e por cas- Merino mayor, auiendogelo mandado el Rey
tigar los ornes, que non sean osados de fazer por si, o por su carta. Mas si la pesquisa o-
mal.La segunda manera depesquisa es, quan- uiessen de fazer sobre fecho de mala fama (2)
do la fazen sobre fechos de algunos que son que oyessen dezir de vn orne, o de muchos;
mal enfamados, o sobre otros fechos señala- bien pueden fazer tal pesquisa como esta por
dos, que non saben quien los fizo; o sobre fe- mandado del Merino mayor. Esso mismo de-
chos señalados de ornes conocidos. E esto po- zimos de los Pesqueridores de las Cibdades,
dría ser, assi como sobre conducho (5) toma- Villas, que non deuen fazer pesquisa sobre
do. La tercera manera es, quando amas las ninguna de las cosas que dicho auemos, en
partes se auienen(6), queriendo quel Rey, o que han poder de pesquerir, si non por man-
aquel quel pleyto ha de judgar, mande fazer dado de aquel que deuejudgar, en aquel lu-
la pesquisa. gar do ellos son puestos por Pesqueridores.
L E Y II. Otrosi dezímos, que los Pesqueridores de-
uen ser puestos mayormente por el Rey,
Que cosas deuen guardar los Pesqueridores quando quisieren fazer pesquisa general, o
que fueren puestos para pesquerir. quando quisieren saber el fecho, o el estado
de la comarca, o de alguna otra .tierra, do
2.3. 4.
mandasse pesquerirpor conducho tomado (3).
y ll. Menester es, que los Pesqueridores que
Otrosi pueden poner Pesqueridores los Seño-
|!î* i' fueren puestos para pesquerir en las comar-
res de algunos lugares (4) honrrados, si han
Recop. cas de las tierras, o en las Merindades, que
general! non requiritur, quód prœcedat infamia , ut in Regno Siciliae subía tae sunt inquisitiones generales, ni-
dicta 1. congrua, et cap. i. de offic. ordin. et quia quan- si de mandato superioris ; et intellige prout ista lex, et
do inquisitio fit de conscientia Principia, non requiri- dicta lex Ordinamenti, et Fori loquuntur in generali in-
t u r , quod diffamatio, vel alia solemnitas praecedat, ut quisitione super statu alicujus terra , prout dixi suprà
hic , et tradit Bald.' in 1. nullus , C. ad L. Jul. majest. eod. in sum. in prima diffimtione generalisinquisitionis:
ad cnjus declaration em vide Deeium consil. 170. et nam si esset inquisitio generalis quoad personas, et spe-
consil. 1 7 5 . et Specul. tit. de inquisitione, §. i . col. cialis quoad delicia, etiam sine mandato Regis potest
3. versic. porro. fieri per judicem, ut tradit Specul. tit. de notor. crimi-
(5) Sobre conducho. Forte hoc dicit propter casum nous in versic. hoc autem, Abb. in cap. bonce, col. 3 .
Î. quotiens, C. de naufrag. lib. i l . vel potius propter de elect, et in cap. i . de offic. ordin. quia de ista non
id, quod habetur in 1. 24- et 2 5. cum sequent, et aliis loquitur ista lex: ad quod etiam adde Spec, tit, de in-
legibus illius titnli, in libro 4- tit- **• Ordinam. Reg. quisitione, §.2. col. 2. versic. unde si certum sit, et ha-
et 1. 3. tit. 2 5. 4- Partita: et practican hodie potest betur etiam in 1. sequenti.
contra magnates, et dominos terrarum, exigentes in- (a) Sobre fecho de mala fama. Hoc est regulare,
debitè aliqua à vassallis; et vide quod in hoc notât Spe- quôd ad inquisitionem non potest procedí, nisi prece-
cul. titul. de denuntiatione, §. 1. col. pen. vers, quid si dente infamia, quae tenet locum accusatoris, ut in 1.
homines de domino suo, et adde 1. 22. tit. i 3 . et quae justimmos, C. de offic. redor, provine, et in cap. quali-
ibidixi, 2. Partita. ter, et quando 24. et cap. cum oporteat 19. de accusât.
(6) Se auienen. Et isto casu non est propriè inqui- aliquando tamen, etiam non precedente infamia, in-
sitio , cùm non fiat ex mero. judiéis officio, sed ad pe- quiretur ; et sunt casus spéciales, de quibus vide per
titionem partium, ut dixi supra eod. in summa. Specul. tit. de inquisition. §. 2. versic. licet autem, et per
Angel, in trac, malefic, in parte hœc est qutedam inqui-
I EX II. sitio, col. 7. et ibi in addit. et adde, quód si sunt in-
dicia contra reum, potest inquirí, etiam non preceden-
Generalis inquisitio non potest fieri nisi per Regem, te infamia, Bart, in 1. congruit,ff. de offic.prœsid. An-
aut per alium ejus mandato; specialis autem per haben- gel, in tractatu malefic, in parte fama publica, col. 1.
tem merum imperium in loco, in quo vult inquirere, et idem, si procedatur ad denuntiationem officialis ju-
vel per alium de ejus mandato. Syndici vero civitatum, rati , secundum Bart, ubi sup.
ac villarum, seu officiales jurati ad maleficia poni de- (3) Por conducho tomado. De isto dixi suprà 1. pró-
bent per judicem civitatis, vel villœ cum concilio uni- xima ; et vidétur velle ista lex, quód super hoc non
versitatis. Hoc dicit. possit procedi per inquisitionem, nisi de mandato Re-
(1) Mandado del Rey. Concordat 1. 3. et 1. 1 1 . tit. gis: quod lex sequens déclarât, quando inquisitio for-
1. lib. 8. Ordinam. Reg. de jure tamen commuai quili- marctur super tali delicto, commisso manifesté, et con-
bet judex poterat, per diet. 1. congruit i 3 , D. de offic. tra certam personam : sed tu limita, et intellige, ut ibi
prœsid. et tradit Saiicet. in 1. ea quidem, col. 7. C. de dico in 1. glos. et in glos. penult.
accus, et Ang. in tractât, malefic, in parte hœc est quœ- (4) .Señores de algunos lugares. Adde Specul. tit.
dam inquisitio, col. 4- et ut refert Paris in suo tracta- deinquisit.%. 1. col. 1. versic. item oponitur; et tene
tu syndicatus, fol. 56. col. 4- in &ne, etiam hodie in menti istam legem pro dominis locorum.
De los Pesqueridores. 223
poder de fazer justicia en aquel logar do quie- tado, en que fuessen ornes robados, o feri-
ren fazer pesquisa. Otrosí Pesqueridores y a, dos, o presos, o muertos: ca todas estas co-
que deuen ser puestos para pesquerir (5) en sas, si fueren fechas encubiertamente, assí
lasCibdades, e en las Villas. E estos deuen como diximos, quier sean fechas de diá, o de
poner aquellos que han poder de judgar, e noche ; porque vienen muchos males délias, e
de fazer justicia, con el Concejo, o con ornes grandes daños, e los ornes non se pueden en-
buenos señalados de cada collación. de guardar; deuen ser pesqueridas, e sabidas
por los -Pesqueridores; solo que non sea fe-
LEY III. cha alguna destas querellas de personas cier-
tas , ca estoBce non se podría fazei?. Pero al-
Quales son dichos Pesqueridores, e que co- gunas cosas y a, en que pueden fazer pesqui-
sas deuen pesquerir. sa, maguer non sean fechas encubiertamente;
assí como sobre conducho tomado (2); o so-
L . Pesqueridores son dichos aquellos que bre fuerças, o robos quesean fechos, e pidan
/. y g! son puestos para escodriñar la verdad de las merced al Rey (3), que lo mande pesquerir;
tít. í. cosas mal fechas encubiertamente, assi co- o sobre otra cosa qualquier que se auen-
Recop! m o (') de m u e r t e de o m e q u e niatassen en gan (4) las partes antel Rey, o ante algunos
yermo, o de noche, o en qual logar quier de los otros que han poder de judgar.
que fuesse muerto, e non supiessen quien lo
matara; o de Eglesia quebrantada, o robada L E Y IV.
de noche; o de muger forçada , que non fues-
se fecha la fuerça en poblado; o de casa que Quales ornes deuen ser los Pesqueridores, e
quemassen, o quebrantassen foradandola , o quien non lo puede ser.
entrándola por fuerça, o por otra manera ; o ley 2.
de miesses que quemassen , o de viñas, o de Buenos ornes (1) que teman a Dios, e de [í{¿ l\
arboles que cortassen; o de camino quebran- buena fama, deuen s e r l o s Pesqueridores, Recop."
(5) Puestos para pesquerir. Istos intellige , eos qui lionum ; et secundum istas leges Regni, non procèdent
de jure communi Syndici, vel officiates jurati, seu tes- quae per Doct. .dicuntur, quôd super majoribus crimini-
tes synodales dicuntur: de quibus per Bartol. in 1. Di- bus , et non super levibus, permittitur inquisitio, n.t di-
vas, D. de custod. reor. et per Abb. in cap. prœterea, cebat Specul. tit. de inquisition. §. 1. in princ. et Gandi-
de testib. cogend. et per Ang. in tract, maleficioruin, in nus in suo tract, malefic, charta 1. Bald, in 1. ea quidem,
parte neque non ad denuntiandam, et per Salicet. in 1. col. 9. C. de accus, ubi dixit, quôd de privato crimine
ea quidem, col. 4- C. de accusât, et adde \. 6. infrà eod. rarô procedit inquisitio; et quod idem Bald, in addit.
ad Specul. tit. de sententia, col. antepen. versic. et an.
LEX 111. absolutus, ubi dicit, quôd in privads criminibus non ha-
bet locum inquisitio de jure communi, quia judex non.
Fit inquisitio super maleficiis, in quibus, quis com- reprsesentat personam privatain offensam, sed publi-
laisit, dubitatur; non autem fiet, si à certa persona cara: nam per dictas leges in quocumque delicto habet
stilt commissa; sed et si occulté fiat raáleficium, vel non locum inquisitio, et nil mirum , cum ex quocumque de-
scitur delinquens , fiat inquisitio per Regem, vel judi- licto publico, vel privato, duplex oriatur actio, una
cem. ídem , si partes concordent, quód fiat. Hoc dicit. parti, altera fisco vel reipublicae, 1. fin. D. de privatis
( 1 ) Assi como. In quibus locum habeat inquisitio, delictis, et 1. fin. D. de furtis.
deciditistalex; et duo in effectu requirere videtur: quôd (a) Conducho tomado. Vide quœ dixi snprà eodem,
delictu ra committatur clam, seu in locis desertis, et quôd in 1. 1.
non fiat inquisitio contra certain personam, sed gene- (3) Al Rey. Q u i , etiam nulla infamia prsecedente,
raliter; et videtur adhaerere theorise Innoc. in cap. bonce, potent mandare inquisitionem fieri, etiam contra cer-
el 1. de elect, ubi etiam Abb. col. 3. etintelligerem istam tain personam, ut supra eodem in 1.1.
legem, quando proceditur ad inquisitionem, nulla p r e - (4) Avengan. Adde supra eodem 1.1. in fine.
cedente infamia , vel indieiis contra aliquera, sed solum
ex mero judiéis officio : nam si fama esset, vel indicia, LEX IV.
vel denuntiatio officialis jurati; tunc etiam contra cer-
tain personam, et super quocumque delicto inquirí pos- Debet' esse inquisitor bona; fama;, Deum timens,
set, ut dixi superiùs; et hujus sentential est Salicet. in 1. et legalis , bonum etiam populi volens , non partialis;
ea quidem, versic. quia propter denuntiatioriem, C. de alias non valeret inquisitio. Debet etiam diligénter ve-
accusât, col. 3. et sequitur Ang. in suo trac, malefic, in ritatem indagare. Item clericus non potest esse inquisi-
parte hœc est qucedam inquisitio, col. 5. quern vide pro tor in causa criminali, pœnam sanguinis exigente, nee
majori declaratione ; et adde 1. l. tit. i. lib. 8. in Ord. in alia, nisi à jure Canónico permissa : née etiam in ci-
Reg. quae disponit, quôd super rapinis, et aliis quibus- vili inter saeculares, nisi de partium volúntate, prop-
cumque delictis procedatur per inquisitionem: cui et ad- ter metum irregularitatis. Et quia si inquirendo delin-
de 1. 9. et Ï o. ejusdem tit. et vide quae habentur in vol. queret, nequiret judex saecularis de eo, sicut de laico,
pragmaticarum in ordinal, de Alcalá , fol. mihi 246. ad justifias faceré complementum. Hoc dicit.
fin. ibi : iSï alguno denunciare de qualquier hurto, o ro- (1) Buenos ornes. Adde Specul. tit. de inquisition.
bo; et in cap. sequent! reperies hoc in Aranzello tabel- %. x. col. a. vers, item opponat, quad est criminosas; et
224 Tercera Partida. Titulo XVII.
irey 7. p U e s q U e por su pesquisa han muchos de cho de Santa Eglesia: por quepodriacaeren
lib. 3. morir (a), e de sofrir otra pena en los cuer- peligro de sus Ordenes (9); e demás embarga-
Eecop. pos, o daño en los atieres, según el fecho rían el Derecho seglar. Ca si ellos non fizies-
^ ey2 3 que fallaren quefizieron aquellos contra quien sen la pesquisa derechamente, non podrían
líb. e! fiziereri la pesquisa : e deuen ser átales , que cumplir en ellos la justicia (10) que deuen,
Recop. amen fazeriseruicio lealmente al Rey, o a los los que los ouiessen de judgar, assi como en
ey
tit 2, otros que jos y metieron, de aquellos que los otros ornes legos.
LL.18. pueden poner- E deuen querer pro del Pue-
y' 9tI "33lo, e non ser vanderos; por que aquellos LEY V.
¡ib. 7I contra quien'ouiesseu-.de fazer la pesquisa,
Keoop. pudiessen. sospechar (3) contra ellos, que la Cuantos deuen ser los Pesqueridores.
[(P'7j* fazian a su daño. Ca si vanderos fuessen, o
lib. 2. non ouiessen en si los bienes que de suso Quantos Pesqueridores deuen ser en fa- LL. g
íUcop. diximos, non valdria la pesquisa (4) que fi- zer la pesquisa, querérnoslo aqui mostrar. 6. y e.
ziessem. ütrosi deuen ser acuciosos (5) para E dezimos, que quando alguna pesquisa fue- î!î* *•
saber la. verdad, quanto mas ayna pudieren, re de fazer, quiér la fagan por mandado del Recop.
e apercebidos de la demandar afincadamente Rey, o de alguno de los otros que lo pueden
en muchas maneras, fasta que la sepan toda, mandar; que deuen fazerla dos Pesquerido-
o lo mas que pudieren ende saber. Otrosí res (1) a lo menos, e vn Escriuano. E esto
dezimos, que los Clérigos, nin orne de Or- dezimos, porque las pesquisas se fagan me-
den (6), maguer sean de buena fama, non jor, e mas lealmente, e non puedan sospe-
pueden ser Pesqueridores en pleyto que sea char contra aquellos que las fizieren. E por-
de justicia, porque ninguno por la su pesqui- que ellos mejor se puedan acordar, en de-
sa ouiesse de rescebir pena en el cuerpo, nin mandar aquellas cosas, que entendieren que
en el auer:; nin en otra pesquisa, si non en son menester en las pesquisas, para saber
aquellas cosas que manda el Derecho de San- mas ciertamente la verdad. Pero si contienda
ta Eglesia (7); nin avn en pleyto seglar, si entre algunos acaeciere sobre términos (2), o
non en aquel que fuesse metido en su pesqui- sobre otra cosa qualquier que non fuesse de
sa por auenencia de ambas las partes (8). £ si los derechos del Rey, e se auinieren de me-
de otra guisa lo fiziessen, farian contra Dere- terlo en pesquisa, e cada vno dellos pidiere
si isti sunt infames tempore cieationis, non recipítur thent. generaliter, adfin. C. de Episcop. et cler. vel si
eorum délatio. VideBald. in §. 1. in fin. de lege Corrad. omisit perquirere, et indueere probationes , per quas
(2) De morir. Nam ubi tractatur de vita .horninis, delicta possent in lucem deduci, punietur ut prevarica-
quae cuncíis' rebus temporalibus prsefertur, ut in 1. san- t o r , secundum Ang. in 1. athletas, §. calumniator, D.
cimus 2 3. C. de sacres. Eccles. cautiùs agendum est, de his qui notant, in/am. et vide 1. fin. infrà eod.
ut in 1. i . §. si quis i o . D. de Carboniano edicto, cap.
ubipericulum. 3. de elect, lib. 6. cap. quiescarnus, 4 2. LEX V,
dist. cap. i . et 2. 2 3. q. 5.
(3) Sospechar. Adde Specul. tit. de inquisition. %. Inquisitores debent esse duo ad minus, et unus no-
i. col, 2. versic. item, quad est sibi certa ratione sus- tarius, nisi partes de uno consentiant. Sed , si in quses-
pectus. tione terminorum , vel alia , quae Regis jura non tan-
(4) Pesquisa. Nota bene , et teñe menti. gunt, quaelibet partium unum elegerit, dabit Rex eis
(5) Acuciosos. Adde 1. quotiens 3. ibi : Solers in- tertium inquisitoreni. Hoc dicit.
quisitor , et ibi notât Joann, de Plat. C. de nau/ragiis, (1) Dos Pesqueridores. Optima certè provisio, si
lib. i i . - esset in usu : nam coram pluribus judicibus melius agun-
(6) De orden. Concordat cap. his à quibus, 2 3. q. tur causse, quàm coram uno tantùm : quia, ut dicit
8. et cap. sed ñeque 4- et cap. sententiam sanguinis g. Aristot. in Politic, lib. 3. cap. 11. sicut convivium , ad
ne cler. vel mon. et adde 1. 4- tit. t¡. ead. Partit. quod pluies conferunt, melius est, quàm simplex men-
(7) De santa Eglesia. Vidé 3 5. q. 6. cap. Episco- sa ; sic judicia multorum saepè meliora sunt, quàm
pus in synodo 7. et ibi Gloss, de of fie. ord. cap. placuit, uniuscujusque; et subjungit, quôd multitudo minus
10. q. 1. cap. Romana 1. §; sanè l\. de censib. lib. 6. subjacet corruption!: quemadmodùm aquae magna con-
(8) Jluenencia de ambas las partes. Concordat 1. si geries, sic etiam pi lires, quàm pauci incorruptibiliores
quis ex consensu 7. C. de Episcopali audientia, et 1. non sunt : at cura unus judicum , si ira , vel alia hujusmodi .
distinguimus , §. sacerdotio, D. de receptis qui arbitr. perturbatione animi vincatur , necessarium est judicium
(9) En peligro de sus ordenes. Si ex dictis testium corrumpi : sed in rnukitudine difficile esset omnes iras-
ab eo inquisitione receptorum, sequeretur mors, vel ci, atque deviare ; et per ampliores homines perfectis-
menibri mutilatio, ut in dicto cap. sententiam sanguinis simè Veritas revelatur, 1. fin. C de fideicorn. cap. de
g. ne cler. vel mon. ubi Abb. et Doctor. quibus, ao. dist. u b i , qnôd faeiliùs invenitur, quod à
(10) Cumplir en ellos la justicia. Nam qui temeré pluribús exquiritur.
inquirit contra aliquem, et dolo, vel lata culpa fatiga- (2) Sobre.términos. In his procederé per inquisitio-
vit inquisitum, potest etiam criminalité! puniri, ut in nem, est de antiqua consuetudine, et de stilo Curis»
1. severiter 14. et ibi Bald. C. de exclus. tutor, et in au- Regis, ut habetur in 1. 5. tit. 1. lib. 8. in Ordin.Reg.
De los Pesqueridores. 220
Pesqueridor por si, el Rey les deue dar el na como manda la ley (3) deste nuestro libro,
tercero. Mas si ambas las partes se auinieren que fabla de los que non quieren yr en man-
en vn Pesqueridor (3), deuegelo el Rey o- dado del Rey, 11 in fazer lo que íes mandan,
torgar. podiendolo fazer, non auiendo escusa dere-
L E Y VI. cha. E otrosí dezimos, que los que fueren es-
cogidos de los Concejos (/j) de las Cibdades,
Que ninguno non pueda ser escusado de ser e de las Villas para ser Pesqueridores, que
Pesqueridor, sino por las cosas que dizen non lo pueden refusar; si non si fueren enfer-
en esta ley. mos, o mal feridos, o por grandes pleytos que
ayan, o por otras cosas que deuan recabdar
Ley Escusar (i) non se puede ninguno de ser por mandado de sus Señores. E si alguno non
tit. Pesqueridor, mandandogelo el Rey, o algu- lo quisiesse ser, non auiendo alguna de las
lib.
Eecop." no de aquellos que han poder de lo fazer. On- escusas sobredichas, mandamos, que peche
de dezimos, que aquellos que el Rey manda- cient marauedis al Concejo, porque despre-
re quesean Pesqueridores, que lo deuen ser, cio el mandamiento del Rey e non quiso so-
e non puede ninguno auer escusa, si non por frir embargo por pro de su Concejo.
enfermedad , o seyendo mal íerido o por ene-
mistad que aya, de que se deue temer con LEY VIL
derecho. Ca estonce el Rey le deue dar con-
sejo, a aquel que mandare fazer la pesquisa, Quien deue dar las despensas a los Pesque-
o auiendo de ver otra cosa que tanxesse eri ridores.
fecho de la persona de su Señor (a), que si
non lo fiziesse, que se tornaría en daño a Onde deuen auer los Pesqueridores sus Ley 2.
aquel su Señor. Ca qualquier que lo non despensas, mientra que las pesquisas fizieren, fí'- '•
quisiesse ser, non auiendo alguna destas es- querérnoslo aqui mostrar. E dezimo?, que ¿ecop.'
cusas sobredichas, mandamos que aya tal pe- quando la pesquisa fizieren por mandado del
(3) Se auinieren en un Pesqueridor. Adde 1. 20. ti- Bald, per text, ibi in I. minoribus, in fin. C. de hisquib.
tul. 4- et quae ibi dixi supra ead. Partit, et nota hoc ad ut indign. et excusantur isti, si malefactorem invenire
1. observandum 47. D. de judie. poterunt, Bald, in 1. si ideo, eod. tit. Et si isti sunt prae-
venti per accusalionem , vel inquisitionem , an excusen-
LE x ri. tur à denuntiatione maleficii, vide Bart, in diet. 1. Di-
vus , et Bald, in 1. sororem, C. de his quib. ut indign. ubi
Eegis œandatum ad inquirendum non iraplens pu- Bald, quôd adhuc isti syndici tenentur assistere , si non
nitur. Si autera non implet mandatum universitaîis, vil- essent inducti testes maleiicium scientes. Et an officialis,
la?, vel civitatis, solvet centum moiapetinos; nisi infir- qui sub pœna tenetur denuntiare maleficia, procrasti-
mitatis, aut inimicitiarum, seu negotiorum diù sui per- net, et coactus à judice denuntiet, an excusetur à pœ-
sonam tangentium , vel magnae litis occupatione excuse- na ; vide Bart. quôd non, in 1. a, §. quid ergo 24. D. ad
tur. Hoc dicit. Tertil. Sed nunquid excusent syndicum tenebrae noctis,
(1) Escusar. Munus judicandi est necessarium, et vel quôd propter tumultuui sciri non potuit quis fuerit
compéllitur quis ad illud , 1. munerum 1 8. §. judicandi delinquens ? Vide Bald, in addit. ad Specul. tit. de accu-
14. D. de muner. et honor, facit 1. eum qui i 3 . D. de sât, col. pen. ubi etiam col. fin. vide, an excuset eum
jutisdict. omn. judie, et 1. 1. ubi Gloss. C. qui pro sua domestica inquisitio , quia interrogavit omnes, et non
jurisdict. potuit invenire. Et quid si sunt duo syndici unius cas-
(2) De su Señor. Intellige de tali domino , justa 1. tri, an denuntiatio unius prosit alii? Vide ibidem, ubi
1. et 2. tit. a 5 . Part. 4. et vide, an si villa caret sindico , possent cogi homines
(3) La ley. Vide 1. 11. tit. i 3 . Part. 2. et quae ibi Tillae , ad faciendum syndicum , qui denuntiet ? Et dicit,
dixi. quôd sic; et ibidem, nunquid judex cogère possit illum,
(4) Escogidos de los Concejos. De istis vide multas qui scit maleficium, ut denunliet ilium qui fecit, licèt
qusestiones iii eorum materia per Bartol. in 1. Divus i. non habeat offieium super hoc ? et ibidem, an teneatur
D. de cuslod- reor. et isti debent esse astatis 25. anno- syndicus denuntiare maleficium non punibile, et an te-
l u m , secundum Bald, in 1. exigendi, col. 3. C. de pro- neatur denuntiare furtum cum qnalitatibus, et an fama
curaio'r. et etiam muiieres possunt cogi, ut denuntient publica excuset syndicum qui denuntiavit; vide ibi et
maleficia mulierum , quae inter eas occulté committun- alia in materia notabilia, quae nota : quia in multis si-
t u r , et non venhent ad notitiam virorum , secundum milibus poterunt prodesse , et addc Ang. in tractatu ma-
Joan, de Plat, in 1. patrimoniorum , C. de munerib. pa- leficior. in parte neque non ad denunliandam.
trimon. lib. 10. Et an sufficiat ad excusationem istius,
quôd i'aciat fieri inquisitionem dornesticam per nota- LEX FIL
riuin viilnePDic, quôd non ; sed debet denuntiare fac-
tum coram jiidiee, et non recurrere ad tabellionem : vi- Rex de suo ministrat expensas inquisitori'.; nisi siî
de Bald, in 1. 3. C, de uis quibus, ut indign. Et quid si super terminis dividendis, cui partes ministrabunt, vel
de plnribus, qui interveneriint in maleficio committen- civitas, seu villa, ei quem pro inquisitore ponit ; electo
do, omisit uiuim , que m non denunliat? Die , quôd ha- autem à partibus, eligentes ministraut secundum facti
Letur perindè , ne si nemhiem denuntiasset, secundum qualitatem, et personam inquirentis. Hoc dicit.
Tom. IL Ff
a%6 Tercera Partida. Titulo XVII.
Rey sobre mal fecho de alguna tierra, o de ren alli do el fuere, deuen ser honrrados e
alguna partida della, o sobre algún logar, o guardados, assi como los Alcaldes de su Cor-
sobre fecho señalado, assi como dicho alie- te. E qualquier que ios matasse, o los fines-
mos en las leyes deste titulo ( J ) , que el Rey se, o los desourrasse , deue auer aquella mis-
gelas deuedar (2): mas si las fizieren por aue- ma pena (1). E los Pesqueridores que fiziere
nencia de ambas las partes, dezimos, que las el Rey sobre las comarcas, e Meriudades de
partes les deuen dar despensas. E si los Pes- las Cibdades, deuen ser honrrados, como los
queridores de los Concejos la fizieren, deuen- Adelantados (3) mayores dessos mismos lo-
les dar las despensas el Concejo. Esso mismo gares, e como los Alcaldes mayores de aque-
dezimos de los Pesqueridores, que el Rey llas tierras. Otrosi dezimos, que los Pesqueri-
diere para departir algunos términos, o que dores de las Cibdades, e de las Villas, que de-
sean veedores, como los apean (3) por juyzio uen auer tal honrra e tal guarda, como los
de su Corte ; que las partes les deuen dar las Alcaldes dessos logares mismos; e deue auer
despensas guisadas, según fuere el pleyto, e otra tal pena, quien desonrrasse, o firiesse.,
el orne que la ouiere de fazer. o matasse a qualquier destos sobredichos.
Como deuen ser honrrados, e guardados los Que es lo que deuen guardar, e fazer los Pes-
Pesq ueridores. queridores, e los Escriuanos.
Honrra merescen auer los Pesqueridores, Las cosas que deuen fazer e guardar los Ley 7.
i'^i que son puestos para saber la verdad de las Pesqueridores, son estas. Deuen jurar en las *!'• *•
tit."22! cosas que diximos en las leyes ante desta. O- manos del Rey, si los el pusiere, por la na- Recop'
l¡b. s. trosi dezimos, que deuen ser guardados, por- turaleza del Señorío que ha sobrellos ; o sobre
ecop
" que seguramente puedan fazer las pesquisas, los Santos Euangelios, si los Pesqueridores
segund que deuen, e les, fuere mandado. E mandare poner a otro, o si los pusieren algu-
dezimos, que la honrra e la guarda deue ser nos de los otros que los han poder de poner,
desta manera: los que el Rey entibiare (1) pa- assi como de suso diximos (1). E estos deuen
ra fazer pesquisa en algún logar, o la fizie- jurar (2), que fagan la pesquisa lealmente, e
(3) Non deuen apercebir. Adde 1. fin. infrà eod. et formet, et référât, u t possit citare partes , u t c o m p a -
j u d e x , vel tabellio , a u t alter officialis, q u i acta non pu- r e a n t coram j u d i c e , a d q u e m fit remissio: u b i c o n c l u -
blicata , -vel dicta lestium non a p e r t a , manifestât parti, d u n t , quôd sic.
tenetur de falso ¡ 1. i . in p r i n c i p . D . ad Legem Corne- LE X X.
liarn defalsis; facit 1. omne delictum 6. §. exploratores
4 . D . de re milit. Inquisitor Regis debet cum notario Curia? Regis i n -
(4) Con ornes que sean viles. A d d e cap. cum opor- quisitionein faceré; ne sit n a t u r a l i s , a u t h a b i t a t o r loci,
teat 19. de accusal, et cap. per tuas 3 2 . de simonía, et u b i i n q u i r e r e debeat. Si tamen per rescriptum Regis
cap. prœterea 7. de testib. cogend. Cùm tamen inquiri- fiat i n q u i s i t i o , debet inquisitor eligere nolarium sine
t u r super statu -Ecclesiœ in capite, e t m e m b r i s , quales- suspicione. Si tamen Merinus facit, vel m a n d a t inquisi-
eumque testes a d m i t t u n t u r : de quo videas p e r Specul. tionem fieri, eliget notarium. Hoc dicit.
tit. de inquisit. §. 1. col. 4. versic. hoc etiam nota. (1) Con otros Escriuanos. Nota bene legem istam
(5) Sobre aquel/echo. Non ergôsufficitjuranientum p r o judicibus datis à Curia Regis , q u i b n s non assigna-
prosstitum à notario in creatione adofficium: vide Glos. tur t a b e l l i o , q u ô d ipsi possunt eum deligere: debent
in Cl era. 1. §. porro, super parte jurabunt, de hœretiç. tamen eligere tinum de tabellionibus creatis à R e g e , q u i
Credo servari d e c o n s u e t u d i n e , quôd non recipiatur i s - dicuntur vulgô Esct iuanos del Rey, o del Reyno : et q u o d
tud spéciale j u r a m e n t u m , etsufficiat prsestitum in crea- non poterunt eligere tabellionem naturalein l o c i , u b i
tione : optimum tamen consilium e s t , u t servetur hoc, negotium committitur, licet alias ille esset notarius R e -
q u o d d i c i t u r , in causis multùm a r d u i s , et magnum se- gis : sunt enirn in hoc suspecli, qui sunt naturales i n -
cretum exigentibus. colae talis l o c i , ut h i c , et in 1. si eadein 3 . D . de offic.
(6) Que non descubra. Adde i. a 4. tit. 1 6 . suprà ea- assessor, et in cap. Correctorum, cap. 4 • et fuit bona p i o -
dem Partita. visio, et necessaria : cum alias tenebatur assumere n o t a -
(7) Deuenla dar. N o n ergó sufficit i n q u i r e r e , et rium loci , in quo fit commissio , cum notarii deputati
testes r c c i p e i e ; sed et debet dari j u d i c i : facit ad ea, quae ad scribendum acta ordinariorum j u d i c u m , debent et
dixi suprà eod. 1. 6. in gloss, magna. scribere acta j u d i c u m delegatorurn , et percipere s c r i p -
(fJ) Cerrada, e sellada. Ex hoc habes , quôd r e - t u r á r u m , seu instrumentorum s a l a r i a , ut in 1. fin. e t
ceptor testium debet mittcre j u d i c i dicta testium clausa, i b i notât Bald. C. ubi, et apud quem. An yerô possit t a -
et sigillata : et adde text, in authent. de testib. §. et quo- li casu eligere tabellionem ejus domesticum, vel con-
niam, collât. 7. et Bald, in 1. Judiéis, C. de fde instrum. satiguineum ; v i d e b a t u r , quôd n o n , argumento ejus,
et cum ista lege concordat cap. fin. de accus. q u ô d h a b e t u r in diet. cap. Corrector, et per text, in 1.
(9J Emplazar. Concordat cap. fin. de accus, u b i v i - nullus 8. C. de assessor. Contrarium credo : quia talis ta-
de ¡.'er Innoc. Joan. Ancïr. et A b b . an hoc sit générali- bellio sibi efit mágis fidus, et sine suspicione; quod hie
té! 'rum in q u o e u m q u e judice certi articuli, u t se i n - e s i e i t u r , et ad hoc est text, n o t a b . in 1. ex agentibus 4 .
'jJlll. IL Ff a
228 Tercera Partida. Titulo XVII.
ca si de-sta guisa non lo fiziessen, podrían de las maneras que de suso diximos, dar de- Ley'2.
caer en yerro, de que serian sospechosos ; e ue el Rey, o los Judgadores, traslado della t¡t. e.
por auentura embargarse y a, que non po- a aquellos a quien tanxere la pesquisa, de lib.Recop.
2.
drían saber la verdad de aquello sobre que los nombres de los testigos (1), e de los di- Ley 4.
quisiessen fazer la pesquisa, descubriéndose- chos dellos: porque se puedan defender a su tit. J.
lib. 8.
les aquello que ellos querían tener en pori- derecho, diziendo contra las personas de la Recop,
dad. E poreude dezimos, que quando el Rey pesquisa, o en los dichos dellos; e ayan todas Ley 1.
embiare algunos de su casa, para fazer pes- las defensiones que aurian contra otros testi- 'it. i.
lib. 8.
quisa, que non la deuen íazer con otros Es- gos. Pero si el Rey, o otro alguno por el, que Becop,
crútanos, si non con los de la Corte del Rey, mandasse fazer pesquisa sobre conducho to-
pero que non sean naturales, nin moradores mado (2), estonce non deuen ser mostrados
en aquellos logares do la ouieren a fazer. los nomes, nin los dichos de las pesquisas, a
Mas si embiare carta a alguno que la faga, el aquellos contra quien fuere fecha la pesquisa.
deue tomar (a) tal Escriuano, que le ayude, E esto mismo deue ser guardado , quando las
porque bien, e lealmente la pueda fazer. E partes se auienen (3) en tal manera, que se
los que la fizieren por mandado del Merino libre el pleyto por ella, e non sean mostra-
mayor, o de alguno de los otros que han po- dos los testigos, nin los dichos dellos.
der de la mandar fazer, deuen tomar tales
Escriuanos con que la fagan, como diximos LEY XII.
en el Titulo de los Testigos (3).
Que pena merecen los Pesqueridores, si non
LEY XI. fizieren la Pesquisa derechamente.
Que Ivs nombres, e los dichos de los que di' Las penas que merescen los Pesquerido- Ley 3.
zen la Pesquisa,deuen ser mostrados a aque- res, si non fizieren las pesquisas leales, e de- i¡b. 8.
llos a quien tanxere. rechas, assi como mandan las leyes, quere- Recop.
moslas aquí mostrar. E esto dezimos, por
Seyendo la pesquisa fecha en qualquier muchos daños, e males que fallamos que
C, deprínc. agent, in reb. lib. i a. et ibi J o a n n . d e Piat. ta p a r t e ; secùs de liabitis ante inquisitionem per infor-
(2) Deue tomar. Habes h i e , quod electio n o t a - mationem curiae: et ita dicit voluisse Ang. in 1. quees*
rii pertinet ad j u d i c e m , cui committitur inquisitio : et tionis, D . de quœst. et fuisse de mente Bart, in 1. fin.
idem babes in cap. quoniam contra 11. de probat. et eod. tit. q u o d et Socin. probat ratione , quam vide ibi
ibi notât Philip. D e c i u s , quôd electio notarii acto- per eum : et videtur bonum dictum ; nam cessabit p e r
r a m pertinet ad judicem : et in j u d i c e delegato h a - hanc practicam timor subornationis testium , q u i d e -
b e t u r i n cap. statutum 1 1 . §. notarium 6. de rescr. lib. b e n t repeti in plenario judicio , quod et fuit motivum
6. u b i Dominic, in 2. notab. Et debet eligi talis , qui Host, qui et hoc tenet in dicto cap. qualiter , et quando:
• o n s i t s u s p e e t u s , secundum Gloss, in authcnt. de tríen- et adde cap. olim 2 6 . eod. tit.
te , et semiss. in §. Mud, super verbo artificis, col. 3 . (2) Conducho tomado. Nota hic casurn specialem,
E t assumptus potest reeusari, et alius surrogari ad li- in q u o non datur inquisito copia testium , et nominum
b e r u m judicis a r b i t r i u m , secundum Aug. in 1. citmsen- eorum : sic etiam in causa hayèsis propter timorem fu-
tentiam, C. de sentent, quod intelligil Dec. ubi s u p r à , si turi scandali subticenlur nomina testium, u t in cap. fin.
res sit integra , non alias, per e a , qua; notât Bald, in 1. de kœreticis , lib. 6. et forte eadem ratio est in casu, de
1. C.desport. et in 1. 2. col. fin. C. quommodo , etquan- quo h i c ; cùm communiter haec accipiuntur per nobiles,
do jud. et v i d e , q u o d de notario recusato dixi in 1. 2 2 . et potentes, à pauperibu;; , et s u b d i t i s , qui limèrent
tit. /|. supra ead. Partita. potenliam eorum : et possel ex hoc colligi regula , q u ó d
(3) En el titulo de los testigos. L. 2 6 , et I. 3 5 . ubi quis verisimiliter timet potentiam a d v e r s a r a , vel
aliud scandaluru, possunt subticeri nomina testium,
LEX XI. p r o u t etiam voluit A b b . in cap. prœterea, de spousal.
Facta inquisitione, inquisitor dabit parti inquisitio- u b i et adducit dictum Hostiens. in cap. quoniam fre-
nis copiam cum testium nominibus , nt se defendat; ni- quenter , ut lite non contestata, quôd si actor timet con-
si aliter inter partes eonveniat, vel nisi de Regis man- venire retint propter ipsius potentiam, possunt testes
d a t o sit inquisitio super conducho facta : quia tunc nee recipi lite non contestata in p r i v a t o , si de eorum m o r -
dicta , nee nomina testium sunt danda. Hoc dicit. t e , vel absentia titneretur: et facient fidem tempore quo
(i) Testigos. Concordat cap. qualiter, et quando lis poterit inchoari.
a 4 - §• debet, de accus, et 1. 12. tit. 20. lib. / ( . For. LL. (3) Las partes se auienen. Videbatur contrarium
quae etiam ponitur lib. 8. tit. 1, in 1. 1 1 . in Ordin. Re- dteendum in causa c r i m i n a l i , ubi non potest renuntiari
gal, et hocprocedit ex mero officio , ut palet in istn lege; defensio, juxta Gloss, et ibi Doctor, in 1. pactum inter
licet aliud voluerit A u g . Aret. in suo tractatu malefic, in hœredem, D . de pactis ; sed forte hœc defensio ideo r e -
parte mero officio: semper enim judices inquirentes de- nuntiari potest in casu.hujus Jegis, quia est de apieibus
bent, dare copiam indiciorura ; alias male faciunt, se- l e g u m , u t notât Bald, in cap. cùm venissent, in fin. de
cundum Bart. Fulgos. et Paul, in 1. 2. per text, i b i , C. tesiib.
de edendo : quod inteiligit ibi Socin. esse verum de in- LEX X 11.
dieiis probatis post inquisitionem, et negationem , cita- Si inquisitor legaliter se non habet . et in aliqtie
De los Pesqueridores. 229
acaecieron, e podrían ser, por las pesquisas faze a los ornes oluidar los fechos passados.
que non fueron fechas como deuian. E po- E porende fue menester, que fuesse fallada
rende mandamos, que los Pesqueridores, de Scritura (1), porque lo que ante fuera fecho,
qual manera quier que sean , que caten, que non se oluidasse, e supiessen los ornes por
las pesquisas que las fagan lealmente, e sin ella las cosas, que eran establescidas, bien
vanderia ,non catandoamor, nindesamor (1), como si de nueuo fuessen fechas. E mayor-
nin miedo de ninguno, nin ruego, nin pre mente, porque los pleytos, e las posturas, e
. 1 1 1 »
ció que les den ,nin les prometan, porque la las otras cosas que fazen, e ponen los ornes
dexen de fazer assi comodiximos (2), caqual- cadadia entre si, los vnos con los otros, non
quier que fuesse fallado, que de o ira guisa pudiessen venir en dubda, e fuessen guarda-
la fiziesse (3), cambiándola de otra manera, das en la manera que fuessen puestas. E pues
que non dixeron aquellos de ele que supieren
supier la que de las Scrituras tanto bien viene, que
pesquisa; o consejándolos, que dixessen al- en todos los tiempos tiene pro, que faze meni-
guna cosa que non supiessen; o apercebien- brar lo oluidado, e afirmar lo que es de nue-
do (4) a aquel, o aquellos contra quien la fi- uo fecho, e muestra carreras por do se ende-
ziessen; o embargándola de otra manera qual- reçar, lo que ha de ser; derecho es, que se
quier, por que Cumplidamente non supies- fagan lealmente, e sin engaño, de manera
sen (5) por ella la verdad; sin la desleattad , e que se puedan, eentiendan bien, esean cum-
el tuerto que fazen a Dios, y al Rey, e a aquel plidas, e señaladamente aquello , de que po-
contra quien fazen la pesquisa ; dezimos , que dría nascer contienda entre los ornes. Onde
deue auer (6) tal pena en el cuerpo, e en el pues que en los Títulos ante deste fablamos
auer, qual 0110, o deuia auer aquel contra de los testigos, e de las pesquisas, que es vna
quien fuesse fecha la pesquisa falsa. de las maneras de prueua, que se faze por boz
biua, queremos aquí dezir de todas las Es-
TITULO XVIII. crituras, de qual manera quier que sean, de
que pueda nascer prueua, o aueriguamiento
DE LAS ESCRITURAS, I'OR QUE SE PRUEUAN en juizio ; que es otra manera de prueua, a
Ley 13. LOS PLEYTOS. que llaman boz muerta (2). E primeramente
tit. 26. mostraremos, que cosa es tal Escriptura. E
lib. 4.
E
Recopi XLl antigüedad de los tiempos, es cosa que que pro nace délia. E en quantas maneras se
cipalis , prout dicit Specul. tit. de inslrum. edition. §. muni , quôd non videlur supplere defectum licentise:
nunc autem , circa princ. et probatur in cap. inter di- quôd limita, nisi Princeps sciret defectum licentise:
lectos 6. de fide instrum. item, ut et confirmado facta quia tunc illud videtur velle supplere : vide Bart, i» 1.
videatur ex certa scientia , ut in cap. pen. et ibi notât cum propter , D. de légat, preest.
Abb. in 1. not. de confirm, utili, vel inutili, el opera - (11) El lugar. Est enim locus de substantia ins-
bitur , ut videatur confirmari, etiam id quod nullum trument , ut notât Gloss, in 1. generali , C. de tabular.
est, ut notât Gloss, in cap. 1. de transact, et in cap. lib. 10. et per Specul. tit. de instrum. edit. §. 1. Abb. in
veniens , eod. tit. Bart, in 1. privilegia , C. de sacros. cap. 1. de fide instrum. Et adverte, quia ista lex loqui-
Eccles. et Abb. in cap. r. de confirm, util, vet inut. Et tur , quando instrumentum privilegii fit à tabellione:
adverte , quôd si ex relatione privilegii confirmantis undè nil mirum , si locus, dies , et rnensis , et annus sit
constaret de tenore confirmad per seriosam narratio- de substantia : si tamen Rex concederet priviîegium
nem ; tune non esset necesse ostendere priorem conces- per suas litteras suo nomine subscriptas , et sigillatas,
sionem, secundum Abb. postlnnoc. et Joan. Andr. in videtur, quôd tune non sit de substantia loci appositio
dicto cap. inter dilectos , col. 7. et si Princeps velil te- in litteris Principis ; cùm talis scriptura ex appositione
norem primi haberi pro expresso , habetur perindè, ac sigilli sit authentica, et non reperiatur tali casu cautum,
si tenor esset expressus , secundum Fred, consil. 47- quôd debeat de necessitate continere locum: et solum
Bald, in cap. cum dilecta, col. fin. de rescr, Dec. cons. consideratiir usus Regis tunc regnantis in talibus litte-
3 4 1 . col. 1. ris , ut habetur in 1. I I 4 - infrà eod. et quôd habeant
(9) Maldición. Papa etiam in litteris aposlolicis diern, et consulem , ut in 1. si qua 4- C. de divers, res-
ponit, indignationem Petri, et Pauli se noveiïnt in- cript, et 2 5. queest. 2. cap. 16. §. si qua 7, ubi Glossa:
cursuros : quae clausula comminatur privationem bene- de loco verô non reperitur ita cautum , si quando me-
ficiorum, secundum Bald, per text, i b i , in cap. 1. §. mini, nisi in ista lege, et infrà ëod. 1. 4. quae loquun-
porro, quœ fuit prima causa henefic. a/nit. et ibi vide t u r , quando per tabellionem fit instrumentum privile-
Andr. Siculum in addit. Et an operetur ista clausula gii : et vidi multas litterras Regis Joan, secundi expedi-
amissionemfeudorum, quae liaberet à Principe; vide tas sine expressione loci : et benè facit ad hoc 1. 44-
Alexand. quod non, consil. i o 5 . 1. vol. ubi allegat dic- infrà eod. ubi dixi in gloss. 1.
tum Bart, in extrav. qui sint rebelles, super parte indig- (12) Señalado. Ideó forte hoc , ut per multa pri-
nationem , quôd hate clausula non importât, nisi quôd vilegiorum instrumenta de tali facto sit memoria: est
Princeps non exhibebitse gratiósum e¡, cui pcenam in- autem hoc de honéstate, et utilitate , non de neces-
dignationis comminatus est. sitate.
(10) Confirma. Isla dicitur confirmado in forma ( i 3 ) También. Bonum est, quôd sic fiat; non ta-
commun i ; de qua etiam vide Specul. tit. de rescript, men est substantiale hoc ita, ut vitiet ejus omissio:
prœsentati, §. ratione forma; , col. 8. vers, sequitur vide A-bb. in cap. cum à nobis , de testib. col. fin.
vide re , text, cum Gloss, in verbo communi , in cap. (14) Rueda. Habes hic formam instrument! privi-
quia diversitatem de concess. prcebend. Abb. in cap. legii rotati : et neque isiud est de forma substantial!,
1. et in cap. examínala , de confirm, util, vel inut. et maxime istis temporibus , in quibus forma ista parum
adde 1. 27. inf. eod. et facit, quôd si Princeps eonfir- usitatur.
met majoriam factam sine ejus licentin in forma corn- (1 5) Escriuano. Es hoc colligiîur, qnoddixi, quôd
De las Escrituras. 233
LEY III. que sepan los que aquella carta vieren, co-
mo aquel Rey que la manda fazer, da tal he-
Que cleuen fâzer despues que el Preuilejo fue- redamiento, o otorga tal cosa, o que faze tal
re escrito. quitamiento, o franqueza; o si fiziere postu-
ra , o auenencia, deuen nombrar con quien,
., Cumplir deue el Escriuano lo que dixi- la faze, e de sí poner todas las otras cosas,
t¡t.y2¿! fríos en la ley ante desta, e despues que lo assi como en preuillejo que pertenesciere a
lib. 4. ouiere cumplido, assi como en essa misma cada vna destas maneras que dezimos.de su-
Heci-p. | mostramos, deuelo lleuar al Notario, que so. Empero non deue y mentar su muger,
lo vea, si es fecho según la nota que le dioel nin sus fijos, nin deuen y poner maldición
Rey, o el Notario, o le dixeron por palabra. ninguna, nin confirmamiento de ninguno, de
E si fallare el Notario, que es assi fecho como quantos diximos en la ley que fabla de los
le dixeron, o le mandaron, délo al Escriua- Preuiltejos ; si non fuere carta de auenencia,
no que lo fizo, que lo registre (i) en su libro, que faga con el Rey, o con algún alto orne.
e ileuenlo a la Cancelería, e póngale cuerda Ca en tales cartas deuen poner aquellas co-
de seda, e sellado (2) con el sello de plomo. sas que en vno acordaren, segund el auenen-
E por esso dezimos, que pone cuerda de se- cia, o la postura fuere. Otrosi en ninguna
da en preuillejo, e sellanlo con plomo, por destas cartas sobredichas non deuen fazer rue-
dar a entender (3) que es dado para ser firme da con signo, nin otra señal ninguna; mas
e estable por siempre, non se perdiendo por deuen y poner coto, qual quisiere el Rey. Pero
alguna razón derecha, assi como adelante si la carta fuere de auenencia, o de postura,
mostramos (4)« segund que diximos de suso, non deue y po-
ner coto (2), si non segund se auenieren : e
LEY IV. deue dezir en cada vna destas cartas, como
la faze por mandado del Rey, e el logar (3),
En que manera deuen ser fechas las Carias e el dia, e el mes, e la AEra en que es fe-
plomadas. cha , e el nombre del Escriuano , e el año en
que reyno aquel Rey que la manda fazer. E
Lev i- Sello de plomo, e cuerda de seda pueden deue ser registrada, segund diximos (4) de los
tit. 25. poner en otras cartas, que non llaman Pre- priuillejos, e dada al Rey, que la de por su
Reco4 u M e J o s (')• E estas deuen ser fechas en esta mano (5) a aquel que la deue dar.
manera. Primeramente deuen dezir : En el
nombre de Dios: e despues, que conozcan, o
Cuales Cartas deuen sur fechas en pargami- En que manera deue ser fecha la Carta,
node cuero, e quales en par garni- quando el Rey faze a algund Adelanta*
no de paño. do, o Juez.
^ey '* De cera deuen ser otras cartas selladas Adelantado mayor, o Merino (r), o Almi-
lib. '4. con selto colgado. E estas son de muchas ma- r a n t e ^ Alcalde, o Juez, o Jurado, quando
Recop. ñeras; que las vnas fazen en pergamino (i) fiztere el Rey a alguno delíos, la carta que le
de cuero, e las otras en pergamino de paño. diere, deue ser fecha en esta manera. Como
Pero departimiento ha entre las vnas e las o- sepan todos los Concejos, e todos los ornes
tras : ca las vnas deuen ser fechas en perga- que esta carta vieren, que el Rey que la man-
mino de cuero, assi como quando el Key da do fazer, faze en toda su tierra, o en algunos
alguna Merindad, o Alcaldia, o Alguaziladgo, logares, o en algund Concejo señaladamen-
o Judgado, o Juraderia; o quita de pecho, o te, a Fulano su Adelantado, o su Merino;o
de portadgo para en su vida; o si perdona le da alguno de los otros logares sobredichos;
el Rey a alguno, que le aya de dar carta; o o que les manda que fagan por el, assi como
de arrendamiento que faga con el, o con o- por orne a quien da aquel poder señalado. E
tro por su mandado; o de cuenta que le ayan porque esto non venga en dübda, que le man-
dada; o de postura de .pleytos, o de auenen- do dar aquella carta abierta, e sellada, con
cias de contiendas, o de otras cosas que han su sello <le cera colgado.
los Ricos ornes entre si, o otros ornes, de
pleytos que fazen algunos con el Rey, de la- LEY VIL
uores, o de otras cosas que le ayan de guar-
dar en su tierra, o en su Señorio; o de las En que manera deue ser fecha la Carta,
cartas que da el Rey a algunos , que an- quando el Rey embia a algund Adelanta-
den sainos, e seguros por su tierra con sus do, o Judgador a alguna tierra.
ganados, e con sus cosas; o de peticiones
que anden por sus Reynos: todas estas, o o- Don Alfonso por la gracia de Dios, Rey de
tras que les semejen, deuen ser escritas en Castilla, etc. Al Concejo, e a los Alcaldes, e a
pargamino de cuero, assi como diximos. E los otnes buenos deSeuilla, salud gracia. Se-
las que deuen ser de pargamino de paño, son pades, que yo vos embiopor vuestro Alcalde
estas: assi como las que dan para sacar co- a Ferrand Matheos , que es buen orne e sa-
sas vedadas del Reyno; o las otras que van bidor, de que entiendo, que es para vos, e
de mandamientos a muchos Concejos, que otorgúele libre poderio para oyr, e deliberar,
les embia mandar el Rey, o de recabdar al- ejudgar, según fuere derecho, todos los pley-
gunos ornes, o de cosechas de marauedis del tos, e las contiendas que acaescieren entre los
Rey,, o de guiamiento: todas estas deuen ser ornes en Seuilla, een su termino, quier sean
en pargamino de paño, o otras, de qual ma- pleytos de justicia de sangre ( t ) , o de otra
nera quier que sean, semejantes délias. razón qualquier que sea. Onde vos mando,
Sepan quantos esta carta vieren, como Como deuen fazer la Carta de legitimación.
tk2á! ^ o s ^ o n Alfonso por la gracia de Dios Rey
lib. 4. de Castilla, etc. otorgamos a Vela seo Yuañez Legitiman los Reyes los fijos de los ornes Ley 10.
Becop. p 0 r Escriuano publico de Segouia (i) : e auien- buenos, para faz» ríes merced. E la carta deue tit. 8.
donos el jurado (2) de fazer, e de cumplir ser fecha en esta manera. Sepan quantos es- ^' b'
este oficio bien, e lealmente, también en las ta carta vieren, corno Bemoñ Pertz vino an-
posturas que los ornes íiziessen entre si, co- te Nos Don Alfonso por la gracia de Dios Rey
mo en los testamentos, e en los actos de los de Castilla, etc. e pidiónos merced, que legi-
pleytos que ouiesse a fazer ante algún Juez, timassemos a Remondo su fijo: el qual auia
e en todas las otras cosas que pertenecen a de Doña Perona, que non auia marido (1).
este oficio, e otrosí en guardar nuestro ser- Onde Nos, queriéndole fazer bien e merced
manclata estjurisd. 1. soient 6. in. princ. D . de offic. pro- ex h o c , quôd extra Regnum fidem non faciatit : et idem
cons. cap./i'cef1. de offic. vicar.Mb. 6 . dicendum de iostinmentis factis mana j)ul>liea in alus
(4) Que fueren a su oficio. Verbum hoc estampillai, Regnis ; nam et fu cien t fidem in islo, et via executiva
et comprehendit omnia ail officium judiéis ordinarii pCr- m a n d a b u n t u r execution!, prout instrumenta R e g n i , se-
linentia. Et. eoliige ex ista lege, temporibu* istarum le- cundum Bald, in 1. 1. col. i . vers, quarto juxta hoc, C.
gum Partitarum electionem, et, provisionem j u d i c u m or- ne films pro paire , et Doctor, nostrum de Palac. R u b .
dtnariorum eivilatum, et villarura R e g n i , ad Principen! in repet. cap. per vestras, in iiitroduclione , versic. e.r
spectare, e t n o n ad universitaies, et concilia civitatum: quo infertur.
vide 1. a. et ibi dixi tit. 1. Part. a. LEX IX.
quifilü suntlegitimi: et idem d i e , si natas esset ex rau- m a t u r ; sed nee tunc nisi ad concedentis vitara-durât,
lieri i l l u s l r i , secundum Hosti. et J o a n n . A n d r . in dicto nisi perpetuó e x p r i m a t u r ; quia est moneta in signutn
cap. fin.. Et q u o d in îsta i e g e d i c i t u r , est i d e ó , quia ex- dominii. Hoc dicit.
primenda est qualilas legitiman, an sit naturalis , vel (1) Señaladamente. Habes h i c , quód privilegium à
s p u t i u s , vel incestuosus, ut est communis doctrina, tributis generaliter prsestifum, non excusât à moneta fo-
quain ponit Anlonius in cap. peryenerabitem, col. i 5. reria , quae datur in recognitionem dominii : facit Î.
versic. nunc venio ad secundum, qui fUii sunt legitimi. comperit 6. C. deprœscrip. 3o. -vel 40. annor. et cap.
(») Sufijo. Iste non debet esse invitus: quia non omnis anima a. de censibus. Hodie vero per Cvdina-
teneret legitimado , ut in authent. quibus mod. natur. menia Regis Joan, p r i m i , et Henrici tertii, ejus filii,
effic. sui, §. generaliter 9. collât. 7. debet ergó filius Regis Joannis secundi, et Regum Catholicorurn, provi-
idem velle, vel saltera ratificare : vide Alexand. const!. sion e s t , quód privilegiatus super tributis non excuse-
1 3 9 . i . v o l . et Dec. consil. 3 3 8 . col. fin. et qua? dicit t u r , nisi à m o n e t i s , si de monetis sit expressum in pri-
consil. 3 4 3 . et adde quœdixi infrà 4. Partit.ût. i 5 . 1 . 4. vilegio: et q u ó d in alus servitiis , et tributis solvere
(3) Con testamento, o sen testamento. Hoc i d e ó , ut teneatur , ut late habetur in libro Ordinamentorurn, tit.
possit filius impugnare testamentum per q u e r e l a m , vel 4- lib. 4- I- 2. et in vol. pragmaticarum.
aliud auxiiium, quod competeret filiis ab initio iegiti- (2) De aquel Rey. Si ergóconcessio immunitatis est
m i s , Gloss, et Bartol. in authent. quibus mod. natur. simpliciter facta, durât ad vitam R e g i s , et non ultra,
rfficianlurlegù.'m princ. et idem Bartol. in authent. u t h i c , et in 1. 34- infrà eod. facit 1. uxor patrui 2 0 . C.
quibus modis natur. effic. sui, §. nullum, collât. 7 . Bald, de legal. Si vero concessio fiat alicui in perpctuum , ut
in rap. de causis, col. pen. de election, et intellige in non solvat tributa Regia, durabit ultra vitam Regis; ad
legi-timatione simpliciter facta , velut hic ; secùs , si sit vitam tamen illius, cui concessio facta fuit, cùm d e ça;-
l i m í t a l a , ' u t commiiniter hodie fiunt, ad e a , scilicet, teris descendentibus mentio facta non fuerit, neque eis
quae pater vellet sibi relinquere, juxta ea quae tradit fuit facta concessio : nam perpetuum dicitur , quod d u -
Alex, in 1. pactum quod dotaliZ. C. de collation, et D e - rât per v i t a m - h o m i n i s , 1. 1. D . pro socio, Gloss, in
cius consil. 2 6 4 . Et quid si extent ûlii legitimi de legi- Clem. Hueras, super verbo per electionem, de rescrip-
timo matrimonio? D i e , ut in 1. 12. in Ordinat. Tauri- tis , Bald, in 1. fin. D. de consta, princ. et quia privile-
ms, et quœ dixi in 1. fin. tit. 1 5. 4- Part. gium fuit p e r s o n a l e , et extinguitur cum p e r s o n a , 1.
(4) Empezca. A d d e , quód b o n u m est, q u ô d in r e s - sordidorum i 3 . C. de excus.muner. lib. 10. Si tamen
cripto legitimationis ponatur ilia clausula, restitua te concessio fiat a l i c u i , et ejus filiis, et n e p o t i b u s , et non
primis nalalibus: vide Bald, in 1. fin. C. de bonis liber- dicatur in perpetuum ; tunc non durabit concessio im-
loi: lex tamen ista p r o b a t , q u ô d , etsi ista clausula n o n munitatis ultra vitam Regis concedentis , ut p r o b a t u r
p o n a t u r , tenet legitimado : nam legitimatio nihil aliud hie , conjunctoprincipioistius legis: et intelligetur, con-
e s t , quàm restitutio natalibus, u t in authent. quibus cessionem factam filiis, et n e p o t i b u s ; vívente tamen R e -
mod. natur. effic. legit, in princ. et ibi Bartol. ge Concedente: quod tene menti. Q u a n d o vero conces-
sio immimitatis sit ita lata , u t concedatur a l i c u i , et
LEX X. ejus descendentibus in perpetuum • tunc est casus d u -
bitabilis: nam ista lex videtur velle, quód servanda sit
• Forma concessionis à regalibus exactionibus : q u » etiam ultra vitam Regis talis concessio : in c o n t r a - i u m
concessio non intelligitur de moneta , nisi de ea expri- tamen facit dicta 1. 3 4 . infrà eodera, et melius 1. 4. tit.
De las Escrituras. s3r.
Ca moneda es pecho que toma el Piey en su Rey de portadgos en otros logares, si non en
tierra apartadamente en señal de Señorío co- aquellos do lo el deue auer (a); nin otrosí
nocido. non se puede escusar ninguno por tal car-
L E Y XI. ta (3), de non dar su derecho al Rey de las
cosas vedadas , que non han a sacar del
En que guisa deue ser fecha la Carta de qui- Reyno, a menos de dar aquella postura (4)
tamiento del portadgo. que el Rey pusiere: e deue ser sellada la car-
ta , según que diximos de la otra del quita-
Ley £. Portadgo puede quitar el Rey a alguno, miento del pecho.
tit. I t
de que deue ser fecha la carta (testa guisa.
lib. G
Recop. De Ños, tal Rey, a todos los Portadgueros, LEY XII.
e a todos los ornes del Reyno, que la carta
vieren, salud. Sepades, que Nos quitamos a En que manera deue serfecha la Carta, quan-
Fulano de portadgo en todos nuestros Rey- do el Rey perdona a alguno de malfetria
nos de las sus cusas propias. E deue y otrosí que aya fecho.
dezir ¡a rozón porque le faze aquel quitamien-
t o , según diximos en la ley ante desta,o por De perdón que el Rey faga a alguno, por 2 Leyes
cuyo ruego. Onde mandamos, que ninguno malfetria que aya fecho, porque yaga en pe- \\\!ib.
non sea osado de le embargar, nin contra- na de cuerpo, o de auer, deue ser fecha la ljb- 8*
llar por ello ; s i n o n que le pecharía tanto en carta en esta manera. Sepan los que la carta ec ° p "
coto, e la otra pena que pusiere y el Rey. Mas vieren , que tal Rey perdona a aquel, o aque-
por tal quitamiento como este non se entien- lla, que fuere nombrado en aquella carta , de
de y, que deue sacar cosas vedadas (i) del tal culpa en que yaze, e que le da por quito,
Reyno, si non silo dixesse señaladamente en saluo ende aleue, o traycion (í). E que man-
aquella carta; nin se entiende quel escusa el da, que ninguno non sea osado de deman-
2 6 . 2. Part, u b i h a b e t u r , quód quinta illa p a r s , quae de gium res vetitas, non obstante generali privilegio exenip-
praeda hostium debetur K e g i b u s , est de regal ¡bus , et tionis à portágiis. Hoc dicit.
quód non potest Rex illam alicui in perpetuum d o n a r e , (1) Cosas -vedadas. Inspiciuntur verba privilegii,
»ed ad vitam concèdent! s; n o n enim potest Rex per con- u t secundum ejus tenorem j u d i c e t u r , et non extenda-
tractual , neque alio modo in prœjudicium suecessoris t u r ad alia ibi non comprehensa , cap. porro 7. et cap.
concederé regalia: nam sicut non potest j u r a successo-r recepimus 8. de priyileg. et adde Bald, in cap. 1. quibus
rum subvertere, ita neque m i n u e r e , Bald, de pace modis jeud. amit.
Constantiœ, vers, amplias consueverunt : sicut neque po- (2) Do lo cl deue auer. Nota h o c , quód privilegium
test pnelatus concederé futura in prsejudicium sueces- super portagio non p r e s t a n d o , non extenditur ad p o r -
s o r i s , ut adducit Bald, in cap. u n i c o , qui successor, tagia, qua? ab alus l e v a n l u r , et percipiuntur , et non à
feud. dar. ten. et dixi supra ead. Part. tit. 1 1 . in L 2 8 , Rege : u n d e , si qui habent jus illa percipiendi in aliqui-
Dicendum v i d e t u r , quod aut Rex concedit ex sola v o - b u s locis ex privilegio, vel c o n s u e t u d i n e , n o n tenentur
lúntate , non precedente causa servitiorum, vel alia; et ad observantiam talium privilegiorum, super non sol-
tunc procédant praedicta , u t ultra vitam Regis non du- vendis portágiis : nam intelliguntur contra concedesitem,
ret concessio immunitatis ; aut prsecesserunt servitia Ré- et n o n contra alios , quibus jam erat jus quaesilum,
g i » Coronss facta, vel talis causa , quae ad r e m u n e r a t i o - quibus non intendit Rex piaejudicaie: facit cap. super
nem exigat talem concessionem perpetuam ; et q u ó d eo, cum s i m i l i b u s , de offic. deleg. Teñe m e n t i : quia
tunc teneut etiam ultra vitam Regis donantis in perpe- quotidie accidit ista materia ; et ego vidi de facto in
t u u m : quia propter magnitudinem servitii inducitur causa quadam.
perpetuitas beneficii, cap. i . § . fin. et ibi notât Bald. (3) Por tal carta. Q u a n d o daretur ad extrahendum
de his qui feud, dare pos. 1. Aquilius Regülus 2 7 . et I. res vetitas , seu prohibitas.
si paler 34- D. de donat. nam prasmia et maxime per (4) Aquella postura. Nam satis operatur privilegium,
Peges dari debeht b e n e m e r e n t i b u s , 1. 5 i . i n f . eod. 1. u t ejus virtute possint res prohibits; extrahi: et sic sol-
•vinutum if. C. de statuis, et irnag. et si causa servitio- vi debet ab extráñente q u o d à Rege fuerit imposilum
r u m , vel alia , non fuit digna tanta remurieratione , m o - in rebus , q'ure à Regno e x t r a h u n t u r , vel per leges R e g -
deranda erit concessio juxta qualitatem servitii, cap. ni d e b e t u r : est enim privilegium sic i n t e i p r e t a n d u m ,
relatum \%. détestant. 1. 1 1 . tit. 9. lib. 5. Ordin. Reg. u t n o n includat plura specialia , Bald, in 1. fin. col. 2. D.
et tradit Alexand. consil. 5 5 . primo vol. a d d e ad prae- de const.princip. et adde 1. 2 0 . infrà eod.
dieta 1. penult, tit. i 5 . circa finera, versic. E aun en-
tonce , 2. Partita. LEX XII.
Como deue serfecha la Carta de los arrenda- En que guisa deue ser fecha la Carta de pa-
mientos, que el Rey faze. gamiento, de aquellos que dieron cuenta
al Rey de las cosas que touieron del.
LL. 1. Arrendamiento que el Rey faga de Almo-
3.7.11. xarifadgos, o de Puertos, o de Salinas, o de Cuentas dan al Rey muchas vezes aque-
y 12.
tit. 11.
algunos otros sus derechos, deue ser fecha la llos que lo suyo han de auer, o de recabdar,
lib. 9. carta en esta manera: como conozcan los que de que quieren auer carta de pagamiento. E
Eecop. la carta vieren, que aquel Rey que la mando si el Rey gela mandare dar, deue ser fecha
Ley22.
tit. 9. fazer, arrendó a Fulano tales Almoxarifadgos, en esta guisa: como sepan,-e conozcan los
lib. 9. o tales Puertos, o tales Salinas, o tales dere- que la carta vieren , que tal Rey rescibio cuen-
llecop. chos que ha en tal logar, o de tales cosas, por ta de Fulan orne, de tantos marauedis, de tal
tantos marauedis cada año, o por todo tiem- Martiniega, o de tal moneda, o de tal pecho,
po: e deue dezir aquellos plazos a que han o de tal renta que cogió, e que es ende paga-
a dar los marauedis, o que es, o quantodeue do. E porque ninguno non le pueda mas cle-
(2) Ca el Rey non quita. Ex ista lege i n n u i t u r , q u ô d R.egis erat v e n t u r a s , n o n potuerunt in indulgentia cri-
d a r i possunt istse iudulgentiae à R e g e , licèt partes , q u a s mina specificari: praetereà ista indulgentia videtur c o n -
tangit injuria , non remiserint crimen; manet tamensal- cessa p e r v i a m c o n t r a c t u s , facit, ut faciat; et sequuto
•vum jus s u u m : imô intelliguntur tales indulgentia; R e - implemento ex parte facientis , tenetur Rex ei indulgen-
gia;, remittentibus inimicis, et non aliàs, ut hic , et in tiam concederé in forma juris ; et t e n e r e t u r , si necease
1, i . tit. 1 1 . lib. 1. Ordin. Reg. Caetera circa istam m a - esset, cuilibet adimplenti ex parte sua, concederé Iittera*
teriam vide infra 7. Part. tit. De los perdones. indulgentise cum specificatione criminum, et juxta teno-
(3) Señaladamente. Nota h o c , et adde 1. 2. tit i t . rem dictarum legum ; et sic esset circuitus , q u i evitan-
lib. 1. Ordin. Reg. Non ergô valet indulgentia genera- dus est ; et prima indulgentia debet sufíicere, 1. domi-
lis c r i m i n u m ; sed debent c r i m i n a , quae reraittuntur, nus testamento 5 3 . D . de condict. indebiti, Clem, audi-
spécifiée n o m i n a n ; et n o n intelligitur remissum , nisi tor 3. de rescriptis : confert etiam ad hoc, quod dixi in I.
de quo sigillatim est in litteris indulgentise dictum. An 1. in glos. fin. in fine , tit. 3 a . Partita 7.
auteni dicatur expressum in ista materia, q u o d stib g e -
ner.ilitate verborunvcomprehenditurjvide per Bart. Ale- LEX XI11.
x a n d . et Jas. qui lalè examinât, in 1.prœtor ait, in prin- Forma locationum j u r i u m regalium.
cip. D. de novioper. nunt. ex quorum dictis eolliges de- ( 1) Mas si otras auenturas. Facit 1. item si fundi, §.
cisionem, Quid aiitem s i , prout fuit de f a c t o , Kex ad 1. D. de usufructu , et ibi Alb. et videtur in ista lege ca-
pacificalionem alicujus provincia; dédit facultatem ali- sus p r o dicto Ang. in authent. ut determinatus sit Hume-
c u i , ad regendam , et pacificandam provineiam, cum rus ctericor. q u ô d si territorium a u g e t u r , a'ugeatur per,-
commissione rcmittendi crimina etiam laesae majestatis sio conductor! gabellarutn.
deUnquentibus, quibus ipsi videretur ; supposito, quôd ("a) De, aquellas rentas. Facit baee lex, quia conduc-
iu illa provincia erat seditio, et rebellio: qui commis- toribus gabellarurn applicantur pœna-, et banna: et fa-
sarius dédit generalera indulgentiam illis , qui relicto cit 1. creditor 5 a . D . de act. empt. Bald, in 1. 1. col. .'.
r e b e l l e , gerente officium g u b e r n a t o r i s , ad vexilla R e - C. defruct. et lit. experts, et in rubr. D. de rerum dins.
gis confiigerent ? an talis indulgentia, non specificatis col. 2. Quid autem, si ex aliqua causa supervenient! au-
criminibus , juxta tenorem dictarum legum , neque in geantur, seu duplicentur gabellae? Vide quod notât Bald,
litteris Regis commissario datis, neque in litteris indul- in 1. utrum autem , D. de petit, hœred. et quae dixi su-
gentise commissaiii tenuit? Et videtur dicendum , quôd p r a ia glos. praecedenti.
sic : ¡lise tiamque leges proceduiit, quando remissio fit
pei'souis certis; secù's auteni, q u a n d o d a t u r incertis ex LEX XIF.
aliquo facto certificandis, argum. text, et qua; ibi Glos.
et Doct. dicunt in cap. qui contra 2 0 . de elect, lib. 6. F o r m a quitationh datas à Rege e i , qui reddit ratiu-
Cum enim i g n o r a r e t u r , quis ille esset, qui ad vexilla lies e o r u m , qua» administravit.
De las Escrituras. a3$
mandar esta cuenta, nin el non sea tenudo pusieron vnos con otros, que le pidieron mer-
de recudir con ella, que le da aquella carta ced, que Jes otorgasse aquella auenencia, o
abierta. E como quier que tal carta tengan, aquel pleyto. E deue y ser escrito todo aquel
non se pueden escusar, si alguna cosa toma- fecho, según el auenencia, o el pleyto que
ron (i) queno.ii deuian, o si cogieron mara- fizieron: e de si deue y dezir, como el sobre-
uedis (2) demás que non dieron en cuenta, dicho Rey otorga e confirma aquella auenen-
que non gelos pidan, e que el non aya de cia , o aquel pleyto, e manda , que vala assi
recudir por ello. Ca esta carta non le quita, como sobredicho fuera en la carta. E porque
si non de quanto nombra en elia señalada- non venga en dubda, que manda y poner su
mente, e de lo que dio verdadera cuenta. sello.
LEY XVI.
LEY XV.
Como deuen fazer las Cartas de las lauores
En que manera deue ser fecha la Caria de que el Rey manda fazer.
auenencia que alguno fiziere, e quien la
deue fazer. Si lauores mandare el Rey fazer, de cas- Ley 5.
tillos, o puentes, o de nauios, o de otras jjj^ 6'
De auenencias que fazen muchas vegadas cosas qualesquier, por precio señalado, de- Recop'.
Ricos ornes, o Caualleros, o otros ornes en- ue y auer dos caí tas partidas por a b c. La
tre si, sobre contiendas que ouieren, o de o- vna, que tenga el Rey, e la otra, aquel que
L « tros pleytos que ponen para ayudarse, que ouiere dé fazer la lauor (1), porque el Rey
tit. le sean a seruicio del Rey , si ellos vinieren a- sepa loque ha a dar, e el otro, lo que ha
Hb. à. uenídos, e pidieren merced al Rey, que le de fazer: e deuen ser fechas en esta guisa:
op
' plega, e que lo otorgue, e que mande poner como sepan Jos que la carta vieren, que tal
en la carta que ellos fizieren de esta auenen- Rey pone con tal maestro, o con tal„ome,
cia su sello, deue dezir en cabo della, como que le faga tal lauor, e en tal lugar, e en tal
lo otorga (1), e que manda poner en ella su manera: e deuese y todo escreuir como se
sello por ruego dellos. E esto deue escreuir ha de fazer, e fasta que tiempo: e el Rey que
alguno de los Escriuanos del Rey. Mas si a- ha de dar tanto auer, o tal galardón en pre-
quellos que fizieren el auenencia, pidieren cio de aquella obra. E si aquel que la lauor
merced al Rey, que mande el fazer la carta, ha de fazer, o de cumplir, pusiere alguna
deuela otrosi fazer el su Escriuano, en esta pena (2) sobre si, deue ser puesta en la car-
manera : como sepan los que esta carta vie- ta: e deuese parar a ella, sinon cumpliere la
r e n , e oyeren, que antel Rey vinieron aque- obra, assi como en la carta dize; cumplien-
llos q-ae fueron nombrados en la carta, so- do el Rey el auer, o elgualardon, assi como
bre contienda que auian de tal heredamien- fuere puesto. E estas cartas deue fazer Escri-
to o demanda entre si, o sobre talpleyto que uano del Rey, o Escriuano de Concejo, e con
(1) Si alguna cosa tomaron. Concordat 1. L. Tilias dit Socin. eonsil. 164. col. 4- 2. vol. et adde Spec. tit.
lit.D.deliberal, leg. et 1. quifilium 22.D. demanumis. de legato, §. nunc ostendendum, vers. 18. Et dicitur
testant, et vide Bart, in 1. Aurelius, §. Cajo, eod. tit. fieri ex certa scientia, et cum cognitione, quando totum
(a) Cogieron marauedis. Nota, quod ubi rationes fuit factum Principi narratum, et reseratuin, et confir-
non sunt siil'ficienler legitime reddita?, iterùm reddi de- mât , secundum Abb. in cap. I. col. 1. de confirm, utili,
bent, quitatione non obstante : adde 1. 3o. tit. 11. 5. Par- vel inut. seu conventio fuit coram eo lecta , ut in 1, tri-
tita, et 1. cum servus 8 a. D. de condit. et dcmonstr. et bunus 20. §. 1. D. de testam. milit.liaXd. et Joan, de
Joann Andr. et Dominic, in cap. 1. de cleric, cegrot. lib. Imol. in 1. légala inutiliter, D. de legal. 1. vel quando
C e t Socin.cons. i 5 g . col. 3. 2. vol. tenor rei confirmât* expriraitur , cap. penult, et ibi Abb.
de confirm, utili, vel inut. et adde Alexandr. consil. 1.
LEX XV. col. 14. 5. vol. et consil. 39. 4. vol.
(3) De sus Escriuanos. H a b e s h i c , et etiam in lege (3) Que sed tenudo de lo pechar. Et sic ipsí custo-
prsecedenti, quod scripturae, quse fiunt à P r i n c i p e , seu des tenentur ad emendationem d a m n i , et etiam d o m i -
super his , quse ab eo conceduntur, debent fieri per se- nus , ut et v o l u i t g l o s . 4. in 1. nequid, D . de incendio,
cretarios Regis : et forlè hoc statuitnr propter Principis ruina, et naufrag. et expressiùsin terminis tenet ibi A n g .
dignitatem, quia ejus n o t a r i u s , seu secretarius , dicitur q u o d intelligereui, q u a n d o domino possit culpa i m p u -
habere dignitatem, ut in 1. 1. C. de mand,princip. Bart, t a n , v e l u t i i n mala electione ctistodis, vel a l i a s , arg. I.
in 1. 3 . D. ad Leg. Jul. repetundarum. videamus 1 1. in princip. D . locati: si verô custodes fi-
dèles posuit,) v i d e t u r , quôd dominus non teneatur, u t
LEX X?II. h i c , et est de mente Ang. in dicta 1. nequid, cura dicit,
quôd tenetur d o m i n u s , si prohibere p o t u i t , et non fe-
Forma compositions inter Piegem , et custodes s u - cit: q u o d intelligitur, quôd potuit p r o h i b e r e , si in lo-
per portus. éis suspecíis potuit retiñere custodes, et noluit retiñere:
(i) Puertos de mar. Ponendi sunt custodes in lito- si ergô p o s u i t , non tenebitur; et vide quae latiùs dixi in
ribus maris , et fluminum , et itineribus t e r r a r u m , p e r I. /4. tit. 7. 5. Part, ubi bonus textus,
quse merces illicitae possunt p o r t a r i , 1. unica , etibi Joan,
de Plat. C. de litorum, et itinerum costodia, lib. 12. L E. X XV 11L
(2) Los ornes andar seguros. Vide Ang. de Iser. in
cap. u n i c o , quae sunt regnliœ, in parte vectigalia, di- Forma securitatis, et ptotectionis à Rege alicuí con-
centem post S. Thorn, quod Piex, qui percipit redditus cessae.
R e g n i , tenetur servare, et liberare subditos ab incursi- (1) DaelRey. Nullusalius poterit taies litteras con-
bus latrotium : et adde eiimdem de statutis, et consueta- cederé , Glos. et Ang. in 1. 1. D. ad Leg. Jul. majest.
din. contra liben. Ecoles, et in parte provinciœ : et dicit (2) Fazerle tuerto. Quid importent ista v e r b a , vi-
Bald, referens Arrhid. in §. conventículas, de pace jur. de Bart. et Joan, de Plat, in 1. 1. C. de naviculariis, lib.
fit: quôd colligentes p e d a g i a , debent retiñere itinera I I . adverte lamen, quia verba illius legis pleniora sunt,
t u t a : u n d è , si fit aliqua robaría in eorum c u r i a , vel ter- quátn i s t a : ideo et hic l i m i t a n t u r , si non fuesse, etc.
r i t o r i o , u b i exigunt pedagia à traiiseunttbus, tenentur (i) Heredades. Non dicit hic d e s o c i i s ; sed forte
ea restituere, vel malc-factorcm e x h i b e r e , 1. nequid 7 . procederet etiam in eis ab his pro eorum tutela a d d u c -
D . de incend. ruina, et naufrag. tis, qui deterruinato p r o p o s i t o , ut socii, à principio so-
De las Escrituras. a41
mas (4), que gelo caloñaría (5) q u a n t o p u d i e s - los embargar , nin geíos contrallar: ca qual-
se. Otras cartas y h a , que da el Rey a las ve- quier que lo fiziesse pecharía tanto en coto
gadas a ornes de sus Reynos en esta razón al R e y , e al querelloso el daño doblado,
misma; sacado que non manda poner y enco-
mienda ( 6 ) , nin defendimiento. LEY XX.
LEY XIX. Como deuen ser fechas las cartas que el Bey
manda dar , para sacar caita líos del
En que manera deuen ser fechas las Cartas iïejrno, e cosas de las vedadas.
que manda el Rey dar, porque anden
los ganados seguros. En pergamino de paño deuen ser fechas L e y í 2 .
las cartas que el Rey d a , para sacar caua-tit." 3!
Leyes Merced piden al Rey algunos de los que líos , o otras cosas vedadas del R e y n o , por lib - e-
del ' ti- Recop.
han ganados (1), que les de sus cartas, por- quanto tiempo quier que sean: e hanse de
tulo 7.
lib. 7. que anden mas seguros , e pazcan por su tier- fazer en esta manera. Del Rey a los Por tad-
Recop. ra, e que n i n g u n o nou les faga daño. E tales g ü e r o s , e a todos quantos la carta vieren, co-
Leyes cartas deuen ser fechas en esta manera. Co- mo les faze s a b e r , que el manda a Pulan,
del'ti-
nt l. 14. mo sepan todos ios que la carta vieren, e q u e que saque del Reyno tanios cauallos, o otras
lib. 3. la oyeren , que manda el Rey , que los ganados cosas de las vedadas, e que ninguno non sea
Eecop. de a q u e l , o de aquellos a quien diere la carta, osado de contrallarlos por su sacamiento del
Autos
del ti- que anden saUios, e seguros por todas las par- P.eyno: ca qualqtiier que lo fiziesse, a el, e
tul. 14. tes de sus R e y n o s , e pazcan las yernas (2), e a quanto que ouiesse, se tornaría por ello.
iib. 3.
íteeop.
beuan las aguas ;e non faziendodáñoen mies- E deue y dezir ; si fuere la carta para vna
ses, nin en viñas, nin en otros lugares aco- vegada, que non vala mas de aquella vez, e
tados ; e d a n d o sus derechos , do los dénie- en cabo del Rey no sea rota; e si fuere para
ren d a r , que n i n g u n o n o n sea osado de ge- mayor t i e m p o , deuelo dezir en la carta (1),
cialiter venerunt cum habente securitatem; n o n autem, transitum hoc liceat: quia si alias intelligeretur , sci-
qui in societate pariter incidissent, tit tota die contingit, l i c e t , quôd ex p r o p r i o t e r r i t o r i o , et rerminis sui d o -
I. itemapud Labeonem i 5 . §. comitem 16. D. de inju- micilii possint exire , et pasculari cum suis pecoribus
ria; ñeque etiam dicuntur socii, etiamsi à principio se territorium , et términos alíenos , esset in d a m n u m ,
sociassent p r o eornm negotiis, et non ad finem , ut es- et prœjudium incolarum , h a b e n d u m suos términos d i -
sent socii , 1 . 1. C. de navibus non excusandis, lib. 1 1 . v i s o s , et jus pascendi in eis : undè interpielandum est
ita tenet Ang. in 1, 1. D . ad Leg. Jul. majesl. privilegium , ut in quantum sit possibile, jus tertii non
(íi) O demás. Possent tamen conveniri pro debitis, lsedatur, ut dicit I n n o c . in cap. cum di/ecti, de donation.
vel delictis : nam ad hoc litteias se non extendunt , ut facit cap. paslora/is 19. de privileg. cùm ecim Princeps
suprà in ista 1. et maxime, ¡.i debita essentjúrala , ut di- sit paler communis , videtur ista concederé sine p r e j u -
cit Alex, eonsil. 2 o 5 . 2. vol. dicio notabili a l i o r u m , ut dicit And. de Iser. quœ sunt
(5) Gelo caloñaría. De pœna frangentis securitatem. regalia', in princ. col. 1. in text, et in parte flumiaa
Regis, vide in 1. 1. tit. a. 7. Part, et videquse ibi dicam. navigabitia : et si in privilegio esset expressum , ut
(6) Poner y encomienda. Dieitur tamen in talibus etiam ultra transitum h * c possent fieri, et pascua essent
litleris, etiam naturalibus Regni concessis, quôd recipit necessaria illis, per q u o r u m términos pascuntur , illi
eos sub sua p r o t e c t i o n s : quae dicuntur -vulgo Carlas de prseferentur , et, excludent privilegiatum , «juxta id,
amparo. quod notant J o a n . And. et Doctor, in cap. dilecti, de
LEX XIX. arbitt. habet enim tacitam conditionem hsec concessio,
si usus civium his pascnis non i n d i g e a t , ut et dicit .00-
Forma seeuritatis pro p e c o r i b u s , et pastu. tanter Joan, de Plat, quern vide in 1. si aids per divi-
(1) Han ganados. Homines Concilii de la Mesta vul- nam, in fine, C. de aquœductu , iib. t 1.
garité!' dicti, habetit à Rege islam securitatem pro eo-
r u m g r e g i b u s , et animalibus ; et aliquando aliis conce- LEX X X.
d i t u r , ut monasteriis, prout vidi concessum.
(2) Pazcan las ye ruas. An intelHgatur in transitu? F o r m a licenliae Regis res velitas extra Regnum por-
O e d e r e m , quod sic , prout et dicit text, de pace lenen- tandi.
da, et ejus viol. § quicumquc per terrain, ubi A.ndr. de ( i ) Deuelo dezir en la carta. Nam , si non dice-
Iser. allegat constUutionem Regni Sicilia;, incipientem relur , intelligitur pro prima v i c e , u t h i c , et in I,
camper paites Apulia:, ut per unum d i e m , et unam noc- boves 8 9 . §. hoc sermone, D. de verb. sign, et tenet Joan.
tem possint animalia, transeuntia de una contracta ad a- de Plat, in 1. 1. C. de naviculariis, lib. 1 1. debet eliain
1 ¡am, pascua sumerein terris a I ¡enis, si non dederint dam- in licentia scribi dies , in quo d a l u r , et infra quantum
num frugibus : et operabitur hœc concessio, u t possint tem pus d u r e t , 1. evectiones 3. et ibi Joan, de Plat C.
transiré cum su is pecoribus etiam extravias publicas, ser- de cursupubl. lib. 1 2. et possum ego trade.re licentiam,
v a i s h i s , de quibus in ista lege : cum alias via publica in qua sum descriptus, alii p r o me , 1. parrhippum. 4 .
deberent proficisci, juxta illud , q u o d habetur Numero- et ibi Joan, de Plat. C eod Quid a u t e m , si nullum lera-
rum, cap. 2 1 . vets. 2 2 . et Deuler. cap'. 2. vers. 2 7 . non pus exprimatur in licentia? D i e , quôd durabit septem.
cnim credendum e s t , Principcm v o l n i s s e , ut extra d i e b u s , ut in 1. i. et ibi notât Joan, de Plat. C. de trac-
Tom. II. Hh
1í\0. Tercera Partida. Titulo XVÍII.
e que de aquel tiempo en adelante non vala: LEY XXII.
e en tales cartas como estas, algunas vezes,
por fazer mayor merced a aquellos que las Como deue ser fecha la caria, en que man-
d e m a n d a n , e otorgangelas, que n o n den por- dare el Rey a algunos Concejos, que fa-
tadgo (2). gan alguna cosa señaladamente.
LEY XXI.
A-Concejos algunos embia el Rey muchas Tk.12.
En que manera deuen ser fechas las cartas vezes sus cartas, en razón que reciban bien l¡b. 1.
que el Rey manda dar, porque anden algún orne h o n r r a d o , q u a n d o viniere a su R c c o P'
¿as peticiones por su tierra. tierra (1), e que le fagan honrra , o q u e ie
den conducho (2) a algún su h e r m a n o , quan-
Las S. Peticiones fazen los ornes con cartas del do le embiare a alguna parte sobre fecho se-
Leyes x\postolico , o del Árcobispo, o de! Obispo, ñalado; o que tengan algunas posturas, o
del tit.
8. 1¡I>,\ para Iglesias, o para Ospitales, o para sacar que vengan a su C o r t e , o que vayan en hues-
1. Re-• catinos, o para otras cosas de m e r c e d ; e de- t e , o sobre algunas otras cosas que acaes-
copil. mandan al Bey cartas (1), que les otorgue cen. E tales cartas como estas deuen assi de-
que pidan por s n s R e y n o s : e estas deuen ser zir: como el Rey les faze saber, q u e tales co-
fechas assi. Como sepan que el Rey manda, sas le acaecieron ; e deue dezir todo el fecho
que tal O b i s p o , o tal Abad , o tal Ministro, en la carta: e de s i , que les manda el Rey
o tal P r i o r , o otro qualquier, que pidió mer- aquello que tiene por b i e n , según que el fe-
ced al R e y , que tal petición anduuiesse por cho fuere. E qualquier que lo non fiziere,
sus Reynos. E el por fazer bien, e merced a ponga y el Rey su p e n a , qual el quisiere.
aquel que la d e m a n d a , o aquel lugar, que
tiene por b i e n , e que manda que a n d e ; e LEY XXIII.
aquellos que dar y quisieren sus limosnas,
que gelas den. E que defiende, que n i n g u n o Como quando el Rey mandare a alguno
non gelas e m b a r g u e , nin gelas contralle. Ca coger Marçadga, o moneda, o otras cose-
qualquier que lo fiziesse, q u e le pesaria : e chas , o fazer padrón; en que guisa
que a e l , e a lo que h a , se tornaria por ello. deuen ser fechas las cartas que les
E si por auentura por Cruzada (2), o por mandare dar.
otra cosa, o otra r a z ó n , ouiere ante defendi- Leyes
do que aquella petición non ande, deue dtzir Mareadga ( i ) , o m o n e d a , o M a r t i n i e g a ( 2 ) , "; y 9-
en la c a r t a , que por aquella razón non se o íonsadera f3), o otras cosechas (4), man- ¡¡h. ¿\
embargue. da el Rey eoger a algunos muchas vezes, e Recop.
latoriis , et statuis , lib. 1 2. vel melius dio , quôd juxta (1) Quando viniere a su tierra. L i t t e r * istae d a n -
qualítalem rei relinquatur arbitrio j u d i c i s , cùm haec lex tur maxime , quando legati , et ámbassiatores veniunt
non resti i n g a t , sed cuín velit pro illa vice. missi ab aliis R e g i b u s , et Principibus : qui sunt à po-
(2) Den poríadgo. Hoe dicit propter i d , quod ba- pulis benè traclandi, qui et possunt uti, evectionibus,
b e t u r in 1. 11. suprà eod, et ibi dixi. u t in 1. his lantummodb 16. C. de cursu publico, lib. 12.
et vide 1. fin. eod. lit. et ibi dicit Joan, de Plat, de u r -
LEX XXI. banitate , et curialitate , quae servatur erga legatos v e -
F o r m a licentiae Regis qusestoribus eoncessse. nientes ad aliquem dominum.
(1) Jl Rey cartas. Videbantur sufficere lítl.erss Pa- (2) O que le den conducho. Vide qua» dixi 1. fin.
pa? cum examinatione Dicecesani, 111 in Clem. 2. in tit. 2 0 . 2. Partit.
prine. de pœnil. et rem. sed bona provisio regiminis
e s t , ut et babêant litteras Regias a d o b v i a n d u m fraudi- LEX XX 111.
bus , quae alias fiunt per istos quaestores, et ut in Consi-
íio Regio v i d e a t u r , quae nécessitas urgeat petendi elee- F o r m a potestatis à Rege concessa , ad j u r a r e t a l i a
inosynas à regnicolis : et a d d e , quae habeiitur in 1. 2.. colligenda.
tit. 8. lib. 1. Ordin. Reg. (1) Marzadga. Aliquibus in loeis , prout audivi,
(a) Cruzada. Colligitnr hic casus, in quo est neces- reperilur in isto Regno hoc tributum , et dieunt vulgo
saria clausula non obstantibus. Et nota banc legem ad el buey de Marzo: ideo Marzadgo ,• quia solvebatur
Cruciatam , quae ab antiquo Regibus Bispaniae concedi- mense Martii.
tur : et sic habes hie easum p r o diclo Baldi in verbo (2) Martiniega. Hoc genus tributi etiam hodie est
libellariœ , de pace Constant ice , ubi d i x i t , esse consi- in u s u : forte sic d i c t u m , quia solvebatur in festo S a n -
deratione dignum , quôd licèt Princeps lescribat con- cti Martini.
tra p r o p i i u m statutum , et sic ex certa scientia; tamen (3) Fonsadera. Forte sic dictum , quia i m p o n e b a -
quia approbat factum damiiosum , requiritur clausula tur pro fossatis castellorum, vel exercitus : non est ho*
non obstante. die in usu , q u o d ego seiam.
LEX XXII. (/i) Otras cosechas. Hodie sunt servitia ordinaria,
Forma litterae Regis rnissse Concilia super aliqui- quae exiguntur in C u r i i s , u b i Procuratores Regni con-
b u s fiendis. v e n e r i ñ t , el daiitur ad modum eharitativi subiidii : de
De îas Escrituras. 243
Ley 4. fazer padrón : e las cartas que han menester sobre que manfla el Rey por sus cartas que los
tit. 8. los cogedores, o el fazedor del padrón, de- pesquieran;o quémanda que recabden aqne-
lib. 9.
Recop. zimos que deuen ser fechas en esta manera, líos de quien querellaren, de guisa que parez-
Ley26. Del Rey a algún Concejo, o a los que la car- can antel : mas si fuere para fazer pesquisa,
tit." 25. ta vieren : como les faze saber, que el man- deue ser fecha en esta guisa. Del Rey a aque-
lib. 4.
Recop. da a tal orne, o a tales, que fagan atal cose- líos quémanda fazer ia pesquisa: corno les fa-
cha, o que recabden tales marauedis, o que ze saber, que sobre querella que le fizo tal
fagan tal padrón (5) de tal lugar: e que man- orne de tal fecho malo quel fizieron, o de
da que recudan con el pecho, e con los ma- contienda que aurian entre s i , de que pide
rauedis, a aquel orne (6), e que gelos den merced al. Rey que sepa la verdad por pes-
fasta plazo señalado, que en la carta dixere: quisa, o sobre algunas otras cosas que fizie-
o que le ayuden a fazer el padrón, según que ron al Rey entender, que lo mande el pes-
ia carta mandare. E aquellos que lo non fi- quérir de suso: e como el Rey manda que
ziessen, que manda que los prenden (7) , e aquellos a quien los Pesqueridores demanda-
los afinquen: e quien peños le amparare, ren la verdad, que gela digan: e los que di-
que aya la pena («) que el Rey tuuiere por xeren que lo vieron, que digan como lo vie-
bien , e por derecho: e pueden poner algu- ron: e los que lo oyeron, que digan como lo
nas vegadas en las cartas, si el Rey lo man- oyeron (1): e los que lo creen, que digan co-
dare (9) , que quando non quisieren recudir m o , e por que lo creen: e que les digan tal
sobre la prenda , que la vendan. E si por a- verdad, que el Rey non falle despues y el
quella carta non lo cumplieren, bien pueden contrario. E que si de otra guisa fiziessen, que
j- . .«• _ i_ .1 _. _
fazer otras cartas para ornes señalados que la1 j a ellos se tornaría por ello: e la pesquisa que
compren, e de como les vala (10) a aquellos fizieren, que manda el Rey que gela embien
que la compraren escrita en su carta cerrada, e sellada con sus
sellos : e quel embien la su carta (2), por que
LEY XXIV. les mando fazer aquella pesquisa. E si carta
fuere para recabdar aquellos de que quereila-
Como deuen ser fechas las cartas que el ren, que manda el Rey a los Alcaldes, o a los
Rey ernbia a algunos , quando les manda que la carta vieren, e oyeren, o quien quier
fazer pesquisa , o que recabden al- que la carta lleuare, e les mostrare, a aquel,
gunos malfechores. o aquellos malfechores,que los recabden fas-
ta que den buenos fiadores, o buen recabdo,
Desaguisadas cosas fazen los ornes mu- que parezcan antel Rey. Pero si en la car-
Ley 8. chas vegadas, sobre que ha el Rey de man- ta (3) non dixere que los den por fiadores,
tit. 1.
Jib. 8. dar fazer pesquisas; assi como quando ro- non los deuen dar,
Recop. ban , o quebrantan Iglesias , o caminos, o
fuerçari mugeres, o fazen algunas de las otras
cosas que dizen en el Titulo de las Pesquisas,
quo vide s u p r à , a. Part. tit. 1.1. 8. vel potest intelligi (9) Lo mandare. Q n o d ergô habetur in 1, 5a'. tit.
de alus superindictis pro necessitate occurrenti , 1. 1. 5. Partit. 5. ut exactor t r i b u t o r u m possit venderé p i g -
C. de superindicto , lib. 10. nora , p r o e e d i t , si h o c sit ei per litteras Regias injunc-
(5) Tal padrón. Qui dicitur liber talis t r i b u t i , seu tum , seu concessum.
liber t r i b u t o r u m : et per notarium , ad scripturas talis (10) E de como les vala. Hinc sumitur stilus litte-
tributi d e p u t a t u m , debet de j u r e communi tradi talis tse ad asseeurandos emptores rerum , quae pro debilis
liber exactori, ut in 1. 1. et ibi notât J o a n , de Platea, fiscalibus v e n d u n t u r : et si istœ litterse non essentdatse,
C. de exactorib. tribut, lib. 10. Rex non posset teneri de evictione r e r u m , pro tributis,
(6) Aquel orne. Ist.e tenetur ostendere m a n d a t u m vel aliis debitis fiscalibus venditarura , sed ille cujus
per litteras p u b l i c a s ; aliassibi non creditur , ut in a u - bona v e n d u n t u r , 1. si ob causa m i 3 . C. de eviction.
thent. de collator. §. 1. collât. 9. Bart. in 1. si sine J Î .
§. 1. D. rem rat. habere, Joan, de Plat, in 1. licèt, C. LE X XXIV.
de annonis, et tributis , lib. 10. F o r m a potestatis inquirendi , vel aliquem malefac-
(7) Que los prenden. Debet igitur exactor adiré torem capiendi.
Pr.'esidem; et non potest ipse propria auctoritate coge- (t) Lo vieron, etc. Hinc sumpta est formula ¡itte-
re non s o l v e n t e s , 1. infiscalibus 6. C. de exactoribus rœ receptorise, quœ datur in Regalibus Auditoriis.
tributorum, lib. 10. et ibi Joan, de Platea: imó exactio (a) Embien la su carta. Adde 1. 9. suprà tit. 17.
non posset sibi committi à Prœside; et si ex tali d e i e - (3^ Si en la carta. Teñe menti istam legem, ut cap-
gatione facerent, possent accusari de r o b a r í a , ut in 1. tus de Regis mandato , non possiî relaxari sub íidejus-
miui opinatores 7. et ibi Bart. et Joan, de Plat. C. s o r i b u s , nisi in htteris Regiis sit expressum: et idem
epdem. credo in q u o e u m q u e alio , q u i capiatur per litteras r e -
(<H) Que aya la pena. Hsec est hodie taxata in 11. quisitorias alteráis judiéis : nam cognitio , an sit reía-
3. et 5. tit. i a . lib. 5. Ordin. RegaLzt adde 1. 3 a . tit. xandus sub fidejussoribus, vel ne , spectat ad judicera
2 6 . 2. Partit. delicti.
Torn. II. Hh a
a44 Tercera Partida . Titulo xvni.
LEY x x y . fazer ; assi como Chancelier, o Notario, o al-
guno de los otros que han de judgar en la
Como dette ser fecha la Carta del guia- Corte, assi como Adelantados, o Alcaldes.
miento. Otrosilos preuilegios, dezimos, que ninguna
non losdeue mandar fazer de nueuo, nin con-
Mensageros (i) del Rey, o otros ornes A'an firmar, si non el Rey mismo: nin aunque sean
algunas vezes a otras partes fueras de sus fechos por su mandado, non los deue otro
Reytios, e han menester cartas de como va- dar , si non el Rey de su mano (3). E esto tu-
yan guiados. E estas deuen ser lechas en la- uieron por bien los Sabios antiguos, porque
tin , porque las entiendan (2) los onies de las non pudiesse y ser fecho yerro ninguno: e
otras tierras, en esta manera. A los Reyes , e otrosí porque los que recibiessen los preui-
a los Condes, o a otros grandes ornes de fue- legios , e las gracias del Rey, lo agradeciessen
ra de los Reynos, que la carta vieren: como a aquel que es poderoso de los dar, e de cu-
les faze saber que el embia a tal orne en su yas manos los reciben. Las cartas foreras (4),
mandado, e que les ruega, que quando pas- e los juyzios que juzgaren, dezimos otrosi,
sare por sus tierras, o por sus lugares, que que las pueden dar los Adelantados, o los
ellos le den seguro guiamiento a y da, e a ve- Alcaldes de Casa del Rey. E las otras cartas
nida , a el, e a sus ornes con todas sus cosas: que son en razón de las cosas que el Rey man-
e que quier de bien, e de honrra que le fa- da fazer, o recabdar, también en fecho de Jus-
gan, que gelo gradecera mucho. ticia , como de rentas, o de cosechas, o de
cuentas; e otrosi de mandaderias, o en las
LEY XXVI. otras cosas que tangán en fecho del Rey, o
de su Corte, o de su Casa, o de las otras cosas
Quien puede dar Carta, o Preuilegio en Casa que son suyas conoscidamente por el Reyno;
del Rey. non las deue mandar dar si non el Rey, o
aquellos Ofíiciales a que las el mandare dar
Ley 10- En Casa del Rey (1), nin en su Corte nin- señaladamente. Onde dezimos, que qualquier
íib 2 g u n o n o n déue dar cartas, si non estas que que fiziesse contra lo que esta ley manda,
Recop. aqui diremos luego. Primeramente dezimos, dando preuilegio , o carta de otra manera,
que carta ninguna, que sea de gracia, o de que es falsario : e mandamos , que aya la pe-
merced (2) que el Rey faga a alguno, que na (5) que dtze en el Titulo de los Falsarios.
otro non la pueda dar si non el Rey, o otro
por su mandado, de aquellos que lo deuen
i e : haec enim juxta istas leges P a r t i t a r u m dicuntur d o - et probatur in ista lege cum dicit : Deue el ser dado.
nadla Regis , u t habetur in 1. 2 2. et 2 3 . tit. i 3 . 2. Port.
et in multis aliis: u t de talibus tantùm cognoscat Ilex LEX XXV111.
d o n a t o r , vel ejus successores in R e g n o , ut dicitur in
principio legis : de aliis vero gratiis, quaa non évacuant Litteroa Regias super his qua; sunt justilias, et secun-
patrimonium R.egis, sed fiunt à Rege a l i a s , et de islis dum jus , debeiit. ut lex s e r v a r i , et per eas simpliciter,
quilibet judex competens possit cognoscei'e, sive con- et sine dolo judieari : item privüegium Regis habet vim
tendatur principaliter super valore gratise, vel super legis: est enim lex privata. Hoc dicit.
ejus interpretatione , sive cognoscatur incidenter; et (1) Dezimos, que han fuerza de ley. Inter illasper-
quôd sic limitentur ea quae h a b e n t u r de j u r e comrouni, s o n a s ; n o n ut facianl jus genérale, ut in l.i.C. de legib.
ut dixi in principio legis. Vel die , q u ô d , aut Rex con- quae concordat cum i s t a , et 1. I . D. de constit. Princip.
cedit e a , quae non sunt sólita concedi; veluti res n o n (2) Mostramos. Suprà eodeni, 1. 2. in princip.
infeudabiles concedit in feudum, vel concedit fceminae
contra rigorem consuetudinis feudorum , tunc do tali LEX XXIX.
privilegio solus Princeps cognoscat, quasi disputetur de
ejus substantia : si autem concessio Principis sequatur Alia sunt rescripta , et privilegia qua; impetrantur
j u s , et consuetudinem , tunc non diciîur p r o p r i è privi- contra j u s , et forum. Privilegia enim quae sunt contra
legium, sed g r a t i a , vel beneficium: ita dicit singulari- Fidem sunt n u l l a ; nee v a l e n t , nee debent recipi. Item
ter Baldus in prœludiis feudorum, col. 5. ad finem , et quae sunt contra j u r a Regis sunt nulla , et sunt refutan-
s i c , quôd isto ultimo casu l o q u a t u r h i c , ut de tali g r a - d a , qxiia forte sunt per importunitatem impétrala. Ideo
tia quilibet judex possit cognoscere ; et his a d d e , q u o d debet ad Regem fieri relatio, et expectari secunda j u s -
notât Bald, in cap. 1. apud quern, vel quos controv. s i o , quae debet adimpleri; et adimpleta , Regi notifica-
feudi decid, oportet, versic. sed numquid ea. ri. Hoc dicit.
(6) Tomando el entendimiento délias. Nota bene (1) Contra derecho de nuestra Fe. Habet ortum is-
ista .verba hujus legis, quae sunt p u l c h r a ; et adverte, ta lex ab his, quae notât Azo. C. si contra jus, vel utilit.
quôd talis debet esse intentio P r i n c i p i s , qualis legis publ. in summa , et Gloss, in i. fin. ejusdem tituli, et à
s c r i p t * , et n a t u r a l i s r a t i o n i s , 1. ncc avus /§. C. de eman- cap. sunt quidam, 2 5. q. 1. An tamen statutum P r i n c i -
cip. liberar. 1. ex facto / t 3 . in princip. ff. de vulg. et pis possit distinguere, et limitare j u s divinum , vide
pupil. Abb. et Doctor, in cap. quœ in Ecclesiarum, de constit.
(7) Non deue valer. Inteliige , dum tamen appelle- et Aiberic. in 1. quotiens, col. 3 . et 4 . C. de precib. im-
tur : nam alias , cum sit contra jus litigatoris, transiret perat. offerendis, et per Bartol. in procemio Digcslorum,
sententia in rem j u d i c a t a m , cap. cum inter i 3 . de re ju- et in 1. omnespopuli 3. qusest. principal. D. de justit. et
dicata. jur.
(8) Por malo, e por enfamador. Concordat 1. quœ (2) Contra los derechos del Rey. Concordat 1. nee
ex relalionibus 2. C. de legib. et efficitur infamis p e r damnosa 3 . C. de precib. imper. offer, et in authent. ut
senteutiam, non ip,o j u r e , ut dicit ibi Giossa e t B a l d . nullijudicum, in §. et hoc vera jubemus 6. collât. 9. et
De las Escrituras. 247
recho de algún orne señalado. E de cada vna recho. E esto han de fazer, porque el Rey
destas diremos que fiierça han, e quales de- entienda que íizíeron lo que el mando.
uen valer, e quales non. E dezimos, que si
son contraía nuestra Fe, non han fiierça nin- LEY XXX.
guna, nin deuen ser recebidas en ninguna
manera, nin deuen valer. E si fueren contra Como non dette valer Carta que sea ganada
ios derechos del Rey, non deuen luego ser contra derecho.
las primeras cumplidas. Ca non han tuerca
ninguna, porque pueden ser dadas con pries- Si contra derecho comunal de algún Pue- Auí.70
sa de afincamiento (3), o con gran cuyta, non blo (1), O a daño del fueren dadas algunas tit. 4.
lib. 2..
podiendo al íazer, por dfsuiar grand su da- cartas', non deuen ser cumplidas las primeras. fiecop.
ño; o auiendo de ver otras cosas, por que Ca non han íuerca, porque sou a daño de mu- Leyes
1. y 4.
non pudiesse y parar mientes: mas aquellos chos; mas deuenlo mostrar al Rey, rogándo- tit. 14.
a quien las embiare, deuenlo fazer saber al le, e pidiendo merced, sobre aquello que les lib. 4.
Rey, como recibieron tales cartas que eran embia mandar en aquella carta. Empero si Recop.
contra sus derechos o amenguamiento dellos, después el Rey quisiere, en todas guisas, que
que les embie dezir como fagan; e si les eai- sea, deuen cumplir lo que el mandare. E si
biare las segundas cartas en aquella misma son contra derecho de alguno señaladamen-
razon, deuenías cumplir. Empero deuen des- te, assi como que le tomen lo suyo (2) sin ra-
pues embiar dezir al Rey, que las cumplie- zon, e sin derecho, o que le fagan otro tuer-
ron; mas que eran a su daño, e contra su de- to conocidamente (3) en el cuerpo (4), o en
in authent. de mand. Princip. §. deinde competens est 4. dicatur, u b i v u l t , quod decisio cap. si quando, de res-
collât. 3. Sed an procédât ista lex, q u a n d o concessio cript, procedit etiam in rescripto motu p r o p r i o conces-
principis contra ejus j u r a fuit facta motu p r o p r i o ? Vide- so ; et sequuntur m o d e r n ! in dicto cap. si quando ; licet
tur quôd n o n , quia ista lex loquitur, q u a n d o facta fuit ad Decius ibi in contrarium addueit dictum Baldi in I. ne-
alicujus postulationem ; quod p a t e t , cùm in principio que damnosa, C. de prec. Imp. offer, q u ô d secunda j u s -
lex d i x i t : Estas pueden ser ganadas ; et sic loquitur, sio , et clausula motu proprio œquiparantur , et dicit
q u a n d o litterse i m p e t r a n t u r , n o n q u a n d o m o t u p r o p r i o Bald, in cap. cum adeo , de rescriptis, col. fin. Cogita,
conceduntur : p r o quo etiam videtui: text, in 1. 1. C. de et v i d e , quae dicam infra eod. 1. 3 4 . et in d u b i o conces-
pétition, bonorum sublet, lib. 10. u b i est expressum, sio prassumitur facta ad supplieationem, et non m o t u
quod tenet concessio b o n o r u m jam fisco i n e o r p o r a t o - p r o p r i o , ut in cap. si motu proprio 2 3 . deprœbend. lib.
l u m à Principe facta, si fiat m o t u proprio ex liberalitate 6. Bartoi. in dicta I. 1.
Principis. In coutrarium tamen facit dictus §. et hoc ve- (3) De afincamiento. Damnatur hic importunitas:
rb jubemus, qui general iter loquitur , q u o c u m q u e m o - adde dictam 1. 1. C. de petit, bon. subi, et cap. fin. de
do Principis jussio emanaverit in laesioneni fisci; et fa- rescript, l i b . 6. qua? enirn per importunitatem concedun-
cit etiam ista lex cum dicit: Con priessa de afincamien- t u r , videntur concedi invito dante : vide Gloss, in cap,
to , o con gran cuyta , etc. o auiendo de. ver otras costes, audacter, 8. q. 1. et q u o d habetur Lucce cap. 1 1 . vers.
ex quibus verbis innuitur velle, q u ô d etiamsi motu pro- ;•>. «Propter improbitatem famen ejus s u r g e t , dabit illi
prio litters? concedautur , adhuc sit expectanda secunda quotquot habetnecessarios. »
j u s s i o : facit e t i a m , quod addueit Feii. in cap. si quan- LEX XXX.
do, de rescript, in verbo supersedere f col. 2. d u m dicit, Rescriptum impetratum contra j u s , vel in dam-
quôd rescriptum concessum ad privatam utilitatem, num communitatis, vel concilii, non debet per primam
non derogat concesso ad publicara, etiamsi sit ex certa litleram adimpleri, donee Rex c o n s u l a t u r : idem de res-
fcientia, et motu p r o p r i o , nisi in oo expresse dicatur cripto contra jus impetrato contra singularem personam.
de concesso ad utilitatem publicara. Posset forte dici, Hoc dicit.
quôd si concessio Principis fiat in prsejudicium tributo- (1) De algún Pueblo. Concordat dictus §. deinde
ruin regaliuir., qu:e sunt ad publicam utilitatem, vide- competens est 4. in'authent. de mandatis Principian; el
licet, ut tributa non solvantur per a l i q u o s , vel alias, adde Azon. in sarama , C. si contra jus , vel util. pubt.
quod talis concessio, etiam motu proprio facta, non et vide quae dixi in 1. supra próxima.
debet statiin a d i m p l e r i ; sed speranda sit secunda jussio; (2) Que le tomen lo suyo. Concordat 1. rescripta 7.
el hinc forte orla fuit p r a c t i c a , quae vertitur in A u d i e n - C. de prœc. Imp.offer, canoniza ta 2:>.q. 2. cap. rescrip-
tia Comittim saerarum l a r g i t i o n u m , qui vu!gô dicuntnr ta, et diet. §. deinde competens est, et 11. 4- et 5. tit. 11.
Contadores mayores, quôd non tenetur respectus ad lib. 3. Ord. et 1. 3. tit. 1 4. eod. lib. et 1. 8. et 1. 1 2 . et
primara scliedulam; sed ad privilegium datum propter 1 i 3 . et a 5 . cum sequent, tit. 4- lib. 2. ejusdem Ord.
earn , in quo multotiens limitantur, et restriiiguntur g e - et 1. sicut 3. C. depeiganis, et templis eorurn , et cap. si
neraliter concessa per p r i m a m schedulam ; et hoc ideo quando 5. de rescript.
propter m a g n u m prsejudicium, q u o d exinde sequi p o s - (3) Conocidamente. Hoc ideo forte sic dicit, nam in
set in futurum : si vero concessio fiat de solitis concedí, dubio praesumitur, quôd rite faciat P r i n c e p s , ut notât
ut est faceré aliquas gratias aliquibus de bonis confisca- Innoc. ubi A b b . et Doctor in cap. qua; in Ecclesiarum,
t i s ; et in istis procédât , quod habetur in dicta 1. i . C. de consta. Glos. et Bartoi. in 1. relegati, D . de peen. Cin.
de petition, bonorum subi, ut teneat concessio facta mo- et alii in 1. fin. C. si contra jus , vel utilit. publ. et in
tu proprio , neque speranda sit secunda jussio ; et adde 1. rescripta, 3 . et 4- q. C- de prœc. Imp, offer.
Card. cons. 1 4 2 , videtur dictndum, col. fin. vers, et si (4) Cuerpo, A d d e dictas 11. de q u i b u s in prima
a48 Tercera Partida Titulo XVIII.
el auer ; tales cartas non han fuerea ninguna, de algún lugar señaladamente. Pero esto de-
i)in se deuen cumplir, fasta que lo fagan sa- uen fazer en vna destas dos maneras: dándo-
ber al Rey aquellos a quien fueron embiadas, le cambio (5) por ello primeramente, o com-
que les embie dezir la razón por que lo man- prandogelo según que valiere:
da fazer. Ca todo orne deue sospechar, que
pues que el Rey entendiere el fecho, que les LEY XXXII.
non mandara cumplir la carta.
Como non deue valer Carta que alguno ga-
LEY XXXI. nasse, que nunca fuesse tenudo de dar,
nin de responder por la cosa que
Como non deue valer Carta que sea contra deuia.
derecho natural.
Van afincadamente, e demandan ornes J j^m4a
T < Contra derecho natural non deue dar ha, a las vegadas a los Reyes, que les den y 79*.
t¡t. 14. preuülejo, nm carta, Emperador, run Rey, preuülejo, e cartas, sobre cosas que les pi-*;1- 4.
lib. 4. ni o t r o Señor. E si la diere , non deue valer: den, que gelas han otorgar; maguer queen- ¿e'c '
ecop
' e contra derecho natural seria ( i ) , si diessen tiendan, que son contra derecho: e esto han
por preuülejo las cosas de vn orne a otro (2), a fazer, mas por enojo grande que dellosres-
non auiendo fecho cosa (3), por que las de- ciben, que por sabor que han de lo fazer. E
uiesse perder aquel cuyas eran. Fueras ende, los que estas cartas ganan, mueuense mali-
si el Rey las ouiesse menester, por fazer dé- ciosamente, a demandar su pro a daño de o-
lias, o en ellas alguna lauor, o alguna cosa, tro. Ga tales y ha que le piden cartas, en que
que fuesse a pro comunal del Reyno ; assi co- les otorgue, que el debdo que deuen a otro,
mo si fuesse alguna heredad, en que ouies- que nunca sean tenudos de gelo dar, nin de
sen a fazer castillo, o torre, o puente, o al- les responder por ello: e porque tal carta co-
guna otra cosa semejante destas, que tornas- mo esta es contra el derecho natural (1), te-
se a pro, o a am paramiento de todos (4), o nemos por bien, e mandamos, que el Judga-
gloss, et c a p . cum apud Thessalonicam, 1 1 , queest. 3 . e t i a m s i n e causa toll! per Principen!, ut est in dominio
et Gloss, in dicto cap. rescripta. adquisito per prsescriptionem , vel sententiam ; licèt mo-
d é r a i , secundum e u n í , teneant contrarium : quod tamen,
LEX XXXI. et ipse limitât, nisi mediante contractu fuisset acquisi-
t u m , quia tunc sine causa tolli non potest : et ideó idem
Rescriptum contra jus naturale à Principe impetra- erit in util i dominio e m p h i t e o t x : vide ibi per eum col.
t u m , non valet; u t si daret j u s , vel bona unius alteri antepen. et p e r F e l . col. i t í . et 19. •
sine causa , nisi Rex indigeat eis propter a l i q u o d b o n u m (3) Fecho cosa. Ut si aliquod delictum commisit:
publicum R e g n i ; e t i n tali casu debet Rex illas emere, et i s t u d , el quod statim sequitur de publica utilitate,
vel pro eis b o n u m cambium dare. Hoc dicit. ponit Azo. in somma , C. si contra jus , vel util. publ.
(1) Natural seria. De j u r e gentium intellige, quo (4) A pro, o a amparatniento de todos. Vide 1. 5,
fuerunt dominia constituía, ut in 1. ex hoc jure 5. D . tit. 2 6 . Part. 2. et Socin. vol. 2, consil. 1 6 4 . col. 7. et
de justit. et jur. et jus gentium dicitur n a t u r a l e , quia 1. 2. tit. 1. Part. 2. et Socin. consil. 4. vol. 3 .
r a t i o n e i n d u c t u m e s t , 1. adeb 7. %. cum quis 7. D. de ad- (5) Dándole cambio. Vide in cap. 2. versic. sed et
quir. rerum domin. et quia jus gentium apud omnes g e - permutare, 1 0 . q. 2. et 1. venditor i 3 . §. si constat, D .
nérale e s t , dicitur etiam j u s n a t u r a l e , 1. fin. C. si con- comm.prasdior: et ibi Paul, de Castr. et vide Bald, in 1.
tra jus, vel util. publ. et §. 2. v. jus gentium, Instit. de 2. C. pro quibus causis servi pro prœm. libert. et diet. 1.
jure natur. gent, et civ. tradit Innoc. in cap. quœ in Ec- fin. §. Tilius, et ibi Bart. D . de pign. act.
clesiarum, de const. Et adverte e t i a m , quod dominium
super homines non est de j u r e naturae, cum omnium LEX XX XII.
una sit libertas, cap. jus naturale, 1. dist. nain primo
homini dictum est, ut prseesset piscibus m a r i s , et o m - Non debet adimpleri Principis rescriptum , seu p i i -
nibus quœ moventur in t e r r a ; non dixit, hominibus, et vilegium, in quo tollitur debilum,. seu j u s alteráis , si-
tradit August, de civitate Dei, lib. 19. cap. i 5 . est e r - ne j u s t a , et vera causa : quia est contra j u s naturale.
go istud dominium de j u r e gentium, 1. ex hoc jure 5. Hoc dicit.
D . de just, et jur. adde etiam ad istam legem 1. fin. §. 'Pi- (1) Natural. linó videtur, q u o d non sit contra jus
tias , et ibi Bart. D. de pign. act. Adverte tanien, quôd n a t u r a l e , sed contra jus civile, quo j u r e introducta? sunt
potest Princeps tempore guerrae p o n e r é g e n t e s , me in- actiones, ut in 1. 2. D . de origine juris: et dicebat GI.
vito , in foi talitio meo : vide Bald, in 1. si in aliquant, D . in 1. 3. §. si is pro quo, T>. quod quisque juris, quód p o -
de ofjic. procons. test. Princeps de pienitudinepotestatis auferrealicui d e -
(a) A otro. Adde 1. 2. tit. 1. 2. Part, et quse ibi fensionem: et ibi etiam d i c i t , quód quando vult Prin-
dixi. Et p r o c e d e t , q u o d hie d i c i t u r , etiam quoad utile ceps tollere alicui actionem c o n t r a i , quotiens, C. de
d o m i n i u m , ut tradit Alex, consil. 3. col. 2. vol. 5. D e - prec. imp. offer, quód apponat clausulara non obstante
cius tamen in hoc de ntili dominio vult contrarium in aliqua lege: quando tamen Princeps disponit contra j u s
cap. quœ in Ecclesiarum , col. g. de cbnstit. ubi et te- n a t u r a l e , nihil oper?tur clausula non obstante : quia j u -
n e t , quod d o m i n i u m a d q u i s k u m de j u r e civili, potest ra natuialia sunt immutabilia, ut in §. pen. Inslit. deju-
De las Escrituras. 2
4,9
dor ante quien paresciere, non consienta que reciba por ella algún agrauiamento, aquel a
sea creyda, nin vala quien deuen el-debelo; por todo esso en sal-
uo finca lo suyo, e tenemos por bien, que
LEY XXXIII. lo cobre, e lo aya. E porque sea mas seguro
ende, cíezitnos, que quando tal carta fuere
Como cleue valer la Carta en que el Rey ganada contra el, e gela mostraren; estonce
alongasse plazo de debda a alguno. puede demandar fiador (a), a aquel que qui-
siere vsar délia, quel pague al plazo que el
Aut.73. Agrauiados son ornes a las vegadas de po- Rey le otorgo. E si el que gano la carta non
tit. 4. breza, de manera, que non pueden pagar lo le quisiesse dar fiador, mandamos que non
lib. 2. que deuen, a los plazos a que lo han a dar. vala la carta, nin empezca a aquel contra
Recop.
Ley 7. E piden merced al Rey, que les de cartas, e quien fue ganada.
tit.' ib. que les aluengue el plazo a que deuian pagar.
lib. 5. E porque acaesce a las vegadas, que el Rey
Recop. LEY XXXIV.
Ley 15. ha menester su seruicio destos átales en hues-
tit." 6. te, o de otra manera, o por sabor que ha de Como deuen valer las Cartas, que non son
lib. 2.
Recop.
les fazer bieu,e merced, dales cartas, en que según Fuero, nin contra el.
les aluenga el plazo (i). E tal carta como es-
ta mandamos que vaia. Ca como quier que Pueden ser ganadas otras cartas que non
re nat. gent. eteiv. et suprà eod. 1. próxima; saltem u b i satisdatio, si petatur à c r e d i t o r e : ad cujus inlellectum,
non subest justa causa, quae non p r œ s u m i t u r , nisi a p - et limilationem vide Alexand. consil. 2 o 5 . vol. 2. Et a a
p a r e a t , quando Princeps r e s c r i b a contra jus n a t u r a l e , ista salisdatio remitti possit per rescriptum Prineipis,
ut dicunt moderni D o c t o r e s , signan ter Decius in cap, Glos. d i c i t , q u o d non , in dicta 1. universa: contrarium
quœ in Ecclesiaram, de const, col. antepen. Videtur d i - tamen tenent ibi Doctor, si a p p o n a t u r clausula non obs-
c e n d u m , quôd licèt actiones sint de j u r e civili ; tamen tante: quod ego limitaren!, nisi ex omissione satisdatio-
ipsum debitum est de j u r e n a t u r a l i , cùm subsit obliga- nis debitum p e r d e r e t u r : quia tunc esset in effectu t o l -
d o naturalis; et licèl Princeps vellet tollere actionem de lere d e b i t u m , quod non p o t e s t , u t hie h a b e t u r , n i s i s u b -
j u r e civili, non tamen potest faceré , quin mihi c r e d i t o - esset c a u s a \ u t dixi in 1. piœcedenti. Q u i d a u t e m , si d e -
ri justifia r e d d a t u r , undè Yçdditur ad jus primaevum, bitor satisdare non possit? D i e , q u ô d non gaudebit d i -
quo manu regia jus reddebatur , ut dicunt Innoc. et A b b . latione, secundum Salic, in dicta 1. universa, qutdquid
in dicto cap. qua: in Ecclesiaruin : et sic dicta Glos. in dixcrit ibi Cin. licèt ista lex infra in verbo no quisiesse
dicto §. si is pro quo procederet, cùmsubesset c a u s a , et videatur aliud i n n u e r e ; sed intelligerem , n o l l e t , vel
dato bono c a m b i o , vel si auferretur p r o p t e r delictum, non posset : quia de mente Prineipis est n o n aliter con-
ut suprà eod. 1. próxima. cederé dilationem: quod sine dubio p r o c e d e r e t , q u a n -
do dilatio fuit concessa per Principem exalia causa, q u à m
LEX XXXIII. ex causa p a u p e r t a t i s ; nam si propter paupertatem c o n -
cessisset, non est verisimile, Principem voluisse arcta-
Potest Princeps concederé moiatoriam dilationem r e ilium ad satisdationem, quam prsestare non posset,
debitori pauperi , ne solvat creditori usque ad cerium et sic rescriptum esset elusorium ; vel saltem sufficeret
t e r m i n u n i : tenetur tamen debitor cavere , ut in termino tunc cautio juratoria , seu cavere cum generali h y p o t h e -
solvat. Hoc dicit. H a b u i t ortuin à 1, quotiens , C. de pre- ca b o n o i u m , et adjeclione pcenie, secundum Bald, n o -
cib. impur, offer. vellum in suo tractatu de dote, fol. 4 4 . in 12. speciali:
( i ) En que les aluenga el plazo. Concordal 1. quo- sed istud dictum Baldi novelli forte non procederet, stan-
tiens 2. et 1. universa / t . C. deprecié, iinpeí. offer, et te isla lege, qua; etiam exigit satisdationem in c a s u , q u o
secundum Cin'um in dicta 1. quotiens , non debet p r o r o - dilatio concessa fuit p r o p t e r p a u p e r t a t e m ; nisi Princeps
gari solulio ad d e c e n n i u m , quia esset longum lempus; in rescripto remitteret satisdationem ex causa p a u p e r -
sed debet esse infra d e c e n n i u m , ita q u o d niinu non ke- t a t i s , quod p o s s e t , attenta c o m m u n i Doctorum opinio-
d a t ; et si debitum est j u r a t u m , debet fieri inentio de ne ; et debitum non perderetur ex omissione satisdatio.
j u r a m e n t o , ut Iradit Alberic. in dicta 1. quotiens, in nis , ut d i x i , quia forte sive satisdedisset, sive n o n , turn
princip. facit cap. constituais 19. de rescript. Quid a u - temporis p r o p t e r paupertatem non posset ab eo exigí
tem si debitor juravit solvere ad cerium terifiinum, et debitum , ñeque posset satisdare. Hodie verô de stylo
postea h a b u i t à Rege istam moiatoriam dilationem? an curiae semper d a n t u r ista; litterae ita, ut praestetur satis-
erit perjurus , si a d terminum à se prsefixum non solvit? datio : et de eodem stylo excipiuntur aliqui casus in lit-
Videas per Lucam de Penn. in 1. j . C. qui mil. non poss. t e r i s , p r o u t v i d e r e poteris in formula litterarum consue-
lib. i a. et ibi dicit, quôd si niotu p i o p r i o fuitsibi con- ta in Regio Consil io.
cessa dilatio per Principem, n o n erit p e r j u r u s ; secùs si
ipse impetravit. Ego vetó crederem, enra in u t r o q u e ca- LEX XXXIV.
su i n e u r r e r e p e i j u r i u m , nisi difíicultas, ex qua non pos-
set solvere , adesset; quo casu eliam sine moratoria d i - Sunt alia rescripta , quse à Piege c o n c e d u n t u r , quas
latione non iucur'reret p e r j n r i u m , per ea quse h a b e n t u r neque sunt de j u r e , nee contra j u s , ct dicuntur conces-
in cap. brevi i 5. dejurejur. sa praeter j u s , n t exemplis liujus leg'ts. Alia littera est
(2) Fiador. Ápprobat opinionem Gl. in dicta 1. uni- immunitatis j u r i u m regalium , et valet, ad vitam conce-
versa , quôd tunc domino sit piíestanda securitas, seu d e r í a s : et talia rescripta, quibus Rex aliqua coneedit
To ni: II. Ii
á5o Tercera Partida. Titulo. XVIII.
Leyes son según fuero, e non son contra el. E estas LEY XXXV.
del ti- son las que da el Rey queriendo fazer gracia,
Por que cosas se pierden las cartas del Rey.
n! '¿'- e m e r c e ( î a "los ornes; assi como en darles he-
Kecop! redamisntos, o quitarlos de pecho, o de hues- Quanto tiempo, duran Jas cartas foreras, Ley e.
te, o de fonsadera, o de otras cosas señala- querérnoslo mostrar por esta ley, e dezimos, '!'• ló-
das, por fazerles bien e merced. E dezimos, que las cartas foreras que son dadas para a ec '
que tales cartas como estas han tuerca de ley, mouer pleyto, assi como demanda que quie-
e deuen ser guardadas según ley. Pero la car- ra alguno fazer de nuevo, o de otra que sea
ta que fuesse dada de quitamiento de hueste, començada, de que non pueda auer derecho,
o de fonsadera, non deue valer si non en vi- que tales cartas como estas han tiempo de
da de aquel Rey (i) que la dio: porque es- durar fasta vu año, seyendo biuo el que la
tas son cosas que están ayuntadas siempre al mando dar ( t ) , e el que la gano, e aquel con-
Señorío del Reyno. E destas cartas que el tra quien fue ganada (2). Ca muriendo algu-
Rey diere, non se deue ninguno agrauiar; ca no destos non deue valer la carta , si el piey-
maguer el Reymandefazer alguna cosa quesea to non es començado , a lo menos por empla-
grane a algunos, todavia deuenla obedecer,
zamiento ; mas pues que començado fuere
e cumplir, pues que el Rey lo faze por mer-
ced , e por fazer pro a otros. Ca otrosi de- desta manera, deue valer la carta, para deli-
uen tener aquellos, que el Rey les puede fa- brarse el pleyto dende adelante por ella, en-
zer merced quando quisiere, como a los o- tre aquellos cuyo es el pleyto, o sus herede-
tros que dio las cartas. E demás, es razón e ros. Empero si el contendor de aquel contra
derecho, que pues el Rey es tenudo, e poder quien fue ganada la carta, ganare otra (3)
ha de fazer (2) merced, que ninguno non sobre aquel mismo pleyto, contra aquel su
gela contralle, nin gela embargue que la non contendor que gano la primera, e non qui-
fagaalli, dóei entendiere que conuiene.Em- siere de aquella carta vsar fasta vn año, pu-
pero bien pueden tanto fazer aquellos a quien diéndolo fazer ; dezimos, que la primera car-
el Rey embiare tales cartas como estas, en ta que se pierde, porque non vso della en
fazerle saber por si, o por o tri, que es gra- aquel tiempo del año, segund que diximos,
ne de fazer; e faziendolo assi, non lo deue e deuen judgar por la segunda. Mas si fuere
el Rey tener por mal: mas con todo esso si carta que sea ganada sobre el pleyto de al-
el Rey touiere por bien , que sea, deuen obe- eada (4), o sobre juyzio afinado (5), tal carta
decer lo que el mandare : ca esto non es en deue valer por todavia , para poderse defen-
conoscencia dellos, si es derecho, o non, der por ella. Pero si le demandaren, e non
mas es en la del Rey. la quisiere mostrar para defenderse con ella,
si entrare en pleyto, e se defendiere por otra
razón, e dieren juyzio contra el , piérdese la
carta (6), e daili adelante non se puede de-
n o , 1. 2. C. de divers, rescript. Glos. et A b b . et Doct.
de j u r i b u s ad eum p e r t i n e n t i b n s , debent adimpleri. Hoc
in cap, si autem, de rescript.
dicit.
(1) ¿tquel Rey. Vide quas dixi in 1. 1 0 . s u p r . e o d . (4) Pleyto de alzada. Aliter videtur lue disponi,
(a) De fazer. Procederet h o c , etsi motu p r o p r i o quàm h a b e t u r per Joann. de Imol. distingiientem in
privilegium fuisset concessum: nam si universitas ali- cap. 1. col. 3 . ad finem , de rescript, et sic vult ista lex,
q u a , qua? lasditur ex relevatione t r i b u t o r u m alus facta, quód in causa appellationis litter* impetratae per a p -
lasderetur graviter , implorare posset Principis r e m e - pellantem non expirent anno : et si prarventus ab ap-
dium : debet tamen sequanimiter ferre modicam laesio- pellate n o n ostenderit litteras , quas impetravit, p e r -
n e m , ut hic h a b e l u r , et tradit Joan. A n d r . notabilitei', duntur.
et eleganterin cap. pervertit, de immun. eccles. (5) Juyzio afinado. Litteras ergô executoriales sunt
perpetuas, ut hic vides : et adde 1. 6 3 . in Ordinationi-
LEX XXXV. bus Taurinis, quse d i s p o m t , litteras executoriales su-
per actione personali d u r a r e per viginti anuos , quo et
Rescripta forera qua? c o n c e d u n t u r à Rege , quae d i - ipsa actio potest prsescnbi; et sic d u r â t eodem tempore,
c u n t u r de justifia , d u r a n t anno d u m t a x a t , vivo tamen quo d u r â t ipsa actio.
c o n c e d e n t e , et i m p e t r a n t e , et eo contra quem i m p e - (6) Piérdese la carta. Si intclligas de rescripto i m -
tçantur. Nam q u o c u m q u e h o r u m m o r t u o , expirât la- petrato in causa appellationis, plane videtur procederé
ie r e s c r i p t u m , nisi antea lis coepta fuerit.. Hoc (licit. ista l e x : si vero intelligas de Htteiis execiitorialibus
(1) Mando dar. Concordat D . de. jurisd. omn. jud. sententias, qua? transivit in rem judicatam , de q u i b u s
\. et quia 6. et cap. gratum 20. et cap. relalum 19. de etiam superiùs dixit ibi : Sobre juyzio afinado; t u n c
offic. deleg. obstare videtur , q u ó d litteras executoriales sunt p e r p e -
( a ) El que la gano , e aquel contra quien fue ga- t u a , et ejusdem n a t u r e , quo ipsa actio j u d i c a t i , quae
nada. A d d e cap. significavit 3 6 . de rescript, cum Glos. est perpetua : et etiam o b s l a t , quôd cùm ista lex loqua-
ib i. tur de litteris executorialibus datis in favorem rei,
(3) Ganare otra. Si tamen secundum rescriptum quod patet ex ista lege ibi : Pero si le demandaren;
non, fuei'it i m p e t r a t u m , tenet prinium etiam elapso an- non videtur 03se dici-, qu-od jus taliurn lilterarum per-
De las ËscritufaSi ü5r
fender por ella, porque non fue mostrada en mos, en muchas maneras, de guisa que non üt. 10.
el tiempo que deuia. valdrían; e Nos querérnoslo mostrar en esta llh- â-
ley, e dezimos assi: que si carta fuere gana- Lev°K
L E Y XXXVI.
da diziendo mentira ( i ) , e encubriendo la 2. y 3.
De las Cartas que son ganadas por engaño. - - (a),
• tit. 1 1 .
verdad que non deue valer. E otrosi de ...
Leyes Perderse podrian las cartas, de que dixi- zimos, que si alguno ganare carta sobre al- ReCop
ly'íl.
dalur, ex quo eis non fuit usüs reus statim , quo iterùm ret. Et non tenet rescriptum per mendacium, vel tacita
fuit ab actore conventus , ut hic dícitur : imó , et con- veritate impetratum. Hoc dicit.
tra talem rem judicatam , non teneret secunda senlentia (1) Diziendo mentira. Concordat 1. prasseriptione
lata contra primam, ut in 1. i 3 . tit. %%. inlVà ead. a. C. si contra jus, vel util. publ. et cap . super litteris
Part, ubi dixi. Potest dici, quód hujus legis intentio 20. de rescript.
sit, non tollere reo , qui lilteras absolutorias executo- (2) Encubriendo la verdad. Dubitari vidi, an in
riaies habuit, jus, quod habuit ex sententia : illud enim impetratione licentiae, et facultatis, ad faciendum ma-
est perpetuum sibi, et ejus haeredibus, nt semper pos- joriam de bonis suis, requiratur expressio liberorum,
sit ex eo defendí, ut habetur in 1.19. tit. 22. ead. Part. quos impetrans habet, et numeii eorum ; et an ex hu-
ad fin. leg. et 1. miles 6. §. fin. D. de rejud. et in i. ac- jus taciturnitate reddatur gratia subreplitia? Et vide-
tori 8. C. de rebus credit, et sic ista exceptio peremptoria, batur , quód sic , ex doctrina .loan. Andr. in addit. ad
causata ex sententia absolutoria , sit semper sibi salva : Specul. tit. de succession, ab intestato , ad finem, in ad-
sed solum voluit tollere ista lex , ut si tempore, quo ditione magna, incipienti Gofredus, ubi dicit post
actor post absolutionem ingressus est super eodem in Ubertum de Bobio, quód si filius , impetrans legitima-
judicio cum eo, si reus litteras sibi executoriales datas, tionem, celavit patrem habere alios filios legítimos,
statim cùm fuit conventus , non produxit, et non oppo- non tenet dispensado : quia si hoc dixisset, non est ve-
suit de re finita, seu judicata, sed suscepit judicium, risimile, quód rescriptum habuisset : et idem tenet Ant.
non opponendo de hoc in -vim dilatoriae, ad impedien- in cap. per venerabilem , col. 27. qui filii sunt legitimi,
dum litis ingressum , juxta ea, quae babentur in cap. 1. ubi et Propositus in §. quod autern, coL 16, et quia
de litis contestât, lib. 6. quód perdat ex hoc iitterarum forte ex mnltis liberis retraheretur Princeps à conces-
commodura , ut sic per èas postea lis non impediatur, sione, cap. postulasti 27. de rescript. 1. quod sœpe 35.
et speretur sententia diffinitiva , in qua salvum eiit reo §. fin. D. de contrahend. empt.In contrarium tamen vide-
jus absolutions, ex lite finita sUji causatum : et sic, tur ex e o , quia talis taciturnitas non impediet ; imó li-
quód hic dicitur : Non se pueda defender por ella , in- berorum expres&ro facilius inclina ret Principem ad con-
telligatur in vim dilatorias, ut impediatur processus: cessionem , prqpter bonorum conservationem , et fami-
et vide qua: circa hoc dixi in 1. 10. tit. 3. et in 1. 5. tit. liarum , maxime ^ad exclusionem fceminarum, cum ad
10. suprà eadem Part, et in 1. 7. tit. 16. ead. Part. Vel publicam utilitatem pertineat, quód agnatis , et fami-
die , quód non loquatur haec lex de litteris executoriali- liae divitiae conserventur , ut familiarum dignitas salva
bus ; sed de alio rescripto Principis dato, ut non obs- sit, 1. 1.9. sed et si servas i 3 . D. de ventre inspic.
tante re judicata , seu quod lis sit finita, iterùm causa Praeterea in litteris gratiosis tantùm arctatur quis, ?.d
revideatur ; et suner hoc dântur litter* Principis, juxta exprímendum ea ,' quae jus disponit,ut exprimantur, Ut
notata per Glos. in 1. fin. C. sentent, rescind, non poss. notât Glos. in Clem. 1. de prœbend. et Felin. in cap.
et ibi Doctor, et notât Bald, in cap. studuisti, versic. postulasti 1 de rescript, col. 3. adducens ad hoc dua»
quœro supplicatum est Principia de offic. légat, et 1. 28. decisiones Rotae, quód non omnis taciturnitas eorum,
infrà eod. potest enim Princeps resci'ibere contra senten- quorum expressio potuisset moveré Principem ad de-
tiam , quae trausivit in rem judicatam, ex certa scien- negandum, viliat gratiam; sed ea solum de quibus re-
tia , vel cum clausula non obstante , ut causa iterùm re- peritur injure expressum, quód eis expressis gratiam
videatur : si tamen ilie , in cujus favorem Princeps de- non concessisset : undo licet quis in impetratione bene-
dit tale rescriptum , eo non utatur statim quo actor in- ficii taceat se esse criminosum , quod si dixisset, Papa
tentât actionem judicati contra eura , vel petit executio- fuisset difficilior in coneedendo; tamen tacere hoc nou
nem sententia; , sed suscipit, et ingreditur judicium, vitiat gratiam , nisi sit crimen inducens inhabilita tern
non opponendo de tali rescripto, perdit commodum ta- ipso jure ; et quód de numero filiorum sit facienda men-
lium Iitterarum : et intelllgendo isto modo, lex ista red- tio in impetratione licentiae ad majoriam , non reperi-
ditur singularis ad limitationem pi aedictorum, quae ha- tur expressum : non igitur ex tali taciturnitate debet
bentur in dicta 1. fin. et in 1. causas 16. C. de transact. gratia vitiari : facit etiam text, notabil. in cap. dudum
vel die, ut dixi in dicta 1. 13. 1 4. iir versic. considerantes, de prœbend. lib. 6. ubi ta-
citurnitas alicujus qualitatis, qua expressa, nihilominùs
Papa litteras concessisset, non vitiat gratiam : et non
LEX XXXF1.
obstat dictum Joan. Andr. nam expressum est in jure,
quód in impetratione legitjmationis mentio fiat de aliis
Non valeat secundum rescriptum , si de primo per
filiis legitimis , et naturalibus , ut probatur in authent.
adversarium impetratum non faciat mentionem, si hoc
quibus mod. natur. effic. sui, §. si quis ergo , et in §. il-
opponitur; alias valebit secundum , et quod ex eo fue-
lud l{. et §. sit igitur 2. in authent. quibus mod. natur.
iit secutum. Item pariibus ad etimdem judicem rescrip-
effic. leg. coliat. 6. cum existentibus filiis legitimis, non
ta impetrantibus, si non apparet, quod piius fuit impe-
debet filius spurius legitiman : et facit ad prœdicta,
ti'iituin, referatur Piegi. Si vetó sunt ad diversos, con-
quod notât Abb. reféiens B. Bernardum in cap. licet,
gregentur simul, et déclarent, quis eorum sit judex; et
de voto : et istud videtur verius , saltern inter nobiles,
si discordent, référant Régi, si intra tres dietas fuerit,
et ubi baereditas esset opulenta , ex qua alii filii possent
et si ultra fuerit, référant terr» Pranidi, ut ipse decla-
mo m. II. li a
a5a Tercera Partida. Titulo XVIII.
Ley 5.
guna cosa, e su contendor ganare otra carta, LEY XXXVII.
tit. 14. en que faga enmiente della (3) 4 que non de-
lib. 4. ue valer la primera; mas si non fiziere en- Que las Cartas que son ganadas con engaño
Recop.
Ley 12. miente della, deue valer la primera, e non la non deuen valer.
tit. 14. segunda. E esto dezimos, si el que ganare la
lib. 4. "primera se quisiere defender por ella, razo- Mas maneras y ha aun, porque se pue- Leyes
Recop.
Ley 7. nando como non faze enmiente en la segun- den perder las cartas, de las que diximos en í-y i l .
tit. 15. da carta de la primera que él gano. E si assi
estas otras leyes. Onde dezimos, que si algu- tit. 10.
lib. 4. non lo razonare (4), deue valer la segunda,
Recop.
no gana carta sobre algún pleyto señala- lib. Becop.
5,
quôd non sufflceret generalis clausula non 'obslantibus, (5) Diximos. In 1.10.tit. 5. eadem Partita.
ad revocationem primi privilegii ; sed debet esse speci-
íica: de quo vide quae dixi suprá eod. 1. a ? , et adde Pe- LEX XL.
trum de Ancha, consil. 20. et quando substantia gra- Rescriptum per unum sociorum impetratum super
tia? est surreptitia etiam clausula non obstante est surrep- re communi caeteris consociis prodest. Hoc dicit. Con-
titia, Bald, in 1. fin. col. 1. C. sent, rescindí nonposs. fa- cordat 1. et quidquid, cum seq. D. pro socio.
cit Clem. 1. deprcebend. et quando Principi nonestnar- (1) Se pueden aprouechar todos. Concordat 1. 1.
ratum vitium, cui deroget clausula non obslantibus, tunc C. de divers, rescript, et ut vides, loquitur ista lex in
talis clausula generalis nihil operatur; imô requiritur rescripto delegatorio , ut fiat justifia. Quid ergo dicen-
»peeialis derogatio , ut Princeps habeat notifia m illias dum in privilegio? an prosit socio jure communi, vide
vitii: si vero Principi fuit narratum vitium, séu id quod Salic, in dicta 1. 1. qui vult, quod prosit socio in com-
requirebatur ad utilitatent secunda; impetrationis ; tune, muni causa , etfacit I. si communem 10. D. quemadm.
hoc narrato, sufficeret generalis clausula non obstanti- serv. arnit. et vide quae accumulât Alexand. consil. 122.
bus. Ita distinxit Benedictus de Capra notabiliter consil. col. 3. vol. 4- facit etiam, quod notât Bald, in cap. 1.
157. allegat Bald, in cap. naturales, si defeud.juer. con- in princ. col. 3. vers, quid si sunt duofratres, quibus
trov. inter dom. etagnat. et in dicta 1.fin.et Joann. Andr. mod. feud, arnit. ubi dicit, quôd si ex duobus fratribus
in cap. i.de excess, prcelat. et idem lenuit consulendo unus dereliquit domitiura periclitantem, alter sua pro-
Socinus consil. 41. vol. 3. et si Princeps rescriberet in- bitate défendit, quôd excusabitur unus propter alte-
formatus de primo privilegio ex certa scientia contra rum propter conjunctionem personarum , et feudi:
primum privilegium , sufficeret, secundum Bald, in dic- quod intelligit ibi additionator in casu , in quo uniui
to cap. naturales, col. 1. servitium sufficiat, non alias, per 1. sororem 10. C. de
(3) Postura. Concordat cap. ex multiplici 3. de de- his quibus, ut indign. et 1. si plures 6. C. de condit. in-
cim. et procedit etiam, si compositio sit conformis juri sert. In privilegio crederem , quôd uni concessum non
communi, ut probatur in dicto cap. ex multiplici: dicit prosit alii , ut etiam dicunt Cynus , et Albericus , in
etiara Petrus deAnch. consil. 20. quôd privilegium in- dicta 1. 1. nisi forte in individuis , argum. dictse 1. si
terpretatum à Papa, non faciens mentionem de pactis, et communem, et quando privilegium esset reale, de quo
conventionibus appositis in dotatione beneficii , nihil vide late, et notabiliter in cap. 1. col. 3. et i¡. de pres-
praejudicat; et nihilominùs pacta servanda sunt, quae ap- cript, per Felinum.
posita fuerunt in dotatione: et si illud quod competebat
de jure communi ,et ex privilegio jur? conformi, sit cor-
LEX XL 1.
roboratum ex consensu partium ; tunc juri communi Non valet rescriptum ad trahendum litis causa ex-
ita vallato non derogatur per sequentem concessionem, tra locum domicilii viduas, orphanos, senes, infirmos,
nisi de hoc specialis mentio facta sit, Gloss, notabilis pauperes , aut alios miserabilcs, impetratum. Sed ab
in Clem, dudum, in §. nos etenim , in parte pacta, de istis contra alios impetratum à ílege , valet. Hoc dicit.
sepult. et Philip. Decius in cap. 1. de rescript, col. pen. Concordat C. quando imper. inter pupil, etniduam , 1.
(4) Sin personería. Adde cap. nonnulli 28. §. sunt unica, 2 3 . quaest. 3. cap. ab impera toribus IO. et quaest.
et alii, de rescript, et intellige ad lites , ut liic dicitur: 5. cap. regum 23. et cap. administratores 26.
nam ad gratias non requiritur, secundum Gloss, et (1) Los huérfanos. Adverte, quia 1. unica C. quan~
Doctor, ibi coramuniter. do imp. inter pupil, et vid. non ponit istud verbum, sed
De las Escrituras. u55
jos (2), o cuitados de grandes enfermedades, LEY XLII.
o de muy gran pobreza , para àriuzirlos a
pleyto ante el Rey, o ante los Adelantados, Cuales Preuillejos valen, e por que cosas
o ante otros Juezes que non son moradores se pueden perder.
en la tierra do binen estos sobredichos con-
tra quien las ganan. E porque esto non te- Los preuillejos han sus tiempos en que Leyes
nemos por guisada cosa, uin por derecha; deuen valer. E otros en que se pueden per- 8. y" 9.
tit. 11.
mandamos, que la carta que fuere ganada der. E Nos diremos primero de los tiempos lib. 2.
(3) contra qualquiera destos sobredichos, o en que valen, e despues de como se pierden. Recop.
contra otra persona semejante dellos , de Oncle dezimos, que los preuillejos delà fran-
quien orne deuiesse auer merced, o piedad, queza , que son de quitamiento de pecho del
por razón de la mezquindad, o miseria en Rey, o portadgo que non den por sus Rey-
que biue; que non vala, nin sea tenudo de íios, o los quitasse de otro seruicio , o de
•yr a responderle por ella a ninguna parte, otra cosa que deuiessen íazer al Rey señala-
si non ante aquel Juez de su lugar do biue. damente, que tales preuillejos valen por siem-
Mas las otras cartas que qualquier destas pre. Empero por este lugar se pierden , si
personas cuitadas contra otri ganasse , pa- aquellos que los touiéren non vsareu dellos
ra aduzirlo ante elfley, o ante otro Juez que fasta treinta años (1), del dia en que les fue-
le otorgasse que lo oyesse, e le fiziesse auer ron dados. Otrosí preuillejos y ha de otra
derecho, mandamos que vala. E esto touie- manera, que da el Rey , en que otorga a
ron por bien los Sabios antiguos, porque se- aquellos que los da, que fagan alguna cosa
ñaladamente los Emperadores, e los Reyes mieuamente, que non pueden fazer sin man-
son Juezes destos átales, mayormente que de dado del; assi como feria , o mercado; o si
los otros; e a ellos pertenesce de los fazer les mandasse que vendiessen alguna cosa,
alcançar derecho, e de los mantener en jus- que era ante vedada, o que sacassen alguna
ticia, de manera que non reciban tuerto, nin cosa del Reyno,queporvedaimentonon osas-
fuerça de los otros que son mas poderosos sen ante sacar ; o si vsassen de vender por
que non ellos. vna medida, e les otorgasse que vendiessen
vocat pupillos ; et verbum Me positum est l a t i u s : nam nis n u m e r a n d u m . ítem extendens privilegium ad non
c o m p r e h e n d i t etiam a d u l t u m majorem q u a t u o r d e c i m
concessa, perdit illud etiam in concessis. HOG dicit.
a n n o r u m patre o r b á t u m : et hiñe forte surrexit practi- (i) Fasta treynta años. Adde I. falso 2. et quas
ca in c u r i a , ut sit casus Curiae, etiamsi o r p h a n u s sit ibi notât Cynus, A l b e r i c u s , et Salie. C. de divers, res-
a d u l t u s , q u i d q u i d dixerit Paulus de Cast, in r u b . C. cript, et cap. si de terra- 6. et cap. accedentïbus i 5 . de
quando imp. inter pupil, et vid. q u o d forte dictum p r o - privil. Et n o t a , quia p r o b a t u r h i c , quôd si infra trigin-
cedet in alio casu , n o n in i s t o , de quo hie : et adde ta annos fecerunt aliquas solutiones t r i b u t o r u m , de
quae dixi in 1. 5. tit. 3 . ead. Part, et procedit, q u o d hie quibus habebant immunitaiem; licèt praejudicent sibi
d i c i t u r , etsi isti sint d i v i t e s , ut hie p a t e t , et notât Azo.
in s o l u t i s , n o n tamen in soivendis in p o s t e r u m , u t est
C. eod. in sumuia. eliam text, et ibi Gloss, in !. 2. C. de his qui spont. mû-
(2) Muy viejos. S e q u i l u r A z o n . C. eod.scilic. quan- rier, sube. lib. 10. i. 2. et ibi Glos. et Bart. D . de privil.
do imper, inter pup. et vid. in s u m m a , qui ita interpre- vêler. 1. voluntaria? 12. et ibi C y n u s , et Salie. C. de ex-
ta tur dictam 1. unicam in senibus, et rectè : n a m et i p - , cus. tutor, nisi per t n g i n t a annos suivissent, et privi-
sa senectus morbus e s t , u t dixit Terentius : facit text. legio non n t e r e n t u r , ut hic d i c i t u r , et in dicto cap. si
in cap. magna? 7. verbo venan, de voto, et voti re- de terra, et cap, accedentïbus. Keque obstat id quod
deiript. et ibi infert A b b a s , quôd stalutnm loquens in habfclur in cap. cum accessissenl, de consiit. et in 1. 2.
causa infirmitatis , habet locum in causa seneclutis : et C. de jure domin. imp. quôd per u n u m actum contra-
quatenus hic dicitur de s e n i b u s , et infîrmis , ut isti d e - i i u m privilegio , quis perdat privilegium : quia illud
d u c a n t ad Curiam causas suas , et non d e d u c a n t u r , p r o c e d i t , q u a n d o privilegium continebat actum m o -
non est in practica, si alias n o n sunt p a u p e r e s , vel mi- roentaneum, et n o n iterabilem effectum ; secùs verà
serabiles p e r s o n s , juxta legem O r d i n a m e n t i , et 1. 5. e s t , quando habet actum sueeessivum, ut hie : et vide
tit. 3. ead. Part. de hoc plenè , et notabilité? per Alexand. consil. 3 3 . 5.
(%\ Que /uere canada. Concoidat dicta 1. unica vol. u b i multùm benè déclarât istam materiam; est
C. quando imper, inter pup. et vid. et a d d e 1. a o . lit. enim elegans , et notabile consilium iu materia: potiùs
a 3 . ead. Part, et 1. 5. tit. 3 . ead. Part. nam que praesumilur , q u ô d fecerunt istas solutiones
odio execrandi lites , quàm ut renuntiarent suo privi-
LEX XL 11. legio, ut ibi Alexand. etiam d e d u c i t ; et ornnis m ó d i -
ca praesumptio sufficit ad toilendum praesumptionem
Privilegium concessum à regalibus exactionibus de spontanea voliintate, ut et deducit A b b . in cap. ad
immunitatis est perpetuum ; sed perditur per n o n u s u m audientiam, in fine , quod metus causa: et vide etiam
à concessions usque ad triginia annos. Privilegium 've- in dicto consil. quôd licèt per tiiginta annos quis sol-
ro alicui novee concessionis, ut n u n d i n a i u m , aiit extra- vissét certum genus t r i b u t i , n o n lamen sibi praejudi-
hendi à Regno vetifa, vcl vendendi ea quœ venderé non. cat in alio t r i b u t o : vide ibi, et adde eumdem Alexand.
licebat, sen per aliam mensurara inconsuetain , p e r d i - consil. i 3 3 . quarto dubio , in 2. vol. et vide 1. proxt-
tui per n o n usum decern annorum à tempore concessio- mam in fin. infrà eod. et quae ibi dixi "in gloss, fin, E t
2Ô6 Tercera Partida. Titulo XVIII.
por otra; o otras cosas qualesquier que fues- preuillejos, queremos aquí dezir otras cosas
sen destas maneras tales preuillejos como es- en esta ley, por que deuen valer; e otrosí
tos duran por siempre, sí vsaren dellos fas- por quales cosas se pierden : e dezimos, que
ta diez años (2) desde el dia que les fueron si Ricos ornes, o Concejos, o otros fizies-
dados; mas si fasta este tiempo non vsaren sen alguna postura entre si, que plega al
dellos, dende adelante pierdense, e non de- Rey, e aquella postura les confirmare por
uen valer. Otrosí dezimos, que si alguno to- su preuülejo; tal preuülejo como este deue
uiere preuülejo , e vsare del mal (3), assi co- valer por siempre. Pero la primera vez (i)
mo si passare a mas, o tizieremas cosas, que que ellos mismos fizieren contra el, piérde-
en el preuülejo fueren dadas ; tal preuülejo se , e non deue valer dende adelante, a aque-
piérdese, e lo que por el fue dado: ca dere- líos que le quebrantaron. E sin esto deuen
cha cosa es, que los que vsaren mal de la pechar al Rey la pena, que fuere puesta en
gracia, o de la merced que los Reyes les fa- aquel preuülejo. Otrosi dezimos, que si el
zen, que la pierdan. Rey da preuülejo de donación a alguno, e en
aquella sazón en que fue dado, non se tor-
Li E Y XL 111. ñaua en grand daño, e después aquellos a
quien lo el Rey dio, vsaren del en tal mane-
Que quien faze contra su preuülejo como r a , que se torne en daño de muchos (a) co-
non deue, lo pierde. munalmente; tal preuülejo como este dezi-
mos., que de la hora que començo a tornar-
i. Pues començado auemos a fablar de los se en daño de muchos, como diximos, que
vide Gloss, notabüem in cap. rescripta , a 5. quaest. 2. et hib. feud. aliénât, per Lothar. in cap. quoniam.
•vide 1. nemo, et ibi-Joann. de Piat. C. de dignit. lib. 12. (4) El preuillejo. Testiurn subscriptioncm non re-
et cap. quanta 16. de censib. et quod notât Abb. in cap. quirit, ut hic vides , et tradit Andr. de Iser. in dicto
1. de cousuet. et quod notât Joann. Andr. in cap. di- cap- quoniam , de prohib. feud, alien, per Lothar.
lecti, de arhitr. in princ. etadde text, notabilem, et ibi (5) Vel curso. Adde!. fin. C, de aquœduct. lib. 1 r.
Paul, de Castro in 1. in sumraa 2. §. fin. D. de aqua et cap. quarn gravi 6. de crimine falsi, el cap. ad nos-
pluv. arcenda. tram 5. de confirm, utili, vel inutil, et cap. causant quœ,
(3) E non se defendiere. Adde 1. cives, et incolce île testib. cum Gloss, et cap. quod super his 7. de fide
U . C . de appel, et 1. fin. C. de excusât, veteran, et quod instrum. et Abb. in cap. 1. ut lite pend, in ultimo no-
notât Gloss, et Doctores in cap. cum ordiaem 6. de res- tabili.
cript, et 1. siquis ex aliena 5. D. de judie. (6) Raso. Concordat cap. ex litteris 3. de fide ins-
(4) Quanto en aquello. Facit 1. voluntarice 12. C trum. et 1. fin. C. de edicto Divi Adrian, toll. 1. si unus
de excus. tutor, et confert bene lex ista ad id quod di- la. C. de'testant, cap. cum venerabilis 7. de relig. dom.
xi suprà 1. próxima , in 1. gloss, ut etiamsi senteutia ju- et quando dicatur rasura in loco suspecto , déclarât 1.
diéis interveniat super solutione alicujus tributi , non n i . infrà eod. et vide Gloss, in dicto cap. accepimus,
allegata privilegio, non prajudicet sibi in aliis , sed de fide instrum. et quod notât Bartol. in 1. 1. §. si rosœ,
tantùm in eo , saper quo prolatum fuit judicium : et vi- D. de bon. poss. secundum tabul. ubi et dicit Bartol.
de per Alex, consil. 33. vol. 5. quod creditur notario dicenti se cancellasse , vel rasu-
ram fecisse : quod intellige, secundum Bald, in dicta J.
LE X XLI •"". si unus, quando talia verba iiolarii sunt de eorpore ins-
trument!, vel subscriptions ; se.cùs, si essent extrava-
Non creditur privilegio, vel litter* plumbo sigil- gantia in margine; quia tunc nihil valent : et idem tenet
lalse, si nomeri Regis non est ibi scriptutn cum die , et Abb. instruens notarium super hoc in dicto cap. cum
inense, et anno, atque annorum, quibus concédons venerabilis, in fin. post Gloss, ibi ; quse altes'.atio no-
regnavit, commemoratione ; atit si signis consuejtis , de ta rii non esset necessaiia , ubi ex prœcedcntibus , et se-
quibus facit mentionem, eareat; seu contra consuetum quentibus potest elici Veritas eorum , qua; ra3a sunt,
modum sit dietatum; vel rasura, cancellatum , scissum, vel cancellata, secundum Gloss, et Abb. ibi, et Bartol.
ruptumve sit in loco suspecto : nec etiam creditur ejus in dicto §. si rosee, Bald, in dicta 1. si unus, et babetur
transumpto , nisi ei dédit Rex auctoritatem, et suo sit in 1. 1 1 1 . infrà eod. adde quae dixi in 1. 2. tit. 14.
tminitum sigiüo. Hoc dicit. Concordat cap. licèt 5. de Partit. 6.
cran, falsi. (7) Sopuntado. Vide infrà eodem , in 1. 1 1 1 .
(1) El dia. Adverte benè , quia non ponitur in is- (8) De suso mostramos. Infrà eodem , 1. 11 1.
ta lege de loco aiiquid: et sic facit ad i d , quod dixi (9) Traslado. Concordat 1. sancimus 3. C. de di-
suprà eod.-l. ». quoi locus non sit de substaniia in lit- vers, rescrip. et adde quae habentur in cap. contra mo-
teris Regis, quando non fiant per instrumentan tabel- rem, 100. dist. et adducit Decius consil. i&2. ad finem.
lionis. Et quid ¡n litteris jusiitise, an dies sit de subs-
tantia , vide Andr. de Iser. de prohib. feud, alien, per LEX XL F.
Lothar. cap. quoniam. Quaedam rescripta sunt generalia , quse sub uno ver-
(a) E quantos años ha que reyna. Hoc servabatur bo comprehendunt multa, etiam si aliqiiibus enumera-
in antiquis privilegiis ; hodie non video , quod sit in usu. tis subjiciatur clausula generalis, ut Petr. Joann. et
(3) Sellado. Sigillum in litteris Regis est multùm alii. Alia sunt specialia. Hoc dicit. Concordat cap. a.
substantiate , ut lue, et vide per Andr. de Iser, de pro* de rescript, lib. 6.
Tom. IL Kk
258 Tercera Partida. Titulo XVIII.
todos los que esta carta vieren ; o en las que rello de Fulan, e de otros muchos; queriendo
díze: Mandovos que recabdedes, o emplaze- por esta palabra aduzir muchos a pleyto por
des, o fagades tal cosa; señalando a todos fazerles daño, mandamos que por tal carta
aquellos, que tal fecho fizieron; o los que como esta non pueda aduzir, nin llamara
vos dixere este, que lleua la carta. E otrosí pleyto mas de quatro ornes (i). Fueras ende,
las cartas que el Rey embiasse por si en esta aquellos que señaladamente nombrare en la
manera misma, sobre alguna cosa que acaes- carta por sus nomes. E aun dezimos, que es-
eiesse. E demás dezimos aun, que si carta tos quatro ornes que diximos, que non nom-
fuesse embiada, en que••nome señaladamen- bro señaladamente en la carta, que non de-
te a alguno sobre alguna razón, e después la ue, nin puede llamar tales, que sean mas po-
boluiesse con otras muchas; assi como si derosos (a) ornes, nin mas honrrados, que
aquellos que nombro ; masque sean átales , o
querellasse : Fulan me fizo este tuerto , e otros
muchos; o si dixesse : Demando tal cosa,e menores, como aquellos de quien fizo la que-
otras muchas; tales cartas como estas, ma- rella señaladamente, en poder, e en honrra.
guer nome en ellas personas señaladas, o co- Ca si de otra guisa fuesse, vn orne pobre, o
sas ciertas, porque las buelue (i) con otras vil podría llamar tales ornes, e tan honrra-
muchas, tornase a ser en aquella manera que dos , que trayendolos en pleyto, que les fa-
las otras que caboprenden mucho : e todas es- ria perder lo que ouiessen , o gran parte de-
tas cartas sobredichas en esta ley, han no- llo , por tal engaño como diximos. E aun de-
m e , Generales, porque caboprenden en si zimos mas: que si aquel que ganasse la carta
muchas cosas. general, assi como de suso auemos dicho, en
que nombrasse señaladamente a algunos, si
L E Y XL VI. después quisiesse demandar a los que non
nombro señaladamente, ante que aquellos
Cuantos ornes pueden traer a pleyto por la otros (3), el Alcalde, o aquel a quien fue
Carta general del Rey, sin ¿os que son y embiada la carta, non le deue oyr. Ga bien
nombrados. semeja, que lo faze con engaño. Fueras ende,
si aquel, o aquellos que nombrara fuessen.
Tit. 15. Los entendimientos délos ornes son de- muertos, o mal enfermos, o y dos en seruicio
Y 18, partidos en muchas maneras, assi como di- del Rey, o de otro su Señor, o en mensage-
lib. 2. ria de su Concejo, o en romería, por que non
He cop. ximos en el comienço deste libro. E porende les pudiesse demandar antes a aquellos, que
algunos y ha, que quieren vsar en las cosas,
mas según voluntad, que por derecho: onde à los otros. E maguer diximos de suso, que
Nos, temiendo que alguno querria sacar en- el que ganasse tal carta, que non pocha lla-
tendimiento de la ley ante desta, por ganar mar mas de quatro , sin los que fuessen nom-
cartas con engaño, por fazer mal a otros con brados señaladamente en ella ; pero si la de-
ellas; queremos mostrar todos estos engaños, manda fuere de pleyto que tanga a muchos,
como se deuen entender, e como non deuen pues la razón vna es, e vn razonador en de-
valer. E dezimos, que si alguno ganare carta mandar por ella a todos, dezimos que puede
contra otro, en que diga: Fulan se me que- demandar como a vno (4), e non se pueden
(i) Porque las buelue. Nota h i e d e specialilate, quse (i) Quatro omes. Concordat cap. cum in multis 2.
involvilur cura generalitale , quód non relevet quin d i - de rescript, lib. 6 .
cantur Htterse generales , seu verba generalia: et facit ad (2) Mas poderosos. Cap. sedes íñ.de rescript, et
ea quae notât Joauti. Andr. in addlt. ad Specul. tit. de super hoc a r b i t r a b i t u r j u d e x , cum non possit dari ceiJa
empt. el vendit. §. nunc, videndum , vers, quid si vendi- d o c t r i n a , secundum Specul. tit. de rescriptis présen-
tor , de venditore equi expriuiente sub i n v o l u c r o , et tation. §. ratione autem causee, qui ponit in hoc multas
generalitale v e r b o r u m , vitiuin e q u i : de quo etiam p e r quaestiones , quas vide per t e ; et ibi-etiam Juann. A n d r .
Bald, in 1. si prœdium, col. 4. C. de œdil. action, per in addit. et habes l a c , quod diclio alius facit. positioned)
A b b . in cap. injustum, de rerum permut. et non a p p r o - ejusdem qualitalis, ut et dicit Gloss, in dicto cap. sedes:
b a t u r artificiosa , et obscura locutio , cap. ñeque artifi- et quid, si adjiceretur diclio quicumque, seu quibuscum-
cioso , 2 2 . quaes t. a. et adde Alex, consil. i 4 - et consil. que , vide Jason, in 1. stipulatio ista , §. 1. col. 4- D . de
7 5. vol. 5. verb, obligal. et adde de ista dictione alius, quod notât
LEX XL VI. Bartol. in autlient. de maud. Principian , et Jason, in
Lex s u p r a próxima de clausula generali quidam alii, 1. si unus ex argentariis in princ. D . de pac lis , et Alex.
rescripto apposita, non extenditur ultra alias q u a t u o r consil. 2 0 4 . ad fin. col. 1. in 2. vol. et consil. 7 6 . col.
p e r s o n a s , nee ad sic enutneratis majores: nee potest 2. in /|. vol, et consil. 8 7 . col. 2. in 5. vol. et Bartol.
i m p e t r a t o r , nisi priiis numeratas cohvenire; nisi enu- in aulhent. ut defuncti, seu fanera eorum, collât. 3 .
m e r a t e decesseriut, aut graviter infinnentur, vel in Vide per te.
Regis scrvilio, aut in legatione suae universilatis -, r o - (3) Ante que aquellos otros. Concordat cap. sedes
mipetagio, yel ob id , q u ó d coiiveniri n e q n e a n t , occu- 1 5. de rescript.
peniur. Hoc dicit. Octmu habuit à cap. sedes i5.de (4) Como a vno. A r g u m e n t u m habes h i e , q u ó d el-
rescriptis, et à cap. a. de rescript, lib. 6. si litiget universitas, vel plures personas simul, quód
De las Escrituras. ü5g
escusar por dezir que son mas de quatro. mos en las otras leyes ante desta : mas dezi-
mos, que por tal carta cómo esta non puede
LEY XLVII. judgar aquel a quien fuesse entibiada, mas
ornes ( i ) , nin mas cosas, de qtianto dixere
Por que razones ha poder de judgar, aquel a en la carta señaladamente. Fueras ende en
quien ernbia el Rey Carta sobre pleyto señala- estas dos cosas, que se fazen como por enga-
do, mas ornes, e mas cosas que non dize ño. E la vna es, quando aquel contra quien
en ella. ganan la carta, enagena la cosa sobre que es
ganada, a otri, por fazer embargo a aquel
De las otras cartas que son dadas sobre que gano la carta contra el. E porende dezi-
cosas señaladas, e ciertas, queremos dezir, mos , que aquel a quien es embiada tal car-
e fazer entender por esta ley, en que mane- ta , que deue fazer responder a aquel que por
ra son, e como non deuen valer los engaños, tal engaño recibió la cosa (2) , también como
que fueren fechos por ellas. E esto fazemos, faria al otro contra quien fue ganada la carta;
porque los ornes se sepan guardar de non maguer que non faga enmiente en ella de
recebir daño engañosamente. E dezimos assi: aquel que la cosa tiene. La otra razón es, si
que carta señalada es aquella en que nombra aquella cosa sobre que fue ganada la carta,
ciertas personas por sus nomes,assi como si fuere cambiada (3) por otra, e el deroancia-
dixesse, tal orne, o tal muger. E otrosí aque- dor la quisiere demandar. Dezimos otrosí,
lia en que nombra ciertas cosas, assi como que aquel a quien fuere ernbiadala carta, que
tal viña, o tal casa, o tal heredad, o otras también puede judgar sobre aquella cosa por
cosas semejantes destas que fuessen rayz. Es- que fue cambiada , como faria sobre aquella
so mismo dezimos en las cosas que son mue- misma, por que fue la carta ganada: e dezi-
bles; assi como si dixesse, tal cauàllo, o tan naos, que aquel a quien fuere embiada tal
to gauado, o tantos marauedis, o algunas o carta, que puede judgar a todos estos sobre-
tras cosas que son desta manera; non bol- dichos, también a aquel contra quien fue ga-
uiendo en la carta alguna de las palabras que nada la carta, como aquel que tuniere la co-
comprenden muchas cosas, assi como dixi- saenagenada, o cambiada, e a todos los otros
non solvant sportulas l i t i s , nisi p r o una persona: et sórem : n o n tamen t r a n s i r e t , si nomen p r o p r i u m ex-
pro hoc v i d e t u r text, in autheiit. de sanclis. episc. §. p r i m e r e t u r ; et in causa per Prineipem d e l e g a t a , d e l e -
sporlularum 2 8 . versic. si vero pro una, collât. 9. et gatus t a n t ù m , et non alius potest cognoscere. H o c dicit.
quôd universitas loco uni us p e r s o n » h a b e t u r , 1. mortuo, (1) Mas omes. Concordat cap. P. et G. 4 0 . de of-
D . de fidejussorib. In contrarium , imô , q u ô d duplí- fic. deleg. et cap. cum olim 3 3 . eod. tit. et adde 1. 2 0 .
cente r sportulas, q u a n d o universitas c o n v e n i t u r , est tit. 4- ead. Partita. Sed an de consensu partium possit
text, in I. fin. §. ut autem omnifariam, C. dp re mi- p r o r o g a r i j u r i s d i c t i o , sive de rebus ad res , sive de per-
lit, ¡ib. 1 2 . ubi h a b e t u r , q u o d si universitas militum sonis ad p e r s o n a s , vel de tempore ad tempus , seu de
c o n v e n i t u r , solvit sportulas duplicatas. Joan, de Pla- loco ad locum , vel de causa ad causam , vel de casu ad
tea tamen ibi v u l t , quôd sit s p e c k l e in militibus: casum; vide notata per A b b . in dicto cap. P. et G. et
quod non c r e d o , imô , quôd non sit ibi spéciale : et ita per Bald, in 1. si qui ex consensu, C. de episcop. aud.
communiter p r a c i i c a t u r , quôd universitas, et plures E t in jurisdictione p r o s c r i p t a an p r o r o g e t u r , vide Bald,
persona? c o n v e n t » , seu convenientes, solvunt majores in repet. I. silex, col. 8. et 9. C. de emancip. liberor.
s p o r t u l a s ; et ita cavetur per leges R e g n i , tit. 8. et tit. et tenendum est menti dictum Baldi in 1. certa ratione,
g. lib. 2. Ord. Reg- e t in arancellis tabellionum. Et ad C. quando provoc. non est necesse, dicentis, quôd si ex
diet. §. sportularum 2 8 . versic. si verb pro una, potest forma statutorum , p r o u t est communiter s t a t u l u m , j u -
r e s p o n d e r i , quod ibi non l o q u i t u r , q u a n d o universitas dices villarum non possunt cognoscere nisi ad certain
c o n v e n i t u r , sed aliqua: persona; ecclesiastics; et p o - summara, et abindè suprà cognitio sit Potestatis; tunc
tiùs videtur innuere specialitatem in pluribus personis propter r a t i o n e m denegati, et concessi, talis jurisdictio
ecclesiasticis ex una causa convenus. Quicquid verô sit non potest p r o r o g a i i : q u o d enim uni a s s i g n a t u r , alteri
de j u r e commun! , per leges Regni hoc d e c i d i t u r , ut denegatur. E t an potestas non habentis jurisdictionem,
ampliores sportulas s o l v a n t u r , universitate conventa, sed certurn ministerium, ut in casu capituli super quces-
Tel quando conveniunt plures. tionum 2 7 . §.' verum , de offic. deleg. possit p r o r o g a r i
d e r e a d r e m ; vide A b b . ibi. Et an expiret jurisdictio
LE X XLV11. prorogata, in delegatum , cum expirât jurisdictio ipsius
delegati in causa sibi commissa; vide A b b . in cap. novit,
Per rescriptum spéciale non possunt aliae persona?, col. 2. de offic. deleg.
vel res peti, quàm in rescripto specificatse, nisi causa (2) Recibió la cosa. Concordat 1. unica , C. de alien,
impediendi i m p e t r a n t c m , adversarius alii r e m , de q u a judie, mut. causa facta, et expressiùs in c a p . 1. eod.
quseritur, a l i e n e t , aut ea fuerit spoliatus : tunc enim tit. in Decrelalibus.
potest peti à quolibet prœdictornm. Item ejus vigore (3) Cambiada. Concordat diet, capitul. J . et dicta
potest de fructibus , et redditibus sententiari : nee p o - 1. unica ; et intellige de çommutatlone facta post rescrip-
test alius judex , quam in rescripto norninatus, de cau- tum impetratum , ut h a b e t u r in dicto cap. 1. et in istis
sa cogno'scere; nisi sit cdmmissa alieui officiali p r o p r i o casibus fit prorogatio j u r i s d i c t i o n i s , etiam invita parte;
nomine non expresso , quo casu transit ad ejus stícees- propter d o l u m , ut dicit Glos. ibi.
Toin. IL Kk a
26o Tercera Partida, Titulo XVIII.
que le forçassen, o le embargassen tal cosa otro Juez que entrasse en su lugar. Mas si en
como esta. E puede otrosí judgar las rentas, e îa carta dixesse el nome de aquel a quien fue
los frutos (4) que saliessen de tales cosas co- primeramente ernbiada, non lo puede otro
mo estas. E dezimos otrosí, que puede apre- ninguno judgar, si non aquel a quien lo el
miar (5) los testigos que las partes nombra- Rey mandare señaladamente por su cartü, o
ren , que vengan a dezir la verdad ante el, por su palabra.
assi como dize en el Titulo de los Testigos.
E demás dezimos, que tal pleyto como este LEY.XLVI.IL
non lo puede otro ninguno judgar (6), si non
aquel a quien lo mando el Rey por su carta. Por qudles Cartas del Rey reciben poder de
Fueras ende, si despues lo mandasse a otro juagar aquellos a quien son ernbiadas,
judgar por su palabra, o por su carta misma, e quales son foreras.
non queriendo (7) que aquel primero lo jud-
gasse, o entendiendo que lo non podia jud- Por quales cartas se entiende que reci-
gar, o non deuia. Empero si el Rey embiasse ben poder señaladamente dé judgar aquellos
su carta al Juez de algún lugar, o a otro orne a quien son embiadas, querérnoslo mostrar
qu'j tuuiesse algund oficio señalado, que jud- por esta ley. E dezimos assi: que aquel a
gasse tal pleytu, ee» la carta non fuesse pues- quien embia el Rey carta en que le marida que
to señaladamente el nomedeaquel(S) a quien faga auer derecho a algund orne, o a alguna
Ja embia , si aquel a quien fuesse ernbiada tal muger, o en que le manda fazer alguna oirá
carta muriesse , bien puede judgar tal pleyto cosa, e le embia dezir en ella: si assi es (1);
(4) Los frutos. Et sic extenditur jurisdictio d e l e - bas 14. de. offic. deleg. Et quid si sit expressum u t r u m -
gata ad accessoria r e b u s , de quibus fit commissio; et q u e n o i n e n , tàm p r o p r i u m , quáni dignitatis? Bald, in
intellige etiam de fructibus perceptis ante litem contes- 1. cum proponas, C. de fideicom. libert. dicit, quôd a t -
tatam , nam de perceptis post, minus est d u b i u m u t in teoditur d i g n i t a s : A b b . tainen in dicto cap. distinguit,
1. œciiles 9.5. §. item faciendum 8 . / / . de œdil. edicts et q u ô d , Sut delegans habebat notitiam personas, et prae-
sic approbatur hic opinio Innoc. in cap. cum olim Ab- rnittit nomen p r o p r i u m , et lune videtur facta commissio
bas, de offic. deleg. dicentis, quôd si in rescripto dici- contempJatione persona?; aut non habuit notitiam p e r -
t u r , q u ô d Titius conquestus est., q u ô d talis injurialur sona;, et videtur considérasse d i g n i t a t e m ; et idem t e -
sihi in tali f u n d o , seu super tau f u n d o , quôd poterit net Bart, in 1. si servus communis, D . de slip, servor. et
petere condictione sine causa fructus perceptos , etiam Paul, de Castro in 1. penult. D. de rebus dub. ubi et d i -
ante litem contestatam; et sequitur A b b , i b i , col. a. c i t , quôd si commissio facta sub nomine dignitatis fiat
(5) Apremiar. Potest enim delegatus cxercere o m - personas Principi notse , videtur habuisse respeetura ad
nia , sine q u i b u s causa expediri non posset, cap. 1. et personam , et non ad dignitatem : allegat Bait, in i. qui
cap. prcelerea 5. et cap. ex litteris a g . de qffic. deleg. liberis, §. hœc verba, D. de vulg. el pupil, s u i t ergô in
1. 2. D. de jurisd ornn. jud. hoc multùm a t t e n d e n d * conjecturas de volúntate dele-
(6) Otro ninguno judgar. Habes hie textura p r o d i c - g a n t i s , de q u o etiam vide A b b . ¡/1 dicto cap. quoniam,
to Inn. in cap. cum M. Fcrrariensis, circa finem, de col. 3 . et 4. et ibi late per e a r n , et modernos de alus
consta, quôd ex quo causa vertitur coram Principis de- q u a s t i o n i b u s in materia vide per te. Sed quid si Rex
l e g a t o , alius judex se intrornittere non potest: quia vi- committat alicui causam sub nomine dignitatis, vel of-
d e i u r Princeps ad se revocasse negotium; et sequendo ficii? an possit de ea agnoscefe ejus locum t e n é n s , vide
istum d i c t u m , dicit Bald, in cap. si facta, si de feud. Joan, de Plat, in I. ex eo, C. de agent, in rebus, lib. 1 a.
fuer, controv. inler dom. et agn. qnôd si Papa concessit u b i c o n c l u d i t , quôd non possit. Sed quid si concession
milii feudum, et dédit mihi executores, quôd etsi exe- est per privilegium Papse' cuidam A b b a t i , et capitulo,
cutores sint absentes, ordinarius non potest se i n t r o - q u ô d possent de novo ¡afeudare q u o d d a m prxditiin , et
rnittere; et idem non potest cogiioscere de nullitate, sed decessít Abbas anteqnàm infeiid'aret? an possit succes-
reddit jurisdictio ad PrincipcnV, ad quem pertinet p r o - sor ¡nfeudare, vide Bal. in versic. Marchio, de his qui
secutio suse commission!», secundum Bald.post Archid. feud, dareposs. el ibidem de c o m p r o m i s s e , quôd non
in §. fin. col. 3 . de pace jur. firm, et i d e m , si delegatus transit in suceessorem in p r e l a t u r a , ut et dicit Bait, in
m o r i a t i i r , secundum eumdem Bald, referentem Archid. dicto §. hœc verba; et ibidem in dicto vers. Marchio
in I. si ut proportis, la 1. col. 3 . C. quomodo, et quando tradit Ba!d. de compromisso facto in Regem , quôd ex-
judex, et ex quo causa est in Curia P r i n c i p i s , non exit piree ejus m o r t e ; et dicit se ita consultasse in causa Co-
a b ea , nisi Princeps deleget, vel cansam renjittat ad or- rnais Sabaudia; super quadraginta q u a t u o r ca^tiis feu-
d i n a r i u m ; quod dicit esse nota d i g n u m ; j e t limita prse- dalibus Imperii.
dicta in casu n o t a b i l i , de quo in cap. significavit 6 . et LEX XL r 111.
ibi A b b . de offic. ord. Et an ordinarius possit puniré de- Per rescriptum, in quo dicitur , si sic e s t , aut si
l e g a t u m , qui n o n vult exequi delegationem sibi c o m - quid inveneris, sicut nobis dictum est; vel quôd p a r t e s
niissam , vide A b b . q u ô d s i c , in cap. prudentiam, §. 1. v o c e n t u r , et judicet inter eas; seu quôd facial justitiam;
. in fin. de offic. deleg. et ibi vide Glos. d a t u r j u r i s d i c t i o , et sententiandi potestas. Hoc dicit.
(7) Non queriendo. Nam judicium solvitur, vetan- (1) Si assi es. O r t u m habet à notatis per Innoc. in
te eo , qui j u d i c a r e jussit, 1. judicium 5 8 . D . de jud. 1. cap. dudum, de preesuinpt. et per Glos. ¡11 Clem. 1. de of
a i . tit. 4- ead. Part n b i v i d e qua; dixi. fie. deleg. super verbo repererint. Et quid si non cogni-
(8) £1 nome de aquel. Concordat cap, quaniam Ab' tio , sed «xecutio fuit cotnmiisa , et o p p o a a t u r corara eo,
De las Escrituras. u6i
q u e por esta palabra se entiende que le da R e y e s , e los otros Señores q u e por razón de
el Rey p o d e r , que conociendo dei pleyto, si
su poderio las p u e d e n d a r . E estas se dan por
es assi. o n o n , q u e lo pueda judgar. Esso mis-
alguna destas tres razones. La p r i m e r a , por
m o dezimos, si dixere en la c a r t a , que faga
p r o que ende nace. La segunda, porque a-
llamar las partes, e q u e o y a sus razones, e q u e
caecen cosas, por q u e ha menester q u e sean
los libre (2), e que losjudgue por fuero, e de-d a d a s ; e si assi n o n fuesse, q u e se .podría
recho. O si dixere en la carta, que si fallare tornar en daño. La tercera , por merecimien-
q u e es verdad aquella querella que le fizieron,
to de seruicio q u e aya alguno f e c h o , o por
q u e faga, o cumpla aquello q u e en la carta di-
b o n d a d que aya en si. E d e z i m o s , q u e las
ze. Onde dezimos, que si estas palabras fue- cartas de gracia q u e son dadas p o r p r o , son
ren puestas en las cartas, « otras semejantes en estas maneras ; assi c o m o aquellas que -dan
délias, que dan poder a aquellos que son em- de quitamiento de p e c h o , o de p o r t a d g o , a
b i a d a s , de judgar entre aquellos ornes por a-
los q u e pueblan algún lugar (1), o fazen al-
quellas cosas sobre que los embian, e por gunas lauores de Villas, o de castillos, o de
esso son llamadas foreras, ütxosi cartas fore- puentes, o de otros l u g a r e s , que sean a pro
ras (3) dezimos que son aquellas que el Rey de la tierra. E otrosí aquellas que son dadas
da, o alguno de aquellos que han poder de de quitamiento de p e c h o , a los q u e recibie-
las mandar dar en su Corte por el, en que ron algún d a ñ o , assi c o m o por guerra ( 2 ) , o
dize, que fagan, e cumplan alguna cosa de por t e m p e s t a d , q u e les toilio sus frutos, o
las que mandan las leyes deste nuestro libro, los otros bienes q u e han ; o aquellos que re-
o en el fuero de aquel lugar, o fuere embiada ciben algunas ocasiones en sus cuerpos (3),
la carta. p o r q u e el Rey íes íazeotrosi m e r c e d , en qui-
L E Y X L IX. tarlos de p e c h o , o les ftze otra gracia seña-
ladamente. E otrosi aquellas que son dadas
De quantas maneras son las Cartas de q u a u d o perdona el Itey a algunos malfeeho-
gracia. r e s , o algunos yrados , por recebir delios
grandes seruicios (/j), q u e sean a pro del, e
De gracia y ha otras cartas, q u e dan los del Rey no.
quôd fuit Principi narratum falsum ? an poterit delega- ab ord. fac. q u o d lamen l i m i t a , et intellige , u t elegan-
tus de hoc cognosce re ? In 1. et si non cognitio 4- C. si: ter deducit Alexand. cousil. a i 6 . vol. ». i n c i p i t , n e q u e
contra jus, velulil. publ. d i c i t u r , quôd s i c , quando n e - arguendi sumas, nisi ex causa Princeps revocasset, etiarn
gotiuin nondùtn. fuit discussum , neque determinatumL cum gravi p r e j u d i c i o s u b d i t i : q u o d ego l í i m t a r e m , si
p e r sententiam ; quia intelligitur cognitio tacite d e m a n - causa esset j u s t a , et concernens publicam utilitatem , et
d a n ; et ¡Ile casus est singularis valdè , secundum Doot. facta satisfactione s u b d i t o de d a m n i s , si quae essent, u t
i b i , ubi Jason, d i c i t , se nescire a l i b i ; adde 1. 5 a . infrài in 1. 3 1. et ibi dixi s u p r a eod. Sed an ista i m m u n i t a t e ,
eod. quam vide. concessa venientibus de novo ad h a b i t a n d u m , gaudeant
(a) Que los libre. Videtur hic p r o b a r i , q u ô d si d e - eives originarii, qui recesseruntde illa civitate in aliara,
legate) coraniittalur cognitio causas, et nihil dicatur de» si postea r e v e r t a n t u r ; Alberic. d i c i t , quôd sic, in 1. cum
d e c i s i o u e , quôd non possit decidere causara, n e q u ei emancipatus, §. fin. D. de honor, poss. contra tabul. con-
p r o n u n t i a r e : cujus contrarium dicit Specul. tit. de judi- t r a r i u m tamen tenet ibi Bart. C r e d e r e m , dictum A i b e -
ce delegato, §. sequilar, col. /t. versic. et nota: sedL rici esse v e r i u s : vide Alexand. consil. 5 4 - v o l . 4 . E l quid
GIos. in \.qui procurât. D. de procurât, tenet, q u ô d exc si talisimmunitas causata sit à c o n s u e t u d i n e , v i d e J o a n .
commissione cognitiohis non videtur conimissa decisio:: A n d r . in addit. ad Specul. tit. de eensib. §. -nunc dicen-
qua; Glos. videtur approbari h i c : vide A b b . in cap. cum1 dum, col. 4- incipit , lex secunda.
super, col. 3 . de causa posses, el propriet. et Hart, in1 (2) Por guerra. Et maxime si servierunt Principi in
X.àîHvo PÍO, D. de re judie, col. 2. et Angel, in dicta 1. bello , 1. 1. §. a, D. de const, princ. ibi : J'el ob meritum
qui procuratorem. induisit :\e\ potest concedí causa pietatis , ut in autlient.
(i) Cartas foreras. Sic dicta? fuerunt, quia in eiss de non alienandis , cap. 2. §. sinimus , collât. 2. et a d d s
c o n t i n e t u r , quod est judieii , atque justitice, ut in cap. 1. cura /|. §. deficierttium, et §. inopes, D . de muner. et
forus 10. de verbor. sign, et in 1. 7. lit. 2. Part. 1. ett honôr. vide a. Esdrce, 5. cap. in fine.
a d d e , quôd instrumenta forensia d i c u n t u r o m n i a , quaee (i) Ocasiones en sus cuerpos. M o r b u s de j u r e n o n
fiunt in judicio voluntarias, aut contentiosas jurisdictio- excusât à muneribus patrimonialibus , neque mixtis,uC
Jiis, 1. cum specialis 2 0 . C. dejud. Angel, in 1. 1. §. edi- ifl 1. sunt muñera 1 1. D. de vac. muner. 1. a. §. 7 . vers.
liones, D . de edend. corporis debilitas, eod. tit. à personalibus t a m e n , quae
LEGES XLIX. L. E T L 1. non consistun.t in consilii d a t i o n e , sed in personae a d -
Rescripta de gratia conceduntur qusedam ad com- ministratione , e x c u s â t , si est m o r b u s multùm fortis , 1.
tnodum c o n c e d e n t i s , quaedam o b necessitatern, aliaa i . o u m sequent. C. qui morbo se ecceus. lib. 10. et in
propter servitia , vet meritum ejus cui conceduntur. Hocc dicto vers, corporis debilitas, et in §. minus audiens tí.
dicit cum d u a b u s sequehtibus. ejusd. 1. 2.
(1) Que pueblan algún lugar. Talis gratia cum hiss (4) Por recebir delios grandes seruicios. Concordat
qui venerunt ad habitandum , transit in c o n t r a c t u m , et:t de pace Constant, in princ. i b i : Servitia quas nos cre-
est irrevocabilis , ut notât Bart, in 1. omnes populi, col. l. dimus recepluros : et a d d e 1. non omnes 5. §. ûa.-D.de
1 o. D . de just, et jur. et in 1. quod semel, D . de décret. r, re milk.
a6a Tercera Partida. Titulo XVIII.
L E Y L. no en tiempo de guerra, o en otra sazón que
lo auiessen menester, o en alguna de las ma*
De las Caí-las de gracia que da el Rey, por- ñeras que diximos en el libró segundo que
que non venga daño a su tierra. fabla de las Huestes; o le ouiesse otro serui-
cio fecho señalado, por que el Rey lo ouies-
Otra gracia y ha que pueden fazer los Re- se a fazer gualardon de gracia, assi como en
yes por sus cartas, quando acaescen cosas, por heredamiento,. o en franqueza, quitándole
que conuiene que la fagan. E si non la fizies- algunas cosas, que era tenudo de dar, o de
sen, que se podría tornar en daño ( i ) , assi fazer al Rey, o otorgándole otras honrras se-
como si ouiesse echado de la tierra a algu- ñaladas por fazerle gracia, dándole poder so-
nos, e ouiesse a auer tal guerra por que los bre algunas tierras (/¡), o sobre algunas Vi-
ouiesse a coger; o touiesse presos a algunos llas, o dándole algún lugar en su Corte de
raalfechbres, e los ouiesse a soltar por esta ra- que ouiesse honrra, e pro; otrosi acogiéndo-
zón misma; o perdonasse a otros que ouies- le si le ouiere echado, o perdonándole por
sen fecho alguna cosa por que mereciessen seruicio que le ouiesse fecho, o otros serui-
pena en los cuerpos, e en los aueres ; o si de- cios que le podria fazer semejantes destos, o
uiesse el Rey debda a algunos de fuera del de otra manera, por que mereciesse alguna
Reyno, e les fiziesse gracia que sacassen del gracia del Rey. Otrosi dezimos, que por bon-
Reyno algunas de las cosas vedadas , porque dad (5) que falle el Rey en el orne, que le pue-
non acaesciessen prendas, o otras cosas que de fazer gracia, assi como sil fallare leal, o
fuessen a daño de los del Lleyno. E en estas sesudo, o de buen consejo, o buen Caualle-
cosas les puede el Rey fazer gracia, quando ro de armas, o por otras bondades que aya
quisiere, e en otras semejantes délias, guar- en el, por que el Rey le aya a fazer gracia a
dando que non pudiesse venir porende gran el, o a otros algunos por el. Ga tal gracia co-
daño (a) a el, uin a los del Reyno. mo esta puédela el Rey fazer a estos, que di-
ximos que la merecen por bondad, e a los
LEY LI. otros, que diximos de suso, que lo merecen
por seruicio que le ayan fecho.
De las Cartas de gracia que da el Rey- por
bondad, o por merecimiento. LEY LII.
Leylf. Fermosa gracia es la que el Rey faze por De las Cartas que deuen ser cumplidas sin
lib. 5. merecimiento de seruicio (i) que aya alguno pleyto, e sin Jujzio.
Recop. fecho, o por bondad que aya en si, aquel a
quien la gracia faze. Por merecimiento de ser- Quales cartas (1) deuen ser cumplidas sin
uicio , assi corno si casa al Rey (2), o alguno pleyto, e sin juyzio ninguno, querérnoslo a-
de sus fijos, oacorriesse al Rey (3), o al Rey- qui mostrar, e dezimos, que estas son aque-
(2) Señalado. Et sic l o q u i t u r , q u a n d o committítiir ista exceptione, q u ô d sententia lata sit per falsos testes,
n u d u m m i n i s t e r i u m , quo casu est merus e x e c u t o r , et vel i n s t r u m e n t a , procédât etiam , vel et si q u i d simile
nullam cognitionem- b a b e t , u t in 1. si ut proponis 6 . et o p p o n a t u r : q u o d satis placet: et idem fuit de mente
1. executorem 8. C. de execut. rei jud. et habet ortum Gloss, in dicto cap. et si non cognitio, et Félin, in dicto
ista lex à notatisper Glos. in cap. et si non cognitio, 2 5. cap. de cœtero, col. i. i b i , secunda c o n c l u s i o , et i b i -
qusest. a. et per Innoc. in cap, de ccetero, de re judie, et dem etiam sequens A b b . limitât in causa criminali , u t
p e r Glos. in cap. pastoralis, §. quia vetó, de ojftc. deleg. possit executor , videns sententiam injustam, superse-
Ñeque, obstat huic legi 1. et sinon cognitio 4- C. si con- dere , eo quia est periculum i r r e p a r a b i l e : vide ibi A b b .
tra jus, vel util. publ. quia illa loquitur in executore col 3 . vel etiam secundum A b b . i b i , nisi indiiceretur
m i x t o , ex quo committitur executio negotii n o n d u m ad supersedendum ex nova causa, a r g u m . 1. si homi-
d i s c u s s i , ut quia Princeps in rescripto d i c i t : Conques- nem 3 o . I), mandad.
tus est nobis talis, quod tali re fuit violenter spoliatus, (5) Al Rey. Concordat diet. cap. de cœtero , et idem
ideo facialis earn sibi restituí: nam subintelligitur clau- voluit Gloss, in cap. et si non cognitio: et ideô j u d e x
s u l a , si ita est, et sicvidetur commissa cognitio: ita dé- executor non judical in h o c ; sed tanlùm refert Regí:
clarât illam legem Bart, in 1. à Divo Pió, in piine. D . quia ut dicit Bartol. in dicta 1. a Divo Pio , s e q u e r e t u r
de re jud. Salic, in dicta 1. et si non cognitio: q u a n d o a b s u r d i i a s , quôd j u d e x minor possit infiingere s e n t e n -
vero fuit cognitum super executione, et sic fuit commis- tiam superioris.
sa executio, tunc ille cui coramittitur, dicitur merus (6) Ademas. Adde 1. ab executore 4- D. de appel.
executor, ut ibi per Bart, et declarant omnes Doctor, in u b i tradit Bartol. qualiter dicatur excederé: et adde 1.
cap. de cœtero, de re judie, vide peí' Bartol. in dicta 1. ab executione 5. C. quorum appel, non recip. et c a p . no--
à Divo Pió. vit 4 3 . de appel.
C'í) Es falsa. Concordat \.püniril>. C. si contra jus,
vel util. publ. et sic n o t a , q u ô d etiam merus executor LEX LIU.
cognoscit de falsitate rescripti.
(It) Por falsas cartas. Idem t e n e b a t G l o s . a S . qusest. Impelrans rescriptum à P r i n c i p e , tacita veritate,
2. cap. el si non cognitio. Et nota istam legem , q u ó d il'e vel suggesta falsitate, restitnet damna , et expensas d u -
cui est commissa mera expcutio sententise, non cognos- plicatas p a r t i , quam lsedere v o l u i t , seu laosit: si autem
cit d e a l i a e x c s p t i o n e coram se opposiia, nisi de ea, quôd rescriptum fuerit impetratum ad capiendum , seu cor-
senlcntia lata fuit per falsos testes , ve! instrumenta: et poraliter alium laedendum , et eo usus fuerit , eaindtm
quôd non d i s t i n g u a t u r , an committatur executio sen- pœnam impetians p a t i e t u r , quam ille passus f u i t , vel
tential latae à Principe, an ab alio judice i n f e r i o r í s i m o , erat passurus. Hoc dicit.
etsi sit sententia Principis , execulor admittat hanc ex- (i) Mandamos. Concordat 1. ci si legibus 5 , C. si
ceptionem: et sic deciditur, quôd adducebat I n n o c . in contra jus , vel util. publ. et 2 0 . qusest. 2. cap. 16. §.
cap. de ccetero , de re jud. Q u i d tamen si alias senten- etsi legibus, et ibi Gins, et lnculentiùs p r o v i d e t u r hic,
tia esset nulla ? an cognoscat merus executor ? A b b . vult, q u à m ibi : ideô tene menti istam legem ; et ut vides , lo-
q u ô d sic, in dicto cap. de cœtero, col. 4 . quando n u l l i - q u i t u r hic in litteris justitiae malitiosè impetratis , animo
tés esset evidens, et sic quôd i l l u d , q u o d hic dicitur d e vexandi a d v e r s a i i u m .
a64 Tercera Partida Titulo XVIII.
reciba otra tal pena (2) el que la gano, qual Escriuano publico, deuen ser puestos los Le
recibió, o deuiera recebir aquel contra quien nomes de aquellos que la mandan fazer, e el y 13'
fue ganada. pleyto sobre que fue fecha, en la manera que "'»• 25.
LEY LIV. las partes lo ponen entre. si, e los testi- ¿eèo4"
gos (1) que se acertaron y , e el d'ta (2), e el Leyiel
Corno deuen ser fechas las Notas, e las Car- mes, e la era (3), e el lugar (4) en que fue ldeta>
tas de los Escrïuaiios públicos. fecha : e quando todo esto ouiere escrito, de-
tte dexar un poco de espacio en la carta, e
En toda carta que sea fecha por mano de dende ayuso fazer y su signo (5), e escreuir
(2) Otra tal pena. A p p r o b a t u r hie dictum Baldi in (2) El dia. Q u i d si sit contractus quidam pacis, vel
dicta 1. et si legibus, qui dicit, se vidisse quemdam fuis- a l i u s , cujus dictamen duret per mensem ? quis dies a p -
se d e c a p i t a t u m , qui propter inimicitias, quas bábebat p o n e t u r in i n s t r u m e n t o ? D i e , q u ô d dies-conclusionis:
cum q u o d a m , ivit ad Potestatem, et dixit, quôd ¡lie erat quia q u i c q u i d agitur dependet ex m o m e n t o , in q u o
b a n n i t u s capite , et descriptus in libro publico b a n n i - c o n c l u d i t u r , Bald, in I. contractus , col. 3 . C. de fide
t o r u m ; qui tamen non erát ille , sed alius qui vocaba- inslrum, et utile esset apponere etiam b o r a m , u t dicit
t u r eodem nomine : et d i c i t , quôd fuit in magno p e r i - J o a n , de Plat, in 1. 1. C. de jure fisci, lib. 10. et in i.
culo : et veritate c o m p e r t a , Polestas fecit d e c a p i t a n a c - generali, C.de tabul. eod. lib. et si a p p o n a t n r unus dies
cusatorem , motus per iílam l e g e m : et n i m i r u m , quia p r o alio per errorem , non vitiatur instrumentum , I, si
calumniosus'accusator puniri debet similitudine s u p p l i - librarius 9 2 . D . de reg.jur. et ibi Bartol. et Bald, in 1.
c i i , i. fin. C. ¿le accusât, sicjit ct in teste deponente fal- 2. C. de falsa causa adject, légat. Et an credatur n o t a -
sum testimonium in criminal! causa , 1 . i . D. ad I. Cor- rio , q u i non apposuit diem , si dicat postea se recorda-
nel, de sícc.ar. et dixi in 1. 2 6 . tit. 1 1. ead. Partita, et ri de die ? Bartol. quôd sic, in dicta 1. si librarius , quia
a d d e qua; dixi in 1. fin. supra tit. 1 6 . creditur officiali in officio sibi commisso ; de q u o vide
Socinum cons. 9 8 . col. 6 . in 3 . vol. q u a n d o tamen es-
LEX LIV. set e r r a t u m in d i e , non potest n o t a r i u s se eorrigere;
In scriptura publica notarii debent contirieri n o m i - nisi de errore constet per testes , vel aliis rhodis , s e c u n -
na contrabentium , c a u s a , a n n u s , dies , mensis , et d u o dum B a r t o l . in d i c t a i , si librarius : vide 1. 1 1 1 . infr.
testes n o t a r i i , ultra conficientem , subscribentes, aut eodem : el licet, u t d i x i , sit u t i l e , q u ô d a p p o n a t u r h o -
tres alii testes, qui una cum notario partium contractui ra ; non tamen est necessárium ; tenet Bartol. in authent.
i n t e r s i n t , et in fine signum notarii. Et p o n a t u r in r e - ut praip. nomen imper. in fin. collât. 5.
gistro signum per q u o d c o g n o s c a t u r , q u o d littera est (3) La era. Haec apponebatur tempore c o m p i l a t i o -
j a m parti in publicam formam data. Et fiat littera in p e r - n s istarum legum , quod et duravit usque ad témpora
g a m e n o . Hoc dicit. Concordat in authent. de tabell. §. Regis Joannis p r i m i , qui jussit apponi anuos Nativitatis
Mud quoque, collât. 4- D o m i n i ; quod hodie s e r v a t u r , et in hoc servanda est
( i ) Los testigos. Sed an scriptura forensis, quae fit in consuetudo , ut dixit Gloss, in authent. utprcep. nomen
j u d i c i o , exigat testes ; 1. in donation/bus 3 1. C. de donal. imp. collât. 5. et qua; sit rectior c o m p u t a d o , an à N a -
v u l t , q u o i n o n , et per illam legem boc tenet Bald, in tivitate D o m i n i , vel ab Incarnatione , vide p e r A b b . in
r u b r i c a , C. de fide instrument, col. 2. quod l i m i t â t , nisi cap. inter dilectos, column. 10. in p r i n c . de fide ins-
sit c o n s u e t u d o , ut testes a p p o n a n t u r . vel nisi sit con- truí n.
tractus , qui fit apud acta, ut procuratio quae apud acta (4) El lugar. Adde cap. Abbate sane 3 . et ibi Gloss,
fit : et ibi etiam col. 2 . dicit , quód quando s u m u n t u r in verbo donatio , de re jud. lib. 6. et Gloss, in 1. gene-
scriptura; de armario p u b l i c o , non est necesse , quôd rali, C. de tabul. lib. 10. Sed an locus loci? Bartol.
scriba armarii. apponat testes , qui intersint captioni, quod sic , in authent. utprcep. nomen imp. collai. 5. p e r
quani facit; sod quôd ipss; se subscribat: quod tu nota. text, in authent. quibus mod. nat. effic. leg. §. quantum
Et q u ó d in aclis judiciaiibiis non sint necessarü testes, verb , collât. 6. u b i idem tenet: et vide Gloss, super da-
vide optimè per Abb. in cap. quoniam contra , coj. 4- de ta 6. libro Decrelalium : Bald, tamen in 1. contractus, C.
proba!, qui se resolvit, quôd de j u r e in actis judiciali- de fide instrum. col. 3. d i c i t , quôd q u a n d o actus n o n
b u s non exigatur inscriplio t e s t i m n , nisi ajiud sit de dependet à loco , sed additur per m o d u m demonstràtio-
c o n s u e t u d i u e ; vel ubi de consuetudine non appareat, nis , tune sufficit taliter designare l o c u m , quôd adversa-
quôd tutius sit propter evitandas opiniones, quôd a p - rio sit licitum probare de falso : et concluait servandam
poitatilur t e s t e s : et vide de hoc Bald, in authent. sed esse in hoc patriae consuetudinem. Servari vidernus , ut
novo jure, C. si cert. pet. et Joann. de Plat, in I. cum sci- locus loci non exigatur , licet aliquando p o n a t u r in ali-
mus, C. de agrie, et cens. lib. 1 1. et Bald, in dicta 1. q u i b u s instrumentis: et q u a n d o eonsuetum est i n s t r u -
gesta , col. 2. C. de re judie, et ibidem in I. fin. dicit, mentum certo loco fieri, ut in thesauraria, non est ne-
q u ô d omuia acta censentur p u b l i c a , si facta sunt coram c e s s e , quôd ponatur locus : quia ex serie facti de eo a p -
j u d i c e , el tabellione: et adde , quôd ñeque r e q u i r u n t u r parel : vide Bald, in 1. comparationes, col. 3 . C. de fide
testes in privilegio Papas , vel builis Episcoporum , Bald, instrum. et idem tenet J o a n n . de Plat, in 1. î . c o l . 2. de
in 1. saucimus, in princ. C. de dona t. et vide i. 4 4 . et apqeh. publ. lib. 10. in 1. Jruínenla , C. de suscept. et ar-
ibi d i x i , supra eodem. Limita etiam istam legem, ubi enar, eodem libro.
esset c o n s u e t u d o , quôd non a p p o n e r e n t u r testes in ali- (5) Su signo. N o t a , signum esse de substantia i n s -
qaibus ¡nstrumeutis, ut adducit Socinus consil. 9/1. 1. trument!: sic et h a b e t u r Jerem. cap. 3 2 . vers. 4 4 . Agri
vol. coi. /J. lit an coram arbitris , vel arbitratoribus in ementur pecunia , et scribentur in libro , et imprimetur
actis judicialibiis debeant iiUervenire testes; vide Alex, signum; q u o d et adducit Specul. tit. de inslrum edi-
consil. 1 y, col. 3. in 4< vol. tion. §. 1. ad fia. a d d e etiam 5. oportet, in authent. de
De las Escrituras. 265
y su nome en esta manera: Yo Fulano, Es- dos. E de si deue dezir el Escriuano a aque-
criuano publico de tal lugar, estaua delante, llos que mandan fazer la carta, si otorgan to-
quando los que son escritos en esta carta, fi- do el pleyto en la manera que dize en aque-
zieron el pleyto, o la postura, o la vendida, lla nota, que leyo (10) ante ellos. E si dixeren
o el cambio, o el testamento, o otra cosa que si, deuen fazer testigos aquellos que es-
^ ey g' qualquier, assi como dize en ella; e por rue- tan delante, e despues fazer la carta publica
l¡b. 4. go, e por mandado dellos escreui esta carta en pargamino ( M ) de cuero por aquella no-
Recop. publica, e puse en ella mió signo, e escreui ta, en la manera que sobredicha es, c darla
mi nome: e ahonda en toda carta publica, a aquel que pertenesce, e fazer su señal (ta)
que sean dos Escriuanos (6) públicos por tes- sobre aquella'nota, por que entiendan , que
tigos , sin aquel que faze la carta , que escri- ya es sacada délia carta publica.
uan sus nomes en ella; o si por auentura tan-
tos Escriuanos públicos non pudieren auer LEY LV.
en el lugar, tomen por testigos tres ornes (7)
buenos , que escriuan y sus nomes : e los no- Que deuen fazer, quando el Escriuano pu-
mes de los testigos deuen ser escritos en fin blico que fizo la nota de la Caria, enferma-
de la carta, ante que el Escriuano publico re:, o muriere.
Leyes ^ l , e ^a fizo ' escriua su nome. Pero en los tes-
1. y 2. lamentos deuen ser escritos mas testigos, as- Enfermedades, o otros embargos han a las
tít. 4. s i como adelante mostraremos en el Titulo vezes los Escriuanos, de manera, que non ¡ Y&
Recop! ^ e l°s Testamentos: edeue ser muy acucioso pueden fazer las cartas publicas en pargami- y 24.
el Escriuano, de trabajarse de conocer (8) los no de cuero por si mismos, a la sazón que ''.*•2á-
ornes a quien faze las cartas, quien son, e de gelas demandan, sacándolas de aquellas no- i\'c'co„l
que lugar, de manera que non pueda y ser tas que escriuieron, de que fablamos en la
fecho ningund engaño. E quando el pleyto, ley ante desta. E por ende dezimos, que en
o la postura fazen ante el, deuen ser delante tal caso como este que el Escriuano, que o-
de so vno aquellos que an de ser testigos, e uiere tal embargo, deue llamar, o yr a otro
apercebirlos (9), e mostrarlos, quien son Escriuano publico, e mostralle en su regis-
aquellos que fazen la postura, e en que ma- tro aquella nota que el auia fecho, de que le
nera la ponen, leyendo la nota ante ellos to- demandan que faga carta publica., e rogalle,
instrum. caul, et fide., et Bartol. in anth. utprœp. nomen col. 16. in addition, super p a r t e non vidit, et Bartol.
imp. collât. 5. sed J o a n n . Andr. in addit. ad Specul. in post Gloss, in authent. de hœred. et Falcid. §. hinc no-
dicto §. 1. ad lin. tenet contrarium : imô , q u ô d signum bis , collât. 1. col. 3. u b i q u ô d valet inslrumentuin , li-
îion sit necessarium , per f u n d a m e n t a , quae ibi poteris cet testes n o n cognoscant contrállenles ; nisi in i n s t r u -
videre. Alex, etiam in rubr. D. de oper. novinunc. dicit, mento i n v e n t a r i i , et testamento in scriptis condito a b
quôd communis est o p i n i o , quód n o n sit signum de imperito litterarum.
substantia. U t hic v i d e s , in n o s t r o Regno decisum est, . (10) Que leyo. Legendum ergô erit protoeollura.
q u ô d requirattir per istam l e g e m , et ita servatur : et coram partibus , et.testibus , etiam j u r e isto P a r t i t a r u m :
nota etiam l u e , signum poní deberé in fine instrument!, et de j u r e communi vide Bartol. in authent. de tabel-
quia de j u r e communi non reperiebatur deputatus cer- lion. %. fin. et vide hodie legem de Alcalá Catholico-
tus locus , ut dicit Bald, in 1. non aliter, D. de adoption. rum Regum in Ordinal. Tabellionwn , et vide quœ no-
(6) Dos Escriuanos. Hoc non servatur nisi in Civi- tat A b b . in cap. cum P. tabellio, col. 3 . de fide instrum.
tate H i s p a l e n s i , ut testes sint tabelliones , et ipsi scri- (i i) En pargclmino. Vide quae dixi supra eodem
iiant sua nomina. in 1. 5 .
(7) Tres ornes. Vel duo ad minus , ut in 1. 11 4. in- (ia) Serial. Hoc ideó d i c i t , ne bis exlrahatur , et
fra eodem. forte debitum in instrumento conientum bis solvatur : et
vide ad hoc , q u o d notât Bald, in r u b r . C. de fide ins~
(8) Conocer. Habes hic , q u ô d tabellio debet cog-
trum. col. 8. versic. juxla hoc quœro, cum sequent.
rtoscere contrahentes: et adde Bald, in 1. fin. §. cum igi-
lur, cal. 5. C. de jure delib. subdentem r a t i o n e m , quia
LEX L K
posset decipi in n o m i n e , et committi falsum; sed J o a n n .
A n d r . in addit. ad Specul. tit. de instrum. edition, in
Notario legitime i m p e d i t o , scribere potest alius nota-
r u b . col. 5. tenet c o n t r a r i u m : i m ô , q u ô d possit confiée-
rius de ejus mándalo de nota assunierc s c r i p t n m , et
r e i n s t r u m e n t u m , d i c e n s , talis , qui se norninavit talem:
signare. Sed si mortuiis est n o t a r i u s , jtidices loci c o -
vide ibi p e r e u m : et adde ad istarn legem 1. 7. tit. 8.
ram probis hominihus recipiant, ct sigillent n o t a s , seu
lib. i. Foro Legum, et Ordinationem Catholicorum Re-
r e g i s t r u m , et ejus successor! r e s t i t u a n t , q u i j u r e t fide-
gum in Alcalá , quœ est in pragmaticis in Orden. Ta-
liter transumere indè i n s t r u m e n t a , quae nondùm fue-
beltiotium, quœ ponit in hoc formain , qualiter confici
raiit extracta^Et si t e s i e s , et notarii subscripti vivant,
debeat instrumçntuin , cum tabellio non cognoscit con-
subscribant in exemplar! illo. Si verp m o r t u i sunt, s c r i -
trahentes.
bat eos notarius successor. Et lise litteras, si complets*
(9) E apercebirlos. Non ergô exigitur , u t t e s t e s
s i n t , faciunt fidem, sicut à primo notario siguata;. Hssc
anteà cognoscant c o n t r a h e n t e s , u t hie patet : et a d d e
dicit.
J o a n n . A n d r . in addition, ad Specul. tit. de teste , §. 1.
Tom. IL Li
a66 Tercera Partida. Titulo XVIII.
Ley29. que la faga assi como en la nota dize. E el Concejo: pero deue jurar éste Escriuano que
tir. 2ó. Escriuano que fuere assi rogado, deuelo fa- assi es puesto en lugar del otro, que guarda-
Recop' z e r > e escreuir de su mano aquella nota en ra bien, e lealmente estos registros, e que
pargamino de cuero. E en fin de la carta de- de las notas, que non fuessen fechas cartas
ue poner y su signo (r), e escreuir y su no- publicas, quando menester fuere, que fara
me, e dezir assi: Yo Fulano, Escriuano pu- cartas publicas a aquellos a quien pertene-
blico de tal Lugar, escreui esta carta por cen, non creciendo, nin menguando, nin
mandado de tal Escriuano, assi como falle cambiando ninguna cosa; e que en todas es-
en la nota de su registro que el fiziera, por tas cosas, nin en ninguna délias, non fara,
ruego, e por mandado de aquellos que son nin consentira que sea fecho engaño, nin fal-
escritos en esta carta, non mudando , nin sedad. E pues que assi fuere entregado de
cambiando ende ninguna cosa. E porende los registros por mandado del Rey, e ouie-
puse en ella mi signo, e escriui y mió norae. ren tomado del esta jura, puede el Escriua-
E la carta publica que assi fuere fecha, sera no (4) sacar, e escreuir cartas publicas de
valedera, también como si la ouiesse escrita aquellas notas del Escriuano finado : e en
aquel mismo que fiziera la nota. Mas quan- tal carta como esta, allí do escriuiere su no-
Ley38. do algund; Escriuano publico muriere (2), me, deue dezir: Yo Fulano, Escriuano pu-
!!?• 2Ó; deuen luego los Alcaldes de aquel lugar, Ua- blico de tal lugar por otorgamiento del Rey,
hb. 4. ©, 11/- • ° fizeesta carta publica, en la manera que fa-
Recup. mar ornes buenos del Concejo, e yr a casa lle en la nota del la en el registro de Fulano
del Escriuano, e recabdar todas las notas, e Escriuano, que fino (5); e non añadi, nin
los registros que faltaren, e sellarlos con sus mengue, nin cambie en ella ninguna cosa;
sellos, e ponerlos en lugar (3) do sean bien e porende puse en ella mi signo, e escreui y
guardados, en manera que non se pierdan, mió nome. E aun deziraos, que si fueren bi-
nin pueda y ser fecho engaño, nin falsedad. uos los testigos, que son escritos en la nota,
E después deuen estos registros assi sellados deuen en tal carta como esta escriuir y sus
dar, e entregar a aquel Escriuano, que el Rey nomes (6), en la manera que de suso dixi-
metiere en lugar del finado, e otorgarle que mos (7). E si por auentura biuos non fuessen,
tenga aquellos registros. E esto deuen fazer deue el mismo escreuir los nomes dellos en
ante aquellos ornes buenos, que se acerta- la carta publica, en la manera que los fallare
ron y a tomarlos, si fueren biuos, e en el en la nota. E quando la carta publica assi
lugar; o si non, ante otros ornes buenos del
(1) SU signo. Teñe menti istam legem, nam tollit istarum rogationumraarití notarii defuncti, ut per Bald,
opiniones, quae in hoc erant de jure commuai: nam in 1. i . col. 3. C. de fruct. et litis e.xpens. Sed an et ho-
Bartol. in 1. quccdam, §. nihil interest, D. de edendo, die , stante ista lege, et dicta pragmática, hoc fieri pos-
velle videtur idem, quod liic est dispositum, ut dato sit, ut legentur, et relinquantur haeredibus? Videbatur,
casu infirmitatis, vel long» absentiae, posait de manda- quôd non ; sed quôd servetur hujus legis dispositio , et
to notarii ¡níirini sumí scriptura de ejus protocollo per dicta; pragmatic*: cogita tamen, an aliquid ex fructi-
allum notarium: Angei. tamen in authentic, de tabel- bus talinm rogationum consequi debeat propter labo-
lion, in verbo per cegritudinem, vult, quôd licèt alius rem defuncti in assumendis, et servandis talibus roga-
notarius possit earn scribere, tamen infirmus, vel aliter tionibus: quia ista lex, neque dicta pragmática hoc tôl-
impeditus debet se subscribere: Alexand. in dicto %. ière non voluit; et vidi in practica taxari isfas rogatio-
nihil dicit, quod si notarius est omninô impeditus, pos- nes , ut taxa talis detur haeredibus tabelliouis mortui.
set per alium subscribí, dum tamen fiat de eommissio- (5) Que fino. Aliter providctur in cap. cwn P. la-
n e , et mandato judiéis. Tu nota istam legem deciden- bellio 1 5. de fide instrum. quod posset practican inte-
tem, quôd si ita est impeditus infirmitate, ut neque pos- rim, cum sunt in secreto instrumenta tabelliouis mor-
ait se subscribere; hoc faciat alius de ejus mandato , et tui, anlequàm designetur ejus successor, et sibi tradan-
ad petilionempartium, ad qiias pertinet instrumentura, tar rogatioues secundum lenorem luijus legis; et tunc
absque aliquo judicis mándalo ; et adde ad prsedicta 1. servabuntur requisita in dicto cap. cum P.labellio, de
5. infrà tit. r. quibus ibi : vide Abb. Sed quid , si inter protocolla ta-
(2) Muriere. Idem si privatus fuerit officio tabel- bellionis mortui, vel alibi, reperiatur papyrus, seu char-
lionatus, ut in Pragmática in Ordination. Tabellion, et ta soluta extra registrum , veluti abscissa , et separata;
vide Balduni iii 1. 3. C. ad Leg. Falcid. est tamen scripta manu tabelliouis, et in forma protocol-
(3) Ponerlos en lugar. Vide hodie quamdam prag- l i , seu rogationis? utrùm taiis scriptura debeat exem-
maticam Catholicorum Regum, folio mihi trigessimo plari, vide Lucam de Penna in 1. rum, versic. quinto
secundo. quœritur , C. de omiii agro deserto , lib. 1 r. volentem,
(4) Puede el Escriuano. De jure communi vide 1. quôd si reperiatur extra registrum, quôd non debeat
qucedam 9. §. nihil interest, D. de edendo, et 1. si quis exemplari: vide quae dixi in 1. 6. tit. 19. infrà eadera
ex argentariis 6. §. 1. eod. tit. et poterant de jure Partita, et notabile consilium Aiexand. 2. volum. con-
communi ista? rogationes donari, vel legari per nota- sil. i 3 5 . ubi vide ad decisionern hujus.
rium, ut in dictis juribus, et in dicta 1. quœdam, §. (6) Escriuir y sus nomes. Istud non credo , quôd sit
1. vers, isautem, et notât Bald, in 1. fin. col. 4. C. de in usu , ut eliam dixi supra in 1. próxima super verbo
edendo, et Joann. de Plat, in I. generali, C. de tabular. Dos Escriuanos.
lib. 10. et uxor relicta usufructuaria percipiebat pretia (7) Dixirnos. Supra 1. próxima.
De las Escrituras. 267
fuere fecha, valdrá, efara aueriguamiento de vende, para fazer d,eila, e en ella todo lo
prueua ; también como si la ouiesse escrita que quisieren. E que aquella cosa le vende,
el Escriuano primero, ante que finasse aquel e le otorga con todas sus entradas ( 4 ) , e
que fizo la nota. con todas, sus salidas, e con todos sus de-
rechos (5), e con todas sus pertenencias (6),
L E Y LVI. e con todos sus vsos, que a aquella cosa per-
tenecen de derecho, e de fecho, por precio
Como deue ser fecha la Carta de la vendida, de tantos marauedis: el qua! precio fue pa =
gado al vendedor sobredicho ante mi Fula-
Ley 13. Vendidas fazen los ornes entre si: e por- no Escriuano publico, e-ante los testigos
2 ac ueuo que son escritos eu esta carta : e otorgo el
íi'b 4 T ^ l Mue pusieren sea firme, fazen en-
vendedor , que este precio que recibiera era
Recop. de carta en esta manera. Sepan quantos esta
justo, e derecho, de aquella cosa que ven-
carta vieren, como Fulano vende, e da por
día , e que tanto valia aquella sazón, e non
juro de heredad para siempre jamas a Fulano,
mas (7), e dixo que era bien pagado dello.
que recibe, e compra para si, e para sus he
rederos (1) tal casa', que es en tal lugar, e ha E otrosí otorgo al comprador de suso nom-
talés linderos 0 ) , o tal viña, o tal huerta, o brado libre e llenero poder, para entrar (8)
taloliuar en que ha tantas arançadas (3), o tal en tenencia de aquella cosa sobredicha, que
heredad en que ha tantas yugadas a año, e le vendió, sin otorgamiento de Juez, o de
vez, e es en tal lugar, e ha tales linderos, de otra persona qualquier. E otrosí le prome-
manera que el, e sus herederos ayan, e ten- tío, e le otorgo, que de la propriedad, nin
gan, e sean poderosos de aquella cosa que le de la possession de aquella cosa que le vendió,
torera tit. de emptione , et vendítione, §. 1. col, 1 o. vers. arbitr. et quando dicatur pluiiès contra fieri, vide Bald,
quid ergo. in 1. 1. col. 7. C. de hisqucepœnœ nom. u b i dicit, q u o d
(g) Nin contienda. Promittens sub p e n a , de certa q u a n d o est in faciendo , et fit c o n t r a ; secùs si in omit-
r e non faceré controversiam, si facit etiam extra j u s , p œ - iendo: quia tunc est quaedam continuatio, non pluralitas:
nam i n c u r r i t , 1.Divus, io p r i n c i p i o , D . depetitionehce- et adde , q u ô d Albericus, et idem Bald, dicunt in dicta
r.editat. Speculator in tit. de emptione, et venditione, §. 1. si duo: et de q u o t vicibus intelligatur istud verbum
i. col. undécima. totiens, v i d e Gloss, in 1. cum qucestio, C. de légat, et
(10) Gela ampararían. Per hsec verba tenebilur Bald, in dicta 1. 1. col. 7 .
venditor reficere expensas e m p t o r i , etiam q u a n d o o b t i - ( 1 4 ) E la pena pagada. Haec clausula oritur ex 1.
nuit in l i t e , u t déclarât Speculator tit. {le emptione, et qui fide m 16. D . de transect, et licèt ista clausula tacite
venditione, §. i. col. 1 1 . vers, note quad promittens. intelligatur in contractibus bonae fidei, ut in 1, prcedia
(il) Nin empeñamiento. Hoc dicit p r o p t e r i d , q u o d 2.8.D.de action, empli, Bartol. et Bald, in 1. si pacto quo
h a b e t u r in 1. cum tibi libérant 2 2 . C. de eviction, et c o t a , pœnam, C. de pactis, utile est illam apponere : et t a n -
quod etsi hoc n o n d i c a t u r , ex natura contractus venit, git de ista clausula Specul. in dicto §. 1. col. 10.
rem libera m t r a d i , u t in 1. in venditione 4 1 . D- de act.
ernpt. Gloss, in 1. ex prœdiis, C, de evict, et vide a d LEX LFII.
islam clausulam Spec, in lit. de ernpt. et vend. §. promi-
simus. Forma fidejussionis in ea.
fu) De juyzio , so la pena del doblo. Assidua est (1) Principalmente. Vide ad istam f o r n w n Specul.
hœc dupla? stipulatio, 1. quodsi nolitJ>\.%. quia assidua tit. de fide instrum. in p r i n c . col. 3 . et de isto fidejusso-
2 0 . D . de œdil. edicto, et habet tacitam conditionem, si re vide 1. fidejussor evictionis, D . de doli except, et cir-
evincatur ei , vel ejus haeredi, Bald, in 1. Julianus, §. 1. ca illam legem vide latè Socinum cons. 1 9 g . vol. 2. et
D . de verbor. oblig. Specul. in tit. de emption. et vendi- p r o d e s t verbum hic p o s i t u m , u t obliget se u t principa-
tion.% i . c o l . 1 2 . ubi vide p e r e ù m d e m , an intelligatur, lis i n s i m u l , et eodem instrumento cum venditore: quia
etsi non dicatur de duplo p r e t i i , et non habito respec- tunc v i d e b u n t u r duo c o r r e i , et non expectabitur exeus-
t u ad bonitatem r e i : et i b i d e m , an simplum computetur sio venditoris , juxta dispositionem authent. présente,
in duplo : et vide qua; d i x i i n I, 3 i . lit. 5. Partit. 5. in C. de fidejussor, et 1. 9. tit. 1 2 . 5. Part, ita tenet Cynus
gloss, antepen. in dicta authent. pressente, et Alex, consil. 3 2 . col. fin.
(i3) Tantas vegadas. Ha?c clausula p o n i t n r p r o p - 4 . vol. ita limitantes gloss, rubricœ, in authent. de fide-
ter dispositionem 1. si duo 3/j. §. 1. D. de réceptif qui jussor. q u » dicit, quod licèt fidejussor se obliget ut p r i n -
De las Escrituras. 269
sana aquella cosa, que Fulano le vendió; o- zon dé arras, o de dote (2), o por otra ma-
trosi le prometió, que el faria'(a) de mane- néra (3) qualquièr, e otorgo, e (lio todo el
r a , que el vendedor sobredicho guardaria e derecho que en ella auia, al comprador, des-
cumpliría al comprador, e a sus herederos, apoderándose del por siempre jamas: e otro-
todas aquellas cosas , e cada vna délias, quele si diole podério (/|), que por aquel derecho
prometió de guardar, e de cumplir, en la car- q.uie ella auia en aquella cosa, que se pudies-
ta sobredicha de la vendida, bien assi como se el comprador ayudar del en juyzio, e fue-
en ella son puestas, so pena de tantos mara- ra del, assi como de lo suyo. E otrosí le pro-
uedis: obligándose el fiador, e sus herede- metió, e le otorgo, obligando a si, e a sus
ros, e sus bienes al comprador, e a los su- herederos al comprador; recibiendo por si, e
yos, e renunciando, e quitándose de todo de- por sus herederos, que ella siempre aura por
recho etc. as.st como de suso diximos en la firme la vendida, que fizo su marido, e el re-
carta de la vendida. E dene dezir mas en tal nunciamiento, e el otorgamiento, que fizo
carta como esta: como el vendedor se obligo del derecho que ella auia en esta cosa vendi-
al fiador de sacarlo sin daño (3) desta fiadu- da: e que non verna contra eila nunca por
ra; e toda esta carta se deue escreuir en la si, nin por otri eu ninguna manera, sopeña
de la vendida , quando el fiador estuuiere de- de tantos marauedis; assi como de suso es di-
lante a la sazón que la carta se fiziere; mas cho en la carta de la vendida: e demie ade-
si el entrasse fiador despues que la carta fues- lante deue el Escriuano poner en la caria to-
se fecha, estonce se deue fazer apartadamen- das las otras cosas, assi como en essu mis-
te ante testigos, poniendo en ella el Escriua- ma carta son escritas.
no el lugar, e el dia, e el mes, e la era en que
fue fecha, e sobre todo faziendo y su señal. LEY LIX.
ct est in utilitatem suamPDie, quôd n o n stabitur tali a s - l i e r , per 1. jubemus 2 1 . et per authent. si qua mulier,
sertioni minoris etiam juratse: quia videtur apposita in C. ad Vellejan. cum debeat p r o b a r i in casu dictarum
f r a u d e r a , ut notât Bart. in 1. cum quis decedens, §. Ti- l e g u m , in utilitatem mulierisfuisse v e r s u m : et vide ad
tia, D . de légat. 3 . et i n p r o p r i i s terminis tradit Decius prsedicta, quae dixi in 1. 3. tit. 1. infra 5. Part, in glos. fin.
consil. 4 o 3 . ad finem. (6) Destas. Largius hoc ponitur in instrumentas
(3) Porrazon que era menor. Vide quod dixï in 1. hodiernis , cum dicltur, neque quacumque causa : vide
16. tit. 1 1 . ead. Part, in gloss, et sic juramentum. quas dixi in 1. 16. tit. 1 1 . ead. Part.
(4) Valiesse. Si tamen lsesus esset enormiter , eon- (7) Fiador del menor. Adde 1. et si is 9. C. de pros-
travenire posset, non obstante j u r a m e n t o ;saltim pefita diis minor, et 11. 1. et 2. C. de fidejuss. min. et 1. Mar-
absolutione ad eautelam , ut notât A b b . in cap. pen. cel Ius 2 5 . D . defidejuss.
col. fin. de emptione, et venditione, Bald, in rubrica (8) De tal menor. Si tamen fidejussor ageret man-
C. de rerum permutatione, et alii Doct. relati per D e - d a d contra m i n o r e m , posset minor petere restitutio-
cium dicentem, istam esse coinmunem opinionem, con- nem contra fidejussorem , ut dicit Bart. in 1. Marcel-
sil. 4 o 3 . col. 5. et adde Ant. de Butr. in cap. cum lus, D . de fidejuss.
contingat, col. 8. vers, quintus casus , jurejur. idem t e - (9) Principalmente. Vide suprà eod. 1. 5 7 . et n o t a
nentem , et etiam quôd non r e q u i r a t u r absolutio à j u - benè istud verbum : nam si accederet, ut fidejussor,
tamen to : adde etiam Bart. Socin. consil. 2 6 3 . vol. 2. obligatloni minoris in casu quo minor non sit obliga-
et Decium consil. 180Í col. pen. u b i multa a l l e g a t , et tus civiliter , n e q u e naturaliter ; stante prohibitione
q u a d a m c o n s i l i a notabilia Philippi C o r n e i , quae viden- legis , q u o d prsedia minorum n o n alienentur , non t e -
<3a sunt: et a d d e Socin, consil. 2 0 . penult, col. et fin. 3 . n e r e t obligatio fidejussors : debet e r g ô , ut hic dicitur,
vol. T u v i d e l . 5 6 . in fin. tlt. 5. 5. Part, etquse ibi dixi. obligare se principaliter , et promittere de evictione:
(5) Que 'ion entrara en su pro. Haec est b o n a ità déclarât Bart. in 1. cum lex, in fin. D . de fidejuss.
clausula, et c o m m u n i t e r non apponitur per tabelliones q u o d procedit p l a n é , q u a n d o minor non juravit v e n d i -
in. istis instrumentis , et juramentis m i n o r u m super t i o n e m ; nam cum j u r a v i t , et contraclus firmetur j u r a -
contractibus : nam tenetur creditor p r o b a r e , conver- mento , u t plenè adducit A b b . in cap. cum contingat,
sum fuisse pretium, in utilitatem minoris , ut in 1. 3 . C. col. 6. et 7. et 8. de jurejur. tunc benè accedit fidejus-
quaado ex Jacto tut. quae , licèt l o q u a t u r in m u t u o , sor , et tenebit obligatio , licèt accédât ut fidejussor:
Doctores volunt idem esse in aliis contractibus eccle- et adde ad istam formam Spec. tit. de empt. et -vendit.
sise, civitatis, Yel m i n o r i s , u t notât Cardin, in Clement. %. nunc dicendum , et ibi col. 2. i n s t r u i t , qualiter adul-
1. qusest. 3 o . de rcbus eccles. non alien. Decius in 1. tus asserere d e b e a t , se non habere c u r a t o r e m : nam si
civitas , ad fin. D. si certum petatur : licèt multi D o c t o - h a b e r e t , et ego scivi eum h a b e r e ; licèt j u r e t m i n o r
res t e n e n t , q u ô d in aliis contractibus extra m u t u u m , n o n c o n t r a v e n i r e , n o n valet contractus, secundum eum;
creditor non teneatur p r o b a r e versum in utilitatem e c - cujus dictum in hoc non credo verum : quia contractus
clesiae, et civitatis, ut tradit Innoc. et ibi Abb. in cap. firmatur j u r a m e n t o , licèt adultus habeat curatorem, ut
1. de depos. et istam dicit c o m m u n e m opioionem D e c . notât Gloss, in §. item sacramenta, de pace jur. firm.
consil. 3 6 . col. pen. P r o p t e r varietatern o p i n i o n u m b o n a in gloss. I . ad fin. et ibi Bald. col. 2. vers, tertio ques-
est Usee clausula , qure hic ponitur , ut ponatur in j u r a - ro, tenet idem , et dicit c o m m u n i t e r ita teneri.
mento minoris vendentisjprœsertim ubi minor esset mu- (10) Como sobredicho es. S u p r à 1. 5y.
De las Escrituras. 371
L E Y LX. tal casa , o tal viña, que anduuo en almone-
da treinta dias ; assi como se muestra por la
En que manera deue ser fecha la Carta, carta que fue fecha en razón del almoneda.
guando el Guardador del huérfano vende E porende el Guardador del susodicho con
algunas cosas que sean rayz, de las que otorgamiento e con mandado del Juez vende
del tiene en guarda. tal casa, o tal heredad, en nome del huér-
fano qué tiene en guarda, a tal orne recibien-
Porque las cosas de los huérfanos, que te por si, e por sus herederos, por juro de
son rayz, non se pueden ligeramente ena- heredad por siempre jamas, la qual casa es
geiiar, fueras-ende por debda, o por grand en tal lugar, e ha tales linderos. E dende
pro de los huérfanos, assi como mostramos adelante deue escreuir todas las cosas que
en el Titulo (1) que fabla dellos; e aun es- de suso diximos en la primera carta, que
tonce deuese fazer con otorgamiento del Juez muestra como deuen fazer la carta déla ven-
del lugar, andándola cosa publicamente en dida. Pero en el lugar, o fabla del precio por
almoneda (2) treinta dias; porende quere- que es vendida la cosa, deue dezir assi : que la
mos mostrar, en que manera deue ser fecha vende el Guardador del huérfano por precio
la carta de tal vendida, porque el compra- de tantos marauedis, que fue pagado al Guar-
dor pueda ser seguro de lo que comprare, e dador delante el Escriuano (5) , e de los tes-
el Guardador del huérfano se guarde de yer- tigos que son escritos en la carta. E otrosí el
r o : e dezimos, que deue ser fecha en esta Guardador luego delante dellos mismos fizo
manera. Sepan quantos esta carta vieren, co- pagamiento (6) de la debda que el huérfano
mo Fulano, Guardador de Fulano huérfano, deuia, a aquel que la auia de recebir : e otor-
delante de tal Judgádor mostró, como este góse por pagado della, dándole, e entregán-
huérfano deuia tantos marauedis a Fulano, dole la carta cancelada del debdo que auia
assi como pareció por vna carta publica fe- sobre el huérfano. Otrosí deue dezir en la
cha por mano de tal Escriuano. E porque el carta, en el lugar do dize que el vendedor
menor non pudiesse caer en daño ( porque obliga sus bienes e los de sus herederos al
lo graua aquella debda (3) ; e ouiesse a pe- comprador, que obliga los del huérfano e
char pena que fuesse puesta sobre ella a pla- de sus herederos, e non los del Guardador
zo sabido ; o porque gela demandauan muy (7), nin de los suyos. E sobre todo deue de-
afincadamente (4)) ouo menester de vender zir en fin de la carta, como el Judgádor, vis-
Enagenan, e venden los Personeros las co- Como deuen fazer la Carta de la vendida,
sas agenas por mandado de otri. E la carta que el Albaceafaze de los bienes del
de tal enagenamiento, o vendida, deue ser finado.
fecha en esta manera. Sepan quantos esta car-
ta vieren, como Fulan Personero de Fulan Albaceas dexan los ornes a sus finamien-
(8) Dio su otorgamiento. Quia necessarium ést de- s i t , non egeret c u r a t o r e ; vide Bart, et Jas. in 1. 1. in
çretum in a ü e n a t i o n e i'erura imuiobilium minoris , I. princ. ubi et Bartol. col. 2. D . de verb, oblig. vult ta-
non solum ¡\. elí.ob eesn.-C. de prœd. min, et dicta men ibi Jaso. col.fin. quod m u t o , et surdo perfectè i n -
1. mugísputo 5. %.nonpassim , D . eod. et infrà 6. Part. telligent: , non debet dari curator. Yide ibi per-eum.
tit. 16. I. i 8. et vide in dicto §. non passim 9. quae v e r -
tantur in causae cognitione. Et u b i decretum judiéis iii- LEX LX1.
t e r v e n i t , praesuuiitur omnis soleranitas fuisse adhibita, F o r m a venditionis faetas per, p r o c u r a t o r e m .
et statur venditioni, nisi pupillus ostendat judicem fal- (1) Señaladamente. A.à v e n d e n d u m , r e q u i r i t u r s p e -
sis allegationibus fuisse c i i e u m v e u t u m : vide Specul. ciale m a n d a t u m , ut Lie; vide 1. procurator tuiorum 6 3 .
tit. de empilone , et venditione , '§. nunc dicendum, col. D. de procurât, et 1. si libérant 10, et ibi Bald. C. quod
3 . vers, et breviter, et Bald, ibi in addit. ad eum : et cum eo.
a d d e D e c i u m , ubi allegat quoddam consilium Joan, de (2) El precio. H o c ex a b u n d a n t i videtur : nam ex
Iinol. consil. / | o 3 . col. 2. quo h a b e t f a c u i t a t e m a d vendendum , potest reciperc so-
(9) Jproueche mas. Habes h i c , q u ô d non solum lutionem : vide per Bartol. in 1. fïliœ, D . de solution.
propter a;s alienum , sed etiam propter utilitatern potest (3) Por pagado. Intellige, ut et hic dicitur , q u a n -
vendi res niinoris, ut alia utilior ernatur: a d d e 1. 4- tit. do habèbat m a n d a t u m ad eonfitendum de recepto : v i -
5. Pari. 5. et quae ibi d i x ! , et Bart, in 1. magis puto, de 1. non abstulit 4. et ibi Bartol. C. de novation, et A b b .
§. si œs alienum, D . de rebus eorum: et sic limitatur in cap. cum olim, ult. notab. de of fie. deleg. et est com-
hie 1. non solum 4. C. de prœd. min. munis opinio Doct. in 1. 2. §. fin. D. sicert. pet. A d v e r -
(10) De los mudos, e de los sordos. A d d e 1. 2, et te t a m e n , quia communiter in i n s t r u m e n t s p r o c u r a t o -
ibi Gloss. C.de curator, finios, prodigi n a m q u e , et fu- r i i s , ad soluiionem r e c i p i e n d a m , non ponitur h o c ; et
riosi aequiparantnr p u p i l l i s , ut trad.it Bart, in 1. 1. §. quotidie videmus admitti confessiones de recepto factas
fuit quoísiturn, D . ad Trebellianum, et Alexand. in 1. si per liabentes mandata similia, absque eo quôd ibi sit
curatorern habens, C. de in integr. restitut. minor. 3.110- clausula, ad posse confiteri de r e c e p t o : et J o a n n . de
tabil. Et nota , q u o d hic dicitur de s u r d o , et m u t o : nam Imol. in dicto cap. cum olim,vuU, id suffieere, per m o -
m u t u s , vel s u r d u s , qui (licèt perfectè aliquid intelli- tiva , quae ibi poteris videre : in practica verô tutius est,
gat ) tamen non a u d i t , n e q u e l o q u i t u r , aequiparaturpu- q u ô d servetur p r i m n r a , quia majori r a t i o n i , et sequila-
pillo , ut in ). servo invito 6 5 . §. peu. D . ad Trebel. et te nititur.
i d e ô d a n d u s esset sibi c u r a t o r : et intellige de s u r d o , q u i LEX LXII.
omninô non a u d i t ; nam si negotia sua per segerere p o s - F o r m a venditionis fuctœper cxeculorem. testamenti.
De las Escrituras. 273
tos, que han menester muchas vezes de ven- cosa que sea rayz, la carta de tal vendida de-
ue ser fecha en esta manera. Sepan quantos
der de las cosas del finado: e la carta de la
esta carta vieren, como Fulan Monesterio,
vendida deue ser fecha en esta manera. Sepan
quantos esta carta vieren, como Fulan , Al-porque era agrauado (1) de debdas , e señala-
damente que deuia a Fulan, e a Fulan tantos
bacea de Fulan, dado, eestablescido para pa-
gar las debdas, e las mandas que el finado marauedis, el quai debdo non podia pagar de
cosas muebles que el Monesterio ouiesse, ( o
fizo en su testamento , por poder que le otor-
go para vender (1), e enagenar de sus bienes,
poniendo en la carta alguna de las otras ra
tantos fasta que pudiessen ser pagadas; assi
zones que son dichas en este libro (2), por
como parece por la carta de las mandas que que las Iglesias, e los Monesterios pueden ven-
fizo, que fue fecha por mano de tal Escriua-
der de las heredades que son llamadas rayz)
no publico; queriendo cumplir la voluntad assi como parece por las cartas de las debdas
del finado, vende, e da asst como Albacea, que son fechas por manos de tales Escriua-
nos públicos; porque los que auian a recebir
tal heredad (a), que es en tal lugar, e a tales
las debdas, las demandauan muy afincada-
linderos, que fue de los bienes del finado, a
mente, e el Monesterio las auia a pagar, e
Fulan recibiente por si, e por sus herederos,
non tenia de que , fue menester que vendies-
por precio de tantos marauedis; el quai pro-
sen tal casa, o tal heredad: e porende con
metió, e otorgo, e eonoscio (3) el Albacea so-
bredicho, que rescibio, e passo a su poder,otorgamiento , e con plazer de Fulan Arçobis-
para pagar (4) las mandas, e las debdas de po (3), o Obispo, o Abad, que es su Perlado,
e su Mayoral, assi como parece por la carta
suso dichas: e de si deue dezir todas las pa-
del otorgamiento, que es sellada con su se-
labras que pertenescen a la vendida , assi co-
llo; e otrosí con otorgamiento del Cabildo,
mo de suso diximos del Personero ; dizíendo,
o del Conuento deste mismo Monasterio, es-
que obüga los bienes del finado , por la ven-
tando delante Fulan , e Fulan , Monjes, nom-
dida que faze assi corno Albacea : pero tal
vendida como esta deue ser techa en almo- brando todos quantos se acertaron y; Fulan,
neda (5), porque non se pueda y fazer nin-Abad, por si, e por sus sucessores, en nome
gund engaño. del sobredicho Monesterio vende, e da a Fu-
L E Y L X 111. lan recibiente por si, e por sus herederos,
tal casa, o tal heredad, que es en tal lugar,
Como se deue fazer la Carta de la cosa que e ha tales linderos, con todos sus derechos,
es rayz , que vende Eglesia, o e con todas sus pertenencias (assi como di-
Monesterio. ximos en la primera carta de la vendida) por
precio de tantos marauedis; el qual fue da-
Eglesia , o Monesterio vendiendo alguna do, e pagado por mano del comprador, ante
(1) Para vender. Nam alias non potest venderé res Et duo copulative r e q u i r u n t u r , ut teneat alienatio reí
d e f u n c t i , ut h i c , et in 1. alio 9. et ibi Bartol. D . de a- . eeclesise, scilicet justa causa a l i e n a n d i , et quód serve-
Uni. et cib. légat, et tunc eliam in re minoris decreto opus tur forma requisita cap. 1. de reb. eccles. non alien, lib.
n o n est, 1. pen. C. quando decreto opus non est, 1. i . in 6. et Clem. 1. eod. tit. gloss, pen. in cap. 1. de in integr.
p r i n c . D. de rebus eorum, restit. et Ant. et A b . et Doctor, ibi s e q u u n t u r , et est
(2) Heredad. Warn potest executor testanienti m a - communis o p i n i o , prou! attesta tur A b b . in cap. tua , de
n u m extendere ad earn rem , quam v u l t , ut dicit Glos. his quœ punt à prœiat. sine consens, cap Dec i. cons.
i n l . pen. C. quando decreto opus non est; sed intellige 2 8 2 . viso puñete : quod tu t e ñ e , licèt Socio, dicat con-
arbitrio boni viri , el bona fide, u t p e r Bartol. in I. alio, sil. i 5 . I . vol coi. ;). contrariain esse coinmunem sen-
col. 4. D. de alim. et cib. legal. t e n t i a m , scilicet q u ó d sufficiat interveníase solemnita-
(3) Conoscio. I n t e l l i g e , si habebat mandatum ad tem requisitam.
faciendum liberationem, et confitendum de recepto; (2) En este libro. Tit. 1 4. 1. 1. in 1. Part.
alias non probaret haec confessio : vide p e r Bartol. in (3) De Futan Arzobispo. A d d e cap. Abbatibus, 12.
dicta 1, alio , col. fin. D . de alim. et cibar. q. 2. et cap. in venditionibus, 17. q. 4. et Clem. 1. de
(4) Para pagar. Facit ad dictum Bartol. in dicta 1. rebus eccl. non alien.vàn Gloss, de Abbate g e n e r a l i , q u i
alio, col. fin. de quo dixi supra eod. 1. fio. super Gios. habetur loco Episcopi : et si Episcopus aliénât rem men-
in verbo fizo pagamiento. sae sua?, r e q u i r i t u r auctorilas Archiepiscopi, Gloss, in
(5) En almoneda. Nota h o c , et adde Bart, in 1. alio, cap. 1. de rebus eccl. non alien, lib. 6. in verbo defeti-
col. fin. D . de alim. et cib. légat, versic. deinde quœro. sorem; Joan. A n d r . tamen ibi in novella r e i a i i à t ad n<>-
tata per eum in cap. 1. de his quœ fiant à prelato sine
LEX LXlll. consens, capil. ubi Innoc. refert opiniones contrarias
et concordat Host, ut q u a n d o intervenu juraaientum"
F o r m a venditioni» reiimraobilis facta; per Ecclesiam. Episcopi, de non alienando sine consensu Papse, vet Ar-
(1) Agrauado. Super cau^a alienationis fit tracta- chiepiscopi, seivelur forma juramentó ; quando verô
t u s : vide per Gloss, in cap. \. de rebus eccles. non non intervenit tale j u r a m e n t u m , non sit necessaria a u c -
alien, lib. 6. et ad formulara hujus instrumentó vide per toritas Archiepiscopi. Imo!. dicit i b i , propter o p i n i o -
Specul. tit. de empt. et vend. §. nunc dicendum, col. fin. nes v i t a n d a s , tutius esse , q u ô d accédât auctoritas A r -
Tom. II. Mm
274 Tercera P a r t i d a . T i t u l o XVIII.
el Escriuano (4) publico que escriuio la car- cha, que la vendida es fecha con otorgamien-
ta, e los testigos que son escritos en ella, a to, e con plazer del Abad, e del Conuento;
Fulan, que auià a recebir la debda del Mo-* que diga en esta , que es fecha con otorga-
nasterio ; e ésta paga fue fecha por mandado miento, e con plazer de los Patrones, e de
del Abad, e de los Monjes ^sobredichos que algunos de los Parrochianos (6) de la Eglesia,
estauañ delante. E otrosí otorgóse por paga- que deuen ser presentes, escritos sus nom-
do aquel que auia a recebir la debda, e tor- bres en la carta.
no la carta que tenia sobre ella rotaj e e a n -
celada en mano del Abad: e d e n d e adelante LEY LXIV.
deue escreuir las cosas, assi como de suso
son dichas en la primera carta de la ven- Como deue ser fecha la Caíala, quandoun
dida; saino que deue dezir, que el Abad o- orne a otro vende el derecho que el ha
bliga por si, e por sus sucessores los bienes en alguna cosa.
del Monesterio al comprador, e a sus here-
deros , por aquella vendida que le faze. E Venden los ornes a las vegadas los dere- Le ,_
en esta misma manera (5) deuen ser fechas chos que han en algunas cosas: e la carta de tit." 26.
todas las cartas de la vendida, que fizieren to- tal vendida como esta deue ser fecha en esta lih 4-
das las otras Eglesias que ouieren Cabildo, o manera. Sepan quantos esta carta vieren , co- ecop*
Conuento. E si por auentura fiziesse vendi- mo Pero Garcia vende, e da, e otorga á Gar-
da alguna Eglesia Parrochial, deue ser fecha cia Yuañes (i) todo el derecho que el ha con-
la carta en essa misma manera; saluo ende, tra Alfonso (2) Perez, e contra sus herederos,
que eu el lugar, do dize en la carta sobredi- e contra sus bienes, por razón (3) de tantos
chiepiscopi. Adde Bald, tenentem , quód sit necessaria, Spec, in dicto §. nunc dicendum , ad fin. et quôd neque
in authent. hoc Jus porreclum, C. de sacros, eccles, consensus patroni requiratur in alienatione rerum eccle-
(4) Ante el Escriuano. Hoc ponitur, ut constet pre- siae patronatae, tenet Innoc. in cap. unico, ut eccles. be-
tium conversum fuisse in utilitatem monasterii, ut in nefic. et ibi Abb. qui tamen consulit, quôd interve-
authent. hoc jus porreclum, C. de sacros, eccles. et intel- niat, ex co quód patronus posset contradicere alienatio-
lige, quôd itti debet fieri ista conversio ; non tamen per- nem, quando justa causa non intervenit, et quôd ideo
tinet hoc ad soliciîudinem emptoris, imô, solvendo ip- utile est, ad litigia evitanda, intervenire: et idem di-
se emptor monasterio, vel alii de ejus mandato, est s e - cendum de parochianis, qui et possunt contradicere a-
curas, secundum Bart, indict, authent. hoc jus- porree - lienationi injustas, ut dicit Gloss, in cap. siquis presby-
turn, col. 1. vers, si quœro, dicitur hic, et dixi supra terorum tde reb. eccles. non alien.
eod. in 1. 60. et cura contractus hic teneat, non incum-
bet probatio emptori, quod pretium sit conversum in LE X L XIV.
ulilitatem monasterii, juxta nolata per Gloss, et ibi Sa-
lic, et Doct. in 1. prœdiorum, C. de prœd. minor. Vide Forma venditionis nomine alicujus débitons.
quae dixi supra eod. 1. 59. (1) Yuañez. Non dicit, an sit praasens, vel absens;
(5) En esta misma manera. Et sic, cum consensu et est qusestio, an cessio actionis possit fieri absent!:
Episcopi, ut in cap. placuit, 12. q. 2. nam licet rector nam Gloss, in 1. in causœ, §. fin. super verbo transferrin
ecclesiss, in qua non est capitulum, sed ipse solus ha- D. de procurât, tenet, quôd possit fieri absenti: sed coii-
beat in alienatione rerum ecclesiae tantam potestatem, trarium tenuit Pet. de Cervotis, ut" refert Joann. Andr.
quantam haberet praelatus cum capitulo, ut notât Glos. in addit. ad Specul. tit. de cession, actionis, §. conse-
in cap. potuie, de locato, in verbo potuisse, quam Abb. quenter, in addit. super parte recipienti: et istud est ve-
et Doctor, ibi sequuntur; non per hoc excluditur, quin rius, ubi non intervenit nùntius , vel ëpistola : quia cum
sit necessaria auctoritas Episcopi, ut in dicto cap.pla- in cessione actionis requiratur titulus, ut emptionis,
cuit: quia et praelatus cum capitulo non potest alienare vel donationis , ut in 1. per diversas 22. C. mandati, qui
bona ecclesiae, nisi auctoritale Episcopi, ut notât Abb. contractus non geritur inter absentes, nisi mediante nun-
in cap. 1. col. a. de his quœ fiunt àprœl. sine consens, tio, vel epístola, ut in 1. àonsensu 2. D. de act. et obi.
cap. et est text, in cap. in venditionibus, 17. q. 4- Et cum ibi notatis ; sequitur, quôd non possit fieri cessio
quid, si interveniat consensus, vel auctoritas Papas? Die, inter absentes : et hoc tenet Bart, et Paul, in dicto §. fin.
quód sufficiat, ut notabiliter voluit Abb. queni vide, Bald, in 1. ex legato, ad fin. C. de légat, et in 1. per di-
cons. 4 i. c ° l . 4 vol. 1. incipit videndum est, qui alle- versas, col. pen. C. mandati: qui intelligit in cessione ac-
ga t ad hoc text, cum glos. in cap. ad} audientiam, de ec- tionis utili translativa ; nam exercitium directarum man-
cles. œdific. et Archid. in cap. antepen. 12. q. 2. Et dan potest absenti: et ita potest procederé Gloss, in
quid in venditionibus, quae fiunt per fratres Prsedicato- dicto §. fin. Die ergô, quôd debet fieri prsesenti, vel si
res, et alios mendicantes extra fratres minores ; vide per est absens , mediante nuntio, vel epistola.
Bald, in authent. si quœ mulier, col. 4- C. de sacros, ec- (2) Alfonso. Sive sit ignorans-, velinvitus, nihil in-
cles. et in authent. hoc jus porrectum , col. fin. eod. tit, terest 1. nominis vendido 3. C. de hœred. vel action.
ubi dicit, quôd cum vendant ex necessitate, secundum vend.
naturam sui status; neqne requiritur causa, neque so- (3) Por razón. Ex hoc solo, licèt non fuerit dictum
lemnitas, ut ibi. vendit, satis exprimitur titulus venditionis , secundum
(6) Parrochianos. Hoc est de honéstate; non vero Bartol. in 1. per diversas, C. mand. quod et tenet ibi
de necessitate, ut et dicit Joann. Andr. in addit. ad Bald. col. 3. licèt Joan. Andr. in addit. ad Specul. tit. de
De las Escrituras. 275
marauedis: de los quales (4) dize el vendedor e que tantas vegadas (9) le pueda esta pena
sobredicho, que Alfonso Perez le es obliga- demandar, quantas el vendedor, o sus here-
do, de manera que non se puede escusar que deros fizieren, ó fuesse fallado que ouiesse
los non pague; assi como se demuestra por fecho contra lo que en esta carta dize. E por-
la carta de la debda, que fue fecha por mano que todas estas cosas sean bien guardadas, o-
de tal Escriuano publico; de la cual carta lo bligo el vendedor a si, e a sus herederos, e
entrego el, faziendolo Personero (5), para a todos sus bienes al comprador, e a sus he-
demandar aquella debda, assi como su cosa, rederos : e de si deue dezir en la carta todas
poniéndole en su logar, e otorgóle poderío, las otras cosas, assi como dize en la carta de
para poder demandar aquella debda, e la pe- la vendida.
na, e los daños (6), e los menoscabos, assi
como dize ia carta sobredicha, que fue fecha LEY LXV.
contra Alfonso Perez, bien assi como el ven-
dedor lo podria fazer en juyzio, e fuera de Como deuen fazer la Carta de la vendida de
juyzio: e esta vendida fizo por precio de tan- las bestias.
tos marauedis ; los cuales el sobredicho con-
tó , e dio al vendedor (7) ante el Escriuano Bestias venden los ornes, e la carta de tal Ley i 3.
publico, e los testigos que son escriíos en es- vendida deue ser fecha en esta manera. Se- [•£ ¿
ta carta : e el vendedor de suso nombrado o- pan quantos esta carta (1) vieren, como Fu-ReéopJ
torgo e prometió por si,e por sus herederos ían vende a Fulan tal cauallo, que es de tal
al comprador sobredicho , e a los que lo su- color, e entregale del, dandogelo por la ore-
yo heredaren, que,esta vendida, e este otor- ja, o por el freno, con todas sus tachas, e cos-
gamiento que el fizo, siempre lo aura por fir- tumbres malas que el cauallo auia a la sa-
me, e que nunca fara, nin verna contra ello; zón que lo vendió, nombrándolas todas (2),
e que desta debda nunca fizo enagenamien- también las que parecieren de fuera como
to (8) a orne ninguno, nin le fue pagada, nin las otras que ouiere dentro encubiertamen-
lo quito. E demás, que todos quantos daños te. E sobre todo deue dezir, como gelo ven-
e menoscabos, costas e missiones fiziere el dió por tal qual el cauallo es ; diziendo pa-
comprador en juyzio, e fuera de juyzio , por ladinamente , que si auia en el alguna ta-
razón que esta vendida non fuesse desem- cha estonce r o si se descubriesse dende ade-
bargada assi como sobredicho es, que el lante, que non le queria ser temido (3) por
vendedor sobredicho, e sus herederos sean ella. E que esta vendida le fizo por precio de
tenudos de gelas refazer so la pena del doblo tantos marauedis, que otorgo el vendedor,
del precio de suso dicho, e la pena pagada, que auia recebido del comprador, e passa-
o non, que siempre sea la vendida valedera, ron a su poder, e fue deilos bien pagado, re-
cess. act. §. 1. col. 5. in addit. incip. rigorosum, requirit, 1. cum eorum , in fine, C. de sent, post Bart, videtur vel-
quod exprimatur , quôd vendit : Azo. ctiam tenuit in le, quôd sic: vide ibi, et intellige, ut ipse déclarât in 1.
principio instrumenti exprimendum esse titulum, quod per diversas, 17. q. C.mand. ubi et distinguit inter jus
et hic servavit lex ista ia ista formula ; sed non est vis, fori, quod cohseret juri cèsso, et istud veniat; aut jus
sive in principio , sive in medio, vel fine instrumenti in- fori, quod cohaeret person», ut viduse, et non veniat.
seratur,ut et tenet Joan. Andr. in diet, addit. et Bald, Et an cessione facta contra unum ex reis debendi, videa-
in dicta i. per diversas, col. 4- et ibidem, quod noa tur cedi contra conreum, tangit Bart, in 1. si Aceres, in.
sufficeret, si diceret, se postea causam cessionis ex- fine, D. adTrebel.
pressurum. (7) Al vendedor. Hoc dicit, quia non sufficeret con-
(4) De los quales. Hoc dicit propter dispositionem fessio de recepto : quia prarsumeretur simulata, Gloss,
i. per diversas 22. et 1. ab Anastasio a 3. C. mandad. in dicta I, per diversas , et ibi Bart. Bald, et Ang. et vi-
(5) Personero. Hoc est concederé exercitium direc- de quod dicit Bart, in 1. singularia, col. fin. D. si cert,
tarum, quod posset concedi absenti, ut dixit Bald, in petatur.
dicta 1. per diversas, col. penult, et in dicta 1. ex legato, (8) Enagenamiento. Vide qua; dixi supra eod. i. 56.
in fin. in gloss, super parte, ni empeñamiento.
(6) E los daños, etc. Haec est utilisclausula, et ne» (g) Tantas vegadas. Vide suprà eod. in 1. 56.
cessaria , quia alias non posset ex cessione, seu nomi- LEX LXV.
nis venditione petere pœnam, damna, vel expensas: nam Forma venditionis alicujus jument!.
licèt cessa principali actione, videatur cedi accessoria,ut (t) Esta carta. Vide de ista forma Spec. tit. de empt.
in 1. pen. C per quas personas nob. acquir. I. emptori 6. et vend. §. nunc dicendum,t\ 2. et ibi vide notabiles
et 1. venditor a. D. de hœred, vel act. vend, illud est in quiestiones in ista materia.
accessorio ret, non in accessorio judieii : ita dicit nota- (2) Todas. Adde 1. 1. D. deœdilit. edict, et 1. 64,
biliter Bald, quem vide in 1. fin. versic. extra quceritur, tit. 5. Partit. 5.
C. quando provoc. non est necess. obligatio tamen fide- (3) Ser lenudo. Prodest hoc pactum , quando ven-
jussoria, tanquàm accessoria rei cohasret, ut notât Bart, ditor non sciebat vitium ; secùs, si sciebat, ut in 1. quœ-
in 1. hœres à debitare, D. de fidejuss. Bald, in dicta 1. ritur 14- §. si venditor ¡). D. de cedilit. edict. 1, quœro
fin. Et an cessa actione, videatur cedi juj fori, Bald, in 3g. D. de act. empt. 1. 66. tit. 5, Partit. 5.
Tom. IL Mm a
2^6 Tercera Partida T i t u l o XVIII.
nunciando, e quitándose de toda defensión ; bestia: o si otras posturas pusiëssen entre si
e señaladamente, que non pudiesse dezir, que el comprador, e vendedor, deuelas e Escri-
este prezio non le fuera contado (4), e dado, uano escreuir en la carta, en la manera que
e pagado. E sobre todo prometió el vendedor las pusieren.
al comprador, de amparar, e de defender es- LEY LXVI.
te cauallo que le vendió, en juyzio, e fuera
de juyzio, dé todo orne que gelo contrallasse Como deue ser /echa la Carla del cambio.
o mouiere pleyto sobre el, e de refazerle to-
do daño, e despensa que fiziesse en esta ra- Cambios f'azen los ornes de sus cosas, e Leyl3.
zón , so pena del doblo del precio sobredi- la carta del cambio deue ser fecha en esta t.'1- 25.
cho , obligando a si mismo, e a sus herede- guisa. Sepan quantos esta carta vieren , como ¿e'co4"
ros, e sus bienes al comprador, e a los que Fulan da, e otorga a Fulau por cambio , e en
lo suyo heredassen. E otrosi el comprador en nome de cambio,.por juro de heredad, talvi-
esta manera rescibio, e compro el cauallo, na que es en tal lugar, e ha tales linderos, e
por talquai era, assi como sobredicho es, o- que gela da con todos sus derechos, e con to-
torgando, e diziendo, que el vendedor non das sus pertenencias, quantas h a , e deue a-
le fuesse temido(5), del responder de aili a- uer de derecho, e de fecho, de manera que
delante, por tacha que el cauallo oniesse den- el, e sus herederos la puedan tener, e auer,
tro , o fuera, quier pareciesse, o non. E otro- e fazer della , e en ella lo que quisieren, assi
si prometió el comprador al vendedor, que como de lo suyo mismo: e desapoderase del
nunca moueria pleyto en juyzio, por razón juro, e de Ja tenencia de aquella cosa, e apode-
que tornasse el precio que le auia dado, e ra a el en ella, dándole, e otorgándole pode-
rescibiesse ¡6) el cauallo, nin por razón, que río para tomar corporalmente la tenencia
dixesse, que el cauallo non valia tanto (7), della, quando el quisiere. E esto faze,porque
quanto gelo vendió: e renuncio, e quitóse de Fulan el sobredicho da a el vna casa (1) en
toda ley, e de todo fuero que el pudiesse a- cambio, e por razón de cambio de la viña de
yudar en esta razón. Pero siacaesciesse, que suso dicha: e esta casa es en tal lugar, e ha
vn orne a otro vendiesse cauallo, o otra bes- tales linderos, otorgandogela con todos sus
tia por sana, e que gela desembargara en juy- derechos, e con todas sus pertenencias, por
zio , e fuera de juyzio, de todo orne que gela aquella misma razón, e en aquella misma ma-
quisiesse contrallar; que si a la bestia se le nera que el otro otorgo, e dio a el la viña so-
descubriesse alguna tacha o costumbre ma- bredicha : e apodérale en la tenencia de la casa
la , que ouiesse ante auido que gela el ven- de suso dicha, dándole, e otorgándole las 11a-
dió, que le tornaría su precio, dándole el la ues(a)della. E prometieron e otorgaron estos
(4) Contado. Ista exceptio poterit opponi infra 3o. col. a. infert ad statutum de contractu venditionis,
dies, 1. in contractibus \í\. §.super cceteris 2. C. de non quôd habebit locum in re data pro certa œstimatione.
numerata pecunia , et remmtiatur hic, et valet talis re- Et an si permutetui' nuda possessio cum nuda posses-
nunciatio: sed an valeat, si fiat in eadem charta, vide sione dicatur contractus permutationis ? Vide Bald,
qusedicam in 1. 9. tit. 1. 5. Partita. quôd non , in 1. i. col. fin. C. de rerum permut. sed erit
(5) No/i le fuesse tenuda. Nam remittentibus actio- contractus innominatus,/à«"o ut facias; allegat 1. cum
nes suas, non est ad eas dandus regressus, 1. queeritur manu sala 80. §. nemo 3. D. de contrahend. empt. si ta-
14. fi. si venditor g.' D. de eedil. edict. 1. pacisci 3i. D. de men daretur dominium directum in una re pío utili do-
paclis: nisi perindustriamvenditorisrenuntiasset emptor, minio alterius, benè teneret, et esset permutaiio, cap.
ut iu dicto %. si venditor, et notât Bald, in 1. si prœdium, 1. §. cuín autem , et ibi notât Bald, de conlrov. invest.
col. 4. C. de œdilit. action, et vide 1. 66. tit. 5. 5. Partit. (2) Las llaues. Vendita domo, debent tradi cla-
(6) Rescibiesse. Hsec dicitur actio redhibitoria, qua- ves , quia per claves intratur ad possidendum, 1. cla-
*i reditio , quia res, et pretium redeunt in priorem sta- vibus 74. D. de contrahend. empt. Bald, in 1. 2. C. de
turn, 1. redhibere 2 1 . D. de œdilit. edict. 1. si is, qui hœ- verbor. sign. 1. quœsitum, et ibi Bart. D. de instruct,
res a 5 . §. 1. D. de except, rei judie. vel instrum. et ad hoc , ut per traditionem clavium ac-
(7) Non valia tanto. Hsec dicitur quanto minoris, quae quiratur possessio domus, debet fieri in re present!,
competit emptori empturo licèt vitium scivisset. Vide 1. secundum Bart, in 1. i. in princip. D. deacquir.posses.
2. C. de œdilit. act. et Abb. cap. injustum , de rerum Alexand. tamen ibi col. 20. et 2 1. post Imolam tenet,
permutatione : et hsec est duplex, civilis , et prastoria: quôd sufficit, si sit prope domum , licèt non in cons-
videas Bald, in 1. 2. col. 4. C. de rescind, vend. pectu domus, ita quod de proximo potest emptor intra-
LEX L XV1. re domum : quod et tenuit Gloss, ibidem , et idem est
Forma licitae permutationis. de mente Alberici in dicta 1. clavibus, in fine , dum di-
( ï ) Fna casa. Dicitur naraque permiitatio, quan- c i t , quôd in ilia lege visus non opeiatur traditionem
do datur res pro re inœstimata : nam si esset aestima- possessionis, sed clavium trnditio: et haec opinio satis
ta , non diceretur permutado , sed venditio ; nam aesti- mibi placet, licèt in practica propter auetoritatem Bart,
matio , et pretium rei arguit venditionem , 1 . fin. et ibi melius esset, ut fiat traditio clavium in re praesenti : et
Bartol. C, de prœd. decurión, lib. 10. Gloss. Bart, et pro opinione Imolse, et Alexand. muhùm confert ista
Doct. in 1. 1. C. de rerum permutât, ubi Paul, de Castro lex.
De las Escrituras. a
77
desuso nombrados, que fazen el cambio el han, e la carta de tal donadio deue ser fe- L e y í S .
vno al otro, que en ningún tiempo non moue- cha en esta manera. Sepan quantos esta car- tit. 2 5 .
ran pleyto entre si, nin contienda sobre aque- ta vieren, e oyeren, como Fulan da, e otor- lib. 4 .
llas cosas que cambiaron, nin sobre ninguna ga por juro deredad, a Fulan recibiente por Recop.
Ley 2 .
de las cosas que les pertenescen, ante las am- si ( i ) , e por sus herederos, tal casa que es tit. 16.
parara el vno al otro en juyzio, de todo orne en tal lugar, e ha tales linderos : e esta dona- lib. 5.
Recop.
que las quisiesse embargar : e todas estas co- ción le faze puramente sin ninguna condi-
sas , e cada vna deltas prometieron, e otor- ción , de su buena voluntad e sin ninguna
garon entre si el vno al otro, de las cumplir, premia; otorgándole que esta casa que le da,
e de las guardar, e de nunca venir contra que la puedan auer, e tener el, e sus here-
ninguna délias, so pena del doblo de la esti- deros (a) para siempre jamas, para fazer dé-
mación de las cosas que cambiaron; e demás, lia , e en ella todo lo que quisieren, assi co-
de refazerse el vno al otro todo el daño, e el mo de lo suyo mismo. E dagela con todas
menoscabo que viniesse por esta razón, obli- sus entradas, e con todas sus salidas, e con
gándose otrosi el vno al otro a ellos mismos, todas sus pertenencias, quantas que y h a , e
e a sus herederos, e a sus bienes. E sobre auer deuen de derecho, e de fecho. E otorgo
todo esto renuncio, e quitóse cada vno de- este que fizo el donadio, poderío al otro a
ltas de toda ley, e de todo fuero, e costum quien lo dio, de entrarla tenencia de esta casa
bre de que se pudiesse ayudar, para desatar, por si mismo, quando el quisiesse, sin otorga-
e desfazer este cambio que non valiesse ; e se miento de Juez, e de otro orne qualquier. E
inaladamente (3) de aquello por que se pu- sobre todo esto prometió, que esta donación
diesse amparar, para non pechar esta pena, que le fizo, que siempre la auria por firme,
e que nunca yria contra ella en ninguna ma-
LEY LXVIL nera. E señaladamente, que nunca la reuo-
caria, diziendo que aqueta quien la fiziera,
Corno deuen fazer la Carla de la donación, que gela non agradeciera, e fuera descono-
que vn orne faze a otro. cíente (3), faziendo contra el alguna de aque-
llas cosas, que dizen las leyes deste nuestro
Donación fazen los ornes de las cosas que libro, por que pueden ser reuocadas las do»
(3) Señaladamente. Hanc etiam clausulara p o s u i t ex eo quôd tale pactum esset contra bonos m o r e s , et i n -
in 1. 5 6 . supra eod. quae erit utilis , cuín multi sunt c a - vitât ad d e l i n q u e n d u m , 1. si unus 2 7 . §. illud nulla 3 .
sus , in q u i b u s posset e x c u s a n à poena, velut s u p e r v e - D . de pactis, et idem tenet ibi Paulus de Castro, et Spec,
niens diffieultas 1. si vehenda i o. §. idem juris , D . de tit. de do/iat. §. 1. col. 3 . versic. quid si actum est in do-
Lege Rhodia de jacta , vel q u ô d petentis non intersit, natione , et Bald, in 1. fin. C. de bonis liber. Salie, in 1.
1. adversas 2 9 . in l i n e , D . de recept, qui arbitr. vel aliàs. pactum, C. de collât. Bald, in cap. 1. de feud. guardia;,
Alex, in I. stipulatio hoc modo concepta, D. de verb,
LEX LXVIl, oblig. Romanus consil. 2 6 . col. fin. incipit, pro deci-
sione: Joan, de Itnol. consil. 3 5 . incipit, in casu prœ-
F o r m a donatioiiis. tenso, column. 6. Quae tamen conclusio l i m i t a t u r , nisi
(1) Por si. H o c d i c i t , quia si fieret donatio absenti, intervenisset j u r a m e n t a n , secundum J o a n . A n d r . in ad-
et non a c c e p t a n t , et nullo intervenienti n u n t i o , vel dition. adSpecul. in dicto versic. quid si actum est, et
epístola , donatio uon t e n e r e t , 1. absenti 10. D. de do- tenet Alexand. in dicta 1. stipulatio hoc modo concepta,
nal. 1. nec ambigi 6. C. eod. 1. 4. tit. 4- Part. 5. et hinc et consil. 40. col. fin. 4- ' o l . et Imol. in dicto cons. 3 5.
dicit P a u l , de Castro in 1. Titia 13 4. §. idem respondet quainvis cootrarium tenuit L u d o v . Rom. in dicta 1. sti-
2. D . de verb, oblig. q u ô d , etsi contineatur in instru- pulatio, hoc modo concepta , cujus fundamentis ibi res-
mento , quod talis donavit t a l i , et non dicatur praesen- p o n d e t Alex, et allegat pro ista limitatione text, in cap.
ti , et recipient!; cùm donatio possit fieri inter absentes, quemadmodum 2 5. §. fin. de jurejur. et motivo L u d o v .
non praesumeretur prœsentia ; et si non apparet de ac- r e s p o n d e t , quôd stante j u r a m e n t o , non praestatur oc-
ceptatione illius , donatio non valet: q u ô d dicit t e n e n - casio delinquendi : quia licèt ad privatam utililalem i n -
dum menli ; et a d d e quae dixi in dicta 1. 4. g r a t l t u d o ,» quae fuit remissa, non possit allegan; poterit
(2) Herederos. Glos in cap. possessiones, 16. quaest. tamen ad utilitatem publicare» a c c u s a r i , ut dicilur in
1. d i c i t , quôd si alicui p e r s o n * privatse aliquid simpli- dicto cap. quemadmodum, §. fia. Decius tamen in dicta
citer est d a t u m , intelligitvir datum personaliter; si verô ]. fin. col. 6. motus ex ista r a t i o n e , v u l t , q u ô d etiani
sit datum ecclesias, intelligatur p e r p e t u ó : et secundum , non stante j u r a m e n t o , valeat istud pactum , per q u o d
hoc ista clausula in donatione est necessaria, ut videa- ingratitudo r e m i t t i t u r , quia licèt non possit puniri ad
t u r d o n a t u m haeredibus ; sed tamen d i e , q u ô d licet hoc privatam utilitatem; poterit tamen ad publica m utilita-
n o n e x p r i n i a t u r , in d u b i o donatio praesumítur realis ex t e m : et ibi d i c i t , istam opinionem esse probabilem de
<jualibet parte , et transit ad haoredes, ut est casus in 1. j u r e . Ista lex videtur huic opinioni favere, ex quo ponit
si quis argentum 3 5 . §. fin. C. de donat. et ibi notant istam clausulâm ; et si nullius foret effectus , itnô-à j u r e
•Bald, et Ang. et p r o b a t u r in 1. Mam 3 3. C. eod. reprobata , non posuisset earn , cùm nihil in legibus
debeat esse superfiuum , ut in 1. 2. G. de vet.jur. enucl.
(3) Desconociente. Ista clausula commuuiter appo-
Sed prima opinio maxima fulcitur sequitate .- et quar.do
aiitur in instrumentis d o n a l i o n u m ; q u a m tamen Bald,
est j u r a t u m , iliud procedit p r o p t e r r e l i g í o n e m j u r a m e n
in 1. fin. C. de pactis , col. 3. dicit esse nullius effectus,
aj8 Tercera Partida. Titulo XVIII.
naciones, assi como se muestra en el Titu- uano ser auisado, para fazer la carta en la
lo (4) que fabla délias. E otrosí prometió, de manera que fuere dado el donadío.
ampararle esta casa (5) que le dio, de todo
orne que gela quisiesse contrallar: e todas LEY LXVIII.
estas cosas, e cada vna deltas prometió este
que fizo la donación, por s i , e por sus here- Como deue ser fecha la Carla de lo que al-
deros, al otro a quien la fizo, de las guar- gún Señor da enfeudo a sus vasallos.
dar, e de las cumplir, e de nunca venir con-
tra ninguna délias, so pena de cient mara- Dan los Señores a sus vasallos muchas co-
Leyi3.
uedis. E si contra esto fiziesse, que péchasse sas en feudo, e la carta de tal donazion de- tit. 26.
la pena, e que la donación siempre fuesse ue ser fecha en esta guisa (i). Sepan quantos lib. 4.
estable e valedera : e demás, que le péchasse esta carta vieren, como tal Rico orne , da, Kecop.Ley 1.
todo el daño, e el menoscabo, e las costas e otorga en feudo, e en nome de feudo (2), a tit. 10.
que fiziesse por esta razón. E sobre todo re- Fulan recibiente (3) por si, e por sus fijos, lib. 5.
nuncio, e quitóse de toda ley etc. assi como e sus nietos (4), e todos los otros que del des- Recop.
sobredicho es en las otras cartas. E quando cendieren (5) de legitimo matrimonio (6), e
el que diesse la donación pusiesse alguna con- fueren varones (7), tal Castillo,o tal Villa (8),
dición en ella, e retouiesse y algún derecho pa- o tal Alearía, que es en tal lugar ; e ha tales
ra si, o sus herederos; estonce deue el Escri- linderos : e dagelo con todos sus termi-
ti, ut dicit text, in dicto cap. quemadmodum: et lex is- feud. dar. poss. 1. 6. tit. a 6 . 4. Partita: et hoc pluri-
ta Partitarum practtcari posset, quando intervenisset bus rationibus, de quibus per Bald, in 1. fin. col. a. C.
juramentum , et non alias in isto articulo. de suis, et legilim. hœred.
(4) En el titulo. Vide infra 5. Partita, tit. 4. 1. 10. (8) Tal villa. Non dicitur hic de jurisdictione ali-
(5) De ampararle esta casa. Clausula hsec est ne- quid , an transeat'in concessione, quae fit de villa, vel
cessaria, quia alias non teneretur donator de evictione, castro : et de jure commuai videtur, quôd concesso cas-
ut in 1. Aristo 18. D. de donat. in %. fin. nisi donator tro , videtur concessa jurisdictio castro adhaerens; quia
incepuset à promissione, 1. 1. C. de jure dot. villa, et castrum sunt quaedam nomina universitatem
designantia, quae in se continent jurisdictionem , hono-
rera, et districtum , et jus patronatus, ut in cap. ex lit-
LEX LxrIII teris 7. ubi Innoc. de jure patron. 1. 1. §. cum urbem
4. et ibi Bart. D. de offic. prœfect. urbis, et Bartol. in 1.
Forma concessionis feudi. si quando , et ibi Alex, in addit. plura aîlegans , C. de
(.1) En esta guisa. Adde Bald, in cap. 1. quid pri- bonis vac. lib. 10. Bald, in cap. 1. col. a. et 3. de capi.
ced, deb, on invest, vklfidelitas. tan. qui cür. vend, et vendito castro, videtur etiam ven-
{%) En feudo, e en nome de feudo. Expedit, ut sic di jurisdictio inhserens territorio castri, Bart, et ibi
declaretur , ne dicatur , quód fuit donatio, ut tradit Alex. 1. 1. in princ. et Alex. col. fin. D. de acquir. pos-
eleganter Oldral. quem vide consil. l 5 y . incipit, ex sess, secùs, si cohsereret personas, et non territorio, ut
prcesenli the mate , et Decius consil. 4 o 3 . incipit con- ibi per eos, et per Bald, in cap. ad hoc, col. 2. et 9. de
suluit accurate, et vide Andr. de Iser. in cap. fin. ad pace jur. firm, et adde etiam ad prsedieta Spec, et ibi
fin. ex quibus caus.feudum amit. Joan. Andr. in addit. tit. dejurisdict. omn. judie, v'ersic.
(3) Recibiente. Si in scriptura continetur , quôd quœ autem sunt meri imperii, et ibi in addit. super
dominus investivit talem , ihtelligitur , quód erat prae- parte pastoralis, et Andr. de Iser. in §. penult, col.
sens , Bald, in rubr. C. de conlrahend. etnpt. col. 18. pen. de prohib. feud, alien, per Fred, et col. fin, ubi
(7() E sus nietos. Ex quo dixerat de (iliis, infclu- expresse loquitur, in concessione in feudum : et di-
debantur nepotes, et ulteriores descendentes masculi, cit Bald, in 1. 1. col. 5. vers. 4 3 . quœritur, D. de re-
Glos. notabilis in cap. 1. vers, et si clientulus, de alien, rum divis. quôd dominus, qui concessit castrum in
feud, et ibi Baid. idem Bald, in cap. quœ in ecclesiarum, feudum, non poterit cognoscere de piimis causis rusti-
col. antep. de constit. vide de isto jure Partitarum, quid corum castri ; sed cognoscet feudatarius, qui habet ju-
in hoc sit hodie , i. 6. tit. pen. 4. Part, et ibi dixi in ra utilia. De jure istius Regni hodie, post legem Ordin.
glos. super verbo délos nietos adelante: imô feudum de Alcalá Regis Alfonsi, est dubium : cùm dicta lex di-
íimpliciter receptum, intelligitur pro se, et filiis mas- c a t , quôd in donatione castri, vel vill», non venit ju-
culis , licèt de harede iiullam facial mentionera, Glos. risdictio , nisi expresse, vel per verba aequipollentia
«t Bald, in cap. 1. quib. mod. feud, const, potest. hoc exprimatur , et colligatur ex concessione : si enim
ita est in Rege donante, eujus beneficia latissimè sunt
(5) Que del descendieren. Licèt non ita exprimc-
interpretanda ; multo fortius idem erit in inferioribus
ret, sed dixisset, accipit pro se, et suis successoribus,
donantibus , seu concedentibus in feudum : nisi dicas,
intelligitur de successoribus sanguinis : vide Bald, in
quod aliud sit in concessione feudi, quàm in simplici
Í. 1. col. â. D. de rerum dint's.
donatione, cum différât à donatione pura : quia feudum
(6) De legitimo matrimonio. Nam spurii non succé-
datur ob causam, et non est pura donatio , ut in 1. 1.
dant in feudo , ut in §. naturales, side feud. fuer, con-
D. de donat. et sic, quôd dicta lex Regni loquatur in ca-
troc inter dom. et agn.
»u suo donationis, et in eo procédât; ñeque extendatur
(7) E fueren varones. Hoc dicit, quia foemina re-
• ad concessionem in feudum, qu» fit propter servitia,
gpulariter excluditur à successione feudi, ut in cap. 1.
et alios retpectus, et non pure, ut fit donatio.
rerúc. filia , de succès, feud. cap. 1. §. hoc autcm, qui
De las Escrituras. 279
nos(9), con montes (10), e con fuentes, con otra persona qualquier. E prometió por si, e
r i o s ( i i ) , coi» pastos(1 i), econ todas sus en- por sus herederos, al recibiente por si, e
tradas^econ todas sus salidas, e con todos sus por los suyos sobredichos que lo suyo here-
derechos, e con todas sus pertenencias (i3), daren, que en ningún tiempo, nin por uin-
quantas ha, e deue aüér de derecho, e dé gima razón, nunca los embargara en juyzio,
fecho ; en tal manera, que estos sobredichos, nin fuera de juyzio, aquel lugar que les da
e los que lo suyoouieren de heredar (14),lo en feudo, nin ninguna cosa de las que le
puedan tener, e esquilmar, e fazer dello, e pertenescen; ante gelo amparara (17} de to-
en ello, todo lo que quisieren; saluo que lo da persona, e de todo lugar que gelo quisies-
nunca puedan vender (i5), nin enagenar, e sen contrallar, e otorgo, e prometió de le
que guarden para siempre, que de aquel lu- ayudar, e de gelo desembargar, de manera
gar (16) nunca fagan guerra , nin pueda ende que fincasse con ello en paz, e sin contien-
venir otro daño, nin mal, a aquel que otor- d a : e todas estas cosas, que sobredichas son,
go este feudo, nin a sus herederos. Otrosi le e cada vna délias, otorgo, e prometió de
dio, e otorgo llenero poder, para entrar por guardar el Señor, e de las auer siempre por
si mismo la tenencia de aquel lugar, que le firmes, e nunca fazer, nin venir contra ellas
dio en feudo , sin otorgamiento de J u e z , e de en ninguna manera, so pena de cient marcos
(g) Sus términos. Territorium habet se ad castrum, C. de bonis vacant, lib. io. et Bald, in 1. i. D. de rerum
quemadmodùm accessorium ad principale: vide Bald. divis. qusest. 4 3 . et in cap. i. de capit. qui cur. vend, et
in cap. unico , de capitaneo qui cur. vend. col. 3. maxime quando concedens dicit, quôd donat oinneiu
(TO) Montes. An intelligatur de montibas députa- hsereditatem, 1. hœreditatem , D. de verb. sig. 1. Titius,
tis ad culturam , vel etiam de eis , qui sunt stériles ? Vi- D. de légat. 3.1. postulante 44-D. ad 2>e¿>£¿. vasalli, et
debatur, quôd tantùm de cultivatis, et non de sterili- jurisdictiones sunt accessorise ad bona, in quibus sub-
bus , per id quod siogulariter notât Bart, in 1. i. C. de sistunt, et veniunt cum legato principali, \. si cui, §. r.
mancip. et colon, lib. 11, ubi dicit, quod si dominus et 1. unurn , D. de legal. 3. quamvis accessorium sit no-
villa; locavit niilii villam, vel castrum cum suo territo- bilius, et praestantius suo principali, 1. kœres meus, §.
r i o , et terreno, non videtur locare loca sylvestria, et fin. et ibi Bart. D. de légat. 3. 1. fin, §. fin. D. de lib.
sterilia,et ád culturam penitùs inhábilia, ñeque fon- leg. Videtur tamen, quôd dictum est limitaudum, et ia-
tes, neque rivos a qua rum, nisi quatenùs est expediens telligendum, juxta ea qua; notât Bald in 1. à procurator
ad culturam : quod dictum bene procederet in Iocatio- re, C. mand. et videas Oldrald. consil. 176. et Socin.
ne, prout Bart, loquitur ; non verô in donatione, Vel consil. 47- •ol. I. Quid autem , si quis habens plures
vcnditione, seu alia plena concessione, per notata per villas, quarum una tanquàm principalior habebat forta-
Bald. in cap. 1. de capit. qui eu r. vend, et in cap. 1. §. litium, ad cujua refectionem, et reparationem ex privi-
adhoc, depac. jur.fir. et tenet Jacobinus de S. Geor- legio, vel antiqua consuetudine cives, etihcolse aliarum,
gio in tractatu suo feudali , in patte fluminibus, villarum tenebanturj iste fecit majoriam hujus villa;
co!. 2. principalis, et caeteras villas sibi, vel aliis hasredibus
(t 1) Rios. Bonum est hoc exprimere, quia cursus retinuit: an facta tali majoria, et translata in voealuni
aquarum, flumina, et lacùs pertinent ad eum, ad quem ex tenore investiture, seu ordinationis , tenebuntur ci-
pertinent regalia, ut dicit Bart. in rubr. D. utinflum. ves aliarum villarum ad refectionem, et reparationem
publ.navig. liceat : quod tamen debet intelligi de navi- fortalitii ? Istam quasstionem decides ex his , qua; tra-
gabifibus , vel de eis , ex quibus fiunt navigabilia, ut in dit Lucas de Pen. in 1. 1. C. de jur. reipubl. lib. 1 1. ex
cap. unico, quœ sunt regalia: vide per Bald, in cap. 1. cujus dictis videtur dicendum, quôd sic : in contrarium
§. si quis de manso, ad fin. 4- col. de controv. invest. In tamen facit 1. 14. tit. 1. lib. 6. Ordin. Reg. quam vide.
Regno isto flumina sunt libera civitatibus, et locis , per (14) Los que lo suyo ouieren de heredar. Intellige
quae transeunt, 1. 9. tit. 28. ead. Partita. de descendentibus masculis (ut superiùs dixit ) et in is-
(12) Pastos. Pascua dicuntur, in quibus haberi ta materia appellatio hœredis intelligitur de filio mas-
potest usus pascendi, et alius fructús non percipitur, culo , cap. similiter, §. profecía, de Lege Corra. Bald.
1. i . C . de pase. publ. lib. 11. et ibi Glos. et in 1. nulli in 1. fin. C. de suis, et legit, et in 1. qui se patris , col.
1 3. C. de fundís patrim. lib. 1 1 . prata verô dicuntur ex 6. C. utule liber, Vult etiara ista lex , non sufficcre esse
quibus potest percipi fructus , etiam absque pastura, filium, nisi et sit hseres patris : de quo videas in cap.
quoniam secari potest herba , 1. sylva 3o. §. fin. cum Í. 1. an agnat. vel filius defuncti.
sequenti, D. de verbor. sign. Alex, in 1. 3- §• saltus, D. (i5) Nunca puedan vender. Prohibetur f'eudi ven-
deacquir. pos. et pascuadeputata ad usura fundi, et cum ditio , et qusecumque alienatio , ut in cap. 1. de alien,
eo uno nomine nuncupata, veniunt sub nomine fundi, feud, et in cap. 1. in priuc. de prohib. feud, alien, per
ut iii 1. Sejœ 20. §. Tyrannœ, D. de fundo ¿nslructo, et Frederic, sine consensu domini, ut ibi, et in I. 1 o. tit.
ibi Bart, et 1. prcediis 9 1 . §• balnea 4- Ji.de leg. 3. 26. 4. Part.
(i'3) Pertenencias. Vide supra eod. 1. 56. et quo- (16) De aquel lugar. Et sic vasallus castri tenetur
modo hoc inielligatur, cura conceditur cum juribus , et curare , ne castrum veniat ad manus inimicorum domi-
pertinentiis , vide elegans consilium Socini 1. vol. con- ni; alioquin diceretur prodere castrum : videas Ang. in
sil. 47- et; quod dicit Alex, in 1. 1. in princ. col. fin. D. 1. non itnpossibile , col. fin. D. depactis.
de acqidr. pass. Et ex hoc verbo videtur, quôd etiam (17) Amparara. Nam tenetur dominus de evictiene,
Veniat jurisdictio in concessione: vide per Bart. in 1. ut in cap. unie, si vasallus de feudo ab aliquo interp.
inter eos, D. de acquir. rerum dont, et in 1. si quando, fuer.
a8o Tercera P a r t i d a . T i t u l o XVIII.
de plata; la quai peña, q«iér sea pagada., o ja que nunca sea descubierta por ellos. E to-
non, siempre el otorgamiento de aquel lugar das esjtas.cosas .sobredichas., ,e cada'vna de-
sobredicho , que ha dado en feudo, sea fir- lias,..pro.raeJ;tQ de, guardar/ el vassallo; ,al Se-
rae,! e valedero. E otçpsv le,-prometip, de ,re- ñor de.suso rtonibrado por M , e por sus he-;
fazer todos Los daños, e despensas, e : ráenos- rederos, contra toda persona , e lugar, saluo
cabos que fiziesse enjuyzio por esta cazón. ende,el Rey (»9)., fe,>su;Señorj,p. E después
E sobre todo, porque todas estas cosas desu- que fueren fechas,. e^otprgadas todas estas co-
so dichas fuessen bien guardadas* obligo el sas , assi como sobredichas son, el Señor de
Señor a s i , e a sus herederos, e a sus bie- suso dicho, por, confirmamiento, e por fir-
nes , al que recibió el lugar en feudo, e a los meza deste fecho enuistio(2i) al vassallo del
que lo suyo puieren de heredar. E el otorga- feudo de suso nombrado con vna vara (22),
miento deste feudo, e la obligación que fizo o con sortija (a3), o con sus lúas. E otrosí,
el Señor, assi cotno sobredicho e s , fue fecho en señal de derecho amor, e de fe, e verdad
por esta razón ; porque Fulan que lo recibió, que deuia siempre ser guardada entre ellos,
estando delante, prometió al Señor de suso recibió el Señor al vassallo por suyo, besán-
nombrado, e juro (18) sobre los Santos Euan- dole (a4). E esta manera sobredicha es la mas
gelios, de ser de aquella hora en adelante leal comunal (25), de como se deue fazer la carta
vassallo el, e sus herederos, los que de suso del feudo ; mas si otros pleytos, o otras pos-
son dichos , que el feudo heredassen, a el, turas fuessen puestas en el feudo, deuen ser
e a los suyos para siempre jamás. Eotrosi pro- escritas en la carta, en la manera que se acor-
metió, de guardar, e de amparar sus perso- daren a ponerlas el Señor, e el vassallo.
nas, e sus honores (i9), e todos sus derechos,
e de non ser en consejo, nin en obra, por LEY LXIX.
si nin por otri, de que pudiesse nacer de-
sonrra, nin mal, nin daño a ellos, nin a sus En que manera deue ser fecha la Carta,
cosas; ante que cada que supieren, que algu- quando alguna cosa dan a Las
nos se trabajan de fazer contra ellos alguna censo. 13. le-
destas cosas, que puñaran quanta pudieren, yes del
tit. iô.
por estoruarlo, que non sea. E si ellos por A censo dan los ornes algunas cosas, e la lib. 5.
si non lo pudiessen desuiar, que los aperci- Recop.
carta de lo que assi es dado, deue ser fecha Ley
ban dello lo mas ayna que pudieren , e que 13.
en esta manera. Sepan quantos esta carta tit. 25.
siempre les guardaran su poridad j de mane- vieren, como Fulan, Abad de tal Moneste- lib. 4.
Recop.
(18) E juro. Vide de isto juramento fidelitatis in nia haec in continenti fiunt, non refert an praecedat, vel
cap. r. de forma fidelitatis, et in cap. i. de nova forma sequatur, secundum Bald, i b i , et quando abusiva, hoc
fidelit. et in cap. de forma , 22. quasst. fin. et ei qui non est verbalis investitura fit in ipsa re de qua investit, vel
vult jurare, denegatur investitura, ut in §. nulla, per in conspectu: quia tunc transfertur realis possessio, ut
quosfiat investitura. tradit Bald, in rub. C. de contrahend. empt. col. 5. et
(19) E sus honores. Est namque unum de capitulis in cap. 1. quid sit investitura, et per Abb. in cap. a.
fidelitatis, quod vasallus exaltabit dominum, et domi- de consuel. et in cap. 4. de instit. Melior forma est, ut
num suum in quantum poterit : vide GIos. singularem praecedat fidelitas investituram talem : et idem, si prae-
in cap. 1. qualiter vasallus jur. de fidelitate, et cap. tibi sumptio esset, quôd post investituram verbaiem recu-
domino, 6 3 , dist. saret fidelitatis juramentum, ut in §. fin.per quos fiat
(20) El Rey. Persona Regis debet excipi in omni investitura.
juramento fidelitatis, ut in §. fin. deprohib. feud.alien, (a a) Con vna vara. In magnis feudis fil investitura
per Freder. et consilium est, ut excipiat etiam perso- per ensem, cap. 1. in princ. et ibi Bald, quid sit inves-
nam domirii antiquioris, ne teneatur ad intéresse novo titura. Speculator in tit. de feud, in princ. ubi posuit
domino : vide Bald, in §. fin. hie finitur lex dom, formulam, dixit báculo, vel chyrotkeca, ut hie ha-
Freder. betur.
(21} Enuistio. Haec non est investitura realis : nam (2 3) Con sortija. In corporalibus per investituram
verbalis investitura praecedit, et postea sequitur jura- annuli acquiritur quasi possessio, ut in jurisdictione,
mentum fidelitatis , ct ultimo fit investitura realis, c«J). et similibus , Bald, in 1. voluntas, col. 2. versic. qucero
1. quidprœced. deb. an invest, velfidelit. et ibi Bald. Sed nunquid, C. de fideicom.
qualiter in lege ista praecedit fidelitas investituram, cum (24) Besándole. Hoc etiam est ultimum verbum
totum è contra deberet esse ? Ut dictum est, et probatur positura in dicta formula Spéculât.
etiam in cap. 1. de noua forma fidelit. et idem Bald, in (2 5) Mas comunal. Sunt enim. plures species , et
diet. cap. 1. quid deb. prceced. etc. format instrumen- divisiones feudorum , de quibus latè per Bald, in prœ-
tum, dicen s : Talis comes concessit Baldo tale castrum ludiis feudor. haec est communior, quia vadit jure recti
in feudum , et ipsum peraunulum, quemtenebat in ma- feudi, non determinate certo servitio, ut déclarât Bald.
nu , investivit; qui Baldus postea fidelitatetn juravit, post Jacob, de Bello viso in §. fin. in quib. caus. feud,
etc. Specui. tamenin forma, quam in hoc tradit in lit. amit.
de feudis, in princ. ponit istam eamdem formam , quae LEX LXIX.
hie ponitur , quam sequuta fuit ista lex : et ex quo om- Forma licit se donationîs adeensum.
De las Escrituras. 28 Í
r i o , con otorgamiento, e con plazer de su marauedis dio, e pago aquel que rescibio la
Conuento, estando delante Fulan, e Fulan, casa, a Fulan que los auia de auer del Mo-
los Mayorales Freyres de aquel Monesterio, nasterio, poique los auia prestados al Abad
dio, e otorgo a censo, e por nome de cen- por pro del Monasterio; assi como parece por
so , a Fulan recibiente por s i , e por sus la carta de la debda, que fue fecha por ma-
herederos, tal casa, que es en tal logar, no de tal Escriuano publico. E esta paga fue
con todos sus edificios, e ha tales linderos. fecha (5) con mandado del Abad, e con pla-
E esta casa sobredicha le da con todos sus zer de los Freyres sobredichos, que eran
derechos, econ todas sus pertenencias, e con presentes, ante mi Fulan Escriuano publico,
todos sus vsos que h a , e deue auer de dere- e los testigos que son escritos en esta caria.
cho e de fecho ; de manera, que el, e los que Otrosi otorgo el Abad al sobredicho Fulan
del descendieren (1) fasta tercera generación libre poderío , para entrar, e tomar Ja tenen-
(a), puedan auer, e tenerla casa sobredicha, cia de aquella casa por si mismo sin otorga-
efazerdella, e en ella, lo que quisieren, bien miento de Juez, o de otras personas quales-
assi como de lo suyo: saluo ende, que si el quier, entregándolo ¡le las îiaues délia; a tal
quisiesse vender (3) el derecho que ouiesse pleyto, que el, e sus herederos fasía tercera
en esta casa a otras personas, que lo faga generación, sean temidos de dar por tenso
primeramente saber al Abad de aquel Moneste- cada año en tai fiesta :t íaí Monasterio Yira
rio, onde la el ouo; e si el quisiere dar tanto libra de cera, o vna meaja- de .*¡ro; el qual
por ella como otro le diere, que sea tenudo censo prometió el sobredicho-Fulano, de pa-
de gela dar: e esta casa le da, e le otorga a garlo assi. E qnando entraren en la quarts
censo por tantos marauedis (4) ; los quales generación (6) deste que tomo la casa a çen-
(l) E los que del descendieren. Hoc d i c k ideó, ergó hic limitalur de tribus g e n e r a t i o n í b u s , est gratia
q u i a emphitéosis ecclesiœ n o n transit ad extráñeos h e - e x e m p l i ; vel u b i esset consuetudo ecel eslíe (ie non em-
r e d e s , ut in authentico de non alien. %. emphiteosim 3. p h i t e o t i c a n d o , nisi in tertiam generationem r nam ser-
collât, a. n o t â t Gloss. Bartol. et Alex, in 1, etiam, D. vanda esset c o n s u e t u d o , secundum Bald, in authent. si
solut. matrim. et hane dicit esse communem opinionem quas ruinas y col. i . C. de sacrosanct, eccles. et est d e
Philippus Decius in cap. in prœsentia, col. 7. de pro- mente A b b . in cap. prœsentia, eol. i o. de probat. et si
hat. licèt A b b . ibi tenuit contrarium ; et h a n c etiam te- n o n appareret de forma coacessionis, prsesumetur, q u o d
nuit Alex, in pluribus consiliis, quae refert Dec. con- data fuit in tertiam generationem, Bald, in î. a. e-oî. i .
sil. 1 7 1 . Q u a m tamen conclusionem limita , et intelli- versi*. quœro quando per prœscriplionem, C. de Jure
g e , q n a n d o empbiteosis conceditur ab ecclesia ex con- empkit. de quo etiam vide per Angel, i b i ; et persona i e-
suetudine, ita q u o d sit res consueta dari in emphiteosim, cipiens sumitur pro una g e n e r a t i o n e , secundum Bald.
et conceditur isto respectu absque alia justa causa alie- in dieta 1. i . in princ. col. a. et proba t u r ir» dicto §.
nationis bonorum ecctesiœ; secùs t a m e n , n b i subesset emphiteosim. Si tamen instrnmenttitn diceret u s q u e in
justa causa alienandi, necessitatis scilicet, vel utilitatis, tertiam generationem i p s i u s , tunc includerentnr p r o n e -
j u x t a Glos. 1 2 . q. 1. in sumraa : quia tune etiam in hse- potes , s e c u n d u m Bartol. quem sequitur Bald, in diet,
redes extráñeos t r a n s f e r t u r , secundum Anton, de B u t . authent. si quas ruinas, col. 2. et Alexand. cosisi!. 3 i S .
in dicto cap. in prœsenlia, et s e q u u n t u r J o a n n . de I1110I. 2. d u b i o , 3 . vol. et consil. 1 2 5 . 5. vol.
A b b . et Dec. ibi ; et isto modo procedet opinio illorurn, (3) Fender. Concordat i. fin. C. de Jure empMt. el
qui t e n e n t , q u ó d emphitéosis ecclesiastics transeat etiam 1. fin. tit. 8. 5. Part.
ad hasredes e x t r á ñ e o s , quos Alexand. refert in dicta 1. (/() Por tantos marauedis. ïnnuit ista l e x , qnôd de
etiam. Et cùm r e c i p i t u r p r o filiis, et descendentibus, substantia emphitéosis sit, quod pretium înlerveniat à
•veniunt etiam feeminae, u t in dicto §. emphiteosim, et in principio ultra peiisionem, quas debet prasstari quolibet
$. defuncto 1. si de feudo defuncli content, sit inter dont, a n n o : q u o d etiam tenuit Gloss, in cap. potuit, de Zocato1
et agnat. de quo vide Bartol. in .1. ut jurisjurandit §. si Bart, in 1. 1. in p r i n e . C. de jure emphii. et ibi A l b e r .
liberi, D . de oper. libert. E t an veniant descendentes, attestatur istam esse communem opiuionem. Contrariara
etsi non sint hseredes, vel hajreditatem repudiaverint? o p i n i o n e m , i m ó , q u ó d à principio n o n r e q u i r a l u r ali-
Vide Bald, in authent. si quas ruinas, C. de sacros, ér- qua prsestutio quantitatis, tenet Bart, in 1. simihi, et Ini-
eles, col. 3 . et /(.et in 1. liberti, col. 6. C. de operis libert. tio, col, pen. D . de verb, obiig. Cin. et Salic, in dicta 1.
et Bait, quem vide in dicto §. si liberi. Et non veni- 1. Speculator tit. de locato, §. nunc aliqua, col. a. ad fin.
rent filii, vel descendentes s p u r i i , vel naturales in era- et multi a l i i , quos refert Jas. in 1. 1. col. 1. et col. 2 2 .
phiteosi ecclesise, Bald, in dicta auth. si quas ruinas, C. de jure emphit. nbi ipse idem t e n e t ; et isla o p i n i o vi-
col. 2. d e t u r mihi v e r i o r ; et ad istam legem r e s p o n d e , q u o d
( a ) Fasta tercera generación. I n n u i t u r hic , u t n o n duplex est forma contractus emphiteoticir u n a , q u o d à
possit concedí emphitéosis ecclesiœ in p e r p e t u u m , sed principio prsesteîur certa quantitas, postea modicus cen-
tantùm usque ad tertiam generationem inclusive: q u o d sus a n n u u s ; et ista ponitur bic : a l i a , quód à principio
et disponebatsir in authent. de non alien, autpermut. §. nulla praestetur quantitas , sed tantùm instituatur annua
emphiteosim 3 . collât. 2. quod fuit correctum secundum pensio.
c o m m u n e m opinionem per text, in cap. G. §. licentiam, ( 5 ) Esta paga fue fecha. Vide quse dixí supra eod.
in auth. de aliénât, et emphiteosi, collât. $. ubi d i s p o n i - 1. 6 3 .
t u r , quod possit concedi in p e r p e t u u m ; et idem dispo- (6) En la quafla generación. Apparet h i c , quod
nent- pet-1. 3 . lit. i / ( . i. Part, i b i , para siempre. Q u o d dictio usque, de qua suprà , p o n i t u r inclusive ; vide per
Tom. / / . Nn
a8a Tercera Partida. Titulo XVIII.
so, deue ser renouada (7) esta carta, saluo de toda costumbre ecclesiastica, e seglar etc.
que por razón de este renouamiento non pue- assi como de suso es dicho en la primera car-
de tomar el Abad, nin el Monesterio, de a- ta de la vendida. E por que lo que dize en
quel con quien renouan esta carta, mas de esta carta, tañe también al Monesterio como
tantos marauedis. E sobre todo esto el Abad a aquel que recibe la casa, touieron por bien
por si, e por todos sus sucessores, en nome amas las partes, que fuessen fechas dos car-
del Monesterio prometió, e otorgo, a aquel tas publicas en vna manera. La vna que to-
que recibió la casa a censo por si, e por sus uiesse el Monesterio, e la otra el que la recibe.
herederos, de nunca mouerles pleyto, nin
contienda sobre esta casa, nin sobre la pos- LEY LXXL
session della , pagándoles (8) ellos cada año
el censo, assi como sobredicho es; mas que En que manera deue ser focha la Carta de
gela ampararan de todo orne que gela embar- los empresíidos, sobre las cosas que suelen
gasse, o gela contrallasse en juyzio, o fuera medir, o contar >( o pesar.
de juyzio. E este otorgamiento de la casa so-
b r e d i c h a ^ todas las cosas que sobredichas Emprestidos (i) fazen los ornes vnos a o- Leyl3.
son, prometió el Abad de guardar, e de te- tros de las cosas que suelen medir, contar, o *"• 25-
ner en la manera que sobredicha es, e de non pesar: e la carta de tal ero prestido deue ser Re'cop[
venir contra ello en ningund tiempo, nin en fecha en esta guisa. Sepan quantos esta carta Ley 4.
ninguna manera , so pena de tantos maraue- vieren, como Garci Perez , ante mi Pulan Es- Î!*- *}•
dis en oro: la qual pena, si quier sea pagada, cnuano (2) publico, e ios testigos que son es- ReCou.
o non, siempre el pleyto, e la postura desta cri tos en esta carta, recibió de Gonçalo Vicen-
carta sean firmes, ,e valederas. Otrosí prome- te veinte marauedis en razón de prestados; los
tió , de refazer las despensas, e los daños, e quales el sobredicho Garci Perez prometió a
los menoscabos que fiziesse en juycio por es- Gonçalo Vicente, de tornar, e de dar, fasta
ta razón; obligando a si, e a sus sucessores, seis meses (3) del dia que fue fecha esta car-
e los bienes del Monesterio, al otro que re- ta, sin contienda, e sin embargo, so la pena
cibió la casa, e a sus herederos; renunciando, del doblo (4) ; obligando el dicho Garci Perez
e quitándose de toda ley, e de todo fuero, e a si, e a sus herederos, e a sus bienes al so-
Bart, in \.patronus, §. 1. D . de legat. 3 . et Bald, in 1. a. I. a. C. de jure emphit. cap. potuit 4. de locato, et infrà
col. 2. C. de jure emphit. et Joan, de Plat, in 1. peculia- 5. Part. tit. 8. 1. pen.
ri, C. de prox. sacror. scrinior. lib. 1 2 . et Bald, notabi-
liter in 1. mcminisse, D . de offic. procons. et Socin. con- LEX LXXI.
sil. 2 5 . 2. vol. et Alex, consil. 114- col. 2 . 5. vol. et Forma m u t u i , in q u o potest poena dupli poni.
O l d r a l . consil. 4g- (1) Emprestidos. Forman» instrument» m u t u i p o n i t
(7) Ser renouada. Videtur hic casus p r o dicto Bar- Speculator tit. de oblig. et solut. in principio.
toli in 1. 1. §.permùtitur, D . de aqua quoi, et œsti. et in (2) Ante mi Fulan Escriuano. Slaretur in hoe tali
1.1. D . deprivil. cred. ubi dicit, q u ô d finita emphileosi i n s t r u m e n t o , nisi probaretur c o n t r a r i u m , u t d i c i t Gloss.
per generationem finitam, descendentes possunt petere in 1. si ex cautione, C. de non numerata pecunia; et
eis confirmari; et est. i n j u r i a , si non fiat, et posset a p - qualiter debet p r j j b a r i , ut inslrumentum r e d d a t u r fal-
pellari ad s u p e r i o r e m , ut c o g a t , quód refirmado fiat: sum , videas notabiliter per Bartol. in 1. singularia, col.
aliegat cap. bonœ memoriae, cum gloss, el 2. de postul. pen. D . si cert. pet.
prœl. u b i A b b . col. 8. limitât hoc d i c t u m , nisi ecclesia, ( 3 ) Fasta seys meses. Si terminus non esset praefi-
ad q u a m revertitur emphiteosis, v e i i t p r o se retiñere, et xus , debet reddere post decern d i e s , ut in 1. 2. tit. 1.
nulli concederé in emphiteosim ; quia forte res est eccle- Partit. 5 . ubi vide.
sife neeessaria; et vide ibi Corsetum in addit. aliis etiam ( 4 ) So la pena del doblo. Videtur h i c , et in aliis le-
jnodis limitantem. Sed contra istam limitationem con- gibus P a r t i t a r u m i n n u i , quôd poena conventionalisnon
s u l u i t D e c i u s consil. i 3 i . incipit rcvocatur in dubium: debet excederé d u p l u m , p r o u t de j u r e Fori erat dispo-
i m o , q u ó d ecclesia non possit p r o se r e t i ñ e r e ; sed d e - situm in 1. 10. tit. 5. lib. 4- Foro Legum, et 1. 5. tit.
beat c o n c e d e r é , et r e n o v a r e , et allegat m u l t a : vide ibi I I . lib. 1. ejusdem F o r i . De j u r e coramuni erat in hoc
p e r eum d i c e n t e m , ita esse communem o p i n i o n e m , et inter Doctores magna controversia , ut patet ex nolalis
vide per eumdem consil. 3 2 8 . et cons. 32cj. et adde per Gloss, in 1. 1. C. de sentent, quœpro eo, quod inter-
Alex, ubi latè l o q u i t u r , in 1. simihi, et Ttlio , col. pen. est, per Bartol. et Doct. in 1. stipulatio isla, §. altere,ff.
D . de verb, oblig. u b i et Bartol. tenuit i d e m , quod in de verb, oblig. et. adducit L u d . Rom. consil. 5 1 o. incip.
locis superiùs allegatis, et eumdem Alex, consil. 8 0 . 1. quoadprimum consultationis articulum, 2. d u b i o , q u i
vol. et consil. 1 0 . 3. vol. Et in his locis Alex, hoc dic- v u l t , quôd cùm in dicta 1. uaica , versic. cum scimus,
tum Bartoli l i m i t â t , et intelligit, q u a n d o petens rerio- d i c a t u r , illas tanlùm p œ n a s exigi d e b e r é , quae c o m p e -
vationem esset hasres investid prœdefuncti ; secùs, si tent! moderatione p r o f e r u n t u r , q u ô d , qua? sit poena
alius esset: videas per eum in dicta 1. si mihi, et Titio, c o n g r u a , resideat in arbitrio j u d i é i s ; et s u b d i t , quôd
col. pen. et Decium consil. 7 8 . Limitât etiam Alex, nisi poena dupli semper erit exigibilis: allegat 1. sciendum,
Kpiscopus auteà inveslisset alium, et sic res desiisset es- D . de eviction. Et a d d e , quôd isía peena , licet adjecta
se integra; et ita consultât Romanus consil. 7 0 . dationi q u a n t i t a t i s , p o t e n t exigi à non consueto f'rene-
(8) Pagándoles. Nain si non solvit, potest expeili, r a i i : vide 1. fin. tit. ¡ 1. 5. Part.
De las Escrituras. ¿83
bredicho Gonçalo Vicente, e a sus herederos; para si, por pagamiento de cabdal, e de la
renunciando, e quitándose de toda ley, e de pena, e de las despensas, e de las costas* e
todo fuero, e de toda costumbre ecclesiastica, de las missiones que ouiesse fechas por esta
e seglar, de que el se pudiesse ayudar (5). E razón. Pero si la casa non valiesse tanto (12),
señaladamente, que el non pueda dezir que quanto en aquello que el deuiesse auer para
estos dineros sobredichos non le fuessen con- si, como sobredicho es, que finque su de-
tados (6), e dados, ütrosi el sobredicho Gar- manda en saluo a Gonçalo en los otros bienes
ci Perez dio llenero poder a Gonçalo Vicente que Garcia ouiesse, fasta que sea pagado cum-
el de suso dicho, quel pueda demandar estos plidamente. E si por auentura se vendiesse
dineros, e la pena deiíos, si non le fuessen por mas, que Gonçalo sea tenudo de tornar
pagados al plazo, en qual Jugar quier que lo a Garcia aquello que demás fuesse. E si aquel
falle. E otrosi le otorgo, ele prometió que le que la casa diesse a peños, ouiesse muger, es-
pagana aquellos dineros, do quier que gelos tonce dezimos, que por ser mas seguro aquel
demandasse, e que non pornia ante si defen- que rescibe el peño, deue fazer renunciar a
sión ninguna, e señaladamente aquella, que la muger el derecho que ha en aquella cosa,
el lugar do gelos demandasse, non era de' su quier ío ouiesse por razón de arras, o de otra
fuero (7). E sobre todo esto prometió Garcia manera qualquier. E este renunciamiento ha
a Gonçalo , de le refazer todas las despensas, de ser fecho, en la manera que de suso dixi-
e daños, e los menoscabos que fiziesse por mos (13) de !a muger de aquel que vende al-
esta razón. E si fuere dado peño (8) en razón guna cosa. E si por auentura aquel que tomas-
del emprestido, deue ser féchala obligación seel emprestido non diesse peño, mas fiador;
del peño en esta misma carta desta gui- estonce deue ser fecha la fiaduria desta ma-
sa. E porque todas estas cosas sobredichas nera, diziendoassi en fin de la carta de la deb-
fuessen bien guardadas, el desuso dicho Gar- da. E porque todas estas cosas que sobredi-
cia obligo a Gonçalo en razón de peño, tal chas son de suso, sean bien guardadas, Fer-
casa (9) que es en tal logar, e ha tales linde- rando por ruego, e por mandado de Garcia
ros: e otorgóle llenero poder, que si al plazo entro fiador a Gonçalo, e prometióle en su
sobredicho non le pagasse aquello que le auia proprio nome principalmente, de pagarle los
prestado, que Gonçalo por si mismo sin otor- marauedis de suso dichos, e por ,1a pena, e
gamiento de Juez, nin de otra persona, pue- por los daños, e las despensas que se fizies-
da entrar (10) la tenencia de aquelia casa, e sen por razón dellos a Gonçalo, e a sus here-
la pueda tomar, e vender (11), e enagenar deros, en aquella misma manera (i4) sobre-
(5) Ayudar. Iiitelligerem, quôd renuatiat exceptio- torem dominum tertium possessorem : neque talis emp-
nibus maiitiosís: nam legitimas opponere poterie, n o n tor posset, ei o b j i c e t e , quod agat priùs contra bona sibi
obstante hac renuntiatione , ut in 1. juris gentium 7 . §. specialiter obligata ;'licet videatnr emptor d o m i n a s h a -
sipaciscar, D . de pad. cap. ex parle, el 2. de offic. de* b e r e majus j u s in re empta , quám creditor in re o b l i g a -
leg. vide Specul. tit. de obi. et solut. §. 1. col. 3 . ta : ita consultât Socinus consil. 1 9 8 . 2 . volum. quern
(6) Non le fuessen contados. Vide 1. 9. t. 1. 5. Paît. vide. Et ex hoc habes u n u m spéciale inter hypothecam
(7) De su fuero. Valet hœc r e n u n t i a t i o , ut hic pa- g e n e r a l e m , et specialem: aliud vide per Gioss. in 1. in
t e t : et sic approbantui dicta Specul. in tit. de competent, aclione, §. fin. D. defurtis, et per Paul, de Castro in 1.
jud. addit. §. 1. col. 9 . et adde , quod dicit Gloss, n o t a b . cum sit, C. de usucap. pro empt. quia in re specialiter
in 1. 1. D. si quis in jus vocat. non ieril. obligata, s i v e n d a t u r , commit titur f a c t u m , et res effi-
(S) Peño.Licet ergô recipere pignora m u t u u m d a n - citur ¡nusiicapibiiis ; quod ¡ion esset, si generaliter esset
t i , ut hic: videas, quas dicit Ambrosius libro de To- obligata: aliud spéciale vide in ]. 3. C. de serv.pign. da-
bia, cap. 17. to manum. nam m a n e i p i a , quae obligamus generaliter,
(9) Tal casa. Vides in hoc instrumento hypothe- possumus manumitiere ; secùs si specialiter, ut ibi. Item
carn generalem, de q u a s u p r à ibi casum b r e v e m , et spe- prœlatus pro observantia contractus potest generaliter
cialem de d o m o , de qua hic. Et si primus creditor lia- obligare bona ecclesiaï; non vero certam rem specialiter,
bet generalem h y p o t h e c a m , et specialem in q u a d a m re, ut dixit Gross, in aulheiit. de nonalienand, %. nos igitur,
si illa res specialiter hypothecata esset sufficiens ad debi- super verbo specialis, et super verbo creditoribus, col-
tum , vel ad id p r o quo fuit facta , non posset ex genera- lât. 2. Alexand. consil. 1 1 8 . col. pen. 2. vol. a d d e qua;
li hypotheca agere contra secundum creditorem, haben- dixi infra tit. i 3 . 1. 3 7 . Part. 5.
tem in aiiis rebus specialem hypothecam : text, qui non (10) Pueda entrar. Adde 1. créditons 8. u b i Bart,
' est a l i b i , in 1. 1. C. de pign. et s i c , licèt de rigore juris latè , C. de pign. et 1. 1 1 . tit. 1 3. 5. Part.
habens generalem hypothecam , et specialem, possit age- ( 1 1 ) E vender. Adde 1. creditor, cum Gloss, ibi,
re ex generali contra rein specialiter secundo creditori C. de distract.pign. et 1. 4 1 . et 4 2 . et 4 3 . cum legibus
obligatam; tamen de sequitate non adniittitur, s i d e spe- s e q u e n t i b u s , tit. i 3 . 5. Part.
cial! sibi oblígala potest conseqni su uni : et sic limilatur (12) Non valiesse tanto. Adde 1. 1. C. de pignor.
1. qui ge.neraliter 2. D. qui potior, in pign. hab. et 1. cre- et 1. 4 1 . tit. i 3 . 5. Part.
ditoris 8. D.de distract, pign. Et adverle b e n e , quia dic- ( 1 3 ) De suso diximos. Suprà eod. 1, 5 8 .
ta lex non potest extendi extra casum snuni : undè n o n (14) Manera. Nam non valeret in duriorem c a u -
•haberent l o c u m , si primus creditor ageret contra e m p - s a m , 1. M quiaccessionis 34- J3.defidejussor, etsimpli-
2 b m. IL N n 0,
284 Tercera P a r t i d a . Titulo XVIIL
dicha que Garcia se le obligara : e renuncio, muía, o aquello en que fue apreciada, fasta vn
e quitóse de toda ley etc. vt supra, e señala- mes. E si por auentura lamulaseempeorasse
damente a la ley deste nuestro libro (i5), que en alguna manera (5), o se le muriesse, que
íabla de los fiadores, do dize, que primera- fuesse el peligro del empeoramiento, o de la
mente deue ser demandado el principal, que muerte, de Rodrigo el que rescibio la muía
el fiador. E si por auentura los que toman el emprestada. E todas estas cosas que dichas son,
emprestido son dos, o mas, estonce deue ser e cada vna délias prometió, e otorgo Sancho
fecha la carta, en aquella misma manera que el sobredicho a Rodrigo, de fazer, e de guar-
de suso diximos del vno; saluo que deue de- dar sin pleyto, e sin contienda ninguna. E
zir en ella, que los que toman el emprestido si por auentura el fiziesse alguna cosa contra
se obligan, para tornarlo cada vno dellos en esto, prometióle de pagar por pena, e en no*
todo, en su proprio nome principalmente. E me de pena, el doblo del precio de la estima-
en el lugar, o dize que renuncio toda ley, e ción de suso dicha; e demás, de refazerle to-
todo fuero etc. deuen dezir sobretodo, como dos los daños, e los menoscabos que fizies-
renuncian señaladamente ellos aquella ley ( 16) se por esta razón. E;porque sean mejor guar-
que fabla de los debdores, quando se obligan dadas estas cosas sobredichas, obligo Sancho
muchos en v n o , que non es temido cada a si mismo, e a sus bienes, e a sus herede-
vno, si non por su parte, de responder. ros, a Rodrigo el sobredicho, e a los que lo
suyo ouiessen de heredar: e renuncio, e qui-
LEY LXXI. tóse de toda ley, e de todo fuero etc. vt su-
pra: señaladamente de la ley (6) deste nues-
Como se deue fazer la Carta de cosas que tro libro, que dize que aquel que recibe tal
se emprestan, assi como caualto, o emprestido como este, que non es temido de
otra cosa mueble. pechar la cosa, si se empeorasse, o mûries-
se sin su culpa, o sin su engaño.
Levi 3. Cauallos, o otras cosas muebles se em-
tif. 25. prestan los ornes los vnos a los otros: e la
car- LEY LXXII.
lib. 4.
Hecop. ta de lo que se empresta deue ser fecha (i)
desta guisa. Sepan quantos esta carta vieren, Como se deue fazer la Carta, quando algún
como Sancho, ante mi Fulan Escriuano pu- orne da a otro dineros, o alguna
blico, e los testigos que son escritos,en esta otra cosa en condesijo.
carta, recibió de Rodrigo vna muía de tal co-
lor, emprestada: la qual muía fue aprecia- Dineros, o algunas otras cosas se dan los Ley(3.
da (i) entre ellos acordadamente, que valia ornes vnos a otros en condesijo: e la carta de t¡t- 2A;
setenta marauedis (3). E prestogela en tal ma- lo que assi es dado, deue ser fecha en esta Re'COpj
nera : que la lleue cargada (4), o que vaya en guisa. Sepan quantos esta carta vieren, como Ley28.
ella (o en aquella manera que pusieren ) fasta Domingo otorgo, e vino conociendo, que auia [!'• 2&/
en tal lugar. E prometióle de tornarle aquella recebido (i) de Velasco en guarda mil mará- Eecop.'
citer promittendo , videtur promittere sub eadem con- retur, ut et subditur in isla lege: vide Saîicetum in 1. 1.
ditione, qua principalis: vide ibi Bartol. C. de commodato.
(,i5) A la ley deste nuestro libro. Tit. 12. 5. Part. (3) Setenta marauedis. Ex hoc arguitur, istos tno-
1.9- rapetinos, de quibusin istis legibus Partitarum, fuisse
(16) Aquella ley. L. 10. tit. 12. b.Part. etautheat. áureos.
hoc ila, C. de duob. reís. (4) Cargada. Hoc dicit, quia non potest eomnao-
datarius uti re commodata, nisi eo modo quo commo-
LEX LXXI. data est, 1. si ul certo 5. §. sed interdum 7. cum seq. D.
commodati.
Forma commodati. j (5) En alguna manera. Videturhieinnui, quôd suffi-
(1) Fecha. Formam instrument! commodati ponit ciatgeneralis renuntiatio casuura fortuitorum in contrac-
Specul. tit. de commodato in princ. tibus : et videtur concordare 1. 1. C. commodati, ubi vi-
(.a) Apreciada. Cautela est, ut asstimata tradatur, de Salic, quia est materia diffusa, et in qua de jure com-
uttranseat periculum incommodatarium, juxta id, quod muni sunt multoe opiniones: vide per Gloss. Bart, et
notât Gloss, et ibi Bartol. in 1. si uteerto, §. nunc vi- Doctor, in 1. sed et si quis, §. quœsitum 4- D. si quis cau-
dendum el 1. D. commodati, etiam casus fortuiti : sed vi- tion, et Abb. in cap. 1. de commodato.
deas Joann. And. et Abb. in cap. uuico, eod. tit, volen- (6) La ley. Lex 3. tit. 1. 5. Part.
tes, quôd in his contractibus, in quilms ¡estimado de
eoruin natura non facit emptionem , ut in commodato, LEX LXXII.
et locato, iestimatio non facit magis teneri contrahen-
tem, quàm exposcat natura contractus; sed operabitur Forma depositi.
tunc aestimatio, ut sciatur verum pretium reí, in casu (1) Recebido. Aliud est deponere, aliud custodiam
quo perderetur, vel deterioraretur : et videtur œqua committere , 1. si ego y. §. fin. D. de jure dot. vide Joan.
opinio, ubi per pactum specialitcr d i hoc non provide- Aud. in addit. ad Specul. in rubr. de deposito, de seho-
De las Escrituras. 285
Ley (3 .uedis en oro, en vn saco (a) que era sellado sa (i). Sepan quantos esta carta vieren, co- Ley 2.
tit. 10. con sello de tal orne: los quales marauedis mo Gonçalo arrendo, e otorgo en nome de '£ ie -
lib. 2.
Recop. assi cerrados, e sellados, prometió Domingo alquiler a Pedro vnas casas, que son en tal Re¿op/
I.,ev22. de tornarlos, e darlos a Vetascobien e cum- lugar, de manera que pueda morar en ellas,
tit." 9. plidamente, e sin contienda ninguna, quan- e tenerlas desdel dia de Sant Miguel fasta vn
lib. S.
Recop. do quier que el gelos demandasse, o su he- año (2); el quai Gonçalo el sobredicho pro-
hey 23. redero , o su Personero que mostrasse esta metió a Pedro, que el otorgamiento deste
tit/ 2.
lib. 3. carta, so pena del doblo; obligándose a si alquiler que lo aura por firme, e non ver-
Recop. mismo, e a sus herederos, e a sus bienes, a nia contra el en ninguna manera fasta el
Ley22. Velasco, e a los que lo suyo ouiessen de here- plazo de suso dicho ; e que non le tomaría
tit. 1.
lib. 3. dar ; e renunciando, e quitándose de toda ley, estas casas, nin las empeñara, nin las ena-
Recop. e de todo fuero etc. e señaladamente, que genaria (3) fasta el plazo cumplido; ante lo
Ley 15. non pueda poner defensión ante si,,dizien- defenderá, e lo amparara de todo orne que
tit." 18.
lib. 6. do que aquellos dineros non le fueron mos- lo quisiesse embargar, o contrallar la tenen-
Recop. trados (3), nin contados, e dados. E porque cia, o la morada de aquellas casas. E esto
Ley 7 8,
tit. ô,
sóbrelas cosas que los ornes dan vnos a otros prometió de fazer, de guisa que el, o los
lib. 2. en condesijo, ponen pleytos, e posturas de que morassen en ellas por su mandado, las
Recop. muchas maneras; porende los Escriuanos de- puedan tener, e auer, e vsar délias fasta el
uen ser auisados, de les escreuir las cartas, plazo sobredicho sin embargo, e sin con-
en la manera que ellos lo pusieren, e lo acor- tienda ninguna. E porende Pedro el sobredi-
daren entre si, guardando todavía esta for- cho prometió otrosí de dar a Gonçalo de su-
ma que de suso diximos , que es mas co- so nombrado por alquiler destas casas trein-
munal. ta marauedis por vn año, en esta manera:
LEY L X X I I I . la meytad en el comienço del año (4) , e la
otra meytad al acabamiento del. E todas es-
Como deue ser fecha la carta, quando al- tas cosas, e cada vna délias por si, otorga-
guno sus casas alquila a olri. ron , e prometieron ambas las partes, de
guardar, e de cumplir la vna a la otra, assi
Lev 13. ,, ., , , como sobredicho es ; e de non fazer, nin ve-
tit." 25. Alquilan los ornes sus casas a otros ; e la nir contra ellas en ninguna manera, so pena
lib. 4. carta del alquiler deue ser fecha en esta gui-
Eeeop. ^ °
lai'í, qui posuit Hbrum ¡n camera scholaris amici. r i t , ut in 1. item quœritur i 3 . §. quiimpleto 11. D . locad.
(a) En vn saco, Bfec est tertia forma i n s t r u m e n t (3) Nin las enagenaria. Hoc pactum cúm gênerait
depositi, quam ponit Specul. tit. de deposito, et adde 1. hypotheca b o n o r u i n , quse ctiain in isla forma instru-
die sponsaliorum 2 5 . §. i . et 1. sisacculum 2 g . D . de- m e n t ! p o n i t n r , operabitur , ut emptor teneatur stare
posüi. Sed q u i d , si non traderet in sacculo s i g n a t o , sed colono, cùm potentius sit jus pignoris, quàm jus emptoris,
ad n u m e r u m , p r o u t morís est pecuniam tradi m e r c a t o - ut in 1. si cre dit. §.fin.D. dv distr. pign.TLsttamen conten-
ri per dominum pecuniae, colloeando eam apud e u m ? a n tio inter B o c t . utrùm ad hune eifeclum r e q u i r a l u r spe-
tunc sit d e p o s i t u m , vel talis mercator sine periculo fur- cialis hypotheca domus locatae, vel suffieiat generalis
ti possit ea n t i , vide Bald, in 1. incendium, C. si cert. h y p o t h e c a omnium b o n o r u m ? De quo vide per Alex,
pet. q u i velle v i d e t u r , quôd sit d e p o s i t u m , et p r a s m n a - in 1. si filio familias , col. 3. D . solut. malrim. et in 1.
t u r m a g i s , quàm m u t u u r a , e o q u ô d expedienlius sit h a - qui absenli , §. 1. D . de adquir. possess, et communior
bere creditorem actionem depositi : Paul, lamen de Cast. videtur opinio , q u ô d suffieiat generalis b o n o r u m h y -
in 1. cum quid, D . si cert. pet. v u l t , q u 6 d hoc non atten- potheca , ut t r a d u n t Ang. et Paulus de Cast, in dicta
d a t u r ; i m ô , ex quo non dixit, q u ô d esset depositum, 1. sifilio , Bart. Baldus , et Salic, in 1. emptorem, C.
prœsumatur m u t u n m , Salic, in dicta 1. incendium vult, de locato , Joan, de A n a n i . in cap. fin. col. 4- w pree-
q u o d judex hoc perpendat ex conjecluris , an fuerit i n - lati vices suas , et b e n è facit ista lex. Si tamen p œ n a
tentio deponendi, v e l m u t u a n d i : vide per eum, n a m b e n è esset apposita, et emptor illam solveret, tune expelie-
l o q u i t u r ; et si est d u b i u m , an fuerit deposita ad nuroe- r e posset inquilinum , ex q u o satisfactum est de p œ n a ,
r u i n , vel in s a c c u l o , praasumitur in s a c c u l o , secundum p r o cujus solutione facta fuit b o n o r u m obligatio : et
Paul, de Cast, in dicta 1. cum quid, in fin. i d e m , si'solvat interesse, q u o d c o l o n u s , vel i n q u i l i -
( 3 ) Non le fueron mostrados, nin contados. Bona ims prietenderet, u t déclarât Bart, in dicta 1. emptorem,
est ista clausula , et vide 1. in contractibus 1 4 . §. super et ibi etiam Salie, et Joan, de Anan. in dicto cap. fin.
cœteris %.C. de non numer. pecun. Si tamen ipse inquilinas prastenderet, id suum esse i n -
teresse , u t perseveret in locatione; t u n e retiñere p o s -
set , q u o n s q u e tempus conductionis sit finitum , secun-
LEX LXXJ1L
d u m Joan, de Anan. ubi suprà. E t q u ô d dixi de exac-
tione peen* , intellige , n i s i interesse esset pluris , quàm
Forma locationis.
p œ n a , u t habetur in l.prcedia, D. de action, empt. tune
(1) En esta guisa. Hanc f o r m a m p o n i t S p e c u l . s e -
enim exacta p œ n a , retiñere posset p r o residuo interes-
quens Piolan, tit. de local, in princ.
s e , cùm contractus locationis sit bonse fidei.
(2) Fasta vn aiio. Quid si non dicatur aliquid de
tempore , quo diiret locatio ? In ptrediis rusticis vide- (4) En el comienzo del año. Q u i d si hoc non esset
tur , quôd anno; h i ù i battis, p r o tempore quo habitave- conventum ? Videas 1. 4- lit. 8. 5. Part.
286 Tercera Partida. Titulo XVIII.
de cinquenta marauedis, e so obligarniento de todas las lauores quel perteneciessen, de
de sus bienes: la qual pena quier sea paga- manera que las vides, o los arboles que en
da, o non, sean todas estas cosas firmes, e ella fueren , non se puedan empeorar (/j),
valederas, assi como sobredichas son. Otro- nin secar por su culpa, o por mengua que
sí prometieron el vno al otro, de refazer, e non ouiessen las lauores en el tiempo que
de emendar todas las despensas, e los da- las deuian auer. Otrosi prometió , que los
ños, e los menoscabos que qualquier dellos desfrutaría a buena fe sin mal engaño, en
fiziesse por non ser estas cosas guardadas las sazones (5) que los frutos se deuen co-
en la manera que sobredicho es. ger; e de d a r , e de pagara el, e a sus he-
rederos, en la fiesta de Sant Miguel cient
LEY L X X I V . marauedis, e vn par de capones ; e en el
acabamiento del plazo sobredicho , de entre-
Como se deue fazer la carta de arrenda- galle, e desampararle la viña, o la huerta,
miento de viñas, o de huertas, o de assi labrada, e sazonada, como sobredicho
otra cosa. es : e todas estas cosas ,'e cada vna délias etc.
deuen ser escritas en esta carta, assi como
Ley 13. Arriendan vnos ornes a otros viñas, o diximos de suso en la carta del alquiler de
í!b 24 n u e t > t a s , e otras cosas: e la carta del arren- las casas. E en esta misma manera deuen
Recop! damiento deue ser fecha en esta manera (i). ser fechas las cartas de los arrendamientos
Sepan quantos esta carta vieren, como Al- de las otras heredades , poniendo en ellas to-
uaro arrendo, e otorgo a Diego vna su huer- das las posturas que las partes pusieren en-
ta , o vna su viña, en que ha tantas arança- tre si, en la manera que se acordaren en
das, e es en tal lugar, e ha tales linderos; ellas ante el Escriuano publico.
de manera que el, e sus herederos la puedan
tener, e labrar, e esquilmar fasta tal plazo. LEY- L X X V .
Otrosi prometió, e otorgo, que la viña, o la
huerta, e el fruto della non gelo tomaría, En que manera deue ser fecha la carta de
nin gelo embargaría en ninguna manera fas- la lauor, que vn orne promete de fazer
ta el plazo sobredicho; ante gela defende- a otro.
ría (2) de todo orne, o de todo lugar, que
gela quisiesse embargar, o mouer contien-
da sobre ella. E otrosi prometió , que en Lauores prometen a las vegadas los ornes Ley i 3.
todo el tiempo que este arrendamiento ha de fazer vnos a otros. E la carta (i) deue ser |.'jf- 2 ^
de durar, que non la venderá (3) , nin la fecha en esta guisa. Sepan quantos esta car- ReCop.
empeñara , nin la enagenara , de guisa' que ta vieren, como Pedro Martinez el Escriua- Ley 2.
pueda venir embargo, nin estoruo al sobre- no prometió, e otorgo, e obligóse al Dean [!£ ¿"
dicho Diego. E porende otrosi Diego el de de Toledo, de escreuirle el testo de tal libro Recop.'
suso dicho prometió a Aluaro, de labrar, e ( diziendo señaladamente su nome) e que
de femenciar bien aquella viña , o huerta, gelo escreuiria (1), e que gelo continuaría
fasta que fuesse acabado, de tal letra qual
LEX LXXIV. (5) En las sazones. H o c ideo , quia in colligendis
fructibus immaturis , posset sequi d a m n u m in piasdio,
Forma contractus eonduetionis. u t in 1. si servas 2 7 . §. si olivan '->-5. D. ad leg. Aquil.
(1) En esta manera. A d d e Specul. tit. de locato, secus ergó , si n u l l u m d a m n u m indè sequeretur : et
in p i ï n c . col. 3 . adde Gloss, in 1. p e n ú l t i m a , D. de usufructu legato.
(2) Gela defendería. Teiietur tamen conductor
certiorare de hoc locatorem, ct faceré sibi fidera de LEX LXXV.
i m p e d i m e n t o , u t deducit Alexand. quern vide consil.
1 2 7 . col. a. 5. vol. u b i et v i d e , q u i d si impedientes Forma littera contractus n o m i n a t i .
sunt tales , quos locator prohibere non potest. (1) E la carta. Videas de ista forma i n s t r u m e n t
(3) Que non la venderá. A r ide quae dixi s u p r à 1. Jocationis operarum Specul. tit. de locaio , §• restât
próxima. super operarum locationibus , de locato.
(4) Empeorar. Adde 1. 7. tit. 8. 5. Part, et 1. si (2) Escreuiria. Et secundum Gloss, in 1. stipulatio
merces 2 5 . §. conductor 3 . et 1. et hœc dislinc.tio 3 5 . §. isla , §. sin autem, D . de nov. oper. nunt. est casus, in
mm fundum, et ibi Bart. D. locali, et 1. 1. C. de mane, quo quis prascisè compellitur ad factum , ita u t scrip-
et col. lib. 1 1 . ubi e t h a b e t u r , quod conductores prae- tor ponatur in c o m p e d i b u s : q u o d tamen Bart, in 1.
d i o r u r n , et vinearum , q u i ultimo auno defructuant, stipulationes non dividunlur , col. 1 6 . d i c i t , n o n esse
et détériorant prœdia , et vineas , ut arupliores fïuetus de mente juris , nisi dicatur , esse spéciale ob publicam
percipiant, p r o p t e r q u o d in sequentibus annis minus ulilitatem : et adde Bald, in !. si traditio , C. de act.
percipitur , q u ô d tenenlur ad interesse : et ibidem per ei/ipt. et in 1. si ki, C. de locato. Et an compleat ex p a r -
Joan, de Plat, p e r text, i b i , de facientibus c o l i , vel p u - te s u a , scribendo per a l i m n , vide Joan, de Plat, post
tari a r b o r e s , vel vineas per inexpertos , et imperitos: Diniim,in 1. nullus, fin. C. de decurión, lib. 10. ubi con-
nam tenentur pro deterioratione contingenta c l u d e , quôd n o n , nisi supervenint diguitas scriptoii.
De las Escrituras. 287
escriuio, e mostró en la primera foja des- LEY LXXVI.
te libro , ante mi Fulan Escriuano publico
que fize esta carta, e los testigos que son Como deue ser fecha la Carta del loguero.
escritos en ella. E otrosí prometió el sobre-
dicho Escriuano, de non trabajarse de es- Alogan los ornes sus bestias a otros ; e la Ley ir,
criuir otra obra (3), fasta que sea acabado carta del loguero deue ser fecha en esta ma- tit. ' ' 26.
este libro. E esto prometió de fazer por pre- nera (1). Sepan quantos esta carta vieren, co- lib.
Becop.
4.
cio de treinta marauedis, de los quales otor- mo Remon aloga, e da a alquiler vn par de Ley 2.
go, e vino manifiesto, que auia rescebido azemilas, que es cada vna deltas de tal color, tit. 16.
lib. 6.
diez del Dean sobredicho ; e los otros ma- a Guillen, que era presente, e las rescibio Recop.
rauedis deuen ser pagados (4) en esta ma- ante mi Fulan Escriuano, e los testigos que
nera : los diez, quando fuere escrita la mey- son escritos en esta carta ; que fueron apre-
tad del libro, e los otros diez, quando fue- ciadas (2) entrellos acordadamente por cient
re acabado : e todas estas cosas, e cada vna marauedis. E estas azemilas, que las pueda
délias etc. deuen ser puestas en esta carta, licuar cargadas de cargas comunales (3), e
assi como de suso diximos en la fin de la guisadas, fasta tal logar. E prometió Guillen
carta del alquiler de las casas. E si por auen- el sobredicho, de fazer bien pensar (/j) estas
tura prometiere vn orne a otro, de fazer ca- bestias, de cenada, e de paja, e de las otras
sa, o torre, o otra lauor, deue el Escriuano cosas (5) que les fuesse menester, a su cos-
publico que ha de fazer la carta, catar afin- ta, e a su mission; e de le dar, e de le pagar
cadamente lo que promete la vna parte a la por alquiler, e en nome de alquiler, cada mes
otra; e poner en la carta primeramente la tantos marauedis ; e de tornar, e entregarle
postura del vno, e después la del otro; e en estas azemilas non empeoradas, o la estima-
fin de la carta poner aquella clausula gene- ción sobredicha délias, en tal lugar fasta tal
ral, que dizen: E todas estas cosas sobredi- plazo. E todas estas cosas, e cada vna délias
chas, e cada vna délias, que prometieron la prometió Guillen el sobredicho a Remon, de
vna parte a la otra etc. assi como diximos (5) fazer, e de cumplir, é de pagar; assi como
en la carta del alquiler de la casa. sobredicho es , a buena fe sin mal engaño, so
pena de cient marauedis: la qual pena quier
(3) Otra obra. Q u i d si alii promiserat primó scri- tit. de lócalo, §. postquàm, col. 3 . vers, et scias.
b e r e alinm l i b r u m ? Vide 1. in operis 2 Ô . D . locdli, u b i (5) Diximos. S u p r a eod. i. 7 3 .
h a b e t u r , q u a d si operae prómissa; sunt d u o b n s , ill i
priùs sunt prsestandae, ctii priùs sunt p r o m i s s e ; et ibi LEX LXXVI.
vide Paul, de Castro, inferentem ad advocatum, et ad F o r m a locationis j u m e n t o r u m .
vassallum iiabentem feurîa à pluribus d o m i n i s , et à di- (1) En esta manera. A d d e Specul. tit. de lócalo, §.
versis: et ad quaestionem de scholar!, qui promiserat jam dicendum, in princip. ubi de ista forma.
creditori suo noii exire districtum BononUe sine sua (2) ¿preciadas. Vide qua? dixi suprà e o d . l . 7 1 . et
licentia , qui posteà vocetur à pâtre , vel ab Episcopo, Specul. tit. de lócalo, % jam dicendum, col. 2. vers, ad
à quo tenet beneficium ; vide ibi per eum : licèt enini in evidenliam, et col. 3. versic. quando enim pericnlum, et
obligationibus personalibus ad quauîitateni n o n inspi- ibi Joau. Andr. in addit.
ciatur prioratus t e m p o r i s , ut in 1. privilegia, Tí. de (3) Cargas comunales. T e n e t u r , si majori onere
privileg. credit, t a m e n i n obligationibus f'aeti, quod n o n eas rupisset, 1. qui insularn 3 o . §. quimulas 2. D. loca-
potest duobus praestari, ille q u i p r i o r est tempore , p o - ti, et ibi Bart, et Joan, de Plat, in 1. 1. C. nequid one-
tior est i n j u r e , per illam legem ; per quarn Bald, in ]. ripublico impon, qui tamen oneraret inulum c o n d u c t u m
emptorem , col. 2. C. de locat. dicit, q u ó d secundus secundum vires ejus, et secundum q u o d consuevit, n o n
eolonus tenetur stare p r i o r i : quia potior est conditio tenebitur, etsi mulus pereat: vide 1. publici cursus 1 4 .
e j u s , qui tempus occupavit. el ibi Plat. C. de cursupublico, lib. 1 2 .
(4) Deuen ser pagados. Verba videntnr convcntio- (/i) Pensar. A d d e 1. animalia 1 8 . et ibi J o a n , de
n l s . Quid tamen erit de j u r e , nulla apparente conven- Plat. C. de cursu publico, \\h. 12. nam tenentur con-
tione ? Bald, in 1. unica , C. de suffrag. col. fin. tenet, ductores equorum parsimonieare volentes, q u i frau-
quód in mechanicis operibus , laboiibus , et p r o m i s - dant equos, «praebendo eis minus prsebenda : sive enim
stonibus , p r o rato teniporis d e b e l u r , ex e o , quia l a - c a r i ù s , sive viliùs v e n d a l u r integra prsebenda. h o r d e i ,
b o r , et pecunia .division em r e c i p i u n t , 1. Sejo i o. D . vel spaltae, prsebenda est e q u o , ut ambulare valeat:
de aimu. legal, b o n u m tamen argumentum sumitur ex quia equus male pasturatus , male a m b u l a i , ut ibi per
isla lege , ut tertia pars salarii solvatur à p r i n c i p i o , alia Plat.
t e n i a in medio operis , reliqna in fine. Et q u i d si scrip- (5) Otras cosas. Quid si in c u r a n d o m u l o c o n d u c -
tor , qui locavlt operas s u a s , stat forte per mensem, tor aliquid impendal ? V i d e t u r , q u ô d si sit módica i m -
q u o d non scribit , noque per eum s t a t , sed quia n o n p e n s a , cam non r é p é t â t ; secùs , si magna , ut in 1. 7 . 5 .
d a t u r sibi ad scribendum ? D i e , quod poteiit petere ¿inpendiiô. D. solut. matrim. et ibi Bar!, qui t a m e n . l o -
intéresse suum ratione illius mensis ,. 1. qui operas 3 8 . quitur in c o m m o d a t o : videtur tamen eadem r a t i o ; quia
et 1. sed. addes 19. §, fin. D . locati , 1. AJavia i 3 . D . j u d i c a t u r de bis minimis i m p e n d a s , sicut de eibariis,
de annu. légat, d u m m o d è a'ü non locaverit operas 1. in rebus 1 8. §. possunt 2. D. commodali, et quia idem
suas , ut in dieta 1. sed cuides 19. et tenet Specul. disponitur in dicto §. impendí, in servo dotali.
a88 T e r c e r a Partida. Titulo XVIII.
sea pagada, o non, sean todas estas cosas fir- a tales mercadurías que tiene y el Mercadero
mes, e estables, e valederas; obligando a si allegadas. Otrosi prometió el Maestre al Mer-
mismo, e a sus herederos, e a sus bienes a cador, de entrar, e de salir del Puerto con
Remon, e a los que lo suyo ouiessen de here- la naue a su voluntad, e a su mandar, e de
dar: e renuncio, e quitóse de toda ley, e de guiar, e de guardar al Mercador (7), e a sus
todo fuero etc. assi como de suso diximos cosas bien e lealmente en todo este viaje. E
en las otras cartas. este otorgamiento, e este afletamiento fizo el
Maestre al Mercader por dozientos marcos
LEY LXXVII. de plata, los quales marcos de plata le prome-
tió el Mercador, de dar, e de pagar, a ocho
En que manera deue ser fecha la Carla del dias que la naue fuere llegada al Puerto de
aflelamiento de la ñaue. la Rochela. E otrosi le prometió el Mercador
al Maestre sobredicho, de auer cargada la na-
J^J Afletanlos ornes susnauios, e la carta del ue en el Puerto de Seuilla en todo el mes de
lib. 4. afletamieuto deue ser fecha en esta manera. Marco de tantas mercadurías quanlas dichas
Recop. Sepan quantos esta carta vieren, como Don son de suso; de manera que el Maestre pue-
2 *7g S Jordan, Maestre (i) de la ñaue (2) que ha da mouer del Puerto de Seuilla (8) en Calendas
tit. in. nome Ruenauentura, afleto essa misma na- de Abril, dándole Dios buen tiempo(9). Eto-
jjb- 7- ue a Alemán el Mercadero, para lleuar a el das estas cosas, e cada vna délias prometió el
ecop
' con todas sus cosas, e con tantos quintales de Maestre al Mercador, e el Mercador al Maes-
cera, e con tantos frexes de cueros, desde Se- t r e , en la manera que dichas son, de guar-
uilla fasta la Rochela (3). E prometió, e otorgo d a r , ede fazer, e de cumplir a buena fe sin
el Maestre sobredicho al Mercador, de le le- mal engaño, so pena de cient marcos de pla-
uar esta ñaue (4) bien aguisada de velas, de ta: la qual pena sea temido de pagar el vno
antenas, e de masteles, e de xarcias, e de an- al otro, quantas vezes íiziere contra alguna
coras, e de restas: e con dos naucheles, e de las cosas que en esta carta dize ; e finque
quarenta marineros, e con diez sobresalientes todavia este pleyto valedero, assi como so-
armados, e guisados con sus ballestas, e qua- bredicho es. E porque todas estas cosas fues-
tro seruientes, e vu batel; e de todos los o- sen mejor guardadas , obligo el Maestre al
tros gouieruos, e guarnimientos que perte- Mercador a si mismo, e a sus herederos, e
nescen, e son menester a ñaue que va en tal señaladamente esta naue sobredicha: e otor-
viaje. E otrosi prometió el Maestre, de en- go poderío al Mercador, que en toda tier-
trar con su ñaue en el Puerto (5) de Lisbo- ra, o lugar (10) do le fallasse, que le pueda
na (6), p en el de Ribadeo, o en el de la Co- mouer pleyto en juyzio, eu razón destas co-
ruña, o de Santander, por lleuar ende ta- sas que sobredichas son, e q u e non se pueda
les Mercaderos que son sus compañeros, o escusar de fazerle derecho ante qualquier Jud-
veniri q u o c u m q u e l o c o , vide Bart, in 1. i . D . de eo, (1) A medias. Vide de forma ísta Spec, in tit. de
quod certo loco, et Marian. Socin. in cap. dilecti, de locato, in princ. col. 3 . et ibi col. 4- an habere debeat
foro compel. medietatem a r b o r u m , quse sunt in fundo.
LEX LXXVIII. (2) A su costa. Colonus debet poneré semen , et om-
F o r m a soeietatis. nia alia d e s u o ; licèt hoc non d i c a t u r , ut in cap. tua
(i) Compañías. Vide de forma hujus instrument! nobis 2 6 . de decimis, Bald, in 1. 1. col. pen. C.pro socio.
Spec. tit. de judiciis, §. generaliler, in princ. et in tit. (3) En su casa. Forte istud pactum est necessarium
dc-fîtlejuss. %. i . col. 2. versic. quid autem. in partiariis colonis , ut teneantur propriis impciisis af-
(a) Por diez años. Et infra islud t e m p u s , sicut n o n i e r r e partem fructuum in d o m u m domini ; nam alias,
Jicet sociis mintiere de capitali misso in societate, sic deberet p o r t a r i expensis d o m i n i , juxta i d , q u o d notât
ñ e q u e de l u c r o , q u o d assumit n a t u r a m capitalis , 1. 2 . Bald, in 1. acceptam, 1 5. q. C. de iisur. nam partiarius
u b i B a r t . et Joan, de Plat. C. de frumento urbis Constan- colonus socius est, ut in 1. si /tierces 2 6 . §. vis major
finopolitanœ, lib. i l . 6. D. locati: simplex vero colonus debet portare fru-
('}) Que pertenescen a esta mercadería. Intelligltur mentnm ád d o m u m domini suis expensis, q u a n d o sunt
etiam secundum consuetudinem mercatorum : vide Bald, ejusdem t e n i t o r i i ; seciis, si divers!, ut notât idem Bald.
in 1. i . col. 2. C. pro socio. in dicta I. acceptant, q. 12. et ibi Alexand. in a d d i t i o -
(4) Marauedis Jlfonsis. Vide infrà 1. 8 1 . n i b u s , quem et vide consil. 1 2 0 . vol. 5.
(5) Daño, o perdida. Et optimum e s t , u t d e d u c a - (4) De quantos frutos cogiere. Quid si in locatione
t u r in p a c t u m , q u ô d de d a m n o contingente debeat s o - dictum non fuit, quôd solveret in fftictibus, neque in
cius meicator p r o b a r e intra certuin t e m p u s , secundum pecunia ? Die , quód tenelur solvere m<rcedem in ali-
Joan, de Plat, quem vide in 1. 2 . C. de naufragiis, lib.i 1. qua quantitate fructuum , n o n in pecunia , nisi sit con-
LEX LX XIX. traria c o n s u e t u d o , ut in 1. domini 5. ubi Gloss, et Joan,
Forma locationis terra; in colono partiario. d e Plat. C. de agricol. et cens. l i b . 1 1 .
7 OUI. IL ÜO
ago T e r c e r a Partida. Titulo XVIII.
LEY LXXX. no dellos, que el daño se refizíesse, ese com-
partiesse entre ellos comunalmente: e esta
Como dette ser féchala Carla de la partición partición, e todas las otras cosas, e çada vna
quefazenlos hermanos, o algunos o-, délias, que en esta carta son escritas, prome-
tros, de las cosas que han de tieron los sobredichos hermanos de lo auer
consuno. toda por firme, e de nunca venir contra ello
en ninguna manera, so pena de mil maraue-
Ley (3. Parten los hermanos, e los otros ornes, dis: e la pena pagada, etc. Obligándose el
tit. 26. vno al otro, e a sus herederos, e sus bienes,~
lib. 4-
lo que han de consuno :,e la carta (i) de tal
Jïocop. partición deue ser fecha en esta guisa. Sepan etc. assi como diximos en la primera carta de
Leyes quantos esta .carta vieren, como Domingo la vendida.
riel ti-
tulo 8. Perez, e Rodrigo, fijos que fueron de Peres- LEY LXXXL
Jib. b.. teuan , queriendo fazer partición de todos los
Recop.• bienes que auian de so vno, e heredaron de Como deue serfecha la Caria del quitamien-
su padre, e son escritos en esta carta, acor- to de la debda, o de otras cosas que vit
dadamente fizieron dellos dos partes; ponien- orne quiere quitar a otro.
do , e señalando en vna parte tal casa, que
es en tal lugar, e ha tales linderos, otrosi tal Quitan los ornes muchas vezes las debdas l>v!3.
viña, e tal pieça de tierra, e de tantas alfajas, que han contra oíros, o otras cosas. E la car- tit. 25.
lib. 4.
e tantos marauedis; la qual parte, con aue- ta de tal quitamiento (1) deue ser fecha en Jiecop.
nencia de ambas las partes, cupo a Domingo esta manera. Sepan quantos esta carta vieren, Ley 2.
tit.' 1G.
Perez el sobredicho: e esse Domingo Perez como, Aparicio por si, e por sus herederos, 1¡1>. 5.
el sobredicho, con plazer del hermano so- ante mi Fulano Escriuano publico, e los tes- Recop.
bredicho, escogió, e tomo aquella parte, e tigos que son escritos en esta carta, fizo a Lev 6.
tit." 2 1 .
otorgóse por pagado délia. E en la otra parte Gomez recibiente por si, e por sus herede- lib. ó.
pusieron, e señalaron vna casa, e vna viña, ros, fin, e quitamiento, e pleyto de nunca ja- Recop.
que son en tales lugares, e han tales linderos, mas le demandar ninguna de quantas deman-
e tantas alfajas, e tantos marauedis; e esta o- das auia contra el, por ninguna razón, nin
tra partida destos bienes cupo a Rodrigo, e en ninguna manera. E señaladamente le qui-
escogióla, e tomóla con plazer de su hermano to la demanda de los cient marauedis que le
el sobredicho, e otorgóse por pagado délia. E deuia, assi como parece por la carta que fue
otrosi los sobredichos hermanos por si, e por fecha por mano de tal Escriuano publico. E
sus herederos, prometieron, e otorgaron el este pleyto, eeste quitamiento fizo Aparicio
vno al otro, que si contienda, o pleyto fuesse por esta razón: porque otorgo, e vino cono-
mouido contra alguno dellos, por razón de ciendo que Gomez el sobredicho le pago los
alguna de aquellas cosas que copieron en su
cient marauedis de suso dichos, e passaron
parte, que amos a dos fiziessen, o pagassen
a su poder. E destos marauedis, e todas las
comunalmente las despensas, e las missiones
otras cosas (2) que fasta este dia le deuia
que fuessen fechas en juyzio en razón del
empeoramiento délia; e si por auentura aque- dar, o fazer, o pagar, dixo que era entrega-
lla cosa fuesse vencida en juyzio (2) a algu- d o , e pagado dellos, de manera que non ie
fincaua ninguna querella, nin demanda con-
principio, D. de novationibus : et an tutus exeepttone
LEX LXXX. possit p e t e r e , q u ó d liberetur p e r p a c t u m , vide Bart, in
1. 3. §. i . D . de liberatione legata.
F o r m a divisionis haereditatis.
( 1 ) La carta. De forma hiijus i n s t r u m e n t v i d e (2) E todas las otras cosas. Cavere deberent r e -
Spec. tit. de judie. §. sequitur, antepen. col. vers, porrô: nuntiantes creditores ab hnjusmodi verbis generalibus,
et laudatur divisio, q u œ p r o c e d i t d e f r a t r u m concordia: ne in p r o m p t u exeffuso sermone incidant p e r i c u l u m , 1.
vide Bald, in §, preetereà ducatus, de prohib.feud. alien. fin. C. de dotispromiss. U n d è creditores non sunt com-
perFreder. col. pen. l.fin. D. familia; ercisc. et ut ait Am- p e l l e n d i , a p p o n e r e in refutatione clausulas generales,
b r o s . in lib. de Abraham, cap. 3 . d i v i d e , ut potiùs m a - nisi q u a n t u m v e n i r e n t a d r o b u r specialium, 1. 3 . §. con-
neat araicitia : indivisa d o m u s duos non s u b s t i n e t ; et trarium, D. de contrario judicio tutela}, Bald, in 1. pac-
p e r i n s t r u m e n t u m divisionis p r o b a t u r b o n a esse com- tum quod dotali 3 . col. penult, in p r i n c . C. de collatio-
m u n i a inter dividentes, veî babentescausam ab eis: vi- nibus: liberatio n a m q u e generalis dicitur captiosa , J.
de per Socin. consil. 4 6 . 3 . vol. cum Aquiliana 5. D . de transactionibus: u b i Bart, in-
(2) Vencida en juyzio. À d d e 1. sifamilies 14. ubi f e r t , q u ó d non possit creditor invitus compelli ad fa-
Gloss, notabil. C. familia} ercisc. et 1. 9 . tit. i 5 , 6. Part. ciendum debitori quitationem g e n e r a l e m ; et sequunriir
Ang. Paul, de C a s t r o , et J a s . i b i , in dicta 1. ct a d d e
LEX LXXXI. Alex, consil. 4 2 . col. 3 . et 4 . 1. vol. et de forma libera-
tionis g e n e r a l i s , vide text, in 1. et uno 18. §. 1. D. de ac-
Forma quitationis debiti. ceptilatione, et tangit Bart. in 1. Aurelius 2 8 . § . Mœvia
(1) Quitamiento. Compellitur creditor faceré i n s - 4 . D . de liberatione legata, u b i , q u è d n o n tollitur rei
t r u m e n t u m liberationis: vide Bald, in 1. sipupillus, in vendicatio ex liberatione g e n e r a l i , nisi expresse dicatur.
De las Escrituras. 291
tra el; e torno (3) a Gomez la carta sobredi- Pero Ruyz otorgo, e vino conociendo que
cha de la debda, cancelada, e rota. E dixo, Juan Perez le pago cient marauedis Alíonsis,
e otorgo, que si alguna carta paresciesse, que los quales era tenudo de le dar, e pagar por
fuesse fecha ante del dia, e de la era desta razón de emprestido, o de compra, o de otra
carta, sobre cosa que Gomez le ouiesse de dar, manera ( segund dixeren las partes ) assi co-
o de fazer; que fuesse cancelada, erota, e que mo parece en la carta de la debda, que fue
non valiesse en ninguna manera, niti en nm- fecha por mano de tal Escriuano publico. E
gund tiempo. E todas estas cosas, e cada vna renuncio, e quitóse de toda ley, e defensión;
aellas prometió Aparicio por si, e por sus he- señaladamente desta, que non pudiesse dezir
rederos , a Gomez recibiente por si, e por los que aquellos marauedis non le fueran conta-
que lo suyo ouieren de heredar, de guardar- dos , e pagados. E sobre todo esto torno Pe-
las, e de cumplirlas, e auerlas siempre por ro Ruyz a Juan Perez el sobredicho la carta
firmes ; e de nunca fazer nin venir contra nin- deste debdo rota, e cancelada. E prometióle,
guna délias en ninguna manera, nin por nin- que por esta debda, nin por razón deila nun-
guna razón, so pena de cient marauedis: la ca moueria a el, nin a sus herederos, pleyto,
qual pena tantas vegadas pueda ser deman- nin contienda en juyzio, nin fuera del, so
dada, quantas Aparicio, o sus herederos fi- pena de cient marauedis, etc. vt supra.
zieren contra alguna destas cosas sobredichas;
e que siempre el pleyto deste quitamiento L E Y LXXXII.
sea firme e valedero, E porque todas estas co-
sas, e cada vna délias sean mejor guardadas, Corno deue ser fecha la Carta de la paz • que
obligo Aparicio el sobredicho a si mismo, e ¿os ornes ponen entre si.
a sus herederos, e a sus bienes, a Gomez el
sobredicho, e a los que lo suyo ouiessen de Paz ponen los ornes entre si a las vezes. Leyis.
heredar. E renuncio, e quitóse de toda ley, E la carta (i) deue ser fecha en esta guisa, tit. 25.
e de todo fuero etc. Si por auentura desta Sepan quantos esta carta vieren, como Don Iib< 4>
manera non quisiesse fazer en general la car- Rodrigo Alfonso por si, e por fulano, e por L 2_
ta, como sobredicho es, mas mandasse fazer Fulano, de la vna parte (2), e Don Ramir tit. ¡s.
simple carta, de como era pagado dealgund Ruiz por si, por Fulano, e por Fulano de la jjb' 6-
debdo; estonce deue ser fecha en esta ma- otra, ficieron entre si acordadamente paz ecop '
ñera. Sepan quantos esta caita vieren, como que durasse para siempre (3), sobre todas las
filia nolente c o n t r a h e r e , ut et hic h a b e t u r ibi : Que si su sed qui recepit tantundem a r r h a r u m , tenetur r e d d e r e , si
hija no le quisiesse; licèt Soelnus consil. 3. i . -vol. te- r e n u n t i e t , vel non stet m a t r i m o n i o : et sic non videtur
n u i t , quôd etiam pater, si fecit q u i d q u i d p o t u i t , libere- re h a b e r e , quod d é d i t : et ( ni déclarât Bald, in dicla 1.
t u r à poena a r r h a r u m , allegans Ant. et A b b . in dicto cap. finali in prima lectura ) in dicta 1. qui sic agebatur de dis-
gemma: quod forte posset esse verum in poena dupli u l - traetu fiendo, et acta resolvendo; u n d è nihil agitur,
tra restitutionem arrha; ,'ut in 1. fin. C. de sponsalib. cum cum in continenti resolvilur: h i e v e t ô duo actus c o m p a -
videatur illud duplum esse poena ; et militât eadem r a - tibiles celebrantur, u n d è neuter actus resolvitur, ut in 1.
t i o , quse in promissione peen* per extraneum : non ve- sitibi,H. si certum petatur ; procederet eigô dictum
ro p r o c e d e t , ubi ex parte recipientis a r r h a m dala fuit alia Bartoli in confessione arrharum de recepto hinc i n d è , si
arrha ; nam illam p e r d e r e t , dato quôd fecerit quidquid alias non coiïstet de numeratione: ex e o , quôd tunc p r a -
potuit : et facit ad h o c , q u o d adducit Jas. post Francis- sumetur fraus, ex quo nihil e x b u r s a t u r nomine arrha;, et
cum de Areti. in 1. stipulatio ista, in p r i n c i p i o , col. 3 . in effectu est obligatio ad poenam ; non verô intervenien-
et 4 . D . de verbormn oblig. et quia alias de facili p o s - te reali n u m e r a t i o n e : q u a n d o tamen non fieret Line i n -
set colludi inter p a t r e m , et filiam, ut simulet pater fa- dè confessio de receptis arrhis, sed ab una parte lanliim,
cere quidquid potest , u t matrimonium haberet effec- staretur confessioni ; nisi contrariara p r o b e l n r , secun-
t u m , et ita proférât in p r i n c i p i o ; secrete verô placeat si- dum Bártolum in dicta 1. Tilia. Tu v i d e , quôd dixi su-
b i , et quaerat l i l i * dissensum, quia filias communiter in p r a eadem 1. in gloss, secunda.
hoc soient obedire parentibus, c. honorantur, 3 2 . quaest.a. '(5) E apodero. Realiter debet arrha trad i ; ñ e q u e
(4) Tal viña. Ex h o c videtur , quôd non procédât sufficeret constitutum, secundum Bartol. in 1. Tilia , col.
doctrina Bart, in 1. Tilia , D, de verb, oblig. dicenlis, fin. D. de verb, oblig.
quôd f u n d u s , seu alia species non possit dari pro arrhis: (6) E todas estas cosas. Ut vides hic , ista lex p o -
m o t u s , quia 1. finaiis C. de spons. tantùm loquitur de nit formam a r r h a r u m hinc i n d è : si tamen una pars t a n -
arrhis datis in quantitate , el quia species non potest d u - tùm dat a r r h a s , loquitur 1. fin. C. de sponsal. ut r e n u n -
plari : et idem tenet A b b . post eum in cap. gemma, de tians matrimonio , q u i reeepit arrhas , restituât eas d u -
spons. Contrátium tenet Bald, in dicta 1. finali, Joan, de plicatas, vel q u a d r u p l i c a i a s , si usque ad q u a d r u p l u i u
I m o l . et Paulus de Castro in dicla 1. Tilia, q u o d a p p r o - fuit conventum : et licèt aliqni voluerunl t e n e r e , n o n
b a t u r h i c . Videtur etiam hie r e p r o b a r ! aliud dictum Bar- habere locum dispositionem illius legis, s t a n t e j u r e Ca-
toli in dicta 1. Tilia, scilicet, quôd arrha; non possunt n ó n i c o , ut matrimonia omninô sint libera ; tameu com-
intervenire hinc hide ab u t r a q u e parte : cujus contra- munis opinio est , q u ô d procédât illa lex in datione a r -
l ï u m teuent Cinus, et Bald, in secunda lectura in dicta r h a r u m , et poena r e d d e n d i eas duplicatas , vel q u a d r u -
1. finali. Adverte tamen , quia Bartol. l o q u i t u r , q u a n d o plicatas : non tamen memini me vidisse legem P a r t i t a -
intervenit eadem quantitas arrharum ab u t r a q u e parte: r u m approbantem decisionem illius 1. finaiis : et solum
ex e o , quia videtur fraus , et nihil dari in effectu, ex dicitur in 1. 1. tit. 1 1 . I\. Part, q u ô d dans a r r h a s , q u i
quo aliud tantundem slatim recipi d e b e t , arg. 1. qui sic nolit staï'e p r o m a t r i m o n i o , p e r d a t eas : quôd tamen 1 e-
5 5 . D. de solution, et opinionem Baitoli tenet Abb. in cipiens reddat eas duplicatas , vel usque ad q u a d r u p l u m
dicto r a p . gemma. Mihi tamen v i d e t u r , quôd dictum ex conventione, n o n m e m i n i , me vidisse lrgem Parti-
Baitoli non s i t \ e r u m , quando arrha; realiter.dantur ab u- tarum sic disponentem : et forte non iromeiitô , quasi
Iraque p a r t e , licèt in eadem quantitate: quia ratio dic- j u s istud Partitarum n o l u e i i t illud a p p r o b a t e , ex quo
tas l.fin. etiam militât, quando arrha; dantur ab una par- est mera poena , vel conventio de ea , à qua matrimonia
te sicut quando ab u t r a q u e , et quia etiam in ista lege debent esse libera , ut in dicta 1. Tilia, et in dicto cap.
permittitur hinc hide arrharum d a t i o , et quia nulla est gemma : quia faciles sunt homines adpromissionem pce-
fraus: n a m , eui in eadem quantitate hinc indè d e n t u r nse, et non ita faciles ad realem a r r h a r u m dationem : et
arrha;; s i u n u s stet pro matrimonio, et alter n o n , q u i ñ ó n secundum h o c , consilium e r i t , ut semper ex u t r a q u e
slat pro m a t r i m o n i o , reddit arrhas r e c e p t a s , et perdit parte a r r h a r u m datio i n t e r v e n i a t : nam si ex una p a r t e
quas icaliler d é d i t : et sic cessât argumentum dicta; X.qui t a n t ù m , qui recepit, posset forte postea dicere esse poe-
sic solvit: nam isla lex p r o c e d i l , q u a n d o tantundem re^- n a m , r e d d e r e d u p l u m , vel q u a d r u p l u m : quod non r e -
c i p i t p u r è , ita quôd non teneatur aliquo easu redderej p e i i t u r isto j u r e P a r t i t a r u m a p p r o b a t u m . Cogita lamen.
294 Tercera Partida. Titulo XVIII.
la manera que sobredichas son, prometieron estamanera. Sepan quantos está carta vieren Laye»
ambas las partes de tenerlas, e de cumplir- como Joan Garcia otorgo, e vino conociendo del ti-
las, e de guardarlas a buena fe sin mal enga- que aula recebido de Doña Teresa, fija de tulo 2.
lib. ó.
ño , e de non venir contra ninguna délias por Martin Esteuau, quinientos marauedis por Recop.
ninguna razón ; obligando el vno al otro a si dote, e en nombre de dote, que passaron a su
mismo , e a sus herederos, e a sus bienes ; re- poder, e fue pagado dellos; e renuncio (2), e
nunciando , e quitándose de toda ley, e de quitóse de la defensión, que non pudiesse
todo fuero, etc. dezir, que aquellos marauedis non le fueron
contados , e dados. Otrosi prometió Joan Gar-
LEY L X X X V. cia a Doña Teresa por s i , e por sus herede-
ros, de tornarle, e darle estos marauedis que
Como deue ser fecha la Carta, en razón de recibió della por dote, quando quier que el
consentimiento quefaze el marido, o la mu- casamiento se partiesse por muerte, o por
ger, quando quieren casar. otra razón, so pena del doblo : e la pena pa-
gada , o non pagada, etc. E otrosi le prome-
Consiente el marido, e la muger, el vno tió de refazer a ella, o a sus herederos, to-
al otro, quando quieren casar por palabras das las despensas, e los daños, e menosca-
de presente. E la carta de tal consentimiento bos que fiziesse por esta razón ; obligando a
deue ser fecha en esta manera. Sepan quan- si mismo , e a sus herederos , e a sus bienes,
tos esta carta vieren, como Juan Garcia , que- a Doña Teresa, e a los suyos: e renuncio, e
riendo casar con Teresa fija de Martin Este- quitóse de toda ley, e de todo fuero, etc. vt
uan, ante mi Fulano Escriuano publico, e supra.
los testigos que son escritos en esta carta, con- LEY L X X X V I I .
sintió en ella por palabras de presente, di-
ziendo assi ( i ) : Plazeme de tomar, e de re- Como deue ser fecha la Carta de la dona~
cebír a vos Doña Teresa por mi legitima mu- cion, e de las arras, que el marido faze
ger, e consiento en vos assi como en mi le- a su muger.
gitima muger. E otrosi deue dezir luego Do-
ña Teresa: Plazeme de fazer casamiento con Arras, e donaciones fazen los maridos a Ley 13.
vos Joan Garcia, e recibouos por mi marido sus mugeres. E la carta (1) deue ser fecha en tit. 2.5.
legitimo, e consiento en vos por palabras de esta manera. Sepan quantos esta carta vie- lib. 4 .
presente. E quando estas palabras fueren as- reu , como Joan Garcia dio, e otorgo en do- Recop.Leyes
si dichas, e passadas, acostumbran en algu- nación por razón de casamiento a Doña Tere- del ti-
nas tierras, de tomar el marido por la mano sa su muger tal heredamiento, que es en tal tul. 2.
a su muger, e meterle en los dedos los ani- lugar, e ha tales linderos, con todos sus de- lib.
Recop.
6.
llos (2), en señal que es fecho e acabado el rechos, e con todas sus pertenencias, etc. de L. 7. 8.
matrimonio. tit. 10.
manera que ella, e los fijos que ouieren amos lib. 5,
de consuno, puedan auer, e tener este here- Recop.
LEY LXXXVI. damiento , para fazer dello , e en ello todo lo Ley 10.
tit. 6.
que quisieren como de lo suyo mismo. E pro- lib. 6.
Como deue serfecha la Carta de la dote, que metió , e otorgo el sobredicho Juan Garcia Recop.
la muger da a su marido. por si, e por sus herederos, de auer por fir- Ley 3.
tay13. me esta donación para siempre, e de nunca tit. 8.
lib. à.
tit. 25. Dotesdan muchas vegadas las mugeres a venir contra ella en ninguna manera por si, Recop.
lib. 4.4 s u s ir,ai
Reco "idos: e la carta (1) deue ser fecha en nin por otri. E otorgóle poderio de tomar la
mus%2..C. deagricolls, et censitis, lib. i i . ubi Lucas lise fœmina;, ut Me : et hoc ideo, quia filias fœmina» non
de Pen. inducit jura , quod possit quis solo pacto cons- inténdunt operibus rusticis : bene tamen posset fœmi-
tituere se hominem alterius : et de multiplici condicio- na ex pacto se constituera fœminam alterius , quia ea-
ne istorum hominum huic condition!, seu generi servi- dem est ratio , et facit I. omnes omnino 6. C. de agri~
tutis astrictorum , vide per GJoss. in rubrica, C. de a- colis, et censitis, lib. 1 1 . Uxor tamen hominis mei non
gricolis , et censitis , lib. 1 1 , et Joan, de Plat, super ea- est fœmina mea, ut notât Joan, de Plat, in 1. mulleres,
dera rubrica, quam legit in fine illius tituli. Et habes C. de dignit. lib. 12. et Specul. tit. defeudis, §. quoniam,
ex ista lege , quód potest liber homo per pactum se fa- vers i c. 20. quwrllur.
cere hominem alterius, et se perpetuo servitio, et ali- (4) Para siempre jamas. Nota casum, in quo va-
cui tributo astringere, et concordat dicta 1. cum selmus; let pactum de cohabitando eerto loco, contra id quod
sicut et paclo facit se quis religiosum, cap. omnes foe- habetur in 1. Tillo centum 7 1. §. Tltlo centum 2. D. de
mince , 27. qusest. 1. et suprà eod. 1. próxima, et tamen condltionlbus, et demonstratlonlbus: et est ratio, quia
i-eligio servitus est, 54. distinct, cap. mullos a 3 . et hoe venit ex e o , quia se constituit hominem raeiira,
Gloss, lnstit. de jure personarum, ici princip. in gloss, quod ex pacto fieri potest, ut hic innuitur, et dixi su-
fin. 1. cam decurlonatus 3. et 1. si quis 55. C. de decu- pra , et notât Joan. Faber in §. servllus, Instil, de jure
rión, lib. xo. ñeque per hoc dicilur , minui hominis li- personarum ; et coloni ita astricti cultura? non possunt
bertas , ut tradit Specul. ubi supra, col. 2. In isto Reg- indè recedere, 1. %. et 1. originarios 11. et 1. servos 1 r. C.
no non est in usu i*te contractus, licèt toleretur de de agticol. et censll. lib. 1 1 . vide, quae dixi in glossis
consiietudine in aliis Regnis : et dicit Bald, in 1. fin. C. praecedentibus , ead. 1.
de transact, ex pacto non posse quem fieri hominem al- (5) Por esta razon. Probatur hic , quód debet in-
terius : et ideo forte iu Regno isto recessit ab usu iste tervenire causa , cum constituit se quis hominem alte-
contractus , seu uon fuit admiSsus. rius : vide Specul. tit. defeudis, §. quoniam, versic. 4-
(2) Por sus fijos. Et sic habes, quód pater possit qucerltur.
ex pacto faceré Alios homines alterius , quia, ut et di- (6) Non valdría Ja primera. Sequitur opinionem
cit Specul. ubi supra, et dixi in gloss. precedent», col. Azonis in summa, C. de agricol. et censlt. col. 2. ita in-
4. ad finem , magnum est jus patriae potestatis : et ubi telligents 1. cum selmus 22. in princ. eod. tit. et sic ad
non esset in usu iste contractus, prout non est in Reg- faciendum ' quem ascriptitium , haec duo requiruntur
n o , erederem, patrem non posse subjicere fil ios tali ideó, quia ad fortunará deteriorem trahitur, nt videat
serviluti, per ea quae dixi iu glos. proceed, et facit ad bene quid agat. Glossa tamen in dicta 1. cum selmus, in
quaestianem , quam tetigi in 1. H. tit. 17. Part. 5. •verbo incrementum, et ibi Joan, de Plat, vult, quód
(3) Que serán varones. Ex pacto, quo quis cum prima scriptura sufficiat, et legem illam cum selmus in-
filiis, se facit hominem alterius , non includuntur fi- telhgunt, quando prima scriptura non fuit facta asset-
De las Escrituras. 2
.97
LEY XC. su muger, e a sus fijos, e a sus fijas, e todas
Como deüenfazer la Carla del aferramiento. las otras cosas que sobredichas son, que siem-
Leyj3, Aforran muchas vegadas los ornes sus pre las auria por firmes, e que nunca vernia
tit. 25. sieruos. E la carta del aferramiento deue ser contra ellas por si, ni por otro en ninguna
lib. 4. fegjja e n e s t a guisa (1). Sepan qnantós esta manera, nin por ninguna razón; e que los
ecop
' carta vieren, como Gonçalo Yuañez (a) afor- ampararía (7), e los defendería en juyzio,
ro a Mahomad, e a su muger Axa, e a sus e fuera de juyzio, de todo orne que esta li-
fijos (3) Fulano, e Fulano, e a sus fijas Fula- bertad les quisiesse embargar, o mouerles
na, e Fulana, e dioles, e otorgóles derecha, pleyto de seruidumbre ; obligando a si mis-
e verdadera libertad, e quitólos, e librólos mo , e a sus herederos, e a sus bienes, a Ma-
de su mano, e de su señorío , e de su poder, homad recibiente (8) por si, e por su mu-
ante mi Fulano Escriuano publico, e los tes- ger , e por sus fijos, e por sus fijas : e renun-
tigos que son escriptos en esta carta. Otrosi cio , e quitóse de toda ley, e de todo fue-
les quito el derecho del patronadgo (4) que ro , etc. ut supra.
el podria, e deuia auer en ellos (segund di- L E Y XCI.
zen las leyes deste nuestro libro que fablan Como deue ser fecha la Carta del por fija-
en esta razón), e otorgóles, que ouiessen li- miento, de orne que este en poder de su
b r e , e quita, tal, e tal cosa que ellos auian padre natural.
en su pegujar (5). E este aferramiento fizo, e Porfijan los ornes a las veces fijos ágenos Leyl3.
otorgo Gonçalo Yuañez el sobredicho des- que están en poder de sus padres, e la car- ¿h. 4.
embargadamente, de manera que el sobredi- ta (1) de tal porfijamiento deue ser fecha en Recop.
cho Mahomad, e su muger, e sus fijos, e sus esta guisa. Sepan quantos esta carta vieren,
fijas, puedan estar en juyzio, e fazer pleytos, como Ruy Perez, con otorgamiento (2) de Gon-
e posturas, e testamentos, e todas las otras çalo Ruyz Juez de Toledo, porfijo a Fernan-
cosas que ornes forros, e libres pueden, e de- do, fijo de Garci Perez, con plazer deste (3)
uen fazer. Otrosí otorgo el sobredicho Gon- Garci Perez su padre que estaua delante quan-
çalo Yuañez, que auia recebido, e passaron do este porfijamiento fue fecho ; e tomo este
a su parte, e a su poder cien doblas de oro; Garci Perez a su fijo Fernando por la mano,
las quales Mahomad el sobredicho le contó, e metiólo en mano de Ruy Perez, e otrosi
e le dio por precio (6) deste aferramiento de Ruy Perez recibiólo por su fijo. E el Juez so-
si mismo, e de su muger, e de sus fijos, e bredicho otorgo este porfijamiento, catando
de sus fijas, ante mi Fulano Escriuano publi- todas las cosas que deuen ser catadas, assi co-
co, e los testigos que son escritos en esta mo dizeu las leyes (4) deste nuestro libro que
carta. E sobre todo prometió e otorgo Gonça- fablan en esta razón : e mando a mi Fulano
lo Yuañez el sobredicho por si, e por sus he- Escriuano publico , que fiziesse ende carta: e
rederos, que este aferramiento, e otorga- el Escriuano deue dezir, en el lugar do es-
miento de libertad que fizo a Mahomad, e a crute su nombre en tal carta como esta, que
t i v è , sen principaliter ; sed facta fuit confessioper v e r - ta inter vivos, 1. única , C. de peculio ejus qui libert,
ba enuntiativa ; sed expeditum est per istam legem , jux- meruit: e t l i m i l a , ut per Gloss, in cap. cum redemptor
ta Azonis opinionem. 1 2 . quaest. 2. in libertis scilicet ecclesite.
LEX XC. (6) Ele dio por precio. Hoc fit, conniventibus ocu>
F o r m a manumissionis. lis d o m i n i , quia servus nummos habere non p o t e s t , 1.
, (1) En esta guisa. De forma instrument! m a n u m i s - is qui suis 4. §. 1. Yi.de rnanumis. et eod. tit. 1. si quis 5.
sionis vide cap. cum redemptor , 1 2 . qusest. 2. et Spec, (7) Que los ampararía. Nota islam cíausulam p r o -
tit. de servis non ordin. col. 3 . et l\. et islud i n s t r u m e n - m i s s i o n s de evictione i» instrumento manumissionis,
turn tenetur d a r e nianumissor manunaisso, 1. 1 7 . tit. 2. quatn tenebitur dominus manumittens i n t e r p o n e r e , u b i
Partit. 3. pretium recipit p r o manumissione , ut hic : imô , etsi
(2) Gonzalo Yuañez. Bene ponlt personam domini: non fuerat apposita , tenebatur , ut in 1. juris gentium,
nam manumissio fieri non potest per p r o c u r a t o r e m , I. in prinçip. et ibi notât Jas. D. de pactis: q u a n d o verô
rice 3 . C. de vindict. et vide Gloss, in I. si quis alicui, l i b e r a l i t e r m a i t u m i t t i t , non p o n i t u r haec clausula, nisi
I), mahd. Bald, in 1. cum proponas, C. de dolo. dominus velit. ;
{Vs E a sus fijos. Quid si dicat cum liberis ? Vide (8) Recibiente- I m ó , etsi r e c u s e t , liber e r i t , 1. fin.
1. si ancilla 6 2 . D . de legat. 1. et 1. si ita r 3 . §. fin. D . et ibi Bald. C. de testum. manum. vide ibi Glos.
de rnanumis, testarn. et de manurnittente set yam , si tres LEX XCI.
pepei-erit, q u o d ex n u n c sit libei¡a ; e t i a n p a r t u s inte- Forma adoptionis.
rim concepti sint liberi ; vide Bald, q u o d ogq in 1. Are-:, (1) E la caria. He forma instriimenti adoptionis vi-
tliusa , D. de statu homin. de Spéculât. tit. : de eognat. legtili,
(/() Del patronadgo. Vide 11. 8. et .10. tit. 22;, (2) Con otorga:rJ::nto. L..2. §. imperio magistratus,
Part. t{. et vide que dixi in I. 9 . ejusd. tit. a s . in gloss., D . de adoption. 1. l\. tit. 1 6 . P.ftrt. k-
super yerbo como si los. • (3) Con plazer deste. A d d e 1. in adoptionibus 5.
(5) Que ellos auian en su pegujar. H o c , etsi n o n Ji.de adopt.
fucrat expressum, tacite veniebat in manumissione fac- (/,) Las levés. Infrà Part. 4. tit. 16.11. 2 . et / ¡ .
Torn. II. Pp
a98
Tercera Partida, Titulo XVIII.
la fizo por mandado del Juez, e con consen- LEY XCIII.
timiento de las partes. Como deuen fazer la Carta de la emancipa-
ción.
LEY XGII. Emancipar quiere tanto dezir, como sa- Leyt3,
car el fijo de poder de su padre, e la carta *•'• 2ó-
Como deue ser fecha la Carta del poffija- de tal mancipación deue ser fecha en esta ¿eCnp.
miento, quando algund orne quiereporfijar manera. Sepan quantos esta carta (1) vieren, Ley 8.
a otro, que non este en poder de su como Diego Aparicio, estando delante Gon-íí*- *•
padre. calo Yuañez Alcalde de Toledo (2), tomo por ReCop~
la mano a Ferrand Domínguez su fijo, e dixo,
Porfijando alguno fijo de otro, que non esto- e otorgocón plazer de su fijo (3), que lo sacaua
uiesse en poder de su padre, deue ser la carta de su poder, e le daua,ele otorgaua libre po-
(i) fecha desta guisa. Sepan quantos estacarla der para fazer pleytos, e posturas, e testamen-
vieren, como Domingo Ruyz, estando delante tos , e todas las otras cosas (4) que puede fazer
el Rey (2), porfijo, e tomo por fijo a Pero Fer- en juyzio, e fuera dejuyzio, orne que non esta
randez, fijo que fue de Ferrand Velasquez, es- en poder de su padre. E otrosi quiíose Domin-
tando el delante (3), e plaziendole. E tomo este go Aparicio el sobredicho, del derecho que
Domingo Ruyz a Pero Ferrandez elsobredicho otorgan las leyes (5) deste nuestro libro al pa-
con todos sus bienes, también muebles co- dre, para poder retener para si por galardón
mo rayzes, e recibiólo assi como padre reci- en los bienes del fijo, quando lo saca de su
be a tal fijo en su compaña, e so su pode- poder. E demás, porque Ferrand Domínguez
río- E seyendo preguntado este Pero Ferran- su fijo pueda mejor fazer su fazienda, diole (6)
dez, si le plazia (4) de tomar a Domingo Ruyz libremente, e sin ninguna condición, por ju-
por padre; e otrosi Domingo Ruyz, si le pla- ro de heredad por siempre jamas, tal here-
zia de tomar, e de recebir a Pero Ferrandez damiento que es en tal lugar, e ha tales lin-
por fijo, respondieron ambos, que si. E por- deros, con todos sus derechos, e con todas
ende catadas, e guardadas todas las otras co- sus pertenencias, assi como dize de suso en
sas que dizen las leyes (5) des te libro, que la carta de las donaciones. E todas estas co-
fablan en esta razón, otorgo el Rey este por-< sas dichas, deue dezir en la fin de la, carta,
Ajamiento, e mando a Fulano Escriuano, que esta emancipación, e el donadío (7) so-
que fiziesse ende carta etc. vt supra, en la bredicho fue fecho con otorgamiento del Al-
carta que es ante. calde (8) de suso nombrado, con plazer de
ambas las partes.
LEX XCII. Trebell. ubi arguit ad partes , et nihil decidit, sed re-
linquit cogitandum. Baíd. tamen in 1. 3. C. qui testant,
Forma arrogationis. /acereposs. dicit, quód non potest fieri ad unum actum
(1) La carta. De instrumento arrogationis videSpe- tantùm; quia patria potestas estindivisibilis , neque po-
cul. tit. de cognât, legali. test quis in duplici statu constitui: vide ibi, et longam
(a) Delante el Rey. Vide 1. /,. tit. 16. 4. Part. additionem Barbarii.
(3) El delante. Non enim posset fieri per procura- (5) Las leyes. Vide 1. i5. tit. 18. Part. 4. et adde,
torem, \.post mortem 2 5. §. fin. D. de adopt. quôd posset pater recipere pecuniam pro emancipatio-
(4) Si le plazia. L. a. in princjp. D. de adopt, 1.1¡. ne filii, ut in 1. utricm turpem 107. D. de verb, obligat.
tit. 16. 4. Part. et ibi per Angel, an ex pacto posset se excludere à sue-
(5) Las leyes. Dicta 1. 4. tit. 16. Part. 4. et habe- cessione filii.
tur in §. cum autem, lnstit. de adopt. (6) Diole. Sed an pater cogatur ad istam donatio-
nem , vide Bald, quôd non , in 1. quamvis , C. de fidei-
LEX XC111. com. et sic erit, quando paler ita donat, simplex libera-
Forma emancipations. litas , et ista lex earn appellat in 1. fin. et ibi Bald. C. de
( ï ) Esta carta. De instrumento emancipationis vi- émancipât, liber, adde Jas. in dicta 1. utrùm, D. de verb,
de Spéculât, tit. de natis ex libero ventre, col. pen. et obligat.
fin. Et emancipate) antiquilus fiebat cum injuriis, et ala- (7) Donadlo. Habesliic textum pro dicto Bart, in 1.
pis, ut in nuthent. constituí.qua? dignit. collât. 6. et r e - ut jurisjurandi, in pi inc. D. de operis libertorum} quôd
quiritur scriptura in hoc: vide Bald, in 1. emancipado- tenet donatio facta inter patrem, et filium tempore
ne,C. de fide instrum. et Gloss, in cap. 1. de cens. lib. 6. emancipationis, etiam ante decretum judiéis interposi-
(a) alcalde de Toledo. Addel. fin. C, de emancip. tum , sequtrto post judiéis decreto. Et quid si eadem
liber, et 1. l 5 . tit. 18. Part. 4. die reperiatur-factum 1 instrumentum donationis, et
(3) Conplazer de sufijo. Quia nemo emancipatur emancipationis?' Die, quôd pr.-esumitur facta donatio
invitus, neque ignorans: vide 1. i5. tit, 18. Part. 4. et post emancipationem , ut valeat; vide Alexand. in 1. di-
Bald, in 1. fin. C. de testant, manum. et in 1. penult, in vorlio, col. a. D. solut. fnatrim. et vide Bald, et Angel.
princip. C. de adopt, et Jas. in 1. utrum, D. de verb, in 1. cum testamento, §. hœc târba, D. de hcered. instit.
obligat. (8) Con otorgamiento del Alcalde. Rationes, qua-
(4) E todas las otras cosas. Sed an ad unum actum r t in emancipatione reqniritur decretum judicis, vide
posait emancipan, vide Bartol. in 1. 1. §. in filii, D. ad per Bald, ia I,post mortem, D. de adoptionibus.
Debíais;
LEY XGIV. de derecho, e de fecho; e de defender, e am-
parar a buena fe sin mal engaño los derechos
Como deuen fazer la Carta \de la -: guarda del huérfano en juyzio, e fuera de juyzio. E
de ; los huérfanos. quequando fuere acabado el tiempo en que
lo auian a tener en guarda, quel darán quen-
Guardadores ponen los ombres a los huer* ta bien, e lealmente, de todas las cosas del
fainos, e a sus. bienes. E la carta (i) de -¡tal huérfano que touierôn en guarda, e passaron
guarda deue ser fecha en esta manera*,Sepan a su ! poder. E sobre todo dieron los Guarda-
quantos.esta carta vieren, como Rodrigo Es- dores a Don Martin por fiador (6): el q.ual
teuan Alcalde de Seuijla, auiendo fecho em- fiador por ruego, e mandado de los Guardado-
plazar los parientes de Gil Perez, huérfano, res sobredichos, prometió a mi Fulano Escri-
veniendo ante el Fulano, e Fulano, escogió uano publico recibiente por el huérfano, que
a Garci Dorninguez, e a Esidro Ruyz, tios el f a r i a , e aguisaría de manera, que los Guar-
deste huérfano, por Guardadores del, e <le dadores de suso dichos farian todas estas co-
sus bienes, porque les fallaron que eran ornes sas, como sobredichas son en esta carta. E
buenos (-4), e de buen testimonio, e desemh señaladamente , que los bienes del huérfa-
bargados para fazer, e cumplir todas lasCQsas no ¡fincarían en sabio; obligando a si mismo,
que pertenecen a esta guarda. E otrosí, por- e a sus herederos, e a sus bienes (7) al Escri-
que eran los parientes mas propíneos (3) que uano sobredicho recebiente por el huérfano,
el huérfano .auia. E porende los otorgo por e por sus herederos.
sus Guardadores. Los qualesGuardadores pro-
metieron,,; e juraron a 'mi Fulano Escriuano L E Y X C V.
publico, recibiente por el huérfano (4) que
estaba delante,, de fazer, e cumplir (5) todas Gomo deuen fazer la Carta, quando los
las ; cosas que son buenas, e prouechpsas a Juezes ponen los huérfanos en guarda de
aquel huérfano, e dele desuiar, e non fazer sus madres.
las que le fuéssen dañosas. E de guardar bien,
e lealmente la persona del huérfano, e todos Ponen muchas vezes los Juezes a los huér-
sus bienes. E otrosí de buscar toda su pro del fanos en guarda de sus madres. E la carta
huérfano^ e señaladamente que fagan esçre- deue ser fecha en esta manera. Sepan quan-
uir en carta publica todos los bienes ^ assi tos esta carta vieren, como Doña Hurraca,
muebles como rayzes, que h a , e deue auer queriendo (1) tener su fijo, huérfano, e los
LEX xcir. soribus tutor. Sed nunquid fiet in istum fidejussorem exe-
cutio sine alio novo processu ? Dicta 1. non est ambigui,
Forma dationis tutoris : ubi vide qualiter satisdat, secundum Bald, ibi, velle videtur, quôd non, quia non,
rem pupilli salvam fore. • ' fidejubet per modum contentiosi judicii, seu contentio-
(1) La carta. Formara instrument! tutelas testamen- sas jmisdictionis, sed voluntan*: undè ipse consulit,
taria; , legitirose, et dativa:, vide per Specul. tit. de tutore. quôd, ut in omnes fidojussores fiat executio, facias eos
(a) Les fallaron que eran ornes buenos. Ista lex in promittere, non solum respectu contractus, sed etiam
istis Verbis facit contra dictum Baldi in 1. legítimos, D. respectu judicii, ut promittat debitum, et solvere judi-
de legitim, tutor, de quo vide qusedieo infrà 6. Part. tit. catum, argumento 1. fin, C, de usuris rei judicatœ. For-
16. in 1. 9. super glos. in-verbofiadores, ad fin. ma, autem hujus legis ut simpliçiter se obliget, videtur
(S.) Los parientes mas propincos. Vide in authent, melior;¡quia 1
tunc potent reniuitiare authenticx defide-
sicutheereditas, C. de legitima tutela. ,-.•-. jus. etsie poterit conveniri, tutore non excusso : si ve-
(4) Hecibienle por el huérfano. Adde, 1. 2, cum ro sub alia' forma ; vel sub forma indemnjtatis fideju-
Glos. D. rempitpilli salv. fore, ; beat, nihil obstabit renunciatio dicta? authentic», quia
(5) Cumplir. Adde 1. fie creationibus 27,. Ci de e- non tenebitun, nisi tutore excusso, ut déclarât Salic, in
pisc, aud. et 1. fin. C. arbitr. tulelm., et 1. fin. §. -in pro- dicta :1. non est ambigui, ..
vincia , C. de curaC. furias, et in authent, ut hi qui oblig, (7) M a sus bienes. A&Verte , quia in tutore non po-
se habere perhib. res inin. • §. si quis, collât.. 6. et 1. fin. suit h#c les obligationem bonorum expressam : videtur
§. omnium 4. C. de administr. tutorum, et nota istam le- taraen ,'quôd teneàtur. expresse bona sua: obligare, ut
gem ponentem ea, quse debet prom¡tlere,,et jurare tu- in 1. de creationibus 27..Ç, ¿fe episc.aud.ei notât Bart.
tor , et adde 1. 9. tit. 16. Part. 6. et de aliis requisitis in in,.dictai¡ ilegítimos} in princip. D. delegilirri, tutor, va-
decernenda tutela, et ejus administratione, vide per lebititanlen tutela, ¡et deçtetum, ctsi ista expressa obli-
Bart, in 1. legítimos, in priric. Xi.delegit, tutor.. . gatio nonfiat, utAn ista lége innuitur, et tenet Bald-.
(6) Por fiador. Nam,satisdare debet tutor legilimus, in addit. adSpec.\il.,de.,tuipré.
utin 1.9.X\Uv\í>. Part. 6,et,sub qua forma debet çoncipi
pbligatio hujus fidejussor^, liabes h*c. Etnota, quód fi- LUX xcn.
dejussor tutoris potest se obligare, sub du¿tbc$ forrois;
sitnpliciter:, .uthic;et in defectum tutoris, scilicet quôd ., Foíróa tutela; minoris , matue, tutrice.
tutore non- Jiabente, ipse solyet : et bona est utira.qu.e for» (1) ; Queriendo^ Pion euim cogitur roater, sçd v,ov
ma , ut in 1. non estambigui, et ibi,B»ld.,Ç. de fidejus- lens admittitur, ut: hic, et in authent. matr.i, et ari<é,
Tom. IL Pp a
3oo Tercera Partida. Titulo XVIII.
bienes del en guarda, vino delante (a) Gon- Personeros, por demandar en juyzio los bie-
çalo Yuañez, Alcalde de Toledo, e pidióle, nes del huérfano que tienen en guarda. E la
que le diesse a su fijo, e a sus bienes en guar- carta ( i ) de tal personería deüe ser fecha en
da. E porende el Alcalde sobredicho, tenien- esta guisa. Sepan quantos esta carta vieren,
do, e sabiendo que ella era buena muger, e como Doña Hurraca, Guardadora de su fijo
de buen recabdo, yeyendo que el padre del huérfano, seyendo embargada (2) de tal en-
huerfano non dexo Guardador (3) en su testa- fermedád, o de otras cosas, de manera que
mentó, otorgóle que touiesse en guarda el non puede entender a procurar por si mis-,
huerfano sobredicho su fijo, e sus bienes: ma los bienes, e los derechos que pertene-
la qual Doña Hurraca prometió, ejuro (4) a c e n a su fijo; porende fizo, e estableció a
mi Fulano Escriuano publico recibiente por Ferrand Perez por Personero, e fazedor de
el huérfano, de non se casar mientra touies- los bienes del huérfano en juyzio, e fuera de
se sus bienes, e su fijo en guarda. E otrosi, juyzio, contra qualquier persona, o lugar, e
que faria, e cumpliria todas las cosas que señaladamente (3) én tal pleyto que el huer-
fuessen buenas, e prouechosas al huérfano, fano ha, o espera auer con Gonçalo Ruyz
etc. vt supra, assi como dize en la carta que delante tal Juez. E prometió, e otorgo, que
es ante desta fasta en el acabamiento della. quanto este Procurador, e fazedor, procura-
E sobre todo, que diga como Doña Hurraca r e , e fiziere en juyzio en nombre del huerfa-
la sobredicha en esta carta renuncia las le- no , que lo auria por firme: e que si por cul-
yes (5) deste nuestro libro, que dizen, que pa, o por engaño, o por negligencia del al-
ias mugeres non se pueden obligar por otri. guna cosa se perdiesse, o se menoscabasse
LEY XCVI. de los derechos del huérfano, que ella lo
Como deuen fazer la Carta, quando los pecharía (4), e lo réfaria de los sus bienes;
Guardadores de los huérfanos fazen Perso* obligando a si misma, e a sus herederos, e
ñeros, para demandar en Juizio los bienes a sus bienes a mi Fulano Escriuano publico
del huérfano que tienen en guarda. que fize esta carta, recebienté por el huer-
Fazen los Guardadores de los huérfanos fano, e por sus herederos. E renuncio, e qui-
nbi Glos. ín verbo pérmittimus ,C. quando mulier offic. ut notât Glos. in diet, authent. matri, et aviœ, Bart,
tutelee fungi potest, 1. 9. tit. 16. Part. 6. in 1. si quis sub conditioned col. 5. D. cte testant, tut.
(a) Fino delante. Salicet. in authent. presbyteros ubi ponit utilitatem hujus renunciationis , et omni alii
la a. C. de Episcop. et cleric, inotus per ilium textum, auxilio; et per Alexand. consil. 3a. col. 3. vol. 4. T.u-
infert ex e o , quód cum mater, et avia ita demùm ad tum est, quôd sic fiat in Regno : sed non crederem,
tutelam admittantur, si sunt volentes, quad si vellent, hoc omisso , tutela? dationem vitiari per istam legem, et
tenentur hoc petere coram judiee infra quatuor menses; 1. 4- tit. 16. Partit. 6. quse non exigunt istam renun-
quibus elapsis, excludantur : qui tamen concludit, quôd tiationem: Bartol. ubi suprà vult contrarium ; ideo co-
forte hoc non est sic expeditum, ubi mulieres essent gita.
rustiese, ñeque ubi consuetudo est in patria, quôd mu- LEX XCVI.
lleres post mortem mariti non exeunt domo usque ad Forma constitutionis actoiis per tutorem facta.
annum. Alexand. tamen consil. 140. col. a. vol. 1. dicit, (1) E la carta. De forma instrument, quod cons-
quod ha?c decisio Saliceti est periculosa in terminis j u - tituit tutor, vide Specul, tit. de actore ab universitate,
ris communis, cùm de jure commun i non reperiatur etc. col. a. et quod ibi dicit Joan. Andr. in additioni-
matri terminus prsefixus ad tutelan) , «isi quoad hoc, bus, et in materia vide per Bart, in 1. actor, D. rem ra-
ut privetur successioïie pupilli, juxta id, quod habe- v
tant hab. - ' .
tur in 1. sciant 10. C. de legit, hwredibus, et in 1. 2. C. (2) Seyendo embargada. Videtur hie innui, quod
qui petant tutores. Teñe menti dictum Saliceti propter in constitutione actoris requiratur causa : sed tu die,
ejus auctoritatem : mihi plus, placet dictum Alexandri; quôd sufficit causa voluntaria, licèt non subsit nécessi-
et vide Bald, in dicta authent. presbyteros, dicentem, tas, ut dicit Bartoi. in 1. decreto, D. de adminislr. tut.
quôd non est v'erum , quôd matri. prsecluditur via per et in 1. actor, D. rem rat. hab, consultius tamen est,
lapsum quatuor mensium, et quôd ita practicatur ; et quôd semper aliqua causa ponatur, quantumcumque
adde Decium consil. 16. ad fineni. gencralis : vide ibi,
{V) • Non dewo Guardador. Hoc dicit, quia exclude- (3) Señaladamente. Ad unum tantùm actum po-
ietur à testamentario tutore, ut in diet, authent. matri, test constitui actor à tutore, Gloss, in 1. si actor, C. de
etavia?, et infià ead. Partit. 6. tit. 16.1. 9. ' appellat, et in 1. 1. §. quibus, D. quod eu jusque univers.
(4) E juro. Non exigitur hoc juramentum de non reprobàta" Gloss, in 1. ñeque tutores, C. de procurât, ubi
nubendo, ut in l.i 4- tit- 16. Part. 6. ct in authent. «a- vide per Baulum de Castro; et an ad ea, quse sunt vo-
c amentum, 0. quando mulier offic. tutela; fungi possit, luntariœ jurisdictionis, possit tutor procuratorem cons-
sed requintar renunciatio secundar urn nuptiarum, ut tituete , vide 1. minorum 6. et ibi Bald. C. de prœd.
in dicta 1. 4- minor, et an contra actorèm sic constitutum possit tu-
(5) Las leyes. Vide 11. a. et 3. fit. i a . Partit. 5. tor agere pro re propria, vide Bald, in 1. si consul, 1.
et hic includitur remedium nullitatis, de quo in au- lectura,• D. dé adoption..••
thent. si qua mulier, et in 1. antiquœ a 3 . §. fin. C. ad (4) ' Que ella lo pecharía. Hoc dicit, quia periculo
Vellejan. et ibi Bald. Sed an debet renuntiari omni alii tutoris consti'tuitur actor , h decreto »4. D. de admi-
leguin auxilio? Dejure commuai certum est, quód *ic, nislr. tut. S- fin. Inttit, d« curat.
De las Escrituras. 3o i
tose ella de las leyes deste nuestro libro, que fiio Rodrigo Esteuan, e Alfonso Diaz, Alcal-
dizen que. las mugeres non se pueden obli- des de Seuilla, seyeodo ayuntado el Concejo,
gar por otri. desse mismo Lugar en tal Eglesia, con pla-
ster, e; con otorgamiento de todos (2) fizie-
LEY XGVIL ron a Diego Alfonso su Personero, para de-
mandar, e para responder ante nuestro Se-
Como déuenfazer la Carta de la Personería. ñor el Rey, o ante sus Juezes, en el pleyto
que han, o esperan auer, con el Arçobispo,
Personería (i) muchas vezes da vn orne 0 el Cabildo de Santa Maria de Seuilla, en
tít.52í! a otro para recebir, erecabdar algunas co- razón de Villa Verde, o en otra cosa qual-
iib 4 quier a que la Eglesia de Seuilla mouiesse
- - sas fuera de juyzio: e la carta deue ser fecha
Ley°2* desta guisa. Sepan quantos esta carta vieren, pleyto contra el Concejo desse mismo Lu-
t¡t. 24. como Fernand García fizo, e estableció a Pe*- gar. E otorgáronle poderío para fazer pre-
Ufe. 2. r o Martinez su Personero, o su Mayordomo, guntas , e respuestas, e para poner defen-
Ley°7Í dándole, e otorgándole poderío, que entre siones entre si, e tomar aleada, e seguirla;
tít. 20. en nombre del tales viñas, e tales casas que e para fazer todas las otras cosas que ver-
R«c 2" s o n e n ta ^ ^°g ar * E otrosí, que tome la pos- dadero Personero puede fazer en juyzio, e
* C ° P 'session, e la tenencia délias, que las tenga, fuera de juyzio. Eprometieron, e otorgaron,
e las aliñe por el. Otrosí le otorgo poderío, que aurian por firme, e por estable quanto
que el pueda recabdar todas las cosas, assi aquel Personero fiziesse, e que nunca ver-
muebles como raj'zes, quantas el ha en Se- nian contra ello: e mandaron a mi Fulano
uilla; e que les pueda alogar, e arrendar, e Escriuano publico, que fiziesse ende esta car-
ta publica. En esta misma manera deue fa-
recebir los frutos, e los logueros délias, e
zer el Perlado su personería con otorgamien-
vsar de todos los derechos, que el ha, en
to de su Cabildo. E la carta de la personeria,
nombre del, bien assi como faria Fernand
que los otros hombres fazen para demandar
Garcia si fuesse en el lugar: e de todas estas en juyzio cada vno su derecho, mostrárnos-
cosas, e de cada vna délias le otorgo libre lo en el Titulo de los Personeros, e porende
e llenero poder ; e prometió, e otorgo, que non la ponemos aqui.
siempre auria por firme quanto el fiziesse
por esta razón en nombre del, e que nunca
vernia contra ello por si, nin por otro, en LEY XCIX.
ninguna razón.
Como deuen fazer la Carta, a que llaman
LEY XGVIII. lnúentario.
(4) Si non,supiere escreuir. Adde I. fin. in princ. substractione, et liberatío non prodest, ut in 1. tresfra-
C. de jure deliberandi. tres 35. D. de pact, aut non commiltitur in rerurn con-
trectatione, sed erat commissuin in rerum damnifica-
LEX CI. tione , et deterioratione; et tunc liberatío prodest tuto-
Forma repudiationis hœreditatis. r i , ex eo, quia dolus in talibus comnaissus non habet
( i ) La carta. De forma instrument! repudiationis causam permanentem.
hsereditatis à suo, vel extraneo haerede, vide Specul. tit. (3) Que por engaño. Intellige, ut dixi in glos. prae-
de instrum. editio. ,§. dicto, col. 7. versic. ad hoc au- cedenti. Sed an operabitur aliquid ista specialis remis-
lem, et: vide quae dicam in 1. antepen. penult, et fin. tit. sio doli ? Videtur, quôd sic , ex doctrina Bart, in 1. Aa-
f>.,6. Part. relius,% Cajo, D. de liberatione légala, col. 2. ut sic,
LEX CI/. neque tutor teneatur ad id, quod occultavit, vel furto
Forma quitationis tutoris ab administratione tu- subtraxit, ex quo specialiter dolus est remissus: sed
telas. : crederem, intelligi, quando ex dolo nihil adest tutori:
(1) Carta. Adde Specul. tit. de instrum. edit. §. si verô aliquid adest, tune non extenderetur ista remis-
dicto, columna 4- sio ad talem dolum, ex notatis per Bald, in 1. sub prœ-
(2) Nin le demandaría. Quid si rationes non fue- textu, C. de transactionibus; nisi et specialiter talem do-
rint sufficienter redditae , et revisa;, ut dolo tutoris ali- lum remitteret: et in materia hujus quitationis , et libe-
quid fuit occultatum? Die, quôd non proderit ei libe-" rations facias inter vivos tutori, vide notabile consilium
ratio, et tenebitur iterùm reddere rationes, 1. 3o. tit. Socini, 2. vol. consil. 159. incipit, in prœsenli consul-
11. Partit. 5. et facit 1. actione t\.C. de transact. Bald, tatione,
in 1. suh prœtextu specierum, ad fin. C. de transact. (4) E juro. Ita consulit Specul. ut rninorjuret talem
distinguit, quod aut dolus fuit commissus in rerum quitationem, tit. de instrum. edit. §. dicto.
3o4 Tercera Partida. T i t u l o XVIII.
este quitamiento siempre sea valedero; obli- desto deue dezir en la fin del testamento:
gando a si mismo, e^a sus:herederos v e a sus Yo Esteuan Fernandez el sobredicho quiero,
bienes; e renunciando, e'quitandose de toda e mando, que esté <mi testamento, e esta mi-
ley, e ; detodo fuero : ete. assi como'dize en la postrimera volunjtád sea valedera por siem-
primera carta de la vendida. pre jamas. E otorgo, e quiero, que todo tes-
tamento , d manda que ouiésse yo fecho, an-
L E T ÇIÏI. te que este, que sea cancelado, e non va-
Como dèuenfazer la Carta ¿leí testamento. la (5). E si otra mi manda , o testamento,
Testamento (t) fazen los ornes muchas pareciesse de aqüi adelante, que fuesse fe-
Leyes vegadas, e la carta: del testamento deue ser cho después deste, quiero otrosí, e mando,
\- y 'j: fecha en esta manera. Sepan quantos esta que non vala; fueras ende, si en el fiziesse
lib. ¿[carta vieren, como yo Esteuan Fernandez, señaladamente mención deste testamento, di-
Recop. seyendo.enfermo def cuerpo, e sano de la ziendo que lo reuocaua todo, o alguna par-
voluntad, fago este mi testamento, e esta tida del. E de si deue dezir elEscriuano, en
manda en que muestro la mi postrimera vo- que lugar fue fecho el testamento, e ante
luntad. Primeramente mando a tal Eglesia quales testigos, e el dia, e el mes, e la'era.
tantos marauédis por mi alma. E de si deue E mientra que fuere biuo (6) aquel que lo
escreuir el Escriua.no todas las cosas de las mando fazer, non lo den en mostrar a ningu-
mandas que el finiere por su alma , e las o- n o , si non a el. E después de su muerte de-
tras que rizière por razón de su sepultura, e uen dar traslado de todo a sus herederos, e
las debdas (2) que deue , e los tuertos (3) que a los que han de auer las mandas, en las co-
tizo a otro;, que manda endereçar, en la ma- gas tan solamente (7) que les pertenescieren
ñera que los dixercel que faze el testamen- E tal testamento deue ser ley do, e fecho an-
to. E despues desso deue dezir, corno esta- te siete testigos (8). E si por auentura el que
blesce a Fulano, é a Fulano , por sus here- lo fiziere, non quisiesse que los testigos su-
deros, e escreuir y las condiciones, e las pie3sen lo que es fecho en el, puédelo man- Ley 1.
maneras en que. los establesciesse ; por sus dar fazer al Escriuano en poridad. E después tit. 4.
herederos, non cambiando ende ninguna que fuere , deuen los testigos sobredichos lib. 6.
cosa. E si por auentura mandasse escreuir, escreuir en el sus nombres, e sellarlo de sus Recop.
de.çproô deseredaua a algún su fijo, deue el sellos, assi como dizen las leyes deste nues-
Escriuano escreuir das razones (/|) por que lo tro libro en el Titulo de los Testamentos.
desereda. E sobre Jodo esto, deue escreuir
quales son aquellos .que establece por sus L E Y CIV.
Aibaçeas , que ayan poderío de pagar sus Como deuen fazer la Carla de otra mane-
mandas. E si sus fijos non fueren de edad, ra de manda, a que llaman Codicillo. Ley 2.
tit." 4.
deue dezir en cuyamauo los dexa. E. después lib. ó.
Codicillo (1) llaman a otra manera de Recop.
Torn. IL
3o6 Tercera Partida Titulo XVIII,
arbitro, e por arbitrado?. (2), epor amigo co- ta dize. E otrosi todo lo que judgare, e man-
munal,.sobre tal contienda, o pleyto que dare el auenidor. E porque todas estas cosas
era entre el lp t s;(e deuelo.çl Escriuano ëscre- sean mas firmes, e mas estables, obligáron-
uir en la carta, en la manera que es) los quales se Garci Fernandez, e Gil Perez los sobredi-
Garcia F.ernandez, e Gil Père/, prometieron chos, el vno al otro, a si mismos, é a sus he-
el vno al ot.ro. amos ayuntadamente al arbi- rederos , ea sus bienes, e renunciaron, e qui-
tro sobredic.Uo, de çstar,e de cumplir, e de táronse de toda ley, e de todo fuero, etc. pe-
obedecer to<,lo quanto el arbitro fiziere , o ro si las partes quisieren poner su pleyto en
judgare , o . mandare en el pleyto sobredi- otra manera, el Escriuano lo deue poner,
cho. E otrosi le otorgaron poderío, que pue- en la guisa que las partes se auenieren.
da judgar, e mandar vna vez, o mas ('}) si qui-
siere, en escrito, o sin escrito,e en dia feria- LEY CVII.
do (4), o non, estando las partes delante(5),
o non, guardando la orden del derecho, o Como deuen fazer la Carta , quando los
non (6), e en qualquier lugar (7), o en qual Juezes de auenencia judgan los pleyto s, que
tiempo quier (8) ; e que pueda prendar (9) las partes ponen en su mano.
las partes, e fazer cumplir su juyzio, e su
mandamiento. E otrosi, que pueda decla- Judgan los Juezes de auenencia los pley- Leyes
rar, eenterpretar (10) las palabras de su juy- tos que las partes ponen en su niano.E la car- ^' y |?"
zio , si fuessen escuras, o naciesse alguna ta (1) de su juyzio deue ser fecha en esta ma- m,' 4.
dubda sobre ellas. E sobre todo le otorgaron _ ñera. Sepan quantos esta carta vieren, como Recop.
l i b r e , e llenero .poder de fazer, e de de- yo Fernand Matheos, escogido por arbitro,
mandar, e de judgar entre ellos, assi como e por auenidor, e por comunal amigo de Gar-
Juez, o auenidor, o comunal amigo. E pro- ci Fernandez de la vna parte, e de Gil Perez
metieron, que todas las cosas que son escri- de la otra, sobre tal pleyto, o contienda que
tas en esta carta, que cada vna délias obede- era entre ellos, assi como parece por la car-
cerán , e auran por firmes por siempre ja- ta que era fecha por mano de tal Escriuano
mas, e non veiman contra ellas por si, nin publico ; oyda la querella, e la demanda que
por otri en ningund tiempo por ninguna ma-, axiia Garci Fernandez contra Gil Perez, e la
ñera, so pena (11) de mil marauedis: la qual respuesta que Gil Perez fizo a ella ; e otrosi
pena tantas vegadas sea pagada, quantas ve- seyendo començado el pleyto ante mi; e a-
zes (12) íizieren, o venieren, contra lo que tiiendo rescebido la" jura de ambas las par-
el auenidor sobredicho judgare, e mandare: tes, assi como es derecho; e vistos los testi-
e la pena pagada, o non ( J 3 ) , siempre sea gos, e las cartas , e las razones de la vna par-
firme, e valedero, todo quanto en esta car- te, e de la otra; e auiendo consejo con ornes
fuerint duo arbitri, quód possit pronúntiare unus si- sententiam suam alias , utin cap. per lúas, et ibi Abb.
ne alio : vide 1. 3a. tit. 4- ead. Part. notabil. 1. de arbitr.
(r¿) Por arbitr ador. Intellige , quando in utramqiíe (io) E enterpretar. Vide Spec. tit. de arbitr. §. fin.
formara arbitri, et arbitrators assumitur per partes: col. 17. versic. sed nunquid verbum obscurum.
nam quandoque fit compromissum , ut in arbitrum tan- (11) So pena. Vide 1. litigatores 1 1 . §. 2. D. de re~
tùm, vel in arbitratorem tantùin: videl. 2 3. tit. 4, ead. cépt, qui arbitr. eod. tit. 1. diem prof erre 27. §. fin, 1.1.
Part. C. eod. cap. per tuas g. eod. tit.
(3) Vna vez, o mas. Vide in 1. quid lamen 2 1 . et in (12) Quantas vezes. Videas 1. si duo 34. §. 1. et ibi
1. de rebus 43. D. de rccept. qui arbitr. Bart. D, de recept. qui arbitr.
(4) E en dia feriado. Adde 1. 32. tit. 4. ead. Par- ( i 3 ) Pagada, o non. Vide in dicta 1. si duo 34-
tit, et 1. si ferialis 36. D. de recept. qui arbitr.
(5) Delante. Vide 1. 27. tit. !\. ead. Part, et 1. diem LEX cru.
proferre 27. §. si qms litigatorum 4. D. de arbitr. et
an tunc possit pronuntiare, etiam partibus non cita- ,.• Forma sententi» arbitri.
tis, vide Gloss, et ibi Paul, in 1. 2. C. ex quib. causis (1) La carta. Videas latiorem formam sententioe ar-
major, et Spec. tit. de arbitro , §. excipitur, ad fin. ubi bitri per Specul. tit. de arbitro, §. ut autem, ad fin. et
dieit, quod débet citare. nota, quôd arbitrator potest sententiam clausam ferre
(6) O non. In arbitrio, nisi hoc dicatur, erit ne- sine reGitatione : videas Bald, in 1. 1. col. fin. C. de sen-
cesse servare ordinem juris : quia arbitria sunt redacta tent, experic. recitand. et si arbitrator slatim post com-
ad instar judiciorum, 1. 1. et 1. i 3 . §. récépissé, D. de promissum sententiat, an teneat sententia? Bald, quôd
recept. qui arbitr. Tide Abb. in cap. quintayallis, deju- n o n , in 1. prolatam, col. penult. C. de sentent, potest
rejur. col. 4. etiam arbitrator ferre sententiam partibus absentibus,
(7) Qualquier lugar. Videl. 2 1 . §. si arbiter 10.D. secundum Bald, in 1. si qui ex consensu, C. de episc,
de recept. qui arbitr. aud. et vide per Bart, in 1. diem proferre , §. si quis liti-
(8) Qual tiempo quier. De die, vel de nocte: vide gatorum , D. de recept. qui arbitr. et in 1. si quis arbitra-
Bald, in 1. eos, §. sin aulem, in fine, C. de appel. tu t D. de verbor. obligat.
(g) Pueda prendar, etc. Non eniín posset exequi
De las Escrituras. 307
sabidores sobre este pleyto; judgo,e mando, fension,e toda ayuda quepueda, e deuaauer
que Gil Perez peche a Garci Fernandez, tan- con derecho e/i;esta razón. E si por auentura
tos marauedis, e que Gârci Fernandez quite la querella fue -.dadais obre cosa que deman-
la querella, e la demanda que auia contra el de por suya, o la tenencia dejla, estonce de-
sobre esta razón : todas estas cosas rraando ue: dezir en fin,del jiiyzio, como manda, que
que sean guardadas de; amas las partes, so sea entregado por. mengua ele respuesta, de
la pena que es dicha en la carta del compro- taies'cosas que demandaua por suyas, o de
misso, que fue escrita por mano dé tal Escri- la íenencia del las (4)-» quandp' demandasse la
uano publico. tenuncia tan solamente.
Como deuen fazer la Carla, guando el Juez Como deuen fazer la Carta de la sentencia
ha de dar sentencia contra alguna de las difiniliua.
partes,por razón que es rebelde.'. .
Sentencia diffinitiua tanto quiere dezir, Ley 8.
Leyes Rebelde es a las vegadas alguna de las par- como juizio acabado, e la caria (i) de tai tit.' 20.
lib. 2.
1. y 2. tes, de manera que et Juez ha de dar senten- sentencia deue ser fecha en esta guisa. Sepan Jïecop.
tit. 11. cia contra ella. E la carta (i) de tal sentencia quantos esta carta vieren , como sobre con- Ley41.
lib. 4.
Kecop. deue ser fecha en tal guisa. Sepan cuantos esta tienda que era ante mi Fernand Matheos, tit. 5.
lib. 2.
Leyes carta vieren, como yo Fernand Matheos, Al- Alcalde del Rey en Seuilla, fizo Pero Loren- Eecop.
del ti- calde de Seuilla, a querella que me fizoGon- ço demanda a Domingo Yague etc. E el Es-
tul. ¡O.
lib. 4. çalo Yuañes de Esteuan Perez, fizele empla- criuano deue escreuir en la carta toda la de-
Recop. zar por mi carta, o por mi orne, assi como manda, en la manera que la fizo ante el Al-
es derecho. E porque fue rebelde, e non calde, e la respuesta que le fizo el demandado.
quiso venir ante mi, maguer fue emplazado E después desto deue dezir: Onde seyendo co-
tres vezes, la vna, a su persona (a) misma, mençado este pleyto ante mi Fernand Ma-
e las dos en su casa do moraua; porendeoy- theos por demanda , e por respuesta, e auien-
dalaquerella, e la demanda de Gonçalo Yua- do vistos (2) los testigos, que la vna parte, e
ñes el sobredicho, que auia con Esteuan Pe- la otra quisieron traer ante mi, e otrosi las
rez, que es esta. Ante Nos Fernand Matheos, preguntas, e los otorgamientos, e las cartas,
Alcalde del lley en Seuilla etc. e el Escriua- e todas las otras razones, que las partes ra-
nodeue escreuir en la carta toda la querella, zonaron ante mi; e sobre todo auiendo toma-
e la demanda, en la manera que fue puesta do consejo con ornes buenos, e sabidores de
ante el Alcalde. E quaudo fuere acabada, de- derecho; e otrosi, auiendo dado plazo a las
ue dezir: Yo Fernand Matheos, Alcalde ma- partes a que viniessen oyr la sentencia diffi-
yor en Seuilla, auiendo recebido la jura (3) nitiua; judgo, e mando, que Domingo Ya-
de Gonçalo Yuañez el sobredicho, que non gue entregue a Pedro Lorenço, ¡a casa, o
fazia esta demanda maliciosamente, mas que el heredamiento que le demandaua ante mi,
cuydaua.alcançar derecho; porende judgo, e assi como de suso dize, porque es suya, e
mando, que este Gonçalo Yuañez sea entre- a el pertenesce de derecho; e el otro non
gado, por mengua de respuesta, en tantos mostró sobre ella ninguna razón que denies-
bienes de Esteuan Perez, que valan mili ma- se valer. E si por auentura Pedro Loreneo de-
rauedis. Pero esta entrega mando que sea fe- mandasse la tenencia tan solameníe de la casa
cha en tal manera, que finque en saino a Es- que le demandaua , deue dezir: Saino el dere-
teuan Perez, que non esta presente, toda de- cho (3) de la vna parte, e de la otra, en ra-
LEX Cl X.
LEX crin.
Forma primi decreti. Forma dil'finitivse sententiae.
(1) La carta. Adde 1. 2. tit. 8. stiprà end. Part, et (1) Caria. De forma instrumenti sentential difliniti-
ibi d i x i , et Specul. tit. de i . decreto, §.sequilar, col. 3 . yx videSpec. tit. de sentenlia, §. ulaulem, col. 3. 4. et 5.
(2) Asupersona. Hoc non est de necessitate q u o a d (2) Vistos. U t r ù m praesumantur praecsisse acta,
priraum decretum , u t dixi in 1. 1. tit. 8. ead. Part. qu<e judex in sententia n a r r â t , vide A b b . in cap. quicon-
(3) Jura. TJl in 1. 1. tit. 8. ead. Part. ira, col. l 4 - cum seq. de probat. et Bald, in authent.
(4) Tenencia deltas. A d v e r l e , d e c l a r a n h i c , u t siquis in aliquo, col. 1. C. de edendo, el Bald, in c;:p.
missus inactione reali ex p r i m o d e c r e t o , possideat r e m fin. quo tempore miles, et in cap. I. de vùlit. vassal, qui
j u r e dominii ; si verô pétat possessionem rei tantùm, contum. est, col. 4 •
t u n e possideat j u r e possessoris: vide quae dixi in 1. a. tit. (3) Saluo el derecho. Quid si n o n d i c a t u r , neque
8. ead. Part. vel si tantùm petit detentationem , nrittitur fiat ista reservalio? D i e , quôd adhuc p o t e i i t agi p e t i -
ex primo decreto in illam detentationem, ut hic. t o r i o , non obstante sententia lata super possessorio, u t
in I, et an eadem i 4 - §• fin. D. de egeeptione rei Judie.
Torn. II. Qq
3o8 Tercera Partida. Titulo XVIII.
Ley 1.
zon de la propriedad, o del señorío délia. todo escrito, e de que se aleo. E despues des»
tit. 2. Mas si la demanda fuesse fecha' sobre quantia so deue dezir: E otrosí vista la alçada, e los
lib. 4- dë-marauedis, o sobre otra coSa que se p u - actos del pleyto, de como paso ante Don Ma-
Kecop.
Ley 14.
diesse contar, o pesar, o medir, deuele «;on» rin «l Alcalde; e oydas todas las razones que
tit. 8. dériàr en tanta quantia quanta el demanda- la via a par te, e la otra quisieron mostrar, e
lib. 2. dor prouo : e : sí entendiere que el demanda- razonar ante. Nos ; e adido consejo con ornes
Recop.
do defiende el pleyto maliciosarnentev xleu«-í buenos,¡e Sabidores' de derecho: Judgando
le condenar aun en las costas-que el-Jiïdga- dezimos:! Que Don Marin judgo bien (3), e
•dor tassare, e el ..demandador juraré qoe fizo' Gonçalo Ruyz se alço mal, e confirmamos la
sobre esta razón, assi como dixitnos en las sentencia sobredicha de Don Marin. E si por
leyes que fablan de los juyzios. auentura fuesse toda la sentencia en razón
de muchas cosas, e en algunas délias judgas-
LEY C X. se el Juez bien, e en. otras mal ; entonce (4)
deuen dezir los Juezes que judgaren la alca-
Como deuen fazer la Carta de la aleada. da: Porque fallarnos que en tal razón que el
Alcalde Don Marin judgo como deuia; poren-
Àlçanse los ornes muchas vegadas de las <le dezimbs, que Gonçalo Ruyz se aleo mal,
Ley J.
tit. 9. sentencias que los Judgadores dan contra e el Juez sobredicho, judgo bien. E otrosi,
lib. 4. ellos. E la carta (i) de la aleada deue ser fe- porque fallamos / que sobre tal cosa se agra-
Recop. uio Gonçalo Ruyz eñ su, derecho; poreude
Leyes cha en esta guisa. Sepan quantos estancaría
2. y ?,. vieren , como sobre contienda que era entre •judgando deziroos, que quanto en aquella
tit. IS. el Abad de Uña de la vna parte, e Gonçalo cosa judgo mal (5) el Alcalde, e Gonçalo
lib. 4.
Recop. Royz de la otra, en razón de vna sentencia Ruyz se aleo bien.
que dio Don Marin, Alcalde de Burgos, por
el Abad contra Gonçalo Ruyz; de que Gonça- LEY CXI.
lo Ruyz se tono por agramado, e alçose al
Rey, e amas las partes vinieron enjúyzio an- Por guantas razones los Preuilejos, e las
te Nos, Fèrrand Yuañes el Gallego ,e.Domin- Cartas pueden desechar los ornes con derer
go Yuañes , Oydores (a), e Judgadores de las cho, que non sean valederas.
aleadas de Gasa del Rey. Onde Nos, visto el
juyzio ele Don Marin etc. E deue ser el juyzio Las formas, e las maneras de los preuiíe-
et notai Bartol. in 1. naturaliter, §. nihil commune, D. absolutoria , secunda ita simplioiter lata non videttir
de adquir. posses, u b i et vide per e a r n , quid si esset l a - snfficere p e t e n t i , ex quo non habet aliquam c o n d e m n a -
la sententia ¡¡t possessorio sapiente causam propiietalis. tionem , de qua petat execulionera : n n d è tali casu d e -
berel judex condemnare reum , u t déclarât benè Joann.
LE X CX. A n d r . in addit. ad Specul. tit. de sentent. §. ut autern,
col. 7. in versic. injudice, ubi referí opiniones , qu;a
F o r m a sententia; appeilationis judicis. in hoc fiierunt: et istud etiam tenet Bart, in 1. cum
(i) Carla. De forma instrumenli sententise in causa apud. in princ. D. judie, sofo. et videtur hoc probari in
appeilationis vide Specu!. tit. de sententia , Ç. ut autan, 1. 2 7 . tit. 1$. Part. ead. Bart, tamen in 1. eos, in priii-
col. 8. et g. et i b i v i d e a s , n u n q u i d si judex appeilatio- cip. C. de appel, tenet, quôd el in isto car.u suf'ficiat
nis pionunliet senteuliam injuslam, et appellationem fo- p r o n u n t i a r e , benè a p p e l l a t u m , et male judical urn ; et
re legithnam, videatur per consequens condemnasse: qnód sit. idem , ac si p r o n u n t i a r e t , reum condemnan-
tibi dtc.it, v i d e r i , q u è d sic , per notata in I.preeses, C. d u m , et euin condemnaret : et hoc eliam voluit ibi Gloss,
de sautent, et videtur p r o b a i i ïnfrà in ista lege : vide licèt aliter dixerit in 1. Offidius, D. de légat, 'i. et dieít
Glos. et Doctor, in 1. eos, in prineip. C. de appel, vide ibi Bait, ita communiter teneri per Doctor, et sequitur
infra in glos. fin. ibi Paul, de C a s t r o , qui tamen videtur r e q u i r e r e , q u ó d
(2) Oydores. Habes h i c , quód t e m p o r e , quo istae a d d a t u r , lit p r o n u n t i e t u r reum dehitoiem esse: vidg
leges condita; fuerunt, judices appellationiim Curiae l i e - i b i , nam no» ita claré l o q u i l u r : et scntcntiam Gloss, in
gis niincnpabaritur Auditores, prout et nunc. dicla 1. eos tenuit etiam ibi Alberic. tenet etiam Salic.
(i) Judgo bien. Quid si non pronuntietur de j u s t i - et videtur communis o p i n i o : sed consultais e s t , ut fiat
tia , vcl injnstitia prima; sententia; ? Die , q u è d licèt j u - condemnation maxime attenta dicta 1. 2 7 . ibi f mejore
dex non p r o n u n t i e t , b e n è , vel roalè appellatum; si ta- el juyzio, e jitdgue el principal. J Et quid si sententia
men ponat verba aequipnllenlia, sufficit, ut adducit sit n u l l a , qnaliter pronuntiabitur ? Vide Alberic. in d i c -
Paul, de Castro consil, 16. vol. i . incip. siponderentur, ta 1. eoi, in princ. col. 3 . et Bartol. in 1. ex consensu,
et pcobalnr in 1. creditor:. 102. § cum de sorte, D. de §. J. D . de appetlat.
soli.il. et in 1. cum ctpud 2 0 . D. Judical, soit', et in Ï.Mini-
lius Mi. D . de minor. LEX CXI.
(4) Entonce. Adde cap. Rainutius 16. de teslam.
( 5 ; JudffO mal. Q u a n d o prima sententia fuit c o n - Non eredilur scriptnrœ, quae legi non p o t e s t , nequa
deiiiiMtoiia, et seconda in causa appeilationis est a b - verus ex ea intellectus iissumi ; vei qua; rasa fuerit , seu
Miiutoria , stat honc ista forma: sed q u a u d o prima fuit Jitterau) habuerit cotniuutalaai circa nomina e o i u m , qui
De îas Escrituras. 3og
UylS. jos, e de las cartas que se fazen en la Corte carta fallaren que se desemeja en la letra con
tit. 25. del Rey, e las otras de los Escriuanos publi- otras de las en que fuesse escrito el nombre
lib. 4. eos, auemos mostrado assaz cumplidamente del Escriuano que dize en ella que el la fizo,
liecop.
Ley 3 en las leyes de suso dichas. Agora queremos non deue ser creyda; fueras ende, si vieren
tit. ó. aquí dezir, de las razones por que los preui- ornes buenos, e conoscedores de letra, que
lib. 4. lejos, e lascarías se deuen desechar con de- juren primero que digan verdad, e dixeren,
Recop.
recho delante los Judgadores, e son estas, que aquella desemejança es por razón d é l a
La vna es, si la carta fuere atal, que non se tinta (5), o del pergamino, o del tiempo en
pueda leer ( i ) , nin tomar verdadero enteu- que fue fecha; mas que la materia de la le-
dimiento della. La otra es, si fuesse rayda (a), t r a e s vna, assi como adelante mostramos,
o ouicre letra canmiacla, o desmentida en el Otrosí es sospechosa la carta, en que dizen.
nome de aquel que manda fazer la carta, o los testigos, que ellos con sus manos escre-
que la da , o del que la recibe, o en el tiempo uieron en ellas sus nombres; e que semeja la
del plazo , o en la quantia de los marauedis, letra del vno con la del otro, de manera que
o en la co.sa sobre que es fecha la carta , o en parezca, que todo fue escrito de vna ma-
el dia , o en el mes, o en ki era, o en los no- no (6): ca non puede ser, que semeje tanto la
.nies de los testigos, o del Escriuano, o en el letra dei vn Escriuano, como del otro, por
nome del lugar do fue fecha. Peio si la rae- que non aya alguna desemejança en ellos: e
dura, o la letra fue fecha, o canmiada, o por esto non vale. Otrosí non vale carta pu-
dexada por yerro del Escriuano, o fuere en blica, en que non sea escrito el mes, e el
otro lugar de la carta , que non se canmie por dia (7), e la era en que fue fecha, e los no-
y la razón, o que non deua dubdar en ella el mes de dos testigos a lo menos, que sean es-
Jttdgador, o otro orne sabio, que fuesse fe- critos y de sus manos mismas, o de mano
cho a mala parte; dezimos que non deue ser del Escriuano publico que fizo la carta pu-
desechada porende. Otrosí dezimos, que si la blica, según costumbre de la tierra. Otrosí,
carta es sopuntada, o testada en los lugares quando alguna de las partes aduze dos cartas
sobredichos, o rota (3), o tajada de manera en juyzio, que contradiga la vna a la otra en
que la tajadura, tanga en las letras, es sospe- vn mismo fecho, non deue valer ninguna
chosa (4) porende, e non deue ser creyda; délias (8), porque en su poder era, de aquel
fueras ende-, si aquel que la aduze quisiere que las mostró, de amostrar aquella que ayu-
prouar, que fue fecho sin su grado por fuer- daua a su fecho, e non la otra.
ca de otro, o por ocasión. Otrosí, quando la
eam faceré j n b e r e n t , Tel circa tempus d i l a t i o n i s , vel %. restât, in princip. et 1. 4 / ( . et qüíé. ibi dixi -, suprà
quantitatero r e i , super qua conficitur, vel diera , vel eod. et 1. n . infrà tit. i .
mensem , vil a n n u m , vel t e s l i u m , seu loci nomina. Si (3) Rota. Vide in 1. i a . infrà tit. i .
lamen r a s u r a , seu litterse commulntio sit in alio loco (,'() Tanga en las letras, es sospechosa^ A d d e 1. j'a-
non suspecto , ubi ratio non m n l a t u r , ita quod talis d e - bemns 2 4 . C. deprobat. et imellige de suspicionibus,
fectus non inducat sinistram suspicionem arbittio sa- de quibus liic : nain non omnis suspicio sniïiceret , ut
pienlis ; vak-hil scriptura. Si tamen subptinelata, teslata, notât Specul. til. de instrum. edit. §. 1. Versic. et nota
scissa , vel rupia fuerit, ita qnod langat seissura , vel quad tabellio , col. 5. et Paul, de Castro consil. 1 9 . 1.
r u p t u r a Hileras, suspecta est, ñeque fidem faciet,nisi vol. incipit , supradictœ esccepliones, coi. 3 .
producen» probel casu , vel vi id fuisse factum. Item (5) Por razón de la tinta. Vide etiam in aullient.
instrumento , cujus littera est dissimilis ab alus i n s t r u - de instrum. c.aut. etfi.de, in priuc. collât. 6. et in 1. 1 1 8 .
m e n t s per eiitüdem notarium confectis, non erediíur; infra eod. incip. Desechar queriendo.
nisi per deposilionem hominum peritorum in cognos- (6) De vna mano. Nota hoc, et semper sis catitus,
cenrlis litteris r o u g e t , talem ,dissimil¡Uid¡iiero esse r a - n t a d v e r t a s in d o c , et in subscriptione judiéis subçcri-
tione atramenti , vel pargameni, vel lemporis. Item sus- bentis sé instrumento uotni-ii, an sit in lilteris oinni-
pecta est s c r i p t u r a , in qua testes attestant»!-, subscri- moda similitud.:): nam vidi aliqiiando ex hoc perpendi
ben do s e , si iiüera unius est. conformis litterae alterius, falsitalem instrument!.
ita quod una rnanu videatur seriplum. Item ad valorem ( 7 } El dia..Vide Gloss, in \. gênerait, C. de Ta-
scriplnrre r e q u i n t a r , quôd liabeat mensem, d i e m , et bular, lib, 10. et Abb. in cap. 1. de fide instrum.
. a n n u m , et nomina testium, à tabellione, vel ab ipsis et cap. impulari, eod. tit. et Specul. tit. de instrum.
testibus «cripta. Item , si scriptura? inviccm contrarias ab edit. §. 1.
una ex partibus p r o d u c a n t u r , neutri stalur. Hoc d i - (í() Ninguna délias. Concordat L scripture? 14. C.
f; t. dc fide instrum. et cap. imputai i 1 3. eod. lit. et ut l.ic
(!) Tal, que non se pueda leer. L. i . D . de his qui dicitnr , procedit hoc , quando scriptura: contraria? p t o -
in testant, delent. et, ad de, cap. inter dilectos 6. et cap. d u c u n l u r ab eodem ; et secùs esset, si à diversis, ut
fin. de fide instrum. et Spéculât, tit. de instrum. edition. déclarât Bart, in 1. Sempronius , D. de legal. 2. et ibi v i -
<j. iuslrumenmm, col. 4- versic. item excipilur, et videas d e , quid si una scriptura esset m a t r i x , sen or.iginalis
infra eodem 1. i i 4. i n c i p i t , valer deuen. p r o l o c o l l u m ; alia inde exemplata : et q u i d si p r o d u -
(a) La otra es, sifuesse rayda. A d d e cap. ex lit- cantur diversa mandata facía eadem d i e ? Vide Bald,
teris~i.de/ideinstrum.etSpeciiLut. de instrum. edit. in X.falsus, col. 9. C. de./urt. versic. scias tamen , u b i
3io Tercera Partida. Titulo XVIII.
LEY CXII. en que fue fecha, nin los nomes de los tes- Le_
tigos, ante quien fue fecha; fueras ende, si tit. 6\
Como los Jàdgadores deuen ser acuciosos, en aquel que el traslado demandare, dixere que ^b- 4.
saber escudriñar los engaños que fazen los la carta es falsa, e que lo quiere prouar. Ca L e ^ '
ornes malos en las Cartas. si por tal razón lo pidiere, estonce todo el tit. 2Ó|
traslado (3) della le deuen dar cumplida- ^ - /*.
Ley 57. Tantos son los engaños que los ornes ma- mente; jurando(4) primeramente, que cree, e c o p '
tit. 6.
lib . 2 . los e falsos punan de fazer en las cartas, que aquella carta que es falsa, e que non di-
Recop. que si el Judgador non fuere mucho acucio- ze esto maliciosamente. Otra razón a y , por
so en saberlos buscar, e escodríñar, que po- que deue ser dado el traslado cumplido; ma-
drían ende venir grandes daños. Mas para guer non quisiesse prouar que la carta era
guardar esto, dezimos, que quando alguno falsa.E esto seria, quando alguno viniesse en
aduxere carta en juyzio, para prouar lo que jùyzio, como Personero (5) de otro, o como
demanda, o para defenderse, que la deue Guardador de huérfano, a quien demandas-
mostrar al Alcalde, e dar traslado de ella al se traslado de la carta de la personería, o de
Ley 13. contendor ( i ) , si lo demandare. Empero en la guarda de aquel en cuyo norae quisiesse
tit. 26.
lib. 4. el traslado della, que le dieren, non deuen demandar, o defender. Ca atal carta como
Eecop, y poner el dia (a), nin la AEra, nin el lugar esta deue toda ser escrita en el traslado, con
dicit illud valere, q u o d dat minorem valiam : allegat sed sufficit simpliciter d i c e r e , q u ô d vull r e d a r g u e r e d e
dictam 1. Sempronius, D. de legal. 2. et si in u ñ o sunt falso : et hoc tenet Bald, post Cin. in dicta 1. fin. q u i d -
rasuras, in reliquo n o n , non vitiatur utile ex rasura a l - quid dixerit Gloss, in dicto §. editiones, et ita pratica-
t e r i u s , vide ibi per eum. Et q u i d s i n o n essent c o n t r a - t u r , et h a b e t u r in Ordin. de Madrid j cap, 11. n e q u e r e -
ria?, sed una scrip tura esset plenior altera ? D i e , quôd q u i r i t u r , u t arguens civiliter se subscribat ad p œ n a m
standum esset p l e n i o r i , secundum Bald, in addit. ad t a l i o n i s , u t dicit Paul, dé Castro in dicto §. editiones:
Specul. tit. de procurator. Et q u i d si apparerent d u o quia d i c t a i , fin. l o q u i t u r , q u a n d o agitur criminaliter,
instrumenta super collatione alicujus beneficii facta d i - p r o u t et voluit ibi Glossa : si tamen j u d e x videat falsita-
versis, e t u n u m eorum eontineret h o r a m ; ambo tamen tem malitiosè o p p o n i , posset cogère opponentem se o-
«unt eadem die confeeta ? V i d e t u r , q u ô d stari debeat bligare ad p œ n a m e x t r a o r d i n a r i a m , secundum Specul.
instrumento continent! h o r a m , u t p l e n i o r i , j u s t a ea tit. de instrum. edition. §. videndum, vers, facienda: et
qua? tradit F e l . in cap. pastoralis, de rescript, referens est in practica , u t testes, qui p r o d u c u n t u r super proba-
ita consultum fuisse ; et qui c o n s u l u i t , fuit Barth. S o - tione falsitatis, personaliter veniant coram j u d i c e , c o -
cin. ut ipse Sacin. refert in 1. 1. col. 2. D . solat. ma- r a m quo causa vertitur. Et a d d e eliam , q u ô d est alius
trim, allegat Joan, de Plat: in 1. 1. C. de jure fisci, l i b . casus in q u o debet etiam edi cum d i e , et c o n s u l e , q u a n -
1 0 . et Bald, in 1. de rebus, C. de donat. ante nupt. E t d o i l l e , contra quém p r o d u c i t u r , n o n posset aliter d e -
quid de contrariis sententiis latis eadem d i e , et bora? l i b e r a r e , nisi haberet copiamdiei, et consulis, ut si prior
Vide Bald, in 1. 1. col. a. C. quando provoc. non est ne- creditor in hypolheca agat contra secundum , vel quia
cesse, et e u m d e m Bald, in addit. ad Specul. tit. de ap- n o n possit sciri dies solutionis , nisi sciatur dies confee-
pellation, coi. s o . Alias declarationes, et limitationesin ti instrumenti, secundum Paul, de Cast, in dicto §. edi-
materia hujus legis, vide per Fel. in dicto cap. im- tiones. A d v e r t e etiam , q u ô d in privatis i n s t r u m e n t s in-
putan. distincte debet edi dies i n s t r u m e n t ! , u t n o t a i Gloss, et
LEX CX1I. ibi Bald, in I. optimam , in gloss, fin. C. de contrahend.
et commit, stip. et a d d e Bald, in c a p . contingit, de fide
Non debet dari copia instrument! p r o d u c t ! p a r t i instrum. notabiliter dicentem , quôd Htteras Principum
adversa; curn a n n o , mense , die , l o c o , et testium n o m i - semper sunt edendse cum d i e , et consule : nam con-
n i b u s ; nisi v e u t illud de falso redarguere ; sed priùs j u - t r a litteras P r i n c i p u m , n o n est facile maiignari ex-
r e t , q u ô d f a l s u m esse credit: vel nisi sit p r o c u r a t o r i u m , plóralo d i e , et consule, quia per testes reprobari n o n
a u t tutela; , vel curse i n s t r u m e n t u m , vel sententia, sive p o s s u n t , et sic cessât ratio 1.1. §. editiones, D . de eden-
acta causa?, quae integré sunt exhibenda. do, et Gloss, in 1. 1. §. diem , D. quœmad. test. aper. et
( 1 ) Al contendor. Intellige, q u a n d o petit ad defen- i b i s u b d i t , commendans ut novum dictum , q u ô d u b i -
iionem ; secùs si ad faciendam aliquam accusationem, c u m q u e instrumentum non potest r e p r o b a r i per testes,
vel petitionem contra p r o d u c e n t e m , u t notât Bartol. in ibi debet fieri editio diei, et consulis.
1. tutor qui repertorium, D . de admin, tutor, col. fin. n a m (4) Jurando. Concordat dicta 1. fin. C. de fide ins-
tunc non debet edi tota copia i n s t r u m e n t i , sed tantùm trum. et h a b e t u r etiam in dictis Ordin. de Madrid : et
i l l u d , quôd pertiiiet ad ejus utilitatem. p r o c e d i t h o c , etsi in causa j u r a t u m sit de calumnia:
(a) El dia. Concordat 1. 1. §. editiones, D . de eden- quia hoe est j u r a m e n t u m malitias, u t dicit A b b . in cap.
do , et 1. a. §. diem 6\ D . testant, quemadin. aper. et accepimu%, col. fin. de fide instrum.
seqtiitur lex istt intellectual Azon. de quo in Gloss, in (5) Personero. S u n t enim haee instrumenta in h o c ,
dicto §. editiones: nomina lamen testium, e t n o t a i i i , et communia , secundum quod déclarât Angel in 1. 1. §. e -
locus edenda sunt : vide Bald, in 1. fin. col. pen. C. si ex ditiones,H. de edendo, dicens, quôd instrumenta tutoris,
fahis instrum. et .las. in dicto §. editiones, ad fin. c u r a t o r i s , negotiorum gestoris , p r o c u r a t o r s , seu alte-
(3) Traslado. Concordat J. fin. C. de fide instrum. r á i s a d m i n i s t r a t o r i s , sunt integraliter edenda : et idem
el advprte liic, cum dicit i^dixesse que la carta es fal- dicit in omnibus actis foreiuijjus, ut et s u b d i t u r in
sa) nam non e x i g i t u r , 111 d i c a t i u qua parte est falsa; ista 1.
De las Escrituras. 3rt
la AEra, e con todas las otras cosas :. porque mostrar todo su, preuilejo ( 1 ) , o todo su tes-
lo que fuesse fecho en el pleyto., non pueda tamento. E porende mandarnos, que si pi-
venir en dubda, negando el otro después, que dieren traslado del preuilejo, o de la carta, o
non era Personero, nin Guardador de aquel, del testamento , que en tal caso como este
por quien razonaua. Esso mismo dezimos, non sea temido de. ge lo dar todo (a), si non
que quando alguna de las partes vsasse ,en en qüanto a el pertenezca , o del lugar en
juyzio de alguna sentencia, o mandamiento, que se quiere ayudar en juizio , e non en las
o otra escriptura alguna de aquellas que lla- otras que dize en el; fueras ende, si la otra
man actos (6), que fuessen fechas sobre al- parte quisiesse dezir contra todo el testamen-
gún pleyto delante el Judgador. Ca el trasla- t o , o contra toda la carta, que es falsa.
do de tales escrituras como este ,' deue ser
dado cumplidamente ala parte que lo pidie- LEY C X I V.
re, porque son comunales de amas las. par-
tes, e non puede en ellas ser fecho engaño En que manera las Carlas deuen valer, non
tan ligero, como en las otras escrituras. auiendo en ellas algunas de las falsedades,
o'menguas que de suso son dichas.
LEY CXIII.
Valer deuen las cartas para prouar con ifylô.
Por que razón non deue ser dado el traslado ellas los pleytos sobre que fueron fechas, non j m '_ "4\
de todo el Preuillejo , o de lodo el Testa- auiendo en ellas algunas de las falsedades , 0 Recop.
mento, o de toda la Carta. menguas que mostramos fasta aquí en las le-
yes cleste titulo , porque pueden ser desecha-
Acontece a las vegadas, que aduzen los das; mas aun, porque los ornes sepan mas cier-
ornes en pleyto preuillejo, o otra carta pú- tamente quales son, querérnoslas aqui mos-
blica, o testamento, en que ha muchas co- trar. Onde dezimos, que si fuere sellada con
sas, o muchos derechos departidos que per- sello del Rey (1), o de Arçobispo , o de Obis-
tenecen a muchas cosas. E aquel que lo adu- po, o de Cabildo, o de Abad bendito, o de
ze, quiere vsar, e aprouecharse de lo que le Maestro de Orden de Caualleros, que deue
pertenece a el tan solamente , e non quiere valer contra aquel (2) que la mando ¿sellar,
Í6) Actos. C o n c o r d a t ! . 2. G. de edendo , et Glossa in x a t , ubi d u o r u m testium próbatio est sufficiens. Item va-
dicto §. ediciones : et teñe m e n t i , quia hoc déclarât b e - let scriptura privata m a n u contrahentis facta , vel per a-
ne ista lex. lium de ejus mandato , vel ejus sigillo signata, super r e -
LEX CXI II. b u s mutiiabilibus facta. Si tamen pars contra quam pro-
d u c i t u r , earn negaverit, non stabitur e i , nisi p r o b e í u r
Producens scriptnram separata capitula c o n t i n e n - ab eo fuisse faclam. Si vero scriptura privata íiat su-
tem , si uno tan turn capitulo ejus uti v e u t , non est par- p e r v e n d i t i o n e , vel permutatione r e r u m immobilium,
ti adversa? nisi illius capituli copia danda ; nisi totam non creditur ei p l e n è , sed p r a s u m p t i o n e m facit : quia
scriptnram falsam dicere velit. Concordat cap. contin- c h a r t » super talibus fieri debeiit manu notarii publici,
git 5. de fide instrum. vel a l i o r u m , cum subscriptione bonorutn testium. í t e m
(1) Preuilejo. Concordat cap. contingit 5. de fide tenent litterse Regias factae secundum consueíndinem il-
instrum. et 1. pen. tit. 2. 6. Partit, et adde Bartol. et lorum temporum , quibus per Reges data? sunt , etsi de-
Doctores in r u b r . D. de novi oper. nuntiat, ficiat sigillum, si tali tempore litterœ Regias non sigilla-
(%) Todo. Sed an permitlatur sibi'legpre t o t u m , ut b a u t u r . I t e m , licet instrumenta sint v e t u s t a , et littera?
v i d e a t , an aliqua clausula prascedens , vel sequens a r - consumptas , vel v e r m i b u s , aut uiuribus-rosse ; si tamen
ctet, vel declare! articulnm, super quo c o n t e n d i t u r ? Vi- legi possunt , ila quôd verus sensus c o l i i g a l u r , statur
de textum cum Gloss, super parte integraUter in cap. eis : n o n tamen creditur e x e m p l a r i , si originale non os-
cumpeisonœ, de privileg. lib. 6. ubi h a n e t u r , quod sic; tendatur ; nisi sit tale exemplar sigillo Regio authenti-
sed si judici v i d e r e t u r , quod d a n d o copiaiu legendi t o - catum. Hoc dicit.
t u m , essetmateiia suscit.indi nova jurgia , et malignan- ( 1 ) Del Rey. Vide quae dixi in 1. 1. col. 3. supra
c e , posset ipse l é g è r e , et non permitiere adversario, u t eod. Et nota , quôd etiarn si scriptura sigillata Regis
l e g a t , secundum Bald, et Felin. post Hostiens. in cap. sigillo, sit in commodum Regis, statur ei, ut notât Raid.
contingit, de fide instrum. post Petrum in 1. exemplo , circa fin. C. de probation, et
intellige, ut p e r Socin. consil. 120. col. 9. 1. vol. Et
LEX CX1V. quid , si perderetur sigillum ? Vide , quod dicit Abb. in
cap. innotuit, col. 4. ad finem , de elect.
Per litteram sigillo anthentico sigillatam, u t Prin- (2) Contra aquel. Concordat cap. si quorumdam 2.
cipis, E p i s c o p i , A b b a t i s , m o n e s t e r i i , vel Ordinis mili- de solution. 1. Publia. 2 6 . D . déposai, Clement. 1. de
tias, Comilis , Concilii, vel Proceris vexilluin habentis; procurât, in eorum tamen favorem non probaret instru-
p r o b a t u r contra com qui earn sigillari m a n d a v i t : item mentuin e o r u m sigillo tantùm sigillatum, secundum In-
p e r scripturam publici notarii cum duorijm testium n o - noc. et Doctor, in cap. post cessionem, de probat.el adde
minibus scriptis : item el per privatam scripluiam cum Socin. consil. 120. 1. vol. col. 8. et 9. Et quid in a b i s ,
d u o r u m testium subscriptione roboratam, eis earn snbs- quae non esset in eorum d a m n u m , vel favorem ? Vide per
criptionem suam fore asserentibus; in casibus d u m t a - A b b . i n dicto cap. post cessionem, col, 7. et á d d e ' ñ o t a -
3l2 Tercera Partida. Titulo XVIII.
para, prouar aquello que en ella fue escrito, que assifue fecho el pleyto como dize la carta.
En essa misma manera (3), dezimos quedé- E eSto $e entiende, seyendo el pleyto atal,
ue valer la carta que fuere sellada de sello de que se pudiesse prouar con dos testigos. E
Conde, o de Rico orne que aya Seña, o de Con- aún debimos, que si alguno faze carta por su
cejo. E aun dezimos, que toda carta que sea mano, o la mando fazer a otro, que sea con-
fecha por mano de Escriuano publico, en que tra si mismo , o pone en ella su sello (6),
aya escritos los nombres de dos testigos a lo ' que puedan prouar contra el (7) por aquella
menos, e el dia, e el mes, e la era, e el íu- carta, si la demanda fuere por razón de a-
gar en que fue fecha, assi como de suso (4) quel mismo que fizo la carta, o la mando fa-
mostramos, que vale para prouar lo que en zer; assi como de èmprestido, que demanden,
ella dixere: esso mismo dezimos de la carta de pan, o dineros, o de otro mueble que se
que non fuesse fecha por mano de Escriua- pueda contar, o pesar, o medir. Pero si aquel
no publico, que seyendo ella escrita por otro, cuyo fuesse el nome , que fue escrito en la
e firmada con dos testigos escritos con sus carta, lo negare, non deue ser creyda contra
manos, deue valer en vida de aquellos que el; a menos que la otra parte prueue, que el
escriuieron y sus nomes; otorgando ellos (5), la fizo, o por su mandado fue fecha (8). Mas
bilem decisionera Rotee in novis decision, 2 2. et ibi, quôd vide 1. distrahente 2. et ibi Gloss. C. de rebus alien,
in causa propria non creditur litteris Episcopi. Sed ad non alien.
hoc, ut probet contra sigillantem , an requiratur, quód (7) Contra eL Intellige , quando recognoscit ¡Uam
probetur sigillum de ejus volúntate fuisse appositum? qui earn fecit, vel fieri mandavit , ut infrà eod. 1. 1 19.
Vide Alberic. in 1. si procuratoretn, D. de procurât. post princ.
distinguentera inter sigillum publicum , et privatum, (8) Fue fecha. Sed an sufficiat, quôd testes dépo-
ut litteris sigillatis sigillo publico statim credatur; si ve- nent, quôd eis praesentibus scriptura facta fuit; licèt
ro sit sigilhim privatum, oportet, ut coustet, et probe- nihil dieant de contenus in scriptura ? Bart. in 1. admo-
tnr de domini volúntate appositum fuisse : et rationem nendi, col. 5. D. de jurejur. et in authent. at si contrac-
diversitatis dicit , quia sigilla publica melius euslo- tus, C. de fide instrum. et in l. nuda, D. de donal. te-
diuntur, et quia sunt ruagis nota talia sigilla publica, net , quôd non sufficiat talis depositio : quia possent
et majoris auctoritatis , quàm privata. Et ut aliquid o- testes faciliter decipi, et errare propter similitudineni'
peretur ista lex ; quae vult denotare specialitatem ali- litterarum, et posset alia charta contrafleri : et cùm
quam in sigillis personarum hic positarum extra Re- testes non depouerent de contentis , sed quôd interfue-
gem , videretur forte dicendum, quôd staretur talibus runt scriptura;, possint de facili errare cogitantes de
litteris sigillatis in his quae essent contra eos, ut hic di- ipsa scriptura , quam ipsi viderunt fieri, et forte esset
citur , dato, quôd non probaretur aliàs de eorum volún- alia contrafacta, ex qua deciperentur, prout pleniùs
tale sigillatasfuisse, ex quo talia sigilla sunt nota, et extenditur ista ratio per Socinum a. vol. consil. 284.
ratione prœeminentiae personarum habent maximatn au- incipit, ifi causa dominœ Lisœ, col. 7. et videtur ex-
ctoi'ilalem : et ita videlur de mente hujus legis. presse probari in authent. de instrum. caut. et fide , %.
(i) En essa misma manera. Scilicet, ut {idem fa- si quis igitur, vers, sad et si quis , et ibi Gloss, super
rtant contra sigillantem, vel eum cujus est sigillum, vel verhafaciamus , et hoc idem tenet Abb. in cap. a. da
sigillari mandavit; non alias , ut dixi suprà: et quia si- fide instrum. col. 2. Rccurrendum ergô esset ad compa-
gillum istorum Comitum, vel aliorum dominorum non raron em , ut in dicto §. si quis igitur, ut ex utroque
est publicum, sed privatum , ut dixit Jacob. Btitri. et scriptura comprobetur. Joan, de Imol. famen in dicta
ibietiamBald. in 1. si qua per calumniam, C. de Episc. I. nuda , et in dicto cap. 2. defide instrum. tenet con-
etcler. et ibi dicit, quôd tria sunt sigilla publica, Epis- trarium : imô , quôd talis deposilio testium plenè pro-
copi, civitatis, et universitatis; alia verô non sunt pu- bet , consîderato, quôd testes reddunt causam dicti sui
blica. Et quod dicetur sigillum authenticum? Vide Glos. per sensum corporeum, et proprium appropriatum ac-
in cap. 2. defide instrum. et ibi dicitur, quôd credatur t u i , de quo quaeritur: et ante Joan, de Imol. hoevoluit
litteris sigillatis alieujus Principis saecularis, quando de Jacob, de Aren, in 1. comparationes, C. defide instrum.
consuetudine eis daretur fides, ut. in cap. cum dilectus q. et dicunt Doctor, de hoc esse casum in diet, authent.
de fide instrum. Die etiain, quôd sigillum Principis non de instrum. caut. et fide, §. si vero talc , juncto eo,
recognoscentis superiorem, vel judiéis ordinnrit, dicitur quodhabetur in principio ¡Mius authent. inducendo, ut
sigillum publicum, ut dicit Alberic. in I. si procurato- ibi per eos : et idem tenet Alexand. consil. 18. 2. vol.
rem, D. de procurât, et sic in litteris istorum dominorum, incipit in causa , eí lite vérteme coram arbitris, et con-
de quibus hic , qui sunt judices ordinarii, si appone- cludunt dicti Doctores, quod , aut ille qui vult proba-
Tent sigillum in speetantibus ad jurisdictionera, et offi- re scripturara , incipit à comparatione; et ilia sola non
cium sunra , staretur suis litteris , sicut et in illis , in suffîcit , sed oportet inniti testibus; et ita ïntelligatur
quibus staretur litteris Episcopi sigillo sigiilatis: et adde dictus vers, sed et si quis, dicti §. si quis igitur ; aut
Salie, in dicta 1. si qua per calumniam , versic. sed forte incipitur à testibus deponentibus se interfuisse scriptu»
dici potest et adde 1. i . tit. 20. ead. Partit. ïs : et sufficeret talis depositio absque litterarum com-
(4) De suso. Vide in 1. 54. suprà eod. paratione : et videtur ista opinio approbari hic, et in
(o) Otorgando ellos. Et sic parvi moment! est talis 1. 11 g. infrà eod. Sed an sufficiant duo testes de hoc
scriptura , cùm tota vis stet in depositione testium, qua» deponentes? Abb. in dicto cap. 2. vult, quôd non , imô
depositio sine scriptura sufficeret, 1. ubi nume.rus 12. D. exigantur tres, ut in dicto §. si quis igitur , et idem
de testib. vide qnpe habentur in 1. 118. infrà eod. vult Socin. in dicto consil. dicens , ita esse de mente
(6) Su sello. Quid operutur appoiitio sigilli privati, Joan, Andr. in addition, ad Specul. tit. de instrum. edi-
De las Escrituras. 3i3
Si tal carta fue fecha sobre cosa seííalada, de agua; solamente que se puedan leer, e
assi como sobre vendida, o cambio de ca- tomar verdaderos entendimientos (i a) deüos;
sa, o de viña, o de otra tal cosa, non vale non les empesce, e valen assi como de suso
para prouar con ella cumplidamente , como mostramos .(.úi). Pero si la parte contra quien
quier que faga alguna presunción (9). E es- son aduchos eu juyzio, quisiesse prouar que
to es , porque las cartas de tales pleytos (10) eran falsos, o mostrare alguna otra razón,
deuen ser fechas por manos de Escriuanos por que non deuiessen valer, deue ser oyda.
públicos, o de otros, seyendo firmadas por E todo esto que diximos de los preuillejos,
buenos testigos; porque falsedad, nin enga- e de las cartas , que deuen ser creydas en
ño non pueda ser fecho en ellas. Otrosí de- juyzio, se entiende, quando aquel que se
zimos, que todo priuilejo, o carta de Rey, quiere aprouechar deilas , muestra la carta,
que fue fecha en la manera de como las vsa- o el preuillejo original, e non el traslado dé-
uan (11) en vida de aquel Rey, de quien fa- lia. Ca si alguno quisiesse vsar en juyzio, pa-
ze y mención en ella, maguer non sea sella- ra prouar su intención, del traslado de algu-
da, deue ser creyda en juyzio: porque falla- na carta, o preuillejo, non deue ser creydo,
m o s , que algunos Reyes fueron, que non a menos de mostrar el original, onde fue sa-
vsauan sellar sus cartas, mas fazian en ellas cado; fueras ende, sien este traslado íuesse
sus signos. E maguer tales cartas, o tales autenticado, e firmado con sello del Rey 0 4 ) ,
preuilejos fuessen viejos, o desatadas algu- o de otro Señor, que deuiesse ser creydo, e
nas letras en ellos, o fuessen roydos de mu- fuesse sin sospecha.
res, o de gusanos, o de otra cosa, o mojados
tion. §. nunc dicendum, in addition, magna , vers, pri- positione d u o r u m testium deponentium se interfuisse
mum, et Bald, in r u b . C. de fide instrum. Specul. tamen s c r i p t u r a , q u a n d o facta fuit , licèt non deponant de.
ibi col. 1. Ynlt, sufficere duos testes de j u r e Canónico, contenus in ea , p r o b e t lalis s c r i p t u r a : si vero privata
p e r diet. cap. 2. et idem vult Alexand. in dicto consil. scriptura cantet de venditione rerum immobilium, vel
q u a n d o contractus n o n excederet libram auri. Crede- simili contractu super talibus r e b u s ; q u ó d t u n e , elsi
rem indistincte sufficere duos testes, eùm illud de t r i - j u v e t u r testium deposilione t a l i , d u m m o d ó non d e p o -
b u s testibus, de quo h a b e t u r in dicto §. si quis igitur, nant de c o n t e n u s in scriptura , non sufficiat ad plenam
n o n sit a p p r o b a t u m istis legibus P a r t i t a r u m , et suf- probationer» , licèt faciat aliquara praesumptionem : et
ficere debent regulariter duo testes. N e q u e prsedictis q u ó d isto m o d o concordentur opiniones varíse, qua? su-
obstare v i d e t u r , quod habetur supra in ista I. ibi: per hoc erant de j u r e communi.
Otorgando ellos que assi fue fecho : quia illud debet (il) Vsauan. Nota h o c , et a d d e cap. cum dilec-
inlelligi in quacumque s c r i p t u r a , d u o b u s testibus sub- tus g. de fi.de instrum.
scripta , et si fiat super r e b u s immobilibus : ideó nil (12) Entendimientos. Nota benè , quia videtur hic
m i n i m , ut exigatur , q u a d deponant de contends in casus pro dicto Bald, in 1. 1. D . de his quœ in lesiain.
scriptura. Si yerô fiat super contractibus rerum , quae dele nt. col. 2 . dicentis , se habuisse de facto, q u ó d me-
consistunt in p o n d e r e , n u m e r o , vel mensura , p r o c é - dia pars Jitleraruin indictionis cujusdam anliqui instru-
dât , quod hic dixi , propter frequentiam istorum con- menti erat corrosa i t a , quod non poterat legi ; judicio
t r a c t u u m , et quia non vertitur ita m a g n u m prœjudi- tamen perspicativi intellectus poterat legi : quód ex q u o
cium : et videtur^hoc probari in 1. i i g . infra eod. ibi: istud accidit post perfectionem insirumenti non hoccat,
Otrosí dezimos : cogita, et vide infrà in parte de taies et instrumentum p r o b e t , ut in cap. inter dilectos 6.
pleytos. et ibi notata , de fide instrum.
(y) Alguna presunción. Vide per Bart, in 1. ad/no- (i3) Mostramos. Vide supra 1. 3. incip. las for-
nendi, D . de jurejur. cum tractât de scriptura privata, mas. Et quid si tempore p r o d u c t i o n s instrumentuin
et A b b . in cap. 2. col. 3. de fide instrum. erat immaeulatum , et post penes notarium actorum r e -
(io) De tales pleytos. Videtur hrec lex velle cons- peritur maculatum? D i e , quód non diminuitur ejus fi-
t i t u e r differential» inter privatum scripturam , qua; fit d e s , secundum Bald, in 1. si unus, in fin. C. de testant.
super rebus m u t u a b i l i b u s , et earn qua; fit super vendi- Vide euni in 1. nostrum , eod. tit.
tione , vel permutatione rei irnmobilis : ut primo casu (i/() Del Rey. Adde 1. 4 4 ' suprà eod. et a u t h e n t .
stetur s c r i p t u r a , d u m m o d ó non negelur ab e o , contra si quis in aliquo , C. de edendo , et cap. 1. de fide ins-
qnem producitur ; secundo casu ei non stetur q u o a d trum. et nota hoc bene de instrumento exemplato , au-
plenam fidem , etsî non negetur à p a r t e , contra quam thenticate sigillo Piegio : et adde de instrumento exem-
p r o d u c i t u r : et sic vult , comparationem litterarum, plato i n c u r i a , quo non exigatur partis citatio , A b b .
etiam fuham testibus deponentibus se interfuisse scrip- in cap. ex parte el 1. de privil, e t F e l i n . in cap. fin. col.
tura» , non sufficere, nisi et deponeient de contenus 2. de fide instrum. et ibi allegat notabile dictum H o s -
in ea , quando scriptura privata fuit super venditione, tiens. de instrumentó exemplato de m a n d a t o P a p * a u -
vel alio contractu super rebus immobilibus: quod tamen ctoritate o r d i n a r i i : non tamen intelligas, q u ó d de ne-
sufficeretin privata scriptura facta super istis rebus m u - cessitate in omni exemplatione instrumenti exigatur au-
tuabilibus, u t dixi supra in glos. magna ; vel d i e , quód ctoritas Regis : nam si ex causa j u s t a , de quibus vide
sensus hujus legis s i t , quód si scriptura p r i v a t a , quae p e r Abb. in cap. fin. de fide instrum. per text, ibi , p e -
apparet facta super rebus consistentibus in p o n d e r e , •teretur e x e m p l a t i o , suffiecret auctoritas judiéis o r d i -
n u m e r o , vel m e n s u r a , negetur ab e o , q u i illam dici- narii , vel delegati ab e o , ut in dicto cap fin. erit e r -
t u r f e c i s s e , vel mandasse fieri; quód si adjuvetur d e - go forte specialitas in exemplo suinpto auctoritale R e -
Tom. 11. Rr
3i4 Tercera Partida. Titulo XVIII.
LEY GXV. sus entenciones : e la parte contra quien
vsan de la carta, dize contra ella, que non
Por quale s razones las Cartas publicas , que deue ser creyda, porque aquel que la fizo, e
aduzen las partes afilé los Judgadores, cuyo nombre esta escrito en la carta, non es
deuen ser crejdas, opot quales non. Escriuano publico (i). E quandp atal contien-
da acaeciere, dezimos que el Judgador deue
Ley 13. Aduzen las partes muchas vegadas en mandar, que aquel que muestra la carta en
tit. 26.
lib. 4. juyzio antel Juez cartas publicas para prouat juyzio, si se quiere ayudar della, que lo aue-
Kecop.
gis , quad valebit, etsi non adsit justa causa exemplan- aliquas annuas prœstatîones vigore ejusdem instrurn en~
d i , velut vetustatis , vel alia -, de quibus per Abb. ubi ti , secundum Angel, in authent. de insttum. caulel. et
supra: debet lamen pars, cujus interest, semper cita-t- fide, §. in his , col. 6. Sed quid sinon ita dieatur, sed
ri, ut tradunt Doctor, in dicto cap. fui. et Abb. optimè tantùm , quôd instruraentum non est publicum, neque
in cap. Albericiis, col. 3. de testib. et est decisio Rotee authenticum ? Videtur , quôd sit ideni, ac si diceret
i o . in novis , i n c i p i t , / â # dubitatum , et vide in ma- in specie , quod hie dicitur: nam ut dixi supra eodem
teria notabile consilium Pauli dé Castro i. yol. Consil. in 1. i. illud dicitur publicum instrumentant , quod fit
202. incipit in causa confinium. Et nota , quôd si ins- manu tabellionis publici: si ergô negetur publicum,
trumentum est exemplatutn , et copiatum in actis , pro- peiindè est ac si diceret, quôd non est tabellio, qui
bat: vide Bart. in 1. chirographis, D. de admin, tutor, et illud fecit : non enim creditur notario , in instrumen-
Bald, in 1. fin. C. de fide instrurn. etiam si originale per- to se tabellionem attestanti, sine litteris testimoniali-
dïtur, secundum Bald, quem vide in l. fin. 12. col. C. bus authenticis, ut notât Innoc. in cap. 1. de cleric.
de edict. Divi Adriani toll, imô ex tali instrumento co- peregrin. Bald, et Salic, in authent. sed novo jure , C.
piato potest sumi exemplum, sicut ex originali, Bald, si cert. pet. et Salic, in 1. comparationcs, col. pen. C.
in 1. noslram , C. de testant, col. pen. et limita , et intel- de fide instrurn. Cardin, quem vide Clem. 1. col. 4. de
lige , ut per Alexand. in diet, aüthent. siquis in aliquo, procurât. In contràriurn videtur , quôd non sufficiat is-
et consil. 112. vol. 4. Et adde , quôd exemplum bene ta generalis allegado , sed in specie debeat opponere,
probat contra producentem: vide Bald, in 1. in fraúdeme quod ille non fuit tabellio, ut hic dicitur, et videtur
%. ñeque instrumenta , D. dejurefisci. Nota etiam, quôd de mente Doctorum in hoc loquentium, ut patet ex dic-
datur fides exemplo , quando habens originale, non, tis,Bald. in dicta authent. sed novo jure, col. 2. vers.
vult illud producere, Bald, in 1. publicdti, C. de tes- deinde quœro, et facit cap. 2. de fide instrurn. ibi : quod
tant, et vide alia per Doctor, in diet, authent. si quis in appareant publica , et ibi Gloss, cum dicit ratione
aliquo, et adde Joan, de Imol. in 1. 2. §. si dubiteturt subscriptionis, et sic innuit, quôd eo ipso constat esse
D. quemad, testant, aper. col. 1. Et nota , quôd si ille, publicum, ex quo à tabellione, ut tale est subscriptum:
qui petit exemplari, est ille, qui fecit actum, de quo facit etiam, quod notât Bart, in 1, 1. D. de except, quôd
fuit factum originale , tunc transcriptum plenè proba- exceptio est in specie alleganda , et nou in genere. Pri-
ret : neque obstabit 1. 1. §. si quis in duobus 4- et ibi miim tamen adhuC crederem esse verius : et facit, quod
Bart. D. de bonor. posses, secundum lab. quia ibi erat notât Joan. And. in addit. ad Specul. tit. de instrurn.
exemplum non auctoritate judicis , sed de manu testa- edition. %. restât, col. 8. in fin. illius additionis , super
t o n s ; quando verô exemplar coram judice, et tabellio- parte illud autem, cum dicit, quôd j u r a , quse dicunt
ne , illud etiam videtur originale : et idem videtur , si stari instrumento, quando apparet non vitiosum, nou
coram solo tabellione id faceret: et adde Decium in cancellatura , non procederé, quando negatur instru-
diet, authent. si quis in aliquo, 3. fallentia. mentum : si tamen diceret non esse authenticum , forte
non sufficeret, nisi et adderet non esse publicum: si
LEX CXF. tamen velit opponere , non quôd ille ibi descriptus non
fuit tabellio, sed quôd instruinentum non est manu
Si una partium negat, ëmh qui scripturam produc- illius scriptum ; tunc in specie deberet hoc allegare,
tam confecit fore notarium publicum , tunc pars pro- neque forte sufficeret generalis allegado, ex quo cons-
ducens, eum esse notarium publicum, probare tene- tat ibi descriptum esse notarium : et videtur hoc de
tur ; vel quôd talis est fama inter homines loci, ubi mente Baldi in dicta authent. sed novo jure , et Salic.
degit, et quôd , ut notarius , officio utebatur ; aliàs non in dicta 1. comparationes , col. pen. Tutius tamen est,
creditur ei. Item si notarius dicit, se non fecisse, non quôd semper fiat articulus à producente , quando ne-
creditur scripturse , tanquàm falsse. Sed si testes in ea gatur instruinentum esse publicum, quôd ille erat no-
scripti notario , et scripturas contradicunt , creditur tarius, et quôd ejus manu est scriptum : conférant ad
scripturpe , si notarius est bonae farnae, et nota regis- pnedicta , quae notât Specul. tit. de instrurn. edition.
tri non discordât, propter testium memoria labilita- §. restât, col. 2. et 3. et col. 7. vers, et scias. Quid
tem. Si veto factum est modici temporis lapsu , et no- autem si pars , contra quam producituriristrumentum,
tarius non est bonae famae, et omnes testes contra scrip- est absens ? an tunc pro absente judex debeat supplere,
turam concordent, non creditur scripturae. Hoc dicit. ut sic verificetur instrumentum , ut hic dicitur, quan-
(1) Non es Escriuano publico. Et quando negatur, do pars est prsesens , quae hoc negat ; vide per Cardin,
quôd scribens non fuit tabellio, neque est ejus scriptu- in Clem. I. de procurât, col. 4- vers. 3. quœro, ubi tenet,
ra , duo sunt probanda, si tractatur de magno preju- quôd judex debeat in hoc supplere pro absente, cum
dicio ; unum circa personam, aiiud circa officium, ut etiam in facto judex supplere debeat pro absente, 1.
hichabes, et tradit Bald, in authent. sed novo jure, col. fin. C. de appel, et authent. qui semet, C. quomodo, et
4. C. si certurn petat. Et nota , quôd poterit de hoc op- quando judex , Gloss, in cap. bonœ, cl 1. de postal.
poni, etiamsi opponens jara antea solvit aüquam, vel praslat. sicut ergô coittra présentent negantem tabel-
De las Escrituras. 3i5
rigue (2), prouando (3) que aquel orne, que escritos en ella, dixessen que non se acerta-
dize en la carta que la fizo, era Escriuano pu- ran y, quando el pieyto fue puesto, nin otor-
blico , o que en el lugar, b fue fecha, estaua gado de las partesassi como es escrito en ella;
Í)or Escriuano (4) publico , o era fama entre estonce dezimos, que si el Escriuano es orne
os ornes de aquel lugar, que lo era, e vsaua de buena fama, e fallaren en la nota que es
de aquel menester. E prouando algunas destas escrita en el registro, que acuerda con la car-
razones, deue ser creyda la carta en juyzío; ta, que deue ser creydo (6) el Escriuano, e L.ey s -
mas si alguna délias non pudiesse prouar, non non los testigos, e deue valer la carta. E esto ¡¡'^ 4*
deue valer (5j, nin ser creyda en juyzio. E es, porque muchas vezes contesce, que los ilecop.
si por auentura el Escriuano publico, cuyo ornes son testigos de pleytos, de que non se
nombre fue escrito en la carta, viniesse an- acuerdan después. Onde pues que ia nota a-
tel Judgador, e dixesse que el non escriuiera cuerda con la carta, e el Escriuano es orne de
aquella carta, deue ser creydo, e la carta des- buena fama; razun es que sea creydo. Ca por
echada por falsa, non prouando la parte el esso escriuen los ornes los pleytos , e las pos-
contrario. Mas si el otorgasse que verdad era turas, porque maguer aquellos que las fazen,
que la escriuiera, e los testigos que fuessen e los testigos (7) ante quien fueren fechas,
liouatum n o n statur instrumento; sic ñeque stari debet dicere per malitiam , et non esset r e m e d i u m contra t a -
contra absentem : subdit t a m e n , q u a d si tractaretur lem malignitatem , et forte eorrnptus pretlo hoc diceret:
d e módico p r e j u d i c i o , staretur scripturae cum j u r a - undè et dicebat Joan. A n d r . in addit. ad Specul. til. de
mento producentis : bene conferunt ad prsedicta cap. i . instrum. edition. %.postrem. in princ. in addit. incipien-
et quae ibi Innoc. et Doctor, de cler. pereg. ti in fine , quód negado tabellionis, negantis seripturam
( a ) Auerigue. Procedet hoc , etsi tabellio sit n o - à se lactam, non deroget indistincte fidei scripturae, quia
t u s , ut videtur de mente hujus legis, nihil in hoc dis- posset hoc faceré per malitiam ; sed q u ô d r e l i n q u e n d u m
tinguentis ; licèt in hoc contrariara tenuit Azo iu sum. esset arbitrio judiéis. Quid tamen si non negaret instru-
in auth. de instr.caut. etfide, col, a. vets.sed quid siprofe- mentum à se factum, sed d i c e r e t , se falso instrumentum
ratur charla publica, et quôd eliam in persona nota t a - scripsisse , an credatur notario ? Vide notab. consii. Bal-
b e l I i o n i s , q u ô d d i c i t u r i n ista l e g e , servandum sit in j u - di 4. p a r t e , consii. 2 5 2 . induit, postquàm notarius, u b i
d i c i i s , vult Alberic. in 1. cum precibus, col. i . de pro- concludit, quôd inquirenda esset Veritas à testibus d e s -
bat, d i c e n s , i ta se vidisse servari ÍB practica : vide ibi c r i p t i s , e t alio q u o c u m q u e m o d o ; et si Veritas haberi
per e u m r c o n t r a r i u m tamen vult R o d e r . Suarez in repet. n o n possit, nullo modo esset fides adhibenda instrumen-
1. post remjudicatam, fol. i 4 3 . et forte illud verius. t o , cui ab ejus auctore d e r o g a t u r : et in causa iila, in
(3) Prouando. Vide Bartol. in auihent. de non alien, qua consulit, suadet partes ad concordiam p r o p t e r tale
aut permut. §. alienalionis \ col. i . et quse dicit Alex, con- d u b i u m : vide ibi p e r earn,
sii. i o i . col. i. et i. 4. vol. u b i vide, quid si instrumen- (7) E los testigos. Adde text, in authent.i/e instrum.
ta esscnt d e l o n g i n q u o : et quid si non ageretur in hoc cautela, et fide, cap. 7. §. in his, collât. 6 . ^ t tene m e n -
de prejudicio opponenlis? Vide Paul, consi!. i 3 . coi. i. ti islam legem, quia videtur hie a p p r o b a r i opinio L a n -
i . vol. et ad istam legem , et ejus limitationes, vide per franci Cremensis, de qua per Joan. Andr. in cap. cum
Roder. Suar.in repet. 1. post remjudicatam, fol. 14 3 . col. Joannes, col. pen. de fide instrum. qui dicebat, per testes
3 . et 4. videlicet, quando tractaretur de parvo p r e j u d i - n o n reprobariinstrumentum, nisi esset suspectum ex par-
c i o , vel persona tabellionis esset nota in loco. te conficientis, vel producentis : assignabat rationem,
(4) Escriuano. Nota b e n e , quia per hoc verbum tol- qua: et hic assignatur, quia memoria hominislabiiis est,
lilur disputatio Martin. Silla , de qua per Joan. Andr. in n e q u e communiter testes sunt i n t e n t i , sicùt tabellio ; et
addit. ad Specul. tit. de instrum. edition. §. restât, col. ideo plus creditor i n s t r u m e n t o : quod dictum c o m m u -
8. in addit. super parte illud auletn, et vide per Innoc. niter r e p r o b a l u r per Doctor, in dicio cap. cum Joannes,
Joan. A n d r . et A b b . in cap. i. de fide instrum. et forte, et per Bartol. in 1. 1. g. fin. D. quemad, testam. aper. per
attentis verbis hujus legis , sufíiceret probare istam qua- Bald, et Saiic in !. in exercendis, C. de fide instrum. ¥.i
si possessionem de tempore confecti instrument!; licet adverle b e n e , quia et loquitur isla l e x , eliam q u a n d o
non p r o b a r e t u r , quod longo tempore p r o tabellione testes, qui i'uerunt descripti, contradicunt iustrunieif-
se gessit; et v i d e t u r a p p r o b a r i hie dictum Innoc. iu d i c - t o , et etiarn non solum si simplieiter d i e a n t , se non i n -
t o nap. i. terfuisse; verum e t i a m , et si deponant rem non ita se
(5) Non deue valer. Intellige, nisi instrumenta es- h a b e r e , tjeque ¡la fuisse, sieul in instrumento r o n t i n e -
sent multùm antiqua, secundum Bald, in 1. comparatio- tur. Insuper et considera , quôd et ista lex proeedit etiam
rtes col. pen. C. de fide instrum. et ibi etiaut Saiic. iu contradietione testium, qui essent neeessarii in aciu,
(6) Deue ser creydo. Concordat 1. si quis decurio de quo in i n s t r u m e n t o , veluti in testamento; el sic n o n
a i . C. ad Leg. Cornel, de falds, et ibi Gloss, facit 1. in p r o c e d e t , quôd Doctor, notant in dicto cap. cum Joan-
donalionibus 3 I. C. de donat. adverte t a m e n , q u ó d ¡n- nes, et iu dicta 1. in exercendis, et in 1. 1. §. ¡iquis ne-
telligitur, quando ex parte producentis seripturam non get, D. quemadm. testam. aper. Et adverte etiam , quia
p r o b a r e t u r de ejus veritate: nam si per testes ibi descrip- et i.ita lex noluit istam maleriam reiinquere judicanlis
l o s , vel per alios , si ¡psi deficerenl, p r o b a r e t u r , quôd a r b i t r i o , sicut Jacob, de Are. Petru"-, et multi alii dixe-
illud instrumentum factum fuit manu illius tabellionis, r u n t , prout et refert Salic, in dicta I. in exercendis : ideó
non deberet stari tunc ejus contrario dicto , nt hic habe- multùm nota ,et lene menti islam legem. Intellige tamen,
tur : et i la videtur de mente Angeli in dicta 1. si quis de- p r o u t et ista lex d i c i t , quando tabellio vivit, et aitesta-
curio . et p r o b a t u v r a t i o n e : quia alias posset tabellio hoc t u r p r o i n s t r u m e n t o , et est bene famatus: «am si « o n
v i v e r e t , seu vivens n o n attestaretur p r o instrumento, dixer. et quae notât Cin. et alii in 1. in exercendis, C. de
t u n e non procederé! ista l e x ; imô per testes descriptos, fide instrum.
vel non d e s c r i p t o s , r e p r o b a r e t u r instrumentum, secun- LEX CXV1.
d u m nótala p e r Doctor, in dicto cap. cum Joannes, et
in dicta 1. in exercendis, quos v i d e , quia longum esset Allegans instrumenti producti falsitafem, juret hoc
eorum dicta referre. Intellige etiam, quod p e r disposi- maliliosè non allegare, et admittetur ad probanduin de
tionem hujus legisnon existimo totaliter tolli judicis a r - falsitate, nisi producens statlm illi renuntiet; nee post
bitrium , quin posset ipse, attenta legalitate, et bona fa- renuntiationem poterit p œ n i t e r e : et exceptio falsitatis
m a testium deponentium contra i n s t r u m e n t u m , et aliis instrumenti in prima instantia oppoéifa , potest p r o b a r i
circumstantiis facli, detrahere fidei i n s t r u m e n t i , q u a n - etiam in causa appellationis: sed postea non potest, n i -
t u m c u m q u e benèfamatus sit tabellio, et voce vivaatteste- s i , ea non opposita , velit p a r s lite finita o p p o n e r e , et
t n r pro eo : quia lex ista se fundat in praesurapdone o b l i - p r o b a r e , sententiam per falsa instrumenta esse latam.
vionis in testibus : nndè si ex aliis praesumptionibus , et Hoc dicit.
conjectures , ista t o l l e r e t u r , non haberet locum hujus le- (1) Queria. Concordat 1. 3 . de fide instrum. et a d -
gis disposilio : quia prsesurnptio recipit probationem in de Specul. tit. de instrum. edit. §. postremo , col. 8 . v e r -
contrarium per aliam prsesumptionem, Gloss, notab. i n sic. item opponitur, et vide J o a n n . A n d r . in addit. et
cap. dixit dominus, 3 a . qusest. i . Bald, in cap. i . in quôd notât Bald, in 1. Divus, O, ad L. Cornel, défais.
p r i n c i p . col. 5. quib. mod. feud, amit. 1. cum de indebito (2) Enju/zio. Eliam in alio judicio , variato m o d o
2 5 . D . de probat. 1. Divus 7 . D. dé in integr. reslif. 1. 1. a g e n d i , u t notât J o a n n . A n d r . in diet, addit. Et q u i d
cum ibi n o t a t i s , C. ad Leg. Cornel, de sicar. et n o n est si renuntiet usui instrumenti cum p r o t e s t a t i o n e , q u ô d
ista pisesumptio juris et de j u r e , sed juris tantùm : u n d è per hoc non intendit f'ateri instrumentum falsum ? Die,
recipit probationem in contrarium , ut notât Bald, in 1. secundum Bald, et Salic, in dicta 1. 3 . q u ô d adhuc n o n
sive possidetis, C. de probat. et in r u b r . ejusdem tit. et poterit illo u t i : quia quoad effectua» iollendœ p r u b a l i o -
h a b e t u r , et notatur in cap. is qui /idem , de spousal, si nis ex instrumento nihil immulat protestado,licèt o p e -
enim aliter d i c e r e t u r , esset materia fabricandi falsa i n s - r a n possit q u o a d effectum tollendae confessionis crimi-
trumenta , si locus non maneret eis impugr.andis de fal- nis ex usu instrumenti falsi : quia protestado déclarât
sitate ; et quia ideo testes apponuntur in instruraentis, ut abesse crimen in animo.
per eos adhibeatur fides i n s t r u m e n t o , ut notatur in diet, (3) Otrosí dezimos. Concordat 1. fin. C. de fuie ins-
authent^ de instrum. cautela , etfide, §. si vera , et q u a n - trum. et notât Azo C. eod. in s u m m a , col. 2. et adverte,
do p e r eos n o n a d h i b e t u r , sed reprobatur fides i n s t r u - quia in dicta 1. fin. ponitur a l i u d , q u o d in istà lege fuit
m e n t i , j u s t u m e s t , q u o d corruat : et facit 1. 1 1 7 . inci- o m i s s u m , videlicet, an q u i semel produxerit i n s t r u m e n -
pit, mostrando , infrà eod. ubi habetur , quôd etiam per t u m , teneatur illud ilerùm r e p r o d u c e r e , si adversaries
testes non descriptos in i n s t r u m e n t o , d u m m o d ó sint dicat, velle illud redarguere de falso civiliter, vel c r i -
qualuor testes, reprobatur instrumentum : et adde ad is- minaliter : neque memini hoc lege aliqua Partitarum ita
tarn legem , quod notai Lucas de Penna in 1. 1. C. de ta- in specie provisum , p r o u t habetur in dicta 1. fin. t a n t ù m
bular, in lib. 10. in quaest. ilia, si judex (qui ex forma habetur in 1. 1 1 2 . supra eod. de j u r a m e n t o , quod fieri
constitutionis Regni Siciliœ debet dare robur instrumen- debet per volentem redarguere de falso, quôd non facit
toJ nolit. subscriberc , dicens aliter esse, u b i etiam tra- calumnióse, sed quia credit chartam falsam, prout etiam
d i t , quid si notarins testibus contradicat. habetur in dicta 1. fin. quod tamen in dicta 1. fin. in hoc
(8) Fecha. Hoc i d e ó , quia in factis de longinquo etiam habetur de reproductione fienda , quando pars ve-
magts crediinr instrumentis , quàm testibus, 1. census lit redarguere de falso, est rationabile , et j u s t u m , et
1 0 . D . de probat, 1. 3 . et ibi Bald. C. si minor se maj. s e r v a t u r i n practica.
De las Escrituras. 3*7
guer quisiesse dezir, que la sentencia fuera riguar, que le deuía alguna cosa; si aquel
dada contra el por carta falsa. E esto es por contra quien vsauan de la carta , dixesse que
esta razón: porque el ya dixera.vna vez (4), non deue valer, nin ser creyda contra el,
que la carta era falsa, e non lo pudo aueri- porque el quería prouar que « i todo aquel
guar, e fue dado juyzio contra el, e non se dia, que dezia lá carta en que el fizo pleito,
aleo, o si se aleo, perdió después el pleyto erá el tan lueñe de aquel lugar do dizen que
de la aleada, assi como dicho es. Mas si por fue fecha la carta, que orne del mundo por
auentura el pleyto fue vencido por carta fal- ninguna manera esse dia non podría allegar
sa , e aquel contra quien fuesse mostrada en en aquel lugar, do dizen que fue fecha la
juyzio, non ouiesse razonado en todo trem- carta. Onde dezimos , que quien tal razón po-
p o , mientra durasse el pleyto, que era falsa siesse ante si, por desechar la carta de que
e que lo quería prouar; si después que fues- vsan contra el, que deue ser oydo en esta
se vencido, e dado el juyzio contra el, dixes- manera: que si aquella carta que el quería dé-
se que era dado por carta falsa, e que lo que- sechar, fue fecha por mano deEscriuano pu-
ria prouar; deue ser oydo, maguer non se o- blico, e podiesse prouar por otra caria pu-
uiesse aleado del juyzio que dieran contra el. blica (i) en que se el ouiesse acertado, e fues-
se escrito por testigo en pleyto, o en postu-
L E Y CX V I I . ra que ouiesse fecho con otro, o otro con el
en aquel otro lugar, en aquel día que el ra-
Por qual razón non puede ser creyda la Car- zonaua, assi como sobredicho es, o lo po-
ta publica, si la parte contra quien ¿a mues- diesse prouar por quatro ornes (a) buenos, e
tran, podiere prouar el contrario della. leales; que le deue valer ,e non deue ser crey-
Leyi3. da la carta que mostrauan contra el. E si por
tit. 26. Mostrando algund orne en juyzio contra auentura la carta que el quiere desechar, non
lib. 4.
Recop.
otro carta, con que quisiesse prouar, e aue- fuesse fecha por mano de Escriuano (3) pu-
(4) Vna vez. Ex ista lege habes íntelleetum, et li* q u à m fuit quaesitum : quod b e n è nota.
mitationem ad 1. Divus 3 3 . D . de re judie, et adtitulum LEX cxrii.
C. si ex fais, instrum. per t o t n m , et acl 1!. i. et %. tit. n6. Admittitur a d p r o b a n d u m contra i n s t r u m e n t u m ,
ead. Part, in quibus h a b e t u r , quód etiain post senten- dicens , se tempore instrument! confecti esse in alio l o -
tiam , qnse transivit in rem judicatain, potest quis allega- co valdè remoto. E t s i instrumentum illud est publicum,
r e falsitatem instrument!, vel testium , et p e t e r e s e n t e n - t e n e t u r contra.rium p r o b a r e p e r a l i u d publicum , vel
tiam r e s c i n d í , mediante restitutione in integrum : n a m p e r q u a t u o r testes; sed si manu notarii non sit factum,
p r o c e d e t , quando de falso n u n q u á m fuit tractatum in sufficit contra illud per duos testes p r o b a r e . Hoc dicit.
causa principali ; secus v e r o , si fuerit d e d u c t u m in p r i - (i) Publica. A d d e 1. optimum 14. C. de contrah. et
ma causa , et allegatione falsitatis non obstante,fuit pro- commit, stipul. in versic. el melius quidem si per scrip-
n u n t i a t u m : et hoc idem tenuitGlos. in dicta 1. fin. C. de turam, et ibi Glos.
fide instrum. et in 1. i. C. si ex fais, instrum. et Azo C. (2) Omes. Keprobatur hie ilia opinio , qnam reci-
eod. in sunima, col. 2. et Bartol. in 1. qui agnitis, D . tal Spec, atribuens earn A z o n i , in tit. de instrum. edit.
de except, et Innoc. in cap. licèt causant} post princ. de §. restât, col. 2. versic. sed pone producitur: et non c r e -
probat. Limita taraen istam legem: p r i m ó , quando d e d o illam fuisse opínirinem Azonis, quia idem Azo C. de
tali falsit.ite incidenti in c a u s a , fuit plenè eognitum : nam fide instrum. in sum. col. pen. d i c i t , se nullo casu a d -
s i n o n fuisset plenè c o g n i l u m , non prohiberetur postea m i t i e r e , u t vox d u o r u m tt-stimii sit validior i n s t r u m e n -
ptincipaiiter intentare , ut in. I. si judex t o . D . de his to publico , et ibi d i c i t , quód requirantur 4- v el 5. les-
qui sunt sui, vel alieni jur. et D. de liber, agnosc. 1. si tes deponentes contra instrumentum : et habes h i c , n o n
quis à liberis 5. §. si vel parens 8. et tenet Salic, in 1. posse r e p r o b a n publicum instrumentum minor! nunieio
fin. col. fin. C. de fide instrum. et idem Salie, in 1.1. ver- q u a t u o r testium : et sic approbari videtur opinio GJoss.
sic.. oppono 3 . C. si ex fais, instrum. et adde 1. quod in in cap. cum Joannes, de fide instrum. et in cap. teilio
diem •), §. si ralionem, D. de compensât. Secundó limi- loco , de probat. et Azonis ubi sup. et r e p r o b a d opinio
ta , q u a n d o ageretur ad rescindeudam sententiam ; secùs Innoc. et Joann. A n d r . in die-to cap. cum Joannes, te-
si ageretur ad pœnam falsi i m p o n e n d a m : nam tune a e - n e n d u m , posse r e p r o b a n per duos t e s t e s , vel ad plus
cusari posset, etiain post la ta in s e n t e n t i a m , secundum peï t r e s , et etiam alias o p i n i o n e s , de q u i b u s latè p e r
i n s t r u m e n t u m falsum , ex quo agitur ad alium effectuai, Abb» in dicto cap. cum Joannes, 6. 7. et 8. col. et p e r
Glos. in 1. ex morte, D. ad L. Aqu.il. Tertio limita , ni- Gloss, in §. item verborum, Instit. de inutil, stipul. E t
si in primo judicio tantùm fuisset eognitum de vitio fal- a d v e r t e , quód hic d i c i t , que sean buenos, e leales: u n -
sitatis, quôd di ceba tur constare ex ¡psainspectio ne scrip- dè consilium e s t , quód fiat articulus de idoneitate , et
t u r e ratione cancellalurse , ve! alterius evidentis delec- legaütate t e s t i u m , secundum Angel. Aret. in dicto §.
tus : nam t u n c , si causa finita allegaretur eadem falsifas item verborum, col. fin. vide Ang. et Imol. in dicta 1. 1.
ex inspectione, non atidirelur allegans, ex quo jam fuit §. fin. D . quemad, testam. aper. E t a d v e r t e , quia loqui-
allegata, e t p u r g a t a i s i tamen vellei allegare aliam fal^ tur ista lex , quando contradicitur instrumento per t e s -
sitaf.em ex alia causa , quas non colligitur ex inspectione tes in eo non descriptos ; si v e t ó contradiceretur ei p e r
instrument!, tunc talis falsítas , etiam causa finita, pos- testes descriptos , vide 1. 11 5. incip. aduzen , sup. eod.
set allegan , secundum Nicol. de Matha. et Bald. Sa-
(3) Escriuano. Idem tenet A Ï O in summa , C. de fi-
licet. et Paul. ín dicta 1. fin. q u i a d e tali falsitate n u n -
de instrum. col, p e n .
3i8 Tercera Partida. Titulo XVIII.
buco, ahóndale, para prouar la razón que desemejar las letras los variamientos de los
sobredicha es, con dos testigos que sean siu tiempos, en que son fechas, o el mudamiento
sospecha, e ornes cuyo testimonio deuiesse de la tinta (4), o de la peñóla. E otrosí se
ser cabido. podria dessemejar la forma de la letra por en-
fermedad, o por vejez del Escriuano. Ca de
L E Y C X V 111. vua manera escriue orne quando es mancebo,
e sano, e de otra quando es viejo, e enfermo.
Que si alguno quiere desechar la Carta pU' Mas si el Escriuano dixere, que la primera
blica , el Judgador dette ser acucioso , en sa- carta que mostrauan en juyzio, que non la fi-
ber calar las figuras de la letra de las Cartas, zo el (5), entonce non deue ser creyda (6). E
si es v.aledera, o non. si por ventura el Escriuano non fuesse bi-
no (7), o fuesse en tan lueñe tierra, que non
T .„ Desechar queriendo alguna de las partes lo podiessen auer para fazerle esta pregunta;
tit. 25.' carta publica que mostrassen en juyzio con- entonce deue el Judgador tomar amas las car-
jib. 4. tra el, diziendo que non deue ser creyda , por- tas, e auer buenos ornes , e sabidores, consi-
ecop-
que non es escrita por mano de aquel que go, que sepan bien conocer, e entender las
dize que la fizo, e cuyo nombre esta escrito formas, e las figuras de las letras, e los va-
en ella; e que esto quiere prouar en tal ma- riamientos délias; e deuelos fazer jurar (8),
nera, mostrando otra carta publica fecha por que esto caten, e escudriñen bien, e leal-
mano de aquel Escriuano mismo, que non mente, e que non dexen de dezir verdad de
se semejasse con ella en la letra, niu en la lo que entendieren, por ruego, nin por mie-
forma; dezimos ( i ) , que en tal caso como do, nin por amor, nin por desamor, nin por
este, o en otro semejante del, que si el Es- otra razón ninguna. E otrosi deue fazer jurar
criuano es biuo, cuyo nombre esta escrito amas (9) las partes, e primeramente a aquel
en la carta, que el Judgador le deue fazer que quiere desechar la carta, que estOvnon
venir (a) ante si, e mostrarle aquellas cartas, faze maliciosamente; mas porque non ha otra
e preguntarle, si las fizo el; e si otorgare que razón, por que la pueda desechar, si non es-
el las fizo_(3), maguer sean desemejantes'las ta: e de si la otra parte, que non ha fecho,
cartas en la letra, o en la forma, deuen ser nin fara ninguna cosa, porque la verdad de
creydas: porque non puede orne todauia es- aquella carta pueda ser ascondida. E de si el
creuir de vna manera. Ca a las vegadas faze Judgador (10) deuese ayuntar con aquellos
(11) Acabada. A p p r o b a t opíníonem Gloss, in 1, (3) Con razón. Hoc ideó d i c i t , quia si cautio es-
comparationes, super p a r t e testium, C. de fide instrum, set sine c a u s a , nulla esset, et sic supeiflua esset compa-
et dicit Alberic. in dicta 1. comparationes, quôd licèt r a d o aliarum l i t t e r a r u m , et testium , q u i interfuerunt
hoc sit de j u r e , tamen c o m m u n i t e r vidit in judiciis p r a c - depositioni, secundum Bald, in 1. comparationes, col. / ¡ .
t i c a n , q u ô d detur fides cotnparationi. Bartol. vero in C. de fide instrum, et ibi Paul, et Angel.
diet, authent. p e r J a c o b , de Belloviso v u l t , q u ó d j u d e * (4) Fuesse fecha. Concordat 1. scripturas U.C. qui
teneatur a r b i t r a r ! , quód detur cotnparationi plena fides, potior, in pign. habeant. 1. Publia 2 6 . in fin. D. depo-
q u a n d o comparado fit, non solum ad scripturam ta- sits : et nota hoc verbum , ex q u o constat, q u ô d , etsi
bellionis , verùm etiam , q u a n d o j u n g í t u r c o m p a r a d o non fuerat facta nova l e x , quae facta fuit in Curiis de
l i t t e r a r u m , testium, el partium s u b s e n b e n t i u m , quod Madrid, ex c a u d o n e privata , à parte recognita, pote-
b e n e probatur in diet, authent. et forte istnd dictum r a t peti executio , ac si fuerat publicum instt u m e n t u m :
Bartoli proccdet: et non obstat ista lex , qua- l o q u i t u r , et sic dicta lex nova fuit veteris juris declaratoria.
q u a n d o tan turn fit comparado litterarum tabellionis, (5) Que es verdaderamente escripta. Et suf'ficeret qua-
q u o casu idem dicit Bartol. esse de j u r e communi, ut l i t e r c u m q u e d e hoc constet ; ut si quis usus est tali scrip-
n o n detur plena fides, et Salic, vult idem in d i c t a i . t u r a , tanquàm p r o p r i a , 111 in autheut. de his qui in-
comparationes , in 3 . opposition. T u n o t a istain legem, gred. ad appelland, §. Mud, collât. 5. vel alias. Sod an
quae v u l t , ut edam isto casu , si judici videatur , possit possit j u d e x compellere negantem , ut scribat de novo,
adhiberi plena fides ex sola comparatione litterarum ta- u t sic fiat c o m p a r a d o ? Vide A b b . in d i c l o c a p . 1. de fide
b e l l i o n i s : et de comparatione litterarum, quando faciat instrum, col. 8. et 9. post Cardin, qui tenent contra
p l e n a m , vel semiplenam p r o b a d o n e m , vide A b b . in Bartol. quôd possit compel)! ad hoc : et ibi refert Card.
cap, 2. de fide instrum. col. 3 . et /J. q u ô d Bartol. mutavit opinionem suam in q u i b u s d a m
scriptis , et videtur de boc casus in authent. de. instrum,
LEX CXIX, cautela, et fide, in §. si quis igitur, et tenet J<>a»n. de
Si quis n e g a t , se scripturam privatam contra se p r o - Plat, in 1. fin. C. de com', fiscidebitor, lib. 10. ad inieni.
ductam fecisse s c r i b i , vel m a n d a s s e , et remittitur suo (6) 2¿o deue ser creydo. Et sic sola comparado lit-
j u r a m e n t o , cogitur j u r a r e ; sed si non exigitur ab eo ju- terarum in s e n p t u r a privata non sufficit, ut habes hie, et
r a m e t i t u m , non p r o b a t u r per comparationem ; sed p e r in dicto §. si quis igitur , in authent. de instrum. cautela,
duos testes, qui d i c a n t , se vidisse dictara litteram sciip- etfide. Sed an saltern faciei semiplenam probationem?
sisse, vel scribi mandasse : neque admittitur adversarias Bartol. in 1. admonendi, col. 5. D. de jurejur. ef Abb.
contra earn , ad p r o b a n d u m contrarium per compara- in cap. 2 . col, 3. de fide instrum. t e n e n t , quôd sic , et
tionem. Hoc dicit. quôd ita procédât Gloss, in dicta 1. admonendi, qua- vo-
(i) Dezimos. Concordat text, in autlient. de ins- luit, scripturam privatam inducere semipienam p r o b a -
trum. cautela, el fide , §. si guis igitur i . collât. 6. t i o n e m , scilicet quando juvetur comparatione liltera-
(a) Carta. Intellige , sive sit apoeha , sive epístola: rum ; et sic juncta cum u n o teste faciei plenam proba-
et sic cessant opiniones, de q u i b u s p e r Jas. in xepet. 1. tionem ; vel in causis non gravibus valehit ad d e l a d o -
admonendi, col. $ 9 . D . de jurejur. nem j u r a m e n t i : et dicit Abbas i b i , q u ô d si contractus
3Í¡O Tercera Partida. Titulo XVÏÏI.
ras ende, si pudiere prouar por dos testi- LEY CXX.
gos (7) buenos sin sospecha, que el otro fi-
Como el Guardador no puede contradezir la
zo aquella carta, o la mando escreuir. Otrosí
Carta, en que fizo escreuir lodos los
dezimos, que si alguna de las partes aduxere
bienes del huérfano.
en juyzio alguna carta, por prouar su inten-
ción , que non sea fecha por mano de Escri- El Guardador (1) que recibiesse en guar-
uano publico; si la otra parte, queriéndole da bienes de algún huérfano, e fiziesse fazer
desechar, muestra otra carta fecha por ma- escritura publica de quantos eran (a) quan-
no de aquel mismo orne, que es desemejante do los recibió (la qual escritura es llamada
en todo a !a primera en la letra, e en la for- Inuentario) si después a la sazón que diesse
m a , si aquel que aduze la carta para prouar la cuenta al huérfano de sus bienes, dixesse
con eüa su intención, prouare con dos testi- contra aquella carta; queriendo prouar, que
gos buenos, e sin sospecha, que juren, e di- fueran y escritas algunas cosas demás, que
gan, que vieron aquel cuyo nombre esta es- el non recibiera, e que consentiera el a sa-
cripto en ella, fazer aquella carta, o mandar- biendas que las escriuiessen y, por fazer mues- ,
la escreuir; dezimos, que prouandoío assi, tra que el huérfano era mas rico, porque po-
deue ser creyda (8), maguer la otra parte diesse mejor casar, o por otra razón seme-
mostrasse otra carta escripta por mano de jante; mandamos, que tal contradezimiento
aquel mismo orne, que íuesse desemejante non sea cabido , ninvala, maguer quisiesse
della en todo en la letra, e en la forma. prouar (3) lo que dize. Ca non deue orne sos-
( i ) De la Corte del Rey. Non enim exire debent de fin. et in 1. Imperator, i. et 2. leetnr. D. de statu homin.
Cancellaria Principia litterse mal» formata?, undè et ma- Item debet habere notitiam illarum rerum, de quibus à
la grammatica vitiat rescriptum Papas, utin cap. adau- jure prohibentur confici instrumenta; de quibus vide
dientiam 11, de rescript, quod ex tendit ibi Abb. ad lit- per Lucam de Penna in 1. i. C. ut nemo ad suum patio-,
teras aliorum Principum, cùm habeant eommuniter Can- ciniumsuscip. rustic, et vicos eor. lib. 1 1 . col. r. et si con-
cellarias ordinarias, et sit eadem ratio, quae in lilteris ficiat instrûmentum prohibitum contra juramenlum,
Papa? : de quo ibi dubitat Felinus, quern vide ampliado- quod praestitit quando fuit assumptus ad officiuro, non
ne 1. et vide 1. Imperator Titus 8. D. de statu homin. tenebunt posteà confecta instrumenta per eum, ut tra-
neque etiam debent exire litterae injustas, vel imperfec- dit Lucas de Penna in 1. si aliquid, C. de susceptor. prœ.
ta?, vide Joann. de Plat. in). 2. col. 2. C. de petit, bo- pos. elarchar. lib. 10.
no/: sublat. lib. 10. et vide 1. 27. lit. 4. lib. 2. Ord. Reg. (7) De poridad. Nota, quôd tabelHones tenentur
(2) Leyes. Titulo 9. 1. 7. et 8. ad secretum , secundum quod injungitur eisà partibus;
(3) Ornes libres. Adde 1. generali 3. C. de tabular. sed non intelligas hoc, quando instrûmentum fieret in
lib. i o . secreto in alterius prsejudicium : nam tunc puniretur ta-
(4) Christianos. Et sic Judasus non potest esse ta- bellio faciens instrûmentum clandestinum , ut notât I n -
bellio: et idem dicebat Angel, in authentica jusjuran- nocent, in cap. 1. coJ. 2. versic. item quod, de fide ins-
dum, quodprces. abhis, eolia!. 2.Et quid de Judseofac- trument. Bald. in.''], mandatum, col. penult. C. manda-
to Christiano ? "Vide Jason, in rubr. D. dejuslit. et jure, ti: et facit, quôd hie subjicitur, quando est in damnum
col. 1. et text, in cap. constiluit, 17. q. 4- ibi '• aut qui Regis, vel Regni: et adde ad istam legem 1. 8. tit. g.
ex Judœis sunt. Et adde, quôd tabellio Christianus con- Partit, a. et 1. 5. infià eod. et Abb. in dicto cap. 1. col»
ficiens instrûmentum inter Judseos, bene potest in ins- penult.
trumento invocare nomen Domini : vide Bartol. in diet, (8) Vezinos. Nota hoc: et facit ad dictum Baldiin
rubr. col. 2. 1. pelitionem, C. de advocat. divers, judiciorum, quôd,
(5) De buena fama. Et sic infamis non potest esse notarii qui non sunt in matricula ordinata , non possnnt
tabellio: idem vult Lucas de Penn. in 1. 2. C. si servus, conficere instrumenta , utsic foreuses notarii excludan-
aul libert. ad decur. aspir. lib. 10. Sed quid si efficia- tur: et vide hodie 1. 4- tit. 18. lib. 2. Ordin. Reg. ut
tur infamis, posteàquôd fuit creatus tabellio; an teneant notarii qui non sunt de numero, ubi est nurr.erus, non
instrumenta facta per eiim? Vide Barlolum in 1. eadem, admittantur ad cbiifectionem instrumentorum, contrac-
§; t. D. ad L.Jul, repetund. et Bald, referentem dicta tuum, obligationum , et testamentorum: et adde, quod
Bartoli, et in aliquibus aliter dicentem in 1. in exercen- ista officia debent concedí náturalibus, et vicinis loco-
dis, co!. 4. C. de /¿de instrum. et vide eumdem Bald, in rum, 1. 8. tit. 2. et 1. 2 3 . lib. 7. Ord. Reg. ct vide qua
]. et mililibus, C. de teslam. milit. et in 1. qui depositum, notât Bald, in 1. in urbe, D. de slat, homin. dicentem,
C. depositi. quôd quando ex consuetudine officia sunt danda nátu-
(6) De la Arte de la Escriuania. Non ergo tenetur ralibus civibus, non poteriint ilia habere eives adopli-
scire jura, et leges; licet Gloss, in 1. generali, C. de ta* vi, id est, recepti ad civilitatem: quia consuetudo res-
bular, lib. 10. tenet, quôd sic, et Speculator tit. de ins- tringit privilegium.
trum. edition. §. restât, versic. sednunquid tabellio : quod (9) Conozcan. Vide 1. 54- et qua» ibi dixi sup. eod.
intelligit Bartol. in 1. contractus, C. de fide instrum. et tit. primo.
sequitur Abbas in cap. 1. col. fin. eod. tit. quôd debet (10) Legos. Vide!. 17. tit. 3. lib. x. et 1. i 5 . tit.
scire jura pertinentia ad artem notarise, ut summam Ro- 18. lib. 2. Ord. Reg. et an tabellio laicus super spiri-
landini, et alios libros , qui in eorum arte leguntur ; et tualibus , quando est constitutes à laico , possit confice-
idem tenet Joannes de Plat, in dicta 1. generali, et satis re instrumenta? Vide Abb. in cap. sicut, col. 4. Tie cle-
proba tur hic. 'Debet ergô scire notas, et formulas instru- ric, vel manac. et in cap. cum dilectus, col. pen.de fidt
mentorum, de qtiibus supra tit. 1. et alia ad artem per- instrum. et Specul. tit. de instrum. edition. %. restât, col,
tinentia : alias tenebitur partibus de imperitia, secun- 3. vers, quid si tabellio, cum sequenti: et vnlt Abb. in
dum Abb. et Joannem de Platea ubi suprà, et eumdem dicto cap. cum dilectus, quôd indistincte credatur tali-
Plateam in 1. 2. C. de petit, bonor. sublat. lib. 10. adde bus iiistrumentis notarii laici, etsi sit super spirituali-
1. fin. et ibi Bald. C. de magistrat, conveniend. et Bal- bus: vide ibi per eos.
dara in rubrica, C. de posna judie, qui male judicav. ad
Tom. IL Ss a
3a4 Tercera Partida. Tituío XIX.
delision;lo que non pertenece al Clérigo, nin ra otorgarlo , si non fuere Emperador, o
a otros ornes de Orden; e demás, porque Rey, o otro a quien otorgasse (2) alguno de-
si fiziessen algún yerro por que merecies- llos poderio señaladamente (3) de lo fazer.
sen muerte, o alguna pena, que gelo pueda Ca assi como dixeron (4) los Sabios antiguos
el Rey acaloñar. que fizieron las leyes, la guarda que perte-
nece comunalmente a todos los del Reyno,
LEY III. non coriuiene a otro tanto como al Rey, que
es caneca, e Señorío del Reyno; nin es otro
Quien deue poner los Escriuanos en la Cor- ninguno assi poderoso como e l , para fazer-
le del Rey, e en las Ciudades, e en las lo. E otrosi a el conuiene, mas que a otro,
Filias. por toller el desacuerdo , que suele acaescer
entre los ornes , quando vsauan ellos (5) a
Leyes Poner Escriuanos es cosa que pertenes- poner Escriuanos. Ca si ellos lo ouiessen a
1.2. 3. ce a Emperador, o a Rey (i). E esto es, por- fazer, pocas vegadas se acordarían eu vno; e
y 5. tit. demás los que fuessen puestos por Escriua-
'•25. lib.que es tanto como vno de los ramos del Se-
4. Rec. ñorío del Reyno. Ca en ellos es puesta la nos por mano de alguno, tenerse yan toda-
Ley ô guarda , e lealtad de las cartas, que se fazen vía por debdosos, de catar mas pro de aque-
tit. 2.
lib. 7. en la Corte del Rey, e en las Ciudades, e en
llos (6) que los y metiessen, que de los otros:
Kccop. las Villas. E son como testigos públicos en e assi non seria guardado el pro comunal de
los pleytos, e en las posturas que los ornes todos , por que deuen ser puestos. Pero dezi-
fazen entre si. E porende , lugar de tan gran mos , que aquellos que pueden poner Judga-
guarda, e de tan gran lealtad como este, non dores (7) en sus lugares, pueden y poner Es-
es guisado, que ningún orne aya poderio pa- criuanos que escriuan las cosas que passaren
juncta celabit. Tertium , quod super contractu usura- mentum debet esse scriptum de manu notarî!, qui fuit
rio, vel in fraudem usurarum inito , scienter nullum rogatus , et non alterius manu , et adde textum in au-
conficiet instrumentum. Quartum, quód de omnibus thent. de tabellion. §. nos autem, et ibi Gloss, in verbo
instruments, quae reddet, protocolla tenebit. Quin- ipsiper se, et Specul. et Joan. Andr. in addition, tit. de
tum , quod fidelis erit illi, à quo constituitur. Sextum, instrum, edition. §.postremo, vers, item oppo. quàdnon
quod officium fideliter exequetur, cupiditate , odio, est confectumper éum. Sed an intelligatur hoc tam de
amoie , et timoré remotis. protocollo , quàm de instrumento, quod ex eo sumiturj
(6) De sus Concejos. Adverte , et istam clausulam Bald, in rubr. C. de fide instrum. col. 7. dicit, quód pro-
jurámenti teñe menti : et forte, quia electio antiquitus tocollum non potest per alium faceré scribi, sed debet
erat civitatum, manet hujus jurámenti vestigium, quia scribere propria manu; sumptum verô posset, instante
ut dixi suprà in glos. super parte deuen jurar, jurat necessitate, vel negotiorum multiplicitate , scribere per
tabellio fidelitatem ei à quo constituitur, et de reve- alium, dummodô ipse subscribat, et proprio signo ma-
lando damnum , quod sciverit sibi parari. niât : et idem tenet in 1. unica, §, ne autem, col. penult.
(7) Fagan las cartas. El sic ex juramento, cùm C. de caduc, tollend. et Alexand. in 1. qucedam, §. nihil
fuerint requisiti , tenentur impenderé officium suum: interest, col. fin. D. de edendo, et consil. 4 1 . vol. 1.
et sic requiri solet tabellio sub pœna officii, quod con- Petrus tamen de Anchar, consil. 242- incipit, prius de
ficiatinstrumentum requirenti ; quod si non facit, per- viribus , et Paul, de Castro vol. 1. consil. 209. incipit,
jurus videtur, et suis instrumentis non credetur, se- viso quodam instrumento, dicit contrarium : imô, quôd
cundum Hostiens. et Joan. Andr. in cap. sicut te, ne etiam in protocollo sufficiat, quôd notarius se subscri-
clericï, vel monada : et quisquís de populo potest fa- bat, per 1. emptor 4 7 • §• Lucius, in fin. D. de pactis. Joan,
cere hanc requisitionem , secundum eos, argum. 1. 3. de linol. in cap. fin. de offic. deleg. tenet contra Cardin,
D. de offic. prœsid. et cap. relatum 2. de testam. nam i b i , quôd non possit, neque sumptum scribere per a-
pro tanto dicitur servus publicus , secundum eos : et lium, sed ipse debeat scribere : Abb. tamen in cap. in-
adde textum notabilem in l.jubemus, in fin. C. de de- ter dilectos , col. 6. et 7. de fide instrum. tenet opinio-
fens. civil, quam legem contra notarium, officium suum nem Cardin, et ibi respondet ad diet. §. nos aulern. Bart.
dcnegantem, allegat Joan, de Plat, in 1.1. C. de immu- in 1. Divus, §. item senatus, D. de/alsis, dicit, quôd si
nitate nemini concedenda , lib. 1 o. tabellio sit impeditus , possit scribere instrumentum per
alium , dummodô ipse specialem faciat subscriptionein,
LEX F. et non sufficeret generalis subscriptio , secundum eum.
Tabellio caveat, ne Regis litteras secretas cui direc- Ista lex Partitarum tollit dubitationes istas, qua» vult,
te , vel indirecte propalet; nec etiam alias, nisi eis, per quôd non possit scribere per alium ; neque distinguit in-
quos sunt expediendse, et manu propria , si potest, scri- ter protocollum , et indèsumptum, undè generaliter de-
b a t ; aliàs, si est legitime impeditus, scribatper alium, bet intelligi: et adde cap. 1. in Ordin. de Alcalá in
et scribens référât, tabellionis scripsisse mandato. In- pragmatic, quod hodie servatur. De consuetudine ta-
super ipse de hoc faciat in subscriptione mentionem; men est, quôd tam protocollum , quam sumptum, scri-
aliàs non valet scriptura, et tabellio ut falsarîus puni- bitur per alium ; et dummodô sit subscriptum à tabel-
tur. Item non sit ei fas, formam scriptura; conficiend» lione rogato , fidem facit, neque de hoc aliquandô du-
transcenderé ; aliàs falsitatem committit. Item in litteris bitari vidi, dura tamen servetur tenor diet* Ordinaúo-
justitiae formam gratise non apponat. Hoc dicit. nis de Alcalá.
(1) Poridad. Adde 1. 2. suprà eod. et 1. 8. tit. 9. (3) Escreuir en cabo de la carta. Hoc non fuit po-
Part. 2. et infrà eod. 1. fin, situm in formula , de qua suprà tit. 1. 1. 55. ubi vide
(a) De sus manos mismas. Habei hic, quôd instru- quas dixi. Si tabellio non esset tam infirmus , vel impe-
JL¡< ¡OS Eseriuanos. 3QJ
dría, é el auria pena de falsario. Otrosí d. uen fueren escritas) poniendo y esta palabra: si
guardar, que en las cartas foreras non pon- assi es como querello el que la carta gano,
gan palabras, que semejen de gracia. E los que fagan aquellos a quien va, o que cimiplau
preuillejos que mandare confit mar el Rey, lo que en ella va.E auji dezimos, que si ti Es-
que yalan assi como valieron en tiempo de criuano fuesse desacordado de non poner es-
algúnd Rey, o después a tiempo señalado; que ta palabra en la carta,, que siempre y deue
non pongan en ellos otras palabras, por, que ser entendida,, maguer non fuesse y pues-
semejen que son confirmados (4) sin entre- ta (1). E los Juezes a quien fuere, as.vi io de-
dicho ninguno, o que vajan por todavía. Ca uen entender; llamando a ambas las partes,
esto seria otrosí falsedad, si ellos por si mis- e judgandolas según fuero e derecho.
mos lo fiziessen sin mandado del Rey. E otro-
si las cartas que el Rey les mandare .fazerpa- LEY VIL
ra embiar a algunos que oyan algún pleytp,
e que lo libren, non las deuen fazer de ma- Que los Eseriuanos de la Corte del Rey, e los
nera que semeje, que gelo manda librar sin de las Ciudades, e de las Filias deuen es-
oyr las razones de ambas las partes. E otrosí creuir cumplidamente! sus escriptos , e non
deuen guardar, que las cartas que les man- por abreuiaduras.
daren fazer en vna forma, de qnal manera
quier que sean, que las non cambie en otra; Escreuir deuen también los Eseriuanos de Ley ".
mas que faga cada vna segund la manera que la Corte del Rey, como los de las Ciudades, J.^ 2g'
deue ser. e de las Villas, en los preuillejos, e en las p.ecop!
L E Y VI. cartas que fizieren ( d e cosas señaladas que Levis.
mostraremos en esta ley, por guardar que non t¡t Ó¿
Como deuen ios Eseriuanos ser anisados, pa- venga yerro, nin contienda en sus escriptos) lib. 4.
ra ditar las Cartas de simple justicia. las razones cumplidamente, e non por abre- ^«C0P»
uiaduras (1). E esto es, que en los preuille-
De simple justicia son llamadas las cartas jos , e en las cartas que fizieren , en qual ma-
que el Rey , o sus Alcaldes mandan fazer a nera quier que sea, que non pongan vna le-
querellas de algunos que quieren alcancar de- tra por nombre de orne, o de muger, assi co-
recho. E tales cartas como estas los Eseriua- mo A. por Alfonso; nin en los nombres de
nos que las fizieren deuen ser anisados, para los lugares, nin en cuenta de auer, o de otra
dezir en ellas (despues que todas las razones cosa, assi como C. por ciento (3): essa mis-
ditus , quôd ipse possit subscribere ;, signare , et corri-, (2) C. por ciento. Nota bene, quia contrarium hu-
ge're instrumentum sumptum cura originali, ipse debet • jus tenebat Bart, in 1. quotiens, §. 1. D. de hcered. ins-
hoe faceré; si verô non possit hoc totum faceré, et pos- til, ubi dicit , quôd not» significalivae numeri , posit* in
sit faceré istam subscriptionem, de qua hic , debet fie- instrumento, non vitiant instrumentum , dummodo.ta-
ri sic, et adde ad dictam formulant : si verô ita sit impe- les notœ sitit in communi usu. Similiter et per islam le-
ditus , quód neque istam attestationem possit subscribe- gem non procedet, quod notât Bald, in 1. verbum volo,
r e , procedet formula , de qua in dicta 1. 55. C. de fideicom. ubi dicit, quôd si reperitnr in instru-
(4) Confirmados. Vide 1. ». et 1. 27. suprà tit. 1. mento promisit sub poena d. quôd intelligitur de poena
dupli: quia non potest alind sonare dicia syllaba abre-
LEX ri. . víala , el ideo reetirrenduin est ad mentem. Et de jure
In littera simplicis .justifia ad aücujus'querelam im- communi loquendo, bene procédèrent eorum dicta; sed
pétrala semper' apponatur : si preces veritate nitantun; cùm ista lex ¡ubeat scribi extensè , non procedit eorum
sed hoc omisso semper subàuditur. Hoc dicit. Habuit o- dictum : quod et est de mente Bart, in dicto §. 1. et in an-
riginein à cap. 3 . et à cap.; ex parte. 2. de rescriptis, thent. quod sine , C. de lestam. Adverte tsmen , quia is-
(1) Maguer non fuesse y puéstd. Concordat cap. 2.: ta lex loquitur, quando ponitur tanfùm una littera, et
de rescript, et vide 1. 48. et quae ibi 4ix^> suprà tit. Ï . ; non loquitur in syllaba , ut Bald, loquitur: ur.dè forte
LEX VII. procederet dictum Baldi, pro quo etiam facit, quod nolat
Non scribat tabellio nomina hominumyyel locoruni . Bart, in L fin. ad fin. D. adTrebel. quôd si in instrumento
per abreviaturas , ut pro Alfonso A^nec .litterariuri «da--, testamenti reperitur seriptum abrevíate deveniat in su-
tain , aut quantitatem per abreviaturara , sive signa,; ati pervivéntem', et non potest apparere, an voluit dicere
jjro centum C. alias non valet scriptura. Hoc dicit. . in siugulari, vel in plurali, quia potest dicere utroque
(i). Non ppvyabmviaduras., Noto: bene•> quia idemy; modo; quôd sumetur intellectus éx prsecedentibus, et
quod in hoc fuit disposition per Ordinationera de Alca-1 sequéntibus, quid voluit testator: et quôd si per hoc non
là Regum Càtholicorum ,« erat efehie-provisum.: fuit er- possit apparere , quôd in dubio videtur fieri subslitutio
go illa lex vetéris juris declamatoria..Decjure communi: e ù m o d o , quo institutio : et quia in casu Baldi constat
vide in hoc, quod notât Bart, in 1. Gallas, .§. idem crem de mente::et adde qua? notât Spec. tit. de instrum. edi-
dendum, D. de liber, etposth. et-Abb.'- in cap. cum P. tion. §. ostensoi, col. 6. versic. quid si abreviatura, cum.
tabellio, de fide instrum. 3. 4- et)5.col.,iSpeeul. fit; de. cobseq. ubi vide addition. Joan. An dr. et vide 1. sed
instrum:edition. §. ostenso¡col. 6v.et.7¡ ebibijoan. Andr.. cum patrono, §. notis , et ibi Gloss, et Bartol. D. de ho-
in addition. De hoc tamen die, ut habetur infra eod. 1. 9. nor, possess.
3a8 Tercera Partida. Titulo XIX.
ma guarda deue auer en la Era (3) que pu- zir, como libro que es fecho para remembran-
sieren en la carta. E qualquier de los Escri- za de las cartas, e de los preuilejos que son fe-
bíanos que de otra guisa fiziesse, si non co- chos. E tiene pro, porque si el preuilejo, o la
mo en esta ley manda, dezimos que el preui- carta se pierde, o se rompe, o se desfaze la letra
lejo, o la carta que fiziesse, que non valdría: por vejez, o por otra cosa; o si viniere alguna
e el daño , e el menoscabo que la parte reci- dubda sobre ella, por ser rayda, o de otra ma-
biesse por esta razón, que seria tenudo de nera qualquier ; por el registro (3) se pueden
lo pechar (4). cobrar las perdidas, e renouarse las viejas. E
otrosí por el pueden perder las dubdas (/|) de
LEY VIII. las otras cartas, de que han los ornes sospe-
cha. E aun yaze y otra pro; que si alguna carta
Que pro naze en fazer los Registros, e que diessen como non deuan, por el registro se
deuen fazer, e guardar los Registradores. puede prouar quien la dio, o en que manera
fue dada. E lo que deuen guardar, e fazer los
Ley 1. Registradores (i) son dichos otros Escri- Registradores, es esto: que escriuan las car-
tu y i1 u a n o s *l a e ha en Casa del Rey, que son pues- tas lealmente como gelas dieren, non men-
lib. i. tos para escreuir cartas en libros que han nom- guando, nin añadiendo (5) ninguna cosa en
Kecop. bre Registros: e Nos queremos aquí dezir, por ellas: e non deuen mostrar el registro (6), si
e
12 ]g* que han nombre assi estos libros, e que pro
non al Notario , o al Sellador, o a otro algu-
y 24. viene dellos. E otrosí estos Escriuanos que los no por mandado del Rey, o destos sobredi-
tit, 25. n a n j e escreuir, que deuen guardar, e fazer. chos; o alguno de aquellos (7) que han po-
lîecop! E dezimos , que registro (o¡) tanto quiere de- der de judgar, o d e fazer justicia, si alguna
(3) En la Era. Nota hoc, et advertant tabelliones, cap. 2. dejurejur. et cap. quamvis, de reg.jur. et Com-
ut annos Domini ponant extensè, et non per litteras mentariensis tenens registra , subscribit ea , qualiter ex-
significativas numeri. traxit de registro, et datur fides tali scripturae, licèt
(4) De lo pechar. Habes hic, quôd quando instru- non habeat aliam tabellionis subscriptionem : nam sufíi-
mentum vitiatur iinperitia tabellionis , vel ejus culpa, cit, quôd habea-t testimonium Commentariensis, qui
quôd tenetur ad damnum, et interesse partis : adde cap. prasest registris, et eorum archivis, id est, Registrato-
1. in Ordinationibus de Alcalá, quae sunt in Pragmati- ris , ut in authent. ad hœc , et ibi notât Angel. C. de fi-
cis , et 1. 1. D. si mensor fais, modo dixerit, et 1. fin. C. de instrum. ethabetur hic: et adde, quod notât Bald,
de magistrat, conven, et Bald, in 1. imperator, la i. col. in authent. si quis in aliquo , col. 3. C de edendo , ver-
i,. in prima lect. et etiam in 2. lect. D. destatu hotnin. et sic. sed hic queero, in quaestione illa de tabellione, cui
dixi suprà eod. 1. 2. à statuto est data prolestas reficiendi instrumenta pater-
na : ad intellectum tamen diet, authent. ad hœc, et is-
LEU VIII. tius dicti Angeli vide Paul, de Castro in diet, authent.
Tabeîlio apponat scripturae tenorem in registro, ut et Carolum in comrnento consuetud. Paris, tit. 1. § . 5 .
per registri fidem scripturae perditae recuperen tur, et in glos. 1. col. i 3 . et 14. vultenim, ut procédât, quan-
vetustae renoventur. Non tamen oslendat parti renova- do exhibetur ipsa originalis scriptura registri cum sub-
tionem , vel perditse scripturae recuperationem deside- scriptione Commentariensis, quôd sit registrum ; secùs,
ranti, registrum ; nec conficiat, nisi de judicis compe- si producatur exemplum ipsius , etiam à tali registrato-
tentis mandato. Hoc dicil. re subscriptum : nam tunc non faceret fidem, nisi parte
(1) Registradores. Vide de istis in Ordinam. Reg. vocata, et judicis auctoritate sumatur exemplum: quod
tit. 7. lib. 2. per totutn , etin pragmatic, fol. niibl 32. tamen limitât, nisi esset registrum supreraae Curiae Re-
et fol. 6$. ubi et de salariis istorum : et vide quod habe- gis, seu archivus registrorum supremae Curiae Regis,
turinfrà ead. Partita , tit. 20.1. 4. quod dicit vallari speciali privilegio : vide ibi per eum.
(2) Registro. Sequuntur magnas utilitates ex regis- (4) Las dubdas. Nam si discordât sumptnm ab
tro ,ut hie utad ipsum publicam fidem facturum recur- originali, potiùs debet stari originali registro, ut in au-
sus habeatur , si principales litterae deficiant, vel falsae thent. de tabellion.%. illud, et ibi notât Bart. in 1. Sem-
dicantur, ut hic et de prescript, cap. ad audientiam 13. pronius, D. de légat. 2. et in 1. si librar¿us, col. 2. D.
et in authent. ad heee, C. de fide instrum. et ut hie ha- de regul.jur. Bald, in 1. nostram, C. de testam. col. 3. 1.
bes , etiam litter* gratiosae debent registran: sic et ha- si quis ex argentariis, §. Prœtor, et ibi notât Bartol. C.
betur in extravag. Joannis vigesimi secundi, incipit, cum de edendo, cap. ut veterurn, et ibi notât Gloss. 9. dis-
ad sacrosanctœ : et de protocollo , seu registro tabellio- tinct.
nis , vidé infrà 1. próxima. Et nota , quód tenetur tabel- (5) Non menguando, nin añadiendo. Debent etiam
lio poena falsi, si celât suum protocollum, et negat se poneré nomen suum ibi, ut in 1. 1. tit. 7. lib. 2. Or-
fecisse instrumentum : vide Bald, in 1. eum qui, C. de dinamenti Regal.
falsis. (6) Mostrar el registro. Forte, ne registrum ambu-
(3) Por el registro. Nota de auctoritate registri: et let per multas manus, et locus sit alicui falsitati, vel
ita communiter videmus fieri, ut si perdatur aliquod furto registri.
privilegium, vel alise litterae Regis, vel de ejus curia, (7) O alguno de aquellos. Facit ad ea , quae dixi
jubentur dari alise ex registro : et nimirum, nam ex re- suprà in gloss, super parte por el registro ad fin. et uC
gistro Gregorii Decretales aliquae sumptas fuerunt, ut hic vides, tenetur registrator edere registrum de man-
patet ex cap. 2. de comtit. «t cap. 1. de consuetud, et dato judicis.
De los Escriiianos. 329
carta ouieren menester, de aquellas que per- fazer todas estas cosas que aquí mostramos:
tenescen a lo que ellos han de fazer: e deuen primeramente, que deuen auer vn libro por
señalar en el registro cada mes (8) sobre si, registro ( i ) , en que escriuan las notas de to-
porque puedan saber mas ciertamente quan- das las cartas, en aquella manera que el Juez
to fue fecho en el; e por este lugar pueden les mandare, o que las partes, que les man-
saber a cabo del año todo lo que en el fue dan (2) y fazer la carta, se acordaren ante
fecho. ellos. E después desto deuen fazer las cartas,
L E Y IX. guardando las formas (3) de cada vna délias,
assi como dicho es de suso en el Titulo de las
Que deuen guardar, e fazer los Esentíanos Escrituras; non mudando, nin cambiando
ninguna cosa de la substancia del fecho (4)*
de las Ciudades, e de las Villas.
assi como en el registro fuere puesto : e de si
Ley 12. hanla de dar a aquel que la deue auer (5),
13. 16. Temidos son los Escriuanos públicos de
y 17. maguer que la otra parte gelo defienda; fue-
tit. 25. las Ciudades, e de las Villas, de guardar e si vero non haberet subscriptionem partium , et d u b i t e -
lib. 4 . tur , an indè factum fuerit p r o t o c o l l u m , prassumendum.
Eecop. (8) Cada mes. Inducit divisio per menses facilio-
e s t , q u ô d tabellio fecit p r o t o c o l l u m , cùm incnnibat of-
rem inventionem, et notitiam : sícut et in 1. Gajus 8 6 .
ficio suo faceré 5 cogendus tamen esset, illud e x b i b e r e ,
§. i . D. de legat. i. divisio fundi facit faciliùs inveniri
et torquendus esset super h o c , ad veritatem eruendam;
c o l o n u m , et uberiorem culturam inducit.
et si n o n possit apparere de amissione p r o t o c o l l i , s u s -
peetum r e d d e r e t u r i n s t r u m e n t u m , ex q u o matrix scrip-
LEX IX.
t u r a non apparet: stat enimin prima scriptura p r o t o c o l -
li substantia , cùm j u b e a t l e x , u t partes se subseribant,
Tabelliones C i v i t a t n m , et Locorum in registro a p -
juxta id quod dixit idem Bald, de instrumento in scrip-
p o n a n t totum tenorem scripturœ dandse p a r t i , u t per
tilt, in dicta rubrica , col. 7. si verô instrumentum scrip-
ïiotam d u b i a t e r m i n e n t u r , et fiant quae s u p r à 1. p r ó x i -
turn esset antiquum , et tabellio jam m o r t u u s ; videretur
m a dicuntur. Nee potest pars defenderé, quominùs a l -
standum instrumento s u m p t o , licèt de protocollo n o n
t e r i p a r t i detur scriptura s u a ; sed j u d e x hoc potest.
a p p a r e a t , cùm praesumi debeat praecesisse ex t e m p o r i s
Item rationes expensarum Civitatis sunt in uno registro
diuturnitate : facit §. si scriptum 17. Instil, de inútil, sti-
ponendse, u t petenti Régi earum ratio r e d d a t u r . H o c
pul. 1. sciendum 3 o . cum ibi plenè n o t a t i s , D . de verb,
dicit.
oblig. et q u o d dixi suprà tit. 1. in I. 1 1 5 . in gloss, s u -
(i) Un libro por registro. Concordat textus in a u -
per p a r t e , nan deue valer. An autem in protocollo r e -
thent. de tabellion, collât. 5 . et I. 2. tir. 8. lib. i . Foro
q u i r a t u r , q u ô d habeat signum notarii , vide Bald, in 1.
Legum, et Ordinatio. de Alcalá Catholicorum Regum : et
contractus , col. 2 . C. de fide instrum. et Alexandr. con-
cogitur tabellio exhibere-prptocollum, cùm ab eo fuerit
p e t i t u m , ut notât Specul. tit. de instrum. edition. §. vi~ sil. 1 5 3 . a. vol. et hodie est provisum in R e g n o , quad,
dendum, col. i . et Bart, in authent. de tabellion, in fine fiat per q u o s d a m capitulos Curiis de Toleto , factis
p r i n c i p i i , et si n o n apparet p r o t o c o l l u m , i n s t r u m e n t u m anno Domini i 5 a 5 . petitione 3 i . et etiam in Curiis d e
est s u s p e e t u m , ut in diet, authent. de tabellion. §. fin. S e g o b i a , petitione 8 6 .
et licèt ibi loquatur in Civitate Constantinopolitana,
per dictas leges Regni idem est s t a t u t u m in isto R e g n o , (2) Que les mandan. Hoc d i c i t , quia nihil potest
u t h i c , et in dictis 11. h a b e t u r : si tamen p r o b a r e t u r tabellio s c r i b e r e , n i s i r o g a t u s à p a r t i b u s : vide A b b . post
amissio p r o t o c o l l i , teneret instrumentum s u m p t u m , ut Innoc. in cap. 1, col. 6. 7. et 8. de fide instrum. et i b i ,
n o t â t Bald, in 1. i . col. 3 . D . de senator, n o n ergó vide- an prsesumatur rogatus : et adde Bartol. in 1. hœredes
t u r , quôd procederé possit hodie dictum Baldi in r u b r . palàm , §. in testamento, D . de testant, et Bald, in ru-
C. de fide instrum. col. 7. vers, secundo quœro, u b i post brica C. de fide instr. col. 3 . et Joann. de Plat, in 1. ge-
Kicol. de Matha. d i c i t , quôd standum est instrumento nerali, C. de tabular, lib. i o . et Decium consil. i r .
s u m p t o , licèt non appareat protocollinn ; dicens , n o n
col. 8. et g.
obstare dictum §. fin. authentic, de tabellion, quia l o -
(3) Guardando las formas. Habes h i c , u t servari
q u i t u r in U r b e Constantinopolitana in casu speciali:
debeant formula;, de q u i b u s suprà tit. i.
subdit tamen col. 8. quôd periculum est in hoc tabellio-
(4) De la substancia delfecho. Videtur hic colligi,
n i , quia ex quo est generalis c o n s u e t u d o , q u ô d tabel-
quôd'Servata substantia facti , tabellio possit extendere
liones habearit p r o t o c o l l a , puniendus esset, tanquàm
instrumentum ; de quo vide Bald, in rubrica C. de fide
transgressor consuetudinis, p œ n a arbitraria , et t o r q u e n -
instrum. col. 6. versic. guarió quœritur, et Specul. tit,
dus esset, u t ventas eruatur. Adverte t a m e n , quia licèt
de instrum. edit. §. ostenso , col. 7. et 8. et ibi J o a n n .
l i i c , et in dicta Ordinatione de Alcalá caveatur de h a -
A n d . in addition. Bartol. in 1. Gallus, §. idem creden-
bendis p r o t o c o l l i s , non tamen d i c i t u r , quôd si non a p -
dum, D . de liber, et posthum. A b b . in cap. cum P. ta-
p a r e a t de p r o t o c o l l o , instrumentum indè sumptum n o n
bellio, de fide instrum. 3 . 4. et 5. col. hodie tamen p e r
faciat fidem , p r o ù t dicebalur in dicto §. fin. authentic.
Ordinationem de Alcalá nihil potest addere tabellio.
de tabellion. Die ergô , q u ô d aut constat, quôd i n s t r u -
m e n t u m non fuit redactum in p r o t o c o l l o , habet tamen (5) Aquel que la deue auer. Concordat 1. prœtor
instrumentum subscriptionem partium , et alia requisita ait /|. §. 1. D . de edendo, et 1. si quis ex argentariis 6 .
in Ordinatione de Alcalá , et faciei adhuc fidem , quia §. S.yets.pertinere , eodem tit. Et qui non rogavit no-
illa videtur scriptura matrix , et originalis; et licèt p u - tarium , n o n potest eum cogère, u t sibi det instrumen-
niendus esset tabellio, ut transgressor legis , n o n lamen t u m , u t dicit Gloss, in dicta 1. prœtor ait, in princ. e t
periclitaretur ex hoc fides i n s t r u m e n t i , u t dixit B a l d u s : ibi vide Jnsonem tripliciter limitantem. Et an possit cogi
ab eo , contra quem fuit r o g a t u s , ut det instrumentum,
Torn. IL Tt
33b Tercera Partida. Titulo XIX.
ras ende, si el Alcalde gelo defendiere, por Escriuanos de yerro, querérnosles mostrar
alguna razón derecha que el otro demuestre. en esta ley cierta manera, como se sepan
E por esso la mandamos escreuir en el regis- guardar. E dezimos, que si la carta que di-
tro , porque si la carta se perdiere , o veniere zen que es perdida, es de compra, o de ven-
alguna dubda sobre ella, que se pueda mejor dida, o de cambio, o de testamento, o de
prouar por alli (6), assi como diximos en la personería j o de otra cosa semejante destas;
\ey ante desta, de las cartas que se fazen en la que fuessen átales j que maguer paresciessen
Corte del Rey. E otrosi dezimos ^ que en cada dobladas, non puede venir daño por ellas a
Ciudad , e en cada Villa deuen auer otro re- la otra parte; que el Escriuano por si puede,
gistro , en que escriuan todas las cuentas de e deue f'azer esta carta , sacándola de su regis-
las rentas de su Concejo, para saber quantas tro, e faziendolaj bien assi como fue féchala
son: porque si el Rey quisiere (j) demandar primera que dizen que es perdida, e darla a
cuenta, de como fueron despendidas, que lo aquel (a) a quien pertenesce. Mas si la car-
pueda saber por alli : e porque non sean de- ta que pidiessen al Escriuano que la refizies-
mandadas las cosas, á aquellos que non son se otra vez, porque la primera era per-
en culpa. dida , fuesse de debda (3) que alguno deuies-
LEY X. se o otro , quier fuesse de dineros, o de otra
cosa, por la qual pudiesse demandar tantas
Como el Escriuano deue refazer la Carta vezes la debda quantas pareciesse la carta;
otra vez, quando aquel a quien la dio -, di- tal como esta non la deue (4) el Escriuano re-
xere que la auiaperdido. fazer jniri dar por si: porque podría ser, que
la demandarla engañosamente, despues que
T , Ligeramente (i) podría acaecer, que pues fuesse pagado de la debda, o la ouiesse qui-
x\2\L <í,le el orne tuuiesse en su poder la carta fe- tada; e vernia della gran daño a la otra par-
lib. 4. cha por mano del Escriuano publico, que la te. Mas dezimos, que aquel que la demanda,
Recop. p e r t } e r ¡ a } 0 i e s e r í a furtada ; e tornaría al Es- deueyr adelante del Juez, efazer emplazar (6)
criuano que la auia fecho, que gela fiziesse su debdor, contra quien fuere fecha la carta.
otra vez. E porque algunos y ha, que la pi* E si el debdor otorga (6) delante del Judga-
den maliciosamente; Nos, por guardar los dor, que deue aquella debda sobre que fue
vide Bald, in 1. fin. col. penult. C. de edendo, ubi tenet •et archar. lib. 10. et vide iii àuthent. de collator. %. jit-
quod sic , quia interest petentis : et ibi etiam vide, an bemus, collât, y.
possit notarius opponere petenti, quôd sua non interest, LEX X.
quia instrumentan est nullum , vel quia satisfactum , vel
quia praescriptum ; et eoncludit, quôd non potest exci- Si littera prima venditionis, alienationis, testameii-
pere de jure tertii: poterit tamen implorare, quôd pars, t i , procurationis , vel similis, ex cujus refectione dam-
quae de sua editione laederetur, citetur ; et si nolit hoc hum non potest evenire, perdatur; potest tabellio earn
agere , possit edere , etiamsi pars adversa contradieat, sine judiéis mandato reficere, et parti, quae primam
ut hic habes: pars ergô qua? laederetur judicem adeat: perdidit, dare. Si autèm littera est debiti, ex cujus rei-
et nota bene , quôd in dubio prsesumitur instrumentan teratione posset bis debitum repetí; debet pars partem
factum mandante eo, cujus interest, Bald, in 1. i . col. coram judice citare: et si debitor confitetur, tunc ju-
pen. C. de edendo. Et debet edi expensis petentis, 1. dex recipiat à creditore juraraentum, quôd primam per-
cumscepe 17. C. de erogat. militaris annonce, lib. 12. didit, nee scit ubi est; et quôd non ejus dolo casus ad-
et adde ad istam legem 1.17. ad fin. tit. a. ead. Part. Venit perdltionis , etc. ut latiùs hic eontinetur. Hoc dicit.
(6) Prouar por alii. Seà an posset cancellare pro- (1) Ligeramente. Habet brtuin à notatis per Spe-
tocollum, postquàm reddidit sumptum instrumentuni cul. tit. de instrum. edit. §. postquàm , per totum, et vi-
parti? Vide Joann. And. in addition, ad Specul. tit. de de in Ordinat. de Alcalá, fol. fin. ubi ponitur ista lex.
instrum. edition. §. postquàm, col. pen. in addit. super (2] E darla a aquel. Etiam non citata altera parte,
parte cancellata; et Bald, in rubrica C. de fide instrum. heque amissione probata, ut hic , et notât Speculator in
col. 8. versie. juxta hoc, et ibi vide , quid si in margine dicto %. postquàm, col. i. Bald, in 1, fin. col. fin. C. de
protocolli reperitur cancellatumper errorem ? Vide Bald, edendo.
in 1. nostram, C. de testam. et in 1. 3 . C. comminatio- (3) De debda. Idem, si de solutione debiti: quia
nes, vel epistol. et Alex, consil. 5<j. col. 2. et 3. vol. habens duas apochas de soluto, posset dicere, bis se
a. et de folio, quod reperitur manu hotarii, sed non solvisse, et ut indebitumrepetere,!. ne casu 2.ubiJoan.
inter protocol la, vide Alex, consil, i53. 2. col, 2, vol. de Platea ; C. de discussor. lib. 10.
(7) Porque si el Rey quisiere. Hinc sumpta fuit (4) Non la deue. Et si dederit contra hoc, tenetur
practica ; ut rationes redituum civitatum , et locorùni> ad damnum, et intéresse partis, ut in Ordination, de
dentur syndicatori officialium, et videantur in Regio Alcalá, folio finali.
Consilio, ut et habes in capitulis Corrèciorum , cap. 3o. (5) Emplazar. Adde 1. ne casu ï.C. de discussor.
tene menti, quod hie habes de istó libro ralionnm redi- libro 10. et Joann. Fabr. in §. pen. Instit. de tesiam.
tuum civitatum , et villarum : et de istis î-ationibus syn- (6) Otorga. Quid si neget se debitorem, allegan»
dicoriim , et aliorum administrâtorum publicorum, vide solutionem? Die, quôd tune statuetttr terminus à ju di-
1. securitates 11. et ibi Joann, de Plat. C. de susceptor. c e , intra quem probet solutionem; et sinon probuve-
De los Escriuanos. 331
fecha la carta, e non quiere contradezir que por engaño que el ouiesse fecho. E quando
se non faga otra vez; entonce deuele tomar el el Escriuano ouiere fecho la carta en la ma-
Juez la jura al que la pide, en esta manera: nera que es sobredicha, deuela dar a aquel
Tu juras , que aquella carta que demandas que la pidió, o a quien pertenece. E porque
que te fagan otra vez, que es verdad que es el debdor contra quien fuesse fecha tal carta
perdida (7), e que non sabes do es, nin quien como esta, non pueda dezir, que sin su sa-
la ha; e que por tu engaño , nin por tu mali- biduría, e sin su plazer fuera fecha la carta;
cia non fue perdida ; e que si en algund tiem- deue el Judgador ser auisado, para fazer es-
po la pudieres cobrar, que la adugas al Es- creuir en su registro todo el fecho, assi co-
criuano que la fizo , rota , e cancelada; e que mo passo ante el, en razón de la carta que
nunca vsaras della en daño de tu contendor. mando refazer (8).
E quando el Judgador ouiere recebido la ju-
ra del en esta manera, deue mandar al Escri- LEY XI.
uano, que refaga la carta otra vez, bien assi
como la fallare escrita en su registro, e que Como el Escriuano deue refazer la Carta,
la de a aquel que ia demanda: e el Escriuano quando aquel contra quien fue fecha, fuesse
deuelo fazer, e en el lugar o escriuiere su emplazado, e non quisiesse venir; o si
nombre en tal carta, deue dezir en ella : Yo viniesse, la coniradixesse.
Fulan, Escriuano publico, fui y presente en
todas las cosas que dize en esta carta, e por Emplazado (i) seyendo alguno que fuesse Ley!7.
ruego de las partes la escreui, e puse en ella debdor de otro, que viniesse delante el Jud* ^ ~br'
mió signo. E esta carta fize yo mismo otra gador por razón de su contendor, que le de- Recop.'
vez, e agora la refize de nueuo por manda- mandaua que le refiziesse carta de debda que
do de tal Juez , porque él debdor que es nom- auia contra el, porque la primera auia per-
brado en ella, fue emplazado, e otorgo ante dido, assi corrió dixtmos en la ley ante des-
este mismo Judgador la debda, e que non ta ; si este atal fuere rebelde , que non quiera
queria el contradezir que se refiziesse. E o- venir, o embiar Personero que la contradi-
trosi porque aquel que la demandaua, juro ga ; entonce deue el Judgador tomar la jura a
que verdaderamente perdióla primera, enon aquel que pide la carta, en aquella misma
rit, rocepto juramento à crcditore, de quo Me , flet re- sequenti, et solum cum juramento probaretur illo casa
fectio, secundum Specul. in dicto §. postquàm, tit. de amissio: et conferí ad hoc bene, quod notât Joann.
instrum. edit. col. pen. vers, quod si forte, ethabetur in- Andr. in addit. ad Speculalorem, tit. de instrum. edi-
fra 1. próxima. tione, in dicto §. postquàm, in addition, incipienti, usus,
(7) Que es perdida. Probatur ergo isto casu amis- ubi vide: et ita vidiin judiciopronuntiari in causa ilia,
sio instrument per juramentuin créditons, ut et notât ut reficerentur instrumenta licentise, prsestita satisdatio-
Specul. in dicto §.postquàm, col. 4- non ergó necesse ne , quôd, si in posterum appareret se usum illis primis
erit, quôd alleget, domum fuisse combustam, vel alia litteris, solveret pretium cum certa pceua.
verisimilia, prout dicebat Bald, in 1. fin. in fin. C. de (8) Refazer, Quid si non apparet protocollum, un -
edendo, et nil mirum, quôd hoc non requiratur , cùm de refici possit instrumentum perditum?an possit cogi
reus fateatur hic debitum, et sic non habeat causai» debitor, ut faciat cautionem de novo , vide per Bartoi.
contradicendi, si vero haberet causam contradicendi, in 1. si finita, §. eleganter, D. damno infecto, qui vult,
veluti in casu , quo de facto vidi in quadam causa, ubi quôd sic, quando creditor statim non posset agere: vi-
petébantur iterùm dari quaedam instrumenta licentise ad de ibi, colum. finali.
deferendo s quatuor centum servos jEtiopes in Indos, di-
cente actore , à piratis instrumenta talia cum na vi fuis- LEX XL
se derobata, et probante rapiña m, et quôd ibi erant
dicta instrumenta licentiœ, per testes qui hoc dicebant, Si debitor (ad créditons litterse perditae petentis re-
non tamen erant ita litterati , neque ita plenè depone- fectionem instantiam ) citatus est contumax ; judex , ser-
bant de tenore, prout requiritur in cap. cum olim esse- vatis quae supra 1. próxima continentur, recepto jura-
mus 12, de privileg. et procurator Regius contradicebat; mento à creditore, quôd debitum non est solutum, man-
tunevidetur necessarium, quôd aliàs ultra juramentuin det earn refici. Sed si debitor venit, et ( à debito asse-
probetur amissio instrument: forte tamen in casu prse- rens se liberatum) contradicat; judex assignabit ei ter-
dicto sufficeret dicta probatio de robaría , et amissione, ininum ad probandum de quitatione, quampoterit pro-
juxta dictum Baldi in dicta 1. finali, in fine, ex quo non bare eo ipso, quôd penes ipsum prima littera rupta, vel
paratur Régi praejudicium , cum nihil ob hocreddat, ne- cancellata reperitur, vel per alias probationes. Quo non
que ad reddendum pretium pro licentia condemnetur probato , jurabit creditor, non esse solutum , et repor-
Regius procurator, quia tunc erat necessaiia probatio, taba, quod petit. Sed littera penes debitorem sana re-
sequa in diet. cap. cum olim, ubi Abbas, et Doctor, et perta, non probat debiti solutionem, nee etiam cancel-
Paulus de Castro in dicta 1. side possessione, C. deprobt lata, vel rupta, quando creditor probat ejus amissio-
solum agitur de reficiendo lieentias, et sic pradicta sit nem. Hoc dicit.
habenda ad hoc sufficiens probatio , cùm sola contuma- (i) Emplazado. Habet ortum à dictis Speculator,
cia convenu sufficeret ad reddendum, ut habelur in 1. tit. de instrum. edition. §. postquàm.
Tom. IL Tt a
33a Tercera Partida. Titulo XIX.
manera que de suso diximos: e demás deue- lia debda; e si non lo pudiere prouar, deue
;le conjurar, que non es pagado de aquella deb- recebir la jura de aquel que demandaua la
da , de que le pide que refaga la carta. E des- carta, en la manera que de suso diximos, e
pués que esta jura ouiere recebido del, de- mandar al Escriuano que la refaga, e que ge-
ue mandar al Escriuanó, que la refaga, e que la de; e el Escriuano deuelo fazer, assi como
gela de. Ë él Escriüano deuelo fazer; pero en de suso es dicho. Mas si el debdor prouasse
el lugar de la carta do escriuiere su nombre, que auia fecho paga, estonce non deue refa-
deue tener aquella misma forma que diximos zer la carta al otro que la demandaua. Otro-
en la ley sobredicha ; saluo que faga mención, sí dezimos (2), que si el debdor contradixes-
de como el debdor fue emplazado, e non qui- se, que non refiziesse la carta, por esta ra-
so venir $ nin embiar a contradezir la carta¿ zón; diziendo, que aquella carta, que dezia
Mas si el debdor fuésse emplazado asaieomo que era perdida, que el mismo contra quien
de suso diximos, e viniesse ante el Judga- era, la tenia en su poder, e que el otro ge-
dor, e negasse que ñon era debdor de aquel la tornara, queriéndole quitar la debda ; si
que demandaua la carta, econtradixesse que el pudiesse aueriguar esto que dize, non
non la refiziesse; estonce deue el Judgador deue refazèr la carta; ante dezimos, que le
darle plazo a que prueue, como pago aque- deuen dar por quito de aquella debda. E es-
(2) Otrosí dezimos. Habet ortum à h Labeo 2. <). fundat se in cancellatione. Limita tamen istam le-
1. D. départis, et à 1. si chirographum 24. D. de probat. gem, nisi redditio instrumenti facta fuisset à procura-
et adde 1. 40. l i ( - * 3 . 5. Part, et 1. 9. tit. 1/,. eadem 5. tore, vel factoré creditoris , et non ab ipso; nam tunc
Pari, et adverte, quia dejüre commun! multse super hoc non procederet, quod hic disponitur : ita dicit Bald, in
erant opiniones, ut patet ex riotàtisper Gioss. in dicta 1. dicta 1. Labeo : allegat 1. qui Roma; , §. Calimachus, D.
Labeo, et í. ùnica, §. ¿Ile autem 12. C. de Latina li- de verb, oblig. et licèt Jason. in dicta 1. Labeo, dicat
bert. tollehd. per Spéculât; tit. de instrum. edit, §. post- non videri istam decisionem Baldi esse veram, quando
quàm, circa finem, in vers, porrà, et ibi Joann. Andn debitor allegaret solutiohem, juxta id , quod tenet com-
in addition, et ex notatis per Gloss, et Doctor, in cap. munis opinio; tu teñe dictum Baldi, cum procurator ad
Ecclesià el 2. super ultima gloss, ut lite pendente, et recipiendatn solutionem non possit faceré confessionem
opinio communis, tam Legistarnm, quail) Canonista- de recepto, ñeque àliquid, quod sapiat donationem, ut
rum est, quod aut debitor dícit se pacto liberaturn , ad tradit Abb. in cap. cum olim Abbas, col. i.de offic. de-
quod probàndum allegat, instrumentara debiti existere leg. Secundó limita , nisi esset persona domestica, vel
penes se , sivé cancellation , she non cancellatum; et alias suspecta, quae possit instrumentum subtrahere, ut
tunc non sufficiat adplenam probâtionem: potuit enim in dicto §. Ule autem. Tertio limita, quando instrumen-
illud subtráxisse; ét ideó probare debet redditum fuisse tum debiti reperitur cancellatum penes debitorem, ut
per adversarium : aut dicit, se liberaturn solutione; et hic;secùsj si penes tertium: quia tertio potiùs prsesu-
est idem, si persona habens instrumentara est domestica mitur instrumentum traditum causa custodias, quàm li-
creditori, quia potiùs prsesumitur subtraxisse, ut in dic- berationis débitons, secundum Angel, in 1. si unus, C.
to §. Ule autem ; si verè non est persona domestica , prse- de testam. et sequuntur Alex, et Jason, in dicta 1. La-
sumitur solutione liberatus, ut in 1. si chirographum 24. beo , licèt eontrarium tenet Bartol. in l./ullo, §. final.
D. de probat. Et est diversitatis ratio inter primum, et D. de furtis, et vide Alexand. consil. 5g.col. fin. 2. vol.
secundum casum, secundum Doctores, quia in primo al- Quarto limita, ut hujus legis dlspositio procédât, quan-
legatur pactum , et sic donum, quod de jure non prsesu- do debitor se allegat pacto liberaturn, et ex redditione
mitur; et ideô potiùs prsesumitur instrumeiitum subtra- instrumenti cancellati hoc probat: si vero allegaret so-
xisse: in secundo vero casü, cum allegat debitor solu- lutionem , tunc sive instrumentum reperiatur cancella-
tionem, habet praësumptioneni potiùs pro se, quàm con- tum penes eum, sive non cancellatum, prœsumetur solu-
tra se, ex quo, facta solutione, reddi solel instrumentum tione liberatus, secundum communeiii opinionem, quàm
debiti debitori J Undè àd excludendam istam presumptio- tenet Bart, in dictai. Labeo, et in dicta 1. sifullo : quia
nem gravatur creditor oneré probandi, sibi subtractum si bene inspicias, lex ista non loquitur, quando debitor
fuisse, vel cancellatum, seu aliud, ut habetur in dicta 1. si allegat, se liberaturn solutione, sed pacto, cum dicit: E
chirographum: et ptocedit hoc, quando persona, apud que el otro gela tornara, queriéndole quitar la debda:
quam reperitur, est legalis, vel est multum tempiis, quo ponderandum est verbum queriéndole quitar, et sic lo-
tenet instrumentum , ut dicit Joannes And. in dicta ad- quitur de pacto , non de solutione, quae ipso jure libérât
dit. Ista vero lex tollere videtur Omnes istas opiniones, debitorem, néque exigit voluntatem liberandi in crédi-
et conlrâdicere in duobus dictsé communi opinioni; pri- to re, ut Instit. quibus modis tollitur obligatio, in princ.
m o , ut non distinguatur, sive alleget debitor, se pacto eum concordanliis. Contra communem tamen opinionem
liberaturn, sive dicat se solvisse. Item quod multùm in- satis urget: quia secundum earn est imponeré legem ver-
tersit, an reperiatur instrumentum debiti cancellatum b i s , et non rebus, contra 1. 2. C. communia de légat.
penes debitorem, vel non , ut hic vides , in quo videtur et ideó forte lex isla Partitàrum ftoluit in hoc faceré vim,
ha;c lex sequi opinionem Azonis in summa, C. de pro- utrùnt allegetur pactum de non petendo,vel solutio;
bat, contra quam tencbat Joann. Andr. post alios in dic- sed tantùm , an reperiatur penes debitorem instrumen-
ta additione dicens, nihil referre, sit cancellatum, nee tum cancellatum, vel ne : et forte si alise conjectura; in
ne, cum facillimum sit debitori, habenti instrumentum allegante solutionem non concurrerent, idem esset in
penes se, illud incidere, vel cancellare : et pro ista le- utroque casu per istam legem. Cogita, et adde, quod
ge multum etiam urget dicta 1. si chirographum, qua» dixi suprà tit-, 1. in 1. 8 1 . in gloss, super parte tomo.
De los Escriuanos. 333
to ha lugar, quando esta carta sobre que es que fallare en el registro, onde aquella car-
la contienda, non fuesse rota, nin cancela- ta fue primeramente sacada. Mas si la carta
da; mas si la carta que pidiessen al Escriua- fuere de donadio, o de compra, o de camio,
iio que la fiziesse otra vegada, fuessè rota, o de otra razón, que fuesse de tal natura,
o cancelada , e en poder de aquel contra que maguer pareciessen muchas cartas de
quien fuera fecha, e por esta razón contra- vn.à forma, non podrían fazer daño a otro;
dixesse que non gela refiziessen ; si !a otra solo que la carta non sea rota fasta las le-
parte respondiesse, que la aüia perdido, o tras , o non sea cancelada , o rayda en lugar
que le fuera furtada, o robada, e que sin su sospechoso ; assi como (3) en los nomes de
plazer viniera eri poder de su debdor ; eston- aquellos que fizieron el píeyto , o de los tes-
ce , si pudiere prouar (3), que por alguna tigos , o del Escriuano, o en la quantia del
destas razones la perdió, deue el Judgador precio, o en el nomede la cosa, o en el dia,
mandar al Escriuano que la refaga, e que o en el mes, o en la era, o en el lugar eu
gela de ; e el Escriuano deiielo fazer. E si por que fue fecha la carta ; bien la puede fazer
auentura non lo pudíesse prouar, e la carta de nueuo el Escriuano por si sin mandado
rota, o cancelada se fallare en poder de a- del Judgador, concertándola con el registro,
quella otra parte contra quien fue fecha, onde fue primeramente sacada. E aun dézi-
assi como sobredicho es; entonce non la de- mos, que tal carta como esta , solamente
nen mandar refazer : porque sospecharon los que se pueda leer (4), e auer verdaderamen-
Sabios antiguos en tal razón como esta , que te la intención de lo que fue escrito en ella,,
el debdor era quito de la debda. que deue ser creyda en juyzio , maguer non
fuesse renouada. Otrosi dezimos, que si la
LEY XII. rotura, o la canceladura de la carta, fuesse
en algunos de los lugares sobredichos, non
Que deue fazer el Escriuano publico, quan* deue ser creyda en juyzio, nin renouada;
cío alguno demandare, que le renueue la fueras ende, si aquel que la mostrare* pu-
Carta que es vieja. diere prouar , que por ocasión (5), o por
fuerça, o sin su grado, otro fiziera aquella
Leyl7. Dañanse (i) a las vegadas las cartas que rotura, o canceladura. Ca en tal caso como
t¡t. iô. son fechas por mano de Escriuanos publi- este non le deue empecer; ante dezimos, que
hb. 4. c o s p Q r o c a s i o n 7 0 por mala guarda, de ma- prouando lo que dize, quel deue valer, tam-
ñera que non se pueden bien leer como de bién como si non fuesse cancelada t nin ro-
primero: e porende dezimos, que quando t a , e deuengela renouar sin embargo ningu-
alguno demandare al Escriuano, quel renue- n o , si la demandare, concertándola, o sa-
ue tal carta como esta, si fallare que non es cándola del registro, onde fue primeramen-
rayda en lugar sospechoso, nin desfecha de te sacada. Pero el Escriuano publico que la
guisa que non se pueda leer, nin rocada, renouare, deue dezir en el lugar de la car-
nin rota de manera (2) que non alcance la ta , o escriuiere el su nombre, la razón por-
rotura a la letra ; si fuere de debda, deue ser que la ouo de renouar.
emplazado aquel contra quien fue fecha, an-
te el Judgador, que venga si quisiere dezir LEY XIII,
alguna cosa contra lo que pide su contendor.
E si non quisiere contradezir que la carta Que deuen tomar los Escriuanos de Casa
sea renouada, o dixere que la ha pagada, o del Rey por los Priuilégios , e por las Carlas
que es quito de aquella debda, e non lo pu- que fazen en pargamino de cuero.
diere prouar ; deue el Judgador mandar al Tit. 26.
Escriuano, que la renueue, en la manera Gualardon deueri auer los ornes que es- lib. 4.
Eecop.
(3) Si pudiere prouar. Adde L 4o> tit. i 3 . et 1. 9.
scias, quando ex ruptura chartse vitietur instrumen-
tit. 14. 5. Pari.
tum. Adde.l. 111. incipit, las formas, supra tit. 18. et
LEX XII. vide infrà ead. 1. ibi , otrosi dezimos , et i b i , solo que
Scriptura debiti causa vetustatis, vel mala custodia
la carta.
deteriórala , non potest renovari, nisi servata forma 1.
(3) Assi como. Habes hic, in quibus cancellatio,
supra dicta?. Alia autem scriptura venditionis, seu alte-
ver rasura, seu ruptura reddit instrumentum suspe-
rius contractus , seu dispositions , dum tamen non sit
ctuiri : et addé dictant 1. m *
rasa , vitiosa, vel cancellata in loco suspeeto, bene po-
(4) Que se pueda leer. Adde I.114. suprà tit. i 8 .
test per notarium sine judice renovari ; dum tameri ra-
incipit j valer deuen.
tionem , quare renovavit, apportât. Hoc dicit.
(5) Que por ocasión* Adde 1. 40- tit. i4- et 1. 9. tit.
( 1 ) Dañanse. Habet ortum ista lex à cap. fin. et ibi 14. 5. Part.
notatis, de fide instrum. et in cap. Aibericus 4 3 . de tes- tEX XIII.
lib. et à notatis per Spéculât, tit. de instrum. edit. §'« Tabellio , seu notarius Curiae Regis habet pro pri-
poslquàm. vilegii scriptura , et signo unurri morapetinum : pro lit-
(2) Rota de manera. Teñe menti ista» legem , ut ter» plujnbata., aut pergameni de curio , ccia sigillaia,
334 Tercera Partida. Titulo XIX.
Auto tos escritos fizieren, que auemos dicho , por LEY XIV.
14. y sx- e ] trabajo que lieuan en fazerlos. E como fa-
|"_ien8' blamos primeramente de los Escriuanos que Como deuen ser guardados, e honrrados los
lib. 2. fazen los escritos de la Corte del Rey; otrosí Escriuanos de las Cibdades , e de las
Recop. ¿ez[mos} e queremos dezir aqui dellos pri- Filias.
t¡t. 18. mero, e mostrar, que gualardon deuen auer
lib. 2. p o r s u trabajo (i). Ca como quier que los Voluntad auemos, que sepan los ornes
op
" Reyes les fagan bien, e merced en otra ma- como deuen ser guardados , e honrraehos los
nera; derecho es, que reciban algún gua- Escriuanos de las Cibdades, e de las Villas,
lardon (o.), assi como mostramos en estas le- porque tienen lugar, que es a pro de todos
yes, de aquellos a quien fizieren los escritos. comunalmente. Ca ya diximos en el segun-
E después fablaremos de los otros que fazen do libro, como deuen ser honrrados , e guar-
los escritos en las Gibdades, e en las Villas: dados los Escriuanos de la Corte del Rey. E
e también los vnos Escriuanos como los otros, porende conuiene, que digamos aqui desíos,
queremos que sepan loque han de tomar (3), E dezimos, que quien deshonrrare (1), o fi-
e otrosi lo que les han a dar los ornes, por riere alguno dellos, que peche dos tanto, de
los,escritos que les fizieren, de qual manera lo que auia de pechar si non touiesse aquel
quier que sean , de los que auemos dicho: lugar, de lo que mandan estas leyes en el Ti-
mas estos Escriuanos , que diximos, de la tulo de las Penas. E el que lo matare , que
Corte del Rey (4), mandamos que quien fi- muera por ello, si non mostrare razón dere-
ziere el priuüejo , que tome por gualardon cha, de las que dize en el Titulo de los
vn marauedi por el signo, e por la Escritu- Omezillos.
ra del ; e por carta plomada, en que non aya L E Y XV.
signo, medio marauedi ; e por carta abierta
de cuero , sellada de cera con el sello mayor, Que deuen auer los Escriuanos de las Ciu-
medio marauedi. dades , e de las Filias, por las Cartas
que fizieren.
Leyl8.
Recebir deuen gualardon los Escriuanos tit. 19.
de las Ciudades, e de las Villas , lpor el 'l15, 2*
' • Recop.
medium morapetinum. Et idem , si non est signata. (4) Corte del Rey. De salariis secretariorum vide
Hoc di cit. hodie 1. 1. tit. 9. lib. 2. Ordin. Regal, et de notariis
( i ) Por su trabajo. Dignus est enim operarius Consilii, et Cancellariae,vide eod. lib. tit. 6. per totum:
mereede sua , jnxta verbüm Evangelii Mathœi cap. io. et isti, de qnibus hic, gaudent majoribus salariis , ut
vers. i o . et i. ad Tinioth. cap. 5. vers. i8. non enim la- hic , et ibi habetur, quâm notarii provinciarum : sic et
bor debet esse sine mercede, cap. fin. 7. quaest. 1. et habes de jure communi, quôd minus solvitur , quando
in authent. de judicibus, §. ne autem, et cap. super litigaturin provincia, quàm quando litigatur in urbe, Ut
Specula 5. de magistr. in 1. in sacris 12. vers, modum , et ibi Joan, de Plat. C.
(2) jilgun gualardon. Quia iniquum est fraudare de proxim. sacror. serin, lib. 12. et de taxatione litte-
labores: vide Bald, in 1. precibus , col. l¡. C. de impub. rarum Sedis Apostolic», vide in extravaganti Joannis
et aliis substit. vigesimi secundi, de senlentia excommunicationis , in-
(3) Lo que han de tomar. Expedit ista salaria ta- cipit, cum ad sacrosanctœ.
xari : quia ut dicit Specul. tit. de salariis , §.'a. tabel-
liones ut in plurimum sunt inhumani in salariis exigen- LEX X IF.
dis, et de jure communi est etiam , ut ista taxentur,
ut in 1. in sacris 12. vers, rnodura, et ibi Joan, de Plat. Si notarius non est de Curia Regis, habet prívile-
C. de proxim. sacror. serin, lib. 12. et ubi non est li- gium, quód eum injurians, seu percutiens , solvet du-
xnitata quantitas ,tunc judex secundum consuetudinem, plum ejus , quàm solveret, si notarius non esset. ítem
et scripturarum quantitatem, et qualitatem, hoc aesti- sine justa causa eum occidens, occidetur. Hoc dicit.
mabit , \. properandum i 3 . §. si verb alterutra 6. et 1. ( i ) Deshonrrare. Nota, quód gravatur poena in in-
sancimus i5. C. de judie, et allegatur diclus §. tnodum, juriante tabellionem publicum : et nota hoc ad §. atrox
secundum Joan, de Plat, ibi , quôd ubi non est taxa, 9, Inslit. de injur, et de injuriante sigiüatorem, vide in
non potest notarius propria auctoritate faceré sibi sa- 1. 5. infrà tit, 1.
tisfied, sed demùm cum taxatione judiéis : facittextus LÊX XV.
in authent. ut judices sine quoquo suffrag. §. hcec om-
nia 1. circa medium, col. 2. et adde quae in hoc dicit Notarius Civitatis, vel Villae de littera valoris mil-
Specul. in dicto §. 2. vers, sed quid erit in tabellioni- le morapetinorum , vel ultra , habeat quatuor solidos;
bus, ubi ponit practican] , qua? et servatur in Regali- de mille usque ad centum, duos solidos ; et de centum
bus Auditoriis, ut acta unius tabellionis faciat judex infrà , unum solidum; et de litterls legatorum , vel ma-
taxariper alios expertos in talibus , et fidèles ; et quod trimonii, sex solidos; etdelitteris debitorum, quae fiunt
ibi non est à jure, vel consuetudine taxatum, fiat con- judaeis creditoribus, habeant notarii medietatem eorum,
sidérala conditinne , et qualitate litigatorum , et causae, quae à Christianis erant habituri ; si tamen fecerunt lit —
et fori consuetudine. teras venditioni*, eiaptionis , vel similium , habeant
De los Escriuanos. 335
]>v40. trabajo que Ieuaren en fazer las cartas. On- preuilejos, e por las cartas dezimos, que de-
«t. 20.de dezimos (i) , que quando alguno dellos ue ser de la moneda mejor que corriere en la
lib. 2. £ z ¿ e r e c a r t a de cosa que vala (2) de mil ma- tierra, que non sea de oro, nin de plata.
eCop
' rauédis arriba , que deue auer, de aquel a
quien fiziere la carta, quatro sueldos. E si
fuere la carta de mil marauedis en ay uso fas- LEY XVI.
ta cient marauedis , que le den por ella dos
sueldos; e de cient marauedis en ayuso, que Que pena deuen auer los Escriuanos de Ca-
le den vn sueldo. E de las cartas que fizieren sa del Rey, e los délas Ciudades, que fizie-
sobre mandas, o sobre pleytos de casamien- ren falsedad en su oficio.
tos, o de particiones, o de afforraniientos,
ayan porcada vnaseys sueldos. E por las car- Falsedad faziendo Escriuano de la Corte
tas que iizieren a los Judios , sobre las deudas del Rey (1) en carta j o en preuilegto, deue
que les deuieren algunos ornes, tomen por morir (2)por ello. Esi por auenturaasabiendas
cada vna délias de mill marauedis arriba, o descubriere poridad (3) , que el Rey leouies-
de mil ayuso , la meatad (3) de lo que dixi- se mandado guardar , a orne de quien le vi-
mos de suso de las cartas de los Christianas; niesse estoruo, o daño, deuele dar pena, qual
Mas si fizieren cartas de vendidas, o de com- entendiere que merece: e si el Escriuano de
pras , o de las otras cosas que diximos de su- Ciudad, o de Villa, fiziere alguna carta fal-
so, a Judios, o a Moros, den por cada vna de sa (4), o fiziere alguna falsedad en jüyzio (5)
ellas tanto como los Christianos : e lo que di- en los pleytos que le mandaren escreuir, de-
ximos en este Titulo, que deuen pagar por los uenle cortar la mano (6) con que la fizo, e
tantum quantum à Christianis: et ea quae debent habe- ét magnitudo commissi exigit ultimum supplicium, 1.
re notarii, intelligitur de meliori moneta in patria cur- ubi falsi 22. C. ad Leg. Cornel, defalsis: plus enim pu-
renti; dúni tamen non sit áurea, vel argéntea. Hoc dicit. nitur , qui falsat rescripta Principis , quàm aliormn, ut
(1) Dezimos. De salariis tabellionum, hodie vide notât Glos. in cap. adfalsariorum, de crimine falsi: et
in pragmaticis : et adde, quôd ñeque à sponte solventi- si notarius Regis extra litteras Regias in actis judicii,
bus plus debent recipere, ut dixi in 1. 8. tit. 9. 2. Part. vel alias committeret falsum , non puniretur poena mor-
et quod exigunt ultra taxationem , reddere debent cum tis , sed poena manus, ut hie disponitur in alus tabelliô-
quadruple, ut habetur in diet, pragmat. in fine aran- nibus civitatum; nisi esset falsitas in re enormi, ut in
ceUi tabellionum, nbi habetur de instrumentas jndicia- dieta 1. ubi falsi y et ibi Ángel. Et qualiter deprehenda-
libus,et forensibus: et Ordinatío de Alcalá ponit etiam tur falsitas in litteris Papae, vel Imperatoris, vide Spec.
pœnam quadrupli in instrumentas extrajudieialibus, si tit. de rescr. prœsentatione , §. primo igitur. Et quid si
plus taxa exegerit tabellio: vide in dictis Ordinationi- esset clericus > qui falsaret litteras Regis ? Vide cap. ad
bus , fol. fin. ad fin. audientiam, de crimine falsi : et quid si falsaret litteras
(2) Que vala, Hodie hoc non taxatur pro valore reu- inferiorum judicum ¡ vide Abb. in cap. olim ex litteris,
sed pro quantitate scripturaj, ut habetur in Ordinatio- 2. notabil. de rescript, et ibi super glos. vide, quid si lit-
nibus de Alcalá Catholicorum Regum , fol. fin. et solvi- ter*, quae falsantur, essent injusta».
tur tam pro registro , quàm pro sumpto, ut ibi, et per (3) Poridad. Viole snprà eodeml. 7. et 1. 8. tit. g.
Joan, de Plat, in 1. fin. C. de princip. agent, in rebusi 2. Part, et quse ibi dixi.
lib. 12. (4) Carta falsa. Lex Fori, lib. 4. tit. 12. 1, 1. ali-
(3) La meatad. Sed cur taxatur minus salarii, ut ter imponit pœnam tabellioni, qui facit chartam falsam
solvant Judaei, quàm Christiani, cum deterioris condi- sed ista lex Partitarum est servanda.
tionis esse deberent Judsei? Potest diei, quod cum com- (5) Juyzio. Si tamen falsaret, vel corrumperet mul-
muniter judsei sint fceneratores, et sic plurima instru- ta acta judicii in perniciem reipublicœ, capitali suppli-
menta super debitis eis sint à tabelliônibus facienda., nil cio puniretur, ut dicit Angel, in 1. ubi, C. défais.
inirum, si minus solvant: et quia si plus solverent , ex (6) Cortar la mano. Adde 1.6. tit. 7 . 7 , Part, et de-
amplioribus usuris haberent à Christianis. clarator hic, quôd sit manus dextera, quod non decla-
rabatur in dictai. Fori; et lisec poena abscisionis manus
LEX XFL. notarii est de lege Lombarda , ut dicit Glos. in authent.
sed novo jure , C. de servis fugitiv. et alium casum, ubi
Poena falsi tabellionis, si est Curia? Regis, pro pri- notario imponitur poena abscisionis manus, vide in cap.
vilegii falsitate ultimo supplicio damnatur. Sed si secre- 1. vers, scriba verb^ de prohib. feudi alien, per Freder.
ta Regis homini, à quo Rex possit lasdi, detexit, Regis Et quid si non haberet nisi unam manum? an ilia sit
arbitrio punitur. Tabellioni autem Villse, vel Civitalis, abscindenda, vide Bald, in authent. sed novo jure, col.
falsum instrumehtum confieienti, aut si acta causae fal- fin. C. de servis fugitiv. ubi refert, duram sibi vidéri
saverit, manus ei, qua scripsit, amputabitur, nee amo- sententiam Guilliel. dicentis, quôd tunc ilia sit abscin-
dô potest esse testis, nee ad honores aspirare. Hoc dicit. denda, eùm per hoc fiat omninô inutilis: et dicit, quôd
(1) Escriuano de la Corte del Rey. Familiares Prin- tunc poena deberet mutari in aliam , nisi jam lata esset
cipis gra'viùs puniuntur ex transgressione mandati, 1. sententia : de quo etiam vide Ang. Aretinuin in tracta-
unica, C. de conduct, et procur. dornus augusta;, lib. 11. tu malcficiorum, in parte quas si non solverit, ampute-
(2) Morir, Et nimirùm, quia falsat litteras Regias, tur sibi manus, col. 2. et quid etiam si nullam manum
336 Tercera Partida. Titulo XX.
darle por malo (7), de manera que non pue- fallado. E a que tiene pro. E qual sello faze
da ser testigo, ni auer ninguna bonrra mien- prueua. E quai non. E quien puede poner los
tra biuiere. Selladores que han de guardar los sellos. E
T I T U L O XX. quales deuen ser. E quantos. E que han de
fazer, e de guardar. E que gualardon deuen
DE LOS SELLOS, E DE LOS SELLADORES DE LA auer los Selladores, quando bien fizieren su
CANCELERÍA. officio; o que pena, si mal lo fizieren. E so-
bre todofabiaremos de la Cancelería.
Leyes
o d i a d o r e s son vna manera de Oficiales, que
del ti- conuiene mucho, que ayan en si grand bon- LEY I.
tul. lá. dad, e sean muy acuciosos en guardar los se-
lib. 2.
Eecop. llos, e en sellar las cartas. Ca según el vso des- Que cosa es Sello, e por que fue fallado , o
te tiempo (1) mucho ayuda (2) para ser cum- a que tiene pro, e qual faze prueua,
plida la prueba, e creyda la carta, quando es e qual non.
sellada. Onde, pues que en el Titulo ante des-
te fablamos de los Escriuanos, queremos de- Sello es señal que el Rey, o otro orne LL. Ó.
zir en este, de los Selladores; e primeramen- qualquier, manda fazer en metal (j), o en e/ y '•
te mostrar, que cosa es sello. E por que fue piedra, para firmar sus cartas con el: e fue Hb. 2.
Recop.
(2) Testigos. Et sic h a b e s , quôd sigillum est ut tes- cessionem , de probation, u b i Philippus Deciüs reeoli-
tis scripturse : et dicit Bald, de pace Constan, in verbo git materiain per tres conclusiones, col. 6. el 7. vide
siguió, quod est m u t u s , elincertus testis: et alibi dicit, etiam , quae dixi in dicta 1. 11 4- et Bald, in 1. pacta no-
q u ô d sigillum de p e r se nihil l o q u i t u r , sed est ut cifra, vissima, ad finan, C. depactis.
vel chimera: Bald, in \.falsus, col. fin. C. de furtis. (7) Los otros. In his i n c l u d u n t u r littera Comitum,
(3) E tiene pro. Hic ponit utilitates sigilli; et adde, et aliorum superiorem recognoscentium, u t p a t e t in d i c -
q u ô d u b i est sigillum universitatis in aliquo i n s t r u m e n - ta 1. 11 /|. ad q u a m ista se refert.
t o , praesuinptioest, quôd universitas legitimé actum e x - (8) De suso. S u p r à tit. 1 8 . 1. 114- valer deuen.
plicaverit : vide A b b . in cap. 1. de syndico.
(4) Señores. Vide quae dixi ¡ n i ; 3 . 5. et 1. 1 1 4 . va- LEX II.
ler deuen, suprà tit, 18.
(5) Mucho guardar. De observantia sigilli , et sub Cáncellarius Regis de m a n u ipsius Regis sigillum
quibus clavibus sit, et de aliis, vide 11. 1. 2. 3 . et 4. tit. recipiens , committat illud b o n o , etlegali sigillatori : et
8. lib. 2. Ordin. Regal. in Regis Cancellaiia sigillatores arbitrio Regis a p p o n a n -
(6) Efaze prueua, Latiùs loquitur, ista l e x , quàm 1. tttr. Sigilla autem Conciliisint d u o , et teneant ea de m a -
1 1 4 - i n c i p i t valer deuen, suprà tit. 18. eùm hic dicat nu Regis duo p r o b i , ab onini alieni partialitate, quili-
en todas cosas; ibi vero in his , qua; sunt contra sigiilan- bel videlicet u n u m sigillum. Hoc dicit.
tem , seu sigHlari mandantem. Concludendum tatneu \ i - (1) Cancelar. De isto vide in 1. 4. tit. 9. Part. 2.
detur j u s t a ea, quse ibi d i x i , quôd , aut loquitur in si- et qua; ibi "dixi.
guió Imperaloris , vel Regis, seu alterius non recognos- (2) Deuelos poner el Rey. Ofiicium istorum q u o a d
céntis s u p e r i o r e m , et facit fidem sigillum etiam in his, civitates, vel villas non est in usu quoad sigillandas char-
quas sunt in ejus favorem ; si verô litter* sint aliorum ras , et a r b i t r a r , q u ô d sigillantur p e r notarium coiicilii,
d o m i n o r u m , D u c u m , Coroilum , vel Marchionum in seu universitatis.
spectantibus ad ofiicium snum , et creditur litteris e o -
r u m sigillo sigillatis, n o n verô in omnibus. Q u o d ergo LEX 111.
hie d i c i t u r , en todas cosas, restringe ad non recognos-
centes superiorem : et q u o d dicit, otro Señor, iatellige, Sigillator j u r a t , legaliter litteras de domini m a n -
scilicet talis qui superiorem non reeognoscat, cùin d i e - dato sigillaturus , nec earum secreta p a n d i t ü r n s ; nee
tio alius faciat positionem ejusdem qualitatis , juxta nó- o d i o , aut amore , p i e c e , seu promissíone aliquás litte-
tala in cap. sedes, de rescript, de litteris verô praelato- ras i m p e d i e t , seu morose e x p e d i e t : hoc de Regalihus
l u m , seu j u d i c u m i n f e r i o r u m , vide A b b . in cap. pbst litteris. Sigillator autem Cbncilii j u r a t , littc; as d e m a a -
To m. II. Vv
338 Tercera Partida. Titulo XX.
venir gran daño al Rey, e al Reyno : e otrosí LEY IV.
los Seíladores de las Cibdades, e de las Vi- Que deuen bien guardar los Selladores de-
11 as, deuen guardar esto. Ca maguer non tie- mas de lo que es dicho en la lej ante des ta.
nen tan gran lugar como estos que dixiraos, Tenemos por derecho, que los Selladores Le
nin han tanto de auer, temidos son de guar- de la Cancellería del Rey, que guarden que tit? t i."
dar esso mismo. Ca otrosí podría por y venir non sellen preuilejo, nin carta ninguna abier- 1¡1>. 2.
•daño, si non lo fiziessen. E poreude quere- ta, que pueda ser desechada por alguna de ec°1>-
mos dezir, que son las cosas que deuen fa- las razones que diximos en el Titulo de los
zer, e guardar, assi los vnos como los otros, Escriuanos. É otrosí deuen guardar, que non
para guardar esta verdad , e esta lealtad. E de- sellen carta ninguna a menos de ser registra-
zimos, que la primera cosa que deuen fazer da (1) , nin la den otrosidel registro, sin man-
los Selladores de la Cancellería del Rey, es dado del Rey, o de alguno de los otros que
que 'deuen jurar en mano del Rey, que leal- las pueden mandar, assi como diximos en la
mente sellen las cartas: e que non sellen car- ley ante'desta. E deuen guardar en las car-
ta ninguna, sinon dixereen ella, que la man- tas cerradas , que si letra, o aignnaparte men-
da fazer cí (ley, o Canceller ( i ) , o Notario, o guare en ellas, que las fagan emendar, por-
Alcalde: e que non descubran poridad ninguna, que non vayan menguadas. E deuen otrosí
de las que en las cartas fueren :e que por amor, guardar, que si carta alguna les aduxeren,
inn por desamor, nin por ruego, nin por don que sea contra la manera (2) que vsan en la
que les den , nin que les prometan , que non Corte del Rey, que la non sellen, a menos de
embarguen a ninguno su carta, nin gela de- la mostrar (3) a aquel que la mando fazer. E
tarden. E otrosí los Selladores de las Cibda- deuen guardar los Registros (4), que non se
des, e de las Villas, deuen jurar, que sellen pierdan: e que fagan registrar las cartas, ca-
las cartas lealmente,.que les mandare sellar da vna en el registro que le conuiniere: e de-
el Concejo, o la mayor parte : e que non se- uen guardar en los preuilejos de confirma-
llen carta que sea contra el Señorío del Rey, ción que ouiereu de plomar , que acuerden
o de sus derechos, o que sea a daüo de aque- con aquellos de que fueren trasladados, E de-
llos Concejos de quien tienen los sellos : e que uen catar, que aquellos de que los traslada-
por vanderia, nin por amor , nin por desamor ren, que non sean roñados, nin sopuntados,
de ninguno, nin por ruego, nin por don que nin aya en ellos ninguna de las cosas por que
les den , nin les prometan , que non dexen de los puedan desechar, segund que ya dixi-
sellar las cartas, nin las embarguen a los que mos (5): e los Selladores de las Cibdades, e
las ouiereu de auer, nin gelas detarden. ele las Villas, deuen guardar, que quando
fuere alguno dellos a otra parte, quedexe en
su lugar algún orne bueno en que se confie,
coa sabiduría de los Alcaldes (6), que selle
dato Concilü , aut majoris p a i t U sigillatnrus, nec ali- n o n solum stilus curias, sed etiam stilus tabellion is in
quam c o n t r a Regis , aut ejus s u c c e s s o r s doininationem, comparandis litteris inspiciendus est, ut dicit Bald, de
vel Concilü coramodum e x p c d ü u r u m ; q u ô d q u e odium, emendation, Justinian. Cod. in fine, quern etiam vide in
a m o r , p r e c e s , p r o m i s s i o , vel partialitas litterarum si- 1. comparationes, coi. fin. C. de fide instrum. u b i et d i -
gillationem non d e t a r d e t , neo eas impediat. Hoc dicit. cit, quôd sicut lyra in s o n o , et avis in cantu, sic ex stiio
(i) Que la manda fazer el Rey o Canceller. L o q u i - perpenditur auctor: et adde ad p r a d i e t a cap. 2 . e t i b i
tur de Caneeliario majori, u t i t i d i c t a i . 4. tit. g. Pan. a. A b b . de rescript, in tertio n o t a b . et in cap. ex parte el
2. de offic. deleg.et Felin. in cap. a. vers, stilus, de res-
LEX IF. cript,
Caveat R e g i s , aut Concilü sigitlator , ut non sigil- (3) De la mostrar. Et si ostensae j u b e a t u r , q u ô d
landa sigillet, nec absque reglstratione ; nec sumptum dentttr littera;, non imputabitur Caneeliario: vide Bart,
de registro , absque R e g i s , aut judiéis habentis rnan- et Plat, in 1. fin. C. de eanone 'lafgitionalium titulorum,
dandi potestatem m a n d a t o , sumere ei e x p é d i â t , nec lib. 1 0 .
contra curias stilum dictatum. I t e m , quôd priviiegium (4) Guardar los registros. Habes h i c , quôd t e m p o -
confirmationis cum p r i m o , à quo d e p e n d e t , concorda- re istarum legum a p u d Cancellarium erat registrara.
b i t , et defectus litterarum emendabit : et tenens unura (5) Ta diximos.Yidesn^vkesídemPart.út. 18. Î.44 .
de Concilü sigillis, alium loco suo de judiéis licenlia, (6) Con sabiduría de los Alcaldes. Habes h i c , quôd
si cum absentar! contingat, p r o litteris dimittat sigillan- licètsit c a s u s , in quo quis possit poneré substitutum, ta-
dis. Hoc dicit. men debet poneré de scieiitia j u d i é i s , qui prasest illi j u -
(t) A menos de set: registrada. L i m i t a , nisi aliud risdiction!: et a d v e r t e , q u ô d hic non exigit eonsensum,
j u b e a t u r à R e g e , ut in 1. 6 . infrà eod. .sed tantum scientiam judicum , et facit ad quœstionem
(a) Contra la manera. Hoc dicit quia litter* contra quam tradit Joanñ. A n d . in cap. cum ex eo, de elect, lib.
solitum stilum , praesumuntur falsse , ut in cap. quàm 6 . an inferiores prselati, seu rectores ecclesiarum pos-
gravi 6. de crimine falsi , cap. «ci nostrain 5. de con- sint p o n e r é v i c a r i u m , cùm ex aliqua causa se absentant,
firm, utile, vel i/iutili, 1. fin, C. de canone targitionalium etiam sine consensu Episcopi? U b i videtur concludeie,
titulorum, lib. 10. tit. %'i. ubi vide Bart, et Angel, et q u ô d s i c , q u a n d o absentia non « s t p e r p e t u a , vel l o n g »
De los
las cartas que fueren menester, porque non LEY VI.
se embargue el fecho de su Concejo, nin de
aquellos que ouieren de auer las cartas. K Que quiere dezir Cancellería, e que cosas son
también ellos, como aquellos que de'xaren eu tenudos de guardar, e de fazer, los que
su lugar, deuen guardar, en las cartas abier- eslan en ella.
tas que dieren, aquellas cosas, quediximos,
que deuen guardar los Selladores de la Can- Cancellería es cosa que deuemos fablar, ^eyio.
celeria del Rey. e mostrar por que es assi dicha, e que esfit. {\\
lo que deuen y guardar , e fazer; e otrosí '1*. 2.
LEY V, que deuen y tomar. E porende uezimos, que ReC0P*
Cancellería es lugar do deuen aduzir todas
Que gualardon deuen auer los Selladores, e las cartas para sellar. E aquellos que lo ouie-
como deuen ser honrrados, e guardados. ren de ver , deuenlas catar, e las que non
fueren bien fechas, deuenlas romper, e que-
Ley 10. Recelando que los Selladores tomarían brantar; e las que fueren fechas derecha-
\\u \l'. m a s que deuen por el sellar de las cartas, que • mente , deuenlas mandar sellar. E por esto
l¡b. 2. remos mostrar en esta ley, que gualardon es la llaman Cancellería ( i ) , porque en ella se
Kecop. e j q U e t } e u e n a U er por el sellar. E dezimos, deuen quebrantar , e canceüar las cartas que
que los Selladores de la Cancellería del Rey fueren mal fechas : e lo que deuen guardar,
deuen auer, cada vnodellos ( i ) , tanto como es esto: que non tomen cartas de mano de
vno de los otros Escriuanos del Rey. E demás otro orne, si non de Escríuano, o de Porte-
deuen tomar por los priuilejos que ploma- ro del Rey. E las cartas de poridad, que die-
ren, porcada uno vn marauedi ; e por las car- ren a qualquier de los que estuuieren en xa
tas plomadas, de cada vna medio maraue- Cancellería, por mandado del Rey , o por
di. E los Selladores de las Cibdades, e de las mano de alguno de los Notarios, dezimos,
Villas, deuen tomar cada vno dellos, por qu'au- que deue guardar aquel a quien las diesse,
tas cartas sellaren, de cada una seys dineros, que non las muestre, si non a los Notarios,
de la moneda (a) que comunalmente vsan, e o aquellos que las ouieren de registrar; otro-
despienden por la tierra: e si mas tomaren sí a los que las deüeu sellar, e han de guar-
de lo que en esta ley manda, que gelo escar- dar. E otrosí, que no sellen las cartas ante
miente el Rey, según tuuiere por derecho. que sean registradas; fueras ende aquellas
E estos Selladores de la Cancellería del Rey, que el Rey mandare que non registren. E han
dezimos que deuen auer aquella honrra, e otrosí de guardar, que non tarden por su
aquella guarda, que los otros Escriuanos del culpa, a aquellos que ouieren de auer los pre-
Rey : e quien los desonrrasse, o los íiriesse, uilejos, e las cartas; e que les non tornen mas
o los matasse, que aya otra tal pena. E los por ellas , si non qua rito dizeu en adelante en
Selladores de las Cibdades, e de las Villas, si estas leyes: e lo que deuen fazer, es esto : que
alguno los desonrrasse de dicho, o de fecho, luego que les aduxeren las cartas, que las vean,
o los firiesse, o los matasse, aya doble pena e las que non fueren bien fechas, que las rom-
que auria, si non tuuiesse el sello, assi co- pan, e las quebranten, assi como de suso
mo de suso diximos en el titulo de los Escri- diximos ; e las que fueren bien fechas, que
uanos (3). las den luego a registrar, e las fag^n sellar,
va , velutl si absentia sit ex justa causa, et ñ6n ultra tres (i) Seis dineros de la moneda. íntelligitur de mo-
seplimanas, prout dicit fuisse disputatum : vide ibi¿ netá in regione currénti, ut hic , et in 1. nummis 7 5 . D.
nam arguit ad partes , et taugit Abb. iu cap postulasti, de leg. 3. quando non taxatür alias per legem : si vero
i. notabili, de rescript. Et adde , quôd si servitium de- taiatur à lege, de illa est intelligendum , et non de vul-
betur Priocipi, non potest fieri per substitutum , nisi de gariler cúrrente: vide Bald, in 1. quicumque, col. 6. G.
ejus volúntate: vide Bald, in cap. i. §. iinali, Episco- de servis fugit.
pum, vel Abbalem. Ci) De los Escriuanos. L. i 4 '
(9) En la Corte. Habes hie, temporibus conditio- tit. a 5 . 1. 10. habes ct de his in I. 3. tit. 8. lib. a. Or-
nis istarum legum dari per Regem dona , et hseredita- din. Reg.
menta judicibus Curiae Regis : hodie recessit ab aula, (a) Alguazil de su Casa. De isto loquitur 1. 20, tit.
et communiter pauperem vitam agunt. 9. 2. Partita.
(10) De su criazón. Vides hic, quód familiares Prin- (3) Viejo mayor. Vide Daniel, cap. 13. v. 5. et Deu-
cipis minus solvunt de sportulis : sed non procedet ul- ter. cap. 2 1 . v. 1 g. ibi:«Ducent ad séniores civitatis
tra casus expressos. illius, et ad portam judicii. »
(1) Ricos ornes. Qui tint isti, habes infra 4. Part, (1) Mas firme. Facit ad I. « convenerit 26. D. d?
De los Sellos. 343
ende sus cartas: por que dezimos, que si el LEY XL
auenencia fuere entre Ricos ornes, o Obispos, Quanto deuen dar a la Cancellería por la Car-
o Concejos, o Ordenes, que deuen dar cada ta que sea dada sobre Juyzio acabado, epor
vna de las partes por la carta a la Caneelle- las otras Cartas que son nombradas
ria veinte marauedis: e si fuere de auenencia en esta ley.
vn orne con otro , que non sea destos sobre- Juyzios se dan acabados muchas ve-Ley 10.
dichos, deuen dar ambas las partes diez rna- zes en Corte del Rev, de que han menés- I \\-
rauedis: mas si el pleyto, o la contienda fue- ter cartas los ornes: otrosí deuen.dar cartas i¡b. 2.
re entre vn Concejo, e otro, sobre términos, a aquellos a quien mandan entregar de al- Recop.
e non se- auinieren, e se iibrare por Jnyzio; guna cosa. Onde dezimos , que quándo algu-
la parte que venciere, e saliere con los tér- nos ouieren pleytos antel Rey, o ante algu-
minos, de a la Cancellería por la carta diez nos de aquellos que judgan en su Casa, e les
marauedis. dieren cartas, de como fueron temidas las
L E Y X. razones, e del Juyzio como fue dado; si non
ouierey entrega alguna, cada vna de las par-
Cuanto deúen dar a la Cancellería por là tes deue dar por tal carta cinco sueldos. E si
Carta, a que fiziere el Rey gracia, que sa- por auentura ouiere y entrega que manden
que del Reyno alguna de las cosas fazer a alguno de aquellos, aquel que man-
defendidas. daren entregar, que de a la Cancellería de
cada cien marauedis un marauedi. E si fuere
i í0_ Locura fazen muy grande los que se atre- carta de perdonamiento, que faga el Rey a
y u.íien a sacar del Reyno algunas de las cosas alguno que mereciesse justicia en el cuerpo,
î'k ^î' Q1^ e ' ^ e y defiende, sin su mandado, Pero de el rico diez marauedis a la Cancellería,
Hecop) si el Rey fiziere a alguno gracia, que le quie- e el pobre cinco marauedis. E si fuere el per-
ra dar su carta, que saque del Reynp algu- donamiento de auer, deue dar de cada cien-
nas de las cosas vedadas; dezimos que d'eue to vn marauedi: e otrosí, quando algunodie-
dar a la Cancellería por la carta, tanto como re cuenta al Rey, de quel den carta de paga-
en esta ley dize: que si fuere para sacar oro, miento (1), si fuere la cuenta fasta mil mara-
o plata (1), o argén viuo, o grana, o seda, uedis , de por la carta vn marauedi. E si fue-
o cueros, o paños, o corambre, ó cera> o re de mil marauedis arriba, de por ella dos
cordouanes, o alguna de las otras cosas ve- marauedis, E si el Rey diere carta a alguno
dadas, deue dar, de aquello que costo lo que de marauedis que le deua, e gelos pusiere en
llenare, de cada cien marauedis vn marauedi lugar señalado, deue dar a la Cancellería de
a la Cancellería'. E si fuere para sacar caua- cada dozientos marauedis vn marauedi; e si
llos (2), o rocines, o bestias mulares, deue vna vez pagare la carta, e mas cartas ouiere
dar por el cauallo dos marauedis, e por el menester para aquellos marauedis, que non
rocín vn marauedi, e por el mulo, e muía pague nada por ellos. E si diere carta a al-
vn marauedi. Mas si diere carta a alguno,que gund Concejo, que los atiendan los Judíos
ande seguro por su tierra con todas sus co- por las debdas (a), deue dar la Villa mayor
sas, deue dar por ella cinco marauedis. E o con sus términos doze marauedis, e la Villa
trosi, si alguno arrendare Puertos, o Salinas, mediana seys marauedis, e la menor tres ma-
o otro arrendamiento del Rey, que dedozien- rauedis. E si carta alguno llenare, e Portero
tos marauedis de vn marauedi a la Cancelle- que le entregue de alguna debda quel deuen,
ría , la primera vez que fiziere arrendamiento. quier sea Christiano, o Judio, deue dar a la
Cancellería de cada cien marauedis vn mara-
uedi de quanto le entregaren. E si el que lle-
uare la carta non la pudiere pagar luego (3),
re judie, et ad id, quod quotidie fit in Regalibns Au- (a) Cauallos. Vide in dictis 11. Ordinamenlorum,
ditoriis, ubi petitur confirmatio per sententiant concor- et in pragmaticis, fol. mihi 190.
d i a , et transaetionis fact* inter litigantes : et quando
concordia erat, quas sic fiebat inter aiiquod concilium, LE X X l.
seu iiniversitatem populi, et aliquem dominum super
terminis, vel aliquibus juribus exigendis, seu levandis, ( 1 ) Be pagamiento. Nota hoc de j uribus, seu spor -
et petebatur ¡ta pronunliari per sententinm ; non vidi tulis quitationis, et liberationism vidi peti sportulas de
fieri, sed abstineri in tali casu à tali pronuntiatione, his à vice gerentibus Comitum sacrarum largitionum,
vulgo Contadores mayores de cuentas.
LEX X (2) Las debdas. Forte, quia dat Rex dilationem ad
(1) Oro,plata, etc. Habes lue plures res expressas, solvendum, ut in 1. 33. tit. 18. ead. Partit. 1. quotiens
quae tempore , quo fuerunt Jeges istse conditse , erant ve- •i..C. deprecib. imper. offer.
titae, extrain de Regno: vide hodie late lib. 6. Ordin. (3) Pagar luego. Nota hoc, et confert ad multa sí-
Regal, tit, o. per lotura. mil ¡a.
344 Tercera Partida. Titulo XXI.
el Portero que fuere fazer la entrega, sea te-
nudo de recabdar estos marauedis, e darlos TITULO XXI.
quando viniere a la Cancellería.
BE LOS CONSEJEROS.
LEY XII.
Verdad era cosa es, e todos los Sabios se «,.
Quanto deuen dar a la Cancellería por las acuerdan en ello, que las cosas que son fe-üb. 2°.
Cartas cerradas. chas con consejo (1), se fazen mas ordena- Recop.
damente (2) que las otras, e vienen a mejor
l-eylo. Cerradas y a otras cartas, que son de mu- acabamiento. E como quier que en todos los
y
-, \K' chas maneras, de que deuen otrosí dar algo fechos que los ornes ayan de fazer, caya este
lit. 15. .' T. . ,p bien , señaladamente lo han mucho menes-
m». 2. a la Cancellería. E dezimos, que si carta die- ter aquellos que han a dar los Juyzibs. Ca
Kecop. e u a alguno de marauedis que el Rey le man- pues que Juyzio tanto quier dezir, como man-
de dar," si fuere de diez marauedis arriba fas- damiento derechurero, razón es, que ante
ta ciento, que de por ella cinco sueldos. E si que se de, sea escogido con consejo de ornes
fuere de cien marauedis arriba, que de cada leales, e sabidores. E porende, pues que en
ciento de vn marauedi. E si fuere de diez ma- los Títulos ante deste íablamos de lasprueuas
rauedis en ayuso, non pague nada por ella. que los ornes traen en juyzio para prouar sus
E si mas cartas ileuare por razón destos ma- intenciones, queremos dezir en este, del con-
rauedis, non pague por ellas ninguna cosa. sejo que han a tomar los Judgadores sobre
E si fuere carta de simple justicia, que le fa- ellas, para dar el juyzio derechamente. E
gan derecho sobre la querella quel mostra- mostraremos primero, que cosa es consejo,
re, que de por ella cinco sueldos. E si fuere e como deue ser catado, e a que tiene pro.
carta de simple justicia, que sea ganada por E quando se deue tomar. E quales deuen ser
mandado de algún Concejo, deuen dar por los Consejeros (3), e sobre que cosas deuen
ella vn marauedi. E por carta que mande el ser llamados. E en que manera deuen dar su
Rey dar a alguno, que le atiendan por mara- consejo, e que gualardon deuen auer, quan-.
uedis que deua, que de por ella vn maraue- do bien consejaren al Judgador, e que pena,
di, si fuere la debda de cien marauedis, o si malle consejassen.
dende arriba. E por las cartas que lleuaren,
e se perdieren, e por merced que el Rey L E Y I.
quiera fazer, gelas mandare dar otra vez, que
den su derecho como de primero (i). E to- Que cosa es Consejo, e como deue ser cata-
do esto sobredicho, que diximos en este Ti- do , e a que tiene pro.
tulo , que deuen dar a la Cancellería por ra-
zón de los preuilejos, e de las cartas, entién-
dese de aquellos lugares, que non dan cosa Consejo es buen anteueymiento (1) que Ley í-
señalada. orne toma sobre las cosas dubdosas, porque r 'í' t'
r llb z
1 r- 1 Y -
non pueda caer en yerro. E deuen mucho Recop.
LE X XI1. de assessors, pèr t o t u m : etisti nullam habent j u r i s d i c -
t i o n e m , ut notant Bartol. et Doctor, in 1. i. D . eodeni;
(i) Copio de primero. Teñe menti h o c , easdem solum habent consulere j u d i c i , et ideo dicuntur consi-
sportulas deben', si reficiatur privilegium, velinstrumen- liarii; u n d è qui n o n potest esse assessor, non potest e s -
tura ex aliqua causa , qua; ab i n i t i o , seu pro p r i m o datae se consiliarius , u t notât Bald, in 1. nemini, C. de ad-
fnerunt. voc. diver's, judicum: differunt ergó i s t i ¿ vicariis Potes-
tatura , qui habent jurisdictionem, ut notât Gloss, in I.
- T I T U L U S XXI. DE CONSILIARIIS, 2, C. de offic. ejus qui vicem alterius gerit, et in cap. i .
de offic. vicar, lib. 6. et antiqua res est istorum assump-
ET ASSESSORIBUS. t i o , nam et Ulpiantis Jureconsultus fuit assessor Prse-
toris , u.t habetur in 1. metum, §. sed quod prastor, D .
IN SUMS1A. quod metas causa , u b i Ángelus stomachatur contra ve-
(i) Con consejo. A d d e 1. humanum 8. C. de legib. recundantes assumere officium assessorum: et adde J a -
et ]. Dtvi Fratres 17. et ibi Bartol. D. de jure patron. son, in rubrica D . de offic. assessor.
et Glos. in I. soient, versic. legatos, super parte respon-
deré , et ibi B a l d u s , D . de offic. procons. Gloss, in a u - LEX I.
thent. de appellat. §. 1. collât. 4 . et ibi Bartol.
(2) Sefazen mas ordenadamente. Ra namque flr— Consilium est bonus intelleclus super rebus dubiis
mitate n i t u n t u r , quae consilio g e r u n t u r , 1. 3. C. de re- ndhibilus. E t debet accipi ab h i s , q u i sciunt d a r e ; et
pud. vide bonam gloss, in cap. 1. 8 4 . distinct. debet praestari cum deliberalione. Hoc dicit.
(3) Consejeros. Isti etiam dicuntur assessores, !.. (i) Anteuejmicnto. P l e r i s q u e , imô eunctis contin-
consiliariis, D. de offic. assess. 1. consiliarios, C. eod. gore solet sapientibus, in rebus dubiis plus alieno se,
vide de his per Azon. C, e o d . in summa, p e r Specul. tit. quàm p r o p r i o credere j u d i e i o , Bernardus epístola 82..
Dé los Consejeros. 345
•catar el consejo, ante que lo den (2), aque- LEY IL
llos a quien es demandado. È otrosí aquellos
que lo demandan deuen ser auisados, e pa- Quando se deue lomar el Consejo, e quales
rar mucho mientes en aquellos a quien de- deuen ser ¿os Consejeros, e sobre que co-
mandassen consejo, que sean átales (3), que sas, e en que manera ¿o deuen dar.
gelo sepan dar bueno, e que les quieran con-
sejar, e lo puedan fazer. Ca de otra guisa non Todas las cosas que orne faze en su tiem- Ley 1.
lo catarian bien ; e porende dixeron los Sa- po ( t ) , e en su sazón, dan mejor fruto que ^ 2 .
bios antiguos (4): Todas las cosas faz siem- las otras, e mayormente las que se han de Recop.
pre con consejo; mas cata ante, quien es a- fazer con consejo de ornes sabidores. E por- Le) ^1'
quel con quien te has de consejar. E nasce ende deue ser muy anisado aquel que quie- t;t. 4,
grand pro (5) del consejo, quando es bien re ayudarse del consejo, que lo tome, en an- i>l>. 2.
catado, e lo dan derechamente, e en su tiem- te que faga el fecho, o comience la cosa so- ecop*
po. Ca por el delibrante fazen los ornes las bre que se quiere consejar; e que demande
cosas mas en cierto, e mas seguramente, e consejo sobre las cosas que pueden ser, e de
con razón, e guardanse mejor de los peligros qnelos Consejeros sean sabidores de los con-
que les podrían venir, e non traen su fazten- sejar, poraite o por vso:e los Consejeros de-
da a las auenturas, e si le viniere ende bien, uen ser ornes entendidos, e de buena fama (2),
gánalo con derecho. E si por auentura le a- e sin sospecha (3), e sin mala cobdicia. E
caesciessen algunos peligros, e algunos da- porende los Judgadores, ante queden su juy-
ños, non le vernia por su culpa; e escusa- zio, deuen tomar consejo (4) con tales ornes
se porende quanto a Dios, e a ios ornes. en esta manera, dizíendo (6) primeramente a'
( 2 ) Ante que lo den. Sed an possit consultor varia- (2) De buena fama. Nam infames n o n possnnt esse
r e post redditum consilium? Vide J o a n n . A n d r . in a d - assessores, 1. ñeque 2. C. de dignitat, lib. 1 2 . 1 . 2. D . de
dit. ad Spéculât, tit. de requisilione consilii, col. l\. su- of fie. assessor, et Potestates t e r t a r u m debent malos a s -
p e r p a r t e s i m i l i a , in addit. incipient! oceurrit, ubi vult, sessores expeliere, in authent.jusjurandum, quod prœs-
quod in continent'! p o s s i t , vel ex intervallo q u a n d o ces- talur ab his, coll. 2. et ibi Bartol. et in authent. de rnan~
saret suspicio. Bald, in 1. manifestissimi^ §. i. ad fin. dat. Princip. §. deinde : et assessor, q u i in una ci vítate
C. defurtis, à ic'it, q u o d potest consultor e m e n d a r e s u u m fuit condemnatus de b a r a t a r i a , rion potest in alia esse
consilium, cùm et j u d e x non tenetur sequi consilium er- assessor: Bald, in r u b r . Ç. de pas na judie, qui malèjudie.
r o n e u m c o n s u l t o n s : vide J o a n n . A n d r . in dicta a d d i - (3) Sin sospecha. 3 . q. 5. c a p . quod suspecti 1 5 .
tione. afféctio.enim, amor q u o q u e , t i m o r , et o d i u m , et a v a -
(3) Quesean átales. Necesse est, u t prsestantior sit ritia humanos hebetant intellectus, sensus ,.et opiniones
i l l e , q u i consilium prœstat, quàm sit ¡lie, q u i petit : Am- p e r v e r t u n t , 1 1 . q. 3 . cap. quatuor 7 8 . 3. q. 5. cap. ac-
Lrosius 2. lib. officior. cap. 8. et a d d e quae dix.i suprà cusalores 8. et advertat j u d e x , ut super causa spiritua-
in 2. .Part. tit. g. 1. 5. et habetur Ecclesiastici cap. 3 7 . l i , seu mere canónica, non consulat mere legistam^ v i -
V. 12. 14. i 5 - 17. cum viro religioso tracta de sanctitate: de Spéculât, tit. de requisilione consilii, col. 2. ñ e q u e
et non attendas omni consilio, sed cum viro sancto as- causas subtiles committat consulendas grossis D o c t o r i -
siduus e s t o , q u e m e u m q u e cognoveris observanlem t i - b u s : vide Jas. in 1. stipulationum queedam , in p r i n c . D. (
niorem D e i : et cor b o n i consilii statue tecum : vide ibi, de verb, oblig.
quia liaec sunt trúncala à multis , quas ibi h a b e n t u r : et (4) Deuen tomar consejo. I n n u i t , u t etiam judices
Ecclesiastici 8. v. 22.«Non omni homini c o r t u u t n mani- ordinarii possint petere consilium, et à partibus exigere
festes, ne forte inférât tïbi gradara falsam, et convitietur salarium pro assessore, ut infra eodem 1. fin. Specula-
tib¡.» Et consiliarii, qui de rebus dubiis consultant, ab tor tamen tit. de assessore, §. salarium, versic. sed nun-
ira , et misericordia decet esse vacuos ; non enim a n i - quid judex ordinarius, dicit, quôd o r d i n a r i u s n o n p o -
mus facile verum prsevidet, ubi ista afficinnt : dictum test petere salarium p r o assessore; et idem tenet n o t a b .
fuit Salustii, et tradit S. T h o m . 2. 2. q. 3 o . a r t . 3 , J o a n n . A n d r . in cap. cum ab omni, super glos. in p a r -
(4) Antiguos. Ecclesiastici cap. 3 2 . v. 2 4 . Fili 1 si- te assessor , de vita, et honest, cleric, ad hoc enim sunt
ne consilio nihil facias, et post factum non peenitebis: redditus ordinario d e p u t a t i , et si indigct consullore,
et consiliarius sit tibí u n u s de m i l l e , Ecclesiastici cap. ipse consulat de s n o , s e c u n d u m eum : et idem tenet ibi
6 . v . 6. A b b . q u i e t dicit ita à Doctorib. communiter teneri.Idem.
(5) Nasce grand pro. U b i consilium, ibi salus, Pro- est per leges Regni provisum, ut prassides, et judices or-
verbiorum cap. 1 1 . et 1 4 . vide Bald, in 1. 1. col. 3 . C. dinarii salariati non habeant assessores, u t in 1. i 3 . tit.
ne liceat tertio provoc. et A b b . in cap. cum in veteri, 1 6 . lib. 2. Ord. Regal, et I. 16. tit. i 5 . eodem l i b r o , et
col. pen. de electione. in capitul. Corrector, cap. 10. Procedit ergo, q u o d hie,
LEX 11, et in aliis legibus hujus tituli circa hoc h a b e t u r , in j u r
Judices debent consulere peritos in a r t e , vel usu, dicibus delegatis, juxta cap. statutum 1 1. §. assessorem
alicui partium non suspectos; et fiat relatio processus 5. de rescript, lib. 6. vel in ordinariis non salariatis. q u i
per partes coram j u d i c e , et consiliariis,quos partes sus- non habent officia à salariatis, ut in dicta 1. i 3 . etsi ipsi
pectos non h a b c a n t , etc. Hoc diert. non essent l i t t e r a t i , ut in diet. 1. 16. n a m si ipsi essent
(1) En su tiempo. Omnia tempus h a b e n t , et suis litterati, non petunt assessorias, ut ibi.
spatiis transeunt universa sub c œ I o , E c c l e s i a s t e s c a p . 3 . (5) Diziendo. Istam practicara ponit Speculator tit.
v. 1. de requisitione consilii, col. a, versie. scias igitur: ibi
To m. IL Xx
346 Tercera Partida. Titulo XXL
las partes: Fazemosvos saber, que queremos contado, e mostrado todas sus razones, e sus
auer consejo sobre vuestro pleyto. Onde si derechos, deuen (10) los Consejeros fazer es-
vos au'edes por sospechosos algunos ornes sa- Criuir en poridad (11) su consejo, segund en-
ladores desta Villa, o desta Corte, dádnoslos tendieren que lo deuen fazer derechamente;
por escrito (6): e despues que gelos ouie- catando todavía el fecho ( t a ) , e las razones
re dados escritos, deue tomar el Judgador que las partes razonaron, e mostraron antellos;
que ha de judgar el pleyto, uno, o dos (7) de edesi darlo al Judgador que ha delibrar aquel
los otros (8) que sean sin sospecha (9), e man- pleyto: e los Juezes deuen formar su juyzio ( 13)
dar a ambas las partes, que vengan antellos, en aquella manera que el consejo les fue da-
e recuenten todo el pleyto, de como passo, do, si entendieren que es bueno ( 14) > • e de si
e muestren, e razonen ante aquellos Conse- emplazar las partes , e dar su sentencia.
jeros aquellas razones que mas entendieren
que les ayudaran. E despues que ouieren. re-
et v i d e , quid si pars dicat omnes do civitale vel diœcesi pelli p o s s e t , secundum J o a n n . Andr. ibi in addition, et
sibi suspectos. •vide ad hoc 1. 2. §. fin. et ibi Bald. D. de. orig. juris: ex-
(fi) Dádnoslos por escrito. Istud fit, dando scrip- cusaretur tamen sapiens, si justam haberét causam r e -
t u m j u d i c i , et non ponendo in actis, quia nolunt p a r - n u e n d i : vide ibi p e r J o a n n . A n d r .
tes incurrere indignationein i l l o r u m , quos r e c u s a n t : si (11) En poridad. Adde. Spéculât, tit. de requisi-
lamen p a r s vel i t , ut pona tur in actis , faciendum e s t , se- tion, consilii, versie. porro, col. 4.
c u n d u m Joan. Anilr. in addit, ad Spéculât, in dicto ver- (12) El fècho. Ex facto namque jus o r i t u r 1. si ex
sic. scias igitur , tit. de requisitione consilii,- a. col. plagis 5'j.. §. ¿n divo, D . ad Leg, Aquil. eî qui veritalem
(7) Vno , o dos. Sed an debeant istí j u r a r e de con- ciusarum coujiciunt, non facile ad cul pain v e n i u n t , si
sulendô rectè? Spéculât, tit. de requisit. consilii, col. 4. veritatem facti e x a m i n e n t , u t in a u t h e n t , ut defunti, seu
d i c i t , quôd si sunt official!, qui j u r a v e r u n t consulere funer. eorum, collât. 5.
P o t e s t a t i , vel d o m i n o , vel eorum offieialibus fideliter, (i3) Formar su juyzio. Vide Spéculât, tit. de ex-
t u n e hou e'xigitur ab il lis aliud ju'ramentum particulare: ception. §. viso, versic.porto in Italia: et ibi vide J o a n n .
si vero sunt alii extranet, si causa est magna , j u r a r e d e - A n d r . in addition, super p a r t e pronuncio, an sufficiat
b e n t ; si aüt'em minima, non:.Bald, tamers in prima cons- judicem d i c e r e , p r o n u n t i o p r o u t in tali consiîio c o n t i -
titutione D . veter. col. 1. dicit, quôd sapientes electi ad netur. Hodie ipso consultor ordinat sententiam , q u a m
cofisulendum in causis , u t vid emus'; non j u r a n t , et sic p r o l a t n r u s est j u d e x , et ita servatur de consuetudine, et
vult de con'siietudine lion j u r a r e : et benè facit ista lex, bene. Et qiiid si j u d e x consiîio non expectato pronnn-
qua; non dicit aliqnid de j u r a m e n t o , licet irl causa ar- tiet ? an tenebit s.ententia ? Bald, q u a d s i c , et q u ô d a p -
d u a t u t ü m e s s e t , ut fieret. pellari o p o r t e a t , in addition, ad Spéculât, tit. de exe-
(8) De los otros. Aliam practicara ponit Speculator cution, senlentiœ, ad ñnem, u b i et dicit, quôd post cora-
in dicto titulo de requisit. consil. col. 3 . u t j u d e x piarci- missam causam consultori, potest j u d e x recipere instruí
p i á t u t r i q u e p a r t i , nt sibi nominent decern, vel dtiode- i n e n t a , et déferre j u r a m e n t u m : vide ibi.
cim viros l e g a l e s , et e x p e r t o s , litteratos, tali loco ha- (1 4) Si entendieren que es bueno. Et sic non t e n e -
b i t a n t e s , u t ex ipsis posset e l i g e r e ; et cùm raro tot ta- tur judex sequi consilium c o n s u l t o n s , si viderit e r r o -
les i n v e n i a n t u r , sa?pe partes in nominando concordant; n e n m : vide Specnl. tit. de requisition, consilii, col. 5 .
quos Joan. A n d r . ibi d i c i t , de more confidentes vocaii, versic. quid si judex : et p r o c e d i t , etiamsi de p a r t i u m
i d est, d e q u i b u s partes confidunt: et ista ètiam est bona consensu consultor sit electus: vide i b i , et a d d e Bald.
practica , nam eligere debet j u d e x assessorem de par- in I. r. col. 2. versic. sexto quœritur , D . de offic. con-
ttum c o n s e n s u , rit notât Bartol. in authent. M defunr.ti, sul, ubi dicit, quôd si causa fuit commissa consulenda
seufuner. eorum, §. Mud,'vers, alios, collât. 5. Gloss. tribus , et duo consulunt u n u m , et tertius a l i u d ; q u ô d
in cap. super quœstionuin , § verurn de'of fie. dele g. ubi potest judex pionuiitiare secundum consilium istius, ex
vide A b b . qui v u l t , quod j u d e x delegatus posset elige- quo non arctatur ad standum consiîio. Sed n u n q u i d t e -
r e , quern ipse vellet. neat commissio., ut conimissarius teneatur ferre senteu-
(9) Que. scan sin sospecha. Seà an isti possunt r e - tinm , p r o ù t talis sapiens dictaverit? Vide A b b . post
cusan? Speculator ubi supt'à, col. /|. til. de requisition. Innoc. et Host, in cap. si pro debilitate, de offic. deleg.
consilii, dicit, quod sic èx'nova c a u s a , ut in cap. insi- qui c o n c l u d i t , et est de mente alio r u m , quôd non t e a e a -
nuante ü 5 . de offic. deleg. et sic erit necesse tune jusli- t i i r , s i est. contra conscientiam s u a m , ita j u d i c a r e : licèt
ficàti causam ràtiofte consensus dati t a c i t e , vel expres- euiiu ex forma s t a l u t i , vel a l i a s , quis teneatur p r o n u n -
s e , u t ibi per J o a n n . A n d r . in addition, et vide b o n u m tiarc secundum consilium a l t e r i u s , inteliigitur, d u m m o -
text, in authent de exhib. reís, §. si verb semel, 6. collât. dô consilium sit jiistum : quia hoc importât verbum con-
5 . et text, riotabilem in 1. 7. tit. 16. suprà eadem Part. sil i 11 ru , ut notât Bartol. in I. i, §. si plures, t ) . de exer-
quaj v u l t , quôd debet assignari causa in recusatione as- citar, col. 5. A b b . in dicto cap. si pro debilitate : vide
sesoris, etiamsinon sit circa eum datus consensus tacite, lamen juxla hoc Alex, consil. 5<). col. 1. vol. / j . e t B a r t .
vel expresse. in diet. §. si plures , l¡. 5. et G. question, et vide o m n i -
(iô) Deùcn. Videtur ex l i o c , q u ô d compellantur nô in ista materia l a t e , et eleganter per Lucain de Peniia
sapientes electi ¿td consuléudum ; licèt Speciil. tit. de i n l . omnes judices, C. de decurión, lib. 10. à col. 6. u s -
requisition, consilii , col. 4. versic. sèd nunquidperitus, que in finem per quamplures c o l u m n a s ; et ibi col. 17.
aliud velit: ham^procedet ejus dictum, ubi sapiens non vult, quôd in dubio judex judicare debet secundum con-
«sset subditus illiùs judicîs : si vero esset s u b d i t a s , 00111 silium aisessoris.
De los isejeros. , 34j
LEY III. los Judgadores que les han a oyr, e a librar,
e de todas las cosas que a aquellos pertenes-
Que gualardon deuen auer los Consejeros, cen, mostramos en los Títulos desuso. E por-
quando dieren buen consejo ; e que pena me- que todo esto es carrera derecha para venir
recen, quando lodiessen malo a sabiendas. a juyzio ; e otrosi porque es guisado, e dere-
cho , que los Juezes den fin, e acabamiento a
. Buen gualardóh deuen auer (T) los ornes, lo que unieren de judgar; queremos aqui de-
t¡t. /¿buenos Consejeros, de Dios, e de los ornes zir en este Titulo, de los Juyzios por que se
jib. 2. e n e s t e mundo, e en el otro; e señaladamen- acaban los pley tos, porque todo Judgador sea
ecop
' t e , quando dan buen consejo a los Empera- cierto, de como los deue dar, e non pueda
dores, e a los Reyes que han de mantener errar en ellos. E primeramente mostraremos,
la tierra en fuero, e en derecho. E pueden que cosa es Juyzio. E que pro nace ende. E
los Consejeros auer de las partes (2), a quien quantas*maneras son del. E quales deuen ser.
consejaren, por razón de su trabajo, tanto E como se deuen dar. E quales valen, e que
quanto los Judgadores, ante quien es el pley- fuerça ha el Juyzio después que es dado. E
to, touieren por bien (3), e non mas: e esto que gualardon deuen auer los que judgaren
deuen recebir manifiestamente, e non a fur- bien, e que pena quando mal lo fizieren.
to (4). E si por auentura alguno de los Con-
sejeros consejare falsamente (5) al Judgador, LEY I.
deue auer essa misma pena, que el Juez (6)
que a sabiendas diesse juyzio contra derecho. Que cosa es Juyzio,
(3) Mayor de edad. Adile §. minoran 4. Instit, de ceptum , ut solvat infra octo dies , nisi infra d i c t u m ter-
adopt, et 1. fin. D . quœ sentent, sine appel, rescind. minum probaverit s o l u t i o n e m ? Vide Spéculât, i b i d e m ,
(4) Que hombre libre. Errore expresso intellige , ut col. 3 . versic. quid si judex, ubi arguit ad partes , et
s i d i c e r e t , talem horainem liberum p r o n u n t i o servum, n o n decidit: J o a n n . A n d r . ibi in addition, d i c i t , q u ô d
u t in cap. 1. de re judie. \.si expressim 1 9 . D . deappellat. tutius est, u t differatur sententia ; quod nota , quia sae-
(5) Sieruo de judio. Contra 1. 2 2 . tit. 1 1 . Partit. 5. pè venit in practica : et Bald, ibi in additionibus videtur
et cap. 2. et fin. de judœis , et 1. unicam , C. ne chris- velle, quód ter.eat sententia sic prolata ; et ibi r e s p o n -
tian, mancipium. det ad 1. prolatam, C. de sentent, ut non procédât in is-
(6) Contra buenas costumbres. Intellige de b o n i s ta interlocutoria: et idem vult Bald. vol. 5. consil. 2 0 1 .
m o r i b u s n a t u r a s , Vel q u a s i , ut déclarât Bald, in 1. pac- ubi et dicit,_quôd istud prseceptum non possit revocari,
tum , col. penul. C. de collai, non de bonis m o r i b u s ci- quia habet vim diffinitivae : et adde Angelum ad prse-
v i l i b u s : nam contra eonsufetudinem civilem teneret sen- dicta in 1. judex , D . de re judicata , et Bald, in 1. 2. C,
tentia , secundum A b b . in cap. 1. col. 3. de re judie. sentent, rescindí non posse , col. 4-
(7) O que matasse. Adde 1. 24- tit. 4. eadem Part. (3) El demandado por mengua de respuesta. Vide
et Specul. tit. de sententia, §. juxta, colum. antepen. in 1. 2. tit. 8. eadem Partita.
versic. item est nulla ratione manifestai iniquitatis. , (4) De otras semejantes. Quia omnis jassus judicis,
pendente l i t e , dicitur interlocutoria, Gloss, in aulhent.
LEX 11. de litigios. §. ad exchulendas, collât. 8. Bart, per text,
ibi in 1. cumclericis a 5 . C. de Episcop. et cleric. Joann.
Triplex est j u d i c i u m , scilicet prseeeplum, quod fit de Plat, in 1. p e u . C. de dignilat. lib. 1 2 . et eommissio
d e solvendo debitori confltenti; item interlocutio , per citationis cum tenore ipsius dicitur interlocutoria , 1.
q u a m lis non finitur, quae potest etiam sine scriptis pro- omnes 3 3 . et ibi notât Bald. C. de Episcop. et cleric, et
f e r í ! , et ex justa causa e m e n d a n ; item sententia diffi- in authent. offeratur, C. de litis contest, et in 1. dies/estos
nitivafinem liti i m p o n e n s , comdemnationero, vel abso- 11. C. de feriis , et vide Joann. de Plat, in I. 1« sacris,
lutionemcontinens. Item sententiamdiffinitivam non po- C. deproxim. sacror. scrinior. lib. 12. Et adde, quôd c-
test j u d e x mutare. Sed si de fructibus, vel expensis, quae tiam sententia, quae proferlur super appellatione ab in-
s u n t accessoria , condemnare o m i s i t , vel p l u s , vel m i - terlocutoria , dicitur interlocutoria respectu p a r t i u m ;
nus debito de eis p r o n u n c i a v i t , potest de eis judicare, licet respectu judicis est difflnitiva , s e c u n d u m Bald, in
•vel etiam judicium m u t a r e eadem die , qua diffinitivam authent. hoc sacramentum, C. de juramen. calumn. Et
p r o m u l g a v i t , dumtaxat. Verba autem sententise mutare adde , q u o d pronuneiatio super desertione appellationis
potest q u a n d o c u m q u e ; dùm tamen s.ensus non mutetur. dicitur i n t e r l o c u t o r i a , Bald, in authent. si quis , ad fi-
Hoc dicit cum lege sequenti. n e m , C. de Episcop. et cleric. Item sententia absolutoria
(1) Tres maneras. A d d e Azonemin summa, C. qito- ab observatione judicii est interlocutoria , Bal. in I.pro-
modo, et quando judex, et Spéculât, tit. de sententia, §. perandum, §. et siquidem, col. 1. C. de judie, habet ta-
species. men vim diffinitivae, secundum eum , C. eod. in 1. san-
(2) La primera. Vide de ista 1. 7. tit. 3. et qua; ibi cimus, et vide Bald, in addition, ad Spéculât, tit, de sen-
d i x i , eadem Partita, et adde Spéculât, in dicto §. spe- tentia, col. 2. Nota etiam, quod pronuneiatio super r e -
cies, col. 2. versic. est quoque, et quid si is nui fatetur voca tione attentatorum est interlocutoria , secundum
d e b i t u m , allegat solutionem? n u n q u i d possit fieri prié- Bald . in dicti» addition, col. 2. El sententia perimen»
De los zios. 349
librado el principal; a tal juyzio como este LEY III.
dizen en latin iiiterlocutoria; que quiere tan-
to clezir, como palabra, o mandamiento de Quai dette ser -el Juyzio.
Judgador, que faze sobre alguna dub ia que
acaesce en el pleyto. E puede dar elJudgador Cierto, e derechurero , segund mandan Ley 10.
este juyzio por escripto, o por palabra (5) si las leyes de nuestro libro , e catada, e esco-1|<- 17«
assi quisiere; e otrosi lo puede toller (6), e dnñada ( 1), e sabida la verdad del fecho, de- | l e '
emendar por alguna razón derecha, quando ue ser dado todo juyzio, mayormente aquel
quier, ante quede juyzio acabado sobre la de- que dizen sentencia difínituia : ¡jorque tal juy-
manda principal. La tercera manera de juyzio zio como este, pues que vna vez. lo ouiere
es la sentencia que llaman en latin diffinitina; bien, o mal judgado, non lo puede toller, nia
que quiere tanto dezir, como juyzio acabado, mudar(2)aquel Juez que lojudgo; si non fue-
que da en la demanda (n) principal fin, qui- re el Rey, o eí Adelantado mayor de su Cor-
tando , o condenando al demandado. te. Ca estos átales bien pueden endereçar sas
exceptionem peremptoriam dicitur interlocutoria , non c u l i , etsi jubeat aliquid d a r i , vel faceré, qua; fuit opi-
dií'íiiiifiva, Bald, in ¡. 2. C. comminalion. eputol. ubi et.d> nio Gloss, ia i. i . C sentent, rescindí non posse , et vi-
c i t , quôd oriri actionem in factum, vel non , ex senten- detur approbari ista opinio h i c , ibi cum dicit : Da juy-
tia , dat cognoscere interlocutoriam à diffinitiva. Et n o - zio contra el demandado por mengua de respuesta • n a m
ta , quód interlocutoria , quse continet aliquid d a r i , vel ibi jubet d a r i , vel restituí in sententia ex primo decreto
fieri à p a r t e , sequiparatur diffiniliva;, I. qaalem 19 §. latione contumacia;, et tamen, at hic s u b d i t u r , potest
unde 2. D . de recept. qui arbitr. Baitol. in 1. nec quic- revocari. El istam conclusionem ¡imita multis m o -
quam , §. ubi decretum , in prima lectura , col. 1. D. de d i s , de quibus p e r Abbatem in dicto cap. cum ces-
offic. proconsul, undè secundum euin, quse debeht ser- sante et pleniùs per Alexand. in dicta 1. quod jussit,
vari in diffiniliva, detyent servari in tali interlocutoria: col. 4. cuni multis seqdentibus. Iritellige tamen iitam
et vide Abbatem in cap pervertit, de áppellat. ubi ple- legem, quôd noii debet judex revocare sine justa causa,
nè tractât , an interlocutoria habens vim diffiniliva; d e - ut et hic babes : quia t u n c , licet revocatio t e n e a t , d i c i -
beat in totum r e g u l a n secundum naturam diffinitiva;. Et tur partem gravare , et appellare p o t e n t , et r e t r a c t a b i -
large loquendo,' omnis interlocutoria dicitur diffinitiva tur per judicem appellationis, et j u d e x , qui sine causa
illius articuli, Bald, in 1. 1. col. 1. D. de jurisdict. omn. revocat, facit litem suam , secundum Innocenttum in,
judie. Item sententia super possessione dicilnr interlo- cap. sacro , de sententia excommunicationis, Bald, in 1,
cutoria : vide cap ei qui 4 1. §. de possessione, 1. qusest. post sentenliam, in fin. C. de senlentiis, Alexand. in dien-
6. quod intellige in sententia, qua; fertur in articulo , qui ta. 1. quod jussit, coi. 4- Sed ai) possit revocari p a i t e
sit luendus in possessione lite p e n d e n t e ; nam alias es- non c h a t a , vide Bartolum in dicta I. quod jussit, ubi
set diffinitiva, ut déclarât Paul, de Castro consil. 3 . vol. Alexand. col. 10. et A b b . in dtcto cap. cum cessante,
2. ineip. in causa quœ vertitur, et vide Abbatem in cap. col. fin.
cum. venissent y col. 1. de instit. Item sententia lata super (7) Que da en la demanda. Concordat 1. 1. D . de
expensis, dicitur interlocutoria, Gioss. in 1. quod jussit, re judie, et 1. prœses 3. C. de sentent, et vide qua; post
D . de re judie, et iutellige, ut per Alexand; ibi col. 3 . Bald, et Angelt adducit Alexand. in 1. 1. §. si quis ita,
Item sententia, qua quis pionuntiat se j u d i c e m , vel col. 3. et 4- D . de verbor. obligat.
non j u d i c e m , dicitur interlocutoria, cap. significan-
tibus 3 8 . de offic. deleg. Item sententia, qua p r o - LEX III.
nuneiatur non potuisse de j u t e appellari , dicitur in-
terlocutoria , text, qui non est a l i b i , secundum Baldum (i) Escudriñada. Cap. judicantem 3 o . 5. qusest.
ibi, in cap. sua nobis 6 5 ¡ de appellat.Quse autem senten- cap. grave, 3 5 . quœst. 9. ubi Gloss, invehit contra j u -
tia dicitur merè diffinitiva , déclarât Angel. in I. stipula- dices nolentes audire advocatos p a r t i u m .
tionurn aliœ, D . de verbor. obligat. et in 1. si sic, i.'i prin- (2) Toiler, nin mudar. Concordat 1. judex 5 5 . D .
cip. D . de leg. 1. quód sit illa, (¡use nullam mixturara ha- de re judie, cap. in litteris g. de offic. deleg. et casus fal-
b e t interlocutoria;, vel ejus processus; et etiamsi inter- lentia; vide infra in 1. p r ó x i m a , et per Gloss, in dicta 1.
locutoria habeat vim diffinitiva;, non dicetur tune mera judex. Et videtur ex hac lege p r o b a r i , q u ô d si j u d e x in
• diffinitiva, secundum eum , et Joann. de Imol. in dicta sententia'aliquid adjudicavit tibi p u r e , e t simpliciter; si
1. si sic. postea in eadem senlentia apponat c o n d i t i o n e m , vel o-
(5) Por palabra. Et sic non est de necessitate, quôd n u s , quôd teneal talis appositio, ex quo totum fit in ea-
feratur in scriptis: adde Gloss, in J. 2. D . de appellat. dem sententia, et quia anteprolationem totius sententia;
et Bartol. in 1. nec quicquam , §. ubi decretum, col. 1. non habuit actum pro a b s o l u t o : ñeque videtur neces-
D. de offic. procons. saria cautela , quam ponit Glos. in 1. item Labeo § p r i -
(6) Lo puede toller. Concordat 1. quod jussit i / ¡ . m o , D . fainil'ue ercisc. ut cum judex simpliciter adju-
D . de re judie, et cap. cum cessante 6 0 . de appel. Sed d i c a t , salvo eo, quod inferías dicam ; quia etsi non d i -
de qua interlocutoria intelligalur, fuerimt multa; opi- c a t u r , ex quo est in eadem sententia, non censetor pri-
niones de j u r e communi , ut refert Glossa in dicta I. mara dispositionem puram habuisse pro perfecta, et a b -
qSod jussit, et pleniùs Alex. col. 1. 3 . et 4. et opinio soluta: quod et'tain videtur de mente Angeli in dieta 1.
inagis communis Legistarum, et Canonistarum est, quôd judex , licet aiiud voluit Paulus de Castro adhaerens dic-
quaecumqne interlocutoria possit r e v o c a r i , sive concer- ta; 1. item Labeo , § p r i m o , et Gloss, ibi in 1. 1. in p r i n -
nât ordinaltonem j u d i e i i , sive decisionem alicujus arti- cipio , D. ad Leg. Falcid. quia p a c t a , et clausula « p p o -
35o Tercera Partida. Titulo XXII.
juyzios, despues que los ouiessen dado, que- entendimiento del juyzio que diera.
riendo fazer merced a aquellos que gelo pi-
diessen, assi como lo mostramos adelante LEY IV.
en las leyes (3) que íablan en esta razón. Pe-
ro si el Judgador ouiesse dado juyzio acaba- Por quebrazones puede el Juez mudar, o re-
do sobre la cosa principal, e non ouiesse fa- uocar el Juyzio que el mismo ouiesse dado.
I.ey20. blado en aquel juyzio de los frutos (4), e de Como quier (1) que díximos en la ley an-
]¡b, s. Ia r enta della; o non ouiesse condenado a la te desta, que el Judgador, despues que diere
Recop. parte , contra quien fuesse dado el juyzio^ en su juyzio acabado, non lo puede mudar , ni o.
^eyí2. | a s c o s t a s ; . o si por auentura ouiesse jndgado cambiar quanto en la demanda principal ; pe-
lib. 2. en razón destas cosas, mas, o menos (5) que ro cosas y ha, en que lo puede fazer. E esto
Becop. n o n deuiesse ; bien puede todo Judgador e- seria, quando el Judgador condenasse algu-
x\u°'i. m e r , d a r , e enderecar su juyzio en razón de- n o , que péchasse a la Corte del Rey alguna
lib. 3. lias, en la manera que entendiere que lo de- quantia cierta, por yerro (2) que fiziera ; e
Kecop. U e fazer segund derecho. E esto ha de fazer íuesse tan pobre aquel contra quien fuesse
tan solamente en aquel dia (6) que dio la sen- dado el juyzio, que non pudiessen sacar de
tencia, ca después noii lo podria fazer: como sus bienes aquella pena que auia de pechar:
quier que las palabras de su juyzio bien las ca puede (3) entonce aquel Judgador quel
puede mudar después, e poner otras mas a- condeno , reuocar el juyzio, e quitarle de a-
puestas (7) ; non candando la fuerça, ni el quella pena (4) que mando que péchasse, si
sitae eodem orationis contextu , sive a p p o n a n t u r in prin- candam non est solvendo, potest j u d e x sententiam prse-
cipio, sive in m e d i o , sive in fine dispositionis, ita i n - dictam r e v o c a n d o , eum absolvere. Item si sit lata , a b -
s u n t , sicut si à principio essent apposita»,l. lecta fto. sente una parte non c i t a t a , potest r e v o c a r e , et utriusque
versic. dicebam , cum similibus , D . de reb. credit, si partis rationes a u d i r e , si pars absens v e n i a t , judice se-
cerium petat. per q u a m legem hoc etiam fuit de mente dente p r o t r i b u n a l i ; n i s i , quum c i t a t u r , dixit se n o n
J a c o b i de Beiloviso , quem refert Albericus in dicta 1. venturum : quia t u n c , licèt v e n i a t , non revocatur : sed
item Labeo. Caetera in materia hujus legis vide per Bar- potest appellare. Hoc dicit.
t o l u m , et Alexand. in dicta {.judex. (1) Como quier. Concordat 1. Michas 6. in fin. D .
( 3 ) ' En las leyes. Infra tit. i . 1. 19. de offic.prcesid. in primo casu hujus legis, e t l . fin. in fin.
(4) he los frutos. Concordat 1. Paulus 4 2 . D . de re C. de modo mulctarum.
judie, et prooedit etiam in judice delegato, secundum (2) Por yerro. Intellige per modum muleta; : nam si
Imolam , et Alexand. ibi. esset poena ordinaria à lege statuta, non posset j u d e x
(5) Mas o menos. Ex ïioc r e p r o b a t u r opinio Jaco- hoc faceré; sed qui non habet in b o n i s , luat in c o r p o -
b i de Raven, et Guill. de Cugneo, quos r e f e r t , et sequi- r e , 1. quicumque 4- C. de servis fugitiv. et ita intelligit
tui'Baid. in 1. quia arbiter, D . de arbitr.qaï intelligentes Albericus in dicta 1. illicitas, §. fin. vide quae statim h a -
ita 1. Paulus </Jï. D . de re judie, d i c e b a n t , q u ô d licèt bentur, in ista 1. in gloss, sequent, et in gloss, super p a r -
eadem die posset j u d e x condemiiare in f r u c t i b u s , vel te poena.
e x p e n s i s , tamen intelligitur , q u a n d o d e . h i s in senten- (3) Ca puede. Sed an teneatur judex faceré ? Vide-
tia nihil fuit d i c t u m ; si tamen fuit d i c t u m , nullo m o - t u r , quôd non . ut in 1. non quicquid 4 0 . D. de judie.
d o m u t a r e posset : et idem tenet Angel, in dieta. 1. Pau- ex quo hoc non j u b e t u r j u d i c i , sed ponitur in ejus p o -
lus, dicens , quod si in sententia taxavit frnctus , vel testate ; et apertiùs p r o b a t u r in hac 1. infra cum dicit,
e x p e n s a s , non potest aligere ñ e q u e minuere , etiam ca- si se quisiere doler del. In contrarium facit 1. illicitas
d e m d i e : allegat I n n o c . in cap. auditis, de procurât, qui 6. §. fin. D . de ojfic. prœsid. ibi : Necessilatem solutio-
tamen non videtur hoc d i c e r e , ct prsedictos Doctor, se- nis moderetur, et sic videtur prsecipere judici, ut faciat:
q u í t u r Alexand. in dicta 1. Paulus: sed ut hic yides, con- et facit etiam 1. eos, in fin. C. de modo mulctarum, ibi:
t r a r i u m d i s p o n i t u r ; ideó n o t a , et teñe mentiistam legem. Nisi pauperlas condemnati hoc persuaserit. Forte p o s -
(6) En aquel dia. Concordat dicta 1. Paulus: sed an set d i c i , quôd si delictum, pro quo imposita f u i t m u l -
intelligatur de die naturali viginti quatuor horrirum, vel cta , vel poena e x t r a o r d i n a r i a , sit leve , judex teneatur
de die judiciali, in quo lata est sententia? Bald, in 1. ter- r e m i t t e r e , ut sic non p u n i a t u r in c o r p o r e : quia p r o p -
minato 3. C. de fructib. et lit. expens. dicit, quód dc ter ¡eses abusiones quaestus, pauperes non sunt in c o r -
die judiciali: u n d è si lata fuit sententia in crepúsculo pore p u n i e n d i , nam a b s u r d u m esset puniré in corpore
noctis, non p o t e n t in mane seqtientis diei condemnare, e u m , qui paruin t r a n s g r e d i t n r , ut addueit Bald, in 1.
secundum eum , quem v i d e , et satis videtur probari hic, quicumque, col. a. C. de servis fugitiv. si veri» delictum
cum d i c i t , en aquel dia que dio la sentencia. Et quid si est m a g n u m , j u d e x non t e n e a t u r , sed si ipse vellet,
judex i n r e v o c a t i o n e atlentatorum omisit condemnatio- p o s s e t , u t hic dici tur. Vel d i e , q u o d hoc totum e o m -
nem expensarum ? an possit eliam elapsa die ilia c o n - mittatur judicantis justo a r b i t r i o , attenta qualitate de-
d e m n a r e , vide in decisionibusnovis d o m i n o r u i n d e R o - licti , et p e r s o n » , qua; transgreditur, et a l i i s , quae m i -
t a , decisione 1 3 . n u u n t , vel aggravant delictum.
(7) Otras mas apuestas. Concordat ï.actorum verba (4) Pena. Procedit ergo , quod hic habetur , sive
4 6 . D . de re judie. sit muleta imposita ratione contumacia;, sive sit impo-
LEX IV. sita muleta, vel poena r a t i o n e delicti; nam ct i m p o n i -
tur muleta pro delictis , u t déclarât Azo C. tie modo
Si condemnatus ad pœnam pecuniariam Regí appli- mulctarum in s u m n i a , licèt tunc impropriè d i c i t u r m u l -
De los Juyzios. 35r
se quisiere doler del. E mayormente ( 5 ) , si aquel que lo emplazaua, que non vernia (S)
aquel yerro non fuesse muy grande, e aquel antel Juez; que despues non deue ser oydo,
pecho deuia venir á la Cámara del Rey. E maguer venga: pero bien se puede alear (9),
LRY 4I otrosí dezimos (6), que quando el Judgador si sé quisiere, de aqueT juyzio'. Mas si la par-
tit! 18. emplazasse alguna de las partes, que vinies- te > quando fue emplazada, respondió que
jib. 4. s e n a u t e e i pava mostrar sus razones* e oyr vernia antel, o se callo, que no dixo nada;
eCop
'su juyzio ; si aquella parte que fue emplaza- e después "qué. fue dado el juyzio, pareció
da non viniere luego, e el Judgador, oydas luego antel Judgador, ante que se leuantasse
las razones de la parte que era presente, con- de aquel lugar do judgaua; bien puede aquel
deno (7) a la otra parte por su juyzio; e an- mismo Juez reuocarsu juyzio, e oyr de ca-
te que el Judgador se leuantasse de aquel lu- bo las razones de amas las partes. Ca bien se
gar do dio el juyzio, viniesse luego aquella deue entender, que este atal, que respondió
parte que fue condenada, e pidiesse al Jud- que vernia, o que callo quando lo emplaza-
gador que reuocasse aquel juyzio, e que oyes- rían, que non era rebelde (10), nin despre-
se sus razones que el quería mostrar;,en tal ciaba el Judgador, eque non pudo venir mas
caso como este dezimos , que si la parte, ayna, o non entendió bien las palabras del
quando fue emplazada, dixo, e respondió a emplazamiento.
cta , sed dicitur poena, .tit ibi déclarât Àlberic. et in appeîlandtira, appeî.'abit infra decern dies ; et ibi A l b e -
dicta ]. ¿/.¿¿citas, §. fin. et ideô hsec lex non fuit usa Vo- ricus post Marti.' Silla, et Jacob, de But. d a t r e m e -
cabulo muletse , sed peen as, quia ex quo peena delicti diiim contra hoc adversa* parti , ut c o u s é n t i a t , q u ô d
n o n est o r d i n a l i a , et à lege s t a t u t a , multùm residet slalim restitua tur. Crederem attentis verbis hujus 1. et
ejus remissio in arbitrio judiéis , ut déclarât Bartol. in 1. 5. tit. 16. Jib. 3 . O/din. Reg. (qua? nihil d i c u n t d e
dicto §. fiii. et Salic, in i. quicurnque , C. de servis fugi- restitutione, ñeque sunt positse in tali titulo) q u o d non.
tiv. vers, quod si ad prœdictam pœnam : et tene m e n t i sit necessaria restitutio , et sine ea admittatur appellans,
islam legem P a r t i t a r u m , nam de j u r e eonimuni , se- et debeat appellare in termino Ordinario, ac si c o n t u -
cundum Doctores non poterat hoc fieri, poena jam per max non ftiisset, et q u o d Doct. dicunt post Gloss, de
íententiam impostla , ut tradit Bartol. in 1. i . in p r i n e . restitutione p e t e n d a , sit magnus c i r c u i t u s , et sic e v i -
D, si quis jus dicenli non obtemp, ubi Jas. in fin.prine. tandus , 1 . dominas testamento 5 3 . D . de condict. irideb.
(5) Mayormente. I n n u i t , ut et j u d e x faceré possit et huic sententia; videtur adhserere Bald, in dicta 1. Di-
in poena extraordinaria imposita p r o delicto enormi, vus, col. 2. u b i et d i c i t , q u o d hoc v o l u n t Doctores
et etiam si muleta esset a l i i , quàm fisco applicata, v e - com m uniter, u t verus- contumax possit a p p e l l a r e , v e -
luti operibua p u b l i c i s , vel aliis, ut in 1. muictarum 5 . niens j u d i c e adhuc s e d e n t e ; sed Ut dixi> Doctores v o -
C. de modo muictarum : et quod supra d i x e r a t , a la l u n t , q u o d dixi : placet tamen opinio B a l d i , qua? e t
Corte del Rey> déclarât fuisse gratia exempli, cum com- fundatur ex lege ista.
inuniter tales m u l c t » applicentur fisco. (i"o) Non era rebelde. P r o b a t u r h i c , q u ô d citatus,
(6) Dezimos. Concordat 1. Divus 7 . D . de in inlegr. qui tacuit, vel dixit se v e n t u r u m , non est verus c o n t u -
restit. m a x , sed fictus, q u o d nota a d Gloss. Clem. 1. de do-
(7) Condeno. Intellige, quia termino j a m lapso; lo et contum. et ad dicta Doctorum in dicta 1. Divas, e t
sed judex adhuc non recesserat de b a n c h o , secundum sic poterit a p p e l l a r e , si v e l i t , ipso j u r e , vel petere
Bald, et Angel, in dicta 1. Divus. se restituí ad totam causant, u t h i c , et si velit appel-
( 8 ) Que non vernia. Et sic fuit v e r u s , et evidens l a r e , apellabit, etsl non veniat j u d i c e a d h u c sedente
'con tu max, m dicit Gloss, in Clem. 1. de dolo , et con- p r o t r i b u n a l i , per islam l e g e m , qua» hoc i n n u i t ; licet
tum. et sufiieit hoc dixisse n u n c i o , secundum Bartol. Doctores aliud velle videntur in dicta 1. Divus, scili-
et Bald, in dréta 1. Divus, D. de in inlegr. reslit. cet, q u ô d restituitur ad appellandum , si veniat judice
(9) Alzar. A p p r o b a t opinionem Gloss, in dicta 1. sedente pro t r i b u n a l i , non a l i a s , quia ¡psi r e p u t a n t
Divus, et 1. fin. D . de in integr. restit. et in 1. et post h u n c vcrum c o n t u m a c e m ; in ficto v e r ô , q u i est ille,.
e dictum, §. fin. D.de judie, ut v e r u s c o n t u m a x , qui dixit qui fuit citatus ad d p m u m , et non in p e r s o n a m , om-
se non v e n t u r u m , possit appellare, si veniat, judice nes d i c u n t , q u ô d ipso j u r e appellat sine restitutionis
adhuc sedente .pro tribunali : et nota benè , quia Albe- beneficio : et approbatur hic opinio Gloss, in 1. fin. D .
ricus in d i c t a i . Divus d i c i t , talent contumacem non de in integr. restit- qua? point, quis dicatur verus con-
posse appellare, etsi veniat judice sedente pro t r i b u - t u m a x . et quis (ictus. Sed an per 1. 5. tit. 1 6 . lib. 3 .
n a l i , et i t a in judiciis comtnuniter servari. Sed an sit Ord. Reg. requiratur in q u o c u m q u e citato ad senten-
necesse pètere restitution em isto casu ad appellandum? tiam a u d i e n d a m , sive sit verus c o n t u m a x , sive fictus,
• Gloss, et comtnuniter Doctores in dicta 1. Divus dicunt, ut appellare possit:, quod veniat judice adhuc sedente ?
quod s i c ; u n d e sine restitutione non admittetur ad Videtur quôd sic, qtlia ilia lex generaliter loquitur,
appellandum: et ex h o c perversi advocad faciunt talent neque dislinguit inter citatum , qui d i x i t , se non v e n -
malitiam , secundum Albericum ibi , q u ô d suadent t u r u m , et i l i u m , qui dixit se v e n t u r u m , vel tacuit,
clientulis, quod dùm citantur ad sentential» audien- arg. cap, si Romanorum, 19. distin. In contrarium v i -
d a m , non ventant, nisi ea lecta ; et tune v e n i a n t , j u - d e t u r , i m o , q u ô d dicta lex Ordinamenti recipiat i n -
dice adhuc p r o ' t r i b u n a l i sedente, et pétant se resti- terpretationern per istam l e g e m ; neque e9t verisimile
tuí ad appellandum : et cùm ista causa restitutionis único verbo velle totum j u s vêtus subvertere < 1. sed at
fiat cum causse c o g n i t i o n e , d u r a b i t usque ad qua- posteriores 2 8 . D. de legib.Vel forte posset d i c i , q u è d
d r i e n n i u m , seu poterit d u r a r e , et data restitutione ad ilia lex OriMnarnentorum loquatur in casu speciali,
35a Tercera Partida. Tituló XXII.
LEY V. deue poner otras palabras guisadas, qua-
les entendiere que conuiene a la deman-
Cuando, e como se deue dar el Juyzio. da que fue fecha. Pero si el Judgador non
sopiere bien leer, puede mandar a otro que
L t De dia, e non de noche (i), seyendo las lea el juyzio, el estando delante. Ca abonda
th. 17!partes emplazadas, deue el Judgador dar su que diga, despues que la sentencia futre ley-
Jjb- 4- juyzio: mas si el demandador* e el demandado da, aquellas palabras en que es la fuerça
Ley24. n o n I u e s s e n emplazados, maguer que el se- della; como da por quito(5), o condena aquel
tit. ó. pa toda la verdad del pleyto, non deue en- contra quien fue fecha la demanda. Otrosi
lib. 2. tonce el judgar sobre el, mas deuelos era- dezimos, que quando el Rey , o alguno de
ecop
" plazar (2), quando el quisiere dar su juyzio", sus Adelantados quisiere dar juyzio, que-bien
que vengan antel. E despues, si vinieren a- puede mandar a otri que lea el juyzio por
nios, o el vno tan solamente, puede dar su ellos, maguer sepa leer. Ca abonda, por honr-
jnyzio , si entendiere que sabe la verdad del ra (6) de su oficio, que ellos lo manden es-
pleyto. Pero ante lo deue fazer escreuir (3) creuir, e leer ante si.
en los actos, e deuelo leer el mismo publi-
camente, si supiere leer, seyendo assenta- LEY VI.
do (4) en aquel lugar do solia oyr los ptey-
tos, o en otro lugar que sea conuenible para Cuales Juyzios son valederos, maguer non
ello. E deue ser dictado el juyzio por bue- sean escritos.
nas palabras, e apuestas , que lo puedan bien
entender sin dubda ninguna, e señaladamen- En escripto diximos en la ley de suso, que „ 2 4
te deue ser escrito en el, como quita, o con- deue todo Judgador dar su juyzio acabado, tit. 9.
dena al demandado en toda la demanda, o Pero pleytos y ha , que pueden ser judgados ''b- 3*
de cierta parte della, segund el entendiere sin escrito, e por palabra tan solamente. Ë ecop*
que fue aueriguado, e razonado ante el; o esto seria, quando la demanda fuesse de quan-
quando ipse judex citavit, exprimens certum diera sen- nific. et debet exprimi, ad audiendum sententiam, ut
tentia;; nam tunc non exigilur aliud percmptoriuni, et i b i : et non requiritur, quod assignetur certa hora diei,
citatus non veniens dichur verus contumaz, ut dixit sed sufficit assignatio diei, Cap. consuluit 24. de offic.
Gloss, singularis in 1. ?.. ubi bonus text. C. quomodo, deleg. et per Alexandrin 1. qui ante Calend.D. de verb',
et quando judex. Vel die, quôd illa lex declaret istam, oblig. col. fin. et ètiamsi sit ultima dies iiistantiïe lega-i-
ut ille quem chatio apprehendit, non possit appellare, lis, debet fieri ista citatio ; secus in instantia conventio-
nisi veniat judice sedente pro tribunal!, licèt citatus nal! , vide Bald, in authent. ei qui appeliat, C. de tem-
non dixerit se non venturum, qui casus non determi- por. appel, et licèt quis fuit contumax in processu , ni-
nabatur quoad appellationem per istam legem: illa ve- hilominus est citandus ad sententiam , Gloss, in cap.
ro lex hoc déterminât, ut sicut ista lex exigit, ut pos- eum qui, de dolo et contum. lib. 6. et vide Joann. de
sit restituí ad totam causam , quod veniat judice adhuc Plat, in 1. si apparitor , C. de cohortal. lib. 12. et ibi
sedente ; sic etiam et hoc exigatur, ut possit appellare, vide, quid si generaliter fuit citatus ad totam causam,
et quôd alias non appellet : si enim non comparuerh an requiratur alia citatio ad sententiam? Et quid si par»
judice adhuc sedente, habetur pro vero contumace, et sine citatione interfuit tempore sententia; ? Vide Bar-
sic non appeliat : adde in materia 1. g. infrà tit. 1. et tolum in 1. furioso, D. de re judie, et Felin. in cap.
ibi dicta. , 1. dejudic. col. 8. Jas. in 1. 1. D. de in jus vocando. Et
LEX r. quid si pars fuit ibi prsesens , cùm judex cœpit légère
sententiam, et récessif antequàm complesset? Vide
Diffinitiva sententia de die, et judice sedente in Bald, in 1. 1. col. 5. C. de his quœpoènœ nom. Et quid
loco honesto, est ferenda: ad quam debet judex partes si prœdecessor judiéis citavit, vel judex alii commisit
citare, et ambabus , aut una compárente potest senten- prolationem? an exigatur nova citatio? Vide Spéculât,
ciare. Et est ferenda per verba pulchra, et intelligibilia, et ibi Joann. Andr. in addit. tit. de sententia , §. dicto,
continens condemnationem, vel absolutionem , aut se- versic. Item pone. Et quid in criminalibus ? Vide Ang.
quipollentia, et in scriptis: et à judice recitetur per in tract, malefic, in parte qui judex commisit prœconi.
se , si scit légère, vel si nesciat, per alium eo présen- (3) Escreuir. Concordat 1. 1. C. de sentent, eccpe-
te; sed verbum coudemno, vel absolvo ipse proférât, ric. récit, et cap. fin. ubi Gloss, de re judie, lib. 6.
nisi sit Rex, vel ejus Praefectu's ; quorum sententise pos- (4) Assentado. Adde 1. 5. infrà eodem. '
sunt per aliuin de eorum mandato recitari. Hoc dicit. (5) Por quito. Adde 1. 2. suprà eodem, et Gloss,
(1) Non de noche. Concordat cap. cansuluit 24. ¿e in dicto cap. fin. de re judie, lib. 6.
offic. deleg. ubi Felin. ponit regulam , quod sententia (6) Por honrra. Concordat 1. 2. C. de sentent, ex
de nocte lata non teneat, qaam limitât 4- modis: vide pericul. récit, et cap. fin. de re judie, lib. 6. et ibi Gloss.
i b i , et vide Baldutn in 1. casus , et in 1. non minorem, LEX VI.
C. de transact. In causis decern morapetinorum summam non ex-
(2) Emplazar. Adde 1. 5. infrà eodem : et perem- cedentibus , vel quando officialis ex officii administia-
ptoriè debet citari ad sententiam , nisi sit in causis tione convenhur , aut cum Episcopus inter suos,elen-
summariis , in quibns non requiritur ad hoc perempto- cos judicat, potest sumraariè cognoscere, et sine scrip-
ria chatio, ut in Clem, sœpe , et ibi Gloss, de verb, sig- tis sententiare. Hoc dicit.
De los Juyzios. 353
tia de diez marauedis (i) ayuso, o sobre co- to , deue el Judgador dar su juyzio , assi co-
sa que non valiesse mas desta quantia $ ma- mo de suso (i) mostramos. Pero pleytos y ha,
yormente quando tal contienda como esta que el Judgador non ha por que fazer gran
acaesciesse entre ornes pobres (2), e viles* escudriñamiento, si non oyrlos, e .librarlos
Ca a tales como estos deuelos el Judgador oyr, llanamente. E esto seria, quando algún huér-
e librar llanamente (3), de guisa que non a- fano (2) menor de catorze años, o otro por
yan a fazer costa, e mission (4) por razón de el, demandasse al Judgador, que leentregas-
Jas Escrituras. E esto mismo dezimos que se, assi corno a heredero, de los bienes que
deue ser guardado , quando los Oficiales dan fueron de su padre (3), e aquel que fu esse
cuenta (5) de lo que fizieron en sus oficios; tenedor dellos respondiesse, que non era su
o quando algún Obispo (6) oyere, o librare fijo de aquel de quien se razonaua,e porende
pleytos entre sus Clérigos. non deue ser entregado dellos; que tal pley to
L E Y VIL como este deue oyr el Judgador llanamente, e
Cuales pleytos deue librar el Judgador por si fallare por algunas razones, o señales, ma-
sentencia llanamente, maguer non sepa guer non sean mucho afincadas nin que prue-
de rayz la verdad dellos. uen el fecho (4) claramente, que este fuera
Escodriñada, e sabida la verdad del pley* fijo de aquel cuyos bienes demaudaua, e de-
(1) Diez maráuedls. Concordat àuthfentica, nisi bar. sign, vel saltern r e q u i r i t u r , quôd in dietis parvis
breves, C. de sentent, ex peric. récit, et vidé quae dixi in causis partes sint prsesentes , ut p / o b e n t u r tunc acta per
1. 4 1 . tit. 2 . eadem Partita : et taxatur hie , quae causa assertionem j u d i é i s , et per j u r a m e n t u m partis; absente
dicatur v i l i s , seu p a r v a , et in dicta 1. usque ad 10. mo- tamen a d v e r s a r i o , r e q u i r a t u r scriptura non ad esse j u -
rapetinos , quos intelligo áureos castellanos. D e j u r e d i c i i , sed ad probationem esse : quae dicta m u l t u m n o -
coraniuni h o c relinquebatur arbitrio judiéis , u t dicit ta , et dicit notabilia Felin. in cap. ecclesice Sanctœ Ma-
Gloss, in dicta authentica nisi breves, u b i Angel, et Al- riée, Col. l a . de constit.
bericus , Bartol. e t i a m , et J o a n n . de Platea in 1. médi- (4) Costa, e mission. Liberiergô sunt à sportulis j u -
terranéen , C. de annon. et tribut, per ilium text, d i c u n t , dicum , et t a b e l l i o n u m , u t dixi in gloss, próxima.
q u ô d illa dicatur causa vilis , in qua plus e x p e n d e r e - (5) Dan cuenta. Id est s y n d i c a n t u r , ut in a u t h e n t .
t u r , q u à m sit id , q u ô d petitur. utjudices sine quoquo suffrag. §. nécessitaient 9 . collât.
(2) Entre ornes pobres. Hoc solum sufficeret secun- 2. et ibi Gloss, ponit alios casus; adde etiam Gloss, in
d u m Gloss, et ibi Bartol. in authent. de mand. Princ. %. cap.,fin, de re judie, lib. 6 . et Angel, et Albericus p o -
sit lamen, et Angel. in dicto authent. nisi breves, et sic, n u n t etiam alios in dicto authent. nisi breves, et hinc
vel quód causa sit vilis, vel inter pauperes personas : et sumptum fuit capitulum j u d i c u m s y n d i e a t o r u m , quo j u -
idem tenet ibi Salie, et A b b . in cap. 1. col. penult; de b e t u r notario syndicatoris, sine sportulis , e t suis expen-
libel, oblat. et satis p r o b a t u r h i c , i b i : Ca a tales como sis dare copiara inquisitionis generalís, vulgô de pesqui-
estos, etc. sa secreta, el aliorum actorum contra j u d i c e s , qui s y n -
(3) Llanamente. Sine scriptura : nam solijudici crede- dicantur : vide ibi.
t u r , secundum Bartol. in diet. auth. nisi breves; vel i p - (6) Obispo. Vide cap. fin, de re judie, lib. 6.
se tunc judex poterit scribere, u t dicit idem Bartol. in
1. jubemus, %. sane si hoc, C. de sacros, eccles. Et dicit LEX FIL
Bartol. quôd idem erit in a r b i t r a t o r e , qui habet potes-
tatem procedendi cum s c r i p t o , vel s i n e , contra quern Ferre debet judex sententiam, q u a n d o est plênè de
i n hoc ultimo tenet ibi Angel, et bene. I n R e g a l i b u s A u - Veritate facti informatus : fallit tamen in casibus in hac
ditoriis ista lex n o n practicatur; sed pauperes nihil sol- lege expressis, in quibus non requiritur plena causas cog.
vunt tabellionibus , et habent advocatos salariatos à Re- r a t i o ; videlicet, si cum pupillo hasreditatem patris p e -
g e : da tur etiam provisio ordinaria in Regio Consi- tenti opponitur à possessore, quôd non sit ejus filius:
l i o , ut pauperes p r o sportulis tabellionum non tenean- tunc enim aliqualiter de filiatione , licèt non plenè , p r o -
t u r in carceribus, sed liberentur : facit text, n o t a - b a t o , mittitur in possessionem b o n o r u m , quaestione fi-
bilis in authent. de mandat. Princ. §. sit tibi, et ibi liationis in tempus pubertatis reservata , si hoc m a l i t p u -
Gloss, et Gloss, in §. tripli, Ins tit. de action, et Gloss, pillus , seü ejus tutor. Item si m u l i e r i , possessionem bo-
notabilis in 1. tarn dementis, C. de Episcopali audient. n o r u m , ventris nomine p e t e n t i , o p p o n a t u r , q u ô d non
Ego semper juberem scribi acta in causis p a u p e r u m , e t erat legitima u x o r , aut quôd non est praegnans à m a r i -
quôd nihil solvant tabellionibus, nisi cùm venerin t ad t o ; aut si filio alimenta petenti pater objiciat, q u ô d non
pinguíorem fortunara: et est melior p r a c t i c a , quàm q u ô d est ejus filius: et idem est, quando contra contumacem
nihil scribatur, et quôd judici eredalur, et beuè facit petitur missio ex primo decreto. Hoc dicit.
ista lex i b i : Que non ajan a fazer costa, etc. ; non enim (1) De suso. Suprà eodem 1. 3 .
tollit, quôd scriptura non fiat, sed d i s p o n i t , quôd fiat (2) Huerfano. Concordat 1. 3 . §. causœ 4- D . de
sine expensis pauperum. Adde etiam ad prasdicta , qua? Carbon, edicto, et eod. tit. C. 1. fin.
notât Bald, in cap. quoniarn contra , col. penult, de pro- (3) De su padre. Nam in bonis m a t e r a i s , vel fra-
bat, vers, ultimó unum scias, ubi limitât,et intelligit d i c - ternis , licèt differatur quœstio status in tempus p u b e r -
tum Bartoli in-dicto authent» nisi breves, d i e e n s , quôd t a t i s , n o n tamen datur Carboniana b o n o r u m possessio,
licèt in causis levibus non requiratur soiemnitas scriptu- 1. de bonis 6. in princ. D . de Carbon, edicto.
r e , bene tamen requiritur qualis qualis fides actitatorum (4) El fecho. Et ista summaria p r o b a t i o , quae in
sicut et in causis s u m m a r i i s , ut in Clem, scepè, de ver- hoc r e q u i r i t u r , fieri potest etiam e o i a m j u d i c e laico, ut
Tom. IL Yv
354 Tercera Partida. Titulo XXII.
ne por juyzio mandar apoderarlo al huerfa^ na razón derecha, por que non los deua he-
no de la tenencia de aquellos bienes.: pues que redar, assi como sobredicho es. E esso mis-
por alguna presumcion se muestra, que fue- mo dezimos que deue ser guardado -, quan-
ra fijo de aquel, de cuyos bienes demañdaua do el fijo demanda al padre, qué le dé lo que
ser apoderado. Pero saiuo finca a su conten- es menester para su vida, e él padre dixere,
dor, de poder mostrar, e razonar contra el que el non gélo quiere dar, porque non era
huérfano, si era fijo de aquel en cuyos bie- su fijo ; atal pleyto como este deuelo él Juez
nes era apoderado, o non: mas tal pleyto co- librar ligeramente (8), en la manera que de
mo este non le puede tnoüer, fasta que sea suso diximos de los otros. E otrosí dezimós,
de edad de catorze años (5), si el huérfano que quando alguno demanda al Judgador, que
de su voluntad non quisiessé responder a le assiente por mengua de respuesta en los
ello. E esto pusieron los Sabios antiguos por bienes de su contendor; que deue el Judga-
pro del huérfano. 'Ca si los que lo han en dor saber llanamente, ante que le mande as-
guarda, entienden que es mas su pro (6), de sentar por juyzio, el derecho que ha Contra
entrar luego en el plèyto, porque ha sus su contendor, por carta que te muestre, ó
priíenas ciertas, e son viejas, o se teme que por jura quel faga-, que aquella demanda non
se yraii a tierras estrañas; es en su escogen- la faze maliciosamente: edespués desto pué-
cia, de poder seguir tal pleyto luego. E si dele mandar assentar, en la manera que di-
por auentúra a aquella sazón ouiéssé él huér- ximos en las leyes que fablan de los Assenta-
fano enemigos , o estoruadores, e iion ouiés- mientos (9). Esso mismo dezimos que deué
sé las prtieuas, o defensiones tan ciertas co- ser guardado, quando alguno pide al Judga-
mo le eran menester; entonce bien puede el dor, que mande por juyzio al demandado^
huérfano catlar, e non es tenudo de respon- que muestre antei la cosa mueble quel de-
der al píeyto-, fasta que sea de la edad sobre- manda, e e l demandado dize, que non ha poi-
dicha, criándose en los bienes deque fue en- que lo mostrar, porque non ha el demanda-
tregado ; e después quando fuere desta edad dor ningund derecho en ella: tal contienda
se podrá mejor amparar por si, o por sus pa- como esta deue el Juez librar llanamente, to-
rientes , o por sus amigos. E esto mismo de- mando jura (10) al demandador, que por es-
zimos que deue ser guardado, quando algu- so demanda aquella cosa, que parezca, por-
na mügér finca preñada de su marido que fi- que euyda que ha algund derecho en ella. Ë
no, e demanda al Judgador en norae de a- de si deue mandar por juyzio -, que parezca
quella criatura que tiene en el vientre, quel aquella cosa, en la manera que de suso mos-
entreguen de los bienes que fueron de su ma- tramos, en las leyes que fablan en esta razón-.
rido, e los tenedores dellos dizen, que notl Otrosi dezimbs, que qilando á'igühd Juez man-
fue su muger legitima, o que non fincara pre- da entregar al demandador por razón dé al-
ñada del. Que dando ella prúeuas, ó presum- guna debdá en los bienes del demandado, 6
ciones, que era su muger legitima, e que fin- acaesce que alguno otro diga, que aquellos
cara preñada del ; maguer las prueuas fues- bienes> en que manda fazer la entrega, nori
sen dubdosas (7), e non lo dixessen clara- son suyos del demandado; que aqüeste qué
mente, deue ser apoderada por juyzio, de a- fiziere la entrega, deue saber la verdad lla-
quellos bienes que demanda en nome de a- namente, esi entendiere que aquellos bienes
quella criatura, de que es preñada ; e puede non son del demandado, deuelbs dexar ( n ) ,
biuir, e mantenerse en ellos. Pero saluo ÍJHT e tomar otros. E aun dezinlos, que si alguno
ca su derecho, a aquellos que eran tenedo- dexa en su manda, que den a otro alguna co-
res dellos, si quisieren después mostrar algu- sa de lo suyo, assi como viña, o tierra -, ó o-
notat Bald, in 1. fin. C. de Carbon, edicto, et in X.filium, locum ista bohbrum possessio etiam in Feudis, tenel Bald,
col. fin. D. de his qui sunt sui, velalierii jur. Álexand¿ in cap. unie, an agnatus, vel filias', et procedit hoc,
in 1. 3. col. 4- versic. quinto fàllit, D. soluto matrini. qui quod hic dicitur, quia secundum Bartol. in 1. 3. §. cau-
et refert alios , et Anton, de Botr. in cap. cum sit gene- see, Ü. de Carbon, edicto ; tractatur istis casibus de par-
rale, col. 3. de foro conipëtenti. Et an hábeat locum, ro praejudicio; ham ubi tractaretùr depleno prejudicio,
quod'bie dicitur, quoad bona feudalia, Bald, quod sic, non süffieerent tales probationes, licèt causa sit sum-
in cap. 1. an agnatas,velfilius defuneii, ëtsequitur Jass. hiariá.
in rubric. C. de Carbon, edicto ad finëra. (8) Ligeramente. Concordat 1. si quis à liberis 5. §.
(5) De catorze años. Sed post pübertatem quissus- si veï parens 8. D. de liber, agnosc.
tincbit partes actoris, vel rei, vide 1. de bonis 6. §. fin. (¡9) Assèntamientos. Suprà eadem Partita, tir. 8.
D. eod. et concordat cuiri ista lege 1. 1. in prihc. D; èô- 1. 2.
dem, de Carbon, edicto. (to) Jura. Concordat cum 1. 3. vers, judex igitur
(6) Mai su pro. Concordat 1. 3 . §. dace 5. p. de sumrhatim, et ibi Glos». D, ad exhibend.
Carbon, edicto. (11) Dexar. Concordat cum 1. à Divo Pio, §. si re-
(7) Dubdosas. .Concordat 1. i. §. si eá í 4. et §. et run ij. H.de re judie,
generaliler i 5 . D. de ventre inposs. mitiend. et habet
De los Jtiyzios. 355
tra cosa, e pusiere y alguna condición, o al- que non sean sin pena, porque los otros se ffi.Z'
gún día señalado en que gelo den ; si ante que recelen de lo fazer. E porende dezimos, que lib. 4.
la condición venga, o el dia, este pidiere los que en esta manera fazen demandas, o se Recop.
a aquel que tiene la manda, quel de fiador defienden contra otro, non auiendo derecha
que le entregue lo que le fue mandado, razón por que lo deuen fazer, que non tan
quando fuere aquel dia, o quando la condi- solamente deue el Judgador dar por venci-
cion viniere, assi como el testador mando; do en su pleyto en el juyzio de la demanda,
ela otra parte le dixere, que esto non lo pue- al que lo fiziere, mas aun lo deue condenar
de fazer, ca lo demanda maliciosamente; que en las costas (r) que fizo la otra parte por
tal contienda como esta deue el Juez llana- razón del pleyto. Empero, si el Juez enten-
mente (1 a) deliberar sin alongamiento nin- diere, que el vencido se mouiera por alguna
guno, en la manera que de suso diximos de derecha razón, para demandar, o defender
los otros. su pleyto, non na por que mandar quel pe-
LEY VIII. chen las costas. E esto seria, quando alga*
no que fincasse por heredero de o t r o , de-
Corno el Judgador deue condenar en su mandasse , o defendiesse en juyzio, por ra-
Juyzio al vencido, en las costas que fizo zon de aquellos bienes que heredo; o si al
su contendor. guno otro fiziesse demanda, o se amparasse,
en razón de alguna cosa que le fuesse dada,
T..eyl4. Los que maliciosamente, sabiendo que o que el ouiesse comprada, o cambiada a
tit. 8. non han derecho en la cosa que demandan, buena fe, creyendo que aquel que gela die-
¡ib. 2.
Recop. mueuen a sus contendores pleytos sobre ra , auía poderio de la enagenar ; o si en otro
Ley i. ella, trayendolos en juyzio, e fazieudoles fa- pleyto qtialquier y fuesse ya fecha la jura (2)
tit. 22. zer grandes costas, e missiones, es guisado, de la Manquadra, a que dizen en latín jura-
lib. 4.
Recop.
( 1 2 ) Llanamente. Concordat cum 1. si is a quo 3 . hoe e t i a m , q u o d n o n c o n d e m n e t u r in damnis e x t r i n -
§. i . D. ut in possess, legator, ut ponit Gloss, in die I a secis, sed tantùai in expensis j u d i e n , quando expense
1. 3 . in yerbo summatim. v e n i u n t r a t i o n e victoriac, tenet Bald, in 1. i . § . fin.col'. 2 .
D . si quis jus dicent. non obtemp. et ibi vide Jason.
LEX Fill Cibaria autem veniunt in hae condemnatione expensa-
r u m , secundum distinctionem positam in textu in 1. sed
Regulariter in judicio victus victori est in expensis si hœreditas 11. §. 1. D . ad exhib. quia eatenus v e -
c o n d e n m a n d u s ; nisi victus habeat justará causam liti- n i u n t , quatenus expendit ultra quàm domi e x p e n d i s -
g a n d i , u t in exemplis in hae lege expresses. H o c dicit. set , et tenet Bartol. in dicta 1. eum quem temeré. E t
(i) En las costas. Concordat 1. properandum I 3. quid si victor fuit hospitatus a b amico , u n d è non fe-
§. sin auterrt 3 . C. de judie, et 1. eum quem temeré 7 g . cit expensas, vel advocatus amicus ei prasstilit gratis
D . eod. et cap. calumniam 4- de pœnis , et Irtstit. de patrocinium? Vide Albericum in dicta 1. sed si hœredi-
poena temeré litigant, in prine. et vide de materia per tas , §. 1. D . ad exhibend. et SpecuJ. in dicto §. postre-
Specul. tit. de expensis , §. nunc de expensis , et §, ma , vers, quid si victor habuit, u b i d i s t i n g u i t , an fue-
nunc videndum , et §. postremo , ubi ponit notabiles rit prastitum patrocinnim animo d o n a n d i , vel ne. Q u i d
qusestiones, et Lucam de Penna in 1. unica , C. de si u t r a q u e p a r s obtinuit in p a r t e ? Vide Bartol. in a u -
sumpt. recup. lib. 10. ubi et de expensis in causa a p - thent. de judie¿bus , §. oportet, in fine, collât, 7 . et
pellationis., et de mulds al i is in ista materia. Et a d d e , Alexandr. consil. 4 1 . col. 1. vol. 4 . E t adde , quód in
q u ô d p r o c e d i t , quod hie dicitur , etiam in criminali quolibet articulo incidenti , vel e m e r g e n t i , victus v i e -
c a u s a , Bald, in 1. non ignorât, C. de/met. et lit. ex- tori condemnatur in expensis: vide Bald, in 1. sanci-
pens, vide text, et ibi A b b . et Joan, de Ana, in cap. mus , C. de judie, et in 1. eos, §. fin. in fin. C. de ap-
. accedens 2 3. de accus, per Bald, et Salic, in 1. qui cri- pellal. Et an inquirens condemnetur inquisito victori
men , ,C. qui accus, non poss. et vide per Bald, in dic- in expensis ? Vide Bald, in dicta 1. sancimus, et in d i c -
ta 1. non ignorât, de aliis in ista materia. Et a d d e , etiam ta 1. non ignorât, et vide qua; dixi s u p r à tit. 17. in 1.
q u ô d non fit condemnatio d a m n o r u m in rebus v i c t o - fin. et non solvuntur victori expensœ , quas fecit ultra,
ria i l l a l o r u m , Gloss, mirabilis , secundum Bart, ibi, quàm d e b e r e t , secundum Nicol, de Neap, in 1. officio^
quem v i d e , in 1. 1. D. de alien, judie, rnutandi caus. D . de lut. et ration, dist.
fact. Et au sit etiam victus condemuandus in interesse, ( 2 ) La jura. Habes h i c , quôd j u r a m e n t u m calum-
q u o d victor praetendit , quia j n o p t e r litem avocatus nia? excusât à condemnatione e x p e n s a r u m , super q u o
fuit à suis negotiis , Gloss, quôd s i c , quam dicit ibi de j u r e communi sunt opiniones diversa? , ut tradit
Bartol. singularem , in 1. si procurator, D . rem rat. A b b . in cap. finem litibus, col, 7. de dolo , et contum.
hab. et sic , ú artifex non potuit l u c i a r i , poterit recu- et a p p r o b a t u r hic opinio Glossa? in authent. de judici-
p e r a r e tale damnum : quod Paulus de Cast, dicit ibi bus, §. oportet, collât. 7. et in 1. qui solidum , §. etiam,
p e r p e r t u ô menti tenendum : q u o d tamen n u m q u à m Ti.de legal. 2. et Gloss, in dicto cap. finem litibus. Doc-
v i d i s e r v a r i : sed idem voluit Specul. in diet, ^.postre- tores tamen eommunitcr c o n c l u d u n t , q u ô d licet j u r a -
mo , vers, quid si victor artifex est, ubi Joan. A n d r . mentum calumnia? excuset à pra?sumpta calumnia , non
in addition, post Odofred. intelligit h o c , ut si se con- tamen à temeiitate in litigando , vel ab e x p e n s i s , quae
suevit-alere ex opera i m p e d i t a , ilia victualium h a b e a - reficiuntur ratione contumacia?, ut in 1. sancimus i 5 .
tur ratio , alias n o n ; et hoc est iequuni , et j u s t u m ; et C. de judie, et i ta videmiis p r a c t i c a n : nam alias cùm
Torn. II. Yv a
356 Tercera Partida* Titulo XXII.
menlum dé calumnia: en qualquier destas L E Y IX.
cosas (3) non deue el Juez condenar al ven- Quando, e como el Judgador puede dar el
cido en las costas que fizo, el vencedor: por- Juyzio ; maguer el demandador non
que todos deuen asmar, que tales pléytos co- fue'sse delante.
mo estos j aquellos que los demandan , o que Àcaesce (1) a las vegadas , que los de- %*\. 3*
los amparan, que lo fazen a buena fe, cuy- mandadores, después que el pleyto es co- tit.'11.
dando que han derecho de lo fazer; e ma- meneado (2) por demanda , e por respuesta, £' 4-
yormente, quahdo la jura sobredicha es fe- non lo quieren lleuar adelante» e desampa- °i>-
cha en el comencamiento del pleyto. Ca en- ranlo por pereza, o maliciosamente a sabien-
tonce non deue sospechar, que aquel que ju=- das -, entendiendo, que non han recabdo con
r a , oluide là salud de su. alma. que puedan prouar su intención: en tal caso
como este dezímos, que si el demandado si-
guiere al Judgador, e pidiere que vaya ade-
lanté por el pleyto ; que estonce deue em-
plazar al demandador, que venga ante el, à
seguir su pleyto, e a oyr el juyzio. E si por
aüentura non viniere al plazo (3) que le fue-
eommüniter prséstetur iri causis jüraméritüm ealumniaè, sehtet, potest j u d e x ad instantiam rei eum citare '; et si
«umqiiam in casú vicrorise fierét condemnatio expen- n o n c o m p a r e t , et términos habuit competentes ad p r o -
sarum. Intelligendà est ergô ista i e x , quando n o n a d - bandurh , et n o n p r ô b e t , absolvat r e u m à petitione p e r
est temerilás in litigando , vel ex alus non cbnstaret dé sentëntiàm. Sed si p r o b a v é r i t , condemnet reum , dédii-
calumnia ihigantis ; 'chin ista Iex se fundet in praésum- cèndo à debito expensas litis per r e u m úsque ad sen-
pliohe bohae fidei, qiix prsesümptio potest elidí per con- tentiam factas ; qüia istam peénam pátitur actor p r o p t e r
trarias prsesumptiones : videas per Alexánd. ín 1. 3 . 4> contumaciam. Si vero términos non habuit a d p r o b á n -
iiotab. D . de jurejur. et in 1. propëràndurn, §, sin aù- dum sufficientes , áut de aliquo dubitet > j u d e x in c a u -
ieai alierutra , C. de judie. sa absolvat reum ab instantiá j u d i c i i , actorem in ex-
( 3 ) Destascasas. Habès hic ( quôd justà causa liti- pensis c o n d e m n á n d o ; nec postea a u d i a t u r -, nisi priùs
gandi excusât à condemhátione expensaran) : a d d e 1. de expensis illis satisfáciat ; nec potest j u v a r e se de ali-
qui soliduin 7 8 . §. 2; D . de legal. %. et per Spec. tit. dé qua parte actorüm primse causse j à cujüs instantia fuit
expensis, §. nunc videndum-, ad finenij per Glos. et Doct. reus absolûtus¡ Hoc dicit.
i n cap. finem litibus , dé dolo, et cohtUm. et dicitur hic (1) Àcaesce. Concordat I. properandum i 3 . §. et
justa causa litigandi propter facti incertiludinénij et si quidem ; C. de judie, licèt in ista lege non exigatiir,
celatam y e r i t â t e m : quia ex quo quis habet titulo hœre- ut sit circa finénx triéntiii, q u a n d o reus instet contra
d i t a i i o , vel alio justo titulo , est in bona fide j et quous- actorem a h s e n t e m , u t dicitur in dicto §. et si quidem;
q u è a d v é r s a r i u s doeeát jus süüm : facit L 2; D. dé con- et quatuor remedia qua? habet reus prsesens contra acto-
diet, indeb. et notât Bald, in 1. gêner aliter ; col. 3 . C. rem absentem j vide per A b b . iñ cap¿ causant, quœ,
dé Episc. et cler. et ibi vide p e r Bald, quid si sit ptinc- col; fin¿ de dolo , ei cóntum. et adde Bald, in 1. ut per-
tus j u r i s a m b i g u ü s , quia dicitur habere eaUsani jiistam féetius , i. et 2; col. C. de ánnáli except.
litigandi ; et idem si p r o b a d o j qua cónstabat de j u r é (2) Comenzado. Sic ergô i ut legis hujus disposi-
m e o j fuit elisa, non p r o p t e r dicta j sed propter perso- tio ioçuin h a b e a t , r e q u i r i t u r , quôd sit lis contestata:
nas téstium : et ibi conclüdit; quôd quae sit justa liti- quia alias non possünt testes recipi , ñeque procedí ad
gandi causa , r e l i n q u a t u r jtidicis arbitrio': et adde Bald; diffînitivani, ut in cap. quoniam frequenter 5. §; in
in li 1. C. dé advocàl. divers, judicurh, ubi et t r a d i t , dn aliis 6. et §; fin. ùt lite non contest, et stipià eadem Par-
sufficiat unuiri testen! p r o sé habuissë. Nota támen$ tita , tit. 16. I. 2. GlosS. lamen , et corhmiiniter Iioctor.
q u ô d licèt adsit justa causa litigandi, si tamen experi- in cap. Cizusam quœ , de dolo, et coritumac. dicunt,
sae fiierunt pramiissaí, fit in eis condemnatio , ut n o - quôd etiam lite non contestata, instante reo^ possunt
tât Gloss, in auûieitt.déjudicib. g, oportet, collai. 7. de recipi testes , et sententia diffinitivà ferri contra acto-
quo vidé Alexand. consil. 37¿ col. firi. vol; a. et c o n - r e m ; et quôd dicta j u r a procedunt, q u á n d o reus est
sil, 5 5 . vol. t,. E t a d d e , quôd etiam si statute cavea- cOntümax; secùs v e i ô , si a c t o r , eo , quia major est
t u r j q u ô d victus victori condemnètur in expensis , i n - contumacia actoris , q u à m r e i , p e r rationès Glossœ in
teiligi d e b e t , nisi adsit justa causa iitigandi, secundum dicto cap. causam quee , et idem tenent communiter
P a u l , de Castro consil. 16; voluni. i. col. fin. incipit, si Legista» in authent. qui seniel, C. quomodo, et quando
ponderarentur, et facit ad legem novarn, quôd in secun- judex, et Gloss, in cap. quieùmqué intra, i 1. quaest. 3 .
da instantia victus victori condemnètur in expensis, et idem est de j u r e isto PartitarUm, ut in 1. 6'. tit. 1 6 .
q u a in Curiis , de novis. Et quid si in certa parte j u d i - eadem Partita, licèt illi termini longiores , de quibus
cii habuit juslam causant litigandi, in reliqua non? iri dicta authent. qui sernel non debent s e r v a r î , p r o ù t
T i d e A b b . in dicto cwp.Jinem litibus , col. 8. et col. 10. dé j u r e Canónico non s e r v a n t u r , proùt dicit Antonius,
post p r i n c i p . Q u i d autem si l i t i c e s i t ? Vide Bait, et et sequitur Abb. coi. 5. in dicto cap. causam quœ.
Angel, in 1. destilisse , D. de judie, et alia circa istam (3) Jl plazo. Et sic r e q u i r i t u r , ut citetur actor li-
materiain, vide per A b b . in dicto cap. finein litibusi tem non prosëqUeUs , ut habeat locum ista lex , et idem
h a b e t u r , in cap. causam quœ 3 . de dolo , et coritumac.
LEX IX. et in dicto §. et si quidem , 1. properandum i 3 . C. tie
Si post litem eontestatam actor contmnaeiter se a b - judie. Quid tatúen si aliquis in Regia Curia in aliquo
De los Juyzios. 35 7
re puesto, deue el Juez catar los actos (4) zimos, que lo pueda dar sí quisiere, e con-
que passàron por aquel pleyto :.e si fallare denar porsenteneia al demandado jen lo que
que el demandador ouó plazos a que pudiera fallare prouado contra el; maguer el deman-
prouar su intención, e non lo fizo, o qué dador fuesse rebelde, j en non venir, ál juyzio
dio algunas prueuas , en que non prouo cla- ai plazo quel fue puesto. E. porque el deman-
ramente lo que deuia; estonce deùe el Juez dado fue obediente al Juez en seguir el pley-:
dar por quito al demandado, de la demanda to, e el demandador rebelde; tenemos por
principal (5) que le faziam Mas si el Juez fa- bien, e mandamos;, que e¡ Juez : abaxe, è sa-
llare en los actos, que el demandador non que tanto de la demanda principal,.de que
ouiera plazos guisados en que pudiesse pro- quiere condenar al demandado, quaiitomoa-
uar su intención; b ehtehdiesse otra dubda taren las costas, e las missiones que él fizo
en ellos j por que non se atreüiesse a dar el en siguiendo el pleyto, fasta el día que fué
juyzio ; entonce puede quitar al demandado.; dado el juyzio contra el; é sacando esto, en
que non sea tenüdo de responder al deman- lo al que fincare, deue dar por vencido al de ;
dador, en razón de aquellos actos que pas- mandado por.su sentencia.
sàron por este pleyto; mas non le deue dar
por quito de aquella cosa quel demandaua. LEY X.
Otrosi deiie condenar al demandador, por-
que non quiso venir à seguir el pleyto (6), Quando el Judgador puede dar su Juyzio,
ten las costas, e en las missiones que fizo el maguer el demandado ñon estuuiesse
demandado por razón det. Pero si el deman- delante.
dador después desto viniere delante el juez,
e quisiere fazer de nüeuo su demanda, de la Como el Judgador puede librar él pley- Leyes
cosa que primero demandaua, bien lo puede 1.2'. y
to que fue comencadó por demandare por 3. titu-
fazer j pechando primeramente las costas alde- respuesta delante del ; maguer ique el de- lo 11.
mandádo, en la manera que fueron judgadás; mandador non fuere présente, mostrarnos lib. 4.
más non sé puede el demandador ayudar de en lá ley ante desta: agora dezimos ( i ) ; co- Recop.
ninguna cosa que fuesse escripta en los actos mo puede esto fazer, quando el deman-
del pí'eyto primero $ porque el demandado fue dado andouiere reíuyeiido, e non quisie-
dado en juyzio por quito dellos: mas si el re parecer antel por s i , o por Persóné-
Juez fallasse en los actos del pleyto, que el r o ; despues que el pleyto fuere comenta-
demandador que non era presente, prouará do (2), assi como de suso dixinios: e dezi-
bien, e claramente su intención,e el deman- mos¿ que si el demandador siguiere al Jud-
dado lo siguiesse, que diesse el juyzio; de- gador, é le pidiere; que passé contra él de-
casa curiae proposuit libellum contra reum, liabuitque bis per Alexand. et Jason. et per Joan, Andr. in cap. ca-
Hueras citationís , cum quibñs vadit ad partes, et com- lumniàm , de posais, qui textus œultùm fundat opinio-
paret procurator reí, actor vero non cómparet, ñeque nem Placentini, secundum Salic, in dicto §. et si qui-
venit ad causam ? an sine alia citations pbssit procedí dem. Et quid si condemnatio principalis sit in specie?
in causa ad petitionem r e i , ut absolvatur ? Vide notá- Die, quód consul etur reo per retentionem : vide Alex,
riilerir decisiónem dominorum de Rota in novis, deei- in dicto §. et si quidem.
sióne 4o¿. incipit si actor: tutius taraen est, ut et in (6) Siguiendo el pleyto, Intellige de expensis, quas
hoccásü actor citetur, ùt in dicta 1. 6.. tit. 16. eádem fecit post contumaciam actoris, non antè, ne alias poe-
Partita , et l'acit 1. 23. infrà lit. j . vide Abb. in cap. na excédât delictum, secundum Guilliel. quem sequi-
causàm quœ , col. fin: de dolo , et conturn. tur Alex, in dicto §, et si quidem, ad finem.
(4) En los actos: Intelligè de actis ordinatoriis, ut
de libello , et stiriilibus ; nam acta probatoria non pé- LEX X.
reunt, perempta instantia : et sic instrumenta et depo-
sitiones testium benè valebunt, et polerunt product in Si reus post litem contestatam se absentet, est ad
novo judieio, et fidem l'acient; de quo tamen vide per instahtiain actons ad causse prosecutionem , et ad sen-
Bartol. inl. cum lité mota, Ti. judie, solv. ef in 1. 2. C. tentiani audiehdam citahdns: qui si non venerit, et ac-
de edendo , et Bald, in dicto §. et si quidem , 1. prope- tor proba verit, estcondemnandusin probatis,,et sinon
randum, ad finem , el intelligit Bàld. de testibus publi- probat,absolvendus; sed est in expensis condemnandns
.catis : vide ibi. Adde etiam , qúód éff'eclns judieii ex contumacias prsetextu. Sed si actor malitad primi decre-
talibus actis etiam ordinatoriis, nt puta vitium litigio- ti interpositionem procedi, fit ad ejus petitionem. Hoc
s i , vel effectus interruptionis prœscriptionis , quia in dicit.
hoc fuit consummates effectus , durant etiam post is- (1) Dezimos, Concordat 1.properandum i 3 , § . sin
tam absolutionem, ut notât Gloss, in dicto §. et. si qui- autem reus 3. C. de judie, et 1. consentaneum 8. C. quo-
dem, in verbo judieii. modo, et quando judex : et de tribus remediis, quae ha-
(5) Delà demanda principal. Approbatur nie opi- bet actor contra reum absentem , lite jam contestata,
nio -Placentini, quam reprobat Gloss, in 1. properan- vide per Abb. in cap. p-rout, de dolo, et contum,
dum, §. et si quidem , C. de judie, et lene liicnti isîam (3) Elpíeytofuere comenzado. Hoc dicit, quia aliàs_
legem, nam opinio Glossse eratcommunis, ut ibi vide- lite non contéstala, non potest procedi ad diffinitivam,
358 Tercera Partida. Titulo XXII.
maridado, e libre el pleyto por juyzio, pues L E Y XL
que el demandado, nin otri por el non quie- Que deuen fazer los Judgadores, quando
re parecer ; quel deue el Juez fazer emplazar, dubdaren, en como deuen dar su
e ponerle dia cierto a que venga seguir el Juyzio.
pleyto, e oyr pl juyzio ; e si non viniere, de- Mucho acerca están de saber la verdad, Leyes
ue catar los actos que passaron en aquel pley- aquellos que dubdan en ella, assi como di- 3. y 7.
to, e si fallare en ellos que el demandador aya tit. 1.
xeron los Sabios antiguos (1). E porende de- lib. 2.
prouado claramente su intención, deue dar zimos , que quando los Juzgadores dubda- Recop.
su juyzio contra el demandado, e condenar- ren (2), en que manera deuen dar su juyzio, Ley id.
tit. Ó.
lo en la 'demanda, maguer non sea delante. en razón délas prueuas (3),ede los derechos lib. 2.
E si por auentura el Judgador entendiere, que ambas las partes mostraron, que eston- Recop.
que por los actos non prueua el demanda- ce deuen preguntar a los ornes sabidores sin
dor bien su demanda, e pidiere al Juez, que sospecha, de aquellos lugares que ellos han
de juyzio sobre ella, e non quisiere dar o- de judgar, e mostrarles todo el fecho, assi
tras prueuas ; deue dar por quito al deman- como passo ante ellos. E si en la respuesta
dado, e condenarlo en las costas (3), por- destos sabidores pudieren auer recabdo, de
que fue desobediente en non venir ante el. manera que salgan de aquella dubda en que
Pero si el demandador pidiere al Juez, que eran, deuen dar el juyzio en la manera que
en tal caso como este non de juyzio afina- de suso mostramos. Mas si ciertos non pu-
d o , mas demanda, que pues que el deman- dieren ser de aquella dubda, deuen fazer es-
dado es rebelde, e non quiere venir ante el, creuir todo el pleyto (4), como passo anteilos,
quel meta en tenencia(4} desús bienes,o de bien e lealmente, e después fazerlo leer ante
la cosa que demandaua, por mengua de res- las partes (6), porque vean, e entiendan, si
puesta; estonce el Juez deuelo fazer en la ma- esta escrito todo lo que fue razonado. E si
nera (5) que dize en las leyes deste nuestro fallaren que es y alguna cosa crecida, o men-
libro, que son en el Titulo de los Assenta- guada, o camiada, deuenla endereçar, e des-
mientos. pués sellar el escrito con sus sellos, e dar
a cada vna de las partes el suyo, que lo lie-
uen al Rey : e sobre todo esto deuen los
Juezes fazer su carta, e embiarla al Rey, re-
contándole todo el fecho, e la dubda en que
son. E estonce el Rey (6), sabida la verdad,
ut in c a p . quoniam frequenter 5. §. in alus 6. ut lite q u i per peritorum consilia nequeunt à dubiis processus
non contest, et in 1. 2. tit. 1 6 . eu ti em Partita : hodie ta- certifican, faciant cum parlibus p r o c e s s u m , et clausum
men de j u r e R e g n i , si actor elegerit viam probationis, cuilibet parti d e n t , mittentes eum ad Regem qui e x p é -
etiam lite n o n contestata, si reus sit c o n t u m a x , possunt diât e u m , vel eis cum certificatione d u b i o r u m remittat.
recipi testes, et procedí ad diffinitivam, Ut h a b e t u r in Alia autem de c a u s a , quàm praemissa, Régi processum
1. 1. tit. 9. l i b . 3 . Ord. Regal, et in legibus de Madrid, per relationem mittens arbitrariè per eum ptinietur. Hoc
cap. 5. et 6 . dicit. Concordat cap. int'unasti 6S.de appcllat.
(3) En las costas. In meram pœnam contumacia?, (1) Antiguos. Potentes d u b i t a r e , facile solvunt, se-
Ut suprà in 1. p r ó x i m a , et vide qua; ibi dixi. cundum Pliilosophum, et notât Bald, in 1. quidam, in
(/i) En tenencia. Quia si hoc fieri potest ante litem p r i n c . C. de necessar. servis hœred. instit.
con testa tarn , multo fortius post, u t et dixit Gloss, in (2) Dubdaren. Concordat 1. 1. et p e r t o t u m , C. de
dicto §. sin autem reus, in verbo absentein. relat. cap. iniimastiôS. de appellat. 1.14. lit. 4- eadem
(5) En la manera. Nota hoc v e r b u m , nam excludi- Partita, et adde 1. i 5 . infrà tit. 1.
t u r ex h o c , q u o d vult A b b . in cap. prout, col. 4. et 5. (3) Prueuas. Ut quia sunt œquales ab utraque par-
de dolo, et contum. post Gloss, et Bartol. in 1. consen- t e , 1. Divus 14. D . deojfic.prœskl.
taneum, C. quomodo, et quando judex, q u ô d q u a n d o (4) El pleyto. Per relationem ¡ntellige, ut referan -
ista missio fit post litem contestatam, reus veniens non tur a c t a , ne fatigetur P r i n c e p s , u t dicit A b b . in dicto
audiatur etiam intra a n n u m de possessione, sed de p r o - cap. intimasti, de appellat. debent etiam ei mitti ipsa
p r i e t a t e ; et s i c , q u ô d statim irrevoeabiliter transfertur acta originalia, vel indè publicara, ut in 1. fin. ubi Glos.
possessio: nam ( u t hic vides ) idem debet servari, q u o d et Salie. C. eodem.
fuit dispositum in 1. 6. tit. 8. ead. Partita; et sic ve- (5) Ante las partes. Quae si non contra cucan t, Con-
niens reus intra annum r e c u p e r a b a possessionem, u t sentiré v i d e n t u r , et non poterunt ampliùs contradice-
ibi : et vult etiam isla lex , u t nulla sit spccialitas in hoc, re, 1.1. %. quœsitum, D. de appel, ubi vide Bartol. d e p r a c -
sit lis contestata , vel non , contra Gloss, in dicta 1. con- tica, quod p o n a t u r in actis parte prœsente, et non con-
sentaneum, u b i et Pauius de Castro dicebat, quôd m a - tradicente : et si sit contentio inter partes super ptinc-
joris vis erat missio ex primo decreto post litem contes- to formando, potest ipse judex ad suum sensum for-
t a t a m , quàm si an tea fuisset. m a r e , Bartol. in 1. jusjurandum 3 4 . §. si de qualitate 5.
D. dejurejur.
LEX XI. (6) Estonce el Rey. Sed an si j u d e x , anteqnam Prin-
ceps r e s p o n d e a t , p r o n u n t i e t , teneat sententia? Videtur
Q u i d u b i t a t , p r o p i n q u u s est sciential Ideo judices, q u ô d s i c , ut iu dicta 1. 1. et ibi notât Bartol. C. de re~
De los Juyzios. 3^9
puede dar éljuyzio, o embiar dezir a aque- juyzio, fuesse atal orne, a quien dëfendiessen
llos Judgádorés, de cernió lo den, si se qui- las leyes deste nuestro iibro, que no dene
siere. Pero ningún Judgador non deue esto jüdgar, assi corno mostramos en el Titulo ele
fazer (7) por escusárse de trabajo, nin por ios Juezes. Esso mismo dezimos que seria ; si
alongamiento de pleyto, nin por miedo, nin alguno judgasse, non le seyendo ótorgádb
por amor, nin desamor que aya a ningnna de poderlo (3) de lo fazer. E otrosi seria dado
las partes, si non porque non sabe escoger él juyzio como non deuia, quando el Judga-
. el derecho, tan bien como deüia, ó qüeria. dor Iqdiesse, estando en pie, e non seyendo
Ca si £ de otra guisa lo íiziesse, deue poren- assbsségádamehte ; ó si lo diesse non lo fazieu-
de recebir pena, según entendiere (&) él Rey do éscreuir, assi como mostrarnos en las le-
qué la merece. yes de suso (4), quefablan en ésta razón; o
si el juyzio fuesse contra natura, o contra el
LEY XIL derecho de las leyes desté libro, o contra
buenas costumbres, assi como de suso di-
Cuales Juyzios non son valederos. x i m o s ( 5 ) ; o si fuesse dado juyzio contra
otro , non seyendo emplazado (6) primera-
ï.yYo. Yerran a las vegadas los Judgadores eri mente , que lo yiniesse a oyr; o si fuessë
t¡t. 17. dar los jüyzibs, bien assi como los Físicos (jado en el tiempo que es defendido, que non
if o*' e n ^ a r ^as melezinas , que a las vezes dan a deuen judgar;, assi como díze en el Titu-
' los enfermos menos, o mas de lo que deuen, lo (7) deste nuestro libro, que fabla en los
o cuydan dar viía cosa, ë dan otra que es con- dias feriados; Ó si fuesse dado el juyzio en
traria (1) à la enfermedad. Otrosi los Judga- lugar desconuiníente, assi como en taüer-
dores, (a) en sus juyzios lo fazen a las vega- .ha (8), o en otro lugar que fuesse desagui-
das j dando juyzios menguados, o torticeros, sado para judgar ; o si el Judgador diesse
o jüdgandó de otra manera que non perte- j uyzio, estando assentadó en tierra fuera de
nece al pleyto. E porque ellos se puedan des- su jurisdicion, en que non ouiesse poderio
to guardar j queremos dezir, en quantas ma- de jùdgar; o si diesse juyzio sobre cosa spi-
neras el jüyzio non es Valedero por razón dé ritual (9), que deuiesse ser judgada por San-
lá persona del Judgador, o porque lo da dé ta Iglesia. Ca por qualquier de'stás razones
otra guisa que hbn deué: é por razón de sií que fuesse dado jüyzio ; non seria valedero.
persona seria ^ quahdd aquel que diesse el Esso mismo dezimos ; que si él juyzio iuesse
lation. de quo tamen Vide ibi per Salie, et per Bartol. (2) Judgadores. Àdde, quod sicut et medicus ob-
in 1. ad Principem, D. de apellat. et vide omhihô Joan, servât témpora, sic et jurisperitos, Bald, post Cynum.
de lino!a in 1. 1. §. qucesitum, D. de appel, col. penult. in 1. unica, in princ, col. 2. C. de caduc, tollend.
(7) Non deue esto fazer. Àdde in authënt; utju'di- (3) Otorgado poderio. Concordat 1. nulli \o. C.de
ces nonexpèctent sacras jussion. §. 1. collât. 9. et in 1. sentent, et cap. significasti 18. de foro competent, et 1.
I , C . de legib. ' • penult. D. de judie, et 1. privatorum 3. C, de jurisd,
(8) Segund entendiere. Non èrgô erit poena ordi- bmn. judie, et procedit etiam in eo, qui fuit judex, sed
naria infamia;, et 3o. librarum auri, de qua inl. a. C. ejus júrisdictio est revocata à lege', vel à delegante, li-
de legibus. cet ipse ignorasse!, Gloss, in 1. ejus qui in provincia, D.
LËX XII. si certumpetatur, incipit, ergo si scivissent: vide Spe-
Sententia lata ab eo, qui prohibétur esse judex per culatorem tit. de offic. delegat. %. restât, versic. quid
leges, aut potestatem non habet judicandi, est nulla. I- si delegatus ignorans. Et addë, quôd sententia lata con-
tem est nulla in aliis casibus in hac lege expressis, ut tra eos, qui de jure contradicunt jurisdiction!, non
si lata sit sine scriptis, aut judiee non sedente, vel con- tenet : vide Balduru de milite vastallo, qui contum. est,
tra non citatum ad earn audieridàm, aut die feriato , vel col; 4.
loco inhonesto, ut taberna, vel simili, vel extra terri- (4) En las leyes de suso. L. 5. et 6. istius tituli.
torium judicantis, aut super spiiïtualibus à laico: idem (5) De suso diximos. Vide suprà eodeni 1. 1.
si contra minorem xxv. annis, vel fatuum per curato- (6) Epiplazado. Vide quae dixi suprà eodem 1. 5.
rem non defensos ; pro èis tauien sententia lata tenet. aliqubs tamen casus, in quibus potest procedi sine ci-
Item si contra servum domino non defendente feratur, tatione , vide per Aleiand. in 1. de unoquoque, in princ.
nisi pro re, quam ipse pro domino tenet, à qua fuit ab col. fin. D. de re judie, et quid in processu Principis,
-a.lio spoliatus, vel super aliis, in quibus potest sine li- tangit i b i , et vide latissimè per Felin. in cap. cum olim,
centia doraini stare in judicio. Hoc dicit. de re judie, col. 10. cum sequentibus , ubi vide.
(1) Contraria. Hoc non est curare, sed occidere; ut (7) En el titulo. Suprà eadem Partita, tit. 2.1. 34-
in cap. absit 26. 5o. dist. ubi notât Alexandrinus, quôd cum sequent.
tales medici puniuntur ut homicida?, qui dant medici- (8) En tauerna. Adde , quse ailegat Specul. tit. de
nas contrarias infirmitati : ailegat 1. si medicus 3. D. de sententia , §. juxta , col. 3. vers, item est nulla ratione
extraord. cognit. sufficit tamen, quod medicus judicet loci ', et ibi dibit, quôd licèt judex male faciat, tamen
secundum regulas artis, licet postea coiitráriiis sequa- de' consensu partium tenet sententia, etiam in lüpana
tur eventus : vide Bald, in 1. iliicitas, §. sicuti, D. de of- ri lata.
fic. prcesid. ubi Gloss, (9) Cosa spiritual. Vide lalè in cap. 2, de judie.
36o Tercera Partida. Titulo XXII.
dado contra menor (10) de veynte y cinco fuera dado non estando su señor delante.
años, o contra loco ( n ) , o desmemoriado,
non estando su Guardador delante, que lo LEY XIII.
defendiesse: ca tal juyzio non le deue valer,
fueras ende si lo diessen a pro dellos. Otro- Quando non vale el segundo Juyzio, que
sí dezimos, que si fuesse dado contra sier- fue dado contra el primero.
uo (12) de otri, non estando y su señor que
lo amparasse, que non deue valer; fueras Si juyzio fuesse dado contra alguno, de
ende, si fuesse dado en razón de tenencia de que ninguna de las partes non se alçassen, e e? 2.
alguna cosa, que el tenia en nome de su se- después mouiessen aquellas mismas partes tit. 17."
ñor, de que el era echado, o desapoderado; (1) otra vez el pleyto sobre aquella cosa mis- ^- 4.
o si fuesse dado sobre alguna otra razón, en m a , e en aquella manera , e diessen otro ecop*
que el sieruo pudiesse por si demandar, o juyzio contra el primero, dezimos que non
defender en juyzio sin otorgamiento de su vale el segundo (a). Pero si fuere contienda
señor, assi como dizen las leyes deste nues- sobre el primero juyzio, diciendo alguna de
tro libro, que fablan en esta razón. Ca en- las partes , que non deue el Judgador judgar
tonce tal juyzio como este valdria, e non se este pleyto , porque fue ya judgado vna vez;
puede desatar, por razón que dixessen, que si la otra parte lo negasse, e aquel ante quien
(10) Menor. Adde 1. 3. tit. 5. et 1. zi. tit. 2, ead. nasterium, col. 7. proopinione tamen Bartoli, et Abb.
Part, et quae ibi dixi. facit 1. 35Í. ad fínem, tit. z8. suprà eadem Part, intelli-
(11) Loco. Adde 1. furioso g. D. de re judie, et gendo , quôd ibi non constitit judici, qui in nova ins-
ententia contra furiosum indefensum non tenet, sicut tantia cognoscebat, de prim.a sententia ; et quôd ista
neque contra minoreni indefensum, vide Bald, in 1. 2. lex intelligatur, quando de hoc constabat judici, ut
C. de curat, furias, non enim potest processus contra tango in gloss, sequen ti in 2. extensione.
earn fundaii, cum non possit litem contestan , quia ca- (2) Non vale el segundo. Concordat 1. z. C. quan-
ret sensu, secundum Bald, quern vide , inferentem ad do provoc. non est neces. et extend* istam conclusionem,
notabilem qusestionem ,in 1. humanitalis, col. zi. C, de eiiamsi secunda sententia proferatur de consensu par-
impub. et aliis substitut, et idem vult ibi in mulo, et tiam, Glos. notabilis, et singuiaris in 1. si diversa \l\.C.
surd o à nativitate. de transact, nam licèt possit renuntiari per partem juri
(12) Sieruo. Addel. servus 6. C. de judie, et 1. 8. quaesito ex sententia prima , ut in 1. si judex 4z. D. de
et 9. tit. 2. ead. Part, et 1. 3. tit. î.Part. 7. minor, et I. juris gentium 7. §. si paciscar z 3. D. de pac-
tis; non tamen consensus parlium roborare potest sen-
LEX XI IL tentiam sec mid a m contra primam : quia cùm sententia
sit nulla, sic consensus accessorius est nullus , secun-
Licèt non valeat sententia diffiniliva lata contra dum Bald, in dicta 1. si diversa. Secundo extende, si-
aliain sententiam diffinitivam , quae non fuit appellatio- ve secunda sententia detur in eadem instantia, sive
ne interposita suspensa; si tamen partes contenderint in diversa : nam non valet contra primam , quae nullo
super prima sententia , an lata fuerit, vel non , et ju- remedio rescisivo poterat revocari, tamquam lata con-
dex in tali contentione pronuntiet, non fuisse alia m tra notorium , juxta cap. inter cesteras 9. de re ju-
sententiam primitùs promulgatam, et partes non appel- die, dummodô constet, quôd judex fuerit certificatus
lent, vel si appellent, confirmata sit sententia; prima de sententia , et nihil probabilité!' revocatuiu fuit in
remanet invalida. Idem est in causa matrimoniali, in dubium de ejus validitate, ut déclarât Anton, de Bu-
qua sententia non transit in rem judicatam, si post- trio in cap. ab excommunicato, de rescript, et in dicto
quàm lata est, facto possit probari per errorem latain: cap. inter monaslerium, col. fin. Quid autem si peta-
nam tunc probato errore, potest sententiari contra- tur executio sententiae , quae transivit in rem judicatam,
rium. Idem si judicium datum sit per falsos testes, aut et opponatur de ejus injustitia , et de facto admittan-
per falsa instrumenta, aut per aliam falsitatemqualem- tur probationes super injustitia sententiae , per quas
cumque ; vel si pecunia , aut dono probetur judicem constat illam injusta m ? Vide Iiiiioc. in cap. cum-Ber-
fuisse corruptum : nam potest usque ad xx. annos re- toldus , de re judie, et Abb. in cap. cum contiugat, col.
tractar! ; sed oportet tunc probare, quôd judex illo- 3. de ojfic. deleg. dicens, quôd tune poterit_ sententia
rum pratextu pronuntiaverit. Item si per juramentum retractari, ex quo cognitum est de injustitia , 1. de qua
à judice delatum pais jurans obtinuit per sententiam, re 74. §. 2. D. de re judie, quae est elegans limitado ad
potest ipsa prsetexiu instrumentorum postea reperto- istarn legem , et 1. 15. tit. zz. suprà eadem Part. Ter-
rum retractari. Hoc dicit. tio extende , etiamsi à.prima sententia fuerit appella-
(1) Partes. Ex istis verbis manifesté confiinditur tum , si tamen appellatio fuit deserta : de quo vide r¡o-
opinio Bartol. in 1. 1. C. guando provoc. non est neces. tabiliter per Alexand. consil. 33. 2. dubio, z. vol. Ex-
quern sequitur Abb. in cap. inter monaslerium, de re tende quarto , etiam si super re judicata compromitt'a-
judie, qui intelligebat dictara 1. 1. quando non revo- tur in arbitrum , nisi in compromisse apponatur clau-
caretur alia nova instantia : nam si ex alia iustantia sula non obstante sententia, secundum Bald, in dicta
ageietur , dicebat ipse , quód teneret sententia contra 1. si diversa, quem vide. lita conclusio limitatur qua-
primam; cujus contrarium disponit ista lex, et idem, tuor modis in lege ista , vide latissimè per Félin, in cap.
quod ista lex disponit , tenent communiter Doctores inter monaslerium, de re judie, à col. 7. usque in tin.
contra Bartol. ut deducit Felin, in dicto cap. inter mo- ubi ponit 16. liinitationes , vide ibi.
De ios Juyzio;*. 361
acaesciesse esta contienda , dixesse judgan- t e , si señaladamente non prouare la parte,
do, que non fue dado juyzio (3) sobre, aque- que el Juez se mouio a dar su juyzio por a-
lla cosa; vale el segundo juyzio que fuere quellas prueuas falsas , fincara valedero el
después dado contra el primero ; maguer juyzio que quieren prouar por falso. Otrosí
que ninguna de las partes non se ouiesse al- dezimos que si el Judgador manda jurar (8)
eado del primero. E esto se entiende , quan- a alguna de las partes en razón de algund
do del segundo juyzio non se alean , o non pleyto , que non fuesse prouado tan clara-
se reuoca por el Juez de aleada. E otrosí mente como el queria , e de si diesse el juy-
pleytos y ha, en que vale el segundo juyzio, zio por aquella jura contra la otra parte; si
maguer sea dado contra el primero; e esto después la otra parte que fuere vencida, pro-
es en los casamientos (4). Ca si juyzio fuere uare por cartas que aya fallado de nueuo,
dado,*e después pudiere prouar, que ouo y que el otro juro mentira , e que el tenia ver-
algund yerro quanto en el fecho , bien pue- dad; en tal razón como esta puede ser dado
de dar otro juyzio contra el primero. E otro- el juyzio segundo contra el primero , e val-
sí todo juyzio que fu esse dado por falsos tes- dría ; e non deue ser guardado aquel que fue
tigos (5), o por falsas cartas , o por otra fal- dado primero por mintrosa jura.
sedad qualquier, o por dineros (6), o por
don con que ouiesse corrompido el Juez; LEY XIV.
maguer contra quien fuesse dado non se al-
çasse del , puédelo desatar quando quíer, Corno non vale el Juyzio, que es dado so
fasta veynte años (7), prouando que el juyzio condición , o por fazañas.
primero fuera dado por aquellas prueuas, o
razones falsas. Ca si de otra guisa lo prouas- So condición (i) non deuen los Judgado- „ey10*
se, estaría firme el juyzio primero. Ca ligera- res dar sus juyzios, e si por auentura los tit. 17.
mente podría ser, que ante el Judgador serian diessen , e la parte contra quien fuessen da-'jjb* 4*
aduchas las cartas, o testigos falsos, e otras dos se alçasse, p o r t a l razón como esta lo ec0I>'
buenas verdaderas en buelta délias ; e que podría reuocar el Juez del aleada. Mas si al-
el daria su juyzio por razón de las buenas, e guna de las partes non se alçasse de tal juy-
non de las malas. Onde en tal caso como es- zio, non lo podría después ¿«sacar por esta
(3) Que non fue dado juyzio. Concordat 1.1. in prin- D . adTrebel, et vide 1. y. et qua? ibi d i x i , tit. 6 . s u p r a
cipio , D. quee sentent, sine appel, rescind. ead. Part, et a d d e , quod idem est in consensu venait
(4) En los casamientos. Intellige quando sententia magistratus , ut in 1. si, quos 5 9 . u b i Gloss, et Platea,:
fuit lata contra matrimonium , ut in cap. lator 7. u b i C. de decurión, lib. 10t •
Gloss, et in cap. tenor 10. et cap. consanguinei 11. de re (7) Veynte años. Nota h o c , quia de j u r e c o m m u -
judie, vel etiam si p r o m a t r i m o n i o , d u m m o d ó fuisset n i v i d e b a t u r , quando agebatur ad retraetationem senr
illicitum, ut vult Gloss, in dicto cap. lator. Quid t a - tentise lata» per falsos testes , vel i n s t r u m e n t a , q u a d erat
men si q u a n d o fuit ¡ata sententia p r o m a t r i m o n i o , agendum infra quadriennimn , petendo restitutionem,
erant o p i n i o n e s , et judex sequutus opinionem pro m a - ut in 1. Divus 3 3 . D . de re judie, et déclarât A b b . in
trimonio, protulit sententiam in ejus faVorera, et p o s - cap. licet, col. 1 0 . de probat, et adde hie 11. 1. et 2. tit.
tea supervenit declarado Papse super illis opinionibus, 2 6 . ead. Part.
secundum quam matrimonium apparet fuisse illicitum? (8) Manda jurar. Concordat 1. admonendi 3í. D .
an revocetur sententia? Vide Joan, de I m o l . i n cap. quo- dejurejur. et 11. i 5 . et 2 5J tit. 11. ead. Part.
niam , et ibi Felin. col. 9. vers, tertius casus , de const.
In matrimonio tamen s.pirituali r-espectu partis senten- LEX XIV.
tia bene transit in rem judicatam : u n d è n o n haberet lo- Non est ferenda sententia sub conditione ; alias in
cura , q u o d dicitur de matrimonio c a r n a l i , ut in cap. causa appellationisrevocabitur: sed si non appellatur,
cum delectus 3 2 . de elect, et in cap. cum olim 7, de transibit in rem judicatam. Nee est alterius exemplo
dolo, et contum. et ibi A b b . et in cap. 1. de cotices. ferenda sententia ; alias non v a l e t , nisi ad exemplum
prœbend. switen tiae Regis , qui legis habet p o t e s t a t e m , feratur.
(5) Por falsos testigos. Concordat i. 1. et 2. tit. a 6 . H o c dibit.
eadem Part, et C. si ex falsis instrum. per to tu m , et 1. (1) So condición* Concordat 1. 1. §. biduum 5. D .
Divus 3 3 . D. de re judie, et vide quae dixi in 1. 1 1 6 . ifl- quando appelland. sit, et vide Gloss, in cap. apostóli-
ci^'ü, podría , tit. 1 8 . eadem Part. ca, 3 5 . quœst. 9. el quae notât Bald, in 1. cum judex,
(6) Por dineros, o por don. Concordat 1. venales C. de sentent, et 1, JEmilius, et ibi Bartol. D . de ad-
7. C. quando proi'oc. non est neces. et cap. cum ab om- min, tutor. Et quid si judex p r o n u n t i a r e t , secundum
ni l o . de vita , et honest, cleric. Et quid si ex d n o b u s , consilium ferendum per talem sapientem ? Vide Bald,
vel tribus judicibus u n u s , aüis ignorantibus , fuit c o r - in dicta 1. cum judex , et A l e x a n d r . consíl. i 8 5 . col.
r u p t u s pecunia? Vide Joan. Andr. in addit. adSpecul. fin. 2. vol. et vide quse dixi supra eodem 1. 2 . in glos.
tit. de sententia , §. justa , in prificip. in 2. addition. 1. et Abb in cap. prœtereà el 2. col. penult, de appel.
E t . q u i d si c o r r u p t u s fuit advocatus p e c u n i a ? an sit u b i vide , q u a n d o sententia possit ferri sub c o n d i t i o -
sententia nulla ? Vide l.# 1. C. de advocat. divers, judie. n e , et vide quae notât Iiinoc. in cap. finem litibus, pro-'
et Paulum de Castro in 1. servo invito , §. nam preetor, pe finem, de dolo, et contum.
Tom. IL Zz
36' 2 Tercera Partida. Titulo XXII.
razón, diziendo que era dado so condición. que fuere dado en tal manera, que non se- Ley21.
Otrosí dezimos, que non deue valer ningún ria valedero. Esso mismo seria, quando las tit. 5.
lib. 2.
juyzio que fuesse dado por fazañas (2) de partes yerran (2), tomando algún Judgador Becop.
otro; fueras ende, si tomassen aquella fa- que non ha poderio sobre ellos de judgar, Ley 4.
zaña, de juyzio que el Rey (3) ouiesse da- cuydando que lo puede fazer. Ca el juyzio que tit. 7,
lib. 2.
do. Ca estonce bien pueden judgar por ella: fuesse.dado en esta razón , non valdría (3). Recop.
porque la del Rey ha í'uerca , e deue valer Ütrbsi dezimos, que non es valedero el juy- Ley 4.
como ley, en aquel pleyto sobre que es da- zio que es dado contra alguno despues que lit. G.
lib. 2.
d o , e en los otros que fueren semejantes (4). muere (4), porque passa ya a poderio de otro Recop.
. Judgador, que ha a dar juyzio sobre todos los Leyes
LEY XV. otros; fueras ende en pleyto de traycion, e 23. 24.
y 79.
en todas las cosas señaladas, de que fabjamos tit. 4.
Como non deue valer el Juyzio , guando en el libro (5) délas malfetrias ; e de los otros lib. 3.
yerros en que puede ser dado juyzio, contra Ley27. Recop.
fuere dado contra alguno que non sea
de su jurisdicion. el orne que es ññado , en razón de su fama , o tit. 1,
de sus bienes. Otrosí dezimos , que non deue lib. 3.
Recop.
y
ey
1()' Apremian a las vegadas los Judgadores a valer el juyzio que es dado sobre alguna co- Ley 30.
tit. 17. los demandados, que respondan antellos sa, ante que sea fecha demanda, o respues- tit." 2.
lib. 4..maguer sean de otra jurisdicion ( i ) , sobre ta sobre ella; assi como de suso mostramos lib. 3.
Recop.
í-ey° L °[ u e n o n a yan poderio de judgar. E en tal en las leyes (6) que fablan en esta razón. Es- Ley 2.
tit. l. caso como este dezimos, que todo juyzio so mismo dezimos del juyzio que diesse el lib. 5.
lib. 8. tit. 2.
Recop. Recop.
(2) Por fazañas. Concordat 1. nemo i 3 . C de sen~ t i , uno , sive forsan, et s e q u i l u r Angel, in 1. 1. C. si à
', tent, non enit» stunendum est argumentum ab exemplis, non compel, judie.
c a p . dixit domiilus , \t\- quasst. 5. et cap. cum causant (2) Quando las partes yerran. Concordat 1. si per
2 7 . et ibi A b b . q u a r t o notab. dé elect. Nota tameri, errorem i 5 . D. de juris diet, omnium judie, et 1. 2. in
q u ô d in facto d u b i o deberaus j u d i c a r e , sicut per alios p r i n c i p i o , D . de judie, et vide I. 3 2 . tit. 2. eadem Par-
ill l o c o illo judicatura est : vide A b b . in cap. in causis, tit, i b i , la novena, et qua; ibi dixi. Et procedit ista
de re judie. Et q u i d si j u d e x pronuntiet tali m o d o , lex , sive e t r e t u r ante litem contestatam, sive p o s t ; si-
q u i a talis jurisperitus in simili causa sic pronuntiavit, ve erretur in facto , sive in j u r e ; d u m m o d ô error fue-
igitur idem p r o n u n t i o ? D i e , q u ó d tenebit s e n t e n t i a , si rit conlinuus , et n u n q u à m purgatus per scientiam : et
alius b e n e p r o n u n t i a v i t , secundum Alberic. in d i c t a i . non e u r a t u r , quis litigatorum e r r e t , quia utriusque con-
nemo. E t intèllige etiam secundum Angel, i b i , non esse sensus r e q u i r i t u r , secundum Angelum in dicta 1. si per
j u d i c a n d u m exemplis, nisi qUahdo in consuetudinem errorem: in dubio praesumitur, q u ô d litigant p e r e r r o -
t r a n s i e r u n t , quia tunc potiùs judicalur ex consuetudi- r e m , si litigant coram judice incompetent!, ex generali
n e ; vel nisi exempla sint'bona , quia t u n c sunt l a u d a n - regula 1. verius 2 1 ,-D. deprobat. et vide Spéculât, til. de
d a , 1. i, §. 5. vers. nunquicl,T>. de poslul. çomp; judie, addit.%. 1. vers, sed nunquid prœsumitUr;
(3) El Rey. Concordat 1. 3 . et 1. fin. C. de legib. et nisi ex aliis conjecturis prsesumeretur scientia , u t per
cap. in causis 1 9 . de re judie. Angel, in dicta 1. si per errorem , col. 2 .
(/j) Que fueren semejantes. Intellige, ut p e r A b b . et (3) Non valdría. Limita nisi per errorem litigare-
D o c t o r , in c a p . in causis i g . de re judie, per Bald, et tur coram judice habente jurisdictionem , sed non u s u m
Salic, in 1. 3 . C. de legibus. j u r i s d i c t i o n s ; ut si sunt duo delcgati , et partes litigant
L E X•'•'•# F¡' •• coram u n o , credentes solum posse p r o c e d e r é : nam etsi
Sententia à non judice lata rio'fl valet, etiamsi p a r - e r r e n t , tenebit j u d i c i u m , secundum Innoc. in cap. pru-
t e s , e u m j u d i c e m credentes per e r r o r e m , coram e o s p o n - dentiam, de ofjic. deleg. et est mirabilis iimitatio, se-
te litigarunt. Item contra m o r t u u m , nisi in criminibus cundum Angel, in dicta 1. si per errorem , col. 2.
<3e q u i b u s post mortem de b o n i s , ét fama quaeri potest. (4) Después que muere. Concordat I. in sententiis
Item lata lite non contestaba, áut partibus non praesenti- 5 9. §. fin. D . de re judie, et 1. pen. D . quœ sentent, sine
b u s , potest q u a n d o c u m q u e revo'càri. I d e m , si sit lata appel, rescind, si tamen lata sit pro mortuo , t e n e t , se-
vefitate facti non inquisila , vel nisi coutineat v e r b u m cundum Gloss, in 1. Neratius i g i . D . de regid, jur. per
a b s o l v o , vel c o n d e m n o r seu aequipollens. Hoc dicit. 1. cum quasi 3 . in princ. D . de fideicom, libert. sed illud
(1) De otra jurisdicion. Concordat 1. fin. C. si à est spéciale favore l i b e r t a d a ; undè alias, neque si fe-
non compet. judice , et 1, fin. D. déjurisdict. omnium ju- ratur sententia pro m o r t u o , tenebit, Bartol. in dicta 1.
dicum. Intellige lamen, nisi judex incompetens p r o n u n - in summa : et idem die , si feratur sententia p r o m o r t u o
tiavit se judiceni competentem , neque fuit appellatum: qui Htigabat cum alio super beneficio , nam favore Ee-
quia tunc non est quœrendum Ulteriùs de ejus j u r i s d i c - clesiae tenebit sententia lata in favorem m o r t u i , ut pu-
tione , secundum Innoc. in cap.pasloralis, de rescript. nit Bald, in casu notabili in 1. unica, §. in primo, ad fi-
i n gloss, i n e i p i e n t i , sed quid dices, et in cap. super lit- n e m , C de caduc, tollend. E t quid si u n u s ecepit d e -
teris, eodem titulo. Si tamen qui se ita pronuntiavit j u - fendí per p r o c u r a t o r e m ? Vide in 1. nulla 2 3 . C. de pro-
dicem competentem , funditùs erat omni jurisdietione curat, et de privilegio concesso in .personam m o r t u i , vi-
p r i v a l u s ; tunc n o n potest transiré talis sententia in rem de in dicta 1. Neratius , u b i Gloss.
judicatam , nisi à tali sententia a p p e l l e t u r , et per j u d i - (5") Fablamos en el libro. Séptima Part. tit. i. 1. 7. et 8.
cem superiorem confirmetur: q u o d est mirum secun- (6) En las leyes. Vide in 1. 3. et 1. fin. til. 10. ea-
dura eum i n d i c i o cap, super liileris, in gloss, ineipien- dem 3. Partit, et qua; ibi dixi.
De los Juyzios. 363
Judgador, non sabiendo la verdad del pley- LEY XVI.
to, si despues la quisiesse saber, o pesque-
rir, que non cîeue valer. Ca ordenadamen- Como non deue valer Juyzio que da el Jud-
te (7), según que mandan las leyes deste nues- gador sobre cosa que non fue demanda-
tro libro , deue el Judgador andar por el da arde el.
pleyto, e escodriñar, e saber la verdad, lo ABncadamente deue catar el Judgador, ^ey fQ'
mejor que pudiere: e en cabo dar su juyzio, que cosa es aquella sobre que contienden las íit. 17."
assi como entendiere que lo deue fazer. Otro- partes ante el en juyzio; e otrosi en que ma- lib ' 4-
sí non es valedero el juyzio, en que non es ñera fazen la demanda ; e sobre todo, que a- ecop°
dado el demandado por quito, o por venci- ueriguamíento, o que prueua es fecha sobre
do. Ca estas palabras, o otras semejantes (8) ella: e estonce deue dar juyzio sobre aque-
délias, deuen ser puestas en todo juyzio afi- lla cosa. Ca si fuere fecha la demanda antel
nado, según que conuiniere a la demanda, sobre vn campo, o sobre vna viña, eel qui-
assi como de suso mostramos (9). siere dar juyzio sobre casas, o bestias, o so-
bre otra cusa que non perteneciesse a la de-
manda ( 1 ), non deue valer tal j uyzio. Esso mis-
(7) Ca ordenadamente. Concordat 1. prolatdm 4- tibus debet esse conformis libello , et ibi per eum n o -
et quod ibi per Gloss. C, de sentent, et q u ó d lúe diei- t a b ü i t e r ad intellectum cap. abbate sané, de re judie.
t u r , n o t a ad intellectum illius legis, et adverte ad id lib. 6. adde etiam cap. licèt Eeli 3 1. de simonía, et ibi
quod hic dicitiir i b i , non sabiendo la verdad del pley- Joan, de Ana. Et si j u d e x pronuntiat ultra petita , sen-
to: nam p r o b a t u r l ú e , quód non tenet sententia l a - tentia est ipso j u r e nulla , Gloss, in 1. et puto , §. 1. D .
ta sine mediis p r o b a t i o n u m , vel sine assignatione ter- fain, ercisc. si tamen res petita n o n potest restituí, bene
mini ad p r o b a n d u m : -vide Bald, in dicta 1. plolatam, valet condemnatio in aestimatione, 1. nisi ex re 3 3 . § . i .
u b i et Angel, qui dicit , quód si per judicem<non stat, D . de petit, hœredit. \. vinum 4 2 . D. si cert, petat. et si
sed per p a r t e s , qua; lite non contestata millas volunt petitur electionem confirmari, j u d e x potest earn infir-
adducere probationes , tune valebit sententia; si vero m a r e , licèt petitum non sit, secundum I n n o c . in cap.
j u d e x passus non fuit fieri piobationes , sed ex a b r u p - cum contingat, de offic. dele gat. et vide aliquas n o t a b i -
to tuüt sententiam, tunc sententia est ipso j u r e n u l l a ; et les qusestiones in materia per Alberic. in diet. 1. ut fun-
ita intelligit Gloss, ibi, et vide dictum Innoc. in eap. tua, dus , et in dicta 1. fin. Et quid si agatur de a d u l t e r i o , et
de cohab. cleric, et rnulicr. addè quod notât A b b . in cap. p r o b e t u r de stupro ? an imponetur pcena stupri? Vide
dudum el i . 6. n o t a b . de elect. Et quid si judex non vi- Angel, in tractatu malefic, in parte che han adultéralo,
dit probationes rei ? Vide Kaldum in 1. ab eo , col. 2. C. col. 7. Et non potest supplere j u d e x , si plus est proba-
quomodo, et qùando judex, et vide Gloss. 2. qussst, tum , quàm p e t i t u m : vide Bald, de milite vassal, qui
i . in summa , et latissimè in isla materia per Barba, iu contum. est, col. 2. et verba sententia; in quantum p o s -
cap. ecclesia SancXœ Mariœ, col. 3o. de constit. Et q u i d s u n t , debent referri ad petitionem: vide Bartol. in 1. hœ
si j u d e x dicat. in sententia , quia probatum est, cùm n o n enim, §. i . D . de suspect, tut. et adde qua; notât Bald,
sit p r o b a t u m ? Vide per Bald, in dicta L prolatam, col. in 1. jus pluribus , D. de just, et jur. ad fin* de eo q u i
2 . et adde e t i a m , quód sicut omissio ordinis judiciarii petit sibi fieri j u s , etjustitiam, et judex pronuntiavit p r o
in ordinariis reddit processum nullum , sic etiam in ex- eo , non habente j u s , neque justitiam ; quód non vitiâ-
traordinariis omissio ordinis qualis qualis, quae in illis t u r sententia, tanquàm non conformis libello , quia i n -
r e q u i r i t u r : ¡ta ¿licit notabiliter Petrus de Anchar, consil. tentata videtur justifia fori, secundum q u o d judici v i -
1 6 7 . col, a. incipit visis diligenter onmibus, et s.equitur d e b i t u r : et ibi hoc disputât , et d i c i t , q u ó d tutius est,
Felin. in cap. ecclesia Sánela; Mariœ, col. i a . de const. u t isla verba non potiantur in libello ; Decretalis tamen
(8) O otras semejantes. Vide per Gloss, et Angel. • approbat hune m o d u m libellandi , in cap, 2. de ord.
in 1. prœies , C. de appellat. et Alexand. in 1. 1. super cognit. et ibidem etiam dicit Bald, quód clausula , quae
.gloss, fin. D . de re judie. apponitur in litteris Papa;, vel Dominorum , quodjus-
(9) De suso mostramos. Suprà eodem 11. 2. et 5. tumfuerit decernatis, refertur ad petita. Adde etiam, quae
notât A b b . in cap. super eo , ad fin. de elect, quód i n -
LEX XVI. telliguntur verba sententia; juxta m o d u m o p p o s i t i o n s ,
seu petitionis; et in materia adde , quod notât Bartol.
Non valet sententia lata de re non petita; ut si lis in 1. slipulationes non dividuntur, antep. col. versic. no-
est de vinca , et p r o n u n t i a t u r de equo ; vel si est de pro- no restai, D. de verb, oblig. Et quid si accusavi de p e r -
p r i é t a t e , et p r o n u n t i a t u r de possessione ; vel petitur ho- cussione cum s a n g u i n e , et probavi sine sanguine? an
m o in .genere, et p r o n u n t i a t u r de c e r t o ; aut proposita possit sequi condemnatio? Vide per Bald, in 1, z.C.de
actione n o x a l i , et fertur sine noxse deditione. Item non probat. Et nota bene , quód quando j u d e x videt actum
valet, si est lata sine certa qnantitate ; nisi se référât ad .male ex una causa , et ex actis a p p a r e t , quód esset be-
acta ex quibus certifican potest. Hoc dicit. ne actum ex alia causa ; licèt non possit sequi c o n d e m -
• ( i ) Que non petleneciessc a la demanda. Concor- natio , debet tamen j u d e x in sententia reservare talem
dat 1. ut fundus 1 8 . D . communidivid.X. Pomponius i 5 . causam , ut in 1. Bœbius 3 o . D . de pactis dotal, et n o -
ï ) . de negol. gest. 1. fin. C. dejideicomtn. libert. Et sen- tât Bald, in authent. sed el si quis , col. penult. C. de se-
sentia debet esse conformis libello in tribus ,jin r e , cau- cund. nupt. et adde ad praedicta Bartol. in 1. qui uxori,
s a , et actione, .secundum Bald- quem vide in 1. 1. col. 2. §. quid tamen , D . de adulter, et in 1. si prœses , D. de
C. si /dures una sentent, ubi et vide,..an in concomitan • poenis , et P a u l u m de Castro in 1, si comtnunem, §. 1. D .
Tom. 11. Zz 2
364 Tercera Partida. Titulo XXII.
mo dezimos que seria, si la demanda tan so- que demando (5) ante mi; o condenólo en la
lamente fuesse fecha sobre el señorío de la co- demanda que fue fecha contra el ; o quitólo
sa , e el judgasse sobre la possession (2). Otro- della; o tengo por bien que non de lo quel
sí dezimos, que si el demandador demandas- demanda; o pusiere en su juyzio otras pala-
se a otri cauallo, o sienio quel mandara o ie bras semejantes destas, por las quales se pue-
prometiera, non ie nombrando, ni señalan- de ciertamente entender, que el demandado
do ciertamente qual ; e el Juez diesse después es quito, o vencido por juyzio de la deman-
juyzio contra el demandado, que diesse al da; en tal razón como esta, si fuere fallado
demandador Fulan sieruo, señalado por nom- escrito en los actos (6), la cosa, o la quantia
b r e , o Fulan cauallo, señalado por color, o sobre que era la contienda, que estonce el
por sus faziones; tal juyzio como este non juyzio, que fuesse dado en alguna destas ma-
seria valedero : porque, bien assi como fue neras sobredichas, seria valedero. Mas si en
fecha antel la demanda en general, eu aque- los actos que passaron antel Judgador, non
lla misma manera (3) deueel dar el juyzio. 0 - se fallasse cierta demanda; tal juyzio, en que
trosi dezinios, que quando fazen demanda non nombraua señaladamente la cosa , o la
antel Judgador, de alguna bestia, o sieruo quantia sobre que se daua, non seria valedero.
que fiziera daño en campo, o viña, o en algu-
na cosa de otri, e piden al dueño de la bes- LEY XVII.
tia, o del sieruo, que peche el daño, o que
le de la bestia, o el sieruo que lo fizo; que si Qual Juyzio deue valer quando los Judga-
lo prouare, deue el Judgador dar el ju}ZÍo dores son dos, o mas, e desacordaren,
en la manera que fue puesta la demanda, di- judgando de sendas guisas.
ziendo assi : Mando que el demandado peche
tanto por emienda del daño, que su bestia, o Tíatural cosa ( t ) e s , de venir pyna des-Ley 7.
su sieruo fiziera en la cosa de Fulan , o quel acuerdo, alli do muchos ornes fueren ayun- ?"• A-
d e , o quel entregue al demandador aquella tados j e señaladamente quando han a dar p.e'cop<'
cosa quel fizo el daño. Ca si de otra guisa jud- su juyzio sobre alguna cosa: e porende de-Ley43.
gasse, oondenando señaladamente (4) al de- zimos, que si dos, o mas Judgadores fuessen J. 4*'
mandado en alguna destas cosas sobredichas, dados (2) para oyr algún pleyto señalado, o ni. 2!
tal juyzio como este non es valedero. E esto para oir todos los pleytos. (3), o fuessen Jue- L>ecop-
non dezimos tan solamente en estas cosas so- zes de auenencia; e seyendo todos delante,
bredichas, mas aun en todas las otras seme- se acordassen en dar el juyzio de sendas gui-
jantes deílas. Otrosí dezimos, que quando los sas; que aquello que judgassen los mas Jud-
Judgadores non dizen ciertamente en Juyzio gadores (4), deue valer, e non el que diessen
la cosa , o la quantia de que condenan o qui- los menos. Mas si los Judgadores se acordas-
tan al demandado, mas dizen assi : Mando que sen todos en el juyzio contra el demandado, e
el demandado pague, o entregue a Fulan, lo fuesse desacuerdo entre ellos en razón de la
quemad, servit, amit. et in 1. quidam Iberus , D . de ser- (6) En los actos. A d d e 11. a. et 3. ubi Gloss. C.
vit, urb.prœdior et in I. sicuti, §. siquœratur, D . siser- de sentent, quœ sine certa quantitate profer. et ibi vide
vitus vendicet. et Jason, in 1. stipulalio ista , §. 1. D . de Barto). et Salic, et ibi v i d e , quid si référât se ad a l i -
verbor. oblig. et Bald, in 1. 1. C. de qiuestion. Et quid q u o d inslrumentujn, q u o d non est in processu.
si actum sit depositi, et p r o b e t u r de commodate» ? Vide
per Bald, in I.x perkane, C. de tempor. appel, et isla, LEX XV11.
quae paulatim collegi , volui liic interserere : prodes.se
enim p o t e r u n t a l i q u a n d o ad laboris levamen in quseren- Non valet sentenlia lata à pluribus dclegatis , vel ar-
d o ista. b i t r i s j u n o collega absente. Sed si omnes s u n t prsesen-
( a ) Judgasse sobre la possession. Nota hoc b e n e , et t e s , statur sententise plurium. Si verô sunt aequales n u -
idem dicendum è c o n t r a , si actum essetpossessorio, non mero et penilùs discordes, neutra est firma, donee de-
poterit p r o n u n t i a r i super petitorio. Sed an ex rescripto legans aliquam earum confirmet. Si autem quidam in
Principis j u b e n t i s , u t si super petitorio faeta? sunt p r o - m a j o r i , alii in minori summa condemnent numero p a -
bationes , j u d i c e t u r super p r o p r i e t a t e , possit ita fieri, res , tenet sententia minoris quantitatis. Hoc (licit. Ha -
Alexand. consil. 5/J. -vol. 5. dicit quod sic : quia hoc est buit ortum à cap. fin. de re judie, et à 1. inter pares 3 8 .
parvi pra»judicii, et potest Princeps faceré. Vide ibi ï ) . de r e / W / c . juneta 1. duo judices a 8 . eod. tit.
column, i . versic. quinimó. (i) Natural cosa. Adde 1. item si units i 7. §. fin. et
( 3 ) Aquella misma manera. Nam istocasu non d e - ibi Glos.qnse allegat concordantes, D . derece.pt. quiarb.
b e t ferre sentenliam super cerlo h o m i n e , u t dicit Gloss, (2) Fuessen dados. Et sic essent judices delegati.
in §. curare , Instit. de action, et facit §. prœterea 3i. (3) Para oyr todos los pley tos. Loquitur in oi.di-
eod. tit. sub §. /tine etiam. n a r i i s , vel etiam in delegatis ad universi'tatem causa-
(4) Señaladamente. C o n c o r d a t ! , miles6. §. decern, r u m : v i d e Gloss, in 1. Pomponius, alias i n c i p i t , si uni,
D . de re judie, et vide Institut, de offic. judie, in princ. D. de re judie.
(5) Lo que demando. Concordat 1. in sententiis 5 g . (lA Los mas judgadores. Concordat. 1. inter pares
D . de re judie, et 1. ait prœtor 5. S- l- e ° d lit. 3 8 . D. de re judie.
De los Juyzios. 365
quantia, de manera que los vnos lo condenas- bra, e tal consejo pudiera y dezir, que les fi-
sen en mayor quantia, e los otros en menor; ziera dar el juyzio de otra manera, que non
estonce dezimos, que si tantos fueren los de dieron. Pero si a^ueí que les dio el poderío
la vna parte como los de la otra , que deue de judgar, les oinesse otorgado, que lo'pu-
valer el juyzio que fuere dado en la menor diessen fazer los vnos sin los otros (i o.), deue
quantia (5), e non el otro. E esto es por dos valer el juyzio que dieren, en la manera que
razones. La vna, porque todos se acuerdan en les fue otorgado de judgar.
aquello que es menos.La otra, porque los Jue-
zes deuen ser siempre piadosos (6), e mesu- LEY XVIIl. ,
rados, e mas les deue plazer de quitar, o ali-
uiar el demandado, que condenarlo, o agra- Quoi juyzio deue valer, quando los Judga-
uiarlo. Pero si los Juezes fuessen puestos pa- dores se desacordaren en dar sentencia por
ra pleytos señalados (7), seyendo tantos de razón de libertad, o de seruidumbre , o en
la vna parte como de la otra, e se desacor- plejto de justicia, a que dizen en latin
dassen del todo, e diessen juyzios de sendas pley lo criminal, •
guisas, condenando ios vnos al demandado,
e los otros dándolo por quito; estonce dezi- Libertad (<) es cosa con que plaze natu- I>y43.
mos, que non deue valer ninguno destos juy- raímente a todos- E según dixeron los Sa- '"• 6'
zios, fasta que aquel que les mando el pley- bios, todas
- las leyes la
- ° deueu
• ayudar (a), '¿lib.
e'Copi
2.
to oyr, lo vea, e confirme aquel juyzio que quando ouíeren alguna carrera, o alguna ra-
el tuuiere por bien. E sobre todo dezimos, zón por que lo puedan fazer. E porende dezi-
que quando a algunos Juezes es mandado mos, que quando dos Judgadores, o mas, se
que judguen, e libren los pleytos de con- acertaren a oyr vn pley to que perteneciere a
suno, que todos deuen ser presentes (H) a libertad, o a seruidumbre; si a la sazón que
la sazón que han a dar el juyzio (9) : e si quisiessendar el juyzio sobre ella, se desacor-
acaeciesse que alguno dellos non se acertas- dassen , judgando de sendas guisas, dando
se y , quando lo diessen, lo que fuere judga- los vnos por libre aquel que razonauan por
do por los otros, non deue valer; maguer o- sieruo, e los otros judgando contra el; si los
uiesse (io) el embiado su carta, e su manda- Judgadores fueren tantos de la vna parte co-
do , que le plazia que diessen el juyzio sin el. mo de la otra, deue valer el juyzio que fuere
Esto tuuieron por bien lo Sabios antiguos por dado por la libertad (3), e non el otro que
esta razón: porque podría ser (ii)* que si dieron contra ella. Esso mismo dezimos que
aqueste Juez ouiesse estado presente a la sa- deue ser guardado en todo pleyto de justi-
zón que los otros dieron el juyzio, tal pala- cia (4), en que fuesse condenado alguno a
(5) En la menor quantia. Concordat, dicta 1. inter tia p r o libértate , aut de absolutione c r i m i n o s i , vel de
pares 3 8 . in fin. et cap. i . de arbitr. lib. 6. puena minori prolata. Si vero n u m e r o sunt d i s p a r e s , t e -
(6) Piadosos. A d d e c a p . e a v i n d i c t a 5i. a3.qusest. / ( . net plurium sententia. Hoc dicit.
(7) Pleytos señalados. L o q u i t n r liic de judicibus (1) Libertad. Concordat 1. inter pares 3 8 , D . de
delegatis , et concordat 1. duo judices 2 8 . D. de re Judie. re judie, et cap. fin, éodem titulo.
ét cap. fin. de re judie. (2) Todas las leyes ta deuen ayudar. Vide 1. 4- et
(8) Deuen ser presentes. Concordat 1. duo ex tri- quae ibi d i x i , tit. 5. cadem Part.
bus 3 9 . D. de re judie, et 2. quéest. 6. §. diffinitiva, veis. (3) Que fuere dado por la libertad. Idem die, si p r o
item si piares , et cap. causam matrimonii 16. de offic. dote , matrimonio , vel testamento , ut in cap. fin. de re
deleg. judie, ubi A b b . et Doctores extendunt ex identitale r a -
(y) El juyzio. Intellige de diffiniriva ; secùs de i n - tionis etiflm ad alios favorabiles casus : et idem tenet
lerlocutoria. Vide Gloss, et ibi Paul, de Castro ad finem Alexander in dicta 1. inter pares, D. de re judical, q u i
in dicta 1. Pomponius, aliàs si uni, D . de re judie, iu ar- exemplifical, ut si. feratur sententia pro v i d u a , p r o pu-
bitris vero vide cap. fin. de arbitr. lib. 6 . et ibi Gloss, pillo , pro Ecclesia , vel pro legitimatione , et ibi refert
quae d i c i t , illum textum procederé in terris Ecclesise, et Speculatorem , et Joannem A n d r e a m , h o c t e n c n t e s : et
a d d e l . l\.ûi. 2 6 . end. Partit. l i m i t a , nisi sententia esset evidenter i n i q u a , tit in I. si
(10) Maguer ouiesse. Concordat 1, sicuti 1 8 . D . de pars judicantium 1 0 . D . de in offic. teslam. et ibi vide
recept. qui arbitr. p e r P a u l u m de Castro, q u a n d o dicatur evidenter iniqua.
(il) Podría ser. Concordat 1. 17. §. 7. D . de recept. (4) Pleyto de justicia. Concordat 1. inter pares 3 8 .
qui arbitr. et vide Paul, in dicta 1. si uni, et Barto!. in 1. D . de re judie, et rationem hujus deeisionis, ultra earn,
duo ex tribus, D . de re judie, ubi dicit, quôd non est quam ponit hie ista lex , ponil Aristóteles in problema*
sola hsec r a t i o ; vide ibi ad quaestionem notabilem. te q u o d a m , eo quod aceusator accedit p a r a t u s , ae prae-
(12) Los vnos sin los otros. Adde cap. prudentiam mediiatus ; reus ad multa non praevisa compellitur res*
11, i n p r i n c i p . de offic. deleg.et cap. cam piltres 8. eod. p o n d e r e : vel q u ô d consentaneum s i t , r e u m , qui majo-'
tit. lib. 6. ri periculo d i c a t , ob metum potiùs quaedain praptermi-
LEX XV111. s i s s e . q u a m actorem : vel quod in ancipiti negotio po«
Judices ordinarii de libértate, vcl causa criminali tiùs a d earn partem oporteat vergere,' u b i si forte e r r a -
cognoscentes, si pari numero d i s c o r d e n t , tenet senten- tum , peccetur leviùs ; at minus malum est absolvere
366 f e r c e r a Partida. Titulo XXII.
muerte, o a perdimiento de miembro, o a dize en el Titulo de las Aleadas, ha mará- ,¡^ 2 t
echamiento de tierra, o quel diesseñ otra pe- uillosamente gran fuerça (3) ; que dende a- üb, 4.
na qualquier, por que fuesse mal enfamado; delante son temidos los contendores, e sus Reco P-
que la sentencia que los Judgadores diessen herederos, de estar por el. Esso mismo dezi- ,,^24'
por el demandado , dándole por quito de to- mos, si se alçasse alguna de las partes, e fue- tit. 9.
d o , o templándole la pena, deue valer, e non ré despues el juyzio confirmado por sen ten- ^- s -
la de aquellos que le condenassen, o le agra- cia de aquel Mayoral que lo puede fazer. Pe- ec p '
niassen , maguer fuessen tantos los vnos Jud- ro si acaeciesse después tal cosa por que per-
gadores como los otros. E esto es (5), por- diesse su fuerça el juyzio, non son temidos
que los Judgadores se deuen siempre mo- de estar por el. E esto seria, como si alguno
liera piedad contra los demandados, assi co- prestasse a otro bestia, o otra cosa, o diesse
mo de suso diximos (6); e mayormente en ta- a qualquier menestral alguna cosa de que le
les pleytos como estos ^pudiéndolo fazer con fiziesse lauor, o que gela adobasse, e la per-
derecho. Pero si mas fuessen los que conde- diesse por su culpa, por que el Judgador o-
nassen al demandado, que los que le quitas- uiesse a dar juyzio, que la péchasse. Onde,
sen , deue valer el juyzio de los mas, assi co- si después viniesse aquella cosa a poder de
mo de suso mostramos. aquel cuya fuera, bien el puede después de-
mandar al otro, que le torne aquello (4) que
LEY XIX. recibió del por ella: e en esta manera pierde
su fuerça el juyzio, maguer non tomassen
Que fuerça ha el Juyzio. aleada del. E aun dezimos, que si non auian
pagado aquello que juagaron que pechassen
L.C.y8. Afinado ( i ) juyzio'que da el Judgador por aquella cosa perdida, que bien se pue-
lib. 4." entre las partes derechamente, de que non de escusar (5) de lo non pagar; pues que la
Recop. se alce {i) ninguna délias fasta el tiempo que cosa por cuya razón era condenado, es ve-
'nocentem; quám innocentent damn a r e , prsesertim in (1) Afinado. Concordat 1.1. C. de re judie, ubi Glos.
• causis capitalibus : vel quod aecusatio propior est prœ- et Azo ibi in summa.
sumptioni malevolentiss, quàm defensio. (2) De que non se alce. Vide 1. eleganter 2 3 . §. si
(5) Esto es. Ex ista ratione videtur, quôd si non post, et ibi Gloss. D. de condictione indebiti.
sit causa criminulis, sed quaecumque alia, teneret sen- (3) Gran fuerza. Nam pro veritate accipitur, 1. res
tentia pro reo , duobus ordinariis discordantibus: quod judicata 207. D.de regul.jur. et statur sententia?, etiam
etiam est expressum in dicta 1. inter pares 38. D. de re si ex inspectione actorum evidenter appareat ejus ini-
judie, et in dicto cap. fin. eod. tit. InRegalibus verô Au- quitas, secundum Innoc. in cap. quoniam contra fai-
ditoriis, et Regio Consilio, serva circa istam legem et sant, de probation, in gloss, penult, licet aliud videa-
prsecedentem, Ordinationes de Medina, et de Madrid; tur sentiré in cap. cum Bertoldus, de re judie, secundum
fetiñ arbitris in pari numero discordantibus, vide 1. 29. •Angel, in dicta 1. 1. C. de re judie.
tit. 4- eadem Part, et in 1. 26. ejusdem tituli (4) Que le torne aquello. Sed an possit agere ad rem
(6) Ve suso diximos. Suprà in 1. próxima. eô, quia sestimationeru solvitpro ea? Videtur quód sic,
ut in 1. 3. D. pro empt. 1. si culpa 6 3 . D. de rei •vinel.
LEX XIX. et sic actons erit electio, quam actionem intentare ve-
u t : quod tenet Bartol. in 1. in commodalo, §. fin. D.
Magna est vis diflinitivse sententia?, quam judex pro- commodali, quœ concordat cum ista lege: erit tamen
fert, à qua appellatura non est: idéô postquàm transi- electio illius, qui aestimationem accepit, an velit red-
vit in rem judicatatn, à partibus est observanda. Tamen dere sestimationem, quam recepit, vel dare rem, secun-
si reus est condemnatus in sestimatione, quia rem peti- dum Gloss, ibi, cujus opinio approbatur in 1. penult, tit.
tam amisit, et earn postquàm solvit, in potestate inve- a. 5. Partita : et in casu, quo actor eligat agere in rem,
niat actons , potest ab eo sestimationem solutam repele- tenetur reus eligere ante litem contestatam, an solvat
ré , vel si nondùm satisfecit, solutionem recusare. Item rem, vel pretium; lite vero contestata , non posset, se-
error calculi à partibus proveniens sententiam non res- cundum Bartol. in dicto §. fin. quem vide, ubi et vide
cindit. Sed si in sententia manifestus sit error calculi, Paul, de Castro post Dinum aliter, et melius dicentem,
non valet sententia in quantitate , in qua est error. In quôd non possit isto casu agere in rem, ex quo res non
aliis autera sententia tenet, nee rescinditur prsetextu venit ad commodatarium, vel fullonem de volúntate
instrumentorum postea repertorum ; nisi contra Regem, domini; et casu quo mansisset, vel venisset ad cum de
Tel ejus procuratorem sit lata : quia tunc potest infra volúntate domini, tunc compeleret actio in rem, neque
triennium rescind!, vel etiam postea quandocumque, si liberaretur dominus sol vendo sestimationem, etiam an-
de procuratoris dolo, vel aiteiius fuerit lata sententia. te litem contestatam: et vide Albericum in 1. rem rnihi,
Idem, si sententia fuerit lata propter juramentum par- D. commodati, et dictam 1. penult, tit. 2. 5. Partit, et
tis : nam potest rescindí, veritate detecta per instru- quse ibi dixi, et adde ad istam legem 1. 2. D. de condict.
mentum postea in contrarium repertnm. Item prodest, sine causa.
vel nocet sententia cuilibet legitimo successori. Nee per- (5) Que bien se puede escusar. Concordat 1. i. et
dit vim suam sententia , si judex pronuntians moria- ibi Gloss. C. de re judie, et ibi vide Albericum, quid
tur. Et ex sententia oritur actio quae 3o. annis durât. si ante sententiam res pervenit ad dominum , et com-
Hoc dicit. niodatarius ignoravit, an possit posteà de hoc oppone-
De los Juyzios. 367
nida a poder de su dueño. E otrosí dezimos, juyzio fuesse dado contra el Rey (9), o con-
que el juyzio afinado ha tan gran fnerca, que tra sus Personeros, o en pleytos que perte-
lo non pueden desfazer por razón de cuen- neciessen a la su Cámara, o a su Señorío.
ta errada (6), si viniere el yerro de partéele Ca estonce, si fuessen falladas tales prueuas,
aquellos que contienden , de qual manera bien pueden vsar délias, para desfazer el juy-
quier que sea, pues que non se alearon del. zio ; 10) que fue dado contra el, fasta tres a-
Mas si el yerro acaeciesse. en la sentencia ños (1 i ) , desclel día que fue dada la senten-
quedael Judgador; assi como si dixesse, con- cia , o después en qual tiempo quier (12),
deno al demandado que pague ai demanda- si pudieren prouar, que el Personero del
dor cien marauedis quel deuia por tal razón, Rey fizo engaño en su pleyto, ayudando a
e de otra parte cinquenta marauedis quel de- la otra parte, por que ouieron a dar el juy-
ne por otra razón, que son por todos dozien- zio contra el; o si pudieren prouar otro en-
tos marauedis; tal juyzio como este non de- gaño manifiesto, por que tal juyzio fue da-
ue valer, si non en los ciento e cinquenta (7) do. E esso mismo dezimos que deue ser
marauedis, e non en lo demás que fue acre- guardado en los otros juyzios, que fuessen
cido por yerro de cuenta : e esto dezimos que dados por jura qué ouiesse fecha alguna de
ha lugar en todos los otros yerros semejan- las partes. Ca si después fueren falladas car-
tes destos, que acaeciessen en los juyzios, O- tas , o priuUejos de n u e u o , puedense des-
trosi dezimos, que non se puede desfazer el fazer, assi como de suso mostramos en el
juyzio después que fuere dado , si non se al- Titulo de las Juras (i3). E sobre todo de-
eare del; maguer mostrassen después car- zimos , que ha tan gran fuerca el juyzio,
tas (8), o preuilegios que ouiessen fallado de que también se puede aprouechar del el he-
nueuo, que fuessen átales, que si el Judga- redero (14) de aquel por quien fue da-
dor las ouiesse vistas ante que el juyzio dies- do, como el mismo; e aun todos los otros
se, que judgara de otra manera; fueras si el a quien passare el señorío de aquella co-
re ? Et concluait post Jacóbum de Aret. quôd sic ; et it>i ex 1. l 3 . ad fin. suprà isto tit. ubi h a b e t u r , q u ô d d i s p o -
etiam v i d e , q u ô d si dominus in r e h a b e i i d a fecit expen- situm in dicta 1. admonendi, p r o c é d â t tàm in actore,
sas , quôd potent uti sententia q u a n t u m ad illas. quàm in reo; et sic evertitur fundamentum Paul, de Castr.
(6) De cuenta errada. Concordat 1, '2. et ibi p e r (10) Desfazer el juyzio. Per restitutionem intelli-
Gloss. C. de re judie, et 1. 1. versie. item si calculi, D . g e , secundum Gloss, et Doct. communiter in dicta 1. Im-
quai sentent, sine appellat. rescind, et a d d e 1. 4- tit. 2 6 . peratores 3 5 . et in dicta Í. i.
eadem Partita. (u) Fasta tres años. Non ergô h a b e b i t q u a d r i e n -
(7) En los ciento e cinquenta, A p p r o b a t opinio- n i u m , p r o u t dicebat Bart. in dicta 1. Imperatores, et in
ncm Gloss, in dicta 1. 2. C. de re judie, quœ communi- dicta 1.. i. quem sequitur P a u l , de C a s t r o , sequitur etiam
ter per Doctor, r e p r o b a b a t u r , sequentes Gloss, c o n t r a - Joann. de Plat, in dicta 1. i. C. de sentent, advers fisc,
r i a m in 1. fin. D . de jurisdic. omit, judie. lat. sed habebit tantùm tt i e n n i u m , ut hic , et tenebant
(8) Mostrassen despues cartas. Concordat 1. sub Doctor, c o m m u n i t e r contra Bartol. in dictis legibus.
specie ¡\. C. de re judie, u b i vide A l b e r i c u m , q u i d si (ta) En qual tiempo quier. Et sic p e r p e t u o , u t d i -
post sententiam reperit i n s t r u m e n t u m solutionis? Et vi- cit Gloss, in dicta 1. Imperatores, D . de re judie, q u i a
de Alexandr. in 1. Jmperatores, D. de re-judie. Bald, táli casu idem esset in q u o c u m q u e p r i v a t o , n e q u e esset
et.Salic, in dicta 1. sub specie. aliquod spéciale in fisco, interveniente dolo e j u s , qui
(9) Contra el Rey. Concordat 1. Imperatores 3 5. obtinuit sententiam, secundum Doet. communiter in
D. de re judie, et 1. i . C. de sentent, adversús fiscum la- dicta I. Imperatores, signanter Imolam , et Alexandr.
tís, lib. I O . u b i Gloss, extendit ad p u p i l l u m , et Ecele- sed ubi non intervenisset dolus obtinen-tis sententiam,
í i a m , et procedit etiam in q u o c u m q u e privato p e r r e s - sed alia prasvariçatio p r o c u r a t o r s , vel advocati ; tunc
titutionem ex clausula g e n e r a l i , p r o p t e r justam i g n o - tam fiscus, quàm privatus admilterentur infra quadrien-
r a n t i a m , vel justum impedimentuní, quo sine culpa sua n i u m , petita restitutione, ut notât Gioss. in dicta 1. i .
fuit impeditus producere instrumentum , secundum I n - facit 1. servo invito 6 5 . § cum prcelor %. u b i Gloss. D .
iioc. in cap. ultra tertiam, de testib. Bartol. Alexaud. et ad Trebel, T u vero considera, quôd ista lex indistinc-
alii in J. argentarius, §. edi, I), de edendo, Angel. I m o - te l o q u i t u r , c u n i d i c i t , en qual tiempo quier, et sic n o -
la , et alii in 1. Imperatores, D . de re judie, et c o m m a - luit limitare usque ad q u a d r i e n n i u m : u n d è fiscus de j u -
niter scribentes in 1. adinonendi 3 i . Di de jurejur. et re speciali, data fraude p r o c u r a t o r i s , vel alias, efiam
Canonista? in cap. suborta. de re judie. Ñeque in hoc vi- non interveniente dolo a d v e r s a r i i , qui obtinuit s e n -
d ë t u r fieri deberé differentiam inter a c t o r e m , et r e u m j t e n t i a m , admítteretur perpetuó usque ad 3o. a n n o s , vel
licet Paulus de Castro cbntrarium voluerit consil, 2 5 7 . usque ad viginti hodie per legem Tauri: quae fuit o p i -
vol. 1. volens hoc procederé in reo i m p e d í t o , non in ac- nio finalis Gloss, in dicta 1. Imperatores, qua? videtur
t o r e , per text, in dicta I. adinonendi 3 1. quem s e q u i t u r approbari hie.
Curtius j u n i o r in I. subpraeiexlu, numero 6. C. de Iran- (i3) De ¿asjuras. L. i.5. tit. n . eadem Part.
sact. si enim actor juste fuit impeditus . cur ei non fave- ( 14) El heredero. Est enim eadem persona cum de-
bitur in h o c , s i c u t e t reo? til Boerius detis. 3 0 7 . ad fin. f i n i d o , u t in authen.t. de. jurejur. à morien. prœst. col-
refert contra Pauli de Castio senlentiairi, fuisse j u d i c a - lât. 5. el adde 1. exceptio 2 8 . D. de except, rei judie, ét
tura p r o a c t o r e , et contra Pant, tenet etiam P u r p u r a t u s 1. postulante 44 in princ. et qua? ibi Bart, et Paul. D .
in dicta 1. adinonendi, n u m e r o Go. et c o r r o b o r a t u r hoc ad Trebel, et adde 1. 2 1. infra eodem.
363 Tercera Partida. Titulo XXII.
sa (i5) derechamente, sobre que fue dado: LEY XX.
e en essa misma manera tiene daño (16) a los
herederos de aquel contra quien fuesse da- Como el Juyzio que es dado entie algunos,
d o , bien como a el. Otrosí dezimos, que non non puede empecer a otri, fueras en co-
pierde su fuerça el juyzio, maguer muriesse sas señaladas.
el Juez que lo dio; ante son tenudos los otros
Judgadores de lo fazer guardar, e cumplir. Guisada cosa es, e derecha, que el juy-
Esso mismo dezimos que deue ser guardado zio que fuere dado contra alguno, non em-
en todas las otras cosas (17), que el Juez o- pezca a otro (i). E poren-de dezimos, que si
uiesse librado derechamente, ante que mu- alguno que fuesse dueño de campo, o de viña,
riesse. E aun dezimos, que del juyzio que dies- o de otra cosa, o ouiesse otro derecho en ella,
se, nasce demanda (18) a aquel por quien lo viesse, o supiesse (a), que otri. la demanda-
dieron de manera que puede demandar aque- ua en juyzio a aquel tercero que la tenia , e
lla cosa fasta treinta años, a aquellos contra fuesse dado juyzio por aquel que fazia la de-
quien fuere dado el juyzio, e a sus herede- manda; bien puede el dueño de la cosa des-
ros, e a quien quier otri que la fallasse; si pués demandarla, a quien quier que la falle,
non pudiesse mostrar aquel que la tenia, que e non le empece el juyzio, pues que aquel
auia mayor derecho en aquella cosa, que a- que la tenia, e la amparaua, non lo fazia por
quel que la demanda. Otrosí dezimos, que si mandado del: otrosí dezimos, que si alguno
el demandado fuere dado por quito en juy- de los herederos (3) de aíguii debdor fuere
zio, de aquella cosa que le demandan; que demandado en juyzio, e aquel que faze ia
siempre se pueden defender el, e sus here- demanda, prouo su entencion contra el en
deros, por razón de aquel juyzio, también razón de la debda quel deuia el finado, de
contra aquel que le demandaua, como contra manera que fuesse dada sentencia contra el;
sus herederos, e contra todos los otros que tal juyzio como este non empece a los otros
fiziessen demanda por ellos, o en su nome. herederos, maguer fuesse dado sabiéndolo
ellos, e non lo contradiziendo. Esso mismo
( i 5) El señorío de aquella cosa. Concordat i. si possessoñ non citato, ut adducit Bald, in 1. consenta-
mater 1 1 . §. ídem Julianus 3. D. de except, reí judie. neurn, col. 3. C. quómodo, et quando judex, et in I. si
et eodem tit. 1. si à te 9. §. Julianus 2. et adde, quôd filius, D. de his qui sunt sui, vel alienijur. quod limitât
ctiam acta judicii gesta cum auctore, ut probationes, Paul- in dicta 1. sœpe, nisi ille tectius fuisset citatus ad
quas fecit, prosunt singular! successor!, ut tradit Ale- causara , et probatur in 1. cum miles 3o. §. si is qui, cum
xand. consil. 6 1 . vol. 2. Sed an prosit successori in be- Gloss, et ibi Bartol. D. ex quibus caus. major, et tradit
neficio sentencia lata pro praedeeessore contra praeten- Alexand. in dicta l. sœpe, col. 3. et idem tenet Paulus
dentem jus ad beneficium , vide Spéculât, tit. de sen- de Castro in 1. cum filius, in princ. circa finem, D. de
tent. §. nunc de efeclu, ad finein, ubi concludit, quôd •verbor. obi. ubi dicit, quôd hoc fecit remanere confu-
non : vide ibi. Sura imuin magnum advocatum, qui non considerabat
(16) Daño. Adde 1. exceptio 28. D. de except, rei virtutem talis citationis, et dicit, quôd sententia lata
judie, et ÀZOII. in summa, C. quibus res judicata non contra ununi, mittitiu' execution! contra tertium posses-
noceat, in fin. sorcm citatum, et quôd ita obtinuit per tres senlentias
(17) Todas las otras cosas. Concordat 1. fin. D. de conformes. Limita tamen hoc , et intellige de citatione
re judie. simplici, quae arctat citatum ; secùs verô si citetur , si
(18) Nasce demanda. Concordat 1. miles G. g. fin. sua putaverit intéresse : nam tunc talis citatio non arctat
D. de re judie, et 1. actori 8. C. de rebus cred. utilius la- citatum, neque facit reum necessarium, ut notât Bald,
men est, quôd non interiteluf ista actio in factum, sed in 1. fin. C. de edicto Divi Adriani toll, et in 1. testament
officio judiéis petatur executio sententiae, ut tradit Spe- ta, circa fin. C. de testant. Pàulus de Castro in 1. liber-
cul. tit. de execut. sentent. §. breviter, et Pioderieus Sua- tas la 1. in fin. D. de\injus vocando: si tamen tune com-
rez in sua repetit. 1. post rem judie, fol. fin. undè adver- parerez et prosequeretur litem, noceret sibi sententia,
te qualiter petas, ne peídas viam executivam. ut tradit Dec. eonsil. 187. col. pen. Limita eliam , et in-
tellige , quando simpliciter citatus comparuit; secùs ve-
LEX XX. rô si non comparuit in judicio, et esset casus , in quo
non possit in ejus contumaciam procedí ad diffinitivain:
Isla lex ponit regulara, quôd sententia inter alio* tenet Abb. in cap. cum super, col. 6. de re judie, vers.
lata aliis non prsejudicat, et casus fallentise à regula. prœtereà, Alex, in dicta 1. sœpè, col. 3. ubi et Alesaud.
(i) Non empezca a otro. Concordat 1. sœpe 6 3 . D. limitât etiam, nisi esset aliud jus tertii divisum ab illo,
de re judie, et cap. quamvis 2 5. eodem tit. et C. res in- quod est deductum in'judicio: nam tunc non noceret si-
ter alios acta, per totum , et quid in juribus individuis, bi sententia, etsi fuerit citatus : vide ibi per cum, et ad-
vide per Alexandr. in dicta 1. sœpe, col. 13. de ad prsedicta , qua» dicit Abb. in dicto cap. quamvis,
(2) O supiesse. Nota bene, quôd non prsejudicat eod. tit. in finalibus verbis, post Innoc, et Pauluro de
sententia inter alios lata alii, etiam scienti litem agita- Castro in 1. in concedendo , D. de aqua pluv. arc.
ri, ut etiam intelligebat Paul, de Castro in dicta ¡. sœpe, (3) Herederos. Concordat 1. si cum uno 11.eXl.ju-
col. fin. non «nim intendit judex inferíe .praejudicium dicatœ a 9. B. de excep, rei judie.
De los Juyzios.
dezimos qué dette ser guardado^ quando al- de suso diurnos ; pero cosas y ha (4) i en que!
guno de los herederos de aquel que auia de empecerla: e esto seria, quando dos ornes se
recebir la debda^ fiziesse demanda sobre ella fiziessen debdores (5) de otro sobre vna cosa
en juyzio, sabiéndolo los otros * e non lo con- misma cada vnb por todo, o quando fuesse a ^y ¿,
tradiziendo. Ca maguer fuesse vencido de la algunos prometido (6) campo, o viña, o otra tit. íc.
demanda, non empecería a los otros i quanto cosa qualquier, de manera que cada vno dé- h£'. ó;
es en aquella quahtia que les cabía de aque- líos en todo la pudiesséri demandar. Ga el juy- eC°1''
lla debda por razón de los bienes del finado; zip que fuesse dado contra alguno destos so-
E como quier que el juyzio que es dado con- bredichos en razón de aquellas cosas, empe-
tra vno, non deue empecer a otroj assi como cería (7) a los otros ¿ maguer y non fuessen
(4) Pero eôsàs y ha. An vero sériteritia lata contra die. Et q n i d , q u a n d o fideicommissariiis n o n sùccëdit
hiaritum prsejudicet multeri in re d o t á ü , Bartol. q u ó d j u r e haereditario, sèd ex sua persona ex p a c t o , et p r o -
sic in 1. de die, §. 2. D . qui satisd. cog. si scivit causant videntia primorurri , qui màjoriam ¡liant constituerunt,
a g i , non alias, et tenet Alex, in dicta 1. scepè, 9. charta^ Ut iri majoriis Hispaniœ ? Videtur , q u ó d isto càsu sen-
ubi refert diversas opiniones: vide ibi per ëuin. Et an tentiâ non noceat sequenti vocàto, sicut habcmtis e x -
sententiâ lata contra advocatum c o r r u p t u m , p r a j i i d i c e t prëssum in agnatis, qui ex propria persona veniunt suc-
c o r r u m p e n t i , seu p r o b e t contra eum, vide Bald.in 1.1. C; cesivè ad feudum a n t i q u u m , üt sententiâ lata contra u -
de advoc. divers, judie. Et generaliter q u a n d o sententiâ u u m iion prsejudicet aliis a g n a t i s , ut concluait A n d r .
in criminalibus prosit, vel noceat alii ; vide per Alex, in de Iser. in dicto cap. 1. §. si vassallus, si de feudo fuer,
dicta 1. scèpè, col. t o; et 1 1 . et per Bald, in 1. fin. C. de contr. inter dom. et agn. et idem tënet ibi Jacob. Alva-
fidejuss. Et requisita qua? debeant interVenire in illisca- irotus, et Feliri. iri cap. 2. col. fin. de major, et obed. et
sibus , in quibus sententiâ facit j u s quoad o m n e s , vide sequitur Philippus Decius cons. 4 4 5 . col. 6. u b i dieit¿
p e r A b b . in dicto cap. quamvis, et pleniùs per Alex: in hanc esse communem o p i n i o n e m , et hoc voluit Bartol.
dicta 1. scepè, 6 . et 7. charta. Et an sententiâ lata inter loquëns iri fideicomrnissario in dictó §. Divi. Non tamen
d u o castraj praejudicet domino câstri, vide A b b . in cap: ista res ita est side scrupulo : et forte in práctica j u d i -
inter quatuor, de major, et obed. et Bald, notabiliter i a ees hoc a b h o r r e n t , quia sic nullus essèt litiüm finis : u»
versic. amplius eónsueyerunt, de pace Constant. Et an n u m est sine s c r u p u l o , quôd fideicommissarius poterit
Sententiâ lata contra eleetùni prsejudicet electoribus, p r o suo interesse appellate à tali sententiâ, q u a n d o s i -
vide Bald, in 1. si sine, C. ad Velejan, et Alex, in dicta b i notifiearetur, neque cùrret sibi lempus ad a p p e l l a n -
1. sœpè\ col. 1 4 . et 1 5 . Et an si lata sit contra feudatâ- d t i m , antëquani sit certificatus de tenore sententias, ü t
rium prsejudicet d o m i n o feudi , sive ignorant! > sive dicit Alex, in dictó §. Divi, col. 4. et Feliri. iri dicto c.
scienti, vide in §. si vnssallus el fin. si de feudo fuer, quamvis , col. penult. Q u o d forte ita demùm in p r a c t i -
contr. inter dom. et agnat. Et an eondemnato fidejussd- ca p r o c e d e r e t i si ille contra quern lata fuit sententiâ,
r e de judicato solvendo, videatur condemnatus p r i n c i - f r a u d u l e n t o litigaverit, seü i m p r o b é , üt in §. si vassal'
p a l i s , vide Bald: in 1. 2. §. fin. C- de usur. reí judie. De lus , si de feudo fuerit cóntrov. inter dom. et àgn: et i n
sententiâ verô lata contra cedenterri , an obstet cessiona- cap. 1. §; 1. de invest: de re alien, facta , adde etiâm in
r i o procuratori in rem suam, vide Bald, in 1. 1. col. fin. ista materia, q u o d tradit Alberic. in 1: pen. col. pen. C.
C. quando piovoc. non est neces. Et q u i d in his quae ve- de donat. intèr ?)ir. et uxor, et u n u m casum , in quo sen-
niunt in consequéntiam judicii ? Vide quae notât Bald, in tentiâ lata contra praedecessorem non p r a j u d i c a r e t s e -
1. 1. col. fin. C, ne filius pro pâtre. Et sententiâ lata c o n - quenti vocato , collige ex 1. legatarius 17. D. de excus.
tra aliquem non afficit ejus complices , et auxiliantes; tut. Sed quid si aliquis per sententiam habuit aliquam
licèt aliud s i t , u b i inducitur bcllüm , secundum I n n o c . r e m , ut bona majoria?? án possit postea dicere> q u ô d
i n cap. olim causant, col. fin. de restit. spot. Bald, in 1. habuit ex injusta s e n t e n t i â , et relinquere earn alteri,
1. col. 1 2 . C. de servit. E t an sententiâ lata contra ali- videtur text, quôd sic in 1. debitor 5y. §. fin. D. adTre-
quem tamquàm tutôrem, praejudicet t e r t i o , qui possidet bel. in eontrarium videtur text, in 1. si servus plurium
b o n a i l l i u s , qui et negat illüm fuisse t u t o r ë m , v i d e B a r t . 5o. §. si hœreditatis, D . de leg. 1. cogita super concor-
in 1. 1. §. idem l'omponius, D . quod falso tut. Si vero dia illarum legum §. Et an si a l i q u i s , cùm ponit rem
sententiâ proferatur contra hseredem, an praejudicet fi- suam in catastro , seu extiino Communis , facit citari
deicommissario, vide Bald, in 1. i. C. de inojfic. testant. prœtenderitem illam rem a d se pertinere j u r e , et titulo
Et a d v e r t e , quàd quaudo agitur ex diversa causa à pri- réajoriae, qui citatus non r é c l a m â t , an ex hoc—ptsejn-
ma , quœ fuit d e û u c t a , et super qua fuit judicatura , non dicëtur succedere debenti i n m a j o r i a , vide Bald, in 1.
obstat exceptio rei judicata?, etsi in primo judicio non facultas, C. de jure fisci, lib. 10. col. 2 . ex cujus dictis
solum reus fuerit a b s o l u t u s , sed et si fuerit pronuntia- videtur q u ô d non.
t u m , r e i n a d eum p e r t i n e r e : ita dicit notabiliter Bald, (5) Dos ornes se fiziessen debdores. Habes h i c , q u ô d
post Guillielmum" in 1. hœreditas, C. de petition, hœred. sententiâ lata contra unum ex reis debendi prsejudicat
Et ad i l l u d , quód sententiâ lata contra hseredem noe'eat alii; et tene m e n t i , nam de j u r e communi e o n t r a r i u m
fideicomrnissario, vide bonum text, in 1. x:$.pen. T). de tenet Bartol. in 1. ex duobus, col. 3. D. de duobus reis.
ventre impie, et Gloss, in 1. de unoqiioque, D. de re ju-
(6) Fuesse a algunos prometido. Sic ergô sententiâ
die. Bartol. in 1. in diem , D. de aqua plu-», arc. et Paul,
lata contra u n u m ex reis credendi nocet a l i i : et i d e m
d e Castro in 1. si eum homiilem, D. de fidejuss. et qua:
tenet Bartol. in terminis juris communis in d i c t a i , ex
notât Oldraldus consil. 94 col. a. et 3, el Félin, in cap.
duobus, col. 3 . D . de duobus reis.
quamvis., de re judie, col. penult, et Atigel. et Joann. d e
(7) En razón, de aquellas cosas empecería. Sed an
ïinol. et Alex, in \. fitiusfamilias, §. Divi, D . de leg. 1.
prosit alteri c o r r e o , q u a n d o fertnr p r o u n o , videas p e r
et Alex, in 1. scope, antepenúltima c h a r t a , D . de rc ju-
Bartol. in dicta 1. ex duobus , D . de duobus reis.
Tom. IL Aaa
370 Tercera Partida. Titulo .XXII.
acertados a la sazón que lo dieron. Otrosi de- en casamiento (r 3) con su muger, e non lo
zimos, que si alguno de otro tiene alguna co- contradize; que el juyzio que fuere dado
sa empeñada, e viesse, e sopiesse, que aquel sobre aquella cosa contra alguna de las per-
que gela empeñara (8), entra en pleyto cou sonas sobredichas, qutí empece al marido:
otro sobre el señorío délia, e el non lo tioiu porque semeja, que por su voluntad fue jud-
tradize; que estonce, si aquel que gela em- gâdo, pues que supo que audauan en pleyto
peño fuere vencida, el ¡juyzio que diessen con ; sobre aquélla cosa; e non lo contradixo. Es-
tra el, torna a daño (9) a aquel que tenia la so mismo seria j si el comprador (14) que te-
cosa a peños, de manera que es tenudo de la nia (i5) alguna cosa comprada, vee* o sabe»
entregar al vencedor, maguer non quiera. Es- que el vendedor entra én pleyto (16) con o-
so mismo deziraos, si íuesse vencido della el tro sobrella, e non lo contradize. Ca si sen-
que la empeño,ante que gela ouiesse empe- tencia fuere dada contra el Vendedor, torna
ñado. Mas si despues (io) que fuere empeña- daño a aquel que compro la cosa del, como
da, entrare en pleyto sobre ella el que la em- quier que después sea tenudo el vendedor, de
peño, non lo sabiendo aquel que la tiene a gela fazer sana. Otrosi dezimos, que quando
peños, non le empece el juyzio que diessen mueuén pleyto contra alguno, que es siéruo, o
contra el que gela auia empeñado, Otrosi de- solariego (17) de aquel que le demanda en juy-
zimos, que si algund orne vee, o sabe, que su zio; si alguno otro cuyofuesse, e losupiesse
suegro (11), o suegra, o su ranger entra en (18), ñon lo contradize,ninlo ampara, mas ca*
pleyto con otro, sobre defender (12) en juy- lia, e dexa andar el pleyto adelante, e el otro se
zio alguna de las cosas que le fueron dadas razona por libre; todo juyzio que fuere dado
(8) Aquel que gela empeñara. Quid si' lis sit cum (12) Sobre defender. Vides lúe approbatam opinio-
ereditore? Vide Bartolum in dicta 1. sœpè, ubi Alexand. nem Gloss, in dicta I. sœpè, ut verbum experiri ibi po-
col. 26. et 2 7 , et ut vides hic, lex ista approbat litte- siturn ponatur pro defenderé respecta soceri, et uxoris:
ram Pisanam, de qua in Gloss, dietae 1. sœpè, et non cùm ipsi agere non possunt, translato dominio in mari-
communem, quam communem récitât etiam Azo in tum, ut in 1. doce ancillam 9. C. de réi vind. Gloss, ta-
sumni, C. quibus res judie, non nocet, et limita ut in men , et Iñnoc. in dicto cap. quamvis, intelligebant pro-
1. prœses 5. C. depignor. et vide Gaiolum Molineum, cederé etiani agendo isti de facto, de quo vide ibi per
Glossatorem Consuetudinum Parisiensiuin iñ §. 3i> in Abb. col. 5. et per Bart, in dicta 1. sœp'e: et forte potest
gloss, prim. col. 1 o. 1 1 . et 12. ubi constanter asserit, dici, ut per istam legem approbata opinione Gloss, in
litteram communem, quae hábetur in dicta 1. sœpè ^ ibi, dicta l. sœpè, quôd non procédât opinio contraria , ut
cùm debitor passus sit eócperiri creditorein de proprieta- etiam si agant, prasjudicetur viro : et intellige istam le-
te pignoris, falsam esse, et erroneam; et cum Alex, de gem, quando lis èràt super proprietate, et ita sciebat
Irnol. vult, quód sententia lata contea creditorem, non vir litem de proprietate agitari, ut in diets 1. sœpè , et
praejudicet debitori, quia hoc non reperitur jure cau- ibi Bart. sed pro opiniône Gloss, et Innoc. in dicto cap.
tnm: et sic sumus in regula, cùm non reperiatur iste quamvis, muitum faeit text, ibi, volens obstare viro, vel
casus exceptus: videas etiam ibi per Alex. col. 38. et alii, qui passus estauetorem suum de jure suo litiga-
3g. ubi post .Raphael, singulariter limitât, et intelligit r e : vide Alexandr. in dictai, sœpè, co!. 28. cum seq.
illam legem, etiam secundum litteram Pisanam, de qua Adhserendum tamen est verbis nostroe legis , cùm de
dixi, videlicet, quód ita demùm sententia lata contra hoc fuerint opiniones dejurecommuni,et ista lex eligat.
super debitorem proprietate pignoris prsejudicet credi- ( i 3 ) En casamiento. Concordat dicta !. sœpè 6 3 .
tori scienti, et tacenti litem agi, quando pignus fuit D. de re judie, et diet. cap. quamvis •>. 5. supra allegat.
oonstitutum rei traditione ; secùs si tântùin nuda con- (14) El comprador. Vide in dicta 1. sœpè, et in dic-
ventione, nam tune non habet locum dicta lex, ñeque to cap. quamvis.
legis ratio : quia si convenitur debitor rei vindicatio- (15) Tenia. Et sic possidebat emptor.
ne , «on potest dici, quôd defensio principaliter spec- (16) Pleyto. Inteüige defendendo , ut supra in so-
tet ad creditorem , sed ad debitorem : et ista limita- cero, et uxore, ut in praeeed. gloss, dixi.
tio satis videtur probari in ista lege, tarn ex eo quod (17) O solariego. Adde Bald, in 1. 2. C. quibus res
dicit, empeñara, e tomara a peños, cùm pignus pro- judie, non nocet, col. 3. vers, si autem pronuntiaretur
prie sit per traditionem , 1. si rem aliénant g. §. pro- esse adscriptitium.
prie 2. D. de pignor. action, quàm ex eo , quod in- (18) Supiesse. Habes hic , quôd etiam quando con-
feriùs dicit : que es tenudo de la entregar al vencedor: tenditur de libértate, ad hoc, ut sententia lata cum uno
et quia isto easu urget illa ratio, quod primo loco spec- Jioceat aliis, reqniritnr sicientia iiiorum , quibus noce-
tat defensio ad creditorem : quia rem possidet in tan- re debeat : ct idem tenet Angel, in 1. si perlusorio, D. de
tum , quôd debitor non posset convenid rei vendicatio- appel, cujus contrarium tenere videtur, sub dubio for-
n e , 1. servi nomine 16. D. de usucap. te, Joan, de Itnol. in dicta 1. si perlusorio, §. 1. ad finem,
(9) A daño. Concordat dicta 1. sœpè 6 3 . "D. de re et Alexand. in dicta 1. sœpè, col. 26. loquens in omni-
judie, bus casibus, in quibus ultra.expressos in dicta 1. sœpè,
( t o ) Si despues. Concordat 1. si superatus 3 . D . de res judicata prsejudicat aliis, seu facit jus quoad omnes,
pign. de quibus per Gloss, in 1. 2. C. quibus res.judic. non no-
(1 x) Su suegro. L. sœpè tatitùm dicit de socero; is- cet. Intellige tamen istam legem, quando ille alius pré-
ta lex extenditad socrum defendentem rem, quam de- tendit jus dominii, seu servitutis in servo, et sic sequé
dit in dotem filiœ, quia esteadem ratio. principaliter sicut et ille qui agebat, prout hic dieit; se-
De los JuyzióS; 37 i
sobre esta razón, dizíendo que era sieruo dé a sus nietos en su testamento, ë dexasse sus
aquel que le demandaua, ó qué era orne li- bienes a otros herederos; si juyzio fuere da-
bre, empecerá al otro (tg) cuyo era; de ma- do sobre esta razon contra aquellos que am-
nera que después non lo puede demandar por parauanel testamento, non tan solamente em-
sieruo. Esso mismo dezimos del vasallo (20), pece a los que son establecidos por herede-
e del aforrado (21), si fuere dado juyzio con- ros, mas aun a todos los otros (%!\) a quien
tra alguno dellos en esta manera. Otrosi de- era algo mandado en aquel testamento. E es-
zimos, que si alguno se razona por fijo de o- to ha lugar, quando el padre non muestra al-
tro, e el padre non lo quiere conocer por fi- guna (25) razón derecha en su testamento,
j o ; si juyzio fuere dado contra el padre (22) por que mandaua desheredar sus fijos, assi
en esta razón, diziendo el Judgador en su sen- como mostramos adelante en las leyes desté
tencia, que es fijo de aquel que non lo quie- nuestro libro que fablan en esta razón. Otro-
re conocer por fijo ; tal juyzio como este em- sí dezimos, que seyendo alguno acusado por
pescera al padre, e a todos sus parientes, en razón de yerro que ouiesse fecho; si este atal
razón de los bienes que podría heredar por fuere dado por quito en juyzio, e otro algu-
el parentesco, maguer non se aceríassen y (23) no le quisiere después acusar sobre aquel mis-
quando fue dado el juyzio, si non el padre mo yerro, non lo podria fazer: porque tai
tan solamente. Esso mismo dezimos, que si juyzio como este non tan solamente empece
el fijo desconociesse al padre, negando que a los que lo acusaron primeramente, mas aun
non era su fijo: ca el juyzio que fuesse dado a todos (26) los otros que después le quisies-
contra el en esta razón, non tan solamente sen acusar en razon de aquel fecho. Fueras
empecería a el, mas aun a todos los otros ende, si aquellos quel quieren acusar ntreua-
sus parientes que lo quisiessen contradezir. mente, razonan, e dizen que el primero acu-
Otrosí dezimos, que quando alguno deshere- sador, que andouiera en el pleyto engañosa-
dasse sin derecho, e sin razón, a sus fijos, o mente; mostrando de fuera quel acusaua, e
cus taihen in alus n o n tale j u s prcetendehtibus, sed for' m u n i parentela : et videtur de menté A b b . in dicto cap.
té dicentibus , n o n deberé admitti ad honores , quia ser- quamvis, col. 6 .
v o s : nam istis non scientibus prasjudicabit sententia, ex (2 3) Non se acertasseny. Et sic eis etiam i g n o r a n -
q u o lata fuit cum principals Contradictore. tibus príejudicabit, u t per Alexand. in dicta 1. sœpè, coL
(19) Empecerá al otro. Nota b e n e , q u ô d sententiá 26.
lata super libértate, vel servitute, nocet alii aequè prin- (24) Todos los otros. Concordat 1. Papinianus 8. §¿
cipale j u s prsetendenti, si scivit causam a g i ; sivé p r o - fin. D . de inoffic. testant.
nuntietiir p r o libertatej sive pro s e r v i t u t e , etiam quili- (2 5) Non muestra alguna. tJoc ideo , quia si desígha-
b e t istorum petat in solidtim, et rion p r o parte pronun- ret Causam, quas tamen non p r o b a r e t u r ab h e r e d e , ad-
tiari s e r v u m : q u o d etiam fuit de mente Gloss, in 1. cog- h u c esset locus querela; inofficiosi testamenti, et resciso
nitio, %. 1. D . de liberal, causa. Gontrarium tamen tenet t e s t a m e n t o , cortservarentur legata per authent. ex cau-
J o a n n . de Imol. in dicta 1. scepè, per 1. 1. et per 1. pa- sa , C. de lib. prœter. et per 1. fin. tit. 8. Part. 6 . et sic
tronum 5. D. si ingen. esse dicat. et etiam Alexand. ibi sententia non noceret legatariis, p r o u t et d e j t i r e c o m -
col. 1 6 . d i c e n s , ita esse de mente Cyn. in 1. ingeniium, miini dicebat, Gloss, in dicto §. fin. et in i. nam et his,
D.de statu homin. Deciditttr tamen h i e , ut noceat sen- versic. prceteritis, codem tit. de inoffic. testant, e t s e q u u n -
tentia a l i i , q u i sequé dominium in solidum prsetendit: lur magis communiter Doctores , licèt aliqui t e n u e r u n t
tene menti. c o n t r a r i u m , u t t r a d u n t Cinus in 6. o p p o s i t i o n e , e t B a r -
( 2 0 ) Dezimos del vasallo. Iutellige dé vassalligio tol. in vers, expedid sumus de contrariis, etc. in dicta au-
respecta personse, seeùs si ratione feudi, secundum Bald¿ thent. ex causa. Si verb pater exlweredaret, sed n o n de-
in 1. 2. col. 3. C. quibus res judie, non nocet. Et nota signaret eaasam j u s t a m exhaeredationis ; t u n c , quia e x -
m u l t ù m i s t a m legem, nam decidit controversiam Docto- hseredatio est n u l l a , si sententia ita proferalur contra hse-
r u m super intellcctu cap. cum super 1 7. de re judicata, redem scriptuin, nocëbit legatariis, qui non p o t e r u n t
de qua late per Alexand. in dicta 1. scepè, 1 o. et í 1. ehar- consequi legatà, cum ex testamento non a d e a t u r haere-
t a , super gloss, in v e r b o iríterveniente: et habes hic, ditas, u t in 1. si nemo 9. V.dé testant. tutel.Y. earn quam
quôd sententia lata super subjeetione ad petitionem ali- 1 4 . C. de fideicommis. quia legata n o n d e b e n t u r : nam
cujus contra subjectum noceat ejus d o m i n o , cui subést, et de j u r e ' e o m m u n i sententia lata contra hœredem scrip-
si seivit causam a g i , et idem si feratur sententia contra t u m super nullitate testamenti, nocebat etiam legatariis,
libeituin super j u t e patronatos : , quse fuit opinio Gloss, u t tenet Bartol. et Angel, in 1.1. D . de except, rei judie.
ibi in dicto verbo interveniente ; et vult ista lex, quôd et p r o b a t u r in 1, sipalroni 5%, §. fin. D . ad Trebellidn.
noceat etiam q u o a d proprietatem : tené menti; et tenet Alexand. in dicta 1. s-œpè, coll 6 . Sed an h o d i e
(2 1) Del aforrado. A d d s 1. seepe 6 3 . et' ibi Gloss, p e r 1.1. Regis Alfonsi in Alcalá, tit. 2. lib'. 5 . Ordin. d e -
in verbo interveniente, D . de re judicata. b e r e n t u r ista legata? V i d e t u r , q u ô d sic ; cum per earn
(22) Contra el padre. Concordat 1. 1. in fine, et 11. etiam n o n adita hsereditate, v e l ' n ù l l o haeredi i n s t i t u t o ,
2. et 3. in princip. D. de liber, agnoscend. adde Gloss, d e b e a n t ü r legata : c o g i t a , nam v i d e t u r hoc posse susti-
in dicto cap. quamvis , de re judie, et quod hic dicit de n e r i , q u a n d o nullitas testamenti concerñerét tan turn i n s -
•pâtre, idem intelligerem, si pronuntiaium e s s e t e o n t r a t i t u t i o n e m , et non legata.
înatrem negantem lilium , quia eadem est r a t i o , u t sen- (26) A todos. Concordat 1. si cui']. §. iisdem, D
tentia pra?judicet alus liabeatibus originen» ab illa c o m - de accusal, ét cap. de his 6. de accusal,
Tom. IL Aaa 2
372 Tercera Partida. Titulo X X I I .
dando pfnenas que notí sabian del fechó, por más aun a sus herederos » e a todos los otros
que fuesse dado por quito el demandado, de que en su boz lo denlandassen. E aun dezí-
manera que otro ninguno non lo pudiesse mos , que si algunos fuesseh aparceros, o de-
acusar después sobre este fecho. Ca si esto se üisefos, o Compañeros sobre alguna heredad,
pudiere (27) aueriguar» bien puede ser acu- o otra cosa qualquier que ouiessen de so vuo;
sado otra vez de aquel mismo yerro de que si el vno destos compañeros mouiésse de-
fue dado por quito. Esto mismo dezimos que manda contra otro que fuesse veziho dellos,
deue ser guardado en todos los otros pley- diziéndo que el campo» o la casa, o la here-
tos» que puede demandar cada vno del Pue- dad de aquel su vezinó deüia alguna serui-
blo (28); assi como quando alguno fiziesstí duiíibre (a) a la heredad del demandador, e
lauores de nueuo en los exidos del Concejo, de sus compañeros ; si el juyzio fuere da-
o eu carrera vsada, o en rio, o en otro lugar do por el contra el demandado, non tan
semejante destos; que si alguno del Pueblo solamente tiene pro a el, mas auu a tóelos
mouiesse pleyto contra aquel que fiziesse a- sus compañeros. E si por auentura el juy-
quella lauor, si fuere dado por quito el de- zio fuesse dado contra él, non empecería (3)
mandado, non le puede después ninguno o- a los otros sus aparceros, pues que non fue-
tro demandar en esta razón. Fueras ende, si ron ellos por si, nin otro por su mandado,
fuesse fecho engaño en el pleyto , assi como en aquel pleyto. Ca en su escogencia dellos
dixirnos de suso: ca estonce bien lo puede de* es, de auer por firme el juyzio que fue dado
mandar de nueuo, sí quisiere. por el pleyto que su Compañero razono sin
su mandado dellos, o de lo contradezir. Otro-
LEt XXI. sí dezimos (4), que quañdo ett algund pleyto
que perteneciesse a muchos» fuesse dadojuy-
Quando el Juyzio que es dado entré algunos zio contra todos» e de aquel juyzio que con
puede aptouethat a otros^ tra todos diesseu» non se alçassô fueras el
vno; o si se aicasseñ todos» e el Vuo tan so-
Seyendo contienda entre algunos en razort lamente siguiesse el aleada» de manera que
dé casa, o de viña, o de otra cosa cierta qual- fuèsse dado el juyzio por el, e reuocado el
quier, si juyzio fuere dado sobre ella, non tan primero; de tal sentencia como esYa se pue*
solamente se aprouechara del » aquel qutí den aproüechar tocios los que auian parte ert
vence el pleyto, mas aun (t) sus herederos» el pleyto» también como aquel que siguió el
o aquellos a quien passasse el señorío de la aleada. Otrosí dezimos, que si alguno fuere
cosa sobre que es dado el juyzio, assi co- dado por quito de la acusación que faziau del
mo por manda-, o por compra , o doiíadio , o por razón de adulterio, que de tal juyzio co-
por cambio, o por otra razón derecha. Otro- mo este se puede aproüechar aquella muger
sí dezimos , que non tan solamente este juy- (5) con quien dizen que lo fiziera; de mane-
zio empece a aquel contra quien fue dado, ra que si después la quisieren acusar de a-
(27) Se pudiere. Quid si secunda» acCusator nort (1) Masaum Addé 1. 19. suprà eod. et Iiinoc. in
doceat de prévaricatione primi, sed dieat se ignorasse cap. quamvis, col. 1. de re judie.
accusatiotiem ab alio iristitutam ? Gloss, in dicta I. sí (7.) Seruidumbré. Concordat 1. loci 4. §. si fundus
cui,%. iisdem, tenet, qüod hoc non sufficiat, nisi docea- \. D. si servit, vindicetur, et intellige hoc in servitute
tur de praevárieatione; Bartol. tamen ibi, et etiam An- jam constituía; nam in eonstituenda j nequé prodêst, ne-
gel, tenent sufficere, quód secundus aecusator, qui pro- que nocet sententia lata pro Uno alteri, secundum Bart,
sequitur suum doiorera , doceat se ignorasse per suum in 1. 2. §. ex his, i), de verb, oblige
juraraentuiu de accusatione primi j ista tamen 1. videtur (3) Non empecería. Idem dicit Gloss, in I. a.C. qui-
approbare opin. Azon. et Joann. de qua per Gloss, in bus res judie, non nocet, et Bart, in 1. ex duobus, 4.
dicto §. iisdern: de jure cdmmuni erat magis communis qiiaest. vers. a. est videnduni, D. de duobusreis, Innoc.
opinio Bartoli, quam tenebat Glds. in cap; de his, de in cap. causam el a. qui filii sint legit, contrarium ta-
accus, et idem est de jure isto Parlitarum » per í. 12. ad men, imo quod noceat, tenet alia gloss, in 1. qui in alie-
fin. tit. i. Part. 7. per quam suppietur ista lex. na » §. fin. D. de negot. gest. in verbo prœdio , Gloss, et
(a8) Del pueblo. Concordat 1. earn qui 3o. §. inpo- Bartol. in 1. si de cornmuni, D. si servit, vendic. Doctor,
pularibus 3. D. dejurejur. et 1. 3. D. depopul. act. <-t ad- coramuniter in dicto cap. quarnvis, de ré judie, et istaiu
de 1. 10. tit. 1 1 . et quae ibi dixi suprà ead. Part, et hanc opinionem dicit veriorem de jure cornmuni Alex, in dic-
fallentiam posuit etiam Glos. in 1. a. C. quibus res judie. ta 1. sœpè, col. 13. D. eod. sed prima opinio, quód non
non nocet: etidem die in jure quasi populan, ut quan- noceat, approbatur hic.
do opponitur aliqnis defectus contra electum ad digni- (4) Otrosí dezimos. Concordat 11.1. et a. C. si unus
tatem, ad infringendam electionem, Gloss, notab. in cap. ex plur. appell. et 1. si qui separalim 10. §. fin. D. de
cum dilecti, in verbo judicatum, de elect, et per Ale- appellat. et cap. una sententia 71. de appellat. et a. q.
xandr. in dicta 1. stepè, col. 10. 6. §, diffinitiva, et multa requisita, quae debeut concur-
LEX XXI. rere, ut quod hic disponitur, locum habeat, vide pet-
Ponit casus, in quibus sententia lata contra alios Abb, in dicto cap. una sententia, de appellat.
aliis nocet, vel prodest. (5) Aquella muger. Concordat 1. denuntiasse 17.
De los Juyzios. 373
quel adulterio, non seria téhudâ de respon- le pagué-,o le entregue aquello quel deman-
d e ^ amparándose con aquel jùyzio que fué dada* non emplazándole primeramente, nirí
dado por el varón. Pero si el acusado otor- sabiendo la verdad; assi Como dé suso mos-
gasse en juyzio quefíziera adulterio con ella*, tramos (2); tal mandamiento como este ñon
o le fuésse probado por testigos, dé manera vale, nin ha fuercá de juyzio (3). Otrosi de-
qué ouiesseh a dar juyzio contra el; tal sen- zimos, que quando el Juez oüiere dado sti
tencia, nin tal prueua como está non empe- juyzio afinado; e después faze alguno otro
cería a la niüger: mas si alguno la quisies- mandamiento, por que desate -, o cambie lo
se acusar de nüeüo sobre aquel adulterio; que el mismo ássi judgo ; tal mandamiento (4)
bien lo puede fazei-j andando en su pleyto Como este non hà merca dé juyzio, nin sé
con eílaj fasta que deii juyzio sobre la acu- desíazé por y el primero. Otrosi dezimos (5),
sación. que quando el Judgador mandasse por juyzio
L E Y XXII. a alguna de las partes, que pagásse, o entre-
gássé là quantia, o la cosa que demandaba la
Cuales mandamientos de los Judgádorés non otra parte, fasta diá señalado, é que si non
han fuercá de Juyzio, gelo diessé fasta aquél dia, que después fues-
se temido dé gelo pechar doblado; que tal
lit^i!; ^ o n n a f uer Cá de juyzio toda palabra, ô palabra como esta; que és puesta en la sen-
lib. 4. mandamiento que el Juez faga en los pley- tencia en razón del doblo ; noii ha fuercá de
líecop. t o s . £ pofendé dezinlos, qué Si alguno se que- jtiyzio; mas es amenaza (6) del Judgador; e
i\*Pú- reliare al Juez, diziendole, qué le deue otro non empece a aquel contra qiiieri là dizéh,
ttii. 14. alguna cosa; si el Judgador le diere carta (i) quanto es en el doblo; o en la quântia que
Rece4' C 0 I i t r a aquel de quien querella, qué lé de, o lé manda pechar (7) demás dé aquello quel
§. pen. D. ad Leg. Jul. de adulter, et 1. 9. tit. 17. Part. hitionè, in causa qùse requirit sententiam, et causse cog-
7. quani vidé, et est spéciale hoc favore matrimonii: mi- nitioriem, non hâbet vim sententia:, neque valet, nisi
de si mulier ñon esset nupta tempore quo fertur abso- aliter appàreat de éerta sciéhtia Papse, nt dicil Iniioc.
lutoria adnlterii, non prodésset sibi sententia, ut in h quém sequitur Abb. super gloss. 2. in cap. turn ex litle-
adulter i g . §¡ si eô, et §. fih. Di ad Leg. Jul: de adult: ris, dé in integr. rè'stit. et ad dicta Innoc. de quibus su-
et per Alexànd. in dicta 1; sœpè 6 3 . D. de re judie, col; pra j adde Félin, in cap. si quando, col. 2. de rescript.
11. et idem si tempore áceusationis institutse contra adul- (4) Tal mandamiento. Concordat 1. ea quœ 3. C.
tërunij muiier huptà non erat, ut in dicto §: si éo. Et comminat. ¿pistol: et adde 1. 3. et quae ibi dixi, suprà
de sententia lata pro mandatario , an prosit mándantij eodéra: et an possit judex in sententia reservare sibi
vide Bald, quod non , in 1. non ideo minus, ad fui. C. de potes tatem miimëndi pœnam, vel condem nationëra, quam
accusât, et Álexandr. in dicta 1. sœpè, D. de re judia fecit in sententia, vide Bald, notabiliter in authent; in-
col. 1 i. et Aret. in tract, maleficiorúm, in parte Sempro- térdicimus, C. de Episcop. et Cler.
níum màndatorem, col. 8; (5) Otrosi dezimos. Concordât \: interloculio 4- C.
càinminai. epist. et hoc limitât Albericus eodem tit. in
LE t XXII. rubric, quando judex primó facit éondemnationem, et
posteà për interlbcutoriam praecipit, sólvi siib pœnà du-
Prseceptum judicis, parte non citats , nec cognita vé- pli: tuncenim nihil valet, nisi státutum, vel consiietu-
ritate, factum per epistolam j aut contra res priùsjudica- do taie prseceptum firmáret : sed si sententia condëmna-
tas erïiissum; vel cômminatio in sentencia, dicens, si tória pronuntiat, deberésolvi sub poena dupli, tunc se-
hoc infrá tale tempus noii solveris* solve duplicalum cùs : quia tiinc, ciim fiat cum causa? cognitione, valet,
postea j non valet; nisi talis póená appónatur in causa secundum eum , quod nota: et intelligé priraum j etiam
pupilli contra tittorém. Hoc dicit. si ih eadem sententia fiat interlocutoria de pcehá dupli,
(1) Carta. Concordat 1; judex 5. C. cómminat: épis- ut hic habes.
toi. et 1. si cuni huila 58. D. de re judie. (6) Amenaza. De judice praecipientè parti, vel ad-
(2) Mostramos. In 1. 12. et 15. eodem tit. vocato, ut ampliùs non lóquatur in judicio , sub certa
(3) Juyiio.YÀ. sic licèt non âppelletur, non transit poena, quod non valet ; si fiat sine causse cognitione, te-
in rem judicatam : adde Iniidc. in cap. cuni venissentj net Albericus post Guillieímum in 1. eos, C. de modo
col. 4- super verbo inhibiiione, de in integr. rest, et si mulctarum : et dé judice, vel domino absolventc reuin
quid per tale mandatura solvalur, si à principio erat in- sut» conditiorie, quôd si tale crimen ampliùs comraise-
debitum, potest repetí per conditionemindebitijsi ve- rit, incidat in primas pœnas, vidèas Bartol. in 1. taie
ro alias erat debituni, noil, 1. fin. D. quod. met. caus. et pactum, §. qui provocant, D. de pactis, Angel, in tract, ma-
tenet Innoc. in dicto cap. cum venissentj queru ita de- leficiorùm in parte qui judex videns, quód dicti inquisi-
• clarat Angel, in tit. C. comminat. epist. et ibi etiam dicit ti, col. 2. et videas in materia, quod notât Bald, in 1. 1.
Innoc. quod si pro peccato manifesto impoiiatur pceni- col. 4. ád fin. C. de hœred. instit. et adde Bald, in addi-
tentia, sive temporalis, sive spiritualis, sive ordine ju- tion: ad Spéculât, in tit. de sentent, col. antepenult, di-
diciario, tenet, utin 1. fin. et 1. morís 9. D. de pœnis, 2. centeni, quôd capitosa, et cervicosa prœcepta judicum
qusest. 7.cap. siquis ab Episcopo, et nota haec dicta In- inania stint: et videas pro intellectu istorum prsecepto-
noc. et ibi e.tiam dieit, qtiôd prseceplum dé his, qusë per- ruiri sub muicta Lartol. in 1. 1. ad finem princip. D. si
tinent ad officium judicis, valet sine causœ cognitione. quis jus dicenti non obtemper.
Et iota, quôd mandatum Papse, factum sine causse cog- (7) Pechar. Quid si esset contumax in soivendo?
3y4 Tercera Partida Titulo XXII.
demandauan. Fueras ende, si tal amenaza co' LEY XXIV.
mo esta fuesse fecha en juyzio, o en pleyto Que pena deue auer el Judgador, que a sa-
de huérfano contra aquel que touiera en guar- blendas, o por necedad, judgo mal en
da a el, e a sus bienes. Ca si non quisiere pa- pleyto que non sëa de justicia.
gar al plazo lo que el Judgador le mandasse, Malamente yerra el Judgador que judga Ley 7.
estonce tal amenaza (8) como esta auria con- contra derecho a sabiendas. E otrosi el que j£ 3'
tra el fuerça de juyzio, e seria tenudo des- da algo, o gelo promete, porque lo faga. E Reeop.
Eues, de pechar al huérfano la pena, e el do- porende queremos dezir, que pena deuen a- ifi'3â.
lo, e todo lo al, que el Judgador le manda- uer cada vno dellos. E primeramente dezi-j¡¿ 3 '
re pagar, o entregar. rnos del Judgador, que si jugda tuerto a sa- Recop.
hiendas, por desamor (r) que aya a aquel
LEY XXIlt. contra quien da el juyzio, o por amor que
aya con el otro su contendor, e non por al-
Qué gualardon deuen auer los Judgadores^ go que le diessen o le prometiessen ; si el ^eyi3.
quando fizieren bien su oficio. juyzio fuere dado en razón de auer mueble, [¡'£ lí4'
o rayz, o sobre otra cosa qualquier, que no Reeop."
tit. 7. Buen gualardon merecen auer los Judgado- pertenezca a pleyto de justicia, o de escar-
]¡b. 3. res, quando bien , e lealmente cumplen sus miento; tenemos por bien,emandamos, que
itcop. 0 g c j o s . e e s t o e s e n i\os maneras. La vna, que peche otro tanto de lo suyo, a aquel contra
ganan por ende buen prez, e buena lama, e quien dio tal juyzio, quantol fizo perder; e
los Reyes los aman, e los honrran, e todo el demás todos los daños, e los menoscabos, e
Pueblo. La otra manera es, que les dan bue- las despensas que jurare que fizo por razón
na soldada, e fazeníes algo en otras muchas deste juyzio; e aun deue fincar enfamado (2)
maneras, fiándose en ellos, ë poniéndolos en para siempre, porque fizo contra la jura (3)
sus lugares -para judgar a las gentes derecho; que juro quando le pusieron en el oficio; e
é demás esperan auer de Dios buen galardón sobre todo deuele ser tollido (4) el poderío
en este mundo, e en el otro, por el bien que de judgar, porque vso mal, e torticeramente
fizieren. E porende los Judgadores deuen pu- de su oficio. Mas si por auentura judgasse tor-
ñar de ser buenos, e leales, e sin cobdicia, se" tizeramente por necedad (5), o por non en-
gund dize en las leyes (i) que fablan de los tender el derecho, si el juyzio fuere dado en
Juezes en esta razón, razón de los pleytos que de suso diximos,
non ha otra pena, si non que deue pechar,
a bien vista de la Corte del Rey, a aquel con-
tra quien dio el juyzio, todo el daño (6), o el
Vide Joann. de Plat. in. 1. i. C de usur. fiscal, lib; i ó»ihfamis : adde cap. querelam 10. et ibi per Doctor, deju-
col. 2. et in 1. nemo carcerem, col. 2. C. de exact, tri- rejur. et cap. si quis convictus , 22. qusestione 5.
but, eod. lib. et vide Bartol. in 1. i. ad finem princip. D. (4) Tollido. Ét ¡nerita , quia omnis perjurus in of-
si quis jus dicenti non oblemper. ficio suo debet ab officio deponi, ut in 1. a. §. miles 3.
(8) Tul amenaza. Concordat 1. tutor, qui reperto- Ti.de his qui notant, infam. ubi Gloss, et adde Bald. in.
rium 7. §. si dcponi 7. D. de adminisir. tutor, et nota is-!. 2. C. de rebus credit, et quia infamis non potest esse
tam legem. judex, ut in 1. 4' tit- 4- suprà ead. Partit*
LEX XXI11. (5) Por necedad. Concordat h fin. D . de extraord.
Si judex bene judieat, consequitur à Deo, et à Prin- cognit. et Instit, de oblig. quœ ex quasi delicto /iasc. in
cipe premium, bonam f'aruam, et amorem, etc. Hoe princip.
dicit. (6) Baño. Addé 1. 36. tit. 5. Partit. 5. Et adverte,
(x) Leyes. LL. 1. et 3. tit. 4. supra eadem Part. quôd dicit 1. si judex 6. D. de extraord, cognit. quan-
tum religiorii judicaiïtis sequuin videbitur; et ibi Gloss,
LEX XXI r. dicit, quôd non tenebitur in soliduin, sed forte in quan-
Si judex scienter amore, vel odio in causa pecunia4- tum faceré potest, ut et déclarât Bald, in§. judices, in
ria male judicaverit, tenetur parti ad tantumdem, et in- prinç. de pace jur. firm. Quid enim secundum eum, si
teresse per juramentum in litem ; et remanet infamis a^- judicavit de jurisdictione unius Principatus per imperi-
blato ei honore judicandi. Sed si per impiudeiitiam , et tiam? Impossibile est ei, quôd solvat; vel dicit ipse,
hoc juraverit, tenetur solum ad intéresse. Sed si pro quôd teneatur judex per imperitiam judicans , ad inté-
pretio dato, vel promisso, sententia est nulla , et teñe*, ressé damni, non lueri, neque ad intrínsecum interes-
tur Régi ad triplum ejus , quod recepit, vel ad duplum,, se: et subdit, vel die, quôd dictum verbum intelligitur,
si non recepit ; et sententia venalis est ipso jure nulla. prout sonat, scilicet quatenùs bono viro gequum videbi-
Hoc dicit. tur s et quôd interdùm potest videri aequum , ut non pu-
(1) Por desamor. Et infrà fopor amor) et sic dolo. niaturtet forte secundum eum non punietur judex de
Concordat \.filius familias i 5 . §• 1. D. de judie. levissima culpa , sicut neque arbiter, et sic Bald, ibi du-
(2) Enfamado. Concordat 1. fin. C. de pœna judi- bitat de intellectu diciornm verborum. Tone menti istam
éis qui maie judie. legem, quse hoc decidir, ut délient enndemnari in toto
(3) Contra la jura. ITabes lue, quôd perjurus est damno, et intéresse in quo pars fuit Iresa: c-t quôd ju-.
De los Juyzios, 3^5
menoscabo que el vuo pot razón del.E sobre LEY XXV.
todo se deue saluar, jurando (7) que aquel juy-
zio non lo dio maliciosamente; mas por yer- Que péna deue auèr el Judgador, que jud-
ro, o por su desentendimiento, non sabiendo gare mat a sabiendas en plryto
escoger el derecho. Pero si el Judgador die- de justicia.
re juyzio tortizero, por alguna cosa que le
ayan dado, o prometido (8); sin la pena so* Catar deue el Judgador muy afincadamen-
bredicha, que de suso diximos, que deue auer te, quando ouiere de judgar alguno a muer- .^**
aquel que judgare mal a sabiendas, es tenu- te, o a perdimiento de miembro, ante que ,¡ t ;'3*
do de pechar al Rey très tanto de quanto re- de su juyzio, todas las cosas que ouieren y a W>. 5.
cibió, e de lo quel prometieran. E si non lo ser catadas, porque pueda judgar sin yerro. Reco P'
auia recebido, deueio pechar doblado al Rey: Ca esta es cosa que despues que es fecha (1),
e sobre todo* el juyzio que assi fuere vendi- non se puede cobrar, nin emendar cutupii-
do por precio, non deue valer (9), maguer damente en ninguna manera¿ E porende dezi-
que aquel que fue dado por vencido, non se mos, que si aíguud Judgador judgare a sa-
alçasse del. biendas (2) tortizeramente a otro en pleyto
dex p e r i m p e r i t k m j u d i c a n s , tetieatur ad totale intéres- non sit in d o l o , credens sic esse de j u r e , erit lata culpa,
s e , fuit de mente Bartoii inquaestione p e r eum disputa- D . de verbor. signifie. 1. lata culpa 2 2 3 . et s u b d i t , q u ô d
ta , judex per imperitiam, col. pen. etc. et hoc regulaii- non semel, sed pluriès j u d e x légat proces.'um, et videat
t e r ; d a t u r taraen arbitrium j u d i c i , u t ex causa possit quae videnda s u n t , ut nihil omissum praétereat, q u i a h o e
condemnari in minus ( qiiàm sit interesse partis , ut quia ad suum spectat officiuni : id ènini est v a l i d u m , quod r e -
erravit in lege fortissima, ut in 1. Gallas, tel âliàs : t o - petita lectio c o m p r o b a t , C, de emend; Justin. Cod¡ circa
lerabilior naruque est iguôrantia circa j u r i s a p i c e s , vel medium : in q u o c u m q u e h o r u m deficeret j u d e x , esset i n
circa j u s , q u o d est in opinionibus c o u s t i t u t u m , quàra magna negligentia, secundum e u m , et tunc de b o n o , et
i n j u r e aperto , Gloss, in dicto principio Instiu deoblig. aequo j u d e x faciet emendari d a m n u m de pióprio j u d i -
quœ ex quasi malefic, nascunlur, et Bald, in 1. ». C. si cantis. Transcripsi ista verba pulchra Andr¡ de Iser. u t
quis ignor. rem minor, et idem dicit Bald, in 1. mancipia, judices sint cauti: tene ergô m e n t i , et vide ibi latiùs p e r
C. de servis fugitivis, quôd q u a n d o passus est m u l t ù m e u m , si v o h i e r i s : quae omnia satis sunt notanda ad i n -
subtilis, et a rd ri u s , parcitur j u d i c i , vel minus p u n i t u r : tellectura , et limilationem bujus legis, quae et hoc a r b i -
allegat dietam Gloss, et subdit v e i b u m n o t a b i l e , scili- trium non d e n e g a t , sed concedit, cum dicit: A bien vis-
cet quôd forte non tenebitnf, nisi ád p u r u m d a m n u m ta de la Corte del liëf.
p a r t i s , et n o n ad aliud i n t e r e s s e : e r r a r e enim in subti- (7) Jurando. S u m p t u m est à L . Fori 1. a. tit. a, l i b .
lilatibus legum non est peccatum r a o r t a l e , ut dicif idem 2 . ct m é r i t o : quia in persona fidedigna error juris p r o -
Bald, allegans I n n o c . ifl 1. ab eo, col. a. in fin. C. quo- b a t u r per j u r a r a e n t u m : vide Baldum in 1. a< C. si quis
rnodo, et quando judex', et idem vult Joarin. F a b e r in ignor. rem minor. Bartol. in 1. nonfate.tur $ D; de eonfes.
dicto principio lnstit. de oblig. qtlce ex quasi delict, nas- (8) Dado, o prometido. Concordat authent. novo
cuntur, declarans Gloss, quôd tali easu judex npn tenea- jure, C. de poena judiéis qui male judie, et in c o r p o r e
t u r ad veram *stimationem litis. Sit ergô r e g u l a , q u ô d un de s u m i t u r , et adde 1. 5 a . tit. 1 /¡. Part. 5,
j u d e x judicans ex suo capite p e r i m p e r i t i a m , condem- ( 9 ) Non deue valer. Concordat 1. venales f.C. quan-
n e t u r ad d a m n u m totum parti Isesa»; quod tamen fieri do provoci non est nec.es.
debet arbitrio j u d i c a n t i s , u t ex causa condemn et in m i -
n u s , scilicet in p u r o damn o,"et non in alio intéresse lu- LEX XXK
c r i , vel damni extrinseci; vel alias m i n u e n d o , si j u d i c i
sequum v i d e b i t u r : adde h i e , quae notabiliter adducit An- Judex m i n o r in causa sanguinis injuste quem scien-
dreas de Isern. in cap. u n i c o , de controv. inter dorni- ter c o n d e m n a n s , similitudine suppücii d a m n a l u r . Et si
num. et empt. penult, et fin. col. ubi et multùm n o t a n - Rex ei vitam indulge!, debet niliilomiuus exulare perpe-
ter d i c i t , quôd si j u d e x fecit diligeliter q u a n t u m in se t u ó , et est infatnis, et perdit b o n a : et idem in j u d i c e
est, studuit per se examinando processum , deliberando majore , si injuste eotidemnet ad mortem , vel m e m b r l
cum alus , non omisit quicquam desotitis; etsi forte post m u t i l a t i o n e m , seu aliatn pcenam corporalem,- aliquem
appareat aliud de j u r i s subtilitate, Vel verba processus infanzonem, seu mil i tern g e n e r o s u m ; si tariien hoc fece-
aliter in facto possunt intelligi, non videtur j u d e x ad rit conlra alium hominem minoiis conditionis, exulabit
aliquid teneri: et i d e m , si judices communiter sic in si- à t e r r a : e t s i p r e i i o fecerit, perdet bona regio fisco ap-
milibus c o n d e m n a b a n t , et ipse sic c o n d e m n a v i t ; nullus p l i c a n d a , si non habuerit ascendentes, vel descenden-
b o n u s judex diceret n u n c , dolo careiitem, et n o n n e - tes hauedes usque ad q u a r t u m g r a d u m ; q u ô d si eos h a -
gligentem, ad quicquam obnoxiurn : suffieit faceré, q u o d b u e r i t , solvëtur hasiedibus injuste occisi q u a d i u p l u m
p o t e s t , 1. si ideo 7. C. de his quibus, ut indign. defectus ejus, quod judex r e c e p i t , et triplüm fisco: hoc soluto,
qui est ab imbecillitate h u m a n a , qui naluraliter inest? habebunt b o n a ; et si nihil receperat, et tantùm f u i t p r o -
non debet imputari ad culpam : remotio caecitatis huma- fnissum, dabit duplum fisco, et aliud d ú p í u m haeredi-
n i i n t u i t u s , ut cuneta p r o s p i c i a t , non est, neqiie esse bus occissi. Hoc dicit.
potest ab homine , sed à D e o , ad quern clamabat Augils-
( i ) Después que es fecha. E a u a m q u e , qua; sunt i r -
tinus libro Confesionum: Cornscasti, et splenduisti, et fu-
revocabilia, debent cum difficultate fieri, 1. a. et ibi
gasti caecitatem meam. Si verô judex de se cotifisus n o n
Bald. C. de sentent, expericul. recitand. a d d e ¡. ne cau-
poiideravit mérita causae, et indeliberate se h a b u i t , non
sas i 5. C de appcllat.
s t u d u i t , ñeque laboravit ad veiitatem habendain ; licet
fa) A sabiendas. Concordat i. 1. in pt inc. versic.
376 Tercera Partida. Titulo XXII.
de justicia, que tal pena merece (3) el resce- oüiere parientes que suban * o deciendañ por
bir en su cuerpo, qual el mando fazer al otro, la liña derecha fasta el quarto grado. Ca si
quier sea de muerte, o de lision * o de otra tales parientes (9) ouiere, nol deuen tomar lo
manera de desterramiento. E si el Rey (4) le suyo. Fueras ende, que ellos son tenudos de
quisiere fazer merced, perdonándole la vida* pechara los herederos del justiciado i quatro
puédelo echar de la tierra para siempre por tanto de lo que tomo, e tres tanto para la
enfamado, e tomarle todo lo suyo, Essa mis- Cámara del Rey, si quisieren auer los bienes.
ma pena deuen auer los Adelantados mayo- E lo que le auian prometido por razón de a-
res (5), o otro Rico orne a quien otorgasse el quel juyzio j si lo non auia aun recebido, de-
Rey poderío de judgar, si justiciasse tortize^- üelo pechar doblado * también a la Cámara
ramente Rico orne, o Infançon, o Cauallero del .Rey, como a los herederos de aquel que
honrrado que sea fidalgo derechamente de fue a tuerto justiciado.
padre, e de madre (6). Mas si justiciasse a
tuerto otro orne que fuesse de menor gui- LE Y XXVI.
sa (7) que estos que de suso diximos, deue
ser echado de la tierra el Adelantado, o el Que pena deue auer aquel que da alguna
Rico orne que esto fiziere. E si tal juyzio co- cosa al Judgador, porque judgue
mo este ouiesse dado por precio (8), deue tuerlOi
ser desterrado para siempre , e todos sus bie-
nes tomados para la Cámara del Rey, si non ííon deuen ser sin pena los contendores
quive cum magistrütus esset, et 1. Lege Cornelia 4-in, §. 2. versic. sed ex senatusconsulto , e t l . Lege Cornelia
prine. D, ad Leg. Cornel, de sicar. 4. §• cum quidam, D. eod. et notât Gloss, in dicta L in
(3) Talpena meresce. Quia quod quisque juris in Lege.
alium staiuit, ipse eodem punietur , per totum D. quod (5) Los adelantados majores. Èx ista lege collige
quisque jur. Bald, in 1. i . col. .5. C. ex delictis defunc* limitationein ad jura disponentia, ut in pœnis corpora-
tor. et in rubr. de poena judie, qui male judie, et Sali- libus minus puniatur nobilis, quàm ignobilis,!. Pœdius
cet. in 1. fin. eod. tit. Quid anteni si absolvit eum qui 4. §. 1. Bi de.incend. ruin.naufr. 1. 2. C. ut nemo pri-
erat condemnandus ad mortem vel aliam pcenam > veí vates, notât Gloss, in cap. cum quidam, de jurejur. Bar-
pcenam minoravit? Die, ut in 1. i . C. ne sanctum bap- tol. in 1. fin, Di de rerum divis. ut procédant, quando
tism, iteretur ; et cap. ut clericorum i 3 . de vita, et ho- persona in qua nobilis deliquit, sit ignobilis; si tamen
nest, cleric, debet enim pati il la m pœnam, quam jure sit seque nobilis, non minuitur tunc pœna corporalis:
tenebaturimponere,et adde Joann¿ de Plat, in 1¡ quoliens, pro quo facit illa regula, quod, quando duo privilegia
C. de exactor, tribut, lib. i o. et si per pecuniam fiat, pa- concurrunt, conquassatis privilegiis, redditur ad jus
titur eliam pœnam, de qua in authent. novo jure, C. ae commune, ut tradit Abb. in cap. in prcesentia, col. 1 2.
poena judie, qui male judie, et intra 1. próxima, et adde de probat. Bald, in authent.perpetua, Ç. de sacros. Ec-
1. servos 8. C. ad Legem Jul. de vipublic. et limita, ni- oles.
si ex causa minorât pcenam, ut in 1. quid ergo 13. §. poe- (6) De padre, e de madre. Adde 1. 7. tit. 18. 2,
na gravior 7. D. de his qui notant, in/am. et C. eod. 1. Partit.
et si severior 3, Alberic. et Salic, in dicta \¡ ñn¡ et quid (7) De menor guisa. Facit 1. 1. in fin. D. ad Leg.
si per neglígentiam delicia non puniat, vide §. jiidices, Cornel, de sicar.
de pace juram. firm. (8) Por precio. Concordat authent. novo jure, C.
(4) E si el Rey. Et in casu possét etiam faceré judex de poena judie, qui male judie, et in corp. unde sumilur.
inferior; ut si judex calore iracundia;, nimia crüdelita- (g) Ca si tales parientes. Reprobat opinionem Glos..
te motus, hominem interfecit, ut in .1. Lex Julia 7. §. in diet, authent. novo jure, super verbo confiscates , di-
fin. D. ad Leg. Jul. repetund. et per Bald, in dicta 1. 1. centis, quôd, etsi habeat tales cognatos, propter crimen
col. 5. C. ex delictis defunctor. ubi ponitur pœna depor- hoc baratarise bona debeant confiscar!, sicut in crimine
tationis judici calore iracundia; hominem interficienti: liesse majestatis : quam Gloss, ibi sequitur Bald, et Salic,
•vide tamen Andr. de Iser. in tit. quce sint regalia, in ideó teñe menti istam legem, ut tali casu bona non con-
versic. et bona commitlenlium crimen majestatis, col. 4. fiscentur, sed rcmaneañt filiis, vel aliis deseendentibus,
qui intelligit ilium §. ut puniatur judex pœna mortis, vel ascendentibus usque ad quartum gradum , cum oné-
etiam si calore interfecit, vel jussit interfici : aequior ta- re tamen solvendi, quod hie dicitur , hseredibus occisi,
men videtur opinio, ut mitiùs puniatur, juxta ea, qua; et fisco Regio.
latè tradit Felin. in cap. sicut ex litteris, col. penult, et LEX XXF1.
fin. de jurejur. si tamen non dolose, sed per ignoran-
tiam, vel imprudentiam judex hoc fecisset, minori poena Accusator, qui aliquid judici dédit, ut injuste con-
esset puniendus , in quantum visum fuerit judicañti, ut tra accusatum judicaret, perdet cansara, et patielur
supra 1. próxima: et ita tenet Andr. de Iser. ubi suprà, alias pcenas, suprà lege próxima contra jndicem expres-
dicens, quôd judex, qui sine dolo propter culpam in- sas : et acCusatus, corrumpens dono, vel promisso judi-
terfecit innocentera, non debet puniri pœna mortis: cem, pro confesso liabetur; nisi sit ccrtum eum fore in-
quia etiam lata culpa in Lege Cornelia de sicariis non sontem , sed litis formidine hoc fecisse constet : siautem
sequiparatur dolo, 1. in Lege 7. D. ad Leg. Cornel, de est causa civilis, quilibet dans , ant promittens , perdit
sicar. punietur tamen corporaliter sine niorte, secun- causara, et solvet lVegi triplum datorum, aut duplum
dum eum, ut alias culpabilis, non dolosus , ut in 1. 3. promissorum . Sed si corruptor se sponte detegat, et pro-
De los JuyzioS. 877
Ley S
g que corrompen à los Juezes que los han de de lo quel prometieron, que le non auian aun
¡it. 9. judgar-, dándoles ( i ) , o prometiéndoles algo; dado. E sobre todo deue perder el derecho
lib. 3. porque judguen torticeramente. E porende que auia en el pleyto, aquel que esto.fizies-
iieeop. cjezimos ^ q U e s i ¡gi acusador diere alguna cb ¿ se; Empero, si aquel que dio, o prometió
sa al Juez que ha de judgar, porque de juy- alguna cosa al judgador, assi como sobredi-
zio a tuerto (2) contra el acusado; que deue cho es* lo descubriesse, viniendo conocién-
perder la demanda (3), e dar por quito al a : dolo de SU grado, e lo pudiere prouar al Rey*
cusado; e sobre todo, deue recebir tal pena; o a otro que fuesse su Mayoral, non aya pe-
e en aquella misma manera, que de suso di- na ninguna: mas péchelo el Judgador, assi
ximos (4) del Judgador que toma algo, por como sobredicho es. E si non pudiere pra-
el juyzio que ha de dar en tal pleyto corno iiar aquello que tlize; porque semeja que lo
este. Mas si el acusado diessej o prometiessé fizo a mala parte, mouiëndose a dezir mali-
al Judgador alguna cosa ; porque le jutlgasse ciosamente mal del Juez, por enfamarlo; de-
por quito de aquello de que le aCusauan, de- ue pechar al Rey otro tanto, quanto monta-
ue auer tal pena, como si conociesse, o le re la cosa sobre que es la contienda. Mas si
fuesse prouado lo quel ponen en la acusación esto acaesciesse en pleyto de justicia, fe lo
contra el. Ca bien se da a entender (5) que descubriesse (8) al Rey, que diera, o prome-
era en culpa, pues que se trabajo de corrom- tiera alguna cosa al Judgador, porque judgas-
per el Juez con dineros, o con dones; fueras se por el; dezimos¿ que si prouar (9) non lo
ende, si fuesse cierta cosa, que non fiziera el pudiere, que deue perder todo lo suyo, e de-
aquel mal de quel acusauán¿ mas que diera ue ser de la Cámara del Rey^ e de si yr ade-
algo al Juez, con miedo (ti) que auia de'se* lante por él pleyto. E el Judgador, a quien
guir el pleyto, porque era orne de flaco co* dixo que lo diera, o le prometiera, saluese
raçon. E si por auentura esto fiziessen los por su jura (io)j e sea quito¿
contendores (7) en pleyto de otra manera qué
non fuesse de justicia, deuen pechar al lley
tres tanto de quanto le dieron, e dos tanto
bet R e g i , veí suo m a j o r i , nullam patítur pcenam, sed mam 5. D . de his qui notant, infàm.
infligitur judici. Si autem non p r o b e t , solvet Regi litis (6) Con miedo. Nota bene : et facit textus cum Glos.
oestimationem , sí causa fuit civiiis ; si criminalisj pef- in. 1, servi ob violatùni st3. §. 1. C. ad Leg. Jul. de adul-
dit omnia bona fisco applicanda ; et judex p u r g e t s e p e r ter, et notât Bald, in 1. non damnatos, C. de his qui no-
juramentunij Hoc dicit. Concordat C. de peen, judie, qui tant, in/am. quôd q u i facit ob redimendam vexationem,
male judicavA. i. n o n videtur faceré ob malam conscientiam : adde I. 2 2 .
(1) Dándoles. Quid si non c ó r r u m p a t judicenl per tit, 1 . 7 . Partit.
pecuniam, sed intrat assidue doraurn judiéis ut captel fa- (7) Contendores. Et sic tàm a c t o r , quàm reus ; cl sic
miliaritatem cum e o , et sic ei faveat ? D i e , q u ô d p'uiri- actor arnittit a c t i o n e m , et reus def'ensiouem, ut inïra di-
t u r Lege Julia de a m b i t u , ut in 1. i. §. et siquis, et ibi cit i b i : Sobré todo déue perder, in qüo a p p r o b a t u r o p i -
Bartol. D . ad Leg. Jul. de ambil. et an ex eo , qtiód d é - nio Gloss, in diet, authent. novo jure, et non opinio
dit judicî cautionem de in delimitate, videtur judicein Gloss; in 1. et eleganter, §. penul. D . de dolo. Et nota,
eorrupisse, vide Bartol. quôd non , in 1. si quis uxorij §. q u ô d iitigatores corrumpentes judicem p u n i u n t u r bis
si fugitivum, D. de furtis: idem tenet Salic¿ post Bald, pcénis, secundum Azon. in summ. propter perjurium:
in 1. i . C. de posna judie, qui male judia Sed quid si n a m j u r a n t , quod nihil d a b u n t , n e q u e d e d e r u n t j u d i -
procura vit judicem corromperé ; judex autem a m e s ¿ion. ci , ut b a b e t u r in 1. 2 3 . tit. 1 1. supr'à ead. Part.
prsebuit? D i e , quôd non punitur poena btijus legis, sed (8) E lo descubriesse. Concordat dicta authent. novo
poena 1. Imperalores Sever us, et Antoninus 34-D-<fe jure: et per text, i b i , et pér 1. non omnes 5. §. fin. D . de
jure fisci, secundum Salic* in dicta 1. i. Et de c o r r u m - re milit. dicit Bartol. in 1. idem si, % si ûbi, ad fin. D .
pente notarium actorum vide per cum i b i , et in 1, in de condict. ob turp. edus. quôd potest fieri lex vel b a n n i -
fraudem , §. quotiens , D. de jure fisci. m e n t u m , u t remittatur pœiia participi criminis , si a-
(2) J tuerto. Q u i d si ut juste j u d i c e t ? "Vide in 1. lios denuntiaverit: a d d e P a l a t . R u b . in repetitione cap.
s e q u e n t i , et quae ibi dicam, u b i etiatn v i d e , q u i d si de-1 per vestras super text. col. mihi 4 8 . et vide Bartol. i n
d i t , ut.litem prolongaren dicta 1. non omnes} et in 1. 1, §. cum quis, D . de quœs-
(3) Demanda. Concordat 1. 1. C. de peen, judie, qui tionibus,
male judie, et a p p i o b a t u r h i c , c a m d i c i t , deue perder, (9) Prouar. Concordat text, in dicta authent. et an
opinio ilia , q u o d per sententiam , et non ipso j u r e amit- puniatur iste ex sua p r o p r i a confessione de barataría,
tat actionem : quain tenent Doct. communiter in dicta vide q u * dicit Bald, in diet, authent. novo jure, vers.
1. repróbala Gloss, i b i , quae v o l u i t , quod amitteret ipso quœro quidam, et quod h a b e t u r in 1. 8 . tit. i 5 . lib. 2 .
jure. Ordinam, Regal, ubi d i c i t u r , q u ô d non patiatur peenam
(>'i) Diximos. S u p r a J. proxitn. et in authent. novo nisi dixerit mendaciuro: et ibi v i d e , qualiter p r o b a t u r
jure, C. depœn. jud. qui mate jud. scilicet, tit confisca- barataría contra judices.
t e boni», si non habeat ascendentes vel descendentes (1 o) Por su jura. Nota c a s u m , in q u o fit juramen -
usque ad q u a r t u m g r a d u m , in exilium mittatur. t u m purgationis ; et si noluerit j u r a r e , h a b e t u r pro con-
(5) Entender. Concordat dicta 1. 1. et facit 1. quo- v i c t o , ut habetur in diet, authent.
Tom. IL Bbb
3;8 Tercera Partida. Titulo XXIII.
LEY XXVII. tornasse lo que le diera ; porque le quiso me-
ter en cobdicia engañosamente : nin deue
Cuando pueden demandar al Judgador lo fincar otrosí en el Juez lo que tomo, porque
que le dieren por judgar, aquellos mismos fizo contra bondad, e contra las leyes, e con-
çue gelo dieren, e quando non. tra lo que juro. Mas deuelo tornar al Rey (5),
porque el deue auer las cosas que fueren pro-
Ley G. Quando acaesciesse (r), que el contendor uadas que los Judgadores malamente ganan
lib. al que tiene mal pleyto, diesse algo al Juez, por- por razón de sus oficios.
Recop. que judgasse mal, e a pro de si; o porque
alongasse el pleyto (2), e non judgasse en nin- TITULO XXIII.
guna manera; dezimos, que-por ninguna des-
tas razones non gelo puede despues demau- Í)É LAS A L Ç A D A S QUE FAZEN LAS PARTES,
dar, que le torne lo que auia d a d o ; e abon- QUANDO SE TIENEN POR AGRAÜlADAS DE LOS
da que el Judgador lo peche al Rey, assi co- JUYZÍOS QUE DAN CONTRA FXLOS.
mo diximos en la ley ante desta (3). Mas si
dio algo al Juez, porque non le judgasse tuer- Oemejante (r) deuen poner los ornes a las T¡t 18.
to (4), o porque le judgasse derecho, puéde- cosas vnas de otras, porque las puedan me- ¿¿É<> '
lo demandar que gelo torne: porque la nial- jor entender los que las oyeren. Onde por
dad, e la enemiga fue de parte del Judgador, esto dezimos , que bien assi como los que
que lo recibió tomando precio, por lo que peligran sobre mar, han muy grand conor-
era tehudo de fazer llanamente por derecho, t e , quando fallan alguna cosa en que se tra^
e por jura. E si por auentura , a la sazón que ü e n , o lugar a que arriben, por cuydar es-
la parte diesse algo al Judgador, callasse, o torcer de aquel peligro; otrosi los que van
le dixesse que gelo daua porque le judgas- vencidos de sus enemigos, quando llegan a
se, non le puede después demandar que le lugar ert que asman de ser defendidos de a-
(2) Fallan alguna carrera. Ádde 1. priraam in p r i n c . lata. Item et servus condemnatus tn causis , ¡11 q u i b u s
D . de appellat. et B. Bernard, in libro de considerations potest in judicio esse, et etiain in criminali, si d o m i n u s ,
ad Eugenium, dicentem: «Fateor g r a n d e , et genérale vel ejus p r o c u r a t o r non appellet. Sed uon potest servus
m u n d o b o n u m esse appellationes, idque ta m neeèssa- in criminali appellare pro d o m i n o c o n d e m n a t o ; sed. íi-
r i ü m , qúam solem ipsum mortálibus. R e vera quidem liusfamüiás p r o patre potest. Item iiliusfaim'Jias in cau-
sol Justitise esfprodensacredarguens opera tenebrarum.» sa b o n o r u m suorum condemnatus appellat. item tutor,
c u r a t o r , procurator, et eorum substituti legitiuii, et etiam
LEX I. dominus litis, et si per procuraioreir-. non eat de con-
demnatione certiiicaius , nee procurator provocavit, p o -
Appélíatio est querela partis à sentenfia contra eutó test dominus infra decern dies à tempore scíenti* provo-
lata r e c u r r e n t i s , et ponentis se sub rnajóris judiéis p r ó - c a r e : si tamen p r o c u r a t o r est solvendo , tenetur ad i n -
tectione: et p e r earn juste emissam gravamina reforman- téresse, et expensas d o m i n o , et dominus non p o t e n t
tur. Hoc dicit. . provocare. Hoc dicit.
( 1 ) Jlzada, Concordat 1. prce/ecti 17. D . de rnino- (1) Non ha persona. Adde 1. servus 6. C. de judie.
ribus, et Gloss, a. qusest. 6. in s u m m a , et pleniorem 1. 8. tit. 2.' ead. Partit.
diffinitionem videas per A b b . in rubrica de appellation. (2) Demandadores. Suprà ead. Partit. 1. 9 . tit. 2 .
col. a. (3) Se puede alzar. Concordat 1. servi 1 5. D . de
( a ) Emienda de mayor Tuez. Et n o n teneret cón- appellat. et 1. Lucius Titius 1 8 . ubi et h a b e t u r , q u ó d
suetudo appellaudi ad p a r e m , vel minorera judiceni, potest p r o s e q u i causam appellationis p e r procuratorem.
quia esset contra n a Imam appellationis, u i per Gloss. (¿) El sieruo mismo. Concordat dicta 1. servi 1 5 .
în cap. nonputamus, de consuetud, lib. 6. de quo videas D . de appellat. et ut hic v i d e s , potest a p p e l l a r e ; iicèt
B o m i n i c u m , et A b b . in cap. fin. de dilat. Félin, col. fin. Glos. in cap. ex litteris, de in integr. restit. et ibi I n n o c ,
in rubric, de appellation. velint, q u o d audiatur servus hoc casu per viam s u p p l i -
(3) Por ella. Concordat i. 1. in princ. D. eod. cationis.
i'5) El sieruo. Et sic isto casu limitabatur 1. »0«
LEX II. tanlùin 6. D, de appellat.
Appellare potest quilibetliber àsententia c o n t r a eum
Torn. II. Bbb a
38o Tercera Partida» Titulo XXIII.
señor; como quier que lo podría fazer su fi- en su lugar 4 en los pleytos que ellos ouiessen
jo que fuesse (6) en su poder. Otrosí dezi- començado por demanda , e por respuesta
mos, que el fijo que esta en poder de su pa- (i 1). Ca ante desto non lo podrían fazer , as-
dre, se puede alear de todo juyzio que fuessë si como diximos en'el Titulo (ta) que fabla
dado contra el, en razón de los bienes del fi- de los Personeros* Otrosi dezimos\ que si
jo que el padre touiesse en guarda (7), onde juyzio fuere dado contra algund Personero
quier (8) que los ouiesse ganados. Otrosi de- (13) en pleyto que el demandasse, o defen-
zimos , que los Guardadores (9) de los huér- diesse por otro ; que si el Personero non se
fanos, e los otros Personeros(io) que deman^ alçasse del $ que el señor del pleyto lo puede
dan * o defienden pleytos en nome de otro, fazer (i4)» maguer non se ouiesse acertado,
se pueden alear del juyzio que fuesse dado en demandar, o en defender el pleyto: e si
contra ellos: e non taii solamente lo podrían por auentura el Personero, despues que fues-
estos fazer, mas aun se podrían alear por se vencido, non se alçasse, assi como dixi-
ellos los Personeros que ellos ouiessen fechos mos, nin lo fiziesse saber (i5) a aquel cuyo
en aquellos pleytos de que füessen vencidos. era el pleyto, de coino era vencido, puédese
Esto se entiende, quando los Guardadores* altar el señor fasta diez dias, desde el día que
o los Personeros fiziessen otros Personeros lo supiere (16). Pero si el Personero oùiere
(6) Sufijo que fuesse. Etíairi si essetiri potestad, ut ímó, quôd in dictis duobus cásíbus non audiatur do-
in 1. sed et hœ 35. in princ. et in 1. Pomponius 40. §. minus , sed tantùrn in casu quando procurator non est
fin* D. de procur. et adde 1. 1. D. de appellat. recipiend» solvendo. Paul, de Castro etiam tenet cum Bald. i'ri dic-
et ibi, quód Ule cujas nominé appellator, debet ratifica- to §. fin. et is ta opinio videtur verior: nam procurator
re infra terminum datum ad appellandum. non tenetur appellare , nisi cùm evidenter constat de in-
(7) En guarda. Adde 1. ex consensu 2 3. §. filiuni} justitia sententise, ut tenet Cin. in 1. invitus , 6¿ qiisest.
m.de appellat. et ibi, quod debet appellare nomine pa- C. dé procür. quem sequitur ibi Bald, et Doctor. Cum
tris, et non suo. igitur non detur recursus contra procuratorem, riisi
(8) Onde quier. Sive sint adventkía, sive profec'ti- quando fuit in dolo, vel culpa in non appeílando, et
tia. Sed an in adventiciis ratione proprietatis, possit pro-< ista lex dicat, quôd in casu quo procurator est solven-
prío nominé appellare? Joan, de Imol. in dicto %.JUium, do, dominus non auditur appellans, apparet, quôd exclu-
sub dubio forte dicit, quôd non, cùm administrado sit dunlur alii duo casus Bartoli : et ex hoc infertur, quôd
patris, ut 1. 1. C. de bonis maternis ; undè, e.tii appel- si essei casus in quo procurator non teneretur, veluti
let, appellabit etiain in his nomine patris. quando non fuit in dolo, vel culpa > et sic dominus non
(9) Guardadores. Concordat 1. tutor 27. D. de ap- habëret recürsüm contra eum ; tunc dominus audiretur
pellat., et 1. si actor 1 o. C. cod. et 1. 2. D. si tutor, -vet appellans, licèt procurator sit solvendo, ex quo est ea-
curator appellav. dem' ratio * cùm non habeat dominus aliter remedium
(10) E los otros personeros* Concordat 1. ab exe- consequendi jus suum: quôd et tenüit Paul, de Castro
cutore 4, §. fin. D. de appellat. et licèt possit appellare; in dicto §. fin. Sed hoc ultimum intellige, quando pro-
nou tamen poterit appellation! per earn interposilae re- curator non potuit propter aliquod impedimentum ap-
nuntiare, quia sapit donationem, secundum Angel, et pellare, ut tune subveniatur domino; secus si procura-
Imol. ibi. tor non appellavit, quia credidit justam sententíaní, et
(11) Por demanda, epor respuesta. Vel ubi est evidenter non constabat de injústitia: nam tunc, si esset
causa in qua non fit contestado, cum incipit tracfari. de casus in quo procurator non teneretur, dominus non ad-
meritis causae: quia id habetur loco contestationis, 1. mitteretur ad appellandum : quia , cùm procurator non
nulla 2 3 . C. deprocur. et tenet Imol. in dicto §. fin. ubi delinquat, factum ejus praejudicat domino, ut dicit In-
etiam vide Bartol., noc. et Abb. in cap. i. ut lite non contest, col. 7. Et quan-
(12) Titulo. Suprà ead. Partit, tit. 5. I. 19. do procurator teneatur appellare, vide per Doct. in I,
( i 3 ) Contra algund personero. Concordat 1. 1. §. liberto, §. fin. D. dé negot. gest. et in 1. Herennius, §,
fin. D. quando appellan. sit, et declaratur hie melius, Caia, D. de eviction* et in cap. non injuste, de procu-
quàm ibi : nam ibi dicebatur, difficile est, ut dominus rât, et infrà I. próxima.
audiatur, si procurator non provocavit ; hie vero poní- (14) Fazer. Adde 1. ab executore 4. §. alio,TH. de
tur regula, ut si procurator non appellavit, dominus non appellat. lit intellige, quando appellator infra 10. dies
admittatur ad appellandum , nisi in casu, quando pro- à die sententiae , ut diversifiée tur à sequenti casu: E si
curator non esset solvendo, ita quôd dominus non pos- por auentura > etc.
set ab eo recuperare damnum, quod ob ejus iiegtigen- (15) Saber. Tunc enim imputaretur domino, nt in
tiam habuit : et in hoc ista lex secuta est opin. Gloss, ia cap. non injuste 1 4. de procur. et vide Bald, in authent.
dicta 1. fin. §. fin. qua» allegat ad hoc 1. properaridum, hodie, C. de apellat. versic. queero igitur si procurator,
§. fin. C. dejud. Bartol. tamen in dicto §. fin. ponit etiam et probatur hic.
alios dups casus, in quibus dominus à die scientist ad- (16) Supiere. Ipso j u r e , etiam non petita restitutio-
mittatur ad appellandum. Primus, quando apparet pro- n e : licèt contrarinm dixit Salic, in authent. sed hodie,
curatorem collusisse cum adversario. Secundas, quan- col. i. C. de appellat. Et tene menti istam legem in hoc,
do ex actis apparet notoria, quod erat utile appellare: quod dicit, currere decern dies à diescienti»: et add<;
tunc enim dominus audietur appellans, sicut et in casu Cardin, et Félin, col. 6. in cap. 1. ut lite non contest, li-
quando procurator non esset solvendo. Sed Bald, in au- cèt contiarium , imo quôd à die sententiae, voiuerit Ro-
tlient, hodie, C. de t.empor. appel, tenet contra Bartol. ta decisione 3 13. in antiquis.
De las Aleadas. 381
de que pueda fazer emienda al dueño del pley- tier de lo fazer. Mas si él aleada non quisiere
to, deue el pechar todo lo que menoscabo seguir, non es tenudó de lo fazer ; como quier
por su culpa ; porque non se aleo ¿ podien- que se deue alear¿ e fazerlo saber a su dueño
do, e deuiendolo fazer, nin geld fizo saber del pleyto ; que siga él aleada si quisiere. Em-
en aquel tiempo que es puesto para tomar al- pero si el Personero fuesse dado generalmen-
eada. E estonce fincara firmé el jüyzio $ e non te (3) sobré todos los pléytos de aquel cuyo
aura razón el señor, por que se alear; mas si Peí\sorierd es, o en la carta de la personeria
el Personero non duiesse dé qué lo pechar dixesse ciertamente, que püdiesse, o deuies-
(17), estonce puede el señor del pleyto se- se seguir el aleada ; estonce seria temido en
guir su aleada ¿ assi como de suso diximos ( 18); todas guisas (/j); de alearse, e de seguir él
aleada, maguer non quisiesse.
LEY IIL
LEY IV.
Como el Personero se deue alear, quando el
Jujzio fuere dado contra el. Qué aquellos a quien tañé la pro, o el dañó
del pleyto sobre que es dado el Jüyzio^
¥ y 2 |* El Personero que fuesse dado para pleytd se pueden alear.
lib! i. señalado ¿ si dieíeri la sentencia contra el so-
Recop, bre aquel pleyto en que es dado por Perso- Tomar pueden el aleada non tan solamen- J'1, "?'
nero, deuese alear della (1), e puede seguii* te los que son señores de los pleytos, o sus Recop.
el aleada (2)* si quisiere; maguer en la car- Personeros quando fuere dado jüyzio contra
ta de la personeriâ nol fuesse otorgado po- ellos i assi como mostramos; mas aun todos
(17) Pechar. De facto , veí ex natura éausse, qnas non quôd inteliígitur juxta notata per Gloss, in 1. si actor 10.
recipiebat aastimatiónem : vide Bald, in authent. hodiei ubi bonus text. C. de appel, quando vult earn prosequi,
C. de appellat. col. 2. non vif tute mandati, quia iliud est finitum, nt in dictai.
(18) Diximos. Quid etíam si procurator propter súairi 23. sed, ut posset quilibet alius, sine mandato, ut si
contumaciam non potest appellare, an possit dominus? est ad defensiohem rei ; vel, si ad commodum actoris
Die, quod sic infra 10. dies, vel 5. hodiè, secundum sit, conjunct» persona, prsestita satisdatione : et idem
Doct. in dicto §. fin. et in cap. i. ut lite hori cotitestutcn tenet Bartol, in 1. fin. D; an per alium causi appel, reddi
poss. et in dicta 1. si procuratorio, D. quando appellan-
LEX 111. dum sit, et Joan, de Imol. in dicto cap. non injuste, qui
dicit, istam esse communem opiniônem : vidé per Sa-
Procurator ad certain causara datus, tenetur provoj lie, in dicta 1. invitus, col. 5. versic. iterhjuxla prœdicta
care, sed non prosequi appelíationem invitus; tenetur quœrà.
tamen dómino denüntiáre: sed si generaliter ad omnej (3) Generalmente: Sequitur Gloss, ifi 1. fin. D. an
lites, vel causas fuerit constitutus , et fuerit condemna- per aliiim causee appellat. et vide Abb. in cap. penult,
tus, ¡ènetur appellare, et appelíationem etiam invitas ad fin. de procurât.
prosequi. Hoc dicit. (4) En todas guisas. Limita, et intellige, nisi de-
(1) Délia. Concordat cap. pen. de procurât, et 1. béret ad prosequendum exire prorinciám, et à civita-
invitus x*¡.C. eod. tit. vide Bald, in 1. libertó, §. fin. de le sua , et derelinquere sua hegotia : nam tunc non te-
negot. gest.Salie, in dicta 1. invitus, col. 6. C. de pro- neretur prosequi, secundum Innoc. in cap. non injuste,
curât. de procur. et Bald, expressiùs in 1. invitus , ubi et Alex.
(2) El alzada. Contrarîum dicit h 2 3. tit. 5. ead. C. de procur. tenebitur tamen substituere procuratorem
Partit, finitum est eriim man datum per diffinitivam Sen- ad prosequendum , et etiam extrahere pjocessum à nota-
tentiam, ut i b i , et notatur in 1. invitus 17. C. de pro- rio, licèt non suo sùmptu , secundum Salic, in dicta 1.
cur. et in cap. fin. eod. tit. Quidam dixit, quôd hsëc lex invitus, col. 4- versic. vel dicendum, ex cujus mente
tanquàm posterior corrigit ¡Uam,juxta ea qux notai colligitur, quod et dixi de collectione processus.
Bartol. in 1. omnes popuii, col. 12. versic. circa quar-
turn, D. de just, etjur. Alii dixerunt, quod ista lex lia- LEX IV.
beat locum in sententia interlocutoria ; dicta verô 1. 2 3.
in diffinitiva ex verbis ibi positis, cùm dicit, jujzioafi- A sententia lata contra emptorem potest venditor
nado, quod in.se verurri est juxta notata per Innoc. et appellare, et appelíationem prosequi: et si emptor per-
Doct. in cap. non injuste, de procurât, est tamen intel- pendit, venditorem minus benè causam agere, dicat ju-
l e c t s divinatorius ad istamlegem, qua; generaliter lo- dici, ut non procédât in causam sine emptoris prsesen-
quitur, et quia prosequi appelíationem ab interlocuto- tia, et ejus allegationibus. Et quod dictum est de emp-
ria , needitm potest procurator, imô et tenetur, quan- tore, et vénditore, locum habet in creditore , si debi-
do est intra eamdem cívitatem, ita quôd non sit neces- tor cura alio super pignore litiget : et idem de fidejussor
sarium exire, et sua negotia postponere, ut notât In- r e , cùm reus principalis condemnatur; etiatnsi supradic-
noc. et Doctor, in dicto cap. non injuste. Vel die, quôd ti acquiesçant sententiae- Item pater, vel mater potest
liaec loquatur, quandô causa vertitur in Curia Regis, ut appellare à sententia, qua filius servus pronuntiatur.
in 1. 157. in Legib. Slili, et quae notât Host, in dicto cap. Hoc dicit. Ortum habet ista lex à 1. ab executore, D. de
non injuste, et ibi Abb. refert ad finem , sed divinat si- appel.
militer, neque ista lex aliquid dicit de hoc. Die ergô,
38a Tercera Partida. Titulo XXIII.
los otros ( i ) , a quien pertenece la pro, e el fiara , e fuesse vencido, non lo sabiendo (5)
daño que viniesse de aquel juyzio. E esto aquel que las tiene en peños, tal juyzio co-
sería , como si fuesse dada sentencia contra al- mo este non le empece, maguer el aleada non
guno sobre cosaque el ouiesse comprado (2) fuesse tomada sobre el. Otrosí dezimos, que
de otro, e non se alçasse; dezimos, que el el fiador (6) se puede alear del juyzio que
vendedor se puede alçar de aquel juyzio, por fuere dado contra aquel que fiara, en ra-
que es temido de fazer sana la cosa que ven- zon de la debda, o de la cosa sobre que fi-
cho. Esso mismo dezimos, qtie si el vendedor zo la fiadura. E aun dezimos, que si ai-
fuesse vencido sobre aquella cosa que ven* guno fuesse vencido por juyzio, de alguna
dio, que el comprador se puede alear de a- cosa que ouiesse comprada, de quel ouies-
quel juyzio, si se quisiere. E demás dezimos, se dado fiador el que gela vendiera; este
que si el vendedor, contra quien es dado que fio se pueda alear, maguer que el corn-
juyzio, se alçasse, e siguiesse el aleada; si prador, eel vendedor otorgassen el juyzio.
el comprador sospechasse del, que non an- Otrosí dezimos, que el padre, o la madre
da en el pleyto derechamente, e lo dixere al (7) se pueden alear del juyzio en que fue da-
Judgador del aleada, non deue andar por el do su fijo por sieruo.
pleyto adelante, a menos de ser y el com-
prador (3), que vea, e razone su derecho en LEY V.
el pleyto. Otrosí dezimos, que si fuere da-
do juyzio contra algún debdor (/i), sobre co- Como si es dada sentencia sobre cusa queper-
sas que el auia empeñadas a otro; sise non lenezca a muchos, que el Cicada del vnojaze
alçasse del, que se puede alear aquel que las pro a los otros, maguer non sealcasseñ.
tiene a peños. E si el empeñador tomasse al-
çada, e aquel que las tiene a peños sospe- Acaesciendo, que diessen sentencia so-
chasse, que el debdor que non andaría de- bre alguna cosa (1) que fuesáe mueble, o
rechamente en el pleyto, puede el mismo rayz, que pefteneciesse a muchos comunal-
razonar, e seguir aquella aleada, bien como mente, si alguno dellos se aleo (2) de aquel
si el mismo se ouiesse aleado, Pero si el deb- juyzio ,e siguió el aleada, en manera que ven-
dor andouiesse en su cabo a pleyto con o- ció; non tan solamente faze pro a el, mas
tro j en razón de aquellas cosas que empe- aun a sus compañeros (3), bien assi como
vérsse instantise; sed quando esset una instantia, licèt (8) Vsufructo. Sciquitur opiníoneni Azori. in sumra.
plures sententias, transit cum dicto Bartoli: vide eiim C. si únus ex plur. de qua per Gloss, in dicta 1; si qui se-
ibi in pfincip. et satis placet hoc dictum Angelí. Quid paratim, §. fin. quam reprobat Gloss. a. in diet. §. fin.
á uteiii si socius approbavit ñon expresse, sed tacite sen- ex eo, qtiôd non est d'are rationem diversitatis, ¡mo ma-
teíitiam, sciens latam , non appellando? an tune appel- jor videtur ratio in usufrùctu, quàm in re corporal! di-
íatio alterius socii sibi prosit? Bartol. in dicto §. fin. di- vidua: et illam gloss, approbanl ibi communiter t)bct.
cit, quód si nescivit socium appellasse, non prodfrit sed per istam legem approbatur opinio Azon. ideó teñe
sibi victoria socii; seeus si seivit, quia praesumitur tune menti.
iioluisse acquiescere sententise, sed confldere in reme-' (g.) Dezimos. Concordat cum exemplo Gloss, in die*
dio victoria socii: et idem tenet ibi Iriïol. licèt Ángel. ta 1. f. C. si unus expiar, ¿t vide plénè per Salic, ibi col.
veut, quod etiam isto casu victoria socii sibi prosit¿ ex a. versic. euni quœrilur,
quo expresse non approbavit. Et quid siomnes socii ap-
pellaverunt, sed unus appellationem deseruit? Die quod LEX VI.
victoria alterius sibi proderit, secundum Angel, in dic- Pro condemnato in causa sanguinis potest ejus con-
to §. fin. et bene, quia ex quo scivit de appellatione so- sanguineus, etiám invito, appellare, et appellationem
cii , licèt deserat prosecutionem suae appellationis, vi- prosequi: item quilibet extraneus ; dùm tamen cóndem-
detur confidisse in socii appellálione; et cum hoc dicto natus corisentiat, alias non. Hoc dicit.
Angelí transit ímol. ibi. Et quid si sententia fuit lata (1) Pariente. Concordat 1. nontatiiwn 6. D. de ap-
contra quênilibet pro parte? an procédât ista lex, vide pellate etl. àddiclos 6. C. de episcop. aud. in fin. et in-
Specul. tit. de appellat, §. i. col. 3. quod sic: et ibi tellige eliam si sit clericus, Gloss, in dicta 1¿ addictos,
ctiam vide, ecquid si ille qui appellavit, composuit et Iniol. in 1. non. tàntùm , ubi Angel.
cum adversario, an alter qui non appéllavit, possit ap- (a) Quien. Quid si feratur senieiitiá sanguinis con-
pellationem prosequi, et ibi Joan. An dr. in additione¿ tra contumâcem, an possit pro eo appellare cognatus,
qui volunt, quad pos.sit: nota bene. vet extraneus, prout hie dicitur? Paul, in dicta 1. non
(4) Todos, Nota bene hocverbum, nam per hoc tantüm in fin. dicit, quód sic: quia licet tunc non sub-
probatur, qnod pendente appellatione consocii, non sit periculum, potest tamen subesse in futurum, si per-
possit fieri executio sententias contra socium , qui non veniat in fortiam : et refert Angel, dicentem , ita fuisse
appellavit, quod et tenebat Imol. de jure communi in obtentum , qnod multùm nota ; dubito tamen, an ad-
dicta 1. si qui separatim , §. fin. ad fin. D. eod. motus mitteretur in practica : idem tamen tenet Angel, de Are.
per 1. i. D. nihil ihnov, appel, inte/pos. in tract, malefic, in parte prcesente Cajo, et appeliante,
(5) Restitución, Concordat 1. a. C. si units ex plurib. col. 2.
appell. (3) De sangre. Et sic habebit locum ista lex etiam
(6) iVo. Limita, nisi causa sit individua, ut in 1. in damnatoadmembri abscisionera. Quid tamen, sidam-
i . C. si in commúni, eademque causa, et in dicta 1; a. nêlur ad mortem civiíem?Paul. de Castro in dicta 1. non
C. si unus ex plurib. et extende is ta m legem, etsi socius tantkm dicit, esse idem; quod nor; credo verum esse:
ejus, qui petit restitutionerii, esset etiam minor, secun- quod tene menti propter ejus auctoritatem : idem, quod
dum Angel, in dicto §. fin. 1. si qui separatim. Paul, tenet Angel, in dicto tract, malefic, in parte prce-
• (7) Comunalmente. Concordat 1. si communem 1 o. sente, coí. 2'.
D; quemadmod. serv. amit. (4) Piedad. Vide Proverb, a 4 - v . n . « E r u e e o s
384 Tercera Partida. Titulo XXIII.
gado poderio de tomar aleada. Pero aquel ros, e departen sus bienes, segund aluedrio
contra quien fue dado el juyzio, deue otor- de sü voluntad ; e acaesce, que despues que
gar (5) el aleada que aquel estraño fizo pof es finado el testador, los parientes del mue-
el: ca si non lo fiziesse* non seria Valedera; üen pleytos contra los herederos, e contra
ante se podría cumplir el juyzio que fuesse aquel testamento, diziendo que non deue va-
dado contra el, pues que el non se alfca, nin ler ,porque non es fecho segund ley, e segund
otorga que otro ninguno lo faga. Mas quan- derecho. Onde dezimos, que si en razón de
do su pariente tomasse por el el aleada, assi tal contienda como estafuere dado juyzio con-
como de suso dix-imos; maguer el condena- tra los herederos* e non se alearon del; que
do dixesse ante el Juzgador, que non le pla- los otros a que fue algo mandado en el testa-
ze que se alçassen por e l , nin otorgaua el mento, pueden tomar aleada* e seguirla':
aleada, non le deuen dar pena por razón de poique si el testamento fuesse desfecho por
aquel juyzio * fasta que el aleada se libre por razón de aquel juyzio, que era dado contra
aquel Judgador a quien se aicaron. E esto tu- los herederos, non serian valederas (a) las
uieron por bien los Sabios antiguos* por es- mandas, que fuessen puestas en el, assi como
ta razón; que maguer el pariente* que es con1- mostramos en el Titulo de los Testamentos.
denado por juyzio, quiera morir, e el escar- Otrosi dezimos»que si los herederos se aleas*
miento de la pena aya a passar por el ; pero sen de aquel juyzio, que aquellos a quien fue
porque siempre finca la manzilla (6) de la mandado algo en el testamento, pueden ser
desonrra en su linaje, dixeron, que puede con los herederos (3)
tomar aleada por el, e seguirla, maguer el 611" seguir H quella alca-
otro non quiera. da ; mayormente sí ouieren sospecha (4) de-
llos, que non andarán en el pleyto derecha-
LEY Vil. mente* cohechando con sus contendores a su
p r o , e a daño de los otros.
Como se pueden alear aquellos a, quién eS LEY VIII.
algo mandado en testamento, del Juyzio qué
es dado contra los herederos del testador. Que tos quefueren nombrados para tener al-
gunos Oficios, o portillos, se pueden alzar.
Fazen (í) sus testamentos los ornes, en
que dexah mandas* e establecen sus herede- Escoger manda el Rey muchas vegadas
qui ducunlur ad mortem, ci: qui trahuntur ad intéri- ns» testàtoris , vél simili causa i nam si ex Causa praete-
tum liberare ne cesses : » et Ecoles. 4- v. g. «Libera eum* ritionis , vel per querelam inofficiosi, non rescindentur
qui injuriam patitur de manu supeïbi.» legata , ut in áuthent. ex causa, C. de liber.prœter. et in
(5) Otorgar. Sequitur opinionem Âzon. C. de ap- L fin. tit. 8¡ Part. 6. undè in tali casu non procederet
pellat. in summa, col. a. qui hoc voluit. De jure tamen ista lex, proùt et voluit Joann. de Imol. in dicta l. si
communi videbatur contrarium, imô quùd nulla ësset perlusoi'io, ubi et Angel.
in hoc differentia inter extraneum, et cognatum, ut pa- (3) Con los herederos. De isto tertio adhérente li-
tet ex dicta 1. non tantùm, et ibi communiter Doct. et t i , quid possit faceré, vide Bartol. et Doct. in dicta 1.
Félin, in cap. cum super, de re judie, secundum quos si perlusorio, et per Bald, in authent. nunc si áceres, C.
potest, etiain invito conderanato, appellare, et appella- de litigios, et nota, quód cum adhserente non dicitur pen-
tionem prosequi ; quicquid dixerit Bald, in 1. addictos, deré lis, Gloss, singul. in 1. creditor,ia princ. D. man-
in fin. C. de Episcop. audient. dait: adde Bald, in 1. ampliorem . in fine princ. C. de
(6) Manzilla. Et sic injuria facta consanguíneo, to ; appellat.
ti cognationi fieri videtur, ut dicit Gloss, et ibi Bartol. (4) Si oûieren sospecha. Et sufficit, quôd hoc di-
in 1. Lex Cornelia 5 . in princ. D. de injur, undè et spu- cant; licèt non probent, secundum Angel. in dicta 1. si
rius admittitur ad vindicandum injuriam factam agna- perlusorio.
tioni : vide Joan, de Plat, in 1. cum scimus, §. i. C. do
agrie, et censit. lib. i l , Adde Félin, in cap. Ecclesia ¿EX FUI.
Sánela: Maria?, col. l\%. de constit.
Electus per Concilium ad aliquod civitatis, vel al-
LEX Vil. teráis loci officium/potest appellare : et damnum , pen-
dente appellatione , illius servitii defectu proveniens,
Si defendente hserede, testamentum invalidum pro- spectat ad eum, si injuste pronuntietur appellasse; sed
nuntietur, possunt legatarii appellare, et appellationem si juste, ad-electores sed à tutelœ, vel curae datione
prosequi. Item possunt causa; unà cuín herede appellan- non appellatur; sedinfrà 5o. dies apudjudicem tutelam,
ts adesse , si volunt; maxime si timent hœredis collu- vel curam dantem, potest tutor, vel curator se legitime
sionem. Hoc dicit. excusare, et si excusado non recipitur, potest appellari;
(l) Fazen. Concordat 1. à sententia 5. §. si hœres, sed damnum provenions prodigo, vel minori, vel fu-
D. de appell. et 1. siperlusorio i 4 . eod. tit. rioso, appellationisprsetextu, pertinet adtutorem, vel
(a) Valederas. Intellige, quando anullatur testa- curatorem, si minus legitimé s* excusare reperiatur.
mentum ex defectu solemnitatis , vel ex defectu perso- Hoc dicit.
De ias Aleadas. 385
en las Cibdades, e en las Villas, ornes seña- miento. E si el Judgador del aleada fallare,
lados que ténganlos portillos (i). Onde aque- que este non se alço bien, o que la escusa
llos que nombrare el Concejo para esto, sise que ponia ante si, non era cabedera, deue
agrauiare alguno dellos, bien se puede al- ser apremiado (8), de recebir en guárdalas
ear (2) al Rey, para mostrarle razón guisada, personas sobredichas, e los bienes dellos.
si la ouiere, porque non lo detie ser, o non Otrosi les deue pechar (9) todos los daños, e
puede. E si entre tanto (3) quanto el aleada los menoscabos, que los huérfanos, o los otros
durare, algund menoscabo viniere,en las co- recibieron por mengua de guarda, desdel dia
sas que perteneciessen a guarda de aquel que que fue escogido por Guardador, fasta el
se aleo, por razón de aquel portillo a que postrimero juyzio que fue dado en razón de
fuera nombrado; el es temido (4) de lo pe- la escusa.
char, si el Rey fallare, que sus escusaciones LEY IX.
non son derechas, o si el non las pudiere
prouar. E si fallare que se aleo con derecho, Por que razones, aquel par quien dan el
aquellos son tenudos de lo pechar, a bien Juyzio, se puede alear: e otrosi, como non
vista del Rey, que le escogieron (5), si el pu- puede ser recibida aleada, del quejuere
diere saber, que lo fizíeron maliciosamente. rebelde.
Mas sifuesse escogido algund orne bueno por
Guardador del huérfano, e de sus bienes, o Alçanse de los juyzios aquellos contra h.ey :*•
le mandasse el Judgador, que guardasse, e quien son dados, assi corno de suso se mues- i¡b, 4.
aliñasse los bienes de alguno, que fuesse lo- tra. E otrosi a las vegadas se pueden alear los Recop.
co, o desmemoriado , o desgastador de lo su- otros por quien los dan, assi como diremos
y o ; de tal mandamiento como este non se en esta ley. Esto seria, quando aquel por
podria alear (6). Pero si escusa derecha ouiç- quien dieren el juyzio, tiene que lo non dan
r e , porque se pueda escusar de non recebir tan cumplidamente como deuen ; jndgando,
guarda de aquellos bienes, deuela mostrar que la heredad que demandaua con los fru-
delante el Judgador fasta cinquenta días: e tos, le fuesse dada sin los frutos; o non
el Judgador deuegela caber,si fuere derecha, condenando al vencido en las despensas (t),
assi como diximos en el Titulo (7) que fabla que fizo derechamente el vencedor del pley-
de la Guarda de los huérfanos. E si por auen- to ; o dando juyzio de otra manera semejante
tura el Judgador non le recibiesse el escusa, desta, que non fuesse cumplido según la de-
e le mandare por juyzio, que tome aquella manda , o prueua, o razones que fuessen adu-
guarda, estonce bien se puede alear aquel chas eu el pleyto. Pero si aqueste por quien
que se tuuiere por agrauiado de tal manda* fue dado el juyzio, fuere rebelde (2) eu non
(1) Tengan los portillos. Id est, aliqua muñera pu- casu in sententia omisso, vel si expresse gravatur, ap~
blica auctoritate, et militate, velut portarum custo- pellare. Sed actor, vel reus non comparens in termino
diam, vel muroium, vel aquseductus: videas in 1. mu- ad sententiamlum assignato, non auditur appellans; se-
nerum 1. D. de munerib. et honor. cus si est obediens in veniendo , sed contumax in resti-
(2) Bien se puede alzar. Concordat I. 1. §. siquis, tuendo, vel esjiibendo : quia auditur tune appellans, si,-
D. guando appelland. sit, etl. hi qui 7. C. de appel, in ut adversarais in litem juraverit, comdeinrtetur. Hoc
minoribus tamen , et veteranis appellatio in hoc non est dicit.
necessaria: videas L veteranis 9. C. quando provoc. non (1) En las despensas. Sed an intelligatur hoc quan-
estnecesse, et Gloss, in 1. 2. C. de decurión, ¡ib. 10. do victus non appellavit , juxta I. fin. et qtiíe ibi notant
(3) E si entre tanto. Et quis interim gerat? Vide communiter Doet. C. quando provoc. non est necesse?
1. Imperatores 2 1 . §.2. D.,de appel, et Gloss, in rubri- Crederem, quôd sic: nam quando victus appellavit,
ca C. de excusât, muner. lib. 10. illa appellatio sufficit, ut victor expensas consequatur:
(4) Tenudo. Concordat dictai. Imperatores 2 1 . §. et ultra ea-j-quae Doct. dicunt in dicta 1. fin. vide Abb.
2. D. eodem , I. 1. 3. et 3. C. si tutor exfals.alleg. ex- in cap. significaverunt, 2. et 3. col. de except, et Spe-
cusât, sit. cul. tit. de apptellat. §. 2. col. 7. videas etiam per Félin,
(5) Que le escogieron. Concordat 1. unica, C. de in dicto cap. significaverunt, 1. et 2. et 3. col. ubi ple-
sumpt. récupérât, lib. 10. et 1. 1. §. qui excusatione, D. nè discutit mate.ñara dictae 1. fin. et inter caetera nota,
de vacat. muner. et 1. severiter 14. C. de excusât, tut. et quôd quand» victus fuit absolutos ab expensis , oportet
1. quotiens 2. et 1. fin. C. quo quisq. ordin. conv. lib. 10. victorem appellare, ut tradit ibi Félin, in 1. liinitatio-
(G) Podria alzar. Concordat diet. §. siquis. ne, item et oporteret appellare victotem, quando vietus
(7) En el titulo. Tit. 17.11. 2. 3. et 4. Part. 6. appellavit in partibus contra se facienlibus, ut tradit in
(8) Deue ser apremiado. Qualiter compellatur, vi- 2. limitatione.
de 1. prœses 3. et ibi Bald. C. de suspect, tutor. (2) Fuere rebelde. Concordat 1. ex consensu 28. §.
(9) Deue pechar. Adde diet. L Imperatores 2 1 . §. eum qui 3. D. eod. et 1. et post edictum ? 3 . §. finaii,
2. et C si tutor, vel curat, ex fais, alleg. per totum. D. de judie, et l. 5. tit. 16. lib. 3. Ordinam. et dicitur
contumax quoad istum effectura illc, qui cognovit se le-
LEX IX. gitime citatum, et potuit coinparere in termino citntid-
Non solum victus, sed etiam victor potest ab aliquo nis, et con comparait : undè non interest, fuerit citatus
Torn. IL Ccc
386 Tercera Partida. Titulo XXIII.
querer venir a oyrlo, el día (3) que el Jud- non le ser mostrada, o entregada aquella co-
gador le puso, e después quando supiesse sa, assi como le demandauan; side tal juyzio
que era assi dado, se quisiere alear del juy- como este, aquel contra quien es dado, se
zio , non lo puede fazer (4). Esso mismo de- quisiesse alear, bien lo puede fazer. Porque,
zimos, que qualquier de los contendores que como quier que el fuesse desobediente en
fuesse dado por vencido, que non se puede non cumplir lo que le mando el Judgador ; pe-
alear del juyzio que es dado contra el, si el ro fue el mandado (7) en venir antel, al plazo
fuere rebelde en non querer venir al plazo quel fue puesto para oyr el juyzio. E porende
que el Judgador le auia dado, para dar el dezimos, que es derecho, que tal rebeldía
juyzio: e esto tuuieron por bien los Sa- como esta non le embargue, si se sintiere por
bios antiguos, porque rebeldía, es como so- agramado, que se non pueda alçar.
beruia, o desden, o desmandamiento en non
querer venir antel Judgador, a quien deuen LEY X.
obedecer como Mayoral. Pero si el demanda-
do non fuere rebelde en non venir antel Jud- Como los que van en hueste, o en mandade-
gador, mas fuesse desmandado en non mos- ria del Rey, o por pro comunal de su Con-
trar (5), o non entregar aquella cosa que le cejo, a la sazón que dan Juyzio contra ellos,
demandauan en juyzio, e porende lo conde- se pueden alear del, quando tornaren.
nasse el Judgador, en tanto quanto juras- Ley 2.
se (6) la otra parte, que el menoscabaua por Van en hueste (r) los ornes, o en manda- ¿^ 4[
Recop.
in personara, vel ad domum; dftm taraen cognoverit se gularem limitationem : et forte idem in muliere, et mi-
fuisse citatum, ut est textus melior de jure, secundum nore , per notata per Bald, et Ángel, in dicta 1. ubi exigitur.
Bartol. ibi in dicto §. eum qui. Et nota, quôd hoc est in- (3) El dia. Quid si die nominata non proférât sen-
duction in merara pcenam contumacia?, ut in 1. contuma- tentiam , an requiratur post alia citatio ? Vide Specul.
cia 53. D. de re judie, et notât Bartol. in 1. i. §. fin. D. et ibi Joann. Andr. in addit. tit. de sentent. %. juxta,
quando appelland. sit, et vide in materia notab. decisio- eol. 8. Bal. in 1. 1. col. 3. C. quomodo, et quando ju'
nem Rotse in novis, numer. 49- et Bald, in 1. cum non dex : et qua hora diei assignati possit proferre senten-
eo die, ad fin. C. quandoprovoc. non est neces. dicen- tiam , vide Bald, in 1. si utproponis la 2. C. illo tit.
tem, quôd adhuc tanquàm verus contumax non ap- (4) Puede fazer. Si tamen esset procurator ille qui
pellat ille , qui venit, et comparet, si tamen non reficit fuit contumax, non excludetur dominus à facúltate ap-
expensas contumacia? : quia paria sunt non comparere, pellandi, ut dixi supra eodem 1. 2. imô et procurator
vel inciviliter comparere, quod nota. Et adde, quôd is- nomine domini tunc posset appellare,ut dicit singula-
te rigor non servatur in Curia Romana ; imô etiani ve- riterPauI.de Castro in 1. 1. §. fin. D. quando appel-
rus contumax auditur appellans infra decern dies à tem- land. sit, et vide in ista materia quae dixi supra tit. r»
pore prolationis sententise, ut habetur in decisione Ro- 1. 4- Sed an judex à quo teneatur déferre appellationi?
tse 364. in novis, ubi vide, an procédâtiste rigor, quan- Vide Bald, in authent. hodie , col. 2. C. de appel, quôd
do quis citaturper edictum juxta formam Clement, pri- sic , nisi quaádo dixit se non venturum : vide ibi, et
mee, de judie, et an excludatur verus contumax ab ap- limita, nisi veniat judice sedente pro tribunal!, ut in
pellationc taxationis impensarum, vide Balduminl. ter- dicta 1. ex consensu, et in dicta I. Ordinam. et suprà tit.
minato, col. penult. C. defruct. et lit. expens. Et sicut i . l . l\. vel nisi probaverit, quôd non ex contumacia,
prohibetur appellatio propter veram contumaciam, sic sed ex aliqua justa causa non comparuit, ut in dicto §.
et supplicatio , ut voluit notabiliter Joann. de Imol. in fin. et iufrà eodem 1. 12.
dicta 1. ex consensu , §. fin. col. pen. D. de appellat. per (5) Mostrar. Concordat 1. creditor 28. §. jussus r.
Gloss, in 1. fin. C. ut lite pendent, et secundum Bild. D. de appel, et vide ibi Gloss, super verbo appellandi.
in dicta 1. et post edictum ; et si appellatio admittatur, (6) Quanto jurasse. Si tamen haberet facultatem
admissio erit nulla, vide ibi per eum, et Paul, de Cas- rei exhibendse, an cogatur prsecisè exhibere, et non
tro. Et intellige de contumacia, quas commiltitur in non audiatur appellans ? Vide Bartol. in dieto §. jussus, ubi
comparendo ad causse defensionem; non de alia contu- Joann. de Imol. dicta col. fin. quôd cogetur, et non au-
macia, veluti in non jurando de calumnia, vel non res- dietur appellans, et ibi etiain per Angel. si tamen , quia
pondendo positionibus , secundum Gloss, et Bartol. in 1. non exhiberet, condemnavetur ad interesse; procederet
creditor ,§. jussus, D. de appell. Gloss, et Bald, in 1. appellatio, ut h i c , et tenet Imol. in dicta col. fin. et vi-
1. C. quorum appel, nonrecip. vide Angel. de Aret. in de quae dixi suprà ead. Partit, tit. 2. 1. 20.
dicto §. jussus, col. 6. et tradit Phil. Dec. consil. 34- et (7) Mandado. Id est, fuit obediens: quia hispana
satis probatur hic ibi (porque rebeldía ) et quia lex is- dicitur es bien mandado, id est, obediens.
ta loquitur in contumace ad audiendam sententiam , et LEX X.
sic non procedet, si in aliis actibus processus fuerit con- Si legatus Regis , vel Concilii dimisit procuratorem,
tumax , prout et vult Àlexand. in addit. ad Bartol. in 1. nec eum benè défendit, aut si non appellaverit; potest
fin. D. de in integr. restil. super verbo non audietur. Et legatus, finita legatione, infra 10. dies à tempore scien-
quid si esset rustieus? Vide Philip, de Perus. in eap. tise appellare. Sed sinon dimisit procuratorem, et fuit
Nicolao, de appellat. col. penult, dicentem , quôd ista condemnatus , per restitutionem in integrum reponetur
jura, quôd verus contumax non apellat, non proce- in eodem statu , in quo erat tempore legationis inceptse.
dunt in rusticis : allegat nota ta per Bald, et Angel. in Idem de sententia contra captivum lata. Hoc dicit.
1. ubi exigilur, D. de edendo, in princ. et dicit essesin- (1) En hueste. Ex principio bujus legis habes,
De las Aleadas. 387
deria del Rey, o por pro comunal de su Con- LEY XL
cejo, e dexan Personeros en sus lugares, que
amparen su derecho: e a la sazón que dan Como se pueden alear del Juyzio que fuesse
juyzio contra ellos, non están delante, nin dado contra el que fuesse j do en romería, o
pueden venir, maguer ios emplazen. E por- a Escuelas, o desterrado por yerro que
ende dezimos, que si el Personero de qual- ouiesse fecho.
. quier dellos non lo amparo derechamente, o
se non aleo del juyzio que dieron contra al- En romería ( i ) , o a Escuelas van algu-L,ey 2.
guno dellos ; que desdel dia que fuere torna- nos, por razón de seruir a Dios, o para apren- tít" 1 s.
do a su casa, o lo supiere, fasta diez dias (a), der alguna sciencia; e contece, que los em- RI'C04'
puede tomar aleada (3). Esi por auentura, a plazan en sus casas, que vengan a oyr la
la sazou que se fue alguno dellos de la tier- sentencia, sobre los pleytos que auian co-
ra , non dexo Personero (4) que amparasse (5) mençado por respuezta (2) ante los Juzgado-
su derecho, estonce la sentencia que diessen res, en ante que fuessen en la romeria, o a
contra el, non le empeceria (6). E puede pe- Escuelas. E porende dezimos, que si acaes-
dir al Judgador, como por manera de restitu- ciesse, que diessen sentencia contra alguno
ción , que le torne (7) el pleyto en aquel es- dellos , sí el ouo Personero por si, o otro orne
tado, en que era el dia que salió de su casa quel amparasse derechamente su pleyto ;que
para yr a alguno de los lugares sobredichos. non se puede alear de la sentencia, quando
E el Juez deuelo fazer: porque el fue, por de- viniere, maguer se tenga por agrauiado de-
recha , e guisada razón, embargado para non lia. Mas si por auentura dexasse Personero,
poder seguir su pleyto. Esso mismo dezimos e se muriesse ante que el pleyto fuesse aca-
que deue ser guardado , en el juyzio que fue bado, e después de su muerte diessen sen-
dado contra el que cayesse en catiuo (8). tencia contra aquel que lo auia dexado en su
lugar ; a su venida puede pedir al Judgador,
fasta diez dias (3) desdel dia que llegare aí
junctis notatis ín 1. fin. D . de in integr. restit. per Bar- tempor, in integr. restit. et est de mente Angelí in dicta
tol. coi. 1. q u ó d absens causa reipublicse dicitur , q u i 1. fin. D . de in integr. restit. lex tamen infra próxima ibi
est absens causa militia?, vel R e g i s , vel reipublie» R e g - (fasta diez dias) velle v i d e t u r , quôd imô et restitutio
n i , vel suas proprise civitatis : vide I. sed et si per prce- ad totam causam debeat peti infra dictos decern dies , et
torem 2 6 . §. fin. D . ex quibus cans, major, et idem , si istud crederem esse lutius per diet. 1. ab eo ,. et quse i b i
causa infirmitatis., u t ia 1. quœsitum 6 0 . D . de re judie. n o t a t G l o s s , et Doct. ut q u a n d o sententia lata fuit, lite
secundum Bartol. in dicta 1 fin. jam contesfata , et quis veut restituí ad totam causam,
(2) Fasta diez dias. Nota bic , quôd q u a n d o petitur quôd debeat hoc petere infrà 10. dies ; si vero fuit nulla
restitutio a d a p p e l l a n d u m , debet peti infra decern dies, sententia, quia lata lite non contestata , vel quasi con-
seu infra tempiis alias datum ad appellatidum à die t é s t a l a , tunc communi j u r e a n d i a t u r , n e q u e erit sibi
scientiœ: et approbatur hic Gloss, in dicta 1. fin. D . de necessaria restitutio : vide quse dixi supra tit. i . 1.10. i n
in integr. restit. in princ. et p i o b a t u r in 1. ab eo 3 . C. gloss, super verbo despues,
quomodo, et quando judex, ubi vide Gloss. (8) Catiuo. Concordat l. ab hostibus i 5 . ï.respon.
(3) Tomar alzada. Concordat 1. fin. et ibi Gloss. D . D. ex quibus caus. major.
de in integr. restit. et liabett ortum ha;c lex , et dua; se- LE X XT.
quent.es , ex notatis per Azon. C. ex quibus caus. major. Si sententia contra r o m i p e t a r n , aut studentem in
in s u m m a , col. a. s t u d i o , in causis priùs i n c e p t i s , benè defendente p r o -
(4) Non dexo personero. Intellige , q u a n d o causa c u r a t o r s , feratur ; non potest ipse hujus absentia; pra;-
nondùm erat cœpta contra « i r a : nam si esset cœpta, textu appellare post reversionem. Sed si ante sententiam
i m p u t a r e t u r s i b i , si non reiiquit p r o c u r a t o r e m , ut in 1. procurator m o i t u u s est, et sententietur contra eum , res-
eumdem 1 6 . §. r. D . de legation, et non restitueretur ad tituetur infra decern dies post reversionem , ut causa in
a l i q u i d , secundum Angel, in dicta 1, fin. statu , in q u o erat tempore q u o abesse ecepit, restitua-
(5) Que amparasse. Concordat 1. 1. C ex quibus tur : idem , si procuratorem non dimisit , quia non in-
caus. major, et 1. quia absente 4. C. de procur. et 1. p e - venit, vel quia causa érat a r d u a , nec in ea de aliis e o n -
nult. C. quomodo, et quando judex, et 1. si prœtor 7 5. fidebat; sùjuraverit, q u ô d malitiosè non facit. Hoc d i -
§. fin. D. de judie. cit. Habuit ortum ista lex à 1. fin. D. de in inteer. res-
(6) Non le empecería. Nam j a v a r e t u r restitutione, ta, et à 1. quia absente 4- C. de procur.
u t s u b d i t Imol. et si judex sciens, illum abesse causa (î) En romeria. Ista lex loquitur in absente ex c a u -
reipublicœ, tulit sententiam contra e u m , sententia esset sa probabiii tanlùrn, ft de absente ex causa necessaria
n u l l a , ñeque indigeret restitutione, ut in 1. quœsitum tantùm ; superior lex de absente ex causa p r o b a b i i i , et
60. D. de re judie, et tenet Bartol. in dicta 1. fin. col. 1 . necessaria simul : a d d e 1. sed et si per prœtorem 16. §.
D . de in integr. restit. fin. et 1. neenon 2 8 . in princip; D . ex quibus caus. ma-
(7) Que le tome. N o n repetit bic de 10. d i e b u s , jor.
videlicet, quôd restitutio petatuv infra decern dies à (2) Por respuesta. Hoc d i c i t , quia lite non contes-
tempore scientiœ, q u a n d o petitur restitutio ad totam, tata non posset procedí ad diífinitívam: vide quíe dixi
causam : u n d è sufficeret peti infra q u a d i i e n n i u m , p r o u t supra tit. 1. ). 10.
est regulare in aliis restitutionibus , ut in î. fin. C, de (3) Fasta diez días. "V'ides h i c , q u ô d restitutio ad
Torn. IL Ccc a
588 Tercera Partida. Titulo XXIII.
l u g a r , e lo s u p i e r e , que torne el pleyto endan la sentencia contra ellos. E porende de-
aquel e s t a d o , que era ante que fuesse en la zimos, que el q u e assi fuere d e t e n i d o , o
romería , o a Escuelas ; e el Judgador deueio embargado de su c o n t e n d o r , si el e n g a ñ o , o
fazer. Esso mismo dezimos que deue fazer, la fuerça pudiere p r o u a r , q u e non le empe
si por a u e n t u r a , ante que se partiesse, n o n ce la sentencia; ante dezimos, que el Judga
pudiesse auer Personero (4) en quien liasse dor deue t o r n a r (2) el pleyto en aquel mismo
el pleyto, porque fuesse g r a n a d o , o non pu- estado en que era, en ante que la sentencia
diesse auer Personero que lo supiesse ampa- ouiesse dado sobrel. E si el e n g a ñ o , o la fuer-
rar. E m p e r o non !e deueo c a b e r , a m e n o s ça por que el fue d e t e n i d o , que non vino a
q u e j u r e primero (5), que lo n o n fizo mali- oyr la sentencia , acaescio por otro orne (3), e
ciosamente. Otro tal (6) dezimos del que fues- n o n por su contendor, estonce n o n deue
se desterrado, o metido en p r i s i ó n , por yer- el pleyto tornar al primero estado; mas pué-
r o que ouiesse fecho. dese alear de la sentencia el agrauiado, si qui-
siere, de diez dias adelante que supiere que
LEY XII. fuere dada contra el, e seguir su aleada. Es-
so mismo (4) seria, si el que ouiesse de ve-
Como se puede alear aquel que en viniendo nir al plazo, fuesse embargado por grandes
oyr el J uyzio ,/ue detenido por fuerça, de ñ i e u e s , o por llenas de r i o s , o por ladrones,
manera que non pudo venir al plazo. o por sus enemigos conocidos que le tuuies-
sen el camino, o por gran enfermedad que le
,¡^18* Engañosamente ( i ) estoruan, o detienen acaesciesse.
lib. 4. algunos ornes a sus contendores, despues que LEY XIII.
Kecop. j o s [ i a n fecho emplazar, q u e vengan a oyr la
sentencia, o vayan delante por el pleyto que De quales Juyzios se pueden alear, e de
h a n començado por respuesta, deteniéndo- quales non.
los en los caminos p o r e n g a ñ o , o p o r fuer-
ç a ; de manera que non vienen al p l a z o , e Agrauianse los ornes a las vegadas de los
totam causam , q u a n d o e x p e d i t , u t p e t a t u r , debet peti a u t casu fortuito i m p e d i t n r , potest, infra 10. dies à
infra decern dies à tempore seientiae sententiae: vide quae tempore seientiae à lata sententia contra se appellare.
dixi supra 1. p r ó x i m a , et a d d e , quôd iste absens ex cau- Hoc dicit.
sa probabili posset, si vellet , appellare à sententia , ut (1) Engañosamente. Concordat cap. ex litteris ft.
in 1. ab eo 3 . C. quomodo , et quando judex, etc, etiam de in integr. restit. et cap. cum Bertoldus 1 8 . de re ju-
restitutione n o n petita. die. 1. 1. §. si reus 3 . et 1. fin. D . de eo, per quern fac-
(4) Non pudiesse auer Personero. Videtui* hie i n - tum eric, 1. quœsitum ño. Q. de re judie, et facit 1. in-
n u i , quôd si potuit dimittere procuratorem absens ex tra utile 3 g . D . de minor.
causa p r o b a b i l i , et non dimisit, quôd teneat processus (2) Deue tornar. Et s i c , q u a n d o impedimentum est
contra eum , et n o n restituatur : quod intellige, si causa ex parte a d v e r s a r i i , fit restitutio ad totam c a u s a m , et
erat cœpta ante ejus absentiam ; si vero esset coepta d a t u r exceptio contra sentôntiam.
p o s t , restituetur, etsi potuit dimittere p r o c u r a t o r e m , et (3) Oti'o orne. Et sic propter i m p e d i m e n t u m c a u s a t u m
non dimisit, secundum Bartol. qui ita intelligit in dicta ab alio, quàm ab adversario, non fit restitutio ad totam
1. fin. coi. a. limitan* , et intelligeas ita Gloss, in 1. nec- causam ; sed poterit appellare infra JO. dies à die
non , in princijj. D. ex quibus caus. major, «dde 1. 1 2 . seientiae, quia n o n fuit c o n t u m a x : et nota b e n e , q u i a
titul. 7. supra ead. Partita. multùm interest, an appellet, vel restituatur ad t o t a m
(5) Juré primero. Nota h o c , quia non rnemini de c a u s a m , propter i d quod habetur in Clement, testibus,
j u r e communi esse requisitum. de testibus: crederem ta m e n , quôd si ex hoc percipiat
(6) Otro tal. Et sic aequiparantur in hoc absens ex d a m n u m impeditus à t e r t i o , quôd si non posset ab illo
causa probabili tantùm , et absens ex causa necessaria eonsequi tale d a m n u m , quôd r e s t ü u a t u r ad totam c a u -
t a n t ù m : sed intellige, secundum Bartoî. in dicta 1. fin. sam , ut in 1. fin. versic. plané , D . de eoper quem fac-
in causis jam cœptis , ut in hoc idem sit in u t r i s q u e , ut tum eric.
teneantur dimittere procuratorem , si eum poluerunt (4) Esso mismo. Scilicet, ut non noceat sibi senten-
h a b e r e ; in n o n cœptis différant, quia absens ex causa tia, sed restituatur ad totam causam , et dabitur ei e x -
necessaria tantùm non restituitur , si non d i m i s i t ; se- ceptio contra sententiam , ut in 1. 2. §. si quis in judicio
cùs in absente ex causa p r o b a b i l i , u t suprà d i x i , se- 3. usque ad finem, D . si quis caution, et adde 1. r 1. lit.
c u n d u m Bartol. in 1. fin. D . de in integr. rëstit. et adde 7. suprà eadem Partita.
ad istatri legem 1. sed et si per prcelorem 2 6 . §. fin. D .
ex quibus caus. major. 1. Papinianus exuli 2 0 . D . de LEX XI II.
minor.
LEX XII. A sententia interlocutoi'ia non potest appellari, q u i a
in causa appellationis à diffinitiva possunt omnia g r a -
Si contra impeditum v i , vel dolo adversarii ad sen- vamina exaininari: sed si est interlocutoria , ut quis ad
tentiam audiendam p r o n u n t i e t u r , probato d o l o , vel vi, torturara ponatiir, aut t a l i s , quôd de facili non e m e n -
restituetur causa in statu in quo erat anle v i m , vel d o - daretur sine d a m n o , vel magna verecundia condemna-
lumj s e d s i per aliurn tertiura, vel propter infirmitatem, t i , tunc potest ab ea licite s e c u n d u m i e g e s a p p e l l a r i ; sed
De las Aleadas. %
juyzios que son dados contra ellos, p o r q u e derechos de las leyes, que ninguno non se
,Le)T se han despues de aiçar. E p o r q u e cuyda- pudiesse alear, maguer que se tuuiesse por
3. y h. rian algunos , que de cada sentencia que fues- agramado del. E esto pusieron por dos ra-
tit/18.
lib. 4. se dada contra ellos, podrían tornar aleada; zones. La vna, p o r q u e los pleytos princi-
Kecop. queremos mostrar, de quales juyzios lo pue- pales n o n se alongassen, nin se embargassen
Ley 10. por a c h a q u e de las aleadas, que fuessen to-
tit. 7..
den fazer, e de quales non. E dezimos, que
lib. 2. de todo juyzia atinado se puede alear qual- madas en razón de tales agrauiamientos. La
Recop. ciuier que se tnuiere por agramado del. Mas otra, porque en el tiempo que se ha de dar
de otro m a n d a m i e n t o , o juvzio que flziesse el juyzio afinado, la parte q u e se tuuiere
el Judgador, andando por el pleyto, ante que por agramada del J u d g a d o r , se puede alear,
diesse sentencia diffinitiua sobre el principal, e fíncale en saluo, para poder d e m a n d a r , e
non se puede ( i ) , nin deue ninguno alear. mostrar aniel Juez del aleada, todos los agra-
Fueras ende, quand o el Judgador mandasse uiamientos que recibió, en el pleyto del pri-
p o r juyzio , (Jar tormento < a) a alguno, a m e r o Juez; e porende non deue tomar al-
tuerto , por razón de saber la verdad de al- eada , si non de los juyzios que dixunos
gún y e r r o , o de algún pleyto, que era mo- de suso : como quier que segund el de-
uido autel ; o si mandasse fazer alguna otra recho de las Decretales (5), vsau en algu-
cosa tortizerainente, que fuesse de tal natura, nas tierras el c o n t r a r í o , aleándose de quai-
q u e seyetido a c a b a d o , non se podría después quier agrauíamiento q u e el Juez les faga. O-
ligeramente e m e n d a r , a menos de gran da- trosi d í z i m o s , que si el d e m a n d a d o r , e de-
ñ o (3), o de gran verguença de aquel que mandado í k i e r e n postura (6) entre si eu
se tuuiesse por agramado deila.Ca sobre tal juyzio, o fuera de juyzio , que non tornea
cosa como esta bien se podrían alear; ma- aleada de la sentencia que diesse el Judgador
guer el Judgador n o n ouiesse aun dado sen- contra alguno dellos, que despues non se
tencia diffinitiva sobre la principal deman- puede alear aquel que se tuuiere por agra-
da. Mas de otro m a n d a m i e n t o , o juyzio q u e mado delia.Esso mismo dezimos, q u e sí fues-
el Judgador fiziesse (4)> tuuieron por bien se alguno vencido (7) en juyzio, que deuies-
los Sabios antiguos q u e establecieron ios se dar algo at R e y , quier por razón de cuen-
- secundum cañones à q u o c u m q u e gravamine appellatur, (6) Fizieren postura. Concordat 1. fin. §. fin. C. de
. nisi partes in j u d i e i o , vel extra judicium conveniant ne ternpor. appellat. vide Spéculât, tit. de appellat, §. fin,
appelletur , aut si quis est <>b rationem Regi reddendam, in fin. u b i v i d e , q u i d si hoc pactum fiat ante senten-
\ e l ad alia jura Regis c o n d e m n a t u s , vel si Princeps com- tiam , et ante litem eontestatam; et a d v e r t e , quia haec
mittal causam, appellatione r e m o t a , q u o d ipse d u m t a - lex non exigit scripturam, et sic approbatur opinio Glos.
xat faceré potest. Hoc dicit. in dicto §. fin. q u i d q u i d ibi dicat Salyc. et etiam a d v e r -
(1) Non se puede. Concordat 1. ante sententice 7 . t e , quôd loquitur ista lex in pacto; undè non proceda-
C. quorum appelLat. non recip. et 1. i . §. quwsitum, D. ret in simplici renuntiatione , nisi fierct in jmlicio, se-
de appellat. 1. a. C. de Episcop, audient. 1. 4- tit. i 6 . c u n d u m Bald, et Salyc. in diclo §. fin. item ut v i d e s , is-
lib. 3 . ürdin. Regal, et vide notabiliter in ista materia, ta lex loquitur in pacto vicissitudinario, et sic quôd neu-
q u a n d o ab interlocutoria possit a p p e l l a r i , per Bartol. et tri parti liceat appeilare. Quid ergô si una pars lanlùm
Angel, in 1. 2. D. de appellat. recip. et Spéculât, tit. de hoc paciscatur? Die idem secundum Gloss, et Bald, in
appellatione, §. in quibus , col, g. versie. sed nunquid. dicto §. fin. u b i et Salyc. et an p e r hoc pactum excluda-
(o.) Dar tormento. Concordat 1. a. D. de appellat. t u r , etiam si appelletur ab interlocutoria? Bald, et Sa-
recipiend. ubi vide Gloss, nam q u a n d o interlocutoria lyc. d i c u n t , quôd s i c , i b i d e m : allegant 1. 1. §. si quit
non stat in finibüs v e r b i , sed transit, in actum afflietio- professus, D . à quibus appell. non licet: vide eliam ibi
n i s , VPI tsedii., appellare potest: vide Bald, demilit. vas- per Salyc. an per hoc pactum excludatur à remedio di -
sali, qui cotiium. es-., col. 2. cendi sententiam nullam ? Et tenet quôd n o n , si seor-
(3) A menos de ¿ran daño. Vide Bartol. in 1. i . §. sùm ab appellatione nulUtas in judicio d e d u c a t u r : et
quaesàum, in fin. D. de appellat. quôd q u a n d o est dif- adde ad istam legem 1. 1. §. 1. el. ibi Bartol. D . à quibus
ficilis reparatio gravaminis , quod infert interlocutoria, appell. non licet, u b i vide per Bart, quid in arbitrio, et
admittitur appeliatio : et idem vult in 1. 2. col. 3. D . de adde A b b . in cap. cum dilectas, col. 6. de arbitris, et per
appellat. recipiend. et. ista lex est casus pro dicto Barto- Salyc. in dicto §. fin. et n o t a , quôd licet p e r hoc pactum
li : et a d d s Bald, in 1. fin. C. de /-elation, q u ô d ab inter- pars excluderetur à facúltate appellandi, j u d e x tamen
locutoria, quae ingerís difficultatem circa causae deci- t e n e r e t u r , quia facit litem s u a m , secundum Salyc. iu
sionem, potest appellari. dicto §. fin. et l i m i t a , nisi sit causa criminalU, vel libe-
(/*) Fiziesse. Quid si judex non interloquitur, sed raiis , ut in 1. non tantum 6. D . de appellat. et supra eod.
fingit; vet dissimulât se non audire? an possit de hoc 1. 6. J e Iiberali vide II. 1. 2. et 3. D. de libérale causa.
appellari ? Vide Bald, quôd non , in 1. fin. col. i. C, de (7) . Fencido. Concordat 1, abstinendum 4. et 1. fin.
sentent, sed debet tunc adü'i superior per m o d u m q u e - C. quorum appellat. non recip. et Gloss, et Doct. i b i , et
rela?: vide ibi per eum. in 1. quoniam nonnulli, C. de appellat. intelligent, quari.
. (5) Decretales. I d est de j u r e canónico , u t in cap. do debitor fi3calis est manifesté convictus, et idem di-
non ila, vs. quaest. 6. et in cap. super, cap. ut debitas cit ibi Angei. etiam in p r i v a t o : quod inte'ligerem, quan.
5 9. de appellat. et eod. tit. cap. cum cessante 60. do privatus confi.'erelur debitum , et tamen d i c i t , quôd
390 Tercera Partida. Titulo XXIII.
ta, o de pecho, o de otra debda qualquier, partes del juyzio que diessen contra ella, non Leyes
que de la sentencia que fuesse dada una veztàn solamente se puede alçar de todo, mas del t>-
aun de alguna partida (1) del, si se quisiere. \*h' /
contra el, non se podría después alear; ante
deue ser apremiado, que lo pague luego. E Pero esto se deue entender, quando la deman- Recop.
aun dezimos, que quando el Rey manda (8) dafuesse fecha sobre muchas cosas, e el Jud-
a algunos ornes, que libren pleytos señala-gador le diesse en vnas por quito, e en las
dos de manera que ninguna de las partes otras por vencido. Ca de aquellas que le dies-
non se puede alear del juyzio (9) que ellosse por vencido, bien se puede alçar; e val-
dieren , que non puede después tomar alea- drá el juyzio quanto en las otras, de que non
da (10) la parte que se agrauiare del juyziose aleara. Otrosí dezimos (a), que si alguno
deüos. Pero tal mandamiento como este non fuesse acusado sobre muchos yerros, e mal-
lo puede fazer ningún Judgador (11), que feterias que fuessen de sendas guisas (3); si
mandasse oyr pleytos señalados a otro, si el Judgador le diere por vencido de todos
non el Rey tan solamente. los yerros de que le acusauan, e el se alea-
re del juyzio de aquella parte, que tañe eu
L E Y XIV. los yerros mayores (4),nonfaziendo mención
Como se puede tomar aleada de todo el Juy- de los menores en que era condenado ; deue
zio , o de parte del. el Judgador recebir su aleada, e non le de-
Teniéndose por agrauiada alguna de las ue poner pena (5) sobre los yerros menores,
n o n vult s o l v e r e , sed appellat ; alias vero differentia erit gura: u n u m tamen casum in quo inferior Principe p o -
in debito fiscali, vel p r i v a t o , prout est de mente dicta- test committere c a u s a m , appellatione r e m o t a , vide in
r u m legutn, et etiani istius legis, Salyc. et aliorum in cwp.pastoralis, §. fin. de offic. delegati: item limita, n i -
dictis 11. et sic, q u ô d in c a s u , in quo privatus convictas si commissio judicis inferioris fieret appellatione remo-
appellare posset, debitor fisealis convictas n o n appellet. ta de consensu p a r t i u m , ut supra ista 1. et 1. fin. §. fin.
(8) El Rey manda. Concordat 1. 1. §. fin. D. à qui- C. de tempor. appellat. et notât Bald, in dicta 1. 2. ad
bus appell. non licet. fin. Aliqua alia circa hoc vide p e r Felin. in cap. 1. col.
(g) Del juyzio. Videtur innuere de sententia diffi- i. et 2. de rescript.
n i t i v a , et ita intellexit Bartol. dictam 1. 1. §. fin. t u i n -
tellige simpliciter, et videtur remota appellatio, tàm a b LEX XIV.
i n t e r l o c u t o r i a , q u à m à diffinitiva, et ita tenent Angel, Si in sententia plura capitula continentur , et in q u i -
et Imol. in dicto §. fin. et ista lex potest intelligi de b u s d a m a p p e l l a t o r , in aliis n o n . remanet sententia fir-
q u a c u m q u e s e n t e n t i a , t à m interlocutoria, quàm diffi- ma in his , in quibus non appellator. Item si c o n d e m n a -
n i t i v a , et quia militât eadem r a t i o . tus ex pluribus maleficiis diversis, à majoribus appel-
(10) Tomar alzada. Bart, in dicto §. fin. intelligit l a t , et non ab a l i i s , differtur executio in m i n o r i b u s ,
d e frivola appellatione. Angel, v u l t , q u ô d non admit- appellatione p e n d e n t e ; sed si à minoribus dumtaxat ap-
t a t u r appellatio, nisi justa causa e x p r i m a t u r , u t in cap. pellet, non differtur executio in majoribus. Hoc dicit.
ul debitas 5 9 . de appellat. Joan, de Imol. vero tenet, (1 ) De alguna partida. Concordat cap. Raynaldus
q u ô d etiamsi exprimatur justa causa, non possit appel- 1 8 . de testant, et ibi A b b . 6. n o t a b i l i , et a d d e 1. appel-
l a r i , quando Princeps ponit islam clausulam, l o q u e n d o land 1 3 . §. 1. D . de appellat. et 1. etiam 2 9 , §. ex cau-
de j u r e civili : vide eum col. 6. dicentem, quôd t u n c sa, D . de minor, et Bald, in 1. u n i c a , C. ne liceat tertio
poterit Principi supplicaii : et de rigore hsec videtur provocare.
melior o p i n i o , et ita videtur velle hxc lex. Quid lamen (2) Otrosí dezimos. Concordat 1. 1. §. fin. D . nihil in-
si gravamen esset notorium ? an tunc poterit appellari? nov. appellat. pendent, qui est canonizatus in cap. op-
Gloss, in cap. ex commuai quœstione , de restituí, spo- pellantem, 2. qusest. 6. ubi Gloss, et Archid.
liât, super verbo post appellationern dicit, q u ô d sic : lo- (3) De sendas guisas. I d est de diversis delictis se-
q u i t u r tamen de j u r e c a n ó n i c o , quia allegat cap. ut de- p a r a t i s , et ex diversis factis ortum h a b e n t i b u s , ut dé-
bitus. Adlmc forte esset d i c e n d u u i , quôd non a d m i t t a - clarât Alberic. et Paulus de Castro in dicto §. fin.
tur appellatio, sed per viam supplicationis sit adeundus (4) En los yerros mayores. Q u i d si crimina essent
Princeps : cogita. a;qualia? Die i d e m , secundum Gloss, in dicto cap. ap-
( i I ) Ningún judgador. Concordat dictus §. fin. 1. 1. pellatione in parte graviora.
D . à quibus appell. non licet; ñeque obstat 1. fin. C. de (5) Non le deue poner pena. Potest intelligi, quan-
sentent, quia illa non repei'ilur approbata isto j u r e Par- d o minor poena prasjudicaret m a j o r i , u t in relegatione,
t i t a r u m : turn quia illa lex patittir diversos intellectus, et deportatione, secundum Gloss, et Archid. in diet. cap.
de quibus per Doct. i b i , et latissimè per Joan, de Imol. appellatione, vel in poena exilii, s e u r e l e g a t i o n i s , et poe-
in dicto §. fin. col. 7. cummultis sequent, et sic non p o - na mortis. Potest etiam intelligi, etsi non proejudieet
test allegari p r o c o n t r a r i a , ut dixit Gloss, in cap. 1. de m i n o r poena m a j o r i , quôd adhuc sit differenda pcena
constit. lib. 6. in gloss, fin. et in Clement, sicut, de ap- m i n o r , p r o u t etiam intellexit Gloss, prsedicta: et erit
pellat. in fin. et juxta ea quae tradit Jas. in 1. captato- r a t i o , secundum Alberic. in dicto §. fin. ut melius pro-
rias, col. fin. C. de testant, milit. quando intellectus le- sequi possit defensionem snam super majori crimine:
gis est a m b i g n u s : undè ñeque Legatus de latere potest agetur tamen causa adhuc super minori c r i m i n e , se-
committere c a u s a m , appellatione r e m o t a , secundum cundum Alberic. ibi. Et attenta ista vatione, v i d e t u r ,
Bald, in 1. 2. C. de appellat. facit Gloss, not. et sing, in q u ô d ista lex p r o c é d â t , non solum quando major poena
cap. fin. de hœret, lib. 6. in gloss, magn. super p a i t e / s - absorveret m i n o r e r a , veluti q u a n d o estcondemnatus ex
De las Aleadas. 391
fasta que sea librado (6) el pleyto sobre que gador fizo sobre las palabras escuras del juy-
se aleo. E si se aleo sobre los menores yer- zio, si fue derecho,o non. Otrosidezimos(2),
ros,,e malfeterias, e non sobre los otros ma- que quando acaeciesse, que los Judgadores
yores, non deue recebir (7) su aleada, an- dubdassen, de como darían sus juyzios, e so-
te le deue dar pena por los otros yerros, de bre esto, queriendo ser ciertos, embiassen
que se non aleo, en la manera quel fuere al Rey sus cartas, de como passo el pleyto;
judgado. si en faziendolas, se agrauiasse alguna de las
L E Y XV. partes, diziendo que embiauan las razones
menguadas, o que acrecien en ellas, o que las
Como del declaramiento que fiziesse el Jud- ponien de otra guisa que non fueron teni-
gador sobre algún Jujrzio duhdoso, das ; si estonce los Judgadores non lo quisie-
se pueden, alear. ren enderecar, bien pueden tomar aleada de
tal agrauiamiento. E aun dezimos, que si el
Leyes Dubda acaesciendo (1) entre las partes Rey (3) embiare su respuesta a los Judgado-
del
'*' sobre las palabras del juyzio que fuesse da- res que le embiaron fazeresta pregunta, man-
líb. 4. do entrellos, de manera que cada vno dellos dándoles, como judguen aquel pleyto; ma-
Eecop. tomassen entendimientos contrarios de sen- guer ellos después diessen su sentencia en a-
das guisas; si después tornassen al Judgador quella manera que el Rey les mando, si algu-
que les dio el juyzio, que les dixesse, qual na de las partes se tuuiere por agramado dé-
fue su intención quando dixo aquellas pala- lia, bien se puede alçar al Rey.
bras, e que gelas declare, e el Judgador les
dixere su entendimiento; estonce, si alguna L E Y XVI.
de las partes se tuuiere por agramada del de-
claramiento que el Juez fiziere, bien se pue- Como los ladrones conocidos, e los oíros que
de alear al Rey : e en tal aleada como esta, son dichos en esta Ley, non pueden tomar
non han a razonar las partes otra cosa. Fue- ¿dlcada del Juyzio que dieren contra ellos.
ra* ende, si aquel entendimiento, que el Jud- Ladrones (i) conocidos (2>), e rebolue-
uno delicto in amputatione capitis, et ex alio in amputa- na majoris criminis : nam quoad alia recipienda esset,
tione manus ; sed etiam quando non absorveret mino- ut videtur probari in dicto §. fin.
rerai, ut si esset condemnatus in pœna manus, et fusti-
gatione: cujus contrarium tenet Paul, de Castro in dicto LUX XV.
§. fin. imô quôd tune non differatur pœna in minori:
allegat 1. si cui, §. 1. D. de accus, quae parùm facit: et Appellatur à declaratioxie verbi ambigui in diffiniti-
idem quod Paul, de Cast, tenet Bart, in 1. 2. §. fin. D. de va positi, et à relatione imperfecta missa Régi, vel mit-
custod. reorum: et hoc dictunrBartoli, et Pauli de Cas- ti jussa judici, vel à sententia per Regem missa consu-
tro crederera esse verum, ubi ex impositione minoris lenti, ut per judicem talis sicut mittitur promulgetnr. Hoc
pœna; non impediretur prosecutio super raajori. dicit.
(6) Librado. Ergó post finitam causam majoris cri- (1) Dubda acaesciendo. Concordat cum 1. ab exe-
îniuis, imponituretiam pœna super minori. Sed quid si cutore 4. §. 1. D. de appel, ubi vide Bartol, et Angel. et
ex delicto majori imponitur pœna capitis, ex minori pœ- vide notabiliter per Bald, in 1. 3. C, cominin. vel epist.
na fustigationis, vel manus.? An imponetur utraque pœ- et Jas. in 1. quidquid adstringendœ, 3.notab. D. de verb,
na ? Die, quôd si primo fiat sibi executio capitalis , ve- oblig.
luti quia amputatur sibi caput ; tunc non potest iinponi (2) Otrosi dezimos. Concordat cum 1. 1. §. quœsi-
alia pœna minor, quia mortuo non est pœna inferenda, tum, D. de appellat. ubi vide Bartol. et Gloss, iu I. 1. C.
ut notât Gloss, super verbo reddendis, in 1. 1. D.si pen- de relation.
dent, appellat. mors interv. et probatur in 1, defuncto, (ï) Que si elRey. Concordat dicta 1.1. §. quœsitum,
ubi Joan, de Imol. D. depubl.jud. si verô nulla execu- secundum unam lectur. D. de appel, et 1. 1. in princ.
tio facta fuisset, videtur, quód tune incipi debeat à pœ- D. quando appelland. sit.
na minori: et sic damnato in amputatione capitis ex una
eausa, et manus ex alia, amputabitur primó manus, et LEX XVI.
posteà caput, ut dixit notabiliter Bartol. post Gloss, in
1. omnes j'udices, C. de delator, lib. 10, licet Paul, de Publici latrones , et seditionem commoventes, et eo-
Castro in dicta 1. 1. §. fin. D. nihil nov. appel, pendent. rum duces, aut virginum raptores, aut manetas, vel
in hoc ultimo tenet contra Bartol. imô, quôdhumanita- Regis sigilli falsarii, benefici, proditores, vel alevosi,
tis gratia , ex quo debet mori, quae pœna est ultimum contra quos per bonos testes, aut confessionem in judi-
lembilium, ilia sola imponatur, et non fiat executio in cio probatur, non audiuntur appellantes. Hoc dicit. Or-
aliis pœnis cOrporalibus, dicens, credere istam fuisse tum habet à 1. observare 2. C. quorum appel, non recip,
mentem litter* died §. fin. licet forte de consuetudine (1) Ladrones. Concordat cum 1. conslitutiones 16.
hoc suum dictum, secundum eum, non servaretur: cu- I). de appel, quantum ad latrones insignes , et seditio-
jus dictum licet sit aequum , tamen de rigore juris forte num coneitatores, et duces factionum, et adde 1. si quis
non procederet, prœsertim attenta ista lege: adde An- filio 6, §. hiaulem omnes 8. ad fin. D. de injust. rupt. et
gel. 1. numquam plura, in princ. D. de privât, delictis. in raptu fœminarum concordat cum 1. 1. versic. sin au-
(7) Deue recebir, Intellige, ut per hoc differatur pce- tem f C. de raptu virg, et in quantum dieit de falsatori-
392 Tercera Partida, Titulo XXIII.
ey 0. dores (3) de los Pueblos, e. los Cabdillos (4), contra Dios, e a Nos , e contra el pro co-
'• 'g- o Mayorales dellos en aquellos malos bolli- munal de los Pueblos.
econ. cios; e lósforcadores, o robadores de las vir-
gines, e de lasbiudas, o de las otras muge- LEY XVII.
res religiosas; e los falsadores de, oro, o de
plata, o de moneda, o de Sellos del Rey; o De quales Judgadores se pueden alear, e de
los que matan a yernas (5), o a traycion (6), quales non.
o aleue : qualquier destos sobredichos, a quien
sea prouado por buenos testigos,:o por su Judgadores son ele muchas maneras, se- ¿eleyte;!
conocencia (7) fecha en juyzio (8) sin pre- gun mostrarnos en el Titulo que fabla de-tul. 18.
mia (9),. que fizo alguno de los yerros de suso líos. E porque podrían dubdar algunos, de 5'b- 4-
dichos, luego que le fuere prouado, manda- quales se pueden alear, e de quales non ; que-
mos que sea fecha del la justicia que mandan rérnoslo mostrar en esta ley : onde dezimos,
las leyes deste nuestro libro; e maguer se que de todos los Judgadores (r) lo pueden
quiera alear de la sentencia (ro) que fue da- fazer, también de los que fueren puestos pa-
da contra el, defendemos que non le sea re- ra librar todos los pleytos, como délos que
cebida. E esto tenemos por bien, porque los son para pleytos señalados; fueras ende en
que tales yerros ( u ) fazen, yerran mucho aquellas cosas, que de suso diximos en las
b u s m o n e t œ , cum 1.1. C. de falsa monda; quoad b e n é - et ideó confessus, et non convictas appellat: q u o d n o n
ficos , concordat cura 1. observar-e 2. C. quorum ap- est ex alio , nisi quia potest revocare confessionem , s e -
pellat. non recip. quse tameu videtur in hoc r e q u i r e - cundum Angel, in dicta 1. si debitori: sic et dicit Joan,
ï e esse convictum, e t confessum.- qui enim veneno oc- de Imol. in dicta 1. constitutiones, D . de appellat. q u ô d
cidit, dicitur occidere proditorié , secundum Bald, in 1. ubi quis est spontè confessus, n o n defertur appellationi
pen. C. de summa Trinit. et fide Cathol. et in X.cumfra- r e g u l a r i t e r , nisi sit inserta causa, dicens, quôd erravit,
trem, C. de his quibus, ut indign. et nota bene casus et vult docere de errore in causa appellationis : et ita in-
h u j u s l e g i s , n a m ita b e n è alibi non reperies c a s u s , io telligit cap. Romana 3 . §. si autem post sententiam 5.
quibus suffîcit quem esse convictum , vel confessum. de appelât, lib. 6, si autem est c o n v i c t a s , et confessus,
(2) Conocidos. Isti sunt de q u i b u s in 1. capitalium tune licèt dicat confessionem e r r o n e a m , n o n a u d i r e t u r
2 8 . §. famosos 1 5. D . depœnis. appellans , et ita intelligit 1. 2. C. quorum appellat. non
(3) Rcboluedores. Isti sunt de q u i b u s in 1. capita- recip. Sed secundum hoc non videretur aliqua speciali-
lium 2 8 . §. soient 3 . et ih 1. si quis aliquid 3 8 . §. acto~ tas in criminibus, de quibus in ista lege , quae vult in eis
res 2 . D . de pœnis, et in 1. 1. C. de sedition. aliquid specialitatis s t a t u e r e , prout et déclarât Bartol.
( 4 ) E los Cabdillos. Isti sunt caporales proditionum, in dicta 1. constitutiones : undè ista limitatio non est s i -
u t in I. quisquís 5. C. ad L. Jul. majestat. vel caporales ne d u b i o , quia Joan, de Imol. non loquitur in istis casi-
in seditione p o p u l i , u t hic d i c i t , et dicta 1. constitutio- b u s s p e c i a l i t e r , sed generaliter in aliis c r i m i n i b u s : u n d è
nes. forte esset d i c e n d u m , quôd nisi velit j u d e x déferre, n o n
(5) Matan a yeruas. Quid in consanguineis vene- tenebitur; debet tamen déferre, si probabilis causa e r -
nantibus consanguineum in carcere, ne ejus suspendió roris allegetur: et ita sit l i m i t a n d a , et intelligenda ista
vituperen t u r , vide Bald, in 1. libertas, D . de statu /w- l e x : et adde Joan, de Imol. latiùs loquentem in 1. cre-
min. qui d i c i t , quôd tenentur de parricidio. ditor. §. jussus, D. eod. col. 5. versic. ulterius juxta
(6) O a traycion. Q u a n d o sequnta fuit mors p r o d i - prcedida.
t o r i é , plané procedit ista lex: si tamen non fuitsequu- (11) Tales yerros. Et sic est spéciale in istis crimi-
t a , licèt conatus fuerit ad eam , v i d e t u r , q u ô d tune a d - nibus , ut sufficiat alterum , scilicet esse convictum, vel
mittenda esset appellatio, ex quo lex ista dicit [matan), confessum; alias ut n o n audiatur appellans, r e q u i n t a r
et sic requirit sequutum effectuai, ut appellationi non u t r u m q u e , ut in dicta 1. 2.
deferatur: cogita tamen propter ea qwœ habentur in 1.
si quis non dicam rápete 5. C. de Episc. et cleric, et 1. LEX XV11.
2 . tit. i 3 . lib. 8." Or din. Ilegal. Potest appellari à judicibus làm o r d i n a r i i s , quàm
(7) O por su conocencia. Intellige de confessione, delegatis; à P r i n c i p e , seu Rege tamen non appellatur,
q u a fieret ante sententiam; secas si post sententiam fie- sed supplicatur, ut revideat sententiam ab eo l a t a m , et
r e t , n t tenet Gloss, in 1. non tantutn, D. de appellat. et eam emendet: née appellatur à sententia Prœsidis majo-
Bartol. in 1. constitutiones, D . eod. Joan, de I m o l . in 1. ris Curiae Regis, sed supplicatur ad Regern. Nec à senten-
creditor, §. jussus, eod. tit. col. 6. tia lata ab arbitro a p p e l l a t u r , sed p a i e t a r ei metu poe-
(8) Fecha en juyzio. A p p r o b a t a r hic opinio fin. na;; si tamen arbiter inimicum partis se ostendat, eique
Gloss, in dicta 1. constitutiones, Ü. de appellat. pars d i c a t , quôd non p r o n u n c i e t , si pronunciaverit, po-
•(9) Sin premia. Requiritur ad h o c , ut sponte con- test sententia revocari, nec commiltitur peena. Hoc di-
iiteatur. cit. Habuit originem à 11. 1. et 2. D . a quibus appell.
(10) De la sentencia. An limilaretur h o c , quando nonliceat, et authent. de sanctissimis Episc, g. 1. et D .
damnatus ex sola confessione diceret confessionem er- de. postulando, 1. 1. et cap. cuneta per inundum , et ibi
roneam ?V,idelur q u ô d sic, ex lus quse notât Angel, in Gloss. 9. qusest. 3 . et cap. sólita; 6 . de majora, et obe-
dicta 1. si debitori , D. de judie, potest enim revocan cou- dient, et cap. ad Romanean, 2. quaest. 6.
fessio, etiam in appellatione, ut in i. 2. C. de errare ad- (1) Los judgadores. Adde cap. 2. et cap. ad Roma-
voc. et notât Gloss, in 1. error, C. de juris , etfacti ignor. nam , 2 . qu&st. G. et cap. cum sit Romana 5. de appel.
De las Aleadas. 398
leyes deste Titulo, de que se non pueden al- pues que el pleyto es metido en mano de a*
ear. Mas si Emperador, o Rey (a) diesse juy- uenidores, alguno dellos se mostrasse mani»
zio, non se puede ninguno del alçar, E esto fiestamente por enemigo del demandador, o
por dos razones. La vna, porque ellos non del demandado, e la parte que esto enten-
han Mayorales sobre si, quanto es en las co- diesse, afrontasse a aquel auenidor su con-
sas temporales (3). La segunda, porque ellos trario, que non diesse juyzio, nin andouies-
son amadores de justicia, e de verdad, e han se mas por aquel pleyto; si después judgas-
siempre consigo sabidores de derecho en su se, bien puede desfazer aquel juyzio la par-
Corte; por que todo orne deue sospechar, que te que ansi lo ouiesse primeramente afron-
sus juyzios son derechureros, e complidos. tado : otrosi, por razón deste afrontamieuto
Pero bien le puede pedir merced, que vea se puede amparar de la pena que le deman-
si ha alguna cosa de enderecar, o de mejo- dasse la otra parte, porque non obedecia el
rar eu aquello que judgo; e que faga y aque- juyzio de los auenidores, as*si como auemos
llo que touiere por bien, e por derecho. E mostrado (7) en. las leyes que fablan de los
el Emperador, o el Rey, puedenle caber tal Juezes de auenencia,
ruego, si le quisieren laser merced , en la ma-
nera que adelante (4) mostraremos en las le- LEY X V I Ï I.
yes que fablan en esta razou. Esso mismo de-
zimos del Adelantado major (5) de la Corte A quien se deue alear la parte que se touie*
del Rey, que non se pueden alear del. E es- re por agrauiada, del Juyzio que dieron
to es, por la mayoria que ha sobre todos los contra ella.
otros Officiates del Reyno. E otrosi, porque
todos deuen creer, que orne que es puesto Agrauiandose alguno del juyzio que le Leyes
sobre tan grand oficio, es entendido, e ver- diesse su Judgador, puédese alear del, a otro ^ jg"
dadero, e que ha consigo siempre ornes sa- que áea Mayoral. Pero el aleada deue ser en lib. 4.
bidores de derecho, e entendidos, e de buen esta manera ; subiendo de erado en erado to- RecoP.
seso natural. Otrosi dezimos, que quando los î p i 9'ft
Juezes de auenencia dan su juyzio contra davia del menor al mayor, non dexando (i)tit" 4,
alguna de las partes que metieron el pleyto ninguno entre medias. Onde si alguno se a lib. 2.
en su mano, que non se puede alear dellos grauiare del juyzio que le diere aquel que ha Le>7 *•
(6) la parte que se touiere por agramada. E de judgar todos los pleytos de alguna Villa, e i¡b, 4*
esto es, porque los auenidores non han po- ouiere aleada a otro Judgador, o a otro lu- Recop.
der de judgar, assi como los otros Juezes, gar, allí deue yr primeramente. E si se sin-
si non por auenencia de las partes; nin son tiere agrauiado de lo que alli mandaren, pué-
tenudos de obedescer, nin de guardar su juy- dese alear a otro Mayoral , si lo y ouiere,
zio, aquellos que andan en pleyto antellos. que aya poder de judgar, e después al Rey.
Fueras ende por miedo de la pena que pu- Pero si alguno quisiesse luego tomar la pri-
sieron entre si. Pero si acaeciesse, que des- mera aleada para el Rey (2), ante que pas-
sasse por los otros Juezes, dezimos que bien
in cap. si duobus q.de appellat. et p e r S p e c u l . ûl.de ap- Regem, omisso d o m i n o , et ita servatur in practica : vide
pellat. §. nunc tractemus, qui tamen s u b d i t , benedicen- ad praedicta, quae dixi in 1. 2. tit. 1. 2. Part, et c a s u m ,
d u m esse I m p e r a t o r e m , qui licèt sit d o m i n u s m u n d i , u b i omisso medio n o n appellatur ad R e g e m , vide in 1.
n o n patitur in praejudieium inferiorum o r d i n a r i o r u m , 4. tit. 2 4 . 2. Partit,
et iu d a m n u m , et laborem litigatorum, ad se omissis (3) Egual. Adverte b e n e , quia Gloss, in ver-
mediis appellari, et forte, ut dicit Bartol. in dicta 1. i . b o minorem, et in verbo vel par em, 1. 1. §, si quis,
§. si qitis, col. 2. D. de appellat. hoc fecit Papa , ut ma- D. eod. undè ista sumpîa est, intelligit parem illius
jorera haberet Curiam , de quo non curavit Inoperator; q u i j u d i c a t u r u s e s t , non illius qui judicavit : et cum
q u o d tamen non est dicendum , sed quia ipse est o r d i n a - Gloss, transeuntibi Bartol. Alberic. et c o m m n n i t e r D o c -
rius c u n c t o r u m , ut in cap. cum nobis oliin i g . de election. tores m o t i p e r textum in authent. de appellat. §. fin. col-
et ut recurrerent ad eum, velut ad patrem: et idemest in lât. 4- nam si appellasset ad aequalem i l l i u s , qui j u d i -
legato Papae, secundum Glos. in c a p . 2. de consuetud. cavit , n o n teneret a p p e l l a t i o , secundum e o s , et signan-
lib. (5. et est communis o p i n i o , secundum A b b . in d i e - ter per Paul, de Castro , qui pleniùs déclarât. Ista tamen
to cap. dilecti, et tradit Speeul. in dicto §. nunc tracte- lex d e e i d i t e o n t r a r i u m , imo q u ó d tenebit appellatio , et-
mus, col. 4. versic. et nunquid: et in Rege etiam s u b d i - si fiat ad parem illius qui judicavit ; ideó teñe menti : et
t u r hïc dicta r a t i o , quia ipse est ordinarius cunctorurtï similiter per istam legem tenebit appellatio, si appellet
s u o r u m s u b d i t o r u m , 111 p r o b a t n r ibi (/¡a señorío sobre ad minorem judicem illius, qui judicaturus e r a t , d u m
iodos) ex qua ratione videtur , posse decidí illa quaestio, tamen n o n sit minor i l l o , qui judicavit, ut subdit infra
an in terris m a g n a t u m , et d o m i n o r u m , possit Rex eog- ( e si se alzare a otro , etc. ) etijus eontrarium t e n e b a t
noscere in prima instantia : nam v i d e b a t u r , quôd non, Glos. et communiter Doct. in dicto §. si quis: ideó teñe
per id q u ô d dicit Baid. in 1. 1. col. 5. versic. 4 3 - quai- menti istam l e g e m , quae videtur a p p r o b a r e opinionem
ritur, D . de rerum divis. u b i dicit, q u ô d si dominus p r i m a m dicta; Glos. in verbo minorem, et Glos. super
concessit castrum in f e u d u m , non poterit cognoscere de verbo cónsules , in fin. quae communiter r e p r o b a t u r ibi
primis causis rnsticorum castri, quia praeferri debet d o - per Doct.
natarius habens j u r a ulilia , cum utilitalc, et effectu. Is- (4) Non es. Nota hoc b e n e , nam limitât multùm i s -
ta tamen lex videtur p r o b a r e contrai ¡um ex ista ratione, tam legem, et 1. 1. §. si quis, D . de appellat. et hoc est,
quia Rex est o r d i n a r i u s c u n c t o r u m ; sicùt et dicitur de q u o d forte voluit gloss, in dicto §. si quis, ibi cum d i -
P a p a , qui t a n q u à m pater c u n c t o r u m , et pater p a t r u m , cit , ordinarium tamen.
c u m omni praelato in j u r i s d i e t i o n e , et potestate concur-
r a , u t notât Bald, in cap. 1. in princip. quis dicatur
LEX XIX.
Dux, Marchio, Cornes, et proba tur in cap. quia diver-
sitatem, u b i A b b . col. 2. de contess. prœbend. nam et
Si appellatio fit ad R e g e m , appellatione emissa, c o g -
ipse Princeps cujuscumque provincias regni sui prse-
noscunt de ea judices ordinarii Curiae Regis; nisi sitquin-
ses e s t , u t in dicta 1. 1, §. « quis, D . eod. et sic nbi
gentorum m o r a p e t i n o r u m , vel u l t r a , de q u a cognoscunt
Regi v i d e b i t u r , in talibus terris donatis cognoscet vel
ipsi u n a cum aliis j u d i c i b u s , ad quos de istorum s e n -
p e r s e , vel per alium etiam in prima instantia; sed si
tentiis appellatur. Si autem à lite quae excedit q u i n q u é
indifferenter in omnibus boc vellet,' esset contra h o -
mille morapelinos a p p e l l e t u r , non p r o n u n c i e n t judices
n e s t a t e m , et contra rationem B. Greg, in cap. ecce, 9 9 .
absque R.egis consilio, vel ab eo i m p e d i t o , cum m a j o -
dist. et contra cap, pervenit in fin. 1 1 . quaest. 1 . ut et
ribus Curiae jurisperitis. Hoc dicit.
dicit A b b . in dicto cap. quia diversitatem. Sed an etiam
(1) Deuenlas oyr. De j u r e communi e r a n t j u d i c a s
i n terris magnatum , et dominorum a p p e l l e t u r a d R e g e m ,
illi de quibus habetur in 1. prœcipimus 3 2 . C. de appel-
omisso tali d o m i n o ; p e r istam legem videtur q u ô d sic,
lat. hodie vero servantur q u o a d nos leges Ordinamen-*
et licèt lex O r d i n . Regis Joan, i . i n Guadalajara, hera
t o r u m , et Ordinationes de Medina in appellationibus,
MCCCXC. d i c a t , p r i m a m appellationem i n t e r p o n e n d a m
qua; ad Regem i n t e r p o n u n t u r à judicibus R e g n i , vel
a d dominos villarutn , vel e o r u m locum tenentem , e t i n -
ejus Curiae.
d è ad Regem ; p r o c e d e t , nisi et quis velit aijpellarc ad
De las Aleadas. 3^5
pleyto que vala de cinco mil marauedis ar- das, o otros pleytos, por que ayan de venir g 1 ^ *
riba, como quier que ellos sean temidos de a la Corte del Rey, el los deue judgar. E tit. 3'.
librar las. aleadas, qué fazen a ellos de los o- esto es, porque maguer el Rey es temido de lll>- 4-
tros Judgadores, non deuen tal como este guardar todos,los de su tierra, sefialadamen- ec ° p *
oyr, a menos de auer acuerdo con el Rey (i). te lo deue fazer a estos, porque son assi co-
E esto mandamos por honrra del Rey: e si mo desamparados, e mas sin consejo que los
el non lo pudiere oyr, por algunas priessas, otros. Esso mismo dezimos de los otros que
o embargos que aya, deuense acordar con son tan pobres, que non han valia de veyn-
los mayores ornes, e mas sabidores de dere- te marauedis (2). E de los que fueron ricos,
cbo, que ouiere en la Corte, porque lo que e honrrados, e después vienen a pobreza (3),
fiziere, sea mas con recabdo, e mas firme. en manera que el Rey entienda, que son muy
Otrosi dezímos, que si alguno se agrauiare descaydos del estado en que solian ser; o de
del juyzio del Adelantado mayor, como quier aquellos que son muy viejos (4), e vienen por
que non pueda tomar aleada del, bien pue- si a librar los pleytos Ca por tales como es-
de pedir merced al Rey (3), que io libre, o tos, quando se alearen a el, piedad Je deue
que mande al Adelantado, que lo enderece, mouer, para librarlos el mismo, o les dar
o mejore aquel juyzio. quien les libre luego. Otrosi dezímos, que
si por querella de alguno mandare el Rey a
LEY XX. otro por su carta, que oya aquel pleyto de
que se le querellaron, o que le judgue; si
Como ¿as aleadas, e lospleytosque las biu- alguna de las partes se agrauiare de su man-
das, e los huérfanos, e las otras tales per- damiento,© de su juyzio, non se deue alear
sonas aduxeren a la Corte, que el Rey- a otro ninguno fueras al Rey (5) que lo man-
Ios dette judgar. do fazer.
(a) Jcucrdo con el Rey. Nota b e n e , quia causae nionem tenetur pro p a u p e r e ; si vero agitur de magno
magnas non debent d e c i d í , et diffiniri per proceres Cu- prejudicio , tune relinquitur arbitrio j u d i é i s , ut décla-
riae , nisi cuín constiltatione Regis : hodie servantur d i c - rât Bartol. i n l . si constante, in princ. col. 4- Di sol.ma-
ta; LL. et Ordinanien, de Medina, et forte hiñe s u r r e - trim. u b i hoc limitât, et intelligit, nisi in illis casibus
xit practica, quód in causis wultùm a r d u i s , sen inter in quibus à lege limitatur quantitas facultatum, ut in 1.
maguares , in ultima sententia consulitur Rex per Regios nonnulli i o . D. de accusât, et in §. sed nostra 3 . Instil.
Consiliarios: sic et alias dicit Bald, in 1. i. per ilium text. de succès, libertar, et in §. sed et propterpaupertatem 6,
C. nova vectig. in.ttit. nonposse, quód in arduis P r i n - Instit. de excusât, tutor, et h i c : et vide ibi Alexand. et
ceps committit examinationem , ut sibi reservet delibe- quod n o t a t B a l d . i n 1. si quis ad declinandam, col. 2. C.
ra tionem. de Episc. et Cler, et Bartol. in 1. qui acensare, D . de
(3) Merced al Rey. Adde 1. i 7. suprà eod. et 1. /,. accusation, et Praepos.in cap. quo jure, 8. distinct. Glos.
tit. 2 4 . supra ead. Part, et adverte h i c , quód ipsa s u p - in authent. de hœred. et faie. super parte substantiam,
plicatio est offerenda Kegi, et sine ejus jussu Praefectus et Joan, de Plat, in 1. ad subeunda, C. de decurión, l i b .
non posset de tali supplicatioiie cognoscore ; cujus con- i o. Angel, in tract, malefic, in parte necnon ad quere-
trarium tenebant Doct. de j u r e communi per textum in lam, col. 8. T u nota istam legem , et consideratis istis
authen t. qnœ supplicatio , de precib. Imperatori offer. temporibus hoc relinquerem arbitrio judiéis. C u i a u t e m
ubi vide Albeiïc. sed d i e , ut habes in 1. fin. tit. 24 ead. incumbat probatio paupertatis, vide per Gloss, in 1. si
Partit, nam et ipsi Prwfecto potest porrigi supplicatio, vero, %. 1.1). qui satisd. cog. Joan, de Plat, in 1. fin. C. de
et ipse cognoscere, ut ibi habetur. his qui numer. liberor. lib. i o . et in 1. si quis consortium,
C. de fabricens. lib. 1 1 . A b b . in cap. bona?, col. 6. de
LEX XX, election, et a d d e , quôd male vestitus p r o b a t u r p a u p e r ,
secundum Alberic, in dicta 1. siveroset ibi vide de aliis
Si sit áppellatio interposita ad Regem per viduam, modis probandi paupertatem.
vel p u p i l l u m , seu p e r p a u p e r e m , 2 0 . morapetinos non (3) A pobreza. U n d è et Boetius : Infcelieissimum
h a b e n t e m , aut p e r quondam divitem, et n u n c pauperem, infortunii genus est, fuisse fœlicem. Vide Gloss.in cap.
vel per nimis senem; ipsemel Rex cognoscet, vel man- sunt qui arbitrantur, de pœnitent. dist. i .
dét qui cognoscat. Item à delegato Regis appellatur ad (4) Muy viejos. Vide quae dixi in dicta 1. 4 1 . tit.
ïtegem. Hoc dicit. Habuit ortum ista lex à 1. u n i c a , C. 1 8 . ead. Part.
guando Imperator inter pupil, et vid. et aitthent. ut dif- (5) Fueras al Rey, Concordat 1. 1. D . quis, et à quo
ferent, jud, 1. r e s p o n s o , et à notatis in cap. ex tenore appellat. et vide cap. super quœstionem 2 7 . §. porro, de
i l . et cap. ex parte B. 1 5. de foro compet. offic. deleg. et r e p r o b a t u r hic opinio Gloss, in dicta 1.1.
(i) Èiudas. A d d e diet. 1. unie. C. quando Impera- '§. i . volentis, quôd à delegato Principis n o n appellctux
tor inter pupil, etvid. et 1. 5. tit. 3 . et 1. 4 1. tit. 1 8 . ead. ad Principem , sed ad i l l o s , de quibus in 1. prœcipimus
Partit. 3 2 . C. de appellat. quod reprobat ibi Bartol. et respon-
(2), Feynte marauedis. Habes hic qui d i c a n t u r p a u - det ad dictain 1. prœcipimus. De j u r e Regni causae dele-
perès'; et de j u r e communi ille dicebatur p a u p e r , quan- gatorum Principis per appellationem veniunt ad Cancel-
do agitur de parvo prsejudicio, qui secundum vulgi opi- l a i i a m , ut in Ordin. de Medina, cap. 3 .
Tom. IL D'dd 2
396 Tercera Partida. Titulo XXIII.
LEY XXI. quien fuesse assi encomendado diesse juyzio
sobre el pleyto; estonce dezimos, que la par-
¿i quien se deuen alear de los Juyzios que te que se ouiere por agrauiada del, que se
dan los Judgadores, que son puestos deue alear al Juez ordinario (3), e non a a-
para pleytos señalados. quel que gelo mando oyr.
Ley 12. Delegado tanto quiere dezir, como Juez LEY XXII.
c ue e s
Ley20.' l P u e s t o P a r a ° y r algunos pleytos se-
Ut. 4. ñalados, assi como ya diximos en el Titulo Quando, e en que manera, e fasta quanto
'lb# 2- que fabla de los Juezes. Onde dezrmos, que tiempo se puede tomar el Aleada.
quando tal Juez ouiesse de librar algún pley-
to por mandado del Emperador, o del Rey, Cumple muebo a los ornes, de saber quan- Tfj 1 •
e lo encomendasse a otri, si este a quien fue d o , e en que manera se deuen alear de los iV* .'
• * i 1 1 îi • bb. 4.
encomendado diesse juyzio sobre aquel pley-
t o , la parte que se sintiesse agrauiada del, juyzios que fueren dados contra ellos, si se Eecop,
bien se puede alçar a aquel Juez (i) delega- sintieren por agrauiados. E porende lo que-
do que gelo mando oyr. Mas si el mismo lo remos aqui mostrar, e dezimos, que luego
oyesse, e lo librasse , e non lo encomendas- (i) que fuere dado el juyzio contra alguno,
í;e a otro; estonce la parte que se agramare, se puede alear, diziendo por palabra (2): Al-
deue tomar aleada del al Emperador, o al Rey, come; e ahóndale, maguer non diga a quien
assi como diximos en la ley ante des ta. E si se alca (3), nin por que razón. Ca entiéndese
tal Juez como este ouiesse mandamiento de que se alca para aquellos Mayorales que lo
alguno de los Juezes que dizen ordinarios, han en poder de judgar. Mas si estonce, lue-
para librar algún pleyto señalado, si después go que fue dado el juyzio, non se alçasse,
que fuesse començado por respuesta (2) de- non lo podria despuésfazer por palabra; ante
lante el, lo encomendasse a otro, e este a lo deue fazer por escrito (4), desdel cha que fue
dada la sentencia contra el fasta diez dias (5),
LEX XXI. infra decern dies continuos à die latse sententia?. Item
propter justum metumjudicis appellare quis potest, eo
A delegato à Principe appellatur ad Principem ; à absente, coram honestis personis. Hoc dicit.
íubdelegato tamen delegatià Principe , appellaturad de- (1) Luego. Concordat 1. litigatoribus \\.C. eod.
legatum subdelegantem ; à delegato ordinarü appellatur ibi, illico, et intelligit Gloss, in I. 2. D. eod. tota illa
ad ordinarium; si tamen delegatus ordinarü post litem die, licèt judex recesserit ab actis , si sedeat pro tribu-
contestatam subdeleget alteri causara, et ab isto subde- nal! eadem die in judicii figura. Bartol. tamen in 1. 1. §.
légate appelletur; non ad delegantem, sed ad ordinarium libelli, D. eod. tit. dicit, quód erit appellandum, ante-
appellatur. Hoc dicit. Habuit originen» ista lex à cap. su- quàm judex indie recédât, et sic judice sedente pro tri-
per quœstionwn 27. §. porro, de offic. deleg. et à cap. bunal! , quam opinionem dicit communiter servari. Joan,
pastoralis 28. §. 1. eod. tit. et à \. judice, D. de jurisdict. de Imol. ibi dicit, opinionem Glos. posse de jure susti-
omn.jud. et cap. quoniam Apostólica /¡3. de offic. deleg. neri, quia satis dicitur fieri illico, si fiat eadem die; sed
et C. de Judie. 1. à judice 5. et cap. cum causam 62. de opinio Bartoli, qua? et fuit Speculatoris, plus placet,
appel, in fin. maxime altentis verbis geminatis hujus legis, ibi,(foe-
(1) Aquel Juez. Concordat!. 1. C. qui pro suaju- go que fuere dado el juyzio ) ct infra ibi, ( mas si eston-
risdictione, in fin. et in casu sequenti, 1.1. §. fin. D. quis, ce luego) et adde Specul. tit. de appellation, §. quali-
et à quo appell. vide Azon. C. de appell. in summa , col. ter, in princip.
fin. Sed an ista lex, et dicta 1. una, C. qui pro sua juris- (2) Por palabra. Adde 1. secundara, D. eod.
dictione, intelligantur, quando delegatus Principis non (3) A quien se alza. Approbat opinionem Spéculât,
aubdelegavit in totum, proùt et habetur in dicto cap. su- tit. de appel. §. nunc tractemus, col. pen. in fin. versic.
per quœstionwn, %.porrb, vel an procédât etiam si sub- sed quid si quis, et idem tenet Bar-t. in 1. i. §. si quis,
deleget in totum? Bartblum in dicta 1. 1. §. 1. vult, col. 2. D. eod. qui allegatl. qui Romas, §. pen. D. eod.
quod sit in hoc differentia inter jus canonicum, et ci- et probatur in 1. 2.1). is'to lit.
vile, et idem tenet Salic, in dicta 1. una, in fin. licet di- (4) Escrito. Concordat 1.1. §. libelli !\. D. eod. et 1,
c a t , quod decisio dicti §. porro videtur magis consona à sententia 5. in fin. et C. eod. 1. litigatoribus 14-
rationi. Abb. ibi vult, quod nulla sit in hoc differentia (5) Diez dias. Concordat authent. hodie, C. de ap-
inter jus canonicum, et civile, imô quód unum decla- pel, et currunt de momento ad momentum ; vide Bart,
rator per aliud: et hoc placet, licet ista lex loquatur in- in authent. de appellat. in princ. hodie de jure Ordina-
distincte: et an sufficeret, quod reservaret executionem mentórum debet appellari infra quinlam diem, út in 1.
tantùm ? Vide cap. si delegatus 7. de offic. deleg. lib. 6. i. tit. 16. lib. 3 . Ordin. Regal. Et quid si judex non fa-
(2) Respuesta. Nam alias non posset subdelegare, cit copiam süi in publico , vide 1. i. §. dies, et ibi Bart.
Ut in 1. 1 g. tit. 4- ead. Partit. D. quando appel, sit. Et adde, quod adversario negante
(3) Ordinario. Concordat dicta 1.1. §. 1. D. quis, et non fuisse appellatum infra quinqué dies , non inenmbit
À quo appelletur. probatio hujus negativa?, secundum Bald, in auth. hodie,
LEX XXII. C. de appell. Et quid si appelletur post hos dies, pars au-
tem de hoc non opposuit, imô utraque pars scienter pro-
Appellare potest victus à sententia contra eum lata cessit in appellatione, et lata est secunda sententia? aa
De las Aleadas. 397
e tal escrito como este deue ser fecho en tal E si por auentura el Juez non pusiesse plazo ^tey,f'
manera (6): Yo Fulano, sintiéndome por a- a que la siguiesse, mandamos que sea tenu- lib. 4.
grauiado de la sentencia , que distes vos, do el que se alço, de seguir el aleada fasta Recop.
Fulano, contra m i , por tal orne mi conten- dos meses (1) ; e si en este tiempo non la si- $em'
dor sobre tal cosa (nombrándola señalada- guiere, finque el juyzio, de que se agrauio, Ley 11.
mente) aleóme al Rey, o a los Judgadores por firme. Otrosi dezimos, que si la parte ldem '
que han de oyr las afeadas por su manda- que se aleo, non pareciesse an tel Juez del
do, e pido que me dedes vuestra carta (7) aleada al plazo que le fue puesto, ni siguies-
para el, e el traslado de la sentencia , e de se el aleada por si, nin por su Personero,
los actos del pleyto como passaron ante vos. el juyzio de que se alço vala, e peche las
E quando diere el escripto, deuelo leer an- costas a la otra parte, que pareció antel Jud-
te el Juez, si lo quisiere oyr, o le fallare en gador. E si la parte que tomo el aleada, la
lugar que lo pueda fazer ; e si non le falla- siguiere, e la contraria (2) non, el Juez del
r e , o se recelare del, temiéndose (8), que aleada vea las cartas, e oya las razones, e
le querrá fazer mal, o deshonrra, porque se judgue aquello que entendiere, que es de-
alca de su sentencia, deuelo leer publica- recho , e non lo dexe de judgar, maguer la
mente ante ornes buenos, faziendo afruenta otra parte (3) non fuesse y , si ouo plazo a
dellos como se alca de aquel juyzio. que pareciesse. E si por auentura non lo o-
uíesse anido, deuelo emplazar, que venga se-
LEY XXIII. guir el aleada, e a oyr el juyzio. E si des-
pués non viniere, el Juez deue librar el pley-
Fasta quando deuen seguir el aleada. to del aleada , como viere por derecho. £ si
acaeciesse, que ninguna de las partes non
Seguir deue la parte el aleada, quando la siguiesse el aleada a los plazos (4) sobredi-
tomare, al plazo que le pusiere el Judgador. dichos, mandamos que sea A'aledero eljuy-
tenebit? Bald, ibidem , quôd non, per text, in Clement. non citatus , procedetur. Si vero neutra partium prose-
si appellationem, de appel, qui etiam dicit in authent. quatur, remanet sententia firma, nec aliqua partium
ei qui, C. de tempor. appel, quôd non potest prorogari solvet expensas. Hoc dicit.
istud tempus, eliam de partium consensu. Et quid si (1) Meses. Vide in authent. de judie. §. appellatio-
pendente isto termino pars decedat ? usque ad quod tem- nes 6. col. 6. et 1. i. C. de temp, appel, hodie per leges
pus appellet ejus hseres? Vide Bald, in 1. fin. C. si pen- Ordin. aliter disponitur, nt in L 8. tit. 16. lib. 3. Or-
dent, appell. mors interv. Et potest appellari etiam in din. Regal, quae servari jubetur per 1. de Madrid, cap.
die feiiato, vide Bartol. in authent. deappellat. in princ. 34. et non debent attend! illi dies curiae, et praeconio-
col. 4- Sed quid si gravamen est succesivum, ut quia de- rum, vide ibi; sed appellanti, qui est ultra portus, as-
tinetur in carceribus injuste ? Vide Specul.in tit. de ap- signantur 40. dies, si est intra, 15. dies. Et quid si mit-
pel. §. restât, versie. et nota, et bonum text, in cap. eœ tat procuratorem ad prosequendum infra istos dies,
parle4 7. «feappel, et Bald.in 1. a. C. deEpiscop. audient. qui licèt comparait, non tamen fecit fidem de manda-
(6) En tal manera. Concordat 1. i, §. libelli 4.cum to? an suffieiat, vide in simili Abb. quôd non, in cap.
duabiis 11. sequent. D. eod. et non est necesse exprime- constitutis, per text, ibi de procurât. 4. notabiii, et quod
re causas, cùm appellatur à diffinitiva , ut in 1. 3. §. fin. notât Rochus in suo tractât, de jure patron, chart. 7.
ubi Gloss, et Doctor. D. eod. et hic. col. 2. et super verbo honorificum, versie. 2. q. Et quid
(7) Vuestra carta. Hoc est petere apostólos ; et li- si causa sit criminalis ? Videtur, quôd adhuc reus ar-
cet isti non petantur in libello appellationis, possunt ex ctetur his terminis , nisi propter paupertatemexcusetur,
intervallo peti, proùt vult Gloss. Bartol. et Joann. de ut dixit Bald, in 1, 2. §. si quis in judicio , ad fin. D. si
Imol. in dicto §. libelli, et vide textum de his in Cle- quis caution, proceditur enim in criminalibus ad instar
ment. 2. de appel, et 1. judicibus 24- C. eod. et 1, 1. D. civiliuni eausarum, 1. absentent 5. D. de poenis : vide
de libellis dimissor. quse notât Bald, in 1. 1. C. de requir. reis: in practica
(8) Temiéndose. Concordat 1. 1. et a. C, de his qui tamen non vidi in criminalibus pronuntiari, appellatio-
per met. judie, non appell. et cap. si Justus metus 7 3 . nem esse desertara ex non prosecutione.
de appell. et qualiter constabit de metu, collige ex no- (2) E la contraria. Et addè 1. fin. §. illud 4. C. de
tatis per Bartol. in 1. de pupillo, §. si quis ipsi prœtori, temp, appell. et textum in authent. de his qui ingred.
D. de novi oper. nuntiat. et vide quae habentur in I. 27 . ad appelland. in princ. collât. 5. vide Bartol.
infrà eod. in fin. et quse ibi dicam. (3) Maguer la otra parte. Adde I. 3. tit. fin. lib. 2.
Foro Leg. et authent. ei qui appellat, C. de tempor. ap-
LEX XXI11. pellat.
(4) A los plazos. Hic nihil dicitur de aliis fatali-,
Appellans debet appellationem prosequi infra ter- bus, scilicet de termino anni, vel biennii , de quibus in
mlnum à judice assignatum, et si non assign'et, infra 1. fin. §. illud, C. de tempor. appellat. et in authent. de
duos menses; alias remanet sententia firma, et solvet his, qui ingred. ad appelland. collât. 5. et in cap. cam
expensas parti adversse comparent!.Sed sí pars quEeob- sit Romana 5. de appel, et ¡ni. 3. tit. 16. lib. 3. Or-
tinuit non compareat, appellante prosequente, citabi- din Regal, et admiror , quomodo hic loquatur tantùm
ttir ad prosequendum, et ad sententiam audiendam ; et de termino ad prosequendum , et non de termino ad fi-
si fuil ei ad compareuduui terminus prajfixus , licet alias niendum, neque in aliis legibus hujus tituli de hoc fiat
398 Tercera Partida. Titulo XXIII.
zio sobre que fue tomada él aleada, e que mente, que se aleo en el tiempo que non
non peche las costas la vna parte a la otra, deue, o que quería seguir el aleada después
que es passado el tiempoa que la deuia se-
LEY XXIV. guir, el Judgador non lo deue pyr. Empero,
si el tiempo en que deuia seguir el aleada
Como.en el tiempo dé los plazos que los o- passasse> porque el Judgador (3) non le pu-
meí lian para alearse, o para seguir el Al- diessé oyr, o non quisiesse, estonce non le
cada, se deuen contar los días empece al que se aleo. Ca deue el Judgador
filiados. oyrle (4), e puede seguir su aleada, también
como si nou fuesse el tiempo passado.
En el tiempo de los plazos, que los ornes
Leyes han para alearse, e-para seguir sus aleadas, LEY XXV.
2
.y !'• también, deuen y ser contados los dias íeria-
iib. 4. (1os (i) como los otros: e si alguno se alçasse Cuantas vezes se puede orne alear sobre vna
Recop. en tiempo que non lo deuia fazer, o siguies- cosa.
se el aleada después que fuesse passado el
tiempo a que la deuia seguir, si la otra par- Dos vezes se puede orne alear de vn mis- fey22.
te fuere presente delante del Judgador del mo juyzio que sea dado contra el en razón J^* 2 |
aleada, puede dezir contra el, que non de- de alguna cosa, o de algún fecho : mas si des Recop,
ue ser oydo, e deuese cumplir la sentencia pues fueren confirmados los dos juyzios por *-ey 6-
del primero Judgador; e si la parte non estu- el Judgador del aleada, non se puede alear i¡¿ 7\
uiesse delante, el Judgador de su oficio (2) la tercera vegada (¡) la parte contra quien Recop.
puede dezir esso mismo ; si supiere cierta- fue la sentencia. Ca tenemos, que el pleyto
mentío : illud tamen est tenendum, quôd causa appella- adversarii vide I. 12. supra eod. et vide qua? notât Paul,
tionis debet finiri, et concludi infra annum, impedi- de Castro in 1. si quis alia, D. quemad, serv. amit. Et
mento cessante, ut habetur in dicta I. Ordin. quid si fuerit impeditus propter magnam dilalionem,
quam judex dedit adversario ? Die idem , ut per Nicol.
LEX XXIV, de Neapol. in 1. si cum ipse, D. de excus. tut. ubi etiam
Bald, et tradit Alexand. consil. 7 1. col. 1. vol. 5. Idem,
Témpora àjudice assignata ad prosequendum ap- qUarido appellatus per subterfugia causam protrahit,
pellationem sunt continua, in quibus computantur dies vide Alexand. consil. 72. col. 1. vol. 3. debet tamen
feriati; quibus elapsis potest pars appellata, si prsesens appellans, quantum in ipso est, summa ope niti, ut cau-
est, judici dicere ne procédât; vel ea absente, debet sa infra fatalia finiatur, ut in 1. fin. §. illud, C. de temp,
judex appellationis ex suo officio cessàre,si constat si- appel, undè non sufficeret única requisitio judiéis,
bi de desertione, vcl ultra tempus debitum emissa pro- proùt et dicit Bald, in authent. item si appellationem,
vocatione; sed si judex noîit de causa appellationis cog- C. eod. et tradit Alexand. consil. 19. col. 2. vol. 1. et
noscere, non nocet parti temporis lapsus. Hoc dicit. vide notabilem decisionem Rotse in novis decision. 6 5 .
(1) Dias feriados. Concordat 1. a. §. fin. ubi Clos. iñ addition, el Félin, in cap. cum sit Romana, de appel.
C. de tempor. appellat. (4) Oyrle. Etiam nulla petita restitutione , si hoc
(2) De su oficio. Concordat 1. 2. §. fin. C. de tem- fuit in primo fatali, seu in anno dato ad prosequendum
por. appellat. et nota benè, quôd ex bis qua? apparent appellationem; si verô impedimentum sit in 2. anno,
ex actis, judex potest se fundare, et exceptionem op- oportet, ut petatur restitulio, juxta Gloss, in authent.
ponere : et est ratio secundum Gloss, et Angel, in dic- ei qui, C. de temp, appel, et per Inn. et Abb. in cap. ex
to §. fin. quia tunc est notorium, ütjudici, ideô et sup- ratione, de appel.
plere potest ; sicut et si judex videt instrumentum pro-
ductum cancellatum, potest dicere, producentem non LEX XXV.
audiéndum; et similiter, si ex instrumento videt agen-
ten! agere ante diem, vel si ex forma instrumenti videt Potest appellari bis à sententia super eodem facto
pactum, vel transactionem inulilem, secundum Angel, lata ; non tamen licet tertio ab eodem appellare. Sed si
ibi, et adde Gloss, et ibi Jason, in 1. ubi pactum, C. de tertia sententia contra vincentem feratur, licité potest
transact, imô et non teneret .sententia lata post témpo- ab ea provocare. Hoc dicit. Habuil originemC. ne liceat
ra appellationüm decursa, ut in Clement, si appellation in una eademque causa tertioprovoc. 1. unica, 2. quasst.
nemft. et ibi notât Gloss, de appellat. et ibi communi- 3. si quis in quacumque, et à cap. sua nobis 6 5 . et cap.
ter Doct. et in cap, ex ratione, de appel. Bald, et Sa- directas 39. de appellat.
lic, in authent. ei qui, C. de temp, appellat. (1) Tercera vegada. Concordat dicta 1. unica , C.
(3) El judgador. Concordat textus in authent. ut ne liceat tertio provoc. et vide per Specul. tit. de ap-
sponsalit. largitas, §. hoc quoque l¡. collât, g. ubi vide pellat. §. quotiens , ubi notabiliter, et per Abb. in cap.
per Gloss, quid si per aliurn appellans fuerit impeditus. directs, ad fin. de appel, et vide Clement, fin. de ap-
Concordat etiam text, in authent. de appel. §. 1. et au- pel, et adde cap. sua nobis 6 5. de appel, ubi Bald, et
thent. sed lis, C. de temp, appellat. Et quid si procu- Joann. de Imol. dicunt, quôd Princeps de plenitudine
ratori appeliantis sUpervénit infirmilas? Die idem, utin potestatis potest concederé tertiam appellationem , de
1. cum. à matribus 8. C. qui pet. tut. et per Oldral. cons. quo etiam vide per Socin. consil. 1 58. col. 1. vol. 2. et
ao8. ad finem. Et quid si impedimentum est ex parte Alex, cornil. 77. vol. 2. versic. 2. principali fundamen-
De las Aleadas.
que es judgado, e esmerado por tres sen- do sobrellas: e el Alcalde de quien se alea-
tencias (2), es derecho ; e que graue cosa se- ren, deuelo fazer, dándoles traslado de to-
ria, auer a esperar sobre vna misma cosa la do bien, e lealmente, non creciendo, nin
quarta sentencia. Mas si por auentura el Juez menguando ninguna cosa, e sellar el escrito
del aleada reuocasse los dos juyzios prime- con su sello. E esto ha de ser fecho fasta
ros , diziendo que non fueran dados derecha- tercer dia (a) despues que se alearon de su
mente, estonce bien se puede alear la parte juyzio, ca de otra guisa, aquel que ha de
(3) contra quien reuocassen los juyzios. judgar el aleada , non podria bien entender,
si se aleo la parte con derecho, o non: e si
L E Y XXVI. el Alcalde non diesse el escrito, como dicho
es, mandamos que todo el daño (3) que re-
Que deue fazer el que se alca, e otrosí el cibíesse la parte por m.engüa de tal escrip-
Judgador de quien loma Aleada. to, e las costas ,e las missiones que fiziesse,
que las peche el Juez. Otrosi mandamos , que
LL. i.
2. y 12. Mesurados (1) deuen ser en sus palabras el Juez, luego que ouiere dado el escrito a
tit. 18. aquellos que se alearen, de manera que ma- las partes , que les ponga plazo (4) guisado,
lib. 4. guer se tengan por agramados de lo que jud- a que puedan presentarle seguir el aleada
Eecop. antel Rey, o antel Alcalde que la ouiere de
Ley 2. garen los Alcaldes, que non yerren contra
tit. 19. ellos, razonándolos mal, o diziendoles que judgar. Otrosi tenemos por bien, e manda-
lib. 4. mos, que mientra que el pleyto anduuiere
Recop. judgaran tuerto, o denostándoles de otra gui- antel Judgador del aleada, que el otro Juez
Ley 1. sa; mas deuenles pedir mansamente, que les
tit. 20. den el pleyto como passo, e las razones co- de quien se alearon, non faga ninguna cosa
¡ib. 4. de nueuo (5) en el pleyto, nin en aquello
Recop, mo fueron tenidas, e el juyzio que fuera da-
to, et probatur in 1. 4. infrà tit. 1. et limita, nisi teitia
sententia inferret aliquod novum gravamen non illatum quia posset in arbitrando excederé modum: vide nota-
per primam, vel secundam: nam tunc appellare posset, bilia verba Angeli in dicta 1. illud.
secundum Angel, in dicta 1.1. et in. 1. si cum exceptione, (2) Dia. De jure communi erant 3o. dies, ut in Y.
§. hœcautem actio, D. quod metus causa. Caetera cir.ca raa- judicibus 2 4- C. eod. et cap. ab eo 6. de appel. lib. 6.
teriam hujus legis die , ut per Bald, et Salic, in dicta 1. qui currebant à tempore appellationis interponendaa,
1. et in eo, quod dicunt de petitione reductionis ad ar- secundum Gloss, in Clem., quamvis, de appellat. sed is-
bitriumboni viri, qualiter, et quot vicibus possit ap- ta tertia dies currit à die appellationis interpositae, ut
hie.
pellari,vide quod habetur in Ordin. de Madrid, cap.
(3) Todo el daño. Majorpcena imponebatur in dic-
fin. Quid autem si minor bis appellavit, et succubuit,
ta 1. judicibus 24. C. de appellat. ubi Gloss, adde I. eos
an potent adversus sententiam petere se restituí? Vide
6. §. Apos tolos 6. tit. eod.
per Salic, in 1. 1. ad fin. C. si sœpius in integr. restit.
(4) Plazo, Si vero non apponat, lex apponit, su-
fuer.postul, et inclinât, quod non, et tandem relinquit pra eod. 1. 2 3. ubi vide quae dixi, et adde cap. ex insi-
cogitandum: et adde decision. 2. dominorum de Rota nuatione 5o. de appellat. et 1. prœses 5. C. eod. ubi vi-
in novis, ubi quid si petatur restitutio contra tres sen- de per Bald, an possit judex à quo praefigere terminum
ten tias conformes. appellanti, infra quern sibi facial fidem, qualiter seprae-
(2) Tres sentencias. Adde Clement, primam, de re sentavit coram judice ad quem , et adde Báld. in 1. fin.
Judie. in princip. col. 1. C. de tempor. appellat.
(3) Alzar la parle. Limita , et intellige, ut in l.de (5) De nuevo. Concordat I. una, D. nil innov. ap-
Segovia, 1. 8. tit. 4- lib. 2. Ord. Regal. pellat. interp. et 2. quaest. 6. cap. post appellalionem in-
terpositam 3 i . §. i . et cap. bonœ 5 i . et cap. secundo
LEX xxri. requiris l±\.de appellat. et cap. non solum 7. de appel-
lat. lib. 6 . 1 . 3. C. de appellat. etaliquos casus, in qui-
Non debet appellans per verba incurialia , sive in- bus hoc fallit, vide per Specul. tit. de appellat. §. novis-
juria, judicem à quo appellat laeessire, seu injurian, simè, et ibi vide de aliis in ista materia : posset etiam
nee dicere , quôd injuste judicavit ; sed petatur proces- carceratus, ubi non veniret poena corporalis imponen-
sus. Nee etiam judex debet appellant! injuriara inferre. da , relaxan sub fidejussoribus, secundum Bald, in ad-
Hoc dicit. dit. ad Speçul. tit. de appellat. col. 10. Et nota, quôd
(1) Mesurados. Concordat 1. Mud 8. D. de appel. ubicumque appellatio est juri contraria, non habet lo-
ubi dicitur, quôd puniri debet appellans convicians ju- cum ista lex, neque tit. dictus nil innov. appellat.pen-
dici: et secundum Bar toi. ibi, punitur extra ordinem, dent, ut notât Bald. referens'.Toan. Andr. in novella, ¡a
cùm non reperiatur poena determinata: et adde 1. 12. cap. fin. col. 1. quo tempore miles : et secundum Innoc.
tit. 16. lib. 3. Ordin. Regal, et posset idem judex puni- in dicto cap. bonce, et ibi Joan. Andr. et idem Bald, in
ré , et mulctare sibi injuriantem, secundum Angel, et dicto cap. fin. non est spéciale in causa appellationis;
Imol. ibi: quod credo verum, ex quo injuria est noto- imó sicut attentata appellatione pendente revocantur,
ria, quia fit injudicio,utin czç. Romana 1. deposnis, lib. ita omnia quae , lite pendente , dolo , vel malitia fiunt à
6. et notât Bartol. in 1. siquis aliquid, §. si quis, D. de partibus , pertinent ad officium judicis , ut ilia corrigat,
peen, posset tamen, quando poena est arbitraria, ut sus- et reformet : et adde Bald, in 1. 3. C. de appellat. ubi
pectusrecusari, ut notatAbb. in cap. cum venissent, col. notabiliter in ista materia, et ibi vide, an judex ad quem
4. de judie, et in final, verbis, et in cap. i¡ de maled. possit parti inhibere, ne aliquid attentet innovando. Et
4oo Tercera Partida. Titulo XXIII.
sobre que fue dado el juyzío. E sobre to- ayudan mucho en su pleyto, que non pudo
do defendemos, que el Alcalde (6) non se mostrar antel otro Judgador, deuegelo rece-
atreua a denostar, ni a maltraer a la parte que bir (2). E si fallare que el juyzio fue dado de-
se aleare de su juyzio; mas dele su aleada, rechamente * deuelo confirmar, e condenar a
como mandan las leyes (7) deste nuestro li- la parte que se aleo, en las costas (3) que su
bro. contendor fizo, según es costumbre de nues-
LEY XXVII. tra Corte^ e embiar (4) las partes antel pri-
mero Juez que las judgo, que cumpla su juy-
Que es lo que ha de fazer el Juez Majorai zio, o ande adelante por el pleyto principal, tit. 17.
lib. 4,
que ha de juagar el Aleada : e de las costas quando el aleada fuere tomada sobre algún Recop,
que ha de pechar la, parle que la perdiere. agrauiamiento. E si entendiere que se aleo
con derecho, mejore el juyzio, e judgue el
El Mayoral (1) qué ha de judgar el alea- principal, e non le embie (5) a aquel Alcalde
Leyes da, la primera cosa que ha de fazer, es esta; que judgo mal. Pero en tal razón como esta, Ley 7.
3. y 4.
que pues que las partes, o alguna délias pa- quando el primero juyzio sereuoca, non de- tit. H 4
tit. 9.
lib. 4. reciere autel, que ha de abrir la carta en que ue pechar costas ninguna de las partes; e si lib. 4.
Reco p
Recop. es escripia el aleada , e catar muy atincada- el aleada fuere tomada sobre juyzio afinado,
Ley 14. confírmelo, o reuoquelo, segiui fallare por
t¡t. 8. mente el pleyto como passo, e las razones co-
lib. 2. mo fueron tenidas, e el juyzio como fue da- derecho, e faga de las costas (6) como sobre-
Recop. do; e dezir a la parte, que muestre los agra- dicho es. Otrosi dezimos, que si el Juez del
Ley 1.
tit. 22. vamientos, que recebio sobre aquello que
aleada fallare, que alguna de las cosas del
lib. 4. judgaron contra el, por que se aleo. E si por pleyto es traspuesta por merca, o por enga-
Reeop, auentura alguna de las partes dixere, que fa- ño, o por mandamiento del primero Judga-
llo agora de nueuo cartas, o testigos, que l e dor , o mudada del estado en que solia ser a
a d d e , q u ô d habet locum ista regula respectu partium, (2) Rccebir, Concordat Cum 1. per heme 4 -, C. de tern-
n o n respectu t e i t i i , u t dicit Gloss, sing, in 1. creditor, in por. appellat. u b i Azo in s u m m a , et intellige , ut in Cle-
p r i n c . D . mandat. Limita etiam istam regulam in casu §• ment, testibus 2. de testib. et h a b e t u r in 11. Ordinatnen-
œconomos,inauthent.desanct. Episcop.coMat. g. et adde tofum, et in Ordin. de Madrid, et vide 1. 3 g . tit. 1 6 .
notata per Gloss, S\ qusest. 4- in summa. Nota etiam quôd ead. Partit, quae est valdè n o t a b i l i s , et Bald, in dicta L
si appellans litependentespoliât adversarium, videtur re- per hanc.
n u n t i a r e appellation!, Gloss, in cap. non solum, de ap- (3) En las costas. Habes l ú e , quod licet alias i n
pellat. l i b . 6 . Bald. i n l . prœscriplione, col. 8. C. si con- causa principali in prima instantia distinguatur, an s u c -
tra jus , vel util, public, et a d d e i n materia hujus tituli cUmbens habuerit probabilem causam litigandi, vel
notabiliter Abb."in c a p . dilecte, col. 2. et 3 . de excep- n o n , u t in 1. 8. suprà tit. 1. et quae ibi d i x i ; tamen in
tion, u b i de attentatis per partes appellatione pendente. causa appellationis indistincte condemnandus est appel-
Et a d d e , q u ô d appellatione deserta n o n dicitur innova- lans in expensis , quando sententia confirmatur : et hu- .
r i , quia lis non p e n d e t , secundum Bald.in 1. i. in p r i n c . jus opinionis fuit Gloss, in cap. qui scit, 2. quaest. 6. et
C. de honor, posses, secundum tabul. u b i vide a d d i t i o - Gloss, in c&\>.finem litibus, de dolo , etcontum. per text.
n a t o r e m . Et caetera in ista materia d i e , u t notabiliter p e r in cap. omnmo, 2. qusest. 6. et in cap. ut debilus, de
Angel, in dicta 1. i. D . nil nov. appellat. etc. u b i multa appellat. et per alia j u r a , et de ratione diversitatis vide
b o n a dicit. p e r Innocent, in dicto cap. finern, qui ex ralione inferí,
(6s) Que el Alcalde. A d d e 1. judici 4 2 . ubi Gloss. quôd si in causa appellationis inducerentur novae p r o b a -
D . de injur, et in 1. et in majoribus 20. C. de appellat. tiones , tunc non esset facienda condemnatio in expen-
(7) Las leyes. Suprà ead. 1. et in caeteris, quae nou sis : et de isto articulo vide notata A b b . in dicto eap.y?-
prohibent appellationem ; nam secùs in h i s , in quibus nem litibus, col. 8. 9. et 10. ubi notabiliter loquitur,
appellare non l i c e t , u t supra eod. 1. i 3 . et 16. tam in causa appellationis ab i n t e r l o c u t o r i a , quàm à
diffinitiva, et ibi etiam v i d e , q u i d si appellatus s u c c u -
LEX XXV11. b u i t ; cujus resolutio videtur , quôd similiter inspiciatur
. in causa appellationis , an adfuerit justa causa litigandi,
In causa appellationis testes, et instrumenta in p r i - vel n o n , sicùt et in prima instantia; et ibi ponit b o n a
ma instantia n o n producta , et de novo inventa p o s s u n t exemplar vide i b i : et quôd appellatus condemnetur,
recipi: et si appellatum sit à sententia , quam j u d e x a p - q u a n d o sententia evidenter ex actis primis erat injusta,
pellationis confirmet, condemnabit succumbentem in et i n i q u a , vide i b i , et etiam per Petrum de A n c h a ,
expensis , et causam priori judici remittet; si vero u t cons. 4 ' 5 . inciphprimumdubium, versic. circa aliudi
injustam infirmaverit sententiam, procedet in causa et ita videtur intelligenda, et limitanda ista lex tarn i n
principali i n o n tamen condemnabit i n expensis : et in- isto d i c t o , quàm in e o , quod inferios subdit i b i , (quan-
n o v a t a , appellatione p e n d e n t e , sunt per judicem ad do el primero juyzio se reuocaj etc. Et ad prsedicta a d d e
quem in s t a t u m pristinum r e p o n e n d a : et si pars justo Jason, in 1. properandum, §. sin autem attenta, C. de
metu j u d i é i s , vel alterius non appellavit, vel appella- judie, et Bald, in 1. eos, §. fin. col. 2. C. de appellat.
tionem non fuit prosequuta , j u d e x appellationis audiet (4) Embiar. A d d e cap. cum in Ecclesia 3 8 . et cap.
causam , ac si appellatum fuisset. H o c dicit. ut debitus 4 g . de appellat. et ibi A b b .
(1) El Mayoral. A d d e Specul. titulo de appellatio- (5) E non le embie. Vide in dicto cap. ut debitus.
ne , §. de officio quoquè. (6) De las costas. Vide quse dixi suprà.
De las Aleadas. 4o r
la sazón que tomaron (7) el aleada, que la LEY XXVIII.
deue fazer tomar a su lugar (8): e aun dezi-
mos, que si la parte que se sintiere agrauia- Como el Judgador del Aleada puede yr ade-
da del juyzio, dixesse, e prouasse, que non ¿ante por el pleyto, o non, si se muriesse al'
oso tomar aleada, o seguirla, por miedo (9J guna de las partes ante que de su Juyzio.
que le feririan, o le matarían, o le prende-
rían, que le deue oyr el Juez; e deue oyr el Muriendo (1) alguna de las partes después
pleyto, e librarlo y según fallare por dere- que se ouiesse aleado de la sentencia del
cho, bien assi como si se ouiesse aleado. primero Judgador, si el pleyto sobre que se
aleo, era de tal natura en que pudiesse venir
(7) A la sazón que tomaron-"Vd quo erat tempore loquantur in beneficialibus per cap. eum qui, de co qui
diffinitivae, sí fuit attentatum infra terminum datura ad mit. in possess, causa reiservand. lib. 6. allegat bonum
appellandum, ut in cap. non solum 7. de appellat. lib, textum in cap. si consliterit, de accusât, et cum eis ví-
6, vide Gloss, in 1. ex judiciorum<, in verbo sequuta, D. detur transiré Alexand. consil. 99. vol. 5. Joann. de
de accusât, et quid in ficto contumace appellants post Imol. tamen in cap. bonœ, de appellat. col. 3. tenet con-
10. dies à tempore prolationis sentenfiae, au possit pe- trarium : neque vidatur bona ratio diversitalis inter hoc
tere revocationem attentatorum, seu execntionis facta? remedium, et remedium restitutoriurn : quia ex quo
post 10. dies à tempore sententiae, cum ipse appeliave- constat de non jure agentis, non interest sua , fieri re-
rit infra decern dies à die scientiae? Vide notabilem de- vocationem attentatorum , et sic non debet audiri, ut
cision. Rotee 187. in novis, incipit, sicut fictè contu- in cap. non soient, 2. quasst. 6. et ibi respond, ad diet.
maz , ubi deciditur , quód non poterit : nota ben.è , et, cap. si constiteril, et irlftin tenet Oldrald. consil. 1. col.
ibi etiam vide, quid in sententia exeommunicalionis 2. et fin. et idem tenet Rota in dicta decis. 14. et Joann.
prolata infra decennium , et eliam vide de hoc per Ang. Monac. et Pet. de Anch. in dicto cap. ad décimas, et
in l. 1. D, nil innov. appellat. interpos. idem tenet Rota decis. 55. in novis , incipit ad instan-
(8) A su lugar. Habes hic , quôd attentata post ap- tiam: et saltim ad instantiam paatis, quando petatur istá
pellationem debeut revocan, et in pristinum statutn re- revoeatio, istam ullimam partem crederem veriorem,
duci. Concordat 1. 3. C. eod. ubi Gloss. 1. cum ex cau- tàm in beneficialibus, quàm in non beneficialibus, quia
sa 11. et ibinotatur, D. eod. cap. dilectis 55. dé ap~ in utrisquemilitât ratio, quae adducitur per Doroin. de
pelîat. cap. venientes 19. de jurefur. et in dicto cap. Rota , et per Joann. de Imol. et per dictos. Si tamen j u -
non solum 7, et in 1. 1. in princ. D. nil innov. appellat. dex ex officio vellet revocare in pœnam attentantis, et
interpos. et ad pi acticam libelli circa revocationem at- offendentis jus , et judicem; videtur quôd possit, ut in
tentatorum , vide Abb. in cap. consuluit Ai. de appellat, dicta decis. 14. licèt secundum eos non esset restittienda
et in cap. ex parte A 2. col. fin. de rescript et per Spé- possessio agenti, de cujus non jure notorie constat : et
culât, tit. de appellat. §. nunc dicendum : vide ibi addit. adde duas decis. Neapol. 98. et 352. Et an istud reme-
Joannis Andr. quôd non requiritur specificatio eorum, dium attentati cesset, ubi causa fuit commissa appella-
quae fuerunt atiéntala; liçèt Specul. ibi innuit contra- tione remota ? Vide notabiliter per Specul, tit. de exe-
riiim , et prœrogativas hujus remedii attentatorum, et cut. sententia}, in princip.
7. effectus, propter quos est utiîius, quàm interdietuni (9) Por miedo. Concordat 1. 22. in fin. suprà eod.
undè v i , per Pliilippum iu cap, ¿>o«<a?, col. 6. de ap- et 1. citm quidam 7. D. eod. et cap. fin. de appellat. et
pellat. et Innoc. et Doct. in cap. ex parte 5. de rescript. 1. i.C. de his qui propter met. jud. non appel{. et ut hic
et vide 1 h,- decision. Rota; in novis , et Pliilippum Dec. habes, debet talis melus probari, et idem dicit Barro!.
cous.. 200. Et nota quôd suffieit illi, qui petit revoca- Angel, et Imol. in dicta 1. cùm quidam : et intellige istam,
tionem attentatorum , quôd piobet attentationein, licèt legem, dummodo protestelur coram viris providis, et
non piobet possessionem, quas est attentata : ila notât honestis, quôd libenler appellaret, si posset, utin dic-
Innoc. in cap. dilecti , de major, et obedient, quod tu- ta 1. a, et in dicto cap. fin. et per Angel, et Imol, in dic-
rnen limita , nisi ille, contra quem petitur revoeatio, ta 1. cùm quidam ; vel debet hoc proteslari coram judi-
prsesumatur possidere de jure cnmmuni , et ex causa ve- ee à quo , si de eo non est timor , ut in dicto cap. fin.
risímil! ; nam tunc non revocarentur attentata, nisi Et quid si neque infra terminum appellandi non aude-
priùs probaret, se verè possidere: vide notab. decis. ret protestan, quia adhuc imminet metus Justus? Forte
Rotee in antiquis, num. 8g, sub tit, de appellat. et Phi- audiretur etiam sine protestatione , per istam legem in-
îip. Dec, cous. io3. Et adde , quôd attentata revocan- distincte loquentem : et nota earn in e o , quod dicit de
tar et contra tertium possessorem , quando ¡lie tertius metu in prosequendo appellationem, et vide Bartol. in
liabuit causam à parte litigante, vel à judiee causas: vi- 1. 1. g. si quis tamen, D. quod vi, aut clam, et quod no-
de Gloss, i" cap. non solum, de appellat. lib. 6. Pliilip- tât Bald, de milite vasal, qui conlum. est, cap. 1. col. 3.
pum in dicto cap. bonœ , col. 4. Bald, novell. in tract.
de dote, col. 3. et 4- chartas pen. et decis: Neapol. 354. LEX xxnii.
circa fin. An autem habeat locum ista revoeatio atten-
tatorum , quando obstaret petenti notorius defectus pro- Si reus, vel accusator in causa criminali moriatur
prietatis ? Varise sunt opiniones : nam Lapus , cum quo pendente appellatione, finitur causa , nec ampliùs cog»
transit Dominions iu 3. col. in cap. ad décimas , de res- noscetur de appellatione , nisi etiam de bonis quaeratur;
tit, spoliai, lib. 6. tenet, quôd non obstet, et quôd in quo casu post mortem decedentis prosequatur causam
hoc sit magis privilegiatum remedium attentatorum, liserés; Hoc dicit. Habuit ortum à 1. 1. et fin. C. si reus,
quàm remedia restituions , et respondet ad ea quae tra- vel accusât, mortuus juer.
duntur per Dominos de Rota deci-S. 1 4. in novis, quôd (1) Muriendo. Habet oriura à l. 1, D. si pendent^
Torn. IL Ëee
4o 2 Tercera Partida. Titulo XXI,
m u e r t e de o r n e , o perdimiento de m i e m b r o , cia sé m u e r e después del aleada, si es de tal
o d e s t e r r a m i e u t o , si la sentencia fue dada n a t u r a , q u e seyendo muerta se puede ven-
contra la persona de aquel que se alço, e n o n d e r , de manera , que vala poco menos q u e
contra sus bienes señaladamente, acabase el si fuesse biua ; assi como si fuesse buey , o
aleada , e rematase el pleyto por la muerte de vaca ( r ) , o otra cosa semejante, de quien
aquel que muere en tal razón, quíer muera el pueden vender la c a r n e , e el c u e r o ; eston-
a c u s a d o , o el acusador; de manera que el ce non ha por que dexar el Judgador de] al-
Juez del aleada n o n puede yr adelante por eada, de yr adelante por el pleyto, también
el pleyto. Mas si la sentencia fuesse dada con- como si fuesse biua. Mas si la cosa fuesse de
tra la persona del acusado, e contra sus bie- tal n a t u r a , q u e después q u e fuesse muerta
nes ( a ) , ciertamente e s t o n c e , como quier n o n se pudiessen aprovechar (») de toda, si
q u e se remata el pleyto quanto es en su per- non de tanta parte della que valiesse muy
s o n a , con todo esso non se remata en razón p o c o , para venderla, nin en otra manera; as-
de sus bienes. Ca sus herederos son temidos si como si fuesse eauallo, o muía, o otra co-
de seguir el aleada, si quisieren heredar sus sa semejante, o si fuesse sieruo , que non va-
bienes. Esso mismo dezimos, que los herede- liesse ninguna cosa despues que fuesse muer-
ros del acusador pueden seguir el aleada e u to ; en qualquier destas cosas sobredichas, o
tal caso como este quanto en razón de los en otra semejante délias, non deue seguir el
bienes del acusado , si se quisieren , si el acu- aleada sobre la cosa muerta, mas sobre la es-
sador se muriesse. E porque ios herederos timación que pudiera valer, q-uando era biua:
destos átales non son tan sabidores de los de m a n e r a , que si aquel contra quien fue da-
pleytos en que manera passarou , como aque- da la sentencia, que era tenedor d e b a , ama
llos a quien h e r e d a n , poieude mandamos, mala fe (3) en teniéndola; assi como si la auia
q u e e n tal caso como este ayan qua tro meses de furto, o de r o b o , o la ouo de orne, que
de plazo para seguir el aleada demás del plazo sabia que non auia derecho en ella, o la ouie-
que finco al finado, en que la deue seguir. ra tornar a alguno cuya era, e la tono des-
pués del plazo; si el Judgador del aleada con-
LEY XXIX. firmare la sentencia del primero Judgador
que era dada contra el, tenemos por b i e n , c
Como deue fazer el Judgador del Aleada, m a n d a m o s , que peche por ella (4) aquel q u e
quando se muriere la cosa sobre que la tenia, tanto quanto pudiera valer quando
era b i u a , e aun demás los frutos (5), e las
fue tomada- r e n t a s , q u e pudiera lfeuar della el s e ñ o r , si
la ouiesse tenido en su poder. Empero si
Si la cosa sobre que es dada la senten-
(6) Buena fe. Habes h i c , quis dicatur b o n * fidei tantùm decet d e m e n t i a , sicùt Principem : et adde 1.
possessor: et adde 1. pen. et ibi Bartol. D . pro soluto, fin. C. de donat. inter vir. et uxor, et ut refert O l d r a l .
quôd bonse fidei possessor dicitur i l l e , q u i credit d o - consil. 4 7 - in laudem Octaviani d i c i t u r , quôd erat n a -
m i n u m esse tradentem ; seu ille, qui possidet cogitatio- tura clemens in o m n e s , et austeras in paucos : adde
ne d o m i n i , ut in 1. apud antiguos %\. C. defurt. quod etiam textum de pace Constant, in princ. versic. impe-
in idem r e c i d i t , secundum Bartol. in dicta 1. pen. et rialis dementia;, et ibi per Baidum.
n o t a , quôd sufficit, q u o d constet de t i t u l o , licèt n o n
constet ab initio p o s s e s s i o n s , possessorern scivisse de LEX 1.
t i t u l o , ut notât Bartol. in 1. a. §. si sub conditione, D.
pro empt. et vide per Francis. Balb. in suo tract.prees- Supplîcatio est petitio Principi p o r r e c t a , u t rigor
cript. charta 9 . col. 4. versic. 9. quœro. justifia; reparetur. Hoc dicit.
( 1 ) Es la merced. Superexaltat enim misericordia
TITULUS XXIV. DE SUPPLICATIONIBUS judicium , Jacobi cap. 2. vers, i 3 ,
PB.INCIPI , E T EJUS CONSILIATORIBUS OBLATIS.
LEX II.
(1) E justicia. Faceré misericordiam , et judicium,
magis placet d o m i n o , q u à m victim*, Proverb. 11. vers. Servus non potest supplicare P r i n c i p i , nisi in causa
3 . Et misericordia portio justitiae est, ut dicit B. A m - occiii domini s u i , vel in casibus in quibus potest esse
b r e s , super Psalm. 1 1 8 . Serm. 8. versic. a. in judicio. Item qui sunt de populo possunt supplicare
(2) Los Reyes. Misericordia, et Veritas, custodiunt R é g i , ut removeat officiales , et gravamina per eos in-
Regem , et r o b o r a t u r dementia thi onus illius , Proverb. flicta. Hoc dicit.
2 0 . cap. vers, a 8. Et Demosthenes ad A l e x a n d r u m : «Nul- (i) Los siervos. Concordat 1. 1. C. deprecib. impe-
la de virtutibus tuis generosior misericordia, vel a d - rat. offer.
mirabilior d e m e n t i a , ñeque per aliud Deo p i o p r i o r ac- (2) Que diximos en el titulo. Ut in 1. 8. et g. tit. 2 .
cederé p o t e s ; quàm u t salutem conféras borninibus , vel suprà eadem Partita.
d a n d o , si egerint, vel parcendo si deliquerint, vel in- (3) Por sus oficiales. Concordat textus in authent.
dulgendo si supplicaverint:» facit 1. Imperialis, C. de ut judices sine quoquo suffrag. cap. 8. §. si quis autem,
nupt. 1. unica , §. cwn autem , et ibi Bald. C. de caduc, collai. 2 . et notât Azo C. de prec. imper, offer, in sum.
tollend.et Seneca dicit in lib. I . de dementia, nullum
Tom. IL Eee a
4o4 Tercera Partida. Titulo XXIV.
LEY III. LEY IV.
En que manera se deue pedir merced, e a Sobre que cosa pueden pedir merced.
quien. Leyes
Vna de las cosas por que mas señalada- del ti-
tul. 19.
*t7lo'. Oraildosamente fincados los ynojos ( i ) , e mente los ornes pueden pedir merced al Rey, lib. 4 .
lib. 6. con pocas palabras (2) deuen pedir merced es, quando son judgados por el, o del Ade- Recop.
Recop. a j j^gy ¡ o s q U e i a }j ari menester. E si por auen- lantado mayor de su Corte de que non se Ley 1.
tit.' 20.
tura han de fazer petición sobre tal razón co- pueden alear, que sean oydos otra vez sobre lib. 4.
mo esta, deuen y poner aquellas palabras aquel juyzio, e quel mejore si fallare razón Recop.
que fazen al fecho; porque los Reyes, e los por que lo aya de fazer. Pero esto se entiende Ley 22.
tit. 4.
otros grandes Señores , que an de ver muchas de-aquel juyzio, que el Rey, o el Adelan- lib. 2.
cosas, e granadas, non sean detenidos por tado (1) diesse, conociendo del pleyto prin- Recop.
Leyll.
alongamiento de oyr muchas razones, o de cipalmente en començandose antel. Ca si el tit. 6.
ver grandes escritos. pleyto fuesse librado por juyzio del Alcalde lib. 2.
Recop.
LEX ill. à (oto Consilio; quanto m a g i s , q u a n d o una tantùm
Supplicari debet Principi h u m i l i t e r , et paueis ver- lata fuit. Facit etiam Ordinat. de Medina, cap. 3 . u b i
Lis. Hoc dicit. d i s p o n i t u r , q u ó d appellationes istorum judicum C u -
(1) Fincados los ynojos. A d d e 1. i 8. tit. J 3 . et 1. riae expediantur p e r Dominos de Consilio, et prima
2 6 . tit. 9. Part. 2. sententia, quae p e r dictos Dominos p r o f e r a t u r , b a b e a -
( a ) Pocas palabras. Concordat 1. fin. C. deprec. t u r p r o gradu revisionis; et sic vult dicta 1. fingere, p r i -
imper, offer. mam sententiam judiéis Curiae perindè h a b e r e , ac si la-
LEX IV. ta esset per Dominos de Consilio, ut sic secunda sen-
A sententia causse, de qua R e x , vel Prsefeetus à prin- tentia sit pro g r a d u revisionis : sed ¡ta e s t , quôd si v e -
cipio cognovit, et sententiavit, supplicatur ; sed à sen- r é , et realiter prœdictae duse sententise fuerant latae à
t e n t i a , quam profert in causa appellationis, non a p - Dominis de Consilio, locus erat dictse supplicationi l e -
p e l l a t o r , nisi de gratia speciali Regis. Item potest P r i n - gi$ de Segovia cum dicta poena, et fidejussoribus; ergo
ceps ad supplicationem d é b i t o n s concederé moratorium idem dicendum est in casu dictse Ordin. de Medina. Ne-
dilationem. Item n o n tenet rescriptum contra p u b l i c a m q u e ad hoc o b s t a t , quôd dispositum in casu vero non.
u t i l i t a t e m R e g i s , vel R e g n i , n i s i sequatursecunda jussio. habet locum in casu ficto, u t in 1. 3 . §. hœc verba, D .
Et non debet Principi supplicari pro indulgentia h o r a i - de negot. gest. nam lllud p r o c e d i t , q u a n d o non est e a -
nis p r o d i t o r i s , veî alevosi. Hoc dicit. dern causa favoris in casu ficto, qua; est in casu v e r o :
(1) O el Adelantado. De isto Prœfecto habes s u - quia ubi est eadem ratio , dispositum in casu vero habet
p r a tit. 1.11. 1 7 . et 1 9 . et in 1. 19. tit. 9. Part. 2. et in locum in casu ficto, ut in cap. ad audientiam i 5 . de
1. 8. tit. 1 8. Part. 4. Loco istius successerunt Domini cler. non resid. et p r o b a t u r in 1. Gallus 2 9 . §. et quid
d e Consilio , et Auditores Caivcellarise : n e q u e p o t e s t d i - si tanlum 5. et in §. si ejus 7. D . de liber, etposthum. et
c ¡ , q u ó d j u d i c e s Curia; ( q u i elicuntur Alcaldes del ras- ibi notabililer p e r Joan, de Iraol. col. 2. qui dicit hoc
tro') fuerint in loco istius Prsefecti, quia de istis j u d i c i - procederé etiam in materia exorbitanti. Hoc etiam con-
b u s non supplicatur in civilibus; imô potest ab eis ap- firmari videtur in 1. 1. %.Lex Falcidia, D.ad Leg. Fal-
p e l l - u i a d Dominos de Consilio Piegio, ut habetur in 1. cid. ubi h a b e t u r , q u ô d ad testamentum confirmatum.
7. tit. 16. l i b . 3 . Ordin. Regal, et sic dubitari vidi i n c a - per fictionem Legis Cornelia; pertinet Lex Falcidia ; et
su a r d u o , u t r ù m à sententia confirmatoria lata p e r D o - sic ad sententiam habitam loco revisionis pertinere debet
minos de Consilio, in qua confirmarunt sententiara ali- lex de Segovia: licèt enim s t a t u t u m , quod est contra j u s
cujus ex j u d i c i b u s Curiae (qui. dicuntur Alcaldes de c o m m u n e , regulariter non recipiat interpretationem ex-
Corte seu.de rastro ) possit supplicari, saltim cum poena, tensivam active de u n o casu ad a l i u m ; bene tamen r e -
et fidejussoribus, de quibus in lege Segoviœ, quse est in cipil inlerpretationem extensivam passive à j u r e c o m -
a . lib. Ordin. Regal, tit. /4. 1. 8. nam v i d e b a t u r , quôd i n u n i , u t in dicto §. Lex Falcidia, et ibi Bartol. et
non , ex eo quód causa fuit cœpta coram i l l o , et à s e n - Doct. Prseterea ista materia supplicationis i n l e r p o n e n -
tentia sua fuit appellatum ad Regium Consilium, et sic dse ad Regem, saltim q u a n d o est prima supplicatio, est
causa venit de g r a d u in g r a d u m ad Consilium ; quo ca- favorabilis, u t patet in ista 1. in summa hujus tit. et i n
su non procedit dispositio dicta? 1. de Segovia, u t ibi 1. una, C. de sentent. Prœfecti Prcetor. igitur non res-
habetur. Prseterea per Ordin. de Madrid, cap. 3o. dis- tringenda, sed exten.denda esset dicta 1. de Segovia, et
positum est, quôd supplicatio s e c u n d a , de qua in dicta Ordin. de Medina, per diclam 1. Gallus, §. et quid si
1. de Segovia, praeticetur solummodô in sententia revi- tantùm. Prseterea leges Regni m u l t ù m c o n s i d e r a v e i u n t ,
sionis in il lis litibus, quae per novum libellum inci- u t in quolibet negotio proferrentur tres sententia;, et
piun't in Regali Consilio, sen Cancellaria, e t n o n aliter; q u ô d aliàs non excluderetur remedium supplicationis.
et idem disponebatur in dicla 1. de Segovia , quae r e q u i - Hoc patet ex tenore dictse 1. de Segovia, et ex cap. 2 6 .
r i t , ut lis sit cœpta in Cancellaria. In contrarium -fa- in Ordin.de Madrid: sed in isto casu duae tantùm latas
cit ista lex, qua? perinittit supplicari ad Regem à sen- fuerunt ; ergô n o n debet excludi remedium supplicatio-
tentia lata per Prafectum Curiae, q u i , ut d i x i , sunt nis. Hoc etiam evidenter patet ex ista lege, cum dicit,
Domini de Consilio: f'acit etiam m e n s , et intentio quôd q u a n d o tertia sententia Prsefecti est confirmatoiia
diclae 1. de Segovia, volentis in causis arduis a d - d u a r u m , quse fuerunt latse per judices inferiores, n o n
mitiere necdùm p r i m a m , sed et ¡stain secundam s u p - adraittitur supplicatio à sententia Prsefecti; aliàs verô
plicationem, eliam u b i d u * sententia; proteruntuc sic. Prseterea dicta Ordinatio de Medina, cùm sit c o r -
Como se quebrantan los Juyzios. 4o5
dé alguna Cibdad, o de alguna T u l a , e fues- otra vez de cabo. Otrosi non deuen pedir Aut.70.
se tomada aleada del para el Adelantado merced al Rey, que perdone a orne que fues- lib. tit. 4.
2.
mayor de la Prouincia, e confirmasse la pri- se judgado por traydor (6), o por aleuoso. Eecop.
mera sentencia, e se alçasse otra vez la par-
te deste juyzio a la Corte del Rey ; si él Rey, L E Y V.
o el Adelantado mayor confirmasse los juy-
zios sobredichos (2), dende adelante non Como non pueden pedir merced de sentencia
puede pedir merced al Rey, que oya de ca- que fuesse dada contra alguno , de que se
bo aquel pleyto. Fueras ende, si el Rey le pudiera alear, e non quiso.
quisiesse fazer merced, como Señor (3). O-
trosi pueden pedir merced los ornes, que les Sentencia diffinitiua seyendo dada con- Leyes
aluengue los plazos de las debdas que de- tra alguno que fuesse mayor de veynte ecin del ti-
uen. Mas non lo pueden fazer, que les qui- CQ años, de tal Judgador de quien se podría ltil. 10.
te el debdo del todo (4). Otrosi non pueden alear si quisiesse; si non se alçasse délia en lib. 4.
Recop.
pedir merced al Rey sobre cosa que sea da- el tiempo que lo podia fazer, maguer vini.es- Ley 2.
fiosa al Rey (5) o al Reyno. E si por auen- se después desso a pedir merced al Rey, que tit. 17.
lib. 4.
tura la cupiesse el Rey, non deue valer a- mandasse oyr otra vez el pleyto, non dc'ue iíecop.
quella gracia; fueras, si le fuesse otorgada ser oydo, niii gela deue caber (1). Ca pues
rectoría j u r i s communis , debet r e s t r i n g í , u t sic solum authent. quœ supplicalio, et 1. 6. infrà e o d e m : commu-
e o r r i g a t , q u o d in causis n o n iia arduis duae sententiae nis tamen observantia est, quôd non m a n d e t u r execu-
faciant j u s , et non speretur tertia; licèt contrarium e s - t i o n i , quando non sunt tres sententias conformes ; n o n
set de j u r e c o m m u n i , u t in 1. una, C. ne liceat tertio pro- tamen vidi tali casu offerri fidejussores , et peti j u x t a
voc.\. 2 5. suprà tit. i . non veto debet e x t e n d i , ut etiam tenorem dicta; 1. 6. et dicta; authent. et forte si in j u d l -
tpllat supplicationem in causis arduis , qua; alias de j u - cio d e d u c e r e t u r , haberet locum dictarum legnm dispo-
r e c o m m u n i , et de j u r e Regni poterat ad Prineipem i n - sitio ; et esset justa p r o v i s i o , quand© de malitia s u p p l i -
t e r p o n i : et in d u b i o , dato quod aliquod esset d u b i u m , cantis, etdeferentis litem, constaret, et praesertim u b i
judicari deberet in favorem supplicationis , Gloss, et ibi peterentur termini ulttamarini ad p r o b a n d u m . T u c o -
Angel. in 1. qui restituere, D . de rei vindic. Praeterea, gita super h o c , et benè confert, q u ô d disposuit Ca-
et si quis dicat, quôd dicta Ordinatio de Madrid voluit rotas Caesar, Rex n o s t e r , i n Ordinationibus Indiarum
exeludere remedium secunda? supplicationis cum dicta maris Occeani , cap. 1 3 . i b i , y para escusar.
p œ n a , et fidejussoribus, in omni casu in quo non inci- (3) Merced, como Señor. Nota ad ea , qua- dixi su-
p e r e t l i s de novo in Regio Consilio, vel Canceliaria, et p r à tit. 1. 1. 15. et vide Bald, in cap. studuisli, de of-
p e r c o n s e q u e n s , q u ô d excludat istum casuro ; negari fic. legati.
n o n potest, q u ó d primara supplicationem, quae de j u r e (4) Del todo. Àdde 11. 3 2 . et 3 3 . tit. 1 8 . suprà
c o m m u n i , et per leges P a r t i t a r u m locum b a b e t , n o n ex- ead. Part, et quse ibi dixi.
cluait; quôd si non exclusit, sed omisit, casus omissus (5) Al Rey. Adtfe 1. 2 9 . tit. 1 8 . suprà eadero Part.
reroanet sub disposilione juris c o m m u n i s , 1. commodis- et quse ibi dixi.
simè l o . D . de liber, et post. 1. si verb 6l¡.$.de viro g. (6) Por traydor. A d d e 1. 12. tit. 1 8 . suprà cad.
D . sol. matrim. et novum statutum trahi non debet ad Part. Nota b e n è , et hoc non immeritô, quia proditor
casus in eo non decisos, ut tradil Bald, in 1. Mam, C. est alienus ab omni facie d o m i n o r u m , et P i i n c i p u m , et
de collât, et in 1. quod vera, D . de legib. Ista juri, non potest stare in Curia Principis : vide Bald, in cap.
et aequitati videlur consentanea : tamen adhœrendo r i - único , an ¿lie qui interfec. fra.trem dom. sui. Cùm ergo
gori verborum dictae 1. de Segovia, et de Madrid, c o n - Princeps p r o d i t i o n i s , vel alevosía; crimen remitt.it, ap-
t r a r i u m fuit p r o n u n t i a t u m . p o n e r e debet clausulara non obstanlibus: si tamen fieret
(2) Los juyzios sobredichos. Et sic duas sententias, raotu proprio P r i n c i p i s , valeret, ut in 1. 1. C, de petit,
quae praecessei-unt conformes : et idem babes iu Or- honor, sublat. lib. 10.
dination, de Madrid , versic. Porque tos pleytos. Quid LE 1 r.
autem si una tantùm praeeessit sententia, q u a in gra- Non licet supplicari à sententia , à qua n o n fuit ap-
d u appellationis confirmatnr in Curia R e g n b , an de pelhitum , cùm possit appellari, et lata fuit contra majo-
illa confirmatoria Curiae liabeat locum stipplicalio ? I s - rem vigintiquinqueannis. Hoc dick.
ta lex non aperit, et Jex de Segovia Aegis .Toa unis p r i - (x) Ningela deue caber. Concordat 1. fin. C. sen-
m i similiter non benè hoc déclarât. Videtur velle, tent, rescin. non posse, et vide cap. expósita 1 2 . de. ar-
q u ô d à tali sententia confirmatoria non stipplicetur; bitres , et 1. camas, vel lites 16. C. de transad, et. e x -
communis tamen est observantia, quôd potest, s u p p l i - tende etiam si in supplicatione, quae d a t u r Principi,
c a r i , et snpplicatur : an tamen tunc talis confirmatoria dicatur non obstante tali sententia: nam adlràc est n e -
sententia, à qua est supplicatum , p o t e r í t , praestitis fi- cesse , quôd ponatur in rescripto clausula nen obstante;
dejussoribus ( d e q u i b u s in aulhent. quœ supplicalio, ita dicit not. Alex, allegans q u a m d a m decisionem Rotae,
C. de prec. imperat. offer, et infrà eodem I. 6.) execu- consil. i 3 6 . vol. 2. col. 1. versic. et dato..JLt debet d i -
tioni m a n d a r i , non reperio decisum : quia dicta 1. de cere clausula , non obstante tali sententia, quœ Iransivit
Segovia prohibet executionem priraae sententioe !aía¡ in in rem judicatam , ut dicit idem Alexand, cons. g/ ( . vol.
C u r i a , q u a n d o ibi fuit lis c œ p t a , non q u a n d o venit 2. ia princ. et. refert Dec. consil. 20,5. col. 2. et consil.
de gradu in gradum : u n d è forte de rigore j u r i s , eum i<)8. col. 2. et adde gloss, notabil. in Clement, dudutn,
iste casus non r e p e r i a t u r deeisus, kabebit locum dicta de sepult, in verbo pacta.
4o6 Tercera Partida. Titulo XXV.
que el se pudiera alear, e non quiso, se- que fallaron los derechos, sobre tomar al- Ley 3<
tit. 8.
meja que le plugo de la sentencia que die- eada de los juyzios, o pedir merced a los lib. 4.
ron contra el. E aun dezimos, que si los o- Reyes en razón dellos, o de demandar que Keeop.
mes supiessen que serian oydos sobre tal se oya de cabo el juyzio que fu esse da- Leyes
del ' t i -
razón como esta, siempre se trabajarían de do contra los menores, maguer non se al- fui. 17.
demandar, e pedir merced, que los oyes- çassen dello. Ca dixeron (2), que el que a- lib. 4 .
sen ; e nunca los pleytos se podrían encimar, pela, fazelo, porque tiene que le fizieron Recop.
Ley 4.
nin acabar. tuerto , en el juyzio que dieron contra el. tit. 6.
L E Y VI. Mas el que pide merced sobre algún juy- lib. 4 .
En que tiempo pueden, e deuen pedir zio, non se querella de tuerto. Mas quie- Recop.
merced. re dezir, que es bueno, e se puede me-
Desde que la sentencia fuere dada por jorar. E el otro que faze demanda por los
Leyes otros menores en manera de entregamien-
del ti- el Rey, o por el Adelantado mayor de la Cor-
tul. 19. te, fasta diez dias puede pedir merced (i), to contra algún juyzio, non ha querella del
lib. 4. la parte que se tuuiere por agrauiada, que Alcalde quel judgo. Mas pide que sea oy-
Eecop.
Ley 1, le oya sobre ella. E si estonce le fuere otor-
do de cabo, porque los que razonaron su
tit. 20. gada esta merced, puédese mandar cumplir pleyto , non lo fizieron cumplidamente, o
lib. 4. porque razonando erraron , conosciendo, o
Eecop.
el juyzio, si es dado sobre cosa mueble, o
Ley 3. rayz; dando fiadores el vencedor, que tor- negando lo que non deuian. E pues que en
tit. 17. nara todo aquello de que fue entregado, si los Titulos ante deste fablamos de las Alca-
lib. 4. das , e de la Merced que puede orne pedir
Recop. el Rey tuuiere por derecho, de desfazer aque-
lla sentencia que era dada por el. E si por de los juyzios de los Señores; queremos aquí
auentura non se acordasse de pedir merced fablar, como las sentencias que fuessen da-
fasta este tiempo sobredicho, puédelo fazer das contra los de menor edad, se pueden
aun fasta dos años (2). Pero en tal caso co-. desatar por entrega, a que dizen en latin res-
mo este el juyzio deue ser cumplido, e non titutio. E porende queremos aquí mostrar,
ha por que dar fiadores, como de suso dixi- que quiere dezir Restitución. E que pro na-
mos, aquel por quien es dado. E sobre todo ce délia. E quien la pueda demandar. E en
dezimos, que el Adelantado, o el Rey que o- que manera. E de quales Juezes. E a quien,
torgare esta merced, deue oyr el mismo el e quando. E por que razones.
pleyto de cabo, porque pueda mejor enten-
der, si es de mejorar. LEY I.
(3) Estando delante. Concordat I. verum n , §. tegr. restit. postul. et hop tenet Azo C. ubi, et apud
sciendum 3. et 1. in causee i 3 . vers, causa, et I. etiam quem, in summa in princ, et Spec. tit. de in integr. res-
29. §. fin. D. de minor, vide Bald, in 1. 1. C. si adver- tit. §. videndum; et dicit Ang. in dicta 1. 1. quôd sicut
sas dolem. restitutio contra sententiam potest peti coram superiore,
(4) Essa misma. Concordat 1. qubd si minor 24. ut in 1. in causa?, in fin. cum 1. seq. D. de minor. ( qua;
§. 4- vers, restitutio, D. de minor, et 1. unies, C. de re- non bene probat) sic et potest peti coram superiore
putat. et 1.1. et a. C. si advers. transact, et 1. fin. D. de restitutio ad appellandum à sententia: et idem dixit Baiv
minor, etprobatur ex hoc verbo ibi ( essa misma) quôd tot. in 1. prœses, in fin. C. de appellat. in hoc de resti-
ex eadem restitutione, qua conceditur rninori, sucur- tutione ad appellandum, etsi nunquàm appellavit co-
riturejus adversario, etsi ipse aliam restitutionem non ram judice à quo j licet Paul, de Castro dicat ibi, hoc
imploret; quôd et tenebat Bald, in dicta 1.2. C. si ad- non habere rationem : et Bald, ibi dicit, quôd ex quo
vers. transact, et in dicta 1. unica, de reputal. etaddein non fuit appellatum , negotium non fuit devolutum ad
materia 1. cum minor 28. et 1. etiam 29. §. ex causa, et superiorem, et sic non ipse, sed judex à quo est adeun-
1. tutor 47. $• curator, D. de minor, et limita istara ma- dus , ut concédât restitutionem ; si tamen appellavit , et
teriam, ut in 1. qui res 9 8 . §. huic applicatur 2. et ibi appellationem deseruk, tunc potent concedi restitutio
notât Bartol. D. de solution. per judicem ad quem. Tu teñe opinionein Bartoli, et
(5) Elmenornon se paga. Quid ergô si minor nol- Angeli, quae approbatur per istam legem melius , quàin
let uti beneficio restitutionis sibi concessp? Die , quôd in dicta 1. 1. quia ibi erat Princeps, qui restitutionem
tunc non juvatur ejus adversarais, ut in 1. si judex cir- concessit; hie verô dicitur, quôd potest peti coram su-
cumvenlo 4 1 . D. de min. et tenet Angel, in dictai, unie. periore indistincte; et intellige tarn ad appellandum,
(6) Nucua. Concordat 1. unica, C. in integr, restit. quàrn contra sententiam , quod nota bene.
postal, nil novificit, et vide nolata in cap. suscítala 6. (3) Veyntee cinco años. Et propter laesionem eau-
de in integr. restit. Bald, in rubric. C. de vindict. libert. satam in isto tempore, etiam infra quadrieunium à pri-
(7) Diessen despues. Concordat I. 3. §. 1. D. de mi- ma die 26. anni, ut in 1. fin. C. de tempor. in integr.
nor, et 1.1. C. si advers. rem judie. restit. 11. 8. et 9. tit. fin. Part. 6*.
(/,) Muestran o prueuan. Concordat 1. verum 11.
LEX 111. §. sciendum 3. D. de minor, et 1. omnes 3. D. de in inte-
Restitutio contra sententiam peti potest coram ju- gr. restit. 1. nam , postquhm 9. §. si minor U. D. de ju-
(iiee, qui earn protulit, vel coram ejus superiore, et pe- rejur. Quid tamen si minor in probando fecit quidquid
ti potest durante tempore minoris «talis, et debet con- poterat diligenter, sed non potuit probare debitum,
cedi, laesione probata , vel ostensa. Hoc dicit. quod petebat, vel si probavit, judex fatuus absolvit ad-
( 1 ) Delante aquel mismo. Concordat I. prœfecti 17. versarium ; modo petit restituí? an restitutio conceda-
D. de minor, et 1. prœses provincia? 4 2. eod. tit. turPVide Alberic. quôd sic, inl.prce/ecti, D. de minor.
(2) Su Mayoral. Habes hic expressnm, quôd resti- (5) Liuiandad. Adde 1. minor autem 18. §. 1. D.
tutio contra sententiam potest peti etiam coram judice demin. ubi de istis exemplis, qua; sequuntur.
ad quem: et non ita expressum reperies de jure com- (6) Nego. Vide 1. 1. tit. 1 3. supra ead. Fart.
muai, iicèt probivri videatur in 1. 1. C. si tcvpiut in in- (7) Contraries. Ergô pafqt h î ç , quôd rcstituilur
Como se q u e b r a n t a n los Juyzios. 4o.9
pueden desatar los juyzios (8) que fuessen LEY I.
dados contra ellos.
Que cosa es Falsedad, o como se puede re-
TITULO XXVI. uocar el Juyzio, que es dado por carias, o
prueuas falsas.
COMO SE PUEDE DESATAR KL .TUYZIO QUE KS
Leves
DADO POR FALSAS CARTAS, O POR FALSAS Falsedad (i) es, según dixeron los Sabios, 2-y'il.
PRUEUAS, O CONTRA LEY. mudamiento de verdad. Ca maguer la false- tit. 17.
dad aya.semejança, e cara, de cosa verdade- lib. 4.
liecop.
,..Nc
Ley 11. n o n tan solamente en las tres maneras que ra ; pero non es assi, ante es muy contraria
t;1- 17- diximos en las leyes de los Títulos ante des- délia. E porende se engañan a las vezes los
Kecop'te> se puede quebrantar el juyzio, mas aun Juezes, cuydando que las cartas, o los testi-
y ha otra manera. Esto seria, quando fuesse gos falsos que traen las partes ante ellos, sean
dado falsamente. E como quier que en el Ti- verdaderos, e non lo son, por que dan su
tulo de los maleficios fablaremos en general, juyzio por ellos. Onde dezimos, que toda sen-
de todas las falsedades que los ornes fazen; tencia que fuesse dada por falsas cartas (2),
queremos dezir en este señaladamente de o falsos testigos, se puede desatar, maguer
aquella por que se pueden reuocar los juyzios, la parte contra quien la diessen, non se al
e mostrar, que cosa es tal falsedad, e en que casse délia. E tal juyzio como este puédese
manera se puede desfazer el juyzio que fues- desatar (3) en esta mauera ; viniendo la par-
se dado por ella. E quien puede este juyzio te , que se tuuiere por agrauiada, delante del
desatar, e hasta quanto tiempo. E después Judgador, estando delante la parte por quien
mostraremos, como se puede reuocar el juy- fue dado el juyzio, e faziendolo emplazar; e
zio que fue dado contra ley, e contra la orde- deue pedir al Juez , como en manera de res-
nada manera que d'eue ser guardada en dar- titución (4), que desate aquel juyzio, porque
los, de que fablamos en esta misma Partida fue dado por falsos testigos, o por falsas car-
en el Titulo de los Juyzios. tas. E prouandolo (5) assi, deuelo reuocar el
Juez (6). Pero si en el pleyto, sobre que aue-
riguasse el juyzio, fuessen recebidos muchos
testigos, o cartas de muchas maneras, que
aueriguassen el pleyto; maguería parte pro-
etiam ipse, si liabuit se diligenter, sed propter faluí- trum. per totnm, et 1. pen. tit. 4- suprà ead. Part, et
tatem judiéis nonobtinuit. Vide Alberic. in dicta l.prce- 1. i 3 . tit. i%. suprà ead.Part, et cap, cumvenerabilis 6.
fecti. de except, et 1. 3 3. tit. r4. Part. 5. et 1. i i 6 . tit. i 8 .
(8) Juyzios. Et sic ex petitione restitutionis contra suprà ead. Part, et 1. Divus 3 3. D. de re judie, et procé-
sententiam consequitur quis rescissionem judicii, ut hie, da h o c , etiamsi instrumenta falsa sint producta abs-
et in I. 1. C. si advers. libert. Ad verte tamen, quia non que dolo partis, secundum Bald, in 1. si ex falsis , col.
debet judex aliquid judicare super prima causa, sed i. C. de transact.
tan turn rescindere sententiam, et partem ad priinam ins- (3) Puédese desatar. Si tamen sententia fuit, lata ex
tantiam reducere, Bartol. in dicla 1. i. per ilium tex- falsis probationibus dolo producentis contra absentera,
tum. An autem officium judiéis rescindens , et rescisso- sententia est nulla, ut in 1. siprœtor 76. §'. Marcellus,
ria aetio possint insimùl intenlari, vide Innoc. et Doct. et ibi Angel. D. de judie, et idem , si sit lata contra mi-
et ibi Abb. penult, et fin. col. in cap. turn ex litteris, de noren* I. I. et per totum, C. si ex fais, alleg, vel si est
in integr. resta, et Jas. in §. rursus, col. l 5 . Instil, de lata contra Eccíesiam , quae utitur jure minoris, cap. "1.
action, ubi approbat opinion em Dyni, quando dicit es- de in integr. restit. et tenet Abb. in cap. licet causam,
se nragis communem, quód simpliciter non possunt in- col. g. deprobat, Alex, in dicta 1. Divus, col. 1. et idetu
simùl proponi; sed conditionaliter, et suecesivè sic: vi- in sententia Decreti, Bartol. in dicta 1. Divus , et Bald.
de ibi de forma libelli. in 1. fin. C. si ex falsis instrum.
(4) De restitución. Concordat dicta 1, Divus 33. D.
TITULUS XXVI. SI EX FALSIS INSTRUMENTS de re judie, et 1. qui agnitis 11. D. de exception.
SENTENTIA LATA SIT. (5) Prouandolo. Non tamen, si attestationes fue-
runt publicatse, potent directo producere testes super
LEX I. falsitate, quia non posset, ut in Clement, 2. de testib.
Sententia lata prsetextu falsorum instrumentornm, et tenet Abb. in cap. licet causam, co). 8. et g. depro-
veltestium, retractabitur per modura restitutionis, et bat. ut per Alexandr. in dicta 1. Divus, col. 1.
citabitur ad hoc pars adversa; et probato, quod judex (6) El Juez. Limita in sententia lata pro libértate,
eorum praetexlu pronunliavit, restiluitur gravatus. Hoc concurrente dolo procuratoris, vel advocati illius, qui
dicit. Habuit originem à 1. Divus 33. et ibi Gloss, et victus est: nam tunc sententia millo modo retractabi-
Bartol. D. de re judie. tur per restitutionem ; sed victus habebit regressum
(i) Falsedad Concordat in authent. de instrum. contra procuratorem, vèl advocatnrn suura , ut in 1. si
caut. etfide, in princ. coliat, 6. doto ».4. D. de dolo , et per Angel, in 1. servo invito, %.
(a) Por falsas cartas. Concordat C. si ex fais, ins- cum prœtor, D. ad Trebel.
Tom. IL Fff
4io Tercera Partida. Titulo XXVI.
uasse que algunos de aquellos testigos, o las que fizo Fulan menor de catorze años, que Ley 3.
cartas eran falsas, non le compliria, si mani- vala. O si pusiere en el juyzio otra cosa seña- j!£ *•
fiestamente non aueriguasse (7), que el Juez ladamente, que fuesse defendida por ley, o Rec0p.'
por aquellos testigos, o por aquellas cartas por fuero. Ca el juyzio que assi fuesse dado,
falsas diera su juyzio. maguer non se alçasse del, non es valedero,
nin deue obrar por el, bien assi como si non
LEY II. fuesse dado. Esso mismo dezimos, si le dies *
sen contra natura (2), o contra buenas cos-
Que el Judgador mismo que dio el Juyzio por tumbres, o fuesse y mandada cosa que non
falsas prueuas, lo puede reuocar. pudiesse fazer.
provincias, q u i exequi potest j u r e ordinario sententias rem judicatam,D. de re judicial. 107, col. 4 - e t col.
inferiorum : vide Spéculât, tit. de ex&cut. sentent, in seq. est in secundo notabili illius 1. post rem judicatam.
diet. §. col. a. versic. utautem: et si à sententia fuit a p - (6) Por sus ornes. A d d e 1. qui restituere 6 8 . u b i
p e l l a t u m , et j u d e x appellationis confirmet, quis exe- Gloss. D . de rei vendicat.
q u a t u r , vide ibidem, col. 3 . versic. sed pone, Glos. et
ibi A b b . in cap. pastoralis, de offic. deleg. in §. prœte- LEX II.
rea, et p e r Bartol. in 1. à Divo Pío, in p r i n c . et i b i
Alexand. col. g. D . de rejudie, qui dicit, magis c o m m u - Contra resistentes executioni sententia;, quae j a m
nem opinioneni esse, q u o d j u d e x appellationis exequa- transivit in rem j u d i c a t a m , veniat judex m a n u armata
t u r : et limita u t ibi p e r eum. ad exequendum. H o c dicit.
(4) En cuyo lugar. L. à Divo Pio i 5 . §. sententiam (1) Primero catar. Concordat 1. 1. et 1. fin. C. de
Romœ, D. de re judie. execut. rei judie.
(5) Del que dio. Concordat cap. Romana I . §. con- (2) Ornes armados. A d d e dictam 1. qui restituere
trahenles 3• de foro compel, l i b . 6. et 1. properandum 6 8 . D. de rei vindic. et 1.19. tit. i 3 . Part. 5. et Gloss, in
j 3 . §. sin autem reus 3. C. de judie, et cap. postulasti c a p . p e t i m u s , 11. qusest. 1.
l 4 - de foro compet. Sed an sine litteris j u d i c i s , q u i j u -
dicium t u i i t , possit i l l e , qui alias est judex rei condera- LEX 111.
n a t i , sententiam executioni m a n d a r e ? Bartol. in 1. à Di-
vo Pio, §. i . d i c i t , q u ô d non , s i executio petatur j u d i - Sententia lata super debito primo exequenda est in
cis officio ; si tamen agatur actione in factum ex sen- bonis m o b i l i b u s , deindè his non suffieientibus, in i m -
tentia , bene p o s s e t , cujus o p i n i o , secundum Alexandr. m o b i l i b u s , et his omnibus deficientibus, in nominibus
i b i , magis communiter a p p r o b a t u r : et est magna diffe- debitorum manifestis ; et non fiet executio in equis , ar-
rentia , an petatur executio officio judicis , vel actione in m i s , aut stipendiis m i l i t u m , neque in bobus aratoriis,
f a c t u m , profit notât idem Bartol. et Alex, in 1. intra nisi in s u b s i d i u m , aliis bonis deficientibus: et si tertius
dies , D . eod. Crederem tamen, maxime attenta disposl- se opponat executioni, asserens bona esse sua , vel jus
tione 1. Ordin. tit. 8. lib. 3. 1. 5. q u ô d sive petatur exe- in eis habere ; judex de hoe summatim coguoscet. Si ta-
cutio sententiae judicis officio, sive aclione in factum, men super re certa fera tur sententia, in ea fiet executio.
quód sententia semper debet habere executionem para- Hoc dicit.
tam , quidquid dixerit Bartol. in dicta 1. intra dies , se- (1) Primeramente. E t si iste o r d o non servaretur,
quutus opinionem Specul. tit. de execut. sententiae, §. posset appellare debitor ; sed si non a p p e ü a r e t , proces-
breviter, in princ. per gloss, notab. in 1. qui de inoffi- sus teneret, secundum Bartol. in 1. à Divo Pio , §. in
cioso, in parte exercere, ad fin. T>. de inof. teslam. qui venditione, D . de re judie, cujus opinio est magis c o m -
d i c i t , q u ô d actio in factum judicati habet executionem munis.
paratam : et istam partem contra Bartol. tenet Joann. (2) Muebles. Concordat 1. à Divo Pio 1 5 . §. in ven-
de Imol. in dicta 1. intra, et Anton, post Innoc. in cap. ditione , D . de re judie, et §. pen. et fin. et vide Specul.
i. de libel, oblat. et sequitur Alexand. in dicta 1. intra, tit. de execut. sentential, §. sequitur, e t i b i t o a n n . A n d r .
et ista videtur bona opinio, ne lites ex litibus oriantur, in addit. 1. et per istam legem cessabit dubitatio Joann.
et sententise celeriter executioni m a n d e n t u r , et haiic de Imol. in dicto §. in venditione, dicentis, dictum §.
opinionem sequutus e s t B o d e r i c . Suarez in repet. 1. post esse correctum per authent. defidejuss. §. quod autem,
Como deuen cumplirse los Juyzios. /¡i3
da que es puesta en !a sentencia: esi el mue- otras del vencido, que fallare que son sin
ble non abondasse , deuen tomar de las cosas contienda. E todas estas cosas que diximos
que son rayz (3), tantas que cumplan. E fasta aqui en esta ley, han lugar en los juy-
quando todo esto non cumpliesse para fazer zios que fuessen dados por razón de debda
la entrega, deuen entregar al vencedor, de que deuiesse el vencido, o por otra cosa que
Jas debdas manifiestas (4) que deuen al ven- fuesse tenido de fazer. Mas quando el juy-
cido, fasta que se cumpla la quantia de la zio fuesse dado sobre cosa cierta, quier fues-
sentencia. E non deuen entregar, por razón se mueble, o rayz, que orne demandasse por
de la debda sobre que fue dado juyzio, en suya ; estonce deuen cumplir el juyzio en
cauallos, nin eu armas (5) de Caualleros, nin aquella cosa misma (12), de quaí natura quier
en soldada (6), nin en tierra que fuesse pues- que sea.
ta para guisamiento dellos ; nin en bueyes de L E Y IV.
arada (7), cuyos quier que sean, fallando otros
bienes (ó) del vencido en que se pueda cum- Como se deue cumplir la sentencia que fue-
plir el juyzio. E si por auentura, en cumpliendo re dada contra muchos sobre alguna
el juvzio, acaesciesse contienda (9) sobre las cosa.
cosas que tomauan para fazer la entrega ;dizien- Ley i.
do algunos, que eran suyas, o que auian dere« Àcaesce a las vegadas, que dan senten- tit. i G.
cho en ellas, e non de aquel contra quien cia contra muchos ornes, sobre alguna cosa lib. à.
Recop.
fue dada la sentencia; estonce deue el Jud- que deuen dar, o fazer, condenándolos, que Leyes
gador llanamente (io) saber verdad, si es la paguen, o la fagan. E porende dezimos (1), 3. y' 9.
como dizen; e si fallare (11) que es assi, de- que si el Judgador, que diere tal sentencia tit. 17.
lib 4.
ue dexar las cosas, e cumplir el juyzio en las como esta, condenare señaladamente a ca- Recop.
collât. 1. et authent. hoc nisi , C. de solution, u b i d a n t u r II. 7. et 8. tit. 1 2 . lib. 5 . Ordinam. et 1. 4. tit. i 3 . infrà
creditori res meliores p r o satisfactione debiti : imó n e - Partit. 5.
que de j u r e eominuni corrigebatur dictus §. invenditio- (8) Fallando otros bienes. Et sic in subsidium etiam
ne per dictum §. quod autem: quia §. quod autem loqui- in istis fit e x e c u t i o , ut hic , et in 1. commodis 40. D . de
tur in casu diverso , q u a n d o emptor n o n reperiebatur, re judie, et in dicta 1. stipendia 4 . et an tali casu debeat
vel d a t a n t e sententiam; u n d è nil m i r u m , ut darentur dimitti ei, qui est in servitio reipubliese, tantum de sti-
in solutum creditori res meliores , juxta diet. §. quod p e n d i i s , quod sufficiàt ad v i e t n m , vide Cyn. Bald, et
autem, et ita etiam p r o c é d â t , quod dicit J o a n n . de Plat, Salie, quôd s i c , in 1. spem, C. quœ res pign. oblig.
in 1. quascumque la 2. ad fin. C. de omni agro desert, poss. Sed an in vus publicis , et similibus, fiat executio
lib, 1 1 , q u o d dentur creditori in solutum possessiones contra universitatem? Vide J o a u n . A n d r . in addit. ad
suis p r a d i i s propinqiiiores : sed quando reperitur e m p - Specul. tit. de execut. sentent. §. sequitur, versic. quid
t o r , tunc procédât dictus §. in venditione, et in hoc si urdversitas, et quod notât Bald, in r u b r i c . C. de con-
vide 1. 3 . tit. i 4- Part. 5. et quae ibi dixi. trahend. empt. versic. tertio quœro.
(3) Que son rayz. Quid si debitor v u l t , quôd c a - - (<)) Contienda. Concordat 1. à Divo Pío i 5 . §. sire-
p i a n t u r b o n a s o l i , et n o n mobilia ? an t u n c adhùc d e - rum It. D . de re judie.
beat s e r v a d , quod hic dicitur? Forte tunc non p r o c e d e - (10) Llanamente. Vide Bartol. in extravag. ad re-
ret ista lex exigens ordinem in capiendo priùs mobilia: primenduin, in gloss, super parte summariè, et 1. 7. tit.
quia hoc est introductum favore d é b i t o n s , proùt est i 9 . Part. 4 •
d e m e n t e Bartoli in dicto §. in vendkione , et tenet A b b . ( 1 1 ) E si fallare. Idem erit, etsi de hoc non fuit
in cap. quoad consultalionem., de re judie, col. antepen. ista summaria cognitio, si sit alia res sine controversia,
N e q u e obstat q u o d dicit Alexand. in dicto §. in vendi- vel judici videatur sic e x p e d i r é , secundum Bartol. i n
tione, ad fin. arguens de nominibus d e b i t o r u m : nam dicta 1. à Divo Pió, §. sed et ¿Hud.
quod dico procedit inter r e s , qua; sunt in substantia (12) En aquella cosa misma. A d d e 1. qui resintiere
d e b i ( o r i s ; in nominibus verô est alia r a t i o , quia tunc 6 8 . D. de ici vendicat. et cap. cum Bertoldus i 8. de re
contra términos executionis fit executio in re aliena , et judie, et Specul. tit. de execut. sentent. §. sequitur, in
ab alio possessa ; et sic q u o d dixi procédât inter res à prtnc.
debitore possesses: ita est d e m e n t e Baldi in 1. etiam, L E X 1 r.
in p r i n c . C. de execut. rei judie, et vide ad praedieta 1.
i 3 o . in Quaterno gabellarum, et ad istam legem 1. ID". Si plures una sentenfia condemnentur ad aliquid dan-
tit. 2 6 . 2. Part. d u m , vel faciendum in solidum ; potest fieri executio in
(4) Debdas manifiestas. Hoc dicit p r o p t e r §. sed bonis o m n i u m , vel cujuslibet: sed si non additur q u i -
utrum 9. 1. à Divo Pió 1 5. D . de re judie. libet i n s o l i d u m , non fiet executio , nisi in bonis o m -
(5) Cauallos, nin armas. A.dde 1. 2 3 . tit. 2 1 . Part. n i u m , cuilibet pro parte sua per capita computanda,
2. quam v i d e , et 1. tertiam, lit. 2. lib. 4. Ordin. Regal. étiam si p r i m o erant quilibet in solidum obligali. H o c
et adde circa arma ,pragmat. 104. quœ mihiest, fol. 121. dicit.
(6) Nin en soldada.. Concordat 1, stipendia 4. C. (1) Dezimos. Concordat IL 1. et 2. C. si plures una
de execut. rei judie. sentent, fuer, condemn, et pxtende, etiam si c o n d e m n a -
(7) Nin en bueyes de arada. Adde 1. exeeutores 7 . tio fuit in causa c r i m i n a l ! , nt per Spéculât, tit. de sen-
et authent. agricultores, C. quai respign. oblig. poss, et te ntia, §. species, in fin. et ibi Bald, in addit. col. 4.
M Tercera Partida. Titulo XXVII.
da vno dellos por todo, que se puede cum- ya; estonce deuese cumplir luego en aque-
:
plir la sentencia en los bienes de cada vno lla cosa sobre que fue dado el juyzio: é
dellos. E si ciertamente non fuesse dada con- si el condenado (2) dixesse, que non po-
denando a cada vno por todo; estonce de- dría fazer luego entrega della, porque es
zimos , que se deue cumplir en los bienes en otra parte ; si esto non dixesse mali-
de todos comunalmente, pagándolo todos ciosamente, deue dar buenos fiadores, que
por cabeças (2): e non pueden apremiar (3) aquel plazo que el Judgador tuuiere por gui-
a ninguno dellos por todo, quando la sen- sado , que de aquella cosa , o aquello en
tencia fuere assi dada; maguer se ouiesse o- que fuere apreciada, si non la pudiesse auer.
bligado cada vno por todo, a la sazón que E si la sentencia fuesse dada contra el de- Ley 2.
entraron fiadores, o debdores de so vno. mandado , en razón de alguna cosa que de- tit.'' le.
uiesse fazer (3), deuelo apremiar (4), que la VJ5* 6-
L E Y V. faga assi como fue puesto, o lo prometió : e e p '
si el juyzio fuesse dado sobre algún pleyto
Fasta quanto tiempo deue ser cumplido el de escarmiento de justicia de muerte, o de
Juyzio que fuere iludo contra alguno. perdimiento de miembro, deuese luego (5)
cumplir de día concejeramente (6) ante los
Leyes Seyendo el juyzio valedero, de manera ornes, e non de noche a furto (7). Ca la jus-
7. y 8.
•At. 1.
que se deue cumplir, porque aleada non to- ticia non tan solamente deue ser cumplida
¡i"t>. 3. maron del, o si fue tomada, que confirma- en los ornes por los yerros que fazen; mas
líecop. ron la sentencia, assi que non ay mas al- aun porque los que la vieren, tomen ende
>.eyl3. miedo , e escarmiento , para guardarse de fa-
!¡t. 1. eada ; si el juyzio fue dado en razón de deb-
¡ib. 9. da que el demandado conociesse, o fuesse zer cosa por que merezcan recebir otro tal.
iíecop. vencido della, delante el Judgador, deuen-
lo cumplir en sus bienes fasta diez dias(i).
E si por auentura fuesse dado sobre alguna
cosa cierta que orne demandasse por su-
(2) Por cabezas. Quid si duae communitates con- judie. De j u r e R e g n i , ut hie habes, infra 10. d i e s , post-
d e r a n a n t u r ? an quselibet teneatur pro v i r ü i , vel omnesquàm sententia transivit in rem j u d i c a t a m .
debeant contribuere pro m o d o facultatum? Vide Albe- (2) E si el condenado, Concordat Instit. de offic.
r i c . in dicta 1. 1. et in 1. si non fuerint, in princ. D. pro judie, §. 2 . u b i vide Gloss.
socio. Et quid si Abbas , et Capitulura condemnentur in (3) Que deuies se fazer. Videtur hie p r o b a r i , q u o d
c e n t u m , an quilibet teneatur pro virili ? Vide Bald, quod licet alias qui tenetur ad factum liberetur prsestando in-
s i c , in 1. quoniam judices, C. de appel, e t e u m d e m i n au- téresse, n o n tamen p r o c é d â t , si per sententiam fuit j a m
t h e n t . causam quœ fil cum monacho, C. de Episcopis,
condemnatus ad factum : nam tunc prascisè compelletur
et cleric. u t faciat, cujus contrarium tenet Bartol. in 1. stipulation
(3) Non pueden apremiar. Intellige, si agatur ex nés non dividuntur, col. pen. D . de verb, oblig. Bald, ta-
sententia : nam adhùc p o s s e t , omissa sententia, agere men in 1. qui restituerez post Gloss, i b i , D . de rei vin-
aetione p r i m a , q u a tenebantur in s o l i d u m , secundum dic. tenet quôd omms sententia habet precise obligare,
Gloss, in dicta 1. i . C. si plur, una sententia, etc. qua» ettollit facultatem solvendi intéresse; quod videtur p r o -
comrnuniter a p p r o b a t u r , ut sic quilibet e o n d e m n e t u r
b a r i h i c : nota b e n è , et in materia vide 1. 3 . tit. 1 4 . i n -
in s o l i d u m ; neque obstabit sibi esceptio rei judicata» fra Partit. 0. vide o m n i n o , quae ibi dix!.
ex prima sententia : q u o d nota. (4) Deuelo apremiar. Sed iufra q u a n t u m tempus
tenebitur faceré? Vide Bald, in 1. fin. col. fin. C. de execut.
LEX V. rei judie.
(5) Deuese luego. Intellige, postquàm transivit sen-
Sententia 3uper d e b i t o , postquàm transivit in rem tentia in rem judicatam , quia Iapsum est tempus appel-
judicatam , est infra decern dies exequenda. El si est lata l a n d i ; vel quando locus non est appellation! ; de quo vi-
super certa re t r a d e n d a , debet statim executioni man- de per Specul. tit. de execut. sentent. §. videndum, et
dari. E t si condemnatus non malitiosè dicat., rem alibi per Angel, et I m o l . in 1. non tanlum, D. de appel, et
esse; prsestetfidejussores de ea certo tempore tradenda_, per A b b . in cap. 2. de re judie, et adde ad istam legem
vel ejus sestimatione solvenda. Item sententia sanguinis 1. cum reis 18. C. de posnis.
statim est exequenda p u b l i é e , non occulté, nee de nor - (6) Concejeramente. Adde 1. ñn. tit. 3 1. Part. 7.
te : u t condemnati poena sit miiltorum m e t u s , et eorrep- et 1. aitt facta 1 6 . §. fin. D . depœnis.
tio. Hoc dicit. (7) E non de noche a furto. Forte posset l i m i t a n ,
(i) Fasta diez dias. Nota b e n è , quia de j u r e c o m - nisi esset scandalum, vel forte t i m e r e t u r , quod capere-
nuini a n t i q u o erant duo menses, u t in ]. debitoribus 3i. t u r de nianibus families, argumento e j u s , quod notât
I), de re judie, et de j u r e Codicis q u a t u o r menses, ut in Gloss, in 1. 1. C. de sentent, experic. récit, et in cap. fin.
1. a. et fin. C. de usur. rei judie, et idem de j u r e ca- de re judie, lib. 6. et per Bald, et Doct. in X.jus pluribus,
nónico , ut in cap. quoad consultationem \ 5. de re ju- D . de just, et jure: et a d d e , quôd condemnatus Floren-
die, et in cap. queer enti 2 6 . de of fie. deleg. polerat tamen tin non potest decapitari P e t u s i i : vide Bald, in rubrica
per judicem ex justa causa a i c t a r i , ut in 1. 2. D . de re C. de fide instrument, col. fin. ad fin.
Como deuen cumplirse los Juyzios. 4i5
ñera de compra, por tanto quanto entendie-
LEY VI. re (6) que vale la cosa.
Como deuen ser vendidos los bienes que fue- TITULO XXVIII.
ren tomados a alguno,por razón de
entrega i o de Juyzio. 1)E LAS COSAS EN QUE OHE PUEDE AUEH SE-
ÑORÍO, E COMO LO PUEDE GANAR.
Ley 43. Entregado (t) seyendo algún orne en los
tit. 13 * bienes de su debdor por sentencia del Juez, v J a n a orne, o pierde el señorío en las co-
lib,
íiecop si el debdor no pagasse lo que auia a dar, sas, non tan solamente por los juyzios de los
Ley G.. puede meter en almoneda aquella cosa que Judgadores, de que fablamos en los Titulos
tit.
lib. 2.
le entregaren, con otorgamiento del Judga- ante deste; mas aun en otras muchas mane-
Recop. dor, e almonedearla fasta veynte dias (2), ras que mostraremos en las leyes deste Ti-
Ley43. e de si deuese vender al que mas diere por tulo. E porende queremos aqui dezír, que
tit. 4.
lib. S.
ella, de los veynte dias en adelante. E si por cosa es tal Señorío. E quantas maneras son
Recop. auentura mas valiesse que la debda que auia del. E en qtiales cosas lo puede orne ganar,
a receñir, lo demás deuelo dar (3) al que era e en quales non.
señor de la cosa. E si valiesse menos (4), de- L E Y I.
ne el Judgador aun, entregar en los bienes
del vencido, aquello que valia de menos. E Que cosa es Señorío , e quantas maneras
si acaeciesse, que en los veynte dias sobre- son del.
dichos non saliesse comprador (5) que la
comprasse, por miedo, o por amor del ven- Señorío (r) es, poder que orne ha en su Ley 1,
cido, o por otra razón; estonce deue el Jud- cosa de fazer della , e en ella lo que quisiere [.'£ ''
gador otorgarla al vencedor, como en ma- según Dios, e segund fuero (2). E son tres fucop "
maris; licét posset faceré casulas módicas, ut statim mis, D. de rerum divis. et Bartol. in tractatu Tyberia-
subdit, et adde Joann. Fab. in dicto §. etquidem, ver- dis, versic. quod per alluvionem.
sic. nemo,
(4) Como quier. Concordat 1. quod in litore 14. LEX FI.
D. de acquir, rerum domin. et 1. in tanlum 6. D. de re-
rum divis. Flumina, portus, et itinera publica sunt omnibus
LEX IV. communia, tàm civibus, quàm aliis quibuscumqne; et
etiam riparum fluminum usus est communis, quia navi-
Summata est cum 1. precedent!. gantes possunt in arboribus navigia alligare, et pisca-
(i) Casa , o cabana. Concordat 1. riparum 5. §. in tores possunt sua retía ibi siccare, et alia similia faceré;
mari, D. de rerwn divis. et Instit. eodem, §. liiorum 5. proprietas tamen riparum est eorum, quorum prsediis
(2) Labrar. Adde diet. 1. riparum 5. D. de rerum adhaerent. Hoc dicit. Habuit originem à %. riparum 4.
divis. et ista lex plenior est. Instit. de rerum divis. et D. eod. tit. 1. riparum 5.
(3) Ribera de la mar. Concordat 1. litus 96. et ( i ) Los rios. Concordat 1. nemo 4. §. sed et flumi-
112. D. de verb. sign, et §. flnmina ?.. verdie, est au- na, et 1. riparum 5. D. de rerum divis. et Instit. eod. §.
tem litus, Instit. de rerum divis. de ripa fluminis vide 1. flumina 2. et §. riparum 4- in pai'ticulari tamen flumïna
1. §. ripa 5. D. de flumin. sunt earum civitatum, per quarum territoria transit
(4) Quanto mas crece. Non intelligas de eo, quod flamen : nam unum, et idem territorium est, quod emi-
ultra, cooperit in plenilunio Mardi, vel in autumno in net super aquas , et quod immergitur aquis , secundum
sequinoctio, nam in mari occidentali cooperit prata, et Bald, in 1. siplures, col. 4- C. de condic. inser. ubi di-
ripas, secundum Joann. Fab. nam illud quod tune coo- cit hoc procederé, etiam si flumina sint navigabilia, li-
perit, non est commune; sed intelliges, quatenùs ma- cet in universali talia flumina navigabilia sint Principia,
xirnus ejus fluctus sestuat in hyeme perenniter, vel ass- ut in cap. 1. quee sint 7 égal. Et quid si flamen transeat
tate, quando fortiter vento concutitur. inter duas civitates, dividens earum territoria? Vide
Bartol. in traetatu Tyberiadis , super parte acquirilur
LEX V. nobis, versic. item videndum, ubi dicit, quôd erit com-
mune inter dictas civitates, quia omnia quae sunt in con-
Lapilli, gemmae, aurum in litoribus maris inven- finio sunt communia, 1, arbor quce in confinio 19. D.
turo inyentoris fiunt. Hoc dicit. commun, divid. 1. adeb 7. §. fin. D. de acquir. rer. do-
. (r) Oro, o aljófar. Concordat. 1. item lapilli 3. D. min. et vide quod dicit Bald, in rubr. D. de rerum divis.
de rerum divis. et Instit. eod. §. item lapilli 18. Et nota col. 4- vers, sed nonne.
de auro, quód habet proprietatem laetificandi, et con- (a) E los puertos. Vide infra eodem 1. 1 1 .
tra quasdam infîrmitates medicinaliter juvat, ut tradit (3) E los caminos. Adde 1. 1. D. de itiner. public, et
S. Thom. 2. 2. qusest. 77. art. 2. 1. 2. §. viarum cum §. sequent. D. ne quid in loco public.
(2) Eñ la ribera de la mar. Quasi veut non idem et cap. i. quce sint regal.
esse , si in litore fluminurii lisec iuveniantur. Vide Bald, (4) Pertenecen. Ex hoc verbo, et inferiori, cum
in 1. 1. in princip. versic. tertio quœritur quid de gern- dicit (/cw que son de tien a estrañd) patet, licitum. esse
Tom. II.
4i8 Tercera Partida. Titulo XXVIII.
Ley 5. también pueden vsar dellos los que son cíe son las heredades. Empero, si a la ora que
tit. 26. otra tierra estraña, como los que moran, e fuere alguno a cortar el árbol quel pertene-
lib. 8. biuen en aquella tierra, do son. E como quier ciesse por razón de su heredad, estuuiesse (2)
Eecop.
Ley 1. que las riberas de los rios son quanto al se- y alguud naüio atado, o llegasse (3) eston-
tit. 19. ñorío, de aquellos cuyas son las heredades ce, e lo quisiessen y atar, non lo deue lue-
lib. 6. a que están ayuntadas; con todo esso, todo go cortar , porque faria contra el derecho
Recop.
Leyes orne puede vsar délias, ligando a los arbo- comunal que los ornes han para vsar de las
del tit- les que están y sus nauios, e adouando sus riberas de los rios, segund dicho es. Mas si
8. lib. ningund nauio non estouiesse y ligado, nin
4. Rec. ñaues, e sus velas en ellas , e poniendo y
sus mercadurías : e pueden los pescadores y orne que'lo quisiesse y ligar, poderlo y a
poner sus pescados, e venderlos, e enxugar tajar cada que quisiesse, e fazer su pro del.
y sus redes, e vsar en las riberas de todas
las otras cosas semejantes destas, que perte- LEY VIII.
necen al arte, e al menester por que biuen.
Como non puede orne fazer molino, nin otro
L E Y VIL edificio, en los rios, por que se embarguen
los nauios.
Como los arboles que nacen en las riberas
de los rios, son de aquellos cujas son las Molino, nin cañal, nin casa, nin torre, Ley 2.
heredades, que están en frontera nin cabana, nin otro edificio ninguno, non tj1- 10.
con ellos. puede ningund orne fazer nueuamente en los ¿ ecop "
rios, por los quales los ornes andan con sus Ley 9.'
Todos (t) los arboles que están en las nauios (1), nin en las riberas dellos, por f1*' *'•
riberas de los rios, son de aquellos cuyas son que se embargasse el vso comunal dellos. E Re'co„*
las heredades que están ayuntadas a las ri- si alguno lo fiziesse y de nueuo, o fuesse fe-
beras; e puedenl.os tajar, o fazer tajar, e fa- cho antiguamente, de que viniesse daño al
zer dellos lo que quisieren, aquellos cuyas vso comunal, deue ser derribado. Ca non
omnibus piscari in fluminibus, etiam vicinis aliarum ci- Bartholom, Cepol. in tractatu de servitutibus, sub titulo
vitatum : et idem probatur in dicto §. flumina, et ibi de piscatione, quôd licèt quis conducat valles, autpa-
notât Angel, pisccs enim naturali jure capientium fiunt, ludes, ut ibi possit piscari; si in dictis paludibus rcpe-
1. i. §• fin. D. de adquir. rer. domin. et non possunt riatur certa pars terra; elevata ab álveo, qua? thori vul-
domini terrarum prohibere, ne quia piscetur in tenis gariter secundum eum appellantur, ubi pisces omnes
suis, ut dicit notabititer Joann. Fab. in dicto %. flumi- se hyeme reducunt, quôd non sit licitúm conductori ap-
na, et Cardin. Alexand. post Hugo in cap.yW nalurale, perire dictos thoros, et omnes pisces capere: quia isto
i . distinct, si tainen civitas, in cujus territorio est flu- modo jus piscandi destrueretur.
men , prohiberet exteris piseationem fluminum sui ter-
ritorii, bene posset, per 1. Divus i 6 . D. de servit, rustic, LEX Vil.
prœdior. et infra eod. 1. 17. imô potest faceré genérale
proclama, ne quis in terminis suis venetur, vel pisce- Arbores in ripa fluminum constitute eorum sunt,
tur, ut dicit notabiliter Jacob, de Raven, et ibi refert, quorum prsedia sunt ripis jnncta. Ideó possunt, quorum
et sequitur Joann. de Imol. in 1. 3. §. Nerva, D. de sunt praedia, arbores illas csedere; nisi tunc esset eis
acquirenda possess, et tenet hoc etiam Decius consilio puppis alligata, aut vellet quis navem statim alligare.
T97. col. 2. expresse loquens in universitate prohi- Hoc dicit.
bente; loquitur tainen in venatione, sed eadem vide- (1) Todos los arboles. Concordat §. riparum 4. Ins-
tur ratio in piscatione, et Joann. de Imol. etiam loqui- tit, de rer. devis, et 1. riparum 5. D. eod. tit. Vide Glos.
tur in piscatione, et ibi Alex, et Socin. et eodem jure in dicto §. riparum.
permittitur venari, et piscari, 1.1. in fin. D. de acquir. (2) Estuuiesse. Vide 1. 17. infra eodem.
rer. domin. 1. injuriarum i 3 . §. fin. D. de injur, facit 1. (3) O llegasse. Approbat opinionem Glos. in dic-
item si fundi 9. §. aucupiorum 5. D. de usufruct. Adver- to §. riparum, qua; communiter approbatur.
te tamen , quia Roder. Suarez consuluit contrarium,
ut patet ejus allegat. 16. môtus per istam legem , et per LEX VllL
alia: mihi tamen verius videtur, quod praedixi; et ad
istam legem, et alia quae adducit, respondetur, quôd In ilumine navigabili, vel ripa, non licet edifica-
procedunt non stante prohibitione, ne per alios pisce- re taliter, quod navigatio , vel usus publicus impedia-
tur, quod potest faceré civitas, cujus est flamen , per tur ; et si de facto aedificetur, diruëtur aedificium, licèt
prsedicta. Et si homines universitatis abuterentur pisca- fuerit antiquum. Hoc dicit.
tione taliter, quôd in posterum non essent pisces in flu- (1) Con sus nauios. Concordat 1.1. in princ. D. de
minibus, an possit civitas faceré statutum, dando super flurnin. et idem die, si ayertatur aqua de ilumine non
hoc certum modum, ne piscatio, seu venatio destrua- navigabili, si tamen intrat aliudflumen navigabile, 1.1.
tur? Decius ibidem vult, quôd sic: et facit 1. usufruc- §. non autem 12. D. de flumin. et intellige secundum
tuarium venari 62. §. si vivaras, D. de usufruct, et fa- Bartol. in 1. quominiis, D. eod. 3. opos. quando sic d i -
cit text, secundum unum intellectum in §. 5. v. nemo vertitur, ut non reintret flumen navigabile; si autem ad-
retía, de pace tenenda, et ejus viol, et pulchrè decidit huc intraret, licitum esset.
Del señorío en las cosas. 419
seria cosa guisada, que el pro de todos (2) los lugares o se ayuntan a concejo, e los are- Ley t.
los ornes comunalmente se estoruasse por la nales que son en las riberas de los rios (3), îf'r 5-
pro de algunos. e los. otros exidos (4), e las carreras o cor- Reêop!
L E Y IX. ren los cauallos, e los montes, e las dehesas, Leyes
e todos los otros lugares semejantes (5) des- ^ 1 }%
Cuales son las cosas propiamente del común t o s , que son establecidos (6), e otorgados hb." G,
de cada Cibdad, o Filia, de que cada vno para pro comunal (7) de cada Cibdad, o Vi- Recop.
puede vsar. lia, o Castillo, o otro Lugar. Ca todo orne
Leyes que fuere y morador, puede vsar de todas
del ti- Apartadamente son del común (1) de ca- estas cosas sobredichas: e son comunales a
tul 7
° - da vna Cibdad (2), o Villa, las fuentes, e las todos, también a los pobres (8) como a los
¿ecop* plaças o fazen las ferias e los mercados, e ricos (9). Mas los que fuessen moradores en
(2) El pro de todoí. Nam publica utilitas prsefer- cil ( que. fue ss en establecidos") scilicet ab hominibus,
tur privât*, !. fin. C. de prijnipilo, lib. 12. et in aulhen. vel statnlo; et sic, quôd verbum {que) ponatur restric-
de hœred. et fa Le. in princ. 1. uniea, §. cum autem, et tive, 1. ea tamen adjeclio, D. de leg. 3. et islo termino
ibi Bald. C, de caduc, tollend. etiam utiiur dictus §. universitatis, 1. in tantum 6. D. de
rer. divis. et Instit. eod. §. universitatis 6. ibi: Si qua
LEX IX. alia sunt communia civitaturn: hoc eliam videtur proba-
ri in 1. io. tit, 11. ead. Partit, cum dicit, han a ¿as ve-
Communia universitatis sunt fontes, platea; , ubi fe- gadas.
l'ise fiunt, concilia , viae, montes, et camp!, theatra, sta- (7) Comunal. Exemplificat de Campo Martio in 1.
dia, et similia, quibus quilibet de universitate potest sed Celsus 6. D. de contrah. emptione.
uti. $éâ alii extra Universitatem non possunt. Hoc di- (8) También a los pobres. Nota bene, et idem te-
eît. Habui1: ortum à §. universitatis 6. Instit. de rer. di- net de jure commimi Alberic. in dicta 1. in tantum, §.
ets, et 1. in tantum 6. §. universitatis 1. D. eod. tit. universitatis : et cùm talia suit destuiata pro usu civium,
(1) Son del común. Sed an qi;oad domhiii usum quilibet secundum quôd indigebit utetúr , secundum
tantum? Vide quse notât Joaiin. Andr. in addit. ad Spe~ eura, per 1. usus pars 19. D. de usu, et habit, et 1. si
cul. tit. de executione sentent. %. sequilar qui si univer- quia per divinam 5. C. de aquœductu, lib, 11. et adde I.
sitas, et Azo Instit. de rer. divis. in summa, col. 2. et de modo 7. et ibi Gloss. D. fin. regund. et vide in mate-
Gloss, in dicto §. universitatis, Instit. de rer. divis. ria quae dicit idem Alberic. in 1. Imperatores, D. de ser-
(2) Cada una Cibdad. Concordat 1. in tantum 6. §. vit, rustic, prœdior. Bald, in \. si manifesté, C. dc servi-
universitatis 1. D. de rer. divis. et Instit. eodeni, §. uni- tut. et aqua, el Cynus in 1. quidam, D. de rer. divis. et
versitatis 6. et 1.10. tit. 11. stoprà eadem Part, et 1.13. Joann. de Plat, in 1. 2, C. de immun, nemin. conced.
tit. 9. Part. 6. lib. 10.
(3) En las riberas de los rios. Quid de usu ipsorum (9) Como a los ricos. Non ergô ditiores possunt di-
fluminum? Vide suprà eod. 1. 6. cere, quôd possunt immittere in leiminis, et pratis ci-
(4) Exidos. Vide diet. 1. 1 3. tit, 9. 6. Partit, infià, vitatis, vel villa;, plures oves, vel pécora, seu armen-
et Paul, de Castro consil. i 3 g . 1. vol. in princ. ubi di- ia , quàm pauperiores ; et sic, quôd plus eis assignetur
cit, quôd sine istis castra habitari non possunt, neque de pascuis, sicùt è contra sentirent plura onera de one-
incolentes vivere. ribus incumbentibus universitati, juxta id quod h.ábe-
(5) Semejantes. Vide suprà 1. 6. tur in 1. t. C. de apochis publ. lib. 10. et in 1. omnes pro-
(6) Son establecidos. Videtur hic probari, quôd vinciarum 12. C. de oper. publ. et 1. secundum naturam
montes, et termini sunt communes civilatis, vel villae, 10. D. de reg.jur. imô omnes tàm pauperes , quàm di-
in cujus territorio sunt, et quôd in bis habeat fundatam vites, pratis, et herbagiis, et terminis territorii uten-
suam intentionem. Vide de hoc, quae notanter adducit ttir, quilibet secundum quod indigebit, et secundum
Soein. in 1.1. in princ. col. 3. et 4. D. de acquit-. possess. numerum ovium , et pecorum, quas habuerit, ut in dic-
cujus resolutio est, quôd sit fundata iatentio civitatis in ta 1. usus pars 1 9. D. de usu, et habit, et 1. si quis per
terminis, qui sunt intra ejus territorium ; nisi ab alio, divinam 5. C. de aquœductu , lib. 1 1 . et 1. si partem, in
qui vult hoc excludere , probetur dominium, vel pos- fin. D. de servit, rustic, prœd. et ita tenet Alberic. in 1»
sessio rei, quani.vult excludere ab ista universitate: in tantum, §. universitatis, D. de rer. divis. col. fin.
vide ibi, quia loquitur notabiliter: et sic procedet ista versic. sed adhuc quœro : et dicit S. Thom. 2. 2. qusest.
lex in his, qua; ut propria ab aliis nonpossidentur. Prse- 6 1. art. 2. quôd in justitia distributiva tanto plus alicui
terea, quod hic dicitur {que son establecidos) non in- de bonis communibus datur, quanto illa persona majo-
telligitur, quôd à jure sunt statuti pro civibus : quia ci- rerai habet principalitatem in communitate: benè tamen
vitati, vel castro de jure nihil corporale est deputatum, credo , quôd si divites immitterent in terminis multos
quod sit de ejus pertinentia; nisi quatenùs à lege, aut grèges ita, quôd pauperes nimis damnificarentur, quôd
çonsuetudine,aut hominum dispositione reperiatur con- possent pauperes adiré judioem , ut hoc corrigatur, et
cessum, ut notât Innoc. in cap. cum ad sedein, ubi et taxetur numerus ovium, vel pecorum ita, quôd omnes
Abb. col. 3. de restit. spoliât, et Joann. Andr. ibi in no- possent uti pascuis, et non divites cum injuriaaliorum:
vella Domini, in cap. si civitas, de sentent, excommun. pro quo adduco, quod notât idem Alberic. in dicta 1.
lib. 6. ubi dicunt, quôd castrum à jure non habet perti- Imperatores, D. de servit, rustic, prœd. ubi indueit il-
nentias, sed facto hominum consnevil habere, et idem la m legem ad qusestionem , quam dicit ssepiùs occurren-
dicit Alexand. cons. 43. vol. 1. et cons. 76. vol. 2. ubi tem : In quadam villa est unum pascuum commune om-
pulchrè loquitur: et ita potestintelligi ista lex, cùm di- nibus ibi nabitantibus : unus, qui habet it i módicas,
Tom. IL Ggg a
420 Tercera Partida Titulo XXVIII.
otro lugar (10) , non pueden vsar délias con- L E Y X.
tra voluntad, o deíendimiento de los que
morassen y. Cuales son las cosas del común de la Cib-
dad, o Filia, de que non puede cada
vno vsar. Leye»
del tit.
Campos, e viñas, e huertas, e oliuares, 7. Rec!
possessiones, tenet ibi magnaih quantitatem bestiarum. rum non habitantiam, ut hic est expressum : ñeque con-
ita, quód álü habentes ibi magnas possessiones, non tra regulas juris potest dicere, se in pluribus locis ha-
possuntuti illo pascuo prù èorum bestiis: et concludit bere domiciüum, cùm ibi non se sequaliter collocet, ñe-
bene faceré iliain legem, quôd possint intentare utile que súbeat muñera, ut in 1. Labeo 5. et in %,jurispru-
judicium communi dividundo, quod ille utatur pro dentibus, D. ad municip. et quod Gloss, tradit in dicto
modo possessionum, et sine aliorum injuria: et licet cap, omnes Principes, loquitur alus respeetibus ad onus,
Alberic. loquatür in pascud deputato pro cultura prae- et non in tangentibus commodum: in his namque inspi-
diorum ( quôd vulgô nos dicimus Dehesas boyales ) de ciendus est loens ubi inhabitat, et principalem larem ha-
quo etiam idem Alber. loquitur in 1. testatrix, §. i. D. si bet, ut ibi déclarât Innoc. Ñeque obstat, quôd ibi lia beat
servit, vendicet. ubi dicit, quod si universitas habet jus dominium respecta jurisdictionis, et Kassallorum: quia
pasculandi ia aliqtio loco , quôd illud jus debeaturpro hoc est separatum à proprietate pascuorum, et termi-
rata prsediorum, et cedat prsediis, et si prsedia alienen- norum: nihil etiam habet commune propriétas Fundorum
tur, quôd transeat cum eis; tamenejus ratio etiam con- cum proprietate jurisdictionis, et uno translata, reli-
cludit, ut in illis pascuis usus fttit sine aliorum injuria, quumnon transfertur, Bald, in 1. à procurato re, C. man-
et proùt ibi habitantes commode viverë possent: et si dati, ubi singulariter: et sic non obstabit ad hoc, quod
tali cásu visum fuerit judici, poterit jubere, quôd tarn tradit Paris de Put. in suo trac, sindycattts, fol-, mihi 32.
divites, quàm pauperis utantur, et gaudeaut sequaliter, col» 2. in versic. si statutum civitatis: in casu enim quo
si territorium esset parvum, et omnibus non sufficerêt loquitur secundum constitutiones Regni, quas allegat,
alias, facit 1. de modo 7. cum Gloss, ibi, H.fin. regund. jus herbagii speetabat ad dominum in terra sua. Et ita
et notât Joann. de Plat, in 1. 2. circa fin. C. de immunit, crederem esse tenendum, sive Ecclesia , vel monaste-
nemin. conced. lib. 10. et si dominus civitatis, vel villa? rium sint domini talium villarum, et locorum, sive sint
inibiinhabitaverit, frnetur similiter terminis, sicùt et alii laici, vel clerici: quia si monasterium, vel Ecclesia
alii cives: est eñim ipse civis, imô et caput civium , ut alibi habeat habitationem, et domicilium, seu alibi sit
dixit Bald, in 1. observare, §. proficisci, D. de offic. pro- situata; in loco ubi est sitúala , habet jus civis , et ci-
cons, col, 5. et ita Reges dicuntur habere tot domicilia, vitatis, ut tradit Bartol. in 1. 1. D. àd municip. e t s i
quot terras habènl; ad eorum mansionum paratas , licèt in loco ubi est dominus ïespeetu jurisdictionis, non
in una parte habeant principalis domiciliura , ut vo- habnit; non potest frui, neqne gaudere terminis, et
luit Gloss, et ibi Iraol. in cap. otnnes principes, de ma- herbagiis tànquàm civis. Qu» omnia sunt in practica
jor, et obed. et tradit Bart, in 1. assumptio, §. jurispru- bene notanda, quia quotidie sunt lites super his in Re-
dentibus, D. ad municipal, et sequitur dupiicem porlio- galibus Auditoriis ; et licèt in Cancellaria esset ali-
nem , sicùt alias in Lege veteri primogénitas conseque- quando contra hoc judicatum , non esset curandum de
batur, Beute'ron. cap. 21, et sic potest in territorio su* tali stilo , cùm Magistrates non possunt inducere stilum
civitatis , vel villae pasculári cum gregibus suis pro eo in derogationem juris communis, ut tradit Alexand.
numero , quo duo vicini de divitibus talis villa;, proùt consil. 36. col. fin. 2. vol. facit 1. nemo judex, C. de
tradit alias Collectarius in cap. ad qucestiones, de re- sentent, quinimô et dictum Collectarii, de quo suprà,
rum permut. et servatur quotidie in practica : in hoc quatenùs loquitur faciens differentiam inter milites, et
etiam habendus est respectus ad dignitatem usuarii, 1. rústicos, non posset forte practicari in his Regnis, stan»
plenum 12. D. de. usu, et habit. Et quia communiter li- té ista lege Partitarum : neque unquàm visum fuit prac-
ber Collectarii non ita habetur, referam hie ejus verba, ticari, quod ego sciverim, nisi in domino loci ibi ha-
qua sunt: Quid si civis alicujus loci habet usum ne- bitante, qui est dominus villae, vel castri respectu j u -
moris ; ibi sunt milites, et rustici ? Pe. bo. et composte, risdictionis, qui est (ut dixi) civis, et caput civium:
notant de cónstit. cap. fin. quôd miles debet habere in in quo etiam neque rationes Collectarii mnltùm militant,
duplo; vel si non sit nisi miles, et rusticus, miles duas licèt propter illius auctoritatem in dominis terrarum ita
partes , et rusticus tertiam, p e r l . lmperatores, D. de receptum sit: sed adhuc crederem judiéis arbitrium
servit, rustic, prœd. Videretur, quôd in legatis , et gra- versari in tali usu domini, ne sit cum injuria aliorum
tuitis contractibus, et maxime ubi esset commune mi- civium, ut superiùs dixi, et facit 1. pen. C. de pase,
liti, et rus/ico, ut collegio, possent habere locum pras- publ. lib. 1 1 . et ibi Joann. de Platea.
dicta, de major, et obed. cap. statuimus i 5 . alias non
( 1 o) Lugar. Et rectè : nam divisio territorii hoc
video, quare deberet esse melior conditio militis, ut-
inducit, ut in 1. ex hoc jure, D. de jttst. etjur. text, in
potè si emerent, vel aliter acquirerent ipsum communi-
1. via constituí 2 3. §. quœcuinque 3. D, de servit, rustic,
ter , quia et si ab intestato, et hasredibüs eis non obve-
preedior.
niret j locum non haberent qu» dicit, et sequis portio-
nibus divideretur, multi de succès, ab intest, in princ. LEX X.
Si tamen dominus ibi non habitet, alibi habeat suam
habitationem , et domicilium ; videtur quôd tunc, etsi Fructus praediorum, vinearum, hortorum, et simi-
•it dominus loci, non possit frui terminis , et territorio lium, neenon et servorum qui sunt universttatis, non
loci, cùm sit ad usum civium inhabitantium, et non alio- possunt singuli de univérsitate eis ut¡, sed in opere
uiiiveisitatis convertendi sunt. Hoc dicit.
Del señorío en las cosas. 421
Ley i. e otras heredades, e ganados, e sieruos, e cia de los Castillos, o en pagar los aportella-
tit. ó. otras cosas semejantes que dan fruto de si, dos, o en las otras cosas semejantes destas,
Becop!° renta, pueden auer las Cibdades (1), o las que perteneciessén al pro comunal dé toda
Leyes Villas: e como quier que sean comunalmen- la Cibdad, o Villa.
?<f lib' t e ^ e t o d ° s l ° s moradores de la Cibdad, o de
6. Rec! la Villa cuyos fueren, con todo esso non pue- LEY XI.
de cada vno (a) por si apartadamente vsar
de tales cosas como estas ; mas los frutos, e En guales cosas ¿os Emperadores, e los Re-
yes, han señorío propriamente. Leyes
las rentas que salieren de ellas, deuen ser del tit.
metidas en pro comunal (3) de toda la Cib- Las rentas de los puertos (1), e de los 10. lib.
dad, o Villa, cuyas fueren las cosas onde sa- 6. Rec.
portadgos (2) que dan los mercaderes, por Ley là.
len; assi como en lauor de los muros, e de razón de las cosas que sacan , o meten en la tit. 27.
las puentes, o de las fortalezas, o en tenen- tierra, e las rentas de las salinas (3), o de lib. 9.
Recop.
(1) Cibdades. De jure D. aliquibus municipiis erat gressionem, et ab exactionibus injustis absteusionem.
de consuetudine, ut possessores, seu vicini certam Hoc diçit.
partem fructuum viliori pretio abjíciebant pro eommo- ( i ) De los puertos. Ponuntur ble reditus Regales?
dis publicis, ut patet in 1. si pendentes 27. §. si quid addel. inter publica 17. §. x.D.de verb. sign, et in
cloacarü 3. in vetsie. sed et si quid municipio, D. de cap. único , quœ sint regal, in usib. feudor. et quid sit
usufruct. portus, habes D. de verb, signif. 1. portus 5g. et isti
(2) Non puede cada vno. Concordat 1. inter publi- pdrtus sunt publici, ut in 1. nemo 4. §. flumina, D. de
ca 1 7. D. de verb, signif. 1. sed Celsus 6. ubi Gloss. D. rer. divis. et infrà eod. 1. 12. et sunt pubiici, etsi h o -
ele contrah. emptione. minum ingenio sint fabricati: nam, etsi sedificia sint
(3) Pro comunal. Habes hie, in quibus debeant sedificantium , ipse tamen portus publicus est, secun-
expendi reditus civitatum, qui dicuntur Proprii : et dum Bald, in summa , D. de rer. divis. col. 4. reditus
adde text. ÍQ authent. de collator. §. civitatum 1.6. col- tamen portuum , et vectigalia, quae indè percipiuntur,
lât. 9. adde etiam 1. 20. tit.fin.ead. Partit, et 1. 7. tit. 7, sunt de Regalibus, ut in dicto cap. 1. quœ sint rega-
Partit. 5. ubi vide reditus à lege statutos civitatibus, et lia , et in dicta 1. inter publica 17. §. 1. et cuilibet est
adde Luc. de Pen. in 1. fin. versic. 8. quœritur, C. de facultas, etiam sine Principis licentia onerare, et exone-
quibus muner. seu prœstat. nem. lie. se exeas, lib. 10, rare ratem in portu, ut in 1. 1. et ibi Gloss. D. ut in
Et salaria Praesidum, et Correctorum solvuntur de Ms, fium. publ. navig. liceat, et vide Roder. Suarez allegat.
at ¡n 1. 7. tit. 16. lib. 2. Ordin. Item salaria medicorum, 17. ubi respondet ad 1. Ordin. lib. 6. tit. 1 0 . 1 . 1 3. et
et magistrorum liberalium artium, 1. ambitiosa 4. §. 2. ad reparationem portus omnes tenentur, 1. ad portus 7.
D. de décret, ab ordin. faciend. et extra ea qua? utilita- C. de oper. publ.
tem communem concernunt, non potest expendí, ut (2) De los portadgos. Adde 1. omnium 6. et 1» uni-
hic > et in dictó §. civitatum, et in Capitul. Corrector. versi 5. et 1. ex preestatione 7. C. de vectigal, et in
cap. 3o. Sed an possit ex eis fieri eleeraosina monaste- dictai, inter publica 17. §. 1. et de jure pecorum trans-
rii» ipsarum civitatum? Alberic. tenet notabiliter, quôd euntium de loco ad locum, habes in 1. 2. et in 1. i 3 .
sic, in 1. sipater, §. 1. D. de donat. quem vide: sed tit. 10. lib, 6. Ordin. Reg. et quod habeturin 1. lib. Keg.
semper hoc vidi fieri, habita licentia in Regio Consilio, 8. cap. vers. 17. ibi: Grèges vestros addecimabit: li-
et cum Principis consultatione. Et adde in materia, quae cet Andr. de Iser. in proœmio Constit. Regni Siciliœ di-
notât Joann. de Plat, in 1. 4. C. de navicul. lib. 1 1 . et cat, quôd j u r a , seu servitia contenta in dicto cap. 8.
in 1. 1. C. de vet. numism. potest, eod. lib. et in 1. 1. C. lib. 1. Reg. non fuissent instituía de jure Divino , sed
de /rament. Alexandr. lib. 1 1 . ubi vide, an possint ex usurpatione Regum, et idem dicit in cap. unico, de
Decuriones de publico constituere salarium trahenti capitán, qui curiam vend. col. pen. de jure hoc antiquo,
frumentum tempore carestise : et soient Principes ad seu de antiqua consuetudine, etiam hoc jus servitii de
petitionem populorum ista concederé, ut in 1. 1. C. de pecoribus debetur Regibus, et reputatur inter Regalia,
spectac. lib. 1 1 . et ibi Joann. de Plat, et sine ejus li- ut habetúr 1. lib. Machab. cap. 10. vers. 33. i b i : «Ut
centia nulli de publico potest salarium constituí 1. úni- omnes à tributis solvantur , etiam pecorum suorum. »
ca, C. de prœbend. salario, lib. 10, ubi inferunt Bar- (3) De las salinas, Adde dictam 1. inter publica,
tol. et Joann. de Plat, quôd non valet bannimentum 5. i. ibi item salinarum, D. de verb. sign, et cap. super
factum à Potestate, quôd quicumque eeperit malefaeto- quibusdam 26. eod. tit. et 1. Machab. cap. 10. vers,
rem , habeat tantum de pecunia Communis, et idem te- 29. ibi : Pretia salis indulgeo. Sunt etiam salin» in
net Arel, in tract, maieficior. in parte fama publica, 14. praediis privatorum, sicùt et metalla, ut tradit Andr. de
col. et ex his potest dici, quôd non possit de his reditlbus Iser. quœ sint regal, in parte Argentariœ, et in parte
«olvi servitium regium, à quo nobiles sunt exempti; reditus piscadonis; sed domini terrarum, secundum
Jicèt aliquando ad id datse fuerunt licentia; à Rege ad eum, usurpant certo modo vendi sal, et emi in salini*
consultationem Regii Consilii. privatorum. In Regno Sicilia:, secundum eum, certura
pretium dantpatronis , aliud percipiunt Reges ; et spec-
LEX XL tabitur consuetudo in istis. In isto Regno privati certo
pretio v-endunt salem salinariis, qui conducunt à Rege,
Reditus portuum, salinarum, et piscariarum, et et facit 1. creditor 5a. D. de action, empt. et 1. si quis
ferrariarum, et aliorum yectigalium, sunt Principis : et 11.C. de vectigal. et circa hoc vide quasdam legesQua-
etiara portagiorum. Et fuerunt ei concessa ad sui sus- terni salinarum, quas vellem imprimerentur, ut essent
tentationem , et Regni defensionem, infideliumque ag- nota: omnibus: et ut habetur in 1. 8. tit. 1. lib. 6. Or-
4û2 Tercera Partida. Titulo XXVIII.
las pesqueras (4) 5 e de ias ferrerias, e de los LEY XII.
otros metales (5), e los pechos, e los tribu-
tos (6) que dan los ornes, son de los Empe- Como en las cosas Sagradas, o Religiosas^
radores , e de los Reyes : e fueronles otorga- non puede ninguno auer señorío.
das todas estas cosas, porque ouiessen con
que se mantouiessen (7) onrradamente en Toda cosa (1) Sagrada, o Religiosa, o Leyes
sus despensas; e con que pudiessen ampa- Santa, que es establecida a seruicio de Dios, 5- e 7-
rar sus tierras e sus Reynados, e guerrear non es en poder de ningund orne el señorio \¿ ^"
contra los enemigos de la Fe ; e porque pu- délia, nin puede ser contada entre sus bie- lib. 1*
diessen escusar sus Pueblos, de echarles mu- nés: e maguer los Clérigos las tengan en su R e c o P'
chos pechos, o de fazelles otros agrama- poder (a), non han señorio délias ; mas tie-
mientos. nenlas assi como guardadores, e seruidores,
e porque ellos han a guardar estas cosas, e a
sentir a Dios en ellas, e con ellas. Porende
les fue otorgado, que de las rentas (3) de la
Eglesia, e de sus heredades ouiessen de que
beuir mesuradamente(4); e los demás, porque
din. Regal, fontes, et putei salati, ex quibus sal coníl- col. 1. de prohib.feudi alien, per Freder.
citur, pertinent Régi, sicùt et metalla, et nulius po-
test se de eis intromittere sine Regis licentia, et reditu* LEX XII.
pertinent Régi: quae lex videtur intelligenda, quando
sunt in publico, vel in prsedtis Regis, et non essent in In nullius bonis sunt res sacra?, et religiosse, aut
pradiis privatorum, juxta ea, quse de argenti fodrhis, sanctse, licèt tales res per clericos custodiantur : et prop-
et aliis mineriis, tradit Andr. de Iser. in dicto verbo ter hoc habent ipsi fructus rerum ecclesiasticarum, qui-
Argentarías: obligantur tamen isli privati ex dietis le- bus mensúrate vivant; et quod supeifuerit, in pias
gibus Qualerni salinarum , venderé salem certo pretio causas impendant, sicùt in pauperum aut orphanorum
salinariis eonducentibus à Rege, ut dixi : est enim aqua alimentis, vel virginutn pauperum maritatione, capti-
salsa pars fundi, 1. is qui in püteum 11. D. quod vi, aut vorum redemptione, et Ecclesiarum reparatione, et si-
clàm, Joan, de Plat, in 1. 1. col. 2. C. de thesaur. lib. milibus.
10. et vide textura in 1. forma I,. %. salinas 7. D. de (1) Cosa. Concordat 1. in tantum 6. §. res sacratt
censib. Adde pragmaticam Regum Catholicorum, ubi et §. nullius, et §. sacras, D, et Inst, de rer. divis.
gravissimse pœnœ imponuntur, ne de Regnis extrañéis (2) Poder. Licèt sint in hoiriinum censura, sivë dis-
asportetur sal ad istum Regnum : et hinc est, quôd ins- position, et est verbum Azon. in summa, lnstit, de
piciunt salinarii domos privatorum : quod multùm ab- rer. divis.
horrent subditi, secundum Joann. de Plat, in 1. fin. C. (3) Rentas. De quibus clerici beneficiad possunt
de a/won. el tribut, lib. 10. alimenta percipere , etiam si ipsi habeant bona propria,
(4) Pesqueras. Adde 1. inter publica 17, §. 1. ibi, de quibus possent vivere,, ut tradit Abb. in cap. postu-
item piscariarum, et in dicto cap. unico , quce sunt re- lasti, col. pen. et fia. de rescript, et in cap. Episcopus,
gal, super parte reditus.piscatorum, quod Andr. de Iser. deprasbend. ubi hoc dixit Innoc. et ejus dictum com-
ibi intelligit, ubi Rex consuevit habere tale jus pisca- muniter tenetur, quidquid dicat Gloss, in cap. clericos,
tionum : nam de jure communi communis est piscado 1. qusest. 2. et in cap. ex his, 1 2. qnsest. 1. nam jura
omnibus, tàm in mari, quàm in fluminibus , ut in 1. 2. super quibus Gloss, se fundat, loquuntur secundum
in 1. nemo 4- D. de rer. divis. potest etiam Princeps per antiquum statum Ecclesise, ut déclarât Abb. ubi suprà,
privilegium alicui concederé piscationem in certa parte et adde Félin, in cap. ex Utteris, colum. 2, de constituí.
maris, et alios probibere, ut in 1. sane 14. et ibi Ang. et in cap. postulasti, col. 10. de rescript.
D. de injur, ubi et Gloss, (4) Mesuradamente. Quia sacerdoti de altari vive-
(5) Metales. Vide Andr. de Iser. in dicto cap. uni- r e , non luxuriàri permittitur , 44. distinc. in summa,
co, versic. argentarías, etdietaml. inter publica 17. §. ubi refertur dictum Hieronymi. Et habentes victum, et
1. et quse dixi in 1. 5. tit. 1 S. Partit. 2. et 1. 8. tit. pen- vestitum, debent esse content!, juxta dictum Apost. 1.
ult, lib. 6. Ordin. ad Timoth. cap. 6. vers. 8. et in cap. Episcopus 2 3 . 12.
(6) Tributos. Tributa per Prineipem imposita om- qusest. 1. quod tamen non ita stricte accipiendum est,
nes subiré debent , 1 . 3. et ibi Joann. de Plat. C. de an- et consideranda sunt ista secundum qualitatem perso-
non, et tribut, lib. 10. vide cap. omnis anima 12.. de nse, juxta ea qua? notât Gloss, in cap. 1. a i . qusest. r .
censib. et Matth. 17. vers. 24. «Reges tense à quibus super parte necessitatem, in fin. et per Abb. in cap.
accipiunt tributum, vel censum ? an à ïiliis suis , an ab cum adeo, de rescript, ubi allegat illam gloss, et vide per
alienis ? » Et adde cap. super quibusdam , de verb, sign, Archid. in sum. 44. dist. an elericus voluptuosa consu-
et adde 11. 1. et 8. et quse ibi dixi, Partit. 2. tit. r. mens fructus beneficii, teneatur ad restitutionem? De
(7) Mantouiessen. Nota hsec verba pulchra hujus quo tamen vide latè perPraepos. Alex, ibi, col. 2. 3. et
legis, quse Reges semper deberent advertere : sunt enim 4. cujus resolutio in prselatis, et clericis saseularibus
isti reditus Regibus statuti ad vivere regium , ut non est, quod cum isto tempore habeant dignitates , et pre-
extendant nia mis ad iniquitatem , auferendo bona sub- bendas distinctas, sintque beneficiorum suorum admi-
jectorom, et ne tyrannizent, ut tradit Andr. de Iser. nistratores , faciunt fructus suos: et si abutuntur istis
in cap. imperialem , in versic. «' neque dominus feudi, bonis, peccant mortaliter ; sed non tenentur ad resti-
Del señorío en las cosas. 4a3
es de Dios (5), que lo despendiessen en obras de aquellas que cousagran los Obispos (2); as- Leyes
piedad, assi como en dar a comer, e a vestir a si corno las Eglesias (3j e los Altares (4) de-- 5 , 6 ?-
los pobres (6), e en fazer criar los huérfanos, lias, e las Cruzes, e los Calices, e los encen- titf 2.'
e en casar las virgines pobres (7), para des- sarios, e las vestimentas, e los libros, e to- lib. 1.
uiarlas, que con la pobreza non ayari de ser das las otras cosas, que son establecidas para Reco P'
malas mugeres ; e para sacar catiuos, e repa- seruicio de la Eglesia : e destas cosas átales
rar lasEglesias, comprando calices, e vesti- non se puede enagenar el señorio, si non en
mentas, e libros, e las otras cosas de que casos señalados, assi como mostramos en la
fueren menguadas ; e en otras obras de pie- primera Partida deste libro, en las leyes que
dad semejante destas. rabian en esta razón. Olrosi dezimos, que ma-
guer alguna Eglesia sagrada se derribe (5),
LEY XIII. aquel lugar o fue fundada , siempre finca sa-
grado. Pero si alguna Eglesia sagrada cayes-
Cuales son las cosas Sagradas, e como se se en poder de los enemigos (6) de la Fe;
pueden enagenar. luego que se apoderassen della, non seria sa-
grada (7) en quanto la toutessen caliua ; mas
Sagradas (1) cosas, dezimos, que son después que la cobrassen los Christianos, se-
tutionera , quia non aliena r a p i u n t , sed suis rebus a b u - deputati ad maritandas v i r g i n e s , non possunt d a r e
tutitur : si lamen per istum abusum fructuum beneficii quantilatem ad hoc relictam virgini intranti m o n a s t e -
Ecclesia passa esset detriraentum ; tune f a t e t u r , quùd rium : et adde in materia q u * notât Bald, novell. in
tenetur clericus restituera otnne damnum Ecclesiae: ñ e - tract, de dote , chart. 7. vers, nunc me transfiero, per
que consuetudo , quae permittit eos disponere de fruc- quatuor col. u b i vide aliqua notabilia circa ista relicta
t i b u s , valeret, u b i traetaretur de damno Ecclesise, vel p r o virginibus maritandis.
de diminutione ciiltus d i v i n i ; veluti si clericus ita dila-
pidavit fruclus beneficii, q u ô d non superessetsibiad fa- LEX XI11.
ciendum deserviré Ecclesise: vide îbi latiùs p e r eum, Dicunlur res sacrae, per Pontificem consecratse: u t
u b i p o n i t , quid de E p ñ c o p i s , el de r e g u l a r i b u s , vel Ecclesia, a l t a r i a , et calices , l i b r i , t h u r i b u l a , vestimen-
cleticis sseculaiibus, q u i habent beneficia regularía in ta , et alia servitio Ecclesiae d e d i c a t a , q u o r u m d o m i -
commendam ; et vide in glos. sequenti. nium n o n potest alienari nisi in certis casibus notatis
(5) De Dios. A p p r o b a r e videtur opinionem I n n o c . in 1. Partit, tit. 14. 1.1. Et loco sacro d i r u t o , remanet s o -
cap. indecorum , de estate , et qualitate , q u i v u l t , quôd lum s a c r u m : sed si in hostium infidelium potestatem
fructus pereeptos ex beneficio potest clericus converte- p e r v e n e r i t , desinit esse sacrum ; et cùm à fidelibus r e -
r e in sua alimenta , et. residuos debet convertere in n é - c u p e r a t u r , restituitur in pristinum statum. H o c dicit.
cessita tern, vel uttlilatem Ecclesiae, et erogare in paupe- (t) Sagradas. Concordat 1. in tantum 6. §. sacrât
r e s : et opinionem Innoe. tenet Archid. in cap. statutum, res, D . de rer. divis. et g. sacras res, Instil, eod. tit. et
§. assessorem, de rescript, lib. 6. Joan. Calderin. in cap. l o q u i t u r hic de rebus p u b l i é e , id est ad p u b l i c u m usura
fin. de pecul. cleric, u b i Joan, de ï m o l . dieit, earn v e - consecratis , n o n de his quae privatim , Bart, in 1. sacri-
ram de j u r e ; subjicit tamen , q u ô d consuetudo multuia lega, D . ad Legem Jul. peculatus.
potest in talibus o p e r a r i : et idem quod Innoc. tenet (2) Obispos. A d eos enim ista p e r t i n e n t , u t h i c , et
A b b . in repet. cap. cum esses , col. 9. et 10. de testant. in dicto §. sacras, et in cap. nemo 9. de consecrat. dist.
u b i l a t è : et teñe menti istam l e g e m , cum dicit (que es •I. et in authent. ut nullusfabric, oral, domos, collât. 5 .
de Dios) et certè timendum e s t , an excuset consuetu- et vide in cap. Abbates, de privil. lib. 6 . p e r Gloss, et
d o , de qua per Glos. in cap, pressenti, de offic. ordin, Doctor, et cap. vel lirnenti, de consecr. dist. 1. et S y l -
lib. 6. et q u a n d o in malos usus e x p e u d i t u r , potiùs est vest. in summ. in verbo benedictio, versic. 2. utrùm:
a b u s u s , quàm consuetudo : et vide quod notât A b b . in ñeque possunt ista alii d e l e g a r i , quia sunt Ordinis E p i s -
cap. cum in officii*, de testam. et adde pulchra verba copalis, A b b . in cap. aqua, de consecrat. eccles. vel alt.
Bernardi super Cantic. sermone 2 3 . col. pen. in p r i n c . (3) Eglesias. Istœ antiquitùs n o n dedicabantur s i -
dicit enim : Timeant clerici, timeant ministri Ecclesiae, ne licentia Papae , ut in cap. prœcepta 5. et in cap. ba-
q u i in terris s a n c t o r u m , quas p o s s i d e n t , tàm iniqua silicas 6. de consecr. dist. 1. hodie per E p i s c o p u m , u t
g e r u n t , ut stipendiis (quae sufficere d e b e a n t ) minime hic, et in dicto cap. nemo 9 . in cap. quidam, 1 8 . quaest.
c o n t e n t i , superflua ( quibus egeni sustentandi forent) 2. Ecclesia tamen cathedratis c o n s e c r a t u r , et eiigitur de
i m p i e , sacrilege sibi retineant, et in usus suae s u p e r - licentia Papae, ut in cap. 1. ne sede vacante.
bias , atque luxurias victum pauperum consumere n o n (4) Altares. In quo cognoscetur altare esse c o n s e -
v e r e a n t u r : duplici profeetô iniquitate peccantes, q u ô d c r a t u m , vide per A b b . in cap. 1. de consec. eccl. vêl-
et aliena d i r i p i u n t , et sacris in suis v o l u p t a t i b u s , et ait. Primera Partida, tit. 14.
turpitudinibus a b u t u n t u r : vide quae latiùs dixi 1. Par' (5) Se derribe. Concordat dicta 1. in tantum 6 . g.
tita, tit. 5. 1. 4 0 . sacrœ, et diet. §, sacra? res, Instit. et D. de rer. divis.
(fi) A los pobres. Adde cap. aurum 70. et cap. glo- et s i c , licèt Ecclesia sit d i r u t a , retinebit sua privile-
rïa Episcopi 71. I Î . quaest. 2. g i a , et indulgentias, proùt et dicit Ang. in dicto §. sa-
(7) Virgines pobres. H a b e s b i c , quôd maritare vir- crœ , quem vide in princ. et in fine illius §.
gines p a u p e r e s , dicitur pia causa, 1. cum is 3 a . §. mu- (6) Enemigos. Concordat 1. cum loca 3 6 . D. de re-
lier 2. D. de condict. indeb. Bald, in au then t. nisi ro- ligios. et sumptib. funer.
gati, col. 3 . C. ad Trebel. ubi et dicit, quôd executores (7) Sagrada. I d est, erit viduata sacris ministris;
4a4 Tercera Partida. Titulo XXVIII.
ría sagrada, e tornaria en el primero estado LEY XV.
«n que era, ante que se apoderassen los ene-
migos en ella ; e auria todos sus derechos li- Como los muros, e ¿as puertas de las Ciu-
bres, e quitos, bien assi como los auia en dades, son llamadas Santas cosas.
ante.
LEY XIV. Santas cosas son llamados los muros (1),
e las puertas de las Cibdades (2), e de las Vi-
Como el lugar do es soterrado orne, es Reli- llas. E porende establecieron los Emperado-
gioso ; quier sea sieruo, o libre. res, e los Philosofos, que ningund orne non
los quebrantasse, rompiéndolos, nin forçan-
Religioso (i) lugar dezimos que es aquel, dolos, nin entrando sobrellos por escaleras,
o es soterrado algund orne, quier sea libre, nin en otra guisa, nin so ellos en-ninguna
quier sieruo, si es soterrado para nunca mu- manera, si non por las puertas (3) tan sola-
darlo (2) ende, e si yaze y todo el cuerpo, o mente. E establecieron por pena a los que fi-
a lo menos la cabeça (3) ; fueras ende, si aquel ziessen contra esto, que perdiessen las cabe-
que soterrassen y, fuesse ornea quien ouies- ças. E porque quien assi entrasse en alguna
sen justiciado (4) por algund mal fecho ; o si Cibdad, o Villa, non entraría como orne que
fuesse desterrado de aquel lugar o yoguiesse, ama pro, e onrra del lugar, mas como ene-
e lo ouiessen y soterrado sin mandamiento migo, e como malfechor. E este estableci-
del Rey ; o si fuesse prouado, que ouiesse fe- miento fizo Romulo, que fue Señor de Roma.
cho traycion (5) contra su Señor, o contra la
tierra do fuesse natural.
ipse tamen locus remanet sacer, ut exponít Glos. in cap> LEX XF.
pastor alis, 7. qusest. i. et "Gloss, in cap. in plerisque,
de elect, super verbo chrisliano. Joann. Fab. tamen in Sancti dicunturmuri) et porta; civitátis , aut villa!,
dicto %. sacrœ, Instit. de rer. div. dixit, esse in hoc dif- quos nisi per januam transcenderénulli licet; alias poe-
ferentiam inter jus Ganonicum, et Civile; ut de jure na capitis punietur. Nam Romulus fratrem , contra le-
Civili desinat esse sacer, de jure Canónico secus: et gem per muros quia exivit, et non per portas , decapi-
idem tenet Cardin, in dicto cap. in plerisque, qusest. a. tavit. Hoc dicit eum 1. sequenti.
dicens, quod jus Civile ponderavit factum, scilicet an (1) Muros. Concordat 1. r. vers, sanctœ quoque res,
de facto possint ibi exercer! sacramenta; jus vero Ga- et 1. fin. D. de rer. divis. et Instit. eod. §. sanctœ 10.
nonicum habuit respectum ad jus ; undè nisi auctoritate (2) De las Cibdades. Non ergo erit spéciale in Ci-
superioris sit destructa, non desinit esse Eeclesia cathe- vitate Romana, proùt volebat Alber. in dicta 1. fin. di-
dralis t seu sacra, cens, quœstionem fuisse defacto, et quôd, eo reclaman-
te, Potestas Bergami quemdam transcendentem muros
L E X Xl V. decapitavit. Et quid si mûri sint de ligamine construed?
Die idem, secundum eum , qui allegat 1. 3. §. in bello,
Locus Religiosus est, ubi totum corpus hominis, D. de re militar. Et quôd in aliis civitatibus non esset
saltern caput, sepultura; perpetua? causa humatum est; poena capitis, sed extra ordinem, tenet Bald, post Guil-
nisi fuit homo supplicio damnatus , vel relegatus, et ibi liel. in 1. sacra, §. muros, D. de rer. divis. et Angel, in
absque Regis prsecepto fuit sepultus, aüt si est prodi- dicto §. sanctœ : ista lex loquitur in omnibus civitati-
tor Regis, vel patriae. Hoc dicit. bus , lieèt tantùm sit, referendo leges antiquas , et non
(1) Religioso. Concordat §. religiosum 9. Instit. de videtur, quôd aliquid statuendo; licet satis vidèatur ap-
rer. divis. et 1. locum 2. et 1. cumin diversis 44- D. eod. probare, ex quo inserit in isto volumine. Forte distin-
et traditur per Azon. in sum. C. de relig. et sumpt. fa- guendum esset de modo violationis murorum, an fiat
ner, in, princ. vers, est autem locus. Et quid de jure Ga- dolo , vel alias ; ut si fiat dolo, sit poena capitis ; si ees-
nonico ? Vide Glos. i 3 . qusest. 2. cap. in ecclesiastico, set dolus , sit poena extraordinaria , 1. in lege 7. D. ad
ubi quôd requiritur auctoritas Pontifiçis, ut locus sit Leg. Cornel, de sicar. tenet Joann. Fab. in dicto §.
sacer, vel religiosus. sanctœ, et faciunt ad hoc verba hujus legis, ibi (e
(2) Mudarlo. Vide 1. si necdkm io, C. de relig. et porque quien assi entrasse, etc.) Nota etiain, quôd vio-
sumpt. /iiner. et D, eod. 1. si quis enim eo animo 40. lator fossorum circa muros, ut muri caderent, tenetur
(3) Cabeza. Adde dictam 1. cum in diversis 44- e t poena capitis , Bald, in 1. pergit, C. de sepulc. viol.
hoc propter excellentiam attribuitur capiti, in quo est (3) Puertas. Prsesumptio mali est contra non in-
fons rationis, et intellectus, secundum Bart, referentem trantes per portas consuetas, sed aliunde, 1. 2. ubi
Aristotel. in .§. ad hoc, col. 3. de pace juram. firm, et Jôann. de Plat. C. de cursupubl. lib. 12. etillud Evang.
sic habes, quôd caput est nobilior, et pretiosior pars Joann. 1 o. cap. vers. 1. Qui non intrat per ostium, ille
hominis ; et ubi est caput, fingitur esse totum corpus. fur est, et latro : et vers. 8. Omnes quotquot yenerunt,
(4) Justiciado. Adde 11. 1. et 2. D. de cadaver, pu- fures sunt, et latrones, et non audierunt eos oves : et
nitor, et Azon. ubi suprà. adde 1. Fori, tit. de las penas, incipit (todo orne), et
(5) Fecho trayzion. Concordat 1. minime 35. D. de Bald, in 1. fin. D. de rer. divis.
relig. et sumpt. funer.
Del señorío en las cosas. ^5
LEY XVI. ros, e descabeçolo (6) porende sobrellos. E
por esto dixo Lucano, que los primeros mu-
Como Romulus pobló a Borna, e defendió, ros de Roma fueron bañados de ia sangre del
que non entrasse ninguno sobre los muros de hermano del Señor della (7).
la Cibdad, nin so ellos.
LEY XVII.
Remus (4)> e Romulus, fueron dos her-
manos nobles, e onrrados, e poderosos, e Como orne gana el señorío de las bestias
ellos poblaron a Roma principalmente, e la saluajes, e de los pescados, luego que
cercaron : e despues que la ouieron poblada, los prende.
e cercada araos de so vno, acaescio contienda
entrellos, como auria nombre la Cibdad, e Bestias (1) saluajes, e las aues , e los pes-
qual dellos seria Señor délia; e acordáronse, cados de la mar, e de los rios, quien quier
que echassen suertes sobrella, e al que ca- que los prenda, son suyos (2) luego que los
yesse por suerte, fuesse Señor della , e el pu- ha presos; quier prenda alguna destas cosas
siesse qual nombre touiesse por bien. Eeayo en la su heredad misma, o en la agena. Em-
por suerte a Romulo , e púsole nombre Ro- pero, si quando algund orne quisiesse entrar
ma. E de si fizo establecimientos, e posturas, a cacar en heredad agena, estouiesse y el
por que biuiessen, e s& mantouiessen los mo- señor della, e le dixesse que non entrasse y
radores della. E entre las posturas que fizo, a cacar; si después contra su defend i mien-
estableció, que ningund orne non entrasse to prisiesse y alguna cosa, estonce non deue
en la Cibdad, ni saliesse, sino por las pner- ser del caeador (3), si non del señor de la
.tas della; e quien por otro lugar entrasse, o heredad. Ca ningund orne non deue entrar
saliesse, por escalera (5) de otra guisa sobre en heredad agena para cacar en ella, nin en
los muros, nin so ellos en ninguna manna, otra manera contra defendimiento de su se-
que perdiesse la cabera por ello. Onde acaes- ñor. Esso mismo seria, si el señor lo fallas-
cio, que su hermano mismo quebranto es- sé, que anduuiesse ya cacando en su here-
ta postura, esalio de ia Cibdad sobre los mu- dad, e ante que y prisiesse ninguna cosa, le
(2) Jl Rey. Adde 11. 5. 8. et 19. tit. 26. Partit. 2. (2) Lazos. Concordat 1. in laqueum 55. D. de ad~
et 1. si captivas 20. §. expulsis, D. de captiv. et Salie, quir. rer. domin.
in 1. flb kostibus 2. C. de captiv. (3) Usen el contrario. Secundum Azon. in summa,
(3) Honrra. Bonum verburu esthoc: et tu ideó nota. Inslit. de rer. divis. col. 3. qui dicit, cbnsuetudinem ge-
(4) Prenda orne. Concordat 1. et servorum 5. D. de neralem esse in contrarium: et hsec opinio, quam dicit
statu hom. et 1. adeb 7. in princ. D. de adqair. rer. do- Azo probari de consuetudine, fuit Martin, in dicta 1.
min. et §. item ea, quœ ex hostibus 17. Instil, de rer. di- in laqueum, quando fera diù luctaiido, se non poterat
vis. et intellige de belfo indicto per Regero sive indicat expediré ; quam opinionem etiam Alberic. ibi dicit, con-
Sarracenia, sive Christianis subditis, ut dicit Bart, in suetudine rusiicana approbari: quse opinio est, etiamsi
l.hostes, D. de capt. versic. tertio modo ¿nducitur bel- ponens laqueum , non sit in conspectu ferre captœ; nam,
lum publicum, et facit hsee lex, cùm dicit infrà (quier si esset , nullum est dubium , qnin et sit ejus, et alius
sea Christiano, quier Moro), et adde, quod dicit Bald, capere non possit: quia per visum oculorum , et affec-
in 1. 4. C. de captiv. in bellis tamen , quœ sunt inter Re- tum adquirit 5Íb¡ possessionem: si tamen fera, luctan-
ges , et Duces Christianos , non efficiuntur, qui capiun- do, se poterat expediré, tune efficitur capientis: vide
tur, servi, secundum Bald, ibi, ñeque quando estbel- Alber. in dicta 1. in laqueum.
lum inter duas civitates, ut adducit Bart, in dicta 1.
hostes , ad fin. et Bald, in dicta 1. 4. Joann. de Plat, in LEX XXII.
1. I. C. ut armor, usus, lib. 11. et -vide 1. 13. tit. 9. Paru
5. ibi : Fueras ende las personas de ¿os Christianos. Examen apium domini conspectum, effugiens, aut
ita longé, quôd insequi nequeat, evolans, priùs inclu-
LEX XXI. denti quaeritur: nec si alterius arbore sederit, etiam
favos faciendo, efficitur domini arboris ante inclusio-
Si quis nondùm feram vulnerafam , earn insequen- nem; imô alius includens efficitur dominus, et potest
do, ceperat, aut laqueo teneatur; nihilominùs de jure recipere favos, nisi dominus arboris coram positus
primo occupanti conceditur, licet alibi contrarius nsus eum prohibeat. Hoc dicit.
existât. Hoc dicit. (i) Abejas. Concordat 1. naturalem 5. §. apium i.
(1) Fan los cazadores. Concordat 1. naturalem 5. D. de adquir. rer. domin. et §. apium 14 • Inslit. de rer.
§. Mud, D. de acquir. rer. dorn. et §. Mud 1 3. instil, de divis. vide 1. fin. tit. ly. lib. 3. Foro Legum: et quid de
rer. divis. et ut habeturin dicto %.illud, Trebatius con- columbis, qui volant, et revolant in columbariis, vi-
sultus erat in contraria opinione, et secundum Gloss, de Joan. Fab. in §. in his, Instit. de rer. divis.
ibi de consuetudine approbatiir ejus opinio : quam etiam (a) Panales de las abejas. Brevis in volalilibus est
approbat 1. 16. Fori,út. /(. lib. 3. quae de consuetudine apis, et initium dulcoris habet fructus illius, Eccle-
servatnr, etfacit pro consuetudine 1.15. tit. 26.Part, 2. siast. i i , cap. vers. 3.
Tom. II. Hhh a
4^8 Tercera Partida. Titulo XXVIII.
guno, e los leuasse ende, serian suyos ; fue- nonvsan (5) de venir a casa, o al lugar de do
ras ende, si estouiesse el delante quando los su dueño las tenia, pierde el señorio délias.
quisiesse leuar, e gelo defendiesse (3). Otro-
si dezimos , que si el enxambre de las abejas LEY XXIV.
bolare de las colmenas de alguno orne, e se
fuere; si el señor délias las perdiere de vista, Com no pierde orne el señorio de las galli-
o fueren tan alongadas (4) del, que las non nas, e de los capones.
pueda prender, nin seguir; pierde porende
el señorio que auia sobre ellas, e gánalas Gallinas (1), e capones, e las ánsares, que
quien quier que las prenda, e las encierre nacen, e se crian en las casas de los ornes,
primeramente. non son de natura saluaje. E por ende de-
zimos, que maguer buelen, e se vayan de ca-
LEY XXIII. sas de aquellos que las crian, por espanto, o
en otra manera , e non tornen y, por esso
Como pierde orne el señorio de los pauones, non pierden el señorio délias aquellos cuyas
e de los fay sanes, e de las otras aues son; ante dezimos, que quien quier que las
saluajes. prendiere con entencion de las fazer perder
a su señor, que gelas puede demandar de
Pauones ( i ) , e gauilanes, e gallinas de furto; bien assi como las otras cosas que tu-
Yndia (2), e palomas, e grúas, e ánsares, e uiesse en su casa, e gelas furtassen.
faysanes, e las otras aues semejantes délias,
que son saluajes segund natura, acostumbra- L E Y XXV.
ron los ornes a las vegadas, a amansar, e criar
en sus casas. E porende dezimos, que en De las vacas, e de ¿as ouejas, e de las ye-
quanto acostumbran estas aues átales, de yr, guas , e de las asnas.
e tornar a casa de aquel que las cria, que ha
el señorio por do quier que anden ; mas lue- Vacas (1), o ouejas, o yeguas, o asnas, o
go que ellas por si se dexen.de la costumbre las otras bestias, o ganados semejantes de-
que usaron, de y r , e de tornar, que pierde llos, que dan fruto, dezimos que el fruto que
el señorio délias el que lo auia, e gánalo dellos saliere, deue ser de aquellos cuyas
quien quier que las prende. Esso mismo de- fueren las fembras que los parieren : e los
zimos de los cieruos (3), e de los gamos, e señores de los machos de quien se empreñas-
de las zebras, e de las otras bestias salua- sen, non han nada en tales frutos como es- Ley 2.
jes , que los ornes ouiessen a criar en sus ca- tos; fueras ende, si fuesse costumbre vsa-J^' 6]
sas (4): ca luego que se tornan a la selua, e da (2) en la tierra, o postura, o auenencia Recop.
(3) Defendiesse. Nam isto casu non essent capien- (5) Non usan. Qualíter comprehendatur non habe-
tís, sed domini fundi, ut in 1. 17. supra eodem , et re animum , seu consuetudinem redeundi ? Die secun-
h i c , quidquid dicat Glos.et Doct. in dicto §. apiurn. dum Joan. Fab. quando non redeunt, viso domino, vel
(4) Alongadas. Vide dictam i. Fori. aliis ejus famiüaribus, ad quos redire solebant : et licèt
per aliquos dies vagarent, si non aberrarent per sylvas,
LEX XX 111. nonvidelur dereliquisse consuetudinem revertendi,ar-
gum. 1. quis sitfugitivus 1•). §. 4' vers, illud, D. de œdi-
Pavones , seu alias fera?, aves, seu bestiae , quae ha- lit. edicto.
bent consuetudinem eundi, et redeundi, tamdiù rema- LEX XXIV.
nent in dominio ejus qui ceperat, quamdiù coasuetu- Gallinas, capones, et anseres domestici, qui sunt
dinem illam non deserant; alias autem primo oceupan- sui natura mansueti, licèt fugiant, et non redeant, re-
ti conceduntur. Hoc dicit. manent dominio prioris domini : capiens autem eos ani-
(1) Pauones. Concordat 1. naturalem 5. §. pavo- mo non restituendi, potest actione i'urti convenir!. Hoc
num 5. et §. gallinarum 6. D. de adquir. rer. domin. dicit.
et §. pqvonum i 5 . Instil, de rer. divis. cum §. galli- (1) Gallinas. Àdde dictam 1. naturalem 5. §. gal-
narum i ñ . linarum 5. D. de acquir. rer. domin et Instit. eodem,
(2) De Yndia. Id est, non mansueta. in §. gallinarum 16.
(3) Cieruos. Concordat 1. naturalem 5. §. 3. vers. LEX XXV.
cervos, D. de acquir. rer. domin. et Instit. de rer. divis. Adquiritur nobis dominium per accessíonem fœ-
§ 15. vers, cervos, et de jure dicit Joan. Fab. in §. in tus , quem pecus nostrum peperit : nee dominus anima-
his animalibus, Instit. eod. idem esse in .falconibus, lis prsegriantis aliquid in fcetu habet, nisi sit contraria
qui fugant, quôd fiunt capientis, ex quo naturalem consuetudo, vel pactum. Hoc dicit.
recipiunt libertatem ; licèt de consuetudine servatur (1) Vacas. Concordat 1. item ea 6. D. de acquir.
contrarium, secundum eum. rer. domin. et §. item ea 1 cj, ubi Glos. Instit. de rer.
(4) En sus casas. Hoc ideo dicit, quia secus esset divis.
in feris, quae sunt in circuinsepto loco, ut in 1. 3. §. (2) . Costumbre usada. Nota bene, et facit 1. 1. D.
Rerva i 3 . D. de adquir. posses, et in §. item Jeras if,. ad municipal.
Del señorío en las cosas. 439
fecha entre los señores de las fembras, e de la quantia;dello porque no lo .11 eu an ayunta-
los machos, en ante que se ayuntassen pa- damente, que lo ganan (a) los señores (5) de
ra engendrar. Ca estonce, el auenencia que aquellas heredades, a quien lo ayuntan (4), e
pusieren entre si, deue ser guardada. los otros a quien lo tuellen, non han en ello
que ver. Mas quando acaeciesse, que el rio
LEY XXVI. lleuasse de vna heredad ayuntadamente, assí
como alguna partida della con sus arboles, o
Cuyo deue ser el acrescimienlo que los ríos sin ellos (5), lo que assi lleuasse, non ganan
fazen en las heredades. el señorío dello aquellos a cuya heredad se
Crecen (i) los rios a las vegadas, de ma- ayunta; fueras ende, si estuuiesse y por tan-
nera que tuellen, e menguan a algunos en to tiempo, que raygassen tos arboles (6) en
las heredades que han en las riberas dellos, las heredades de aquellos a quien se ayuntas-
e dan, e crecen a los otros, que las han de e n . Ca estonce ganaria el señorío dellos el
la otra parte. E porende dezimos, que todo dueño de la heredad do raygassen; pero se-
quanto los rios tuellen a los ornes poco a ria tenudo de dar al otro el menoscabo (7)
poco, de manera que non pueden entender que recebio porende (8), según aluedrio de
LÊX XXVL D. local, in gloss, magna in fin. quae vult, quôd rations
insoliti augmenti , et casu fortuito contingentis, fiat
Quod flamen per alluvionent paulatim de alterius augmentalio pensionis: et tradit Joann. dePlat.ini. fin.
terra aufert, et praedio meo adjicit, quaeritur mihi.Sed C. deomni agro desert, lib. 11. qui tamen vult, quod
si peciam terra cuín arboribus impetuosè de uno prae- in simplici conductore augeatur pensio propter incre-
dio adaliud transtuíit, prioris domini remanet; nisi ra- mentum aliuvionis , per 1. 2, C. de alluvion, el palud.
dices in secundo fixit. Sed et tunc dominus secundi te- quod procedit in publicis conductionibus ; secus in
netur primo ad aestimationem, agricultorum arbitrio. privatis, secundum Gloss, in 1. legem, C. locat. ubi vi-
Hoc dicit. de per Doct.
(i) Crescen. Goncordat 1. adeo 7. §. prœterea 1. D¿ (4) Ayuntan. Intellige, non solum quando flumen
de ácquir. rer. domin. et §. preterea quod per alluvio- addit, et ponit, sed etiam quando paulatim retrocedif,
nem 20. Instit. de rer. divis. et intellige in publicis flu-* nihil ponendo: nam alluvio est utroque modo , secun-
minibus; nam privatus torrens non coneedit jura allu- dum Bart, in tract, de álveo, col. 2. super verbo, si to-
vionis, ut dicit Bald, in rubr. D. de rer. divis. col. 6. lo,.et probatur in l.Actius 38. D. de acquit-. rer, domin.
et istas accessiones per alluvionem possidemus absque (5) Sin ellos. Nam et ipsam crustam terra, sine ar-
alio'corporis aetu: vide ibidem-,-col. 8. etde partitione boribus in fundo alieno illatam , ipse dominüs poterit
ejus , quod ¡iccrescit per alluvionem inter duo pradia, vendicare, anteaquàm uniatur cum terra praedii alieni,
vide per Bald, ibi in fin. ut in 1. hoc amplius g. §. Alphenus 2. et §. ita deinàm,
(a) Ganan. Sive igitur terram puram , sive lapi- D. de damn, infecto.
des terra cominixtos adjecerít fundo nostro, nostrum ((>) Arboles. Quid si erat crusta terra sine arboribus?
efficitur; etiam si fuerint gemmae, vel lapides pretiosi; Die, secundum Bartol. in dicto tract, de alluvion, ver-
sive ligna, aurum, vel argentum, vel pecuniam praedio sic. plane, idem esse, si stetit tanto tempore, quôd si
nostro flumen adjecerit:.nam ut hie habes ibi {todo arbores ibi essent, coaluissent; vel si etiam infra modi-
quanto) et in dicto §. prœterea, totum acquiritur domi- cum tempus propter pluviam crusta ilia sit dirupta, et
no fundi, cuiadjicitur; dùm tamen ilaadjiciatur,.quôd agro alterius unita : nam fit sua.
terra cohasreat: quod etiam intellige, quando ignora- (7) Menoscabo. Approbat opinionem Azon. Instit.
tur cujus sint res ita adjeetse; alias non efficerentur do- de rer. divis. in summa, col. 4- fit non opinionem anti-
minii nostri, ut déclarât Bartol. in tract, alluvion, in quorum , quae fuit, ut conqueratur de ilumine. Sed qua-
verbo quod per alluvionem, et in verbo adjeceril. Illud liter aestimab.itur istud damnum? Die, quôd habito res-
autem , quod flumen in fundum nostrum projicit, quod pectu ad valorem illarum arborum, quas flumen appu-
terra non cohaeret, licet nullius sit, tamen nostrum lit ad pradium alienum , proùt erat valor earum , si do-
non est, sed conceditur occupanti, ut ibi per Bartol. et minus illas indè abstiilisset tunc ; non vero, prout erat
per Bald, in dicta rubr. D. de.rer. divis. col. 7. ubi vi- valor earum, quando erant in pradio suo refixae radici-
de de trabibus, et ligr.is. Et adde, quod fines jurisdic- bus, et solo: quod probatur ex 1. in rem 2 3. §. itemquce-
tionis non mutautur per alluvionem, neque per cam ali- cumque 5. D. de rei viiulic. per quam se fundabat Azo,
quid adjieitnr, vel detrahitur jurisdiction!, secundum cujus est ista opinio : alias sequeretur absurdum, quad
Bait, in tractat. Tiberiadis, lib. 1. vers, acquiruntur dominus pradii, ubi fuerunt appulsae, teneretur ad
nobis. damnum, quod sine sua culpa accidit; et dominus ar-
(3) Señores. Adde, quôd etiam ad usufructuarium borum esset melioiis conditionis, quando arbores olim
pertinet incremenlum alluviohis, ut in \.item si fundi suae fixerunt radices infundo alieno, quàm quandonon
9. §. 4. vers, sed si insula, D. de usufruct, fit an emplii- fecisíent: et vide Bartol. in tractat. de alluvione super
teotae, vide Gloss, et ibi Bald, in 1. 1. C. de jure em- versic. plane, si longiori tempore: et similiter posset
phit. qui post Bartol. tenet, quód sic, etiam si sit in- petere aestimationem illius crustae terra? delatae sine ar-
crementum appareils, et quod in hoc habeat majus jus, boribus, vel cum arboribus in aliënum solum , taxato
quàm usufructuarius; de quo vide ,. quae' dixi in 1. 29. illius valore, quem poterat habere, si indè abstulisset. .
infra eod. Neque ob hoc debet sibi.augmentan pensio: (•S) Porende. Quia non abstulit indè, cum posset^
vide ibi, et Glos. auream in 1. .si metres, §.. vis major, ut dixi.
43o Tercera Partida. Titulo XXVIII.
ornes buenos, e sabidóres de lauores de tierra. LEY XXVIII.
{4) En feudo. Nota bene , quôd feudatarius habet Cogita super u t r o q u e dicto , et vide qua; notât Oldra/.
incrementum alluvionis latentis, et non apparentis', s i - cons. 2 4 . et I. verum 6 3 . §. si servo eommuni g. D . pro
cùt et usufructuarias , et sic in hoc asquiparantur u s u - socio, et q u o d notât Bartol. in tract, de alluvione, in
fructuarius , et feudatarius ; et p e r consequens ¡ d e m e r i t v e r b o nostra, in prine. et in verb*) acquiritur nobis, i a
in ernphiteola : et hujus opinionis fuit Guido de Suza re- princ. ubi dicit, quôd i d , q u o d accrescit per alluvio-
látus ab A-lberico in dicta 1. item si fundi, §. huic viei- n e m , eodem j u r e , eademque c a u s a , et qualítate a e q u í -
nus. J a c o b u s tamen de Raven, ibi tenet eontrarium, l i t u r , et p o s s i d e t u r , sicùt ager cui adjectutn est: et a d -
i m ô , q u ô d oinne incrementum tàm latens quàm patens de Carolum Molin. in tract. Consuet. parisiens, fol. 4 i .
cedat etnphiteotae, vel feudatario , utpotè majus jus ha- col. 4. cum seq. et textura notabilem in 1. 4. D . de jure
bentes , quàm usufructuarais: et in einphiteota idem t e - dot. quae multurn- obstare videtur dicto J o a n n . F a b . in
nent Alberic. Bartol. et Salic, in 1. i. C. de jure emphit. dicto §. si cui, et vide qua? dixi in J. 1 5 . tit. 1 3 . 5. Par-
u b i Jas. col. 20. et in feudatario videtur casus , quôd tit, et in 1. 1 8 . tit. 1 1. Part. 4 .
n o n sit ejus i n c r e m e n t u m , in cap. 1. §. si quis de man-
so , de controv. investit, et idem voluit ibi Bald, sub d u - LEX X X X I.
bio f o r t e , esse in emphiteota. T u verô teñe menti istam Si alveus fluminis mutetur in aliam partem ; q u o d
legem d e c i d e n t e m , quôd etiam'in feudatario habeat l o - est derelictum à i l u m i n e , dividitnr inter e o s , q u o r u m
cum distinctio d i e t * 1. item sifundi 9. §. 4- vers, sed si praedia ripse adhaerebant : et locus , p e r quem flumen in-
insula, et istius legis; et per consequens idem erit d i - cipit c u r r e r e , effieitiir publicus. Hoc dicit.
cendum in emphiteota : turn quia assimilatur feudata- (i) Muda use. Concordal 1. adeo 7. §, quod si tola
rio , et valet a r g u m e n t u m de feudo ad e m p h i t e o s i m , ut naturali atveo 5. D. de acquit: rer. domin. et Inst, da
arguit Bartol. in 1. si mini, et Titio, D . de verb, oblig. re): divis. %. quod si naturali 2 3.
ubi Jas. col. 6. et in 1. 1. qusest. 5. C. de jure emphit. (2) En seco. Et licèt aliquantulum aquae fluat per
turn etiam, quia majus jus h a b e t , quàm fructuarius ; et talem antiquum a l v e u m , si tamen ita sit módica , q u ô d
sic per argumentum à minori c o n c l u d i t u r , quôd d i s p o - fluminis nomen p e r d i d e r i t , erit i d e m , secundum B a r -
situm iti fructuario à fortiori habet locum in emphiteo- tol. in tract, de álveo , super verbo relicto. lit quid si
ta : tene m e n t i , et vide quae dix i suprà eodem 1. 2f>. flumen occultatur aliquo tempore sub terra , et aliquo
(3) Propiedad. F a c i t , quôd talis accessio non com- fluit ? D i e , q u ô d non p r o c e d e t , q u o d hie d i c i t u r , prop-
municetur inter v i r u r n , et uxorem ex lege Regia d i s p o - ter consuetudiiiern revertendi , u t in §. pavonum , Ins-
nente lucra communicari : sed in eontrarium facit 1. tit, de rer. divis. secundum Bartol. in dicto verbo relicto,
non quoeumque 8 2 . §. fundus 2. D . de légat. 1. et q u o d u b i ponit excmplum in quodain ilumine Nutsiae, q u i
ibi notât Bartol. et J o a n n . F a b . in §. si cui, lnstit. de appellator T u i b i d o .
legal, rebus consolidalis cum p r o p r i e t a t e , q u ô d c o m m u - (3) Pc aquellos. Vide 1. 2 7 . suprà eod.
iiicantur, stanle tali s t a t u t e Sed quid in incremento
ailiivionis? F o r t e - n o n c o m m u n i c a r e t u r , sed esset viri, LEX XXXII.
vel uxoria cujus,fundo a c c r e s c i t . e ô , quia quod p e r a l l u -
vionem accrescit, est u n i t u m , et non s e p a r a t u m , arg. I n n n d a t i o n e fluminis non p e r d i t u r proprietas pras-
dicti §. 4- v. sed insula, et ibi Bald, et facit 1. adeo 7 . dii iciundati; licèt possessio p e r d a t u r inundatione d u -
§. 1. urde adquir.rer. domin. ubi -dicitiir acqutri ipèi. ran le. Hoc dicit.
f u n d o , 1. si ego 11. §. quod tamen 7. D, de publiciah. ( 1 ) Muchos dins. Q u i d si stetit ibi alveus fluminis
43a Tercera Partida. Titulo XXVIII.
délias pierdan la tenencia (2) en quanto están na fe. Pero tenudos son de dar a los o-
cubiertas, con todo esso en saluo les finca el tros cuyas eran, la estimación de lo que va-
señorío que en ellas auian. Ca luego (3) que lían. Mas si las cosas fuessen de tal natura,
sean descubiertas, e que el agua tornare a su que se pudiessen tornar al primero estado,
lugar, vsaran délias también como en ante assi como el vaso, e las otras cosas que fi-
fazian. ziessen de oro, o plata, o de alguno de los
LEY XXXIII. otros metales que se pueden fundir; en ta-
les casos como estos, e en todos los otros
Que si orne faze de uvas agenas vino, o de semejantes dellos, en saluo finca el señorío
azejtunas olio, cuyo deue ser el en sus cosas, a cuyas eran, e non lo pier-
señorío. den , por fazer otri delías alguna cosa de nue-
no. Empero el que ouiesse mala fe, en fazien-
Fazen (1) a las vegadas los ornes para si do alguna cosa de las sobredichas, sabiendo
mismos vino de uvas agenas, o olio de a2ey- que aquello de que lo faze , que es ageno;
tunas de otri; ó sacan trigo, o ceuada de este atal pierde la obra que faze, e non de-
miesseagena, o fazen vasos, o tacas, o otras ue cobrar las despensas que y fizo.
cosas de oro, o de plata agena; o fazen ba-
cines, o picheles, o otras cosas de latón, o LEY XXXIV.
de ala/nbre, o de otro metal ageno; auieñ-
do buena fe (2), en faziendolo, cuydando que Si orne mezcla oro, o otro metal con lo su-
aquello de que lo fazen, que es suyo. E por- yo, cuyo deue ser el señorío.
que pueden acaescer contiendas entre los o-
mes, cuyo deue ser el señorío destas cosas Fundiendo (1) algund orne o r o , o pla-
átales, si de aquellos cuyas eran las cosas, ta, o otro metal ageno,. o mezclándolo con
o de los otros que fazen délias algunas co- otro suyo, sin plazer de aquel cuyo era, fa-
sas de las sobredichas; dezimos, que si aque- ziendo dello massa, o vergas, en saluo fin-
llas cosas de que las fazen, son de tal natu- ca el señorío al otro cuyo era, en aquello
ra, que non se pueden tornar al primero es- que assi fundió, o ayunto con lo suyo ; quier
tado en que eran; assi como las uvas, que aya buena fe, o mala, aquel que lo fundió,
despues que sacan el vino délias non se pue- seyendo sabidor, o non, si es ageno, o su-
den tornar al primero estado, o las azeytu- yo. Mas si por auentura dos ornes (2), o tres,
nas, de que sacan el olio, o las espigas (3), o mas, se acordassen a fundir, o mezclar de
de que sacan la ciuera; en qualquier destas so vno, oro, o plata, o otro metal que o-
cosas sobredichas, e en las otras cosas se- uiessen ; estonce aquello que se mezcla en
mejantes deilas, que se non pudiessen tor- vno, es comunal a todos, e finca en saluo
nar las cosas en el primero estado en que a cada vno dellos el señorío, en aquello que
eran, ganan el señorío aquellos que fazen ayunto con lo de los otros, fasta en aque-
délias alguna de las cosas sobredichas a bue- lla quantia, o peso, que fue aquello que y
per decern annos inter presentes , et viginti inter absen- (2) Buena fe. Nam secus esset, si mala fide, \.de
tes ? Die, secundum Barto). in dicto tractât, versic. quod eo 12. §. si quu 3. D. ad exhibend. et infrà ista 1. in fin.
ii, ad fin. quôd tunc, licet post recédât flumen, non (3) Espigas. In hoc dicebatur contrarium iñ dicto
restituetur primo domino : quia esset prsescriptum ex §. cum quis 7. versic. videntur; sed corrigitur, secun-
titulo juris gentium : et ideo hic cautè dixit, muchos días. dum Azon. per dictum §. cum ex aliena 2 5. et ista lex
(i) Tenencia. Nam per inundationem fluminis per- hoc approbavit.
ditur possessio , 1. 3. §. Labeo 17. D. de acquir.posses.
(3) Ca luego. Adde 1. si ager 2 3. D. quib. mod. LEX XX XIV.
ususfr. am it.
Si me invito alius bona fide, vcl mala , meum ar-
LEX XXX 111. gentum cum suoinfundat; non perdo propter hoc do-
minium mei argenti. Sed si amborum volúntate fundi-
Acquiritur dominium per specificationem etiam ex tur,efficitur massa communis pro modoponderis, quod
aliena materia, si non dominusbona fide spécifient, si quisque contribuit. Idem est de aliis rebus, quae bono
non estadpriorera statum reducible, ut vinuin ad uvas, modo non possnnt separari; etiam si sequales miscean-
granum ad spicas:undè efficitur speciíicantis; sed le- tur, ut vinum, cum vino, frumentum cum frumento,
netur domino ad materia; sestiroationem. Si autem ;<d etiarn si sint dissimiles : sed si res casu mixta? possunt,
priorem statum est reducibile, ut vasargenteurn, rema- separan, efficiuntur non communes.Hoc dicit.
Mi domino materia, et mala fide specificans perdit ex- (1) Fundiendo. Vide Azon. in sum. Instil, eod. col.
pensas, quas in materia fecit specificando. Hoc dicit. 5. versic. et per ferruminationem, et 1. quicquid 27. D.
(1) Fazen. Concordat 1. adeo 7. §. cum quis ex a- de acquir. rer. domin.
liena 7. D. de adquir. rer, domin. et §. cum ex aliena (2) Dosomes. Concordat 1. adeo 7. §. voluntas 8.
25. Institue rer. divis. 1. idem Pomponius 5. §. idem D. de acquir. rer. domin. et §. si duorum 27. Instit. de
scribit 1. D. de rei vindicat. rer. dins.
Del señorío en las cosas. 433
mezclo, o ayunto. Esso mismo dezimos que con plomo, quier aya buena fe, quier ma-
seria en todas las otras cosas, que se mez- la en ayuntándolo a ío suyo, non gana por-
classen de so vño, que se pueden contar, o ende el señorio (2), ante lo deue dar a aquel
pesar, o medir, o que los ornes se acordas- cuyo era. Mas si la soldadura fuesse fecha
sen con su plazer a mezclarlas, o ayuntar lo de aquel metal mismo, que eran amos los
de los vnos con lo de los otros. Ésto mis- vasos que ayunto en vno, e ouo buena fe,
mo dezimos aun, que seria, si las cosas se en ayuntándolo, cuy dando que era suyo, es-
mezclassen de so vno sin plazer de sus seño- tonce gana el señorio de aquello, que ayun-
res, mas por ocasión (3) , si fuessen de tal to a lo suyo ; empero temido es de dar la
natura, que se non pudiessen apartarlas li- estimación al otro, de lo que valiere. Mas
nas de las otras ; assi como si mezclassen del si acaesciesse, que algund orne ayuntasse a
olio, o del trigo de vn orne con lo del otro, vaso ageno el pie del suyo, si ouo mala fe
o otra cosa qualquier semejante destas, que en ayuntándolo, sabiendo que el vaso era
fuessen amas de vna natura, o de dos, que ageno, pierde el señorio que auia en el pie
se non pudiessen departirla vna de la otra sin de su vaso; quier sea la soldadura fecha con
grand trabajo (4). Mas si las cosas (5) que piorno, quier con el metal mesmo, de que
se mezclassen por ocasión, fuessen de na- es aquello que ayunto en vno. E esto es, por-
tura, que se pudiessen apartarla vna de la que, pues qne el sabia que el vaso era de
otra ; assi como si se mezclaste el oro de otri, e le ayuutaua el pie del suyo, asmar
vn orne con la plata, o con el estaño, o el deuemos, que lo quería dar al otro. Mas si
plomo de otro; taks cosas como estas, que ouiesse buena fe en ayuntándolo, cuydando
se pueden apartar las vrías de las otras por que era suyo también el vaso como el pie,
fuego, fundiéndolas, o otras semejantes dé- estonce non gana el otro el señorio en aque-
lias, por tal ayuntamiento como este non son llo que fue ayuntado a lo suyo; ante dezi-
comunales; ante dezirnos, que finca en sai- mos, que si quisiere que el pie finque en el
no el señorio a cada vn orne en lo suyo que vaso, que deue dar la estimación de lo que
se assi ayunta, o mezcla con lo de los otros. valiere, al otro cuyo es, e que lo ayunto
al su vaso. E si por auentura non quisiere
LEY XXXV. retener el pie, deuelo dar a su señor, e es-
tonce non sera tenudo de darle la estimación.
Cuando orne ayunta pie de vaso ageno con
lo suyo, o otra cosa semejante, como se L E Y XXXVI.
gana, o se pierde el señorio.
Quando vn orne escriue libro en pargamino
Ayuntando (i) algund orne pie de vaso ageno, cuyo deue ser el libro.
ageno al suyo, o braco, o otro miembro de
ymagen agena a la suya , quier fuesse de Escriuiendo (1) algund orne en parga-
oro, o de plata, si la soldadura fuere fecha mino ageno algund libro de versos (¿),o de
(3) Ocasión. Quid si mala fide? Die, quod tunc (1) ayuntando. Concordat 1. in rem actio a 3.. §.
non amitteret dominium ille, cujus res mala fide speci- item quœcumque 5. D. de rei vindic. ubi Gloss, et vide
ficantur, secundum Gloss, in %. quid si partim, Instit. Azon. Inslit. de rer. divis. in summa, col. 5. hsectamen
de rer. divis. in gloss, fin. licet Joann. Fab. ibi tenet lex loquitur clarius ; ideo nota earn, et adde 1. quicquid
contrarinm. 27. §. fin. D.. de acquir. rer. domin. et ibi Gloss.
(4) Trabajo. Addel. usufructuarium 6 a. §. si viva- (2) El señorio. Et sic non cedit pretiosiori vilius.
reis , D. de usufruct, et 1. nam elsi fur 13. D. si cert,
pet. LEX -XXXFI.
(5) Cosas. Concordat 1. idem Pomponius, §, 1. vers.
sed si plumbum, D. de rei vindicat, et 1. lacus 12. §. Scriptura cedit chartae: sed scriptori propter bonam.
fin. D. de acquir. rer. domin. fidem quam habuit, credens chartam, seu pergaraenum
suum esse, tenetur dominus chartae ad scripturse a?s-
LEX XXXV. timationem; si autem mala fide, non tenetur: sed si
Si pedera alterius vasis, vel membrum alterius sta- pretio convento scripsit, servabitur conventio. Hoc
tu*, cum vaso meo, vel statua mea solidavi cum métal- dicit.
lo plumbi, vel simili, non efficitur meum, sive bona, (1) Escriuiendo. Concordat 1. qua ratione 9. §. lit-
vel mala fide solidàverimîsed si cum eodem métallo bo- terce, D. de acquir. rer, domin. et g. litterœ 33. Instit.
na fide solidaverim, efficitur meum, sed teneor ad aesti- de rer. divis.
mationem; sed si mala fide feci, perdo ejus dominium, (2) De versos. Nota hoc verbum ( libro ) ut procé-
ct efficitur dotnini vasis: et si bona fide, mea est elec- dât , quod hic dicitur , et in dicto §. litterœ, 1. qua ra-
tio, vas scilicet retiñere, et alten aestimatiùnem solvere, tione, etiam si scribatur in libro redacto ex pergaroe-
vel contra. Hoc dicit. Habuit ortum à 1. lacus 11..%. fin. nis: quod nota propter ea quae notât Joann, Fab. in %.si
et à 1. in omnibus 24. juncta 1. quicquid 27. D. de ac- quis in aliena, ad fin. Instit. de rer. divis.
quir. rer domin.
Tom. II. lii
434 Tercera Partida. Titulo XXVIII.
otra cosa qualquier, este libro atat deue ser que pues que el sabia que la tabla era age-
de aquel cuyo era el pargamino (3) en que na, que quería d a r á aquel cuya era, aque-
lo escriuiere. Pero si aquel que lo escriuio, lio que pintaua y. Esso mismo dezimos que
ouo buena fe en escriuiendolo , cuydando seria, si alguno debuxasse, o entallasse pa-
que era suyo el pargamino, o que auia de- ra si en piedra, o en madero ageno (3). Ca
recho de lo fazer; si el libro quisiere auer si lo fiziesse por mandado de aquel cuya era
aquel cuyo es el pargamino, dene pagar (4) la madera, el señorío de lo que assi íuesse
al otro, por la escritura que y escriuio, a- pintado, o entallado, seria de aquel que lo
quello que entendieren ornes sabidores, que mandara fazer. Pero deuele dar su precio,
meresce porende. Mas si ouiesse mala fe en por el trabajo que lleuo en pintarlo, o euta-
escriuiendolo , sabiendo que el pargamino liarlo.
era ageno, estonce pierde (5) el la escritu- LEY XXXVIII.
ra, e es tenudo de dar el libro a aquel cu-
yo era el pargamino;fueras ende, si lo ouies- Si algund orne labra algún edificio de piedra,
se escrito por precio conoscido : ca estonce o de madera agena, cuyo deue ser el
tanto le deue dar por el, quanto le prometió. señorío.
( 3 ) El pargamino. Sivè scriptura sit pretiosior, si- gumentum esse in contrarium in §. penult. Instit. de tes-
ve n o n , secundum Gloss^ in dicto §. litterœ , Inslit. de tament,
rer. divis. quae a p p r o b a t u r hic.
(¿i) Deue pagar. Et si seriptor cecidit à possessio-
LEX xxxriii.
n e , an competat sibi actio ad repetendum pretium scrip- Quseritur dominium per immissionem : u t si tigtïa
t u r a ? Vide Gloss, ¿n dicta 1. qua ratione, §. Huerai, et aliena posui in opere meo bona fide, vel m a l a , effi-
ibi pef Alberic. ciuntur m e a ; sed solvam domino tignorum pretium
(5) Pierde. Ita tenet Gloss, in §. Huerai, dicta? 1. duplicatnm. Nee e x t r a h u n t u r tigna ab aedificio , ne ci-
qua ratione. vitas, vel viila deformetur m i n i s . Hoe dicit.
LEX XXX F11. (1) Metiendo. Concordat 1. adeo, §. cum in suo
solo 10. D . de adquir. rer. domin. et §. cum in suo 2 9 .
T a b u l a quaeritur p i c t o r i , et lapis s c u l p t o r i , si b o - Instit. de rer. divis.
llara fidem habuerit : sed tenetur p i c l o r , vel sculptor (2) Quier mala. Nota b e n e , nam contrarium dice-
domino tabulae, Tel Japidis, ad ejus aestimationem; aliàs b a t Glos. in dicto §. cüm in suo, Instit. de rer. divis.
n o n quseritur sibi (habenti malam fidem) q u o d pinxit, Et quid si clericus cum t i g n i s , vel pecunia Ecclesise
Vel sculpsit. Si lamen mandato domini tabnlœ pinxit, aedificat in proprio solo ? an tunc aedificium erit eccle-
tenetur e¡ dominus solvere pretium picturae. H o c dicit, siae, vel cedat solo clerici? Vide glos. notabilem , q u ô d
(1) Pintando. Concordat dicta 1. qua ratione 9. §. tunc solum cedit aedificio , in cap. apostólicos, 12. quajst.
Sed ex diverso, T). de acquir. rer. domin, et §. si quis 2. quam glos. dicit singularem Jaso in 1. 1. §. fiuntia^
in aliena 3/4. Ins tit. de rer. divis. tio, D . de novi oper¡ nuntiat. et vide J o a n . A n d r . in ad-1
(2) figo. Id e s t , parte trabis. dit. ad Specul. in tit. de emption. et vendit. §. tertio lo-
(3) En piedra, o madero ageno. Reprobat o p i - co, in parte apostólicos, col. 4 . ct R o c h u m in tract:
nioiiem Glos. super verbo tabulam , in dicto §. si quis de jure patronat, charla a 2 . col. 4-
in aliena, quae s u b duhio forte d i c e b a t , non h a b e r e (3) apostura. A d d e 1. 1 6 . tit. 2. supra ead. Par-
l o c u m , quod ibi dicitnr in scriptura facta in m a r m o r e , tita, et quae ibi d i x i , et in 1. 16. tit. i/». Part. 7.
et idem dicebat in dicto §. sed ex diverso, subdens a r -
Del señorío en las cosas. 435
LEY XXXIX. tenudo seria de los tornar al señor de la he-
redad; sacando primeramente las despensas
Cuyos deuen ser los frutos que salieren del que ouiesse fecho sobrelios. Oüosi dezímos,
heredamiento, de que fuere vencido alguno que si los frutos que ouiesse recebidos,fuessen
por Juyzio. de tal natura (8), que non viniessen por la-
uor de ornes, mas por si se los diesse la he-
A buena fe (i) compran los ornes, o ga- redad; assi como peras, o mançanas , o ce-
nan (a) casa, o heredamiento (3) ageno, cuy- rezas, o nuezes, o los frutos semejantes des-
daudo que es suyo de aquellos que lo enage- tos, que han los arboles por si naturalmen-
nan, o que han derecho de lo fazer: eacaes- te, e sin lauor de orne; que estos átales te-
ce, que viene después el verdadero señor de- nudo es de ios tornar con la heredad, maguer
Ha, e demaudugela, e véncelo en juyzio. E los aya despendido (9) a buena fe: e si por
en tal caso como este dezimos, que el seño- auentura ouiesse mala fe, en comprando la
río de los frutos que ouiesse recebido (4) , e cosa, o en auiendola en otra manera , sabien-
despendido (5) del heredamiento este venci- do que non era suya de aquel que gela ena-
do , que deuen ser suyos por la obra (6), e geno; estonce, maguer ouiesse despendido
por el trabajo que lleno en ellos, fasta que los frutos que ouiesse recebidos de la here-
el pleyto fue cornençado (7) por demanda, e dad , tenudo seria de pechar el precio delios,
por respuesta; e non es teaudo de los dar sacando todavia las despensas (10) que ouies-
al vencedor, maguer lo entregue de la here- se fecho en razón delios.
dad. Mas los que non ouiesse despendido,
qui hoc genüs deductionis impensarum impediat, 1. addè Lancelotum Decium in 1. ápud Julianum, §. fruc-
fundus qui 5 i . in princ. D. famil. ercisc. tus , in fin. D. de legat. 1. dieeritem, quôd in omnibus
casibus, in quibus malas fidei possessor tenetur de fruc-
LEX XL. tibus, quos potuisset percipere, nunquam tenetur de
Possessor màlse fidei cura titulo tenetur indistincte illis, quos potuisset percipere ex augmento rei facto per
restituere fructus receptos, et eonsumptos, deduetis ipsnra, ut est casus in dicta 1. cceterum, ubi et vide Ang.
expensis. Si autem est sine titulo, ut fur, vel praedo, (3) Temidos. Adde 1. sifandum 17. C. de rei vin-
tenetur de perceptis, et qui percipi potùerunt. Idem, si dic. el Bart, in 1. fructus, et in 1. ex diverso, col. fin. D.
emit à fraudante crediloreni, et particeps fuit fraudis; solut. matrim. qui dicit, de jure hanc esse communem,
aut si alienatio fuit facta vi, vel metu; vel Contra legem opinionem : et ista opinio approbatur hic, et non Petri,
mercatus est; aut occulté rem, quam officialis Regis et Cyni, et'Salic. in 1. domum, 6. oppos. C. de rei vind,
vendidit, contra solitum modum lucrandi cornparavit. et in 1. si fiindum, eod. tit. quitenebant, quôd malae fi-
Hoc dicit. dei possessor indistincte teneatur de percipiendis.
(i) Pudiere ende lleuar. Concordat 1. sînavis 62. (4) Quatro casos. Hos casus vide per Glos. in dic-
§. fin. D. de rei vindic. et §. 2. vers, illorum, Instit. deta 1, sifundum, C. de rei vind. et in §. si quis à non do-
offic. judie, et 1. fructus 3 3. D. de rei vindic. et nota be-
mino, Instit. de rer. divis. et ibi Glos. atldit alium casum
ne, quod hic declaratur, scilicet de fructibus , qui po- dé eo qui fructus maturospatitur corrumpi studiosè : et
tùerunt percipi à petitore, ut dixit Glos. in 1. 2. C. de adde alium casum in 1. patri pro filio 27. D. de minor.
fruct. et lit. expens. Bald, tamen ibi post alios Doct. te- in §. si pecuniam, et ibi Bart.
net, quôd si magis potùerunt percipi à possessore,
quôd et ill £ veniunt, cum habeantur pro perceptis fíe- L E X X L ï.
te. Tu in hoc die, ut per Bart, in 1. domum, C. de rei Bonae fidei possessor potest retiñere rem, ab eo per
vind. cujus opinio est magis communis, secundum Ale- dominusn verum evictam, ob expensas, quas in ea de
xand. in 1. cum se/vus, alias incipit, apttd Julianmn, novo fecit. Sed computat eas s¡bi in fructus ordinarios,
D. de légat, i . et limita, ut in casu 1. 2. C. depign. (jilos ex re cepit. Sed si tot sunt expensa», quibus eum
action, et ibi notât Bald, et intellige etiam procederé, tota sua substantia non posset evietus satisfacerè; tunc
quod hic dicitur, in vero màlse fidei possessore; nam potest possessor opus, quod fecit, tôlière, et ad li-
secùs in ficto, cujus mala fidés esset inducta per litis bitum de eo faceré ; nisi dominus rei ei vellet tan-
eontestationem : quia talis tenebilur tantùm de fructi- tum solvere , quantum valeret ablatum. Si tamen pos-
bus, quos ipse i*eus percipere potuisset, 1. 2. C. de sessor habuit à principio bonam fidem , et antequàm
fruct. et lit. expens. secundum Bart, ibi: adde 1. 8. in Opus faceret, habuit malam , et fuit vietus ; non potest
fin. tit. 3. Part. 5. et quae ibi dixi. habere expensas, quas fecit; potest taiwen tollere opus
(2) Heredad. Quando cessât mala fides, vide I. quod fecit, ut suprà. Hoc dicit.
venditor ex hœredil. 21. D. de hœred. vel action, vend. (1) Heredades agenas. Adde 1. infundo 38. D. de
et quae dixi suprà in 1. praeced. Et quid si aropliorcs, rei vindic. nndè ista habuit origin em, et vide ibi per
vel uberiores fructus fuerunt percepti ingenio, et sump- Bart, ad intellectum hujuslegis, et vide notabiliter Abb.
tn possessorïs malae fidei? an ad illos tenea'tur? Vide in cap. 1. de in integr. restit. u b i , quid si plus est in ex-
Glos. in 1. ccelerum, D. de rei vind. et ibi omninô Bald. pensis, quàm valeant melioramenta , et de aliis ad is-
et Ang. in 1. 1. §. per hanc, D. quœ in fraud, credit, et tam legem. Et quid si cum convenitur, non excepit de
Del señorío en las cosas. 43^
los ornes a buena fe, e después que las han en lo suyo, derecho es, que cobre aquéllo
compradas, fazeny de nueuo alguna cosa, as- que y despendió en esta manera. Empero, si
si como torre (2), o casa, o otro edificio; o algunos frutos, o rentas , o esquilmos 0110 de
si es heredad, plantan y a las vegadas arbo- la heredad ; pues qué quiere cobrar las des-
Íes, o ponen majuelos, o fazen y otras cosas pensas assi como sobredicho es, derecho es,
semejantes destas nueuamente (3), como en que descuente en ellas (5), aquello que gano,
lo suyo. E vienen después desso los verdade- o esquilmo de la heredad. Más si por auen-
ros señores, e vencenlos en juyzio, de aque- tura el señor de la heredad , que la venciesse
lio que assi han ganado. E porque puede en juyzio , fuesse tan pobre (6), que non pu-
acaescer contienda entre los ornes , si las diesse pagar alot.ro las despensas que y ouies-
despensas que assi fuessen fechas, deuen co- se fecho nueuamente, maguer quisiesse ven-
brar, o non, los que las fizieron; dezimos, der todo quanto auia ; dezimos, que estonce
que ante que sea entregado (4) déla casa, e non seria temido de las pagar. Mas el otro
cíe la heredad, el que la venciere assi como que las auia de cobrar, puede sacar de la ca-
sobredicho es, que sea temido de tornar al sa, o de la otra heredad, aquello que y metió,
otro, todas las despensas que ouiere fecho o labro , e licuarlo ende, e fazerdeUo su pro.
de nueuo en ella: ca pues que ouo buena Empero tenemos por bien, e mandamos , que
fe en ganar la cosa, e labro en ella assi como si et señor de la heredad le quisiere dar tan-
istis nielioramentis? an opponat de hoc in executione (5) Que descuente en ellas. Vide Bartol. in 1. infun-
sententiae, vide Spec. tit. de execut. sentent. §. fin. col. do , et ibi additionator, D. de rei vind. et videtur in-
fin. et ibi Joan. Andr. in addit. super parte opponere: teîligendum hoc in expensis factis voluntariè; non si
et adde ad istam legem eumdem Spec. tit. de expensis, erant necessariae, vel utiles ; et ita videtur velle Gloss.
§. 1. ubi latè, et ibi, quid de sutnptibus factis in refi- et Bart. in dicta 1, in fundo: nam tunc boiiae fidei pos-
ciendo, et adde eumdem Spec. tit. de emption. et vendit. sessor haberel impensas in totum ultra fructus , et idem
§. nunc dicendum , in fine. Et an si non oposuit de eis, est de mente Gloss, in 1. sumptui (¡8. eod. tit. et vide
quando reus fait conventns, an possit postea ratione distinct. Bart, in dicta 1. infundo, col. 3. Sed contra
evielionis repetere à venditore ? Vide Alexand. consil. hoc videtur in expresso ista lex, quatenùs iii seditious,
67. col. fin. vol. 2. vel plantis supra dictis constat esse impensas utiles : et
(a) Como torre. Quid in expensis voluntariís ? Vide etiam videtur in expresso éssetextus in 1. in insulam
infra eod. 1. 43. 42. §. fructus, D. solut. matrim. et dicta 1. sumptus 48/
(3) Nueuamente. Et sic loquitur ista lex in melio- ubi íiabetur de sumptibus necessariis, et utilibus, dis-
ratnentis , quae fiunt de novo, siciit et in 1. infundo 38. ponitur, quod compensentur cum fructibus, et ad idem
Î). de rei vindic. de aliis vide 1. 43. infra eod. est 1. emptor 65. D. eod. et istud videtur esse tenen-
(4) Entregado. Adde in simili, quae notât Bald, in dum , ñeque est verisimile aliud voluisse Gloss, et Bar-
authent. excipitur, in fin. C. de bonis quce liber, et ad- tol. in dicta 1. infundo. Adde Bald, in 1. super empli,
de 1. adeo 7, §. ex diverso, D. de acquir. rer. domin. et C. de eviction, et quae notât Paul, de Castro in 1. domos
Abb. in cap. 1. de in inlegr. rest. Et retentio pro expen- hœreditarias, D. de legat. 1. dùm allegat gloss, singula-
sis habet locum etiam in benéficas, Abb. in cap. de rem in 1. emptor, in fin. gloss, magnae, D . de rei vindic.
mulla, deprcebend. col. 4. Ex quo inferes ad inajoriam, Et erit.una limitatio in ista materia , scilicet, ut procé-
lit etiam tiaeres defuncti, qui tenuit majoriam, possit dât, quod hic dicitur de compeosandis expensis factis
retiñere bona majoriaepro expensis in ea factis ad per- ad rei utilitatem cum fructibus perceptis, quando tales
pétuant utilitatem, juxta Glos. et ibi notât Bart, in 1. 3. fructus alias fuerant petentis, vel illos petere poterat;
5. nos generaliter, D. de impens. in res dotal, fact, et ad- secùs verô quando non habebal jus ad illos, imô de ju-
de Glos. in 1. non ab re , C. unde vi, in parte ellegatio. re erant ipsius possessoris recipients, ut in qnKst. Gloss,
Quid autem si possessor majoriae fecit expensas in cus- quae et potest induci ad possessbrem majoriie facientem
todia castrorum, et "quia forte erat. tempus guerra, fe- expensas ad perpetuam utilitatem rei, ut hieres ejus non
cit máximas expensas? Die, quôd tales expensas non ré- teneatur eas compensare cum froclibtts à defuncto per-
petet, Glos. in 1. sumptus, D. de légat. 1. Paul, in 1. ceptis, ex quo jure majoriae ad ilium spectabant in ejus
domos hœreditarias, eod. tit. et facit optimè qubd notât vita , per illam gloss, singtflarem, quam pro tali com-
Bald, per text, ibi in 1. ex parte, V>.famil. ercis. etquod mendavit Bald, in 1. insulam, D. solut, tnatrim. et intelli-
notât idem Bald, in §. si quis de manso, de. cùntrOv. in- g e , et limita,' ut déclarât Paul, in dicta 1. domos, et
vest, col, 5. quôd quando quis facit actum côntempla- Bartol. in dicta 1. 3. §. nos generaliter, D. de impen. in
tione sui, non habet locum actio negotioi'um giestórum res dotal, fact. Et an hœres clerici possit repetere ex-
contraGalium ; allegat 1. si finita, %. proinde, D. de dam- pensas, quas facit clericus in beneficio? Vidé Abb.
no infect, et 1. ex facto , D. de negot. gest. Sed quid si quôd sic, in cap. de multa , de prcebend, col. 4- Et an,
possessor majorisefecit multas expensas, in defendendû impens* compensentur necdùm cum fructibus, qui
majoriam, quae sibi ab alio petebatur ,'vel cùm ipse pe- percipérentur ex re meliorata , sed etiam perceptis óceá-
teret? an imputet eas successori? Decides ex prasdictis, sione meliorationis ? Vide Carol. Molineum in tract.
et notatis per Glos. in 1. 1. in verbo non sunt, D. de consuet. Parisiens, fol. 3g. col. 4. cum seq. et satis pro-
impens. in res dotal, fact, et ibi vide Bart, et per Bal. batur hic, quôd etiam cum fructibus habitis ex riielïo1-
in 1. nominibus , C. de action, el obi. et in 1. 1. col. fin. ratione compensentur.
versic. secunda quœstio est, C, de bon. mat. et in 1. 3. (6) Tan pobre. Adde diet. 1. in fundo 38. et ibi
C, defalsa causa adjec. legat. Gloss. D. de rei vindic.
438 T e r c e r a Partida. T i t u l o XXVIII.
to (7) por aquello que ende ouiesse a tirar, pierde todo quauto y labro, o sembró ; e de-
quanto el podría auer dello, pues que lo ue ser de aquel en cuyo suelo (2), o heredad
ouiesse ende lleuado ; que sea tenudo de gelo lo fizo: e non puede, nin deue cobrar las
dar por ello, e que lo non lleue ende. Esso despensas que y ouiesse fechas, en razón de
mismo dezimos que seria, si aquel que fizo aquello que y labro de nueuo. Mas las des-
la labor de nueuo en la casa, o en la here- pensas que fiziesse por razón de los frutos
dad agena, ouo buena fe quarido la gano, e en quanto ouiesse la heredad, bien las pue-
ante que començasse (8) a labrar, ouo mala den descontar, quando ouiesse a tornar al
fe, sabiendo que aquel de quien la gano, señor de la heredad los frutos, o la estima-
non auia derecho de la enagenar. Ca si des- ción dellos (3).
pués desso lo venciere el verdadero señor
por ella en juyzio, non deue cobrar las des- LEY XLIII.
pensas que y fizo, mas puede ileuar ende
aquello que y metió, o labro, assi como so- Si orne planta arboles, o viñas en heredad
bredicho es. agena, auiendo mala fe, que pena deue
auer.
LEY XLIL
Plantando algún orne (1) arboles, o po-
Como non puede orne cobrar las despensas niendo majuelos en la heredad agena a sa-
quefaze en las cosas que tiene a mala fe. biendas , auiendo mala fe (2) en faziendo-
lo, luego que aquellos arboles, o la viña es
Qual orne (1) quier que labrasse edificio, raygada, o se nodresce, o se cria en la he-
o sembrasse en heredad agena, auiendo ma- redad , pierde el señorío de aquello que y
la fe, e sabiendo que non auia derecho de lo planto. Esso mismo dezimos que seria, si al-
fazer; si después desso fuesse vencido en guno plantasse arboles ágenos en su here-
juyzio del verdadero señor de la heredad, dad, o que. pusiesse y majuelos de sarmien-
" (7) Dar tanto. Adde quae notât Bald, in authent. terit postea repeleré, ut hic, et in I. si in area 33. D.
excipitur, C. de bon. quœ lib. de cond, indeb. et adde ad praedicta 1. penult, tit. fin.
(8) Ante que comenzasse. Adde 1. Julianas 37. D. Partit. 5.
de rei vindic. (2) En cuyo suelo. Habes hic, quôd aedificium ce-
LEX XL 11. dit solo : et adde, quôd etiam per pactum non potest
fieri, quôd aedificium non cedat solo, 1. obligationum
Quod aedificatur, vel seritur mala fide in solo alie- fere , '§. 1. versic.plane , D. de action, et oblig. et vide
no , cedit solo ; neque repetit expensas qui aedificavit, Bartol. in 1. 1. §. i.D. de superjicieb, et Paul, de Castro
vel seruit; deducit tamen expensas, quas fecit causa in 1. servitutes la a. D. de sèrvitut. et adde , quôd aedi-
fructuum, à condemnatione fructuum , vel eorum sesti- ficium parietis sicci carens fundamento sub tena , cedit
matione. Hoc dicit. solo, ut in 1. si precario 17. et ibi notât Paulus de Cas-
(1) Qualome. Concordat l.adeo 7. §. ex diverso 12. tro , D. commun.prœdior.
et 1. qua ratione g. D. de acquit, rer. domin. §. ex di- (3) Estimación dellos. Concordat 1. 39. in fin. su-
verso 3o. et §. qua ratione 3a. Instit. de rer. divis. et pra eod. et vide quae dicam infrà eod. 1. 43»
vide distinctionera Gloss, in §. certe Mud, Instit. eodem
tit. et opinio Joann. ibi posita approbatur hic, et non LEX XL 111.
opinio Marti, quae hie reprobatur, licet Carolus defen-
dat eum in tract, consuet. Parisiens, fol. 4o. c °l- 2. et Si in alieno solo mala fide plantavi, statim factis
3 . si tamen essent expensa? necessariae , ad quas facien- radicibus efficitur domini soli. Idem , si in meo solo
das dominus tenebatur necessariô, ut quae fiunt in repa- bona, vel mala fide alienam arborent plantavi; sed te-
latione domus, vel alias ; videtur, quod possit eas ha- neor ad arboris aestimationem. Item si arbor mea in fun-
bere etiam malae fidei possessor, et quod hoc casu pro- do vicini tenet radices principales, quibus creatur, ef-
cédât opinio Martini, secundum Joann. Fab. in dicto ficitur sua , licèt rami sint in fundo meo ; sed si pars
§. ex diverso, et vide per Specul. tit. de expen. §. 1. radicum principalium est in fundo meo, et pars in suo,
versic. viso, ubi et quid de utilibus expensis? Et sicista efficitur communis. Hoc dicit.
nostra lex procedet in voluntariis expensis ; de neces- (i) Plantando algún orne. Concordat 1. adeo 7. §,
sariis , et utilibus, d i e , ut ibi per Specul. et per Gloss. fin. et 1. sed si ex ineis 26. §. arbor. 2. D. de acquir.
in dicto §. certe , et per Bartol. in dicta 1. in /undo, D. rer. domin. et §. si Titius 3i. Instit. de rer. divis.
de rei vindic. quem vide, et Angel, in dicto §. certe (2) Mala fe. In juribus suprà allegatis non hoc dí-
Mud, et infrà eod. 1. 43. Si tamen expensae factae sunt citur; sed indistincte, et sic sive habeat bonam, sive
causa quaerendorum fructuum per malae fidei possesso- malam fidem : nam factis radicibus, ejus erit arbor, in-
rem, potest eas habere retinendo ; si tamen isto jure cujus solo plantata est; into quando mala fide facit, vi-
non utatur , non potest eas repetere, ut hic : et sic de- detur, quôd desinat habere dominium mala fide plan-
ciditur in ista lege quaestio Baldi in 1. si quis sciens , C. tans, statim antequàm coalescant, ut suprà 1. próxima,
de rei vindic. in fin. et idem in aliis expensis factis per et in §. ex diverso 3o. Instit. de rer. divis. et tenet Faber
malas fidei possessorem, quas potest retinendo conser- in dicto §. si Titius, in princ. undè quod hic dicitur }
vare, ut infrà eod. 1. 4 3 . quia si non retineat, non po- supple maxime.
Del señorío en las cosas. 43q
tos ágenos; que luego que son ray gados ga- o de la heredad lo venciesse délia en juyzio,
na el señorío dellos , quier aya buena fe, non gela deue ante entregar (2), fasta quel de
quier mala, en plantándolos, el que los plan- lo que despendió en esta razón. Empero, ; si el
to. Empero tenudo es, de dar a aquel cuyos esquilmo algunos frutos, o rentas de la casa,
eran, la estimación de lo que valieren. Otro- o de la heredad, en quanto la tuuo; tenemos
sí dezimos, que si algún orne plantasse al- por bien, que se descuente en las despensas:
gún árbol en su heredad, e despues que lo ca guisada cosa es, que pues que el quiere
ouiesse y plantado, se estendiessen las ray- cobrar las despensas que assí fizo, que des-
zes por heredad agena.de otro alguno, cer- cuente los esquilmos. Otrosí dezimos, que
ca dessa en que fue plantado, de manera si el fizo despensas prouechosas al hereda-
que las principales rayzes de que se nodre- miento, o a la casa agena de que era tene-
ciesse, están todas en ella; este gana el se- dor, que si las fizo en buena fe, cuydando-
ñorío del árbol, maguer estén las ramas del las fazer en lo suyo; que las deue cobrar,
árbol sobre la heredad de aquel que lo plan- magner non ouiesse menester de las fazer:
to. Empero, si parte de las rayzes principa- mas si las fizo auiendo mala fe, sabiendo que
les (3) del árbol estuuiessen en la heredad el heredamiento , o la casa, que era age-
de aquel que lo planto, e la otra parte en na ; si el señor que la venció en juyzio , non
la del otro que estuuiesse acerca della ; es- gelas quisiere pechar, puede el otro ende
tonce deue el árbol ser comunal de ambos a lleuar la labor que fizo y fazer. Otrosí dezi-
dos. mos, que si aquellos que son tenedores de
LEY XLIV. casas, o de heredamientos ágenos, fazen des-
pensas en ellas, que non son muy prouecho-
Cuales despensas deue orne cobrar, de las sas, mas son a apostura de la casa, o de la
que faze en casa, o en heredad agena, heredad; assi como las pinturas que fazen
e quales non. en ellas; o los caños que fazen porque naz-
ca y el agua ; o las otras cosas semejantes
Despensas fazen los ornes en las casas, e destas, que fazen y, como por auer deleyte
en las heredades agenas que tienen, non fa- por ellas, mas que pro; si ouo buena fe, en
ziendo y de nueuo alguna cosa, mas refa- teniendo aquello en que las fizo, cuydan-
ziendo , o endereçando los edificios en los do que era suyo, que estonce puede tomar
lugares do es menester, o faziendo y algunas lo que ouiere fecho, e licuarlo. Empero, si
otras cosas, que son prouechosas a la casa, aquel cuya era la casa, o la heredad, le qui-
o a la heredad. E en tal caso como este de- siere dar tanto por ello, quanto podría va-
zimos, que aquel que las despensas fiziere, ler despues que fuesse ende tirado, deuege-
que sean menester de fazerlas, que las de- lo dar. Mas si el que fiziesse tales despensas
ue, e-las puede cobrar, de mientra que fue- como estas, ouiesse mala fe, en teniendo la
re tenedor de la casa, o de la heredad en que casa, o la heredad, pierde todo quanto y fi-
las fizo, quier aya buena fe, quier mala (i) zo, e non puede ende lleuar (3) ninguna cosa.
en teniéndola; e maguer el señor de la casa,
(3) Principales. Hoc dicit p r o p t e r notata per Glos. retinendo rem , vel compensando cum frucübus ? Glos.
et Doct. in dicto §. si Titius. d i c i t , q u ô d n o n , u b i J o a n n . de Plat, in 1. fin. C. de
fund, rei privât, l i b . 1 1 . et vide 1. 2. et ibi Bald. C, si
LEX XLIV. quis ignor. rem minor, sine decreto campar.
(2) Ante entregar. Quid si restituit r e m , anteqnàm
Detinens rem alienam, sive bona fide, sive mala, sibi restiluantur suniptus? D i e , quôd non habebit ac-
si reficiat r e m , pro cxpensis necessariis , vel utilibus, tionem ad petendum sumptus , secundum Gloss, in 1.
non tamen voluntariis retentionem l i á b e t r e i , etiam si in fundo, D . de rei vindic. et in §. certe, Instil, de rer.
victus fuerit, doñee sibi solvantur; deductis taraen r e - divis. et in aliis locis - , nisi in duobus c a s i b u s , in q u i -
d i t i b u s , quos ex re percepit. Récupérât etiam expensas bus habebit actionem. Primus , quando bônae fidei p o s -
voluntarias, si bonam fidem habuit. Potest tamen leva- sessor , in faeiendo de n o v o , sumptus feeerit, quos d o -
re Jaborem, seu o p u s , quod fecit. Si tamen víncens sol- minus eompellebatur faceré, ut in 1. hœredilas 5 o . §, 1.
v e n t s i b i , quod voluntaria expendit, tenetiir id recipe- D. de petit, hatred. S e c u n d u s , quando fecisset animo
r e , et opus factum dimitiere. Sed si nialam habuit fi- aliuni obligandi : nam tunc récupérât p e r actionem n e -
dem , n o n récupérât voluntarias. Hoc-dic:t. gotiorum gestorum , u t in 1. si pupilli 6. §. item si, t>.
(i) Buena fe, quier mala. Vide P a u l u m de Castro de negol. gesi.- et hoc nota ad 1. 4 0 . sùprà éod. et tenet
in 1. final. §. sed quia nostra, C. commun, de leg. in fin. Angel, in dicta 1. in Jando, cot. 2. et idem die in malse
et adde 1. domum 5. C. de rei vindic. et Specul. tit. de fidei possessore utiliter facierite : quia si fecit animo
expens. §. j . Gloss, et Bartol. in 1. infundo, D . de rei obligandi dominum , recuperabit expensas per actionem
vindic. Sed an fur equi possit repetere expensas, quas negotiórum g e s t o r u m , quatenus dominus factus est l o -
fecit in eqno alendo? Vide Bald, quôd n o n , in i. t;C. de cupletior, ut in dicto %.item si,
infant, expos. Et quid si emit rem contra prohibitionem (3) Lleuar. Quia ¡edificando donare videt.ur, u t in
legis, in qua fecit melioramenta ? an possit illa repetere §. cum in suo solo %<j. Instil, de rer. divis. et quia n e -
44o Tercera Partida. Titulo XXVIII.
LEY XLV. do y (6), o en otra manera qualquier, si Io
fallasse por auentura, non lo buscando el a
Cuyo deue ser el thesoro, que orne Jalla en sabiendas; estonce deue ser la meatad su-
la su heredad, o en la agena. yo, e la otra meatad del señor de la casa, o
de la heredad, do lo fallo: mas si lo fallasse,
LL. l. Thesoros (i) fallan los ornes a las vega- buscándolo el estudiosamente, e non por a-
2 3,
: y^ das en sus casas, e en sus heredades, por a- caescimiento de ventura ; estonce deue ser
líb. 6. uentura, o buscándolos. E porque podría a- todo del señor de la heredad, e non ha en
Recop. caecer dubda, cuyo deue ser; dezimos, que ello, el que lo assi falla, ninguna cosa. Esso
si el thesoro es tal (a) que ningund orne non mismo dezimos que sería, si el thesoro fues-
pueda saber quien lo y metió, nin cuyo es, se fallado en casa, o en heredamiento que
gana el señorío dello, e que deue ser todo de pertenesciesse al Rey (7), o al Común (8)
aquel que lo falla en su casa, o en su he- de algund Concejo.
redad (3). Fueras ende, si lo fallasse por en-
cantamiento (4), ca estonce todo deue ser del LEY X-LVI.
Rey. Mas si por auentura lo ouiesse y algu-
no escondido, e pudiesse prouar, o aueri- Como non passa el señorio de la cosa ven-
guar (5), que es suyo ; estonce non ganaria dida, a aquel que apoderan en ella,
el señorio dello, el que lo fallase en su here- fasta que aya pagado el precio.
dad. E si acaeciesse, que alguno lo fallasse
en casa, o en heredamiento ageno, labran- Apoderan (1) vnos ornes a otros en sus
minem volüit obligare 1. in hoc judicium i!\.%. i. D. com- res, et ibidem dicit, quôd pecunia semper praesumitur
muai divid. esse alterius, nisi sil thesaurus: ergô ei qui se fiindat
dicendo esse thesaurum, incumbit de hoc probatio: et
LEX XLV. adde Joann. de Plat, in 1. unica, C. de thesaur. lib. 10.
col. fin. ibi, queero aliquis : et secundum Bart, in rubr.
Thesaurus, qui nescítur cujus fuerit, inventus in D. de rer. divis. pecunia ab incognito loco transducta,
solo proprio efficitur doraini soli; nisi arte mágica re- et in agro nostro reperta , non est thesaurus, et quiin-
periatur, quia tunc erit Regis: si tamen scitur quis abs- venit earn, tenetur restituere: vide ibi col. 6.
conderit, remanet abscondenti, probanti esse suum. Si (3) En su heredad. Quid de marito inveniente the-
tamen thesaurus reperiatur in domo, vel praedio alieno, saurum in fundo uxoris? Vide Glos. in 1. divortio . §. si
"vel publico, vel Regis casualiter, dimidium erit inven- fundus, D. solut. matrim. et 1. 1. C. de thesaur. lib. 10.
tons , dimidium domini soli ; si lamen data opera, erit et Ang. in dicto §. thesauros , ubi de usufructuario , et
totus domiñi soli. Hoc dicit. aliis : vide ibi.
( i ) Thesoros. Est autem thesaurus verus quaedam (4) Encantamiento. Concordat 1. unica, C. de the-
depositio pecuniae, cujus non extat memoria, ut jam saur. lib. 10.
dominum nonhabeat: sic enim fit ejus, qui invenerit, (5) Prouar o aueriguar. Ergô tali asserenti incum-
quod non alterius sit; alioquin si quis aliquid, vel lu- bit probatio : vide Joan. Fab. in dicto §. thesauros.
cri causa, vel metus , vel custodias condiderit sub ter- (6) Labrando y. Intellige, nisi ad hoc conductas
ra, non est thesaurus; cujus etiam furtum fit; verba esset mercenarius à domino, ut fodiat pro inveniendo
sunt 1. numquam 3 i . §. thesaurus i. D. de acquir. rer. thesaurum: nam tunc totum esset domini, cui licet quae-
domin. et adde 1.1. Ç. de thesaur, lib. I O . et ibi Gloss. rere thesaurum in suo, secundum Joan. Fab. et Ang. in
Et quid de pecunia reperta in pariete domus, vide Joan, dicto §. thesauros , et probatur etiam ex ista lege.
de Plat, in dicta 1. unica , et Jas. in 1. 3. §. Neratius, in (7) AIRey. Non ergô omnes thesauri, quiinveniun-
secunda lectura, D. de acquir.possess, ubi et de pecunia t u r , sunt Regis : hoc etiam patet in tit. quœ sunt rega-
reperta in cera. Et quid si reperiatur thesaurus in loco, lia, in fin. ubi vide Andr. de Iser. Sed quid hodie per
qui nullius est? Vide Baid. in 1. item lapilli, in fin. I). 1. Ordinamenti 7. tit. 12. lib. 6. ubi innuitur, esse the-
de rer. divis, ubi dicit, quôd tune totum est inventons; sauros Regis, sed quartam partem dandam mauifestan-
vide tamen Azon. Instit. de rer. divis. in summa col. an- ti? Videtur dicendum, quôd illa lex non corrigat istam
tepen. tenentem, quôd dimidium sit fisci, si reperiatur legem , sed quôd habeat locum in eo quod est Regis,
in loco religioso, et Joann. Fab. in dicto §. thesauros, juxta tenoremhujus légis ; veluti si reperiatur per artera
Instit. de rer. divis. volentem, quôd medietas pertine- magicam, vel sine ea. in Joco Regis ad hoc data opera,
bit ad Ecclesiam , cujus sunt res sacra?, vel religiosas, vel in parte, quae fieret Regis, non alias : vide Andr. de
ubi thesaurus invenitur. Iser. ubi suprà.
(2) El thesoro es tal. Et cui incumbat probado, (8) O al Común. Nota hoc verbum, nam tollit du-
quôd est thesaurus, eujus depositionis. non extat ine^ bium niotum à Joan. Fab. in dicto §. thesauros, in fine,
rnoria? Vide in simili quaestipnem, quam ponit Joann. post Gloss.
Fab. in §. thesauros,Instit. de rer. divis. ubi videtur vel- LEX XL TI.
l e , quôd agenti, et petenti 'thesaurum , incumbat onus
probandi, et quôd probabitur per modum, qui traditur Acquiritur dominium traditione rei ex titulo liabi-
in 1. si arbiter 28. D. de probat. et adde quod notât li, soluto pretio , vel fide habita de eo. Hoc dicit.
Bald, in 1. 1. in princ. D. de rer. divis. volentem, quôd (1) Apoderan. Concordat §. per traditionem 1)0.
in rebus inventis diligeriter debcat inquirí, cujus sit Instit. de rer. divis. et 1. tradilionibus ao. C. de pact, et
Del señorío en las cosas. 44i
cosas, vendiendogclas, o dandogelas en do- precio non ouiesse pagado. Empero tenudo
t e , o en otra manera, o cambiándolas, o por seria de lo pagar.
alguna otra derecha razón. E porende de-
zimos, que por tal apoderamiento como es- LEY XLVII.
te que faga vn ornea otro de su cosa, o que
lo faga otro alguno por su mandado, que pas- Como gana orne el señorio de la cosa que
sa el señorio de la cosa, a aquel a quien apo- tiene ¿¡logada, si después la compra dtsse
derasse della. Empero, si el que ouiesse ven- mismo que se la alogara.
dido su cosa a otri, le apoderasse della; si el
comprador non ouiesse pagado el precio (2), Logado auiendo algund orne, o empres-
o dado fiador, o peños, o tomado plazo (3) tado, o encomendado (1) a otro alguna su
para pagar; por tal apoderamiento como es- cosa, si después desso le vendiesse , e le dies-
te non passaria el señorio de la cosa fasta que se aquella cosa misma, maguer estonce non
el precio se pagasse. Mas si fiador, o peños estuuiese la cosa delante, nin lo apoderasse
ouiesse dado, o tomado plazo para pagar, o della, con todo esso gana el señorio (2) de-
si el vendedor se fiasse en el (4) comprador lia aquel a quien la vende, o la da. Otrosí
del precio; estonce pasaría el señorio de la dezimos, que por todas (3) aquellas razones,
cosa a el por el apoderamiento, maguer el o maneras, que passa la tenencia de las cosas
}. qua ratiorie 9. §. hce quoque res 3 . D . de acquir. reí: in 1. alio , col. fin. D . de alim. et cibar. légat. Et nota,
domin. q u ô d etiam qui compellitur ad v e n d e n d u m , non cogi-
(2) Pagado el precio. Concordat §. venditœ 4 1 . t u r habere fidem de p r e t i o , Glos. et Bald, in 1, i , C.
Instil, de rer. divis. et 1. procuratoris 5. §. sed si dedi i 8. de commun, serv. manum. et a d d e Bald, in cap. i . quid
D . de tribut, et a d d e , q u ó d re vendita , non transit d o - prœced. debeat investit, vel fidelitas. Et quid si confi-
m i n i u m in emptorem per traditionera , nisi transeat tetur se récépissé pretium, et postea apparet i n s t r u m e n -
d o m i n i u m praetii à se soluti in v e n d i t o r e m , Glos. et t u m promissionis pretii? Vide Joan, de Imol. in 1. pen-
ibi n o t â t Saiie. et Alex, in 1. cum fundus, §. i. in glos. u l t . §. sivir, D . solut. matr. et Socin. consil. 1 7 9 . col. 4-
super verbo emptori, D . si cert. pet. Sed an q u o d hie
dicitur de re v e n d i t a , procédât in contraetibus innomi- LEX XL Vil.
natis? Vide Glos. in 1. cumproponas, C. de dolo, q u ô d Si rem , q u a m tibi locavi, posteà tibi vendidi ; licèt
s i c , et per Bart, in 1. si servas, §. locavi, post Glos. D . n o n t r a d i d i , transfertur in te d o m i n i u m : et in casibus
defurt. Bald, in 1, a. C. de rer.permut. in q u i b u s sine tradilione quseritur possessio , eisdem
(3*1 O tornado plazo. Q u i d si venditor h a b u i t fidem qureritur d o m i n i u m : item per societatem o m n i u m b o -
de pretio usque ad decern dies ? An si non sol vat e m p - n o r u m eontractam , quia d o m i n i u m consociis quseritur,
t o r in t e r m i n o , venditor possit rem vindicare ? Vide licèt traditio non fiat, sed debita consocio ante societa-
Glos. q u ô d n o n , in 1. incivile, C. de rei vindic. si ta- t e m , non v e n i u n t , sed tenetur ipse concederé petendi
inen e m p t o r adhùc non aeeepit possessionem ex licen- potestatem. Item in lucris socii quanitur d o m i n i u m
tia sibi tradita per v e n d i t o r e m , qui h a b u i t fidem d e consociis sine traditione. Hoc dicit.
pretio usque ad dictos d i e s ; poterit venditor illam l i - (i) O encomendado. A d d e 1. sive autem 9. §. 1, D .
centiam auf'erre, pretio infrà terminum non s o l u t o , et de public lana.
de novo earn o c c u p a r e , ut retineat earn p r o p r i o n o m i - (2) El señorio. Concordat 1. qua ratione <j. §. in-
n e , cum prias post licentiam retineret earn n o m i n e terdum 5. D . de acquir. rer. dom. et §. interdum 44-
e m p t o r i s , secundum Angel, et Paul, d e Castro in 1. lnstit.de rer. divis. et a d d e 1. certicondictio g. §. fin. et
kanes, D. adTrebel. ibi Bart. D , si cert. pet. et I. cui ususfructus 3 o . §. colo-
(/#) Se fiasse en el. Glos. in dicto §. venditœ, in no, et ibi Bart. D . de usufruct, legal. Et quid si canoni-
verbo emptoris d i c i t , q u o d in d u b i o , rem t r a d e n d o , cus stetit diii in choro , et capit u t c a n o n i c u s , sed n o n
videtur habuisse fidem de pretio. Limita t a m e n , nisi e r a t ; et postea Papa secum dispensavit, et contulit ei
venditor cogitasset, q u ô d statim sibi erat solvendum, ilium c a n o n i c a t u m , an r e q u i r a t u r nova installatio? V i -
u t in 1. si quasi 3 . D . de ping, action, et ibi per Bart, et de Bald, q u ô d n o n , in 1. 2. col. 10. versic. sed pons
p e r Bal. in 1. si non donationis, C. de contrah. empt. aliquis, C. de servit, et ibi allegat diet. §. interdum. et
Et nota , q u ô d vendens rem Ecclesise, vel fisci, vel m i - 1. quœdam mulier, D . de rei vindic. et alias leges. E t
n o r i s , non potest habere fidem de pretio , ut in ). si pro- q u i d si res n o n erat i l l i u s , qui titulum concedit r e m
curator 5. §. si ab eo, u b i Glos. D. de jure fisci, u b i àlienam possidenti, neque ipse earn sibi commodaverat,
vide per Bart. et A b b . in cap. a. de precario, in fine. vel in usum alias concesseral? an procédât q u ô d hic
Creditor etiam vendens p i g n u s , potest habere fidem de h a b e t u r , ut videatur rem t r a d e r e , u t saltern prœstet
p r e t i o , 1. eleganter ">A\. §. si vendiderit a. et ibi Bart. causam usucapiendi? Bald, d i c i t , quôd n o n ; et intelli-
D. depign.action. Et an vendens actionem, possit b a - git istas leges in e o , q u i potest concederé titulum ef-
óere fidem de pretio ? Vide Ba!d. in 1. per diversas, col. fectua l e m , ut in e o , qui h a b e b a t p o s s e s s i o n e m , vel
5. C. manda ti. Et de p r o e u r a l o r e , an possit habere fi- q u a s i , ut ipse tradit in 1. alienum , C. de furtis. Paul,
dem de pretio? Vide Bart, in dicto §. si vendiderit, et de Castro tamen in 1. non solum , §. quod vulgo , D. de
in 1. i . de offic. procur. cœsar, et Bald, in 1. incivile, usucap. r e p r o b a t ejus dictum per textum i b i : quia suf-
C. de rei vindic. ubi tàm de generali, q u à m etiam de ficit, q u ô d possidens putet illum , q u i titulum concedit,
speciali procura t o r e : et ibi etiam per Bald, an executor esse d o m i n u m .
testarnenti possit habere fidem de pretio, et per Bart. (3) Por todas. Seqnitur Glos. in dicto §. interdum,
Torn. IL Kkk
44* Tercera Partida. Titulo XXVIII.
de los vnos ornes a los otros, maguer non LEY XLVIII.
sean apoderados délias corporalmente, se-
gún dize en el Titulo que fabla de la manera Como ganan el señorío de las cosas, que los
en que puede orne ganar, o perder tenencia Emperadores, e los Reyes mandan echar por
de las cosas ; que por essas mismas razones, las mas, quando se. coronan, o se fazen
o maneras, passa el señorío de las cosas a Caualleros.
aquellos a quien son vendidas , o cambia-
das, o dadas en dote, o en otra manera, o Quando los Emperadores (1), o los Reyes
las han de auer por alguna otra derecha se coronan, o se fazen Caualleros, alleganse
razón ; como quier que de las cosas non y grandes gentes, para les fazer honrra : e
fuessen apoderados corporalmente. Otrosí de- suelen vsar los sus Camareros, de echar di-
zimos , que quando fazen los ornes compa- neros de oro, o de plata, o otras joyas, por
ñías entre si, poniendo, que todos los bie- las carreras. E esto fazen por dos razones.
nes que han, o ganaren dende adelante, que La vna, por nobleza, e por alegría; e la o-
sean comunalmente de todos los compañeros; tra, porque ouiessen carrera, para passar mas
que luego que tal compañía ayan fecha, e fir- de ligero entre la espessura de la gente. E
mada, e otorgada entre si, que passa elseño- quando los ornes veen echar el oro, e la pla-
rio (4) de todas las cosas, que cada vno de- ta, e las otras joyas, corren a tomarlo; e
ltas ha, a los otros, también como si vnos a desembárgame porende las carreras, por do
otros se ouiessen apoderado en todos los bie- auian de passar. E porende dezimos, que
nes, que ouiessen/corporalmente. Empero, quien quier que tomare oro , o plata, o otras
si algunos de los compañeros ouiessen de re- joyas que assí fuessen echadas por las carre-
cebir algunos debdos , o derechos que fues- ras , que gana el señorío cada vno de quanto
sen suyos en ante que fiziessen la compañia, tomare. Ca con tal entendimiento manda el
non los pueden demandar los otros sin su o- Rey echarlo por las carreras, que sea de ca-
torgamiento, o mandado; mas con todo esso, da vno lo que fallare, o prisiere, e faga dello
tenudo es, de les otorgar poder de los de- lo que quisiere.
mandar; e lo que ende ouieren, deue ser co-
munalmente de todos. Otrosí dezimos, que LEY XLIX.
toda ganancia que qualquier dellos faga, que
el señorío délia passa (5) a los otros, también
Que si algún orne desampara su cosa, como
como si cada vno dellos la ouiesse fecha.
la gana el primero que la tomare.
ubi Gloss, ponit istos casus, et allegat leges , et adde (1) Quando los Emperadores. Concordat dicta 1.
infra eod. tit. 3 o. per totnm, et adde de istis casibus, qua ratione 9. §. hoc amplias 7. D. de acquir. rer. domin.
et de alus notabiliter per Abb. post Glos. ibi, in cap. et §. hoc amplius 46. Instit. de rer. divis. ubi Glos. po-
a. de consuetud, penult, et fin. col. Et an assignatio re- nit de coronatione , et vide in authent. de Coiisulibus,
rum emptarum habeatnr loco traditionis, ut si porcos col. If. et adde Gloss, in 1. si id quod, D. pro derelicto.
de grege vendîtes tu signasti; vide Bald, in rubr. C. . LEX XLIX.
de peric. et corn, rei vendîtes, et adde etiam aliam glos. Si quis rem mobilem suam jactavcrit:, et pro dere-
Gloss, dicti §. interdum, in 1. possideri, in prine. D. de licto earn habuerit, quaerUur ejus dominium primo oc-
acquir, posses. En an executor judiéis possit per actus cupanti; nisi abjectus sit servus abjicientis infirmus,
fictos, per quos alias transfertur possessio, tradere pos- nam talis efficitur liber, etiam si ab aliquo occupetur;
sessionem ? Vide Bart, quód n o n , in 1. i. col. penult. vel nisi sit res ob maris nécessita tern jactata, nam ista
D. de acquir. posses. adhuc in dominio domini jactantis remanet. Hoc dicit.
(4) El señorío. Concordant .11. r. 2. et 3. J), pro so- Habuit ortum à §. pen. Instil, do rer. divis. et à 1. qua
cio: et de ratione decidendi, vide ibi per Alber. et per ratione 9. §. fin. D. de acquir. rer. domin.
Jas. in 1. si socius, D. si cert, petatur. ( i ) Despaganse. Concordant dicta 1. qua ratione g.
(5) El señorío délia passa. Habes hie, quod etiam §. fin. D. de acquir. rer. domin. et §. penult, et fin. Ins-
in quserendis transit dominium in socium omnium bo- tit, de rer. divis. et II. 1. et 2. D. pro derelicto. Et nota,
norum , licet alter ex sociis suo nomine acquirat : con- quod titulus pro derelicto est propriè titulus similis
trarium tenebat Glos. per text, ibi , i n l . si quis societa- donation! collatae in incertain personam, ut in 1. quod
tem 7 4- D. pro socio, et probalur in dicta 1. si socius servus 36. D. de stipul. serv. non tamen est propria do-
16. D. si cert. pet. ideo nota tu islam legem. natio, cùm non concurrat consensus donantis, et ejus
qui earn habet : undè leges loquentes de donatione insi-
LEX XL Fill. nuanda, non habent locum in re habita pro derelicto,
Misilia jactata propter lsetitiam, et coronationem secundum Bald, in 1. mater, col. fin. versic. item quœri-
Principia, primo occupanti coneeduntur. Hoc dicit. tur, C. de reivindic. Et quando videtur habere animum
Habuit originem à §. hoc amplius 4 6. lnstit. de rer. di- habendi rem pro derelicto, vide Glos. in 1. falsus, §.
vis. et à 1. qua ratione 9. D. de acquir. rer. domin. %. qui jactum, et ibi Bart. D. de funis : et ibi, an teneatur
hoc amplius 7. responderé, quo animo rem ejecit. Et an possit quis
Del señorio en las cosas. 443
algunas cosas que lian, e desamparadlas, e en quanto el la tuuiesse assi, non la podría
echanlas, de manera que sean suyas de quien otro ninguno entrar; e si la entrasse, non
las quisiere. E porende dezimos, que cuando ganaria el señorio della, fasta que corpo-
algund orne echare alguna su cosa mueble, ralmente saliesse della, e desamparasse la
con intención que non quiere que sea suya, tenencia. Ottosi dezimos, que si algund orne
que quien quier que la tome primeramen- desamparare alguna su cosa, que non osas-
te, e la lleue , que gana el señorío della, se yr a ella por miedo de enemigos, o de la-
e sera suya dende adelante; fueras ende si drones, que ninguno non la puede entrar;
la cosa que echasse assi, fuesse sieruo en- e maguer la entrasse , non ganaria el señorío
fermo (2), o ferido, que echasse, o desam- della. Ca como quier que este atal desampa-
parasse su señor. Ca este atal por tal echa- rasse la tenencia corporalmente, con todo
miento como este se torna libre, luego quel esso retiene en su voluntad el señorio de la
desampara el señor: e maguer otro alguno cosa (2). E porende non deue , nia puede
lo lleuasse, e pensasse del, e lo guareciesse, ninguno entrarla.
con todo esso non ganaria el señorío del. O-
trosi dezimos , que las cosas que los ornes TITULO XXIX.
echan en la mar con cuyta de la tormenta,
que non pierden el señorio délias; assi co- DE LOS TIEMPOS POR QUE OHE PIERDE LAS
mo diximos en la quinta Partida (3), en las SUS COSAS, TAMBIEjr MUEBLES COMO
leyes que fablan en esta razón. RAYZES.
b i : sed ejus d o m i n u s potest ex causa peculíi p e r eum p e r vim c o m p u l s i v a m , non afficitur vitio r e a ï i , l.sivi,
res piaescribere, quia s e r v u m , et ejus p e e u h u m p o s - vel me tu 3. et ibi Gloss. Bart, et Alex. col. fin. C. de his,
siclet. qua? virnet. causa: et q u a n d o dicatur fundus vi p o s s e s -
(1) Fuesse sieruo. Concordat 1. sequitur 4, §. servus s u s , déclarât Bart, in diet. 1. sequitur, §. \i fundum ; et
4 . D. end. et in eo q u o d subjícit de rebus peeuiiaribus in eo q u o d d i c i t , q u ô d res afficiatur vitio r e a l i , si p o s -
s e r v i , concordat 1. Labeo 8. D . eod. et I. 2 pro solu- sessor suspicatus s i t , se posse r c p e i l i , licèt non fuerit
to, et I. 1. §. item acquirimus 5. D . de acquit, possess. violenter e x p u l s u s ; d i e , q u ô d in t'onirariuui est text.
LEX ir, cum Gloss, de q u i b u s ( u t ibi dicit Paul, de Castro)
Possunt usucapí omnes res m o b i l e s , et se moventia, Bart. non m e m i n i t , in 1. si nulla 6 . C. de acquit, poss.
et carura fructus; nisi sint res furtivas, vel vi arrepta:, E t licèt d o m i n u s per violentiatn occupet rem suant j n o n
quse non praescribuntur, nec earum fructus. Hoc dicit. afficitur vitio r e a l i , ut in dicta 1. sequitur 4. §. si rem
(1) Muebles. C o n c o r d a t - 1 . moventium o,3. I ) . de a i . et tenet Paul, de Castro in dicto g. si tu vi me , et
verbor. signif. t\ vide Bald, in 1. mercatores, C. de com- vide Gloss, et Bart. in dicto §. sifundum: vitium tamen
mère, cl mcrcalor. dicentem, quód mobilia c o n c e r n u n t clandestinitatis non afficit rein vitio r e a l i , ut in dicta 1.
personam , et non locum , u b i sila sunt. Alibi tamen di- furtum 3 7 . ^.Jundi, et. ibi Bart, et Paul, de C a s t r o , D .
xit Bald,i/<-pace tenend. in princ. c o l . 2. n u m . g. q u o d eod. Et a d d e etiam , q u ô d crimen expilata? liaeredicatis
dicuiitur esse de illo t e r r i t o r i o , in q u o r e p e r i u n t u r ; et non facit rem inusucapibilerri , I. si homo 3 5. et ibi n o -
ideó si confiscentur , fisco illíus loci coníiscanlur : et tât Bart. D . eod. de usucap. et vide per Bald, in 1. sí
dicit Alex, consil. 1 ti. vol. 1, in ?.. d u b i o , q u ô d istud v i - abducta, C. de. furtis. Et quid in violentia , qua? c o m -
d e t u r v e r i u s , et adde quod notât Aug. et Imol. post míttitur, adepta j a m possession*, in ipsa deíendenda?
Cii). et Pet. in 1. ex facto proponebatur, D . de hœred. Vide in dicta I. sequitur 4. §• item si occupaveris 2 8 .
inslit. et vide Salie, in I. 1. col, 6. C. de Sumiría Triait. D. eod. et ibi Paul, de Castro. Et adde etiam , quôd n o n
u b i distingua , q u ô d , aut bona mobilia n o n sunt p e r - sufficit expulisse , nisi et possessionem intret e x p u l s o r ,
petuo destínala ad ilium locum in quo s u n t , sed sunt u t in 1. non solum 3 3 . §. si dominus 2. et in dicta 1.
ibi causa mercantile, vel s i m i l i , et tunc concernant sequitur 4. §• si tamen , D . de usucap. et notât Gloss, in
p e r s o n a m ; aut erant ibi perpetuó destínala , seu m a u - dicto %. furtiva:. Et n o t a , q u ô d etiam si expulsus erat
sura , et tunc t e r r i t o r i i , in quo sunt. "Vide ibi. prsedo, res afficitur vitio violen t u e , s e c u n d u m Ang. in
dicto §. furtiva?, col. 1. Et an si res surripiatur gratia
(2) O robada. Nam alias , si furtiva , u t infrà dicit,
U s u s t a n f ù m , cadal in vitium furtivitatis? Vide J o a n .
secùs esset: vide 1. sequitur 4. §• quod autem 6 . D. de
F a b . quôd sic , licèt talis fur non prsetendat rem l u c r a -
usucap et %.futtwœ a. Instil, eod. ¡it. sunt enini hase vi-
î i , in g. aliquando , Init. de usucap. E t an sufiieiat, u t
tia furtivitatis, et violentise reaiia, et rem affichant, ut
p u r g e t u r vitium , quôd res redeat in potestatem tutoris?
in 1. vitia 1 1. ubi Glos, magistrales, C. de acquit.poss,
Vide 1. sequitur 4- %• si pupilli 1 1. D . de usucap. q u ô d
et in dicto %,furtivœ ?.. nisi fuerit, p u r g a t u m v i t i u m , et
sic , nisi q o a n d o ipse tutor rem s u r r i p u i t , et alienavit,
res redierit ad antiquum possessore!!), et d o m i n u m , u t
u t in 1. qui fundum 7 . §. si tu tot 3 . D . pro emptor, et
in 1. sequitur 4. §• quod autem 6. et §. si lu me vi 2 2 .
n o n sufficil, quôd redeat in potestatem d o m i n i , nisi et
D . de usucap. et ut purgetur vitium furtivitatis debet
sciât rem fuisse f u r a t a m , ut in dicta I. qui fundum 7.
redire in potestatem d o m i n i , neque sufficeret, si redi
§. pen. et adde etiam , quôd licèt res veniat in potesta-
ret in potestatem alterius , cui forlè subrepia fuit, u t
tem p r o c u r a t o r s m e i , non purgatur vitium furtivitatis,
ibi ; tamen in vitio violen tiœ in re immobili p u r g a t u r ,
1. si rem 4 t. D . de usucap. et adde alia per Azon. xa
re reversa in potestatem possessoris e x p u l s i , licèt non
s u m m a , C. de usucap. pro empt. vol. 1.
sit d o i n i u u s , ut in 1. certè 6. §. Julianas 3 . et ibi Bart.
D . deprecar, et in 1. sequilar 4- §.si dotninus 2 6 . D. de (3) Robada, Vide qua: dixi in gloss. pra?eedent¡.
usucap. Nota e t i a m , q u o d res vendita per i n e t u m , etsie' ( 4 ) Nin los frutos. Intellige, ut in 1. s e q u e n t i , d e
446 Tercera Partida. Titulo XXIX.
LEY V. que gela vendió ; mas non supiesse, si laouie-
ra de furto, o de robo, o que la forçara; es-
Como si sierua, o yegua, o vaca, o otra cosa tonce bien podria ganar el fruto délia por
semejante, que es furtada, o robada, e la tiempo. Mas si supiesse que la ouiera furta-
venden, quando el comprador puede ganar da, o forçada, o robada, non podria ganar el
los/rulos délias. fruto deüa por tiempo; bien assi como non
podria ganar la madre. E si por auentura,
key 6- Sierua ( i ) , o yegua, o vaca, o otra cosa despues que la cosa ouiesse parido, supiesse
Kb. 4. semejante, de aquellas que dan fruto de si, que era forçada, o robada, o furtada, e non
Eecop. si después que es furtada, o robada, o força- lo supiesse ante quepariesse; si lo fiziesse es-
da, la vende a alguno, o la enagena aquel tonce saber (5) a aquel cuya era, diziendole,
que la ha por alguna destas maneras; dezi- que si algún derecho auia en ella, que lo de-
m o s , que si este que comprasse la cosa, a mandasse; si el otro non lo quisiesse fazer,
buena fe en-comprándola, cuydando que era dende adelante bien podria ganar el fruto de
suya de aquel que gela vendió, o que la non la cosa por tiempo. Esso mismo dezimos que
ouo con mala fe, nin de mala parte; si acae- seria, si gelo quisiere fazer saber, e non lo
ciesse, que después que la compra, que con- fallasse, porque fuesse tan alongado del lo-
cibe , e pare (2) en su poder; que el fruto gar, que gelo non pudiesse embiar a dezir.
que assi ha deüa, que lo puede ganar por
tiempo (3). Mas si «después que la ouiesse LEY VI.
comprada, e ante que concibiesse, supiesse
que el que gela vendió laouiera de mala par- Como la cosa Sagrada, ni orne libre, non se
t e , estonce non podria ganar por tiempo el gana por tiempo.
fruto que la cosa diesse de si- Empero, si
después la cosa concibiesse, seyendo ya en Sagrada (1), o Santa, o Religiosa cosa,
su poder, supiesse que non era de aquel (4) non se puede ganar por tiempo. Esso mismo
fructibus, et fcetibus conceptis, et editis apud furem, eût et partus ancilla?. Angel, tamen in 1. si ego, §. fin.
"vel ejus hseredem: nam ñeque ipse, ñeque ejus haeres D. de publiciana, tenet contrarium, distinguendo inter
usucapiet, ut in 1. qui vas 4 8. §. ancilla 5. D. defurtis, partum ancillse, et fœtum animalis: dicit etiam, quód
et 1. sequilar 4- S- hœres i 5 . D. de usacap. secùs, si foetus natus apud bona; fidei possessorem, licèt fuerit
percipiantur ab extraneo bonse fidei possessore , ut ibi, conceptus apud furem , possit usucapi : et assignat ra-
et in 1. si aliena IO. §. Scœvola, D. eodem, et adde 1. tionem diversitatis inter partum, et fœtum , quia partus
si servas 34> et 1. non solum 33. in princ. D. eodem, interest non mutare dominum, quod non interest in
tibi Gloss, et Angel. fcetu: dictum tamen hoc Angeli non bene jure probatur;
imô 1. qui vas 48. §. ancilla 5. D. defurtis, quam ipse
LEX F. allegat, potiùs probat oppositum : erit ergo idem in om-
nibus in fcetu, quod in partu ancillae, nisi in e o , quod
Partus ancillœ, vel animalis vi arrepti, penes bon* dixi in gloss, incipienti in partu, proxime sequent!.
fidei possessorem conceptus , et natus, potest per eura (3) Ganar por tiempo. In partu ancill* bene pro-
îisucapi ; sed si ante eonceptionem scivit non esse ven- cedit, quôd usucapiatur; in fcetu vero vacc*, vel equse,
deurs , non potest usucápele : idem, si post eonceptio- videtur, quôd statim sine usucapione sit bonae fidei
nem ante nativitatem scivit rem esse furtivam: si veto emptoris, apud quem conceptus, et editus e s t , u t dé-
post nativitatem scivit esse furtivam, vel raptam, denun- clarât Angel, in 1. non solum , in princ. D. de usucap. et
ciavitque domino, ut peteret-jus suura, necque domi- Paul, in 1. si aliena, §. Scœvola , eod. tit. et per Bartol.
nus petiit, aut non potuit denuntiare, cum vellet, prop- in 1. ancillœ ad fin em , C. defurtis.
ter domini absenliam in rernotis; et potest partum usu- • (4) Non era de aquel. Adde l. justo 4 4- §• et sipos-
capere: si autem scivit rem non esse vendentis, sed ig- sessionis 2. D. de usucap.
noravit furtivam esse, vel raptam, potest usucapere (5) Fiziesse estonce saber. Concordat 1. si ancillam
partum. Hoc dicit. 4. in princ. D. pro suo.
(i) Sierua. Ista lex sumpta est à dictis Azon. in
summa, C. defurtis, versic. quid autem si ex re furti- LEX F I.
va , et in summa C. de usucap. pro empt. col. 3. versic.
quod autem, et à "Gloss, in 1. si ego, §. partus, D. de Res sacra , et religiosa, et homo liber , merum im-
publiciana, in gloss, super verbo ignorabam, ubi vide perium, et tributa, vel alia jura Regia prsescribi non
leges concordantes. possum. Hoc dicit,
(a) Concibe, epare. Nam licèt partus sit editus pe- (1) Sagrada. Id est, res consecrata per Pontificem.
nes bona; fidei possessorem, si tamen fuit conceptus pe- Sancta , id est, sanctione firmata , u t sunt muri civita-
nes furem, est furtivus quoad usucapionem, ut in 1. tum , ut in §. sacra? 8. et in §. sanctœ 1 o. Instil, de rer.
qui vas 48. §. ancilla 5. D. defurtis, et per Bartol. in divis. et de religiosa vide in §. religiosum g. eod. tit. et
1. ancillœ, C. eod. Et ex ista lege collige , quód etiam in concordat cum ista lege 1. usucapionem, D. eodem , et
fœtu vaccae, vei equse, vel alterius peeudis , si conci- §. aliquando 8. lnstit. de usucap. hsec enim cura sint in
piatur apud furem, licèt edatur apud bonas fidei pos- bonis nullius , non possunt usucapi; res tamen ecclesia?,
sessorem , respectu usucapioni* pat tus erit furtivus, si- quae sunt iu dominio ecclesi», prsescribuntur, ut in au-
Como se pierden las cosas por tiempo. 447
dezimos, que orne libre (2) non se puede ga- non den; maguer estnuiessen alguna sa-
nar por tiempo quanto quier, que orne lo zon, que gelos non diessen, o que gelos en-
tuuiesse en su poder por sieruo. Otrosi de- cubriessen, o porque los diessen a otri (6).
Ley 1. zimos, que señorio para fazer justicia (3),
tit. 15. non lo puede ganar ningund orne por tiempo, LEY VII.
lib. 4- maguer vsasse deiia alguna sazón ; fueras en-
Recop.
Ley 1. de , si el Re) , o el otro señor de aquel logar, Como las plaças, nin los caminos, ni las
tit. 18. que ouiesse poder de lo fazer, gelo otorgas- defesas, nin los ex idos, nin los otros lugares
lib. 9. se señaladamente. E aun dezimos, que tri-
Be cop. semejantes, que son del común del Pueblo,
Ley 2. butos (4), o pechos, o rentas (5) , o otros non se pierden por tiempo, e de las otras
tit. 13. derechos qualesquier que pertenezcan al cosas.
lib. 6.
Hecop. Rey, e que ayan costumbrado, o vsado de
darle, que los non puede ganar ninguno Plaza (1), nin calle (2), nin camino (3),
por tiempo, nin se pueden escusar que los nin defesa, nin exido, nin otro logar quaí-
thent. quas actiones, C. de sacros, eccles. D e decimis pueden ganar por tiempo , que se entienda de los pechos,
die , quôd non possint p e r laicos praescribi, ut in cap. e tributos que a nos son devidos) ex quibus v e r b i s , et ex
causant quœ 7. de prœscription. praecedenlibus dicta? 1. patet, qualité»' illa lex v n l t , q u ô d
(2) Orne libre. Eliani mille annis , u t dicit Gloss, in ñeque centum a n n i s , ñ e q u e t e m p o r e ulteriori talia j u r a
1. 2. C. de ingen. qui modus loquendi non est. a l i b i , se- prajscribantur. Praeterea, licèt consuetudo possít pro-
c u n d u m Bald, in 1. 1. in p r i n c . C. de annal, exception. d e s s e , ut prRjscribatur contra exactionem vecligaliiim in
et Angel. in 1. non solum, in p r i n c . D . de usucap. et a d - prosteritum ; tamen non potest o p e r a r i , ut talis prrescri-
de 1. fin. cum Gloss. C. de preescript. longi temp, quœ bens liberetiir à fuíuiis tributis , seu veetigalibus, u t
pro liber t. valdè notabiliter dicit Joann. de Plat, in 1. 1. C. de eoc-
(3) Justicia. Ista lex a p p r o b a r e videtur opinionem coction. et translat. militar, annon. l i b . 1 2 . ubi notabi-
illorum a n t i q u o r u m , qui dicebant m e r u m imperium liter c o n c l u d i t , q u ô d adversus futuram prasstationem
non posse p r e s c r i b í , u t tràdit Bald, in repet. 1. si lex,- n o n praescribi t u r , etiam si tempore immemoriali quis
C. de emancip. liber or. v i d e h o d i e 1. 6. tit. l 3 . lib. 3 . non fuerit gravatus in eollectis. Ñ e q u e pra-dictis obstat
Ordin. Regal, quse déclarât istam legem in s u p r e m a su- 1. ornnes 4. C. de prœscript. 3 o . vel 4 0 . annor. ubi h a -
p e i i o r i t a t e , et jurisdictione Regis, contra quam n o n b e t u r , q u ô d a c t i o n e s , quas paucioribns annis non tol-
potest praescribi, u t ibi : de j u r e tamen e o m m u n i m a r l u n t u r , etiam si j u s publicum c o n c e r n a n t , tollantur 4 o .
gis c o m m u n i s v i d e t u r o p i n i o , quôd et illa suprema pos- annis. Nam ( u l t r a id , q u ô d de illa lege non r e p e r i t u r
sit praescribi per tantum t e m p u s , cujns initii non s i t Jex Partitas) r e s p o n d e o , q u ô d illa lex n o n procedit,
memoria , «t latè adducit Félin, in cap. cum non liceat, q u a n d o proescriptio est specialiter prohibits , ñeque in
de prœscription. à col. 4- usque in fin, et Francise. Balb. casibus in q u i b u s est specialiter provisum , ut nulla
in tractât, preescript. fol. 5 i . col. 1. et a. quem vide. praeacriptio obstet. Ita declarant , et intelligunt illarn
Alia verô j n r i s d i c t i o , excepta suprema , prsescribitur legem Bald, et Angel, in 1. 1. C. ne rei dornin. vel tern-
contra Regem per t e m p u s , de quo in 1. Ordin. de q u a plor. et in dicta 1. omnes, col. fin. et a d d e ad prsedicta,
i n f i à : et an cum tractatur de praescriptione jurisdictio- et signanter ad illtid dictum Joann. de Plat. Alberic. in
nis inter privatos inferiores dominos , sufficiant decern rubrica D . de muner. et honor, n u m e r o 10. et 1 1 . et a d d e
a n n i ? Vide Alex, consil. 1 6 . vol. 5. et Balb. in dicto 1. 4. tit. 4. lib. 6 . Ordin.
tractât, prœscrip. fol. 5 i . col. 4- cum sequenti. (5) O rentas. A d d e 1. fin. tit. 1 3 . lib. 3 . Ordin. Re-
(4) Tributos. Hic habes , quôd t r i b u t a , et reditus gal, et: vide quœ notât J o a n n . de Plat, in I. si quis decu-
R e g a l e s , sunt impraescriptibilia : et videtur hic p r o b a - rio la 2. l i b . 10. ad fin. et adde 1. 1. in fin. tit. 17.
r i , quôd etiam tempore immemoriali non praescriban- Partit. •>,. Quo J tameni reditns salinarum acqniri pos-
t « r , ex quo aequiparat ea r e b u s sacris, et libero bomini: sint praEScriptione i m m e m o r i a l i , vide 1. 8. tit. 1. lib. 6.
et maxime patet hoc , junctis bis , quœ n o t â t Bald, in 1. Ordin. Regal, qua; videnda est in originali.
ornnes, in fin. C. de prœscript. 3 o . vel 4 0 . armor, et ( 6 ) Diessen a otri. Et s i c , neque debitor tributi
Joann. de Plat, in 1. si quis decurio la 2. C. de decurión. p r a s c r i b e t liberationem : n e q u e alius piaster Regem r e -
lib. 10. et Félin, in r u b r . de prœscript. col. fin. et per cipiens praescriberet contra Regem , et videtur Rex pos-
istam legem videtur , q u ô d hodie omnia j u r a , et tributa sidere tribulum , quod alius etiam p r o se colligit, j u x t a
regalia , sunt in casu 1. compcrit 6. C. de prœscript. 3 o . notabile dictum Bartoli in 1. sequitur, §. si viam , D . de
vel 4 o . annor. Hoc etiam p r o b a r i videtur ex 1. qnarla, usucap. et p r o b a t u r hie.
in Cuaterno gabellar. \bi, dum dicit (aunque digan, y LEX VII.
aleguen que nunca la pagaron, y están en possession de Commnni usui civitatis d e p u t a t a , u t p l a t e a , s t r a -
no la pagar) et ut dicit Gloss, in Clement, secunda, in ta?, viae p u b l i c » , e x i t u s , et s i m i l i a , n o n possunt praes-
gloss, fin. de rebus eccles. non alienand. sublata consue- c r i b i : sed alia communia q u i b u s n o n utitur quilibet
t.udine à j u r e per verba generaba , videtur etiam s u b í a - d e p o p u l o , ut s e r v u s , n a v i s , g r e x , a u t siinilia, possunt
la consuetudo immemorialis ; quam gloss, ut notabilem praescribi s p a d o 4 ° . annornm ; q u i b u s elapsis , potest
a l l e g a t a d hoc Jaso in 1. hujusmodi, col. 1. D . de ver- civitas infra q u a d r i e n n i u m implorare restitutionero in.
bor. oblig. et est similis in cap. 2. de consuetud, lib. 6. integrum adversus prsescriptionem, et non postea. H o c
quam ibi notât D o m i n i c u s : et hoc expressiùs patet ex 1. dicit.
fin. tit. i 3 . lib. 3 . Ordin. Regal, ibi cum dicit (e las (1) Plaza. Concordat 1. usucapionem 9. D . de usu-
otras leyes que dizen , que las 'cosas del Reyno non se cap. et 1. prœscriptio 6. C, de oper. public et 1. viatn
443 Tercera Partida. Titulo XXIX.
2, D. de vía publicista ením non sunt in coramercio, Suarez allegat. i 5 . dicens, quôd sic audlvit istam le-
et sic non possunt prsescribi : et exeraplificat Azo in gem Partitae interpretatam fuisse in Consilio Regio, et
summa, C. de usucap. pro empt. col. 3. de Campo Mar- Audientiis Regiis, dicens, quôd aliàs esset absurdum,
tio , de theatro, et de arena civitatis Verotiensium , vel quôd ista lex extenderetur ad omnes términos: neque
alterius. Sedan praescriberentar istae res, quae sunt in dicit, quôd obstet verbum hic positura (nin otro lugar),
usu publico,prseseriptione immemorial!? Videtur, quôd quia secundum euro debet referri ad id, quod concernât
sic j per ea qua? notât Angel, in 1. non solum, in princ. usum pascendi, veluti fontis, aut rivi, aut lacunae ad
D. de usucap. ubi dicit, quod omnia, excepto libero acquandum grèges, et nihil ad hoc ultra allegat. Ego
homine, usucapiuntur centum annis; quantumcumque tamen multùm de hoc dubito, cùm ratio in omnibus sit
in civilij vel municipali censura disponalur, nt nulla eadem , scilicet quia deputata sunt ad publicum usum:
prasscriptione obstante , res valeat avocar! : allegat text, forte tamen hoc procederet, quando non praeseribitur
in authent. ut de cœtero commutât, non fiant, ad fin. col. ipsa proprietas tenninorum; sed aliqua servitus, veluti
5. et 1. fin. C. de sacros, eccles. facit etiam 1. usum pascendi, vel cultivandi aiiquas terras: nam tunc cum
aquce 4- et ibi Gloss. C. de aquceduclu, lib. u , ubi non praescribatur proprietas, forte praescribetur talis
aquaeductus, qui est in usu publico, prœscribitur tem- servitus spatio 40. annorum, et hoc est quod in Rega-
pore, cujus initii non est memoria. Idem etiam tenet libus Audientiis fuit semper pronunciatumin his , quae
Angel, in 1. fin. D. de usucap. ubi limitât illam legem à 4 o. annis citra fuerunt cultivata. Tertio limita nt pro-
prohiberitem praescriptionem in locis publicis maris, cédât ista lex, quando tractatur de praescriptione pro-
autfluminis publici, quôd non procédât, si praescrip- prietatis : si verô tractaretur de possessione in re , in
tio sit immemorialis: allegat dictam 1. usum aquce, et 1. qua caderet possessio , ut in pratis, et pascuis, suffice-
diligenter, curn Gloss, eod. tit. Eamdem sententiam te- rct in judicio possessorio forte praescriptio t\o. anno-
nere videntur Baldî et Angel, in X.x.C. ne rei domin. rum, ut in 1. omnes 4. C. de prœscript. 3o. vel 40. an-
vel templor. et quia exclusa praescriptione, non videtur nor. nam bene possumus possidere rem, cujus proprie-
exclusa immemorialis, ut tradit notabiliter Abb. in cap. tatem habere non possumus, ut in cap. dilectissimi, 12.
fin. col. 7. de prœscript. et tradit Félin, in cap. acce- quaest. 1. in gloss. 1. et adducit Andr. de Iser. de pro-
dentes, col. 4- eod. tit. et istam sententiam loquens ex- Mb. feud, alien, per Frederic. §. Mudquoque, col. fin.
presse in rebus publicis, et publico usai deputatis, te- sicùt patet in uxore, quas possidet rem donatam à viro,
net Balb. in suo^traetat. prœscript, fol. 6 1 . col. 2. ver- licèt talis donatio sit nulla, 1. 3. in fin. D. pro donato,
sic. sextus casus. In contrarium tamen facit, quôd istse et possidet naturaliter, et civiliter, et habet interdictum
res non possidentur, neque in eis cadit possessio, ut in linde v i , 1. i. g. dejicitur, D. de vi, et vi armât, et
î. 1. §. fin. D, de acquir. possess, notât Gloss, in 1. 3. dicit Andr. de Iser. ubi suprà, idem esse in rebus sa-
D. eod. tit. non ergô potest prsescribi, quod non potest cris, et religiosis, vel publicis, vel libero homine; nam
possideri, 1. sine possessione a 5 . D. de usucap. Hoc cadit in his possessio, licèt non dominium , 1. acquiri-
etiam tenere videtur Gloss, magna in I. fin. in fin. C. tur 1 o. et 1. qui bona 2 3. D. de acquir.rer. domin. 1.sed
de sacros, eccles. quae relata ad text, tenet, quôd ne- Celsus 6. D. de contrahend. empt. 1. liberis 7. §. fin. D.
que centum annis praescribi possunt res publicis usibus de liber, causa} facit ad hoc notabile dictum Abb. in
destinatae. Hoc etiam in terminis tenet Joann. de Plat, cap. i . col. fin. de resta, spot, facit 1. naturaliter 12. §.
in dicta 1. si quis decuria, C. de decurión, lib. 10. ubi nihil commune, D. de acquir. pass, et videtur etiam pro
dicit, quôd quando res est affecta à lege, ut sit inusu- hoe casus in cap. voluimis, 16. quaest. 4- juncia expo-
capibilis, ut est res sacra et sancta, et res publica ci- sitione Gloss, et Card, de Turre Cremat. ibi dominio, id
vitatum, quae est in usu publico, et via publica , tunc est, possessione, et facit 1, si quisquam 7. D. de divers,
neque praescribetur 100. annis: et idem tenet Bald, in et temp, prœscript. Ñeque obstat text, in 1. i . § . fin. D.
1. cmnes in fin. C. de prœscript. 3o. vel 40. annor. et de acquir. poss. per quern dicit ibi Bart, quôd res usui
is ta m conclusionem, quôd ubi lex îesistit prsescriptio- publico destinatae non possunt possideri : nam loquitur
n i , non sufficiat praescriptio immemorialis, tenet Félin. ilia lex in foro, et Basilica, et sirnilibus, in quibus non
in cap. accedentes, col. 5. versic. fallit tertio , de prœ- cadit possessio etiam per ipsos municipes, in quorum
script. et ista pars forte est de jure verior: neque obsta nt locis tiaec sunt; ubi tamen cadit possessio, in ipsis muni-
adducta in contrarium, quia procédèrent ubi res non cipibus cadit, et in aliis , 1 . t. §. sicul, D. quod cujus-
esset à lege affecta, ut sit inusucapibilis; secùs , si à le- que universa, nom, et patet ex 1. Toleti disponent! super
ge fuisset affecta, ut in rebus sacris, vel publicis usi- terminis, et instructione ad earn data: et ita videntur
bus destinatis : confert, quod tradit Luc. de Pen. in 1. sentiré Ang. et Alex, in dicto §. fin. et ita videtur tenen-
diligenter, C. de aquœductu, lib. 1 1 . ubi dicit, quôd dum ; licèt pro contraria parte posset induci id quod
aqua necessaria deputata ad usum civium non praescri- tradit Lucas de Penna in 1. 1. col. 3. cum sequentibus,
betur etiam tempore immemoriali. Istam conclusionem C. de reis postul. lib. 1 o. quôd constitutio disponens
limita primo , quando solum deducilur tempus immé- de modo probandi contra Baronem, quando ageretur
moriale, nam si allegaretur aliquis titulus Justus, et in super castris, et bonis ejus, procédât, sivè agatur pos-
ipso fiat fundaraentum, et probetur de usu talis tempo- sessorio , sivè petitorio : et contra id quoddixi, quôd
r i s ; tunc ex tali tempore probaretur titulus: ita limi- possit praescribi servitus in rebus, quae sunt in usu pu-
tât, et intelligit singulariter Félin, in dicto cap. acce- blico, obstat 1. 1 3. tit. 3 i . ead. Part, ubi dicitur, quôd
dentes , col. 6. et sequitur Balb. in dicto tractât.prœ- non debet imponi servitus in his ; et si non potest impo-
script. fol. 57. col. 2. Secundo limita, ut procédât in- ni per pactum, ergo neque per prsescriptionem , ut in
distincte dicta conclusio in via publica, platea, et aliis, §. quid ergo, et ibi notât Bal. de investit, de re alien.
quae non possunt possideri. Si verô quaestio sit de prae- facta. Cogita, nam forte potest responden, quôd non
scribendis terminis civitatis, quae non sint exitus, ne- est semper eadem ratio in prseseriptione, quae in pac-
que defesae, dequibus hic; tuneprocederet iu illis prae- to : nam in re ecclesiaenon imponitur servitus sine liceii-
scriptio, licèt sint in usu publico: ita dicit Roderio. tia Papae, vel Episcopi, cu i subest ecclesia, ut tradit
Como se pierden las cosas por tiempo. 44,9
quier'semejante destos ( 4 ) Í quesea en vso E esto es, porque maguer que sean de todos
comunalmente del Pueblo de alguna Ciudad, comunalmente, non vsan comunalmente de-
o Villa, o Castillo, o de otro Lugar , non lo lias todos, assi como de las otras cosas sobre-
puede ningund orne ganar por tiempo. Mas dichas. Empero si la Ciudad, o Villa, o otro
las otras cosas (5) que sean de otra natura, Lugar, que perdiesse alguna destas cosas por
assi como sieruos, o ganados, o pegujar, o tiempo de quarenta años, pidiesse después
nauios, o otras cosas quaiesquier semejantes deste tiempo fasta quatro años (7) al Rey, o
destas, maguer sean comunalmente del Con- al Adelantado, o al Judgador del logar, que
cejo de alguna Cibdad, o Villa, bien se po- aquel tiempo passado non le empeciesse, e
drian ganar por tiempo de quarenta años (6). que le otorgasse, que la cosa non se perdies-
A b b . in cap. conslilutis, col. i . de election, et tamen terdici i n g r e s s u s , argura. 1. Divus, D. de servit, rustic,
potest p r e s c r i b í servitus in prredio ecclesise, q u a n d o prœdior. et similium ; nisi dicas dictum Baldi intelli-
liabet causara continuara, per 4 ° . annos » si disconti- g e n d u m , q u a n d o v o l u n t i n t r a r e ad h a b e n d u m i n c o -
n u a r a , per tempus immémoriale, ut dicit Innoc. in cap. latum , jnxla ea , qu.-s dicit Bald, i b i , et vide per Félin,
cum delectus de consuet. coi. fin. et aliquandô p l u s in cap. quoniam, de offîc. ordin. vel q u a n d o timeretur
operatnr prœseriptio, quàm p a c t u m , u t in 1. nam satis de e x p l o r a t i o n e , vel alia justa causa esset p r o h i b e n d i :
6. §. i . I), quemad, servit, amit. et dixit alias Glos. in 1. vide ad prsedicta, qua; notât Bald, in repet. 1. de quibus}
I . in verbo cohœredibus, D. famil. ercisc. et t r a d i t 01- col. 10. D . de legib. et in authent. habita, col. 5. C. ne
drald. consil. 1 7 2 . col. pen. et Paul, de Castro in 1. sed filius pro paire, et in 1. esc hoc jure, col. 3. D. de just,
si inter, D . de servit, urban, prœdior. et quod fieri d e - etjur. sic et A n d r . de Iser. in r u b r . qua; sunt regaliœ
beat ista differentia , seu quôd moltura inlersit inter ad fin. dicit, quôd potest Bex prohibere ingressum, vel
acquisitionem proprietatis, vel servitutis,et quôd multo meatum per viam publicara , m u l t i t u d i n i , et exercitui
faciliùs acquiratur servitus, q u à m ipsa totius rei p r o - lascivo, quia lascivus, argum. D . locati, 1. ex conduc-
prietas; confert, q u o d notât Bart. in 1. cum de in rem to , circa fin. vel si tiraeret invasionem terrarum suarum,
verso, col. 2. D. de usur. et quia prœscriptio servitutis vel alia p e i i c u l a : i t e m , quôd et uni possit prohibere
non est ita magni prsejudicii: vide ibi per eum. ex c a u s a , scilicet u t non sciantur secreta Regni s u i , arg.
(2) Nin calle. Adde 1. 2. D . de via publ. et an via 1. 3. C. de commerc. et mercator. vel si nollet alienígenas
publica possit v e n d i , vide per Lucam de P e n n a , in 1. exteros in Regno sno c o n v e r s a n , vel m a n e r e , ne ánimos
I . C . de divers.prend, urban, lib. 1 r. u b i d i c i t , quôd subtiitorura inficiant : ad quod etiam vide S. T h o m . 2.
n o n , si via publica non solum est necessaria populo lib. de regim. Princip. cap. 3. H i s , vel similibus causis
d i s t r a h e n l i , sed etiam aliis: et circa materiam hujus cessantibus, nou posset secundum eum.
legis vide quœ notât Bald, in 1. fin. col. a. C. de sacros, (4) Destos. Vide supra tit. 1.1. 4.
eccles. et o m n i n ô , quod notât Joan, de Plat, in 1. si (5) Las otras cosas. Vide Bald, in 1. 2. C. ne rei
guis decuria, C. de decur. l i b . 10. nam est singul. ad in- dornin. vel templor.
tellectum hujus legis, et vide in m a t e r i a , qua; ipse n o - (6) De quarenta años. Nota hodie expeditum, quo
ta* in h 4. C. de aquœduct. lib. 1 1 . u b i quid in eo, tempore prsescribantur res civitaium , quœ non sunt in
qui vult pr«escribere m a r e , et publica ilumina , et in 1. usu p u b l i c o : quia de j u r e communi aliqui dicebant,
diligente/-, eod. tit. et vide ad istum textura Glos. in 1. quôd p r a s c r i b e b a n t u r decennio, ut Jacob, de Raven.
in omnibus, D . de divers, et tempor. preescript. et 1. fin. Alber. et Ang. in 1. usucapionem, I ) , de usucap. u b i
C. de sacros, ecçles. et ibi notata : et adde ad intellectum Joan, de Imol. dicebat, quôd 3 o . annis ; Glos. in 1. fin.
omninô Balb. in tract, preescript. cliart. 6 1 . col. 2. et C. de sacros, eccles. dicebat de /|0. annis , p e r 1. omnes,
adde qua? notât Joan. Andr. in addit. ad Spec. tit. de C. de preescript. 3 o . vel 4 0 . annor. et per 1. fin. C. de
execut. sentent. §. sequilur, super versic. quid si uni- fundíspairimon. lib. 11. nisi in casibus illis, de quibus
versitas: et vide ad isîam legem Socin. consil. 8 6 . in dicta 1. fin. C. de sacros, eccles. Sed ut hic vides, tàm
col. fin. part. t . et ad intellectum, et limitalionem, in illis , quàm in aliis statuitur hic tempus 4 0 . a n n o r u m ,
R o d e r . Suarez alleg. i 5 . et qu<e d i x i i n glos. p r e c e - et hoc idem de j u r e communi tenebat Salie, in authent.
dent!. quas actiones , C. de sacros, eccles. et in 1. 1. C. de qua-
(3) Nin camino. Via; communes sunt omnibus drieu. preescript. a p p r o b a n s opinionem P i a c c n l i n i , de
q u o d a m j u r e naturas, et legibus g e n t i u m , ut tradit B. qua in Glos. in dicta authent. quas actiones, C. de sa-
Thom. 2. libro de regim. Principum, cap. 1 2 . propter cros, eccles. et de intellectu, et limitatio.nibus dictie 1.
q u o d proliibentur à nemine oecupari , ut in 1. 2. §. viam fin. vide Francise. Balb. in tract, preescript. fol. 5 4 .
a i . et §. hoc interdietwn 4. D . ne quid in toco publico, col. 2. et 3. Et piocedit h o c , quando praescribitur con-
ñeque praescribi possunt, ut h i c , et in dicta 1. viam pu- tra verum dominium civitatis : nam si tantùm civitas ha-
blic am, q u o e u m q u e tenjporis cursu : nndè ut tradit beret quasi dominium , ut quia usucapiebat ; tune longo
idem B. Thom. in libro Numerorum, cap. 2 0 . via p u - tempore prsescriberetur, ut notât Bart. in 1. si finita, §.
blica via regia n o m i n a t u r , ad sigriificandum ejus com- side vectigalibus, coL 1. D . de damn, infect, et Ang. et
munitatem ; ubi Augustinus in glos. e x p o n i t , p r o tan- Imol. in dicta 1. usucapionem. Et adde quôd idem tern-
to sic a p p e i l a r i , quia debet esse libera cuilibet trans- pus 40. annorum requiritur in p r e s c r i p t i o n s servitu-
eunti i n n o x i o , rafione h u m a n » societatis; u n d è , ut ibi t u m , quas habet civitas, vel respublica , secundum A n g .
s c r i b i t u r , D o m i n u s mandavit Amorrhœos d e l e r i , quia et Imol. ibidem , post Innoc. in cap. cum dileclus > de
nolnerunt permitiere transitum filas Israel gradienti- consuetud, ad fin.
bus sola via regia ; id e s t , sine Isesione regionis : ex quo (7) Quatro años. A die notitiae laesionis, secundum
yidetur non rectè dixisse Bald, in cap. 1. de forma fi- Bald, in 1. 3. C. si ex fais, instrum. et vide in tract, pree-
delit. quôd venluris ad patriam alienam bene potest i a - script. fol. 4 3 . col. 1. et 2. versic. a. queero.
Tom. IL LU
45o Tercera Partida. Titulo XXIX.
estmiiesse en poder (a) de su padre. Esto es,
se por el, deuegelo otorgar (8) ; e estonce non
le empescera ninguna cosa el tiempo de los porque sobre las cosas del fijo, el padre (3)
quarenta años. Mas si los quatro años pas- puede mouer pleyto, e non el fijo (4) sin su
sasses demás de los quarenta, que lo non mandado. E aun dezimos mas, que las cosas
pidiessen assi, dende adelante non lo podríanque la muger diesse a su marido en dote (5),
non se pueden ganar por tiempo, si norfdes-
pedir (9) ; e el que la cosa tuuiesse, ganarla
y a por tiempo de los quarenta años. pués que el casamiento fuesse partido (6).
Empero, si acaeciesse que el marido fuesse
LEY VIII. desgastador de sus bienes, e ella, después
que lo viesse que era atal, non le deman-
Como los menores de veynte e cinco años, e dasse su dote; si dende adelante (7) alguno
los fijos que eslan en poder de sus padres, la ganasse por tiempo, seria ella en culpa
e las mugeres casadas, non pierden dello, e el otro poderla y a ganar.
sus cosas por tiempo.
LEY IX.
Los menores de veynte e cinco años non
pueden perder sus cosas por tiempo, fasta Por quanta tiempo puede orne ganar las co-
que ayan (t) complida su edad. Empero, si sas muebles, e que ha menester para
despues que fuessen de edad complida, co- ganarlas.
mençasse alguno a ganar alguna cosa siiya
por tiempo, poderlo y a fazer, assi como lo Por tiempo queriendo ganar algún orne Leye«
ganaría contra otro orne qualquier. Otrosí cosa mueble (1), ha menester primeramen- d: y ^-
dezimos, que las cosas del fijo non las pue- te, que aya buena fe en tenerla (a), e queía,'. 4.
de ninguno ganar por tiempo, demientra que la aya por alguna derecha razón ; assi como Recop.
Í8) Deuegelo otorgar. Sic et Ecelesias conceditur praescriptio, secundum Nieol. de Neapol. in 1. 3 . §. usu-
restitutio adversus prescriptionetn , ut notât Glos. in ras, D . de contrat, judie, tutel. et adde Bald, in dicta 1.
authent. quas acüones\ G. de sacros, eccles. et adde 1. 1. §. ne autem, C. de annali except.
rempublicam 3 . C. de jure reipubl. lib. 11; et tradit A b b . (5) En dote. Concordat 1. in rebus 3o. §. omnis, G.
latè in cap. i. col. pen. et fin. de prœscript. dejure dotium; si tamen esset inchoata praescriptio, p e r
(9) Non lo podrían pedir. Etiamsi Isesio'esset enor- stipervenientiam dotis n o n interrumpéretur , u t in 1. si
m i s s i m a , n e q u e haberet locum 1. fin. lit. fin. Partit. G. fundwn 16. D . de fundo dot. et Roderic. Suarez in r e -
in prasscriptione ; contrarium tamen videtur ibi p r o b a r i : petit. Leg. Fori, tit. de las Arras, fol. 4 1 - Quid autem
d i e , u t ibi. in paraphernalibus b o n i s ? Vide Joan. F a b . in 1. 1. C.
LEX FUI. de bon. matern1. et q u o d dicit A b b ; in cap. se. col. p e n .
de cortees, prwbend. super Gloss, in v e r b o infra sex
Contra minorera 2 5. annis n o n currit praescriptio, menses.
nec contra filiumfamil. d u r a n t e patria potestate : née ( 8 ) Partido. Et tunc non prsescriptione 10. vel 2 0 .
res dotales possunt p r e s c r i b í , durante m a t r i m o n i o ; ni- annorüín , sed requirerentur 3 o . anni, ut déclarât P a u l ,
si ma'rito dilapidante bona u x o r i s , et illa hoc sciente, de Castro in 1. cum vir, D . de usucap.et Joan, de Imol.
dotem n o n p e t ü t : t u n c alius potest earn preescribere. in cap. cum non liceat, de prœscript. viae Bald, novell.
H o c dicit. in tractatu de dote, fol. 2 8 . col, 3 .
fi) Fasta que ayan. Vide tamen 1. pen. tit. fin. (7) Adelante.Adde Doct. de Pal'ae. R u b . in repet.
infra Part. 6. et qua? ibi d i c o , quae concordat cum 1. fin. cap. per vestras, super text. col. 6. et Balb. in tractat.
C. in quibus causis in integr. rest, non sit necess. prœscript. chart. 6 1 . col. 4- et intelüge per praascriptio-
(2) En poder. Concordat I. 1. cum áuthent. nisi nem 3 o . a n n o r u t n , n o n minori tempore, ul d i x i : et vi-
tricennale , C. de bonis matern. et 1. 1. §. ne autem, C. de in dicto tract.
de annal, except, et 1. quœcumque in fin. C. de bon. quœ LEX IX.
liber, et procedit etiam in statutaria praescriptione, se-
c u n d u m Bald, in diet, authent. nisi tricennale. Praescribitur res mobilis per triennium continuatum
(3) El padre. Sed pone , quod aliquis occidit pos- à bouse fidei possessore c r e d e n t e , à quo h a b u i t , p o t e s -
sessorem maj'orise, vel fuit causa mortis ; vel p o n e , quód tatem habuisse a l i e n a n d i , et requiritur Justus titulus:
cautuin est in majoria, q u o d qui injuriam facéret pos- quibus concurrentibus quasritur ejus d o m i n i u m ; nisi
sessor!, non succederet in ea , et sic defertur in sequen- anterior dominus velit probare r e m f u r l i v a m , vel vi
t e m , qui est filius occidentis, vel inferentis injuriam: arreptam. Hoc dicit.
an poterit nomine filii, qui est in potestate, agere p r o ( 1 ) Mueble. Concordat 1. u n i c a , C. de usucap. trans-
majoria ? D i e , q u ô d n o n , per test, in 1. qui in servitu- fer, et §. 1. Instit. de usucap. et de friictibus, quos etiam
tem 9. D . de bonis libert. et vide text, et ibi Bart, in 1. borne fidei possessor restituere t e n e b i t u r , quôd prsescri-
Divi Fratres 17. D. de jure patron. b a n t u r t r i e n n i o , vide Glos. in 1. sequitur, §.fructus, D .
(l¡\ E non el fijo. Istam etiam rationem ponit Bald. de usucap. et ibi Bartol. et Balb. in tract, prœscript. fol.
in 1.1. 2 1. oppo. C. qui admitti. Limita tamen istam le- 4 o . per 3. col. u b i vide circa illam glos.vers. 3 5 . quœ-
gem in casibus, in quibus patri acquiritur ususfructus: ro , et quaj notât Socin. consil. a 5 i . pen. et fin. col.
nam , ubi non quaeritur, cùm filius possit agere sine pâ- vol. 2.
t r e , et cogi faceré patrem adconsentiendum, tunc currct (2) Buena fe en tenerla. Videtur requirere ista lex,
Como se pierden las cosas por tiempo. 45 1
por compra, o por donadío, o por cambio, ria maliciosamente, pues que assi fuesse a-
o por otra razón semejante destas. E aun de- percebido. Mas si por auentura, quando el
mas desto, que crea, que aquel de quien comprasse la cosa, o la ouiesse por alguna
la ouo por algunas destas razones, sobredi- derecha razón, cuydasse que era de aquel que
chas, que era suya, e que auia poder de ia laenagenaua, e non fuesse apercebido que
enagenar. E aun le ha menester, que sea te- era de otri, assi como sobredicho es, eston-
nedor della por si mismo, o por otri que la ce entenderse y a, que auria buena fe en te-
tenga en su nombre continuadamente tres nerla, fasta que se prouasse el contrario,
años a lo menos ; e teniéndola tanto tiem-
po, assi como sobredicho es, gana el seño- LEY XI.
rio della : e maguer después desso vinies-
se el señor della a demandarla, non deue Como el que compra los bienes del huérfano,
ser oydo; fueras ende, si el señor de la co- o del loco, o del Personero de alguno, cor~
sa quisiesse prouar, que le fuera furtada, o rompiéndolo maliciosamente, non lospue-
robada, o toreada. de ganar por tiempo.
quód tain tempore c o n t r a c t a s , q u à m traditionis liabeat rem (emptionis , p e r m u t a t i o m s , vel donationis , vel si-
bonam fidem: quod d i e , ut in 1. 12. infrà eod. mili titulo) recipiens m o b i l e m , non potest earn trien-
nio u s u c á p e t e : quia est mala; fidei possessor. Idem de
LEX X. e o , qui malitiosè, pretio dato , vel promisse , induxit
procuratorem alicujus ad rem vendendam pretio uiino-
Si spoliatus à re niobili denuntiet emere volenti, r i ; si malitia probetur. Hoc dicit.
quôd vendensnon habet jus in ea,rjon u s u c a p i d èmens: (1) Orne. Concordat 1. ubi lex 2 4 . D . de usucap. et
quia spernendo denuntiationem est malœ fidei posses- 1. siabeo 12. cod. tit. et i. quemadtnodum 7. C. de agri~
sor. Sed si ei ante emptionem n o n d e n u n t i a t u r , prsesn- col, et censit. lib. n , Et intellige, q u a n d o emitur à
miturbonte fidei possessor, d o n è c e o n t r a r i u m p r o b e t u r , p u p i l l o , furioso, vel p r o d i g o , res ipsius, q u « est p r o -
ex quo credidit venditorem habere potestutem alienau- hibit» alieriari. Si tamen esset res aliena, quae eincretur
di. Hoc dicit. ab eis bona fide, tunc procederet usucapió , u t in 1. 2 .
(1) Desapoderado, Concordat 1. si Jundum 1 7 . C. §. si h pupillo 1 5. D . pro emptor, et 1. pignori i 3 . §. eum
de rei viridic, et adde 1. 6. tit. 3 . et 1. 8. tit. fin. Part. qui à furioso, D. de usucap. et tenet Angel, in dicta 1.
5. et 1. virilis porlio 8. §. si adierit, D. de légat, prees- si ab eo.
iand. contra tab. bon. possess, petit, et Spéculât, tit. de (2) Desgastador. Sed an contra p r o d i g u m , cui est
ernpi. et vend. §. nunc dicendum, col. fin. bonis interdicturn , currat praescriptio 3 o . annorum?
( a ) Non lo puede. Sed an teneatur exprímete cau- Vide per J o a n n . And. in addition, ad Specul. in r u b r i -
s a n ) , scilicet, quia ipse est rei domirms? Bart, et Salic. ca de prœsc.riptionibus, col. 3. versic. habetur etiam
t e n e n t , quôd sic, in d i c t a i , sifundum. quœstio Liber tinide Bobio, ubi videtur concludcrc, quôd
(3) La comprasse. Quid si facta jam emptione d e - non , et q u ô d in hoc aequiparetur pupillo ; vel quôd sal-
nuntiaret dominus? Vide Gloss, in 1. penult. "D.pro einp- tern concedatur restitutio , licèt c u r r a t : vide ibi.
tore, quae vult, quôd tunc non conslituitur emptor in (3) Corrompiéndole, Concordat 1. qui Jundum 7. §,
mala fide : vide ibi Bart, et in 1. natura liter, col. 2. D . procurator 6. D . pro emptore.
de usucap. et A b b . in cap. 2. deprœscript. ad finem. (4) Que le diesse. Sed an i d e m , si non, praemio,
sed ex gratia procurator faciat? Gloss, vult idem esse,
LEX XL in dicto §. procurator super yerbo bona; fidei, et ibi a p -
A pupillo , fatuo , vel prodigo curatorein habente, probat earn Angel.
Tom. II. 'LU a
40a Tercera Partida. Titulo XXIX.
llano , que auia mala fe en tenerla; pues que comprare (a), e que dure en ella fasta que
maliciosamente corrompió al Personero. sea apoderado en la cosa. Pero si aquel que
fuesse apoderado de la cosa agena, por do-
L E Y XII. nadío, o por vendida, o por compra, ouies-
se mala fe en ella ante que la ganasse por
Como deue auer buena fe el que compra la tiempo assi como dicho es, si después la
cosa, o la rescibe en cambio. vendiesse, o la enagenasse a otro, que su-
piesse (3) que era agena; este atal non la po-
Dan, o cambian ornes y a , algunas cosas dria después ganar por tiempo, porque ouo
que non son suyas, e aquellos a quien passan mala fe a la sazón que passo a ella.
por algunas destas razones, han buena fe en
tomándolas, cuydando que aquellos de quien LEY XIII.
las reciben, han derecho de las enagenar. E
porende dezimos , que si aquella sazón que Como gana, o non, el señor la cosa agena,
ganaron possession de las cosas , ouieron que su sieruo compra de su pegujar, o oíro
buena fe, en auerlas assi como sobredicho por su mandado.
es; maguer ante que los apoderassen, o des-
pués, la ouiessen mala ( Í ) , cuydando que a- Pegujar ( i ) , o tienda de algund menester
quellos de quien las ouieron, non eran ver- teniendo el sieruo de su señor, si de aquel
daderos señores , non les empece a ellos, nin pegujar que tuuiesse assi, comprasse alguna
a sus herederos. Ca si fasta tres años fueren cosa, de orne que non fuesse verdadero señor
tenedores de aquello que assi tuuieron, ga- délia , e el ouiesse buena fe en comprándola,
narlo han por tiempo. Mas el que quisiesse cuydando que es suya de aquel quegeía ven-
ganar por este tiempo la cosa que ouiesse de, puédela ganar por tiempo el señor, ma-
comprada, conuiene en todas guisas, que aya guer supiesse (a) que aquel de quien la ouie-
buena fe en estas dos sazones ; quau'do la ra el sieruo non auia derecho de la vender;
LEX XII. itât. Sed an procédât in e o , qui bona fide ignorans prae-
Recipiéns rem titulo d o n a t i o n i s , vel permutationts, scripsit contra d e b i t u m , u t in foro poli sit tutus ? Vide
suffieit, q u o d tempore traditionis babeat b o n a m fidem, Bald, in authent. adhœc, col. 4- C. de usur. u b i dicit,
licèt antea , vel post , habeat malam fidem. Sed titulo q u o d praescribens contra debitum non'liberatur ab obli-
emptionis recipiéns o p o r t e t , quód habeat bonam fidem gatione n a t u r a l i , qua tenetur ad d e b i t u m , et sic poterit
tempore emptionis usque ad traditionem inclusive: nee denuntiari ecclestae: et idem tenet Bald, in 1, 2. C. de
enocet superveniens mala fides, nee ejus hseredi; sed fideicom.
pisedictorum mala fides nocet e i , qui ab eis postea rem (2) Qnando la comprare. Concordat 1. 2. in p r i n -
h a b u i t titulo alienationis ante complétant nsucapionem. cip. D . de usucap. pro empt. et 1. si aliena res 10. D. de
H o e dicit. Habuit ortum ista lex à 1. 2. D . de usucap. usucap. 1. si existima¡is, D . p r o soluto, et per Gloss, in
pro empt. 1. Celsus, D . de usucap.
(1) E la ouiessen mala. Procedit de j u r e Civili, s e - (3) Otro, que supiesse. Concordat 1. 2. 8. si earn
c u n d u m quod sufficit b o n a m fidem adesse initio prse- rem 1 7 . D . de usucap. pro empt.
seriplionis; a d e ô , quôd mala fides superveniens non in-
t e r r u m p i t prsescriptionem, ut in 1. 1. §. hoc tantummo- LEX XIII.
do, C. de usucap. transform, et 1. sequitur 4. §. de Mo Si servtis ex causa peculii bona fide emat rem à non
1 6 . D. de usucap. et adde 1. 2. in princ. D . pro emptor. d o m i n o , prsescribit earn d o m i n u s , licet habeat malam
sed de jure Canónico , cut in hoc est s t a n d u m , non pro- fidem. Sed si non ex causa peculii emat mandato d o m i -
c e d i t ; imô requiritur bona fides u s q u e ad complétant n i , inspicitur mala fides d o m i n i , si rem emendam s p e -
prsescriptionem, vel usucapionem , u t in cap. fin. de cialiter designavit. Si autem generaliter , inspicitur b o -
prœscript. u b i Gloss, et Doct. et vide Gloss, in cap.pos- na fides servi e m e n t i s , non tameu scientia domini m a n -
sessor , de regul. jur. lib. 6. et A b b . et Imol. in dicto d a n t i s ; nisi dominus fuerit priesens, nee contradixit:
cap. fin. si veto superveniat mala fides post completara et id dicimus de p r o c u r a t o r e ; non vero si sit n u n c i u s ,
prsescriptionem, n o n n o c e t etiam de j u r e Canónico, quia ejus ignoranüa , vel scientia inspicitur. Et quod d i -
Gloss, in dicto cap. fin. et in cap. vigilanti, eodem tit. xi de servo, idem de filiofamil. habente peculium. Hoc
et Glos. in cap..Í¿'virgo, 3/¡. qusest. 2. q u a tamen GI03. dicit. Habuit ortum ista lex à 1. 2. §. si servus, cum §,
in fine vttlt contrat t u r n , i m ô , quód teneatur restitue- seq. D . de usucap. pro empt. et vide ibi Gloss, et Bartol.
r e p r a s e r t i m ecclesias, si contra earn prsescripstsset: (1) Pegujar. Concordat 1. 2. §. si servus, D. de usu-
a d d e etiam Gloss, in cap. « r e í , 1 4 . qusest. 5. et q u ô d cap. pro empt. et ista lex habuit ortum à notatis per
sit tutus etiam in foro animse,> etiam u b i post prsescriptio- Azon. in summa, C, de œdilit. action, col. antepen. a d
nem complétant superveniat scientia rei alienœ, est com- fin. et col. sequent, ubi ponit eamdem distinctionem de
munis o p i n i o , p r o u t dicit Felin. qui allegat ntultos in qua in ista l e g e , et ibi vide Azon. allegantem concor-
dicto cap. vigilanti, et Balbus in tractât, prœscript. dantias.
fol. 1 7. vers. 8. quœro: et adde Bald, in cap. 1. de con- (2) Maguer supiesse. Non procederet de j u r e Canó-
tention, inter domin. et fidelem, et in §. si quis per 3o, n i c o , si dominus soiret ante impletam usucapionem,
col. 1. et 2. side feud. fuer, controv. inter domin. et ag- ut dixi supra in ¡. proxim.
Como se pierden las cosas poi" tiempo. 453
fueras ende, si el señor estuuiesse delante j o , a quien el padre ouiesse dado algún pegu-
quando la comprasse el sieruo , e non lo con- jar por fazer alguna mercaduría.
tradixesse, podiendolo fazer. Ca estonce non
la podria ganar por tiempo. Otrosí dezimos, LEY XIV.
que si el señor mandasse al sieruo comprar
alguna cosa, non en razón de pegujar, e non Como puede orne ganar por tiempo alguna
le diziendo señaladamente, qualfuesse la co- cosa por suya, cuydando que la ouiera por
sa ; mas diziendole : Cómprame vu cauailo, o alguna derecha razón, e non es assi.
vita bestia, o otra cosa qualquier, non le
nombrando aquel cuja fuesse; si el sieruo Teniendo orne alguna cosa mueble por
sopiesse, que la cosa que compra non era de suya, cuydando que la auia comprada ( i ) , o
aquel que gela vendiesse; en tal caso como que le fuera dada, o que la auia por otra de-
este ganarla y a el señor (3) por tiempo, ma- recha razón , si después sopiesse que non era
guer el supiesse despues, que aquel que gela assi, maguer fuesse tenedor délias tres años {%),
vendió non aula derecho de lo fazer. Esso non la podria ganar por esse tiempo. Mas si
mismo deue ser guardado, quando alguno por auentura ouiesse mandado a su Major-
manda a algún Fersonero comprar aignna domo, o a su Fersonero, o a algund otro su
cosa, nonnonibrandoseñaladamentede quien. orne, que le comprasse alguna cosa, o que
Pero si aquel a quien la manda comprar, non gela aduxesse por alguna otra derecha razón,
fuesse Fersonero, más naeusagero simple; es- assi como por cambio, o por donadío, o por
tonce la buena, o mala fe deste atal, ternia oíra cosa semejante; e aquel a quien lo man-
pro, o daño a aquel por cuyo mandado la dasse, non lo fiziesse assi, mas lo ouiesse por
comprasse. Mas si el señor mandasse al sier- otra razón que non fuesse derecha, dizien-
u o , o a otro qualquier, que le comprasse al- dole que la auia comprada, o que la auia por
guna cosa, diziendo señaladamente qual; si aquella razón misma que gela el mandara aner;
el sopiesse que aquel de quien la mandaua si tal.cosa como esta tuuiesse tres años, po-
comprar, non auia derecho de la vender, non derla y a ganar por tiempo, porque auria
la puede ganar por tiempo; maguer aquel buena fe, en tomándola, maguer y erras-
que la comprasse por su mandado, ouiesse se (3). Ca pues que el yerro (4) auiene por
buena fe en comprándola. E lo que diximos derecha razón , non le deue empecer.
en esta ley del sieruo, ha logar aun en el fi-
(ï) El señor. Limita, nisi daret domino p r o pretio ex e o , quia talis errans adhuc dicitur habere bonam fi-
libertatis suae, dicto §. si servas, u b i vide Angel. d e m , et p r a s c r i b i t u r tempore l o n g i s s i m o , etiam sine
titulo , d u m m o d ó adsit bona fides, ñeque r e q u i r i t u r ,
LEX xir. quôd isto casu ita sit fundata bona fides , sieut in prse-
seriplione longi temporis : et ibi exclamât multùm Pan!,
E r r o r tituli in facto p r o p r i o impedit usucapionem; de hóc dicto , et. dicit esse singulare ; subdit tamen sta-
sed in facto alieno non , ut quia credo meum p r o c u r a t o - tim ibi Paul, de Castro ( q u a m tamen dieit Fel.' in cap.
j e m émisse, cum non eméril: nam si dominus bona fide de quarta , de prœscriptio. col. î 3 . d i c i t , fuisse additio-
triennio possederit, usucapiet. Hoc dicit. nem Angelí filii sui) q u ô d Canonista; dicunf , quôd er-
(1) Que la auia comprada. Pion enim est tolerabi- r o r juris sit injustus , et non exouset à mala íide , si
lis i g n o r a n t i a i n facto p r o p r i o , 1. quamquam 7. D. ad contractus sit. à j u r e reproba tus: et per hoc di c u n t , q u ô d
Vellejan. et Gloss, in 1. fin. D. pro sua. Si tamen ad id emens rem ecclesise sine solemnitate à jure requisita,
c i e d e n d u m induce] etur persua&ion'e altering, d i e , ut non potest illaiu praescribere, licet crediderit esse suam
per Paul, de Castro in 1. Celsus, quae huic concordat, et sic errabat i n j u r e : undè inteiligit dictum prsece-
et satis h a b e t u r in bac lege, qua; hoc déclarât. dens , q u a n d o titulus esset à j u r e reproba t u s , quia lex
(a) Tres años. I m ô , elsi tenecet 40. a n n i s , ex quo resistit: tunc enim non suffieeret ad praescriptioiiem ta-
in facto p r o p r i o , ut. d i s i , non est tolerabilis.error: et lis bona fides , quia procedit à contractu reprobato : u b i
etiaxn in tempore de l o n g i n q u o in facto p r o p r i o , cùm vero contractus n o n esset r e p r o b a t u s , sed lex non a s -
traclatur de ¡ucro captando , non est toierabilis i g n o - sisieret; tunc e r r o r juris suffieeret cum praeseriptione
rantia , u t tenet nolabiliter Bai t, in 1. qui fuiidum, §. temporis longissimi : vide i b i , nam l o q u i t u r obscure
servus meus, ïi.pro emptor, et vide Balb. in suo trae- et f o n è fuit p r o p t e r illam a d d i t i o n e m , de qua per Pel.
l a t . p i œ s c r i p t . fol. 1 7 . col. 1. et 2. vers. 7. quecro. ubi s u p r à , et vide Fel. in dicto cap. de quarta', col. 8.
(3) Y errasse. L o q u i t u r ista lex in e r r e r e facti cre- cum quinqué sequent, et Balb. in sua repel. 1. Celsus,
dentis habere t i t u l u m , quem non b a b e t , quia in facto fol. 2. versic. 4- ><oto > u b i latè per plures col. qui tan-
nnllus affuit titulus. Quid ergô si titulus affuit, sed d e m , relalis o p i n i o n i b u s , concluait esse vernin dictum
n u l l u s , qui tamen putabatur valere? an tune prœscri- Pauli de Castro cum dicta iimitatione ; et p r o isto dicto
b a t ? Text, in dicta 1. Celsus, secundum Paulum de vide 1. 8. tit. i 4- Partit, i. qua; etiam vuit, quôd in
Castro i b i , p r o b a t , quôd n o n , quia est error juris ; nisi prEeseriptione longissimi lemporis procédât prsescriptio
talis error aliqua justa ratione f u n d e t u r : et inteiligit cum bona fide, eausata ab e r r o r e j u r i s , etiam in con-
Paul, i b i , quod 1101.1 prœscribet talis errans prsescriptio- tráctil à j u r e r e p r ó b a l o : vide qua 1 ibi dico,
ne longi lemporis; nam tempore longissimo ber.è p r a - (.'i) Pues que el yerro. Est enim justissimus e r r o r in
scriberet: allegat Gloss, in cap. de quarta , deprœscript. facto alieno, 1. (in. J), pro suo.
454. Tercera Partida. Titulo XXIX.
LEY XV. LEY XVI.
Como gana orne por tiempo las mandas de Como puede orne ayuntar el tiempo que el
los finados, e las pagas que le fazen de al- luuo la cosa, con el tiempo que la tuuo
gimas cosas , cuy dando que gelas deuian. aquel donde la el ouo.
Mandas (t) de cosas muebles fazen los Comiençan (t) a ganar los ornes alguna
ornes a las vegadas en sus testamentos, que cosa por tiempo, e acaesce que se mueren
non son valederas según derecho; o fazenlas e finca a sus herederos, o la mandan en su
en vn testamento, e después reuocanlas en o- testamento, o la veuden, o la dan, o la cam-
tro : e los herederos (2), e los que han de cum- bian, ante que sea cumplido el tiempo por
plir el testamento, paganlas , cuydando que qite la podrían ganar. E porende dezimos,
son valederas. E porende dezimos , que si que si aquel a quien passasse la cosa por al-
aquellos que las cosas reciben, son tenedores guna destas maneras, ouiere buena fe en te-
délias tres años, que les non sean demanda- niéndola, e vsare della tanto tiempo, des-
das, que las pueden ganar por este tiempo. pues que a el passo, que con el otro tiempo
Esso mismo dezimos que seria,si algund orne que la auia tenido aquel de quien la el ouo,
mandasse en su testamento alguna cosa mue- se podria ganar por tiempo; que se puede
ble a vn orne, nombrándolo señaladamente, aprouechar, para ganarla, también del tiem-
e viniesse otro que ouiesse aquel nombre mis- po que la el otro tuuo, como de aquel que la
m o , erecibiesse aquella cosa misma, cuydan- el mismo tuuo (a). Otrosí dezimos, que si el
do que a el era mandada. Ca si este tal fuere que ouiesse començado a ganar la cosa por
tenedor deüa tres años (3), que non sea pe- tiempo, la empeñasse a otro , en ante que
dida, puédela ganar por este tiempo; maguer ouiesse cumplido el tiempo por que la po-
el otro, a quien fuera mandada, quisiesse dria ganar; que por se desapoderar assi de-
prouar, que su voluntad fuera del testador, lla, non le empece para poderla ganar: ca
que la ouiesse a el mandada, e non a aquel a puédese contar (3) también el tiempo que ¡a
quien la dieron. E aun dezimos, que si vn el tuuo, como el que la tuuo el otro a quien
orne cuydasse que deuia a otro alguno algu- la el empeño; e ganarla ha porende, si tanto
na cosa, e gela diesse, e aquel que la resci- fue el tiempo que la tuuieron ambos a dos,
biesse cuydasse (4) otrosí que la deuia auer, que se pueda por el ganar la cosa.
maguer non fuesse assi, si fuesse tenedor de-
lia tres años, que gela non demandassen, que
la podria ganar por este tiempo.
LEX XV. LE X X V 1.
Possidetis rem mobilem triennio ex titulo, quem Incepta usucapione, si res ad alium titulo singular!,
credit verum, cùm non sit,usucapit, ut ex legato, quod vel universali, transeat, continuatur tempus prsedeces-
erat de jure invalidum, vel in alia dispositione testato- soris cum tempore suceessoiïs, si habet bonam fidem
ris revocatum, vel non sibi, sed alii ejusdem nominis successor. Item computantur témpora, quibus res usu-
relictum : idem est in recipienti indebitum, quasi debi- capí cœpta est, penes creditorem, cui data est pignori.
t u m , existimantibus dante, et recipiente, veré debi- Hoc dicit.
turn. Hoc dicit. (i) Comienzan. Concordat 1. id tempus 14. D. de
( i ) Mandas. Concordat 1. pro legato 4. etl. fin. D. usucap. et prosequitur ista lex dicta Azon. in summa,
pro legato. C. de usucap. pro empt. col. penult, et adde 1. Poinpo-
(2) E los herederos. Probatur hic, et in 1. pro lega- nius i 3 . §. quœsitum 4. D. de acquit: posses, cum se-
to jam allegata , quod licet titulus putativus babeatur ab quent!, et 1. usucapió, D. de usucap.
•uno, possessio verô habeatur ab hserede illins, quod (2) El mismo tuuo. Intellige, quando nullus alius
procédât usucapió: cujus contrarium tenet Bart, in 1. medio tempore acquisierit possessionem, ut in dicta 1.
cum solus, per text, ibi, D. de usucap. sed responde , ut possessio testatoris 20. D, de usucap. et hinc est, quôd
déclarât Angel, in dicta 1. cum solus, quod in casu hu- usucapió perfecta per heredera putativum, non prodest
jus legis etiam ab hserede tradente rem legatam, habe- vero hasredi ; ñeque perfecta per hasredem scriptum,
tur titulus , ex quo hseres est obligatus ad rem legatam prodest venienti ab intestato, testamento destituto, nt
tradendam: et sic ab eodem habetur titulus, et posses- est Glos. notabilis, et ibi eam notât Ang. in 1. et non
sio : vide Bald, in 1. super longi, col. 4. versic. sed cir^ tantum, §. 1. in verbo ab hœrede, D. de petit, hœredit.
ca ùta, C. de prœscript. longi tempor. et adde quod dicit Glos. in 1. 2. §. si sub conditione, D,
(3) Tres años. Et sic , licèt alias petitio haereditatis pro emptor, quôd possessio injusta intermedia impedit
sit perpetua, excluditur hoc casu prsescriptione trium extrema conjungi.
annorum, secundum Glos. in 1. fin. D.pro legato, et (3) Puédese contar. Concordat!, non solum 33. §•
vide quod notât Alex, consil. 89. col. penult, vol. 5. qui pignori 4. et 1. servi 16. D. de usucap.
(4) Cuydasse. Concordat 1. si existimans, D. pro
soluto.
Como se pierden las cosas por tiempo. 455
LEY XVII. LEY XVIII.
Como el que tiene la cosa a peños, non pier' Por quanto tiempo se pueden ganar las co-
de su derecho, por la ganar oíro por sas que son rajzes o incorporales.
tiempo.
Las cosas muebles de como se ganan por Leyes
Ley 4. Como quier (i) que los ornes pueden ga- tiempo , auemos mostrado fasta aquí. E ago- 3. v 6.
tit."] ó.
tít. i ó. nar el señorío en las cosas muebles auiendo- ra queremos mostrar, e fabiar de las otras Hb. C.
gb" 6" las por compra, o por alguna otra derecha cosas que son rajzes (1), o incorporales, co- Recop.
razón, a buena fe, e seyendo tenedores dé- mo, e en que manera se pueden ganar por
lias tres años, segund que auemos mostrado tiempo. E porende dezimos, que si algún orne
en las leyes sobredichas deste Titulo; con to- rescibe de otro alguna cosa en buena fe (2),
do esso, si la cosa mueble que alguno qui- de aquellas que se non pueden mouer assi
siesse ganar por tiempo , ouiesse seydo em- como por compra (3), o por donadío, o por
peñada de su señor, en ante que ouiesse a- cambio, o por manda, o por alguna otra ra-
cabado de la ganar el otro por tiempo, non zón derecha; que si fuere tenedor della diez
pierde (2) porende el derecho que auia so- años (4), seyendo en la tierra (5) el señor de-
bre ella, aquel que la tenia a peños. Ha, o veynte, seyendo en otra parte, que la
(a) Que si la tuuo. Hoc eodem modo computabitur ('() Poderla demandar.Nullum ergó dominium ac-
tempus prísseriptionis, quando ecelesia sueeessit príva- quiritur prsescribenii cum mala fide, etíam longissimo
l o , contra quem prseseribeb ttur, ut notât A b b . in cap. t e m p o r e ; ñeque aliquam actionem liabet ad rem vendi-
ele quarta, col. 6. de prœscript. candan), si ceciderit à possessione, quocumque tempore
detineat.
LEX XXI. (5) O robada. Concordat §. sed hase super illis a.
dicta; 1. si quis emplionis 8. et non intelligas, quôd isto
Qualiiercumque rem quis 3 o . annis possideat, licèt casu acquiratur sibi dominium ex prascriptione longis-
sit furtiva , vel vi possessa , praescribit eam. Sed si à p o s - simi temporis cum mala fide, prout inteiligebat Balds
sessione eadat, m a I se fid ei possessor non potest petere in dicto §. imô non a c q u i r i t u r , et est casus specialis, in
r e m , nee leeuperat e a m , nisi à fure s u o , vel violento quo ei datur rei vendicatio eliain contra d o m i r m m , n e -
possessore, avt ab eo oui accomodavit, vel loeavil i p - que potest excipere de dominio in odium violentiœ,
se , vel ¡titia annum ;ib eo qui missus fuit in possessio- concurrente dicta longissima ptasscriptione, ut déclarât
11e ex primo decreto propter defectum defensionis p r a - Bald, in 1. vis ejus, C. de probal. et s i c , necdùm si ex-
secibentis. Sed si est bona» fidei possessor sine justo ti- pulsas agat possessorio, ¡mo et si agat petitorio, n o n
t u l o , praex'ribh 3o. a n n i s ; et si à possessione cadat, re- potest expulsor excipere de dominio, et in hoc ista lex,
cupe/at à qiiucuuique, nisi à domino vero. Hoc dicit. et diet. §. est singularis , secundum Bart, i b i : et adde,
(1) Treynttt. Concordat 1. unica , C. de annul, ex- quód non solum expulsor, imô neque ejus liserés potest
cept, et 1. si quia emptionis 8. §§. i. 1. et 3. C. de prœ- in hoc casu excipere de d o m i n i o ; imô obtinebit expuî-
script. 3 o . vel 4 0 . annor. et 1. sicut 3. eod. tit. et 1. 2. s u s , secundum Bartol. q u i ita a m p l i a t , in 1. 4. §. Calo,
C. de constit, pecun. tertia oppo. D . de verbor. oblig. de quo vide ibi A l e -
(a) Por quai manera ç«/er. Videtur haec lex p e r - xand. et Jas. t). et 10. col.
miltere prsescriptionem .cura mala fide; sed servanda (6) Emprestamo. Non intelligas hoc , si ageret rei
sunt in hoc jura canónica in utroque foro: vide Ale- vendicatione, proùt in casu expulsionis , d e quo p e r m i -
xatid. const!. i 8 5 . col. pen. a. vol. et qua» dix; suprà s i t , nam illud est spéciale in odium i n v a s o r i s ; sed in-
in 1. 10. et per Abb. et Felin. in cap. fin. de prœscript. tellige, quod agat isto casu actione ex eo contractu: n a m
per text, ibi dicentem, nulla prœscriptio : neque leneret tunc non potest sibi referri quasstio dominii, ut in 1. si
statutum , quod prasscriptio. eurreret cum mala fide, lit quis conduclioids 2 5. C. de locato, et ita intelligit. Glos.
addueir Alexand. consil. 6 9 . col, 3. vol. 3 . licèt contra- in dicto §. sed hœc super illis, et tenetur communiter,
rtum in hoc dixit Bald, in !. omnespopule, col. 5. vers. secundum Salic, ibi.
modo videamus, D . de just, et jure, et in cap. si. quis (7) Puédela cobrar. Concordat 1. si quis emptionis
per triginta, col. 3. si deftúd fuer, controv. later (lorn, 8. §. sed et si quis 3 . et dicit Angel, i b i , diligenter esse
eta^u. v i d e e t i a m pf-r Alexand. consil. 9 9 . vol. /(. col. hoc u o t a n d u m , quod ípollatus auctoritate judiéis p r o p -
a. vers, nunc videndum, el Francis. Balbum in tract. ter ejus contumaciam , infra tempus debitum récupérât
prcescrirjt. fol 9.0. coi. a cum sequenli. possessionem, non obstante, quód missus in ea incon-
(3) O forzada. Adde 1. 1. §. ad heee, C. de annal, tinenti veut probare de suo dominio; quod dicit esse
except. i n i r u m , et quôd ita clarè alibi non inventes.
Tom. II. M in m
458 Tercera Partida. Titulo XXIX.
buena fe de alguna cosa que sea rayz, por años (1) continuadamente, que non deman-^ey e«
treynta años, o mas, cu.ydando que era su- dasse en juyzio sus debdas, a aquellos que {£' ¿
ya, o que fuera de su padre, o que la otríe- gelas deuiessen, pudiéndolo tazar, si dende Recop.'
ra por otra razón derecha ; que la puede adelante gelas quisiesse demandar, poderse
ganar por este tiempo, e ampararse por el y an amparar (a) contra el por este tiempo,
contra todos quantos gela quisieren deman- e non serian tenudos de gelas pagar, si non
dar: e si acaeciesse, que perdiesse la tenen- quisiessen. Empero, si algund orne tuuiesse
cia della, puédela demandar a quien quier que arrendada, o alogada de otro alguna casa,
la falle (8); fueras ende, si la fallasse al ver- o v i n a , o otra heredad, por que le ouiesse
dadero dueño (9) della. Ca estonce , si el se- a dar cada año a tiempo cierto señalada ren-
ñor la cobrasse sin fuerça, e sin engaño , e ta , o loguero ; maguer fuesse tenedor de aque-
pudiesse prouar el señorio que auia sobre lla renta treynta años, non la podria ganar
aquella cosa, non seria tenudo de gela dar ( r o). por este tiempo , nin aun por otro mayor. E
esto es, porque non es tenedor della por si,
LEY XXII. mas en nombre de quien la tiene arrenda-
da (3), o alogada.
Como puede orne perder las deudas que le
deuen, por tiempo de treynta años, e copio LEY XXIII.
se non pierden por este tiempo las cosas
a/rendadas. Por quanto tiempo el sieruo se torna libre.
Perezoso seyendo algund orne treynta Andando (1) algún sieruo por libre diez
(8) A quien quier que la falle. Quid si concurrat vide in dicto tract.prœscript. fol. 2 1 . col. /,. ad fin. u b i
cum eo ad vendieandum d o m i n a s , qui habet directum hoc tenet, et allegat istud tenentes; et limita istam le-
d o m i n i u m ? D i e , q u ô d debet praeferri praescriplor, q u i gem in debitis causatis à servit.iis, ut in Curéis de Ma-
habet utile dominium ex possessione longissimi tempo- drid petition. 1 5 7 . quibus pnescribirur trieimio.
ris cum b o n a fide, secundum Salic, post J a c o b , de A r e . (2) Poderse y an amparar. Sed an procédât in ac-
et Cyiium in dicta \. si quis eruption is, §. i. in 3 . quaestio- tionibus personalibus praescripiio cum mala fide? Bart,
n e , ex quo habet actionem contra o m n e s , praeterquam in 1. sequitur, §. siviam, D. de usu'eap. t e n u i t , q u ô d
contra d o m i t i u m , u t h i c , et in dicto §. 2 . et idem tenet s i c , et ante eum Host, in summa , tit. de prœscript. re-
A n d r . de Iser. in §. si quisper 3o. si de feud. fuer, con- rum immobil. versic. quœres, et versic. acliones vera
trov. inter domin. et agnat. personales; sed in contrariuin est communis opinio, de
(9) Verdadero dueño. Vel a p n d c r e d i t o r e m , con- quo latè in diet, tract, prœscript. fol. 20. col. 2. 3 . et
tra quern praescripsisset hypothecam , ut in dicta 1. si ti. u b i vide aliquas limitationes. E t an contra praescri-
quis e.mptionis 8. §. 1. seu a p u d e u m , cujus j u s fuit b e n t e m possit liaberi recursus p e r viam denuntiationis
praeseriptum, ut ibi. Evangélicas ad Ecclesiam, et q u a n d o piaescriptum fuit
(10) De gela dar. A p p r o b a t u r hic opinio Joan, de b o n a fide? A b b . tenet, quôd n o n , in cap. fin. col. 5.
q u a p e r Gloss, i n dicta 1. si quis emplionis, §. quod si versic. puto tamen , de prœscript. vide in diet, tract.
quis, super verbo simili. prœscript. fol. I 8 Í versic. 10. quœro, col. 1. et vide quae
notât Bald, in cap. si quis per triginta , col. fin. si de
LEX XX11. feud. fuer, controv. inter dom. et agn.
(3) La tiene arrendada. Adde 1. 5. infrà tit. 1. et
Debitor praescribit 3 o . annis debitum negligentia concordat 1. male agitar 2. C. de prœscript. triginta,
c r é d i t o n s n o n petentis; sed rem locatam nequit con- vel quadrag. annor. et vide notabiiiter in ista materia
d u c t o r , vel l o c a t o r , aliquo tempore praeseribere : quia per Paul, de Castro in I. neque, C. de usufruct, et Balb.
non s i b i , s e d alii possidet. Hoc dicit. in tract.prœscript. fol. 3 3 . col. i . v e r s . 1 1. quœro, ubi
(1) Treinta años. Concordat 1. sicut 3 . C. deprœ- notabiliter l o q u i t u r , et quasstiones liotabiles p o n i t , et
script. Zo.vel ¡¡o. annorum: hodie tanien per 1. Tauri, a d d e gloss, notabilem, et magistralein, in cap. clerici,
n u m . 6 3 . a l i t e r p r o v i d e t u r , scilicet, quôd j u r i exequen- iô.quaest. 3 . et limita istam legem in colono fisci,utin
di obligationem personalem praescribatur décennie ¿ i p - 1. fin. et ibi déclarât Joan, de Plat. C. de fundís patrim.
si autem actioni 2 0 . a n n i s , ubi non cum obligatione lib. 10. Sed an ex praestatione pensionis diutina praesu-
personali est hypotheca b o n o r u m ; sed cùm obligatio m a t u r quis colonus perpetuus ? Vide Bald, in 1. omnes,
personalis mixta est cum r e a l i , tunc prsescribilur 3 o . C. de prœscript, 3 o . vel 40. annor. col. 2 . et F r a n c i s .
annis , et non tempore minori. Et n o t a , quôd illa lex Balbum in tract, prœscript. fol. 1 3 . col. 1. in princ.
in quantum disponit, quôd j u r i exequeudipraescribitur
d e c e n n i o , procedit etiam contra Ecclesiam, quae pete- LEX XX111.
ret executionem vigore i n s t r u m e n t , ut notât Bald, in 1.
de quibus, col. 1 1 , vers. 6. quœritur, D. de legib. u b i Si servus d o m i n o praesente decennio , aut eo absen-
v i d e , nam loquitur notabiliter, et vide Francis. Balb. te per 2 0 . annos p r o libero se gessit bona fide, prasscri-
in suo tract, prœscript. chart. 4 * . col. 1. vers. S.fallit, bit l i b e i t a t e m ; si mala fide, n o n p r a s c r i b i t earn nisi 3 o .
qui tamen n o n allegat Bald, in dicta 1. de quibus. Et n o - annis. Hoc dicit.
ta etiam ad dictam legem, quôd in tali casu procederet (1) Jndando. Concordat 1. 2. C. de prœscript. lon-
istapraascriptio decennii etiam cum mala fide, de quo gi tempor.qua? pro libértate, et in distinctionequamfe-
Como se pierden las cosas p o r tiempo. 4%
años, estando en la tierra su señor, o veyn- L E Y XXV.
te, seyendo a otra parte, que non le mue-
na pleyto por razón de la seruidumbre que Como si algún sieruo anda por lijbre al tiem-
auia sobre el, si el sieruo ouiesse buena fe po de su finamiento, pueden mouer demanda
cuydando que era libre , dende adelante non contra sus fijos, hasta cinco años , e dende
lo podria demandar el señor del sieruo, nin adelante no.
otro ninguno; e silo demandasse , poderse
y a amparar por este tiempo, e ser libre por Si al tiempo (i) de su muerte anduuiesse
el. Mas si ouiesse mala fe sabiendo que era algund sieruo, o sierua, en buena fe en ma-
sieruo, e anduuiesse fuydo, estonce non se nera de libre, cuydando que lo era , el dueño
podria amparar por este tiempo; fueras ende, del puede mouer pleyto contra sus fijos (2),
si se fuesse a tierra de Moros (2). Pero si an- e sus bienes, si los ouiere, desdel cita que
duuiesse como libre treynta años (3), dende murió fasta cinco años: e si fasta este tiem-
adelante non lo podria demandar por sieruo, po non los demandasse, dende adelante non
maguer anduuiesse fuido a mala fe (4) en lo podria fazer, nin el, ni otro orne ningu-
tierra de Christianos. Otrosi dezimos , que la no (3), quanto quier que fuesse de gran gui-
seruidumbre, que deue vna casa a otra, o vn sa, o de pequeña; nin aunque fuesse Rey, o
edificio a o t r o , que se puede ganar, o per- Común de algún Concejo, o quien quier que
der por tiempo, en la manera que díximos lo quisiesse demandar. Mas si por auentura
en las leyes del Titulo (5) que fablan en esta acaesciesse, que aquel tiempo de la muerte
razón. de algún orne que fuesse libre, lo tuuiesse
LEY XXIV. otro por su sieruo; si algún su pariente, o
otro qualquier a quien pertenesciesse su
Como non pueda orne ganar por tiempo ho- honrra, o su heredamiento, quisiesse mouer
me Hère por sieruo. pleyto sobre el estado del muerto, querien-
do mostrar que era libre, puédelo fazer has-
Por quanto(i) tiempo quier que tenga vn ta los cinco años, e aun después (4) quando
orne a otro como en manera de sieruo, si li- quier.
bre fuere, non se muda su condición, ni su L E Y XXVI.
estado; nin lo puede apremiar, nin deman-
dar por sieruo, en ninguna manera, por ra- Por quanto tiempo las Eglesias pierden las
zón del tiempo que lo tuuo como sieruo. sus cosas.
Qual cosa quier (1) que sea de aquellas
cit inter p r é s e n t e s , et a b s e n t e s , a p p r o b a t secundara gessit, n o n potest d e ejus statu moveri quasstio , nisi
opinionem Gloss, i b i , quse fuit q u o r u m d a m o p i n i o , ut infra q u i n q u e n n i u m post m o r t e m ; sed de iibeii statu,
refert Azo. in suinma illius tituii; de j u r e coiiimuni te- q u i sub u m b r a servitud» decessit, potest quseri q u a n -
n e b a t u r indistincte, reqtiiri 20. annis , et per Salic, ibi d u c u m q u e . Hoc dicit. Habuit ortum à 1. i. C. ne de statu
post Gloss, vide tamen per Alexand. in I. 1. §./>er ser- defunctor.
vum qui in fuga , col. 2. D. de acquir. posses. (à) Si al tiempo. Concordat D . et C. ne de statu
(2) Tierra de Moros. Nam t u n c , cùm redit ad suos, dejunctor. per totum.
j u r e postliminii récupérât prUttnain libeitatem , ut in 1. (•a) Sus fijos. Vel alium successorem propter ejus
postliminii 5. D . de captif, et §. item ra 17. iu fin. Inst, bona , ut in 1. 2. C. eodem.
de rerum divis. et §. si ab hostibus 5. Inst, quibus mod. (3) Otro orne ninguno. Nam currit hœc prœscriptio
jus pair, potest, solv. et vide 1. 2'5. tit. 1/,. Pait. 7. etiam contra p u p i l l u m , ut in 1. si mater 6. C. ne de sta-
(3) Treynta años. A p p r o b a t opinionem Gloss, in tu defunctor. et 1. 2. §, 1. D , eod. et contra fiscuin, ut
1. i.C. de prescript, longi temp., quae pro libérta- hic , et C. eod. 1. si pater 7.
te , etc. (4) E aun después. Concordat 1. p r i m a , §. p e n . et
(/)) J malâ fe. Non procedet de j u r e Canónico, fin. et 1. penult. D . eodem.
q u o d est s e r v a n d u m , ut dixi supra eodem 11. 10. 1 2 .
a i . et 2 2 . LEX XX F1.
(5) Titulo. Tit. 2 » . 4. Part. 1. 7 .
Potest praescribi res ecclesia?, vel loci religiosi i m -
LEX XXIV. jnobilis .40. a n n i s , mobilis aulem triennio ; nisi fuerit
Ecclesiae Romanae, in qua r e q u i r i t u r prasscriptio cen-
Liber bona fide possessus ut servus , n o n prsescri-> tum a n n o r u m . Hoc dicit.
b i t u r ut servus , nee mutatur ejus conditio. Hoc dicit. (1) Qual cosa quier. Concordat text, in a u t h e n t .
(1) Por quanto. Concordat 1. fin. C. de prcescript. quas actiones, C. de sacrosanct, eccles, et in corpore un-
longi temp, quae pro libértate, etc. et ibi Gloss, et Gloss, de suríiitur, et cap. de quarta 4. et cap. ad aures 6. et
in 1. a. C. de ir/gen. et manutn. cap. Mud 8 . deprœscript. et cap. 1. de prœscript.. lib.
6. et amplia , et limita , u t in tract, prœscript. Balbi,
LEX X X V. fol. 4 1 . per t o t u m , et fol. 4 a . col. 1. et i b i , q u i d in
Si servus bona fide p r o libero tempore m o r t i s $e servitutibus.
Tom. 11. Mmm a
46o Tercera Partida. Titulo XXIX.
que son llamadas rayzes (2), que pertenez- o rayz, si después que fuesse empeñada a
ca (3) a alguna Eglesia, o lugar religioso (4), vno, passasse a otro por compra, o por al-
non se puede perder por menor üeinpo de guna otra derecha razón, e este, despues que
quarenta años. Mas las cosas muebles (5) que la ouiesse assi, fuesse tenedor delía diez
fuessen suyas, e de tal natura que se pudies- años (a) a buena fe (3), seyendo en la tierra
sen perder por tiempo, poderlas y an ganar aquel que la tenia a peños, o veynte seyendo
contra ellos por tiempo de tres años (6), en en otra parte ; si en todo este tiempo non le
la manera que diximos que las pueden ga- fuesse demandada en juyzio, ganarla y a, e
nar de los otros ornes. Pero las otras que per- perdería el otro que la tenia empeñada, el
teneeiessen a la Eglesia de Roma (7) tan so- derecho que auia sobre ella. E si por auen-
lamente, non las podfia ningún orne ganar tura este a quien passasse la cosa assi como
por menor tiempo de cient años. sobredicho es, ouiesse mala fe (4) en resci-
biendola, sabiendo que era empeñada, e
LEY XXVII. aquel que la enagenaua non auia derecho de
lo íazer; estonce non la podría ganar por
Como el que tiene la cosa a peños, puede menor tiempo de treynta años (5): mas si
perder por tiempo el derecho que y a. treynta años fuesse tenedor délia, que gela
non demandasse aquel que la tenia a peños,
A peños (i) teniendo algún orne alguna ganarla y a por este tiempo, e perderia el
cosa de otro, qualquiér que fuesse, mueble, otro que la tenia a peño, el derecho que auia
(a) Rayzes. Idem in actionibus personalibus, quae dedit, non prasseribit jus pignoris, nísi 4»- annis. Hoc
de jure communi 3o. annis tollebantur, seu praescribe- dicit.
banlnr , ut in diet, authent. quas actiones, et in authent. (1) Peños. Circa materiam hujus legis vide nota-
hœc constitutio innovât constitulionem, collât. 8. bil. et latè per Franciscum Balb. in suo tract, prœscript.
(3) Pertenezca. Quid in Publiciana , vide Bald, in fol. 3 1 , col. i. 2. et 3. versic. tertió principaliter, et
1. «CKÎ , ad fin. pen. col. C. de prœscript. 3o. vel /»o. adde 1. 3o.. tit. i 3 . Part. 5.
annor. dicentem, quôd praeseribetur longo tempore, (2) Años. Concordant II. 1. et 2. C. si advers. cre-
etiam contra ecclesiam. dit. Et quid si res pignorata fuit subrepta furto à cre-
(4) O lugar religioso. ídem de hospitalibus, et lo- ditore, penes quem erat, à domino ipsius rei, qui pos-
éis pus , ut notât Abbas in cap. i . de in integr. restit. tea illam vendidit, vel donavit alii tertio, qui possedit
col. fin. et in cap. accedentibus, de privileg. et idem si per longuni tempus ? an praeseribat per hoc tempus con-
pauperibus, ut in authent. de ecclesiast. titulis, §, pro tra ilium creditorem, cui furto fuit res subrepta ? Die
temporalibus, Abb. et Fel. in cap. 2. de prœscript. quôd non, ut in 1. fin. D. pro soluto , et tenet Paul, de
(5) Cosas muebles. Concordat diet, authent. quas Castro in 1. si rem quam, D. de usucap. pro empt. Sed
actiones, et procedit hoc etiam, de jure Canónico, ut an procédât hodie ista lex , et consimiles, ex quo per
notât Joan, de Imol. et Abb, in cap. i. de in integr. res- authent. hoc si debitor, C. de pignor. et 1. 14. tit. i 3 .
tit, et Fel, in cap. de quarta , circa fin. de prœscript. Partit. 5. non potest agere creditor contra tertium pos-
(6) Tres años. Idem habetur de praescriptione qua- sessorem , nisi primo debitore excusso ', et reperto non
driennii in diet, authent. quas actiones ; sed illa prse- solvendo, et sic ante exeussionem non curret praescrip-
scriptio non habet locum de jure Canónico, ut est text, tio , quia non valenti agere non currit, 1. 1. in fin. C.
cum Gloss, in cap. quicumque militum, in verbo consen- de antial. except, praesertim cum sit impeditus impedi-
su , 12, quaest. 2. Gloss, et Doct. in cap. 2. de rebus mento juris, vel ab ipso j u r e , undè non currit prae-
eccles. non alienand. Jas. in diet, authent. quas actio- scriptio, ut in 1. 1. %.siquis autem, D. de itinere, actu-
nes, col. i.versic; tertio pondera: et de redhibitoria, que privato? Alexand. consil. 58. vol. 5. tenet, quôd
et quanto minons, et caeteris actionibus annalibus, et hodie non procédant dictae leges, per dictam rationem,
semestribus, die, quod remanent in statu suo contra et ibi adducit cap. quia diversitatem, de conces. prœ-
ecclesiam, sicut contra privatum, ut in diet, authent. bend. sed contra istam decisionem Alexandri tenet Fran-
hœc constitutio, et notât Gloss, in dicto §. pro tempo- ciscus Balb. in traclatu prœscript. fol. 3 t . col. 2. et 3.
ralibus , et per Gloss, et Abb. in cap. cum causa, de versic. 6. conclusio : vide ibi : et haec opinio contra Ale-
emption. et vendit. xandr. videtur verior, et probatur in cap. fin. de elec-
(7) De Roma. Concordat cap. ad audientiam i 3 . tion, ubi bona glos. et facit regul. qui potest faceré ut
de prœscript. et diet, authent. quas actiones: et amplia, possitiy 4.D. de regul. jur. et praesertim procedit atten-
et limita ut per Félin, in dicto cap. ad audientiam , col. to isto jure Partitarum: et vide quod notât Bald, in
antepen. versic. ultimo facias régulant, et in dicto tract. cap. cum accessissent, col. 3. versic. apparet, de constit.
prœscript. fol. 4 2 - c o ' . 2 - 3. 4- et 5. (3) Fe. Si enim sciret obligatam, non procederet,
u t h i c , et per Glos. et Bart, in 1. siquis fundum, D. de
LEX XX fil. acquir. posses, et per Glos. in 1. sicut in rem, C. de prœ-
script. 3o. -vel /,o. annor.
Bonae fidei possessor cum justo titulo praescribit jus (4) Malafe. Non procedit de jure Canónico , quod
pignoris contra creditorem 10. annis inter présentes, servandum est in utroque foro , ut dixi supra eodem
•vel 20. inter absentes. Sed si sciebat rem pignon obli- 1. 10. et 1. 2 1 .
gatam esse alienam, requiruntur 3o. anni. Sed debitor, (5) De treynta años. Concordat 1. cum notissimi 7,
aut ejus hseres , vel alius, cui debitor secundó pignori in princ. el §. j . C. de prœscript. 3 o, vel 40. annor.
Como se pierden las cosas por tiempo 46 [
sobre ella. Mas si acaeciesse, que la cosa era - zimos que despues que el viniere fasta qua-
peñada touiesse el señor del la, o su herede- tre años (4) puede pedir al Judgador (5) del
ro (6), o otro alguno a quien la ouiesse el lugar, que aquel tiempo (6) por que auian
mismo obligado otra vez (7) después desto, començado a ganar la cosa contra el, que
ninguno delios non la podría ganar por me- nou le empezca. E el Judgador deüegelo otor-
nor tiempo de quarenta años (8). gar: mas si por auentura después de Su ve-
nida fasta los quatro años sobredichas, el, o
LEY XXVIII. su heredero (si el finasse alla) non pidiesse
esto al Judgador otrosí fasta quatro años,
Que personas son las que no pierden en au- desdel dia que supiesse que era muerto en
sencia sus cosas por tiempo. alguno de los lugares sobredichos aquel a
quien deue heredar; dende adelante non lo
En hueste (r), o en caualgada, o en man« podría pedir, e fincaría en saluo al otro la
daderia de Rey, o del Gomün (2) de su Con- ganancia que ouiesse assi fecha por tiempo.
cejo yendo algund orne, o cayendo en cati-
no , o estando en Escuelas para aprender al- LEY XXIX.
guna sciencia , o en romería , o por otra
razón semejante destas; si entretanto que el Como se destaja, o se pierde la ganancia
estuuiesse en alguno destos lugares que so- que orne a cotnençado a ganar por
bredichos son, començasse (3) otro alguno tiempo.
a ganar alguna cosa suya por tiempo, dezi- Destajase (1) la ganancia que orne co-
Que si el orne que tenia alguna cosa se fue- F.-Y QÜAKTAS MANERAS PUEDE OJIE GANAR
re de la tierra, o se muriere, e dex are fijo r-OSSESSIOIf E TENENCIA DE LAS COSAS.
menor de siete años, o si fuere tenedor de -
lia orne poderoso ; que deue fazer el señor
de la cosa, para no perderla por j o m o ganan , o pierden los ornes el seno-
tiempo. rio de las cosas por t i e m p o , assaz cumplida-
mente lo auemos mostrado en las leyes del
Ley 7. Yéndose (r) de la tierra algún orne, des- Titulo ante deste. E porque tal ganancia
tit. 15. pués que ouiesse començado a ganar algu- non se puede fazer a menos que el orne aya
lib. 4-
Recop.
na cosa por tiempo, o saliéndose de.su acuer- la possession (1), e la tenencia délias; por-
d o , o n u t r i é n d o s e , si dexasse huérfano me- ende queremos aqui fablar de la possession.
nor de siete a ñ o s , a quien non ouiesse da- E mostraremos p r i m e r a m e n t e , que cosa es
do Guardador; si por alguna destas razones possession. E quantas maneras son de!b>. £
aquel contra quien ama començado a ganar quien la puede ganar. E como. E después di-
la cosa por t i e m p o , non pudiesse fazer de- r e m o s , como la puede perder el q u e la a ya
manda contra el en j u y z i o ; d e z i m o s , que ganada.
abonda quel faga afrenta delante del Judga- LEY I.
dor del lugar, o delante el O b i s p o , non pu-
diendo auer el J u e z , o delante ios ornes Que cosa es Possession.
de la vezindad de la casa en que m o r a u a (2),
a aquel que coinençara a ganar la cosa p o r Possession tanto quiere dezir , como po-
t i e m p o ; diziendo, que el de grado lo deman- nimiento de pies. E según dixeron los Sabios
daría en j u y z i o , mas que lo n o n podia fazer a n t i g u o s , possession e s , tenencia (1) dere-
por alguno de los embargos sobredichos. Ca cha q u e orne ha en las cosas corporales con
(5) O de auenidores. De arbitro r o n est d u b i u m , potest, 16. qusest. 3 . et procedí t ista lex tan turn in a c -
u t in I. cum antea 5. et íbi notât Bald, circa fin. C. de tione r e a l i , ut ex ea patet, et tenet Bartol. et Salicet. in
(trbilr. de atliitialore dieebat Oldral. consil. 1 7 6 . quod dicta 1. ut perfectius, u b i Angel, post Odofjed. tenet,
non iiilprrumpelif.fir pi'sescriptio per litis contesfatio- quôd etiam in personali procedit iila îex. Et n o t a , quôd
neiii fa 1.'trill coram e o , et idem tenet Joariii. Andr. in ad- licèt quis habeat remedium hujus legis , liabebit etiam
dit. art Specui. l i t de litis contestât. §. fin. A b b . in cap. remedium 1. 'iS. supra eodem , et lituli ex quibus edits.
iilud de pr/e.scripi, i, col. Ista lex videtur velle contra- major, ut notât Gloss, et ibi Bartol. in 1. is qui reipubli-
j¡11 ti! in isii.\ verbis, juncia 1. 2 $ . tit. l\. supra eadeni cœ la 1. D. ex quibus caus. majores.
Partita, et procedit h o d i e , maxime stante ordinalione (2) En que moraua. Quid si esset v a g a b u n d a s , ¡ta
tie Miuirid; et sic hodie per leges Regni per libellum quód non haiieret domicilium? D i e , quod non proce-
datum coram urbitratore , et exécutons missione, seu dit ista l e x , ut tenet Gloss, et ibi Bart. et. Paul, in 1.
citation?, i n i e m n n p i t u r praescriptio, s'icut si fieret c o - cum hœreditas ex Trebelliano, D . ad Trebell. et illam
ram ai b i t r o , ut in dicta 1. cum antea , §. fin. Gloss, dicil Bald, singularcm in 1. cum notissimi, §. pen.
C. de prœscript. 3 o . vel 4 0 . annor,
LEX XXX.
T Í T U L U S X X X . DE ACQTJIRENDÀ P O S S E S S I O N E .
Si prsescribenshaberi non potest, vel incidit in fu- I M S U M M A.
posila in 1. 1. D . de acquir. posses, in glos. 1. per ¿un- tionis jam f o r m a t » nou p o t e s t a c q u i r i , nisi sciente, et
dent, C. de acquir. posses, in s u m m a , et vide latissiiné patiente illo, qui erat in quasi possessione jurisdictio-
p e r Bart, et Doct. de hae diffinitione, et a l i i s , in 1. 1. nis", et non sufficeret scientia , et patienlia illius, qui
D . eod. erát veré dominus , et cui veré jurisdictio competebat,
(2) Posseer. Ut in 1. possideri-S. in princ. D. eod. secundum Alexand. dicto consil. 9 4 . col. 4- vol. 5. Et
e t l . servus 4 3 . §. incorporales, D . de acquir, rer. do- n o t a , q u ô d quasi possessio in j u r e incorporali compe-
min. et 1. sequilar l\. §. siyiam 2 7 , D . de usucap. tit illi., q u i veré nullum jus habebat in tali j u r e : vide
(3) Consintiéndolo. A d d e 1. quotient 2 0 . D . de Alexand. in 1. naturaliser, in princ. D. de acquir. pos-
servit. ses. in fin. Et an per ingressum possessionis rei c o i p o -
(4) Manera de possession. îlxc dicitur quasi pos- ralis., cuiadhaeret servitus , vel jurisdictio, sen aliud jus
sessio: appellatione tamen possessionis , sive à lege , si- i n c o r p ó r a l e , acquiratur quasi possessio j u r i s i n c o r p o -
ve à s t a t u t o , veniet etiam quasi possessio, u t tradit r a o s ? Vide Socinum in 1. 3 . in princ. in p r i m o n o t a b i -
Francis, de Are. in rubrica D. de acquir. posses, col. l i , et in : fine , D. rfe acquir. posses, et q u a n d o relevet
fin. et consil. 3 o . i n c i p i t , viso themate, col. 4- Contra- ab oneré probandi ista quasi possessio. A d d e Paul, de
r i u m tamen voluit Anton, in repet. cap. fin. de caus. Castro in 1. sicuti, §. sed siquœratur , D. si servit, vin-
posses, et propriet. col. 2. et p r o p r i è loquendo in sta- die. et Bald, in 1. earn quœ, C. de liberali causa.
t u t o , quem refert Alexand. in dicta 1. 3. in princ. col.
s. D . de acquir. posses, sustentatur tamen libellas, LEX II.
q u a n d o quis dicit se possidere aliquid incorpórale: Duplex est possessio , una n a t u r a l i s , q u a n d o cor-
quia intelligitur de quasi possessionem secundum J o a n n . poraliter quis possidet; alia civilis , quando recedit à r e
de Plat, in 1. ad reparationem, C. de aquœduclu, lib. t i . non animo derelinquendi earn, neque possessionem ejus:
E t qualiter a c q u i r a t u r , et per quos a c t u s , ista quasi et hase animo retinetur , et valet tantùtn, sicùt si in re
possessio, vide per A b b . in cap. cum Ecclesia Sutrina, ipsa starét detinens illam corporaliter. Hoc dicit.
col. 4. et 5. de caus. posses, et propriet. et Bald, in 1. 1. (1) Ciertamente dos maneras. Approbat opinionem
col. 2. C. de servit, et in 1. licet, C. de acquir. posses. J o a n n . de qua per Gloss, in 1. 1. in princ. D . de acquir.
et A b b , in cap. bonos el 2. col. 6 . de postal, prœ- possess, et p e r Dhiurn in regul. sine possessione, de re~
lator. et vide plures remissiones per Alexand. in 1. gul.jur. lib. 6. q u i allegat 1. 2. §. quod vulgo, D . pro
1. in princ. col. 2 1 . D . de acquir posses. Et ex q u i - hœrede.
t u s actibus acquiratur quasi possessio juris p a t r o n a - (2) Valdralanto. Imô dignior, et superior est n a -
t u s , vide in tract, prcescript. fol. 47- col. 2. et S o - t u r a l i , Bald, in 1. data opera ^ col. fin. C. qui accus.
cin, consil. 8 9 . col. 2. vol. 1. et quae idem Socin. di- non poss. et i s t a , finito feudo, vel e m p h y t h e o s i , trahit
cit consil. 2 5 8 . in princ. vol. 2. Et qualiter acquiratur ad se naturalem possessionem, Bald, in summa return,
quasi possessio in jurisdictionalibus , vide Baldum de col. 6. D . de rer. divis.
consuetud, recti Jeudi, in princ. et qualiter in his p r o -
b e t u r : adde Socin. consil. 1 8 7 . vol. 2. col. 4. et 5. et
LEX III.
q u ô d p r o b e t u r per juramentuiii fidelitatis subditorum,
Quilibet sansementis per s e , vel per filiumfamilias,
vide Alexand. consil. 9 4 . vol. 5. col. 2. Et de effectu
aut per servum s u u m , vel proeuratorem nomine d o m i -
quasi possessionis in j u r i b u s p e r s o n a r u m , et in j u r i b u s
ni recipientem, acquiiit possessionem. Sed in rebus ex-
officiorum, vel obligationum , vide Baldum in 1. non ig-
tra castrense peculium , vel q u a s i , filio t r a d u i s ipsius
norât, col. 2. et fifi. G, qui aecus. non poss. ubi vide-
filii n o m i n e , n o n solum filiofamilias, sed etiam palri
b i s multa notabilia: et qualiler p r o b e t u r quasi posses-
ratione ususfructus quseritur possessio. Hoc dicit.
sio juris eanonicalis, vide Abbatem in cap, in Genesi,
(1) Todo orne. Concordat 1, i,.§. adipiscimur 2 . D.
de elect, coi, 3 . Et nota , quôd quasi possessio j u i i s d i c -
eodeni.
Como se gana possession de las cosas. 465
sano entendimiento. Otrosi los fijos (2), e o a recabdar los derechos della , gana tenen-
los sieruos que tiene en su poder, la pue- cia de alguna cosa en nombre del Común
den ganar por el; e sus personeros (3). Ca en cuyo Oficial es, que la gana para aquel Co-
quaí cosa quier que alguno destos sea apo- mún cuyos bienes auia de recabdar, tan bien
derado en nombre del padre, o del señor, o como si a todos comunalmente (3) ouiesse
de aquel cuyo Personero es, gana la tenencia apoderado della.
el otro, en cuyo nombre lo apoderaron de-
lia, tan bien como si el mismo la tuuiesse. LEY V.
Otrosi decimos , que si el fijo gana en su nom-
bre tenencia de alguna cosa, de mientra que Como los labradores, e los yugueros, e los
esta en poder de su padre, que non sea de que tienen las cosas arrendadas, o alogadas,
aquellas que son llamadas castrense, vel qua- non ganan la tenencia.
si castrense peculium, que non tan solamen-
te gana el fijo tal tenencia como esta, mas Labradores, o yugueros, o los que tienen Ley 4#
aun el padre (4) por razón del vsofructo que arrendadas, o alogadas cosas agenas, como tit. 1,5.
ha de auer en su vida, en las ganancias áta- quier que ellos sean apoderados de la teñen- l^co4'
les que el fijo faze, según dize en el Titulo (5) cia délias ; pero la verdadera possession es de
que fabla deí poderio que han los padres so- aquellos, en cuyo nombre (1) tienen el here-
bre los fijos. damiento. E porende, quanto tiempo quier
LEY IV. que ellos las tuuiessen assi, non ganarían el
señorio por ello. Pero aquellos que tienen a
Como el Guardador del huérfano, o del lo- feudo algund heredamiento, o han ende el
co, o el Oficial del Común de algún Concejo, vsofructo dello, o lo tienen a censo, dando
gana la tenencia a ellos. cosa cierta por ello cada año, si fueren apo-
derados de aquellos heredamientos, ganan la
Guardador (1) de huérfano, o de loco, possession (2) dellos; pero en saluo finca el
y
t¡t 15" o desmemoriado, o de orne que fuesse des- señorio a sus dueños : de manera, que estos
lib. 4. gastador de sus bienes, bien puede ganar la átales por tal tenencia como esta non ganan
Recop. tenencia de toda cosa que ouiere en nombre la propriedad délias, quanto tiempo quier
de aquel que tuuiere en guarda. Esso mismo que las tengan
dezimos, que si el Oficial del Común (2) de
alguna Cibdad, o Villa, que aya a amparar,
(2) Los fijos. Adde §. item acquirimus 5. eadem 1. vult Gloss, in dicto §. fin. quod tamen limitât ibi Socin.
(3) Personeros. Adde §. per procuratorem a o. sub dubio forte, nisi pro executione juris jam qusesiti,
ead. 1. data licentia apprehendendi, per ea, quai notât Inno-
(4) Mas aun el padre, Approbat opinionem GIos. cent, et Anton, in cap. earn te, de rescript, et Bald, in 1.
in 1. possessio, §. i. D. de acquir. possess, super verbo sicut, quem vide , D. quod cujusque universit. nom. se-
habere. cundum Aretinum in dicto §. fin. et refert, et sequitur
(5) Titulo. 4. Partita , tit. 1 7. Socinus. Si unus possideat, seientibus, et patientibus
aiiis civibus possidet: nam tunc tácito quodam manda-
LEX ir. to, ipsa universitas acquirit possessionem.
Tutor, vel curator, seu syndicus civitntis adipis-
cuntur possessionem nomine eorum, quorum adminis- L E X V.
trationem gerunt. Hoc dicit. Licet inquilinus , colonus , ant conductor corpora-
(1) Guardador. Concordat 1. i, §. per procurato- liter rem retineat, non tamen possidet, sed qui sibilo-
rem a. D. eodem. cavit, aut conduxit; ideo earn prsescribere non valet:
(a) Oficial del Común. Adde 1. i . §. fin. D. eod. feudatarius autem, vel emphyteota, aut usufructuarius
cum 1. sequenti, et 1. municipibus 97. D. de condit. possidet rem, in qua illud jus babet; non tamen po-
et demonstr. 1. municipes 14. D. ad municipal. test earn tempore contra proprietarium prsescribere. Hoc
(3) A todos comunalmente. Et sic ipsa universitas dicit.
civium acquirere posset possessionem ; sed non ita de (1) En cuyo nombre. Adde 1. 22. suprà tit. 1. et 1;
facili reputatur possibile , ut in dicta 1. 1. §. fin. et ad- si id quod 25. §. et per colonos , Ti. de acquir. posses.
de 1. tigni, §. item municipes, D. ad exhibend. et (2) Ganan la possession. De naturali intellige,«am
extende etiam si sit universitas reprobata : nam civilis est apud proprietarium, et directum dominnm,
adhùc poterit acquirere possessionem, cum sit facli, ut notât Gloss, in 1. si ut certo , §. si duobus vehiculum,
secundum Bald, post Jacob, de Aret. in 1. 1. §. quibus, D. commod. et in 1. 3. §. ex contrario, D. de acquir,
D. quod, cujusque universit. nom. de quo tamen dubitat possess, et vide quod dixi suprà eodem 1. 2. et idem dio
Socin. in dicto §. fin. per media, de quibus ibi per de conductore ad longüm tempus , ut dixit Gloss, in I.
eum : sed modo placet opinio Baldi, argum. 1. 1. §. si si quis ante , super verbo novissimè , D. de acquir. pos-
vir uxori, D. eod. et intellige istam legem, quando, ses, et vide 1, 1. et fin. cum Gloss. D. si ager vectigal.
communicate consilio, acquirunt cives possessionem; vel emphyt. petal, et 1. 1. §, quia autem 6. D. de super-
et sic quôd consentiant ut universi, non nt singuli, ut ficiebus,
Tom. IL .Nnn
466 Tercera Partida,, Titulo XXX.
LEY VI. ua en ella, veyendola ambos a dos, maguer
este atal non la entre, nin la tenga corporal-
Que cosa ha menester de fazer el que quiere mente, ahóndale tal apoderamieuto de vista,
ganar tenencia. para ganar la tenencia della.
molendina , quae alio titulo habita s u n t , 1. certa forma, cet corporaliter earn non apprehendisti. Hoc dicit.
et ibi Bald. C. de jure fisci, lib. 10. (1) El vsofruto dellos. Concordat 1. quisquís
2 8 . et 1. si quis argentum 3 5 . versic. sed si quideni 5 .
LEX F III. C. de donation, ct intellige in donatione expressa,
et non proeederet in donatione fit ta , secundum Bald,
Per traditionem litterœ emptionÍ3 , vel donationis in capite u n i c o , col. 5. de capitán, qui cur. vend.
r e i , vel faciendo litteram n o v a m , et tradendo talem lit— et in 1. u n i c a , C. de stiff rag. vers, sètl quœ est ratio : et
teram eroptori, vel donatario , quaeritur possessio litte- dicit Bald, q u o d u b i est suspicio fraudis , vel s i m u l a d o -
ram recipient!. Hoc dicit. nis , ficta traditio praesumitur simulata, et non snffice*-
(1) De las cartas. Concordat 1. 1. C. de donation, r e t , 1. sicut 8. §. supervacuum 7, D. quibus mod. pig-
cum concord, ibi alleg. in glos. et nota h i c , d u m diçit nor. vel hypot. solv. Sed an retentio proprietatis i u d u -
qualquier, nam per h o c v u l t , q u ô d ista lex p r o c é d â t , cat traditionem in usufructu ? Vide Bald, quôd non , in
sive t r a d a n t u r instrumenta r e r u m c o r p o r a l i u m , sive cap. 1. col. 2 . quid sit investitura , et Alex, in dicta I.
j u r i u m i n c o r p o r a l i u m , veluti n o m i n u m d e b i t o r u m ; cu- 3 . col. 3 . in princ. 1). de acquir. posses, si tamen habens
j u s contrarium tenuit Joan, de I m o l . in 1. fin. in princ* proprietatem , concederet alicui usumfructum, et cons-
D . de donation, q u i tanien non fuit memor decisionis titueret se ejus nomine possidere, per hoc transferretar
Bart, in c o n t r a r i u m , in 1. Labeo, ad fin. ~D.depactis, possessio n a t m a l i s in'usufructuarium, secundum Bart,
et Bald, in 1. fin. C. quandof.se. vel privât, et Anton, in in 1. quod meo , et ibi Alexand. col. 5. D . de acquir.
cap. ecclesia el a. ut lite pendent, qui inleiligit, u b i ap- posses. Et quid si vendens r e m , retineat earn loco p i g -
pnret de mente donanlis i n s t r u m e n t u m , velle donare: noris pro pretio ? an ex hoc videatur translata posses-
nam ubi de tali mente n o n constaret, videretur velie sio , vide Gloss, notabilem , q u ô d s i c , in J.'i. in fine,
constituere p r o c u r a t o r e m ad agendum, ut et tradit Alex. D . de reb. eorum , quam p r o notabili allegat ad hoc
in 1. 3 . in princ. col. 3. D. de acquir. possess, et exten.- Socin. consil. 20. col. 4- ^ol. 3.
de etiam islam l e g e m , etiamsi instrumenta non t r a d a n - (2) O despues. Nota hoc v e r b u m , nam ex eo vide-
tur in, re prsesenti, secundum Cin. Angel, et Salic, i n ' t u r , q u a d solus actus c o n d u c t i o n s , etiaxn in sciente rem
dicta 1. i. et Alexand. ubi supra. Et nota etiam , q u ó d quam conducit esse suam , non operetur translationem
sicùt per traditionem instrumenti videor tradere. tibi dominii. in locatorem ; prsecedere nantque debet tilulus
possessionem f u n d i , de quo fit mentio in instrumento; donationis, vel alterius c o n t r a c t u s , Jocationem , ut p o s -
sic si postea donatarius incidat tale instrumentum de sessio , et dominium per hoc transf'eratur , ut hic vides:
volúntate donantis , per hujusinodi iueisioneni videtur et h o c t e n e t u r communiter in 1. si aiiquani rem, D . de
translata possessio in d o n a n t e m , Glos. singulwin 1. ab acquir. posses. Quid tamen si in ipso actu locationis,
emptione, D . de pactis, Bald, in prrslud. feudor. seu c o n d u c t i o n i s , conducens dicat, quôd volens trans-
(2) O faziendo otra de nueuo. Nota hoc , nam c o n - ferre illam rem in l o c a t o r e m , et recognoscere ab eo
trarium dicebat Guilliel. de Cug. in 1. licet, C. de ac- dictam r e m , c o n d u c i t ? Bartol. et Alexand. in dicta I.
quir, posses, et Joan, de Imol. in dicta 1. 3,. in princ. D . si aliquam rem v o l u n t , esse idem , nt non transferatur
eodem , et in cap. 2. de consuetud, et sequitur Alex, in dominium , nequepossessio: Glos. tamen<ibi in verbo an
dicta 1. 3 . scilicet quod dicta 1. 1. C. de donation, pro~ quasi meam, etc. vult c o n t r a r i u m , et Angel, ibi col. 2 .
cedat in traditione i n s t r u m e n t i , per quod fuit acquisi- et etiam Joan, de Imol. et Aret. oui etiam senten ti œ ad-
ta res ipsi tradenti ; non de novo i n s t r u m e n t o , q u o d fit hseret Carolns Molineus in comment, consuetud. Pari'
à donante , vel v é n d e n l e , ipsi recipienti: et adde 11. siens, tit. 1.' §. 1. in glos. 5. in tertio notabili. Ista lex
17. et 4 4- in Ordin. Tauri, Partitarum facit pro opinione B a r t o l i , et Alexandria
(3) Arriendanlos de los compradores. Et sic per l o -
LEX - IX. cationem transfertnr possessio: quod l i m i t a , u t p e r
Bart, in 1. si rem aliquam, D. de acquir. posses, et p e r
Si alieno tibi rem mcam , mihi retento usufructu, Alex, in I. 1. §'..« vir uœori, eodem tit. et limita etiam,
vel conduco à te fructus ejus , aut constitue me earn tuo ut per Bart, in 1. quod meo, in princ. eodem tit. et con-
nomine possidere; quseritur per hoc tibi possessio , !i- cordat \, quœ dam mulier "/]. D . derei vindic,
Tom. //. Hon 1
468 Tercera Partida. Titulo XXX.
cosa aquel a quien es enagenada, e aun ha sa, o de heredamiento, o de otra cosa qual-
el señorío en ella, bien assi como si fuessë quier, por aquel que la tiene, o por su man-
apoderado corporalmente della. Esso mismo dado , gana la tenencia verdadera della. Esso
seria, si aquel que enagenaua la cosa, dixes- mismo seria, si lo apoderasse el Judgador (2),
se: Otorgo, que de aqui adelante tengo la o su mandado, por razón de paga, o porque
possession delta en vuestro nombre (4). auia vencido en juyzio la cosa, prouando
que era suya. Mas si el fuesse apoderado de-
LEY X. lía por mengua de respuesta, o porque el la
entrara por fuerça (3), o la robara, como
Como orne gana la tenencia, apoderándole quier que el sea tenedor, non ha porende la
della el señor* verdadera possession (4). Ca viniendo su due-
ñ o , puédela cobrar, assi como diximos eu
Seyendo algún orne apoderado (i) de ca- las leyes (5) que fablan en esta razón.
(4) En -vuestro nombre. Concordat 1. quod meo teneat principale, vitietur c o n s t i t u t u m , vel preearium?
1 8 . in princ. D . e o d e m , et dicta 1. quœdam mulier Vide Bald, in cap. a. de feudo dato in vicem Leg. Corn-
7 7 . D . de rei vindic. Et quid si ista clausula cons- missor. et Jason, in 1. i . §. si quis iia, fin. col. D . de ver-
tituti p o n e r e l u r , tàm in bonis praesentibus, quàm fu- bor. oblig. quôd s i c , et adde Alexaud. in 1. i . %. si vir
t í a i s ? an eo ipso quôd constituens acquirit aliquid in uxori, D . de acquir. posses, et Carol. Molin. in com-
f u t u r u m , possessio a d q u i r a t u r e i , cui est factum cons- ment, consuet. Parisiensium, in tit. i.de materia feu -
t i t u t i o n ? Vide Bald, notabiliter in r u b r . C. de con- dali, in gloss. 5. n u m . 3 I. §. i. et in §, i 3 . in glos. 5.
traheiid. empt. col. 1. versic. a i . quœro, ubi conclu- col. 2. Et q u i d si quis dicat, constitue me tuo no-
d e , quód n o n , nisi ea intentione quserat, ut ilium p o s - mine possidere, donee possessionem i n t r e s , et post-
sessore™ faciat: allegat textum notabilem in 1. actione, quàm intraverit, iterùm constituens intret possessio-
§. si quispost, D . pro socio, de q u o dicto -vide Ale- n e m ? an videatur intrare suo n o m i n e , vel alieno? V i -
x a n d r . in dicta 1. 3. §. incertain, D . de acquir. possess. de Baldum in §, si facta, si de feudo fuer, controv,
col. 2 . et licèt non a d d a t u r verbum precario, suffi- inter domin. et agnat. u b i dicit, q u ô d nomine alieno,
c i t , u t hic v i d e s , et tenet Bald, in 1. 2. C. de acquir. et sic non prœscribet ; quod nota. Et a d d e , quôd in fac-
possess, imô aliquandô melius est, u t non ponatur is* tis. antiquissimis, u b i in instrumentis antiquis reperi-
t u d verbum precario in clausula constituti : nam per t u r clausula constituti, p r a s u m i t u r , quôd constituens
constitutum transfertur n a t u r a l i s , et civilis possessio; tune temporis possidebat: neque de hoc exigelur p r o -
p e r preearium transfert civilem, et retinet naturalem, b a t i o , ut tradit Socin. consil. 1 8 7 . col. 4. vol. 2. et
u t déclarât Alexand. in 1. interdùm, col. 3 . D . de ac- vide Paulum de Castro consil. 10. vol. 1. Et quid si
quir. posses, et Thomas F e r r a r i u s cautel. 4 8 . vide Ale- post mortem suam constituât precario se ab aliqno pos-
x a n d . ibi ponentem c a s u m , ubi utilius esset preearium, sidere? D i e , quôd nihil o p e r a b i t n r , ex quo constitu-
quàin c o n s t i t u t u m ; et si ponatur p r e e a r i u m , et consti- tum dirigitur in tempus m o r t i s , q u a n d o possessio de-
t u t u m s i m u l , u t r a q u e possessio transfertur, u t tradit funeti est penitùs interempta : undè nihil o p e r a b i t u r r e s -
Bart. in dicta 1. interdùm : et de forma hujus constitu- peclu possessionis , licèt respectu domin ¡i benè operare-
t i , vide Gloss, in dicta 1. 2. et i b i , q u ô d requiratur, t u r , quia ipsum dominium non m o r i t u r , sed in hseredi-
q u ô d constituens possideat: et an liceat e i , cujus n o - t a t e m a n e t : ita notabiliter dicit Angélus in l.quamvis, §.
mine precario possidetur, revocare p r e e a r i u m , et in- si conductor, D. de acquir. possess, de quo vide per 0 1 -
vito a l i o , possessionem apprehendere? Vide Bald, in 1. dral. consil. 11 4- et Alexand. consil. 8 2 . col. 3 . vol. a.
ñeque ex vera, C. de acquir. posses, ubi dicit, quôd et c o n s . 4 0 . col. 3 . vol. 3 . Et an per constitutum j u r i s
n o n p o t e s t , eo i n v i t o , et resistente, ingredi possessio- irieorporalis transeat quasi possessio talis j u r i s ? Vide
n e m . Ét q u i d si quís in judicio dicat, et confiíeatur Bartol. in dicta l.quodmeo, u b i per Alexand. col. 6 .
adversarium suum possidere, cùm non ille, sed ipse LE X X.
possideat?an videatur in adversarium transferre posses- :•' P e r tiaditionem possessoris , vel alterius ejus man-
sionem? Vide Bald, in 1. ú n i c a , col. 1 9 . C. de confessis, d a t o , vel judiéis mandato ex causa solutionis , seu quia
q u ô d n o n , et allegat Gloss, singul. in 1. ab empitone-, earn judicialiter evicit, quseritur accipienti possessio
D . de pactis: nam licèt constitutum sit actus fictus, per v e r a ; sed non acquiritur per missionem ex p r i m o d e -
euin transfertur vera possessio, ut in 1. certè 6'. §. 1. c r e t o , nee per v i m , furtuin, aut rapiñara. Hoc dicit.
D . deprecar. et vide A b b . in eap. 2 . col. íin. de con- Habuit o r t u m à 1. I . §. sijusserim a i . cum §, sequent.
suetud. Et n o t a , quôd clausula constituti, vel precarii, D . de acquir. possess,
transit passive in haeredes constituents , et censentur,
i(i) Orne apoderado. Concordat 1. 3 . §. genera 2 1.
et finguntur tenuisse eo m o d o , quo. defunctus; imô etsi
D . eodem.
haeredes proprio nomine , u t domini possiderent post
(2) El Judgador. A d d e 1. juste possidet 1 1. D .
m o r t e m d e f u n e t i , etiam 3 o . . a n n i s non prœscriberent,
eodem.
u t sirtgulariter dixit Paul, de Castro in 1. neque, C. de
(3) Entrara por fuerza. Vide 1. rem quœ nobis i 5 .
usufructu, a d d e I. cum precario 12. §. i . D . de precar.
D . eodem.
E t an executor judiéis , t u t o r , vel similes possint tra-
(4) La verdadera possession. A d d e 1. si finita 1 5.
dere-possessionem p e r actus fictos? Vide Bart, in I. 1.
§. Julianas 16. D. de damn, infecto, et 1. 3 . §. fin. D . de
in princ. col. penult. D . de acquir. posses. Et quid si
acquir. posses, et quse dixi in 1. 2, tit. 8. suprà ead.
constitutum fuit c o n d i t i o n a l , et ante conditionis im-
Partit.
plementum constituens alteri v e n d a t , vel fradat? Vide
(5) En las leyes. Ut suprà ead. Partit, dicto tit. 8.
Decium in'regal, contractus, de regul.jur. Et an si non
], 2. et 6.
Como se gana >ession de las cosas. 469
LEY XL LEY XII.
Como despues que orne ha la tenencia de la
Como el comprador gana la tenencia de la cosa, siempre se entiende que es tenedor de-
cosa comprada por si, o por su Procu- lla, fasta que la desampare con intención
rador. de la non tener.
Despues que ha orne ganado la tenencia
Vendida, o enagenada seyendo alguna de alguna cosa, siempre se entiende que es
cosa a algún orne, si aquel a quien la ena- tenedor della, quier la tenga corporalmente,
genassen , fuesse metido en la tenencia de la quier non, fasta que la desampare (1) con
cosa, sabiéndolo el señor (r), e non lo con- voluntad de la non auer: ca como quier que
tradiziendo, gauaria estonce el otro la te- todavía non la tenga corporalmente la cosa,
nencia, también como si el señor gela ouies- siempre puede ser tenedor della en su volun-
se entregado por si mismo : esso mismo dezi- tad (a). E non tan solamente se entiende, que
mos que seria , si aquel que enagenasse la co- es orne tenedor de la cosa por si mismo des-
sa , diesse la tenencia della al Personero (a) pués que es apoderado; mas aun lo es por
del comprador; o si el comprador la diesse a su Personero, o por su labrador (3), o por
alguno, despues que la ouiesse comprada, su amigo, o por su huésped, o pur su fijo,
que la tuuiesse en su nome. Ga en quaiquier o por su siento, o por quaiquier destos que
destos casos se gana, e se retiene la posses- la tengan, e vsen della en su nombre.
sion de la cosa.
LEY XIII.
Como el señor de la cosa non pierde la te-
nencia della por la desamparar el que la
tuuiesse arrendada.
Desamparando (i) algún orne maliciosa-
quuta in isto c a s u , forlè non esset recedendum à com- cupata per alium , tune n o n perdit dominus naturalem,
m u a i opinione: cogita, quia et multi Doctor, antiqui, et u t hic , et in dicta 1. fin.
rnoderni t e u e n t , quód ñeque naturalis p e r d a t u r , qua li- (4) O arrendada. Sccùs esset, si tradens posses-
tio etiain non proditoria deserit possessionem , quos re- sionem , vel qui ab ea expellitur, possideret n o n n o m i -
ferí Alex, et sequitur in dicta 1. si colonus, ct p r o se ne a l i e n o , sed s i b i , u t est in u s u f r u c t u a r i o , q u i possi-'
Iiabent casum diet, 1. fin. Et quid si colonus responde- det naturaliter sibi: quia si illeexpellatur, vel alii t r a d a t
ré t alii de fructibus? an per hoc privarctur dominus possessionem, dominus non perdet suam civilem, q u i a
possessione? Vide Bald, in 1. cum nemo, C. de acquir. non est fundata super illa n a t u r a l i usufructuara : q u o d
possess, dicentem, q u ó d ex hoc immutat causam posses- cessât in possidente nomine alieno : quia tunc civilis pos-
sionis, e t a l i u m constituit possessorem, et idem tenet An- sessio doinini est fundata super ilia naturali coloni, se-
gel, ibi, etallegat nota ta p e r l n n o c . in cap. cum venissent, cundum Odof. in dicta 1. fin. et Abb. in cap. olim el 1.
de in integr. restit. et est dictum s i n g u l a r e , secundum col. 6. de restit. spol. i t e m , si possidens nomine alieno
A l e x a n d . in 1. quamvis, §. si conductor, D . de adquir. traderet sub c o n d i t i o n e , si d o m i n o p l a c u e r i t , non amit-
posses, u b i Alex, in rebus corporalibus saltim vult, teret dominus civilem, dicto cap. olim , et vide Socin.
q u o d hoc n o n sit verum ; i m ô , si sciente domino primo in regul. 20,7. Alexand. in X.peregrè, §. quibus, D . eod.
possessore , alii respondeat colonus de fructibus, non (5) Metiesse a otro. T r a d e n d o realiter possessio-
privabitur possessione, nisi suspicetur se posse repelii; nem, et non per actus fictos, ut in 1. quamvis 3 a . §. si
et dicvt de hoc esse casum in dicto §. si conductor, qui conductor, D. eodem, et ibi Bart, et isto casu p e r d i t do-
tamen 11011 p r o b a t dictum A l e x a n d r i , q u i a , ut ibi h a - minus civilem, et naturalem possessionem, ut h i c , et
b e t u r , in casu dicti §. colonus utrique mercedes pr<e- estcommunior opinio d c j t i r e c o m m u n i , secundum A b b .
stidt r u n d e ex quo p r i m o possessori respondebat de in cap. olim él 1. col. 5. de restit. spol.
m c r c e d e , n o n e s t , cur privetur possessione, etsi alii (6) O lo echassen. Isto casu perdit dominus n a t u r a -
eliam de ea r e s p o n d e a t ; quod n o n est in casu Baldi, et lem , et civilem possessionem, 1. 1. §. dejicitur y, et §..
Angelí, qui l o q u u n l u r , q u a n d o non p r i m o , sed alii quod servus 2 2 . D . devi,etvi arinata, et h i c : et quae
r e s p o n d e r é cœpit de fructibus: et nota b e n è , et vide, sit ratio , vide p e r Bart, in dicta X.peregrè, §. quibus,
quie tradit Rodericus Suarez in repet. I, post remjudi- D. eodem : si tamen dejiciatur d o m i n u s , et non colonus,
catam, quas esteonjuncta cum repet. 1. quoniarn in prio- « o n perdit dominus possessionem, u t in 1.1. §, non alii
ribus , fol. I 3 1. col. 1. et 2. autem 4 5 - D . de vi, et vi armata.
(2) La cosa. Etiam si sit mobiîis, per text, in 1, fin. (7) E non la puede. Posset tamen agere c o n d i c i o -
C. eodem , et nota benè ad limitationem 1. si rem mobi- ne ex lege ad l é c u p e r a n d a m possessionem , ut in 1. fin.
lem 4 7 . D. isto lit. secundum Angel, in dicta 1. fin. C. C. eodem, et possei etiam dominus illam recuperare i n -
de acquir, posses. continenti, si is , cui fuit per colonum tradita posses-
(3) La tenencia dclla. Intelllge etiam de possessio- s i o , sciebat ad alium pertinere , secundum Abb. p e r
ne natural i, u t dixi: q u a n d o vero colonus discessit text, ibi in cap. olim el 1. col. 5. de restit. spol.
s p o n t è , non p i o d i t o r i è , et n o n animo deserendi pos- (8) Segund mandan las leyes. Vide 1. 1 8 . tit. 8.
sessionem , seu cultura m; neque perditur ipsa n a t u r a - 5. Partit, et 1. conductores 3 4 . C locad.
l i s , ut in 1. si colonus 3 1. D . eodem : aut discessit a n i - LEX xir.
mo deserendi possessionem, et possessio occupatur per Animittitur possessio per inundationem cooperien-
aliiim; perdit dominus n a t u r a l e m , ut in 1. clam possi- tcm terram possessam. I t e m , si res possessa projieitur
dere. 6. in princ. D . de acquir. posses, et in §. qui ad in m a r e , vel in flutnen. Sod dominium ejus non p e r d i -
nundinas, ead. 1. relinet tamen civilera, et sic propria tur. Item si corpus h u m a n u m sepelitur in terra posses-
auctoritate poterit recuperate naturalem, antequàm sus- sa : quia efficitur locus religiosus. Hoc dicit.
p i c e t u r , se posse - repelli: si tamen possessio no.11 sit oc- . (1) Cobriesse toda. Concordat 1. cum.un.us 1%.%, fin.
Como se gana possession de las cosas. 471
si la cosa de que ouiere la tenencia, fuere to como este, pierde !a tenencia aquel cuyo
mueble, e cayesse en la mar (2), o en algún era el edificio, si durare en la rebeldía,
rio. Empero, como quier que pierde la tenen-
cia por alguna destas dos maneras sobredi- LEY XVI.
chas, en saino le finca el señorío al que la pier-
de, para poderla demandara quien quierque Como los aforrados pierden la tenencia de
la falle. El tercero caso es, quaiulo alguno so- las sus cosas, si caen en caliuo otra vez,
tierra (3), o consiente soterrar a alginid orne
en ei lugar de que era tenedor, con entencion Aforran los ornes a las vegadas sus sier-
que finque y soterrado para siempre. Ca por tíos , e contece, que despues que los ban af-
tal soterramiento fazese luego aquel lugar re- forrados, que ganan tenencia de algunas co-
ligioso, e pierde porende la tenencia aquel sas; de guisa, que Contece que fazen tales
cuyo era. E esto es, porque de ningún lu- yerros contra sus señores, por que los han
gar religioso, nin santo, nin sagrado, non tornar a servidumbre, o catiuan a otra par-
puede ningún orne auer possession, assi co- te andando por libres. E porende'dezimos,
mo de las otras cosas. que estos átales pierden la tenencia de las
cosas que ante auian. Ca pues que ellos son
LEY XV. tornados sieruos, e non han poder de si mis-
mos, non pueden auer tenencia (1) en las
Como deuen fazer a la casa que se quiere otras cosas.
caer, e los vezinos se temen deila. LEY XVII.
Casa (1), O torre, o otro edificio auiendo En quanlas maneras se pierde la tenencia
algund orne, que se quisiesse derribar, e de las cosas que son rayz.
los vezinos, temiéndose de recebir daño de
aquel lugar, le fiziessen aíruenta, que lo der- En perder tenencia de las cosas, ha de-
ribasse, o lo endereçasse, o que diesse fia- partimiento entre las que son muebles, e las
dores para endereçar el daño que de aquel que son rayz. Ca si orne es tenedor de algu-
lugar viníesse; si este cuyo fu esse non lo na cosa que sea rayz, non pierde la tenen-
quisiesse fazer, e por razón "de su rebeldía cia delia, si non por vna destas tres mane-
fuessen los vezinos apoderados de aquel edi- ras. La primera es, si lo echan deila por
ficio por el Judgador; por tal apoderaoñen- fuerça (1). La segunda es, si la entra (2) otro
(3) Reciben dentro en ella. Nam tunc perdit civi- se, ridiculum esset dicere, ex hoc dominum suspicari,
lem , ut in dicto §. qui ad nundinas. Sed quid, si non se posse repelli, et sic, quôd perdat civilem; imô tali
deposuit animum possidendi ; imô tàm isto, quàtn in su- casu vult ipse, quôd non minori tempore, quàm decern
periori casu, cùm vidit se dejici, vel non admitti, cura annorum negligens recuperare naturalem, perdat civi-
revertitur, vadit ad quserendos amicos, et arma, qui- lem; et quôd judex non debeat minus tempus arbitran:
bus possit naturalem recuperare ? an tune retiñere dici- et idem tenet Alexand. consil. 99. col. penult, vol. 5.
tur civilera possessionem , et sic propria auctoritate re- (5) En juyzio. Interdicto scilicet undè vi, vel aliis
cuperare naturalem? Videtur, quèd retineat civilem, ut remediis restitutoriis, Gloss, in 1. 3. §. si quis autem,
est textus et ibi bona gloss, in 1. 3. §. eum igitur, D. de in verbo defectum, D. de vi , et vi armata, et Alexand.
vi, et vi armata, ubi vide Sart. dicentem, infra quan- in 1. clampossidere, §. qui ad nundinas, col. 6. D. de
tum tempus , si non veniat ad reeuperanduni naturalem, acquir. possess.
videatur amittere civilem; et vult hoc relinqai arbitrio (6) Furtassen, Concordat 1. rem qua; nobis i S . D .
judicis, consideratis'circumstantiïs, et qualitate rei, et eod.
personarum, et tenet ibi Angel. et adde ad prosdicta (7) En su guarda. Concordat 1. 3. §. Nerva i 3 . D.
Bald, in 1. data opera, penult, et fin. col. C. qui accus, eod. et nota istam legem, quae déclarât, quando res sit
non poss. Et an si quis adeat judicem pro recuperatione sub custodia mea.
possessionis naturalis, videatur amittere civilem ? Vide (8) Tenedor del. Concordat 1. 3. §. si servus ro. et
1. pupillo 5. §. meminisse io. D. de novi oper. nunciat. et ï.pcr eum 5o. §. 1. D. eod. et diet. §. Nerva i'i. et 1.
per Alexand. in 1. quemadmedum, D. de acquir. posses. Pomponius 1 3. in princ.
et Bald, in 1. 2. col. a. C. de jure emphyteot. et Bartol.
in 1. i. §. interdiction autem, D. uti possidetis, LEX xrin.
(4) Porque sospecha. Concordat 1. et si nolit 7. et
I. si id quod a5.D. eodem, §, fin. et 1. 3. §. si quis nun- Per fugam ferarum, avium , vel animalium, vel per
iiet 8. D. eodem, et adverte, quôd siscio possessionem missionem in loco , lacu, vel stagno magno , perdi-
meam naturalem occupatam a.b alio, etnegligoper mo- mus eorum possessionem. Hoc dicit.
dicum tempus illam recuperare, perdo civilem: quiavi- (1) Aues. Concordat 1. 3. §. item feras 14. D. eod.
deor sùspicare, me posse repelli, secundum Bartol. in (a) Como quier. Nota verbum hujus legis.
1. side eo, §. siforte, D. de acquir. posses. Alex, tamen
ibi, col. a. versic. item adverte, limitât hoc dictum Bart, TITTJLUS XXXI. DE SERVITUTIBUS, QUEMAD-
ut procédât, quando dominus sciret, esse ocupatam ab MODUJI ACQUIRANTUR , VEL AMITTANTUR.
aliquo potenti, seu à tali, de quo verisimiliter suspica-
ri possit, se posse repelli ; non vero alias : nam si valdè (1) Bien assi. Ista sequiparatione utitur Azo in sum-
potens sciret, vilem viruin possessionem suam occupas- ma, Itistit, de servit.
De las Seruidumbres. 473
quien la puede poner, e en que cosas, e en quilmar algunas heredades agenas ; o auer el
que manera. E como se puede perder des- vso tan solamente, en la casa do moraua, o
pués que es puesta. en casas de otri; o en obras de ulgunos sier-
uos menestrales , o labradores. E de cada vna
L E Y I. destas cosas diremos en las leyes deste Titulo.
Que cosa es Seruidumbre : e quantas mane-
ras son della. LEY IL
Propiamente dixeron los Sabios, que tal Quai es llamada Seruidumbre vrbana: e
seruidumbre como esta, es derecho, e vso ( Í ) quantas maneras son della.
que orne ha en los edificios, o eu las hereda-
des (2) agenas, para seruirse délias a pro de Vrbana seruidumbre, diximos en la ley-
las suyas. E son dos maneras de seruidum- ante des ta, que ha nome en latin, aquella que
bres. La primera es aquella, que ha vna ca- ha vn edificio eu otro ; assi. como ( 1 ) quando
sa (3) en otra (4)» e a esta llaman en latin la vna casa ha de sofrir la carga (a) de la otra,
urbana. La segunda es, la que ha vna here- poniendo en ella pilar, o coluna ,' sobre que
dad en otra (5), e a esta dizen en latin rusti- pusiesse su vezino viga, para fazer termina-
ca. E a vn esotra seruidumbre, que gana orne do, o cámara, o otra lauor semejante della;
en las cosas agenas para pro.de su perso- o cíe auer derecho de foradar la pared de su
na (6), e non ha pro señaladamente de su vezino, para meter y vigas (3), o para abrir
heredad ; assi como auer el vsofruto, para es- finiestra (4), por do entre la lumbre a sus
pen. D. de servît, urb. prœd. et quid in pañete proprio, (3) Caualgando. Adde 1. qui sella 7. D. de servît,
si exindè videantur tecta vicini, "vide Paul, in dicta 1. rustic, prœdior. et 1. inter actum 12. eod. tit. et Gloss,
altius, et in 1. quotiens la i . D. de servit, et Alexand. in dicta I. r. et Azon. in snraraa, C. de servit, col. 2.
2. vol. consil. 174. et Cepol. ubi sup. vers, eslautem iter. Et potest ire equitando etiam in lec-
(5) El agua. Hsec dicitur servitus stillicidii aver- tiea, vel rheda, secundum Azon. ubi sup. et vide Ce-
t e n d i , de qua in 1. 2. D. de servit, urban, prœd. ubi per pol. in tract, de servit, part. 2. cap. 1. col. i . e t 2.
Doct. et vide per Cepol. de multis quasstionibus in dic- (4) Señalada. Per partes, vel per arbitrum , 1, cer-
to tract, parte 1. cap. 28. et 29. et adde §. itempreedio- to generi i 3 . §. latitudo 2. D. de servit, rustic, prœ-
rum , Instit. de servitut. rustic, prœdior. dior.
(6) Mas alzar. De ista servitute vide in 1. altiks 8. (5) E non en par. Nota hoc , nam videtur contra
et in 1. si in œdibus 9. C. de servitut. et in 1. 1. D. de glos. 1. dicte 1. 1. et ibi Paul, de Castro, qui vult, quôd
servitut. urb. prœd. et Cepol. in dicto tract, parte 1. qui habet iter, possitire,et ambulare cum socio; et
cap. 27. idem tenet Cepol. in diet, tract, ubi sup. vel die, quôd
(7) De entrar. Hsec dicitur servitus aditus , seu iti- declaratur hic , quôd licet possil ambulare cum socio,
neris, quse potest esse urbana, ut h i c , et etiam rusti- inlelligitur, ita quôd non pariter, sedunus postalium.
ca, ut in 1. 1. D. de servit, rust. prœd. et de ista vide (6) Cargadas. Quid si ille, cui servitus itineris de-
per Cepol. in dicto tract, parte 1. cap. 48. et parte 2. betur, equitaret super eurrum oneratum, vel jumentum
cap. 1. et vide textum notabil. in 1. servitutes quœ in oneratum rebus? Vide Cepol. in dicto tract, cap. 1.
superficie 2. §. si domo , D. de servit, urb. prœd. col. 2.
(8) Edificios. Non enim alias esset servitus urbana, (7) Carrera. Haec est, qua; latine dicitur actus, 1.
ut in 1. 1. D. commun, prœdior. 1. §. actus, D. de servit, rustic, prœdior. et vide Cepol.
in dicto tract, cap. 2. de servitute actus, et de latitu-
LEX 111. dine actus vide in dicto §. latitudo 2 . 1 . certo generii3.
Rustica servitus est multiplex, eujus exempla in hac D. de servitut. rustic.prœdior.
lege latè contLnentur. Hoc dicit. (8) Via. Adde dictara 1. 1. et Instit. eod. §. via, et Ce-
(1) Rustica. Concordat 1. 1. D. de servitut. rustic, pol. in dicto tract, cap. 3. de servitute viœ, ubi latè.
prœdior. et Instit. eodem tit. in princ. et 1. per agrum (9) Ocho pies.: Concordat 1. viœ latitudo S.D.de
11.C. eod. servit, rustic.prœd. et 1. via constituí a 3 . eodem. tit.
(2) Senda. Iter est jus hominis eundi, ambulandi,
non jumentum agendi, vel vehiculum, 1. 1. in prine. LEX ir.
D. de servit, rustic, prœdior. 1. I. in princ. D. de ¿tin.
actuqueprivât, et hic. Habens servitutem aquœ per alîum fundum ducen-
De las Seruidumbres. 4?5
segúnd diximos en la ley ante desta. E avn LEY V.
se siruen en otra manera, assi como por
acequias , e por los otros ciertos lugares, Que la Seruidumbre que orne ha en fuente
por do passan aguas (i) para molinos, o pa- agena, non puede ser otorgada a oír i sin
ra regar huertas, o las otras heredades. E su mandado.
porende dezimos, que aquellos que ouieren
tal seruidumbre en la heredad agena , que Ganada (1) auiendo orne la seruidum-
deuen guardar, e mantener el cauze (2), o bre de traer agua, para regar su heredamien-
ía acequia, o la canal, o el caño, o el lu- to, de fuente que nasciesse en heredad age-
gar por do corriere el agua , de manera que na , si después el dueño (2) de la fuente
non se pueda ensanchar (3), nin alear, nin quisiere otorgar a otri poder de aprouechar-
abaxar, nin fazer daño a aquel, por cuya he- se de aquella agua , non lo puede íazer sin
redad passare. E si fuere cauze por do va- consentimiento de aquel a quien primero fue
ya agua a algund molino, o acequia, para otorgada la seruidumbre della. Fueras ende,
regar huertos, o otra heredad, deuenla man* si el agua fuesse atanta, que abondasse al he-
tener, e guardar con estacadas, non metien- redamiento de amos.
do cantos (4), que embarguen la heredad
agena. E si menor agua fuere, deuenla traer LEY VI.
por arcaduces (5) de tierra, o por caños de
plomo so tierra; de manera, que ellos se Como deue orne vsar de la Seruidumbre que
puedan aprouechar del agua, e los oíros, por ha en pozo, o en fuente, o en estanque,
cuyas heredades entrare, norí finquen per- pa ra beuer y sus ganados.
didosos , nin agrauiados (6) por lauor que Fuente, o pozo (1), seyendo en hereda-
fagan nueuamenteen aquellos lugares por do miento de alguno, o estanque de agua,que
corriere el agua, o por mengua deüos. estouiesse cerca de heredad de otros; si ei
(2) Beuer. ídem, si concedatuf aditus ad foiitem, dejiidiciis, in parte fuerit, iu §. 2. et Bartol. i a l . si sub
nam et veriithaustus aquae, ut in dicta 1. 3. §. quihabet. una, D. deverb.oblig.
(3) Ganados. Haec dicitur servitus pecoris ad aquarat C7) Aquel. Adde 1. 8. infpà eodem.
appulsus , 1 . i. §. in rusticis, D. de servit, rustic, prœd.
et Instil, eod. §. in rusticorum; et qiiando hsec dicatur LEX Fil.
servitus realis, vel prsedialis, déclarât Azo C. de ser-
vit, col. 3. et vide per Cepol. in dicto tract, part. 2. Habens oliveta potest in fundo vicino quserere ser-
cap. 8. vitutem ad terrain, pro vasis oleaginis fiendis, cavan-
(/») Entrada. Ea enim vidéntur concessa, sinequi- dam, aut calcis, árense , seu tegularum domus fiend»
bus commode servitute uti non potest, ut in dicta I. 3 . causa , ut reponantur fructus : nec ultra quàm habet ne-
et adde 1. si iter i o . et ibi Paul, de Cast. D. de servit, et cessarium , potest uti. Hoc dicit.
vide I. servilutes 20. §. 1. D. de servit, urban, prœd. et (1) Oliitar. Concordat 1. ergà 5. §. 1. et 1. veluti 6.
adde I. Gaurus 1 o. vers, cœterum, et quse ibi dicit Paul. D. de servit, rustic, prœd.
D. eod. et 1. refectionit, D. commun, prœdiot. limita ta- (2) Menester. Et sic attenditur indigentia prsedii,
men , et intellige, secundum ea qua; tradit Socin. consil. cui servitus debetur, ut in dicta 1. ergà 5. §. 1. et in 1. ve-
10 5. vol. 1. col. fin. luti 6. Servitutes enim inventas suntobeonvraodumprse-
(5) Su heredad. Hoc dicit, ut servitus sit realis, et dioriim , non ob aliud, ut in 1. quotiens 15. D. de servi-
concordat text, in 1. pecoris pascendi 4. cum 1. sequent. tut. et cessante coirimoditate, cessât constitutio servitu-
D. de servit, rustic, prœd. ubi vide Gloss, quid si nul- tis, 1. si cedes 32. D. de servit, urban.prœdior. et 1. ex
lum habeat praedium: et vide multa in materia juris pas- meo 24. et 1. qui prœdia 29. D. de servit, rustic, pree-
cendi, per Cepol. in dicto tract, servit, parte 2. cap. 9. dior. et vide Alexand. consil. 69. in fine, vol. 5.
de servitut. juris pascendi, ubi Iatissirnè, et notabiliter..
(6) Fendiesse. Prosequitur dicta Azon. C. de ser- LEX r 111.
vit, in sumrna, col. 3. vers, item sequunturprœdia, et
vide I. paler 6. et ibi Bart. D. de servit, leg. et quali- Mutatione doraini prasdii servientis , vel dominant
ter cognoscatur, an sit servitus realis, vel non, vide tis, non mutatur servitus: quia rattone prasdii, non
piîlchiè Cepol. in dicto tractât, parte 1. cap. 2. de ser- personas, fuit imposita. Hoc dicit.
vitut. reali, vide omninô, et notabile consil. Decii 262. (1) Passasse la casa. Adde 1. 6. suprà eod. et qua:
et qua; notât Spéculât, tit. de emption. et vend. %. t. ibi dixi, et adde 1. via 2 3. §. si fundus, D. de servit,
col. 9. versic. sed pone. P. cavit. et §. fin, versic. 97. rustic, prœd. et 1. si convenerit 18. §. si fundus 2. D. de
et quod notât Joaun. Andr. in addit. ad Spéculât, tit. pignor. actione.
De las Seruidtimbres. 477
dumbre, a quien quier que passare, que en1 en lo suyo, se muriesse, e dexasse muchos
saluol finca aquella seruidumbre en la otrai herederos, que puede ser demandada la ser-
cosa, en que la auia ante, e non se le em- uidumbre toda enteramente a qualquier de-
barga, nin se pierde por razón del mudamien-- líos, e son tenudos a ella, assi como era el
to. Fueras ende, si alguna seruidumbre y fues-- señor cuyos bienes heredaron.
se puesta a tiempo cierto (a), o en vida de al-
gund orne señaladamente. Ca las otras ser- LEY X.
uidumbres, que son puestas para siempre,>
non vienen por razón de las personas de a- Como todos los señores de los edificios, e de
quellos cuyas son; mas propiamente por ra- las heredades, deuen otorgar la Serui-
con de las cosas a que las deuen, e de las o- dumbre.
tras que se simen deilas. E porende, por mu-
damiento del señorío non se pierden. Los señores (1) de los edificios, e de las
heredades, pueden poner cada vno dellos
LEY IX. seruidumbre a su edificio, o a su heredad.
Pero si muchos fueren señores de vn edificio,
Como cada vno de los herederos puede de- o de vna heredad, a que quieran poner ser-
mandar toda la Seruidumbre, que fue otor-• uidumbre, todos la deuen (2) otorgar quan-
gada a la heredad de que el es heredero. do la ponen. E si por anentura la otorgassen
algunos, e non todos, aquellos (3) que la pu-
Plaziendo a algún orne, de otorgar serui-• siessen non la pueden después contrastar,
dumbre en su casa, o en su heredad, a edifi-• que la non aya aquel a quien la otorgaron.
cio, o a heredamiento de otro; si después de Mas los otros, que Ja non quisieron otorgar,
tal otorgamiento como este, se muriesse a- bien la pueden contradezir (4) cada vno de-
quel a quien fuesse fecho, maguer dexasse llos, también por la su parte, como por la
muchos herederos, cada vno dellos (i) pue- de los otros que la non otorgaron. Ca nin-
de demandar toda la seruidumbre. E esto es,, guno de los otros non es obligado a la ser-
porque la seruidumbre non se puede partir., uidumbre por el otorgamiento de los o-
E porende, non podría cada uno demandar• tros, nin les empesce. Pero si después des-
su parte apartadamente; Otrosi dezimos, que so la quisiessen otorgar, e consentir (5)
si el que ouiesse otorgado la seruidumbre aquellos que la contradizen, valdría, tam-
(a) Tiempo cierto. Adde 1. pecoris 4- et íbi Gloss. gat. et de praelato an imponat servitutem ecclesiae? Vi-
D. de servit, rustic.prced. et 1. I. D. de usufruct, legato. de Abb. quód non, nisi de consensu superioris, et ser-
vatis solemnitatibus in cap. conslitutis 4 7. de elect, et
LEX IX. quia prselatus non est dominus return ecclesiae, ut iu
cap. 2. de donation, non potent impouere servitutem in
Quia servitus est individua , quilibet haeredum ejus, praedio ecclesiae.
cujus praedio debehatur, potest earn in solidum pctere, (2) Todos la deuen. Concordat I. 2. D. de servit, et
non pro parte: et quilibet haeredum domini praedii ser- 1. per fundum 11. et 1. unus 34- D- de servit, rustic.
vientis , convenitur pro ea in solidum. Hoc dicit. prced. sed an possim coustituere usumfructum in parte
( i ) Cada -vno delios. Concordat 1. 2. §. ex his igi- mea pro indiviso? "Vide 1. 5. in priiic. D. de usufructu,
tur %,D.de verbor. oblig. ct 1. vice 17. de servit. quôd sic: et ratioiiem ponit Paul, de Cast, in dicta 1. 2.
(3) Aquellos. Ut in dicta 1. per fundum n . et vi-
L E X X. de ibi per Angel, inducenlem multa notabilia dicta In-
nocent, quse dixit motus per illam legem, et aliqua tan-
Dominus praedii potest imponere servitutem in pre- git ibi Paul, de Castr. ethiesumilur regula, quôd quan-
dio suo. In fundo autem communi non potest servitus do aliquid est commune pluribus, ut singulis, possunt
imponi, nisi omnium dominorum volúntate. lili autem separatim consentiré: de quo per Gios. in cap. cum om-
qui consenserunt, non habent contradicendi potesta- nes t de constituí, et per Bartol. in repetitione 1. omnes
tem; sed non consentientes, si postea concédant, per- populi ,'col. fi.'D. de justit. et jure, et Joann. de Platea
indè est, ac si à principio omnes consensissent. Hoc in 1. nominalionem, C. de decurión, lib. 10. et in 1. fin.
dicit. C. de legation, eodem libro , et Glo&s. in cap. 'nomina-
(1) Los señores. Prosequitur dicta Azon. C. de ser- tionem, 1. quœst. 6. super verbo nominalionevi, et
vitut. in summa, col. 4- versic. constitua autem, et ad- Abb. in cap. audilis, penult, col. de election, et in cap,
d e l . 1. §. i . D . commun, prœdior. et vide plenè per quoniam in quibusdam ^ de jure patronat.,
Cepol. in suo tract, servitut. part. 1. cap. 14. ubi de (4) Pueden contradezir. Vide in hoc aliqua nota-
bona; fidei emptore, vel habente utile dominium, an bilia dicta per Albericum in dicta 1. per fundum, ubi
possit imponsre servitutem, et de marito, et de usufruc- ponit bonas quoestiones.
tuario , et quid in domino qui rem obligavit, et de (5) Otorgar, e consentir. Concordat I. fin. D. com-
multis alus quaestionibus : vide ibi. Qui tamen habet mun, prœdior. et si primi consenlientes sunt defuncti,
servitutem, non potest earn alteri concederé: quia ser- vel alienaverunt partes suas ante consensum posterio-
vitus servitutis esse non potest , 1 . 1. D. de usufruct, le* rum consentientium , debent consentiré novi socii, vel
478 Tercera Partida. Titulo XXXI.
bien como si la ouiessen de primero otor- zimos, que qualquier que touiesse alguna
gado todos de so vno (6). destas heredades sobredichas, e otorgasse
seruidumbre en ella a otro; o otro alguno la
L E Y XI, otorgasse a el en la su heredad propia, para
vso de aquella heredad que touiesse assi; que
Como los que tienen alguna cosa en feudo, también la vna seruidumbre como la otra
o a censo cierto, pueden poner en ella vale para siempre, bien assi como si la fizíes-
Seruidumbre. sen en las heredades que han suyas quita-
mente. Otrosi dezimos, que comprando vn
Heredamientos, e casas, e otros edificios orne de otro casa, o otro edificio, o alguna
han algunos ornes, que son de tal natura, que heredad, si el comprador, e el vendedor se
como quier que ayan la tenencia dellos, e los auinieren, que aquella cosa que compra, que
esquilmen, non son verdaderos señores de- sirua en alguna manera a otra casa, o edifi-
Uos en todo ; assi como las heredades que ció, o heredad, que sea de aquel que la ven-
tienen en feudo, e las que tienen algunos pa- de, o de otro qualquier; si tal seruidumbre
ra en su vida, e de sus herederos , dando por como esta otorga el comprador, maguer la
ellas algund censo (1) cierto, o auiendo a fa- cosa que compra non sea avn passada a su
zer algund seruicio señalado. E porende de- poder, vale también (2), como si la otorgas-
haeredes defunctormn, ut habetur in dicta 1. fin, alias de emphyteosi concessa alicui pro se, suisque filiis ,et
nihil valeret. nepotibus in annos sexaginta; et quaerit, an si infra hoc
(6) Otorgado todos de so vno. Et sic actus viven- tempus decedat sine filiis, et nepotibus, emphyteusis
tium possunt stare in suspenso , et pendeiiti; non tamen, statim (transcursu sexaginta annorum non expeetato)
est idem in actibus morientiuin, ut in dicta 1. fin. D. redeat ad ecclesiam ? Et decidit Spec, quôd non, per 1.
commun, prcedior. et hoc semel vidi induci in ardnissi- uxori 35. D. de usufruct, leg. quod Joan. And. ibi di-
ma causa cujusdam substitutionis facta; in testamento c i t , sibi non placeré: nam ex hoc sequeretur, quôd
eujusdam, qui ad majoraturn vocaverat filiuní mascu- medio tempore res in nuüius bonis esset, quod tempus
l i n ex filia , quae nondùra erat setatis nubilis, et in de- quinquaginta annos posset excederé. Dieit ergo in quaes»
fectum talis filii vocavit queindam ejus filium, natura- tione proposita, quod sunt duo necessaria , ne res re-
lem, sed legititnatum; et contigit, quód venit casus deat ad ecclesiam ; quôd extent descendentes, et quôd
substitutionis , antea quàm filia nuberet, et haberel li- sint infra tempus limitatum : et ibi respondet ad dietam,
beros, quos postea babuit: erat contentio inter filium 1. uxori: pro contraria tamea parte in eodem casu con-
filia;, et substitutum filium naturalem super bonis ma- sulit Ludovic. Rom. ut patet ejus cons. 134. cujua
joriae; qui naturalis d ¡ceba t, quôd cum tempore ceden- fundamenta, et rationes sunt multùm urgentes. Cogita,
tis fideicommissi filius filise natus non esset, nequè con- quia lis est sub judice.
ceplus, ipse statim fuit vocatus : quia non potuit dispo- LEX XL
sitio testatoris stare in penden ti: et quia dominium Potest feudatarius, vel emphyteota concederé alii
bonorum non debebat stare in aere, vel in pendenti, servitutem in fundo feudi, vel emphyteotico; et etiam
prout et adducitPaul. de Cast. 2. vol. cons. 74. et pro pro tali fundo quaarere' servitutem in vicino fundo. Item
parte ista in casu simili consuluit idem Paul. cons. 16. emptor fundi ante traditionem potest ei imponere servi-
vol. 2. secundum novam impressionem, et secundum tutem, ut serviat ex conventione venditoris fundo vici-
antiquam nam. 78. incip. viso prœdicto púnelo, vers. no tertii, vel etiam venditoris. Hoc dicit.
super quarto, per fundamenta qua; ibi videbis, quae, et (1) Censo. Et sic, qui habet utile dominium, po-
alia adducebant consulentes pro ista parte: et ultra il- test imponere servitutem : adde 1. 3. cum Gloss. D. de
ia , multùm urget pro ista parte dictum Joann. Andr. servit, et tenet Azo C. de servitut. in summa, col. 4- et
in addit. ad Specul. tit. de testant, in addit. 1. vers. adde 1. 1. §. fin. et ibi Bartol. D. de superficiel), finita
item Lambertinus, de cujus dictis etiam meminit Ale- tamen emphyteosi, seu libello, finietur talis servitus, et
xand. 3. vol. cons. 6 3 . et 4. vol. cons. i/ ( . in illa quaes- res liberé redibitad dominum, ut in cap. 1, §. quid ergo,
ticW de eo, qui filio hserede instituto substituit unum et ibi notât Bald, de investit, de re aliena facta, Bar-
dc iiiiis Titii, alterius filii, quem ipse hseres elegerit; tol. in dicto §. fin. 1. lex vectigali, D. depignor. Ce23ol.
et concluait, quod nali post tempus, in quo venit cau- in dicto tract, plura allegans , parte 1. cap. 14. et adde
sa substitutionis , non admittuntur : movetur per I. uni- Paul.'de Castro, et Doct. in 1. et in provinciali, C. de
cam, §. cum tríplice, C. de caduc, tollend. dicens, quod servitut. et cùm ista lex inferiùs subdit, vale siempre;
non nati tunc habentur pro non scriptis, et vult paria intellige, durante jure emphyteotico, vel superficiario:
esse substitutum non esse in rerum natura tempore nam dictio semper secundum subjectam materiam de-
substitutionis , vel si decedat ante gravatum, vel quod bet accipi, neque requirit semper durationem perpé-
sft natus post advenientem casum substitutionis : et tuant , ut tradit Bald, in 1. adversus, C. de usur. et quae
idem voIuitDecius cons. 299. Prasterea et multùm ur- notât Gloss, in 1. 1. in verbo semper, D. solut. malrim.
get illud motivum, quod et ipsiadducebant, quôd qua- et perpetuum dicitur, quod durât per vitam hominis, I.
litas adjnucta verbo, debet intelligi secundum tempus 1. D. pro socio. Prseterea ista lex loquitur, quando uti-
verbi, 1. in delictis If. §. si extraneus, D. de noxal. le dominium durabat etiam penes haeredes conceden-
Praeterea et ultra sic allegata urget, quod notât Joan. tis, et nihil mirum, quôd tunc duret semper : secùs, si
Andr. in addit. ad Specul. tit. de lócalo, vers. 1 45. in finiretur cum vita concedentis, vel alias.
addit. super parte uxori, ubi Spec, ponit quœstioncm
(2) Fale también. Concordat 1. ei fundo 19. D, de
De las Seruidumbres. 479
se en otra cosa qualquier suya, de que fues- LEY XIII.
se y a señor, e tenedor.
En quales cosas deue ser puesta Serui-
LEY XII. dumbre.
Como non pueden vender apartadamente la En las cosas que son suyas, o como su-
Seruidumbre, sin aquella cosa a quien yas , pueden los ornes poner seruidumbres,
sirue. assi como de suso diximos. Pero esto se en-
tiende de aquella seruidumbre, que orne po-
Deuiendo (i) seruidumbre vna casa, o ne en su cosa, que sea prouechosa al he-
vna heredad a otra , el señor de la seruidum- redamiento, o casa de otri, e non a la su-
bre non la puede vender, nin enagenar apar- ya. Ca los ornes hanse de seruir de sus co-
tadamente, «>in aquella cosa a quien perte- sas, non como en manera de seruidumbre
nesce: porque la seruidumbre es de tal natu- (1); mas vsando délias como de lo suyo. O-
r a , que non se puede apartar de la heredad, trosi dezimos, que non deue ser puesta ser-
o del edificio en que es puesta. Fueras en- uidumbre en cosas Sagradas (2), o Santas,
de, si lo consintiesse el señor, cuyo hereda- o Religiosas; nin en aquellas que son a vso,
miento, o casa sirue; o si la seruidumbre e a pro comunal (3) de alguna Cibdad, o
fuesse de agua, que naciesse de vna heredad, Villa, assi como los mercados, e las plaças,
e regasse a otra : ca este, a quien deuiesse tal e los exidos, e las otras cosas semejantes dellos.
seruidumbre, bien podría, el agua que fues-
se ya venida (2) a su heredad, otorgarla a LEY XIV.
otro, para regar campo, o viña que fuesse
cerca de aquella suya. En quantas maneras puede ser puesta la
Seruidumbre en las cosas.
servît, et 1. et qui duas 34. D de servit, urban, prœdior. de servitut. et 1. caveri 4. D. commun.prœdior. et an tur-
et 1. 3. et 1. si quis duas 6. D. commun, prœdior. et per n s , vel alia domus ecclesiae possit capi, et in fortalitiuta
Àzoïi. in surniiia, C. de servit, col. ft. vers, sed et qui deduci pro defensione reipubliese, Cyn. dicit, quod sic
non est adhuc dominus, etc. et intellige, quando tradi- in 1, 2. C, de Sum. Trinit. vide Innoc. in cap. e.cclesia,
tîo facta fuit in continent!: nam si fîeret ex intervalle), de immunit, eccles. et Fioriati. in dicto §. publico, i. ser-
non videtur realiter servitus constituía, sed potest agi, vitutes \&fin. D. de servit, et nota iliam 1. cavçri, quôd
ut constituatur, ut in 1. si biaarum, et ibi déclarât Bar- monumento jam constructo, non potest per pactum ta-
tol. et Paul, de Castro D.de servit, urban.prœdior, quam xari numerus sepeliendorum, et vide ibi Paul, de Cast,
legit Bartol. sub 1. et qui duas, etadde etiaml. quodsi locus 1 1. D. de religios et sump-
tib.funer. et Alberie. in dicta 1. caveri, ubi post Jacob,
LEX XII. de Raven, adducit illam legem ad talem quaestionem:
Quidam religios! volebant sedificare quemdam locum
Dominus praedii domînantis non potest ejus servi- juxta fratres Minores, juxta quamdam ecclesiam paro-
tutem sine fundo alienare, quia est ioseparabilis: sed chialem; Blinores, et Sacerdotes parochiales prohibe-
siservitufem habet aquae ad rigandum, postquàm duxit, bant; tandem devenerunt ad concordiam, quôd illi re-
potest eain alteri concederé suo pnedio viciuo. Hoc ligiosi possent sedificare ecclesiam certœ altitudinis, et
dieit. non ultra, et quôd deberent habere cœmeterium, non
(i) Deuiendo, Prosequitur diela Azon. C. de servit. tamen deberent recipere ad sepulturam aliquem paro-
in summa, col. 4. vers, illud cerium est, et adde 1. 1. chianorum in eo: quaerebatur, an ista pacta forent va-
cum Gloss. D. de usufruct, légat, tí. 1. loci corpus 4. in lida, et observanda? et dicit, quôd fuit determinatum,
princ. D. si servit, veadicet. quôd non, per dictam 1. caveri, et per dictam 1. quod si
(a) tenida. Concordat 1. ex meo 24. D. de servit, locus: et dicit videnda esse notata per Archid. in cap.
rustic, prœdior. et 1. i, §. illud, D. de aquaquotid. et œs- ultima voluntas, i'í.qusesf. 2. et cap. 1. de pac tis, lib.
tiva. Vide Gloss, in 1. aquam, C. de servit. 6. et ibi Archid. et ibi videtur casus expressus contra
dictam determinationem Jacob, de Raven, imô, quôd
LEX XIII, valet tale pactum in utilitatem ecclesise parochialis: vi-
Fundus meus non potest alii meo deberé servîtu- de ibi Dominic, post Joan. Monachum respondentem ad
tem: quia possum eo uti tamquàm de meo, quia res sua dictam 1. caveri.
nemini jure servitutis servit. Nee potest imponi servi- (3) Pro comunal. Concordat I. si prius 17. §, fin.
tus rei sacrse, aut religiosse, aut sanefse, nee rei usui cum I. sequen. D. de aqua pluv. arcend. et vide quse di-
commuai civitatis destínalas, ut theatro, vel similibus. xi suprà tit. 29. 1. 7.
Hoc dicit.
(i) De seruidumbre. Concordat 1. uti jrui 5. D. si LEX XIF.
ususfruct. petal, et 1. in re communi 26. D. de servit, ur-
ban, prœd. Imponitur servitus inter vivos ex volúntate part¡um?
(2) Sagradas. Concordat I. servitutes 14. §. fin. D . vel in testamento, aut longi temporis usu. Hoc dicit.
48o Tercera Partida. Titulo X X X I .
en las leyes deste Título, que deuen las vnas quando ganan los ornes seruidumbres en ca-
cosas a las otras, e los vnos edificios a los sas, o en heredamientos, por vso de tiempo,
otros, pueden ser puestas (i) en alguna des- assi como adelante diremos.
tas tres maneras.La primera es, por otorga-
miento que fazen aquellos cuyas son las co- LEY XV.
sas , otorgando (a) de su voluntad (3) serui-
dumbre en ellas a otros, por fazerles amor, Por quanta tiempo puede ome ganar la Ser'
o por precio que reciben dellos. La segunda uidumbre, que, ha en las cosas agenas.
es, la que fazen los ornes en sus testamen- De tal natura (i) seyendo la seruidum-
tos , assi como quando dize : Quiero que la bre , que fiziesse seruicio a otri cotidiana-
casa de Fulan aya tal seruidumbre en esta mente, sin obra de aquel que la recibe; assi
mi casa, que nunca sea mas ai cada (4) de lo como si fuesse aguaducho que corriesse de
que es agora; o que pueda meter vigas en las fuente que nasciesse en campo de alguno, o
paredes della, o otorgándole otra seruidum- otra semejante della;si el vezi.no se sime des-
bre semejante desta, que y ouiesse ; assi co- ta agua, regando (2) su heredad diez años,
mo si otorgasse a alguno, que ouiesse car- estando su dueño en la tierra, e non lo con-
rera en su heredad, para entrar, e salir, o tradiziendo (3), o veynte , seyendo fuera de-
traer agua por ella, para regar la suya, o en lla; e esto fiziesse a buena fe (4), cuydan-
otra manera semejante destas. La tercera es, do que auia derecho (5) de lo fazer, e non
(i) Ser puestas. Concordat §. fin. Instil, de servit. servilities per eonsuetudínem ,/et à Gloss, in 1. servilities
rustic, prœdior. et adde Azon. C. de servitut. in summa, lu fin. in gloss, magn. D . de servit, et adde 1. 2. et ibi
col. 5. versic. constituuntur autem. Doct. C. eod. et vide per Bart. Cepol. in dicto suo tract,
(2) Otorgando. Non enim per solam promissionem p a r t e 1. vers. 8. principaliter % c a p . 19. et 2 0 .
acquiritur servitus, nisi realiter constituatur, 1. si par- (3.) Regando. Hoc ideó d i c i t , quia aqua per se i p -
tem 1 9 . i n p r i n c . D . quemadm. servitut. amit. et notatur sam fluens non posset i n d u c e r e praescriptionem, vel
in 1. et inprovinciali, C. de servitut. vide Cepol. in d i c - consuetudinem : quia n o n est res a n i m a t a , et per r e m
t o tract, p a r t e 1. cap. 2 1. inanimatam nihil nobis a c q u i r i t u r , u t notât Gloss, in
(3) De su voluntad. Invitus d i c i t u r , q u i expresse §. idem juris, Instit. per quas person, nob. acquir. quas
n o n consentit, licèt non c o n t r a d i c a t , 1, invitum 5. D. gloss, non est alibi, secundum Bald, in cap. 1. §. si quis
de servitut. urban, prœdior. de manso , col. 4. de controv. investit, oportet ergô in
(4) Alzada. Q u i d si gravet hseredem, n e altiùs tol- prsescriptione aliquem actum intercessisse, q u o p r i n c i -
l a t ? an ex hoc censeatur imposita servitus? Textus v i - piato , sufficit a q u a m per se fluere, ut in 1. quifundum
d e t u r , q u ô d s i c , et ibi notât Angel, in dicto §. fin. Ins- 1 2 . D . quemadm. servit, amit. ita Bald. ibi.
til, de servitut. rust. prœd. u b i vide per e i i m , an intelli^. (5) Contradiziendo. Intellige , interveniente scien-
g a t u r de p r i m o hserede, vel de omnibus. Et n o t a , q u ô d tia illius contra quem prsescribitur , ut in dicta 1. 2. C.
debens istam servitutem altiùs non t o l l e n d i , n o n potest eod. et 1. si quis diuturno . 1 0 . D . si servit, vendic. et si
elevare a?des, etsi per elevationem non officiatur l u m i - ante impletam prsescriptipnem fùerit sibi contradict um,
n i b u s vicini; de quo vide Paul, de Cast, in 1. qui lurni- et prœstitum impedimentum u t e n d i , sen n o n p r a s t t t a
nïbus, D. de servitut. urban, prœdior. et quod h a b e t u r patientia u t e n d i , interf umpitur prœscriptio, ut in dicta
in 1. siquis , §. si cui, D . si servit, vendic. ex pîantatio- I. 2. et ibi n o t a t u r , C. de servit, et irt 1. sequilar 4. §• si
ne tamen arboris non intelligitur fieri contra istam s e r - viam 2 7 . D . de usucap, notât Bartol. in 1. naturaiiter,
vitutem , 1. œdificia 12. D. de servit, urban, prœd. u b i fin. col. eod. tit. versic. quœro, qualiter interrumpatur
vide Paul, de C a s t r o ; et aliquas notabiles qusestioaes in prœscriptio incorporalium, Angel. in 1. cum notissimi,
materia hujus servitutis vide per Cepol. in dicto suo §. imo et illud, C. de prœscript. 3o. vel 4 0 . annor. n o n
tract, parte 1. cap. 2 7 . et q u a n d o dieatur quis esse in enim d a t u r quasi possessio incorporalium sine patientia
possessione hujus servitutis, vide in 1. si forte , §. scien- adversarii , 1. quotiens i 5 . et 1. penult. D . de servitut. l i -
dum , et ibi P a u l , de Cast. D. si servit, vendic. et casum, mita t a m e n , nisi haberet titulum à t e r t i o , ut in I. fin.
u b i tacite videtur ista servitus imposita, vide in 1. tes- C. deprœscripL longi temp, et tenet Paul, in dicta 1. ser-
tatrix 2 0 . in princ. D . eod. tit. vitutes, vers. 4- requiritur: vide ibi.
(4) A buena fe. Sequitur Azon, u b i s u p r à , et Glos.
LEX xr. in 1. fin. D . quemadm. servit, amit. et licèt hoc prœsu-
m a t u r , tamen debet a l l e g a n , I. si aduherium cum iii-
Utens b o n a fide servitute , continuam causant, vel cestu, §. iidem^Pollióni, D . de adulter, secundum A n -
quasi h a b e n t e , 10. annis inter prsesentes, vel 2 0 . inter gel, in 1. eurn qui, §. lin. D . de Publiciana.
a b s e n t e s , sine c o n t r a d i c t i o n e , ut aquaeductu continuo, (5) Derecho. A d d e 1. fin. D . quemadm. servil, amit.
vel qüia tignum tanto tempore tenuit in alieno p a ñ e t e , et ex exercitio'actus, quôd è facili non solet gratiosc
veL tanto t e m p o r e fenestras apertas in vicini p a ñ e t e , c o n c e d í , prsesen t e , etsciente e o a d quem p e r t i n e t , cons-
vel vicinum altiùs «edificare vetuit, non v i , non clàm, tituitur quis in quasi possessione , et videtur uti j u r e
vel p r e c a r i o , praescribit servitutem; alise autem servitu- s u o : vide textum notabilem , et ibi A b b . 4. n o t a b . in
tes causam c o n t i n u a m , vel q u a s i , n o n h a b e n t e s , non cap. cum ecclesia Sutrina , de caus. posses, etpropr. u n -
p r a s c r i b u n t u r , nisi immemorialiter. Hoc dicit. de si v a s s a l l u s , vel emphyteota ex t o r r e n t e , vel fossato
(1) Natura. Habet ortum à notatis per Azon. C. eo- d o m i n i directi duxit aquam in p r o p r i u m p r a d i u r a v a s -
d e m , in s u m m a , col. 5. ad fin. vers, item constituuntur salli , licèt longissiirio t e m p o r e , non prsescribet: quia
De las Seruidumbres. 48i
por fuerça (6), nin por ruego que ouiesse seruidumbres, de que se ayudan los ornes,
fecho al dueño de la fuente, o del campo pop para aprouechar, e labrar sus. heredades, e
do passaua, ganaría por este tiempo (7) tal sus edificios, que non vsan délias cada día,
seruidumbre. Esto mismo seria, si alguno mas a las vezes, e con fecho, assi como sen-
ouiesse viga metida en pared de su vezino; da, o carrera, o via, que ouiesse en here-
o abriesse finiestra en ella, por do entrasse dad de su vezino; o en agua (10) que vinies-
lumbre a sus casas; o le contrallasse que non se vna vez en la semana, o en el mes, o en
alçasse su casa, porque non le tollesse la el año, e non cada dia; tales seruidumbres
lumbre; o si touiesse las alas de sus casas como estas, e las otras semejantes délias, non
sobre el techo de su vezino, de manera que se podrían ganar por el tiempo sobredicho;
cayesse (8) y el agua de la lluuia; ca en qual- ante dezimos, que quien la&quisiere auer por
quier destas seruidumbres, o otras semejan- esta razón, ha menester que haya vsado dé-
tes délias, de que orne se aprouechasse sin lias, ellos, o aquellos de quien las ouieron,
obra (9) de cada dia, se podría ganar por tanto tiempo de que non se puedan acordar
tanto tiempo, e en aquella manera, que de (11) los ornes, quanto ha que lo comença-
suso diximos del aguaducho. Mas las otras ron a vsar (12).
hoc fecit ratione dominii utilis, ex quo divertere. pote- tum annis , potest haberi memoria per auditum, vel per
rat aquam de fundo in fundum , non ratione prsescrip- famasn, seu eommunem opinionem, et sic non potest
tionis, secundum Bald, in dicto §. si quis de manso, col. dici tempus immémoriale, ut in dicta 1. siarbiter; idem
/|. versic. pone. tamen Balbus iñ dicto tract, fol. 16. col. 2. versic.quod
(6) Nonporfuerza. Adde 1. 1. C. eod. autem, referens Félin, et Cepol. in locis prseallegatis, sub
(7) Por este tiempo. Si tamen prgescriberetur contra dubio forte tenet contra Felin. imo, quod centum anni
ecclesiam, requirerentur quadraginta anni,etiam si ser- dicantur tempus immémoriale. Et istam partem crede-
TÍÍUS haberet causam continuam : vide Paul, de Cast, rem veriorem , et moveor per text, in 1. fin. tit. 1 3. lib.
in dicta 1. servitutes la fin. D. eod. et Abb. in cap. de 3. Ordin. Regal, nam licèt merum imperium 11011 possit
quartet, deprœscript. col. t¡. et 5. prsescribi contra Principem supremum , nisi spatio tan-
(8) Cayesse. Nam sufficit, quôd potentialiter pos- ti temporis , cujus in contrarium non sit memoria, ut
sit cadere, licèt actualiter non cadat semper, \. fora- tradunt Doct. signanter Paul, de Castro, et Jaso in 1.
men 28. D. de servit, urban, prœdior. quam legem indu- imperium, D. de jurisd. omn. judie, tamen per centum
cit ibi Alb. ad qusestionem de nobili habente merum, et annos prsescribitur merum imperium contra Piegem, ut
mixtum imperiuin, et omnimodam jurisdictionem in in dicta 1. fin. et sic dicta lex Regni voluit, centum an-
quodam castro, et habentem ibi furcas erectas, et stent nos dici tempus immémoriale: quôd tamen crederem
3o. annis, quód nonusus est mero imperio, quia casus esse verum cum tali temperamento ; dùm (amen non sit
non venít, tamen furcas semper erectas steterunt; quód memoria eorum quividerunt, et audierunt dicentes,
ex hoc retineat merum imperium. se vidisse contrarium; et sic, quôd non adsint de prse-
(9) Sin obra. Et est ratio, secundum Doct. quia ilia? senti testes deponentes, eos vidisse, et audivisse homi-
servitutes, ex quibus recipitur commodum facto natu- nes dicentes , se vidisse aliud in contrarium ; et hoc per
rae, dicuntur habere causam continuam, vel quasi; sed testum in dicta 1. si arbiter a 8 . et dicta lex finalis pro-
illse, ex quibus non potest recipi commoditas sine fac- cedet in casu suo; et sic, ubi essent 100. anni, non suf-
to hominis, dicuntur habere causam discontinuant : quia ficeret fama, vel opinio de contrario , nisi adsint testes
homo iion potest esse semper in actu, et operatione: ¡ta deponentes de prsedictis : et hoc suadetur, quia aliàs
Bald, in 1. 2. col. 2. C. eod. nunquàm probaretur, saltern ita de facili , tempus im-
(10) En agua. Adde Joan, de Plat, in 1. 4- C. ele mémoriale, cùni ex scripluris, vel aliàs ,aliquandô cons-
aqueeduct. lib. 11. et in 1. diligenter, eod. tit. et ibi tet de contrario, jam sunt mille anni, vel plures: et no-
Gloss, ubi vide, an haec distinctio etiam procédât in ta, hœebenè, quia Doct. non ita tangunt, et adde ad
aqua, quae extrahitur de aquseductu publico. prsedicta Innoc. in cap. veniens, col. 2. de verbor. sig-
(11) Puedan acordar. Et quod dicaturteinpus, cu- nifie, et pro prasdicta declaratione bene facit ista lex ibi:
jus initii non sit memoria, decidit lextus notab.in 1. si Acordar los ornes.
arbiter 28. D. de probation, multi tamen Doct. et maxi- (12) A vsar. Limita tamen, quando quis haberet
ma? auctoritatis voluerunt, quod centum anni dicantur titulum veruin à tertio, et hoc probaret: nam tunc,
tempus cujus initii memoria non sit: hoc tenet Cyn. in etiamsi servitus haberet causam discontinuam, acqui-
1. 2. qnsest. 9. C. de servitut. Anton, de Butr. in cap. reretur longo tempore , ut in 1. fin. in fin. C. de prœ-
veniens, de testib. col. fin. ubi etiam hoc tenet Innoc. script. longi temp, et in 1. siego 11. §. 1. D. dePubli-
col. 2. versic. item dicunt quielam : hoc etiam tenet Ce- ciana, et est singularesecundum Paul, de Cast, in dic-
pol. referens hos, et alios in dicto suo tract, partei. cap. ta 1. servitutes. Limita 2. in servitutibus personalibus,
1 g. versic. quando autem dicalur. Sed contrarium, imô, quae debentur à re personas, ut Ususfructus , usus , ju-
quod tempus centum annorumnon dicàtur immémoria- risdictio, et similis: quia, licèt ad eorum usum requira-
le , tenet Cardin, in cap. si diligenti, in fin. ele prœscript. tur factum hominis, non dicuntur habere causam dis-
per rationem, de qua ibi per eum : et refert, et sequi- continuam : quia animo posskleri possunt, qui conti-
tur Felin. in cap. ad eiudientiam, col. fin. eod. tit. ver- nu us est, secundum Paul, de Cast, in dicta 1. servitu-
sic. limita 5. et idem videtur tenere Francise. Balb, in tes ; requiritur tamen tunc titulus , saltern habitus à non,
tract, prœscript. fol. 4 3. col. 1. versic. et circaprœmis- domino, quia istas servitutes habent similitudinem cum
sa , ubi et addit aliam rationein, quia etiam elapsis cen- dominio, ut in dicta î. fin. et adde Abb. in cap. eum
Tom. IL Ppp
48a Tercera Partida. Titulo XXXI.
LEY XVI. dumbre, maguer el otro non vsasse della ea
este tiempo sobredicho, non la perdería por-
Por quanto tiempo pierde orne la Seruidum,' ende. Mas las seruidumbres, que han los
bre, non vsando della el, o otri por el. ornes en los heredamientos, o en los otros
lugares, si son de tal manera, que fiziessen
Pereza (i) auiendo los ornes, en non seruieio sin obra de aquel que las recibe, es-
querer ellos vsar, nin otri en nome dellos, tas átales non se pueden perder, si non des-
de las seruidumbres que ouiessen ganadas, que estuuieren tanto tiempo, que non vsen
puedenlas perder porende. Pero departimien- -délias, que los ornes non se puedan ende
to ha en esto entre aquellas que pertenescen acordar. E si fuessen de tal natura, que vsas-
a los edificios, e las otras que pertenescen a sen délias a las vezes, e non cada dia, segund
las heredades. Ca si alguno ouiere seruidum- diximos en la ley ante desta, pierdense, non
bre en casa de o t r o , que pueda tener viga asando delías por tiempo de veynte años (4),
metida en su pared, o auer finiestra en ella, quier sea (5) en la tierra, quier n o n , aquel
por do entre la lumbre a su casa ; tal serui- a quien pertenescen.
dumbre como esta, o otra semejante della,
se puede perder por diez años, non vsando LEY XVII.
della aquel a quien pertenesce, estando en la
tierra, o veynte, seyendo de fuera. E estose Como se desata la Seruidumbre, quando se
entiende, si aquel que deuia la seruídutnbre, ayunta con aquella cosa a que sime, com-
tirasse (2) la viga de su pared, o cerrasse la prándola alguno dellos.
finiestra por do entraua la lumbre, o embar-
gasse la seruidumbre en otra manera, a bue- Perderse podrían (i) avn las seruidum-
na fe (3), creyendo que auia derecho de lo bres en dos maneras, sin aquellas que de su-
fazer. Ca si el non embargasse assi la serui- so diximos. La vna es, quitándola (2) el se-
ecclesia Su trina, col, 9. de causa posses, et propriet. (1) Pereza. Adde 1. 18. infrà eod. et I. sicut i 3 .
Tertio limita in juribus spiritualibus, vel annexis spi- et 1. fin. C. eod. et Azon. in summa, eodem titul. col.
ritualibus : narn ista praescribuntur spatio 40. annorum, penult.
non attento, an causa sit continua, vel discontinua, (2) Tirasse. Concordat 1. hœc autem jura 6. D. de
secundum Bald, in 1, 2. col. 2. C. de servit, et fide Balb. servitut. urban, prœdior. nh'\ vide per Angel, ponentem
indicio tract, prœscript. chart. 47. col. 2. vide tamen quatuor requisita, ut procédât prsescriptio libertatis
Abb. in cap. de quarta, de prœscript. col. 5. versic. 2. urbanas servitutis.
estdubium. Quarto limita, quando quis allegaret titu- (3) A buena fe. Procedit hoc in servitute urbana,
ium concessions &h eo , contra quem praescribitur: nam ubi requiritur factum impedientis uti; in rusticis tamen
tunc, si usus est servitute, domino sciente et patiente, servitutibus, vel personalibus, ubi tàntùm considera-
longo tempore, praesumitur servitus constituía ex cau- tur negligentia non utentis, non requireretur bona fi-
sa , quae prsstenditur prascessisse: ita dixit gloss, singul. des , ut in 1, sequüur 4. §. si viam 2 7. D. de usucap. etiam
in dicta 1. servitutes: vide Cepol. allegantem alia in dic- de jure Canónico, secundum Bartol. ibi, et vide Angel.
to cap. 19. Adverte tamen, quôd , ut hoc procédât, de- in dicta i. hœc autem jura.
bet ailegari causa formis, et non informis, ut dicit (4) Veynte años. Concordat 1. si sic 7. ubi vide
Bald, in cap. si quis per 3o. col. 2. si defeud. fuer, con- gloss, notab. D. quemadm. servit, -omit.
trov. inter domen, et agnat. et vult Bart, in L cum de in (5) Quier sea. Vide 1. pen. et fin. C. de servitut. et
rem verso, D. de usur. Angel, in §. novissimè, Instit. de Cepol. in suo tract, in cap. 2 4 . qualiter servitutes amit-
usucap. et probatio usus debet esse qualificata, videli- tantur: et videtur, quôd haec lex Partit* corrigat dis»
cet , quod possedit vigore tituli prsetensi, secundum Sa- posita de jure communi: nam libertas servitutis haben-
lic, in 1. sicertis annis, in fin. C. depactis, de quo vi- tis causam continuam, praescribitur longo tempore, ut
de in dicto tract, prœscript. fol. 10. col. 3. ubi videbis in dicta 1. sicut i 3 . et in dicta 1. fin. et in dicta 1. si
multa, et pulchra in ista materia : et vide eumdem Bal- sic 7. ubi omnes Doci. et tamen hic dicitur, quôd requi-
bum in dicto tract, fol. 47. col. 4. et Alex, in dicta L ratur teinpus immémoriale.
si certis annis , in fin. et consil. 108. ad fin. vol. 2.
LEX XFII.
LEX XVI. Perditur servitus per remissionem domini praedii
dominantis ; nee potest unus sociorum sine aliis earn re-
Urbana servitus perditur per non usum decern an- mittere. Item perditur, si praedium serviensefficitur do-
norum inter présentes, vel viginti inter absentes, si do- mini praedii dominantis, vel è contra. Nec si posteà
minus ea non utitur hoc tempore. Et hoc, si bona fide illud alienet, servitus extincta reviviscit, nisi noviter
quis fenestras claudat, trabes amoveat de suo pariete. constituatur ; et tune non utantiqua, sed ut nova ser-
Servitutes autem rustiese non perduntur, nisi ex non vitus acquiretur, et possidebitur ab e o , qui antiquitùs
usu tanti f.emporis , cujus memoria in contrarium non habuit illam.
existit, si habènt causam continuam; alise autem, cau- (1) Podrían. Vide etiam 1. 19. infrà eodem tit.
sam discontinuam habentes, per viginti annos, sive in- (2) Quitándola. Concordat 1. si cedes mece 32. et
ter prasentes, sive inter absentes, perduntur. Hoc 1. si dominus 2 1 . D. de servit, urb. prœd. et 1. si stilli-
dicit. eidii 8. D. quemadm. servit, amit.
De las Seruidumbres. 483
ñor de aquella cosa, a quien deuian la serui- auian la seruidumbre, bien ternia pro el vso
dumbre, si iuere toda suya ; mas si a casa, o del vno al otro (3). E esto es, porque ante
heredad de muchos deuiessen la seruidum- que sea partida la cosa, es la seruidumbre
b r e , non la puede el vno quitar tan solamen- vna. E usando el vn compañero deila, en sai-
te, sin otorgamiento de los otros, La otra ma- uo fincaua al otro (4) su derecho ; mas des-
nera por que se pierde, es esta; assi como pues que la cosa parten, non es assi. E por-
quando aquel cuya es la cosa que deue la ende el que non vsà de su parte, assi como
seruidumbre, compra (3) la otra en que la dicho es de suso , piérdela.
auia ganada. Ca por razón de la compra, que
se ayunta la vna cosa con la otra en su seño- LEY XIX.
rio, piérdese la seruidumbre. E maguer la
enagene después, o la tenga para si, de alli Como pierde orne la Seruidumbre que ha
adelante nunca deue ser demandada, nin es vna casa en otra, que non sea mas alia, si
obligada la cosa, que assi es comprada, a la dejca alear.
aquella seruidumbre. Fueras ende, si des- is
pués desso fuesse puesta nueuamente. Obligada seyendo a seruidumbre vna ca-
sa a otra casa, de manera que non la denies- ^fey,g"
LEY XVIII. se alear ; o solar de algún orne auiendo a re- i,b, h.
cebir las aguas que cayessen del tejado de Recop.
Como el vno de los compañeros puede ganar otro; si aquel señor a cuya casa deuiessen
la Seruidumbre para si, vsando della sin su tal seruidumbre, como es alguna destas,
compañero. otorgasse (i) poder al otro, cuya era la casa,
o el suelo que la deuia, que alçasse la casa
Comunalmente (i) auiendo algunos ornes mas de como estaua en ante, o que fiziesse
casa, o heredamiento, a quien deuiesse otro alguna lauor en el suelo , o cayessen las
edificio, o heredad, seruidumbre; si parties- aguas, pierde porende la seruidumbre que
sen entre si aquella cosa que ouieren de auia en aquel lugar: ca entiéndese, que quan-
consuno, e después el vno dellos vsasse de do le otorga y poder de fazer lauor, que le
aquella seruidumbre, que auian ante amos, quita la seruidumbre que auia en aquel lugar.
e el otro non vsasse della por tanto tiempo,
como diximos en las leyes (2) ante desta, por LEY X X.
que pierden los ornes las seruidumbres; per-
derla y a porende. E non se podria aproue- De las Seruidumbres que son llamadas vso-
char del tiempo que el otro vsara: porque fruto, e vso tan solamente.
non era su Personero, nin vsaua de aquella
seruidumbre por el: mas si non partiessen la Cumplidamente auemos mostrado en las
cosa, que era comunal entre ellos, en que leyes que son ante desta, de las seruidum-
(3) Compra. Concordat 1. si quis œdes 3o. D. de restit. postal, et vide in materia , quod notât Bald, in au-
servit, urb. prœd. thent. nisi rogati t col. fin. versic. item quœro , C. ad
Trebell. et quod notabiliter dicit idem Bald, in cap. i.
LEX XV i n . col. 3. in piinc. quib. mod. feud, amiltat. et Gloss, et
Per usum socii retinet socius non utens servitutem ibi Bald, in cap. i. de duobus fratribus de benefic. in-
communem inçiivisam. Si tamen fundus communis do- vest, et quod habetur in 1. 3. %. ibidem, D. de Carbon,
minans dividatur; tunc utens pro parte sua , retinet si- edicto, et quod notât Gloss, et ibi Bart, in 1. ubi autem,
bi servitutem , et non utens tempore statuto prescriptio- D. de candiel, ob turpem causant, et videas, quod ra-
n s , perdit servitutem suam. Hoc dicit,. tione connexionis habetur in cap. nolite, ubi Gloss, n ,
( i ) Comunalmente. Concordat 1. nam satis 6. §. I. qusest. 3. et vide Franciseum Balbum in tractatu prce-
D. quemadin. servit, (¡mit. et ibi -vide etiam , quid in script.îol. t\3. col. 3. versic. quarto quœro, etFelin. in
casu, quando fundus servions dividatur; et vide ibi no- cap. i. col. 3. de prcescript. et de eleiïco habente bona
tabiles quaestiones, quas ponit Alberic. post Jacob, de communia cum laico, vide Spéculât, tit. de cleric, con-
Raven. jugal, versic. quid si clerieus , et vide etiam , quae no-
(a) Leyes. Suprà eqd. 1. iS. tabiliter accumulât Alexand. consil. 122. col. 3. vol.
(3) Al otro. Adde 1. aquam 16. versic. quod si plu- /,. et in his remissionibus, longo studio collectis, mul-
rium, D. quemadm. servitut, amit. ta pulchra in ista materia reperies.
(4) Fincaua al.otro. Sic et alias in individuis reti-
net quis per soc'ium, quod per se non potest, ut in 1. LE X • XIX.
si communem IO. D. quemadm, servit, amit. et videas Concedens licentiam aedificandi contra debitam ser-
Abb. in cap. de qitarla , de prcescript. col. 6. et quod vitutem, perdit earn. Hoc dicit.
notât Bald, in l.fratres, C. de inofic. lestam. col. 2. et (1) Otorgasse. Vide 1. 17. et quae ibi dixi , suprà
Bart, in 1. duobus, D. de testam. tutela, et vide 1. alte- eodem.
rius, et ibi.Bart. D. de admin, lut. et curat, et 1. i . et L E X XX.
ibi Bald. C. si in coffttnuni, eademque causa m inte^rx Caveat usufruct uarius, et nsuarius, quod finite
Tom, II. Ppp ¡a
484 Tercera Partida. Titulo XXXI.
bres que deue vna casa a otra, o vn edificio a buena fe, dando primeramente recabdo (5),
a otro , o vna heredad a otra. E agora quere- que la cosa (6) en que ha el vsofruto, non se
mos aqui mostrar de la tercera manera, de pierda, nin se empeore por su culpa, niri
que fezimos emiente en la segunda ley deste por cobdicia quel mueua a esquilmarla mas
Titulo ; que es de la seruidumbre, que ha vn de lo que conuiene. E que quando el finare,
orne en casa, o en heredad que es de otro, o se cumpliere en otra manera el tiempo a
por pro de su persona, e non a pro señalada- que la deuia esquilmar, que la cosa sea tor-
mente de su heredad. E dezimos, que la per- nada (7) a aquel que otorgo el vsofruto de-
sona del orne en tres maneras puede auer Ha, o a quien el mandare, o a sus herederos
tal seruidumbre en las cosas agenas. La pri- si el fuere finado. E este, a quien es otorga-
mera es, quando vn orne otorga a otro pa- do tal vsofruto, gana todos los frutos (8), e
ra en toda su vida, o a tiempo cierto, el vso- las rentas de la cosa en quel fue otorgado, e
fruto (i) que saliere de algún su heredamien- puédese aprouechar de los frutos délia, e
to, o de alguna su casa, o de sus sieruos (2), venderlos si quisiere; mas la cosa en que ha
o sus ganados, o de otras cosas de que pu- el vsofruto, non la puede enageuar, nin em-
diesse salir renta (3), o fruto. E tal otorga- peñar. La segunda manera es, quando vn o-
miento como este puédese fazer por postu- rae otorga tan solamente en su casa, o en su
ra (4), e en testamento. Pero aquel a quien heredad, o en otras sus cosas, el vso. E de
fuere otorgado poder de esquilmar alguna tal otorgamiento como este non se puede a-
destas cosas sobredichas, deuela esquilmar prouechar del tan lleneramente, aquel a quien
usufructo,, vel usu , restituet rem, et de atendo bono de substantia ususfructus, si usufructuarius agat, cau-
modo, salva rerum substantia-. Usufructuarais enim lu- tione non prsestita, tenet judicium: et condemnatio
cratur omnes fructus, et potest eos venderé, vel alie- fieri debet sub conditione, si prœstitertt satisdationem,
nare, sed non proprietatem. Usuarios antera potest re- ut dicit Paul, de Cast, in 1. 1. in fin. C. de usufruclu , et
cipere necessaria pro se, et sua familia, et animalibus Decius consil. 4 ° 8 . in quinto dubio. Et de hasrede,
suis; sed non potest venderé, nec extrañéis donare. quod remitiere potest istam satisdationem, vide Bart,
Debent etiam usufructuarius, et usuarius fidejussores in dicta 1. 1. post Gloss, i b i , et quôd testator non pos-
date, antequàm incipiant u t i , de utendo, ut supra. Hoc sit remitiere istam cautionem : et proeedit etiam respec-
dicit. tu rerum mobilium, secundum Bald, et Salicet. in dicta
(1) El vsofruto. Quid, si testator leget alicui fruc- 1. 1. licet Cynus ibi tenet contrarium; sed prima pars
tus talis fundi ? an intelligetur legare ut usumfructum, est verior, et probatur in dicta 1. 1. et tenet Alexand.
et sic pro quolibet anno? an fructus unius anni tan- consil. 58. col. 3. vol. 3. Et quid si ususfructus relinqua-
tùm? Die, quôd pro quolibet auno; et sic usumfruc- tur alicui pro se, et haerede suo ? an hseres debeat p r e -
tum, ut est textus notab. et ibi Gloss, in 1. defuncta, stare novam cautionem ? Vide Bald, in 1. unica, versic.
§. fin. D. de usufruclu, et dicit notandum Alberic. in 1. excepto, C. de caduc, tollend. versic. sed quid si con-
Mela, in fine princip. D, de alim, et cibar. légat. cedo. Et casus, ubi non prsestatur ista cautio , vide
(2) O de sus sieruos. Vide in §. constituitur 2. lns- per Gloss, in 1. si ususfructus, D. usufruct, quemadm.
tit. de usufructu. caveat.
(3) De que pudiesse salir renta. Intelligejuxta 110- (6) Que la cosa. Sed an faciat fructus suos , non
tata per Glos. in 1. siquisita, D. de usufruct, et per Bart, prpestita satisdatione? Vide Bartol. in 1. usufructu, C*
in 1. fundi Trehatiani, in distinctione, quam ibi facit, de usufruclu, et textum cum Gloss, et ibi per Bartol. in
D. de usufructu legato. Et facit ista lex in argumentum, 1. hac edictali, §. his Mud, C. de secundis nuptiis.
quód majoria tantiim posset constituí in rebus , ex qui- (7) Que la cosa sea tornada. Quid si testator per-
bus posset percipi annuus reditus , et sic non in pecu- misit usufructuario , ut possit, durante usufructu, ven-
nia , ut in §. constituitur 2. Instit. de usufructu : et intel- deré de bonis ususfructus usque ad certam quantita-
lige, nisi jubeatur, ut pecunia convertatur in emptio- tem? an finito usufructu, tenebitur ipse, vel hseres
ne praediorum, seu reram, ex quibus reditus percipia- ejus ad pretium rerum alienatarum ? Est pulchrum du-
tur, ut in simili dicit Bartol. in 1. si forte, D. de cas- bium , et distingue, ut per Alexandrum in dicto consi-
trens. pecul. lio 58. col. 3. vol. 3.Etconfert ad qusestionem majoria?,
(4) Por postura. Concordat 1. ususfructus pluribus ut si Ilex dedit licentiam ad vendendum ex rebus ma-
6. D. de usufructu, et §. 1. Instit. ae usufructu. joria: usque ad certam quantitatem, teneatur qui ven-
(5) Recabdo. Vide 1. 1. cum sequent. D. usufruct, didit, pretium ut maneat in majoria.
quemadm. cav. Et nota, quôd ista cautio non est de (8) Gana todos los frutos. Sed an Ule, cui relictus
substantia, nisi petatur caveri, ut tradit Azo C. de usu- fuit ususfructus fundi, possit uti bobus aratoriis fundi?
fructu , in summa , et Gloss, in §. 1. Instit. de usufructu, Die, quôd sic, per 1. item si fundi 9. §. seminarii 6. et
et per Bald, in 1. hac edictali, §. l.C. de secund. nup- ibi Bal. D. de usufructu, ubi etiam Angel, et Florianus:
tiis. Et non potest ista cautio remitti per testatorem, ut et etiam videtur legatus ususfructus seminis, seu fru-
in 1. scire 7. Cut in possess, legator, velfideicom. Et si menti, ad seminandum deputati : videas ibi. Et quid si
ista cautio non possit prsestari, an res sit sequestranda? ususfructus non duravit, nisi parùm ? Vide 1. defuncta
Vide Gloss, et ibi Doct. in 1. 5. C. de usufructu, et Bald, 58. D. de usufructu. Et an usufructuarius possit faceré
in 1. fin. C. de ord. cogn. Et non habet locum ista cau- pingeie, vel sculpere arma sua in domo in qua habet
tio in eo qui donavit, reservato sibi usufructu; de quo usumfructum ? Vide textum notab. quôd sic in 1. si cu-
videDecium consil. a 56. col. fin. Et cum cautio non sit jus 13. in verbo sigilla, in §. sed si cedium 7. D. de usu-
De las Seruidumbres. 485
es fecho, como del vsofruto. Porque este que puede y avn recebir huespedes si quisiere.
ha el vso (9) tan solamente, non puede es- E si por auentura otorgasse vn orne a otro
quilmar la cosa, si non en lo que ouiere me- vso en sus sieruos (a), o en sus bestias pue-
nester ende para su despensa; assi como si de el mismo vsar délias para sus lauores, o
le otorgan vso en alguna huerta, que deue para otro seruicio tan solamente; mas non
tomar de la fruta, o de la ortaliza, lo que o- puede logar ( 3 ) , nin emprestar a otro los
uiere menester para comer e l , e su compa- sieruos, nin las bestias. Otrosi dezirnos, que
ñ a ; mas non para dar ende a otri, nin para si vn orne otorgasse a otro vso en sus gana-
vender fio). Esso mismo dezimos que seria, dos (4), que aquel a quien es otorgado, que
si vn orne otorgasse a otro vso en su prado, puede traer aquellos ganados por sus here-
o en su viña, o en otra su cosa. Otrosí de- dades, porque se engruesse la tierra, del es-
zimos, que non puede orne enagenar, nin tiércol que sale dellos, para dar mejor fruto;
empeñar la cosa en que ha el vso. E avn e puede tomar de la leche. e del queso, e de
dezimos, que deue dar buenos fiadores, que la lana, e de los cabritos, lo que ouiere me-
vsara ( u ) de la cosa a buena fe, assi como nester para despensa de si, e de su compaña;
buen orne, non faziendo daño en ella, por mas non deue tomar ende, para dar, nxn pa-
que se empeorasse, e se perdiesse, por sü ra vender a otri ninguna cosa.
culpa.
LEY XXL LEY XXII.
Como deue orne vs ar del vso que le es otor- Que d¿ue fazer el orne en las cosas en que
gado en casa agena, o en sieruos, o en le es otorgado vsofruto : e como las deue
bestias. guardar, e aliñar, reparar, e labrar.
Vso tan solamente auiendo algund orne Guisada cosa es, e derecha, que qual-
en casa agena, bien puede y morar el, e su quier a quien fuesse otorgado el vsofruto de
muger (1), e sus fijos, e su compaña, e alguna casa, o de alguna heredad, o en aigu-
fructu, et ibi notant Ángel, et Florian. et Cepol. in tit. re autem , vel dare extraneo, non potest Hoc dicit.
de servit, urban, prœdior. parle i . cap. 4- (1) El, e su muger. Adde 1. 2. §. 1. D. de usu , et
(9) Este que ha el vso. De isto videas D. de usu, et habitat, et 1. cœterum l\. §. mulle ri, eod. tit. et §. item
habitat, per totum , et Instit. eod. per totuin, et in spe- is qui œdium 2. Instit. eod. el an uxor , cui fuit relictus
cie , quid continent in se usus domus , vide 11. i. et 2. usus domus , possit ibi habitare cum viro , quera secun-
D. eod. tit. et in 1. Divus, §. i . ubi casus notabilis, et in do ducat? Vide Alberic. in dicto §. mulieri, quia Glos.
1. si domus i 8 . et in I. filiofamilias 17. D. eod. tit. et in dicto §. item is voluit, quôd etiam possit liabilare
in 1. si cujus i 3 . §. sed si cedium 7. D. de usufructu: de cum marito secundo; Alberic. tamen vult, hoc esse
usu fundi vide 1. si habitado 10. §. si usus 4. et \. fun- contra volunlatem testatoris, quae si ex aliquibus con-
di 15. D. de usu , et habitat, de usu servi vide 1. per ser- jecturis colligeretur , servanda esset, ut adducit Socin.
vían 14. in princ. et 1. servas 20. et 1. siila légalas 16. consil. 56. vol. 3. incip. viso testamento Franch ci, et
§. servo 2. D. eod. de usu pecoris vide in 1. plenum 12. vide Jas. in 1. ambiguitates, 1. notabil. C. de indict, vi-
§. sed si pecoris 2. D. eod. et de usu boum, equi, et dua, tollend. et dicta glos. loquitur, quando non fuit
armenti, vide earadem 1. §. sed si bourn 3. et §, equilii relictus usus domus à marito, sed ab alio : et adde quod
4. de usu aquae videas in 1. Divus Âdrianus 2 2. de usu notât Bald, in 1. 1. ad fin. C. de legatis. Et an possit lise-
ministerii, et operarum servi videas in dicta 1. plenum rés habitare cum usuario domus, quando domus est am-
1 2. §. si usus 5. et §. operas 6. cura 1. sequenti, et vi- pia ? Glos. in 1. Divus , in glos. fin. D. eod. vnlt, quôd
deas infrà 1. próxima. non: vide ibi Alberic. in §. licet: quae dicit aliquos di-
(10) Para vender. Limita in usu sylvse remotas, xisse, et forte non malè, quôd quando domus esset ita
quia alias usus esset inutilis, ut in 1. Divus, in princ. ampia, quôd sufficiat utrique, quôd possit etiam haeres
D. eod. poslquàm tamen usuarius percepit fructus ex habitare : et videtur probari infrà 1. próxima , in fin.
usu, potest illos venderé, secundum Albericum ibi, (2) Sieruos, Concordat 1, plenum 12. §. si usus 5.
post Jacob, de Raven, argumento 1. ex meo, D. de ser- D. de usu , el habitat.
vit, rustic, prœdior. (3) Logar, Quid si ipse servus locavit operas suas?
(1 1) Que usara. Adde 1. huic 5. §. sed si usus, et an merces quseratur usuario ? Albor, dicit, quôd sic,
1. usu 11. D. usufruct, quemadm. caveat. post Jacob, de Raven, in 1. per servum, D. de usu, et
habitat.
LEX XXI. (4) Ganados, Concordat dicta 1. plenum 12. §. sed
si pecoris. 2.
Habens usum domus aliena?, potest hospites recipe- LEX XXII.
re: et si habeat usum servorum, potest uti eorura ser-
vido in rebus suis: sed non potest eos alus commoda- Licèt usufructuarius tenetur rem colère , et repara-
re, nec locare. Idem, si habet usum in bestiis. Ha- re, et loco demortuorum pecorum, vel arborum , alias
bens verô usum in pécore, potest illud in suo fundo, nutriré, tributa et decimas solvere; usuarius tamen nil
causa stercorandi, poneré; et lacté, lana, et cáseo, et eorum praestat, nisi in usu suo fructus onines expen-
fœlu , in necessariis pro se , et familia sua, u t i ; vende- dat. Hoc dicit.
486 Tercera Partida. Titulo XXXI.
nos ganados, que assi como quiere auer la ria de la aliñar, e de la guardar, e de pechar
pro en que le es otorgado este derecho, que por ella, assi como sobredicho es.
pune quanto pudiere, de la aliñar, e de la
guardar, e de la endereçar bien, e lealmen- LEY XXIII.
t e ; de manera que si fuere casa ( i ) , que la
repare,e la enderece, que non caya (2), nin Que gana ome del sieruo, o de la sierua, en
se empeore por su culpa. E si fuere here- que le es otorgado el vsofruto , a
dad, que la labre bien, e la aliñe. E si fue- las obras del.
re viña, o huerta, que faga esso mismo. E
si se secaren algunas vides, o arboles , que Vsofruto, o las obrasauiendo ome en al-
planten otros (3) en su lugar. E si fueren gund sieruo, o sierua de otri, gana por ellas
ganados, e se murieren algunos, que de los todo quanto que el sieruo, o la sierua ga-
fijos ponga, e crie otros (4), en su lugar de naren (1) por obra de sus manos , o con di-
aquellos que assi murieren. E si diezmo (5), neros, o con cabdal de aquel , a quien es
o otro tributo, o pecho alguno ouiere a sa- otorgado alguno destos derechos. Mas la ga-
lir de la cosa, en quel otorgaron el vsofru- nancia que fiziesse alguno destos sieruos,
to, el lo deue pagar del fruto que lleuare de cosas que le fuessen dadas, o dexadas en
ende; de manera que la cosa de que sale, testamento, deuen ser solamente del señor
finque salua, e segura, e sin embargo, a a- del sieruo, o de la sierua. Fueras ende, sí
quel cuya es. Mas el que ouiesse vso tan so- la donación, o la manda fuesse fecha a los
lamente (6) en la cosa , segund diximos en sieruos con tal entencion (2), que la ganas-
la ley ante desta, non es temido, nin obli- sen aquellos que auian el vsofruto, o el vso.
gado, a fazer ninguna cosa destas sobredi- Ca estonce ellos lo ganarían, e non el due-
chas, en aquella cosa en que lo ouiere. Fue- ño de la cosa. Otrosi dezimos, que si la sier-
ras ende, si fuesse tan pequeña, que el solo ua, de quien fuesse otorgado el vsofruto a
se lleuasse todo el esquilmo, por razón del otri, ouiesse fijo, o fija (3), maguer nacies-
vso que auia en ella. Ca estonce tenudo se- se después en poder del vsofrutuario, non
(1) Casa. Concordat 1. 7. §. a. D. de usufructo, et sil. 355. et ita in terminis Istis locuta est 1. si domus
ihtellige de non magna expensa, nam ad banc non te- J 8. D. eod. de qua ista sumpta est : dicit enim : Si do~
netur usufructuarius, ut ibi habetur : et ibi Glo». di- mus usus legatus sil sinefructu, etc. et ibi Glos. quœ hoc
cit, quae sit magna impensa, relinquendum esse arbi- idem vult, per textum in 1. Divus 22. §. 1. D. eod. tit.
trio judiéis, qui tamen non poteiït arbitran ad libitum, Adverte tamen, quod 1. 2 1 . supra eodem, quae est pró-
secundum Alber. ibi, sed ex qualitate rei, et fructuum: xima huic, et etiam ista vult, idem esse, si simpliciter
et quid si usufructuarius velit renuntiare usufructui? usus domus esset relictus; et hoc verbum tan solarneti--
Vide i. cum fructuarius 64. D. eodem. te til, ut excludat usumfructum, sicùt et dicta 1. si
(2) Non caya. Nam si vetustate aedificia corruerint, domus: et videtur velle ista lex, quôd si domus esset
non tenetur usufructuarius ad refectionem, ut in dicta ampia, etiam haeres possit habitare, sen recipere frue-
1. 7. §. 2. quod intellige secundum Alber. ibi post Ja- tum ex ea; quod et probatur in dicta 1. si domus, et di-
eobum de Butri. si expensa sit magna : nam si esset mó- xi supra 1. próxima : cogita tamen.
dica, ad illam tenetur, etiam si vetustate corruerint.
(3) Planten otros. Concordat 1. agri 18. et I. 7. §. 2. LEX XXI11.
D. eod. Cui ususfructus, vel opera servi conceditur, lucra-
(/i) Crie otrôs. Concordat 1. vêtus 68. D. eod. et §. tur quicquid servus ex re fructuarii, vel ex suis operi^
inpecudum 37. Instit. derer. divis. versic. sed si gregis. bus quserit. Legatum tamen servo relictum quseritur pro-
(5) Diezmo. Vide in dicta 1. 7. §. 2. etjbi pulchras prietario , nisi speciaiiter dicat testator, quód fiuctua-
quaestiones per Aíberic. et adde in materia 1. fin. C. si- rio, vel usuario quaeratur. Item partus ancillae non quse-
ne censu, vel reliquis fundum, et 1. hi penes 4- cum ibi ritur usufructuario, licèt quaeratur sibi fœtuspecorum:
not.itis, C. de agricol. eteensit, et colon, lib. 1 1 . et 1. 2. quia absurdum est , hominem ( cujus causa cseteri fruc-
et ibi Salie. C. de jure emphyteot. et cap. 1. et ibi Bald. tus sunt) in fructu contineri. Hoc dicit.
per quos fiat investitura, et 1. obsistere 10. etibiBart. (1) Ganaren. Concordat 1. si servi 2 1 . cum sequen-
et Joan, de Plat. C. de annon. et tribut, lib. 10. et tex- ti, et 1. ex re 31. D. de usufructu, et 1. si ¿ta 16. §. ser-
tus cum Glos. et ibi Bart. in 1. 1. eod. tit. de annon. et vo, etl. servus 20. D. de usu, et habitat.
tribut, ubi Glos, quaerit, quid in conductore, qui sol- (2) Con tal entencion. Et isto casu institutus con-
vit pensionem in pecunia? De quo vide per Alexand. templatione fructuarii, licèt non sit de restituendo gra-
consil. 4- v °l" 5. et vide Bald, in 1. prœdia, C. de fi- vatus, seu rogatns, compelletur officio judiéis adiré,
deicommiss. et videas in materia oinninô per Bart, in ut restituât : Glos. est singularis , quam ibi dicit Angel.
1. cotem, §. qui máximos, col. penult. D. de publican, et notatu dignissimam , in dicta 1. si servi, D. eod. et sic
vide Socinum consil. 119. per totum. babes, quôd sicut institutus haeres, et de restituendo
(6) Ouiesse vso tan solamente. Rectè dicit tan so- gravatus, cogitur adiré , et restituere, ut in 1. non est co~
lamente, nam secùs, si simpliciter usus domus esset gendus 53. juncta Gloss. D. ad Trebell. et in 1. et sine,
relictus: nam tunc haeres excluderetur ab habitatione, C. ad Trebell. ita institutus contemplatione alicujus, li-
ut in 1. si habitado 10. in princ. juncta 1. cœterum 4. cèt non sit rogatus de restituendo : tene menti.
D. de usu¡ et habitat? et his, qu;e adducit Decius con- (3) Fijo, o fija. Concordat 1. vêtus fuit queestio 6 8.
De las Seruidumbres. 48 7
deuen ser del, mas del señor cuya es la sier- cho en seruidumbre, por algund yerro que
ua; fueras ende, si el señorgeloouiesse otor- fizo; o seyendo libre, consíntiesse el mismo
gado señaladamente, que lo ouiesse. E esto de ser vendido como sieruo; que por qual-
es por esta razón : porque como quier que quier destas razones se pierde, o se dasata
todos los frutos, que nacen de las bestias, e el vsofruto, o el vso que auia en la cosa, e
de los ganados, deuen ser de aquellos a torna al señor cuya era la propiedad de la
quien es otorgado el vsofruto dellos ; empe- cosa. Otrosí dezimos, que si aquel a quien
ro en el parto de la sierua non es assi: por- fuere otorgado el vsofruto, o el vso en algu-
q u e , segund natura, los frutos de todas las na cosa, non vsasse del, nin otro en su no-
cosas fueron dados, e otorgados para serui- m e , por diez años (4), estando en la íierra t
cio del orne. E porende aquel para cuyo ser- o veynte, seyendo en otra parte ; que por tan-
uicio (4) fueron fallados los frutos de las to tiempo se pierde el derecho del vsofru-
otras cosas, non seria guisado, ninderecho, to , o del vso que auia en la cosa, e tornase
que el fuesse contado por vsofruto de otri. ai señor de la propiedad. Otrosí dezimos,
que si aquel a quien fuesse otorgado el vso-
LEY XXIV. fruto, o vso en la cosa, otorgasse despues a
otro alguno, el derecho (5) que el auia en
En quantas maneras se puede desatar el ella; que se desata porende el vsofruto, o el
vsofruto que orne ha en las cosas vso, e tornase porende al señor de ia pro-
agenas. piedad; e de alli adelante non lo deue auer,
nin el otro a quien lo el otorgo. Ca como
Curso natural es, que todas las cosas, quier que este atal que ha el vsofruto en la
que los ornes otorgan por palabra, o fazen de cosa, lo podría arrendar a otri, si quisiesse,
fecho , ayan maneras ciertas, por que se pue- con todo esso,el derecho que el en ello auia,
den desatar, quanto quier que sean firma- nonio puedeenagenar. Esso mismo dezimos,
das. E porende, pues que en las leyes de su* que si aquel que ouiesse el vsofruto. en la co-
so mostramos, en que manera se establesce sa , comprasse (6) la propiedad della , que se
el vsofruto, o el vso tan solamente; quere- desata porende el vsofrueto, porque se ayun-
mos aqui dezir, como se puede toller, o des- ta todo después en vn señor la propriedad
atar (1). E dezimos, que si aquel a quien fue con el vsofrueto.
otorgado vsofruto en alguna cosa, o vso tan
solamente, se muere (2), o lo destierran (3)
para siempre en alguna ysla ; o si era afor-
rado, e después desso lo tornaron con dere-
Ji.de usufructo, et §. inpecudum 37. Instit. de rer, di- quid si ususfructus relinquatur monaeho? Videas Bald,
vis, undè in veitditione gabellse fructuum non veniet in 1. quicquid, C. de bonis maternis, et materni gen. Et
ususfructus hominu.m, qui nascuntur, pro quibus ali- quid si consentiente proprietario usufructuarius aliéna-
quid in civitatibus tyrannorum solvitur, secundum An- i t in alium? cujus mors inspiciatur ? Videas Bald, in 1.
gel, in dicta 1. vêtus. I . C. si pignus pignori datum sit.
(4) Para cuyo seruicio. Concordat 1. in pecudum a 8 . (3) O lo destierran. Videas 1. Stichum 9 5. §. usum-
D. de mûris.. Est enim homo dignissima creaturarum, fructum 6, et ibi Bart. D. de solution, et liberation, et 1.
l.justissimè 44- D. de œdililio edicto. corruptionem 16. C, de usufructu.
(4) Por diez años. Concordat 1. penult. C. eod. et
LEX XXI F. dictus §. finitur.
(5) El derecho. Quid autem, si creditor habens
Finitur ususfructus morte usufructuarii, vel usuarii, usumfructum in pignus , vendat illud jure crediti? Die,
naturali, vel civili. Item per non usum decern annorum, quod potest, et talis ususfructus nunquàmrevertetur ad
vel vigiiiti inter absentes. Item , si usufructuarius jus illius dominium: videas Bald, in dicta 1. 1. C. si pignus
ususfructus alienet: quia statim revertitur ad proprie- pignori datum sit; et distingue tres casus, secundum
tatem, nec quseritur ei, cui alienavit. Venderé autem, Bald, in 1. res quorum y C. de jure dotiutn^ nam aut ven-!
vel locare fructus potest. Item finitur, si proprietas quae- didit ipsam rem, in qua habet usumfructum , et non
ritur usufructuario, et consolidatur cum proprietate. perdit usumfructum ; aut ipsam commoditatem fruc-
Hoc dicit. tuum, et non perdit similiter; aut ipsum jus fruendi,
(1) Desatar. Concordat %. finitur 3. Instit. de usu- et tunc perdit, si tradiderit possessionem; non verô,
fructu, si non tradiderit: videas ibi: et in dubio potiùs videtur
{2) Se muere. Extende etiam si fructuarias condu- aliénasse commoditatem, quàm ipsum j u s , secundum
xisset usumfructum , ut est textus in 1. si domina 10. C. Bald, in 1. 1. C. si pignus pignori datum sit, et traditSo-
de usufr. secundum secundain lecturam Gloss, quae est cin. referens hoe dictum in consil. 66. col. 3. vol. 3.
magis notabilis, ubi Bart, et Bald, et adde 1. 3. tit. 8. (6) Comprasse. Concordat \. si servas 27. D. qui-
Partita 5. Et sieùl morte finitur ususfructus jam cons- bus modis ususfruct. vel usus amitt. et dictus §. finitur 3.
tilntus, ¡ta eliam finitur spes ususfructus constituendi, Instit. de usufructu.
1. Sempronius 26. et ibi Bart. D. de usufructu legato. Et
488 Tercera Partida. Titulo XXXI.
LEY XXV. fructo en algún edificio, o en heredad, o en
otra cosa agena; tal otorgamiento deue du-
Como se desata el vsofructo, quando se que- rar cien años ( i ) , e non mas, si tiempo se-
ma, o se cae la casa en que es otorgado. ñalado non fuere y puesto : e de los cien
años en adelante tornase el vsofructo al se-
Quemándose (i) toda la casa, o el edifi- ñor de la heredad, o a sus herederos. E esto
cio, en que fuesse otorgado a algún orne el es por esta razón : porque el vsofructo que
vsofructo, o el vso tan solamente, o derri- es otorgado señaladamente al Común de al-
bándose toda, por terremoto, de rayz, o de gún lugar, por la muerte de todos se pierde.
otra guisa; piérdese porende el vsofructo que E asmaron los Sabios (2), que en el tiempo
auia en ella. E maguer aquel que auia el vso- de los cien años pueden ser muertos, quan-
fructo, o el vso, quisiere fazer después des- tos eran nascidos el dia que fuesse otorgado
so la casa, o el edificio en aquel suelo mis- el vsofructo. E aun dezimos, que si aquella
m o , non ha poder de lo fazer. Fueras ende, Villa, o Lugar, a quien fuesse otorgado tal
si el señor de la propriedad le otorgasse po- vsofructo como este sobredicho, se hermas-
der de lo fazer. s e , de manera que fuesse arado el suelo (3),
o fincasse todo el lugar yermo, que se des-
LEY XXVI. taja porende el vsofructo. Pero si todos los
moradores de aquel Lugar, o alguna partida
Cuanto tiempo dura el vsofructo, que es otor- dellos poblassen después (4) de so vno en
gado a Cibdad, o a Villa, si ñon es señalado otro lugar; en saluo les fincaria el derecho
el tiempo. que auian en aquel vsofructo, maguer des-
amparassen el suelo de la Villa, do estañan
A Cibdad, o Villa seyendo otorgado vso- poblados a la sazón que ganaron el vsofructo.
LEX XXV. vitati, an sit usus, vel ususfructus ? Vide 1. Divus ádria-
nus 22. in princip. D. de usu, et habit, et Alberic. in
Finitur ususfructus, vel usus, per destructionem dicta 1. an ususfructus inclinât, quod sit ususfructus,
totius proprietatis. Hoc dieit. per illam legem , et quód videtur coneessa-Sírvitus rea-
( i ) Quemándose. Concordat 1. repetí 5. §. fin. cum lis ipsi loco civitatis ; et an tunc expiret centum annis,
1. quid lamen I o. §. i . D. quibus mod. ususfr. amit. et remittit se ad notata per Guilliel. in 1. antiquitas , C. de
•vide exempla illius 1. quid tarnen , ubi quid de usufruc- usufructu : videtur dicendum , quôd finiretur centum an-
tu agri, vel sylvœ, et de alus: et limita istam legem in nis , ut hic habetur.
usufructu omniumbonorum, ut in 1. quotiens 34- §• fin. (2) Los Sabios. Vide in dicta 1. an ususfructus 56".
D. de usufr. et adde ad istam legem 1. qui usumfruclum et in authent. ut Ecclesia Romana 100. annor, gaud.
arece 36. et 1. usufructuarius novum tectorium l\l\. D. de prœscr. et 1. fin. C. de sacros, eccles. undè dixit Glos.
usufructu, qui sunt casus iiotabiles, et vide Angel, in in 1. 2. §. si dubitetur, D. quemadm. testant, aper. quôd
dicto §. fin. ad fin. prsesumitur quis vivere usque ad centum annos : quam
Glos. limita 1. ut procédât in reo excipiente ; secùs in
LEX XXVI. actore agente, et fundante se in vita alicujus, argu-
mento l.spadonem, §. qui absolutas, D. de excus. tu-*
Ususfructus civitatis, vel villae qusesitus., finitur tor. et est de mente Bart. et ibi expresse Socin. in 1. si
centum anhis elapsis : quia prassumitur homines, qui inter, D. de reb. dub. Secundo limita, ut procédât,
constitutionis tempore vivebant, tanto tempore mortuos quando non constaret de morte ; si vero- constaret, quem
esse. Finitur etiam, si locus patitur aratrum, vel tota- esse mortuum , et agens dicat vixisse usque ad taie
liser depopuletur: sed si omnes habitatores alibi causa tempus, debet id probare : vide Bart, in dicta I. si inter,
habitandi se transférant, salvus remanet ejus ususfruc- et ibi Socin. et in practica ista sunt notabilia : et adde
tus. Hoc dicit. Alexand. eonsil. 175. vol. 5. col. penult, et in 1. sed si
(i) Cien años. Concordat 1. an ususfructus 56. D. de sua, D. de acquir. hœred. Et de teste dicente, se sci-
de usufr. ubi Angel, dicit, non idem esse in emphyteo- re aliquem vivere , et in causa scientias dicit, quôd vi-
s i , et feudo, cùm in eis proprietas sit utiüs, cum pro dit eum , plures sunt menses , quod non probet; vide
feudo praestetur servitium, et pro emphyteosi canon an- ibi per Socin.
niversarius : et vide ibi Gloss, quod idem sit in Eccle- (3) Arado el suelo. Concordat 1. si ususfructus civi-
sia. Quid tamen, si adderetur verbum perpetuó; an tati 21. cum Glos. i b i , D. quibus mod. ususfruct. amia.
tunc durabit ultra centum annos? Vide ibi per Alber. et adde Glos. in 1. in singulis, D. de annuis legat.
ubi ponit varias opiniones : mihi placet ilia, quod du- (/)) Poblassen después. Nam fortunée caput sequun-
ret ultra centum annos in perpetuum; quae fuit opinio tur, 1. qui liberis, §. testamento, D. de secund. tabul.
Jacob, de Rave, etaliorum, per 1. pen. et antepen. D. Joan. Andr. in cap. 1. de relig. dom. in novella, Bald,
de annuis légat. Et an ista lex procédât in legato annuo in), monumenta, C. de legat. Facit ad qusestionem de
facto civitati, Glos. tangit in 1. si ususfructus municipi- nobili habente castrum, ad cujus custodiam quidam
bus, D. de ann. legat. Alberic. in dicta 1. an ususfructus rustici tenebantur, quôd rustici teneantur, si dirupto
dicit, communiter vidisse , servari opinionem Rogerii, illo castro, alibi sedificetur: de quo vide per Albericum
quód non habeat locum in legato annuo ; imô quód in dicta 1. si ususfructus , qui dicit, ita fuisse determi-
duret ultra centum annos. Et de usu sylvœ concesso ci- natum5 sed allegat in oppositum aliqua j u r a , qua; dicit
De las Seruidumbres. 48 9
LEY XXVII. deue durar; que se entiende para en toda su
vida de aquel a quien la otorga, o la dexa
Quanto tiempo deue durar, si es otorgada a en su manda. E deue vsar délia a buena fe,
alguno ¿a morada de alguna casa. guardándola, e non la empeorando, nin con-
fundiendo por su culpa. Otrosi deue dar bue-
Habitado (i) en latin tanto quiere dezir, nos fiadores, que tornara la casa a su dueño,
como morada en romance, e ha lugar tan so- o a sus herederos después de su muerte, o
lamente en las casas , e en los edificios. E de- del otro plazo, que fuere puesto entre ellos.
zimos, que si aigun orne otorga a otro mo- E puede morar en ella este a quien otorga-
rada en alguna su casa, o gela dexa en su ron la morada, con la compaña que tuuiere.
testamento, si a la sazón que esto faze, non E aun si la quisiere arrendar, o alogar, pué-
dixesse señaladamente, fasta quanto tiempo delo fazer. Pero a ornes, o a mugeres, que
multùm c o g e r é : et adde 1. 3 . primo respons. D. de col- dam Cedulam Regís H e n r i c i , quae h a b e t u r impressa
leg. ¿¿lie. Q u i d a u t e m , si cives non siraul se alibi alio apud Auditores Chancellaría» Begiae Valiisoleti, quae dis-
in loco t r a n s t u l e r a n t , sed quilíbet separatim récessif, ponit circa t r i b u t a , et superindicta, quae cives loci d e -
vendeos possessiones suas domino forte villa? vel castri, serti praestare s o l e b a n t , à quibus in postetnm solvi d e -
seu alii; et sic separatim cives omnes recesseruut ad d i - beant? et videas B. Gregorium in libro 1. Epislolarum,
versa loca , loco prima; habitationis deserto? quid erit Epistol. 8. ubi reditus cujusdam ecclesiae desolatsecon-
tune de t e i r i t o r i o , e t t e r m i n i s loci sic d e s e r t i , qui fue- cessit Episcopo , et Ecclesiae Formiensi.
r u n t p u b l i c a , et in publico u s u ? Et v i d e t u r , quód quaes-
tio ista decidí possit ex notatis per Bart, in 1. fin. D . de LEX XXVII.
colleg. illicit, col. pen. versic. queero quid fiet de rebus
collegii, dissolulo collegia, et per glos. final, in 1. 1. Habitado , nisi aliud convehiat ínter partes , non fi-
eodem tit. videlicet, q u ô d si tales termini fuerunt e m p - n i t u r , n i s i m o r t e , vel remissione; cavebit autem is,
ti ex pecunia c i v i u m , quód et tales cives possint vende- cui relicta est, de h a b i t a n d o , et f i n c a d o arbitrio b o n i
re tales t é r m i n o s , et habere partem ex p r e t i o , proiit viri : et habitare poterit cum sua familia ; et locare p o -
quisque contulit in t e r m i n o r u m emptione; vel p r o vi- t e n t , si voluerit, dùm tameii bonis viris. Hoc dicit.
r i l i , quando non potest constare p r o qua parte quisque (i) Habitatio. Haec differt ab usu , et usufructu,
contulerit. Si vero t e r m i n i , seu pascua fuerunt acqui- u t in §. sed si cui 5. Instil, de usu, et habitat, et t r a d i t
sita titulo lucrativo, vel ex largitione R e g i s , seu alias, Azo in s n m m a , C. de usufructu, col. pen. versic. nunc
ct tunc non possunt venderé tales términos; imó rema- de habitatio ne. E t una differentia collígitur in hac lege,
r e b u n t universitati, quae in locum reeedentium subro- q u o d istud j u s habitationis non perdítur m a x i m a , vel
g a r e t u r , et uno tantùm cive ibidem r e m a n e n t e , in illo inedia capitis d i m i n u t i o n e , sed morte tantùm , ut hic,
remanebit j u s totius universitatis, 1. sicut 7. D. quodeu- et in 1. si habitatio 10, in princ. D . de usu, et habitat, et
jusque universit. nom. Gios. et ibi A b b a s , in cap. gra- C. eodem , 1. habitatio 1 1 . Item usuarius locare non p o -
tum, de postul. preelat. et nullo remanente , videtur, t e s t , ut in §. fin. lnstit. de usu, et habitat, habens au-
quód tales t e r m i n i , et pascua redeant ad R e g e m , sive tem habitationem s i c , ut hic , et in 1. cum antiquitas i 3 .
ipse donavei it t é r m i n o s , sive non , cùm apud earn sit C. e o d e m , et dicto §. sed si cui, et etiam commodare p o -
publicarum rerurn administrado , l. prohibere 3. §• pla- test, 1. 1. §. item commodatum, D . commodat. et ibi
Jie 4. D. quod vi, aut clam, et quia bona vacantia de- Doct. et vide in materia aliqua notabilia dicta per Ce-
feruntur fisco : et ut tradit Socin. in 1. 1. col. 4- D- de pol. in tractât, de servit, part. 1. cap, 6. per totum. E t
acquir, possess, à dorain.is r e r u m p u b l i c a r u m , et domi- ultra ibi d i c t a , n o t a , quôd habitatio sumitur tribus m o -
n i o r u i n , fuerunt data dominia , et termini appositi; per dis , proùt magistraliter déclarât Bald, consil. 2 3 U- in-
q u o r u m distinctionem, et terminorum appositionem, cipient!, decretum magnifici, vol. 1, et Decius cous.
fuit vel dominis , vei parlieularibus possessio quaesita, 3 5 5 . col. 2. P r i m o , p r o j u r e servilutis, ut hic , et D .
et per consequens d o m i n i u m , 1. ex hoc jure, D . de jus- de usu, et habitat. Secundo , p r o q u a d a m facúltate ha-
tifia , etjur. et in dicta I. prohibere 3. §. plane l\. D. b i t a n d i , ut in 1. Aquilius, D. de donation. T e r t i o , p r o
quodvi, aut clam, 1. a. tit. 1 . 2 . Partita: u n d è , quando ipso actu c o r p o r a l i , quod est habitare, 1. 1. §. habita-
pascua publica, et termini univeisitatís sunt à civibus re , D . de his qui dejec. vel effud. et vide in dicto con-
derelicta, et non apparet esse p r i v a t o r u m , praesumun- sil. Decii n o t a b i l i t e r , quid hoc importât, et quaiiter
t u r esse d o m i n i , cujus est t e r r i t o r i u m , sumpta prae- cognoseatur. Et nota , quod si in venditione domus sit
sumptione à prima dominiorum distinctione. I t e m , si- excepta habitatio h a b i t a t o r i b u s , non intelligitur de p e r -
cut non possent cives alienare, inconsulto Principe, sona vendentis, neque i l l o r u m , qui gratis habitabant,
p a s c u a , t é r m i n o s , et, alia eorum bona p u b l i c a , ul tra- quibus dominus non erat obligatus, 1. antepen. §. si
d u n t Bart. et Paul, de Castro in I. continuus, §. cum quis, habitatoribus, D. de action, empli, et ibi Bart. quetn vi-
D . de verbor. obli^at. s i c , ñeque habendo talia bona de : et si legetur quantitas ad habitationem , quo tem-
p r o derelicto : nam videtur quaedam donatio occupant! p o r e debeat soivi p e n s i o , vide Bart. in 1. habitationis,
fieri, cùm dominus habet rem suam pro derelicto, 17 D . de usufructu légat, et an legatarios habitationis d e -
quod servus 3 6 . et tbi Bart. D. de -stipulât, servor. et cedens infra a n n u m , transmittal legatum illius añni a d
quôd remaneant bona habita pro derelicto apud supe- haeredem ? Vide Bartolum ibidem : et si habitatio relin-
r i o r e m , vult etiam Abbas in cap. recolentes, de statu quatur client», vel servi t o r i , qui antea habitabat ut ta-
monachor. ubi reasumit distinctionem Bartoli in dicta lis , intelligitur n u n c j u r e habitationis, et servitutis, et
1. fin. D . de collegiis illicitis : et adde in materia, quae i t à d e b e b i t u r , 1. Sempronio 3 3 . §. esc his, D. de usu-
h a b e n t u r p e r Glos. et Doctores in dicta 1. sicut, et quanir- fructu légat, et ibi Bartol.
Torn. IL
490 Tercera Partida. Titulo XXXII.
fagan y buena vezindad. E non puede orne de los otros lugares, cada vno como se deue
perder el derecho que ha ganado en tal reparar, e mantener.
morada, fueras ende tan solamente por su
muerte, o quitándola sin premia en su vida. LEY I.
( t í ) Diziendo todas. Habes hic, quôd etiam in net, quôd etiam si nemo sit in opere, tenet nuntiatio,
iiuntiatione, qua fit per jactum lapilli sunt necessaria ut opus factum post scientiam domini destruatui : ct ilia
verba ; et sic tolluntur opiniones de quibus per Azon. gloss, commuuiter tenetur, secundum Alexand. i b i , li-
D. eod. in s u n n a , et per Doet. in §. meminisse, ubi cet Joan, de Imol. ibi vult, quôd oportet, quôd ali-
Alexand. ad fin. et approbatur bene opinio Joann. de quis sit in opere; quae etiam fuit opinio Hostiens. in
qua per Glos. super verbo manum, in dicto §. memi- summa , §. cui sit, et placet Alexand. in dicto §. nuntia-
nisse. tionem , col. 2. et ista opinio videtur probari hic, et est
( i 3 ) Que diga. Concordat 1. depupillo 5. §. nun- multum sequuin, ut sic sit, qui domino possit nuntiare.
tiationem a. cum §. sequent!, et §. qui nuntial i 5 . et 1.
prœlor 20. in princ. et 1. non solum 8. §. sed ut probari LEX II.
5. ubi Bartol. circa istam formara, D. eod.
(14) En aquel lugar. Concordat 1. de pupillo 5. §. Si plures novum opus faciant insimulj sufficit uni
nuntiationem 2. D. eod. nuntiari. Sed si in loco plurium fiat, et unus ex sociis
(i5) De la obra. Intellige in reprsesenti; nam si nomine suo nuntiet, non piodest aliis. Si autein socio-
extra opus, proeederet quod habetur in 1. de pupillo 5. rum nomine, et cum cautione de rato, prodest etiam
§. si quis forte 4. D. eod. et sic nuntiatio nullius esset aliis. Hoc dicit.
momenti, neque arctaret in aliquo dominum, secundum (1) Alvn.o. Concordat I. de pupillo 5. §. si plurium
eomwunem opinionem in dicto §. si quis forte. 5. D. de ?wvi oper. nunliat.
(16) A los maestros. Concordat 1. de pupillo 5. §. (2) De las maneras. Et sic , licet nunlietur perso-
nuntiadonem 2. et §. nuntiare autein 3. D. eod. et licet naliter, sufficiet, ut dixi supra eod. \. 1. Angel, tamen
domino etiam ignoranti noceat talis denuntiatio facta in dicto §. si plurium vult, quad nuntiatio coiicipiatnr
operariis, ut opus nihilominus demoliatur; tamen non in rem , scilicet protestor, et inhibeo, ne procedatur in
debet demoüri expensis domini, sed sumptibus, et ex- opere.
pensis ipsorum operariorum; et dominus tantùm tene- (3) A los otros. Imô eis nocebit, postquàm scive-
tur ad patientlam, ut probatur in 1. si colonus 5. D. de rint nuntiationem , ut etiam suo sump tu opus demolia-
aqua, et aquas pluv. arc. tenent Bartol. Àngel. et Ale- t u r , ex quo noit prohibuerunt operarios; ante verô
xand. in dicto §. nuntiationem: et an domino competat quàm sciverint, nocebit tantùm, ut teneantur ad paticn-
jus contra fabros , vel operarios, qui non discesserunt dum opus demoüri, secundum Angel, in dicto §. si
ab opere, sed spreta denuntiatione, œdificaverunt? Vi- plurium.
de Bartol. ibi, quod sic. Et quid si essent pauperes? (4) Si muchos. Concordat diet. §. si plurium, ver-
an tunc dominus tenetur pati demolitionern operis? Vi- sic. si plurium dominorum.
de ibi Alexand. et Jason. (5) En nombre de todos. Id est, procuratorio no-
(17) Labrasseny. Innuitur hie» quod, ut nuntia- mine, proùt dicit Gloss, in verbo unius, in dicto §. si
tio teneat, oportet, quôd fiat his, qui sunt in opere; plurium, quam gloss, ibi Doctor, notant, quôd sociiin-
et sic, si nemo esset in opere , nuntiatio non teneret: ter se videntur habere reciprocum mandatum; cujus
Gioss. tamen in dicto §. nuntiationem, in gloss. 1. te- contrarium tenet ibi J^udov. R.oman. et sequituï Alex,
Tom, 11, Qqq 2
49a Tercera Partida. Titulo XXXII.
Como cada vn orne puede vedar, que non Corno aquel que ha el vsofructo en alguna
fagan casa, nin edificio en las plazas, nin cosa agena, puede vedar, que non fagan
en los exidos de la Villa. alguna cosa en ella.
LL. 7. Para si coraençando algún orne a labrar Auiendo algún orne el vsofructo en cam-
8
,- y 9- algund edificio de nueuo en la plaça, o en po , o en huerta, o en otro lugar agéno; si
lib. \\ I a c a " e > ° exido comunal de algún lugar, sin alguno que non fuesse señor de aquella cosa,
Ke'cop! otorgamiento del Rey, o del Concejo ( i ) e n començasse alguna lauor mteuamente en ella,
cuyo suelo lo fiziesse, estonce cada vno de aquel que deue auer el vsofructo, bien lo pue-
aquel Pueblo (2) le puede vedar (3), que de- de vedar ( i ) , que non labre y mas. Esso mis-
xe de labrar en aquella lauor; fueras ende, mo puede fazer el que lo tuuiesse a peños, o
si el que gelo vedasse fuesse huérfano (4) me- en feudo, o a censo : e como quier que pue- ¡
nor de catorze años (o), o si fuesse muger (6). da fazer este vedamiento al estraño, non lo
Ca estos non lo podrían vedar; como quier puede fazer al señor (2) del suelo ; pero pué-
que lo puedan fazer, quando alguna lauor dele demandar, que le mejorasse todo el me-
inieua fiziessen en lo suyo (7). noscabo que le auino en el vsofructo , por
razón de aquella lauor que començo y nue-
uamente, e el es tenudo de lo fazer.
per 1. qui in aliena, %. fin. D. de negot. gest. et per alia tionem, de qua per Bart. Ángel. Iraol. Paul, et Alex, in
j u r a , quibus nitituribi satisfaeere Jaso col. 1. quem vi- 1. 3. §. fin. D. eod. an forensis possit nuntiare novum
de : ista tamén lex videtur déclarasse dietam gloss, cum opus, quando fit in publico; ubi Angel, videtur tene-
dicit, quôd fiat nomine omnium cum cautione de rato: r e , quôd sic indistincte, allegans Gloss, in 1. a. §. pen.
et sic, non quôd habere videatur mandatum, sed quia D. ne quid in loco publ. alii verô volunt procederé
consors, et socius admitti debeat cum cautione de ra- tantùm in via publica; hic verô habes, quôd etiam
to; quod nota ad extensionem \. 2. C, de consor. ejtts- quando opus fit in via publica requiritur, quôd sit ci-
dem litis. vis illius loci, ubi opus fit.
LEX 111. (3) Puede vedar. Concordat 1. 3. §. fin. cum 1.
sequent. I). eod.
Si opus fiat in loco publico, quilibet de populo (4) Huerfano. Concordat 1. de pupillo 5. in princ.
potest nuntiare, nisimulier, aut pupillus; licet possunt D. eod.
nuntiare, ne in suo fiat. Hoc dicit. (5) Catorze años. Poterit ergô adultus, dum tamen.
(1) O del Concejo. Nota multùm hoc verbum, et habeat decern et seplem annos, ut in 1. popularis l\. D.
idem habes in 1. 18. infra eod. ut ex sola licentia civi- depopul. action, et tenet Gloss, in dicta 1. de pupillo,
tatis possit œdifieari in loco publico : et idem videtur licet Bartol. et Angel, ibi teneant contrarium; et si ha-
tenere Gloss, in 1. i. §. viam publicum, super verbo beret curatorem, requireretur ejus auctoritas , ut vult
habuerit, D. ne quid in loco publ. et ibi notât Bartol. Alexand. in dicta 1. de pupillo, quam legit sub §. si
et idem Bart, in 1. i. in princ. eod. tit. et in 1. prohibe- plurium, et probatur in dicta 1. de pupillo: vel die,
te, $. plane, D. quod vi, aut clàm, et in 1. continuas, quôd per istam legem admitteretur isto casu quilibet
§. cum quis, D. de verb, oblig. et nota tu bene istas le- adultus, etiam ante 17. annos, ut et fuit opinio Ra-
ges Partitarum, nam de jure communi semper leges phael. Cum. in dicta 1. de'pupillo, in princ. ut tradit ibi
dicebant de Principe, vel Senatu , ut in 1. quod Prin- Jaso a. et 3. col.
cipis 2 3 . D. de aqua pluv. arc. 1. servilules i\. §. pu- (6) Muger. Concordat 1. mulieriS. D.de popul.
blico i. D. de servitut. 1. 1. §. si quis à Principe , D. ne action.
quid in loco publ. 1. i .§. permittitur, D. de aqua quotid. (7) En lo suyo. Quid si pertineat ad privatum com-
et cestiv. et adde Alberic. in dicta 1. prohíbete, vers, il- modum pupilli, et etiam ad publicum, vide Bart, in
lud sciendum , dicentem , quôd Potestas non potest ali- dicta 1. de pupillo, in princ.
quid concederé de publico, nisi auctoritate Concilii ci-
vitatis, et quôd ita servatur Bononise, et per totaru LEX IV.
LombardLam : et forte intelligence essent istae leges
Partitarum ; quando Concilium civitatis eoncederet li- Usufructuarias, feudatarius, aut creditor pignoris,
centiam sedificandi in loco publico ad ornatum, et dé- potest extraneo nuntiare novum opus , sed non domino
corera, et commodum civitatis; vel licentiam sedifican- proprietatis: quamvis possit ab eo petere, ut damni
di molendina in loco publico, quia ex his résultat com- sestimationcm resartiat. Hoc dicit.
modum civibus; et sic, quôd potiùs sapiat administra-
(1) Puede vedar. Concordat 1. 1. §. fin. D. eod. et
tionem, et bonum regimen , quàm doiiationem: nam
intellige procuratorio nomine domini, u t i b i ; et sic ba-
donationem puram faceré non possunt, 1. ambitiosa l\.
bes, quôd usufructn.irius videtur habere mandatum à
D. de décret, ab ordin. faciend. et vide in materia, quod
domino in concernentibns custodian» rei: vide ibi per
dicit Angel, in 1. fin. D. de cloacis, et in dicta 1. prohi-
Doet.
bere , versic. sed si permiserit,
(2) Jl señer. Concordat 1. si ait tern 2. D. eodem.
(a) De aquel Pueblo. Hoe verbum diiimit quws-
De las Lauores. 4^3
LEY V. si despues que le fuesse vedado, en alguna
Como aquel que ouiesse seruidumbre en ca~ de las maneras que de suso diximôs., enage-
sas, o en heredades agenas, puede vedar nasse a otri el lugar en que la fazia ; también
las Lauores nueuas que fiziessen en ella. empecería este vedamiento al comprador (t),
Embaiganse a las vegadas las seruidum- como al otro que lo vendió. E porende ge-
bres, por las lanores nueuas que los ornes lo deue fazer saber (2), de como le fue ve-
fazen a las vezes en aquellos lugares do las dado que non labrasse 3' en ella el vende-
han. E porende dezimos, que si aquel a quien dor: e si lo non fiziesse, temido seria el que
deuian la seruidumbre en casa ( ) ) , o en la enagenara, de pecharle todos los daños,
otro edificio, se sintiere agrauiado de la la- e los menoscabos que le viniessen por esta
uor que fagan nueuaraente, que le sea a des- razón. Pero si a la sazón que gela vendió, le
toruo della, que la puede vedar en alguna de ouiesse fecho sabidor del vedamiento, e el
las maneras que de suso diximos: mas si la non dexasse por esso de yr adelante por la
seruidumbre íuesse atal, que la deuiesse vna obra; si le viniesse algund daño porende,
heredad a otra, assi como senda, o carrera, deuete sufrir, porque le viene por su culpa;
o via (a), o aguaducho; estonce aquel a quien e non puede demandar pecho, nin emienda
deuian esta seruidumbre, non podría vedar a aquel que gela vendió.
Ja lauor nueua que fiziessen contra ella, eu
la manera que de suso diximos. Pero bien LEY VIL
se podría quexar al Judgador, de aquellos
que la niandassen fazer. E si el fallare, que Como las Lauores nueuas que alguno fa-
la fazen a tuerto, deueia mandar desfazer; e ze para adobar, o aliinpiar los caños, e
entregar al otro de los daños e menoscabos los tejados, o las otras cosas que son menes-
que ouiesse recebido por esta razón. ter a los ornes por razón de ¿as casas,
que non gelas puede ninguno vedar.
LEY Vi.
Como aquel a quien es afrontado que non
Reparando (1), o alimpiando algún orne
fuga nueua Lauor, nin vaja por ella ade-
los caños (i)i o las acequias, do se acogen
lante , si la enagenare, deue fazer saber al
las aguas de sus casas (3), o sus heredades;
que la del comprare, de tal vedamien-
to corno este. maguer algnuo.de sus wzinos se tuuiesse por
agrauiado de tal lauor como esta, por eno-
jo que recibiesse de mal olor (4) ; o porque
Nueuamente faziendo orne alguna lauor,
est malus odor, quàm malus cibus, refert Alber. in I. ignorans, agere poterit contra fabros pro talí expensa,
i. §. idem ait, D. ne quid in loco publ. et adde Joan, de vel suo interesse, ut notât Bart, in 1. depupillo, §, nun-
Plat, in I. cumsupra vírenles , C. de re milit. lib. 12. tiationem, D. de novi oper. nuntiat.
(5) En salud. Concordat!. 1. §. 1. D. de cloacis,
et diet. §. si quis riços. LEX IX.
(6) Derribarian.TS.eccâhur ergô à regulis juris com-
munis, ubi mora temporis magnum damnum esset al- Post nuntiationem judex recipiat juramentum ca-
latura : vide Alexand. et Jas. in dicto §. si quis rivos, po- lumnias à nuntiante, et postea audiat de meritis causa?¿
nentes in hoc notabilia dicta: et vide textum notab. in 1. et interim cessa-bit opus. Sed si infra tres menses quaes-
si quis filio exhœredato 6. §. hi aulem 8. D. de injusto, tio non terminatur, recipiat judex ab operante fidejus-
rupto, irrito facto testant. s o r s de opere demoliendo propriis expensis, sí appa-
ruerit eiim jus faciendi non habere : quo facto, det ei ii-
LEX Fill. centiam operandi; quod tamen non faciat judex, quain-
vis infra tres menses velit dare dictos íidejussores. Sed
Effectus nuntiationis novi operis est, quôd sive si nuntians récusât dictum juramentum prestare, dat
juste, sive injuste nuntiatio fiat, non potest amplius judex lieentiam operandi. Et si antequàm ad judieem
opus fieri sine judiéis mandato: alias factum postea j u - perveniatur, pars dictos recipiat íidejussores, aut con-
dex faciat demoliri. Hoc dicit. cessit operandi potestatem, licite potest operari nuntia-
(1) Guardado. Concordat 1. 1. in princ. et in 1. 20. tus. Hoc dicit.
§. si quis paratus, D. eod. et cap. 1. et 2. de novi oper. (1) La jura. Concordat 1. de pupillo S. g. qui opus
mtntiat, 14. D. eod. et cap. 2. nbi Gios. et Abb. col. 3. eod. tit.
(2) Fuere rebelde. Si tamen certum esset nuntian- valebit ergô nuntiatio, etsi, cùm nuntiatur, non juretur.
tem non habere jus, potest denuntiatio sperni: vide (2) Tres meses. Concordat 1. 1. C. eod. et cap.«g--
Bart, in 1. 1. in princ. col. 3. D. eod. et allquos casus, nifîcantibus 3. de novi oper. nuntiat. et cap. fin. eod. tit.
in quibus contemni potest nuntiatio novi operis , vide et sunt isli dies continui, secundum Joann. Fab. in dic-
per Gloss, in 1.1. §. quid sit vifactum, in verbo diffini- ta 1, 1. et current hi 3. menses à die nuntiationis, ni in
tio, D. quódvi, autelàm, et adde Jas. in dicta 1. 1. in dicta 1. 1. licèt Joan. Fab. ibi velit, quod à die oblatio-
princ. nis cautionis. Potest dici, quod si judex statirn adeatnr
(3) E a mission de aquel. Dominus tamen, qui fuit super hac mintiatione, currant isti dies à die nuntiatio-
De las Lauores. 4,95
E si por auentura en este plazo non se pu- menos de !a fiadura, otorgasse (8) a! otro
diesse delibrar (3)el pleyto, puede el Juez des- poderio de labrar despaes del vedamiento,
pues otorgarle poderio (4) de labrar, e deue bien podría el dueño de la lauor yr adelan-
tomar buenos fiadores (5), de aquel que fa- te en la obra que auia començado.
ze la lauor, en esta manera: que si parecies-
se, que el non podía fazer aquella obra dere- L E Y X.
chamente, porque non auia derecho en el
lugar do la fiziesse, que la derribaría a su Como las Lauores nueuas, o viejas, que se
costa: e después deuele otorgar poder de la- quieren caer, las deuen reparar,
brar. Otrosí dezimos, que si lal fiadura co- o derribar.
mo esta le quisiesse dar ante de los tres me-
ses , que non seria temido ((i) el que destor- Abrense a las vezes las lauores nueuas,
uasse la lauor, de tomarla. Pero si la tomas- porque se tienden de ios cimientos, o por-
se (7) ante que viniesse ante el Juez, o si, a que fueron fechas falsamente, o por flaque-
nis ; si vero non adeatur j u d e x , t u n c current à tempo- t r a r i u m , i m ó , quod promissioiie facta , possit nuntiatus
r e oblafse cautionis, quara récusât recipere nuntiator, aedificare q u o a d h o c , ut aedificatum non destruatur t a n -
dicens , se velle statim agere coram j u d i c e : vel die, quàm a t t e n t a t u m , licèt postmodùm lata s e n t e n t i a , si
quod current isti menses ex d i e , qua aditur j u d e x , cùm constitit non j u r e asdificatum , possit demoliri ; et facit
tempus judici s t a t u a t u r , n t h i c , et in dicta 1.1. et in d i c - p r o hoc eliam ista l e x , qua; non distinguit inter p u b l i -
to cap. fin. u n d è , si qnis nuntiaret alicui novum o p u s , c u m , et privatum : verius tamen esse credo p r i m u m dic-
et u t r a q u e pars quiesceret, et non adiret judicem usque tum per diet. §. hoc autem, et quia haee nostra lex n o n
ad quinquennium , vel ultra; si elapso quinquennio n u n - l o q u i t u r , q u a n d o oedificatur in p u b l i c o , sed in private,
tiatus aedificaret, destrueretur o p u s : quia denuntiatio ut ex multis ejus verbis eolligitur. Ad verte etiam ad i s -
non habet cerium tempus d e t e m i i n a t u m , q u o d u r e t ; er- tud verbum hie positum (otorgarle poderio) ex quo in-
go est perpetua : item, quia i l l e , cui est u u n t i a t u m , n o n n u i t , quôd j u d e x debeat banc licentiam dare , cùm de
potest procederé in o p e r e , nisi praestita satisdatione, j u r e communi videbatur sufficere oblatio fidejussionis
vel remissa n u n t i a t i o n e , ut in 1. non solum 8. §. scien- 1. prœtor ait 2 0 . §. si quis paratus 5. D . de novi oper
dum 4. D . eod. ergo qui hoc non fecit, injuste sedificavit: nuntiat. et 1. u n i c a , C. eod. et licèt nuntiator appel let ab
et ita tenet Alber. d i c e n s , ita fuisse in eontingentia fac- ista licentia, poterit aedificare lapsis tribus mensibus,
ti determinatum, in dicta 1. 1. in fine. satisdatione o b l a t a , sou d a t a ; et non dicetur novari a p -
(3) Non se pudiesse delibrar. Sí enim i n t r a tres pellatione pendente , cùm etiam et judex appellationis
menses j u d e x promintiasset pro nuntiante novum o p u s , ita deberet faceré, juxta e a , qua; notât Bart, in 1. post'
tunc licèt nuntiatus appellaverit à sententia, et cautio- quam, %. Imperator, D . ut legator, nom. caveat, et si j u -
nem offerat de opere demoliendo, non debet admitti ad dex dedit istam licentiam, et si postea contra n u n t i a -
aedificandum, 1 1 t d e c l a r a t S a l i e . i n i . 1. C, eod. et vult t u m p r o n u u t i e t , qui tamen à sententia tali appellavit,
lex ista Partitarum. Sed quid si nuntiator probavit i n - poterit appèllatione pendente in opere p r o c e d e r é , s e -
fra tres menses, reus tamen objicit exeeptionem, quae cundum Salic, in dicta 1. unica.
non est p r o b a t a ? D i e , secundum J o a n . F a b . in dicta 1. (5) Buenos fiadores. Ex quo enim lis mota est, cau-
i . C eod. admittendam esse c a u t i o n e m , quamvis non, tio haec debet offerri j u d i c i : et idem , si per judicera,
stet per nuntiatorem : sunt eniin paria, r e m n o n esse fuisset nuntiatio facta; si verô p e r p a r t e m , et lis n o n e s -
p r o b a t a m , vel probatam causam o b j i e i , ut in 1. 1. §, 1. s e t , offertur cautio p a r t i , ut in 1. stipulatio a 1. §. 1. et
vers, sed sineget, D. de tabul. ex.hibend. Si tamen per in 1. prœtor ait 2 0 . §. si quis paratus 5. D . eod. et tenet
piocrastinationes, vel appellationes nuniiati impedire- Joan. F a b . in dicta 1. unica , C. eod.
tui actor, quouiiriùs p r o b e t , et apparet d e m a l i l i a ; tunc (6) ¡Son seria lenudo. Approbat opinionem Aïoit.
pou reciperetiir cautio , eliam tribus mensibus elapsis, de qua per Gloss, in dicta 1. unica , C. eod-. quam Joan.
1. intra utih JQ. D- de minor, et tenet Joan. F a b . ibi- F a b . d i c i t , approbari p e r o m n c s , et esse amicam.litte-
d e m , et vide Bart, in 1. si cum ipse, D. de excusât, tu- rae : et idem habetur in cap. penult, et fin. eod. tit. in-
tor, et Bald, in dicta I. intra utile, 4- n o t a b i l i , et OÍ- tellige tamen, quando nuntiatori placet, ut statim adea-
drald. consi). 2 8 3. tur judex pro cognitione causae; si vero hoc non veut,
(4) Otorgarle poderio, I.imila, nisi spreta nuntia- ñeque cautionem recipere, tunc liabeietur nuntiatio
tione asdificasset : nam tu-ic non gauderet beneficio hu- p r o remissa, ut tenent eomnmniter Doctor, in dicta 1.
•jus legis , secundum Joan. Fab. in dicta 1. unica , per tex- prœtor ait', §. si quis paratus, et Salic, in dicta I. unica.
tum in cap. 2. eod. tit. et per l.,iin. §. si autem hoc, C. de (7) Tomasse. A d d e cap. significanlibus 3 . de novi
jure deliber. et si opus nuntiarelur in p u b l i c o , tunc ni- operis nuntiat,
si nuntiatus ostendat, quo j u r e aedificet, non p o t e n t (8) Otorgasse, Adde I. unicam, C. de remission
asdifieare, efsi satisdet, ut in i.prœtor ait 20. §. hoe au-
tern interdictum 20. et seq. D.dc novi oper. nuntiat. et \LEX X
tenet. Gloss, in 1. de pupillo, §. si is cui, U. eod. Angel,
in dicta 1. prœtor ait, %, hoc inte, dictum, et istam dicit Si vicinus timet d a m n u m domus viciui ruinosae; ju-
esse veram opinionem: non enim potest permitiere prse- dex , si est domus i t i e p a r a b i i i s , debet j u b e r e domi-
t p r , ut aedificetur in loco publico, 1. 3. §.plane, D . quod n o earn demoliri. Si autem est reparabilis, cogét d o -
vi, aut clam, Bart, in dicto §. hoc aUtem interdictum; minum domus ruinosas ad refectionem , vel adpraestan-
Paul, de Castro tamen in dicto §. si is cui, voluit con- d u m fidejussorem vieino de d a m u o infecto. Si autem
496 Tercera Partida. Titulo XXXII.
za de la lauor. E otrosí los edificios antiguos por ocasión, estonce seria tenudo de pechar
fallezen, e quierense derribar, por vejez; e el daño a que se obligara. Mas si el edificio
los vezinos que están cerca dellos, temense se derribasse por terremoto (7), o por rayo,
de recebir ende daño. Sobre tal razón como o por gran viento, o por aguaducho, o por
esta decimos, que el Judgador del logar pue- alguna otra ocasión semejante, estonce non
de, e deue mandar a los señores de aquellos seria tenudo de pechar el daño que por el
edificios, que los enderecen, o que los der- edificio viuiesse.
riben. E porque mejor se pueda esto fazer,
deue el mismo tomar buenos Maestros, e sa- LEY XI.
bidores deste menester, e yr al logar (1) do
están aquellos edificios de que se temen los Como quando edificio de alguno cayesse so-
vezinos; e si el viere, e entendiere, por aque- bre casa de otro, ante que sea dello dada
lio que le dixeren los Maestros, que están querella al Judgador del, non es tenudo de
atan mal parados, que non se pueden ado- refazer el daño que de j viniere.
b a r , o non lo quieren fazer aquellos cuyos
son, e que ligeramente pueden caer, e fazer Cayendo edificio de algún orne sobre ca-
daño ; estonce deue mandarlos derribar, E sa de otro, ante que fuesse dada querella (1)
si por auenturaHon estouiessen tan mal pa- dello al Judgador; maguer fiziesse daño, non
rados, deuenlos apremiar, que los endere- seria tenudo aquel cuyo era, de lo pechar
cen, e que den buenos fiadores a los vezi- (a). Pero si el quisiesse lleuar la teja, e la
nos {%), que non les venga ende daño. E si madera, e ladrillo, que cayera sobre la ca-
atal fiadura como esta non quisiesse fazer, sa, o el suelo de su vezino, e dexasselas ri-
o si fuesse rebelde non los queriendo repa- pias, e la tierra, non lo podría fazer. Ca tu-
rar; deuen los vezinos que se querellauan, do lo que cayo deue lleuar a su costa, e a
ser metidos en tenencia de aquellos edificios su mission; o todo lo deue dexar, a pro del
que se quieren caer (3), e dargelos por su- que recibió el daño,
y os, si el dueño del edificio durare en su re-
beldia (4), fasta aquel tiempo (5) en que LEY XII.
ellos lo ayan a adobar, o a derribar por
mandado del Judgador. Otrosi dezimos, que Como se pueden fazer derribar las paredes,
si el dueño del edificio diesse recabdo a los e los arboles, de que algunos se temen de rece'
vezinos que se temen del, de les pechar el bir daño ,si cayéssen sobre sus paredes.
daño que ende recibiessen; si el edificio se
cayesse por flaqueza de si mismo (6), e non Paredes flacas (1), e arboles grandes mal
récusât cavere, aut in termino à judice assignato repa- mandet hanc cautionem, domus corruat ; non tenetur
rare recuset, ruinosa domus dabitur vicino timentirui- ejus dominus de damno dato: sed materiam supra d o -
nam. Si taraen domus casu fortuito cadat, non tenetur mum vicini collapsam non potest tollere, nisi totum,
dominus de damno; nisi vitio domus corruisset.Hoc dicit. quod ibi collapsuni est, tollat. Hoc dicit.
(1) Yr al logar. Concordat 1. ad curaloris 4 6 . D . (1) Querella. Quid si post querelam ? Vide Bartol.
de damno infecto, et 1. prœse.s provincia? inspectis r¡. in 1. si finita, §. déganter, D. eod.
D. de offic.prcesid. et adde Joan, de Plat, in 1. 2. C. de (2) De lo pechar. Concordat 1. evenit 6. D. eodem,
conditis in publicis horréis, lib. i o . Angel, in dicta 1. et in ista materia vide 1.prœtor ait 7. §. fin. cum 1. se-
ad curatoris, et Cepol. in tractât, servit, urb. prœdior. quent, et sequent, in princ. et ibi Bartol. Paul, de Cas-
cap. 5g. de refectione. tro, et Alex. D. eod. Et innuit ista lex, quod , etsi velit
{%) A los vezinos. Concordat I. qui bona i 3. §, qui dominus domus ruinosse rudera tollere, non teneatur
damni 3. D. de damno infecto. ad damnum: cujus contrarium, ctiam quando dominus
(3) Que se quieren caer. Hoc declaratur in 1. si fi- donms, in qua fuit ruina, fuit négligeras in petenda eau-
nito 15. §. ex hoc edicto i 1 . D. de damno infecto. tione, tenet Bartol. et Doct. in dicto §. unde quœritur,
(4) En su rebeldía. Adde 1. si finita 15. §. ex hoc Alberic. tamen ibi in distinctione quam facit, videtur
edicto 11. supra alleg. tenere idem , quod Lie habetur, quando intervenu ne-
(5) Fasta aquel tiempo. Et non debet judex festi- gligentia in petenda cautione, et videtur hoc satis
nare ad interponendum secundum decretum, sed inter- aequum, ex quo fuit negligentia ex parte non petentis
cederé debet teraporis intervallura inter primum , et se- cautionem; quando verô non intervenit negligentia, te-
cundum decretum, ut in 1. si finita i 5 . §. non autem ñe distinctionem Bartol. et Doct. et sic limitabitur ista
a i . D. de damno infecto : et est istud arbitraiïum, se- lex.
cundum Gloss, i b i , et in 1. prœtor, D. eod. LEX XII.
(6) De si mismo. Vide 1. fluminum 24. §. adjicitur
x. et§. 2. vers, vitium, D. eod. Parietem ruinosam , vel arborera, de quibus doraui,
(7) Por terremoto. Adde 1. fluminum 14. §. hœc sti- vel possession vicinse damnum imminet, habita infor-
pulate 3. et §. si quando, D. de damno infecto. matione, judex debet faceré demoliri, ant tolli. Hoc dicit.
LEX XL ( i ) Paredes facas. Adde 11. 1. et 2. D. de arbor,
Si antequàm ad judicem perveniatur, ut proestari cœdend. et 1. ad curatoris 46. D. de damno infecto.
De las Lauores. 4,97
raygados, son a las vegadas cerca de here- el agua non pudiesse correr por el lugar por
dades, o de casas agenas, que se temen los do solia, por que se ouiesse y de fazer es-
vezinos que si cayeren, que les faran da- tanque, de que viniesse daño a las heredades
ño. Onde dezimos, que si tal querella co- que son desús vezinos. O si por auentura ai-
mo esta viniere delante del Judgador, que casse alguna lauor en el logar por do solia
deue tomar algunos ornes buenos, que sean el agua venir, e por aquel alçamiento se mu-
sabidores destas cosas átales, e ver, si es- dasse el curso della, e cayesse de tan alto(4),
tan tan mal paradas, que puedan ayna caer, que fiziesse foyas, o caños en heredad de su
e fazer daño; e si lo faltaren assi, deudos vezino, o la embargasse, o detuuiesse el
íazer cortar, e derribar. agua, de guisa que los otros que la solían
auer, non pudiessen regar sus heredades dé-
LEY XIII. lia assi como solían. Ca qualquier destas la-
uores sobredichas, o otras semejantes délias,
Como se pueden derribar las canales que que alguno fiziesse nueuamente, de que vi-
tos ornes fazen nueuamente en sus casas pa- niesse daño a las heredades de sus vezinos,
ra entrar las aguas, quando resciben daño deue ser derribada a su costa (5), e a su
délias sus vezinos ; otrosí los valladares, por misión , e tornar al primero estado: edemas
que estoruassen las aguas de, yr por los lu- deue pechar, el que fizo la lauor, todo el
gares por do suelen venir a las heredades. daño, e él menoscabo que viniesse a sus ve-
zinos por razón della. Ca segund quedixerou
Fuertes (i) lauores fazen a las vezes los los Sabios antiguos, maguer el orne aya po-
ornes, labrando en lo suyo; e como quier der de fazer en lo suyo lo que quisiere; pe-
que sean átales, que non se teman los vezi- ro deuelo fazer de manera, que non faga da-
nos que se derriben, pero puede venir de ño (6), niu tuerto a otro.
otra manera daño, o estoruo délias. Esto se-
ria, como si alguno fiziesse Torre, o otro L E Y XIV.
edificio, e acogiesse y el agua de las Hu-
mas (2) por canales, sacándolas tanto a fue- Por que razones, maguer resciben daño las
r a , que cayesse el agua sobre las paredes unas heredades de las otras, ñon son tenu~
de los tejados (3) de sus vezinos. E porende dos de lo pechar a aquellos cuyas son.
mandamos, que quando ante el Judgador vi-
niesse tal querella, p otra semejante, que el Tres maneras (i) son en qué podrían los
que lo faga enderecar, e emendar, de guisa ornes recebir daño de las heredades de los
que non reciban daño aquellos que la que- otros, que lo aurian de sufrir, e non se que*
rella fizieren. Otrosi dezimos, que si alguno xár con derecho, de aquellos cuyas fuessen.
alçasse pared, o fiziesse estacada, o valladar, E destas la primera es natural (a), assi como
o otra lauor, en su heredad, de guisa que quando vn orne ha su heredad de yuso de la
LEX XIII. que tenetur ista actione, licèt ex hoc vicino noceat, ut
in 1. in summa 2. §. pen. D. eod. tit. et ibi Paul, de
Taliter debet quis in re sua operari, ne alteri dam- Cast.
num aliquod indè contingat ; alias opus illud per judi- (6) Faga daño. Àdde 1. 1. §. iidem ajunt 10. et ibi
eem destruetur: et damna illata ab operante resarciré Paul, de Cast. D. de aqua pluv. arcend. et 1. domuni
jubebit. Hoe dicit. 6 1 . D. de reg.jur. et vide in 1. Jluminum 2 4- §• fin. D.
(1) Fuertes. Hic tractat materiam tituli D. de aqua de damn, infect, ubi Gloss, et 1. sicuîi 8. §. Aristo 5. D.
pluv. arcend. de qua vide quai notât Cepola in tract. si servit, vendic. et vide Bald, in 1. item lapilli, col. 2.
serv.itutum rustic, prœdior. tit. de aqua pluv. arcend. et D. de rer. divis.
tit. de aquœductu, fol. 64. cum sequentibus. LEX XI F.
(2) Agua de las lluuias. Concordat 1. 1. D. de aqua
pluv. arcend. et per totum, prsemaximè in 1. 1. §. item Si damnum uni fundo ex altero naturaliter genera-
sciendum i 3 . . tur; ut quia"ex altiori non manufacto ad inferius aqua,
(3) De los tejados. Licèt enim stillicidium cadat in terra, vel lapides labantur, aut ex opere manu facto
publico juxta communem consuetudinem, debet tainen antiquo infra 10. annos inter presentes, vel 20. inter
fieri sine prejudicio domus vicinae, ut hic, et tradit Ce- absentes, aut vigore impositse servitutis; non potest
pol. in suo tract, de servant, urban, prœdior. cap. 4 1 . propter hec agere damnum passus. Hoc dicit.
de stillicidio, versic. quasro circa.prwdicta. (i) Tres maneras. Concordat 1. 1. §. fin. et 1, in
(4) Cayesse de tan alto. Concordat 1. 1, §. sed etsi summa 2. inprinc. D. de aqua pluv. arcend.
vicinus 22. D. de aqua pluv. arcend. (2) Natural. Concordat 1. 1. §.' item sciendum i 3 .
(5) Derribada a su costa. Adde 1. 1. §§. 1. et 2. et cum sequenti, D. eod. Adde Bald, in 1. si pluies, col.
1. si tertius 6. §. pen. et fin. D. de aqua pluv. arcend. 2. C. de condit. insert, et quid si immoderate aqua na-
si tamen quis opere manu facto excludat à prsedio suo turaliter fluens predio inferiori noceret ? Vide Paul, de
aquam, ne sibi noceat, quam neque jure servitutis, ne- Castro in 1. in sumraa, in princ. D. isto tit. et §. fin.
que ex loci natura tenebatur recipere, licite facit, ne- ejusdem 1. qui vult, quôd si immoderate noceat, possit
Torn. IL Rrr
498 Tercera Partida, Titulo XXXII.
del otro. Ca maguer corra el agua de la he- mente lo fiziesse, allegando fustes , o cieno,
redad que esta mas alta en la que esta mas o piedras, o otra cosa qualquier, poco a
baxa, o desciendan piedras, o tierra, por poco, de manera que destajasse el agua, e
mouimiento de las aguas, o en otra manera, la sacasse del lugar por do solia correr, si
que non sea fecho maliciosamente por mano por este destajamiento se siutiesse algún ve-
de ornes, e fagan y daño, non es culpado zino por agramado, o por perdidoso, puede
aquel cuya es la heredad que esta mas alta, apremiar a aquel en cuya heredad fizo el
nin es temido de lo pechar. La segunda es, agua el estanco, que faga de dos cosas la
por obra que fue fecha antiguamente. Ga ma- vna (1); o que lo alimpie, e abra aquel lu-
guer reciba daño en alguna manera aquel gar por do solia correr el agua, e la faga yr
que ha la heredad de yuso, de la otra en que por do solia, o que lo dexe a el fazer. E aquel
es la obra antigua , si diez años (3) son pas- cuya fuere la heredad , tenudo es de fazer la
sados que es fecha aquella obra, seyendo en vna destas dos cosas, maguer non quiera.
el lugar aquel cuya es la heredad que recibe Pero si aquel lugar do se destajasse el agua,
el daño, e non lo contradiziendo, o veynte, fuesse acequia que perteneciesse a muchos,
seyendo fuera en otra parte, deuelo sufrir, cada vno (2) en la frontera de su hereda-
e non se puede después querellar del. La ter- miento es tenudo de yr ayudar a endereçar-
cera es, por razón de seruidumbre (4) que la, de manera que vaya el agua por do solia,
han las vnas heredades en las otras. Ca ma- e se puedan ayudar delía.
guer reciba daño en la heredad por razón de
la seruidumbre a que es tenuda, non se pue- LEY XVI.
de porende querellar de aquel cuya es la he-
redad , que rescibe el seruicio. Como se deue fazer derribar la lauor que
fue fecha a daño de otro, maguer la heredad
L E Y XV. en que lafizieron, o la otra que rescihiesse el
daño,fuesse después enagenada.
Que deue fazer aquel en cuja heredad el
agua se detiene, por piedra, o por fustes, o Labrando nueuamente algund orne en su
por arena que y aduxesse el agua. heredad, obra por que se destajasse, o se
estancasse el agua que solia correr por ella,
Corriendo agua por heredad de muchos, e viniendo de aquesta lauor daño, o perdida
maguer ninguno dellos nonfiziesse lauor por a otro alguno, que ouiesse heredad acerca de
que la estancasse, si el agua por si natural- aquella; si aquel que recibiesse el daño ven-
agí actione aquae pluvïae arcendae : et idem ante Paul,
de Castro tenuit etiam Qldral. sic extendens dictum §.
rae, quae non debet sibi auferri, si non vult : si tamen
fin. ut ibi refert Alber. quod certè videtur durum : nam nullam utilitatem posset consequi, non agitur alterna-
quando pacto est imposita servitus , nil inirum ut in- tive, sed tantùm ut patiatur purgari, vel refici : ita dé-
telligatur, ut non sit immoderate, argumento 1. si cui clarât Bart, in 1. in summa , §. apud Alphenum, D, eod.
9. D. de servit, quando verô naturalis est servitus , hoc (2) Cada vno. Cum enim sit commune negotium ,
•essat : cogita, quia forte posset dici, ut isto casu, communibus expensis est faciendum, 1. sed et loci 4.
§. sed et si 3. D. Jînium regund. et 1. ex parte 3g. D.
quando natura servit, teneatur, etiam si immoderate
famil. ercisc. et adde quod notât Cepol. in tractât, ser-
laedat, tolerare : posset tamen in agro vicini aggeres vitut. in tit. de servitute aquœdactus, sub tit. de servi*
munire, et reficere, ut minus aqua laedat, ut in 1.1. §. tut. rustic, prcedior. fol. mihi 66. col. 3. vers, superest
denique 12. D. eod. et intellige ut per Paul, de Cast, in alia quœstio, quis teneatur manutenere rivos. Et tene
1. in summa, §. item Varus , D. eod. menti istam legem, nam ex ea deciditur quaestio : Si ex
(3) Diez años. Adde Gloss, in dicta 1. 1. §. fin. D. una clusa, seu quae vulgô dicitur/>reí<z, servitur duo-
eod. bus molendinis duorum dominorum , proùt est in mul-
(/,) Seruidumbre. Adde 1. in summa 1. §. fin. D. tis fluminibus; quod dominus inferioris molendini te-
de aquapluv. arcend. netur contribuere in surnptibus , quos fecisset dominus
superioris molendini, si ipse clusam reficit su o sumptu:
LEX XV. et vide in materia Bartol, in repet. 1. quominus, D, de
flumin. quaest. 17. et Àngel. in 1. quidam Iberus, col.
Is , in cujus fundo aquaeductus ob sordicies congre- 2. D. de servit, urb. prœd. Cepol. in tract, de servit,
gata stanquatur, cogitur ilium mundare, aut vicino per- urb.prcedior. cap. 59. de refectione.
mitiere mundare, cui damnum irnminet. Et si praedia
multorum locus stanquationis contingit, quilibet in LEX XVI.
fronte sui prasdii tenetur ad purgationem juvare, ut Opus factum , ex quo damnum infertur praedio vi-
per locum consuetum aqua fluat. Hoc dicit. cino , si vendatur praedium, potest prohiberi per eum,
(1) Dedos cosas la vna. Concordat 1. in summa 2. cui damnum infertur, tàm contra venditorem , quàm
§. apud Labeonenl 1. D. eod. et intellige, quôd agitur etiam contra emptorem rei. Sed damna ob hoc evenieri-
alternative, quando ex purgatione posset ille, in cujus tia tenetur venditor, qui opus fecit, emptori resarciré.
fundo est, consequi utilitatem, id est pinguedinem ter- Hoc dicit.
D e las Lauores. 499
diesse aquella heredad, en que lo recibe, a ron: como quier que la emienda del menos-
otro orne, ante que demandasse (i) que cabo> e del daño que le vino por aquella la-
fuesse derribada aquella lauor; dezimos, que uor, non puede demandar a cada vno dellos
puede aquel que la compra (2), demandar en en todo; mas según que perteneciesse a ca-
juyzio, que aquella lauor sea derribada. Fue- da vno por su parte (a). Otrosí dezimos, que
ras ende , si aquel que la fizo la gano por tiem- si lauor fuesse lecha en daño de muchos (3)>
po. Otrosí dezimo's, que si aquel que auia fecho que cada vno por todos puede demandar,
tal lauor, vendiesse la heredad en que la fi- que sea desfecha. Pero emienda del daño, nin
ziera, ante que le demandassen (3) en juyzio del menoscabo, non la puede demandar ca-
que la desfiziesse; que pueden apremiar al da vno sin carta de personería de los otros,
comprador (4), que la dexe derribar a a- si non por su parte tan solamente.
quelios que reciben el daño della, o que la
derribe el: e non se puede escusar que lo LEY XVIII,
non faga, maguer diga, que rion es en cul-
pa porque el non lo fizo. Pero la mission Corno se puede fazer vñ molino cerca de otro,
que fuere fecha de los bienes del compra- non le tolliendo el agua, nin embargan-
dor (5) en derribarla obra, puedenla des- dogeld.
pués demandar al vendedor, e es tenudo de
gela pechar, maguer non quiera. Molino auiendo algún orne, en que se fi-
ziesse farina, o aceña para pisar paños; si al»
LEY XVII. guno quisiesse fazer otro molino, o aceña en
aquella misma agua acerca de aquel, puédelo
Como guando muchos fiziessen alguna La- fazer en su heredad (1), o en suelo que sea
uor nueua , que fiziesse daño a otro, la pue- de termino del Rey con otorgamiento del, o
den demandar a cada vno en todo que la de los del Común del Concejo (a) cuyo es el
desfuga. logar do lo quisiesse fazer, Pero deue esto ser
fecho de manera, que el corrimiento del a-
Si muchos ornes fiziessen alguna lauor gua non se embargue al otro; mas que la aya
nueua, por que se destajasse, o se perdiesse libremente según que era ante (3) acostum-
élagua de que un orne ouiesse derecho de se brada a correr : e faziendólo desla guisa*
aprouechar ; a cada vno dellos por si, e a to- non lo puede el otro defender, nin embarga?
dos en vno,qnal mas quisiere, puede deman- que lo non faga ; maguer diga que el su mo-
dar , que desfagan aquella lauor ( 1 ) que fizie- lino valdría menos de renta (4), por razón
( 1 ) Demandasse. Nam si post, habet locum dtspô- iter 11. §. Cassius 1. et dicta 1. si tertius 6, §. si ex plu*
sitio 1. post venditionem 16. D. eod. in princ. rium 1. D. eodi
(2) Que la compra. Est enim haec actio in rem scrip- LEX X V1I1.
ta , ut in 1. emptor i a . D. de aqua pluv. arcend. et no- Nullus potest vetare molendinum in flumiue pu-
tat Azo D. eod. in summa, in fine, et concordat cum blico cum Regis, vel Communitâtis licentia faceré , vel
ista lege 1. si terlius 6. §. si quis prias 4. D. eod. in suo fundo sua auctoritate ; dùm tamen primo molen-
(3) Demandassen. Warn si post judicium acceptum diao liberum commeatum , ut priùs babebat, non im-
alienaret, procederet dispositio 1. quamquam 4. §. Ju- pediat ; licet in reditibus decrescat: idem de furno. Hoc
lianus , D . eod. ubi vide Bartol. in vers, quœro lata sen-dicit.
teiitia-, etc. (1) En su heredad. Quid si hsereditas est commu*
(4) M comprador. Concordat 1. emptor 12. cum nis ? "Vide Bald, in 1. iteni lapilli, 3. col. D. de rer. di-
1. sequent. D. eodem. ets, et nota, quód aquam trahere de ilumine publico,
(5) Bienes del comprador. Vel de bonis actoris, ut licet sibi auctoritate juris gentium , 1. quominus 2. D.
in dicta 1. emptor 12. cum 1. sequenti, et 1. post ven- de flumin. ubi Bart. 1. qùœst.
ditionem 16. D. eod. (2) Del Concejo. Quid tariién si fltimen est naviga-
LEX XVII. bile? Vide Bald, in 1.1. in fin. col. 3. D. de rer. divis.
Si opus à pluribus factum destruatur , per quod alias in rubrica , et adde 1. 3. suprà eodem, et quae ibi
damnum uni geratur, potest agere contra quemlibet in dixi: et adde ad istam legem Bart, in dicta 1. qusest. 1.
solidum, vel contra omnes simul; sed ad damni œsti- quominus , D. de flumin. et Bald, in 1. si manifesté, C.
mationem non , nisi contra quemlibet pro parte sibi de servitut. ubi Gloss, et Bald, in 1. si plures, col. 2.
contingente. Et si pluribus damnum datur , quilibet in C. de condit. insert, et in cap. 1. §. si quis de manso, de
solidum potest agere ad operis destructionem; sed pro controvers. investit, col. 3.
parte sua ad damni œstimationem.Hoc dicit, (3) Según que era ante. Vide 1. 1. §. is autem 8, D.
( 1) Que desfagan aquella lauor. Concordat 1. supra nequid in flum.publ. et 1. 1. §; ripa 5. cum Glos. D. de
iter 1 r. §. Cassius 1. D, eod, flumin. et non debet attendi, quod casualiter fit, vide
(2) Por su parte. Concordat 1. si tertius 6. %. si ex Bald, in 1. item lapilli, col. 4. D.de rer. divis. et ibi vi-
plurium t. D. eodem, et vide gloss, notabilem in dicta 1. de, quis dicatur solitus cursus, et adde Decium con-
supra iter, §. Cassius, in verbo œstimatio, eod. titulo. sil. 244.
(3) En daño de muchos. Concordat dicta I. supra ^4) Menos de renta. Adde Bartol. in repetit, diet»
Tom. II. Rrr 2
5oo Tercera Partida. Titulo XXXII.
desto que fiziessen nueuamente. Esso mismo lo ouiesse fecho, podriangelo fazer derribar,
deuen fazer deí forno que fiziessen nueva- e cerrar. Ca dixeron los Sabios (3), que a
mente. las maldades de los ornes non las deuen las
Leyes, nin los Reyes sofrir, nin dar passada;
LEY XIX. ante deuen siempre yr contra ellas.
I. quominus , D. de fiumin. prima , et undécima qusest. quod potest dominus mandare civihus terra hafaeiitibus
castra , quôd ea mutuant, el teneaut ita munila , quad
LEX XIX. propter eorum negligentiam non posait terra periculum
Potest quis in suo licite faceré puteum, licèt vicini imminere : et ibi etiam dicit, quôd potest tempore ne-
fons, vel puteus per hoc siceetur , aut ejus aqua decres- cessitatis incastellare turres licclesiarum , et fortalitia
cat, dùm tamen sine dolo faciat; alias cogetur illud earum, consisteutia in suo territorio; quod tamen limi-
obstruere humo. Hoc dicit. tât, praeuedente mora, vel negligentia possessoris ; et
(1) Puédelo fazer. Concordat 1. r. §. denique Mar- quôd cavendum est, ne fingatur occasio ad aufcrendum,
cellus 12. et 1. si in meo a i . D. de aqua pluv. arcend. castella dominis : vide ibi, uam loquitur notabiliter.
et X.fluminum 24. §. fin. etl. Procuîus 26. D. de damn, (2) Muros. De jure commuai ex quibus reparentur
infect, et vide quod notât Paul, de Cast, in 1, altius, mûri, vide 1. restaurationi 3. C. de divers, preed, urb,
versic. ultimo , extra gloss. C. de servitut. lib. 11. et qui dicantur mûri, et qualtter debeant r e -
(2) Maliciosamente. Quod praesumitur ex eo, quôd paran, etdemultis aliis in ista materia , vide per Lu-
îiullam utilitatem sentit, ut déclarât Paul, de Cast, in cam de Pen. in 1. 3. C. de quib. muner. nem. lie. se ex-
dicta 1. altius, et in 1. cum eo, D. de servit, urban, prat- cus. lib. 10. et ibidem, an possit murus coustrui in
dior. vide Joann. de Plat, in 1. penult. C. de melallar. prasdio alieujus piivati, eo invito; et tenet, quôd sic,
lib. 1 1 . ita quôd sibi solvalur pretium statim , si fieri possit, vel
(3) LosSabios.Viâe 1. 1. §. de/tique Ma"ceï.us 12. cùm universitas perveneritad pinguiorem fortunan!.
D. de aqua pluv. arcend. et 1, opus novum 3. D. de (3) Las puentes. Et qui erunt ilii vicini, qui te-
oper. public. 1. 2. §. pen. D. de aqua pluv. arcend. et ad- nebuntur ad coutributionem, ad constructionem, vel
de suprà ead. Part. tit. 1. 1. 1. refectionem pontis? Colliges ex his, quae notât Joann.
And. in addit. ad Specul. in rubrica de injur, et Àlber.
LEX XX. in 1. quo naufragium,%. quod ait prœtor, D. de incend.
Murorum, aquaeductorum, fortaliciorum, et pon- ruin, naufrag. cum dicunt, viciniam deberé intelligi il-
tium refectio, et conservatio ad Regera pertinet princi- lorum vicinorum , ad quorum domos incendium verisi-
paliter. Sed si civitas , aut villa aliquod istorum sit fac- niiliter poterat extendi ; quod judiéis arbitrio commit-
tura, reditus ejus ad hoc deputati sunt priùs expenden- titur, recepto super hoc testimonio aliquorum, 1. littus,
di; quibus non sufficientibus collecta per habitatores D. de verb. sign. Ex ibi dictis in incendio colliges,
solvetur, à qua non sunt clerici imraunes, nec alii cu- quid in casu pontis, attenta qualitate necessitatis, et
jusvis privilegii praetextu. Hoc dicit. commodi vicinorum.
(1) Los Castillos. Haee sunt reparanda, cura sint (4) E los caños. De repai alione publici aquapdtic-
ad tuitionem Regis, et Regni, ut in 1. 1. tit. i 8 . Par- tus videl. 1. et 1. ad reparationem, C. de aquceduclu,
tit. 2. ubi vide quae dixi, et quae dixi in 1. 15. tit. 1 8. lib. 11. et tetigi supra tit. 1. 1. 4.
a. Part, et in dicta 1. 1. dixi etiam, allegando Bald, (5) Pertenesce al Rey. Facit 1. nam salutem 3. D.
quôd Rex potest tempore guerree poneré custodes in de offic. prœfect. vigil, et licèt de hoc cura pertineat Ré-
castris dominorum ; et nil mirum , cùm et laici pro tu- gi, attamen civitas, inconsulto eo, ipsa posset reparare
tione publici status possunt incastellare, et fortificaré suos muros , ut hic colligitur, et in 1. 10. tit. 2 8 . su-
turrim Ecclesise, ut dixit Innoc. in cap, cum ecclesia, pra eadem Part, et tenet Gloss, et ibi Bart, in 1. opus
de immun. eccles. et Bald, in 1. 2. C. de Summa Trinit. novum, D. de oper. public, et Bald, de pace Constant.
et fide Cathol. et dixit ipse Bald, notabiliter consil. in princ. num. 28. quidquid dixerit Glos. et ibi Joan,
158. vol. 3. incipit proponitur, quod quidam locus, etc. de Plat, in dicta 1. restaurationi, C. de divers, prœd.
D e las Lauores. 5o r
ñalados (6), e entendidos en estas cosas, e non fuesse y alguna cosa comunal, estonce
acuciosos, que fagan lealmente el repara- deuen los moradores de aquel lugar pechar
miento , que fuere menester, a las cosas que comunalmente, cada vno por lo que ouie-
de suso diximos. Otrosi dezimos, que deue re (8), fasta que ayunten tanta quantia, de
dar a estos ornes, lo que ouieren menester que se pueda cumplir la lauor: e desto non
para compümiento de lalauor. Pero si en las se pueden e.scusar Caualleros (9), nin Cléri-
Ciudades, o en las Villas han menester de fa- gos (10), nin biudas, nin huérfanos, nin
zer algunas destas lauores, si han rentas apar- ningún otro qualquier, por preuillejo que
tadas de Comuu (7), deuen y ser primera- tenga. Ca pues que la pro destas lauores per-
mente despendidas. E si non complieren, o tenesce comunalmente a todos, guisado, e
AQUÍ COMIENZA
LA QUARTA PARTIDA,
Que fabla de los Desposorios, e de los Casamientos.
~ •— - •—i il *mm+^m>&*m*i ^ ' l ~
JJLonrras señaladas (i) dio nuestro Señor pos departidos segund natura, que füessen
Dios al orne, sobre todas las otras criaturas vno quanto en amor (8), de manera, que
quel fizo. Primeramente, en fazerlo a su yma- non se pudiessen departir, guardando leal-
gen (a), e a su semejança, segund el mismo tad vno a otro; e otrosi, que de aquella amis-
dixo (3) ante que lo fiziesse, en darle enten- tad saliesse linaje, de que el mundo fuesse
dimiento de conoscer a el (4), e a todas las poblado, e el loado, e seruido. Onde, porque
otras cosas; e saber entender (5), e departir esta orden del Matrim onio establescio Dios
la manera délias, cada vna segund conuiene. mismo por s i , por esso es vno (9) de los mas
Otrosi honrro mucho al orne , en que todas nobles, e mas honrrados (10) de los siete
las Criaturas, que el auia fecho, le dio para Sacramentos de la Sancta Eglesia. E porende
su seruicio (6). E sin todo esto, ouole fecho deue ser honrrado, e guardado, como aquel
muy grand honrra; que fizo muger (7), que que es el primero, e que fue fecho, e orde-
le diesse por compañera, en que fiziesse li- nado por Dios mismo en el Parayso ( n ) ,
naje; e establescio el casamiento dellos am- que es como su casa señalada. E otrosi, co-
bos en el Parayso ; e puso ley ordenadamen- mo aquel que es mantenimiento del mun-
te entre ellos, que assi como eran de cuer- do (12)» e que faze a los ornes beuir vida
(i3) Sinpecado. Vide infra tit. 2. 1. 9. qtieni actum judicialëm procederé, ñeque potest ei, de
(14) En medio. Nam locus, et loeatum debentpro^ quo est sibi denuntiaturri, subtrahere sacrainentum, ñe-
portionari ; et facit in argumentum , quód Rex qui est que eum in genere excommunicare ; et sequitur ibiAndr.
cor, et anima populi, út habetur in 1. 5; tit. 1. 2. Par- Siculus col. 77. Et dicitur occultum illud, quod pro-
tit, debeat habere Curiam, et sedem in medio Regni: bari non potest, ut notât Abb. in cap. ex lilterarum,
sic et Rex Regum Christus ait, Lue. 22. c. v. 27. «Ego de tempor. ordinal, et in cap. vestras, de cohabit, cle-
autem in medio vestrum sum, sieut qui ministrat. » Non ric, et millier. Doniinicus, et Alexandrinus in dicto cap.
enim subditi quserere debent Regem extra Regnum pro erubescant. Gloss, per textum ibi, in cap. inquisitionis,
h i s , quae ineumbunt j argumento 1. sed et ha.'persona;, §. tertiœ, de acctts. dicit, quôd de oecultis non est in-
§. non solum , vers, cœlerum, D. deprocur. et tradit An- quirendum , neque super illis jaratar: fama namque ali-
dr. de Iser. deprohib. Jeudi alien, per Fredsr. in princ. cujus priùs debet esse laesa. Et adde , quod habetur 1.
col. 6. versic. satis videtur : undè dominus , nt ostende- ad Timot. cap. 5. vers. 19. « Ad versus presbyternm ac-
ret se esse in medio populi sui, ut praedixit Joelis a. cusationem noli recipere, nisi sub duobus, aut tribus
cap. salutem operatusest in medio terras , Psal. 73, v. 12. testibus: » quod enim noii potest probari, non debet in
(i5) Va la vida. Cor enim, prout dicit Aristot. publicum deduci, Gloss, in cap. hinc eteniin, 49. dist.
lib. 3. departibus anintalium, est fous omnium sen- et Gloss, notanter in cap. si quis Papa , 79. dist. voluit,
suum , vitaeque, ac sanguinis. quod licet alias in crimine Jaesaemajestatis ex sola scien-
(16) Manifiestos. Nam de oecultis non se intromit- tia quis puniatur, si non révélât proditionem, quam.
tit judex terrenus, sed eaelesds, ut scilicet qui seereto- scit fieri, ut in 1. quisquís in fin. et ibi Doct. C. ad L.
rum cognitor, et judex est, cap. erubescant, 32. dist. Jul. majest. Bart, in 1. utrum, D. ad L. Pomp, de par-
etibi notât Dominic. Ecclesia enim non judicat de oe- ric. tamen si est casus, in quo non potest probare , ex-
cultis, utibi , et in cap. Christiana, 3a. quaest. 5. cap. cusatar, si tacet: et adde Gloss, notabilem in cap. quis-
consuluisti, 2. quaest. i . cap. non omnia, 6. quaest. 1. quís , 2. quaest. 1. et in cap. plerumque, 2. quaest. 7. et
occulta enim i quae probari non possint, non sunt tra- quod dicit Abb. in cap. si sacodos, col. 1. de offic. or-
henda in publicum, Gloss, in cap. scripturis, 96. dist. din. Constitutio tamen militantis Ecclesiaa ligat omnino
et dicit Abb. in cap. novit, de judie, quod in peccato oc- occulta; non tamen nominatim de illis judicat tribunal
culta, noto soli denuntianti, judex non debet ad ali- Ecclesia;, gloss, not. in Clem, 1. §. pen. de hœrel. et est
De los Desposorios. 607
T I T U L O I. to (1) que fazen los omes por palabra, quan-
do quieren casar. E tomo este n o m e , devna
DE LOS DESPOSORIOS palabra que es llamada en latin spondeo, que
quiere tanto dezir en romance, como pro-
De 'esposorio es la primera postura, que los meter. E esto es, porque los Antiguos (a)
dei^tl- o m e s acostumbran de poner entre si por ra- ouieron por costumbre, de prometer cada
mi, l. zon de casamiento (i). E porende, pues que vno a la muger con quien se queria ayun-
lib. à. e n eicomienço destaPartida, fezimosemien- tar, que casaría con ella. E tal prometimien-
ecop
' te de los desposorios, queremos dezir en t o , como este de desposorio se faze también,
este Titulo delios. E mostrar, que cosa es non seyendo delante (3), aquellos que se
Desposorio, e onde tomo este nombre. E desposan, como si lo fuessen, e non se re-
quantas maneras son delios. E como deuen pentiendo aquel que embio el mandadero,
ser fechos, e de que hedad deuen ser los que o el Personero, ante que el otro a quien lo
se desposan. E quien ha poder de apremiar a embia aya consentido. E esto ha lugar seña-
Ios desposados, que cumplan el casamiento. E ladamente en los Desposorios, e en los Ca-
en que manera les deue ser fecha esta pre- samientos. Mas en otros pleytos de promes-
mia. E por que razón se pueden desfazer los sa, que algún orne fiziesse (a que llaman en
desposorios. E que cuñadia nasce a los ornes latin stipulacion) en lugar de o t r o , que non
delios, que embarga los casamientos. estouiesse delante, non valdría. Ca comu-
nalmente , ninguno non puede obligarse a
L E Y I. otro (4), que non estouiesse delante ; por su
prometimiento, en la manera que sobredi-
Que cosa es Desposorio, e onde tomo este cha es; si non fuere de aquellas personas,
nombre. que manda ei Derecho.
Llamado es Desposorio, el prometimien-
iextus pro dicta gloss, secundum Abb. in dicto cap. si §. Dîvi 3 . D. âe adult, quia intelligenda est, non quôd
iácerdos. talis coitus, velut adulterintis accusetur; sed quôd spon-
T I T U L U S I. D E S P O N S A L I B U S . sus agatactione injüriarum ratione atrocis injurias sibi
( 1 ) Casamiento. Et sic differunt inter se sponsa- illal.se ob spem matrimonii, prout pulchrè adducit Dida-
îia, et matrimonium: undè licèt lex, vel statutum pu- cusà Cuevas Rub-.vir utique studiosissimus in suo tract.
niat contrahentem matrimonium clandestine, vel certa matrimon. in cap. i . prima) partis, vers. 2. ex his patet.
die , non compreliendet contrahentem sponsalia : et li- LEX I.
cet sponsalia de futuro suit de prsesenti, tamen signifi- Sponsalia sunt futurarum nuptiarum promissio, et
cat matrimonium contrahendum de futuro, nt dicit dicuntur à spondeo, spondes : et fiunt tàm inter présen-
Bald, in 1.1. 1. lectura, C. desponsitL Aliud est enim tes, quàm inter absentes pernuntium, vel procurato-
esse, vel sperari esse , ut in 1. et quœ nóndum i 5 . in rem; dum tamen ante consensum alter non pœniteat:
princ. D. de pignor. Et procederet hoc etiam si contra- stiputatio tamen inter absentes contrahi non potest 3 ni«
hens sponsalia ea caruali copula eonsummaverit, ut di- si in casibus certis. Hoc dicit.
cit Card, in cap. is quifidem , de sponsal. facit quod no- ( i ) El prometimiento. Concordat D. eod. tit. de spon-
tat Bald, in 1. si quis servo, ad fin. C. de funis, yersic. sal. I. i.cumduabus sequetitibus, adde cap. nostrates
quœronunquid , ubi dicit, quód jus commune non tra- 3o. qusesti 5. Et quid, si quis dicat : Promitto , quôd ta
hit ad se maleficiu'm fictum per statutum : quia minor desponsabo? Die, quôd non erunt sponsalia de futuro,
est fictio , quàm veritas, 1. 3. §. hœc verba, D. de ne- sed promissio de sponsalibus contrahendis, secundum
got. gest. Et adde ad prsedicta textum notab. in 1. solet Joan. Andr. post Vincen. in cap. si inter virum, isto
t o . D. de his qui not. infarn. per quera Bald, et Angel, tit. de sponsal.
ibi dicunt, quôd mater contrahens sponsalia , non per- (2) Porque los Antiguos. Verba sunt dictœ 1. 1. D.
dit tutelam filii, et allegant Specul. tit. de tutor. §. nunc eod. et ut dicit ibi Gloss, matrimonium potest contrahi,
videndum, et ibi etiam Ángel, dicit, quód non subjicie- etsi nunquàm procédant sponsalia.
tur pœnis authent. eisdem, C. de secund. nupt. de hoc (3) Non seyendo delante. Concordat 1. 4- cum glos.
vide quae dicit Abb. in cap. ex publico , de confers, con- fin.et l.'fin. D. eodi Et intellige, mutua promissione in-
jug, et in rubr. de sponsal. et in cap. si inter virum, eod. terveniente, ut hic, et lege sequenti colligitur, et in 1.
tit. et in cap. a. de spons. duor. et in cap. i. pen. col. hœc ita 5. D. eod. nam si unus promitteret, et alter non,
de postul. prœlat. Bald, in 1. non sine, C. de bonis quœ ñeque assentiret, non essent sponsalia: quia idem est in
liber, et in 1. Deo nobis, col. 3. C. de episcop. et cleric. matrimonio, ut.in dicto cap. si inter virum, et ibi Joan.
nam fit distinctio, an loquamur in odiosis , an in favo- Andr. de sponsal. et vide Abb. in cap. dilectas, eod. tit.
rabilibus, etan matrimonium prohibeatur perpetuo, vel et Jas. in 1. « stipuler, D. de verb, oblig. et Doct. de
ad tempus, 1. oratio i6. D. de sponsal. hex ergó 2. tit. Palac. Rub. in repet. cap.per vestras, col. a 3 6 . infor-
15. lib. 8. Ordin. Regal, quae vult, spoiïsani adulteram tnis minoribus. Et etiam matrimonium contrahi potest
pœnis adulterii subjici, intelligenda est, prout ipsa lo- per procuratorem inter absentes, cap. fin. de procurât.
quitur, in sponsa per verba de praesenti, prout et ha- lib. 6.
betur in 1. 8 I . Î ' / Î Ordin. Tauri, et non procederet in
' (4) Obligarse a otro. Adde 1. 3. tit. 11. 5. Partita,
sponsa de futuro. Ñeque ad id obstabit I. si uxor i 3 ,
et vide quae ibi dicam.
Tom. 11.
SsS 2
5o8 Quarta Partida. Titulo I.
LEY II. se casaran en vno, como si dixiesse: Yo ju-
ro sobre estos Euangelios, o sobre esta Cruz,
Cuantas maneras sonde Desposoriost eco- o sobre otra cosa, que casare contigo. La
modeuen ser Jechos, quarta es, si le da alguna cosa, dizien-
do assi : Yo te do estas arras (5), e prome-
Desposorios se fazen en dos maneras. La t o , que casare contigo. La quinta es, quan-
vna délias se faze por palabras, que muestra do le mete algún anillo (6) en el dedo , di-
el tiempo que es por venir. La otra por pa- ziendo assi (7): Yo te do este anillo, en se-
labras, que demuestra el tiempo que es pre- nal que casare contigo. La segunda destas
Sente* La que demuestra el tiempo que es dos maneras, que dize en el comeiiçamien-
por venir, se puede fazer en cinco maneras to de esta ley, que es por palabras que de-
( I ) Í La primera (2) es, como si dixesse el orne muestran el tiempo que es presente, se fa-
a la muger: Yo prometo que te recibiré por ze desta guisa (8), como quando dize el orne:
mi muger; e ella dixesse: Yo te recibiré Yo te rescibo por mi muger; e ella dize : Yo
por mi marido. La segunda es, quando di- te rescibo por mi marido; o otras palabras
ze : Fagote pleyto (3) * que casare contigo; semejantes destas, assi como si dixiesse : Yo
e la muger dize a el esso mesmo. La tercera consiento en ti como en mi muger, e pro-
e s , quando juran (4)* el vno al o t r o , que meto (9), que de aqui adelante te aure por
liatur de pra?senti¿ Mihi plus placet opinio Spec, qtiani fantes: opinionem tamen Árchidiac. tenet Dominicus
ctiam sequitur Anton, in dicto cap. ex parte, nisi ex F r a n c u s , et est c o m m u n i s , et a p p r o b a t u r in isla
aliis adjunctis colligeretur mens c o n t r a h e n d i depraesen- lege.
t i , u t et vult Specal. j i b i supra. (4) Mas desposorios. Concordat cap. unicum, §.
(10) Que de desposajas. Respectu vinculi m a t r i - idem quoque, de desponsat^ impub. lib, 6 . et cap. fin.
monialis impropria appellantur sponsalia; sed respectu de desponsat. impub.
execntionis m a t r i m o n i i , quia uterque sporidel in futu- (5) Quando morassen Habes hic , q u ô d licet alias,
r u m , possutit dici sponsalia : ita déclarât A b b . in cap. g u a n d o ex verbis, et ex mente , et ex j u r i s disposi tiene,
si inter, eod. tit. q u i ini'ert ad statuta odiosa facientia ex forma v e r b o / u m sponsalia sunt de futuro, nun t r a n s -
m e n t t o n e m de uxore , ut ñoriihclúdant sponsam de pree- e u b i in matriiriOmum de prsesénti, adveniente p u b e r t a -
senti. t e j d a t o , q u ô d ôscula, et arnplexus i n t e r v e n i a n t , vel
LEX Hi. similia, quae taciturn consensuin o s t e u d u n t , ut dicit
Abbas in cap. fin¿ de sponsal. versic. sed quœro, q u i
Si contrahitur matrimonium per verba de prseseti- àllegat text, in cap. fin. de matritti. contract, contr. in-
•ti sub conditione , aut in alterins a r b i t r i o ; vel per ver- terdict, eccles. et p r o b a t u r in dicto cap. fin. et tenet I n -
ba de pisesenti, et exprimientes sunt i m p u b è r e s , et sep- «oc. in dicto cap. i; tamen q u a n d o sponsalia v e i b o r u n i
tennio m a j o r e s ; n o n eiit m a t r i m o n i u m , sed sponsalia. respectu sunt, de prsesénti, sed q u o a d intentionem j u r i s
Si lamen persistant usi¡ue ad pnbertafern , tacilurnitate sunt de futuro q u o a d ëffectuin , u t q u a n d o impubères
efficitur m a t r i m o n i u m , et intelliguntúr laché consenti- c o n t r a h u n t per verba de p r a s e n t i , ut hie , vel pubes,
r é , si insimul cohabitent; vel dona unus ab alio recipiat; et i m p u b e s ; tunc adveniente p u b e r t a t e , intervenienti-
vel se invicem. v i d e a n t j aut copula interveniat c a r - bus osculis j et amplexibus , vel aliis lacitis signis con-
nalis. Hoc dicit. s e n s u s , de q u i b u s h i e , talia sponsalia t r a n s e u n t i n ma-
(1) J mi padre. A d d e cap. per tuas 6. et cap. su- trimonium de praesenti, licet copula carnalis non iii-
per 5. eod. de coridit. apposit. terveniret: et p r o b a t u r etiam hoc in dicto cap. 1. vers.
(2) Alguna condición. Dùm tamen sit h o n e s t a , u t idem quoque , et ibi Gloss, in verbo modum, et tenet
in cap.efe Hits 3. et cap. super 5. eod. de condit, apposit. ibi Domin. et Abb in dicto c a p . fin, et Franc¿ de Aret.
( 3 ) Siete años. Warn ante sepU'nnium non contra- cons, i 4 2 . incipit ex facto proponitur ¿ col. 5. et Deci.
h u n t u r sponsalia, ut in cap. T. in princ. de desponsat, consih 3 6 8 . in causa matrimonial i, ubi latè.
impub. lib. 6. undè ñeque adveniente p u b e r t a t e , etiam (6) Recibiessen dones. Hoe dicebat A b b . a n t i q u u s ,
si signa taciti consensus interveniant, 11011 induceretur et P e t r u s , u t refert Joarin. A n d r . in dicto c a p . fin. de
matrimonium deprsesenti, ut (licit Joan. Audr. in cap. desponsat. impub.
iin. de desponsat. impub. et intell ige de signis p r a t e r co- (7) De se veer. Âdverte bene , quia ista signa t a -
p u l a n ! , ut d é c l a r â t , et tenet Joan. A n d r . in dicto cap. citi consensus, qua? hie p o n u n t u r ; non ita p o n u n t u r
ú n i c o , versic. sed quid dices, in fin. i. col. de despon- in dicto cap. unico de desponsat. impub. l i b . 6. imô
sat. impub. lib. 6. Confraiium ta men tenet ibi A r e h i - ibi d i e i t u r , constilerit evidenter ; u n d è intellige istani
diac. i m ô , q u o d si ante septeriuiuui per verba de prse- legem de tali cohabitatione, et s i g n i s , quae soient fieri
senti contraxissent, si adveniente pubertate Uta signa legitime^ et irrepi'ehensibiliter solum cum uxoribus, vel
taciti consensus , etiam piaster copulam , interveniient, sponsis de praesenti: et ita videtur communis opinio
q u ô d induceretur matrimonium de presentí. Sed verior T h e o l o g o r u m 4. sentent, dist. 2 8 . si vero talia sigua
v i d e t u r opinio Joan. Aildf. ut videbis in quadam deci- s i n t , qua; soleatit etiam sponsis de futuro e x h i b e r i , ut
sione Rotas in novis 4 6 2 . incipit, dubitatur si duo in- in aliquibus locis o s c u l a , et arnplexus, et hujusrïiodi, •
5io Quarta Partida. Titulo I.
sus casas, o si yogiesse con ella(8)como va- ron con rauger (9).
non induceretur matrimoninm praesumptum : quia non detur tenendum, licèt Praeposit. in dicto cap. is qui fi-
probathoc esse, quodab hoc contingit abesse, 1. negué dem, col. 4- dicat opinionem communem esse contra
natales 10. C. de probat. et ita videtur tenere Anton. Hostien. Quid autem si protestetur sponsus , ipsa spon-
in cap. attestation.es, de desponsat. impub. et tenet Syl- sa praesente, et consentiente, se nolle per coitum ma-
vest. quern vide, in summa in parte Matrimon. la 5. trimonio consentiré? Die, quôd adhuc erit matrimo-
•vers. 8. quœritur, ubi latè per eum. nium praesumptum , et prœsumitur, per coitum spon-
(8) Con ella. Adde cap. veniens i 5 . et cap. is qui sos ab hac protestatione recessisse, ut voluit Glos. et
fidem Zo.despousal, nam per carnis copulam transeunt Doct. in cap. per tuas, de condit. apposil. Abb. et Felin.
sponsalia in matrimonium de presents, quia praesumit in cap. cum M. de constituí. Et an sponsalia de futuro
canon, ut ad conjugem aceesisset, et super ista prae- per ductionem ad domum sponsi transeant in matrimo-
sumptione statuit; undè non admittitur probatio in nium de prassenti? Joan. Andr. in cap. fin. de spousal.
contrarium, etiam per confessionem illius, qui pro voluit, quad sic, per 1. qucesitum, D. de spousal. Bald,
matrimonio contendit, Abb, et Doct. communiter in etiam hoc tenet in 1. cum in te , C. de douât, ante nupt.
dicto cap. is qui fidem, et hoc in foro exteriori: in fo- et videtur de mente Bart, in 1. cum fuerit, D. de condit.
ro verô conscientiae interiori crederetur dicenti non af- et demonstr. tamen communis opinio est in contrarium,
faisse consensum conjugaiem, seu affectu non uxorio secuudùm Praepos. in dicto cap. fin. et etiam secundum
cognovisse sponsam, secundum Abb. et Doct. in dicto Bald, novell. in tract, de dote, fol. 5g. col. a. vers, pri-
cap. is qui fidem, Socinus consil. i 8 . i . vol. et asserit ma combinatio, ubi dicit, quôd dicta 1. qucesitum de
Sylvest. in summa, parte matrimonium la a. quaest. i 5. directo probat contrarium, et rectè dicit. Si tamen
banc opinionem comrauniter à Canonistis, et Theolo- praecesserunt sponsalia de futuro juris interpretatione,
gis receptam, et probatur in cap. tua nos a 6 . de spou- sed verbis de praesenti ; tunc ex ductione ad domum
sal. Quid tamen si secreta confessione dicat, se dubi- transirent in matrimonium : et idem, si dubitaretur,
tare, quo affectu cognoverit? Dicendum videtur, quôd quae sponsalia praecessissent, an de praesenti, an de fu-
si post diotam copulam cum alia contraxit matrimo- turo, an ex ductione ad domum praesumeretur praesti-
nium verum , et indubitatum , tunc non esset injun- tum priùs fuisse consensum matrimonii: et ita procedit
gendum ei, ut discederet à tali matrimonio vero , et in- dictum Bald, per text, ibi in dicta 1. cum in te : et idem
dubltato : imô tutius est secundo conjugio certiori ad- esset dicendum , si traduceretur sponsa ad domum
hasrere, cap» juvenis 3. de spousal, cap. a. §. item si, de sponsi ea solemnitate, qua uxores ad maritorum domos
pœnit. dist. 7.ubienim imminet precisa electio jure du- duci soient, secundum Abb. in cap. ex parte, de res-
bia, et tangente salutem anima?, oportet eligere certius, tit, spoliât, col. pen. argum. cap. vidua 4. de regular.
ut notât Arch. Florent, i. parte, tit. 3 . cap. xo. §. l o . et ita intelligatur 1. mulierem 5. D. de ritu nuptiar.
consnlendum forte ei esset, ne debitum exigeret, sed (9) Con Muger. Sentit haec lex , quôd copula de-
rederet exactus. Si verb cum alia non contraxit, debet bet esse actualiter perfecta, et quôd non sufficeret ni-
in foro interiori praesumi, quod in exteriori, etinjun- xus ad copulam. Sed die, quôd in casu hujus legis suf-
gendum est huic, ut affectu conjugal! adhaereat spon- ficeret nixus ad copulam , etiam ea effectualiter non se-
sae, quam cognovit. Sed quid si sponsus timoré mor- quuta, utvolunt Doct. communiterin cap. attestationes,
tis coactus sponsam de futuro cognoscat? an sponsa- de despons. imp. Et hoc ideô , quia praecesserunt verba
lia transeant in matrimonium à canone praesumptum? apta ad matrimonium de praesenti; licèt juris interpre-
Hosti. in cap. is qui fidem , vult, quod sic, dicens, mu- tatione de futuro dicantur propter impubertatem, seu
lierem posse allegare contra praesumptionem illius ca- defectum aetatis. Adveniente ergô aetate, sufficeret ni-
nonis, se vi praecisa oppressam; virum autem hoc non xus ad copulam , cùm talis actus solet tantùm fieri cum
posse dicere : quia vir opprimi non potest, neque soient uxoribus legitimis ¡rreprehensibiliter ; et sic militât,
viri à fœminis prsecisè ad coitum cogi: et idem vult ibi quod habetur in cap. unico, §. 1. de despons. impub.
Joann. Andr. dicens, quôd vis conditionalis in foro lib. 6. Quid tamen, si nixus copulae esset prope perfec-
contentioso non excusabit propter sponsalia spontanea, tam aetatem, quando sunt sponsalia juris interpretatio-
quae praecesserunt : et idem tenet ipse in cap. sacris, a. n e , ut in casu hujus legis, et died cap. 1. §. 1. vide
quaest. de his quce vi, melusve causa fiunt, ubi post- per Praepos. in dicto cap. attestationes, qui vult, quôd
quàm in prima quaest. distinxit, et declaravit vim ab- tune transeunt in matrimonium de praesenti per cona-
soluta m à conditional!, dicit in queest. a. item videtur turn copulae prope perfectam aetatem; quod tamen non
absoluta coactio conjunctionis sexuum, vel oppressio probatur ex illo textu, et textus in dicto cap. 1. §. 1.
ad copulam cadere inmulierem, non in virum, ut et potiùs innuit contrarium : et si non suffecisset consen-
dicere promittit in dicto cap. is qui fidem : et licèt non sus expresse praestitus circa finem quartidecimi anni, in
prseeedentibus sponsalibus liberé, et sine metu con- dicto cap. attestationes, de despons. impub. prout no-
tractis, metus etiam conditionalis annullet matrimo- tât ibi Abb. super glos. 1. quanto minus hoc induceret
nium, quia excludit libertatem consensus, ut in cap. consensus praesumptus, qui colligitur ex nixu copulae;
cum locum i 4- de spousal, et notât Abb. in cap. consul- et idem et multo fortius dicendum est, quando cohabi-
tationi, eod. tit. in fin. tamen dictis sponsalibus pras- t a d o , oscula, et amplexus intervenerunt ante perfec-
cedentibus, praesumendum videtur, virum vi conditio- tam setatem, licèt propè : nam non sufficient, ut vult
nal! ad copulam coactum, vel affectu uxorio sponsam Innoc. in dicto cap. attestationes, et tenet Francise, de
cognovisse, et non affectu fornicario, cura non debeat Aret. consil. 14a. jam allegata, col, 5,
praesumi hoc crimen mortale in sponso, cùm potiùs
quit debeat mori, quàm peccato consentiré : et hoe vi-
De los Desposorios. 511
LEY IV. es sobredicho, seria el otro, que después
casasse con ella, bigamo. E maguer este atal
Quel matrimonio que se faze por palabras de non ouiesse auido dos mugeres, seria biga-
presente, es valedero, también como el que mo, por esta razón; porque aquella con
es fecho por ayuntamiento del marido, e de quien casasse desta manera, non la auria
la muger: e que departimiento aj entre virgen: mas para non ser bigamo, ha me-
ellos. nester * que el varón non aya auido otra mu-
Différencia, nin departimiento ninguna ger, con quien fuesse casado ayuntándose a
non ha, para ser el matrimonio valedero, ella carnalmente; nin otrosí la muger, que
entre aquel que se faze por palabras de pre- non aya auido otro marido (3), e que sea vir-
sente, e el otro que es acabado, ayuntándo- gen (4). La segunda cosa es , la cuñadia (5),
se carnalmente el marido con la muger. E que nascedelus matrimonios acabados, enon
esto es, porque el consentimiento (i) tan so^ de los otros, entre el marido, e los parien-
lamente, que se faze por palabras de presen- tes de su muger; e entre la muger e los pa-
te, abonda para valer el casamiento. Pero el rientes de su marido. Ca de tal cuñadia viene
YO matrimonio es acabado de palabra, e de embargo, porque el marido non puede des-
fecho, e el otro de palabra tan solamente. E pués casar con ninguna de las parientas de su
como quier que el casamiento sea verdade- muger fastal quarto grado (6); nin otrosi ella
ro, que es fecho en qualquier destas mane- non puede casar con ninguno de los parien-
ras que de suso son dichas; pero departi- tes de su marido fasta en esse mesmo grado:
miento ay en ellos en tres cosas. La prime- e si casassen, deue ser desfécho el casamien-
ra es, como si alguna muger'-virgen se des- to. Mas del otro casamiento que se faze por
posasse con alguno por palabras de presen- palabras de presente¿ o por alguna de las o-
t e , e se muriesse el, en ante que se ayuntas- tras maneras que dize en la ley ante desta,
se a ella carnalmente; si despues se casasse como quier que non nasce del cuñadia, a-
ella con otro, como quier que el matrimo- üiene otro embargo (7), para non poder ca-
nio verdadero seria , también con el vno co- sar , según que de suso dize en esta ley. E
mo con el otro, non seria por esso biga- este embargo es llamado en latin, publicae
mo (a) este postrimero que casasse con ella; honestatis Justitia; que quier dezir tanto,
que quiere tanto dezir, como orne que ha a- como derecho que deue ser guardado por
uidodos mugeres. Mas si el primero la vuies- honestidad de la Eglesia, e del Pueblo. On-
se conoscido ayuntándose a ella ¿ según que de tal casamiento, como este, embarga para
(4) Otra vez. Adde cap. sicui ex litteris 22. eocL et 1. a. C. de sponsal. Teñe ergó, quod diet» leges non
tit. et limita , ut ibi, et eod. tit. cap. si inter virum 3i. Sunt correctas, cùm hoc declaret ista lex, et Doctores
nisi secunda sponsnlia (ut praedixi) essent de prsesenti: juris Canonici commüniter ita tenent* Suadente tamen
et idem dicitur infrà 1. sequenti. rationabili causa, veluti periculo f'ornicationis, vel alias,
Judex posset abbreviare istum terminùm, et tunc noil
LEX Vil I. incurret contraheus periculum arrharum, ex quo supe-
rioris auctoritate contraxit.
Ponit ista lex casus, in quibus sponsaliá de futuro (4) Cuñadía. Adde cap. si quis sponsam, 27. q. a.
dissolvuntur : alii per judicium Ecclesise, alii autem ip- (5) Se desauiniesseu. Adde cap. 0.. de spans, et
so jure, scilicet, si unus sit religioiiem ingrcssus, ante quod hábetür in Cap. sicuta. eod. tit.
copulam tameft , alius j si per verba de prsesenti alter (6) Fornicio. Adde cap. queinadinoduin 2 5. dej'u-
contraxit : quibus duobus casibus prima sponsalia de rejur.nàm tacita conditio intelligitur, si alter conju-
futuro ipso jure irritantur; sed alii casus judicio Eccle- gurn in lege conjugii non peccaverit, dicto cap. quemad-
siae infirmabtinlur. Hoc dtcit. modum. Semper enim in contractibus intelligitur, rebus
(1) Orden. Adde 1. 4- i fl fi"' suprà éodem, et qua; sic stantibus, 1. qüod Servias 8. D. de condict. causa da-
ibi dixi. ta , Gloss, in dicto cap. quemadmodum, et in cap. Bea-
(2) E non lo pueden fallar. Nota hoc verbum, quod tus, 22. qusest. 2. 1. 1. D. si ex noxali causa ügatur,
non est in dicto cap. de illis 5. de spousal, nam si hoc et vide quod notât Iiinoc. in cap. earn te, in fin. de re-
scirétür, distingüendum esset inter absentiarn necessa- script.
rian!, et voltintariam, ut iri 1. sœpe 17. D. de sponsal. (7) De non rescebir. Nain turpiùs ejîcitur, quàm,
et per Cinum, et Salic, in h 2. C. eod. tit. non admittitur hospes , ut inquit Ovidius de Tristibus,
(3) Fasta tres años. Addè 1. i.C. de repud. et Glos. ethabeiurin dicto cap. quemadmodum.
in cap. de illis , de sponsal. et àdverte , quia ista lex se- (:8) La setena. Adde cap. si inter virum 3 i . de
quitur opinionem Joann. Andr. et Host, in dicto cap. sponsal,
de illis, ut per illud caput nbh eorrigantUr leges, licêt (9) El segundo. Quia per copulam transit in ma-
verbum liberuni ibi positum videatur suadere contra- trimonium prsesumptum de prsesenti, cap. veniens iñ.
l'ium : qnam opinionem sequutus est ibi Abb. scilicet, de sponsal. et cap. is qui /idem 3o. et tene menti istam
quód per ilium texuim non corrigatur 1. 2.C. de repud. legem Partita?, quia de jure communi non erat ita cla-
De los Desposorios. 5i5
palabras del tiempo que es por venir; e des- sassen, el vno fuesse de hedad complida,
pues desto alguno deltas se desposasse en el otro non, el mayor deue esperar ai menor,
essa misma manera con otro, o con otra, fasta que sea de hedad. E si el menor qui-
e le jurasse que lo "cumpliría; como quier siesse consentir en el matrimonio después
que algunos cuydarian, que el segundo des- que fuesse de edad , deuenlo apremiar al o-
posorio deuia valer, por la jura que le fue tro, que cumpla (1/4) el casamiento, porque
fecha en el, demás que en el primero, non consentio seyendo de edad; íberas ende, si
es assi : ca seyendo fecho desta guisa , el este mayor se ouiesse desposado (i5)con otra
primero deue valer, e non el segundo (10); por palabras de presente, o entrasse en Or-
e puedenlo apremiar, que lo cumpla. E es- den.En las dos destas nueue razones porque
to es, porque la jura que el orne faze sin de- se desfazen los desposorios ; que es la vna,
recho, non liga (11) de manera que sea te- quando alguno dellos entra en Orden de Re-
nido de la guardar. Pero el que esto fizie- ligion; e la otra, quando alguno se casa por
re, deue fazer penitencia del perjuro en que palabras de presente, o de futuro, e se ayun-
cayo, por la jura que fizo en el segundo tan carnal mente, según dize en las leyes an-
desposorio, e non la pudo guardar, por- te desta; en ninguna destas maneras, non
que ouo de tornar al primero. La octaua ha por que demandar licencia para desfazer
razón por que se desfaze el desposorio es, el desposorio. E esto es , porque tan solamen-
quando lieuan robada (12) esposa de algu- te por el fecho solo se desfaze el desposorio.
no, e yazen con ella: ca non es tenudo de Mas en todas las otras maneras (16) deuen
casar con ella, si non quisiere. La nouena ser desfechos los desposorios por juyzio de
razón es, quando algunos se desposan, ante Santa Eglesia.
que sean de hedad (i3). Ca qualquier delíos L E Y IX.
que sea menor de dias, desque fuere de he-
dad, si non quisiere cumplir el casamien- Cuales Desposajas deuen valer, si dos ornes
to , estonce puede demandar licencia, que se desposassen con vna muger, o vn orne
pueda casar con otro, o con otra; e deuen- con dos mugeres.
gela otorgar, e quitar el desposorio que o-
uiesse fecho assi. Mas si quando se despo- Desposándose dos ornes con vna muger,
turo fuit carnalis copula subseqüuta ¡ prseferuntur prio- sponsalibüs; quia si consensefant omnes, eadem ratio
ra sponsalia: sed licet cum secunda interveniat copula, esset quae in superior! casu, et sic videretür contrahere
prseferúntur prima de praesenti citra copulam. ítem, si cum illa, quam cognovit. Secundó limita, quando pro-
promitto unarñ ex düabus ducerë in uxorem, eligam, misit contrahere cum una ex pluribus; secùs si díxisset
quamveíim; riisi cumnliquá earumhabui copulam: quia pluribus mulieribus Consentio in vos omnes, vel pro-
tunc illa est uxor mea. Hoc dicit. mitto contrahere cum omnibus vobis: nam tunc, licèt
( i ) Conjura, Concordat cap. sicut ex litteris 22* mulieres omnes responderent : Nos consentimus in te,
eod¡ lit. de spousal. vel contrahemus tecum ; non esset matrimonium cum
(2) Dos mugeres. Concordat cap. i. dé sporisa duor. illa, quam primo cognovit, etiam si una ex illis tan turn
(3) Maguer que ouiesse. Concordat cap. fin. de esset apta ad contrahendum, cùm illi soli non intendit
sponsn duorum. se obligare in solidum; imô sequé alus se obligare vo-
(4) Con dos mugeres. Intelligé, quôd et ipsaá etiani luit, secundum Joann. And. in cap. gaudemus, de di-
coiiseritiant, ut in 1. próxima. vort. col. 2. versic. quid si catholicus, et Socin. in I. si
(5) En su escogencia. Vide 1. 1 1 . infrà eod. tit. fuerit, D. de rebus dub. super glos. in verbo légala.
Í6) Ouiesse ayuntado a la vna. Approbat opinionern
Host, i» cap. ex ïitieris el 2. de spons; et est ratio , se- LEX X.
cundum eum j quia sponsalia videntur contracta cura
illa , quam eligeret, et ipse eligit, cognoscerido islam, Si ego promitto, vel juro, unam de filiabus tuis in
et cognoscendo firmantur in ipsa sponsalia, argum. uxorem ducere, et tu mihi idem promittas; si tuo man-
cap. ex parte 12. de offic. delcg. et nihilominùs simul, dato non vnlt filia parère, non contrahuntur sponsalia:
et semel indncit matrimónium praèsumptum : quia ip- sed si vir est decens , et non vult filia patri obedire; si
so facto consensisse praésumitur : et opinionern Hos- alii contra voluntatem patris nubat, seu meretricetur,
tiens. sequitur Abb. Et adverte, quia Hostiens. loqui- potest per patrem exheredan. Hoc dicit.
tur , quando quis promisit contrahere cum una ex fi- (1) Nin consienten en el. Videtur probari hic,
liabus Titii, veî cum una ex pluribus de aliqua paren- quôd in contractu matrimonii reqniratur simultaneus
tella: sed eadem ratio est, etsi istse duse non essent só- consensus, id est, quôd simul et eodem tempore praes-
rores, vel cognatae: et à fortiori hoc voluit Hostiens. tetur: pro quo facit Gloss, in 1. consensu, D. de action,
quia in duabus sororibus videbatur esse impedimen- et obligat, et in 1. 1. D. de contrah. empt. qua? vult,
tum public* honestatis justitiae, secundum eum; quod quód etiam in contractibus , qui perficiuntur de jure
tamen dicit, non obstare, quia non fuit visus despon- gentium, requiritur, quôd consensus praestetuv simul:
sasse, nisi illam, quam cognovit : et nota benè istam et hujus opinionis etiam in matrimonio videtur fuisse
legem, nam opinio Host, non est sine contradictione, Spec, in tit. dé sports, col. 1. et 2. et etiam Abb. in cap,
quia contra earn tenet ibi Gloss, et etiam Joan. And. et dilectus , eod. tit. Host, tamen in cap. ex litteris el 2.
Ant. tene ergo opinionem Host, quam approval ista lex. eod. tit. et in dicto cap. dilectus', tenet, quôd in matri-
Limita tamen duplieiter: primó, quando promisit du- monio contrahendo non requiritur, quôd consensus
cere unam de certis ; secùs , si promisisset, vel juras- praestetur simul eodem tempore; sed satis est, quôd
set ducere unam de certo loco : nam tunc cognoscendo unus consentiat per prius, et duret in consensu , quan-
certam, non videtur cum ilia contrahere , cum possit do alterius consensus accedit ex post facto : et istud
hoccasu, contrahendo cum alia, adimplere juramen- vérins, et communiter tenetur, de quo vide Joan, de
tum, secundum eumdem Host, et sequitur Abb. in die- Palac. Rub. in rubr. cap. per vestías, col. 236. et
to cap. ex litteris, quod et mihi placet, alia tamen ra- probatur in cap. fin. de procur. lib. 6. et Jas. in 1. stipu-
tione , scilicet , quia orones ill», non consenserunt ler, §. i . D. de verb, oblig.
De los Desposorios. ôij
to es, porque bien assí como el matrimonio quien auia jurado su padre; p o r t a l razón
non se puede fazer por vno solo, otrosí nin non las puede (a) el apremiar, que lo fagan
las desposajas. Ca el matrimonio a menester, de todo en todo (3), como quier que les pue-
Ley 2. que sean presentes aquellos que lo quieren da dezir palabras de castigo, que lo otor-
îîî; iS/ fazer, e que consienta el vno en el otro; o guen. Pero si aquel, con quien el padre quie-
l i b . b. ' T j i /> re casar alguna délias, fuesse atal, que con-
Kecop. que sean otros dos que lo ragan por su man- uiniesse, e que seria assaz bien casada con
dado: e si el padre jurasse, o prometiesse a el ; maguer que la non puede apremiar que
aquel
vna dequel
sus auia
fijas, jurado a edaria
que gela l , queporrescibira
muger; cumpla lo que el auia prometido, puédela
si después ninguua de sus fijas non lo otor- deseredar (4): porque non agradesce a su pa-
gasse, nin quisiesse consentir en aquel, a dre el bien quel fizo; e fazele pesar, non le
(2) Non las puede el apremiar. Ñ e q u e dissentiente v i t , et postea m a t r i m o n i u m contraxit cum i n d i g n o , vel
filio, tenerent sponsalia, 1. filio i 3. D . eod. et si filii inimico p a r e u t u m ; quôd tunc possit illam exhaeredare,
sunt p r é s e n t e s , et non contradicunt sponsalibus con- maxime in casu hujus legis, ubi pater promisit alicui
tractus p e r p a r e n t e s , tenent sponsalia, ut in cap. ú n i - fiiiam suam in m a t r i m o n i u m : ct dicit se c r e d e r e , hoc
co , de despons. impub. §. fin. lib. 0 . et idem si fuerunt n o n a d v e r s a n j u r i C a n ó n i c o , motus ex doctrina Bald,
absentes, et ignorantes, et postea ea tacite, vel expres- in 1. 1. §. jus natura le, D. de justit. et jur. et in 1.
se ratificaverunt, ut in dicto cap. unico , §. fin. et 1. in omnem, C. ad Tertul. et ex aliis, qua? ibi videre pote-
sponsalibus , in fin. D. de sponsal. et est spéciale, quan- ris ; et quia lex Civilis potest legem Divinam distingue-
do pater contrahit pro filiis : nam si a l i u s , etiam t u t o r r e , et limitare in certis casibus, u t ibi latiùs per eum:
contraheret, requireretur expressus c o n s e n s u s , vel r a - et certè quaestio isla est satis d u b i a : nam B a l d u s , et cae-
tihabitio, secundum Joan. Andr. in cap. i . de despon- t e r i , qui moventur ad t e n e n d u m , quôd possit exhaere-
sat. impub. lib. 6. et per A b b . in cap. ex parte, i . not. , dari, si nubat i n d i g n o , moventur per dictum §. si eman-
de restit. spoliator. cipatus, qui §. est hodie correctus , u t dicit ibi Bart. et
(3) Todo en todo. Id est, v i , vel metu qui caderet Salie, iñ 1. si ut propunis, C. de nupt. et J o a n , de Imol.
in constantem virurn : quia tunc matrimonium esset in cap. accedens, de procurât. Alex, in 1. 1. col. g. D .
n u l l u m , ut in cap. vemens i 5. et cap. cum locum 1 4 . solut. matrim. per text, in dicta authent. ut cum de ap-
de sponsal. timor verô reverentialis non sufficeret, u t pellat. coçnosc. §. causas. Istud tamen n o n obstaret,
h i e , et in 1. si paire cogente 2 2 . D . de ritu nupt. et quia de j u r e nostro P a r t i t a r u m super hoc est disposi-
notât A b b . in cap. 1. de despons. impub. et licet d e t u m , n e q u e est aliqua lege Regrii derogatum , imô corn-
j u r e Civili filia cogebaiur habere sponsum electum à probatura ; nisi forte d i c a s , quôd per 1. 5, incipientem
p â t r e , q u a n d o non erat i n d i g n u s , vel t u r p i s , ut in 1. iuglar, tit. 7 . Part. 6. ista lex P a r t i t a r u m sit derogata,
sed qucBpatris 12. D . de sponsal. de j u t e Canónico ta- conjuncta 1. 8. quae ob h a n c caUsam non i n d u x i t , imô
men non p r o c e d i t , ut dicit Gloss, in dicto cap. 1, prohibuisse videtur exhséredationem , cùm tantum ibi
(4) Puédela deseredar. Istam legem dicit singu- permittat exhaeredari filiam, si luxnriosè vixerit. O b s -
larem Rod. Soar, in repet. 1. 2. tit. de los casamientos, tat tamen a l i u d , scilicet, q u ô d j u r a Canónica hoc non
Fori Legum, fol. 3 . col. 1. et fol. 11. ejusdem repet. a t t e n d u n t , imô a p p r o b a n t matrimonium cum q u o -
col. 1. ubi dicit earn famosam , et latissimè tractât de c u m q u e etiam indigno contractum , etsi fiat sine con-
validitate hujus legis , et a l i a r u m , tàm Partitarum, sensu p a t r i s : et sicut non valeret s t a t u t u m , q u o d p r o -
q u a m F o r i , e t Ordin. Reg. prohibentiüm contractura hiberet matrimonium tali c a s u , cùm hoc pertineat ad
matrimonii fieri à filia sine consensu patris; et an filia Cañones , eo quôd materia matrirnonialis est Canónica,
ante 2 5. a n n o r u m setatem contrahetis matrimonium s i - et non Legalis, cap. tuain 3. de ordin. cognit. A b b . in
ne consensu p a t r i s , incurrat vitium ingratitudims , ut dicto cap. 1. et causa matrirnonialis dicitur spiritualis,
sic à patre possit exhaeredari ? In qua quaestione com- u t in Clement, dispendiosam 1. de judie, u n d è pariter
munis opinio est, quôd non possit exhaeredari, si n u - non debet valere statutum imponens peenam c o n t r a -
b a t d i g n o : si autem n u b a t i n d i g n o , sunt opiniones; llen tibus , per 1. Sejus, et Agerius 2 7 . D . ad Legem Fal-
nam Hast, et Joan. A n d r . et A b b . et eommuniter Doct. cid. ubi Bart, et in hoc inclinât Pliüippiis Decius con-
indistincte volunt, q u ô d non possit e x h e r e d a n , ut i p - si!. 2 3 i . quern vide col. pen. et fin. si non militât d e -
si dicunt in cap. 1. de despons. impub. tantùm dicunt, fectus potestatis in statuente, ita militât in contrállente,
quôd possit exhaeredari, si turpem vitam elegerit, p e r si cum i n d i g n o , sicut cum digno. Cogita, quia passus
text, in authent. ut cum de appell. cognosc. cap. 3 . §. e s t d u b i u s , et licet opinio Roder, et aliorum cum eô,
si alicui 1 1 . collât. 8. n u b e n d o t a m e n , licet indigno, sit »qua,< et obviaos malis m o r i b u s ; tamen contraria in
non eligit turpem vitam; et sic est d e m e n t e e o r u m , puncto juris v e r i o r : si tamen matrimonium contrahere-
quôd non possit exhaeredari : Bald, tamen in I. si pater, tur clandestine, tunc esset niagis d ü b i u m , tarn ex lege
C. de sponsal. in utraque lect. et in 1. nequefilium, C. Tauri prohibentc matrimonia clandestina, et permitien-
de nupt. tenet, quôd possit exhaeiedari, ni nubat i n - te ob hoc fiiiam posse exhaeredari, q n à m ex e o , quia
d i g n o , motus per text, in 1. 3- §. si emancipatus, D . de hoc casu lex procedit adjuvando adjectione pcenarnm
honor, posses, contr. tabu/, et idem tenet Anton, de jus Canonicum quoad prohibendum matrimonia clan-
But. in cap. accedens, de procurât, et Petrus de Anch. destina, et pronuntiatum vidi in Regio Consilio secun-
consií. 2 1 . i n c i p i t / i r o solulione dubiornm, 2 . col. R o - dum diet. 1. Tauri, in matrimonio clandestine contrac-
deric. verô Suar. ubi s u p r a , vult, quôd his c o n c u r r e n - to etiam cum digno sine volúntate p a t r i s : sed obstat
t i b u s , scilicet, quôd pater volebat fiiiam suam marita- doctrina Cald. et caeterorum in cap. 2. de clandest.
re cum homine statui suo convenienti, et ipsa recusa- desp. et A b b . in cap. 1. de sponsal. u b i refert Cald. Co-
5i8 Quarta Partida. Titulo I.
obedesciendo. E esto se entiende, si despues alguna de las fijas de algún orne, yoguiesse (5)
desto se casare ella (5) con otro contra vo- con alguna délias, ante que gela el padre
luntad de su padre, o si fiziesse maldad de su diesse, o senalasse, tenudo es, de tomar a-
cuerpo. quella por muger. E si non quisiesse, deuelo
L E Y XI. apremiar (6) que la resciba. E lo que dize
en esta ley, e en la de ante della, de las fi-
En cuya escogértela deue ser, de dar, o de jas , entiéndese también de los fijos (7).
tomar alguna de las fijas, que desposassen
sus padres. LEY XII.
Jurando (i) , o prometiendo vu orne a o- Que cuñadez nasce a los ornes de las Des-
t r o , que rescibira vna de sus fijas por mu- posabas , por que se embargan ¿os
ger, segund dize en la ley ante desta, si ellas Casamientos.
otorgassen, e consentieren en lo que su pa-
dre tizo, en escogencia (2) es del padre, que Allegança es, como cuñadez que nasce
lo prometió , de darle qual quisiesse délias. de los desposorios; e esta allegança llaman
Esso mesmo seria, si el padre prometiesse en latin publicas bonestatis justitia, segund
primeramente, que daria su fija a alguno dize en la ley deste Titulo, que comienca:
por muger, non diziendo señaladamente qual. Diferencia (1). E esta atal es embargamien-
Caen su escogencia es del padre, de darle to , que defiende que las parientas del espo-
qual el tuuiere por bien, e non la que el otro sa iion pueden casar con el esposo, nin otrosi
demaudare. E si despues de la promission, el ninguno de los parientes del esposo non.
padre senalasse vna de sus fijas, nombrando- pueden casar con la esposa , fasta quarto
la por su nome, por dargela, e el otro dixe- grado; e si casaren, deue ser desfecho el ca-
r e , que non quiere aquella, mas alguna de las samiento. Ë este derecho, touieron todos los
otras, quito es el padre(3) de la promission homes por bien, que fuesse guardado por
que fizo, e non le dará la otra, si non qui- onestad (a) de la Eglesia, e por egualdad de
siere. E si ante que el padre senalasse algu- los Pueblos, e por toller escándalo (3) de en-
na délias, por dargela, se muriessen todas, tre ellos. E tal allegança como esta se faze,
fueras (4) vna, maguer que non ouiesse vo- también entre aquellos que se pueden casar
luntad de darle aquella, temido es de dar- de derecho, como entre los otros que lo non
gela, por complir la promission que fizo. E pueden (/1) fazer: e esto se deue entender,
si aquel que ouiesse prometido de casar con si los desposados fuessen de hedad de siete
gita, et vide 1, fin. tit. 3. ead. Part, et quae ibi dix!. quo ex filiis : et adverté , quia ëtiam in filio, in quo est
(5) Se casaré ella. Quid si esset fiiius masculus? minor ratio, quàm in filia , videtur approbare ista lex
Vide infrà 1. próxima, in fine. dispositionem 1. 3. § .si ernancipatus, D. de honor: pos:
contra tabal, et quod dixit in filia suprà 1. próxima in
LEX XL line, hic extendit ad filium : vide quse ibi dixi.
Si pater jurat, raihi unam de filiabas suis, eis con-
sentientibus, in uxurem dare, eligere potest qua m ma- LEX XII.
luerit; et si illam sic electara nolo, non tenetur aliam
dare, inuó soluius est à juramento: sed si omnes sunt Ex sponsalibus de futuro oritur impedimentum jus-
rñortuae prseter unam , ilia est mihi danda. Item si ego titise public* honestatis; et hoc verum, si fiat à majori-
ante electionein cum una earum coiero , illam compel- bus septennio, aut paulo minoribus, intellectum con-
lor accipere in uxorem : et quod dixi de filiabus , idem trahendi habentibus: et impedit coutrahendum, et di-
de filiis. Hoc dicit. rimit jam contractum; etiamsi contrahentes ilia sponsa-
(i) Jurando, etc. Habet ista lex ortum à notatis lia de jure contrahere nequibant. Hoc dicit.
per Gofredum, et Hostiens. in cap. ex litteris el 2. dé (t) Diferencia. Suprà eod. 1. 4- et vide ibi quae di-
sponsal. xi: et non nascitur hoc impedimentum ex sponsalibus
{%) En escogencia. Ut in regula, in alternativis sub conditione contractis, cap. unicum, §. fin. eodem
70. de regul.jur. in 6. §. prœterea 3 1. lnstit. de action, tit. libs 6. si conditio'rion adveniat : vide Gloss, et Doc-
cum concord. tor, ibi.
(3) Quito es el padre. Ut in 1. si in emptione 34- §• (2) Onestad. Quae semper in matrimonio conside-
siemptio 6. D. de conlrah. emptione, et in L cum is 32. randa est, 1. semper 42. D. de ritu nupt.
D. de condict. indeb. (3) Toller escándalo. Haec potuit esse causa impul-
(4) Fueras una. Facit 1. 2. D. de eo quod certo lo- siva, quia experientia docüit grandes brigas, seu rixas,
co, etH.de solut. 1. Stichum, aut Pamphilum g5. et inimicitias inter consanguíneos exoriri, quando uni
(5) Yoguiesse. Vide quae dixi suprà eod. 1. 9. desponsatam aliquis de sponsi consanguinitate procu-
(6) Deuelo apremiar. Videtur approbare opinio - rât habere, secundum Joann. And. in cap. juvenis, de
nem Glos. in cap. ex litteris el 2. isto tit. de sponsal. sed sponsal.
vide quse dixi in dicta I. 9. (4) Non pueden. Adde cap. ad audientiam 4. isto
(7) De los fijos. Ut si contrahat sponsalia pro ali- tit. de sponsal. et cap, unicum, ubi Gloss, eod. tit. lib.
D e los Desposorios. 519
años (5) Cumplidos, o poco menos, de ma- gan el Casamiento, o lo desfazen maguer sea
ñera, que ayan entendimiento para plazer- fecho.
les las ¿esposajas (6). L E Y I.
6. et hoc fuit noviter decisum per diet. cap. primum, dé m a t i o , et amicorum copia?, et divitise^ quaé secundario
spomal. lib. 6. nam ante illam decisionem Contiariura te- ex matrimonio o r i u n t u r ¿ ut per Gloss. 2 9 . qusest. 1. in
nebatur per text, in cap, si quis desponsaverit el 2. 2 7 . summa.
q. 2. juxta expositionem a n t i q u a m , quod et ten ébat S. L E X t.
Tliom. 4-sentent, dist. 4 \. sequutus rationém naturalem,
qua; d i c t â t , id q u o d non est, nihil effieere. Matrimonium est maris j et fœminae cónjunctio cum
(5) Siete años. Vide suprà eodem 1. 6. et cap. uni- intentione inseparálioiris , e t observantiá mutuas castita-
curn de desponsat. impub. lib. 6. in princ. tis : sed quamvis sit inseparabile , tamen ¿ si non est car-
(6) Desposajas, Adde diet. cap. unicum¡ dé spori- nalis copula subsequuta, potest unus conjugüm , alio in-
saL lib. 6. et cap. 1. in princ. de desponsat. impub. vito , religionem i n t r a r e ; et eo professo j alius Contralle*
eod. lib. r e : sed copula s e q u u t a , nequit u n u s , alio cOntradicen-
t e , religionem ingredi. Hoc dicit.
TITTJLUS lï. DE L O S CASAMIENTOS. (i) Matrimonio es. Concordat 1. 1. D. de ritu nupt.
et §. i . Inst, de patria potest, et 2 7 ; quaést, 2. in summa,
(1) Por tas razones. A d d e cap. sicut 2. §. kis itàj u b i et Gloss.
3 a . quasst. 2. (2) Entrar en orden. Vide suprà tit¡ 1.1. 4. in fin.
(2) La dezena. Hoc patet in cap. ki duo 5 5 . dé et 1. 8. in princ. et qua; ibi dixi.
consecrat. distinct, i . et per Gloss. 2 J. quasst. 1. in (3) El otro casar. A d d e cap. veru/n 2. de convers.
summa. conjugat. et in autheut. de Sanctis. Episcop. §. si vero
(3) Por desuiar. Ut infirmitas prona in ruinam tur-* constante- 4°< collât. 9.
pitudinis honéstate exciperetur conjugii, ut in dicto §.
his ila, et sine peccato e x e r c H u r , quod Dei praecepto LEX 11.
perficitur, 2 6 . distinct, cap, deinde,in fine.
( 4 ) Seyendo cierto dellos. Ex conjecturis scilicet: D i c t t u r m a t r i n i o n i u m , et non patrimonium : hoc ideó,
nam alias non potest p l e n è p i o b a r i , h Lucius H î . D . c o n - quia m a t e r , d u m est praegnàns, et in p a r t u , et nutrien-
dit. et demonstr. d o , majora sustinet onera , qua m pater. Hoc dicit.
( 5 ) La quarta. Sunt et alise causa;¿ ut pacis r e f o r -
5ao Quarta Partida. Titulo IL
tin, de que tomo nome Matrimonio, que la muger non auiendo que ver con otro, nin
quier dezir tanto en romance, como officio el marido con otra. E el otro bien del lina-
de madre. E la razón porque llaman Matri- je es, de fazer fijos para crescer derechamen-
monio al Casamiento, e non Patrimonio (i), te el linaje (3) de los ornes : e con tal enten-
es esta. Porque la madre sufre mayores tra- cion (4) deuen todos casar, también los que
bajos con los fijos, que el padre. Ca como non pueden auer fijos, como los que los han.
quier que el padre los engendra, la madre E el otro bien del Sacramento (5) es, que
sufre muy grand embargo (2) con ellos, de- nunca se deuen partir en su vida: e pues
mientra que los trae; e sufre muy grandes Dios ios ayunto, non es derecho que orne
dolores, quando han de nascer ; e' después los departa. E demás, cresce el amor en-
que son nascidos,'ha muy grand trabajo, en tre el marido, e la muger, pues que saben,
criar a ellos mismos por si. E demás desto, que non se han de departir ; e son mas
porque los fijos, mientra son pequeños, ma- ciertos de sus fijos, e amanlos mas poren-
yor menester han de la ayuda de la madre, de. Pero con todo esto, bien se podrian de-
que del padre. E por todas estas razones so- partir, si alguno dellos fiziesse pecado de
bredichas, que caben a la madre de fazer, e adulterio (6), o entrasse en Orden (7) con
non al padre, porende es llamado Matrimo- otorgamiento del otro,después queseouies-
nio, e non Patrimonio. sen ayuntado (8) carnalmente. E como quier
que se departen , para non biuir en vno , por
LEY III. alguna destas maneras, non se departe por es-
so (9) el matrimonio.
Que pro viene del Casamiento : e quantos
bienes son del. LEY IV.
Pro muy grande, e muchos bienes nascen En que logar fue establescido elMatrimonio,
del casamiento, segund es dicho en el Pro- e quando, e por que palabras, e por que
logo desta quarla Partida. E avn sin aquellos, i'azones.
señaladamente se leuantan ende tres cosas (1),
fe, e linaje, e Sacramento. E esta fe es, leal- Parayso terrenal, es logar o fue primera-
tad (a) que deuen guardar el vno al otro, mente (1) establescido el casamiento: e fue
(1) E non patrimonio. Hasc habenlur in Gloss. 27. nuptiis, in princ. collât. 4- Bald, in dicta 1. 1. in princ.
quasst. i. in summa , not. per Gloss, et Doct. in princip. C, deprivileg. dotis, et ibi Alexand. in addit.
lnslit. de patria potest. (4) E con tal entencion. Vide Gloss, in dicto cap.
(2) Muy grand embargo. Ut in cap. ex ¡uteris, de fin. de eondit. apposit. licet tamen mulier sitvetula, et
confers, infidel, el in dicto princ. de pair, potest, non pariât, matrimonium tenet, I. sancimus 27.C. <fe
nuptiis, Bald, in 1. fin. C. de sponsal. col. 2.
LEX 111. (5) Del sacramento. Nam per matrimonialem co-
pulan* inducitur nexus divinus, qui vocatur fœdus ma-
Tria sunt bona matrimonii, scilicet, fides, proles, trimonii, et sunt duo in carne una, neque potest sepa-
et sacratnentum. Fides consistit in mutua conjugum ob- r a n , nisi separetur anima à corpore, Genes. 2. cap. v.
sei'Yantia castitatis : proles in filiorura procreatione ; et 24.Matthsei 5. et 19. cap. v. 5. dicit Apostolus 1. ad
banc intentionem debet quilibet contrahens habere: sa- Corinth, 7. cap.
cramenturn, ut in vita adinvicem non separentur: quia (6) De adulterio. Ut in cap. significasti 4- et cap.
quos Deus conjuxit, homo non separet: propter adul- ex lilteris 5. de divort. Matthœi dicto cap. 5. et 1 9 .
terium tamen , et religionis ingressum de conjugis vo- Marc. 10.
lúntate , sequuta copula , licet matrimonium non separe- (7) En orden. Adde cap. uxoratus 8. et cap. ad
t u r , tamen separantur ab insimul vivendo. Hoc dicit. , apostolicam 13. cum aliis, de convers. conjugal.
(1) Tres cosas. Adde cap. omne, 27. quaast. 2. et (8) Después que sehubiessen ayuntado.Nam si hoe
Host, in summa, de matrimon. §.quare contrahalar, ver- eveniret ante copulám, dissolveretur etiam vinculum
sic. porro, et adde Gloss, in cap. fin. de eondit. apposa. matrimonii, altero profitente religionem, utnotatGlos.
(2) Estafe es lealtad. Hanc ctiam fidem Aristóteles in cap. vcrum, de convers. conjugal.
. valdè commendat 3.° OEconomicorum, di cens, quod (9) Non se departe por esso. Ut in cap. ex parte,
Ulysses, deprecanteipsum Athlantis filia cohabitare se- de sponsal. et in dictis cap. de comers, conjugat.
cum, et prominente immortalitatem, et beatum faceré LEX IF.
omni tempore ; ñeque ut immortalis fieret consensus In Paradiso terrestri fuit institutum matrimonium
est, perderé uxoris amicitiam, et affectionem, secun- ante peccatum primi parentis per verba Adse dicentis:
dum Bald, latiùs referentein in 1. 1. in princ. C. de pri- Hoc nunc os ex ossibus meis , et caro ex carne mea ; et
vileg. dotis, et ibidem dicit, quód haec fides thori con- sequitur : Et erunt duo in carne una. Et scias , quôd si
jugalis similis est castitati, vel secunda species castita- Adam non peccasset, in conceptu libido non fuisset.
tis, 1. mulier 22. §. cum proponerelur 4. D. ad Trebel. Et fuit inventum matrimonium ad liberornm procrea-
(3) Derechamente el linaje. Non enitn propriè di- tionem, et ad evitandam fornicationem. Hoc dicit.
eitur proles, nisi sit ex nuptiis nata, ut in autheot. de Ci) Primeramente, Ut «uprà in protemio hujus Par-
De los Casamientos. 5a i
fecho ante que Adán pecasse(a), según dize raosura de las mugeres, o por las riquezas
la primera ley deste Titulo. E segund mues- que han, o porqne son de grand linaje; pe-
tran los Santos Padres, si se ouiessen guar- ro señaladamente fue establescido , e se deue
dado de pecar, fizieran los ornes, e las mu- fazer, por las dos razones sobredichas, se-
geres , fijos sin deleyte (3), e sin cobdicia de gund Dios, e segund ley.
la carne. E las palabras porque se fizo el ca-
samiento, son aquellas que dixo Adam quan- LEY V.
do vio a Eua su muger, segund dize en el Ti-
tulo de las Desposajas : que los huessos (4), En que manera se deue fazer el Casamiento.
e la carne della, que fueran del, e que serian
ambos como vna carne. Ca non se fizo por Consentimiento (j)solo, con voluntad de
las palabras, que algunos cuydaron , quando casar, faze matrimonio entre el varón, e la
bendixo Nuestro Señor a Adam, e a Eua, e muger. E esto es por esta razón: porque
les dixo: Creced, e amuchiguadvos (5), e maguer sean dichas las palabras, segund de-
henchid la tierra. Ca estas palabras non fue- uen, para el casamiento, si la voluntad de
ron si non de bendición: e demás, las otras aquellos que las dizen non consiente (2) con
porque se faze el casamiento, eran ya dichas las palabras, non vale el matrimonio, quan-
primeramente (6). E las razones por que el to para ser verdadero : como quier que la
casamiento fue establescido, mayormente son Eglesia judgaria (3) que vaiiesse, si fuessen
dos. La vna, para fazer fijos, e acrescer el li- las palabras prouadas, por razón, que fueran
naje de los ornes: e por esto establescio dichas, en la manera que se faze el casa-
Nuestro Señor Dios el casamiento en el Pa- miento por ellas; non se prouando, que las
rayso primeramente, segund que es sobre- palabras fueran dichas en otra manera (4)»
dicho. La otra, para guardarse los ornes de que por voluntad de casar, assi como si fues-
pecado de fornicio: e esta establescio Sant sen dichas por juego, o por mostrar por que
Pablo (7), por gracia de Spiritu Santo, segund palabras se puede fazer el casamiento. Pero
dize en la primera ley deste Titulo. E como razón y a , en que se podría fazer el matri-
quier que por otras razones (8) se mueuen monio, sin palabras, tan solamente por el
los ornes a fazer casamiento ; assi como por consentimiento. Esto seria, como si alguno
toller enemistad entre los linajes, o por fer- casasse, que fuesse mudo (5): ca maguer que
titce, et in summa hujus litnlí 2. et adde cap. unieum, D. de reg.jur. 1. 2. D. de rita nu'pt, cap, cum locum 1 4>
de voto, lib. 6. de sponsal.
(2) Que Adampecasse, Ut patet Genes, cap. 2. v. (2) Non consiente. Quid si de hoc procédât protes-
23. et habetur in dicto cap. unie, de voto, ct per Gloss. tado ante contractum matiimonium ? Vide Gloss, in
27. quaest. 1. in summa. cap. tua nos, de sponsal. et Félin, in cap. cum M. Fer-
(3) Sin deleyte. Ut in §. his ¿(a, in cap. sicut, 27., rariensis, col. pen. de constit.
qusest. 2; (3) La Eglesia judgaria. Ut in cap. tua nos 26. et
(/»") Que l°s huessos. Ilia scilicet: Hoc nunc , os ex ibi Doct. de sponsal. nam ut dicit Piicard. 4. sentent.
ossibus meis , etc. Genes, cap. 2. vers. 2 3. et 27. quœst. distin. 27. art. 7 1 . probado de interiori dissensu est
2. cap. lex divina 18. Gloss, in dicto cap. unico , de ita difficilis, (¡uôd est impossibilis : vide tamen Bald, in
voto, lib. 6. et 27. quíest. 1. in summa, et de istis ver- 1. fin. 4. col. C. de hœred. instit. qui expresse loquens
bis vide eleganler per Hostiens. et Joan. Andr. in cap. in casu dicti cap. tua nos, vuit, quôd possit probari
fin. de frigid, et malefic. per confessionem utriusque partis ; quod forte procede-
(5) Crecede amuchiguadvos. Vide Gloss. 2 7. quiest. ret, nisi adesset aliqua pnesumptio de collusione, ar-
1. in summa. gum. cap. super eo , de eo , qui cognovit consang. uxor,
(6) Primeramente. Vide dictum §. his ita, 3a. suce: in foro tamen pœnitentiali staretur confessioni di-
quaesl. 2. et Gloss, in summa 27. quaest. 1. centis, non babuisse consensurn contrahendi, ut in dic-
(7) Sant Pablo. Diet. cap. 7. ad Corinth. 1. v. 2. to cap. tua nos, et ibi communiter Doct. tradit latè So-
(8) Otras razones. Hoc tradit Gloss. 27. qusestione cinus consil. 28. 1. vol. quem vide, quia in fine dicti
x. in summa. consilii tangit, quid si uterque confiteretur hoc: et
LEX V. etiam tangit, an Papa possit dispensare in tali matri-
monio.
Solo consensu per verba de prœsenti contraliitur (4) En otra manera. Vide Host, in summa tit. de
matrimouium : quo deficiente, licèt adsint verba, non spans, sub rubr. de matrim. §. qualiter, et ibi in verbo
est matiimonium; licèt Ecclesia secundum verba judi- quid si tenebo tractat, quid si dicat, « tenebo te in uxo-
cet : ideo loqui valentes , debent verba exprimere ; sur- rem qnousquè terra operiat oculos meos , sen quous-
dus autem, et mutus possunt per signa contrahere con- què poriatur mihi terra super oculos,» dicendo hoc do-
sensum demonstrantia : et possunt hoc faceré per se, lose, et animo decipiendi? Et refert etiam Alexand.
vel per alios eorum mandato: et fiat publicó, ut pro- consil. 1 52. col. pen. ad fin. 5. vol.
bari possit. Hoc dicit. (5) Que fuesse mudo. Concordat cap. cum apud
(1) Consentimiento. Concordat cap. sufficiat, 27. a 3 . de sponsal. quae fuit prima Decretalis , quàm didi-
quaest. 2. et cap. fin. de sponsa duorum , 1. nuptias 3o. cit Jpann. Andr. ut ipse refert ibi ¡ et ideó illam hono-
Tom. II. Vw
522 Quarta Partida. Titulo II.
por palabras no pudiesse fazer el casamiento, E deuese fazer manifiestamente, porque se
poderío y a fazer por señales, e por consen- pueda prouar, e non encubierto,
timiento. Ca tanto fazen las señales, que de-
muestran el consentimiento entre los mudos, LEY VI.
como las palabras, entre aquellos que pue-
den fablar. Esso mismo seria en los sordos, Cuales pueden casar era vno, e quales non.
que non oyen ninguna cosa (6). E maguer
que desuso dezia en esta ley, que el matri- Casar pueden todos aquellos, que han
monio se faze tan solamente por el consenti- entendimiento sano, para consentir el casa-
miento; si aquellos que lo fazen pueden fa- miento, e que sean tales, que non ayan era-
Llar, conuiene que lo fagan por palabras, bargo, que les tuelga de yazer con las mu-
porque se pueda prouar (7), si menester fue- geres; fueras aquellos, a quien defiende el
re. É puédese fazer el matrimonio, poraque- Derecho señaladamente,que non pueden ca-
llos mismos que casan, o por sus parientes, sar. E maguer los moços, e las mocas que
o por mensajeros de sus casas, o por otros non sean de hedad (1), digan aquellas pala-
estraños, que lo fagan con mandado dellos (8). bras porque se faze el matrimonio; porque
rabilitercommentatur: et intelligit etiam sí sit mutus, cès, feud. Hujus etiam opinionis fuit Bart. Brixi. ut pa-
et surdus siraul, quód possit contrahere matrimonium, tet ex no'tatis in c. 1. 43- dist. in fine cujusdam gloss.
et ita dicit ¡bi fuisse in casu illius cap. et ita patere ex ibi. Hùic etiam opinioni Innoc. adhseret quidam Doc-
antiqua : et vide etiam ibi per eum, quid si es set mu- tor Joannes L u p i , Decanus Segobiens. in suo tractat.
tus, et surdus, et csscus simul à nativitate sua: et con- de matrimonio , fol. 3. col. 1. et fol. 4. distinguens in-
clude , quód si per aliqua signa possit de contractu ma- ter matrimonium expressum , et taciturn, ut in expresso
trimonian apparere, ipsumadmitteret; alias ipsum com- requirantur verba, in tácito procédât doctrina Doct.
parât furioso, vel animali insensuali, id est, discretio- qui non sequuntur Innoc. opinionem tamen Innocent,
ne carenti: et sequitur etiam Abb. dicens in dubio Prin- sequuntur Cardinal. Zabar. et Prapos. Alexand. post
cipen! consulendum. Gofredum. Passus est dubius, in quo sunt varia? opi-
(6) Oyen ninguna cosa. Nam si aliquid audiret, niones : crederem , quód si unus valentium loqui, priùs
non erat dubium, ut dicit Gloss, in dicto cap. cum loqueretur proferens verba apta ad matrimonium conr
apud. trahendum, et alter signis consensisset, licèt non loque-
(7) Por palabras, porque se pueda prouar. Ex his retur, quód teneret matrimonium : et sic loquitur Gloss,
verbis videtur , quód verba, etiam in valentibus loqui, diet. cap. si inter virum , et tenet Jaso in 1. si stipuler,
non' sunt de substantia matrimonii; sed tantùm ad pro- D. de verbor. oblig. §. 1. et istud esset sine dubio ; si
bationem : textus tamen in cap. tuce 2 5. de sponsal. vi- vero nullus loqueretur, tunc convenientius esset, quód
detur requirere verba, ut sint de substantia matrimo- proferrentur verba; sed si aliis signis de consensu con-
nii quoad Ecclesiam militantem, et ita tenet ibi Innoc. staret, esset adhue matrimonium, et istam crederem
dicens, quód si aliter diceretur, sequeretur absurdum, opinionem veriorem : et adde ad prsedicta Alberic. in 1.
quód si vir videns mulierem consentiat in earn in corde in adoptionibus, D. de adoption.
s u o , et idem faceret mulier, quód esset inter eos ma- (8) Con mandado de ellos. De hoc vide cap. fin. de
trimonium; ex quo possent sequi multa; absurditates. procur. lib. 6. ubi Gloss, et Joan. And. et not. consil.
Hosti. tamen ibi tenet, verba non esse de substantia, Alex. 146. vol. 5. et etiam eodem vol. consil. 149. ubi
etiam quoad Ecclesiam, sed sufficit qualitercumque ap- etiam qualiter procurator debeat concipere verba , et
pareat de consensu. Joan. And. distinguit, an prseces- ibi refert Host, in summa tit. de matrimonio , §. quali-
serit tractatus de contrahendo , vel non ; ut primo casu ter , post princ. dicentem, quód debet dieere procura-
procédât opinio Host, in secundo opinio Innoc. Abb. tor: «Talis dominas meus consentit in t e , seu accipit
ibi, et cseteri Doct. sequuntur Host, et hujus etiam opi- te in uxorem, me mediante;» dicit tamen Alexand.
nionis fuit Gloss, in cap. si inter virum , eod. tit. ubi ubi suprà, quód licèt talia verba non proferantur, imó
et Abb. et ita videtur communis opinio Theologorum, et si procurator dicat: «Kecipio te in uxorem nomine
et Canonistarum, ut dieit Sylvester in surama , in parte talis domini mei,» tenebit matrimonium, secundum
matrimonium la 2. vers. 7. quceritur. Bene verurn est, Bartol. et alios in 1. qui bona, §. si alieno,. D. de dam.
quód non sufficeret solus consensus interior, sed opor- infect, et Joan, de Imol. in 1. qui ita 66. §. 1. D. ad
tet, ut adsint aliqua signa expressiva consensus; et is- Trebel. et in cap. in pertractandis, de juram. calumn.
to modo respondetur argumento ab absurdo, de quo quia in his qua; sunt inseparabilia à persona domini,
per Innoc. ut dixi supra : conveniens tamen est, quód et ex persona procuratoris non transeuut in dominura,
hujusmodi signa sint verba , quia convenientiiis expri- procurator videtur contrahere ut nuntius, diet. I. qui
munt conceptus animi, ut ista lex dicit. Adverte tamen, ita 66. §. t . et diet. cap. fin.
quia Bald, in 1. ad recognoscendos, C. deingen, etma-
num. adha»ret opinioni Innoc. et etiam in 1. 1.2. lectu- IE X VI.
r a , C. de sponsal. subdit tamen, quód si pater loquere- Quilibet Bon vetitus potest contrahere matrimo-
tur pro filia, et ipsa pateretur se lubarrhari, valeret ma- nium. Suntautem vetiti impubères, qui non habent con-
trimonium : allegat not. in cap. hoc sanciturn, 32. quas. sensum. Item et fatui eadem ratione; sed fafuus tempo-
a. facit etiam cap. 1. §. fin. de despons. impub. lib. 6. ris interpellatione contrahere potest. Item nec castrat!,
idem tenet Bald, post Gloss, in 1. cum notissimi, in princ. seu qui aliàs non possunt carnalitercopulari. Hoc dicit,
C. de prescript. 3o. annor. idem Bald, in §. fin, de suc- (1) Non sean de hedad. Vide suprà tit. 1,1, 6.
De íos Casamientos. 5a3
non han entendimiento para consentir, non LEY VII.
valdría este casamiento que entre átales es
fecho. Otrosí el que fuesse castrado (a), o Que fuerca ha el Casamiento.
que le menguassen aquellos miembros que
son menester para engendrar, maguer aya Ligamiento, e fortaleza grande ha el ca-
entendimiento para consentir, non valdría samiento en si, de manera que despues que
este casamiento que íiziesse: porque non se es fecho entre algunos como deue, non se
podría ayuntar con su muger carnalmente, puede desatar que matrimonio non sea; ma-
para íazer fijos. Otrosí el que fuesse loco (3), guer que alguno dellos se faga Hereje ([),
o loca, de manera, que nunca perdíesse la o Judio, o Moro, o íiziesse adulterio (2). E
locura, non puede consentir, para íazer ca- como quier questa fortaleza aya el casamien-
samiento, maguer díxesse aquellas palabras t o , departirse puede por juyzio de Santa
por que se faze el matrimonio. Pero si algu- Eglesia por quaiquier destas cosas sobredi-
no fuesse loco a las vezes, e después tornas- chas, para non beuir en vno (3), nin se
se en su acuerdo, si en aquella sazón que ayuntar carnalmente, según dize en el Titu-
fuesse en su memoria consíntiesse en el ca- lo de los Clérigos, en la ley que comiença:
samiento, valdría. Otorgándose algunos. Mas si alguno de los
que fuessen casados, cegasse (4), o se fizies-
(2) Castrado. Id est, caste natus, ut quia est fri- si aliquis contrahentium fiat Haereticus, Judseus , vei
gid* naturae, ut exponit Gloss, in 1. sed estqucesitum, Sarracenus , vel committal adulterium, quoad vinculum
§. spadonern , D. de lib. etpostk.vindè et spado, id est, matrimonii, licèt propter causas islas judicio Ecclesi»
ille cui cultello virilia abscisa sunt, matrimonium con- fiat divortium quoad thornm, et mutuant cohabttatio-
trahere potest, secundum Bald, in 1. sartcimus la a. nem. Ita neque dissolvitur caecitate, surditate, lepra,
C. de nupt. per text, in dicto §. spadonern ; Gloss, ta- seu alia gravi infirmitate supervenient!, neque quoad
men in cap. nuptiarum , 2 7 . quaest. 2. in verbo in qui- vinculum, neque quoad mutuam eohabitationem ; lice-
busdam, tenet, quad neque spado potest contrahere ma- bit tamen sano separare lectum, et cameram à leproso,
trimonium , quia nou potest contrahi, nisi sint ibi tria si ejus continuam eohabitationem exhorrescnt; serviet
bona matrimonii, re, vel spe : die ergô, quôd cum illo, tamen in aliis , et exactus reddet debitum leproso exi-
cui omnia virilia sunt abscisa , tam testicuii, quam vir- genti ; et si leprosus stet in communi leprosaria, non
ga, non potest contrahi matrimonium: nam cum sit habente cameras divisas , non tenetur sanus cum eo co-
impotens ad copulam, et generandum, .desinit causa habitare , sed serviet ei foris, et filii cohabitabunt cum
institutionis matrimonii, nam neque propter spem so- sano, ne inficiantur. Item per matrimonium habet po-
bolis, neque ut evilelur fornicatio, potest diei hie matri- testatem conjux in altero conjuge, ita quôd unus sine
monium contrahi, prout et dieit Abb. in cap. consulta- consensu alterius non potest religionem ingredi, neque
tioni, de frigid, eimalefic, et idem dieit Abb. eod. tit. votuin castitatis emitiere, neque alias vovere in praeju-
cap.quodnd sedem,de carente utroque testículo: quia dicium conjugis; etcompellit Ecclesia conjugem ad red-
ille, licet habeat virgam erectam, generare non potest, dendum debitum alteri eoivjugi petenti, etiam si affini-
quia non potest seminare, cum careat testiculis per quos tatis impediraentum post contractum matrimonium su-
semen transit, et reprobat ibi Gloss, quae volait contra- pervenit per incestum alterius. Item etiam in diebus fes-
rium in cap. hi qui, 32. quaest. 7. Si tamen careat spa- tivis, et jejuniorum exactus tenetur reddere debitum
do uno testiculo lantum, iste, secundum eum, posset exigenti. Item per matrimonium uxorsublimatur ad dig-
contrahere matrimonium, et quód ita intelligatur 1. si nitatem viri , etiam viduitate durante. Item filii ex ma-
serva ?yy. §. si spadoni, D. de jure dot. et ¡stud est de trimonio geniti sunt parentum legitimi haeredes. Hoc
mente, et verbis hujiis legis , ut spado, vel castratus in- dieit.
habilisad copulara, ita, quôd non possitseminare , non (1) Faga Herege. Concordat cap. quanto 7. vers.
possit contrahere matrimonium: vide infra ead. Part. si verb alter, de divort. et an Papa possit tali casa dis-
tit. 8. 1. 4. pensare, ut qui est fidelis possit cum alio contrahere,
(3) El que fuesse loco. Concordat cap. dilectas 24. vide quae notât Abb. post Hostiens. in cap. ex parte el
de sponsal. et cap. neque furiosus, 32. quaest. 7. et in- 2. de convers. conjugat. nam Host, voluit, Papam possç
tellige, non solum de furioso, qui haberet mentis ra- hodie constituere, ut altero fidelium labente in haere-
biem; sed etiam de mente capto, seu demente: nam si sim, possit alter conjugum transiré ad secunda vota. Abb.
sensu caret, idem est in eo concludendum, secundum verô dubitat" de veritate hujus dicti, et inclinât in con-
Card. Alexandr. in dicto cap. dilectas : et intellige de trariurn.
adeó demente, quód non habeat usum rationis; quia si (2) Ofiziesse adulterio. Vide in cap. dixit Domi*
ornninô non caret intelíectu , posset contrahere matri- nus, 3 Î . quaest. 1, et in cap. significasli 4. de divort. et
monium, ut adducit Socinus notabiliter consil. 47-col. in cap. 2. de conjug. lepros. cap. ex parte 9. de sponsal.
3. versic. capio secundum difficultatem, vol. 3. ubi tra- cap. gaudemus 8. de divort. et sic ac paria judicantur
dit simile de ebiio qui ornninô caret ratione, de quo per vir, et uxor : in hoc vide 32. quaest. 7. quasi per totum.
Henric. et Cardi. Florent, in dicto cap. dilectas. (3) Non beuir en vno. Vide cap. fin. cum ibi notât.
de convers. conjugat.
LEX F11. (4) Cegasse. Adde c&\>.quemadmodumi§.dejure-
jur. et cap. si uxorem, 32. quasr. 5. et cap. hi qui sa-
Ponit effectusmatrimonii: non enim dissolvitur etiam ni, 3a. quaest. 7.
Tom. II. VW 2
5Û4 Quarta Partida. Titulo II.
se sordo, o contrecho, o perdiesse sus miem- de , si aquel que engafeciesse, ouiesse de
bros por dolores, o por enfermedad, o por beuir comunalmente en vna casa con los
otra manera qualquier; por ninguna destas otros gafos, de guisa que non ouiessen ca-
cosas, nin aunque se fiziesse gafo (5), non niaras apartadas. Ca estonce el que fuesse
deue el vno desamparar al otro; por guar- sano, non seria tenudo (8) de morar con el
dar la fe, e la lealtad, que se prometieron en en tal lugar; como quier que de fuera sea
el casamiento: ante deuen beuir todos en tenudo de seruirlo, según que es sobredicho,
vno, e seruir el sano al otro, e proueerle E si ouiessen fijos de consuno, deuen beuir
de las cosas que menester le fizieren, se- con el sano, e non con el otro, porque non
gund su poder. Pero lo que dize de suso del sean ocasionados (9) de aquella maiatya. Otro-
gafo, entiéndese desta manera; que el que si seyendo allegados en vno carnalmente el
fincare sano dellos , si rescibiere grand eno- marido, e la muger, non ha poder ninguno
jo del otro, puede apartar su cámara, e su dellos en su cuerpo, para entrar en Orden (10),
lecho del, para non estar, nin yazer conti- o fazerotro voto ( n ) , nin para guardar cas-
nuaraente (6) con el. Mas deuel seruir en las tidad (12), sin voluntad del otro (ro) ; ante
otras cosas, e ayuntarse ael, para corn plir su ha poder el marido (i4) en el cuerpo de la
debdo (7), quando lo demandare;fueras en- muger, e ella en el de su marido, quanto
(5) Gafo. Adde cap. 1. et 2. de conjug. Ieprosor. aliquid, et semel de ore ejus verbmn egrediens animam
(6) Continuamente. Vide de hoc Gloss, in dicto ejus obligaverít juramento; quo die audierit vir, et non
«ap. si uxorem, 32. quaest, 5. non enim est tantum pe- contradixerit, voti rea erit, et reddet quodcumque p r o -
riculum in reddendo debitum, sicut in cohabitando. miserat. Si autem audiens statim contradixerit, et irri-
(7) Su debdo. Vide in dicto cap. 1. et 2. de eonjug. tas fecerit pollicitationes ejus , verbaque quibus obs-
Ieprosor. et ibi vide Host. Joan. Andr. et Ább. Quid si trinxerat animam suam, propitius erit ei Dominus.
per horrorem sanus non posset reddere debitum, vel (12) Para guardar castidad. Cap. si abstinens, 27.
alia ex causa? Die, quod si ex redditione redundaret quaest. 2. et cap. charissimus 11, de eonvers. conjug. et
redenti pericnlum mortis, vel similis infectionis, non Gloss.in cap. 1. 17. qusest. 1. in sui tamen praejudicium,
teneretur reddere debitum, secundum Petrum dePalu. bene posset uxor vovere votum eontinentiae, ut in cap.
4- Sentent, dist. 3a. Si taraen non esset hoc periculum, quidam 3. et in cap. placet 12. de eonvers. conjug. no-
sed quód filius indè generaretur leprosus; tune tenetur tat Abb. in dicto cap. charissimus: et S. Thom. /¡.,Sen-
reddere, secundumeum qui dicit, quod in hac remagis tent, dist. 32. refert, in hoc fuisse opiniones, n a m , s e -
mediéis credendum est, qui dicunt, quód magisimmi- cundum eum, quidam dicunt, quód unus conjugum po-
net periculum viro , si mulier sit leprosa, quàm mulie- test hoe vovere sine consensu alterius; quidam vero
r i , si vir sit leprosus: undè cùm mulier est in ultima probabiliùs dicunt, quôd non potest, quia nimis one-
specie leprae, quse dicitur leonina, non videtur dubium, rosum fieret matrimoniftm alter!, quem semper oporte-
quiri vir non teneatur reddere: etfacit bene, quod no- ret subiré verecundiam in petendo debitum ; et hanc
tat Abb. in cap. 2. de eonjug. lepras, ubi dicit, quod si opinionem sequuntur Albeitus, et Durandus, et Joan,
vir est ethicus, vel alia aegritudine detentus, ita quôd de Neapol. nam secundum eos in tali voto non solum
sine periculo personae uxori petenti non possit debitum potest Episcopus dispensare, ut dicit Joann. Andr. in
reddere, quod non teuetur, quia ordinata charitas in- cap. rursus, qui cleric, vel vovent. sed etiam alter con-
cipit à se ipso, l.prœsens , cum concord. C. de servit, et jugum potest irritare, et dicit Sylvester in summa, in
aqua, et ita dicit. tenere communiter Doctores: nullus parte votum la 5. §. 2. quód utraque opinio potest esse
enim tenetur, nisi salva consistentia subjecti, sicut et vera fundata in hoc principio, quôd unus vovendo non
natura priùs retinet nutritive , et augmentative gratia potest alii praejudicare : undè, si est votum de non pe-
subjecti, quàm ministret generative gratia egressionis tendo debitum absolute, non valet, quia praejudicat;
nova? speciei, secundum eumdem Petrum de Palu. si vero sit de non petendo ratione sui , sedratioue socii,
(8) Non seria tenudo. Haec habuit à Goffred. in tunc non praejudicat: undè si vovetse non coiturum,ni-
lumma. si ad complacentiam conjugis, est licitum , secundum
(9) Porque non sean ocasionados. Hoc communiter eum: et in hac materia vide quod dicit B. Hyeronym.
tenetur, secundum omnes , propter periculum infectio- ad Celantiam in fine: Periculosè promittitur, quod est
nis ,ut hic dicit. Et adde, quód leprosi sunt ponendi ex- in alterius potestate, etnescio, an sit grata quoad Deum
tra civitatem, ne inficiant alios, secundum Joan, de donatio, si unus offerat rein duorum: refert Joan. Andr.
Plat, in I. supra virentis, C. de re milit. lib. 12. ñeque in cap. quidam, de eonvers. conjugal.
debent sepeliri in cœmeterio aliorum, secundum Abb. (13) Sin voluntad del otro. Si autem ambo pariter
in cap. sacris, de sepult. et quando testes vocantur, in- vovissent, tenerentur, ut in cap. quod Deo pari, 3 3 . q.
téresse cum leproso similiter producto in testem, tenet 5. in tantum, quod dicit Innoc. in dicto cap. dudum,
Bald, in 1. casus, C. de lestam. de eonvers. conjug. quod si conjuges post emissum vo-
(10) Entrar en orden. Ut in cap. ex publico 7. de tum eontinentiae se invicem cognoscant, proles indè ge-
eonvers. conjug. et in cap. commissum 1 6. de sponsal. nita non erit legitima : et adde Gloss, in cap. ministri,
(11) Otro voto. Int*-llige, si sit praejudiciale mari- 8 1 . dist. et sequitur Abb. in dicto cap. charissimus:
t o , non alias, uf notât Gloss, in cap. manifestum, 3 3 . quod forte procederet, quando perpetuo voverunt con-
quaest. 5. nam in his, qua; posset dare sine consensu tinentiam ; secùs si ad tempus, ut in dicto cap. quod
mariti, posset vovere, et vide quod habetur Numer. cap. Deo pari, et cap. charissimus.
3o. v. 7. 8. et 9. ibi: Si maritum habuerit, et voverit (14) A poder «l marido. Ul dicit Apostolus 1. Co-
De los Casamientos. 5a5
en estas cosas. E aun puede apremiar la Egle- cosas del mundo, e ellos otrosi a ellas.
sia a qualquier de los que fuessen casados en
vno, si alguno dellos se querellasse del otro, LEY VIII.
que non quiere yazer con el: ca por tal ra-
zón deue la Eglesia apremiar que lo faga, De los que son casados, e se acusan vno a
maguer nunca (i 5) fuessen ayuntados en vno; otro por pecado de adulterio, en que manera
e non deue dexar de lo fazer, maguer algu- el que acusare deue complir, o non, la vo~
no dellos ouiessen yazido con pariente, o luntaddel acusado, mientra que durare el
con parienta del otro, después (16) que fues- pleyto.
sen casados. E avn ha otra fuerça el casamien-
t o , que maguer que son casados, se deuen Acusando de adulterio, para departirse
guardar, de se ayuntar en los dias de las en vida, alguno de los que son casados al
grandes fiestas (17), e otrosi en los del ayu- otro , assi como la muger al marido, o el ma-
no; con todo esto, si alguno pellos deman- rido a la muger; si entre tanto que durare
dare al otro, que yagan en vno estos dias, el pleyto de la acusança, demandare el acu-
non gelo deue contrallar, antes es tenudo de sado al otro, que yaga con el, deuelo fazer,
complir su voluntad. E avn ha otra fuerça el si el adulterio non fuesse manifiesto : ca non
casamiento, según las leyes antiguas (18), le deue toller su derecho, ante que sea ven-
que maguer la muger fuesse de vil linaje, si cido por juyzio (1). Mas si el adulterio fuesse
casare con Rey, deuenla llamar Reyna, e si conoscido (2), non deue yazer con aquel que
con Conde , Condessa, e avn despues que es acusado, maguer lo el demande ; fueras
fuere muerto su marido, la llamaran assi, si ende, si el mismo ouiesse caydo en esse mis-
non casare con otro de menor guisa. Ca las . mo pecado (3) de adulterio: ca en tal mane-
honrras, e las dignidades de los maridos , han r a , deuel complir su voluntad, pues que
las mugeres por razón dellos. E sobre todas egualmente pecaron ; porque el pecado de ca-
las otras honrras que las leyes otorgan a las da vno dellos, embarga a si mismo, de ma-
mugeres por razón dellos, esta es la mayor, nera que non puede acusar (4) al otro. Ca
que los fijos que nascen dellos (19), biuien- mucho seria desaguisada cosa del marido,
do de consuno con sus maridos, que son te- quitarse de su muger por pecado de adulte-
nidos ciertamente por fijos dellos, e deuen rio, si prouassen a el, que auia fecho esse
heredar sus bienes. E por esso los deuen mismo yerro (5).
honrrar, e amar, e guardar, sobre todas las
rinth. 7. cap. vers. 4. et h a b é t u r in cap. quidam 3 . de etiam in hoc Glos. et Doct. in cap. fin. de adulter.
convers. conjugal. (3) En esse mismo pecado. A d d e c a p . nihil, 3 2 .
( 15) Maguer nunca. Vide in c"ap. ex publico 7. eod. q. G. et in cap. intelleximus 6 . de adult, et cap. fin.
tit. de convers. conjugal. eod. tit.
( 1 6 ) Despues. Ut in cap. discretionem 6. de eoqui (4) Acusar. Intellige in foro eeclesiastico coram
cognov. consanguin, uxor. suœ. j u d i c e EeclesiEe; s e c ù s , si vir adulter accuset u x o r e m
(17) Grandes fiestas. Vide 3 3 . qusest. 4- cap.quo- adulteram coram judice sseculari, ut in 1. 1. C. de
tiescumque, et per t o t u m , et ibi per Gloss, in summa, adult, et 1. 1. tit. 1 7 . Part. 7. ubi vide quse d i c a m , et
q u ô d exactus tenetur r e d d e r e , ut etiam hic infrà s u b - probatur expressiùs in 1. 2 . tit. i 5 . lib. 8 . Ordin. Reg.
ditur. in fine, quidquid dicatur in 1. 9. tit. 17. Part. 7.
(18) Zas leyes antiguas. Vide X.jœminœ 8. D . de (5) Esse mismo yerro. Nam paria delicia m u t u a
senator, et in authent. de Consulib. collât. 8. et in cap. compensatione t o l l u n t u r , cap. penult, et fin. de adult.
ex parte B. i 5 . de foro compel. 1. viro atque uxore 3 g . D. sol. matritn. Sed q u i d , si vir
(19) Nascen dellos. Ut in 1. filium eum diffinimus remisit adulterium u x o r i , quse postea bene vixit ; t a -
6 . 1). de his qui sunt sui, vel alieni jur. 1. si viciais 9. men maritus post commisit a d u l t e r i u m , an possit eum
C. de nupt. accusare? Glos. disputât in cap. 1. 3 2 . quaest. 6. in
LEX nu. verbo purgatus, et tandem c o n c l u d i t , q u ô d possit. A r -
chid. tamen ibi videtur tenere c o n t r a r i u m , a p p r o b a n s
Pendente accusatione adulterii ad thori separatio- primara opinionem Glos. quse fuit Hugon. et L a u r e n t .
n e m , denegandum n o n est carnis d e b i t u m , accusato Et quid si maritus dimittat uxorem propter publican»
p e t e n t i ; nisi sit crimen manifestum : t u n c enini d e n e - fornicationem , et suscipiat sacrum o r d i n e m , et postea
g a b i t u r , nisi et accusans simili m o r b o laboret. Hoc fornicatur in sacro ordine? an fiat r e i n t e g r a d o m a t r i -
dicit. monii? Archid. et Cardin. Alexand. tenent quôd n o n ,
(1) Jnte que sea vencido por juizio. Concordat in cap. si cujus, 3 4 . dist. ñeque obstare dicunt cap.
cap. 2. ut lit. pend, vide etiam Gios. in c a p . si cujus, fin. de adult, et cap. ex lilteris 5. de divort. ubi h a b e -
3 4 . dist. t u r , q u ô d ex supervenienti delicto alterius alter récu-
(2) Conoscido. Adde cap. sigmficasti 4. de divort. et pérât servitutem amissam : nam p r o c e d i t , ipsis in e o -
Glos. in cap. 1. 3 a. quaest. 1. u b i Glos. notabil. d a t d e m statu manentibus ; secùs, si u n u s mutaret statum,
consilium, ut non reddat d e b i t u m , nisi ad m a n d a t u m et probatur in cap. veniens 1 6 . de convers. conjitg. ubi
Ecclesias, ne videatur a p p r o b a t e mores illius : et vide vid« A b b . post Glos. ibi. Sed quid si est lata senteutia
5a6 Quarta Partida. Titulo II.
LEY IX. ne por mejor, de se allegar a aquel con quien
es casado, que de fazer fornicio a otra parte,
Por que razón escusa el Casamiento al orne e en esto faze pecado venial (4), porque se
de non pecar, guando yaze con su muger. mouio a fazerlo con cobdicia mas de la car-
ne , que non por fazer fijos. La quarta razón
Escusança (i) ha el marido, e la muger, es, quando se trabajasse el varón por su
a las vezes, cíe non pecar, quando yazen en maldad, por que lo pueda mas fazer , comien-
vno. E porque se mueuen a esto fazer por do letuarios calientes,o faziendo otras cosas:
quatro razones, e por algunas délias caen en en esta manera peca mortalmente(5), ca muy
pecado, e por algunas non ; departiólo Sancta desaguisada cosa faze, el que vsa de su mu-
Eglesia en esta manera: que quando se ayun- ger tan locamente, como faria de otra mala,
tan el marido, e la muger con intención de trabajándose de fazer, lo que la natura non
auer fijos, non caen en pecado (2) ninguno, le da.
ca ante fazen lo que deuen, segund Dios man- L E Y X.
da. E la otra es, quando se ayuntan el vno
dellos al otro, non porque lo aya de volun- Que cosas embargan el casamiento.
tad de lo fazer, mas porque el otro lo deman-
da (3) ; en esta manera otrosí, non ha peca- Quinze cosas son, por que se embarga el
do ninguno. La tercera razón es, quando le casamiento, que non se faga. La primera es,
vence la carne, e ha sabor de lo fazer ; e tie- quando acaesciere yerro en las personas (1)
super adulterio contra u x o r e m , et post sententiam vir tandas libidinis c u m calidis speciebus, seu electuariis,
fornicator ? an recuperet u x o r pristinam servitutem, et est peccatum mortale. Hoc dicit.
maritus teneatur earn recipere? D i e , quód sic, ut in (1) Escusanza , etc. Nota istam legem , et vide quas
cap. ex /uteris 5. de divort. q u i d q u i d dixerit Glos. i a h a b e n t u r 3 2 . quaest. 2. cap. quidquid 3 . cum sequent,
cap. Apostolus, 3 2 . q. 7 . q u a m Glos. et tenuit A b b . et textum cum Glos. in cap. vir cum propria, 3 3 . qusest.
in cap. fin. de adult. Glos. tamen , et Anton, ibi tenent, 4 . et Glos. in cap, omne, et in cap. sunt qui dicunt, 2 7 .
q u o d d i x i , per diet. cap. ex litteris, et in hoc videtur quasst. 2. et Glos. not. in cap. quidquid, cum sequent,
inclinare Joan, de Ana, et ex q u o Glos. in dicto cap. suprà alleg. et in cap. 2 . et §. is ita, ead. causa , et
Apostolus, et Doct. earn sequentes v o l a n t , ut j u d e x ex quaest. Glos. fin. in cap. in eo, 3 2 . quasst. 4. et vide
officio reintegret m a t r i m o n i u m ; opinio ilia, quae etiam cap. ad ejus, 5. distinct, et cap. adullerii, cum Glos.
i n hoe dat jus p a r t i , videtur amplectenda : et nota b e n e , 3 2 . quaest. 7. et Glos. in summa , et in cap. p e n u l t . 3 3 .
nam per consequens etiam tali casu raulier r e c u p e r a b a q. 4- el in cap. qucerendum , deposnit. distinct. 2.
suam d o t e m , q u a m perdiderat propter adulterium. E t (2) Non caen enpècado. Imô supposita gratia m e -
q u i d si ambo conjuges voverunt continentiam , et mius r e t u r , secundum Pet. de P a l . 4. Sentent, dist. 3 r .
postea fornieelur, an alius possit ilium repetere ? Glos. (3) El otro lo demanda. Quia est actus justifias,
in cap. nosse, 3o. quaest. 1. in glos. fin. et Glos. in cap. imô m e r e t u r , ut d i x i , secundum Pet. de Pal. ubi s u p r à :
quod Deo pari, 3 3. quasst. 5. t e n e n t , quód n o n , sed et i d e m , q u a n d o fit ad conservandum comparera s u u m
quôd judex ex officio debeat reintegrare matrimonium, àforiiicatione, quia est actus charitatis : et i d e m , q u a n -
el. cógete ad debitum. A b b . in cap. charissimus, de con- d o faceret ad evitandam fornicationem in s e , et aliter
vers. conjug. tenet contra , ex quo pariter promissa per melius evitare non p o t e s t , quia est actus prudentias,
eos fuit continentia D e o : et istud forte v e r i ù s , nam vel castimonias : in his enim casibus , supposita gratia,
cap. ex lilteris, in quo Glos, f u n d a t u r , non l o q u i t u r , copula est meritoria ; alias sine gratia est actus indif-
stante tali voto continentia;. Si tamen sunt fornicatio- ferens.
nes diversa;, veluti una spiritualis, alia c a r n a l i s , non (4) Pecado venial. A d d e Petrnm de Pal. in 4. dist.
c o m p e n s a n t u r , secundum Bald, in cap. 1. qualiter de- 3 i . e t Glos. in dicto cap. quidquid, 3 2 . quasst. 2 . et
beat vassall. jurare domino fidelit. intellige tamen , u t cap. adulterii malum, 3 2 . quasst. 7.
déclarât A b b . post Hostiens. in cap. fin. de cowers, (5) Peca morlalmente. Sequitur opinionem H u g o n .
conjug. et vide infra ead. Part. tit. 9. 1. 8. Et n o t a , quôd de qua p e r Glos. in dicto cap. quidquid, 3 2 . quaest. 2 .
q u a n d o delicta sunt circa diversa, non compensantur: sed Glos. ibi potiùs inclinât in contrariam opinionem,
vide notabile dictum Bald, in 1. sed si hac, §. si liber- scilicet, quôd ñeque hoc casu sit peccatum m o r t a l e : et
ta, D . de in jus vacando, et vide A b b . in cap. sicut: et ista opinio est c o m m u n i o r , et magis r a t i o n a b i l i s , d u m -
infrà 2 9 . dejurejur. col. 6. et aliud dictum notabile in m o d ô , si non esset u x o r , non faceret.
materia per Bald, in 1. acceptant, pen. col. vers. 2 2 . L E X X.
quwritur, C. de usur. et quod idem Bald, dicit in 1. 1. I m p e d i t matrimonium error persona?, ut si aliquis
§. 1. vers, extra queero, D . ne quis eum , qui in jus voc. aliquam cognovit visu , f a m a , vel auditu : si enim fin-
est, vi eximat, 2 . col. et teñe menti i s t a , quia sparsa gens se ilium e s s e , cum ea c o n t r a h a t , non t e n e t , nisi
eollegi. accédât novus consensus: e r r o r tamen qualitatis n o n
LEX IX. i m p e d i t , ut si ducitur p r o virgine v i d u a , vel p r o divite
p a u p e r , aut pro nobili plebeja. Hoc dicit.
Non peccant conjuges in eommixtione, si intentum (1) Yerro en las personas. De hoc vide 3 9 . quasst,
faabeant plenum p r o c r e a r e , aut si ad alteiius petitio- r . per t o t u m , et ibi glos. 1. et Glos. in v e r b o puta~
nem alius debitum cainis r e d d a t ; sed si carnis fiat con- tur, et Host, in summa , tit. de matrim. §. qualiter im-
e u p i s c e n t i a , est peccatum veníale : si vero causa exci- pediatur, versic. 1. cum sequenti.
De los Casamientos. 5âj
de aquellos que casan, cuydando el varón, na, porque la vee, mases de otra cosa, que
que le dan vna muger, e danle otra en logar es llamada en latin error de calidad (4), o de
de aquella. Esto mismo seria, si la muger cuy- fortuna ; como si dixesse, quera fijo de Rey (5),
dasse casar con vn orne, e casasse con otro: o de otro orne noble, e non fuesse assi; o si
ca qualquier dellos que errasse desta guisa, dixesse, que era rico, e fuesse pobre. Esso
non cousenteria (2) en el otro ; porende non mismo seria, que valdría el casamiento, si
deue valer el casamiento, e si fuesse fecho, alguno casasse con muger, que dixesse que
puédese desfazer; fueras ende, si nueuamen- era virgen (6), maguer non lo fuesse.
te consentiesse en el, despues que lo conos-
ciesse. Esto se deue entender desta manera: LEY XI.
si la muger cuy dasse casar con vn orne de
que ouiesse auido alguna conoscencia por De la condición que es llamada seruil, e
vista, o por fama, o por oydo, e viniesse del voto solenne, por que se embargan
otro, e cuydasse que era aquel, e casasse con los Casamientos.
ella. Mas si ninguna destas cosas, e conos-
cencias non ouiesse la muger con el varón, e Seruil condición es la segunda cosa por
viniesse vno en nome de otro (3), e casasse que se embarga el casamiento. Onde si algún
con esta ; por tal yerro como este non se des- orne que fuesse libre, casasse con muger
faze el casamiento: porque la muger non sierua, o muger sierua con orne libre, non
yerra en el otro, de que non auia conoscen- sabiendo que lo era, tal casamiento non val-
cia ninguna, mas yerra en este, que vee ante dría (1); fueras ende, si el libre consenties-
si. E tal yerro como este non es de la perso- se en el otro de palabra (2), o de fecho, des-
(2) Non consenteria. Errans enim non consentit, 1. sciret illam fuisse c o r r u p t a m , non tenetur illam accipe-
si per errorem i 5 . cum similibus, H.dejurisdict. omn. r e , ut in cap. quemàdmodum 2 5. de jurejur. et notât
judie, et est e r r o r applicatio animi ad falsum , secun- Glos. in c a p . raptor, 2 7 . qusest. 2. Et q u i d , si quis d i -
dum Bald, in 1. quidam elogio , C. de jure deliber. et c e r e t , contraho tecum, si te virginem invenero , et se-
dicit Bald, in 1. error, C. ad Leg. Falcid. quod qui p e r quuta copula n o n invenitur virgo ? an erit m a t r i m o -
e r r o r e m consentit, potiùs videtur c o n t r a d i c e r e , q u à m niiim ? Glos. in cap. per tuas, de condit. appqs. dicit,
consentiré. q u ô d est matrimonium. Sed d i e , secundum Cardin, ibi,
(3) E viniesse vno en nome de otro. D e q u o m u - q u ô d si ista conditio non referatur ad coitum , sed ad
lier nullain habeat n o t i t i a m : oportet n a m q u e , quôd adspectum m a t r o n a r n m , vel h u j u s m o d i , n o n est turpi*
nullus error redundet in personam : u n d è si aliquis as- c o n d i t i o , sed honesta , et suspendit actum. Si verô r e -
sereret in p a r t t b u s r e m o t i s , se filium Regis Franciae, feratur ad coitum , est conditio t u r p i s , quia praesuppo-
et sic cum aliqua muliere , hoc credente , contraheret, neret rem cum futura u x o r e , p r i u s q u à m esset u x o r ; et
n o n esset m a t r i m o u i u m , cùm ubiqué habeatur notitia sic rejiceretur, et teneret m a t r i m o n i u m , licèt non sit
Regni Francise, et sic mulier putat se consensisse in fi- virgo : et ita procedit diet, Glos. et Doct. q u i ibi earn.
lium talis Regis, secundum Hostiens. in loco allegata, s e q u u n t u r , e t idem tenent Francise, de Aret. consil. 8 2 .
et S. Thom. 4- Sentent, distinct. 3o. et dicit Glos. 2 9 . n u m . 4. vers, super tertio vero dubio, q u i subdit ver-
qusest. 1. in s u m m a , super verbo petatur, quód si a l i - b u m notab. quôd si verba conditionis conciperentur d e
quis habeat tres filias, et aliqua consentit in primoge- prœsenti, u t videlicet, accipio te in uxorem , si es virgo;
nitum , et contrahat cum asserente se talem , qui n o n ista conditio operabitur effectum, q u ô d si tempore c o n -
e r a t , sed post genitus ; non tenebit m a t r i m o n i u m , cùm ditionis erat v i r g o , statim est matrimonium ; si verô
consensus mulieris ferebatur in p r i m o g e n i t u m , et sic non erat v i r g o , nullum est matrimonium : hrec est enim
non in i s t u m , cum quo contraxit. natura conditionis de p r a s e n t i , u t in 1. cum adprœsens
{Il) Error de calidad. A d d e 2 g . quaest. r . §. his 3 7 . I ) . de reb. credit, si cert, petat. 1. conditio 1 0 0 . et
¿ta, et 1. cum proponas 3 . C. de hcered. instit. u b i i n s - 1. si ita stipulatus fuero, hanc summum 1 2 0 . D . de
titutio servi, quem putabat quis esse liberum , tenet : ex Verbor. oblig. Si tamen m o d u s cognoscendi esset p e r
quo infert ibi Paul, de Castr. quôd si quis instituât rao- ejus c o i t u m , rejiceretur, et statim teneret matrimonium,
machum fugitivum in habitu laicali existentem, eredens ut dictum e s t , et p r o b a t u r in cap. 1. de condit. appos.
jpsum laicum; tenet institutio, et haereditas acquirere-
t u r m o n a s t e r i o : est enim error qualitatis, et non per- LEX XI.
sona?: vide per Jason, dicentem aliqua pulchra post Impedit matrimonium conditionis error, ut si liber cum
Bald, in 1. earn quant, C. defideicommis. et adde aliud ancilla c o n t r a h a t , quam liberam c r e d e b a t ; nisi postea
de errore qualitatis per Joan. A n d r . in cap. fin. de con- liber v e r b i s , vel factis, aut copula consentiat : i d e m , si
jug. servor. scienter contraxit. Item votum solemne de religionis in-
(5) Fijo de Rey. Intellige, ut dicit suprà in glos. gressu impedit contrahendum , et dirimit post contrac-
in parte e viniesse: et sic, quôd non expressit nomen t u m ; secùs de voto simplici. Hoc dicit.
R e g i s , sed generaliter d i x i t , se filium R e g i s ; vel si ex- ( t ) Non valdría. Ut in cap. si quis ingenuus, et cap.
pressit nomen Regis , erat talis, de quo non erat n o t i - sifœmina, 2 g. qusést. 2.
tia : vide glos. i . 2 9 . qusest. i . in summa. (2) Palabra. Vide in dicto cap. si quis ingenuus, et
(6) Que dixesse que era virgen. A d d e diet. §. his cap. sifœmina, et cap.proposait a . el cap. adnostram
ita : si tamen esset sponsâ de f u t u r o , et ante copulam, 4 . de conjug. servor.
5^8 Q u a r t a Partida. Titulo II.
pues que lo sopiesse, otorgando el casamien- e los padrinos con sus afijados, embarga el
to , o ayuntándose a el carnalmente. Mas si casamiento, ante que lo fagan, e si es fe-
tal casamiento como este fuesse fecho, sa- cho deuenio desfazer. Ca el compadre non
biendo el libre (3) que el otro era sieruo, deue casar con su comadre, nin el padrino
ante que lo fiziesse; valdria el matrimonio,e con su afijado; nin el afijado, o el afijada,
non se podria por esta razón desfazer. La ter- con el fijo, nin con la fija de su padrino, o
cera cosa que embarga el casamiento , es de su madrina : ca son hermanos spirituales.
voto solenne que alguno prometiesse, pa- Otrosi porfijando algún orne alguna muger,
ra entraren Religion (4), según dize en el non deue casar con ella, nin ninguno de sus
Titulo de los Religiosos, en la ley que co- fijos, mientra que durasse el profijamiento.
miença : Solenne. Ca tal voto como este em- Esso mismo seria, si alguna muger profi-
barga el casamiento, que se non faga; e si jasse a algún orne.
fuere fecho, deuenio desfazer. Mas si el vo-
to es simple (5), según dize en la ley de que LEY XIII.
fezimos emiente en esta, como quier que
embarga el casamiento, que non vala, non De los que fazen pecado de incesto , que
lo deuen desfazer, despues que fuere fecho. non deuen casar.
(3) El libre. Adde cap. si quis liber, et cap. si quis guínea , aut affine , quas est conjugis consanguínea, vel
tincillam, ay.qusest. 2. âlterius praecognitse mulieris, infra quartum gradum,
(4) Entrar en religion. Id est, cùm profitetur reii- aut cum noverca, privigno , nuru, filióla, coinmatre,
gionem : et idem, si \otum solemnizetur per susceptio- aut, religiosa: et talia committens debet abstinere, nisi
nem sacri ordinis, ut in cap. único de voto , lib. 6. et sitjuvenis, à contractu matrimonii: sed si coutraxit, te-
in cap. ». qui cleric, velvovent. net matrimonium; sed tamen non reddat debitum car-
(5) Es simple. Concordat cap. veniens 5. et cap. nis, nisi petatur ab eo. Hoc dicit.
rursus 6. qui cleric, vel vovertt. et procedit hoc etiam, si (1) Incestus. Incestus est consanguinearum, vel af-
illcj qui Yovit simplicité»*, contrahat cum eo, qui simi- finium abusus, cap. lex illa, 36. qu«est. 1.
liter voverat, Gloss, in cap. fin. 27. quaest. 1. et ibi vi- (2) Con su parienta. Ista lex in hoc verbo, et aliis
d e , qualité»' taü casu unas alii possit »*eddere debitum, sequentibus vult, quôd incestuosos impediatur matri-
cùm nullus eorum possit exigere. Et nota , quôd ille qui monium contrahere, et si de facto conlraxerit, non pos-
con trahit cuui voveute siinpliciter, si est conscius voti sit exigere debitum ab uxore, non solum quando com-
âlterius, peecat mortaliter, Gloss, in cap. 1. 27. quaest. misit incestum cum consanguínea uxoris , sed etiam si
2. Et an dispensare potest Episcopus in isto voto sim- cum propria ejus consanguínea , vel alias comrnisit cri-
plici, ut vovens possit exigere, vide Joan. Andr. quôd men incestus : et istam opinionem tenuit etiam Gioss.
sic, in dicto cap. rursus, et Abb. in dicto cap. veniens, in cap. de incestis , 35. quaest. 3. in gloss, fin. et vide-
eod. tit. tur probari in cap. si quis viduam, 3a. quaest. 7. ct hoc
LEX XII. etiam tenere videtur Hostiens. Joan. Andr. et Abb. in
cap. 1. de eo qui cognov. consang. uxor, sues, dum ge-
Consanguinitas, et affinitas, et publie-» honestatis neraliter dicunt, quod incestnosi non possunt contra-
justifia , impediunt contrahendum, et dirimunt jam here matrimonium : hoc etiam tenet Angel, in summa,
coutractum de facto usque ad quartum gradum: idem in parte incestus , §. fin. Ricard, tamen, et Arcliid. Flor,
de cognatione spirituali, et idem etiam de cognatione et S. Thom. et etiam Summa Rosel.prout refert Silvest.
legalijUtin exemplis hujus legis.Hoc dicit. in summa , in parte matrimonium la 7. §. fin. tenet con-
(1) Quarto grado. Vide in cap. non debet S. de con- trarian», imô,quôd hoc intelligatur solum de incestuo-
sanguin, etaffimt. et infra tit. 6. per tolum. so cum uxoris consanguínea, vel de incestuosa cum con-
(2) Parentesco spiritual. Vide infrà tit. 7. 11. r. 2. sanguíneo viri ; et fundamentum istorum est, quia licèt
3. 4. 5. et 6. ead. Partita, et de ultimo dicto hujus le- non sit minus, sed majus peccatum, cognoscere pro-
gis vide in 1. penult, et fin. ejusdem tituli. priam consangnineam , vel permitiere se cognosci à pro-
priis consanguineis, quando est millier : non tamen re-
LEX XI 11. peritur de jure cautum, nisi cùm consanguineam uxoris
Cotnmitiitur incestus scienter f'actus cum consan- yir, vel uxor firi consanguineun» cognoscit, et non de
De los Casamientos. 52g
rîenta de su muger (3) , o de otra (4) con mugeres sin razón, e sin derecho. E porque Ley 7.
quien ouiesse yazido, fasta el quarto grado; Santa Eglesia entendió, que este pecado era í)'* 2jj-
o si yoguiesse alguno con su madrastra, o muy grande, por esso defendió, que el que ¿ecop!
con madre, o fija, o con su cuñada, o con lo assi fiziesse, que non podiesse casar (i),
su nuera; o si alguno yoguiesse con muger Olrosi, el que lleuasse esposa (2), por fuer-
de Orden (5), o con su afijada (6), o con su ça, de otro, si yoguiesse con ella, non de-
comadre. E esso mismo seria, de las muge- ue casar. Esso mismo seria del que sacasse
res que yoguiessen con tales ornes, con su fijo de pila maliciosamente (3), quando
quien ouiessen debelo en algunas de las ma- lo batean, con entencion quel partiessen de
ñeras sobredichas; que qualquier destos so- su muger, porque non ouiesse con ella que
bredichos, que fiziessen tal pecado, non de- veer. Otro tal seria , del que matasse Cleri-
uen casar: pero si casasse, como quier que go (4) Missacantano, o el que fiziesse peni-
non lo deuia fazer, valdria el casamiento (7). tencia solenne (5), segund dize en el Titulo
E maguer que de suso dize, que los que ía- de los Sacramentos, en la ley que cornien-
zen pecado de incesto, que non deuian ca- ça : Escriuieron los Santos. E como quier que
sar; si lo algunos fiziessen , que fuessen tan ninguno destos sobredichos non deuen ca-
mancebos (8) que non pudiessen mantener sar; si fueren tan mancebos de manera que
castidad, puédeles la Eglesia otorgar que ca- non podrían mantener castidad, deueles otor-
sen. E qualquier de los sobredichos, que fi- gar la Eglesia, que casen. Pero si casassen
ziessen tal pecado, maguer fuesse casado, sin otorgamiento della, valdria el casamien-
non se deue ayuntar a su muger, si non en to, segund dize en la ley ante desta.
aquellas sazones que ella lo demandare (g);
e avn después que ella muriesse, non deue L E Y XV.
casar, si non fuere tan mancebo, que non
pueda guardar castidad: pero si casare, val- En que manera desuariamiento de Ley, o
drá el casamiento. Juerga, o miedo, embargan ¿os casamientos,
L E Y XIV. que se non fagan.
Que pecados embargan ¿os ornes, que non
deuen casar. Desuariamiento de Ley, es la sesta cosa
Matan a las vegadas algunos ornes a sus que embarga el casamiento. Ca ningún Chris-
consanguineis propriis ; et quôd non injuriatur tan turn re, ut vult Archid. Flor. 3. parte, tit. r. cap. 1 1 . col.
maritus , ñeque matrimonium, quando cognoscit con- a. Petr. de Palu. in 4. sentent, dist. 35. qusest. 1. ar-
sanguineam propriam , sicut si cognoscit consanguineam, tic. 2. et vide Abb. in dicto cap. transmisses.
uxoris: et secundum S. Thom. incestus poaitur ut im- (9) Lo demandare. Ut in dicto cap. transmissce, et
pedimentum, non tàm ratione culpa*, quàui ratione af- ibi per Abb. qui dicit, quôd potest uxor denegare de-
finitatis, quant causât: et certè multùm urgent rationes bitum maiito incestuoso.
istorum , et quia cap. i. et cap. ex litteris 8. de eo qui
cognov. consanguin, uxor, suce, qua» in hoc loquuntur, LEX xir,
expresse loquuntur, quando consanguínea uxoris eog-
ïioseitur , et dicl. cap. Decretorurn non ita hoc dicunt Injuste uxorem occidens, autrapîens, et earnali-
expresse ; et potest inteiligi, quôd si ineestuosi eopu- ter cognoscens alterius sponsam, seu filium proprium
lentur, disjungantur, et quôd non intelligantur prohibi- malitiosè de sacro fonte levans, ut ab uxore separetur,
ti contrahere cum aliis : sed quia ista nostra lex ita in- vel presbyterum occidens, aut publiée peenitens, non
terpretatur jura Canónica, standum est forte ei, etDoct. potest matrimonium contrahere, nisi sit juvenis, et de
juris Canonici ita tenenlibus. licentia Ecclesise. Hoc dicit.
(3) De su muger. Adde cap. qui dormierit, 3 ï . q* (1) Que non podiesse casar. Concordat cap. ad-
7. et cap. 1. et cap. ex litteris H. de eo qui cognov. con- monere, ubi Gloss. 33. quœst. 2. et vide Gloss, in cap.
sanguin, uxor. suœ. 2. de pœnitent. et remiss.
(4) O de otra, Najn coitu fornicario contraliitur af- (2) Esposa. Concordat cap. statutum, 27. qusest.
finitas, cap. prœtereh 1 a. de spousal, cap. ex litteris 8. 2. et vide ibi Gloss, et §. de paehitentibus, 33. qua?st. 2.
de eo qui cognov. consanguin, uxor. suce. (3) Maliciosamente. Concordat cap. de eo, 3o. q.
(5) Con muger de orden. Vide in cap. virginibus, 1. et vide infrà tit. 7.1. 6.
27. qusest. i. etl. 5. tit. 15'. lib. 8. Ordin. Reg. et cap. (4) Matasse Clérigo. Concordat cap. a. de pœnit.
hi ergo, 27. quajst. 1. et remiss.
(6) O con su afijada. Est enim major nexus iste (5) Penitencia solenne. Vide 33. quaest. a. cap. de
spiritaalis, quàm carnalis, cap. pictacium, ubi Gloss. his 12. et. cap. antiqui 19.
3o. quasst. 3.
(7) Valdría el casamiento. Addeeap. transmissent* LEX XV.
de eo qui cognov. consanguin, uxor. suœ.
(8) Tan mancebos. Ut in cap. in adolescentia, 3 3. Non valet matrimonium à fideli cura infideli con-
quiest. 2. et Gloss, in cap. 2. de eo qui cognov. consan- tractum : sponsalia tamen cum conditione, quôd ad fi-
guin, uxor, suœ; et poterit Episcoputin hoe dispensa- delitatem veniat, contracta tenent, si conditio implea-
Tom. 11. Xxx
53o Quarta Partida. Titulo II.
tiano deue casar con Judia ( i ) , nin con Mo- ferír, o matar, o le quisiessen dar algunas
ra, nin con Hereja (2), nin con otra muger, penas (10); o si alguno que ouiesse seydo
que non touiesse ia Ley de los Ghristianoss siéruo, seyendo ya libre, lo amenazassen,
e si casasse, non valdría el casamiento. Pero tjuel tornarien en sernidumbre (f i ) ; e esto
el Christiano desposar se puede con muger seria, como si alguno que touiesse la carta
que non'sea de su Ley-, sobre tal p ley to (3), <le su libertad, le dixesse que la quemaría, o
que se torne ella Gbristiana ante que se cum- <jue la romperia, si non fiziesse aquel casa-
pla el casamiento; e si non se tornare ella miento; o si f'uesse manceba virgen (12), e
Christiana, non valdrían las desposajas. La la amenazassen que yazerian con ella, si non
setena cosa que embarga el casamiento, que otorgasse aquel matrimonio. K non tan sola-
se non faga, es fuerça, o miedo (4). La fuer- tóente embargan el casamiento, que se non
ça sé deue entender desta manera; quando faga, todas estas cosas sobredichas; mas si
alguno aduzen contra su voluntad (5), o le fuere fecho , se puede departir por qualquier
prenden, o ligan, e le fazen otorgar el casa- délias : fueras ende, si después le pluguies-
miento. E otrosi el miedo (6) se entiende, se (13) del casamiento, a aquel que ouiesse
quando es fecho en tal manera, que todo recebido la fuerça, o el miedo, e lo otor-
ome (7), maguer fuesse de grand cora- gasse (i4)»
con (8), se temiesse del; como si viesse ar-
mas (9), o otras cosas, con quel quisiessen
t u r , alias non. Item, nsc valet contractum per vim, ( t o ) O le quisiessen dar algunas penas. Nota be-
vel metuin qui caderet in constantem virum, in quo n e , quia non requiritur realis illatio, 1. metum autem
computatur metas deflorátionis, aut reductionis in ser- non vani, cum duabus sequent. D. quod. met. caus. et
vitntem per celationem litterse libertatis. Hoc dieit. vide Glos. in cap. bonce el 1. in verbo metuebat, de
(1) Casar con Judia. Concordat cap. cave i 5 . et election.
cap. fin. a8. qHsest. i . et in §. ex his: et posset Papa ex (11) En seruidumbre. Nam servitus morti sequipa-
causa in hoc dispensare, quia istud impedimentum est rat.ur , 1. setvitutem 209. D. de regid, jur. 1. isti quidem
ex constitutione Ecclesise, secundum Scotum, et Pe- 8. §. si is accipiat, D. quod metus causa. Et quid si
trun» de Palu. It. Sentent, distinct. 3g. qu«st. I. inferatur metus perditionis bonorum ? Vide Bart, in 1.
(a) Nin con Hereja. Sequitur haec lex opinionem. pen. D. de condict. ob turp.cdus. et Bald, in dicta 1. « -
Glos. in cap. fin. de candil, appos. contra quam tenent ti quidem, in dicto vérsic. si is.
communiter Doct. ibi, et contrarium tenet etiam Glos. (12) Manceba virgen. Idem d i e , si esset vidua,
in cap. non oportet, 28. qusest. 1. et ista opinio est seu mulier honesta, nam eadem est ratio, et probatur
vertor, et probatur apertè ia cap. decrevit 14. de hùe- in dicta 1. isti quidem^
ret. lib. 6. ( i 3 ) Le pluguiesse. Hoc non tantùm procedit, si
(3) ' Sobré tai pleyto. Adde cap. cai>e, et cap. non constaret de consensu expresso , sed etiam si de tácito,
oportet, 28. qua:st. 1. ut quia cohabita vit cum viro , cùm fugere potuisset -, vel
(4) Fuerza, o miedo. Concordat cap. vvniens 1 5. si consensit in copulara > ut in cap. ad id quod 2 1 . de
et cap. consultationi 28. et cap. cum locum i4> de sponsal. et cap. insuper 4. qui matrim. aecus. poss. de
sponsal. quo vide Abb. in cap. ad id quod, et Oldral. consil.
(5) Contra su voluntad. Hoc dicit Philosophus vio- 3-5. non ergo oportet, ut de novo contrahat, sed ma-
ientum simpliciter : vide 1.1. in prim;. D. quod metus trimonium convalescit ex spontanea cohabitatione, ut
caus. in dicto cap. ad id quod. Et ex hoc redditur dubiura
(6) El miedo. Metus est instantis , vel futari peri- quoddam consil. Petri deAnch. 228. cum duobus se-
culi causa mentis trepidatio, dicta 1. 1. Ü. quod metus queut. ubi latè consuluit, quód si matrimonium fuit à
caus. principio nullum, licet ex post facto cesset causa nul-
(7) Todoome. Vir, vel mulier: in muliere tamen litatis, et mulier perseveret in eodeœt matrimonio,
minor metus sufficerel, quàm in masculo, Glos. et ibi quod credebat à principio validum, quód iste consen-
Abb. in cap. cum locum , de spousal sus continuativus non habet vim inducendi, ut de novo
(8) De gran corazón. Nota haec verba exponentia videatur matrimonium contrahere: nam ut hic vides,
j u r a , et doctrinan) Doct. qui loquuntur de inetu, qui licet matrimonium metu contractum sit ipso jure nul-
caderet in constantem virnm. lum , ut est communis conclusio, de qua per Gloss.
(9) Viesse armas. Est enini terror armorum Justus Abb. et Doct. in dicto cap. cum locum; tamen convales-
metus, etiam absque eo quèd ea trahentes illis ulau- cit ex mutua cohabitatioue meticulosi, vel si permittit
tur, ut hic, et in 1. 3. §. qui armati, D. de vi, et vi copulara. Sed die, quód Petrus de Anch. loquitur in
ármala, et notât Glos. et Doct. in 1. 1. C. ande vi, cl, diversis terminis, ex eo quia in illo casu nunquàm in-
procedit hoc etiam si illi qui arma portabant, ea depo- terven it mutuus consensus; quod hic cessât, quia vo-
suerunt, ut notât glos. i. in dicto §. qui armati, quam luntas metu consentientis, ex post facto sequuto pne-
Angel.ibi dicit diligentissimè notandam : ex quo enim sumpto consensu, conjungitur cum alterius volúntate,
il!is erat facultas armis utendi, nihil proderit earum qua; ab initio matrimonii, et semper duravit; et sic ces-
depositio , 1. quotiens 2 1 . §. in pote state 3. et 1. in dé- sât dictum Anch. in quo nullitas consensus , aut causa,
liais 4. in princip. D. de noxal. 1. 3. §. Nerva i 3 . D. iiullilatis ab initio ex utroque latere militabat.
de acquir, posses, i. qui potest facera *74- D. de re- (14) E lo otorgasse. Intellige, quód jam non du-
cul, jur. rabat causa metuendi, cap. 1, cum ibi notatis, de his
De los Casamientos. 53r
LEY XVI. LEY X V I I.
Quales Ordenes embargan, e desatan los Que embargos esloruan, e defienden el Ca-
Casamientos. samiento.
Nueue grados de Orden ha en Santa Egle- Publica» (1) honestatis justitia, tanto quier
sia, según dize en el Titulo de los Clérigos. dezir en romance, como derecho que ti eue
E destos los tres mayores embargan el casa- ser guardado.por honestidad de Santa Egle?
miento. Onde qual Clérigo quier que fuesse sia, e del Pueblo. E esta es la dezena cosa,
ordenado de alguno de ¡os tres mayores Or- que embarga el casamiento, que se non fa-
denes ( i ) , assi como de Subdiacono, o de ga, e si fuere fecho, desfazelo. E cuñadía fas?
Diácono, o de Preste, non deue casar; e ta el quarto grado, es ía onzena cosa que
otrosí, si casare, deue ser desfe.cho el casa- embarga el casamiento; e lo desfaze, si fue-
miento. E esta es la octaua cosa que em- re fecho, según díze en el Titulo de las Des-
barga el casamiento, que se non faga; e si posajas (a). La dozena cosa que embarga el
fuere fecho, deuenle desfazer. La nouena casamiento, e lo desfaze si es fecho, es qua.n?
cosa es, quando alguno es ligado (a), por do el orne ha tan fria natura (3), que nqn
mal fecho que le fizieron, de manera, que puede yazer con la muger. La trezena cosa
non puede yazer con muger. Pero esto se que embarga el casamiento, e le desfaze, es
entiende, si auia ya el embargo, ante que quando alguno se casasse seyendo loco, se-
se desposasse con ella por palabras de pre- gund dize en este Titulo en la ley que co-
sente. Mas si después (3) que el casamiento miença: Casar pueden. La catorzena cosa
fuesse fecho, viniesse este embargo, o otro, que embarga el matrimonio , e lo desfaze, es
de enfermedad , o de qualquier manera, non quando aquellos que casan, non son de he-
se desfaria el matrimonio por el; fueras en- dad (4), nin han entendimiento, para con-
de (4), si fiziess'e fornicio spiritual, o corpo- sentir el vno en el otro, nin son guisados en
ral. E spiritual seria, si se tornasse hereje, o miembros (5), nin en cuerpos , para ayuntar-
de otra Ley ; e corporal, si yoguiesse con se carnalmente.
otra muger, si non con la suya, o ella con
otro orne, si non con su marido.
qua; vi melusve caus.fiunt, et tenet ï n n o c . in. câp. cau- supervenisse favore m a t r i m o n i i , et idem tenet Goffr. iii
sarn matrimonii, de offic. deleg. Bald, in 1. i . C. quod s u m m a , tit. de frigid, et malefic, et B a n . in a u t h e n t . de
metus causa , Bart, in 1. p e a . de candiel, oh turp. caus. nuptiis,%. 1. col. 4- A b b . tamen in c a p . fraternitalis,
Bald, in r u b r . C. si quis aliqueni test, prohib. coi. 8. col. i . vers, sed est dubium , tenet c o n t r a r i u m , imô,
et fin. quôd prœsumatur prsecessisse; q u i dicit non o b s t a r e
LEX xri. cap. licèt ex quadain, de tcstib: nain proeedit secundum
eum , ubi matrimonium-potest habere s u u m effectum,
N u l l u m est matrimonium contracture, p e r clecicum scilicet, evitat-ionem foruic-itioiiis, vel boflum prolis,
in sacris ordinibus constitutum : ligamen etiam , u t q u i s quod in isto casu nou est propter impotentiam c o e n n -
n o n possit copulam exercere camalera , contingens ante d i ; et dicit esse mirabilem limitationem a d diet, cap.
sponsalia, i m p e d i t , et dirirnit; si tarnen post m a t r i m o - licet ex quadain: et h a n c o p i n i o h e m tenet etiam A n t o n .
n i u m talis infirmitas c o n t i n g a t , n o n dirirnit m a t r i m o - in cap. laudabiiem, eod. tit. de frigid, et ante A b b . i s -
n i u m , nisi propter fornicationem s p i r i t u a l e m , ut si fiat tam limitationem posuit Joan, A u d r . in dicto cap. fra-
baereticus ; vel corporalem , ut si u n a s conjugum cum temitatis , et in istain partem videntur magis c o m m u n i -
alio fornicetur. Hoc dicit. ler ü o c t - i n c l i n a r e , et tenet Ricard, in 4- dist. 3 4 .
( i ) Mayores Ordenes. Concordât cap. si quis eorum (4) Fueras ende. Vide suprà eod. tit. 1. 7.
7. et cap. erubescant 1 1 . et cap. lectores 8. et cap. pla-
cuit i 3 . 3 î . dist. cap. à rnullis 9. de œtat.et quatit. cap. LEX xni.
1. et 2. qui cleric, vel vovent. non tamen susceptio sa-
cri ordinis dirirnit matrimonium j a m contracturu ; licèt Publica? honestatis justitia , affinitas , frigiditas , fu-
n o n sit carnali copula c o n s u m m a t u m : de q u o vide r o r , m i n o r « t a s , sunt alia impedimenta matrimonii.
J o a n n . L u p i Decan. Segov. in suo tract. Je malrim. fol. Hoc dicit.
3 . q u i p e r multa in matrimonio n o n c o n s u m m a t o te- (f) Publiées honestatis. Vide s u p r à tit. 1. 1. 4. et
net contrariiim : vide ibi. fin. et qua? i b i dixi.
(2) Ligado. Vide in cap. siper sortiarias , 3 3 . qua:st» (2) Desposajas. Vide etiam s n p r à eod. 1. 1 2 .
i . et 1. 5. et 6. tit. 8. infrà ead. Part. ( 3 ) Fria natura. Vide in cap. laudabiiem 5. et in
(3) Si despues. Vide hi cap. dixit Dominüs, 32. cap. fraternitatis 6. de frigid, et in 1. fin. infrà tit. 8.
qua;st. 1. et in cap. si uxorèm , 3 2 . quaest. 5. et 3 2 . e a d e m Partit.
qusest. 7. cap. hi qui, et cap. 1. et 2. de conjug. lepras. (4) Son de hedad. Vide suprà tit. 1. 1. 6.
Sed quid si sumus in d u b i o , an istud impedimentutn (5) En miembros. Et constabit hoc p e r aspectum,
prsecessit m a t r i m o n i u m , an postea s u b s e q u u t u m sit? veluti quia vir babet m e m b r u m suum a r i d u m , ut per-
Gloss. 3 3 . quaest. i . in s u m m a , tenet, q u o d prsesumitur pendit I n n o c . et J o a n . A n d r . in dicto cap. laudabiiem;
Tom. 11. Xxx. a
53a Quarta Partida. Titulo II.
LEY XVIII. Perlado por bien, en que fagan penitencia
del yerro que fizieron, porque se casaron
Como non deuen casar coiitra defendimien- contra defendimiento de Santa Eglesia. Otro-
to de Santa Eglesià, nin en tiempo de las sí el tiempo de las ferias (3) embarga el ca-
ferias. samiento en algunas cosas; de manera, que
non deuen velar (4) los nonios en ellas, nin
Deuiedo (1) de Santa Eglesia, es la quin- meter la nouia (5) en poder de su marido,
zena cosa que embarga los casamientos. E par yazer con ella. Pero si algunos contra es-
séria, como si algunos quisiessen casar, e to fiziessen , non los deuen departir poren-
dixt'ssen otros contra ellos , que eran parien- de ; fueras en la manera (6) que dize de suso
tes', o cuñados ; o que alguno dellos era des- en esta ley. Mas si non los quisiessen depar-
pojado eit otro logar ; o poniéndoles otro tir, deuen fazer penitencia , porque lo fizie-
embargo derecho delante, por que non de- ron en tiempo que non deuien. E como quier
uien casar; è la Eglesia les defeudiesse por que estas cosas non deuen fazer en los dias
alguna tiestas razones , que non casassen, feriales, bien pueden fazer desposajas en
fasta que sopiessen cierto, si era el embargo ellos, e matrimonio por palabras de presen-
àtàî, por que non deuiessen fazer el casa- te (7), E las ferias, en que deuen estas cosas
miento: sobre tal defendimiento non se de- guardar, son estas (8): desde el Domingo
ùën casar. E si lo fizieren , si el embargo fue- primero del Auieuto, fasta en las ochauas (9)
re atal, por que non deue ser desfecho (a) de la Epifanía. E desde, el Domingo de la
ël'tïiatrimonio porende, deuenles dexar en Septuagessima , íasta las ochauas passadas de
vrio, e non los deuen departir para todavía, Pascua mayor. E desde el Lunes de las Leda-
mas para -tiempo señalado, si lo touiere su nias, que es ante de la Acension, fasta las
refert tame» quosdam ibi dicere , quad sicut per virgam decreti irritantis, vide Imioc. et Abb. i b i , col. 3. et in
desiccatam , seu paralytieam, potest quis urinam emil- cap. dilecto, de prœbend. Félin in cap. cum accessis-
te're, ita semen; quod diclt non credere Petrum de sent , de constit. col. 3. et 4- et in cap. fin. col. 10. eod.
Sansone , nisi hoe asserant naturales: idem si haberet tit. et in cap. cœterum, col. iZ.de rescript, et Socin.
membram nimis carnosum, ita quèd excederet aliorura cons. 87. col. 5. 3. vol. el cons. 67. pen. col. eod. vol.
membra, puta quia patitur elephantiam , quae est quae- et Dominic, in cap. 2. ut lite pend, in 6. Alexand. con-
dam species leprae, ut dicit Avicenna. Mulier quando- sil. 9 7 . 5. vol. et Specul. in tit. de legato, §. nunc os-
què non est cognita, quia non convenit ei suus par , et tendendum, vers. 37. pronuntiat.
ipsa non convenit pari, et indiget unusquisque eornra (3) De las ferias. Vide de his in cap. non oportet,
permutatione : vide per Host, et Joann. Andr. in dicto cum sequent. 3 3 . quaest. 4- e t c a P- capellanus 4- de
cap. fraternitatis, de frigid, et malefic. feriis.
(4) Velar. Est ergo his temporibus prohibita cele-
LEX xriii. britas nuptiarum, et traductio ad domum.
(5) Nin meter la nouia. Vide in cap. neque uxor,
Non debent in facie Ecclesias nuptiae celebran, aut 3 3. quajst. 4.
de novo conjuges eopulari, aprima dominica Adven- (6) En la manera. De mandato scilicet praelati, et
tus usque ad octavas Epiphaniae completas, et à domi- ad tempus feriarum , ut dicit Abb. in cap. capellanus,
nica in septuagésima usque ad perfectas Resurrectionis de feriis.
octavas , et die iunae Letaniarum ante Ascensionein us- (7) Por palabras de presente. Et probatur in dicto
que ad octavas Pentecostés inclusive : alias possunt cap. capeilanus : et ibi vide per Abb. an liceat his die-
conjuges in pœnitentiam ad tempus separad à coliabi- bus inatrimouium consuniinare per copulan» carnalem;
tatione: idem si eotitraherent contra interdictan Eccle- qui lend , quod non : si tamen spor.sa ante hos dies es-
siae ; sed causa interdicti non potest dimitiere matriino - set benedicta, licitiirn est exigere secundó post printain
niuni. Hoc dicit. consii.ninationem : non enim, uxore jam traducía , est
( i ) Deuiedo. Vide in materia per totum, de ma- prohibitum istis diebus exigere, secundum S. Thom.
trim, contracto contra interd. eccles. in (¡. Sent, dist. 3 î .
(2) Desfecho. Quia eausa prohibitionis non erat (S) Son estas. Vide in cap. non oportet, à septua-
perpetua, sed temporalis, ut in cap. 1. 2. de malrim. gésima 3 3. quaest. 4. et in dicto cap. capellanus.
contracto contra interd. eccles. secùs si causa prohibi- {9) Fasta en ¿as ochauas. Forte approbat opinio-
tionis esset perpetua, ut notât Gloss, in cap. tua, de nem Host, volentis , istas ferias durare à prima domini-
sponsa duor. et adde, quod etiam si Papa simpliciler ca de adventu usque ad octavam Epiphaniae inclusive,
inhibet matrimonium contrahi per aliquos, adhue te- et iststd dicit Joan. Andr. in dicto cap. capellanus, pro-
nebit matrimonium contra prohibitionem contracture, bari de multorum locorum consuetudine: dicit tamen
quando causa prohibitionis non erat perpetua; si la- Joan. Andr. hoc jure non probari ; undè secundum earn
men Papa prohibuisset, decernens irritant, et inane post primam diem Epiphaniae poterunt nuptiae celebra-
matrimonium ; tunc matrimonium contra tale ¡nterdic- r i , et forte hoc voluit ista lex , cùm dicit, en las ocha-
tum contractual non teneret, cum per hoc reddat eos uas , et sic desinunt ferias, incipiente octava , et sic die
inhabiles ; quod potest Papa faceré, sicut fecit in cog- prima post Epiphaniam : et cessante contraria consuetu-
natioue legali, vel spirituali, et i» alus impedimentas dine , hoc videtur de jure verius, et probattir in dicto
de jure positivo expressis: et de effectu hujus clausulae cap. non oportet.
De los Casamientos. 533
ochauas de Cinquesma, que se acaban en el t o , que ante ouiesse fecho. Esso mismo seria
Sábado (10). de la muger, que fiziesse adulterio con orne
casado en alguna destas tres maneras sobre-
LEY XIX. dichas. E maguer que quisiessen beuir en
vno , los que se casassen en alguna de las ma-
De los que fazen adulterio con las mugeres neras de suso dichas, deuelos la Eglesia de-
casadas ; si pueden casar con ellas, después partir; fueras ende, si alguno dellos (5j non
que mueren sus maridos, o non. sopiesse que era casado el otro, quando se
caso con el. Ca estonce en escogencia es de
Enemiga, e muy grand pecado (i) fazen aquel que lo non sabe, de fincar con el otro,
Leyes ( 0 < j o s aquellos que yazen con las mugeres ea- o departirse del, e casar a otra parte.
tui. 20. sadas: e este peccado atal es llamado adulte-
!ib. 8. Ho. E como quier que esto sea rnuy grand TITULO III.
liecop. y e r r o ^ s¿ acaesciesse que se muera el marido
de aquella que fizo el adulterio , bien podría DE LAS ©ESPOSAJAS , E DE LOS CASAMIENTOS
después casar (a) con ella aquel con quien lo QUE SE FAZEN ENCDBIEHTOS.
fizo, non auiendo otra muger; fueras ende
por tres razones. La primera es , si qualquier
dellos (3) matasse, o fíziesse matar, o fLies- de las cosas que son fechas en encubierto, ^ \.
se en consejo de la muerte del otro marido, que non son tan buenas ( t ) , como las otras lib. ó.
o déla rnuger,con entenciou que casassen que se fazen paladinamente. E por esso dixo R^0!'-
después en vno. La segunda, si aquel que Salomon, que quien mal faze , aborrece la
yazecon ella le jurasse, y le prometiesse, que luz, porque los ornes non sepan las sus
casaría con ella despues que fuesse muerto su obras : e est.o mismo dize Nuestro Señor Jesu
marido. La tercera, si alguno yoguiesse (4) Christo (¿). E por esta razón pusieron Jos
con muger agena, e se casasse con ella se- Sabidores, que fizierou las leyes, a las vega-
das (3) mayor pena a los que pecan en en-
yendo biuo el marido: ca maguer se mûries-
cubierto (4), que a los que lo fazen paladi-
se el marido della, non valdria el casamien-
to) Que se acaban en el sábado. Bene déclarât, et
in dicto cap. i. ¿le eo qui duxit in matrim. quam poll. etc.
a d d e diet. cap. capellanus, q u i d q u i d ibi dicat A b b ,
(4) Yoguiesse Et sic ultia contractum matrimonii,
p o s t Host. col. 3 . versic. sed qucero hie dicitur.
vel fidem de c o n t r a h e n d o , r e q u i r i t u r a d u l t e r i u m ; nam
sine a d u l t e r i o solus contractus m a t r i m o n i i , vel datio
LEX XIX. fidei d e contrahendo noh sufficeret, cap. fin, de eo qui
duxit in matrim. etc. A b b . in dicto cap. 1.
Potest adulter cum adultera post m o r t e m conjugis (5) Si alguno dellos. Concordat eap. 1. de eo qui
alterius contrahere , nisi in tribus casibus , scilicet cum duxit in matrim. etc. et intellige, q u a n d o fuit ignorans
alter e o r u m in m o r t e m conjugis alterius fuerit inachi- toto t e m p o r e ante murtem primas uxoris ; nam si certio-
n a t u s ; a u t e o vivo promisit de c o n t r a h e n d o ; vel alias de rata de vita primae perrnisit se cognosci ab illo viro,
facto coutraxit; in quibus casibus matrimonium non va- non posset ampliùs ilium habere m a r i i u m , vel è c o n t r a ,
l e t : et idem de soluta cum conjúgalo commiscente, si diet. cap. fin. ile eo qui duxit in maliim. etc. A b b , et
q u o d de praedictis a c c i d a t ; et sunt tales p e r Ecclesiam Docl. in d i t t o cap. 1.
s e p a r a n d i , licet simul vivere velint, nisi aliquis eorum
impedimentum ignoravit ; in cujus electione est in m a - T I T Ü LU S III.
trimonio remauere , vel resilire. Hoc dicit.
(i) Muy grand pecado. Quid in omnibus peccatis (1) Que non son tan buenas. Intellige , q u a n d o ex
a d u l t e r i o gravius ? Dicit canon , quid in omnibus, 3 a . clandestinitate résultat aiiqua suspicio doli, vel fraudis,
qusesf. 7. ut in m a t r i m o n i o , vel in electione, vide in cap. fin. de
(2) Bien podría despues casar. Ut in c a p . si quis clandest. despots, et in cap. quia propter 4 2 . de elect.
vívente, 3 i . quaest. i . et cap. significasti 6. de eo qui secùs , ubi talis praesumptio non resultaret , quia n o n
duxit in matrim. quam poll, per adult, si tamen alter a l - vitiabitttr, actus , licet fiat clàm , ut in cap. unico , ut
t e r u m instituisset haeredem, auferuntur b o n a , velut ab eccle.s. benefic. et ibi Glcss. et Joan. A n d . et J o a n , de
indigno , ut 1. Claudius i 3 . D . de his quœ ut indign. et Plat, in 1. 1. C. de delator, lib. 10.
vide ibi Bait, et Alberic. qui dicit, q u ó d ex ilia lege (2) Jesu Christo. J o a n , cap, 3 . v. 20. et vide in
extractus fuit titulus de eo, qui duxit in matrim. quam cap. pernitiosum, 19. quaest. 2. et in cap. consuluit 24»
poll, per adult. de ojfic. dele g.
(3) Qualquier dellos. Intellige, q u a n d o cum m a - (3) A las vegadas. Non ergo regulaiiter,. imó m a -
chinatione alterius in mortem viri etiam i n t e r v e n i t a d u l - gis p u n i t u r factum palàm ratione niali e x e m p l i , q u à m
t e r i u m , ut in dicto cap. si quis vívente, et cap. i . et factum clàm , ut tradit Bald, iu 1. nemo clericus, C. de
cap. super hoc. 3 . de eo qui duxit in matrim. quam poll, Summa Trin. et Fide Catholic. 1. 2. §. et generaliter
per adult, si autem n o n coneurreret a d u l t e r i u m , n o n 2 3. et ibi Bart. D . vi bon. rapt, et per Bart, in 1. aut
sufficeret alterius tantum machinatio, sed necessaria facta , §. quatitate, D. de pœnis.
esset u t r i u s q u e , ut matrimoninm nou t e n e r e t , ut in (4) Que pecan en encubierto. Ut in beneficio, 1.
c a p . i. de convert, infidel, et ibi J o a n . A n d . et per A b b . I . C. de malefic, et mathemat. vel in homicidio facto
534 Quarta Partida. Titulo III.
ñámente. E porque este encubrimiento cae a da Santa Eglesia. La tercera es, quandonon
las vezes en fecho de los desposorios, e de los lo fazen saber concejeramente en aquella
casamientos, porende defendió Santa Eglesia Eglesia (4) onde son perrochanos. Ca para
que lo non fiziessen. Lo vno, porque es Sa- non ser el casamiento fecho encubiertamen-
cramento que establescio por si Nuestro Se- te, ha menester que ante que los despo-
ñor, assi como dicho aueraos. Lo al, porque sen (5), diga el Clérigo en la Eglesia (6) , an-
vienen ende muchos males. Onde, pues que te todos los que y estouieren, como talóme
en los Titulos atíte deste fablamos de aque- quier casar con tal muger, nombrándolos
llos que son fechos paladinamente, queremos por sus nomes ; e que amonesta a todos quan-
aquí dezir de los que se fazen encubiertos. tos y están, que si saben, si ay algún em-
E mostrar, en quantas maneras se pueden fa- bargo entrellos, porque non deuen casar en
zer. Ë porque razones lo defendió Santa Ma- vno, que lo diga fasta algún dia, e que lo
dre Eglesia,que lo non fiziessen assi. E quan- nombre señaladamente. E avn con todo esto
do embarga el matrimonio que-es fecho ma- los Clérigos deuense trabajar entre tanto , de
nifiestamente , al que fue fecho en encubier saber (7) quanto pudieren, si ha algún éra-
te. E que pena deuen auer los que se despo- bargo entrellos: e si fallaren algunas señales
saren, o se casaren a furto. de embargo, deuen vedar (8) que non ca-
sen, fasta que sepan, si es tal cosa, que se
LEY I pueda porende embargar el casamiento, o
non. E la razón por que es defendido de San-
En quantas maneras se fazen los Casamien* ta Eglesia, que los casamientos non fuessen
tos encubiertos : e por qué razones lo defendió fechos encubiertamente, es esta; porque si
Santa Eglesia, que los non fagan abscondi- desacuerdo viniesse entre el marido, e la
damente. muger, de manera que non quisiesse alguno
dellos beuir con el otro, maguer el casamien-
Ley i« Ascendidos son llamados los casamientos to fuesse verdadero, seguud que es sobredi-
ut. !] en tres maneras (1). La primera es, quando cho , non podría por esso la Eglesia apremiar
¿ c ' . los fazen encubiertamente, e sin testigos (a), aquel que se quisiesse departir del otro. E
de guisa que se non puedan prouar. La se- esto es, porquel casamiento nou se podria
gunda es, quando los fazen ante algunos, prouar. Ca la Eglesia non puede judgar las
mas non demandan la nouia a su padre, o a cosas encubiertas (9) ; mas segund que razo-
su madre (3), o a los otros parientes que la naren las partes, e fuer prouado.
han en guarda; nin le dan sus arras ante
ellos, nin les fazen las otras onrras queman-
prodkoriè, ut in cap. 1, de homicid. et notât Bart, in 1. (5) Que los desposen. Iiinuit, quôd in sponsalibus
respiciendum, §. délinquant, D. de poems, et in extra- habeat etiam hoc locum , et ita tenet Host. Joan. Andr.
vag. qui sinl rebelles, in gloss, super parto rebelles; et et Abbas, etiam si sint de futuro , in dicto cap. cum in-
quando dicalur delictum clandestinum, -vide Bald, in hibitio.
1. cum fratrem, in priiic. C. de his quib. ut indignis. (6) En la Eglesia. Et sic sufficit, si dicalur in una
Ecclesia, et ita consuetudo servat, secundum Hosliens.
LEX I. licet Dccretalis, cum inhibitio, dicat in Ecclesiis in plu-
Matrimonium clandestinum est, quod secreto, et rali: el. secundum Innoc. ibi debet fieri ista publicado
sine testibiis est contractual, aut sine consanguineorum in Ecclesia, ubi est parentuin ulriusque habitatio anti-
notitia, vfl antedenuucialionem in Ecclesia de eo fien- qua, cum ipsi melius sciant parentelam: et dixit Abb.
dam per clericiim parocbialem. Kt vetuit Ecclesia clan- antiques relatus ibi à Joanne And. ct Panorm. quod
destina matrimonia, ne contingat dimitiere conjugem quidam Episcopi servant, ut forensis non admittatur
per probationis defectum : quia Ecclesia non judicat de ad contrahendum matrimonium, nisi habeat Iitteras tes •
O'ceul'tis, sed secundum allegata, et probata. Hoc dicit. timoniales sui prselati; quod ibi laudat Panorm. et dicit
( i ) En tres maneras, líos tres modos ponic Gloss. esse optimum, et de mente illius Decretalis, quad ita
in cap. fin. de clandest. despons. ubi Host, ponit alio3 servefur.
modos , et dat regulan» generalera, ut matrimonium di- (•)) Trabajar entre tanto , de saber. Idem habetur
CatUr clandestinum , si fiat contra prohibítiohem Eccle- in diet. cap. cum inhibido, ubi Jo. And. notât, Ëccle-
sise , et idem tenet ibi Joan. Andr. et Abb. sive prohi- siam inquirere deberé, an subsit aliquod impedimen-
bido sit generalis , sive specialis, sive expressa, sive tum in matrimonio contrahendo, vel in contracto.
tacita, (8) Deuen vedar. Nota expressum, istam prohibi-
¡ja) Sin testigos. Tit in cap. a. eod. tit. et non exi- tionem fieri posse per presbyterum parochialem : de j u -
gitur testes esse rogatos, Gloss, in cap. nostrates, 3o. re communi crant opiniones, ut dicit Joan. And. in
qua;st. 5. cap. cum inhibitio : et debet presbyter illud déferre or-
(3) A su padre, o a su madre. Vide in cap. aliter, dinario post prohibitionem, secundum Host. ibi.
3o. quwst, 5. (y) Las cosas encubiertas. Ut in cap. erubescant,
(4) En aquella Eglesia. Ut in cap. cum inhibitio 3a. distin. et cap. Christiana, 3a-. qusest. 5, et in cap.
%, de clandest. desporis. a. eod. tit. ubi Gloss,
De las Desposajas, etc. 535
LEY II. le su confession, o su conoscencia: e deuen-
los tener (2),porende por marido, e por mu-
Que el Matrimonio que fazen manifiesta- ger (3). Fueras ende, si después desto apa-
mente, embarga el que es fecho encu- reciesse alguno, o alguna, que dixesse que
bierto. era casado, o casada con alguno dellos pri-
mero; e lo prouasse segund manda Santa
Leuantandose desacuerdo entre el mari- Eglesia. Ca estonce la conoscencia non em-
do, e la muger, que fuessen casados ascon- bargaria el casamiento que assi fuesse pro-
didamente, si aquel que se partiesse del otro uado (4). E como quier que tal conoscencia
casasse después con otro, o con otra a pala- vala, para durar el casamiento, segund que
dinas, judgaria Santa Eglesia, que valiesse el es sobredicho; si algunos (5) fiziessen otra
segundo casamiento, e non el primero. Co- conoscencia para se departir (6), como si
mo quier que el primero sea verdadero,e dixessen que eran parientes, o cuñados, o
vala quanto a Dios ( i ) , e aquellos quel fizie- otra cosa semejante; non valdría, a menos
ron. É esto seria, por la razón que es dicha de lo prouar, o a menos de ser tal fama (7)
en la fin de la ley ante desta. Otrosí, confes- en la mayor parte de la vezindad, que assi
sando, e conosciendo manifiestamente, que era como ellos conoscieran. Pero si alguno
eran marido e muger, algunos de los que destos casados confesasse que fiziera adulte-
diximos que auian casado en ascondido; va- rio, en tal razón seria creyda la conoscen-
(8) La conoscencia. Adde cap. ex Utteris 5, de riculo mortis constitutüs contraheret clandestine cum
divort. et Abb. in dicto cap. super eo. êa, ex qua prolem susceperat: vide Domin. consil. 66.
col. pen. et fin.
LEX lit. (4) Semeja que sabían. Qui enim non vult scire,
habetur pro sciente , ut liic , et in 1. qui contra 4. et
Filii ex clandestino matrimonio geniti, impedimen- ibi Bald. C. de incest, nupt. et diet. cap. cum. inhibido.
to detecto ,non sunt legitimi; licet ignorantia impedi- (5) El non saber del uno. Concordat cap. ex teno-
ment pratendatur : idem, si impediti scienter publico re i / ¡ . qui filii sint legit. et Glos. in dicto cap. cum in-
contraxerunt: sed si unus conjugum ignoravit, filii, hibido , §. si quis, super verbo si ambo, et adde 1. 1.
durante ignorantia geniti, sunt legitimi. Hoc dicit. tit. i 3 , infrà eadem Part, et Bald, notabiliter in 1. qui
(1) Encubiertamente. Concordat cum diet. cap. contra, C. de incest, nupt. in atraque lectura, et ibi quód
cum inhibido 3. de clandest. despons. Sed an eo ipso, prassumitur ignorantia, nisi probetur scientia per eum,
quód non prsscesserunt banna, de quibus ibi, et supra qui dicit filios illegitimos.
1. i . dicatur matrimonium cîandestinum, ut sic habeat
locum poena , de qua hic, et ibi? Oldral. consil. a 5 6 . LE X IV.
tenet, quod si alias fuit mátrimonium in facie Ecclesias Si parrochialis sacerdos conjuneliones contra înter-
coniractum, non dieitur cîandestinum ex sola omissio- dictum Ecclesiae prohibere contempserit, aut quilibet
ne bannorum; et idem tenet Joan. Andr. in addition, regularis, qui eis praesumpserit interesse, pertriennium
ad Specul. tit. de clandest. despons. in princip. et Abb. suspendatur ab officio, graviùs puniendus, si culpas
in diet. cap. cum inhibido, col. a. etianv. si banna es- qua litas postulaverít. Et: si quis malitiosum impedimen-
sent in consuetudiïie : quia poena ista imponitur contra- tum ad impediendum légitimant copulam objeceril, non
hentibus clandestine , ut ibi, et hic; et qui coram mul- effugiet canonicam ultionem. Hoc dicit.
titudine secundum consuetudinera patriae contrahit, di- (1) Despreciando. Concordat cap. cum inhibido 3.
citur in facie Ecclesiae contrahere, et non clandestine. §. fin. de clandest. despons.
(2) O de otra manera. Nota hoc verbum, quia in (2) Clérigo religioso. Etiam si sit exemptus, se-
cap. cum inhibido non dicitur de impedimento consan- cundum Joann. Andr. in diet. cap. cùm inhibido. Vide
güinitatis, vel affinitatis; sed haec est communis opinio cap. 1. de privil. lib. 6.
Canonistarûm ibidem , et in cap. ex tenore i/J. qui filii (3) Deue auer pena. Et teiiebitur ad interesse par-
sint legitim. et adde 1. 1. tit. 15. infrà eadem Part. ti , secundum Joan. Andf. post Vincent, in diet, cap»
(3) Non serian legítimos. Limita, nisi quis in pe- cum inhibido , in fine.
De las Desposajas, etc. 53 7
grandes feridas , e muy grandes despensas,
L E Y V. e daños: porque los parientes dellos se tienen
por desonrrados, porque por su liuiandad (i)
Que pena estableció el Rey, contra aquellos casan con tales ornes, que las non merecían
que casan con algunas mugeres a furto, sin auer por mugeres : e avn después que son ca-
sabiduría de los parientes délias. sados con ellas, destruyen les quanto que
h a n , e desampararlas; assi que tales y ha
Uj 1 El casamiento es tan santa cosa, e tan délias, que con la pobreza (2) han de ser
tit. 1 buena, que siempre deue del nacer bien,e malas mugeres. E avn násce ende otro mal,
lib. 6
kecop. amor, entre los ornes, e non mal, nin ene- ca muchos caen en perjuro: porque en tales
mistad. E porque del casamiento naciesse cosas son aduchos muchas vegadas falsos tes-
bien, e amor, e non al contrario, touo por tigos, e testimonios. Onde Nos, porque aue-
bien Santa Eglesia, que fuesse fecho paladi- mos voluntad , que lo que Santa Égltsia mali-
namente , e non en ascondido. Ca sabida co- da, que sea guardado; otrosi, por desuiar
sa es, que los ornes que fazen los casamien- todos estos males, e otros muchos que po-
tos a furto, sin sabiduría de los parientes de drian nacer ende; defendemos , que ninguno
aquellos con quien casan, mala entencion non sea osado de casar a furto, nin ascondi-
les mueue a fazerlo: e todas las mas vegadas damente('i). Mas a paladinas, e con sabidu-
se sigue ende mas mal, que bien. Ca a las ría del padre, e de la madre de aquella, con
vegadas nacen de tales casamientos muy gran- quien quiere casar, si los ouiere; si non, de
des enemistades, e muertes de ornes, e muy los otros parientes mas cercanos. E si alguno
secundum Bart, in 1. quibus diebus, §. fin. col. t . D . ho tecum , si centum miki dederis ; t u n e impíeta c o n d i -
de condit. et demonstr. et August, dicit 4 . super Gene- tione statun est matrimoiiium, ut déclarât A b b . in c a p .
sim ad litteram, quód m o d u s e s t , q u e m unicuique de iiiis, de condit. appos. post I n n o c . et J o a n . A n d .
m e n s u r a prsefigit : u n d è modus importât quámdam men- S u n t tatnen a l i q u i , q u i t e n u e r u n t contrariam o p i n i o -
sura? determinalionem , secundùfti S. Thorn. 2. 2. qusest. n e m , inter quos est S. T h o m . 4- sentent, dist. 2 9 . qusesf.
2 7 . art. 6. et adde 1. 2 1 . tit. 9. S. Part. 3 . vers, adtertium, Joan, major in 4- dist. 2 7 . qusest.
(2) Se faze. Et sic modus i^iducitur p e r istam d i c - 4- col. 2. A d r i a n . Papa in 4. sub tract, de matrimonio.
tionem ut, ut hic , et notât Gloss, in 1. 1. C. de Ais quce Sed prima opinio videtur p r o b a b i l i o r , d a t a p e r s e v e -
sub modo , et in 1. cum ab eo, 0 . de contrah. empt. v i - rantia in consens» conditionalitei; prsestito, qui si da
d e 1. libertas 1 7 . §. hac scriptuia, D. -de manum. tes- alio non a p p a r e t , prresumitur p e r d u r a r e , arg. 1. eum
tam. et Bart. in 1. quibus, §. fin. col. 1. et 2. u b i vide qui 2 2 . D . deprobat. et notât Gloss, in cap. de neptis,
de dictione ita, et dummodb, et uti. 3 1 . qusest. 2. et tradit Alex, in causa matrimoniali,
(3) Fueres por mi. Et sic dictio si regulariter i n - consil. 1 4 6 . çol. 6. vers, prœterea illa specialia, 5.
ducit c o n d i t i o n e r : adde Gloss, et Bart. col. 2. in d i c - vol. et idem crederem esse dicendum , si h i , inter quos
ta 1. 1. de condit. et dem. et suprà in 1. próxima , et de est i m p e d i m e n t u m , contraheient sub conditione si Pa-
dictionibus cùm, nisi, alioquin , vide Bartol. i b i , et pa dispensare rit: nam adveniente dispensatione, data
Alex, consil. 2. vol. 2. perseverantia voluntatis, n o n exigetur novus consen-
(4) Causa. Vide Bartol. in 1. demonstrado, §. quod s u s ; licet contrarium dicat Abb. post I n n o c . in dicto
autem juris, D. de condit. et demonstr. cap. super eo, in fin. quam esse coinmunem opiuionem
(5) Demostramiento.De hac vide in 1. demonstra- attestatur F r a n c , de Aret. consil. i / | 2 . et in 1. cum ser-
te 1 7 . in p r i n c . D . de condit. et demonstr. et ibi Bar- vuSfD.de legat. 1. Primam opinionem tenet Calder.
tol. Gloss. e t D o e t . de u t r a q u e in §. longe 3 i . Inslit, de A n t o n . Pr'sepos. in dicto cap. super eo, quae satis m i h i
légat. p l a c e t , considerata facilitate qua istae dispensationes
LEX III. hodie habentur ; ex quo cessant multa motiva tenen-
d u m c o n t r a r i a m o p i n i o n e m : e t f a c i t , quod notât A n d r .
Conditio h o n e s t a , et voluntaria, u t contrahará te- d e l s e r . deprohib. feudi alien, per Freder. vers, scriba,
cum , si mihidederis centum, suspendit m a t r i m o n i u m , d e véndente f e u d u m , si ad id accédât consensus dorni-
donec impleatur : nee a m e ejus existentiam cogor con- n i . Et vide in ista materia , q u o d notât Gloss, in cap.
trahere , nisi postea verba de priesenti, vel carnalis co- 1, gioss. fin. de spans, lib. 6. de contrállente sub con-
pula accédât. Hoc dicit. ditione si Deo, et Ecclesiœ placuerit.
(1) Casarme contigo. Ista sunt verba de futuro ; et (2) Sime dieres. Concordat cap. de illis 3. de con-
sic , adveniente conditione, non erit m a t r i m o n i u m de dit. appos. Sed n o n n e hase est promissio t n r p i s , -et i n -
prsesenti, sed p u r a s p o n s a l i a : si tamen diceret contra- h o n e s t a , u t in 1. fi ita stipulatus fuero 9 7 . §, ,,i tibí
Tom. II. Yyy 2
54o Quarta Partida. Titulo IV.
quando tal condición como esta ponen, a- se desposasse con alguna mnger Judia, o Mo-
luengase el casamiento por ella, de manera, ra (1), quier por palabras de presente , o del
que non es tenudo (3) acabarle, nil pueden tiempo que es por venir, diziendo assi: Yo
apremiar porende, fasta que la condición sea te recibo, o prometo de recebir por mi mu-
complida (4). Fueras ende (5), si después des- ger, si te fizieres Christiana. Ca tal condi-
to (6) se ayuntasse a ella carnalmente (7), o ción como esta llaman conuenible en ro-
si se casasse con ella después por palabras mance, que quier tanto dezir en latin , como
de presente. Ca por qualquier destas razones honesta, porque al Christiano non conniene
tenudo es de casar con ella. E si non lo qui- de casar con otramuger,si non con Christia-
siere fazer, puedenlo apremiar que lo faga. na. E es llamada necessaria, porque ha me-
E a esta condición llaman honesta, porque nester en tales desposajas, e matrimonios,
non ha en ella mala estancia, nin villanía nin- qu£ la pongan, e que sea complida en todas
guna. E llamanla otrosí de voluntad, porque guisas: ca de otra guisa non valdrían las des-
en su escogencia es de aquellos que casan, posajas, nin el casamiento.
de la poner, o non.
LEY -V.
LEY IV.
Cuales Condiciones desfazen ¿os Casa-
De las Condiciones conuenibles, en que ma- mientos.
ñera sefazen.
Desconuenibles, e desaguisadas, e des-
Conuenible condición ha menester en honestas son aquellas condiciones ( i ) , q u e
todas guisas, que se faga en algunas despo- derechamente vienen contra la natura (2)
sajas, e matrimonios: e es la que se faze des- del matrimonio. Como si alguno desposán-
ta manera, como quando algún Christiano dose , o casándose con alguna, dixesse : Yo te
nupsero, D. de verb, oblig. et sic non valeret, ut íbi? tum , quôd non vult à eonditione recedere ? Die, quôd
Respondeo , quôd hic dari debebant ex causa dotis , ut nihil sibi prodest protestado, secundum Spéculât, ubi
si nobiJis contraheret cum plebeja, et in eompensatione vide Joan. Andr. in addit. in tit. de condit. apposit. ver-
iiobüitatis haec promitterentur, seu ex alia causa simi- sic. quid si post contractum: et secundum Joan. Andr.
li , ut dicit Bartol. ibi , et Abb. in dicto cap. de Ules. Et in cap. veniens el 2. de sponsal. procedit etiamsi ista
quid si quis contraxil primo earn una sub hac eonditio- protestatio fieret ipsi mulieri, quod multùm nota : et in*
n e , si centum dederis in dolem, et posteà sub eadem telligitur hoc in foro judiciali, nam in pœnilentiali re--
eonditione cum secunda, et istse eodern tempore dent currendum est ad notata in cap. tua nos 26. de spons.
centum? cum qua erit matrimonium? Die, quôd cum et facit ad ista 1. dotisfructum 7. §. fin. cum 1. sequent.
nulla: quia neutrum valet ratione incertitudinis, nam D. de jure dot. ubi habetur, quôd si res promissa sub
ineei'titudo vitiat matrimonium, cap. ex litteris 10. de eonditione interim ea pendente tradatur, quôd trans-
sponsal. el ibi Doct. Neque obstat 1. potior \ i . et 1. qui fertur dominium: et adde Paul, de Cast, in 1. servitutes
balneum 9. D. qui potior, in pign. hab. quia matrimo- ñeque, col. 1. in fin. D. de servitut.
nium non retrotrahitur, sicut alii contractus, ut dicit
Specul. tit. de coitdit. apposit. versic. quid si contraxi. LEX IV.
(3) Non es eenudo. Concordat cap. super eo 5. isto Est honesta , et necessaria conditio, si Christianus
lit. de condit. apposa. contrahat matrimonium cum infideli sub eonditione, si
(4) La condición sea r.omplida. Innui tur hic, quôd ad fidem revertatur : nam sine ejus implemento nequit
etiam adveniente eonditione, non sit statim matrimo- matrimonium contrahi. Hoc dicit.
nium; sed opus est novo consensu, seu actu inducente (1) Con Judia, o Mora. Vide supra tit. 2 . 1 . 15. si
consensum: contrarium tamen tenet Abb. post Innoc. quis autem contraheret cum hseretica , vel hseretico bap-
et alios, in cap. de illis, eod. tit. et cap. super eo : vide tiza to , teneret matrimonium, ut in cap. non oppoitet,
quae dixi supra in gloss. 1. et ad istam legem responde, 28. qusest. 1. tenet Specul. tit. de divor, Joan, And. et
dùm dicit, tenudo es de acabar, scilicet, de facto, et Abb. in cap. fin. de cond. appos.
sic, quôd impleta eonditione, teneatur uxorem recipe-
r e , et ei affectu uxorio adhaerere; et sic non intelliga- LEX F.
tur de perfectione consensus, quia ille jam fuit prsesti- Conditiones inhonesta?, et contra naturam matrimo-
t u s , et adveniente eonditione rernansit purus. nii , ut contraho tecum usque ad tale tempus, vel donee
(5) Fueras ende. Concordat diet. cap. de illis 3. meliorem , vel diliorem inveniam, aut si medicamentis
et cap. per tuas 6. de condit. apposit. et cap, de illis conceptioni obviaveris, aut si proslituaris, impediunt
g. de despons. impub. matrimonium contrahi Hoc dicit.
(6) Si despues desto. Intellige, antequàm conditio (1) Aquellas condiciones. Quid si apponantur per
defecerit; nam detecta eonditione, copula postea inter- viam modi in ipso contractu matrimonii? Die, idem es-
veniens nihil operaretur quoad matrimonium, diet, se , ut tenet Decius in authent. ingressi, num. 2 3, C.
cap. de illis 3. et cap. super eo 5. et cap. per tuas 6. de sacros, eccles. Sylvester in parte matrimonium la
de condit. apposit. et vide Abb. in dicto cap. per tuas, 3. §. fin. facit 1.per servum i4- §• i . cum 1. sequenti,
ubi et Gloss, in parte sponsalibus. D. de usu, et habit.
(7) Carnalmente. Quid si protestatus est ante coi- (2) Contra la natura. Concordat cap. fin. de con-
De las condiciones en las Desposajas. 541;
recibo por mi muger de aqui a vn año (3), o
nes, que non son (i) contra la natura del
fasta otro tiempo cierto, e non mas; o fasta
matrimonio; como si alguna muger dixesse
que falle otra mas rica, o r n a s honrrada; o
a algún orne: Yo me caso contigo , o prome-
dixesse: Yo me desposo, o me caso contigo,
to que casare, si. furtares (2) tai cosa, o ma-
si guisares (4) con yeruas, o de otra guisa,
tares tal orne. Otras condiciones y a que son
que non puedas auer fijos; o si dixesse, que
llamadas en latin impossibles (3), que quie-
se desposaua, o se casaua con ella, si yo-
re tanto dezir, como que se non pueden com-
guiesse (5) con los ornes, porquel diessen
plir. Como si dixesse algún orne, o alguna
algo : si alguna destas condiciones fuere pues-
muger : Casare contigo, si me dieres vn mon-
t a , non vale nada el desposorio, nin el casa-
te de oro (4), o si alcançares con la mano
miento (6), en que la pusieren. al Cielo. Átales condiciones, como estas de
. suso dichas en esta ley, o otras semejantes,
L E Y VI. non valen nada, maguer las pongan; nin se
destoruan por ellas las desposajas, nin ios
Cuales Condiciones non valen nada, ma- casamientos, maguer non se puedan complir.
guer que sean puestas en los Casa-
mientos.
dit. apposit. et vide in cap. solet, et in cap. aliquando, dit. appos. post Iwnoe. et a d d e F r a n c , de Aret. consil.
3 2 . qusest. 2 . 1 4 2 . i n c i p i t , ex facto proponitur, in primo d u b i o , q u i
(3) De aqui a un ario. H o c est contra sacramentum videtur adhserere opinion! Innoc. et A b b . ut adveniente
matrimonii. dispensatione , opus sit novo consensu; alii verô tenue-
(4) Si guisares. H o c est contra b o n u m prolis. r u n t o p p o s i t u m , ut Gaspar Calder. et Actonius , et eis
(5) Si yoguiesse. Hoc est contra fidem m a t r i m o - videtur adhserere Praepos. per quaedam fundamenta,
nii , ut in cap. ilte autem, versic. adulterium, 3 2 . qusest. quae etiam adducit Angel, in sua summa , et est quaestio
5. et cap. ornne, et cap. conjux, 2 7 . quaest. 2 . satis dubitabilis : vide quae dixi supra eod. 1.3. sed o p i -
(6) Nin el-casamiento. Hoc intelligit I n n o c . et nio I n n o c . videtur p r o b a r i in dicto cap. super eo: ope-
Doct. in diet. cap. fin. q u a n d o a m b o contrahentes con- r a b i t u r tamen conditio prsedicta , ut non i n c u r r a n t con-
sensernnt in tali conditione contra s u b s t a n t i a l ^ m a t r i - trahentes sententiam excommunicationis, de qua in Cle-
m o n i i , ut p r o b a t u r in cap. aliquando, 3 2 . qusest. 2 . ment, eos, de consang. et affinit, ad q u o d v i d e , q u o d
Si enim untis eorum dicat, contraho tecum sub aliqua ex notât glos. m a g n a in fin. in cap. si quis jam trim-status,
istis conditionibus, et alter contradicat tali conditioni, a 1. quaest. 2. et quae notât A n d r . de Iser. de prohibí
et sic p r o c é d a n t ad c o p u l a m , et consummationem ma- feudi alien, per Freder. vers, scriba vera , et vers, quid
t r i m o n i i , tenebit matrimonium : et i d e m , si taceat, n o n sidixisset, ut et dixi supra eod, 1. 3 . et adde quae dixi
a p p r o b a n d o talem c o n d i t i o n e m , s e c u n d u m Innoc, et infra tit. 5. in summa.
Host, in dicto, cap. fin. nam per hoc videtur contradi- (4) Monte de oro. Ad hoc Doct. allegant 1. cum
cere ; et dicit Host, haec prsedicanda esse mulieribus, hœres 4. §. 1. D . de statu liber, u t Azo in summa , C.
u t i n s t r u a n t u r : et idem tenet Joan. A n d . et A b b . Joan, de inutil, stipul. col. 1. et Gloss, in p r i n c . Instit. dé
de I m o l . tamen in L ubi ¿ta donatui, D . de donat. cau- inutil, stipul. quae tamen lex hoc n o n dicit ita in specie,
sa mort, d i c i t , dictum cap. aliquando non p r o b a r e opi- imô ponit hasc verba : « Aut si tàm difíicilem , iniô pe-
nionem I n n o c . et q u o d , cum dispositio cap. .fin. l o q u a - n é irapossibilem conditionem a d j e c c r i t , ut aliunde ei
t u r generaliter, indistincte intelligi deberet. Tene opi- libertas obtingere non possit, veluti si haeredi millies d e -
nionem Innoc. tanquàm faventem m a t r i m o n i o , et ani- disset: » forte Azo habuit montent aureum dedisset; et
mas, quae opinio debet praevalere, ut in cap. fin. de re tamen textus ib» non rejicit hanc conditionem t a n q u à m
judie, et notât Joan. And. in cap. 2. de cognât, spirit, irapossibilem, sed vitiari dicit libertatis dationem etiam
et idem Imol. in diet. 1. ubi ita donatur, ad finem : fa- in testamento relictam. Piaeterea 1. /t. tit. 4. 6. Part, di-
cit 1. suntpersonce 4 3 . D . de rehgios. et sumpt.funer. cit , hanc conditionem impossibilem de f a d o , q u e m a d -
înodùm dixit Gloss, in §. impossibilis, Inst, de hœred.
LEX VI. instit. et tamen dicit vitiari haeredis institutionem sub
tali çonditrone factam, ut et dicit Gloss, in dicto §. im-
T u r p i s c o n d i t i o , vel impossibilis de n a t u r a , j u r e , possibilis, 1. etiam 2 2 . tit. 1 1 . 5. Partit, quae hoc exem-
vel facto , quae non sit contra naturam m a t r i m o n i i , ha- plum de monte áureo etiam ponit ad ostendendum con-
b e t u r in matrimonio p r o non adjecta. Hoc dicit. ditionem de facto impossibileín , disponit vitiari c o n -
(1) Que non son. Concordat diet. cap. fin. et diet, t r a c t u a l , seu dispositum sub tali conditione factum; et
cap. solet, 3 2. quaest. a. sic tàm in c o n t r a c t i b u s , quàm in ultimis voluntatibu»
(2) Si furtares. Et sic de f u t u r o , quai rejicitur, habemus vitiari actum , seu dispositum sub tali condi-
cum invitet ad d e l i n q u e n d u m ; secùs ergo , si poneretur tione relictuni ; et textus in cap. fin. in fin. de condit.
d e praeterito, ut si tale furtum fecisti: nam tunc non re- apposit. undè ista lex habuit o r t u m , non ponit istud
j i c i t u r , sed tenet m a t r i m o n i u m , si furtum factum fuit; e x e m p l u m , n e q u e loquitur in conditionibus impossibi-
vel n o n t e n e t , si non fuit factum. libus de facto, quia tales potiùs d i c u n t u r difficiles,
(3) Impossibles. Quid de illa c o n d i t i o n e , si Papa quàm impossibiles , et satis debet esse u t intelligatur d e
dispensaverit? Vide per A b b , in cap. super eo, de con- conditionibus impossibUlbus à n a t u r a , vel d e jure,.
54a Quarta Partida. Titulo V.
TITULO V. que Dios fizo, se torna por ella en poder de
otro, de guisa, que pueden fazer del lo que
DE LOS CASAMIENTOS DE LOS SIERUOS. quisieren, como de otro su auer b i u o , o
muerto. E tan despreciada cosa es esta ser-
Oeruidumbre, es la mas vil ( i ) , e la mas uidumbre, que el que en ella caè, non tan
despreciada cosa, que entre los ornes puede solamente pierde poder de non fazer de lo
ser. Porque el orne, que es la mas noble, e suyo lo que quisiere, mas aun de su perso-
libre criatura, entre todas las otras criaturas na misma (aj non es poderoso (3), si non en
et quôd eis in futuruin bona fide serviant, ñeque ali- permittunt viduas contrahere, nisi prius redimantur : si
quid subtrahant, et patientiam scrvitutis habeant : et tamen ex contractu matrimonii aliquorum speraretur
adde qua? liabentur in cap. relatum 'ij, de sent, ex- scandalum, vel aliquod damnum in Regno; videtnr,
commun. quôd Rex possit adjectione pcenarum illud prohibere,
LEX 1. secundum Bald, in rubr. de constit. in fin. pen. col.
vers, qucero, an valeat: ex quo dicto forte aliquahdô
Valet matrimonium inter servum , et ancillam con- Priucipes moventur prohibere, ne aliqui magnates con-
tractual, si Christian! sent, etiam citra domini volun- trauant matrimonium. Et idem dicit Bald, in Cap. cle-
tatem : nihiluminùs tamen servient; nec possunt sic alie- rici, de jud. vers, sed hic quœritur, et tradit Doctor de
nari, ut ad invicém segregentur: et si servus cum libe- Palac. Rub. in cap. per vestras, super text. col. 2 3 8 .
r a , vel è contra, matrimonium coutrahat, domino p r é - informis minoribus , et Rod. Suarez in repet. 1. 2. tit.
sente, seu sciente, et non eontradreente, liber effiei- de los casamientos , Foro Legüm : est tamen super hoc
turj et tenebit matrimonium, si liber scivit, vel ratifi- bene cavendum: quia sunt doctrina? peliculosa , et con- ;
ed. Hoc dicit. ira libertatem matrimonii, et dictum'Apostoli ad Co-
(1) Los sieruos. Concordat cap. i. de conjug. ser- rint.i. 7. cap. vers. 39. ibi: Cui autem vuit nubat:
vor. et cap. i. et lii). 29. quasst. a. Vide etiam Gloss, tantùm in domino.
et ibi no ta tur , Instil, de nupt. in princ. (6) De los matrimonios. Ut suprà ead. Part. tit. 2.
(2) Sabia. Concordat cap. proposuit 2. de conjug. (7) E non pueden vender. L, possessionum 11. C.
lervor. et cap. si quis ingenuas, 29. quaest. 2. communia uiriusque judie, et Gloss, in dicto cap. 1. is-
(3) La sierua. Corrigitur 1. cum ancillis 3. C. de to tit. et Gloss. 29. quaest. 2. cap. fin.
incest, nuptiis. (8) Sa señor delante. Concordat text, in authent.
(4) Que sean Christianos. Vide suprà tit. 2. 1. i 5 . de nupt. §. si vera ab initio, col. 4. et C de latin, li-
Si tamen servi infideles inter se contraherent matri- bert. toll, authent. adhœc, et adde 1. 5. tit. 22. ead.
monium, die, ut in cap. gaudemus 8. de divort. et 2 8 . Pari.
quaest. 1. per totum, et ibi Gloss, in sumina. (9) Porque ella non là sabia. Concordat cap. 2.
(5) Maguer lo contradigan. Facit hoc, secundum et cap. fin. de conjug. servor.
Host, et Joan. Andr. in cap. 1. eod. tit. contra Princi- (10) O por fecho. Cognoscendo eum carnaliter,
pes, qui etiam liberos sine sui licentia non permittunt seu permittendo se ab eo cognosci, ut in dicto cap. 2.
matrimonialiter copulari, contra id quod habetur C. si et fin.
nuptiœ ex rescript.petant, 11. 1. et 2. cap. gemma 29,
de sponsal. et contra iilorum consuetudinera , qui no»
544 Quarta Partida. Titulo V.
LEY IL ome que sea morador en aquella Villa, o en
aquel lugar, do morare el señor del otro sier-
En que manera el sieruo es tenudo de cum- uo. E si non fallaren ninguno que lo quiera
plir el mandado de su señor, mas que de la comprar, cómprelo la Eglesia, porque non
muger con quien caso. biuan departidos (ó) el marido, e la muger.
(2) Quier que lo sepa. Vide cap. proposait 2. et cap. nettir ibi per Inn. Vincent. P h i l i p . Gofred. ét J o a n .
ad nostrum í¡. eod. tit. A n d r . et etiaui A b b . et in qusestione ista sic proposita
(3) Corrió el mismo era. J o a n n . A n d r . post G o f r . hsee opinio videtur verior , et c o m m u n i o r . Q u i d tamen,
in cap. ad nostram, de conjug. servor. et q u o d in ista si ipse n o n moveret litem super servili conditione , sed
lege disponitur est communis sententia T h e o l o g o r u m , earn moveret dominus serva?, ut evenit in casu hujus
et Canonistarum , lieèt quidam tenueriat c o n t r a r i u m , l e g h ? T u n c videtur distinguendum inter m o t i v a , ad
u t refert A b b . in cap. proposuit, eod. tit. credenduin earn s e r v a m , vel non credendum : nam si
esset levis, et temeraria causa , debet o b e d i r e Ecclesise
LEX I r. praecipienti sibi , ut debitum p r œ s t e t , et tunc sibi n o n
prsejudicaretur : quod est de mente Doct. in dicto cap.
Matrimonium inter liberum ignorantem , et ancii- proposait, et procedit opinio Gloss, i b i : si tamen d u -
l a m , n o n validatiir prsetextu maimmissionis postea se- bitatio esset p r o b a b i l i s , tunc sibi praejudicaret, c o g -
quutse : sed mota conjugii status qusestione, alter eonju- noscendo illam, secundum communem o p i n i o n e m D o c t .
guin, scifns euin servilis condilionis , non commiscea- in dicto cap. proposuit ; et tunc potiùs debet pati ex-
tur e i ; alias non dirimetur matrimoaium , licet servilis eommunicalionem, si per viam juris ab eo u x o r d e b i -
pronuncietui' conditionis: et si conjux ob matrimonium tum p e t a t , quàm ipsam cognoscere.
dividendum , se servuin fieri patiatur , non debet valere (5) A sabiendas. Maxime scilicet : n a m , etsi n o n
sic a c t u m ; imó propter conjugis i g n o r a u t i a m , et filio- fiat liae occasione, non posset ex hoc praejudicium fie-
r u m , revocabit eum ad libertatem. Hoc dicit. ri u x o r i , cum eadem sit ratio , propter jus , q u o d h a -
(1) Non es assi. Etiamsi cam cognoscat post ma- bet uxor in eo , ut hic s u b d i t , et ob evitandam injuriam
numi-ssionem: nam cam invenerit post, earn esse ser- s u i , etfiliorum , a r g u m . 11. 1. 2 . et 3 . D. de liber, causa.
vant , potest illam r e l i u q n e r e , secundum Gloss, in cap. (6) Sacarle awi de la seruidumbre. Ortum habuit k
si quis ingenuus, 2 9 . quœst. 2 . et in cap. fin. de con- cap. 2. et ibi Gloss. 2 9 . quaest, 2. et nota multùm istarn
jug, se/vor. quia semper ei se commiscuit ex primo con- l e g e m , nam S. Thom. in / ( . sent. dist. 3 6 . limitabat
s e n s u , q n i n u l l u s fuit per errorem servilis conditionis. hoc , quatenùs servitus impediret r e d d i t i o n e m debiti,
(2) O de fecho. Vide suprà eod. 1. 1. et non aliàj : et Praepos. Alex, in cap. 1. de conjug. ser-
(3) Que el marido sopiere. Et sic non sufficit sola vor. ( ubi movet istam qusestionem ) loquitur ambiguë,
motio litis facta à domino ancillse. et videtur i n c l i n a r e , quôd t u n c sit retractanda -vendi-
(4) Departir della. Q u i d si ad m a n d a t u m Eecle- d o ad petitionem uxoris , si separatio impediret usum
sise, lite pendente super nullitate m a t r i m o n i i , reddat matrimonii; Gloss, etiam in §. fin. Instit. de jur. per-
debilum u x o r i ? An sibi prsejudicet? Glos. v u l t , quôd son, d i c i t , q u ô d facta ista venditione ad pretium p a r t i -
non , in cap. proposait, eod. lit. q u o d intelligit, q u a n - c i p a n d u m , non possunt p a r e n t e s , vel cognati v e n d i t i o -
d o n o n e r a t ' b e n e certus de servili c o n d i t i o n e , licet 11 em' r e t r a c t a r e ; licèt ante factam p o s s e n t : ista tamen
alias a u d i v e r i t , uxorem esse servam; secùs si esset cer- lex in casu isto contrarium decidit in uxore ; ideó teñe
t u s de hoc. Tancretus t a m e n , ut refert ibi Gloss, dicit, menti. Sed an uxor retractans venditionem teneatur
quôd ex quo credit earn s e r v a m , movendo sibi qua;s- solvere pretium emptori , ut alias h a b e t u r in p a t r o n o
tiouem ¡ibertatis , si redderet debitum , etiaui de m a n - in 1. 2. D. si hbert. ingen. esse dicatur? Et voluit Joan.
dato E c c l e s i a , ileret sibi praejudicium} qua; opinio te- F a b . et Ang, in dicto §. fin. q u a n d o parentes , v e l c o g -
nati rétractant vendítionem, etiam quód uxor non te- quód adveniente conditione non sit opus novo consen-
neatur ad pretium, cum retractet t>b ejus praejudicium, su, et cogautur ex primo consensu; de qua quaestione
et quia maritus non potuít se servitud subjicere, et dixi suprà tit. 2 , 1 . fin. et dicit Ant. quôd matrimonium
quia ista lex dicit indistincte retractandam vènditioneni: inter consanguíneos potiùs prohibetur inspecto effectu,
et facit cap. i. et. cap. quidam 3. de convent, conjugal. id est commixtione sanguinis , quae fit per copulara,
De uxore autera, quód non possit se venderé in aneil- quàm inspecto contractu verborum ; nam , ut hic vi-
lam , nolente viro, est maps dubium, cùm vir sit ca- des , haé rationes ita bene militant ratione consensus,
put mulieris, 32. quaest. 6. cap. fin. sicut ratione copulae.
(7) Deshonrra. Adde 11. 1. 2. et 3. D. de liber. LEX 1.
causa : et facit ista lex ad quaestionem, an maritus pos- ... Consanguinitas est debitum sanguinis inter aliquos
set juxta leges Regni torquatus ad collum cüm circulo ex una radice descendentes: et dicitur à sanguine pa-
férreo creditoribus suis in praejudicium, et ignominiam rentum, quorum commixtione generatio processif. Hoc
uxoris tradi. dicit.
(8) De los sieruos. Tit. a i . 1. r. ead. Partit. ( 1) Consanguinitas, Orturo babet ab his, quae Joan.
T I T U L TJ S V I . Andr. adducit in glos. super arbore consanguinitatis,
(1) Ca maguer antiguamente. Ut 35. qusest. 1. in quae ponitur comniuniter in princ. 6. lib. ubi dicit,
summá, et per totum. quód consanguinitas est attinentia personarum, ex eo
(2) Muchas razones. Et nota istas , quae hic po- proveniens, quia una descendit ab altera , vel ambas
nuntur. abeadem, vel est vinculum personarum ab eadem stir-
(3) En manera devandos.'Ex. istis rationibus, de pe descendentium , carnali propagatione contracta.
quibus hic, videtur improban quoddam fundamentara (2) E aquel es llamada rayz. Nota hoc ad foros
Anton, de But. in cap. super eo, de condit. appos. quo municipales, de quibus fit metido in legibus Tauri 1.
movetur ad tenendum, quód teneret matrimonium 6, ut intelligas , quando bona revertantur ad radicem:
eontraetum sub conditione, si Papa dùpertsarerit, ita et vide in materia bonum textura in cap. único, de
Del embargo por parentesco. 54 7
assi como Adam, de que vinieron Cayn, e abiertamente, e ponerle en este libro, por-
Abel, sus fijos, e de si todos los otros. E pa- que los ornes lo entiendan mejor. Ca las co-
rentesco natural toma este nome, de padre, sas que los ornes veen, mas de ligero (3) las
e de madre : porque de la sangre de amos a aprenden, que las otras que han de apren-
dos nascen los fijos. E por esso llaman el pa- der por oy da. E como quier queen el comen-
rentesco en latin, consanguíneas, porque çamiento dcsta ley diximos, que cosa es li-
del ayuntamiento de la sangre del padre, e nea ; queremos que sepan los ornes, que tres
de la madre, se engendran los fijos. maneras son della. La primera es, vna linea
que sube arriba; assi como padre, o abuelo,
L E Y II. o visabuelo, o trasabuelo, o dende arriba.
Que cosa es linea, por do desciende, o sube La otra, que desciende; assi como fijo, o nie-
el parentesco: e quantas lineas son. to , o visnieto, o trasuisnieto, e dende ayuso.
Linea de parentesco ( i ) , es ayuntamien- La otra es, que viene de trauiesso. E esta co-
to ordenado de personas, que se tienen vnas miençaen los hermanos, e de si desciende,
de otras, como cadena , descendiendo de vna por grado, en los fijos, e én los nietos de-
rayz ; e fazen entre si grados departidos. E llos , e en los otros que vienen de aquel lina-
porque algunos dubdarian -, o non entende- je. E por esso es llamada esta linea de tra-
rian este encadenamiento en estos grados; a uiesso; porque los que son en los grados de-
menos de los ver por vista -, touimos por bien* lta , non nascen vrto dé otro.
de fazer pintar el Árbol (2) que lo demuestra
succès, frátr. et alium in cap. ú n i c o , de natur. succès.positionis a p p a r e r e t , non sensisse dé filia, seu dé fœ-
Jeudi. mina , sed de filiis masculis ; q u o d ex praecedentibus,
LE X II. vel seqüenübiis colligi potest : talia énim sunt subjects, •
Linea consangninitatis est coujuuctio ordinata per- qualia praedicata d e m o n s t r a n t , 1. y. §. qui interrógalas
sonam™ , quasi catena de una radice p r o c é d e n s , h a - S. D. de interrog. action. \. quifiliabus 17. iñ p r i n c . D .
bens gradus certos : et sunt tríplices l i n e * , ascenden- de legal. 1. cum simil. nam verba generaba restringun-
t i u m , et descendentiuin , et collateralium. H o c dicit. t u r ex adjuncto prsecedenti, cap. sedes l 5 . de rescript.
(1) Linea de parentesco. Linéa est collectio perso- 1. fin. §. cui dulcía, D. de vino , trit. et oleo legato, cir-
n a r u m ab eodem stipite d e s c e n d e n t i u m , gradus e o n t i - ca quae vide quae adduxit Alexand. consil. 1 7 3 . c o l . 2.
nens , et numéros distinguens , ut h i c , et t r a d i t J o a n . vol. 7 . Decius consil. 3 8 . col. 4 . et 5. in 2. d u b . et
A n d r . in dicto commento arbor, consanguin, est enim quae dicit consil. i 3 . col. 1. et J o a n n . de A n n a n i . coa-
linea nomen comprehensivum, secundum Bald, in cap. sil. 4. Socin. cons. 3 ? . col. 4- vol. 3 . Et licèt sint o p i -
ú n i c o , de nat. succès, feud. E t n o t a , què-d linea m a s - niones inter Doctor, q u a n d o t e s t a t o r , vel disponens
culina incipit à filio masculo stipitis, seu r a d i c i s , et Vocat descendentes per lineam m a s c ù l i n a m , nam A l e -
linea fœminina à filia fœmiua ejusdem stipitis, ut d é - x a n d . J a s . et Claudius t e i i u e r u n t , quód et tuiic compre-
clarât Paul, de Cast, in 1. maritus, C. de procur. u b i liendatur fœmina ( q u o çasu Socin. t e n u i t c o n t r a r i u m in
p o n i t quaestionem de recipiente emphyteosim pro s e , et dicto §. nunc de Lege ) tamen , si testator, vel alius d i s -
liberis descendentibus per lineam mascùlinam , de quo ponens u t a t u r aliis t e r m i n i s , non dicendo ex l i n e a , vel
et per AJex. et Socin. i n l . Gallus, §. nunc de Lege Vel- p e r l i n e a m , sed vocaret ad fideicommissum lineam v i -
leja, D . de liber, et posthwn. et per eumdem Alex, con- r o r u m , seu d i c e r e t , fideicommissum vadat per lineam
sil. 4 3 . 3 . vol. Et adverte , quia cùm fit mentio de li- • v i r o r u m , q u i est casus diversus à traditis per Doct. in
nea simpliciter, et absolute, c o m p r e h e n d u n t u r indis- dicto §. nunc de Lege; tunc sine aliquo scrupulo fa-
tincte omnes descendentes ab e o , qui est caput liueae, t e n d u m esset, nullatenùs comprehendi fœminam, cum
t a m m a s c u l i , quàm fœminae, ut h i c , et tradit Bald, ipsa non sit in linea v i r o r u m : in fœmina enim linea vi-
consil. 3 3 1. vol. 1. u b i et dicit notabile v e r b u m , q u o d r o r u m n o n c o n t i n u a t u r , imô e x t i n g u i t u r , et incipit in
in d u b i o appeüatione linea; intelligimus d e linea recta, ea linea f œ m i n i n a : casus est in 1. pronuntiatio i g 5 . §.
n o n de inflexa, vel obliqua; si verô in dispositione fit fin. D . de verbor. sign, i b i , cum d i c i t , mulier autem
mentio de linea masculina , seu de descendentibus ex familiœ suce, et caput, el finis est, id e s t , in fœmina
linea m a s c u l i n a , t u n c etiam venit fœmina descendens ex extinguitur linea masculorum , et iucipit fœminina: b o -
masculo per vtrileni s e x u m , e t i t a Glos. in dicto §. nunc nus eliam text, in §. cceterum 3. Instil, de legit, a gnat,
de Lege Vdleja , p r o c e d i t , u b i vide Socin. a u t fit men- succès, ad quod vide quae tradit Paul, de Castro consil.
tio de descendentibus per lineam m a s c ù l i n a m , et tune 3 o o . v o l . 2. et INficol. de U b a l . in tract, de succès, ab
n o n venit fœmina , etsi descendat à masculo , et ita l o - intest..col. '26. et nullus scribentium in dicto §. nunc
quitur Paul, de Cast, in dicta 1. maritus, quia ille dici- de Lege huic conclusioni a d v e r s a t u r ; imô de m e n t e
t u r descenderé per lineam, qui est in linea: facit 1. ur- o m n i u m comprobatur haec assertio : item , et de isto
bana 1 6 6 . §. pernoctare, D . de verb, signif. et tenet verbo linea vide etiam quae a d d u c i t Bald, consil. 3 3 4 .
Socin. in dicto §. nunc de Lege Velleja , et p r o b a t u r in in quaest. quce vertitur , 3 . vol. et consil. 3 3 9 . incipit,
1. Lege duodecim tabularum i 4 - C. de legit. hœred. et quœritur ulrum, eod. vol.
in 1. a. §. i. D . illo eod. tit. què-d fœmina descendens (2) Pintar el arbol. Vide Joan. A n d r . in prine. 6.
p e r lineam mascùlinam dicitur ex linea m a s c u l i n a , et lib. Décret, et Praepos. in c a p . non debet, de consang.
dicitur a g n a t a , u t in 1. pronunciado 1 9 5 . ad fin. de et affin.
verb. sig. et sic multùm refert, an d i c a t u r i n dispositio- (3) Mas de ligero. §. kactenus 7. Instil, de grad.
ne de descendentibus per l i n e a m , an ex linea , secun- oculi enim fidem faciunt dictis; neque ita exprimitur
dum Socin. ibi : et ista intellige, nisi ex aliis verbis dis- affectus dígito,sicut vultti,ut dicit B. Bernard, epist. 6 6 .
Tom. IL Zzz 2
548
DECLARACIÓN
DEL ÁRBOL,
Que trata de la Consanguinidad, segund derecho Canó-
nico, e Ciuil, por estas reglas.
J-Ja primera regla es, que por la linea derecha de los ascendientes, quantas son las per-
sonas, de quienes se quiere, computadas las intermedias, quita vna, tantos grados hay en-
tre ellas. Como, si quisieres saber, quanto dista el trasauuelo, del Petrucio (que es aquel
orbe vacuo) computando el vno, et otro, et los de medio, fallaras cinco personas. Pero
quita vna, serán quatro grados : et por el semejante en las demás.
La segunda regla es, que por la linea egual de los colaterales, por quanto distan del co-
mún tronco, tanto distaran entre si. Como sifaziendo al trasauuelo, tronco, entre Petru-
cio, e el bisnieto, hermano de bisauuelo. Ca estos son en linea egual, cada vno dista del
tronco quatro grados; onde distaran lo mesmo entre si.
La tercera regla es, que en la linea desigual de los colaterales por quantos grados dis-
taren del común tronco, por tantos distaran entre si. Como si fagamos tronco al trasauue-
l o , Petrucio, e los fijos de hermano del bisauuelo, son en linea desigual; computando,pues,
de Petrucio, este dista del tronco en quarto grado; onde lo mesmo de los sobredichos.
La primera regla es, que por la linea derecha de los ascendientes, e descendientes,
quantas son las personas, de quienes se quiere, computadas las de medio, quitada vna,
tantos son los grados entre ellas.
La segunda regla e s , que por la linea colateral, que sea egual, por quantos grados vno
dista del común tronco, por tantos doblados dista entre sí: porque, segund derecho Ciuil,
cada vna persona faze grado en los colaterales.
La tercera regla es, que por la linea desigual de los colaterales, quantas son las perso-
nas, quitando al tronco, tantos son los grados. E quien mayor declaración quisiere, recur-
ra a Joau Andres.
DECLARACIÓN
DE LA AFFINIDAD,
S e g u n d derecho Canónico, é Ciuil.
Quando quiera que entre vna de las personas, de quienes se quiere, e la muger de
otro, non es, e no fue consanguinidad dentro del quarto grado, ninguna prohibición ay;
como entre m i , e la muger de mi nieto, non puede ser matrimonio, porque aquel es con-
sanguíneo dentro del quarto grado.
Otro exemplo.
Mi hermana ouo marido, e ella muerta, aquel casa con otra muger ; el qual defurito, yo
podre contraer con la que dexa: porque entre mi, e ella, ni ay, ni fue consanguinidad, etc.
55o Quarta Partida. Titulo VI.
LEY III. grado; como quier que sean en las lineas
departidas: e los nietos del fazen el segundo
Que cosa es el grado, por que se cuenta el grado: e los visnietos el tercero. E los tras-
parentesco: e quantas maneras son del. uisnietos el quarto : e assi adelante. E la ra-
zón por que cuenta el Fuero seglar los gra-
Grados de parentesco se cuentan en dos dos del parentesco de vna guisa, e de otro
maneras. La vna es, seguncl Fuero (i) de los la Eglesia, es esta: porque el Fuero seglar
legos. La otra, segund los establecimientos cuenta tan solamente, en que manera de-
de Santa Eglesia. E aquella que es segund uen heredar (4) los vnos a los otros, quando
Fuero seglar, se dize assi. Grado es (2) ma- mueren, e non fazen testamento. E la Eglesia
nera de personas departidas, que se ayun- cato, en que manera deuen casar. Pero estos
tan por parentesco : por la qual manera de dos departimientos, que son entre los gra-
departamiento se demuestra, enquanto grado dos de estos Fueros, han lugar en las perso-
sea llegada la vna persona de la otra ; asman- nas que descienden por las liñas de trauies-
do todavia la rayz, onde ouieron comienço. so, e non en las que suben , o decienden de-
E segund el Fuero de los legos, los fijos de rechamente. Ca en estas amos los Fueros
este a tal, que es llamado rayz, fazen el se- acuerdan.
gundo grado, quier sean dos, o mas: e los L E Y IV.
nietos del fazen el quarto grado: e los visnie-
tos fazen el sexto. E segund esto pueden con- En que manera deuen ser contados los gra-
tar adelante. E la otra manera, que es segund dos del parentesco : e fasta que grado non se
los establecimientos de Santa Eglesia (3), se pueden ayuntar, para casar.
dize assi. Grado es conueniente manera, e
guisada, de personas ayuntadas por paren- Cuenta, e departe Santa Eglesia, que son
tesco , que decienden egualmen te de vna rayz, quatro grados en el parentesco; e muestra,
por departidas lineas. E segund los estable- que se deuen contar en esta manera: en la
cimientos de Santa Eglesia, los fijos deste liña derecha,que sube arriba, son el plume-
tal, que es dicho rajz, fazen el primero ro grado, padre, e madre. E en el segundo,
Affinitas en latin tanto quiere dezir en Dé ios Moros, e de los Judíos, que casan se-
romance , como cuñadez. E cuñadez es alle- gún d su Ley con sus par ¿entas, o sus cuña-
gança de personas (1), que viene del ayun- das; que non ¿os embargue despues que
tamiento del varón, e de lamuger (2).E non fueren Christianos.
nasce della otro parentesco ninguno. E esta
cuñadez nasce del ayuntamiento del varón, Primos hermanos, e los otros parientes
e de la muger tan solamente, quier sean ca- que dixirños en las leyes ante desta, que non
(1 ) Nunca pueden casar. Reprobat opinionem Go- et uxorem non est affinitas ; sed ipsi sunt initium , et
fred. in summa , de consang. et affin. §. item queer ¿tur, causa affinitatis alus, glós. i . in dicto §. affinitatis,
et approbat opinionem comraunem, de qua per Joan. Inst, de nupt. Bald, in 1. i . C. unde vir, et uxor.
Andr. in comment, arb. consanguin, et adde §. 1, Ins- (3) Quier sean casados, o non. Cap. discretionem
til, de nup. ubi Gloss, dieit, quôd si Adam hodie vive- 6. de eo qui cognov. consang. uxor, suœ, et cap.per
r e t , non posset invenire uxorem , et idem habetur in tuas t o . deprobat. cap. prœterea i 2. de sponsal.
1. nuptia? 6 3. D. de ritu nuptiar. (4) Carnalmente. Et non sufficeret extraordinaria
(2) Quarto grado passado. Ut in cap. non debet 8. polutio extra claustra pudoris , ut in cap. extraordi-
de consang. et affin. naria, cum Glos. 35. quaestione 3. et intelligitur, si
LE X V. semen viri non intret claustra pudoris : nam si subiri-
Copula carnalis per loatrimoniuin, vel sine matri- traret, contraheretur affinitas, et esset matrimonium
monio , facit virunt affinem consanguineis feeminse in consummalum, de quo vide Cardin, et Prsepos. Alex.
eo gradu, in quo tangunt earn per consanguinitatem, post Innoc. in cap. fraternitatis, de eo qui cognov. con-
et idem et è contra : et uno eorum morluo, supervivens Sang, uxor. suce. Sylvest. in summa, in parte matrimo-
non potest contrahere matrimonium cum consanguineis nium \z 8. versic. i 5 . ubi vide, an requiratur seminara
defuncti, infra quartumgradum tangentibus. Hoc dicit. commixtio ad causandam affinilatem, videetiam Abb.
(1) Es alleganza de personas, lit», definitio affini- in dicto cap. fraternitatis : probatio ta in en in hac ma-
tatis est secundum Cañones , secundum quos affinitas teria verecundosa, et difficillima est, licet in foro pos-
est personarum proximitas ex coitu proveniens, omni nitentiali ex ore pcenitentis possit aliqualiter probari.
careus parentela : sed secundum Leges affinitas est per- (5) Cuñados. An autem affinis accuset de injuria
sonarum proximitas ex nuptiis proveniens: nam nisi affinis, vide Bald, in 1. 1. col. i s . C. qui accus, non pos.
legitimse nuptise eoutrahantur secundum Leges, non (6) Son parientes. Viri scilicet : et adde Gloss, in
contraliitur affinitas, 1. non facile 4. §. sciendum 8. D. dicto §. non debet.
de gradibus, notatur in §. affinitatis 6. de nupt. et dici- (7) Quarto grado. Ut in dicto cap. non debet: in-
tur affinitas, quasi duorum ad unum finem unitas , ut ter ascendentes tamen, et descendentes affines esse per-
ead. 1. §. affines, et notât Joan. Andr. in comment, ar- petua prohibitio , sicut in consanguinitate dieitur su-
bor, affinitat et an concessa ratione affinitatis durent pra 1. próxima, secundum Joan. Andr. in comment,
soluto matrimonio , vide Glos. in 1. sed hoc ita, §. de arbor, affinit.
re judie. Bal. in 1. i. C. de verbor, signif. text. Glos. et LEX V I.
Doct. in 1. cui eorum, D. de postulando.
(a) Del varon, e de la muger. Inter virum tameii, Licet matrimonium inter consanguíneos, v d af'fi-
55a Quarta Partida. Titulo VIL
deuen casar fasta el quarto grado, e si casa- TITULO VIL
ren deue ser desfecho tal casamiento ; e los BEL COMPADRADGO, E DEL PROFIJ AMIENTO,
otros embargos, que diximos otrosí, que vie- POR QUE SE EMBARGAN LOS CASAMIENTOS.
nen e n j o s casamientos por razón de cuña-
día , segund dize en la ley ante desta , entién- v^ompadradgo es embargo spiritual (i), por
dese en los casamientos que son fechos entre que se destoruan muchas vegadas los casa-
los Ghristianos. Mas si algunos seyendo Mo- mientos. E pues que en los Títulos ante deste
ros, o Judíos, casando segund su Ley, se- fablamos de los embargos naturales, que pue-
yendo parientes, o cuñados, e después desto den acaescer por razón de parentesco, e de
se tornassen Ghristianos algunos de aque- cuñadía, queremos aqui dezir deste. E mos-
llos que assi fnessen casados, non deue ser trar primeramente , que cosa es Compadrad-
desfecho (i).el casamiento por esta razón; go, e quantas maneras son del. E por qua-
maguer que sean parientes, o cuñados, fas- les maneras se faze. E quales fijos, o fijas de
ta el quarto grado. Esto otorgo Santa Eglesia los compadres, o de las comadres, pueden
por honrra, e por acrecentamiento de la Fe: casar en vno. E después desto diremos del
porque los que non fuessen de nuestra Ley, Porfijamiento, por que se embargan otrosí
non les embargasse de se tornar Ghristianos, los casamientos.
el pesar que aurian de se partir de sus mu-
ge res-, con quien estouiessen casados segund L E Y I.
su Ley (a). Que cosa es Compadradgo, e quantas ma-
neras son del.
Spiritual parentesco, es compadrad-
go que nasce entre los ornes por los Sacra-
mentos que se dan en Santa Eglesia. E esto
es, como quando algún Clérigo (i) bapti-
nes infra q u a r t u m gradum d i r i m a t u r ; hoc non fit inter n i r e , patri spiritual!, an carnal!: et an iste filius s p i -
infideles post coujugium ad Catholicaru Fidem conver- ritualis excludat s u b s t i t u t u m , si sine liberis decesis-
sos. Hoc dicit. s e t , vide Bald, in authent. nisi rogati, col. fin. C. ad
(i) Non deue ser dea/echo. C o n c o r d a t cum cap. Trebcl. u b i vide , an isté filius ali debeat à p a t r e spiri-
de infidelibus 4- de consang. et affinit. et cum cap. gau- tual! : et an ista cognatio trahatur ad temporalia j u d i -
dermis 8. de divort. et intellige, q u a n d o contraxerunt cia,vi(ie eumdem Bald, in 1. 1. col. 1 2 . C. qui accus,
contra Legem C a n o n i c a m ; nam si contra Legem D'tvi- non pass. Et a d d e , q u ó d inter Judseos non e o n t r a l m u r
a a r a , non teneret e o t u m m a t r i m o n i u m , ut p e r Gloss, cognatio spiritualis, secundum J o a n . A n d r . in regula
et Doct. ibi. ex eo, de regul. juris in Mercurial, in 6. et secundum
(jí) Casados segltnd su Ley. Ex hoc i n n u i t u r , q u ô d Cardin, in r u b r . hujus tit. et Alex, consil. 1CÍ7. vol. 5.
tenet matrimonium inter Sarracenos c o n t r a c t u m , licèt inter Christianmn t a m e n , et Judajurn, cujus filium
Sarracenia secundum ritum s u u m , p l u i e s habeant u x o - Clnistianus suscipit de sacro f o n t e , bene contrahituc
r e s , scilicet ; q u o t alere possunt : dicebat tamen Vin- compaternitas , Glos. in cap. 1. 3o. q. 1. Item s e c u n -
cent, quern refert J o a n . A n d r . in dicto cap. de infideli- dum Gloss, i b i , inter s e , et. pattern suscepti de sacro
bus , q u ô d si S a r r a c e n u s , q u a n d o c o n t r a x i t , inteude- f o n t e , bene c o n t r a h i t u r compaternitas, licèt sit haere-
bat contrahere secundum ritum s u u m , q u ô d non tenet ticus, si aliquandó fuit baptizatus. Et q u ô d in eodem
m a t r i m o n i u m , cùm non habeat matrimonialem affec- genere delicti plus p e c c a n t , qui d e l i n q u u n t contra p a -
t u m : quod dictum intelligit ibi Cardin, q u a n d o hoc rentes s p i r i t u a l e s , quàrn q u i contra c a r n a l e s , vide
expressit; nam si non expressif, in foro contentioso Gloss, in cap. qualis , 2. quaest. 7. Et an sit compater,
erit m a u i m o n i u m ; si tamen expressif, q u i a est contra q u i levât de sacro fonte p u e r u m T i t i i , quern credit es-
n a t u r a m m a t r i m o n i i , non teneret, cap. ftn. de condit. se filiurn S e j ! , vide A b b . in cap. si vir, isto tit. et de
appas, ritus enim Gentilium in h a b e n d o plures uxores, aliis quaestionibus in materia vide per eumdem in cap.
¡ion toleratur à Lege D i v i n a , ñeque de j u r e gentium, veniens, eod. tit.
cap. gaudernus 8. cum ibi notât, de divort.
L E X 1.
TI T U L U S VII. Cognatio spiritualis est compaternitas, et est d u -
p l e x , u n a , quae contrahitur p e r Baptismum , alia per
(i) Es embargo spiritual. Et an pater spiritualis, Conftrmationem: p e r Baptismum contrahitur inter b a p -
de quo in isto t i t u l o , possit testifican p r o filio spiri- tizantem, et baptizatum , et de sacro fonte levantes , et
t u a l ! , vide Bald, q u ó d sic , in 1. parentes, C. de iestib. patrem , et matrem baptizati; et efficitur per hoc colli-
et an possit contraía ista compaternita.s per p r o c u r a t o - mator uxor baptizantis parentibus baptizan. Item .con-
r e m , vide Bald, in 1. unica , §. ne autem, C. de caduc, trahitur per Coufirmationem inter confirmantein, et
tollend. et in 1. si quis, C. de nupl. et ibi dicit, quód prsesentantem, seu tenentem eum coram confirmante,
ista cognatio est qusedam animorum c o n j u n c t i o , m e - et p a t r e m , et matrem confirman; non autem per ca-
diante D e o : et nexus iste spiritualis potenlinr est tem- lechismum. Hoc dicit.
p o r a l ! , q u o d asseoit ipse ibi a. lectur. et vide Gloss, in (1) Clëriqo. I d e m , si baptizans esset laicus : nam
cap. qui dormierit, a 7 . quaest. a. et cap. piclatium , 3 o . et tempore necessitatis laici baptizare p o s s u n t , ut in
quaest. 3 . et ibi I r a d i t u r , cui potiùs tenetur quis sttbve- cap. ad lirnina , 3o. quaest. 1. et infra 1. proxim.
Del embargo por c o m p a d r a d g o , etc. 653
za (2) algún niño. Ca estonce aquel que le bap- madas madres spirituales del baptizado, ma-
tiza, e todos los otros que le sacan de la Pi- guer non se acierten y quandoí baptizaren.
la (3), quier sean varones, o mngeres (4), todos La tercera es, hermandad que auiene entre
son padres spirituales de aquel niño. Esso mis- el fijo spiritual, e los fijos carnales (8) de
mo de aquel que tiene el niño delante el los padrinos, ede las madrinas.
Obispo, quando lo confirma, crismándo-
lo (5). E son tres maneras del parentesco spi- LEY II.
ritual. La primera es compadradgo, que auie-
ne entra aquel que baptiza, e el padre, e la Por qua les maneras se Jaze el Compadrad'
madre del baptizado. E avn si acaesciesse, go, de que nasce parentesco spiritual.
que aquel que baptizasse ouiesse muger a
bendición, seria ella esso mismo comadre Confirmación, e Baptismo son dos Sa-
del padre, e de la madre, de aquel a quien cramentos, de que nasce el compadradgo,
baptizassen. La segunda es, aquella que auie- que es parentesco spiritual. E de la Confir-
ne entre aquel a quien baptizan, e el que le mación , que fazen los Obispos (i) con crisma
baptiza; e otrosi, entre si, e entre aquellos en la frente, según dize en el Titulo de los
quel sacan de la Pila. Ca ellos son llamados Sacramentos, nasce compadradgo desta ma-
padres spirituales, e el fijo spiritual. Esso nera ; que también los Obispos que los con-
mismo es, que las mugeres (6) que ouieren firman , como aquellos que los tienen a! cris-
a bendiciones (7) estos sobredichos, son lta« mar, son padrinos del crismado. E estos pa-
( a ) Baptiza. Concordat cap. 1. de cognât, spirit. t u r in u x o r e , et non in concubina , nisi tantùm in dicto
lib. 6. et cap. fin. de cognât, spirit. cap. contracto, u b i hoc non p r o b a t u r , sed refertur
(3) Que le sacan de la pila. C o n c o r d a n t j u r a p r o - i l l u d , quod erat in opinione eorum qui impedimentum
ximè allegata, et habetur in dicto cap. hoc p r o c e d e r é , asserebant, et non secundum veritatem: et glos. secun-
et si plures sint tenentes in baptismo. da ibi reprobans illorum lecluram , q u a m praedixi, t e -
(4) O mugeres. Cap. veniens ô. de cognât, spirit. net istam p a r t e m , dicens , q u ô d si ita fuerat casus,
et in cap. fin. 3o. quaest. 4- i b i nulla esset quaestio , sentiens, quôd erat i n d u b i u m ,
(5) Crismándolo. A d d e cap. 1. §. fin. de cognât, n o n induci talem compaternitatem per fornicarium c o i .
spirit, lib. 6. t u m ; et sic B e r n a r d u s , quern pro se allegat Sylvesr.
(CA Que ¿as mugeres. Intellige de carnaliter à m a - tenet oppositum. Teñe e r g ô , quôd jus Canonicum i n -
ritis cognitis ante susceptionem, ut in cap. 1. ubi Glos. duxit h o c , d u o b u s concurrentibus , scilicet consensu
et in cap. Martinas 4- e ° d . tit. m a t r i m o n i a n , et concubitu etiam m a t r i m o n i a l i , et sic
(7) A bendiciones. Nota benè , quia in his verbis cessant cationes Sylvestri : et ad illud de affinitate r e s -
videtur ista lex approbare opinionem d i c e n t i u m , quôd p o n d e t u r , quôd iilud expresse est s t a t u t u m , q u ô d i n -
p e r eoitura fornicarium non inducatur ista c o m p a t e r - ducatur affinitas ex coitu c a r n a l i ; et est vinculum car-
nitas; et sic, si quis tenet filium alicujus in sacro fonte, n a l e , non s p i r i t u a l e , et sic per carnalia contrahi potest,
licèt transmittal istam compaternitatem ad ejus uxorem q u o d non est in spirituali ; et ista opinio quae favet m a -
legitimara, non tamen transmittit ad c o n c u b i n a m ; quae trimonio est t e n e n d a , prout aliàs dicit Hostiens. et s e -
fuit opinio illorum , de quibus in Glos. cap. si quis ex q u i t u r Joan. Aiulr. in cap. si vir, de cogn. spirit. T r a -
uno conjugio , 3 o , quaest. L\. et tenet Glos. in cap. 1. d o tibi istud pro regula certa; quôd u b i c u m q u e magis-
de cogn. spirit, lib. 6. ubi et Joan. A n d r . in novella, et tri per suas glossas solvunt m a t r i m o n i u m , nec jus e x -
Archid. in dicto cap. si quis, et A b b . qui d i c i t , istam pressum ad hoc a d d u c u n t , si invenías aliquem c o n t r a -
communem o p i n i o n e m , in dicto cap. Martinus, de r i u m scribeutem , quôd illi adhaereas ; q u a n t o magi»
cogn. spir. Glos. tamen in dicto cap. si quis videtur te- tot Doctoribus stantibus pro ista p a r t e , et insuper ista
nere contrarium , ¡mo quôd ex coitu fornicario i n d u c a - lege Partitae, cùm edictum de contrahendo m a t r i m o -
tur ista compaternitas, sicut inducitur affinitas, ut in nium sit p r o h i b i t o r i u m , cap. cum apud 2 3 . cum ibi
cap. discretionem 6. de eo qui cogn. consang. uxor, suce, not. de sponsal.
et suprà tit. 6. 1. 5. et eamdem opinionem videtur tene- (8) E los fijos carnales. Inter filium ergô spiri-
r e I n n o c . in dicto cap. Martinus, licèt primó référât tualem , et filiam carnalem uxoris ipsius patris spiritua-
tenentes contrarium , et haec opinio videtur p r o b a r i in lis ab alio viro s u s c e p t a m , matrimonium contrahi po-
cap. contracto 5. de cogn. spir. secundum lecturam illo- t e s t , ciim inter eos non sit ista c o g n a t i o , ut expresse
r u m , qua in r e p r o b a t ibi glos. 2. Istam etiam opinio- dicit Ant. in dicto cap. Martinus, ubi refert, se ita con-
nem tenet S. Thom. relatas à Sylvestr. in s u m m a , p a r - suluisse : sequitur Dec. consil. 5 o a . c o l . fin.
te matrimonium la 8. versic. 7 . quœritur, et eamdem te-
îiet ibi ipse Sylvester, diceiis audacissimè, quôd q u i LEX II.
teneut opinionem contrarium, falluritur ex ratione t u r -
pitudini» peccati, rationem legis non aspicientes; et ibi Per Confirmàtionem, quam facit Episcopus c u m
profert alia verba audaciae plena contra supplementum, chiismate in fronte, c o n t r a h i t u r cognatio spiritualis,
et ejus motiva , qua; ibi videbis: u n d è cùm quaestio isla quae impedit, et diiimit eisdem m o d i s , sicut per Bap-
l i t d u b i t a b i l i s , et posita in conflictu o p i n i o n u m , mul- tistnum. Hoc dicit.
tùm est notanda ista l e x , quae interpretans j u r a Canó-
(i) Que fazen los Obispos. Usee fit à solis Episco-
n i c a , tenet primara opinionem; quam et in puncto j u -
p i s , ut in cap. manas 4. de consecrat. dist. 5, et tradit
ris credo esse v e r a m , quia omnia j u r a Canónica l o q u u n -
Glos. in diet. cap. de cognât, spirit, l i b . 6 .
lorn. II. Aaaa
554 Quarta Partid .. Titulo VIL
drinos son compadres de los padres, e de las dre, nin con su madre spiritual, quel bapti-
¡madres, de aquellos que tuuieron, quando zo , o lo touo (3j quandot baptizaron , ol sa-
los confirmaron los Obispos. Esso mismo co de la Pila , nin con el quel confirmo, ol
auiene en elBaptismo; quier sea el que bap- touo quando lo confirmaron.
tiza Obispo, o Clérigo, o lego, o varón, ô
muger. E de todas las otras cosas que auie- LEY IV.
nen ante del Baptismo, assi como quando
soplan a la puerta de la Eglesia al que quie- En -que manera puede vnome casar con dos
ren baptizar, o le fazen renegar al diablo, e a mugeres, que fuessen ellas comadres entre si;
sus obras, non nasce ende compadradgo, nin o vna muger con dos ornes, que fuessen com'
parentesco spiritual , por que se embar- padres: e non se embarga porende el Ca-
guen (2) los casamientos, que entre átales, samiento.
o con tales fueren fechos; o con sus padres,
o con sus madres, de los soplados. Marido, e muger, desque fuessen ya ca-
sados, si acaescíesse que el marido ouiesse
LEY lit. ante fijo (1) de otra muger, o ella de otro
marido, aquellos que fuessen padrinos deste
Cuales fijos, e fijas de los Compadres, e de atal, serian compadres del padre , e de la ma-
las Comadres, pueden casar en vno. dre del, e non del otro. E eu tal razón como
esta podría acaescer, que vn orne podría ca-
Fijos, o fijas (1) de dos compadres bien sar con dos mugeres, que fuessen comadres
pueden casar de so vno ; fueras ende aquel la vna de la otra. Ca si acaesciesse que se le
afijado, o afijada, por quien íue fecho el muriesse la vna muger, podría después (u)
compadradgo. Ca estos átales non pueden casar con la otra: e non se embargaría el ca-
casar con los fijos (2), nin con las fijas de samiento por esta razón, porque ellas fuessen
sus padrinos, nin de sus madrinas, porque comadres, Esso mismo seria de la muger, que
son hermanos spirituales. E esto se dëue en- podría casar con dos compadres, en la ma-
tender, también de los fijos, e de las fijas, nera que dize de suso, que podría casar vn
que fuessen nascidos ante del compadradgo, orne con dos comadres. E esto auiene, por
como de los otros que nascieron despues. E quel fijo es tan solamente del vno, e non de
bien assi como ninguno non deue casar con amos ados. Otra razón y ha, por que podría
su hermano, nin con su hermana carnal, vn orne casar con dos mugeres, que fuessen
bien assi defiende Santa Eglesia, que non ellas comadres. E esto seria, como si algún
case ninguno con su hermano, nin herma- orne fuesse desposado, e su esposa, ante que
na spiritual, que es afijado, o afijada, de su se allegasse a ella carnalmcnte, fuesse madri-
padre, o de su madre. E otrosí, como nin- na de alguno que sacasse de Pila , o quel to-
guno, nin ninguna, non deue casar con su uiessequahdoJ confirmassen: ca en tal razón
padre, nin con su madre carnal, que lo en- como esta la comadre de la esposa non es
gendro; bien assi non deue casar con su pa- comadre del esposo. E esto e s , porque avn
(2) Porque se embarguen. Intellige, id est, ut di- fídejüssores apud Deum : vide text, notab. in cap. vos
rimatur matrimoniüm contraelum; nam contrahendum, ante omnia io5. de consecrat. dist. 4*
impedit, cap. 2. de cognât, spirit, lib. 6. et in cap. con-
tracto 5. eod. tit. et patet hic, duin dicit, que fueren LEX ir.
fechos.
LEX 111. Commater uxoris mese ex filio ante nato , antequàra
esset mea uxor alterius pa tris, aut commater sponsa;
Filii duorum convpatrum possunt in matrimonio meae, antequàm earn carnaliter cognoscam, non est com-
copulari, dura, tamen cum iilo non eontrahatur, per mater mea : imó morlua uxore mea , vel sponsa mea,
quem compaternitas intervenit : et sicut inter fratres copula post carnaiisübsequuta, licité possum duceie in
«pirituales natos, et nascituros, non contraliitur ma- uxorem talem ejus commatrem : idem et è converso.
trimoniúm , ita nee inter filiam spiritualem, et patreun. Hoc dicit.
Hoc dicit. (1) Ante fijo. Idem Videtur, etsi post contractum
( i ) Fijos, o Jijas. Concordat cum cap. i . et cap. matrimonium etiam uxore cognita , maiitus habuisset
super , eod. de cognât, spirit, et 3o. qusest. 3. cap. su- filium ex adulterino coitu : nam qui levaret ¡stum filiiitn,
per quibus. de sacro fonte , non effieeretur compater uxoris, quia
(2) Fijos. Etiam si sint illegitimi, ut in cap. fin. eadem est ratio hoc casu, qua; erat in casu hujns tex-
eodera tit. et notât Abb. in dicto cap. Martinas, eod. t u s , et tenet Glos. in cap. 1. eod. tit. lib. 6. et Abb.
tit. in cap. Martinus, eod. tit. Glos. in summa, 3o»
(3) O lo touo. Isti, qui vulgô dicuntur patrini, te- qusest. 3.
nenttir instruere baptízalos in SyinLolo, et Orationc (2) Podría después. Concordat cap. post itxorit
Dominica, et admonere ut castimoniaro custodiant, jus- obitum, 3o. quasst. 4- et cap. qui spiritualem , et Glos.
titiam diligant, charitatem teneant : sunt enim pro eis ia diet, cap. Martinus, isto tit.
Del embargo p o r corñpadradgo, etc. 555
non se ayuntaron (3) carnalmente. E poren- LEY VI.
d e , si esta esposa muriesse, maguer despues
que fuesse fecho el compadradgo ouiesse que De los que se mueuen engañosamente a ser
veer con ella, bien podria por esso el espo- compadres de sus muger es, para se departir
so, o el marido, casar con la comadre de su délias ; que les non deue valer.
esposa. Esso rnesmo seria del esposo, si o-
uiesse alguno por afijado, en la manera que Malquerencia (i) faze algunos ornes fazer
dize de suso de la esposa. tales cosas, que son contra derecho. E por-
ende touo por bien Santa Eglesía, que si al-
LEY V. gún orne maliciosamente (2) sacasse su fijo,
o fija, de Pila , ol touiesse quando confirmas-
Que departimiento ha entrel parentesco spi- sen a su alnado, o alnada, por auer ocasión
ritual, e el carnal, e de cuñadez , para non de se partir de su muger por razón de com-
se embargar el Casamiento. padradgo ; que aquel que desta guisa lo fi-
ziesse, que por tal engaño non se pudiesse
Non ha semejança el parentesco spiritual partir de su muger, como quier qne peca
con el parentesco carnal, e de cuñadía. Esto grauemente el que lo faze. Esto misino seria,
es, porque en el parentesco carnal, e cuña- si lo fiziesse por otra manera qualquier, non
día, ha quatro grados, fasta que non puede metiendo mientes en ello, cuy dando que non
ningún orne, nin muger casar con su parien- era yerro de lo fazer. Pero razón y a, por
te, nin con su parienta, nin con su cuñado, que podria orne baptizar su fijo a sabiendas,
ñin cuñada. Mas porque en el parentesco spi- e non pecaría por ello, nin se partiría de su
ritual non ha grado ninguno, porende bien muger por razón de compadradgo. E esto
puede el padrino, o la madrina , casar con el seria, como si alguno lo ouiesse a fazer por
fijo ( i ) , O con la fija de su afijado. Otrosí premia (3), veyendo que se quería el niño
bien puede casar el padrino, o la madrina morir , e lo baptizasse ante que se muriesse,
con hermano de su afijado. E esto es, por- non auiendo y otro que lo baptizasse.
quel padrino, nin la madrina, non han pa-
rentesco cou fijos desús compadres, nin de LEY VIL
sus comadres, si non con aquellos que son
sus afijados ; nin otrosí con los hermanos de Que cosa es Porfijamiento, e quantas mane'
sus afijadas. Mas solamente con sus afijados, ras son del, e como embarga el Casamiento.
o con sus compadres, o con sus comadres. E
porende ningún orne, nin muger, de los so- Porfijamiento es vna manera de parentes-
bredichos, non pueden casar con aquel, o co, que establescio el Fuero de los legos (1),
con aquella, con quien ouiessen parentesco por que se embargan (a) los casamientos;
spiritual. sin las otras maneras de parentesco, que sou
(3) Aun non se ayuntaron. Vide in diet. cap. post (2) Maliciosamente. Concordat cap. de eo, 3o.
uxoris , et Glos. ibi in gumma , et Glos. et A b b . in diet, qusest. i . et 1. i 4 - tit. 2. ead. Part.
cap. Martinas. (3) Por premia. Concordat cum c a p . ad tintina,
LEX V, 3 o . quaest. i . et isto casu nullum inter eos o r i t u r impe-
dimentum.
I n cognatione spiritual! non sunt g r a d u s , sicut in LEX FIX.
consanguinitate , et affinitate : ideó pater spiritualis po-
test licité cum (ilia, vel sorore sui filii spiritualis, ma- Est duplex a d o p t i o : u n a , quando quis sui juri*
trimouio c o p u l a n . Hoc dicit. a d o p t a l u r , et ista vocatur a r r o g a d o ; alia, q u a n d o fi-
(i) Con el fijo. Vide text, et Glos. in c a p . fin. 3 o . liusfamil. earttalem patrem habens , a d o p t a t u r , et ista
q. 3 . et Glos. iu cap. i , de cognât, spir. l i b . 6. qui con- vocatur adoptio. Fit enim a r r o g a d o per Principen» d u m -
cordant cum ista lege. taxat interrogantem: Fis habere kunc in filium, vel in
nepotem, vel pronepotem? et ipse r e s p o n d e a t , volo;
LE X FL rui'sùs interroget arrogandurn : Fis istum habere in pa-
trem? etc. et r e s p o n d e a t , v o l o : deindè Princeps expri-
Pater p r o p r i u m filium malitiosè praetextu cotnpâ- m â t , quód sibi placet. Adoptio fit coram q u o c u m q u e j u -
ternitatis , ut ab nxore s e p a r e t u r , d e sacro fonte le- dice. Est enim effeetus a d o p t i o n i s , q u o d inter adoptan-
vans , aut ilium confirmandum prsesentans , et etiam si tem , et arrogatum , et interrogatum -, etc. etiam adop-
incauté credens ei l i c e r e , graviter peccat; sed ob boc tione finita , non potest contrahi matrimonium ; sed in-
ab uxore non separatur : sed si in casu necessitatis b a p - ter filios naturales, et adoptivos , et sic adoptione fini-
t i z e t , uec peccat i nee separabitur. Hoc dicit. ta. Inter adoptivos quoquè filios licite potest quando-
(i) Malquerencia, Odio enim q u a n d o q u e homines cümque matrimonium contrahi. Hoc dicit.
flagrare soient , cap, ea vindicta , 2 3. quaest. 4. sed q u i (IJ El Fuero de los legos. Ut ïnstit. de nupt. §. i.
odit frairem suura in tenebris e s t , et in tenebris a m b u - vers, et hœc adeb, 1. quin etiam 5 5 . D . de ritu nupt.
l a t , 1. Joann. cap. a, v. i t , ( 2 ) Porque se embargan. Ex a p p r o b a t i o n e juri*
Tom. 11. Aaaa a
556 Quarta Partida. Titulo VIL
carnales, e spirituales, que diximos en las su fijo deste que te porfija? deue responder
leyes ante desta, por que se embargan. Etal que le plaze. E estonce deue el Rey dezir:
parentesco como este es dicho segund las le- Yo lo otorgo: e deuel ende dar su carta (6).
yes (3), allegança derecha de poríijamiento, La segunda es, la que se faze por otorga-
que fazen los ornes entre si, con grande de- miento de qualquier Juez. E esta es llamada
seo que han , de dexar en su lugar quien he- en latin, adoptio; que quier tanto dezir en
rede sus bienes. E porende resciben por fi- romancé^ como porfijamiento de orne, que
j o , o por nieto, o por visnieto, aquel que ha padre carnal, e e s en su poder del padre:
non lo es carnalmente. E este porfijamiento, e porende no cae en poder de aquel quel por-
o parentesco atal, se faze en dos maneras (4). fija. E de la manera deste porfijamiento
La vna se faze por otorgamiento del Rey, o diximos cumplidamente adelante en el Titu-
del Principe de la tierra: e esta es llamada lo de los Porfijamientos. E por este pa-
en latin , arrogatio; que quier tanto dezir en rentesco atal embárgame los casamientos,
romance, como porfijamiento de orne, que Ca el padre que porfija alguna muger, o la
es por s i , e non ha padre carnal ; e si lo ha, rescibe por nieta , o por visnieta , nunca
es salido de su poder, e cae nueuamente en puede (7) con ella casar, maguer se desfa-
poder de aquel que lo porfija. E tal porfija- ga el porfijamiento. Esso mismo seria, si
miento como este se faze por pregunta del alguna muger porfijasse algún orne por man-
Rey, o del Principe, en esta manera, dtzien- dado del Rey, segund dize en el Titulo ya
do aquel que porfija a otro: Plazete, de res- dicho. Otrosi los fijos carnales (8) non podrian
cebir a este por tu fijo legitimo? e deue es- casar con aquellos que porfijaron (9) sus pa-
lonee responder, quel plaze (5): otrosi deue dres, o sus madres, mientra durasse (10) el
preguntar aquel que porfija: Plazete, de ser porfijamiento. Mas si el porfijamiento sedes-
Canonici, ut in cap. ita diligere, 3o. qusest. 3. nam si Doctor. Gioss. tamen ibi tenet contrarium, et cum ea
jus Civile non esset in hoc abEcclesia approbatum, non tenet Angel, in dicto §. inter eas, Instit. de nupt. et banc
teneret prohibido, secundum Abb. in rubr. de cog. leg. dicit etiam esse tenendam Sylvest. in summa, loco jam
et S. Thorn, in 4. sentent, dist. 4a. allegato, ad finem iilius §. referens, ita tenere Innoc. et
(3) Las leyes. H. de adoption.l. adoptio 16. et 1. Hostiens. in dicto cap¿ unie, et alios, quos ibi récitât:
ñeque ei 17. §. eorum, et §. preetereà, et Instit. eod. prima; tamen opinioni adhserere videtur Ant. in dicto
§. 1. et D. eod. 1. adaptiones 43- et de ista difñnitione cap. 1. et etiam Cald. et pro ista opinione facit ista lex,
vide Glos. in dicto §. 1. Instit, de adoption. quae indistincte dicit de filiiscarnalibus, et sic vult com-
(4) En dos maneras. Concordat i. 2. D. de adop- prehendere illegitimum ; et forte ista fuit opinio Innoc.
tion, et §. i. Instit. eod. 1. 1. tit. 16. infra ead, Part. quia ultima , juxta ea qua? tradit Joan. And. in cap. 1.
(5) Quel plaze. Adde 1. in adoptionibus 5. D. de de pœniSy lib. 6. et in cap. 1. de sentent, excommun.
adopt, et 1. 9 s . tit. 18. Part. 3. Glos. in 1. quifilium, §. Sabinus, D. ad Trebel. ubi Paul,
(6) Su carta. De ista vide in dicta 1. 9a. et nota, de Castr. et Alex, consil. 5 i . vol. 4-
quôd est servanda ista forma in arrogatione , vel adop- (9) Que porfijaron. Ex ista li itéra sic generali vide-
tione ; et si non servaretur , non induceretur istnd im- t u r , quôd ista lex voluit, quôd non solùm arrogatione
pedimentum cognationis legalis, secundum Abb. et durante, sed etiam adoptione, nam de utraque praemi-
Hostiens. in cap. un. de cognât, legal, undè dicunt, sit ista lex, non possint filii adoptivi contrahere cum na-
quôdsiquis coram vicinis, vel honestis personis , adop- turalibus filiis adoptantis; et sic approbat opinionem ul-
taret aliquem in filium, non oriretur cognatio ista , ñe- timara Glos. in cap. unico, de cogn. legal, et reproba-
que adoptatus acquireret jura filii adoptivi. tur opinio prima, scilicet, quôd cùm adoptatus Eodie
(7) Nunca puede. Concordat diet. 1. quin etiam 5 5 . non transit in potestatem adoptantis, §. sed kodie, ins-
D. de ritu nupt. et §. inter eas a. Instit. de nupt. et tenet tit. de adoption, possit contrahere cum filio naturali:
Gloss, ut dixi, 3o. qusest. 3. in summa: est enim per- quam opinionem tenuit Glos. in summa, 3o, quœst. 3 .
petua haseprohibido inter ascendentes, et descendentes, et Innoc. in dicto cap. unico : et istam opinionem dicit
ut habetur in dictis juribus, et dicit dicta Glos. et esse veram Sylvest. in summa, parte matrimonium 8.
Glos. in cap. un. de cogn. leg. et intellige de ascenden- vers. 8. quœritur, et dicit esse de mente Sanct. Thom.
te adoptante, et descendentibus adoptatis, non de aliis; et Theologorum communiter: praeeedens tamen opinio
et sic filius adoptivus poterit contrahere cum matre, est communis inter Canonistas, ut attestatur Abb. et Prsa-
vel avia adoptantis, item et pater adoptivus cum filia fi- pos, in dicto cap. unico ; qnam tenuit Specul. in tit. de
lii adoptivi, quae taraen non eiat in potestate filii arro- cognât, legal, in princ. sequitur ibi Joan. Andr. et prop-
gad , cùm se dédit in arrogationem; nam tunc et iila vi- ter diversitatem opinionum dicit Praepos. quôd siqua
deretur adoptata, 1. si paterfamilias i 5 . in princ. D. consuetudo esset, illa esset servanda. Teñe menti islam
de adopt, et adde etiam, quôd inter adoptantem , et pa- legem, quae indistincte hoc vult, approbans opinionem
trem,vel matrem adoptati nulla contrahitur cognatio, Canonistarum, quse etiam multùm fundabalur in dicto
quia millo jure cavetnr, et tenet Sanct. Thom. et Pe- cap. unico, ita generaliter loquente ; et ratio quam in—
trus de Palud. 4- sentent, dist. 4a. ducit Sylvester ad improbandumistam opinionem Cano-
(8) Los Jïjos carnales. Quid de illegitimo naturali? nistarum, scilicet, cohabitado, ita militât in filio adop-
au possit contrahere cum adoptivo, adoptionc durante? tivo , sicut in arrogato.
Sunt diversas opiniones, nam Abb. in dicto cap. unico, (10) Mientra durasse. Concordat diet. cap. unicum,
ad fin. tenet, quôd non, et ita dicit ibi esse de mente de cogn. legal.
Del embargo por compadradgo, etc. 557
ficiesse, bien podrían casar- Pero si alguno TITULO VIII.
porfijasse muchos, assi que entrellos ouies-
se varones, e mugeres, estos átales bien po- DE LOS VARONES QUE NON PUEDEN CONVENIR
drían casar vnos con otros (i i ) , quier se des- CON LAS MUGERES, NIN ELLAS CON ELLOS, POR
faga el porfijamiento, o non. ALGUNOS UMBAEGOS QUE HAN EN
SI MISMOS.
LEY VIII.
v_/casionados son algunos ornes, o mugeres,
Que non pueden casar' el porfij ado con la de manera, que non pueden conuenir vnos
muger de aquel quel porfijo, nin el porfi- con otros : e esto auiene por dos razones.
jador con la muger del porfij ado. La vna, porque son ellos en si de tal ma-
nera, que lo non pueden fazer. La otra, por
Entre el porfijado ( i ) , e la muger de aquel algunos malos fechos que los fazen. E por-
quel porfija, nasce cuñadez, que embarga el que de tal ocasión como esta nasce embar-
casamiento. Otrosí entre la muger del porfija- go en los casamientos, de guisa, que los que
do, e aquel quel porfijo. Ca tai cuñadez como assi son embargados non pueden casar, e
esta, embarga que el porfijado non pueda ca- avn si lo fuessen, que se podrían por ello par-
sar con la muger de aquel que le porfijo, nin tir; porende, pues que en los Títulos ante
otrosi aquel que le porfijo non puede casar deste fablamos de los otros embargos, que
con la muger del porfijado, quier se desfaga nascen en los casamientos por parentesco,
el porfijamiento, o non; segund dize en la o por cuñadez, o por compadradgo, o por-
ley ante desta, que se puede desfazer. E este fijamiento ; queremos aqui dezir deste, que
parentesco, o cuñadez, que se faze segund auiene por algunas destas razones sobredi-
mandan las leyes, non embarga tan solamen- chas. E mostraremos primeramente, que co-
te el casamiento, mas desfazelo (2) si fuere sa es aquella por que non pueden fazer es-
fecho. E otrosi este parentesco, o cuñadez, to. E de quantas maneras, e como se embar-
por que se embargan los casamientos por ra- ga el casamiento. E quando, e como de-
zón de porfijamiento, non se entiende que uen partir los casamientos, quando atal em-
embarga entre otras personas, si non entre bargo acaesciere.
aquellas que son nombradas (3) en esta ley,
e en la que es ante della. LEY I.
Que cosa es aquella que embarga el orne de
non poder yazer con las mugeres : e quan-
tas maneras son deste non poder.
Flaqueza de coraçon ( i ) , o de cuerpo de
(11) Vnos con otros. ídem tenebát Glos. in dicto est secundum S. Thom. Ricar. et alios jam allega tos: et
cap. unie, quia filii spirituales inter se eontrahunt. istam opinionem approbat ista lex similiter in e o , quod
ista lex dicit de cognatione legali cum uxore adoptan-
LEX VIII. tis , vel adoptivi. Nota etiam eam, quatenùs dicit, et
dirimere matrimonium ; quod et tenet Joan. Andr. ia
Inter uxorem adoptantis, et adopta turn , et inter adop- dicto cap. unie, licet Host, ibi référât aliquos, qui te-
tati uxorem, et adoptantem, eontrahitur affinitas, seu nuerunt contrarium.
cognatio, quae impedit matrimonium contrahendum, et (3) Aquellas que son nombradas. Nota bene ad id
diriraitjam de facto contracture, etiam finita adoptio- quod dixi supra 1. próxima, in gloss, super verbo nunca
ne. Hoc dicit. puede, et sic etiam filius naturalis poterit contrahere
(1) Entre el porfijado. Concordat 1. adopdvus l 4 - cum filia viri arrogati à suo pâtre, dura lamen non ha-
in princ. D. de ritu nupt. beret earn in potestate, cùm fuerit arroga tus: nam tunc
(2) Mas desfazelo. Inter adoptantem, et descenden- et ipsa videretur adoptata, ut dixi suprà in diet. glos.
tes semper fuit hoc sine aliquo scrupulo dubitationis,
per cap. ita diligere, 3o. qusest. 3. si tamen filius adop- TITULUS VIII.
tivus contrahat cum filia natural!, an separetur matri-
monium , fuerunt opiniones : nam Specul. quem ibi se- LEX 1.
qui videtur Joan. Andr. in tit. de cogn. leg. dicit, quôd Impotentia] coeundi cohtingit cordis, et corporis
licèt istud impedimentum inter adoptivum , et sororem, debilitate : quandoque ex impotentia naturae, ac minoris
filiatnpatris adoptivi, impediat matrimonium; non ta- aetatis pratextu, vel naturas mulieris arctatione , aut cas-
men dirimit, si de facto contrahatur : et istam opinio- tratione, vel maleficio ligationis. Hoc dicit.
nem dicit communem Pra?pos. in dicto cap. unie, in fin. (1) Flaq ueza de corazón. Ortum habuit ista lex à
Glos. tamen ibi tenet contrarium,imó, quôd separetur notatis per Glos. 3o. qusest. 3. in summa : est enim se-
hujusmodi matrimonium: et cum Glos. tenet Joann. de cundum Rayner. hsec impotentia vitium animi, vel cor-
Lignia. et Abb. ibi, et Joann. Andr. Sylvest. etiam ubi poris, vel utriusque, quo quis iropeditur alteri carnali-
suprà, ubi dicit istam communiorem opinionem, quas ter cooimisceri.
558 Quarta Partida. Titulo VIH.
orne, o de amos ayuntadamente, es enferme- desposar,segund dize en el Titulo de las Des-
dad , o embargo de non poder yazer con las posajas. La otra manera que dura por siem-
mugeres. E son dos maneras deste non po- pre , es la que auien a los ornes (3) que son
der. La vna es, la que viene por fallescimien- frios de natura (4). E en las mugeres, que son
to de natura ; assi como el que es tan de fria tan estrechas (5), que por maestrias (6) que
natura, que non se puede esforzar, para ya- les fagan sin peligro (7) grande délias (8),
zer con las mugeres: E quando la muger ha nin por vso de sus maridos que se trabajan
su natura cerrada, que non puede el varón de yazer con ellas, non pueden connenir con
yazer con ella; o quando son algunos em- ellas carnalmente. Ca por tal embargo como
bargos por non ser de hedad, assi como los este bien puede Santa Eglesia departir el ca-
niños (a). La otra es, que auiene por mal fe- samiento, demandándolo alguno dellos: ede-
cho por ocasión; assi como los que ligan fa- ue dar licencia para casar, al que non fuere
ziendoles algún mal fecho, o los que son cas- embargado (9).
trados por ocasión, o por mano de alguno. LEY III.
(a) Los niños. Quod tamen non est in senibus, quia (5) Tan estrechas. Idem die, si essent ita lata?, quód
nemo estadeo senex, quin caleré possit natura, Tel ar- nullo modo possint cognosci, ut dicit Joann. Andr. de
tificio, ut dicít Glos. in cap. nuptiarum, 27. quajst. 1. facto fuisse coram se, in cap. consultationi, eod. tit.
et ideo contrajere matrimonium potest, ut ibi notât Idem etiam, si ex aliqua latenti infirmitate reddatur in-
etiam Gloss, in cap. a. isto tit. si tamen natura, vel arte cognoscibilis , secundum eum, post Hostiens. ibi refe-
non posset ad hoc juvari, esset idem de sene, quod de rentes exemplum de quadam puîchra domina.
natural! frigiditate: quia talis contrahendo se obligaret (6) Maestrias. Licet enim uti ad hoc instruments
ad impossibile , secundum Ricard, et Sylvest. in surama, medicinalibus, ut in dicto cap. fraternitatis 6. isto tit.
parte matrimonium 8. versic. 16. quœritur: etvidequaî et si vir copulari posset cum corrupta, non autem cum
notât Abb. in cap. consultado ni, de frigid. virgine, possent claustra pudoris aliquo medicinali ins-
trumento frangí, ut sic possît cum ea commisceri, se-
LEX IL cundum Sanct. Thomam ubi suprà; neque hoc esset
Impotentia temporalis non dirimit matrimonium, contra naturam, cùm non fiat ad delectationem, sed
sed perpetua coarctatio, vel frigiditas , aliquo conjugum ad medicinam.
pétente dirimit: et datur potentilicentia contrahendi. Hoc (7) Sin peligro. Vide de hoc in dicto cap. fraternita«
elicit. tis 6. de frigid.
( i ) Este non poder. Non tamen prsesumitur ista im- (8) Grande délias. Nam si est leve periculum, to-
potentia, nisi probetur, Bald, in 1. filium, D. de his, lerare debet, ut dieit Glos. ibidem, in dicto cap. fra~
qui sunt sui, vel alien, jur. temitatis.
(a) En los niños. Ut in cap. a. isto tit. (9) Que non fuere embargado. Adde cap. 1. et cap.
(3) A los ornes. Hoc ideó exprimí t in hominibus, ex liiteris 3. eod. tit.
quia in fœminis ista frigiditas non impedit matrimo-
nium , ex quo pati potest viri accessum ad claustra pu- LEX III.
doris.
(4) Frios de natura. Idem esset, si ex caliditate Divortio facto ob mulieris arctationem , sicarnaliter
excessiva redderetur impotens ad copulam, secundum à secundo viro cognoscatur, restituenda erît primo vi-
Sanct. Thom. in l\. sentent, dist. 34. et jura loqnuntur r o ; nisi ex utriusqueviri inspectione membri prœtenda-
de frigiditate , quia saepiùs haec accidit, ut impediat: et tur, primum nunquàm earn sinealterius adjutorio cog-
idem esset in quocumque alio, quod impediret perpe- niturum. Hoc dicit.
tuo actum generationís; non vero si effectum generatio- (1) Tornarla alprimero. Concordat cap. 1. et cap.
nisi mpediret, et non actum: undè stériles scienter pos- fraternitatis 6. isto tit.
sënt contrahere, et addè Abb. in cap, consultationi, et (2) Semejantes. Approbat opinionem Abb. in dic-
in cap. 2. eod. tit. to cap. fraternitatis.
De los embargos de hombres, y mugeres. 55$
aquellos miembros que son menester pa- casar, si quiere. Pero si acaescíesse, que al-
ra engendrar. E si entendieren, que el ma- guno, despues que fuesse casado, o despo-
rido primero non lo ha mucho mayor que sado por palabras de presente, perdiesse
el segundo, estonce la deuen tornar al pri- aquellos miembros, de que fezimos emiente
mero. Mas si entendieren, que el prime- de suso, por alguna de las ocasiones sobre-
ro marido auia tan grande miembro (3), o dichas, non se desfaze {%) por esso el casa-
en tal manera parado, que por ninguna ma- miento, nin puede ninguno dellos cas>ar otra
nera non la pudiera conoscer sin grande pe- vez biuiendo amos a dos; fueras ende, si al-
ligro della, maguer con el ouiesse fincado, guno dellos entrasse en Orden de Religion,
por tal razón non la deuen departir del se- ante que se ayuntassen en vno carnalmente.
gundo marido (4): porque paresce manifies-
tamente, que el embargo que era entre ella, LEY V.
e el primero marido, duraua por siempre.
Quando , e en que manera se deue partir el
LEY IV. Casamiento, que fuere razonado, o pro-
uado, tal non poder.
Que los que son castrados non pueden casar.
Fechizos ( i ) , o otro mal fecho faziendo
Castrados son, los que pierden por algu- algún orne, o muger, de manera que non se
na ocasión que les auiene, aquellos miem- pudiesse ayuntar carnalmente con su muger,
bros que son menester para engendrar: assi o ella con el; podria ser, que tal mal fecho
como si alguno saltasse sobre aigun seto de como este que duraria por siempre (2), o
palos, que trauasse en ellos, o gelos rom- fasta algún tiempo. E si por auentura se que-
piesse; o gelos arrebatasse algún oso, o puer- rellare alguno dellos, o amos a dos , ante al-
c o , o can; o gelos cortasse algún orne, o guno de los Juezes de Sania Eglesia, dizien-
gelos sacasse; o por otra manera qualquier do que los departan por razón de tal em-
que los perdiesse. E porende, qualquier que bargo (3); para ser sabidor aquel que los ha
fuesse ocasionado desta manera, non podria departir, como lo deue fazer, e quando, de-
casar (i). E si casare, non vale el matrimo- ueles dar plazo de tres años (/¡) que biuan
nio: porque el que atal fuèsse, non podria en vno. E tomar la jura (5) dellos, que se
complir a su muger eldebdo carnal, que era trabajaran quanto pudieren, para ayuntarse
tenudo de complirle. E despues que los par- carnalmente. E si fasta este plazo (6) non se
tiere Santa Eglesia, puede la muger con otro pudieren ayuntar, e lo querellare otra vez
(3) Tan grande miembro, Vide quae dixi supra tit. purgationem cum séptima manu propinquorum. Hoc
a. 1. 17. dicit.
(4) Del segundo marido. Etiam si ex usu secundi (1) Fechizos. Concordat cum cap. siper sortiarias^
facta fuit Cognoscibilis primo : quia ex quo cum primo 3 3 . qusest. 1. et cap. fin. eod. tit, de frigid.
erat impedimentum perpetuum, non tenuit matrimo- (2) . Duraria por siempre. Ut si est in cibo, vel potu
nium cum eo ; et ita vult ista lex , et tenet Abb. in dic- datum, vel si maleficus est roortuus, vel maleficium
to cap. fraternitatis, col. 3. et ita est demente Theo- perditum, vel maleficus destruere nescit, secundum Joan.
logorum, ut tradit Sylvest. in summa, in parte divor- And. post Gof. in cap, fraternitatis, col. pen. eod. tit.
tium, versie. 19. (3) De tal embargo. Intellige, quando prsecessit
LEX IK matrimonium; nam si post sequutum est, non separa-
tur matrimonium, ul supra 1, próxima: et quid in du-
Carens ex aliquo accidenti genitalibus, si contra- bio, an prsesumatur prsecessisse, vel non, Gloss, dicit,
hat, judieio Ecelesiae separabitur, et mulier poterit alii quód non prajsumitur prsecessisse , sed postea evenisse;
nubere : sed si post contracture matrimonium per ver- sed contrarium est venus, de quo vide Abb. in dicto
ba de prsesenti, perdat ea , non separantur, nee uxor cap. fraternitatis, col. 2. vers, sed est dubium.
potest alii copulari, nisi castratus ante copulam religio- (4) Dar plazo de tres años. Concordat cum auth.
nem intret. Hoc dicit. de nupt. §. per occasionem 6. collât. 4- et cum cap. lau-
(1) Non podria casar. Adde 1. 6. tit. 2. ead. Part. dabilem 5. isto tit. de frigid, et malefic, et computabi-
et quae ibi dixi. tur in hoc triennio tempus,quo antequerelamsteterunt,
(2) Non se desfaze. Concordat cap, hi qui, 3 a. secundum Abb. in cap. fin. eod. tit, quod intellige, ut
qusest. 7. ibi per eum in fine.
LEX F. (5) E tomar la jura. Ut tollatur collusio, qua? pos-
set fieri inter eos: et nota hoc de juramento, cùm non
Impotencia ex maleficio proveniente, si petatur di- ita hoc sit expressum in dictis juribus: vide Gloss, in
vortiuni, judex mandet conjuges simul per triennium dicto cap. laudabilem.
cohabitare, juramento ab utroque juxla posse operam (6) Fasta este plazo. Durante triennio non separa-
commixtioni dandi praestito; et si eis elapsis reclame- bitur matrimonium, etiam si ab aliquo ex eis , vel ab
tur, intelligitur perpetuum esse impedimentum. Ideó utroque offeratur probatioimpotentise per aspectum,vel
íervari debet hujus legis forma circa inspectionem, et alia signa, ut in cap. fin. eod. tit. quia cùm impedimen-
56o Quarta Partida. Titulo VIII.
alguno dellos, o ambos, entiéndese que el de manera que non pudiesse yazer con mu-
embargo (7) es para siempre. Pero ante que ger; si acaesciesse que casasse, e se quere-
los departan deuelos fazer catar a ornes bue- liasse alguno dellos ante el Juez de Santa
nos (8), e buenas mugeres (9), si es verdad, Eglesia , diziendo que los departan por razón
que ha entre ellos tal embargo, como ra- de tal embargo ; deueles dar plazo de tres
zonan. E demás desto deue fazer jurar a ca- años (1), e tomar la jura dellos, e guardar
da vno dellos (10) en esta manera; al va- todas las otras cosas, que dize en la ley an-
r o n , que jure a buena fe sin engaño, que te desta, que deuen ser fechas, e guardadas
se trabajo, e dio obra quanto pudo, para en los maleficiados, ante que se departa el
'azer con ella, mas que non lo pudo acá- casamiento. E esto se entiende si la muger
Í)ar. E la muger otrosi, que jure, que non fi- fuesse virgen, porque por su cuerpo pueda
zo engaño ninguno, nin lo destoruo por nin- mostrar manifiestamente, que en el tiempo
guna manera, que non yoguiesse con ella su de los tres años non la pudo conoseer. Mas
marido. E deuen jurar con el varón siete si tal orne, que fuesse frió de natura, ca-
omes buenos ( t i ) de sus parientes, si los sasse con muger corrupta (2), deuese enten-
ouiere en aquel lugar, e si non, con otros, der dotra guisa. Casi la muger, desque en-
que crean que juro verdad. E la muger de- tendiesse quel marido era assi embargado,
ue jurar en essa misma guisa, con siete pa- non lo querellasse luego, o a lo mas tarde
rientas, o con otras siete buenas mugeres fasta vn mes; si después se querellare, e el
de aquel lugar. E después desto deuelos de- marido dixere que non era assi, e jurasse
partir, e dar licencia a cada vno dellos (12), que la conosciera carnalmente; estonce non
que casen si quisieren. deue auer el plazo de tres años, nin deue
ser oyda (3) sobre esta razón: porque sos-
L E Y VI. pecha es contra ella, que pues que tantos
dias estouo que non querello, que ouo que
En que manera se deue entender el plazo de ver con ella : e porende deue ser creydo el
tres años, que ponen a los que casan con los marido, e non ella. Pero si ella se quereilas-
maleficiados, para departirse. se luego , o ante del mes, deuenla oyr, e dar-
le plazo (4) de los tres años, e guardar todas
Frió seyendo algún orne naturalmente, las otras cosas que son dichas en la ley ante
turn maléfica sit temporale, et non perpetuum, debet ( i a ) A cada vno dellos. Nam, quando matrimo-
per triennium cohabitare, ut hie, et déclarât Abb. in nium separatur propter maleficium , datur utiique li-
dicto cap. 1. isto tit. et sic est differentia inter frigidum, centia contrahendi cum alio, ex eo quôd potest quis es-
et maleficiatum, ut hic, et in 1. sequenti, et non requi- se maleficiatus cum una, et non cum alia; et hoc dicit
ritur tempus continuum in hoc triennio, sed sufficit in- notandum Abb. in dicto cap. fralernitatis, super gloss,
terpollatum tempus, secundum Joan. And. et Abb. et in verbo divinum ; quando verô separatur propter fri-
Doct. in dicto cap. fin. giditatem , tanlùm datur licentia alteri, scilicet non frí-
(7) Entiéndese que el embargo. Concordat diet, gido, ut suprà eod. 1. 2. in fin. et adde S. Thorn. 4.
cap. si per sortiarias, quod caput non est correctum , ut sent, dist, 'ift.
hic, et infrà cod. 1. fin. patet: et istud, quod, data co« LEX VI,
liabitatione per triennium, maleficium prasumatur per- Si ex naturali impedimento ftigiditas proveniat, et
petuum , tenet Gloss, in dicto cap. /raternitatis , super uxor est virgo, servetur dicta practica in lege suprà
•verbo divinum miraceilum, quam sequitur ibi Joann. próxima contenta. Si autem est corrupta , nee infra men-
Andr. et Abb. ' sem reclamavit, creditur viro juranti earn carnaliter
(8) Ornes buenos. Scilicet, quando inspiciendus est cognovisse; sed si infra mensem reclamet, vel ambo
vir. quandocumque, servetur.
(9) Mugeres. Quando fcemina est inspicienda , et (t) De tres años. Intellige, quando priùs per alia
hoc propter honéstateme et caveri debet, secundum signa non potest probari frigiditas; nam si priùs de ea
Host, quôd non sint ist<e matrona; juvenes propter inëx- constare posset, non exigitur istius triennii decursus:
perientiam, nee nimis antiquae propter visus defectum: probatur in cap. laudabilem 5. isto tit. notât Abb. in
nam cum manu , et oculo talia sunt probanda, ut in cap. cap. / . eod. tit. Specul. et Joan. And. in tit. de frigid*
proposuisti 4. et in cap. causam \!\. deprobat. et quia et maleficiat.
per medicinam mulieres reddunt se arctas, consulit, ut (a) Corrupta. Adverte bene , quia ista lex videtur
balneetur , et lavetur mulier inspicienda aqua calida, et intelligere textura in cap. 1. in verbo illa autem, isto
longo spatio maneat in balnco, et interim sit sub fida tit. quando mulier erat corrupta.
custodia, ne iterùm apponat medicinas. (3) Nin deue ser oyda. Intellige, nisi ipsa per cer-
( i o ) A cada vno dellos. Idem habetur in cap. fin. ta signa ostendat frigedinem viri : nam cum ha?c lex se
eod. tit. fundet in praesumpta malitia propter taciturnitatem, is-
(1 I ) Siete ornes buenos. Sufficerent tamen paucio- ta prsesumptio per alia m fortiorem probationem elide-
res, si septem non possent haberi; et sufficerent vicini, tur; si tamen ita non probaverit, credendum est viro,
si non essent propinqui, secundum Doct, in dicto cap. et non sibi, ut hic dicitur, et in dicto cap. 1.
fin. (4) E darle plazo. Quam alias per certara proba-
De los e m b a r g o s de h o m b r e s , y mugeres. 561
desta. Esso mismo deuen fazer, si el marido,
e la muger, otorgassen (5) que auia entre- TITULO IX.
llos tal embargo.
DE LOS ACUSAMIENTOS QUE FAZEW PARA EMBAR-
LEY VIL GAR, O PARA PARTIR. E t MATRIMONIO.
Que departimiento ha, entre aquellos que son -¿A-cusamiento deue ser fecho ante los Jue-
maleficiados , e aquellos que sonfrios de zes de Santa Eglesia-,para departirse los ca-
natura. samientos, quando alguno quisiesse mostrar
las razones, por que. auia tal embargo entre
Maleficiados, e frios de natura, son dos algunos que fuessen casados, por quel ma-
maneras de ornes, que son embargados para trimonio ouiesse a ser desfecho. E pues que
non poder casar, segund dize' en la ley ante en los Títulos ante deste fablamos de. los em-
desta. Pero ha departimiento entre ellos,de bargos, que tuellena losomes, que non pue-
guisa, que si el que fuesse frió de natura, den casar; e si casaren, por quales dellos
fuesse partido de su muger por mandado de deuen ser desfechos los casamientos ; eúnuie-
Santa Eglesia, si despues casasse con otra, ne que fablemos en este Titulo, de los Acu-
deuenlo partir (r) de la segunda, e fazer tor- samientos por que se departen los matrimo-
nar a la primera {%). E esto es, porque seme- nios. E monstraremos primeramente, quien
ja que lo fizo en desprecio de Santa Eglesia, puede acusar el casamiento. E por que razo-
casando engañosamente otra vez. Ca quien nes. E ante quien. E en que manera;deue ser
frió es de natura, también lo es con la vna fecha la acusación. E quales pueden testimo-
muger, como con la otra. Mas si el que fues- niar , para desfazer el matrimonio, o para
se maleficiado, maguer lo departiesse Santa ayuntarlo.
Eglesia de \'¡ta muger, si despues casasse con L E Y I.
otra, bien puede fincar con la segunda, e
non deue tornar (3) a la primera. E esto es, Quien puede acusar el Casamiento ; e por
porque podría ser maleficiado a la primera que razones.
muger, e non a la; segunda. La muger al marido, e el marido a la mu-
ger , pueden, acusar el yno al otro, para de-
partir el casamiento,, si el embargo que es
entrellos fuere atal, que sea sin culpa; assi
lionem non ostendit statíra de frigiditate viri, ut in dic- niter tenent contrarium. Et intellige, quándo impedi-
to cap. laudabilem. mentum erat parliculare. respectu istius uxóris ; nam
(5) Otorgassen. Eliain si intra mensem non esset tunc data cohabitatione triennii, et servatis aliis de qui-
proclamatum de ft'igiditate , ut in dicto cap. i. respons. bus suprà 1. 5. et facto divortio per Ecclesiam , contra-
scilicet ut detur tnennium , ut in i . respons. hujus 1. hens cum alia, eliam si eam cognoscat, non rèdibit ad
o liara si mulier non erat virgo , sed corrupta; et sem- primam : quia non ex hoc detegitur Eeclesiâm fuisse de-
per iutellige, nisi priùs per probationem certatrt consta- ceptarn, cùni possit esse maleficiatus quoad unatn, cl
rct de frigidilate , et impotentia. non quoad aliara, ut hic dicitur. Si vero maleficium
erat universale respectu omnium mulierum ; et ob hoc
L EX VII. fuit separatum matrimonium, tunc, si contrahat, et
cognoscat aliam, separabitur à secunda, et redibit ad
Facto divortio ob viri fiigiditatem, si cum alia con- primam: quia apparet Ecclesiam fuisse deceptam, quae
trariât, et sit poleiis , cogitur ad primam redire : si ve- judicavil, peipetuum impedimentum, quod apparuit
so fiat ob maleíicium, quia potuit esse cum una ligatus, temporale: et similiter, sicùm separatiofuit facta prop-
et cum alia non , matrimonium secundum non diritni- ter maleficium particulare, appareat postea Ecclesiam
tur. Hoc dicit. fuisse deceptam, velut si ille separatus animo fornica-
(i) Deuenlo partir. IJt in cap. i . et in cap. frater- rio cognovit primam, tunc separabitur à secunda, et
nitatis 6. et in cap. laudabilem 5. isto tit. reintegrabitur priraum matrimonium : quia apparet,
(a) E fazer tornar a la primera. Cum qua dura- non fuisse perpetuum impedimentum: et hoc tenet
vit vinculum matrimonii. Sed respectu thori, et mutui Gloss, in dicto cap. Jraternitàtis, super verbo divinum
servitii, et cohabitationis, die , quôd si unus solus fuit miraculum, et ibi Anton, de Butr.
in dolo , alter potest petere sepárationem quoad thorum.
propter adulterium viri cum alia; si non adfuit dolus, TITULUS IX.
vei si fuit, adfuit ab utraque parte, tunc indistincte
quoad omnia reparatui primum matrimonium , secun* LEX 1.
dùm Abb. ita declarantem Gloss, in dicto cap. i . Conjuges possunt se ad invicem accusare, ut sepa-
cod. tit. rentur, ób.frigiditatem, maleficium, seu arctationcm,
(3) Tornar. Concordat cap. si per sortiarias, 3 3 . vel si unus eorum est servilis conditionis; et nullus alius
qiisest. i. quod caput dicebat Innoc. non tenere, et esse potest querellare: hi tamen tacentes possunt ut fratrcs
corredura in cap. fin. isto titulo ; sed Doctor. íomiau- vitam ducere. Hoc dicit.
Tom. IL Bbbb
5&a Quarta Partida. Título IX.
como si el varón fuesse de fría natura, o la casar con libre, e casando con sieruo.
muger de tan estrecha, que el marido non
pudiesse yazer con ella. E si alguno dellos LEY II.
fuesse ligado. Ca por ninguno destos embar-
gos non ios puede otro acusar, si non ellos Ante quien deue ser/echa la acusación en
mesmos ( i ) : porque ellos son mas sabidores razón de adulterio, e en que manera.
ende, que otro. Pero si quisieren callar su
embargo, e biuir en vno, non como marido, Acusarse pueden avn en otra manera, sin ^eyes
e muger (a) para ayuntarse (3) carnalmente, las que diximos en la ley ante desta, el ma- tue, £
mas como hermanos, puedenlo fazer. Esso rido, elamuger. E esta es por razón de adul- [ib. 8.
mismo seria, si algund orne libre casasse con terio : e si la acusación fuesse fecha para de- Reco P-
sierua, o alguna muger libre casasse con sier- partirlos, que non biuan en vno, nin se ayun-
uo^ non lo sabiendo. Ca por tal embargo non ten carnalmente ; por tal razón non los pue-
los puede otro ninguno acusar, si non ellos de otro ninguno acusar, si non ellos mis-
«aesmos (4), el vno al otro. E la acusación mos ( i ) , vno a otro: e tal acusación como
que fuesse fecha por alguna de las razones esta puedenla fazer también por si mesmos,
sobredichas, non se entiende, que es dicha como por Personero (2), e deue ser fecha
propiamente acusamiento, mas querella, o (3) ante el Obispo (4), o ante su Oficial. E
demanda : porque aquellos que lo fâzen vnos todo orne que sopiere que su muger íe faze
contra otros, non son en tal pecado, que por adulterio, tenudo es de la acusar (5), si en-
su culpa nasciessen entre ellos aquellos em- tendiere que se non quiere partir del peca-
bargos, mas por mal fechu de o t r o , o por d o , e que quiere vsar del (6); e si lo non fa-
ocasion de natura -, ó por yerro, cuydando ze peca mortalmente (7). Pero si entendiere
( i ) Sinon ellos mesmos. Probatur ex cap. consul- mota , debet servari forma 1. libellorum 3. D. de accus.
tationi ¿1. de frigid, et tradit Host. eod. tit. in prine. et et 1. 14. tit. i. 7. Part, ut est text, in dicto cap. tuce 5.
probatur in cap. laudabilem 5. eod. tit. deprocur. et in dicta 1,12. infra eod. lit. etgeneraliter,
(2) Marido, e muger. Non eniin tenet malrimonium; ubicumque judicium est famosum, et potest inducere
¡mo teneret matrimonium secundó contractai», etiam infamiam juris vel facti, debet dicta solemnitas servari,
si scientes impedimentum cortraxerunt, secundum In- ut in 1. sed et ex dolo i5. §. fin. cum 1. sequent, ubi
noc. et Doct. in dicto cap. consultationi: dicit tamen Bart. D. de dolo, idem Bart, in 1. viro, D. solut. malr.
Innocent, quod tunc, qui scienter contraxit sciens et in X.prcetor edixit, in princ. D. de injur, ubi Angel,
suum impedimentum, tenetur alere primam; et idem, et ista est communis opinio, ut testaturSocinus eonsil.
si sciret impedimentum ejus cum quo contraxit, etsi 109. vol. 3. qui tamen ibi dicit, quod in puncto juris
ipse esset potens, secundum Innocent, et Doct. ibi. potest teneri contrarium : vide ibi, et vide etiam Ale -
(3) Para ayuntarse. Nam etsi potentes ambo, pos- xand. eonsi!. 6. 1. vol. et vide Socin. respondentem ad
sent vivere, si velint, in continentia , 3 3 . quaest. 5. diet. cap. tuce, quód loquatur in judicio mixto, prout
cap. quod Deo pari: tenetur ergo caste vivere, ut in dic- respondit Bald, in cap. 1. in princ. col. 5. quib. mod.
to cap. laudabilem, et si ambo, vel alter vivant inho- feud, amilt, ex cujus dictis se fundat Socin. ubi suprà.
nesta, volentes sic suam luxuriam palliare, occurrat E- Sed tenenda est communis opinio ; quam limita , nisi de
piscopus, ut in cap. I . et cap. licet in. ds offic. ordin. tali defeelu libelii non opponatur à parte: nam tunc
not. Joan. And. in dicto cap. consultationi. procedit libellus , secundum Bald, i b i , et tradit Soein,
(4) Ellos mesmos. Notât Specul, isto tit. in princ» ubi suprà.
et vide supra tit. a. 1. 1 1 . ead. Part. (4) Ante el Obispo. Vide infra tit. 1. 1. pen.
(5) De la acusar. Ad separationem thori, ut prse-
•L-E X 11. mlsit. Sed nunquid judicium agitatum coram ecclesias-
tico excludat, ut agi non possit de eódem crimine co-
Ad thori separationem potest maritus dumtaxàt co- ram judice sseculari? Vide Hostiens. Joan. Andr. et Abb.
ram judice ecclesiastico uxorem de adulterio accusare, in dicto cap. tuce, de procurât, et in cap. 1. de offic.
et è contra, etiam per procuralorem : et potest vir ob ord.ubi Joan. Andr. super glos. ult. vide infrà in ista 1.
hanc causam repudiatam reconciliare. Item potest vir (6) E que quiere vsar del. Concordat cap. si quis
uxorem coram sseculari judice accusare , vel eo nolente, uxorem el 1. et 2. 3a. quaest. 1. et patrouus est turpita-
propinquiores midieres consanguine! j quibus nolenti- dinis , qui celât crimen uxoris, cap. 1. ea caus. et q. fa-
b u s , quilibet de populo. Hoc dicit. cit cap. quemadmodum 2 5. de jurejur. et cap. si vir 3.
(1) Ellos mismos. Idem tenet Specul. ubi suprà', de adult.
cujus dicta hie prosequitur ista lex : ea enim, quas con- (7) Peca mortalmente. Adde Glos. idem dicenlem
juges possunt inter se remitiere, nullus alius potest ac- in cap. si vir 3. de adult, et fornicanti non tenetur al-
cusare , secundum eum ibi. ter reddere debitum, ut notât Glos. in cap. in conjugio,
(2) Como por Personero. Adde cap. tua; 5. de pro- 3a. quaest. 1. Si tamen esset ignorans, excusaretur à par:
cur, ubi Doct. notant, quôd ubicumque eiviliter agitur ticipatione criminis; sed non à bigamia , secundum
de crimine, potest intervenire procurator; et idem pro- Joan. Andr. et Doct. in dicto cap. si vir. Sed an maritus
batur in cap. super his 16. in fin. de accus, probatur possit uxori, in peccato permanenti, necessaria pietatis
etiam infra in 1. 12. quam vide. ministrare j Doct. in dicto cap. si vir, dicunt, quàd sic:
(3) Ser fecha. In tali accusatiene, licit eiviliter licot enim non debeat secum maritaJi affectione adlias-
De ios acusamientos q u e e m b a r g a n el Matrimonio. 563
que se parte del pecado (8), e que faze peni- e deue ser oyda (12), también como el.
tencia del, estonce, si la non quesiere acu-
sar, non peca. E aun touo por bien Santa E- LEY III.
glesia, que si alguno fuesse partido de su
muger por razón de adulterio, de manera Por que embargos se puede acusar el Casa-
que non ouiessen a beuir en vno; que si miento, para que se departa.
después desto la quisiesse perdonar el mari-
do, que lo puede fazer: e que biuan en vno Carnal parentesco, o cuñadez, fasta quar-
(9), e se ayunten carnalmente, también co- to grado, auiendo entre algunos que fuessea
mo si non fuessen departidos. Mas si la qui- casados; o auiendo otrosi entre ellos paren-
siesse el marido acusar, para quel diessen tesco spiritual, assi como compadradgo; o
pena segund mandan las leyes dé los legos; alguno de los embargos, porque non deuen
estonce puédelo otrosi fazer ante el Juez se- casar, e si fueren casados, que deue ser par-
glar (10). E si por auentura el marido non la tidoel casamiento, por razón de-pecado mor-
quisiesse acusar , e ella non se quisiesse par- tal que ha entre ellos; por qualquier destos
tir de aquel mal fecho; estonce pued.enla a- embargos puede acusar (1) el marido a la mu-
cusar sus parientesdella, los mas propíneos, ger, e ella a el, que los departan. E si ellos se
o otro qualquier del Pueblo, si ellos non lo quisieren callar, queriendo beuir en tal pe-
quisiessen fazer: ca touo por bien Santa E- cado, puedenlos acusar los parientes (a). E
glesia, que a la muger quel tal pecado fi- si ellos non lo quisieren fazer, puedenlos a-
ziesse, que todo orne la puede acusar. Ca cusar otros qualesquier (3) del Pueblo, por
assi corno es defendido a todos comunal- la razón misma que diximos en la ley ante
mente, que ninguno non faga adulterio, assi desta.
el que lo faze, yerra contra el derecho que
tañe a todos. En todas estas maneras sobre-
dichas en estas dos leyes que puede acusar el
marido a la muger, puede, segund Santa E-
glesia(i 1), acusar ella otrosi a el, si quisiere:
rere; potest tamen in alus ¡Mam in uxorem retiñere, sí- nem Innoc. quam etiam tenet Joan. Andr. in cap. t .
eut et alias habetur in cap. consultationi 4- de frigid. de foro comp. lib. 6. in novella, qua? approbatur hie,
Abb. tamen dicit contrarium, ex eo quod administrado et probatur in dicto cap. tuce, ad quern responsio Abb.
necessariorum daret sibi forte causam peccandi, aut est divinatoria; et diet. cap. de Benedicto procedit in
permanendi in peccato; et utilius est esurienti panem subditis de temporali jurisdictione Ecclesiae, et in cap.
auferre , q u à m d a r e , si de cibo securus justitiam ne- 1. de offic. ord. cum agitur ad correctionem , non ad
gligat, 5. qusest. 5. cap. non omnis : nam male meritide- pcenam criminalem, et idem respond, ad diet. cap. gau-
bent egestate laborare , Lucas i 5 . 1. bona fides 3 i. D. de- demus.
pos. Forte , si non haberet millier alias undè se aleret, (11) Santa Eglesia. Vide in cap. si peccaverit, 2.
nee posset elaborando victum qua;rere , procederet dic- quaest. 1. et cap. quemadmodum 2 5. de jurejur. et cap.
tum Doct. alias procedit dictum Abb. et ita est de men- tua 7. de cognât, spir. et intellige ad pœnitentiam per-
te Joan, de Annan, ibi. agendam, ut in dictis juribus, et tradit Joan. Andr. in
(8) Que se parte del pecado. Vide cap. de Bene- cap. tuce, de procur. nam si criminaliter agatur, vide
dicto, et cap. quod autem , 32. quaest. i. et diet. cap. si quae dicam in 11. 2. et 3. tit. 1 7. infrà 7. Part.
vir 3. et cap. quemadmodum a 5 . de jurejur. (12) E deue ser oyda. Concordat 32. quaest. 5.
(9) En vno. Vide de hoc in dictis juribus. cap. preecepit 19. et cap. christiana 2 3. et cap. insu-
(10) Ante el Juez seglar. Concordat cum diet. cap. per 4- qui matrim. accus.poss. et intellige, nt hic ha-
tuce 5. de procur. et approbatur hic opinio Innoc. di- betur, quando mulier accusât ad separationem thori;
centis ibidem, quod quando mulier non est de tempo- nam si alias accusaret de adulterio maritum, non ad-
rali jurisdictione Ecclesiae, non potest agi coram judi- mitteretur, ut in 1. 1. C. de adulter. 1. 1. tit. 17. infrà
ce ecclesiastico ad pœnam criminalem , quae est hodie 7. Part.
detrusio in monasterium, ut in authent. sed hodie , C. LEX III.
de adult, et in 1. fin. tit. 17. infra 7. Part. Abb. tamen Potest jud«x, vel eo nolente, conjugum propin-
in diet. cap. tuce tenet, quod etiam judex ecclesiasticus quiores consanguinei, et eis nolentibus, quilibet de
possit cognoscere de crimine adulterii, etsi non sint de populo matrimonium ob consanguinitatem, affinitatem,
ejus jurisdictione temporali, adpoanam criminalem ini- aut cognationem, aceusare, ne in peccato permittantur
ponendam; et movetur per tex. in cap. 1. de adult. vivere. Hoc dicit.
Bald, et d. cap. de Benedicto, 32. quaest. 1. et quia (1) Puede acusar. Habuit ortum à notatis per In-
crimen adulterii est etiam sacrilegium, et sacrilegium noc. et Doct. in rubr. qui matrim. accus, poss. et per
est mixti fori, ut in cap. cum fit genérale 8. de foro Specul. eod. tit. et ibi Joan. Andr. iti addition.
coiiip. idem tenet per text, ibi in cap. gaudemus 19. de (2) Los parientes. Concordat 35. quaest. 6. cap. 1.
convers. conjug. ubi respondendo ad diet. cap. tuce , di- et 2. et cap. videlur 3. qui matrim. accus, poss. et per
cit, quód loquitur secundum antiqua témpora, ubi Innoc. in diet. rubr. ubi et alii Doct.
adulter* imponebatur poena mortis. Tu teñe opinío- (Q) Otros qualesquier. Vide ibidem,
Tom. IL Bbbb 'A
564 Quarta Partida. Titulo IX.
LEY IV. LEY V.
Quien non puede acusar el Matrimonio. Por que razones non deuen ser oydos los
que quieren acusar el p/íalrimonio, para
Enfamado ( i ) seyendo alguno, de mane- departirlo.
ra que non deua ser cabido su testimonio, o
el que estouiesse en pecado mortal manifies- Denunciado seyendo publicamente (1) en
tamente, o quel podiesse ser prouado que es- alguna Eglesia, como quieren algunos casar;
ta en el ; ningunp destos non puede acusar e amonestando el Clérigo a los que y esto-
a otros, porque departa el casamiento que uiessen , que si embargo sabían entre ellos,
fuere fecho entre ellos; fueras ende, si per- por que non deuian casar, que lo dixessen,
teneciesse mas de fazer a ellos, por razón de fasta algund dia (2) que les señalasse ; si algu-
parentesco, que a otros, porque les tañiesse no de los que estouiessen delante (3) quando
mas (2) el mal estar del pecado, en que bi- esto'fuesse dicho, se callasse estonce, sabien-
uiessen los que estouiessen assi casados. E o- do que auia entre ellos tal embargo, e los qui-
trosi non puede acusar el matrimonio, nia siesse después acusar, para departir el ma-
deue ser oydo, el que lo fiziesse con enlen- trimonio, después (4) que fuessen casados,
cion por leuar algo (3), de aquellos a quien non deue ser oydo (5). Esso mismo seria,
acusa , e non por otra razón. Otrosí non de- maguer non estuuiesse delante, quando el
ue ser oydo, el que ouiesse ya rescebido di- Clérigo denunciasse al Pueblo tal razón co-
neros (4), o otra cosa que le diessen, porque mo esta. Ca si lo sopiesse por otro (6), que
los acusasse. Ca de ninguno destos non deue fue dicho en la Eglesia, e si callare sabien-
ser rescebida (5) su acusación, si estol fuere do que auia entrellos ata! embargo, después
prouado. que el casamiento fuesse fecho not deuen oyr.
contingat, super verbo nihil omnino, de rescript, cum probari videtur in ista lege, et in dictis superioribus:
ex hoc in ír.anifestatione nullifiat prsejudiciurn, et res- et vide de materia Bald, in 1. si tutor petitus, C. de pe-
picil, aniinœ periculum, uf. in cap. Mud, de cler. ex- ñe, tutor, et Gloss, in cap. in ledum, 34- quaest. 2. et
corn, minisir. Si tanien ex manifestatione aliquis infatna- Gloss, in cap. qui et humanis, 12. qusest. 2. Gloss, et
retur de aliquo delicto , forte non sufíiceretauditus ab Abb. in cap. innotuit, col. fin. de elect. Bald, novellus
homine levis opinionis: undè hoc tanquàm arbitrarium notabiliter in tract, de dote, folio 5 5 . col. 2. Aiexand.
relinquendum est arbitrio boni viri : vide Fel. notabil. cous. n i ! , col. 13. vol. 2.
et latè in hoc loquentem in dicto cap. cum contingat. (1a) Aquellos. Vide hoc in dicto cap. fin. qui ma-
(7) Mostrare. Gstendens aliquam causam ptobabi- trim. accus. pos.
lem , ex qua prsesumatur edicta non audisse, aut igno- LEX F I.
rasse, ut subjicit; et sic non sufficeret juramentum,
quód ignoravit, non existente probabili causa ignoran- Non admittitur ad accusationem aduiterii conjugis
tias , ut proba tar hic, et in dicto cap. cum in tua. vir, secundum Ecclesise instituía , contra quem uxor
(8) Leuantar. In dicto cap. cum in tua dicitur, in- simile crimen objîcit, et probat; vel si ei jam pepercit,
firmitatein tunc esse juslam causam excusationis, si ex aut sciens dissimulavit; vel fuit uxoris leno; aut sciens
ea patiebatur mentis exilium, ut quia laborabat phrae- cum primo viro adulterium commisisse , contraxit post
nesi, vel simili segritudine; nam alias, etsi non posset ejus mortem cum ea. Hoc dicit.
ipsesurgere, posset dicere, et manifestare per alium, (1) Qualquier. Vide cap. qui sine, et cap, postula-
vol in scriptis: undè procederet ista lex, quando non fus, 3. quaest. 7. et 6. quaest. 1. cap. qui crimen.
posset aliler, nisi surgens , denuntiare. (a) Derecho. Vide in cap. nihil, cum sequent!, 32.
(9) Callo. Facit ad quoestionem Glos. in cap. si quis qusest. 6. et ib i Gloss, in summa, et cap. significasti 4.
Papa, 79, dist. qua? voluit, quód licèt alias in crimine de divort. et cap. peu. et flu, de adulter, de jure tamen
laasœ majestatis ex sola scientia quis puniatur, nisi re- civili hoc non procederet quoad pœnam legalera, ut in
velet proditiónem, I. quisquis in fin. C. ad L. Jul. ma- 1. 2. §. si publico 5. D. ad Leg. Jul. de adult, et in 1. 1.
jest, ubi Doct. et Bart, in 1. utrum, D. ad L. Pomp, de C. eod. tit. neque etiara de jure Regni procederet, si ma-
parric. tamen, si est casus ubi non potest probare, ex- ritus accusaret uxorem de adulterio, ut in 1. 2. ad fin.
cusatur, si tacet : vide qua? tradit Ang. de Are. in suo tit. 15. lib. 8. Ordin. ut dixi in 1. 9. tit. 17. 7. Part. Et
tract, malefic, in parte, che aytradito la patria, et quod quid si lata sententia divortii vir fornicetur? Vide text.
dicit Glos. in cap. quisquis, x, quaest. ï. et in cap. ple- et Abb. ibi in cap. ex litteris 6..de divort. Glos. et Doct.
rumque, 2. quaest, 7. in dicto cap. fin. et Felin. in cap. lator, de re judie. Et
(10) Comenzó. Vide 1. 3 . D. de praevaricat. Host. adde, dispositionem hujus legis procederé, etsi lite con-
et Joan. Andr. in dicto cap. cum in tua, qui matrim. testata opponat uxor de hoc crimine, etiam ante litem
accus. pos. contestatam à viro coramisso, secundum Abb. in dicto
(11) Que lo apriso después. Idem habentur in dic- cap. fin. licèt Palac. Rub. in rubr. de donat. inter-vir, et
to cap. fin. et hoc casu sufficit solum juramentum. Et uxor. §.2o. col. 2. teneat contrarium per 1. si maiitus,
habes hie, quód iguorantia probatnrper juramentum, et §. prœscriptiones, D. de adulter, quae' iex loquitur in ac-
dicit Bart, in Lsicui, §. iisdem, D. de accusât, quód jus- cusa lion e criminali.
tifia ignoraiitiae non probaturper juramentum; quod et (3) Que el mismo le perdonara ya. Adde 1. 8. tit.
566 Quarta Partida. Titulo IX.
aquel yerro, e que la auia después recibida ella adulterio, nin la podrían acusar por tai
por muger; si esto prouare, non deue el ma- razón. Otrosi non pueden acusar a îa mu-
rido ser oydo. E otrosi non deue ser cabida ger, con quien yoguiesse algún orne, cuydan-
la acusación, daquel que el mismo trae su do ella (a), que era su marido aquel que
muger (4)> o es mensajero, o toma precio, con ella yazia. E esto seria, como si el ma-
porque faga ella adulterio con alguno. Nin rido se leuantasse de noche del lecho de su
otrosi non deue ser cabida la acusación, del muger, por alguna cosa quel fuesse menes-
que supo que alguna muger fiziera adulte- ter; e estonce otro alguno que yoguiesse en
rio, si después (5) de muerte de su marido la casa, se fuesse echar con ella, y lo reci-
casasse el con ella, e la quisiesse acusar de biesse ella, cuydando que era su marido. Ca
si en tal manera yoguiesse con ella, non la
tal yerro: o si despues quel caso con ella, su-
po que fazia ella adulterio, e lo consintió, pueden acusar porende, que fizo adulterio.
callándose (6), e encubriéndolo. Fueras ende, si ella fuesse sabidora en algu-
na guisa de aquella enemiga; o si lo fiziesse
LEY VII. maliciosamente, consintiéndolo después de
yazer con ella, sabiendo que non era su ma-
Por que razones la muger casada, que yo- rido.
guiesse con otro, non faze adulterio nin LEY VIII.
la pueden acusar por ello.
Que razones escusan las mugeres, que las
Yaziendo alguno orne por fuerça (i) con non pueden sus maridos acusar por ra-
muger casada, trauando della rebatosamen- zón de adulterio.
te, de manera que se non pudiesse del am-
parar; si acaesciesse de esta guisa, non faze Saliendo de su tierra (i) alguno, que fues-
i-¡. Part. 7. et Gloss, in 1. sine metu, ubi Salic. C. de detur tamen forte dicendum in tali casu , quôd ñeque
adulter, et Gloss. 32. quaest. 6. in summa. accusari possit ad separationem thori, cùm et haec sit
(4) Trae su muger. Concordat cap. discretionem 6. poena, et ipsa mulier non debeat puniri sine culpa , et
de eo qui cognov. consang. uxor, suœ, et intellige , ut text, in dicto cap. proposito videtur hoc probare : facit,
hicdicitur, qiiando agitur ad separationem thori coram quod notât Bald, in 1. earn quarn, col. 6. C. de fidei-
judice ecclesiastico ; nam si ageretur ad pœnam legalem commis, ubi dicit, quód si virgo concepit exquodam ty-
coram saeculari judice, non obstaret haec exeeptio, ut ranno uxorato, vel ex Rege, quia malus Rex tyrannus
in 1. 2. §• si publico 5. H.ad Leg. Jul. de adúlt. notât fit, an possit instituere talem filium: et concludit, quód
Abb. in cap. 2. col. 10. de ordin. cognit. Gloss.etBart. sic, quia quoad matrem non est natus ex accusabili
in 1. viro, D. solut. matrim, de quo tamen vide 1. 7. tit. amplexii, sed ex impressivo, eo quód prsesumitur vim
17. P a r i . 7. et qua? ibi dicam. Et an sufficiat probare passa, et metus terribilis excusât; et allegat Azon. fon-
lenocinium mariti in genere, licèt non sit in ilia specie tem legum, dicentem : Toile voluntatem de medio, et
adulterii, seu de illo adulterio, de quo nunc agitur, omnis actus est indifferens, 1. fœdissimam 20. C. ad
vide Bald, in 1. quoniam Alexandrum, C. de adúlt. in Leg. Jul. de ítdul. Gloss, in paite fornicario , in cap. fra-
princ. qui dicit, quôd sic : et adde in materia quae notât ternitatis, de frigid. Quid etiam si maritus monuit uxo-
Gloss, in cap. 1. 32. qusest. 6. in gloss, magna. r e m , ut fugeret, ne vi hostium opprimeretur, quae no-
luit fugere, et vim passa est? Vide Gloss, in cap. de pu-
(5) Si después. Adde i. si uxoris 13. §. si quis uxo-
dicilia, 3a. quaest. 5. quae disputât, et non decidit, sed
retn 7. et §. fin. D. ad Leg. Jul, de adult, et 1.propter
remittít se ad ea quae dixit in qusestione dominica, ubi
violalam 7. C. eod. tit. et cap. quemadmodum 2 5. in
tenet, quôd non possit accusari, neque à marito dirait-
princ. dejurejur.
ti : et idem tenet ibi Arch, post Joan, de Fantu.
(6) Callándose.Yidecap.si'quisuxorem, 3a. qusest.
1. et 1. 8. tit. 17. 7. Partit, et Gloss. 32. qu'sest. 6. in (2) Cuydando ella. Concordat in cap. in lectum, 34.
summa. quasst. 2. et adde Gloss. 3a. qusest. 6. in summa.
LEX F11.
LEX TUL
Non potest mulier de adulterio per vim contracto
accusari ; aut si credidit, coeuntem esse virura sunrn, Mulier, quae audito rumore mortis viri in lorigin-
dùm tamen post cognitionem ei ampliùs non consen- quoabsentis, alii nupsit, non accusatur, nisi, postquàm
tiat. Hoc dicit. scit ©um vivere, commisceatur secundo : nee fidelis mu-
(1) Por fuerza. Concordat cap. to ne, 3 a. quaest, lier ab hseretieante marito accusari potest, quia haereti-
5. et 1. vim passant 39. in princ. D. ad Leg. Jiíl. de cando commisit adulterium spirituale : nee à Judseo se-
adult. Et quid si vis non fait prsecisa, sed conditiona- cundum suam legem repudiata, et secundo nubens , de-
lis, ut fuit in Lucretia? Vide Gloss, in cap. proposito, mum eo facto christiano volens ad eum reverti : quia nee
32. qusest. 5. in parte adultera, qua? velle videtur, quod accusât earn de adulterio , nee potest ejus consortium,
licèt excusetur à poena adulterii, secundum Leges, ta- si aliam adhuc non recepit, evitare. Hoc dicit.
men secundum Cañones dicetur adulterium committere: (1) Saliendo de su tierra. Concordat 1. 5. tit. 17,
quia potius debet mulier quaelibet mala pati, quàmpec- 7. Part, quae etiam déclarât istam legem , et vide 1. 7.
cato consentiré, cap. omnes causationes, 32. quaest. 7. tit. i 5 . lib. 8. Ord. quam vide, et cap. cum per belli-
unde ista lex loquitur de vi praecisa, ut patet ex ea: \ i - cam, 34. quajst. a. et cap. Dominus nosier 2. de secun-
De los acusamientos q u e e m b a r g a n el Matrimonio. S67
se casado, para yr en hueste, o en romería, quien fue casada primero, que se torno Chris-
o a otro logar alueñe de su tierra; si aeaes- tiano, ante que se casasse con otra, puédelo
ciesse, que tardasse mucho alia, de gui- fazer: e el deuela recebir, e non la puede
sa que fiziessen algunos (a) creer a su mu- acusar de adulterio, nin la puede desechar
g e r ( 3 ) , que era muerto, e se casasse con por tal razón, que la non.reciba.
otro; en tal manera casando ella, non la po-
drían acusar, que fiziera adulterio, maguer LEY IX,
fuesse biuo el marido primero. Ca escusa-
la el non saber. Mas si despues que fuesse En quantas maneras se pueden fazer las acu-
casada con el segundo marido, sopiesse cier- saciones, para departir el Matrimonio*
tamente que era biuo el primero ; si después
que lo sopiesse (4), fincasse con el segun- Acusación para departir ¡el matrimonio,
do, o se ayuntasse a el carnalmente, si esto puede ser fecha en dos maneras. O la fara, el
fuesse prouado, bien la podrían acusar. O- que la faze, simplemente, como en razón de
trosi non puede acusar de adulterio a su mu- querella, o demanda, segund dize en la ley
ger, el que se tornasse Hereje, o Moro , o seguuda deste Título; o la fara de otra guisa,
Judio: e esto es, porque fizo adulterio spi- acusando, e obligándose a pena, segund man-
ritual mente (5). E porende, pues que pue- dan las leyes de los legos. E la acusación que
den desechar déla acusación al que fizo adul- se faze simplemente, se parte en dos mane-
terio carnalmente, mucho mas lo pueden fa- ras. Ca, o la fara sobre tal embargo, por que
zer, al que lo fizo spiritualmente, mudando se deue departir el casamiento para siempre,
KU creencia, e porfiando (6) en su maldad. assi como por ser parientes, o por alguno de
E en otra manera non pueden acusar a la los otros embargos, por que deue ser depar-
muger de adulterio: e esto seria, como si tido el matrimonio; o lo fara por razón del
algund Judio estouíesse casado con su mu- embargo, que los deuen departir tan sola-
ger, e se partiesse della, segund manda la mente, que non biuan en v n o , nin se ayun-
ley de los Judíos, dándole libello de repu- ten carnalmente, assi como sobre pecado de
dio; e después desto se tornasse el Christia- adulterio: e de cada vna destas maneras, e
n o , e casasse ella con otro Judio : si acaes- sobre cada vno destos embargos, mostrare-
ciesse, que ella, seyendo ya casada con el se- mos como deue ser fecha la acusación.
gundo marido, se quisiesse tornar Christia-
na, e demandare por marido a aquel con
dis nupt. et cap. in prœsentia i g . cum ulrobique nota- hoc relinquendum est arbitrio judicantis, ut omnibu»
tis, de spousal. consideratis perpendat, an de morte sit ccrtificatio , ut
(2) Algunos. Sufficeret, si uaus diceret, si tamen et dicit ibi Abb. et bene : et vide ibi de alus probalio-
sit talis coi sit credendum, ut in dictai. 5. tit. 17. 7. nibus per litteras, vel alias, et an sufficiat probado per
Part, et in dicto cap. in prœsenûa, ubi hoc tenet Abb. fáraam: et vide textum notab. in 1. 14. tit. 14. 3. Part.
t¡uidquid dicatBart. in 1. 2. §. si dubitetar, D. quemad. et quae ibi dixi.
test. aper. quern dicit ignorasse textum in dicto cap. in (3) A su muger. Tide 1. miles 11.' §. múlier 12. D.
prœsentia. Adverté tamen, quia textus in dicto cap. in ad Leg. Jul. de adulter.
prœsentia non probat, sufficere dictum unius testis, (4) Si después que ¿o sopiesse. Ut in dicto cap. cum
velnuntii: cùmenim ibi dicatuc cerium nuntium recepe- per bellicam, et in 1. qui contra 4. in fin. C. incest, nupt.
rint, intelligi potest neutraliter, ut et alias dicitur inEc- Bald, in 1. quicumque, col. 6. vers, iternfacit, C. de serv.
clesia in hymno , Nuntium vobis /ero de supernis, ubi fugitif.
illud nomen nuntium sumitur neutraliter: et intelligen- (5) Spiritualmente. Vides hic, quôd et fornicatio-
do isto modo, non potest dici, quod ille textus sit con- nes diversarum specierum, ut estcarnalis, et spiritua-
tra Bart, dicentem, quod cum haec nuntiatio sit res mag- lis, compensantur; cujus eontrarium dicebat Bald, in
uí praejudieii, debeat servari circa probationem, quod cap. 1. qualiter jurar, deb. vasal, domin. fidelit, allegat
habetur in autheut. kodie, C. de repud. neque est dicen- Joan. Andr. in novel, in cap. fin. de convers. conjugat.
duin, Bart, textum diet. cap. in prœsentia ignorasse, ubi Joan. And. récitât varias opiniones.
imô vidisse, et ilium intellexisse isto modo : si enim die* (6) Porfiando. Quid si reversus sit ad fidem ? Vide-
turn unius nou sufficit in causis pecuniariis, quanto ma- tur velle haec lex, quód tunc non posset opponi com-
gis ubi agitur de tanto prejudicio, et de magna infa- pensatio ; Abb. tamen post Host, in dicto cap. fin. de con-
mia , si mulier nuberet, vívente viro ? Undè multùm est vers, conjug. vult, quód tunc habeat locum compensa-
advertendura circa hoc, dato , quôd opinio Abbat. es- do. Vide 1. 2. infra tit. proximo.
set vera , de quo multùm dubito: nam si vox unius est
vox nullius , l.Jurisjurandig. §. simili modo, C. de tes-
LEX IX.
tib. cap. veniens 10. in fin. cum concord, de testib. quo-
Accusatio ad separationem potest fieri per modum
modo potuit dici certum nuntium, de quo in dicto cap.
querela; sirapliciter , aut criminaliter cum subscriptions
in prœsentia, quod voce unius dicitur? In casu tamen,
peen» talionis : et illa , quae fit simpliciter, quandoque
in quo dictum Abb. posset procederé, estattendendum,
tendit ad dirimendum , quandoque ad thori separatio-
qualitsr deponat nuutius, et an dicat verisimilia, Itaqua
nem. Hoc dicit.
m Quarta Partida. Titulo XL
LEY X, prouar, que son parientes en tal grado, que
deue ser partido el casamiento :e que pide que
En que manera puede querellar la muger del los departan. E si el marido, o la muger, non
marido, o,el marido de la muger, que los se quisiessen acusar el vno al otro, querien-
departan, par embargo que es entre ellos. do biuir en su pecado, qualquier de aque-
llos que an poder de acusar el matrimonio,
Quexa auiendo alguna muger de su mari- segund es dicho en las leyes deste Titulo (2),
do, por razón que fuesse de fría natura, o que quieran algunos acusar que los departan,
ligado, deue fazer su escrito ( 1 ) , o dezirlo deuen poner en el libello todas las cosas que
por palabras, querellándose simplemente en dize en esta ley, quando acusan algunos su
esta guisa, ante alguno de los Juezes de San- matrimonio mismo. E todos los otros libe-
ta Eglesia, nombrando señaladamente; que llos, que quieren algunos fazer para departir
se querella;de su marido, que non puede ya- el casamiento, por razón de los embargos
zer con ella (2), e que pide que la departan que nascen de la cuñadez, o del parentesco
del, e quel den licencia, que pueda casar con spiritual, o por razón de porfijamiento, de-
otro, ca quiere fazer fijos. E por esso dize de uen ser fechos en esta manera sobredicha.
suso, que tal querella como esta deue ser fe-
cha simplemente, porque aquel que la faze, LEY XII.
non es tenudo de poner en el escrito la hera,
nia el mes-, nin el dia en que la faze, assi co- Que cosa es libello, e como deue ser forma-
mo en los otros libellos de las acusaciones. E do, quando acusa alguno el Matrimonio sim-
en esta manera se puede querellar el marido plemente, para departirlo por razón de
de la mugf-r-, si ouiesse en ella tal embargo, adulterio.
por que non pudiesse el yazer con ella.
Libello auemos nombrado, en Jas leyes
LEY XI. ante desta, muchas vezes. E porende quere-
mos dezir, que cosa es; e deztmos, que libe-
En que manera deue ser formado el lib ello lio tanto quier dezir, como carta en que es-
de la acusación, para desfazer el Casamien- crine orne la acusación. E si alguno quisies-
to por razón de algún embargo. se fazer acusación simplemente por razan de
adulterio, para departir algunos que estouies-
Formar se deue el libello de la acusación, sen casados, que non biuiessen en vno, nin
para departirse el casamiento para siempre, se ayuntassen carnalmente, deuen fazer el es
en esta manera. Si acaesciere que alguno, en- crito ' (t)' v desta
' ' guisa;
.-•--- diziendo -1 marido
J.--:-_ J~ el J con-
tendiendo que beuia en pecado, quisiesse tra la muger, querellándose delante algunos
acusar su matrimonio mismo, deue venir an- de los Juezes de Santa Eglesia, nombrando so-
te alguno de los Juezes de Santa Eglesia, e nóme, e de su muger, a quien acusa que fi-
dar su acusación en escrito, diziendo assi: ziera adulterio con tal orne, nombrándolo
como aquella muger, con quien esta casado, señaladamente. E deue nombrar la Cibdad,
que es su parienta, mostrando señaladamen- o la Villa, o el Logar en que lo fizo. E si fue-
te en qual grado, nombrando algunas de las re fecho en Logar poblado, deue dezir en
personas (1), también de la vna parte, como quai casa, e a que parte della (2), e en que
de la otra, onde decendieron. E que quier mes. Mas no es tenudo de dezir la ora, nin
substinebítur libellus, licèt non ponatur locus loci; si contra Gloss, i b i , quia alias sequeretur ; secundum eum,
tamen pars peteret, ut designaretur ad faGÍendam suam quôd in qiialibet accusatione civili famosa quis deberet
defensionem, deberet exprimir vide Ang. de Aret. in se subscribere; quod non reperitur lege cautum : et idem,
suo tract, malefic, in parte in platea communis, et Bar- quôd non requiratur subscriptio, cùm civiliter agitur
tol. in dicta 1. libellorum, vers, circa tempus. de crimine, tenet Bald, in 1. 2. C. dé fide instrum. et in
, (3) La ora, nin el dia. Ut in dicta 1. libellorum, 1. si quis ad se fundum, col. 1. C. ad I. Jul. de vi, ubi
et ibi Bartol. allegat diet. cap. tuœ, de procur. Potest d i d , quôd ra-
(4) Quel torne aquello. Scilicet dotem, vel donatio- tio hie posita in specie sit eonvenientior, et ideó fuit
nem propter nuptias, ut in cap. fin. de donat. inter vir. hic posita, et in dicto cap. tuce, et quia non omninô hsec
et uxor. accusatio ad separationcm thori est civilis , sed mixta;
(5) Fue fecho el libello. Hoc non est in consuetu- et ideo melior ratio est hic posita.
dine , sed ponit illud notarius , ut dicit Bai toi. in dicta (3) A pena de talion. De hoc vide in 1. 26. tit. r .
1. libellorum. Partit. 7. Adverte tamen, quôd de consuetudine in is to
(6) El Perlado. Nota hoc de praelato : et procedet Regno non fit ista inscriptio, etiam ubi criuiinaliter
hoc in libello acousationis coram judice ecclesiastico, agitur ex quoeumquecrimine; et est etiam de consuetudi-
ut hic dicitur; nain si coram sœculari, non esset neces- ne multarnm regionum , prout etiam dicit Specul. tit. de
se, ut in 1. 14. lit. I. 7. Part. accusatore , col. i 3 . ubi et Joan. And; in addition, laudat
(7) Acaesciendo tal embargo. Cap. tua; 5. de pro- consuetudinem hanc, referens Guillielm. de Suza in 1.
cur. nbi Abb. post Host, dicit, quod subintelligitur qui crimen, C. qui accus, nonpos. quôd timoré lalionis
maxime , nam si non sit nécessitas , potest hoc casu agi remanebant crimina impunila: nam in vera accusatio-
per procuratorem, cap. super his 16. in fin. de accus. ne posset agens facile deficere, aut quia non benè pro-
bat, vel propter repulsionem testium, vel imperitiam
LEX XII1. advocan, vel quia testes à potentiori accusato corrum-
perentur, ut nihil, aut parùm dicerent; propter qua;
In accusatione adulterii ad separationera thori non nolunt se homines submittere pericuio talionis: expen-
fit inscriptio ad talionem : quia utraque via, quod cu- sarum autem, aut carceris ¡ et custodum , poterit fieri
pit accusans, consequitur: si tamen accusatio fiat ad refusio , secundum eum. Adde etiam Bartol. attestan-
pcenatn criminalem coramjudice sseculari, tunc fit talis tem de ista consuetudine in 1. libellorum, et in 1. sicui,
subscriptio, et servabitur in libello forma , de qua in 1. D. de accusât. Quod ergô dicit Gloss, in 1. qui crimen,
1. supra prox. Hoc dicit. C. quiaccus. non pos. quôd, etsi expresse accusatornou
(1) A pena de talion. Concordat cap. tuœ 5. de se inscribal ad istam pœnam , tacite intelligatur, et te-
procur. ubi et ponitur ratio, de qua hic. net Bald, in 1. fin. C. de accusât, non procederet stante
(2) E esto es. Imô videtur, quôd non sit ista ratio; dicta consuetudine; non tamen, licèt cesset inscriptio,
sed quia agitur de crimine civiliter, quo casu non ha- cessabit poena calumniatoris accusantis, ut tradit Abb.
bet locum haee inscriptio: birle dicit Bart. in 1. 1. §. 1. in cap. 2. de calumniat. et punitio erit extra ordinem,
D. de suspect, tutor, quôd accusantes tutorem civiliter ex quo cessât inscriptio, juxta ea quae tradit Bartol. in
1. Divus Adrianus, D. de custod. reor. Salie, in 1. ea
de suspecto , non tenerentur se inscribere, quia est cau-
quidem, col. 6. vers. 12. quœro, C. de accusât.
sa civilis; et Hcet tutor coiidemuatus de suspecto , etiam
cùm civiliter agitar, sit infamis, non tamen propter hoc (4) Egualmente. Concordat cap. si quis uxorem el
debet se subscribere, secundum Bart. in dicto §. 1. 1. 3a. quaest. 1. et cap. prœcepit, et cap. Christiana, 32.
Torn. II. Cccc
570 Quarta Partida. Titulo IX.
ser cabida en todo ante Juez seglar, segund terio. Otrosí ninguno non puede fazer accu-
las leyes (5) de los Sabios antiguos, assi co- sacion de adulterio para pena, segund el fue-
mo se muestra en el libro seteno , en el Ti- ro de los legos (5), por letras que embiasse;
tulo de los Adulterios. mas el deue venir por si mismo delante del
Juez, e acensarle, dando el libeilo de la ac-
LEY XIV. cusacion, segund que es sobredicho.
qusest. 5. ct 1. consensu 8. §. causas , C. de repud. adde dè vult, quôd hoc intelligatur in illis , qui non accu-
et Gloss, in 1.1. C, ad L. Jul. de adult. sant, sed exconscientiá deferunt consanguiniiatem, vel
(5) Segund las leyes. Vide 1. 1. C. ad L. Jul. de aliud impedimentum Episcopo, et ita intelligatur diet,
aditl. et 3a. quasst. 1. §. publico,1. 1. tit. f¡.Part. 7. cap. prœterea: et hoc videtur tenendum.
(4) 'Oydo otro. Nisi docuerit de colusione primi, ut
LEX XIV. in 1. 3. D. de prœvaricat. et in 1. sicui 7. §. iisdem, D .
de accusât.
Non debet rëcipi libellus rnalè formatas in acetisa- (5) Fuero de los legos. Imô etiam in foro ecclesias-
tione, de qua suprà I. próxima, nisi emendetur: et si tico, ut in cap, à nôbis 2. qui matrim. accus, poss. et a.
plures sunt accusatores, eligatur unus qui accuset; quo q-usest. 8, et 3. qua?st. 9. per totum.
victo, non admittitur posteà alius ad accusationem dic-
ti criminis : aeensatio tamen criminis prsesentiam requi- LEX XK
rit persona? accusàtoris. Hoc dicit.
( 0 Non deue ser recibido. Adde 1. libellorum 3. §, -In accusatione matrimonii ob cottsanguinitalem , vei
quodsilibelli, D. de accus, et potest de hoc objici etiam affinitatem, admitluntur consanguinei conjugum utrius-
in causa appellationîs, ut notât Bald, in 1. a. col. fin. que, tanquàfn melius sciantes litieam páremela?. Hoc
C. qui accus, non pos. nain etiam parte non opponente, dictt.
non procedit talis libellus, ut tenet Bart, in dicta 1. li- (1) De buena fama. Et sic nota, quôd testes in cau-
bellorum , et probatur in dicto §. quod silibelli, et etiam sa raatrimoniali debent. esse prseclara? fama?, ut hic, et
hic: adde etiam Alex, consil. 7 2, vol. r. in cap. insuper 4- qui matrim. accus.poss. et dicit Glos.
(2) Si lo mejoraste. Diet. 1. libellorum 3. §.quod si in cap. 1. de consanguin, et affin. quôd debent esse viri
libelli. omni exceptione majores. Et nota, quôd si contrarium
(3) Escoger. Adde 1. siplures 16. D. de accus, et 1. ñon probaretur, quilibet prœsumitur esse bon» fama?,
fin. D. de collas, detegend. et 1. i 3 . tit. 1. 7. Part, no- et esse bonus, ut in cap. 1. de scrutinio , 1. ab ~ea parte
ta tamen, quôd illi, qui comparent ad aceusandum, 5. D. de probat. 1, cumpater 77. §. rogo 25. D. de lé-
non poterunt esse testes in illa causa, in qua unus eo- gat. 2. si tamen à jure, vel statuto requirerentur testes,
rum fuit electus, Gloss. ÍTI cap. in prùnis, 2« qusest. 1. qui essent optima? opinionis, et sic in superlativo gradu;
in gloss, in parte accusationix, quae ad hoc allegat cap; tune necesse est, quôd de hoc fiat arliculus, et ita pr-o-
cum P. ManconeUa, de accus. Dicebat lamen Inn oc. baretur, secundum Angel, in 1. ï. §. fin. D. quemadm.
\ in rubr. qui matrim. accus, pos. quôd in causa matri- lestam. aper. et seqnitur Joann. de Imol. ead. 1. §. si quis
monian idem potest esse accusator, et testis: allegat cap. neget, col. 4. et S. adde quae notât Joan. And. in addi-
si duo, et cap. Episcopus, in fine 35. qnsest. 6. cap. prœ- tion, adSpecul. tit. de insir. edit, in rubrica, col, 4. et
terea 7. de testib. cogend. idem tenet Spccul. eod. tit. Socin. cons. 207. 2. vol. 2. col.in princ. el consil. 2 7 4 .
ubi Joan. Andr. in addition, dicit, quôd nesci't animum pën. char, et Decium consil. 2o5. col. pen.
suum applicare, quôd accusator qui succumbens tene- {%) E mando. Ut in cap. videtur 3. qui matrim. ac-
tur ad expensas, et ad interesse, sit idoneus testis; un- cus, poss, et 35. qusest. 6. cap. 1. et 2. et GAos. in sum-
De los acusamientos qué embargan el Matrimonio. .5.71
ben ellos el parentesco, que otros ningunos; non puede aduzir sus parientes en testi-
e se trabajan, quanto pueden (3), para saber raonio : porque sospecharían contra ellos,
su linaje. Otro tal seria, que estos sobredi- que querían acrescer honrra , e pro de su
chos deuen ante ser recibidos en testimonio, pariente. Mas si fueren eguales en estas co-
que otros ningunos, para desfazer tal rnatri- sas sobredichas, bien puede aduzir, aquel
monio, si la acusación fiziesse alguno su pa- que la demanda por esposa, en testimonio
riente de los que estouiessen casados, o otro sus parientes con los della, o con otros es-
estraño quaiquier. E lo que dize de suso en traños. E si alguna muger demandasse por
esta ley, que deue ser guardado en los ma- esposo algund orne, e lo el negasse, en essa
trimonios que fuessen ya fechos, esso mis- misma manera podria testimoniar contra el.
1110 deuen guardar en los que se quisiessen
casar; denunciando alguno, que auia en- LEY XVIÏ.
trellos tal embargo, como sobredicho es.
En qué guisa pueden testimoniar los parlen-
LEY XVI. tes de aquellos, que se quieren casar.
En que manera los que demandan plejto de Paladinamente seyendo fecha la denun-
Casamiento, pueden aduzir sus parientes ciación, como quieren algunos casar, segund
mismos en testimonio, o non. dize en la ley deste Titulo, que comiença:
Denunciado; si alguno dixesse estonce, que
Negando alguna muger en juyzio, que non auia embargo entrellos de parentesco, por
fiziera pieyto de casar con aquel que la deman- que non deuian casar ; en tal razón como
dasse por esposa, si aquel que la demandas- esta pueden testimoniar otrosi los parientes
se, pudiesse esto prouar, puede aduzir en tes- de aquellos que quieren casar. Ca si ellos di-
timonio los sus parientes mismos en vno con xessen en su testimonio, que non eran pa-
los della, o los della tan solamente, o otros rientes, de manera quel casamiento se de-
qualesquier de buena fama. Pero si aquel que uiesse porende embargar; contando algunos-
demandasse la muger por esposa, non fues- de los grados (1) de lavna parte, e de la otra,
se tan rico (1), nin tan honrrado, nin tan e jurando que assi era; deue valer su testi-
poderoso , nin de tan buen linage > como ella, monio, e non deuen clexar de fazer el casa-
de Abb. col. penult, an sufficiat, quod aliqui testes ¿ e - matrimonium per verba de prsesenti contractum non
ponant de uno gradu , alii de alio. dirimitur, nisi legitimé probetur : quia multa impe-
(2) Acusar. Impropria ponitur, cum accusare pro- diunt contrahenda, quae non dirimunt jam contracta.
pria sit, quando agitur ad vindictam; quod hic cessât, Hoc dicit.
cùm tantùm agitür ad separationem : vide Abb. in cap. (1) Be vn orne bueno. Cap. prœtereà 12, de spon-
cum in tua, de tesiib. primo nbtab. sal. et cap. super eo 22. de testib. et procedit, dato
(3) Otra -vez. Etiam publicatis attestationibus, ut quod iste testis non sit consanguineus: consulit la-
in cap. cam in tua 44. ubi vide Abb. et Doct. de tes- men Host, judici in dicto cap. prœtereà, ut consideret
tib. à quo habuit ortum ista lex. qualitatem personse testificantis, et an alias displiceat
(4) No desuariando. Si enith variarent, non vale- sibi matrimonium , vel non , et utrùm sit vilis persona,
ret eorum dictum, ut hic colligitur, et notât Glos. in vel gravis , el alias circumstantias oceurrentes : et vide
d. cap. cum in tua, et in cap. veniens, de test, et sic Glos. junctam text, in dicto cap. 1. de consanguin, et
nota quod si testis in judicio plenario dicat contrarium ajfin. in vers, quinto gradu.
ejus, quod dixit in summario, non valet ejus dictum: (2) Por la fama. Cap. super eo 12. de consang. et
et de materia circa testes variantes, vide Bart, in 1. eos, affin.
D. defalsis, Abb. in cap. per tuas, deprobat. et in dic- (3) Por jura. Concordat diet. cap. prœtereà, et
to cap. cum in tua, et Specul. tit. de teste, §. 1. col. ibi expresse tenet Innoc. Hostiens. tamen supplebat
12. et quse dixi in 11. 26. 3 1. et 32. tit. 16. Part. 3. maxime, et sic vult, quôd etiam si sponsalia sint jura-
Bart, in authent. de test. §. quia vero, penult, col. col- la impediantur per dictum unius testis integri, si alias
lât. 7. judici videtur verum esse testimonium de impedimen-
(5) O tantos. Approbat dictum Innoc. in dicto to, et sequitur ibi Joan. Andr. et ad dictum cap. prœ-
cap. cum in tua, qui dicit hoc ideo, quia prsef'eruntur tereà potest responden, quôd ille qui testificabatur,
testes, qui slant pro matrimonio : et potest etiam di- allegabat turpitudinem saam. Quia tamee ista lex ita
c i , quôd consanguinei melius sciunt consanguinitatem, déclarât jus Canonicum, et idem tenet Innoc. videtur
quàm extranei, ut supra eodem, 1. i 5 . dicendum, et tenendum, quod hic dicitur: si tamen
(6) Porque se cambio. Idem habetur in dicto cap. aliqua probabilis circumstantia concurreret ultra dic-
cum in tua, in fin. ubi Abb. notât ilium textum; quôd tum unius testis , procederet opinio Host, nam et idem
etiam in spiritualfbus habet locum subtilitas ilia juris, est de mente hujus legis. Quôd sufficiat tantùm dictum
ut probationes facta: ad unum effectum, vel extra judi- unius testis, ad impediendum sponsalia etiam jurats,
cium, non faciarit fldem ad alium effectum, seu in tenet Abb. in cap. super eo, de eo, qui cogn. consang.
judicio; et concordat cap. veniens r o . eod. tit. et vide uxor, suœ, et in cap. super eo , de consang. el affin. sed
in materia Bart, in 1. cum lite , H.jud. solve, et Abb. et quia in hoc sunt opiniones , et ista lex vult, quôd non
Doct. in cap. causant quœ el 1. de tesiib. sufficiat dictum unius testis, licet integer sit, hoc vi-
LEX xriii. detur tenendum, et standum huic legi, ob observan-
tiam juramenti ; maxime , quia ista opinio est de men-
Per dictum unios testis de propinquioribus con-
te Gloss, in diet. cap. prœtereà, et in dicto cap. super
sanguineis , vel per famara consanguinitatis, ircpeditur
eo, de consang. et affin. et ibi Abb. Henric. Anton, et
inter sponsos matrimonium per verba de futuro ; nisi
Prsepos.
talia sponsalia firmata esserit juramento : tunc enim per
duos testes, vel per unum, et f'amaiu impeditur: sed (4) O eon la fama. Habes hie, junctis verbis se-
D e lovS acusamientos q u e e m b a r g a n el Matrimonio. '5^3
zindad. Pero si el casamiento fuesse acabado, que sobre el parentesco , o otro embargo,
non lo deuen desfazer, a menos de prouar que dizen que es entre tal orne, e tal mugér
el embargo, aquel que accusa el matrimonio, (nombrando cada vno dellos por su noms),
con tantos testigos (5), e taies, quaîes fueren sobre qual embargo quiere departir el matri-
menester para prouar esto. E lo que dtze en monio que es entre ellos, que vos digaes ver-
esta ley,se prueua queassi deue ser, por vna dad de lo que sabeys, quier por vista¿ quier
regla que lo demuestra : que muchas cosas por oyda de vuestros Mayorales, o de otros:
embargan ei matrimonio, ante que se faga, e que por amor, nin por desamor, nin por
que nol pueden desfazer (6) despues que assi don que aues rescibído, nin atendes de res-
es fecho. cibir, nin por miedo, nin por otra cosa que
ser pueda, que non digaes si non verdad : e
LEY XIX. aquello que dixieredes en esta razón deste
testimonio, que crees (3) que es assi? E ellos
Cuales deuen ser los testigos para desatar el deuen responder, que assi lo juran: e el Juez
Casamiento : et en que guisa los deuen deue dezir, que si lo fizieren assi, que los
juramentar. ayude Dios; e si non, que el los confunda:
e deuen responder, amen.
Tales (i) deuen ser los que testimonia-
ren para desfazer el matrimonio, que fuesse LEY XX.
fecho entre algunos, por razón de qual em-
bargo quier, que sea sin pecado mortal, e Que los que testiguan por oydas, que non
sin otra sospecha mala. E ante que digan el deuen ser crejdos.
testimonio, deuelos fazer jurare! Juez sobre
los Santos Euangelios, o en sus manos, si Conjurado seyendo los testigos, segund Ley s.
fuere Obispo, o Clérigo Missacantano, en es- dice en la ley ante desta, si aquel embar- !!'' *'•
J
ta guisa (2): Vos juraes a Dios, e a Santa , i • * i nb. 2.
Maria, e a mi, sobre estos Santos Euangelios, go sobre que vienen los testigos, para des- Recop.
fazer (i) el matrimonio, fuere por razón
quentibus, quód licèt unus testis ctim fania imped iat nitatem, vel affinitatem , debent gradus distinguere; et
matrimonium contrahendum , etiam juratum , non ta- aliquos de gradibus nominare, et asserere, quód ali-
men dii'imat jam contractum : adde Abb. in dicto cap. quos ex eis cognoverunt : sed non creditur eis dicenti-
super eo, ad finem, de consanguin, et affin. bus, se solum ab uno ante litis contestationem, vel
(5) Tantos testigos. Sufficerent duo integri testes post litem, aut à malevolis audivisse. Hoc dicit.
masculi, vel fceminse, Abb. in cap. super eo el 2. 3. ( i ) Para desfazer. Ex hoc verbo videtur posse di-
notab. de testib. et in cap. quotiens, eod. tit. i . notab. ci, quód si ageretur de consanguinitàte, vel affinitate
(6) Desfazer. Ut in cap. quemadmódum 2 5. de ju~ probanda ad alium eífectum, et non ad dirimehdum
rejur. matrimonium, quôd non requirerentur tot requisita,
LEX XIX. quot hic exprimuntur, et in dicto cap. licet ex qua-
Testes ad matrimonium dirimendum sint tales, qui dam; imó in antiquis primógenitdribus, qui excedunt
eareant suspicione , et peccato mortali: et jurabunt di- memoriarn horainum, testes deponentes de auditu fa-
eere veritatem, sacrosanctis Evangeliisj vel in manu cerent ¡ilenam probationem: quia ëa quae excedunt
Episcopi, vel sacerdotis, tactis. Hoc dicit. me ta in centum aniiorum, seu de quibus testes haberi
(1) Tales. Vide Innoc. in rubr. qui matr. accus. non possunt, sufficit testimonium de auditu, ut in 1. si
pos. qui dicit, quód omnes illi admittuntur in testimo- arbiter 28. D. de probat. 1. 1. §. fin. et 1. in summa 2.
nium in causa matrimonial!, qtii alias de jure Canóni- §. idem Labeo 7. D. de aquapluv. arc. et licèt Gloss, in
co non repelluntur: vide per Specnl, in tit. qui matr. dicto §. idem Labeo dicat, parentelam non posse hodie
accus. pos. col. 2. vers, testis quilibet, vide etiam per probari per auditum , per text, in dicto cap. licet ex
Deeium notab. consil. i 6 3 . 4- et 5. col. etGlos. in ver- quadam, et sequitur ibi Bart, debent intelligi, quando
bo majores , in cap. i . de consang. et affin. Alexandr. tractalurde separando matrimonium: et ita tenet Franc,
consil. 146. col. pen. vol. 5. de Aret. consil. 37. in 2. dubio, incipit sequendo or-
(2) En esta guisa. Vide de ista forma juraraenti in dinem dubiorum, qui ad hoc pondérât text. diet. cap.
cap. de parentela, 35. quaest. 6. et in cap. quotiens 5. licet ex quadam, in princ. et in fin. et ibi dicit, quód
de testib. illa decisio non est trahenda ad consequeiitiam, cum sit
(3) Que crees. Spéciale est in testibus deponenti- juris antiqui correctoria, üt patet ex princip. diet. cap.
bus super consanguinitàte, vel simili impedimento ma- allegat etiam ad hoc probandum Glos. in i. si arbiter,
trimonii, ut testes in fine dicti jurent de credulitate, D: de probat. quam Doct. approbant communiter, ut
ut hic, et in dicto cap. quotiens 5. et in cap. licèt ex dicit Joan, de Imol. in dicto §. idem Labeo, qui dicit,
quadam 47. de testib. et in cap. Hueras lly. de prœ- quód in probando memoriam extare ejus temporis,
sumpt. et videtur hic colligi, quôd non vitietur dictum quod excedit memoriam hominum, sufficit, quód tes-
testis, licèt in fine dicti dicat, credere vera esse quae di- tis , qui deponit de auditu, dicat, se audivisse ab uno,
xit, de quo vide notata per Abb. in dicto cap. quo- qui hoc vidit, et tamen quando agi tur de dirimendo
tiens , et vide qua; dixi in i. 29. tit. 16. 3. Part, matrimonio, non sufficeret audivisse ab uno tantùm,
ut hic dicitur , et in dicto cap. licet ex quadam ; et sic
LEX XX. patet, secundum eum, quód ista dispositio ad alios ca-
Testes ad matrimonium dirimendum ob consangui-
574 Quarta Partida. Titulo X .
<îe parentesco (2), si dixeren, que aquello entre algunos, desque la querella, o la acu-
que testiguan que lo saben por oyda (3), non sación fuere fecha, e el embargo prouado,
deuen ser creydos, nin vale su testimonio; segund dize en el Titulo ante deste , deue ser
a menos de dezir, que vieron, e conoscieron departido el casamiento por juyzio de Santa
algunas personas de aquellos grados que Eglesia; fueras ende, si el embargo fuere so-
cuentan, onde dizen que descendieron aque- bre cosa que pertenezca a juyzio de los legos,
llos que están casados, e que se quieren par- assi como sobre razón de adulterio. E pues
tir. E avn han menester que digan sus nemes que en los Títulos ante deste diximos de los
de aquellas personas, que dizen que vieron, embargos por que deuen ser desfechos los
e conoscieron; e que digan señaladamente, matrimonios, e de las acusaciones en que
en que grado son parientes de aquellos que manera deuen ser fechas; conuiene que di-
quieren departir. E avn ay otra razón por gamos en este,<lel departimiento del matri-
que non deue ser cabido su testimonio, del monio, que es llamado en latin, diuortium.
que dixere que lo sabe por oyda. Ga si dixe- E mostraremos, onde tomo este nome. E por
r e , que lo oyó a vn orne solo, e non mas, que razones se puede fazer el departimiento,
non lo deuen creer; maguer diga, que lo oyó entre el varón e la muger. E quien puede
ante quel pleyto fuesse començado: e aunque dar el juyzio. E en que manera deue ser dado.
dixesse, que lo oyó a muchos despues quel
pleyto fue començado (4), e que non lo sabia LEY I.
dante, non deue otrosi ser cabido su testi-
monio: porque podrían sospechar contra el, Que cosa es diuorcio, e onde tomo este
que fuera falagado, o rogado de alguna de nome.
las partes. Esso mismo seria si dixesse, que
lo oyera a ornes de mala fama, o a otros qua- Diuortium en latin, tanto quier dezir en
lesquier que fuessen enemigos, o malque- romance, como departimiento. E es cosa (1)
rientes, o átales que si ellos mismos vinies- que departe la muger del marido, e el mari-
sen a testimoniar, que non rescibiran su tes- do de la muger, por embargo que ha entre-
timonio. llos, quando es prouado en juyzio derecha-
TITULO X. mente. E quien de otra guisa esto fiziesse,
departiéndolos por fuerça, o contra derecho,
UE EL 1ÏEPARTIMIENTO DE LOS CASAMIENTOS. faria contra lo que dize Jesu Christo nuestro
Señor en el Euangelio : A los que Dios ayun-
^obreuiniendo alguno de los embargos, que ta, non los departa orne. Mas seyendo depar-
son dichos en el Titulo ante deste, por que tidos por derecho, non se entiende que los
se deua departir el matrimonio que es fecho departe estonce el orne, mas el derecho es-
sus non exlenditur : et (licit etiam ibi satis notabiliter, dicto cap. licet ex quadam, de testib. undè isla lex lia-
quod in istis factis antiquissimis, excedentibus niemo- buit ortum, et ibi ita tenet Joan. Andr. et Abb.
riara hominum , non requintar cum testimonio auditus (3) Por oyda. Spéciale est hic, ut valeat testimo-
probatio fama?, sieut sentit Host, et Joan. Andr. indic- nium de auditu, cùm agitur de consanguinitate pro-
io cap. licet ex quadam, et sequitur ibi Abb. in dicto banda ; quia regûlariter non valet testimonium de au-
4. notab. et Joan, de Imol. adducit ibi rationern, quia ditu , ut in 11. 28. et 29. ubi vide qusedixi, tit. 16. 3.
si ita esset generaliter , parùm, aut nihil operaretur Part.
testimonium de auditu : nam testimonium de fama vir- (4) Despues que el pleyto fue comenzado. Et quan-
tualiter, et formaliter prsesupponit auditum, et non do dicatnr lis cœpta, videtur quód à contestatione , ut
simplicem, sed majoris partis; undè si fama semper in 1. 3. tit. 10. 3. Part, et traditin ista materia Archid.
requiritur, nulla esset virtus, ñeque utilitas testimonii in cap. 1. 35. qusest. 6. et ibi dat rationem, quare non
de auditu; et intelligendo, ut dicti Doct. volunt, esset valeat testimonium de eo, quodauditur post litem mo-
calillare jura adtnittentia testimonium de auditu, et quae tam; scilicet, quia posset fieri fraus, ut ipsi procura-
volunt in antiquis haberi auditum pro sufficienti testi- ren t sibi recitari à propinquioribus, ut sic possent de-
monio : quia tamen auctorita tes dictor. Doctor, sunt mag- ponere ; et idem vult ista lex : quae ratio militare potest,
niponderis, consuluit, ut probetur defama, sifaerit pos- etiam ante litem contestatam, dummodô libellus sit
sibile;ethocest tutius, maxime stantibus legibus Regni, datus in judicio , quia statim est fama de hoc in loco,
disponentibus super probationeconsuetudinis immemo- et satis crederem, ex hoc dici litem motam , seu cœp-
rialis, ut in 1. fin. tit. 13. lib. 3. Ordin. Reg. 1. 41. in Or- tam quoad istum effectum.
din. Tauri, pragmática Cordubœ , disponens super im-
munitate-, sen nobilitete probanda, ibi: Que depongan TÍTULOS X.
de oyda , e de fama.publica: et circa materiam proba-
tionis parentelas vide alios duos modos probandi per LEX 1.
Aret. ibi. Divortium dicitur voluntatum divisie : et per sen-
(2) Por razón de parentesco. Nam sí ageretur de tentiam divortii separantur «onjuges ex aliquo justo
alus impediments matrimonii , non sufficeret testimo- impedimento. Hoc dicit.
nium de auditu, ut satis hic iunuitur, et proba tur in ( i ) Es cosa. Ñola diffiaitiotiem divortii : est ením
D e el departimiento de los Casamientos. 5j5
crito, e el embargo que es entrellos. E di- e entrando el otro en la Orden ; desta manera
uoreio tomo este nome (a), del departimien- se faze el departimiento, para ser llamado
to de las voluntades del orne , e de la muger; propiamente diuorcio. Pero deue ser fecho
que son contrarios en el departimiento, de por mandado del Obispo (5), o de alguno de
quales fueron, o eran, quando se ayuntaron. los otros Perlados de Santa Eglesia, que han
poder de lo mandar. Otrosi, faziendo ¡a mu-
LEY II. ger contra su marido pecado de fornicio, o
de adulterio, es la otra razón, que diximos,
Por que ratones se puede fazer el départi- por que se faze propiamente el diuorcio ; se-
miento entrelvarón, e la muger. yendo fecha (6) la acusación delante del Juez
de Santa Eglesia, 6 prouandó el fornicio , o el
Propiamente son dos razones, e dos ma- adulterio, segund dize en el Titulo ante des-
neras de departimiento, a que pertenesce es- te. Esso mismo seria del que fiziesse fornicio
te nome de diuorcio; como quier que sean spiritualmente (7), tornándose Hereje, o Mo-
muchas razones, por que departen aquellos r o , o Judio, si non quisiere fazer emienda (8)
que semejan que sean casados, e no lo son, de su maldad. E la razón por quel dc-parti-
por algún embargo que ha entre ellos. E des- miento que es fecho sobre alguna destas dos
tas dos es la Yna Religion ; la otra pecado de cosas,de Religion, e fornicio , es propiamen-
fornicio : e por la Religion se faze diuorcio te llamado diuorcio, mas que el departimien-
en esta guisa: ca si algunos que son casados to que se faze por razón de otros embargos,
con derecho, non auiendo entre ellos ningu- es porque, maguer departe los que estouie-
no de los embargos por que se deue departir ren casados, segund dize en esta ley, e en la
el matrimonio, si alguno dellos, despues que de ante della , siempre tiene (9) el matrimo-
nio ; assi que non puede casar ninguno dellos,
fuessen ayuntados carnalmente, le viniesse
mientra que biuieren ; fueras ende en el de-
en voluntad de entrar en Orden ( i ) , e gelo
partimiento que fuesse fecho por razón de
otorgasse (2) el o t r o , prometiendo el que
adulterio (10), ca podría casar el que fincas-
fincaua al siglo , de guardar castidad (3), se- se biuo, despues que muriesse el otro.
yendo tan viejo (4), que non pueden sospe-
char contra el, que fara pecado de fornicio,
viri ab uxore, vel è contra, legítima separatlo , id est ipse videtur vovere continentiam , et satis probatur in
non sine lege, et processu , et ratione facta , ut hic di- textu i b i , et tenet Abb. in cap. t . ad fin. de convers*
citur , et in cap. quos Deus conjungit, 3 3 . qusest. a. conjug. non attenta ignorantia juris, quana allegaret : in
(a) Tomo este nome. Concordat 1. a. D. de divort. feemina autem suntopinioues, prout refert Glos. in dicto
cap. si quis uxorem; et Abb. in dicto cap. 1 -, tenet, in
LEX 11. uxore daute licentiam viro, requiri, quôd fueril'certifi-
cata , et conscia juris , quôd ipsa tenebatnr vovere con-
Diiabus de causis proprîè fit divortium inter eon- tinentiam : nam tunc dando licentiam , videtur ipsa vo-
juges. Prima , si unus post copulam de alterius consen- vere; alias secùs : vide Abb. in dicto cap. 1.
su religionem intrat, alio in saeculo manente , et casti- (4) Tan viejo. Nam si est javenís , non debet supe-
tatem prominente , de prselati mandato. Secunda, prop- rior pad aliuni îngredi , nisi alter ingrediatur religio-
ter adulterium conjugis corporate, vel spirituale. Hoc nem , ut in cap. cum sis 4- et in cap. uxoratus 8. et in
dicit. cap. ad apostolicam 13. de convers. conjug. si tamen in-
(i) En Orden. Idem si vel it ad sacros ordines pro- grediatur, tenet ingressus, secundum Abb. quem vide
moved, ut in cap. conjugatus 5. de conven, conjug. si in dicto cap. 1.
tamen maritus vult esse Episcopus , debet uxor, etsi (5) Del Obispo. Vide in cap. si vir, et uxor, 27.
non sh. suspecta de incontinentia, in Ira re religionem, q. 2. ubi et bona glos. quae dicit, quod si ingrederetur
et non sufficeret vovere continentiam, ut in cap. sane sine licentia Episcopi, teneret ingressus; quod el Doct.
G. de convers. conjug. approbant, et tenet Abb, in dicto cap. 1. de convers.
(2) Gelo otorgasse. Nam altero invito , vel ignoran- conjug, qui dicit, hoc ciaré probari in fine illius cap.
te, non posset, ut in cap. quidam 3. et in cap. placet (6) Seyendo fecha. Nam sine auctoritate Ecclesise
12. et in cap. uxoratus 8. de convers. conjug. neque suf- non posset diverti, ut in cap. porro 3. de divort, nisi
ficeret licèntia dolo , vel metu extorta , cap. accedens fornicado essetnotoria, ut in cap. significasti 4. eod. tit.
17. eod. tit. et idem si scivit, et dissimulavit, si licen- (7) Fornicio spiritualmente. Adde cap. 2. de di-
tiam non dédit, secundum Doct. in cap. consuluit, eod. vort.
tit. et tenet Abb. eod. tit. cap. 1. (8) Emienda. Secùs ergô, si velit pœnitere; de quo
(3) De guardar castidad. Non enim sufficit been- vide Glos. in cap. fin. de convers. conjug. ubi et vide
tia , nisi et licentiaus , si est juvenís, intret religionem, Abb. et in cap. de illa 6. de divort.
vel si senex voveat continentiam , cap. 1. et cap. cum (9) Siempre tiene. Quoad vinculum, ut in cap. ex
sis 4. et cap. conjugatus 5. cura símil, de convers. con- publico 7, in fin. de convers. conjug. et in cap. dixit Do-
jug. Glos. tamen in c;ip. si quis uxorem, 3 3. qnsest. 5. minus, 32. qusest, i . e t in cap. ex parte g. de »pon-
referens opinionem Hugo, dicit, quôd si maritus dat salib.
uxori licentiam ingiediendi religionem, per hoc tacite (to) Por razón de adulterio. Quia si per sanctimo-
576 Quarta Partida. Titulo X.
LEY III. LEY IV.
Por que razones el que se faze Christiana, o Que departimiento ha entre los Casamien-
Christiana, se puede departir de la muger, tos que fazen los Cristianos , e los otros
o del marido, con quien era ante casado que son de otra Ley.
segund su Ley.
Initiatum, ralum, consummatum, tanto
Contumelia Greátoris, que quiere tan- quier dezir en latin, como cosa que ha co-
to dezir, como denuesto de Dios, e de la mience , e afïrmança, e acabamiento. E es-
nuestra Fe, es en manera de fornicio spiri- tas tres cosas ha en el casamiento que es fe-
tual, por que podría acaescer, que seria fe- cho derechamente entre los Christianos, e
cho diuorcio entre algunos que estouiessen non las ha entre los otros casamientos que
casados. E esto seria, como si algunos que se fazen segund las otras Leyes: ca en los
fuessen Moros, o Judíos, seyendo ya casa- otros casamientos que fazen entre si los otros
dos segund su Ley, se fiziesse alguno del los que non son Christianos, non han mas de
Christiano; e el otro, queriendo fincar en las dos destas tres cosas, que son, comien-
su Ley, non quisiere morar con él; o si qui- co, e acabamiento ( i ) ; mas non han la se-
siesse morar con el, denostasse antel muchas gunda cosa, que es firmança. E porende ha
vezes a Dios? e a nuestra Fe; o se trauasse departimiento entre los casamientos que fa-
con el cada dia , que dexasse la Fe de los zen los Christianos (2), e los de las otras
Christianos, e se tornasse a aquella queauia Leyes. Ca segund Santa Eglesia manda, nun-
dexaclo. Ca por qualquier destas tres razo- ca el casamiento se destruye, pues que es fe-
nes (j.) el Christiano, o la Christiana, pué- cho derechamente, maguer venga y diuor-
dese par-tir del otro, non demandando licen- cio. Mas siempre tiene en vida daquellos quel
cia ;(a) a ninguno: e puede casar con otro, fizieron, e nunca puede casar ninguno de-
o con otra, si quisiere. Pero ante desto que ltas, mientra que biuiere el otro. Mas en los
se parta della, deue llamar (3) a ornes bue- otros casamientos que se fazen segund las
nos, e fazer afrentas dello, mostrándoles a- otras Leyes, auiene departimiento; assi co-
quel embargo por que se quier partir della. mo por libello de repudio, o por alguna de
E sera menester, que aquellos que llamare las otras razones que dize en la ley ante des-
para esto, que lo oyan ellos dezir, e que ta; de manera, que biuiendo e l v n o , casara
sean ende ciertos, porque lo pueda después el otro.
prouar con ellos, si menester fuere.
niam íieret, ut per ingressum rellgionis; tune vivens, cap. si infidelis, et Abb. in cap. gaudemus, de divort.
etiam qui mansit in saeculo, voveudo conlinentiam, non super gloss, in verbo compellentur.
posset eontrahere matrimonium ratione voti. Sed an si (3) Deue llamar. Ad cautelan» probationis , ut
contrahst matrimonium, qui mansit in síeeulo, mortuo subdit.
eo, qui ingressus est religionem , teneat matrimonium? L EX IV.
Videtur quôd sic, cùm votum illud non fuit solemne,
quia neque suscepit sacrum ordinem, neque professus Matrimonium inter fidèles est initiatum, et consum-
est in aliqua ex religionibus approbatis, ut in cap. nni- matum, et ratum: item inter legitime copulatos divor-
co, de voto, lib. 6. et per ilium text, tenet hoc Joan. tiumnon diritnit matrimonium , ut unns in vita aiterius
Andr. in cap. dudum, col. 2. de convets. conjug. con- possit alteri nubere : sed inter infideles est initiatum,
tra Innoc. et Host, ubi et vide.per Domin. in dicto cap. et consummatum, sed non ralum; et ideo facto divor-
unico, tio .possunt alii copulari. Hoc dicit.
LEX 111. (1) Que son, comienzo, e acabamiento, Habes ev-
gô , quod inter infideles est verum matrimonium , licèt
Gonversus ad fidem, si cum infideli conjuge non non sitratum, et idem habetur in cap. quanio 7. de di-
potest sine contumelia Creatoris cohabitare ; ut quia vort. et dicit Bald, in 1. si qua, C. de secund. nupt. quôd
multotiès Deum blasphémât, vel Fidera, aut inducit fi- matrimonium inter infideles non est de jure Divino ; sed
delem conjugem ad infidelitatem redire, vel nolit cum de jure gentium , et habent filios in potestate.
fideli raorari ; moweat enm coram probis testibus , qui (2) LUS 'Christianos. Baptismus enim priumm fîdei
tales contumelias ab infideli audierint: et tunc potest fi- sacramentum est firmuiu, et stabile fundamentum , quo
delis sine judicio, et licentia, ad alia vota transiré. Hoc pósito, quod semel habitum est, nunquàm amittitur,
dicit. ut in dicto cap. quanio 7,et in cap. sicut iui.de consecr.
(1) Destas tres razones. Qua? bîc optiraè declaran- dist. /(. et. ideo sacramentum matrimonii desuper sedi-
tur : et nota eas benè ad majorera declarationem cap. fîcafum indissolubile est, sicut et ipsum fundamentum.
quanta 7. de divort. à quo habuit ortum ista lex , et cap. Haec sunt dicta Gofredi, Hostiens. Joann. And. indic-
sitenim, 28. quaest. 1. io cap. quanto, et adde quae dixi suprà ead. Part. tit.
(2) Non demandando licencia. Nam his casibus ip- 2.1. 7.
so jure dissolvi'tur matrimonium, Gloss. 28. quoest. 2.
De el departimiento de los Casamientos. 577
LEY V. ger, que fiziera adulterio, de manera que lo
prouasse , segund dize en el Titulo ante des-
En que manera an los Casamientos comien- t e , e que diessen sentencia de diuorcio con-
co, e firmedumbre, e acabamiento. tra ella; si despues desto fiziesse fornicio el
Han comienço los casamientos, en los marido con otra muger, por tal razón como
desposorios que son fechos por palabras de esta puédelo demandar (1) la muger, que tor-
futuro, o de presente, consintiendo dere- ne a ella ; e deue la Eglesia apremiar que lo
chamente, el vno en el otro, aquellos que faga: e non se puede escusar que non tor-
se desposan. Pero en el desposorio que es fe- ne a ella, maguer diga que fueron departi-
cho por palabras de presente, a tal firmeza, dos por juyzio de Santa Eglesia. E esto es,
que non se pueden departir los que assi fues- porque cayendo en semejable pecado de a-
sen desposados: fueras ende en vna manera, quel que fizo su muger, entiéndese que re-
si alguno dellos entrasse en Orden de Reli- nuncio la sentencia (2) que era dada por el.
gion (1), ante que se ayuntassen carnalmen-
te, segund dize el Titulo de los Casamien- LEY VII.
tos. Erescibeel matrimonio firmedumbre (2),
e acabamiento, quando el marido, e la mu- Quienes pueden dar la sentencia del depar-
ger, se ayuntan carnalmente: de manera que timiento del Matrimonio, e en que
siempre finca firme el casamiento, maguer manera.
acaesciesse que los ouiessen a departir por
razón de adulterio (3), segund dize en la ley Pronunciada, o dada deue ser la senten-
que comiença: Propiamente. cia de diuorcio, que se faze entre el mari-
d o , e la muger, por los Arcobispos, o por
LEY VI.
los Obispos, de cuya jurisdicion fueren a-
De los maridos que fazen fornicio, después
queltos que departen. E esto es, porque el
que son departidos,por sentencia, desús mu- pleyto de departir el matrimonio, es muy
geres por razón de adulterio. grande, e muy peligroso de librar. E poren-
Auiniendo, que acusasse alguno a su mu- de tal pleyto como este, e avn todos los otros
(1) Spirituelles grandes. Ut in cap. perlectis, 2 5. suetudo praescripta hoc casu ,dùm tamen tales inferio-
dist. cap. 1. de offic. archidiac. res statuta Canontim non ignorent, ut in dicto cap. r.
(2) A los Obispos. Cognitio enim causarum matri- de consang. et affinit.
monialium ad dignitatem Episcopalem pertinet, ut in (6) O tan vsados, Extenditur hie, quod liabetur in
cap. accedentibas 12. de excès.prcelat. qui est text, sin- ]. cerli juris 17. C. de judiciis, et 1. 3. tit. 4- 3> Part.
gul. ethic. ubi vide quae dixi.
(3) Mas sabidores. Debet nawiqtie Episcopus habe- (7) Si el Papa otorgasse. De stilo tamen curias est,
re integram notitiain Veteris, et Novi Testamenti, ut in quod semper comrnittatur causa matrimonialis Episco-
cap. qui Episcopus, 2 3 . dist. et 62. et debet scire Ca- pis , ut in cap. causant matrimonii, et ibi Abb» 1. no-
ñones, ut in cap. t. de consang. et affin. et tradunt ïn- tab, de offic. deleg. et delegatus Papas potest causam ma-
noc. et Host, et Joan. And. et Abb. in cap. cum in cun- trimonialem alii subdelegare, ut in cap. ex ¡uteris, ét
dís , de elect, in princ. an àntem teneatur scire Leges ibi notât Abb. secundo notab. de in integr. restit. ex quo
Civiles, vide Bart, in authent. apud quos oporteat mona- infert, quód Episcopus potest delegare causam matri-
chos causas dicere, collât. 6. et in aufh. de sanctissimis monialem : quod videtur contra istam legem, quae vult,
Episcopis, §. si quis contra aliquem, collât. 9. debet solius Papae esse, ut inferiori talem causam deleget;
etiam Episcopus scire totum Psalterium, et ea quae ha- sed potest dici, quód ista lex loquatur, quando gene-
bentur in cap. omnes psallentes, 3 8 . dist. vide etiam ral iter ad omnes causas matrimoniales coiicessio prívi-
in cap, Archidiaconum Florentinurn, 85. distin. et an legii fit ; secùs, si respectn unius causae, quia posset
peccet Episcopus qui interrogatus in sua consecratione, etiam delegari ab Episcopo, vel alio ordinario , ut in
an scit Novum, etVetus Testamentum, dicat, quôd sic, cap. 1. et ibi Abb. de consang. et affinit.
si in veritate non scit, vide Praepos. in dicto cap. om- LEX Fill.
nes psallentes, et qualiterintelligatur iliud, quod debet Causa matrimonialis non est per arbitros determi-
scire Novum, et Vetus Testamentum : valet tamen sen- nanda. Hoc dicit.
tentia lata ab Episcopo Cañones ignorante, licèt ipse (i) De departimiento.Hahetoitam à notatis per
peccet, si sine consilio facial, secundum Joan. And. in Gloss, in cap. 1. de consang. et affin. et à cap. pen. de
dicto cap. 1. in integr. restit. et cap. fin» de transact, et quid is agatur
(4) Si costumbre fuesse. Adde cap. auditis, in ver- de matrimonio spirituali, vide Abb. in cap. ex parte,
bo causarum matrimonialium, juncta gloss. 3. de pre- de arbitr. in 1. notab.
script, et ibi Abb. 6. notab. ubi et probatur, per prsela-
tum regularem posse praescribi istam potestatem, et ad- TITÜLUS XI. DE DOTIBUS, ET DONATIONIBUS
de Gloss, in cap. 1. 33. qusest. 2. et in cap. pervenit, 16. PROPTER NOTTIAS , ET ARRIS.
quaest. 1.
(5) Si fueren letrados. Etsicitademùm valeretcon- (1) E donaciones. Quod donationes causa matri-
De las dotes, donaciones, y arras. 570
en los matrimonios el marido a la muger, tas razones que diximos, quando son cresci-
el vno al otro, quando se casan. E fueron das, o menguadas, o vencidas por juyzio. E
fallados (2) de comienço, porque los que se por quales razones gana el marido la dote
casan ouiessen con que biuir, e pudiesseu que le fizo la muger, o ella la donación que
mantener (3), e guardar el matrimonio bien, le fizo el marido por razón del casamiento,
e lealmente. E porque tales dotes, e dona- E si ptiede la muger demandar la dote que
ciones, e arras , como sobredicho e s , se fa- dio al marido, mientra que durare el matri-
zen a las vegadas en los desposorios, e a las monío. E a quien deue ser entregada, si ella
vegadas después que los casamientos son acá- muriere, e quando. E que despensas puede
bados,eaun porque maguer sean otorgados, contar, e auer el marido, quando la entre-
non son estables, si auiene despues depar- gare.
timiento; por todas estas razones conuino, L E Y I.
que fablassemos primeramente de los matri-
monios, e de los embargos por que deuen Que cosa es dote, e donación, e arra : e en
ser departidos. E esto es, porque las dotes, e que tiempo se pueden fazer.
las donaciones, e las arras, quando el casa-
miento se parte, se ganan, o se pierden. On- El algo que da la muger al marido por Ley 1,
d e , pues en los Títulos ante deste fablamos razón de casamiento, es llamado dote: e es 1 "- 2-
de los Matrimonios, e de todas las cosas que como manera (1) de donación, fecha con jr^cop.'
les pertenescen, también por ayuntarlos co entendimiento de se mantener (a), e ayun- *
roo para departirlos, conuiene que digamos tar el matrimonio con ella: e segund dizen
en este, de las dotes, e de las donaciones, los Sabios antiguos ( 3 ) , es como proprio
e de las arras. E primeramente, que cosa es patrimonio de la muger. E lo que el varón
dote, e donación, e arra, que se faze por ra- da a la muger por razón de casamiento, es
zon de los casamientos: e en que tiempo se llamado en latin, donatio propter nuptias;
pueden fazer. E quantas maneras son délias, que quieren tanto dezir, como donación que
E quien las puede fazer, e como, e de que da elvarona la muger, porrazon quecasa coa
cosas: e a quien pertenesce el pro, o el daño ella: e tal donación como esta dizen en Espa-
de las cosas que son dadas, en qualquier des- fia propriamente, arras (4). Mas segund las
monii sortiantur favores dotis, tràdit Deciiis, íjuem vi- constituí possúnt, et àugeri, tàm ahtè, quàm post ma-
de consul, tfifi- col. 3. trimonium. Hoc dicit.
(2) E fueron fallados. Contractus enim dotis est (i) Como manera. Definitionem dotis vide per
contractus de jure gentium, et contractus nominatus, Bart, in rubr. D. solut. matrim. col. 3. et 4. et ibi vide,
secundum Bald, in 1. ad exactionem, C. de dotis pro- an in dote procédât libellus universalis : et vide Bald.
mis, et in 1. i. §. jus nalttrale, D. de jüst. et jure, ver- Novel, in tractât, de dote, fol. 3. col. 1.
sic. 3. qureritur: et dedecus est accipere uxorem absque (2) Con entendimiento de se mantener. Quid si
dote, secundum eumdem Bald, in 1. si volúntate ,C. de expresse sit actum, quod ipsa mulier teneatur se alere,
dotis promiss. Licurgus 'tamen, qui Lacedaemoniis leges et liberos suos? An tenebit pactum? Videtur quôd sic,
condidit, statuit, ut sine dote virgines nuberent, et ut in 1. fin. in princ. D. de dole except, et in 1. 4. D. de
causant adjecit, ne propter inopiam ullae relinqueren- pactis dotal, et tenet Angel, in rubr. D. solut. matrim.
tur innupta?, ñeque ut ob dividas expeterentur, sed ut qui ponit exemplum de muliere affectante juvenem
juvenis quisquís ad puellae mores respiciens ex virtute pulchrum in virum : et facit, quod habetur Esaia?, 4.
faceret electionem : et eadem ex causa fucos, et orna- cap. v. 1. ibi : « Panem nostrum comedemus, et vestimen-
menta , quibus alia; formam fingere, vel commendare « tis nostris operiemur: tantummedô invocetur nomen,
soient, ex urbe submovit : et secundum Bald, in 1. i. « tuum super nos:» et idem videtur tenere Joan, de
C. de jure dot. praesumitur in dubio, quôd nullus velit Imol. et Alexand. dicentes, quód et aliaonera , prater
contrahere sine dote. haee, incumbunt marito ratione matrimonii.
(3) E pudiessen mantener. Et sic dos , quae suffi- (3) Los Sabios antiguos. TJt in 1. denique 3. §. sed
cit ad victum, et vestitum congruum , non dícitur par- utrum 4> D. de minor, undè non dicitur esse in bonis
va dos, secundum Bald, in authent. ptœtereà, in fine, patris , 1. /ilium 4. D. de collât, honor, dicittamen Bald,
C, unde vil et uxor ; honorabilia tamen matrimonia ho- in 1. 1. col. fin. C. de action, et oblig. quôd dos est com-
norabilem requirunt dotem, Bald, in 1» i . a. col. C. de mune patrimonium viri, et uxorisi
secund. nupt. et notatur in 1. si presses, C. de donat. (4) En España propriamente arras. Hie habes,
LEX 1. quôd in Hispania loco donationis propter nuptias suc-
Dos est illud, quod mulier dat viro causa contra- cesserunt arrae, et idem probatur in 1. 87. tit 18. Part.
hendi cum eo matrimonium ; et est quasi -uxoris pro- 3. ubi ponitur forma instrumenti donationis arraruro,
prium patrimonium. Et quod è contra vir uxori dat, et de istis arris, secundum consuetud in em Hispania;,
est donatio propter nuptias, qua» vocantur in Hispania loquilur text, in cap. et si necesse 5. de donat. inter vir.
arras: sed secundum j u s , arrae dienntur pignus datum, et uxor, secundum expositionem Vincent, et Abb. anti-
tit matrimonium impleatur; quo non impleto, lucratur q u i , quos referunt Joan. Andr. et Abb. Panor. ibi. Ex
arras ille, per quem non extitit quominus impleatur, quo videtur inferri, quôd statuta de jure communi in
et alius perdit eas: et in his servari debet asqualitas; et donatione propter nuptias , habeant locum in hac arra-
Tom. LI. Dddd a
58o Quarta Partida. Titulo XI.
leyes de los Sabios antiguos, esta palabra matrimonio, non dette valer. Pero peño, o
de aira (5) ha otro entendimiento: porque arra, o postura (8), que fuesse fecha en tal
quier tanto dezir, como peño (6) que es da- razón, cleue valer. E estos peños se vsaron <'t
do entre algunos, porque se cumpla el ma- dar antiguamente, en los casamientos que
trimonio que prometieron de fazer. E si por son por fazer. Mas las dotes, e las donacio-
auentura el matrimonio non se cumpliesse, nes que faze el marido a la muger, e la mu-
que fincasse en saino el p e ñ o , a aquel que ger al marido, assi como de suso diximos,
guardasse (7) el prometimiento que auia fe- se pueden fazer ante que el matrimonio sea
cho ; e que lo perdiesse el otro, que non acabado, o después (9). E deuen ser lechas
guardasse lo que auia prometido. Ca como egualmente (10); fueras ende, si fuesse cos-
quier que pena fuesse puesta sobre pleyto de tumbre vsada (11) de luengo tiempo en al-
rum datîone: undè sicut constante matrimonio potest tuU sic ñeque poterit per viam arrarum donare immo-
fieri donado propter nuptias, ut in 1. inter eos 27. D. bilia sine decreto ; de quo per eumdem Roder, ibi, vers.
de donat. inter vir. et uxor, et in 1. si constante 19. et sed utrum minor. Poterunt et ista? arra? dari vidua?, sic-
in 1. cum multa; 20. C, de donat. ante nupt. sic et pote- ut et donatio propter nuptias , et ita probatur in d. I.
n t constante matrimonio fieri donatio arrarum; quod i . tit. 2. lib. 3. For. Leg. et patet etiam ex diet. 1. 8 7 .
et fuit de mente Montalv. in 1. 1. tit. 2. lib. 3. For. Le- qua? in forma instrumenti non ponit ilia verba , quae
gum, et in expresso tenet Palac. Rub. in repet. rubr. commuiiiter tabelliones apponere soient, scilicet, in
de donat. inter vir. et uxor. col. 100. informis minori- honorera virginitatis; sed tantùm dicit, por razón de
bus, et Roder. Snarez in repet. diet. 1. Fori, fol. 8. et casamiento. Differt tamen donatio propter nuptias ab
9. vers, pone quod tempore, ubi latè hoc prosequitur, hac donatione arrarum in taxatione quantitatis, quia
et.tenet, et ibi respondet ad dictum Abb. qui tenuisse tantùm decimam bonorum potest arrarum nomine pro-
videtur contrarium in dicto cap. et si necesse^ primo mitti, ut in dicta 1. 1. quod non est in donatione prop-
notab. et ibi ad hoc inducit istam legem , dùm inferiùs ter nuptias, ut in 1. ex morte 9. et in authent. cequali-
dicit, mas los dotes , e las donaciones, etc. Ego etiam tas, C. de pact, convent. 1. fin. C. de donat, ante nupt.
induce diet. 1. 87. de qua etiam hoc colligitur in forma Differunt etiam , quia bona donata propter nuptias re-
instrumenti, dùm dicit, a Doña Teresa su muger, et manent in dominio viri, ut infrà eod. I. 7. quod non
dùm dicit, de manera que ella, e los fijos que ouieren est in arris istis, ut in diet. 1. 1. et in 1. 3. Foro Leg.
ambos de consuno, etc. et istse duse leges sunt funda- lib. 3. tit. 2. et in diet. 1. 87. Differunt etiam 3. in mo-
mentum fortius, quod posset induci: nam ad 1. cum do acquirendi : nam donatio propter nuptias redit ad
multce, et ad alia , in quibus Roder, se fundat, facilis virum soluto matrimonio ; quod non est in arris , ut in
est responsio, cùm 1. cum multce loquatur de donatio- d. 1.1. et in Ordin. Tauri, i. 51. et istas differentias tra-
ne proptei nuptias de jurecommuni, qua? multùm dif- dit Palac. Rub. loco jam allegato. Adverte tamen ad id
fer! ab ista datione arrarum, et quia illud, quod indu- quod dixi, quôd res donata? propter nuptias, constan-
cit de pacto lueranda? donationis, quod toleratur in te matrimonio remanent in dominio viri: quodintelligas,
dicta 1. cum multce, procedit, secundum ilia jura, eo ut illis possit uti et frui, et sint in ejus potestate : nam
quia in dote erat simile pactum, et sic, quia recipro- dominium earum transit in uxorem constante matrimo-
cum tolerabatur, et non alias, ñeque in ulteriori quan- nio , ut probatur in authent. donatione, C. de jure dot.
titate ; et sic non sapiebat donationem, prout sapit d o - et in authent. permissa , C. de don. ante nupt. et tradit
natio arrarum. Nihilominùs tamen iste passus est du- Bald. Novell, in tractât, de dot.ioï. 3 1. col. 4. vers, de-
bius : quia 11. Fori 1. et 2. yidentur yelle, ut datio ar- cimum privilegium : et hoc quantum attinet ad securita-
rarum , vel saltern promissio debeat fieri tempore con- tem dotis, pro qua fuit introducta dicta donatio propter
t r a d i matrimonii : et quia regulariter donatio inter vi- nuptias ; soluto vero matrimonio redit ad virum , ut in
r u m , et uxorem est prohibita constante matrimonio, diet. cap. fin, de donat. inter vir. et uxor, et infrà eod.
etiam de jure Canónico, ut in cap. fin. de donat. inter 1. 7.
vir. et uxor, et infrà eod. 1. 4- ideó forte prDedicta con-
(5) Arra. Circa hoc nota , quôd non tantùm per
clusio procederet, quando nobilitas uxoris, vel mag-
diet. I. Fori, de qua suprà, non potest dari arrarum
nitudo dotis ejus, vel alia causa probabilis impelleret
nomine ultra decimam bonormn , sed et de jure isto
maritum constante matrimonio, ad istam donationem
Partitarum idem erat , ut probatur in 1. 9. tit. 4.
arrarum , et non alias , si omninó saperet meram inter
Part. 5.
conjuges donationem: et facit ad hoc 1. pollicitatione,
C. de donat. ante nupt. et quae notât Bart, in I. sidivor- (6) Como peño. Nota hic , quid sit a r r a , ad intel-
tio, D. de verbor. oblig. Glos. Bald, et Doct. in diet. 1. lectum 1. arris 3. et 1. fin. C. de sponsal, et eorum qua:
si volúntate, C. de dot. promis, et idem Bald, in 1. 1. C. notantur in ae
cap. gemma, eod, tit.
de donat. ante nupt. Bald. Novell, in tractât, de dot. fol. (7) Q guardasse. Aliud, si servaret ex sua par-
3o. col. 4. et fol. 3 1 , col. 1. Similiter ex hoc potest in- te , quia tunc reverterentur arra? ad dantem secundum
ferri, quôd sicut in donatione propter nuptias, cons- Abb. in dicto cap. gemma.
tante matrimonio, non currit prsescriptio contra uxo- (8) O arra, o postura. Vide quae dixi in dicta I.
rem, ut notât Abb. in cap. pervenit, de empt. et vendit. 84. tit. 18.Part. 3.
sic ñeque in istis arris; de quo vide eumdem Roder, in (g) O despues. Vide de hoc, qua? dixi suprà in glos.
repet. diet. 1. 1. vers, sed pone quœstionem, quamha- jnagn.
bui de facto, etc. Infertur etiam, quôd sicut minor non (10) Egualmente. Concordat auth. sed jam neces-
potest donationem propter nuptias immobilium faceré se , et auth. dos data, C. de donat. ante nupt. et text, in
sine decreto, ut in 1. lex qua? tutores 2a. C. de admin. auth. cequalitas, C. de pact, convent.
( i 1) Costumbre usada. Prout dicit Gloss, etiam de
De las dotes, donaciones, y arras. 581
gunos lugares, de îas fazer de otra manera. del abuelo, nin de los otros parientes que
E si por auentura, despues que ei matrimo- suben por linea derecha, onde elia descun-
nio fue acabado , el marido quisiere cres- de. E la otra manera de dote es llamada pro-
cer (12) la donación a la muger, o la muger fec'titia, e dizenla assi, porque sale de los
la dote al marido ( Í 3 ) , puedenlo fazer egual- bienes del padre, o del abuelo, o de los otros
mente, assi como sobredicho es. parientes que suben por la linea derecha. Mas
si e! padre deuiesse algo a la fija , e lo dies-
LEY II. se por su mandado deiía (2) a su marido en
dote; maguer pagasse eí padre tai dote co-
Cuantas maneras son de dotes, e de dona' mo esta de sus bienes proprios, non seria
clones, ede arras. por esso llamada profecticia, mas aduenti-
cia. E esto es, porque non gela da assi como
Aduentitia, e profectitia llaman en latin padre, mas assi como gela daría otro estra-
Leyes ño. Esso mismo seria, si algún otro diesse
1. y S. a dos maneras que son de dote: e aquella es
tit. 2. dicha aduentitia, que da la muger por si mis- al padre alguna cosa, que diesse en dote a
lib. ó. ma de lo suyo a su marido, o la que da por su fija ; que maguer el padre la diesse al ma-
Becop. rido della , non seria profecticia, mas aduen»
ella su madre, o alguno otro su pariente,
que non sean de aquellos que suben, o des- ticia. Otrosi dezimos, que de donación, o de
cienden, por la linea derecha (1), mas de arras, que son dos maneras. La vna e s , lo
los otros, assi como tio, o primo, o otro que da el marido a la muger, por razón de
qualquier pariente, o estraño. E es llamada la dote que recibió della , assi como de su-
aduentitia, porque viene de las ganancias so diximos. La otra es, lo que da el esposo
que fizo la muger por si misma, o de dona- a la esposa francamente, a que dizen en latin
ción que le dieron, que viene de otra par- sponsalitia largitas, que quier tanto dezir,
te, que non es de los bienes del padre» nin como donadio de esposo: e este donadio se
consuetudine, in diet. auth. œqualitas, C. de pact, con- si sit facta inter virum , et uxorem, non valet. Hoc dicit.
vent, et de consuetudine totius Itaiise , ut dieit Bald, ia (1) Por linea derecha. Et non attenditur, sit in po-
1. si comíante, C. de donat. ante nupt. et etiara Hispa- testate patris, vel a v i , vel sit, an non sit emancipata,
nice , nisi per modum arrarum, ut dixi suprà ; imô et ad hoc, utdos dicatur profectitia , ut in 1.profectitia 5.
valet consuetudo, ut nulla fiat, prout notât Baid. in dic- §. si pater, et §. fin. D. de jur. dot, notât Gloss, in 1.
ta 1. si constante', esset tamen utile mulieribus fieri, avia, C. de jur. dot. Azo C. eod. in sumroa, col. 1. et
prout trahit ibi Bald, et clariùs, et latiùs Àfab. in dicto ita sumendo large, dicitur profectitia; sed sumendo
cap. fin. col. fin. de donat. inter vir. et uxor, ubi ponit stricte, prout est, quando loquitur de communione ac-
quatuor utilitates. tionis inter patrem, et filiam in dote, tunc requiritur
(12) Quisiere crescer. Concordat 1.,« constante 19. jus patriae potestatis: ita déclarât Bald, in 1. avia, suprà
C. de donat. ante nupt. allegata , col. 2. Et nota, quôd dos, qnse datur à patre
(i 3) O la muger la dote al marido. Concordat d. filiae propter benemérita, dicitur adventitia , et non pro-
1. si constante 19. et 1. fin. eod. tit. et §. est et aliud 3. fectitia , ut notât Gloss, in 1. si donadone, C. de colla-
Instit. de donat. et vide in materia Bald. Novel, in tract. tion, et in authent. unde si parens, C. de inoffic. testant.
de dote, fol. 3o. col. 4- vers. 8. spécialeprivilegium:et et tradit Jas. ita intelligens text, ibi, in \.filiœ dotem,
adverte benè, quôd in diet. 1. si constante, versic. sed C. de collation, col. a. et si dos detur ab extraoeo filia»
si è contrario, disponitur, ut similiter possit diminuí contemplatione patris, dicitur dos esse profectitia , lar-
dos, et donatio propter nuptias : hoc hic non dicitur; ge (ut dixi) sumendo, ut tradit Alexand. quern vide
undè forte de jure in nostro Regno non procederet, consil. 179. 5. vol. et confert ista scire ratione collatio-
quod in hac diminutione ibi disponitur, eùm talis re- nis , vel imputafionis in legitimam.
missio dotis sapiat donationem, quse est prohibita con- (2) Mandado della. Ex isla lege pofens assumere
stante matrimonio; quo respecta d o s , ipso durante, benain practicara, ut quando pater est debitor filise,ve-
non potest solvi, ut in 1. 1. C. si const, matr. dos solu. luti quia retinet apud se bona matris defunct*, quod
fuer, vide Bald. Novell, in dicto tractât, fol. 3 1 . col 2. ipse non dotet filiam, seu non det ipse dotem pro filia:
vers, nonum privilegium, et Alexandr. in 1. 2. in princ. nam tunc, etsi diceret generaliter , quód dotabat de b o -
col. 2. D. solut. matr. Gloss, et Doct. laborant mulîùm nis matris, sibi non prodesset, ut est casus in 1. fin.
in defendendo dictam I. si constante, in versic. de quo C. dc dot. promiss, et ibi Angélus , et Baldus, et tradit
suprà, à dicta 1. unica, C. si constante matr. dos solu. Jaso in 1. 1. col. 6. D. solut. matrim. et Palac. Rub-, su-
fuer, et nulia solutio satisfacit. per cap.pervestras, col. 282. cum sequent, in quo sunt
varia? opiniones, ob quas evitandas erit, ut dixi, bona
LEX II. practita, ut non ipse pater dotet. sed ipsa filia, et de
ejus volúntate, et mandato pater solvat in dotem talia
Duplex est dos : una profectitia, quse ex bonis as- bona filiae, vel id quod debet pater filiae: et hoc quod
cendentium per lineani virilem uxoris procedit, vel eo- dicit ista lex sumptum fuit ex I. profectitia 5. §. si pa-
rum intuitu uxor qusesivit; alia adventitia, qua; aliun- ter, D. eod. et ex dictis Azon. C. de jure dot. in summa,
de provenit ; sed si pater est debitor filias, et solvit ei de- col. 2. et vide ad id, quod dixi, text, notab. in 1 cum
bitura in dotem, dicitur esse adventitia : item sponsali- uxor virum 8 î . D. de jure dot. et q u * dixi infrà eod. 1.
tia largitas, quae datur à 6ponso de futuro, valet; sed
8. in gloss, magna.
582 Quarta Partida. Titulo XL
d a , ante que el matrimonio sea acabado por nada la cosa quel fue dada, por tal donadío
palabras de presente. Otra manera es de do- como este, a sus herederos del finado. Mas
nación, que faze el marido a la muger, e la si la ouiesse besado (5), non les deue tornar,
muger al marido, después que el matrimo- saluo la metad (6), e la otra metad deue fin-
nio es acabado: e atal donación como esta car a la esposa. E si acaesciesse, que la es-
defienden las leyes, que non se faga. E la posa fiziesse don a su esposo, que es cosa
natura de cada vna destas donaciones se que pocas vegadas auiene, porque son las
muestra en las leyes deste Titulo. mugeres naturalmente cobdiciosas(7), e aua-
rieiosas; e si muriesse ella, ante que el ma-
LEY III. trimonio fuesse acabado; estonce en tal ca-
so como este, quier sean besados, o non,
De la donación que faze el esposo a la es- deue tornar la cosa dada, a los herederos de
posa, o ella a el, assi como de joyas, la esposa. E la razón por que se mouieron
o de otras cosas. los Sabios antiguos, en dar departido juyzio
sobre estos donadios, es esta (8): porque la
Sponsalitia largitas en latin, tanto quie- desposada da el beso a su esposo, e non se
LL. 1. r e d e z i r e n romance, como don (i) que da entiende que lo recibe del. Otrosí, quando
tít/ 2. e l esposo a la esposa, o ella a el, francamen- recibe el esposo el beso, ha ende plazer, e
líb. ó. te sin condición, ante quel matrimonio, sea es alegre, e la esposa finca enuergonçada.
Recop. c u r r i p U c io por palabras (2) de presente. E co-
mo quier que tal don como este se diesse sin LEY IV.
condición, pero siempre se entiende quel de-
ue tornar aquel quel recibe, si por su cul- Cuales donaciones non valen, que el marido
pa (3) finca, que el matrimonio non se cum- e la muger fazen entre si, despues quel ma-
pla. Mas si por auentura acaesciesse que non trimonio fuere acabado, e en que manera se
se cumpliesse , muriendo ante alguno dellos; pueden desfazer.
en tal caso como este ha departimiento. Ca
si se muriere el esposo, que fizo el don, an- Durando el matrimonio, fazen a las ve-
te que besasse la esposa (4), deue ser tor- gadas donaciones, el marido a la muger, o
( i ) Son defendidas. Concordant 11. i . a. et 3. D. (5) Nunca la revocasse. Nam si revocasset priùs,
de don. inter vir. et uxor, et plenissimè de istis donati.0-
et postea approbasset,non videretur revocata, sed con-
nibus vide per Palac. Rub. in sua eleganti repet. in firmaretur morte : quia ultima pcemteiitia debet inspici,
rubr. versic. sunt et a lice, col, 18. ubi per multas car- 1, cum hic status 3 î . §. ait 2. et §. pœnitentia 3. D. de
tas istara materiam enucleat, et ibi vide quatuor am- don. inter vir. et uxor.
pliationes, et 7. limitationes ; et ad id ^ quod tradit in (6) En sa vida. Nam si non revocatur, morte con-
3. limitatione, an ista donatio confirtnetur juramento, firmatur, ut hic , et in 1. donationes quas parentes 2 5.
adde Bald. Novel, in tract, de dote, charta 49. col. 3. C. de donat. inter vir. et uxor, et diet. 1. cum hic status
et Dec. consil. aoa. et 23â. et Alex, consil. 1 5 7 . a . 3a. §, 1. et §. aitoratio 2. Adverte tamen, quod requi-
vol. ubi asserit, communem opinionem esse, quod fir- ritur traditio, ut ista donatio morte confirmetur, et non
matur juramento, et non speratur confirmatio per mor- sufficit sola donatio, nisi aut res sit tradita tempore do-
tem mariti. Et nota, quod licèt donatio sit prohibita in- tiationis , aut postea, vivo donante , ut in 1. Papinianus
ter conjuges, reliqui tamen contractus sunt permissi, 23. D. eod. tit. et arg. 1. 2. C. si quis alt. vel sibi, et
sicut inter cseteros contrahentes, ut tradit Alex, consil. notât Bald, in cap. 2. in fin. de feud, dato in vie. leg.
86. 5. vol. ubi allegat bonas leges, tam in contractu commissor. ubi vide per Additional quôd sufficeret
deposit!, quàm in contractu societatis omnium bono- traditio per constitutum, vel precarium, et adde Gloss,
rnm, et in contractu emptîonis , et venditionis , mutui, et ibi Bart, in fin. in 1. 2. C. de dote caut. non num. et
et pignoris: vide ibi, et adde in ista materia notabile Dec. qui alia allegat consil. 296. col. 1. in priac. ubi
dictum Bald, in 1. pro oneribus, C. de jure dot, quod si concluait, quod sufficit traditio ficta, adde etiam Ja-
uxor ex avaritia non consumpsisset fructus sibi dona- son, in 1. si divortio^ D. de verb, oblig. col. 3. Et confir-
tos , quos vir prodigus dissipasset, quôd vir non p o - ïnatur hsec donatio etiam per mortem accidentaient gla-
test illos repetere, ex quo vir non est effectus paupe- dii, ut in 1. si tibi 11. ubi Bald. C. de donat. ante nupt.
rior, et ex quo illi fructus essentperituri apud eum eon- et an confirmetur per mortem civilem, vide Bald, quod
sumptione : et satis ego dubito de veritate hujus dicti, sic, in 1. execulorem, col. 9. versic. quasro quidem, C.
maxime cum Bald, nihil pro hoc alleget ; propter Baldt de execut. rei judie, et hoc respectu fisci, ne donatio-
tamen auctoritatem nota bene : et ibi vide per eum de nem invadat; ip3e tamen maritus vivens poterit revoca-
ratione diversitâtis, cur uxor licite habeat fructus, r e , per text, quern dicit unicum in 1. sed si mors i 3 . D.
quos percepit ex re sibi donata, ut in 1. de fructibus de donat. inter vir. et uxor, et est similis, et ibi notât
17. D. eodem tit. et non quando fructus donantur de Bald, in 1. res uxoris 24. C. eod. tit. subdit Bald, ver-
per se: adde etiam, quôd donatio reciproca bene valet bum notab, quod si maritus revocaverit, tunc res do-
inter virum, et uxorem, Bald, in 1. sipater, C. de inof. nata? erunt SUEB, et non fisci : quia non fuerunt inclusse
testament. in confiscatione, 1. sideportati servo 7. D. de legal. 3 .
(2) Non deue valer. In tantum, quôd iieque ex ea et de isto dicto, ut singülari meminit Jaso in 1. si sti-
oritur naturalis obligado, Bart, in 1. quod meo, in princ. pulatus faerim, §. 1. in fin. 2. col. D. de verb, oblig. Et
et ibi Alex. col. 3. D. de acquir. posses. an donatio qua? confirmatur morte indigeat insinuatio-
(3) Mas rico. Ut in 1. si sponsus 5. §. concessa 8. et ne , vide diet. 1. donationes a 5. C. eod. et Bald, in 1. fin,
in 1. quod aulem 7. §. si marilus,!). de donat. inter vir. C. de usuc. pro donat. Et ista donatio sic morte confír-
et uxor, et in 1. Marcellus 4 5 . eodem tit. et adde Joan. mala , retrotrahitur quoad fructus, non veto quoad
Lupi in dicta sua repetit, fol. a 15. versic. requiritur dominium , ut notât Gloss, in dicta 1. donationes, repro-
etiam. Et debet esse locupletior tempore mortis mariti: batis Gloss, qü» contrarias voluerunt in 1. sequens
undè, si donata sunt centum, et uxor consumpsisset 5o. quœstio, D. de legal. 2. et in 1. si sub conditions, D. de
tantùm, restituentur quinquaginta; et illa tenetur hie- solut. ut reprobat eas Bart, in dicta 1. sequens quœstio,
res uxoris restilnere, licet ea ipse eonsumpserit, quia dicens, quôd singularitas dietas 1. sequens quœstio non
uxor potest prsejudicare marito consUrnendo * non tamen est in hoc, Ut talis donatio trahatur retro quoad domi-
ejus hssres, ut 1. quod de bonis i 5 . §. ex donationibus nium, sed in hoe, ut ipsa donatio sit extra causam bo-
5. et ibi Paul, de Cast. D. ad L. Falci. et vide 1. quod iiorum tempore mortis viri -, nee requirat ad sui confir-
autem 7. in princ. D. de donat. inter vir. et uxor, quod inationem aditionem hsereditatis : et quôd non tra-
inspiciatur, an sit locupletior tempore litis contestatae. hitur retro quoad dominium , patet , quia respectu
usucapionis non inspicitur tempus traditionis , sed
(4) El otro mas pobre. Hoc declaratur in 1. 5. et 6. confirmationis, secundum Bald, in dicta 1. fin. C.
infrà eod. et D. eod. 1. si sponsus 5. §. si marilus 13. de usucap. pro donat. Paul, de Cast, in 1. 1. D. pro
et §. si quis i 5 . per quam legem Socinus consil. i i 4 - donat. in §. si pater, ubi et Angel. Et nota , quod lisec
vol. 1. dicit, quôd maritus potest renuntiare pacto de donatio, morte eonfirmata, est quœdam tertia species
lucranda dote, vel statufo sibi deferenti hoc lucrum: de per se , separata à donatione, et à legato , seu relic-
et vide quee tradit Joan. Lupi de Palac. Hub. in dicta to in testamento, secundum Bart, in dicta 1. sequens, et
repet. §. sunt et aliœ, in 1. limitatione.
584 Q u a r t a P a r t i d a . T i t u l o XL
se, non diziendo nada, e la diesse despues (nombrándole señaladamente), e mando, que
(7) a otro, o la vendiesse ; o si muriesse quandoel finare, que este heredamiento quel
aquel (8) que rescibiera la donación, ante yo do, que finque a su muger. Ca si el mari
de aquel que la fizo; desatarse y e por qual do deila, ante que entrasse en tenencia de
quier destas razones la donación primera. aquella heredad, la diesse a su muger, val-
dría tal donación. E esto es, porque non se-
L E Y V. ria el porende mas pobre ; pues que non era
avn en tenencia del heredamiento, e non se
Por que razones valen las donaciones que le mengua ninguna cosa del patrimonio que
el marido, et la muger sefazen vno a otro. auia ante. Esso mismo seria, si alguno en su
testamento mandasse al marido alguna cosa,
Ley 5, Casos y a, e razones, en que valdría el assi como casa, o viña, o heredad, en la ma-
tit. 2. donadio que fiziesse el marido a la muger, o ñera sobredicha, e después la diesse a su mu-
Recop e " a a^ raari(lo, durando el matrimonio. E ger, ante que fuesse apoderado deüa. Otro
esto podría acaescer en dos maneras. La vna tal seria, si el marido diesse a la muger al-
es, assi como quando el que da la donación, guna cosa que non fuesse suya (2): ca val-
non se faze por ella mas pobre, e aquel a dría la donación, para poderla ganar la mu-
quien la da, se faze por ella mas rico. E es- ger por tiempo. Esso mismo seria, ca valdría
to seria, como si algún (1) orne, o muger, la donación que fuesse fecha en alguna otra
fiziesse su heredero algún orne casado , di- manera (3) semejante destas entre! marido,
ziendo assi: Yo fago mi heredero a tal orne e la muger.
tradit Alex, consil. 26. 2. vol. nam, ut dixi, non re- Et facit ista lex Partit*, et etiam diet* leges juris com-
quiritur in ea aditio hsereditatis , ut confirmetur: vide munis, quôd, etsi uxor renuntiet constante matrimonio
etiam Bald, in 1. i . C, de don. inter vir. et uxor. ltieris quœrendis pro sua parte, quôd valeat talis re-
(7) E la diesse despues. Adde cap. fin. de donat. in- nuntiatio, neque vitietur eô, quia prohibita est dona-
ter vir. et uxor, et 1. si maritus 12. C. eod. tit. et Azon. tio inter virum, et uxorem; et per ista jura ita reperio
in sum. col. 6. vers, revocatur, ubi ponit, quid si pig- decisum inter decisiones Rotee antiquas decisione 8 4 2 .
nori dédit, et vide Bart. in 1. rem legatam , D. de adit. incipient! eonsuetudo est in quodam loco, et in hoc se
leg. ubi distinguit inter pignorationem generalem, et in inclinât Roder. Suar. in comment. 1. 1. in tit. de las ga-
specie : adde Bart. Bald, et Doct. in dicta 1. si maritus nancias , lib. 3. Foro Leg. ubi in prima limitatione
12. legando tamen rem donatam , non videtur revocare illius legis Fori allegat dictam decisionem Rota»; pro
donationem: quia ante aditionem desinit esse in bonis quo etiam facit regula 1. si unus 27. §. pactus 1. D. de
per solam mortis confirmationem 1. cumpater 77. §. pa- pactis, quôd de facili prsedicta lucra ad virum toialiter
terfilice 17. et ibi Paul, de Castro, D. de légat, 2. 1. revertentur, ad quern integraliter de jure coramuni
antepen. C. de donat. inter vir. et uxor. spectabant, ut in 1. Quintus Mutius 5 1 . D, de donat. in-
(8) O si muriesse aquel. Adde 1. à marito 18. C, ter vir. et uxor. 1. etiamsiô. C. eod. Adde etiam, quôd
eod. et vide Dec. consil. 240. ubi vult, quôd hoc pro- per praedictas leges consulit Socinus 1. vol. consil. 114.
cédât etiam in donatione jurata; de quo multùm dubi- incipit viso testamento domince Mañanee, tenere renun-
to, et contrarium tenere videtur Bald. Novel, in tractât. tiationem factam per virum pacto de lucranda dote, ex
de dot. fol. 49. col. 3. quo vir non donat aliquid de proprio patrimonio, sed
renuntiat lucrum quasrendum, et facit 1. fin. in fin. C.
LEX r. de codicil, et 1. quod autem 6. in princ. D. quœ in fraud,
credit, quando enini renuntiatio obviât initio acquisi-
Si maritus instituatiir liserés, et rogatur, quôd tionis, non est donatio inter virum, et uxorem , ut in
post mortem uxori hœreditatem restituât, vel quod ei, dictis juribus, et notât Bald, in 1. Mud, col. 3. C. de sa-
ut sic restituât, lega t u r , et ipse causa donationis, ante- cros, eccles. Ego vero, quando ipsa renuntiatio fieret in
quàm ipse quœrat, restituit uxori; valet donatio talis, ipso contractu matrimonii ante ductionemuxoris ad do-
quia nihil de his primo diminuitur, cùm nondùm ac- mum , crederern dictam conclusionem esse veram ; si ta-
quisiverat possessionem : idem si rem alienam ei donet, men fieret postea, crederern contrarium verius esse ex
quia potest mulier earn praescribere. Hoc dieit. multis, quibus moveor. Primó, quia ex tali conclusio-
(1) Como si algun. Concordat 1. si sponsus 5. §. si ne esset dare materiam perfidias, et inimicitise inter vi-
maritus i 3 . et §. si quis 1 5. D. de donat. inter vir. et r u m , et uxorem , si uxor nolit talia lucra renuntiare,
uxor, et adde Azon. in sum. C. eod. col. 2. et istos ca- quod jura abhorrent, ut in 1. 1. et 2, ne fide jus. dot.
sus , in quibus valet donatio inter virum, et uxorem, dent. Secundo, quia non potest negari, quin jus spei
constante matrimonio, cumulât Lucas de Penna in I. ad ista lucra sit jam causatum, et acquisitum uxori, ex
mulieres, C. de incol. lib. 10. legis dispositione; et remitiere talein spem, est donare
jus jam qusesitum, et in ejus persona firmatum 1. spem
(a) Que non fuesse suya. Concordat 1. séd et si
3. cum si mil. C. de donation. Tertio, quia si hsec con-
sonstante 2 5. D. eod.
clusio esset vera , oporteretdicere, idem esse dieendum,
(3) Otra manera. Exemplifica, ut per Azon, ubi
si maritus renuntiaret istis lucris , seu conqusestis , ut
«uprà, et per 1. si sponsus 5. §. concessa 8. et 1. quod
sic totaliter acquirerentur uxori; quod tamen evidenter
autem 7. §. si maritus, D. eodem, et Cod. eod. 1. si ma-
videtur esse iniquum , et absurdum : nam cum ex ope-
ritus 10. sed ista sunt exemplal. sequentis; undè pone,
ría , et industria viri ista lucra proveniant, videretur
ut in casu 1. sed si vir 3 i . § . quod legaturus 7. D. eod.
De las dotes, donaciones, y arras. 585
LEY VI. guna Egiesia: tales donaciones como estas,
o otras semejantes délias, deuen valer, por-
De que cosas podrían fazer donación el ma- que aquel a quien las dan, non se aprouecha
¡ido, e ¿a muger, vno a otro; maguer el délias en su vida; otrosí, porque son dadas
matrimonio fuesse acabado. en manera que se torna en seruicio de Dios.
de ejus proprüs bonis; quia non potest pater per talem authent. sed quamvis, C. de rei uxor, aefion de quo
protestationem se liberare ab ista obligatione: ita décla- per eumdem Bal. Novel, in diet, tract, in princ. ejusdem
rât Soc. in 1. i. D. solut. tnatrim. et satis bene , quem la- col. 2. Et quid si nupsisset sine consensu patris? Vide
tías in hoc ibi poteris videre : et ita inteliiges istam ma- Joan, de An. in cap. 1. col. 2. et 3. de adult, et Ba!.
teriam, et diet. 1. fin. Item procedit, etsi pater protes- Novel, ibidem, fol. 1 3. col. 1. et 2. et Pal.ic. Rub. in
tetur, quôd dotât filiam de bonis filiae, et non de pro- diet, repet. cap. col. 287. cum multls sequent, et Ale-
prüs : cum en ¡m paler lege sit oblígalas ad dotandum xandr. in 1. 1. eol. 9. D. solut. matrim.
de proprio, non potest se liberare per protestationem (3) Dotar. Et in taxanda dote meta est legitima, ut
talem ; quod limitât Aret. et modérai Senenses, et etiam dixi in 1. 8. tit. 4. Part. 5. in glos. super parte a otro.
Ripa in diet. 1. i. nisi filia consensisset tali proteslatio- (4) El abuelo de parte de padre. Ex ista lege col-
ni: vide íbi per eos : et certè in filia, quae est sub po- ligiturde jure Partitarum nullam esse different ¡am inter
testate patris, et faeit quidquid sibi jubeatur à pâtre, avum paternum, et maternum, circa onus dotandae nep-
non videtur tuta haec limitado, neque ex hoc pater li- tis: quia sicut avus maternus non tenetur dotare neptem,
beraretur ab onere dotandi de proprio, quando pater si ipsa habet aliunde, undè se posset dotare, licét ipse
secundum vires sui patrimonii teneretur ad talem dotem; sit dives ; sic neque avus paternus, ut hie vides : de ju-
si verô non teneretur ad tantam dotem, tunc benè stat, re tamen commun! Doct. tenebantcontrarium in avo pa-
quôd filia consentiat, ut de proprio solvatur i d , quod terno , per 1. dédit dotem , D. de collât, honor, ita Bart.
erat ultra obligationem patris: imô, et tunc sine con- Augel. et Doct. in 1. 1. D. sol. matrim. et in 1. fin. C. de
sensu filiae ita deberet fieri, quando pater exprimeret, dotispromis, ubi Gloss, ibi intelligit in avo materno,
quôd dotabat de bonis suis tantam summam, et de bo- non paterno: ideó nota tu multùm istam legem , quia de
nis filiae tantam ; vel si dicat in promissione , compúta- jure communi, ut dixi, communiter tenebatur contra-
te eo, quàd filias de bonis suis ex parte maires, vel rium in avo paternOi Adde etiam, quôd si filins liabeat
aliàs pertineat : et ita vult Socin. in diet. 1. i. declarans undè posset dotare filiam, non tenetur avus etiam pa-
benè text, in diet. !. fin. C. de dot. promis.JLt quid si fi- ternus: ita tenet Bald, in authent res qua?, C. commun,
lia sit naturalis , vide Bart. in 1. uxorem, §. paler na- de légat, si ergô avus filio, qui erat in ejus potestate,
turalis, D. de leg; 3. et Bald. Novel, in diet, tract, fol. promisit adminlstrationem adventitiorum , etiam quoad
i 2. col. 3. et 4. et Bald, in 1. neque mater, C. de jur. fructus , ut in 1. cum oportet 6. § non autem 1. C. de
dot. et idem Bald. Novel, tractat, an mortua filia natu- bon. quœ lib. vel si est emancipatus, prout hodie per le-
rali dos redeat ad haeredes patris : vide ibi, nam tangit ges Regni per contractum matrimonii, ut in 1. It^.in
multa alia notabilia in ista materia : et in eo fol. vers. Ordin. Tau ri, si filius sit suffieiens, ipse . et non avus
decimum quintum spéciale, dicit notanter, quôd non tenetur dotare neptem : et ita est communis opinio, prout
liberaretur , sí assignasset in dotem alimenta de tempo- attesta tur Soein. consil. 33. col, fin. vol. 3. et tenet Ale-
re in tenpus , vel usumfructum alicujus fundi, imô te- xarid. in 1. 1. Col. 7. D. solut. matr. Et nota, quod hic
netur assignare dotem filiae légitimai et natural! in ple- habetur, quôd si neptis non habeat undè dotetur, avus
na proprietate, sicut dicimus in legitima, per 1. scimus paternus tenetur dotare earn: et procedit etiam de jure
36. vers, repletionem, C. de inoffic. testam. Et quid si Regui, quo per malrimonium filius liberatur à patris
filia dotetur ab alio? an adhue paler teneatur dotare potestate, quidquid dixeril. Palac. Rub. in cap.per ves-
illam de suo? Vide eumdem Bald. Novel, in dicto tract. tras , col. 3 7 1 . in formis minoribus.
fol. il. col. /,. versic. et hoc erit, in fine, ubi vult,
quôd sic, si filia adhuc non sit maritata: si tamen sit
jam maritata, et congruenter dotata , pater non tenetur; LEX IX.
secùs , si incongruenter: vide ibi, et de hoc ultra ea,
quae notât Bart, post GIos. ibi in 1. obligamur, D. de Mater non cogitur filiam dotare, nisi sit infidelis,
act. et'oblig. vide Franc. Curt, consil. 27. col. i 5 . et et filia fidelis : sed administrator bonoriim minorum cum-
.Tas. in authent. res quae , col. 5. C. communia de légat. pellitur per judicem, nubili aetate adveniente ei nuptias
Gui. Bene, in repet, cap. Raynutius, de testam. fol. 1 ga. quaerere, et secundum ejus divitias, et nobilitatem do-
col. 3. et /|. et Alex, consil. 7. vol. 2. et cons. 33. vol. tem constituere: sed si det plus quàm habet, non valet.
4- ubi vide quaeinfert ex hoe: licet tamen pater ad hoc Hoc dicit.
teneatur, non tamen potest negar!, quin dotando filiam (1) A la madre. Intellige, nisi filia sit inops; nam
exerceat liberalitatem, ut in I. 2. C. de bon. quœ liber. tunc, sicut tenetur alimentare illam, ita et dotare, se-
et in 1. Mœvia 49. §. 1. D. solut. matrim. et tenet idem cundum Bald, in 1. neque mater pro filia, C. de jure do-
Bald, in diet, tract, fol. 17. col. 2. Tenetur etiam pa- tium. Sed si pater, et mater insimul promittant dotem?
ter dotare filiam, si ingrediatur religionem, Gios. in Vide Bald. Novel, in diclo tract, de dot. fol. 9. col. a.
vers, vidi etiam defacto, et 1. 5 3 . in Ord. Tauri.
Torn. II. Eeee 2
588 Q u a r t a Partida. T i t u l o X L
que lo pueden fazer al padre, segund dize metimiento: e es otra manera por qué se Leyes
en la ley ante desta: mas puédela ella dotar puede establescer la dote.Estosería, como si de* *j*
de su voluntad, si quisiere.Pero si la madre dixesse alguno a la muger con quien casas- ÜJ,.' ¿"
fuesse Hereja, o Judia (2), o Mora, pueden- se: Prometedes, de me dar en dote tal viña Recop.
la apremiar que dote su fija, aquella que vuestra, o tal heredad, o tantos marauedis,
fuesse Christiana (3). Otrosí, qualquier orne que vos ha de dar tal orne? diziendo ella:
que tenga en su poderío, o en su guarda al- Prometo: en tal manera, o por tales pala-
guna manceba, con todo lo suyo, que fuesse bras, se establesce la dote por estipulación.
ya de edad para casar, puedenlo apremiac E avn se establesce la dote por otra mane-
que la case , e quel establezca dote, segund ra, que es llamada en latin pollicitatio; que
fuere (4) la riqueza que auia ella, e la no- quiere tanto dezir,como prometimiento sim-
bleza de aquel con quien ia casa. Ca si mas ple, que se faze en vno con la donación. E
establesciiesse por dote, de lo que ouiesse la esto seria, como si dixesse la muger al ma-
manceba, non valdría (5). E qualquier de rido : Estos marauedis, o esta casa, o esta
los sobredichos (6) en esta ley, e la ante viña ( o otra cosa qualquier quel diesse) vos
della, que defendiesse (7) que non casasse prometo por dote, e dovoslas luego (2). E
alguno de los que touiesse e.n poder, e que- aun se establesce la dote en otra manera,
riendo el casar, e seyendo de edad (8) que diziendo Ja muger assi ; que promete al ma-
lo pudiesse fazer; o maliciosamente mouien- rido, de dar alguna cosa en dote (nombrán-
dose, porque se siruiesse del, e de lo suyo, dola señaladamente), e que la clara a el, o
e nol quisiesse catar casamiento ; a tal co* a otro alguno (3) en nome del. E en tal ma-
mo este deuel apremiar el Juez (9) de aquel nera, maguer la de al otro, el- marido se en-
logar, quel case, e quel dote, segund que tiende que la rescibe. E porende es tenudo
es sobredicho. de responder por ella, si menester fuere.
LEY X.
L E Y XI.
Como ¿as dotes se pueden dar llanamente,
En quantas maneras se pueden dar las dotes.
con postura, o sin ella.
Estipulación (1) es llamada en latín, pro- Puramente (1) se puede establescerla do-
(2) Hereja, o Judia. Gloss. Bald, et Doct. in diet. (g) Apremiar el Juez. Et sic officio judiéis, ut in
1. ñeque mater, et Gloss, in 1. fin, C. de dotispromis, et 1. capite 19. D. de ritu nuptiar. Bart, in 1. mulier, §.
an procédât, si filia catholica sit dives, Bald. Novell, sub cum proponeretur, D. ad Trebel. et in 1. obligamur, ubi
dubio forte in dicto tract, dicit, quôd non , fol. 1 a. col» Gloss. D. de action, et obligat.
3. vers, et ex ilia, 1. qui liberos,
(3) Que fuesse Christiana. Nam si esset haeretica, LEX X.
etiam pater Chrislianus non tenetur illam dotare, Glos. Constituitur dos per stipulationem , et etiam per
in 1. si vero, D. de in rem verso , et in 1. fin. ubi et Sa- pollicitationem, ut promitto talemrem in dotem , et Ira-
lic. C. de dot. promis. do earn statim tibi , item per nudum pactum : et alio pro
(4) Segund fuere. Vide 1. pen. C. de Episcop. au- marito earn recipiente, tenetur maritus ad earn. Hoc dicit.
dient. et Gloss, in cap. 1. de adulter, et text, ibi, et 1. ( 1 ) Estipulación. Habuit ortum à notatis per Azon.
quœro 60. D. de jure dotium. C. de dotis promis, in summa, et C. de jure dot. col, 2.
(5) Non valdría. Intellige • ut in 1. cum post mor. ad fin. et adde 3. ad exaclionem 6. C. de dotis promis.
tern 43. §. i . D. de admin, tutor, et in 1. sive generalis et liodie semper fingitur tacita stipulatio in dote, ut in
6 1 . D. de jure dotium. 1. 1. %. 1. C. de rei uxor, actione.
(6) Be los sobredichos. Quid de fratre, an teneatur (2) E dovoslas luego. Et forte hoc dicit, quia ex
dotare sororem? Vide 1. own piares 12. §. pen. D. de pollicitatione non oritur obligado, nisi ccepisset solve-
administra tutor, et Gloss, in 1. non omni, €,. eod. tit. re, ut in 1. i. §. ccepisse, D. de pollicit. et tradit Bald.
de•administr. tutor, et per Alexand. et Doct. in 1. i . D . Novel, in tract, de dote, fol. 8. col. 1. Vel die, quôd hie
solut. matrim. ubi eliam quid de patruo. sumatur pollicitatio pro patto nudo, ex quo pollicita-
(7) Que defendiesse. Quid si pater, vel tutor, vel tio fiebat in praesentia mariti ; nam pollicitatio propria
alius qui tenetur dotare, recipiat aliquid, ut filiam , vel dicitur, quando fit absenti, et nullus recipit promissio-
pupillani alicui in matrimonium collocet? an possit re- nein pro ipso : vide ibi latè Bald» Novel. Ista tamen sunt
peti per puellam, vide Joann. Andr. referentem in hoc parvi momenti propter dispositionem 1. 3. tit. 87 lib. 3.
quaestionem Pillei in addition, ad Spec. tit. de judie. §. {Jrdinam.
generalia, col. 7. in addit. super parte per totum, ubi (3) A otro alguno. Adde 1. si mulier ita dotem 5 9.
concludit, et bene, quod turpiter recipit, et tenetur D. eod. titul,
restltuere ; de quo vide Joann. Lup. in diet, sua repet. LEX XL
super text. fol. mini 247- c u m sequentibus. Dos potest pure, vel sub condicione constituí, sci-
(8) E seyendo de edad. In hoc inspicienda est con- iicèt, si matrimonium impleatur : et ista conditio sem-
sueiudo patriae, ut notât Bald. Novellus in -tra-ctat» de per intelligitur t licet non exprimatur. Hoc dicit.
dote, fol. 13. col. 3. in princ. et vide Alexand. «onsil. (1) Puramente. Prosequitur notata per Azon. C.
ao. col. 1. vol. a. «od. in summa , col. 3,
Dé las d o t e s , d o n a c i o n e s , y arras. 58,9
Leyes te, o con condición.E puramente se entien- ría, como si dixesse alguna muger, o otro
del tit.
2. lib.
de que es establescida , quando dize la mu- por ella : Prometo de dar, a la sazón que mu-
à. Rec. ger al marido, o a otro en rióme del (2), que riare, por dote cient marauedis. E en esta
Ley 2. faze pleyto, de darle por dote cient mara- ha departimiento (3): ca si la muger estables-
tit. I S .
lib. 5. uedis, o otra cosa, nombrándola señalada- ciesse dote a su marido en esta manera, non
Recop.. mente. E con condición se faze, quando di- valdría. E esto es, porque prometió de la
ze la muger al marido, o otro por ella (3), dar en tal tiempo, que non ternia ya eston-
que promete, o faze pleyto, de darle alguna ce el matrimonio; nin otrosí non se podría
cosa por dote, si se compliere (4) el matri- el marido della aprouechar. Mas si otro quab
monio. E tal condiciou como esta siempre se quier la estabíesciesse, diziendo assi: Pro-
entiende (5), quier sea nombrada, o non. meto de vos dar en nome de dote, para vues-
tra muger, tantos marauedis, a la sazón que
LEY XII. yo finare; estonce valdría tal prometimien-
to. Ca podria ser* que aquel que los prome-
Que los que han de dar las dotes, deuen se- tió, que moriría en tal sazón, que ternia el
ñalar plazo a que las den. matrimonio entre aquellos a quien la manda.
(4) O a otro en norrie del. Vide infrà eod. 1. 1 3 . dotem isto anno solvere : debet tamen a n n u s iste non à
(3) O otro por ella. Sed an isto casu si e x t r a n e u s tempore p r o m i s s i o n i s , sed à tempore solemnitatis n u p -
solvat d o t e m p r o m u l i e r e , si n u p t i » non s e q u a n t u r pos- tiarum i n c i p e r e : et etiam potest promitti ad diem i n c e r -
sit ipse dotem repeteie , vide text, n o t a b . in 1. qui se de- tain , quae potest advenire ante mulieris m o r t e m . H o c
beré 7. D . de condict. causa data , et vide latè , et d é - dicit.
ganter ad intelleetum illius i e g i s , et 1.«' extraneus 6 . D . (1) Señalar, P r o s e q u i t u r dicta Azon. C. eod. in
eodem tit. Bald. Novel, in cïicto tract, de dote, fol. 2 7 . summa , col. 3 .
col. 2. et 3 . vers. 7 9 . spéciale. (2) A contar. Concordat 1. tali 4 8. in p r i n c . D . eod.
(4) Si se compliere. Vel sub alia conditione expres- et vide quas dixi suprà 1. p r ó x i m a : et q u i d in relicto
s a , ut dicit Azo u b i suprà. facto pro dote , an statim d e b e a t u r , vel speretur t e m -
(5) Siempre se entiende. U t in 1. stipulationem ai. pus n u p t i a r u m , vide Cin. et Salic, in I. sancirnus la i .
et 1. licet 4 3 . in p r i n c . et 1. dotispromissio 6$. D . e o - C. de nupt. et Bart, in 1. Titio centum, §. Tilio genero,
dem tit. non enim potest esse dos sine n u p t i i s , 1. 3. D . D . de condit. et demonstr. Bald, in 1. cum mota, col. 2 .
eodem : et procedit etiam si solutio dotis promittatur in- C. de transact, et in 1. si plures, col. 8. C. de condit.
fra certum tempus , veluti infra a n n u m : n a m intelligi- insert, et Bald. Novel, in tract, de dote, fol. 1 4 . col. 1 .
t u r à die n u p t i a r u m , ut in X.tali 4 8 . D . e o d e i n , in princ. et fol. 2 5 . col. 3 . et 4- u b i vide o m n i n ô .
i m ô , etsi in promissione dolis dicatur , q u è d solvet ad (3) Departimiento. Concordat 1. « pater mulieris
o m n e m petitionem , et voluntatem s p o n s i , seu viri fu- 7 5. et 1. Julianus 2 0 . D . eod.
t u r i , semper intelligitur ista conditio , scilicet, ut se-
quutis nuptiis t e n e a t u r , et non a l i à s , ut probatiir in LEX XI II.
dicta 1. tali, et tenet Bald, in 1. qui se deberé 7 . D. de
condict. causa data, in lect. Florent, et sequitur Alex, Potest constituí dos per t r a d i t i o n e m , vel debiti viri
qtiem vide consil. i/»5. vol. 5. versic. neque ad hoc ohs- l i b e r a t i o n e m : et cum alii dos nomine viri t r a d i t u r , non
tat; q u o d est singulare: valeret tamen p a c t u m , q u ô d est viri periculnm , nisi r a t u m ipse habeat. Hoc dicit.
ista conditio non iiitelligat.nr apposita , ut notât Glos. (1) Como dar. Nam respectu realis traditionis fac-
in dicla 1. qui se deberé, vel si ex mente eontrahentium t i , nihil interest inter t r a d e r e , et d a r e ; sed respectu ju-
intelligaïur, quôd non sit speranda ista c o n d i t i o , secun- ris ipsius obligationis i n t e r e s t , ut in 1. si rem tradi 2 8 .
d u m Bald, in 1. sicui legetur, in princ. D . de legat. 1. et in I. ubi autern non apparet "¡h. §. 1. D. de -verb, oblig.
Alex, consil. 6 1 . voi. 5. déclarât Bart, in {.stipulationes non dlviduntur, 8.oppo.
LEX XII. col. 1 0 . D . illo tit.
Dos p o t e s t a d diem certam p r o m i l t i ; ut promit'to (2) Dandogela luego de mano. Concordat 1. quern-
5go Q u a r t a Partida. T í t u l o X L
randolo della. E lo que dezimos de suso, que do, de cosa que fuesse rayz; si ella fuesse me-
si la diesse a otro en nome del marido; en- nor de veynte e cinco años, non lo puede
tiéndese, si el lo ouiere por firme. Ca en tal fazer por si, maguer ouiesse guardador, a
razón, si el marido non lo ouiesse por fir- menos de lo fazer saber al Juez de aquel lo-
me, e se perdiesse la dote, el peligro seria gar, que gelo otorgue. Mas si quisiesse dar
de la muger, e non del marido. En otra ma- la dote de las cosas muebles, puédelo fazer,
nera se establesce avn la dote; e esto sena, con consentimiento de aquel que ha en guar-
como si el marido fuesse debdor (3) de la da a ella, e a sus cosas; e non ha por que
muger, e le dixesse: Otorgades, que me de- lo dezir al Juez del logar.
des en dote tantos marauedis, o tal cosa,
que vos yo auia a dar; e dixesse ella : Otor- LEY XV.
gólo, e helo por firme, e soy pagada, assi
como si los ouiesse recebido. E esso mismo Que ¿a muger puede dar en dote a su ma-
seria, si el marido fuesse debdor a otro orne (4) rido la debda quel deuen.
qualquier, e el quitasse el debdo en esta ma-
nera sobredicha, dandogela por dote en no- Obligado seyendo algún debdor a debdo Leyes
me de aquella muger con quien casa. Ca es- que deua a alguna muger; si ella quisiere dei ti-
ltil. 2.
touce finca aquella debda al marido por do- casar, bien puede mandar aquel su debdor, lib; 5.
te de su muger. q u e de en dote a su marido, aquello que Recop.
deuia a ella. E esto se entiende; si el otro Ley 2.
til. 16.
LEY XIV, conosciere el debdo , e prometiere al mari^ lib. 6.
d o , que gelo pague. E esta es otra manera Recop.
Lev 2. De que cosas se pueden dar las dotes. en que se establesce la dote; que es llama-
tit.* 16. da en latin, delegatio. E en tal razón como
Recop.' Asignada, o establescida puede ser la do- esta ha departimiento (1). Ca si el debdor
Le
y<:ste, también en las cosas que son llamadas fuesse padre,.o abuelo , o bisabuelo, maguer
tul 2" r a y z (0» c o m o e n ^ a s q u e s o n dichas mue- fuesse negligente el marido, en non apre-
lib. 5. ble (2), de qual natura quier que sean. Pe- miar por juyzio a aigunotlestos sobredichos,
Recop. f<3 Sl j a niuger quisiesse dar dote a su mari- que pagassen la debda, non seria del el pe-
admodum 46. vers, tradiíione, D. eod. et adde Azon. tatem curatoris; undè forte generaliter esset intelligen-
C. eod. in summa, col. 3. da etiam in rebus, quae servando servari possunt: et is-
(3) Debdor. Concordat 1. quemadmodum 46. §. si to argumento etiam utitur Bald. Novel, in tract, de dot.
debitori,T). eod. fol. 2 3. col. 1. in 6-. special!, ubi tenet contra Bart, qui
(4) A otro orne. Concordat \.promittendo 41. §. ac- voluit, 1. 1. C. si advers. donat. procederé in rebus, quae
ceptilatione, et 1. licet 4 3 . 1. respon. D. eodem. servando servari mm possunt, et non in his quse serva-
ri possunt: et forte posset dici, quód si dos, quse con-
LEX xir. stituitur in pecunia, sit in maxima quantitate, vel res
mobiles sint valdè pretios«e, quod tunc exigatur etiam
Potest mulier minor 2 5. aiinis per se dotera dare judiéis decretum; si verô sint in parva, sen modérala
de bonis mobitibus curatoris auctoritate; sed de immo- quantitate, vel res mobiles non itapretiosse, quôd tunc
bilibus «en-potest sine judiéis auctoritate. Hoc dicit. suffieeret auctoritas curatoris: quando enim est maxima
(1) Rayz. Expressum est hie, posse dari bona rai- pecunia, judicalur de ca-, sicut de re immobili, cap.
nons ¡mmobilia in dotem cuín decreto judiéis : quod licet Heli 3 r. et ibi Joan, de Annan, de simón, facit 1.
non erat ita expressum de jure communi, licet Gloss. 3. et §. usuras, D. de contra r. judie, tutel. déclarât aliàs
et Doct. in I. lex qiuf tutores, C. deadminislr. tutor, ita Roman, consil. 287. et de mobilibus pretiosis dicit
teneant comrnuniter. Glos. in cap. tua, in verbo tractatu, de his quœfiunt à
(2) Mueble. Adde 1. mulier a 8, C. de jure dotium. preelat. sine consensu capit.
Sed an procédât etiam in mobilíbus, quse servando ser-
vari possunt, ut sufficiat auctoritas curatoris sine de- LEX Xf.
creto judiéis, ista lex non aperit. Cin. et Salic, in dicta
1. mulier tenent, quôd requiratur decretum in talibus Si debitor per mulierem delegatus, ad dandam do-
rebus, et idem videtur velle Bart, in 1. 1. C. si advers. tem viro, erat pater, «vus, vel proavus mulieris dele-
donat. et probari videtur in diet.!, lex quce tutores 22. gantis, non -imputatur marito negligentia petendi debi-
C. de adrninistr. tutor, et sic, cam pecunia sit de rebus, tnm in dotem-constituían) ; licèt postea talis debitor ef-
quae servando servari non possunt, ut dicit Gloss, in 1. fieiatur non soivendo. Siverô erat de aliis personîs, si-
l.§.fuitquœsitum, D. ad Trebellian. poterit adulta cum quidèm debitum mulieris erat ex causa onerosa, impu-
auctoritate curatoris constituere dotem in pecunia, et tatur viro; si autem ex lucrativa, si delegatus promisit
etiam adultus constituere arras cum auctoritate curato- certam debiti quanlitatem, et tunc idem quod in one-
ris, ut tenet Roder. Suar. in comment. 1. Fori, tit, de rosa; autincertain, ufproraitto tibí solvere quod debeo,
las arras. Ad verte tamen , quia ista lex loquitur gene- et tunc non imputatur negligentia viro. Hoc dicit.
raliter, et indefinite, et tantùm requirit decretum in (1) Departimiento. Concordat 1. si extraneus 3 3 .
immobilibus, et in mobilibus tantùm exigit auctori- D. dejur. dot. quse ejt Jex singularis, secundum Bald. ibi.
De las dotes, donaciones, y arras. 5
9'
ligro de la d o l e , si viniesse despues a pobre- te como e s t a , de m i e n t r a q u e ouiesse de q u e
za el q u e lo deuiesse, de manera q u e n o n le pagar el q u e la d e u i a ; si despues vinies-
ouiesse de q u e lo pagar; mas seria el peligro se a p o b r e z a , el m a r i d o es en el peligro de-
de la muger. Ca si por tal razón como esta lia (3), e es t e n u d p de la dar a Ja muger,
quisiesse d e m a n d a r la dote a. su marido, si el casamiento se partiere. E si fuesse de
mientra que fuera b i u o , o despues q u e fuer cosa n o n cierta, como si dixesse la m u g e r
m u e r t o , a su h e r e d e r o , p o r q u e n o n quiso ai m a r i d o : Dovos por dote cien marauedis
constreñir por ella en juyzio alguno de los que me mando t a l ó m e , e mando que.vos los
sobredichos, non deue ser oyda : p o r q u e los d e ; e e l d e b d o r dixesse al m a r i d o : Yo vos
fijos, e los y e r n o s , non deuen apremiar a dare aquello que deuo (4) a vuestra muger,
sus p a d r e s , nin a sus s u e g r o s , assi c o m o a n o n diziendo ciertamente q u a n t o ; en tal ma-
otros estraños. Mas si la m u g e r dotasse a su ñera es el peligro de la m u g e r , q u a n t o en
marido en la debda quel deuiesse otro deb- aquello q u e se pierde de la d o t e , e n o n del
d o r , que non fuesse de los parientes q u e d e m a r i d o , maguer sea negligente en deman-
suso auemos d i c h o , podria y acaescer d e p a r - darla. Ca en tal razón como esta, a u n q u e la
t i m i e n t o , en esta manera. Ca, o seria el d e b - m u g e r demandasse tal deb'do, non seria te-
do de p r e m i a , o de voluntad. E si fuesse de n u d o el debdor de darle mas de aquello
p r e m i a , assi como si gelo deuiessen de cosa q u e el pudiesse.
q u e ouiesse v e n d i d o , o emprestado al deb-
d o r , o por otro debdo semejante d e s t o s , q u e LEY XVI.
fuesse temido por premia de lo pagar; si a
qualquier destos debdores fuesse el m a r i d o Cuales dotes pueden ser apreciadas quan-
negligente (2) en demandar el d e b d o , mien- do las dieren: e si ouiere engaño en el apre-
tra que ouiesse de que lo pagar, e si des- ciarnienlo, quando deue ser
pues viniesse a pobreza, q u e pagar non lo desfecho.
podiesse; en tal razón seria el peligro del
m a r i d o , e seria tenudo e l , o su heredero, Apreciada puede ser la d o t e , q u a n d o ^ t e y / /
de responder a la m u g e r de tal d o t e , q u a n d o la estableseen , 0 puede ser q u e la n o n apre- i¡i>, s'.
se partiesse el casamiento. E si el d e b d o f'ues- ciaron. E apreciaba seria, como q u a n d o di- Recop.
se ríe v o l u n t a d , assi como si alguno de su x t - s s e ( i ) e l q u e la d a : Dovos tal c a s a , o tal
grado , e sin premia n i n g u n a , ouiesse prome- viña en d o t e , e apreziola en cient m a r a u e -
tido de dar alguna cosa m u e b l e , o rayz a dis. E non seria apreciada, como si dixesse
la m u g e r ; en esto podria acaescer, q u e au- simplemente, el q u e la da: Dovos tal here-
ria d e p a r t i m i e n t o , desta guisa. Ca, o seria dad, o tal casa en dote. E si la dote fuesse
cierta cosa, aquello que prometiesse, o non. a p r e c i a d a , s r g u n d que es s o b r e d i c h o , e la
E si fuesse cierta c o s a , e dixesse la m u g e r al apreciassen por m a s , o por menos de lo q u e
m a r i d o : Dunovos en dote tantos marauedis, valiesse; si se sentk-ra por engaño alguno
q u e me deue tal orne, e m a n d o ! que vus los dellos, puede demandar que sea desfecho el
d e , e el debdor p r o m e t i e s e ciertamente de engaño (2), .también el que da la d o t e , c o m o
los dar; si el marido non demandasse tal do- el que la recibe. E esto se entiende que deue
(s) El marido negligente. Sed cujus expensis d e - (4) Q"e deuo. A d d e I.,eum qui 3 o . §. si mulier a.
bet exigí noraen d é b i t o n s datum in dotem ? an viri, D de jurejur. et 1. si prior i l . et ibi Gloss. D . solut.
vel uxoris? Gloss, in I. 1. §. 1. D. de impens. in res dot. matr.
fact, tenet, q u o d tales expensas-in exigendis debitoribus LE X XVI.
non rainuanf doteni, imô debeat exigi sumptu viri ; et Dari potest dos sestimata , vel non œîtimata ; et si in
idem vult Specnl. tit. de don. inter vir. et uxor, et dote sestimatione intervenu, d e c e p l i o , qualiscumque sit quan-
restituenda , §. fin. vers, illud eliam quceritur. Bait, ta- titalis, debet r e s c i n d i , et reforma r i : et ponitur Lie q u a n -
men in d. 1. 1. q u a n d o noraen fuit datum in dotera ses- do dicatur dos sestimata Hoc dicit.
t i m a l u m , tenet e o n t r a r i u m , i m o , quôd tales expensse (i) Quando dixesse. Habes lue d e c l a r a t u m , q u a n -
deducantur de d o t e ; et istud dicit e.sse verum Bald, in d o dos dicatur dari Sestimata tali sestimatione, quae fa-
addit. ad Specul. tit. de expensis, licet disputando pos- ciat emptionem : debet enim fieri iste contractus eum vi-
s e t , secundum e u m , responderi rationi Bart, Idem ta- r o , et debent insimul consentiré in sestimatione, ut d i -
men B;dd. in 1. nominibus, C. de action, et oblig. dicit, cit Glos. in 1. consensu, l). de act. et oblig. et v i d e q u œ
q u ó d debeat vir compensare sumptus cum fructibus dieam iiifrà eod. 1. i 8. et adde Glos, in 1. i. D, de con-
e x a c t e pecunia;, et in id q u o d non siifficiat, poterit age- Irak. empt.
r e , a u t excipere contra uxorem ; et idem vult in 1. 1. C. (2) Desfecho el engaño. Concordat 1. jure succur-
de bonis matern. vers, secunda quœstio est. Salic, tameri sum 6. §. a. et I. si res.n. §. 1. D, de jure dotium , 1. si
in diet. 1 nominibus tenet opinionem Bart, et allegat p r o
circumscripta 6. C. solut. mat/¿m. u b i hoc l i m i t a t u r , et
eo 1. si id quod, §. r. D. de donat. inter vtr. et uxor. Et
est spéciale favore d o t i s , ut bip subjicit, et a p p r o b a -
q u a n d o impensa non est módica, placet iiiihi opinio Bart.
tur opinio Azon. et de isto privilegio vide Bald. Novel,
(3) Es en el peligro della. Vide 1. Nessenntus l\\. in suo tract, de dote, fol. ^ 7 . col. 3 . versic. 3 5 . privi-
et ibi Gloss. D . de re judie. legium.
•bga Quaria Partida, Titulo XJ.
ser guardado en la dote tan solamente. Ga te. E -todas estas cosas que son llamadas en
«n quanta quier que sea fecho ei engafk>, en griego parafera a , si las diere la muger al ma-
rnas, o en menos de lo que vale la cesa, rido, con entencion que aya el señorío de-
siempre dene ser desfëchô, mostrando elen- lias, mientra que durare ei matrimonio,
gaño, segund que es dicho, aquel que se tie- auerlo ha; bien assi como do las quel da por
»e por engañado. Mas esto non es en ios dote. E si las aon diere al marido señalada-
otros pieytes. Ca non es tenndo de desfazer mente, nin fuere su entencion que aya el se-
el engaño el que lo fiziesse; fueras ende, si âorio en ellas, siempre finca la muger por
affrontasse -mas, o menos dotro tanto del pre- señora délias. Esso mismo seria, quando fues-
cio derecho que valia ia cosa.-E esto seria(3), sen en dubdas , si las diera ai marido, o non.
como si alguno vendiesse la cosa que valia E todas estas cosas que son dichas parafer-
veynte maraúedis, por quarenta e vno; o la n a , han tal preuüejo, como la dote; ca bien
que valia quarenta por diez e nueue. assi como todos los bienes del marido son
obligados A la muger, si ei marido enagena,
LEY XV'11. o malmete la dote, assi son- obligados (3)
por la paraferna, a quien qüier que passen.
De tos bienes alte ha la tnuger aparladamem- E maguer que tal obligación como esta non
íe, que non son dados en dote, aque dizen sea fecha por palabra, entiéndese que se fa-
e.n latin parqphernales. ze, tan solamente por el fecho. Ca luego que
el marido rescibe la dote (4) ? o las otras co-
Paraferna (i) sou llamados en griego, to- sas que son Ramadas paraferna, son obliga-
dios los bienes (a), e las cosas, qaie-r sean dos porende a la tnuger todos sus bienes;
¡muebles, « rayzes, que retienen las mugeres también los -que iba estonce, como los que
para si apartadamente, e non entran en cuen- aura después.
to de dote: e tomo -este «orne a para, que
quiere tanto dezir en griego, como a cerca,
e feraa, -que «s dicho por dote, que qaier
tanto dezir en romance, como todas las co-
sas que son juntadas, e allegadas a la-do-
(3) Esto seriadla vènditore deéépto ídem disponit »e bona virî síitít tacite obligata, ut hic , et in4, fio. C.
Î. 56. tit. 5. Pari, 5. in emptore tamen deeepto contra- de pact, convent, alia vero bona paraphernalia sunt,quae
dice illa lex, quia suffieit, si pro re qua? valebat %o. sant in dominio, et administratione uxoris, ut res ex-
dedit 3 i, cum qua concordai i. 4. ti't. 7. lib. 5, Orden. tra dote-in, quas ipsarnet locat, et fructus ex eis perci-
Regal, et iilud teñe, quia tu eo approbatur opinio Glos» pit. Et de jure Regni, fructus omnium bonorum, tarn
et comtijuïiiier omnium Doctor., iti 1. 2. C. de rescind, m a r k i , qnàaj uxoris, sunt communes inter viram, et
vend, et in is4a''legefüirr.eeitata opinio aliorum gïossa- uxorem, at in 1. Fori, quoe etiam est posita in Ordin.
torum, de quibus per Glos. in diet. 1. %. quaai et tenuit Regal, lib* 5. tit. 4. quod HO ti eral; de jure commuai,
Specul. fit. de empt, ei vend, verbo ubi&uietn, Petrus de ?ít tradit Bald, et Alex, iti coiisiliis hic allegalis in glos.
Bella Pertica , et Gin. in diet. 1. a. quiest. 7. Rofre. in 1. et per Glos. Bart. et Doct. in dicta Í. fin. C. de pact,
iibello de actions quanta minores, Abb. in cap. cam di- convent, et per Bart, quera communíter sequuntur Doc-
lecli; d&vmpt.et vendu, sed prima opinio saquior, et tor, in 1. pen. B . ad L. Falckl. ubi et Ales, et Deems
ratúma-btlioi'. eonsií. 52 1. Francíscus de Aret. consil. 160. col. 1.
LEX XV II. Socín. consil. 82. 4. vol. et adde praadictis Roder. Suar.
in repet. !. 1. in'fin. tit. de las ganancias, lib. 3. Foro
Pro restltùtione dotis sunt bona virî tacite obligata, Leg. et Palac. Rub. in sua repet. in rubr. col. miki 3oi.
iicèt ofaligatio expressa non intercédât: et idem de pa- in formis minoribus.
rapherualibus, quod est iilud quod mulier sibi retinet (3) Assi son obligados. Adde 1. fin. C. de pact, con-
extra dotem : et si talia bona det uxor iriarito, ut duran- vent, et Bald, in 1. ubi adhuc, col. 1. C. de fare dotium,
te matrimonio ipse habeat, earuín dominium hahebit; et quid in doniftione propter nuptias, vide Bald.in diet.
alias si dubitatur, nequáquam. Hoc dicit. 1. abi adhuc, fin. col. et aa ista hypotheca sit privile-
(1) Paraferna. Vide de hoc Alexand. referenteih giata, vide Bart, quôd non , in authent. de privileg. dot.
cornil. Bald, consil. 144. vol. 5. 2. dubio : eHiabuit hceret.vnulier. nonprœit. collât. 8. Et inteîlige istamle-
ortum ista lex à noïatis per Azoti. C. eod. in summa, gem in bonis , quorum adtninistrationem tacite, vel ex-
vers, queedam aliœ res âicuntur , col. 1, hábuit etiam or- pressé uxor concessit marito; nam si nullam adminis-
tum à 1. si ego 9. §. dotis 2. D. dejare dot. et kl, hac trationem vir habuit, sed uxor ea administravit, tunc
lege 8. et à 1. fin. C de pact, convent. bona mariti non sunt tacite hypothecata , seu pro -eis
(2) Todos los bienes. Bald. 5. vol. consi!. 27-8. iu- óbligata, ut pátethic in ista lege, etinfrà, dum dlcit,
cipit qucedam sunt res extra dotem, ponit duplex ge- c a duego etc. et patet etiam in diet. i. fin. C de pact,
nus bonorum paraphernalium mulieris:'train q«s;dam convent.
sunt paraphernalia , quae sunt in dominio uxoris , in ad- (4) Rescibe la dote. Adde 1. 33, tit. 1 3. in 5. Part.
ministration e tamen viri ,'qriia vir administrât taüa'bo- et «qtwe ibi dicam.
na sua dilig entia , et peri cul o , et pro tail administra tio-
De las d o t e s , donaciones, y arras. 593
LEY XVIII. e el daño (3) della; fueras ende, si el mejora- L e es
miento, o la pejora, acaesciesse ante que las del ti-
as cosas que son dadas por dote fueren bodas (4) ouiessen fechas : ca estonce el da- *ul- 2.
¡¡oradas, o menoscabadas, quien deue ñ o , e el pro, seria de la muger. E esto es, ¿eco»!
uuer la mejora, e pechar el menoscabo. porque tal donación como esta es fecha so
condición, que es tal: Si el casamiento se
Acrescida ( i ) , o menguada podría serla cumple. Ca maguer fuesse estimada, como
iote, o el arra. E porende queremos aquí sobredicho es, nonvaldria, si el casamiento
mostrar, a quien pertenesce el pro, o eí daño non se cumpliesse. E porende, fasta que las
délia. E dezimos, que si ia dote que diere ia bodas sean fechas, a la muger pertenesce el
lib. ¿. rauger al marido, fuere apreciada, assi como daño, e el pro de la dote, maguer el marido
Kecop. de suso es dicho (2), si se mejorare, o se pe- sea tenedor della. Mas si apresciada, o esti-
jorare después, al marido pertenesce el pro, mada non fuesse (5) la dote, quando la dies-
Tom. IL Ffff
594 Quarta Partida. Titulo XI.
se là muger al marido ; estonce pertenesce el
daño, o el pro de la dote, a la muger, en LEY XIX.
qualquier tiempo que venga ; fueras ende los
frutos (6), e la pro que viniesse por razón Quando pertenesce el daño de las cosas que
dellos, que lo deue auer el marido, para son dadas en dote, a la muger, e non al
mantener el casamiento. E si quando la mu- marido.
ger establesce la dote a su marido, lo fizies-
se desta guisa, diziendo assi; que davia vnas Señalando la muger al marido su dote Ley 5.
casas en dote, e que las apresciaua en dozien- en casa, o en viña, o en otra heredad, a- !"• •*•
tos marauedis; eu tal manera, que si el ca- 1 « - . . . llD. Ó.
samiento se partiesse, que fuesse en esco- preciándola, si tuuiere para si (1) la esco-R ec0 p.
gencia (7) del marido , de tornar las casas, gencia, de tomar lo que le da por dote, o
o dozientos marauedis ; desta guisa seyendo aquello por que lo aprecia; si se partiesse el
establecida la dote, el p r o , e el daño que casamiento, e non otorgasse la escogencia al
ende viniesse, seria de la muger, e non del marido, segund dize en la ley ante desta, el
marido, si el marido escogesse de darle las daño , o el pro que y viniesse, si fuere cres-
casas, quier fuessen empejoradas, o mejora- cida, o menguada, seria della, e non del ma-
das; fueras ende, si la muger podiesse pro- rido. E podría ser, que quando establescies-
uar, que por culpa del marido (8) auino da- se la muger la dote, que tal escogencia, co-
ño en aquello que le dio por dote: o si por mo sobredicho es, que non diria que la ter-
auentura el marido rescibiesse sobre si (9) nia para si, nin que la daua al marido ; mas
todo el daño que auiniesse en la dote, quan- que daua tal cosa en dote, e apreciada por
do gela dio la muger. tantos marauedis : e que este apreciamiento
fazia (2), porque si la cosa que daua en do-
quisitionem, ut aliud quid comprehendat, quàm lu- §. fin. D . eod. et 1. quod si fundus i t . D. de fundo
crum proveniens ex quaestu , vel industria personarum, dotali.
sed restringitur ad illud tantùm ; ñeque comprehendit, (8) Por culpa del marido. Adde 1. in his rebus 6 6 .
quae ex legato, vel donatione, vel ex alia simili extrín- D. soluto matrim. et 1. cum duobus 52. §. damna 3. D.
seca causa , extra rem, et operam acquiritur, ut proba- pro socio. Sed an de bonis lucratis resarcietur hoc dam-
tur in dicta 1. sed si adjiciatur, juncta Glos. et 11, pras- num? Vide quae dixi supra ead. 1. et Blontalv. in dicta
cedentibus: et aliqua ex his, et alia fundamenta addu- 1. 1. lit. de las ganancias, qui dicit, quód si damnum
cunlur per Oldrald. in quaestione simili satis eleganter evenit culpa viri, non resarcietur de talibus bonis : et
cornil. 24°- ubi vide, quia nolo esse fur laboris alieni: idem tenet Roder, in repet. diet. 1. Fori, fol. 22. et 2 3 .
et facit etiam 1. 11, incipit si estando, tit. 4. lib. 3. Fo- qui tamen remittit ad consuetudinem, secundum quam
ro Leg. Et per bsec potest decidí alia similis qusestio, nunquam vidit obtineri, quod resarciantur.
de qua fui semel interrogates à quodam domino colle- (g) Sobre si. Adde 1. Pornponius 6, D. de pact,
ga meo ; an si vir, qui vendidit propriam rem cum pac- dotal.
to redimendi, si constante matrimonio utatur pacto, LEX XIX.
redimendo talero rem, quae multo pluris forte tunc va-
let, quàm cùm fuit vendita; an illud lucrum quanti Si rei sestimatae electio fuit data mulieii, vel expri-
plurimi dividatur intei' virum , et uxorem : nam crede- mitur, quôd ideó fit aestimatio , ut sciatur quantum res
r e m , quôd non, argum. diet. 1. Fori, et \. fundi partem dotalis valeat; si contingal deterioratio , tunc pericu-
79. D. de contrah. empt. facta enim recuperatione reí lum pertinet ad mulierem. Hoc dicit.
vendit» ex vigore pactí de revendendo, res dicitur ease (1) Para si. Adde I. plerumque 10. in fine, cum
apud virum ex causa prima, secundum Bart, in 1. in sequent. D. eod.
diem, D. de aquapluv. arc. et sic etiam venit in restitu- (2) Apreciamiento fazia. Concordat I. si inter vi-
tione fideicommissi universalis, quod haeres habuit ex rum 2 1 . C. eod. et ibi Gloss. Bart. Cin. Bald. Salic, et
pacto de revendendo inito à defancto, ut consuluitDe- est ratio, quia tunc tantùm fit aestimatio, ut cognosca-
cius consii. 2 38. incipitproponitur,quodnobilis domina: tur, an res sin't deterioratas penes maritum: et adde 1.
habebit ergo uxor tantùm medietatem pretii soluti per cumpost 69. §. cum res in dotem 7. D. eod. et 1. fin.
virum ex bonis communibus, ut in 1. cum prqponas, et D. de pact, dotal, ubi etiam est bonus casus, quid si
ibi Bart. C, pro socio, et etiam conferí ad hoc, quod vir vendat talem fundum de volúntate mulieris majori
habetur in 1. utrum a 3. D. de pet. hœred. et ibi An. et pretio quàm fuit aestimatus, et quid si fuit eonventum,
Pau. et jura in quibus dicti Doct. se fundant, loquun- quando res danturaestimat», quôd esedem res reddati-
tur in casu multùm differenti, et militât diversa ra- •tur habita ratione augment!, vel diminutionis ; die, quôd
tio: et postquàm haec scripsi, reperi Carolum Moli- tunc aestimatio non facit emptionem, et si res soluto ma-
neum tenentem contra Joan. Fab. et alios, in sua glos. trimonio reperiantur viliores, erit damno viri, et tene-
consuet. Paris. §. 3o. asserens eos vehementer alluci- tursupplere usque ad œstimationem; et vice versa, si fue-
natos, et errasse : in effectu respondet idem ad dicta rint pretiosiores succedet lucro viii, ut in 1. œstimatis
jura, qua» adducuntur in contrarinm : vide ibi. 5o. et 1. cestimatœ 5 i . D. solut. matrim. et ibi Gloss.
(6) Los frutos. Vide infra eod, 1. a 5. «t Doct. Et nota, quôd licet expresse non dicatur,
(7) En escogencia. Quid si hoc non fuit expres- quôd sestimatio fit ad effectum , de quo in ista lege , si
sum, sed simpliciter, quad reddat rem vel sestimatio- tamen datur res œstimata hoc pacto , ut eadem res red-
nem ? Die , quôd electio est viri, ut in 1. plerumque 10. datur, 3ubinteiligitur , quôd debeat reddi. habita ra-
De las d o t e s , donaciones, y arras. 5 <9 5
te se empejorasse (3), que sopiessen quan- por auentura recibiesse el marido sobre si
ta era la pejoria, o razón de aquel aprecia ei peligro tan solamente (2) del empedramien-
miento. E en esta manera aun seria el p r o , o to, e non de la muerte; o delà muerte, e non
el daño que y acaesciesse, de la muger, e del empejoramiento ; en tal manera, maguer
non del marido. fuesse apreciada la sierua, non serian jos fi-
jos, o el fijo , que nasciessen della, del mari-
LEY XX. d o , mas de la muger. E si lamuger non dies-
se la sierua apreciada al marido, pertenes-
A quien pertenesce el daño, o el pro de las ce ei pro, o el daño que viniesse por razón
sieruas que fuessen dadas en dole, síseme- della, e sera de la muger, e non del ma-
jorassen, ose empejorassen, o muriessen. rido (3).
LEY XXL
Ley Ancilla tanto quier dezir en latin, como
a. sierua en romance. E porque acaesce a las De los ganados que son dados en dote, e de
tit.
1
W>. 6. vegadas ? q U e l a s mugeres dan sieruas en do- las otras cosas que se pueden contar, o pe
te a sus maridos; porende queremosaqui de sar, o medir; a quien pertenesce el daño, o
zir délias. E dezimos, que si la muger die- el pro aellas.
re alguna sierua a su marido, e la aprecia-
re quando gela diere, e el prometiere del Ganados (i) dan las mugeres en dotes a Ley 5.
dar el aprecian)iento della, si el casamiento las vegadas a sus maridos. E si por auentu- tjt. 9.
se partiesse por muerte, o por juyzio, que ra, quando establescen la dote en ellos, non ¿ ' .'''
en tai caso como este, el p r o , o el daño los aprescian, el peligro que y auiniere sera
que auiniere por razón de aquella sierua, de la muger; e leuara él marido los frutos
sea del marido. E aun si acaesciesse, que tal dellos, para sostener el matrimonio, mien-
sierua ouiesse fijos despues que fuesse dada tra que durare: pero si acaesciesse, que de
en dote, serian otrosi del marido (r). Mas si los ganados (a) que diere la muger en dote
tione augraenti, et diminutionis, ut declarant Doct. la sit uxoris, vele contra, ex quo de lucris debet re-
moderni in dicta 1. œstimatis, et probatur in dicta 1. sarciri damnum aneillas mortuse , et sic cessât ratio is-
si inter virum, et in dicta 1. fin. de pact, dotal, facit 1. tius legis Partitarum; uude eonsequenter debet specta-
quod si fundus 1 1 . D. de fundo dot. re lucrum ei, cui spectat damnum, ,1. secundum natu-
(3) Empejorasse. Quid si noil deterioraretur in ral» 1 o. D. de reg. jur.
substantia, sed in pretio, vel è contra ? Vide Glos. et (2) Tan solamente. Concordat. 1. 1. C. solut. ma-
ibi Bald, in dicta 1. si inter virum., ubi Salic, et intelli- trim, ubi Glos. et sequitur ista lex dicta Axon. C. eod.
ge de deterioratione culpa viri, ut in 1. in his, in peine. in summa , col. ántepen. vers, si autem in dote, et nota
D. solut. matrim. Àlberic. et Doct. in diet 1. si inter bene earn, quia non ita clarè erat decisum'de jure corn-
virum. muni.
LEX XX. (3) E non del marido. Vide 1. 2 5 . infra eodem.
periit periculo mulieris, ut in 1. plermnque 10. §. si an- dotem, ut in 1. reijudicata; i 5 . §. 1. versic. morum, se-
te , D. dejur.dot. et idem per diet. 1. diceridutu est, si cundum lecturam Dini, ubi Bart. D. solut. malrim. Quid
fuerit evicta ante nuptias, et tenet Azo C. eod. in sum. tamen si ipsa adultera récessif, et se separavit à mari-
col. 5. to? an tune possit haeres de adulterio objicere, si repe-
(5) En lugar de la dote. Adde 1. quotiens i 6 . D. tatur dos a b e o , vide Bald. Novel, quod sic, in tract.
cod. tit. de dote, fol. ?2. col. 4. iii princ. qui dicit, quôd non
LEX XXII I. reperiit ab aliquo hoc tactum ; de quo vide notabiliter
per Salic, in 1. fin. C. de adult, et adde quae dixi in 1. 3.
Si inter virum, et uxorem intercédât pactum de do- tit. 1 7 . 7 . Part.
te , et donatione propter nuptias, parteve ejus lucranda, (2) Egualmente. Adde text, in authent. œqualitas,
matrimonio soluto; dùm tainen sit pactionis sequalitas, C. de pactis convent, et in corjiore undè sumitur : et
et quis conjugum decedat sine liberis, vel religionem nota, quôd cùm hodie de consuetudine non fiant istas
in tret, lucratur superstes deductum in pacto : idem , si donationes propter nuptias , non valeret pactum, quod
est consnetudo de certa parte, aut to!a lucranda , aut fieret de lucranda dote, ut tenet Gloss, et ibi Bald. 2.
aliquis conjugum adulteretur: et si pactum apponitur le et. in authent. dos data, C. de donat. ante nupt.
doti tantùm, vel donationi tanlùm, intelligitnr in alia, (3) Entiéndese. Adde 1. fin. §. sin autem donatio,
in qua non apponitur, repetitum : füiis autem aliquo C. de donat. ante nupt.
prasmissorum casuum existentibus servatur proprietas, (4) Costumbre. Hsec consuetudo non est in isto
eonjugi usufructus ; et uno conjugum ab intestato sine Regno.
liberis, et consanguineis defuncto, 8uccedit superstes (5) Ca si los ouiessen. Quando mulier perderet do-
universalité!': exeeptis autem casibus istis, dos redditad tem propter adulterium, concordat text, in authent.
mulierem , et ad maritum donatio soluto matrimonio. ut liceatmatri, et aviœ, cap. 9. §. sivir de adulterio 4.
Item soluto matrimonio tenetur uxor reddere hseredi- collât. 8. quando vero lucraretur vir dotem ex pacto,
bus viri vestes pretiosas, qua; dienntur de excusa; el re- concordat text, in authent. neque virum, quod ex dote,
tinebit sibi vestes quotidianas. Hoc dicit. cap. proplerea, collât. 7. et adde Gloss, in 1. 1. C. si
(i) Que faze la muger. Similiter, si vir committal constante matrimon. dos soluta fuer, et Bald, in authent.
adulterium, uxor lueratur donationem propter nuptias, sed et si quis , C. de secund. nupt. et nota etiam istam
ut in 1. consensu 8. §. 4- vers, sivero causam, C. de re- legem disponentem idem, quando lucratur ex consue-
pud, in hoc enini non ad imparia judicantur, ut addu- tudine, sicut quando lucratur ex pacto: parificanlur
cit Gloss, in cap. i . ut lit. non contest. Si tamen qui de- etenim quoad lucrum dotis pactum, statutum, et con-
dit dotem stipulatus fuit earn sibi reddi, soluto matri- suetudo, ut in 1. Deo nobis 56. post princ. et ibi Bald.
monio; tune vir non lucratur dotem propter adulterium C. de Episc. et cleric.
uxoris, ut in 1. si dotem 'xt\. C. de jure dot. ubi vide per (6) O el que non entrare en Orden. Innuitur hic,
Gloss. Cinum, el Baldum , quid in patre, qui dedit do- quôd, vir éx pacto de lucranda dote, lucratur eam, etiam
tem filia?, ñeque fuit stipulatus sibi reddi: et an inari- per ingressum religionis uxoris, et habetur in 1. Dèo no-
tus, qui hoc casu lucratur dotem , teneatur ad onera he- bis: et intellige, quando matrimonium dissolveretur
reditaria, vide 1. licet 97. et ibi Bald, et Doet. C. eod. etiam quoad vinculum; nam si duraret, non haberet
hseres tamen mariii, qui retinuit adulteram post adulte- locum , imô spectaretur mors naturaiis : vide Bald. No-
rium , non potest objícere de adulterio, ñeque retiñere vel, in tractât, de dote, fol. aa. col. 2. ad fin.
598 Q u a r t a Partida. T i t u l o XL
o la muger sin testamento, e non dexando
fijos, nin otros parientes que hereden lo su- LEY XXIV.
Lêyl2. y 0 í q U e el otro q U e finca biuo (7), gana la
lib. 6. dote, o la donación, que fue fecha por el ca- Que deue ser guardado, quando casan aigu-
Recop. Sarniento, e todos los otros bienes que ouie- Tíos en vna tierra,, e/azen pleytos entre si; e
Ley 4. re el que muriere assi. E saluo en este ca- después van morar a otra , en que es costum-
tj1- 2- so, e en los otros tres que deximos, por otra bre contraria de aquel plejtó.
ùecop. r a z o n qualquier que se departa el matrimo-
nio derechamente, siempre deue, tornar (8) Contece muchas vegadas , que quando Leyes
la donación al marido, e la dote a la muger. casan el marido, e la muger, que ponen pley- ¿.^9)
Mas si la muger touiere paños escusados.(9), to entre si, que quando muriere el v n o , que lib". 0.
que su marido le aya dado, si el muere, lue- herede el otro la donación, o el arra, que Reeo P-
go deue ella tornar tales paños con sus apa- dan el vno al otro por el casamiento ( i ) ; o
rejos a los herederos del marido: e ella ter- fazen su auenencia, en que manera ayan lo
na para si los paños que traye. que ganaren de consuno. E después que son
(7) Que finca biuo. Concordat 1.1. C. unde vir, et mend, légat, et -hoc videtur tenere Joan, de Imol. in dic-
uxor, et D. cod. 1. i. et I. 6. tit. i 3 . 6. Part. to §. servis , col. 4- versic. ídem forte si uteretur, Al-
(8) Deue tomar. Adde cap. fin. de dqnat. inter vir. ber. in dicto §. interdum. Dicendum ergô videtur, quod
et uxor. qui dicantur panni de excusa, relinquatur arbitrio judi-
(9) Paños escusados. Nota istam legem, quia su- éis, considerata qualitate personarum , prout dicit Joan,
per hoc erat magnum dubium de jure communi, ut tra- delmol. ibi; et íüi dicuntur quotiadiani, sine quibus
dit Bart, in 1. 1. §• pen. D. solut. matrim. et Lucas de muiier in publicum non potest comparere, et quibus
Penna in 1. mulleres, C. de incol. lib. 10. et Montalv. utitur quotidie , quando comparet in publico , prout
qui non allegat istam legem, in 1. 6. tit. de las heren- dicit Bald, in dicto §. servis : undè et ilii, qnibus com-
cias, lib. 3. Foro Leg. ubi multa dicit circa hoc, et Doct. muniter utitur etiam in diebus festivis , dicentur quoti-
de Palac. Rub. in repet. cap. per vestras , in rubr. col. diani, quando secuudùrn dignitatem viri, et uxoris con-
mihi 3o, 3 1 . et 3a. cam multis seq. Approbat ergo ista venient , et aliàs non posset in publico comparere com-
lex, prout dicit dictus Doctor, opinionem distinguen- mode ; licèt dictus Doct. de Palac. Rub. ubi suprà col.
tem inter vestes quotidianas, et festivas, seu pretiosas, 38. aliud voluit, intelligens de ista commoda compari-
quam tenet Bart, et comuiuniter Doct. in dicta 1. pen. lione in publicum de diebus quotidianis, et non de fes-
Adverte tamen, quia si bene inspicias, ista lex non lo- tivis; Bald, vero loquitur indistincte, et est eadem ra-
quitur in terminis de vestibus festivis, seu pretiosis, tio. De annulis verô, et g emmis, et aliis ornamentis,
sed de vestibus de excusa, et quotidianis ; undè difficul- vide Bald, in dicto §. servis : et si sint annuli in usu
tés stat, quîe dicantur vestes de excusa, et qua? quoti- quotidiano , vide Alex, consil. 4 2 - 5. vol. et an saltim
dianse; et de festivis, et quotidianis , dicebat Joann. de adusum teneatur maritus dare uxori jocalia, et orna-
Imol. in dicta 1. pen. §. servis, col. pen. relinquendum menta pretiosa , vide Joann. de Imol. in rubr. D. solut.
arbitrio judiéis, quales essent. Montalvus vero in dicta tnatrimon. col. 4>
1. 6. ponit quamdam opinionem cujusdam Doct. Roder.
Alvari, quam ipse videtur sequi, dicentis , quôd panni LEX XXI r.
necessarii, quos dat vir uxori tempore nuptiarum, quos
sine pudore maritus non potest 'excusare , quod isti in- In lucro dotis , vel donationis propter nuptias, aut
distincte sunt mulieris ; si verô sint taies , quos sine pu-
aliorum incrementorum, attenditur locus , ubi pactum
dore poterat excusare , veluti panni de purpura, vel de
delucris iutercessit, et matrimonium contrahitur ; nou
brupen, qui pertineant Regibus indui, et isti secundum
autem attenditur contraria consuetudo loci, ubi post
earn sunt viri, et hsereduin ejus: et pro ista opinione
matrimonium conjuges domicilium transtule runt. Hoc
facit 1. 5a. in Ordin. Tauri, disponens super his, quae
dicit.
dantur sponsse eliam de prœsenti ante ductionem ad do-
(1) El casamiento. Approbare videtur ista lex opi-
mum,seu consummatiouem matrimonii. Ego semper du-
nionem Doct. antiqui, Fraucisci Vercelen. quae recitatur
bitavi de veritate hujus dicti, ex eo quia illae vestes
per Joan. Andr. in cap. 1. de sponsal. et reproban vi-
nuptiales non dantur ut sponss, neque ut sponsalitia
largitas, sed ut uxori; facit X.quod sponsœ 4. C. de don. detur opinio Bart, et aliorum, inl. exigere dotem, D. de
ante nup. et 1. cum in te 6. eod. tit. et sic non videtur judie, dicentium per textum illius legis, quôd inspieien-
habere locum in hoc dicta 1. Tauri. Et quad etiam dicta da esset consuetudo, vel statutum loci domicilii mariti,
distinctio inter festiva, et quotidiana, procédât in ves- ubi uxor erat ducenda: adverte tamen, quia Roder.
tibus datis tempore nuptiarum, et aliis, tenet Bart, in Suarez in commento 1. 1. lit. de las ganancias , lib. 3.
1. 1. §. neque castrense, D. de collât, honor, et in 1. For. Leg. chart. 19. col. a. allegans istam legem , vult,
siutcerto, §. interdum , D. commodati, et hoc videtur quôd intelligatur haec lex, quando maritus, et uxor in-
tenere Joan, de Imol. in dicto §. servis, col. 4. versic. tendebant commoiari in loco contracti matrimonii; si
idem forte si uteretur, et Alber. in dicto §. interdum ; et verô statim uxor erat ducenda in domicilium viri, non
illud, quod adducit Montalv. quôd sine pudore non attenditur consuetudo loci contractus , sed domicilii vi-
potest excusare, potiùs facit in contrarium , cum in ne- r i , per diet. 1. exigere dotem, et doctrinam Bart. An-
cessitatibus nemo liberalis existât; nee videtur donare, gel, et aliorum i b i , el Bart, in 1. cúnelos populos, col. 6.
qui dat ex necessitate, 1. rem legatam 18. D. de adi- C. de Summa Trinit. et Fide Cathol. de qua restriction
n e , et limitatione ego multùm dubito, turn propter va-
De las d o t e s , clonaciones, y arras. %
_ casados acaesce,' que
Ley 2. . *
vienen
,
a morar a. otra
,
entre si, deue valer en la man era que se aui-
t¡t. te. tierra, en que vsan costumbre contraria de
nieron, ante que casassen, o quando casa-
lib. ¿.aquel pleyto, o de aquella audiencia que r o n ; e non deue ser embargado por la cos-
Recop. e j ¡ o s pusieron. E porque podria acaescer tumbre contraria de aquella tierra do fues-
dubda, quando muriesse alguno dellos, si sen a morar. Esso mismo seria , maguer ellos
deue ser guardado el pleyto que pusieron non pusiessen pleyto entre si: ca la costum-
entre si, ante que casassen, o quando se ca- bre de aquella tierra do fizieron el casamien-
saron, o la costumbre de aquella tierra do to , deue valer, quanto en las dotes, e en las
se mudaron, porende lo queremos departir. arras , e en las ganancias (2) que fizieron ; e
Edezimos, que el pleyto que ellos pusieron non la de aquel lugar do se cambiaron.
rios intellectus dictae l. exigere dotem, turn quia illa lex et ita etiam intelligit Anton, et Abb. in dicto cap. 1. ad
non loquitur in lucris, sed in facúltate conveniendi, quae fin. et vide in materia elegans consil. Decii 283. 2.
oritur post contractum matrimonii, turn etiam propter dub. et quod notât Barba consil. 4- vol* 2.
generaiia verba hujus legis, quae non suntlimitanda per (2) Ganancias. De lucris constante matrimonio lo-
dicta Doct. moventium se per dictam legem juris com- quitur , ut patet ex superioribus, cum dixit : Lo que ga-
munis , arg. I. fin. tit. i4- Part. 3. et eorum quae dixi naren de consuno: et videtur intelligendahsec lex quoad
in 1. 6. tit. 4- e a ( i . 3. Part, et quia judicio meo esset bona luerata in loco, quo fuit contractum matrimo-
maxima absurditas , ut si forte in loco contractus ma- nium , non tamen in bonis acquisitis in alio territorio,
trimonii nulla est consuetudo , vel statutuin de lucran- ubi se transtulerunt, si sumus in terminis consuetudi-
da dote , esset tainen in domicilio mariti, quod mulier nis, et ubi nulla convenlio esset expressa de hoc ( quia
adstringeretur talistatuto, et sic deciperetur; et ita tenet tune iila esset ubique servanda, ut hic habes ) , quia con-
Bald, notanter in muliere ignorante statuta domicilii vi- suetudo non extendit effectum ultra territorium , in quo
i i , in cap. i . §. fin. de investit, de re alien, fact, cujus est introducta, ut in cap. fin. de consul, lib. 6. 1. fin.
dictum nititur surnma aequitate , et veritate, quicquid in D. de jurisd. omn. jud. neque potest causa finita p r o -
contrarium consulendo dicai Decius consil. 19. motus ducere effectum infinitum; sed sicut limitatur potentia
ex eo, quia mulier contrahens cutn alienigena, debtierat causae, sic et effectus debet limitari , 1. siarrogator 22.
inquirere diligenter leges vigentes in domicilio mariti, §. 1. D. de adopt. 1. jurisperitos 3o. §. cum oriundus, D.
et quôd alioquin culpa sibi attribuitur; quod forte mi- de excusât, tut. sedauctpritas , et potentia consuetudinis
litaret, quando esset alienigena alterius patriae, vel non se extendit ultra proprios términos, seu ultra lo-
Regni; alioquin non videtur in culpa mulier , quae con- cum, ubi est introducta, 1. duumvirum 5 3 . C. de decu-
trahens cum regnícola, non advertit ad particulares rión, lib. 10. ergô neque ejus effectus ultra protrahi po-
consuetudines domicilii mariti, et justé potuit credere test ; et semper est inspicienda consuetudo loci, ubi res
leges Regni, quae in suo domicilio servantur , servari sitae sunt, arg. 1. pupillo 27. D. de tut. et curat, dat. ab
etiam in domicilio maiiti : culpa est enim ignorare le- his , 1. Titium 47. §• tutores z.D.de administr. tat. I.
ges communes Regni, ut in 1. leges 3. et in 1. leges sa- certa forma 4- C. de jurejî>ci, lib. 10. et in simili hoc
cratissimœ 9. C. de legibus, non consuetudines parti- videtur decidere Joan. Andr, in addit. ad Specul. in
culares locorum Regni, arg. cap. 1. de constit. lib. 6. tit. de instrum, editione, §. compendióse, col. 7. in ad-
et Bald, sequitur Praepos. in diet. cap. 1. §. fin. col. 5. ditione super verbo opponunt, ubi post Guilliel. de Cu-
et Fel. in cap. 1. de spousal. Jas. in 1. 1. C. de Surnma neo tractât de quadam consuetudine Gallicana, quôd
Trinit. et Fid. Caiholica, 2. lect. num. 60. Alex, in uxor supervivens lucretur partem bonorum mariti; et
cunsil. 100. 3. vol. Moveor etiam , quia ista lex voluit concludit, quôd talis consuetudo non extendatur ad
se conformare cum legibus disponentibus, locum con- bona, quae sunt extra territorium , ubi est consuetudo;
tractus deberé altendi, ut in 1. si fundus 6. D. de evic- et idem tenet Oldrald. consil. 248. vacxpit ,prcesuppo-
tion, cap. ilia, 12. dist. Tu tamen adverte, quia intel- sila consuetudine, in t. quaest. et Petrus de Anch. post
lectus Roder, sustineri potest per istam legem, cum eos, consil. 163. incipit, visis diligenter, et inspectis,
superiùs dicit : E despues que son casados acaesce, que et Joan. Cirier latè in suo tractatu primogenitures, lib.
vienen a morar a otra tierra; et sic sentit de his, qui à 2. quaest. 7. col. 7. Undè pro evidentiori declaratione
principio animo commorandi in loco contractus matri- hujus materias videtur dicendum, quôd, aut maritus,
monii contraxerunt, et postea mutato proposito reces- et uxor contraxerunt matrimonium in certo loco, non
terunt; non verô quando contraxerunt animo se trans- animo ibi commorandi, sed recedendi statim in domi-
ferendi statim in aliud domicilium, per rationeiu Doc- ciliumviri, seu uxoris, seu aliud, quod de novo vir
tor, quia tune maritus contrahit tanquàm advena : hoc constituit; et tunc quoad ista lucra inspicietur consue-
ctiam patet ex eo, quod et hic dicitur: O la costumbre tudo loci, in quem se transférant, et non consuetudo
de aquella tierra do se mudaron ; et sic sentit de trans- loci, in quo matrimonium contraxerunt, ex notatis per
latione domicilii utriusque, viri scilicet, et uxoris ; et Bald, in dicta 1. fin. C. si à non compet. judie, et ex his,
ideó iste intellectus videtur sustinendus cum limitatio- quae dixi in glos. prsecedenti circa lucra dotis, et arra-
ne Bald, de qua suprà, et in isto sensu Roderici vide- runi: neque in istis lucris distinguerem, ignoret, vel
tur etiam intellexisse hanc legem Jo. Lupi. in repet. sciât mulier statuta, vel consuetudines patriae, in qua
cap. per vestras, de donat. inter virurn, et uxor, super se transferunt, prout distinxi in lucro dotis , vel arra-
rubr. col. mi 273. in formis minoribus in 7. limitatio- rum; ex eo quôd in illis lucris militât diversa ratio,
ne, in materia donationis inter vir. et uxor, allegat Bald. scilicet, quia mulier alias in proprio patrimonio dam-
in dicta 1. fin. in princ. C. si à non compet. judie, ubi nificaretur ; in his verô acquisitis , licèt amitteret lu-
Bald, ita intelligit dictum Joan. Andr. in novella , in crum , non perderet proprium patrimonium ; et non est
diet. cap. 1. de spousal, ubi retulit dictum Francisci, p a r r a d o amittere propria, vel lucrum non capere, 1
6oo Quarta Partida. Titalo XL
LEY XXV. (2). La segunda es, que sea metido en tenen-
cia (3) de la dote. La tercera, que sufra el
Cuantas cosas a menester el marido para po~ embargo del matrimonio, gouernando (4) a si
der ganar los frutos de la dote de su muger. misrno, e a su muger, e sus fijos, e a la otra
ISTecessarias son ai marido tres cosas (i) r compaña que ouieren: e auiendo el marido
e conuiene por fuerça que las aya, para ga- por si estas tres cosas sobredichas, deue auer
nar el fruto de la dote que le dio su muger. los frutos (5) de la dote que le diere su muger,
La primera es, que el matrimonio sea fecho quier sea estimada, o non ; fueras en la mane-
ubi vide consil. 128. incipit consideratis verbis instru-
menti, ubi respondet ad dicta Salie, qui voluit contra-
fin. C. de codicill. et in isto casu militant rationes, et rium in dicta 1. cunctos populos : à fortiori ergô trans-
dicta Decii in consil. 19. de quo in praecedenti glos. lata domicilio , ubi militât major ratio , quo casu et
non enim dicitur pati damnum , qui amittit spem futu- idem volebat Salie, ubi suprà. Si vero contraxerunt
ri lucri, 1. liberto octoginta 26. D. de bon. libert. et
matrimonium in loco, ubi lucra communicantur, ani-
favorabilior est causa illius , qui certat de damuo, quàm
mo ibi commorandi, et postea mutato animo se trans-
illius, qui certat de lucro, 1. 1. et ibi Joan, de Plat. C.
férant Cordubam, in bonis quaesitis ante talem transla-
paenis fiscal, cred.prcefer. lib. 10. Aut eontrahitur matri-
tionem domicilii, inspicietur consuetudo loci, ubi con-
moniutn in loco uxoris, vel virí, animo ibidem comino-
randi, et ita ibi perraanserunt per aliquod tempus; traxerunt; in bonis verô postea Cordubae quaesitis, ins-
postea vero mutato proposito, in aliud domicilíum se picietur consuetudo Cordubae ; cùm isla videatur com-
transtulerunt, qui est prapriè casus hujus legis , ut di- munis opinio , quód consuetudo cujuslibet loci inspi-
xi suprà; et tunc inspielalur quoad ista lucra, constan- ciatur in istis terminis , seu similibus , ut iradit Socin.
te matrimonio, consuetudo loci in quo contraxerunt, consil. 2 8 8 . col. 1. incipit circaprimam quœst, vol. 2.
et non consuetudo illius loci, in quern postea mutalo Petrus de Anch. in repet. cap. canonum staluia, de
animo diverterunt: et ita voluerunt Anton, et Abb. in constit. charta 14. col. 4. Joan. Cirier ¡n suo tract.
cap. i. de sponsal, Rodericus ,t e t Joannes Lupi. ubi su- primogen. lib. 2. qusest. 7. et 8. et 9. ubi ponit, quid de
pra: et secundum hoc , si maritus, et uxor contraxerunt quaesitis extra territorium domicilii in quo eommoran-
matrimonium Cordubae (ubi non est consuetudo de is- tur : et post haec scripta vidi Aymo. consil. suo 3o. idem
tis lucris coramunicandis) animo ibi commorandi ; si tenentem : idem tenet Bald, de pace Constant, versic. si
postea domicilium constituant Granatae, vel alibi, ubi qua dicens , quôd concessio facta Tusco castri Alema-
lucra ista communicantur inter virum, et uxorem , ins- nias, intelligitur secundum consuetudinem Alemania?,
picietur consuetudo Cordubse, secundum quam mulier et si Alemánico in Tuscia, secundum consuetudinem
nihil habebit de istis lucris: et si eontrahant Granatae, Tuscise: ex quo inferas ad mercatorem alienigenam
vel Salmanticse, ubi lucra communicantur, et postea constituentem majoriam in Hispania de rebus Hispan, ut
Cordubíe constituant suura domicilium, etiam bona circa omnia reguletur secundum consuetudinem Hispaniae.
qusesita Cordubae dividerentur inter virum, et uxorem; LEX XX F.
et ita Joann. Lupi. ubi suprà dieit, multotiens vidisse Ut fructus dotis maritus lueretur, tria sunt neces-
judicari in Cancellaria. Ego tamen hoc intelligetem, et
saiia: scilicet matrimonium esse contractu™, et dostra-
limitaren» istam legem quoad lucra quaesita in loco con-
dita, et quôd sustineat de facto onera matrimonii: et
tractus matrimonii, ut in illis consuetudo talis loci ins-
acquisita per servos dotales non aestimatos, ila ut sit
piciatur, non in acquisitis in loco, ubi postea mutato
mors, vel deterioratio periculo viri, si a-equirantur ex
animo diverterunt, et domicilium constitueront : in ta-
libus enim inspici debet consuetudo loci, ubi sic diver- re viri, vel ex eorum operis, pertinent viro; si vero
terunt, et acquisierunt: undè si Cordubse contraxerunt alias, veluti ex donatione, vel legato, pertinent uxori.
animo ibi commorandi, et postea transtulerunt domi-
cilium Granatam ,vel alibi, ubi sunt ista lucra commu- (1) Tres cosas. Quae etiam ponit Gloss, referens
nicanda ; in talibus conqusestis , mutato domicilio fac- Azon. ¡n princ. in 1. dotis fructus, D. eod.
tis, inspicietur consuetudo Granatae, seu illius loci ubi (2) Que el matrimonio sea/echo. Nam si ante nup-
se transtulerunt ; quod videtur consonum juri, et ajqui- tias percipiat, couvertuntur in dotera , ut 1. si ante nup-
tati, per dicta superius: nam et si Cordubae, ubi con- tias G. D. solut. matrim. et in 1. dotis fructum 7. §. 1.
traxerunt, permanerent, consuetudo Cordubae non ex- eod. tit, et infrà eod. 1. 28.
tenderetur ad bona immobilia, sic alibi extra Cordubae (3) En tenencia. Vide 1. de divisione 5. et ibi Gloss.
territorium qusesita ; quod patet, quia verba hujus con- etDoct. D. solut. matrim. et vide Alexand. consil. 147.
suetudinisde lucris communicandis scripta sunt in rem, vol. i 5 .
seu disponunt circa rem, ut patet ex 1. 1. til. 3. lib. 3. (4) Gouernando. Adde diet. 1. dotis fructum, et 1.
Foro Leg. ubi haec consuetudo est scripta, cum dicit: pro oneribus 20. C. eod. tit.
Toda cosa que el marido , y la muger ganaren, o (5) Frutos. Concordat diet. 1. dotis et 1. pro oneri-
compraren de consuno, ayanlo ambos por medio: et bus 20. C. eod. et suprà eod. 1, 18. Nota tamen, quôd
quando verba consuetudinis, vel statuti disponunt cir- in matrimonio potius praesumitur uxorem alimentan,
ca rem , tunc de bonis judicandum est secundum con- quia uxor , quàm contemplatione dotis , Bald, in 1. fin.
suetudinem loci, ubi res sunt situatae : quia consuetudo C. eod. quod tamen reprehenda Ludov. Roman, et be-
affieit res ipsas , sive possideantur à cive, sive à foren- ne , ut ibi habetur in addition, et an soluto matrimonio,
si, 1. rescripto 6. §. fin. B. de muner. et honor, quod aliquo casu vir alimentetur ex dote, vide Bald, in 1.
non esset,ubi consuetudo disponit in personam, ut ubi adhuc , 2. lect. C. eod. potest tamen maritus ex pac-
tradit Bart, in 1. cunetas populos, col. 17. vers, sed
to istos fructus dare uxori pro sui, et servitiorum suo-
posset dubùari, C. de Sum. Trin, et Fid. Cathol. et Alex,
rum sustentatione, neque posset repetere, ut in 1. 2. C.
de pact, convent. Et nota , quôd si maritus expellat à se
De las dotes, donaciones, y arras. 601
ra que de suso es dicho, en la ley (6) que estuuiessen casados, que non fuesse adulte- ^ f«
fabla de los fijos de la sierua que fuesse da- rio, por que ouiessen a partir el matrimo- m,', ¿\
da en dote: o dize, que non deue ser del nio en vida, deue ser entregada ia dote a Recop.
marido, si non recibiere sobre si el peligro la muger, segund de suso diximos (1). E es-
del empeoramiento, e de la muerte. Nui otro- to se entiende, si non fuere apreciada al tiem-
si non deue ser del marido, lo que ganasse po que fue dada. Ca estonce seyendo apre-
tal sierua como esta, o otro sieruo qual- ciada, deue auer la estimación (2) délia, e
quier que le diesse la muger en dote; si lo non mas. E porque podría acaescer duda so-
ganasse por donación quel diesse alguno, bre los frutos de la dote que es dada al ma-
o le mandasse en su testamento. Mas lo que rido sin apreciamiento, cuyos deuen ser los
tales sieruos ganassen por obra de sus ma- de aquel año en que se departe el matrimo-
nos (7), o con dineros del marido; tales ga- nio, querérnosloaqui mostrar.Edezimos,que
nancias como estas deuen ser del, e non de los deuen departir desta manera: que deue
la muger. E esto que deximos de los sier- el marido tomar tanta parte de los frutos de
uos, entiéndese, si lo non tomo el marido la dote del postrimero a ñ o , quantos me-
apreciado, e si non rescibio sobre si el em- ses (3), e quantas semanas duro el matrimo-
bargo del empeoramiento, e de Ja muerte. nio en aquel año; e todos los otros deuen
LEY XXVI. fincar en saluo a la muger, e a sus herede-
Como deuen ser partidos los frutos de la do- ros si se ella finasse ; sacadas las despen-
te , cuando el Casamiento se departe sas (4) de aquel año, que fizo el marido en
por jurzio. labrar la cosa (5), que le era dada en dote.
Auiendo tai embargo, entre algunos que E este año se deue començar a contar, des-
uxorem , tenetur illi restituere fructus , quos percepit, gatum? Vide Joan, de Plat, post And. de Baru. ubi la-
Bald, in 1. i. infin. i. col. C. deprivil.fisci:et an valeat te examinât, in 1. 1. C. dean/ion. civil, lib. 1 1. et tan-
pactum, quód uxor alat se ipsam , et maritus habeat do- dem concludit, quôd omnes fructus pel tineant ad sub-
tem, et ejus fructus, die, quôd sic, ut in 1. fin. in princ. rogatum, et dicit esse casum pro hoc in authent. ut
D. de dole except, de quo vide per Bald. Novel, in cler. qui rebus alien, subrog. in rubro, et in nigro, usque
tract, de dote, fol. 4. coi. a. cum princ. sequentis, ubi ad §. Mud. Et quid si ad certum tempus deputentur ali-
vide, an valeat pactum, quôd fructus in dotem con- cui certo operi reditus beneficiorum vacantium infra
vertantur, et latiùs charta 38. col. 3. vers. 42. privile- decennium? an si beneficium vacet in fine decennii, de-
gium ; et quid in conjugibus putativis, an vir qui subiit beantur illi operi, vel loco fructus talis beneficii pro
onera , habere debeat fructus, vide latè per eumdem tempore assignato, licèî lapsum sit decennium ? Vide
Bald. Novel, chaita 57. col. 3. et 4. cum seq. et quid, Oldr. quôd sic , et quôd non debeat fieri distinctio de
si mulier det usumfructum alicujus fundi in dotem, an rata temporis, consil. 112. ubi vide. Et de emptore, et
vir lucreturfructus, 1. dotis fructum 7.5. si ususfruc- legatario, quo tempore cédant eis pensiones, vide Bald,
tus , D. de jure dot. quôd sic : quod intellige, quando in 1. 1. C. de usur. et/ruct. legal. 3. col. et de fructibus
ipsum jus ususfructus fuit datum in dotem; secus si feudi vide in §. his consequenter, hie fin. lex , deinde
fructus provenientes ex usufructu, ut probatur in 1. 4- consuet. regni incip. ubi Bald, de hoc : et quid de fru-
D. de pactis dotal, et ibi Bald. Adverte tamen , quôd ctibus emphyteotici prsedii, vide Bart, in 1. qui Romee
Lodie per legem Fori respectu lucrorum, fructus ex in fin. princ. de verb, oblig. et ex istis etiam colliges in
quibuscumque bonis habiti, viri, vcl uxoris , commu- fructibus bouorum majoiiae, videas Theo. Bald in die-
nicantur. tog, his consequenter, et Paul, de Cast, in 1. in fideicom-
(6) En la ley. Supra eod. 1. 20. missaria, in princ. D. ad Treb. et Jason, in 1. divortio,
(7) Manos. Vide 1. unicam, §. cumque ex stipula- D. solut. matrim. Quid autem , si tempore, quo deces-
tu y. de reí uxor, actione. sit conditor majorize, reliquit funduni cum fructibus
LEX XXVI. pendentibus piiùs vocato? an ipse similiter teneatur ita
Soluto matrimonio, dos debet solví mulierî, vel îelinquere suo successori? Videtur, quôd non; imô eos
ejus aestimatio, si sit aestimata, ut in legibus istius titu- lucrifecit primus vocalus, ñeque imputantur bona ma-
li continetur: fructus tamen anni, quo solvitur matri- jorize: bene confert ad hoc, quôd trad it Socin. in 1. qui
monium, dividuntur pro rata temporis , ut vir habeat Romee,»in princ. col. pen. et fin. D. de verbor. oblig.
fructus pro tempore illius anni, quo solutum est ma- vers, postremo ,Cum&xi, hie in q. pact, de revendendo.
trimonium. Et incipit annus à die contractus matrimo- (4) Sacadas las despensas. Nullus enim est casus,
nii , et dotis traditae, si primo anno matrimonium sol- qui hoc genus deductionis impediat, 1. fundus qui 5 i .
vitur: et debent dividi fructus, tàm percepti, quàm per- D.famil. ercisc. et vide plenè in i. fructus 7. D. solut.
cipiendi, sive semel, sive bis in anno fructus afferant matrim. et per Bald, in 1. 1. C. defruct. et lit. expens. 1.
res dotales, aut si esset res dotalis talis, quôd semel et 2. 3. et 4' col. ubi colligit multas limitationes ad is-
dumtaxat daret fructus in triennio : et deducit vir ex- tam regula m , et etiam plures ampliationes, et quod di-
pensas factas in illius anni cultura. Hoc dicit. cit Specul. et ibi Joan. Andr. in addition, in tit. de ló-
(1) Segund de suso diximos. Adde supra eod. 1. 7. calo, §. postquam , col. 3. versic. quid si tibi locan , et
(2) La estimación. Adde 1. cum dotem to. C. eod. quod dicit Bart, et Paul, in 1. quarttitas, D. ad Leg,
(3) Quantos meses. Quid si clericus renuntiavit suo Falcid.
beneficio, fructibus jam maturis?an debeant dividi pro (5) En labrar la cosa. Adde I. fructus 7, §. impendí
rata temporis, sicut hie inter renuntiantem, et subro- 16. D. solut. matrim.
Tom. II. Gggg
6oa Quarta Partida. Titulo Xï.
de el día que se cumplió el matrimonio por nin contar por fruto el árbol; como quier
palabra de presente, e fue entregada la do- que podria lleuar el fruto del, ante quelcor-
te al marido; quando aeaesciesse, que en tasse. Esso mismo seria, si tales arboles co-
aquel mismo año (6), que fuera fecho el ca- mo estos arrancasse (1) viento, o los derri-
samiento, se departiesse. E la parte sobre- basse, o los tajasse otro alguno: ca de la
dicha, que diximos que deue auer el mari- muger deuen ser, e non del marido. Otro tal
do fasta el dia que fue departido el matri- seria, si la muger diesse al marido en do-
monio, entiéndese también de los frutos que te alguna heredad, en que fuesse fallada pe-
fuessen ya cogidos al dia del diuorcio, co- drera (2), después (3) que gela ouiesse da-
mo los que fincassen por coger adelante en do, ca si la pedrera fuesse de natura que
esse mismo año. Esso mismo seria, si fues- non cresciesse, despues que tajassen della,
que deue ser de la muger, e non,del mari-
se la dote de tal natura, que lleuasse dos ve-
do. Mas si la pedrera fuesse de tal natura,
gadas (7) en el año fruto ; o si fuesse atal,
que en tres años non diesse mas de vn fruto.que cresciesse, assi como auiene en algunos
logares; de tal como esta, deue ser el fruto
LEY XXVII. della del marido, mientra durare el matri-
monio.
De los arboles, que cortan, o se arrancan, LEY X X T I I I .
en alguna heredad que es dada en
dote, cuyos deuen ser. De los frutos que resciben los esposos de la
dote ante de las bodas.
Ley S.
Tajando el marido algunos arboles, de tit. 9.
aquellos que non son costumbrados de ta- Desfrutan los esposos a las vegadas ante üb. „.
jar, que estouiessen en alguna heredad, que de las bodas, ¡as dotes que les dan las es- ReC0 P'
le ouiesse dado su muger en dote que non posas: è los frutos que de esta manera res- dePü-
fuesse apreciada, non los deue el marido cibeu, non los ganan ellos, mas acrescen (1) tu]o 2.
auer, mas la muger. Ca non puede tomar, la dote; porque deuen ser ayuntados con ' ¿ ^ 5 ,
(6) Que en aquel mismo año. Sic intelligit Azo in probatur hie: in contrarium tamen facit 1. quosdam 6.
tumma C. eod. col. pen. 1. de divisione 5. et l.fructus 7. C. de metallar. lib. 1 1 . cui respondet Paul, de Cast, in
in princ. et §. 1. D. solut. matrim. §. si constat, quôd loquatur de saxis, quae sunt in p r o -
(7) Dos vegadas. Adde \. fructus 7. §. quod in an- fundo fundi, et in paucislocis reperiuntur; undè licèt
no 6. D. solut. matrim. et adverte, quôd materia hujus cuilibet (propter publicam utilitatem) subtus fundum
legis cessât hodie in isto Regno per 11. Fori disponen- alterius privati fodere, et venas aperire, quia hoc non
tes, fructus, et alia lucra dividí deberé inter virum, et nocet domino fundi superioris , cùm non tangatur ali-
uxorem, solutis capitaiíbus tàm viri, quàm uxoris. quid de superficie; secùs, si noceret, et faceret labe-
Cordubœ tamen ubi non servantur dicta 11. Fori, vel factari : procedet ergó primum dictum, quando lapides
si renuntiatum esset lucris acquisitis constante matri- essent in superficie fundi : vide ibi per Paul.
trimonio, procederet hujus legis materia: nam teneret (3) Despues. Nam si antea essent ibi lapidicina?,
talis renuntiatio, et pactum, cùm matriinonium contra- et fundus, in quo sic lapis cseditur, daretur in dotem,
hitur, juxta dicta Joan. Fab. iu rubr. Instit. de nup, et commodum lapidicinarum indistincte spectaret ad vi-
tradit Roder. Suar. in commento 1.1. tit. de las ganan- rum, 1. si fundus 8. H. soluto matrim. secundum opinio-
cias, Foro Leg. lib. 3. vers, queeritur: et forte etiam nem Azon. quae approbatur per Bart, ibi: quod limi-
procederet materia hujus legis, si renuntiassetlucris so- tât ibi Joan, de Imol. quando ex fundo alius fructus
luto matrimonio , in casu in quo mulier nullum aliud perciperetur prseter lapides; secùs si nulJus alins fru-
práedium, nisi dotale haberet. An autem constante ma- ctus peretperetur, quia tune lapides perti/ierent ad 11x0-
trimonio possit fieri talis renuntiatio, vide qu» dixi in rem, et pretium intelligitur datum fuisse in dotein , si
!.. 5. in gloss, fin. in fin. sup. eod. tit. non renascuntur; nam alias, si multo tempore duras-
set matrimonium, posset maritiis caedrre omnes lapides,
LEX xxrii. et cùm non renascantur, mulier maneret indutaia : et
est bona consideratio , (¡cet Alexand. de Imol. ibi dicat,
Arbores fundi dotalis à marito scissa» , vel vi ven- quôd ista investigatio Joann. de Imol. non mediocriter
torum evulsœ, constante matrimonio, de fe dotali in- violât illum textum, et quôd ideô non recedit ab intel-
aestimata suntuxoris: idem de lapidicinis scissis, nisi lectu Bart. et communi, ut ilia lex geueraliier intelli-
lapidicina excrescat; quia tunc est in fructu pro mari- gatur.
to. Hoc dicit. LEX XXV111.
(1) Arrancasse. Idem si arbor desiccaretur, quia
eadem est ratio, secundum Joann. de Imol. in 1. divor- Fructus rei dotalis, perceptï ab sponso ante nup-
tio, §. sifundum, D. solut. matrim. nisi forte secundan! tiarum celebrationem, augent dotem. Si tamen sponsus
a lia m subrogasset vir, 1. arboribus 12. D. de usufruct. ex fructibus alat sponsam, de sequitate acquirun tur spon-
(a) Pedrera. In fundo alterius nulius potest fode- so. Hoc dicit.
re lapides , nisi consuetudo esset in contrarium, ut in 1. ( i ) Acrescen la dote. Concordat 1. si ante mtptias
venditor i 3 . %.siconstatf D, communia prcedior, et satis 6. D. soluto matrim. et 1. dotis fructus 7. D. de jure dot.
De las dotes, donaciones, y arras. 6o'3
ella, e contados con ella. E como quier que LEY XXIX.
despues que han fecho las bodas, deuenser
en poder del marido tales frutos como es- Si puede la muger demandar la dote que dio
tos, en vno con la dote, e los deue desfru- al marido, mientra durare el Matrimonio.
tar, para sostener el matrimonio; con todo
esso, si se departiere el casamiento, en sal- Baratador, e destruidor seyendo el ma-
uo fincan a la muger. Pero si el esposo go- ridó de lo que ouiere (1), de manera que en-
uernasse, e diesse de vestir, ante de las bo- tendiesse la muger, que venia el marido a
das, a su esposa, los frutos que rescibiesse pobreza por su culpa; assi como si fuesse
de la dote en aquella sazón, non deuen ser jugador (2), o ouiesse en si otras malas cos-
contados con ella, nin demandados al espo- tumbres, por que destroy esse lo suyo loca-
so. E esto es de egualdad (2), mas non por mente; si temiere la muger, que le desgasta-
fuerça de derecho. E podría acaescer que ra, o le mal meterá su dote, puédele deman-
seria assi, quando alguno se desposasse con dar por juyzio, quel entregue (3) della; o
alguna que non fuesse de edad (3), e la quel de recabdo (4), que la non enajene; o
ouiesse de atender fasta que lo fuesse. que la meta en mano de alguno, que la guar-
de, e que gane con ella derechamente, e de
las ganancias guisadas, e honestas (5), que
(a) Estoes de egualdad. Approbatopinionem Azon. princ. col. 4- vers. 1. quœro, et vers, sequent, et latè
in summa C. de jure dot. pen. col. vers, si autem ante per Joan. Lup. de Pal. Rub. in dicta repet. super text,
nuptias percipiantur fructus ; et Gloss, in I. si ante nup- col. inihi 5o. veis, ex tnultis, cum tnultis sequentibus.
tias dicit, hanc sequitatem per legem municipalem ser- (3) Entregue della. Sivè consistât in mobilibus,
van Bonotiise : et'cùra isla «quitas sit scripta in ista le- sivè in immobilibus, vel in pecunia, ut tradit Joan.
g e , servari debet, et non rigor, argum. 1. placuit 8. C. Lup. in diet, repet. super text, versic. ampliabis 1 5.
de judie. 1.1. C. de legibus: vide Bald. Novell, in tract. col. mihi i/|0.
de dote, fol. 58. col. 3. ad fin. col. 4- el fol. sequenti, (4) De recabdo. Approbat opinionem Anton, in
nam loquitur latè in ista materia : et nota ¡slain legem, cap.per vestras, de donat. inter vir. et uxor, et Ludov.
qua; islam quaestionem, in qua de jure eommuni erant Rom. in 1. si constante, in princ. D. solut. malri/n. et
opiniones contraria;, deeidit, ut hsec sequitas scripta Bald. Novell, in tract, de dote, fol. i 5 . col. 4. versic.
servetur; licèt de jure eommuni communis opinio ad- 5. limita, ut vir vergens ad inopiam , vel male utens
haereat rigori. substantia sua, evitet restitutionem dolis, si of'ferat
(3) Que non fuesse de edad. Quid si esset in setate idoneam cautionem ; quod et probari videtur in dicto
legitima , sed mati imonium non teneret •propter COQ- cap.per vestras: de jure tamen eommuni in contrarium
tanguinitatem, vel aliud impedimentum? Vide Bald. est communis opinio Glos. et Doctor, in dicta 1. ubi
Novel, in tract, de dote, fol. 57. col. 3 . et 4. et fol. adhuc, C. de jure dot. et tenet Bart, in 1. si constante^
sequent. 10. quaest. ubi attestatur Alex, quód est eommuni»
LEX XXIX. opinio, D. solut. matrim. et Palac. Rub. in repet. su-
per text, col, mihi 12. eodem fundamento, scilicet,
Potest mulier , durante matrimonio, dotem exige- quia non est sequum, ut mulier se coinmittat f'ragilita-
r e , si ex mala viri administratione mulier timet dotis ti cautionis : et dicendum videtur , prout et dicit Abb.
dissipationem , vel ut maritus de ea idoneè caveat, aut in dicto cap. per vestras, quod cum lex loquatur al-
in alterius manum ponat, ut de dotis fructibus ambo ternative, quôd detur electio judici, ut ipse décernât
sustententur; sed si male non administrât, non potest unum ex istis remediis, secundum quod niagis mulieri
ab eo exigere, licèt casu ad paupertatera deveniat. Hoc sit consultum. Adverte tainen, quod Abb. movcturper
dicit. diet. cap. per vestras , eo quia ibi verba diriguntur ad
(1) De lo que ouiere. Et sic inchoat male uti sub- judicem ; in istfi autem lege verba diriguntur ad par-
stantia sua: et ista lex sequitur remedium pinguius in tem , undè partis videtur esse electio , ex co quod notât
hoc datum mulieribus per jus Autlienticorum, ut in Bart, in 1. curn proponas, C. de transact, quod quando
authent. de œqualitate dotis, %. fin. collât. 8. erant actori conceduntur plura remedia alternative, vel sim-
enim prodita alia remedia, scilicet sequestrationis , ut pliciter, electio est actoris, I. quod in hœrede y. §.
in 1. si cum dotem 11. §. si autem 8. D. soluto matrim. eligere, D. tie tributor. et tradit Doct. de Paiac. Rub. in
et remedium etiam 1. si constante 24. m Vimc- e ° d ' repet. cap. per vestras, super text. col. mihi 12. in for-
tit. remedium quoque 1. ubi adhuc 29. C. de jure dot. mis minoribus. Sed adhuc videtur, quód semper verse-
de quo vide per Bart, et Doctor, in dicta 1. si constan- tur arbitrium judicis , ut si videat non bene provisum
te, in princ, ubi vide, quôd uniim ex istis remediis per cautionem, provideat, ut dos detur mulieri, vel
non excludit aliud , et tradit latè Jo. Lu p. de Palac. deponatur apud mercatorem honestum , secundum
Rub. in repet. cap. per vestras, super text, charta 1. quod magis mulieri expédiât: vide Bald, in dicta 1. ubi
et a. adhuc ag. col. 3. vers, pone quod vir, C. de jure dot.
Nota tamen , quôd si evidens est ipsum esse dilapida-
(2) Si fuesse jugador.'Nota hoc exemplum ad pro-
toreni, etiam cum satisdatione non admittitur , §. novis-
banduní, quód quis male utatnr substantia sua , si est,
simc, Instit. de suspect, tutor, tenet Joan. Andr. in die-
videlicet, lusor; et non ita bene expressum vidi de
to cup. per vestras.
jure eommuni hoc : et quando quis dicatur uti male
substantia sua, tradit Bart, in dicta 1. si constante, in (5) Ganancias guisadas, c honestai. Concordat
Tom. II. Gggg "a
6o4 Quarta Partida. Titulo XI.
les de délias,onde biuan.E. esto puede fazer que durasse el matrimonio entre ella, e su Leyes
en esta manera, maguer dure el matrimonio. marido, si fijos non dexare (1), que hereden 4: y 6-
Mas si el marido fuesse de buena prouision, lo suyo, deue ser entregada la dote a su pa- {£". ¿[
en aliñar, e endereçar lo que ouiesse* e non dre délia (a). E esto se entiende , quando la Recop.
malmetiesse lo suyo locamente, segund que dote fuesse profelicia, que quier tanto de-
es sobredicho, maguer viniesse a pobreza (6) zir, como quando es dada de los bienes del
por alguna ocasión, nol podría la muger de- padre; fueras ende, si el marido la ouiesse
mandar la dote mientra que durasse el ma- auer por alguna de las tres razones, que di-
trimonio. E en tal razón como esta se entien- ze en la ley que comíenca: Gana el marido.
de lo que dize el derecho (7): que la muger Mas si el matrimonio se partiesse, biuiendo
que mete su cuerpo en poder de su marido, la hija, por algund embargo derecho; si fue-
que nol deue desapoderar de la dote quel dio. re la dote profeticia, deue ser entregada al
padre, si fuer biuo, e a la fija, a amos (3)
LEY XXX. de so vno. E si el padre fuere muerto , de-
ue ser entregada a la fija (4), quier aya fijos,
A quien deue ser entregada la dote, si mu- o non. E si la dote fuere aduenticia (5), e
l
fy 3. riere ¿a muger. fuesse fecho diuorcio biuiendo la fija, otro-
sí deue ser entregada a ella, e non al padre,
lib. ó.
maguer fuesse biuo. E si la dote ouiere dada
Recup. Muerta seyendo la muger, en tal tiempo
text, in dicto cap. per vestras, ibi, de parte honeste lu- matrimonio defuncta, nisi vir lucretur earn, juxta 1.
cri, per quern Joan, de Plat, in 1. 4- C. de susceptor. et 22. supr. eod. si autem filia viva solvitur raatrimonium,
archar. lib. 10. dicit, quód hodie potest dari licite pe- restituetur patri, et filias simul; vel patre mortuo, filias
cunia mereatori, ut indè percipiatur ille quaestus, qui tantùm: si autem' dos est adventilia, soli filiae est res-
honesté percipi potest : et ibidem ponit verbum notabi- tituenda ; nisi extraneus , qui dédit, aliter pactus fuit
l e , scilicet, quód niercator peritus in negotiationis in ejus constitutione, quia tunc pactum servandum est.
exercitio, praesumitur lucrari, nisi infra annum pro- Hoc dicit.
testetur, et probet per verisimilia indicia, et argumen- (1) Non dexare. Ergô à contrario sensu, si filii
ta de opposito: et ita dicit Ang. consuluisse, per text, supersint, dos profectitia pertinebit ad filios, et non ad
in 1. 2. in princ. C. de navicul. et per 1. tutor qui reper- patrem mulieris; quae fuit opinio Martin, in 1. dos à
lorium,%. qui autem, D. de administr. ¿«tor. Sed an patre prof ecta, C. solut. matrim. quam dicit Glos. ibi,
cum mercatore possit pacisci, ut capitale semper sit sal- de consuetudine approbari, sed non esse veram de j u -
vtun viro, et uxori, sunt opiniones ; Abb. in dicto r e : et de jure communi, cessante consuetudine, quaes-
cap. per vestras, tenet, quód non, contra Joan. And. tio erat multùm dubia, ita ut plurimi Doct. maxime
ibi, et idem Abb. in cap. naviganti, col. 2. de usuris; Ludov. Rom. in 1. post, dotem, D. solut. matrim. dixe-
et est communis opinio cum Abb. prout refert Joan. runt, Caesarea decisione indigere , et tradit etiam So-
Lup. de Palac. Rub. in diet, sua repet. super text. col. cin. 1. parte , consil. g. incipit prosequendo ordinem ;
mihi 482. §. 8. infertur , ubi vide, nam latè hoc pro- quod et latissimè deduxit Salie, in d. 1. dos à patre pro-
sequitur. fecía. Habes hic hoc expeditum de jure istius Regni.
(6) Maguer viniesse a pobreza. Approbat opinio- Et quid si pater stipuletur dotem sibi reddi, liberis non
liem Glos. in dicto cap. per vestras, super verbo ad existentibus soluto matrimonio, et liberi tune existant?
inopiam, in fine, quam opinionem etiam tenet Jacob, an taies liberi habeant dotem ex tácito pacto, velut ex
de Aret. Cin. Joan. Fab. etmultialii, in 1. ubi adhuc, haereditate materna , vide Bald, in 1. quod scilis, col. 2.
C. de jure dot. et Cardin, in dicto cap. per vestras} li- et 3. C de bon.quœ liber, et vide infrà in ista lege, ibi,
cet communis opinio Legistarum sit in contrarinm, vi- si ella muriere sin fijos.
delicet, quôd etiamsi maritus sine culpa sua incidat in (2) Su padre délia. Concordat 1. dos à patre pro-
paupertatem , competat mulieri repetitip dotis, prout fecía 4. C. soluto matrim, et intellige, ut Glos. ibi, si
attestatur Abb. in dicto cap. per vestras, et Alexand. habeat filios in potestate, non alias. Quid tamen, si pa-
in 1. si cum dotem, §. si maritus, D. soluto matrimo- ter stipuletur dotem sibi reddi soluto matrimonio? Die,
nio. Nota ergo istam legem, quae etiam in foro eccle- quód tunc, etsi filia emancipetúr, dos debetur patri
siastico servari debet, secundum Palac. Rub. in diet, soluto matrimonio, Bart. et Doctor in 1. post dotem,
repet. super text. col. mihi 100. Et procedit ista lex D. solut. matrim. et in 1. 1. §. videamus, C. de rei uxor,
etiam si maritus esset pauper tempore contractus ma- act. et limita, ut per Bart, in dicta 1. post dotem, col.
trimonii : si tamen esset homo diligens, et non utere- 5. et 6. Frater tamen non posset sic pacisci, cùm dotât
tur male substantia sua, ut etiam lex ista vult, a for- sororem, cui pater jussit dotem dari in testamento,
tiori procedit, cum sit major ratio, quàm si post effiee- Bald, in 1. avia, col. 3. C. 'de jure dotium.
retur pauper : et sic non procedet opinio Bart, et alio- (3) Amos. Concordat 1. 2. §. voluntatem , et 1. do-
r u m , in 1. si constante, in princ. 6. quaest. 1. partis, tem 37. et 1. si pater sine 4. et 1. non solum autem "S.
de quo et per eumdem Palac. Rub. ubi supra, col. 99. D. soluta matrim.
ubi allegat istam legem.
(4) La fija. Adde 1. unicam, §. videamus U.C. de
(7) El derecho. Ut in cap. per vestras 7. de donat. rei uxor, actione.
inter vir. et uxor. (5) Fuere adventicia. Adde text, in authent. quod,
LEX XXX. locum, C. de collât, et 1. 2. §. quod si in patris, D. so~-
Dos profectitia restituitur patri, filia sineliberis in lut. matrim, ubi Glos.
De las dotes, donaciones, y arras. 6o5
otro qualquier (6), que non fuesse padre de LEY X X X I .
la muger, e la diesse simplemente sin otra
postura; si ella muriere sin fijos (7), deue ser Cuando deue ser entregada la dote a los he'
entregada la dote a los herederos de la muger. rederos de la muger.
E si algún pleyto pusiesse, el que la estables-
cio, quando la daua, deue ser guardado (8j Desatado seyendo el matrimonio por al- Leyes
segund que le puso aquel que la dio (9), guna razón derecha ; luego que el diuorcio del u-
sea fecho, deue ser entregada la dote a la .Vi1- s;
muger, o a sus herederos, si mere de cosa Recop.
que sea rayz (i). Mas si fuere la dote de co-
sa mueble (a), deue ser entregada fasta vn
(6) Otro qualquier. Concordat 1. única, §. acceda videtur velle ista lex , quôd existentibus filiis , dos ista,
13. C. de rei uxor, action. Et si extraneus promittit do- data per extraneum, matre moriente, ex tácito pacto
terai marito mulieris , an agat maritus tantùm, vel etiam debeatur filiis illius matrimonii, licèt non sint hseredes
mulier, vide 1. si pro te 2. et ibi Doctor. C. de dot. pro- matris. Undè resultant duo. Primum , extensio ad opi-
mis. Et extende istam legem etiarnsi dos promittatur nionem Blartini, de qua in dicta 1. dos à patre profe-
pro incerta persona, cu i promissor nullam habet affee- cía, et dixi suprà. Secundum, quôd, etsi filii non sint
tionem, ut et tali casu etiam ei donare videatur, ut haeredes matris , ex tali tácito pacto, et istius legis pro-
est casus notabiüs, et ibi Paul, de Castr. et Jas. in 1. à videntia, succèdent in ista dote ; et sic (leeiditur quaes-
Titio, D. de verbor. oblig. Extende etiam, etsi mulier, tio, de qua per Bald, in dicta 1. quod scitis, C. de bonis
pro qua extraneus dotera dat, vel promittit, sit dives, quœ liber, et in dicta 1. dos à paire. Cogita, tamen, quia
cùm haac lex non distinguât, neque etiam dictus §. ac- est nova consideratio.
ceda, et tenet Bald. Novell, in tract, de dote, charta (8) Deue ser guardado. Quid si simplieiter extra-
2 1. Versic. 45. privilegium. Extende etiam, secundum neus stipuletur dotem reddi, non addito , sibi, vel n u -
e u u , etiarnsi subesse posset alia ratio, seu causa, quàm lieri? D i e , quôd favore dotis actio erit mulieris, et non
donationis, eô quôd si alia causa non subesse possel, extranei; et adhuc militât dispositio hujus legis, ut vi-
quàm donationis, nullus favor dotis esset in hoc. Per deatur donatum mulieri, ut est casus in 1. post dotem
quod infert, posse attentari, quôd si debitor mulieris 4o. secundum tertiam lecturam,D. soiut. matrim. et
dat, vel promittit dotem pro ea, si non exprimit, quàd idem die, si extraneus stipuletur dotem sibi, aut mu-
animo se liberandi faciat, praesumitur quôd facit magis lieri reddi; vel reddi sibi, âut cui de jure debetur; ut
animo donandi, quàm se liberandi; quod est notabi- liaec omnia videbis per Bart, in 1. Cajus, D. solut. ma-
le, sed dubitabile, et vide ibidem per eum, col. 2, et trim. et per Bald. Novel, in tract, de dote, charta 1 8.
3. Quid si debitor mulieris solvit dotem constitutam, col. 1. et 2. Si tamen stipularetur dotem sibi reddi, et
vel promissam à muliere? an videatur suivisse animo mulieri, tunc pro dimidia parte competeret cuilibet,ut
donandi, vel se liberandi? Vide distinctionem ibi per per Bart, ubi suprà. Et an cùm extraneus stipulatur do-
eum. Extende etiam , etsi dicat, quôd dat, vel promit- tem sibi reddi, mulier posset agere in casu legis suprà
tit dotem pro tali muliere, vel nomine talis mulieris; próximas, vide Gloss, in 1. si constante, in princ. ubi
ut non intelligatur, ut negotiorum gestor, sed animo Bart. D. solut. matrim. Mex. in 1. si extraneus, D. de
donandi, ut tenet ipse Bald. Novell, ibi, col. 3. Limita condictÙ ob causam.
tamen singulariter istam legem, et d. §. accedit, quan-
(9) Que Ia dio. Sed an hoc casu extraneus paciscens
do onus dotandi spectabatad ipsam mulierem, si tamen
habeat tacitam hypothecam pro restitutione dotis, vide
ipsa mulier haberet patrem, cui incumbered istud onus,
Bald. Novel, quôd non , in tract, de dote, fol. g. col. 3.
qui forte esset absens in lemotis, vel perfidia detentus
Et adde, quôd si mater, vel frater divites dotarent fi-
nollet dotare filiam : nam tunc non praesumitur animus
liam , vel sororem inopem, non possent sibi de restitu-
donandi, neque donatio; sedpoterit talis extraneus do-
tione dotis pacisci ; tenet idem Bald. Novel, ibi chart*
tans repetere à patre, cujus negotium gessit, arg. 1. si
2 3. col. 4- quod tene menti.
quisàliberis 5. §. si mater i/|. D. de liber, agnosc. vi-
de Bald Novell, in dicto tract, fol. 9. col. 2. qui hoc
tenet, et reputat bene notandum. Limita secundo, nisi
LEX XXXI.
Soluto matrimonio res dotales immobiles sunt etiam
extraneus det dotem jussu, vel rogatu mulieris: nam
restituend» , mobiles verô post annum ; nisi pater, aut
tunc recurrendum est ad distinctionem Bart, et notata
mater habeant restitutionem filiis minoribiis faceré,
ibi per eum , in 1. si donaturus, §. 1. D. de condit. ob
quia potest dotem retiñere usque ad legitimam filiorum,
caus. Limita tertio, quando matrimonium fuit sequu-
aetatem, eos gubernando, et alendo, non tamen alienan-
tum: nam non sequuto matrimonio, extraneus posset
d o , neque dissipando. Hoc dicit.
repetere per conditionem ob causam , 1. si extraneus 6.
et ibi Bart. D. de condit. ob causam, vide etiam eumdem (1) Que sea rayz. Idem die , si bona immobilia pe-
Bart, in 1. dominus testamento, D. de condict. indeb. rierunt culpa viri, et sic deventnm est ad aestimatio-
Limita quarto, nisi dotans frater , vel alius extraneus nem : nam statim debet solvi, secundum Cinùm , et Al-
(cum gereret negotia mulieris) dotaret; de quo per heñe, in 1. única, §. exactio , C. de rei uxor, action, se-
Glos. Bart. Cin. Bald, et Sialicet. in 1. fin. C, de dot. ç ù s , s i s i n e culpa viri, ut in 1. cum in/undo 78. §. si
promis, ubi et vide, quid de fratre dotante sororem de fundus 4. D. de jure dot.
bonis communibus. (2) De casa mueble, Etiam si data fuit aestimata, vi-
de Bald, in 1. cum dotem, C. de jure dot. post Gloss, ibi
(7) Si ella muriesse sin f jos. Istud verbum non est et quid si data fuit in juribus, vide 1. licet 4 3. §. fin; D,
in dicto §. acçedit, ex quo lex ista habuit originem : et de jure dot.
6o6 Quarta Partida. Titulo XL
año ( 3 ) , desde que el diuorcio fue fecho. LEY XXXII.
Esso mismo seria, si el matrimonio se par-
tiesse por muerte. Ca deue ser entregada la Que despensas puede contar, e auer el ma-
dote, o la donación (4) a aquel que la de- rido, quando entregare a su muger , e a sus
tie auer; si fuere cosa que sea Tayz, luego herederos la dote, partiéndose el Matrimonio
quel matrimonio se departe ; e si fuere de co- porjuyzio, o por muerte.
sa mueble, fasta vn año: fueras ende, si la
ouiesse de entregar a los fijos, que non fues- Mejorando el marido la cosa que le dio Ley 5.
sen de edad ; que la puede tener el padre (5), su muger en dote, non seyendo apreciada, */»• 9-
o la madre (6), fasta que sean de edad, E es- assi como si la refiziesse, o la acresciesse, j¿g'05"
to se entiende que deue ser fecho, de guisa porque fuesse mejor (1), e reudiesse mas;
que gobierne los fijos, e los crie; e que les si las despensas que en ella metiere, fueren
non enajene (7), nin malmeta la dote. átales, que se mejora la dote por ellas, pué-
delas contar, e auerlas aquellas que íiziere,
ademas (2) de quanto montare el esquilmo,
(3) Vn año. Etiamsi maritus, et ejus haeredes sta- Bald. Novel, in diet, tract, de dote, fol. 4>* col. 2. et
tim poss.ent solvere, et licèt pecuntam habeant prae ma- tenet Bald, ubi vide bonum exemplum, quod in hoc po*
nibus, secundum Bartol. in 1. divortio, §. interdwn , D. nit in dicto §. exactio: quod videtur intelligendum ita,
solut. matrim. licet Jacobus de Aret. et Cinus in dicto §. ut in pretio istorum fructuum computentur alimenta,
exactio, tenuerunt contrarium, ubi et Alberic. undè quae praestita fuerunt mulieri pendente ista dilatione,
procedit liaec lex, etiamsi maritus sit dives : si tamen arg. 1. fructus 7.D. solut. matrim.
uxor esset pauper, tenetur earn alere infra istum an- (4) La donación. Propter nuptias intellige, quae est
num, ut notât Gloss, in dicto §. exactio, cujus opinio penes uxorem pro securitate dotis, ut non tenealur uxor
communiier approbatur, ut tradunt Doct. in 1. divortio, restituere statim , sed usque ,ad annum, si consistât in
in princ. D. solut. matrim. et Alex, consil. 127. 4. vol. mobilibus. Quod forte debet intelligi, nisi dos sibi sta-
e t licet pro dote restituenda interveniat expressa stipu- tim restituatur: nam tunc etiam ipsa statim deberet res-
latio, adhucdatur iste annus, ut dicit Paul, de Castr. tituere donationem propter nuptias, ut est de mente
in 1. 2. in princip. D. solut. matrim. col. fin. licèt con- Bald, in authent. sive à me, C. ad Fellejan. versic. item
trarium voluit Bart, in 1. divortio, D. de verbor. oblig. quœro.
ubi vide Jas. Habebit etiam locum ista dilatio in extra- (!») El padre. Ut legitimus administrator bonorum
neo dotante, et stipulante dotem sibi reddi, Gloss, et filii, 1. 1. C. de bon. matern.
ibi Bart, et Doct, comrnuniter in dicta 1. 2. D. solut. ma- (6) La madre. Si veut esse tutrix filiorum, ut in
trim. licèt Alber. tenuerit contrarium in dicta I. unica, authent. matri, et avias, C. quando mul. ojfîc. tutor, fun-
%. accedit, C. de rei uxor, action. Sed quid si dos non gi potest.
erat soluta viro? an possit soluto matrimonio dotem (7) Enajene. De patre loquitur; nam mater posset
petere, ut gaudeat commodo hujus dilationis? Gloss, alienare sua bona dotalia, et nihil in eis habent filii ea
quôd non, nisi quando intervenit pactum de lucranda vivente, 1. 1. §. impuberi, D. de Carbonian. edicto.
dote , in authent. de nupt. §. doles, collât. 4. et tenet Al-
ber. in dicto §. exactio. Et si dos legaretur uxori per vi- LEX XXXll.
rum, non haberet locum ista dilatio, ut in 1. 1. in prin.
versic. verum, D. de doteprceleg. et possent, si vellent, Expensas necessarias, vel utiles dotem augmentan,
haeredes mariti statim restituere, non expectata hac di- tes, récupérât maritus, computatis fructibus dotis per-
latione, et liberareritur ab alimentis praestandis uxori, ceptis; voluntarias aufem minime: gaudebit tamen vir,
secundum Bald, in authent. ei qui jurat, C. de bonis au- vel eo inortuo ejus filii, si conveniantur ad dotem res-
dor. judie, possid. col. 15. imó possent, secundum eum, tituendam, ne conveniantur ultra quàm faceré possunt;
statim restituere, detracto interusurio medii temporis, et sic deducto, ne egeant. Hoc dicit,
perl, si constante 24. §• quotiens, D. solut. matrim. quod
( t ) Mejor. Exemplifica , ut in 1. 3. D. de impens.
ultimum reputat admirabile Alexand. in 1. divortio , in
in res dotal, fact, et in 1. Milium 8. eod. tit. de necessa-
princ. D. solut. matrim. Et quid si vir non subiit onera
riis vide 11. 1. et 2. eod. tit. et notata in 1. fructus 7. §.
matrimonii, et sic fructus immobilium ( qui fuerunt da-
impendí 16. D. solut. rnalrim. et facit ad quaestionem,
ti in dotem) debeant restitui raulieri una cum ipsis bo-
an qui fecit expensas in recuperanda majoria, possit re-
nis? an pro il lis fructibus, seu eorum sestimatione vir
cuperare: vide 1. ex parle 39. et ibi Bald. D. famil. er-.
habeat istam dilationem , vide Bald. Novel, quôd non,
cisc. et GIos. et Bart, in 1. 1. et 1. et in tolum, et 1. om-
in tract, de dote, fol. 4. co!. 1. Gloss, tamen singular,
nino, D. de impens. in res dot. factis, et Bald, in 1.
voluit contrarium in dicta 1. divortio, §. interdum, D.
nominibus, C. de action, et oblig. et Bald, in §. si quis
solut. matrim. Et nota bene, quód elapso anno tenebun-
de manso, col. 5. de controv. invest. Paul, de Cast, in 1.
tur haeredes viri restituere ipsi mulieri pretium frn-
dornas hereditarias, D. de légat. 1.
Ctuura , quos habuerunt ex mobilibus , ita sicut ipsa
mobilta dotalia, ut probatnr in dicto §. exactio, ver- (2) Ademas. Approbatur opinio Jas. de Rav. quein
sic. sirnilique modo. Fructus ergó intrinseci sunt ipsius refert Alberic. in 1. 3. §. nos generaliter, D. de impens.
mulieris interim , licet eorum interusurium in restituen- in res dotal, fact, qui in qusestione Gloss, ibi considé-
do sit viri, vel ejus haeredum, ut in 1. si constante 24. rât quanto tempore stetit matrimonium ; ut si dnravit
§. quotiens, et ibi Bart, et Doct. D. solut. matrim. notât tanto tempore, quanto duraveruiit utilitates , propter
qua» maritus rem melioravit, nihil propter talem ex-
De las dotes, donaciones, y arras. 607
qué lleuo de los frutos, e de las rentas de la bellum repudii: e esto fizo, por desuiar (3)
dote. Mas si fiziere el marido despensas en la el omicidio. Ca tuuo, que menor peligro era
dote de su voluntad (3), que se tornasse mas departirse de su marido, que de matarla.
en apostura, que en pro della, assi como si E semejante desto el Apóstol Sant Pablo <4)
fuessen casas, e las pintasse, o en otra ma- establescio en la nueua Ley, que los ornes
nera semejante destas; non las deue contar, pueden casar mas de vna vez. E esto fizo,
nin las puede demandar, quando entregare por desuiar pecado de fornicio: porque te-
la dote. Pero si acaesciesse, que el marido nia, que menor mal era casar, que fazer tan
non podiesse luego entregar toda la dote, a grand pecado. E pues que en los Títulos an-
los plazos que dize en la ley ante desta ; de- te deste fablamos de todas las maneras por
ue el Juez de aquel lugar, catar que le faga que se departen los matrimonios, también
que pague aquello que pudiere (4), de ma- en vida como en muerte ; e otrosi, de las do-
nera quel finque alguna cosa de que biua to- naciones, e de las dotes, como deuen ser da-
davía, tomando tal recaudo (5) del, que la das, e entregadas después del departimien-
pague quanto mas ayna pudiere. Esso mis- t o ; conuiene que digamos en este Titulo, de
mo se entiende, que deue ser guardado en los que casan otra vez, despues que es de-
los fijos (6), si acaesciere que ayan de entre- partido el primero casamiento. E mostrare-
gar la dote a su madre, por razón de su padre. mos , si pueden casar dos vegadas, o mas.
E quales pueden esto íazer. E quando. E quien
TITULO XII. les puede dar bendiciones. E que pena de-
uen auer las mugeres, que casaren ante que
DE t,OS QUE CASAN OTRA VEZ, DESPUÉS QUE se cumpla el año, que murieron sus mandos.
ES PARTIDO EL PRIMERO MATRIMONIO.
L E Y I.
Acordáronse los Santos Padres, e tuuieron
que era bien, de desuiar el peligro mayor, Si pueden casar los ornes dos vezes, o mast
por el menor (1): assi como fizo Moysen en e quales pueden esto/azer.
la vieja Ley (2), que consintió (como quier
quel peso ) que fuesse dada a la muger car- Casamentar, segund Santa Eglesia, pue-Ley 3.
ta de quitación, quando la quisiessen depar- den los ornes, e las mugeres, dos vegadas V*- »•
tir de su marido, a que llaman en latin li- o mas (1), despues que fuere departido el h^voó'
oporteat Episcop. §. hcec Deo amabilius, collât. 1, In procedunt, ut prsedixí, si benedicantur vívente prima
legato tamen mariti ita facto, non debebitur, etsi tan- uxore, seu primo matrimonio non dissoluto, non so-
tura. transient ad secundas nuptias, eó quia anima vi- lum respectu pœna;, de qua in cap. I. de secund. nupt.
ri contristatur de secundis nuptiis, authent. cui relic- sed etiam respectu ipsius dationís: cujus contrarium vi-
tum, et ib i notât Baldus col. 3. C. de indicia viduit. detur velle text, in cap. vir autern 3 . eod. tit. in ratio-
tollend. Ángelus, et Paulus ubi suprà : et vidua, quae ne ibi posita , dum dicit : Cum alia vice benedicti sint,
único matrimonio, est contenta , est exemplar hones- et etiam Doctor, ibi in hoc se fundant : sed in hoc mul-
tatis, et pudicitia?, ut dicit Bald, in dicta authent. col. tùm attendenda est consuetudo , prout dicit Glos. ibi,
1. ubi refert Valerium titulo de institutis antiquis, quôd et Joan. Andr. referendo consuetudinem aliquorum lo-
secunda? nuptiae sunt signum incontinentia;, et idem corum , ubi benedicuntur secunda; nuptise, quando ip-
Baldus in 1. his solis, C. de revoc. donat. sa mulier nunquàm fuit benedicta. Ista tamen lex lo-
(2) Promission. Vide in 1. 1 1 . tit. 1. ead. Part. quitur indistincte : et nota earn, quia urget ratio hic
(3) Orden sagrada. Vide in 1. 16. tit. 2. suprà, posita, ex quo non potest dici, quôd sacramentum ite-
ead. Partit. retur, eùm ista; benedictiones non sint sacramentum.
(4) Fria natura. Vide suprà tit. 8. per totum, ea- Henncus tamen in dicto cap. vir autem dicit, quôd in
dem Partit. practica servatur ilia opinio, quôd si uterque eonju-
LEX 11. gum jam fuerit benedictus, vel saltern ipsa fœmina,
nuptiae tune secunda; non benedicuntur ; quôd si ipsa
Cuilibet secundo, vel amplius uubenti, legitime fœmina nondùm fuit benedicta , lune possit ipsa bene-
possunt, quoties nubant, benedictiones nuptiales dari, dictio solemniter fieri. Quae et fuit opinio S. Tliom. 4.
quia non sunt sacramenta, sed orationes: sed dans eas sentent, dist. 4*- quaest. 3. ad fin.
secundo illégitime nnbenti scienter, punitur. Hoc dicit.
(1) Entiéndese. Approbat opinionem Joan. Andr. LEX 111.
in cap. 1. de secund. nupt. Glos. tamen, et Abb. ibi vo- Viro mortuo, cùm mulier sit lege viri soluta , se-
lunt indistincte procederé iu secundis nuptiis : ideó no- cundum ecclesiastica instil uta, licitó potest quandoeum-
ta istam legem , qua» déclarât hoc, ut pœna non h'abeat què nubere secundó; licet secundum leges civiies gra-
locum, nisi benedicantur secund* nuptiae, vívente pri- ves poena imponebantur mulieri, infra annum secun-
ma uxore. dó nubenti: de quibus pœuis vide in hac lege. Hoc
(a) Non son Sacramento. Non enim reperiuntur dicit.
inter sacramenta Ecclesiae, de quibus per Glos. in cap. ( t ) Sant Pablo. I. ad Corinth, cap. 7. v. 39. et
veniens, de transact, et tradit Abb. post Joan. Andr. cap. fin. de secund. nupt.
in diet. cap. i . (2) Santa Eglesia. Vide in dicto cap. fin.
(3) Non deuen ser vedadas. Ex hoc patet, quôd (3) Fasta vn año. Et causas istius constitutionis
;ura dicentia de non benedicendis secundis nuptiis, ponit Glos. in cap. omne , §. 1. %'j. qua^t. a, et 1. 3 .
De los que casan otra vez, etc. 609
poneles pena (4) a las que ante casan. E la TITULO XIII.
pena es esta (5) : que es despues de mala
fama, e deue perder las arras, e la donación DE LOS FIJOS LEGÍTIMOS.
que le fizo el marido finado, e las otras co-
sas que le ouiesse dexaclas en su testamento, Hintre todos los bienes, que diximos en los
e deuenlas auer los fijos que fincaren del ; e Títulos (1) ante deste que son en el matrimo-
si fijos non dexare, los parientes que Quie- nio, es vno delíos, que los fijos que nascen
ren de heredar lo suyo. Essa misma pena de- del son derechureros, e fechos segund ley.
ue auer, si ante que passasse el año tíziesse E tales fijos como estos, segund dixeron los
maldad de su cuerpo (6). Pero la muger que Santos, ama Dios, e ayúdalos, e dales esfuer-
fuesse desposada, si el esposo (7) se muries- ço, e poder, para vencer (a) los enemigos
se ante que el matrimonio fuesse cumplido, de la su Fe. E son assi como sagrados, pues
puede casar sin pena, quando quisiere. Q- que son fechos sin mala estanca, e sin pe-
trosi, non deue auer esta pena la muger, cado: e sin todo aquesto, son tenudos por
que con otorgamiento del Rey (8) casare mas nobles (3), porque son ciertos, e conos-
ante que se cumpla el año. Esso mismo se- cidos (4), mas que los otros que nascen de
ria, ca non deue auer pena, la muger que muchas mugeres , que non pueden ser guar-
se desposasse (9) ante quel año fuesse cum- dadas como la vna, segund ya diximos. E de-
plido; solamente, que en este comedio non mas, aun segund natura deuen ser mas ri-
cumpla el matrimonio. cos , e mas esforçados : porque no caen en
verguença (5), como los otros, por razón de
las madres. E sin todo esto, porque ios pa-
rientes, e los otros ornes los honrran, e los
tit. 6 . 7 . Part, et prascipuè est illa , ne fiat p e r t u r b a t i o de secund. nupt. et in authent. de restitution, et ea quœ
sanguinis propter incertitudinem , cui ex viris p a r t u s parit, §. fin. collât. 4- et eo i p s o , q u ó d peccat in cof-
postea natus a í t r i b u e r e t u r . Bald, etiam in 1. 2 . C. de 23ore, perdit o m n i a privilegia m a r i t i , et tutelam filio-
second, nupl. assignat a l i a m , scilicet propter dispositio- r u m , Bald, in 1. his solis, C. de revocand. donat. et
nem partus : nam venter tactus facit a b o r t u m , 1. 1. D . A b b . in cap. uxoratus, de convers. conjug. 2. n o t a b . et
de ventre inspic. Et licet communis sit o p i n i o , quod is- yide in 1. fin. tit. 4. lib. 5. Ordinam. Regal.
tse poena?, imposita? n u b e n t i infra a n n u m luctus , sint (7) El esposo. N a m sponsi nullus est l u c t u s , D .
sublata? p e r dictum Apost. et p e r diet. cap. fin. tamen. de his qui not. infam. 1. uxores 9 .
in c a s u , in q u o o r i r e t u r incertitudo p r o l i s , plerique (8) Otorgamiento del Rey. Ut in 1. solet 10, D . de
D o c t o r , t e n u e r u n t , quôd pcense legales n o n essent s u b - his, qui not. infam.
lata?; q u o d et tenet Bald, in 1. decreto , C. ex quibus (g) Desposasse. L. solet 1 0 . §. 1. D . de his qui not.
cans, infam. irrogat. referens R e y n e r i u m de Forliu. et infam. et vide A b b . in 1. fœmince, D . de senator,
P a u l , de Eleaza, et licèt ibi non simpliciter a p p r o b e t ,
sed tantùm recitet; tamen in 1. libcrortim, D. de Ais qui TITULUS XIII.
notant, infam. tenet istam opinionein , quœ videtur (1) En los Títulos. Vide suprà tit. 2. ead. Part, in
inultùm aequa, et rationabilis. A b b . tamen in dicta cap. sum.
fin. tenet c o n t r a r i u m , q u o d forte est verius propter (2) Para veneer. Vide in cap. si gens Jnglorum,
generalitatem dioti cap. fin. et 1. 5. tit. 1, lib. 5¡ Ordin. 5 6 . dist. et facit illud V i r g i l ü : Degeneres ánimos ti-
Regal, quae lex videatur : et opinionein A.bb. tenet F é - mar arguit.
lin, in cap. ecclesia S. Mariœ, de constit, col. 1 g. vers. (3) Por mas nobles. Non ex hoc a r g u a s , q u o d fi-
a. declarado. Omnes tamen ilia? pcense, qua? respiciunt lii illegitimi sint nobiles ; imo appellari possúnt ignobi*-
favorem filiorum, et i m p o n u n t u r , si n u b a n t ante a n - l e s , u t in dicto cap. si gens Jnglorum, et ibi Pra?pos«
n u m l u c t u s , ilia; non sunt correcta; de j u r e Canónico, Alex, vide 1. 1. tit. 1 1 . 7 . Part.
secundum I n n o c . cujus opinio communiter tenetur in (4) Porque son ciertos, e conoscidos. A d d e 1. fi-
dicto cap. fin. Hum cum definimus 6. Ti. de his qui sunt sui, vel alien,
(4) Poneles pena. Quae pcêna? imposita? n u b e n t i jur. et suprà ead. Part. tit. 2. in sum,
infra a n n u m l u c t u s , habebant de j u r é Civili l o c u m , (5) Non caen en vergüenza. B a c a r d i enim filii d i -
etiam si matrimoninm non solveretur m o r t e , ut in a u - e n n t u r i n d e c o r i , et ideó inhabiles ad ea qua? in decore
thent, de nupt. cap. i 5 . et 16. collât. 4. Bald, in 1. 2. c o n s i s t u n t , u t ad dignitates, cap. indecorum 3. de ceta-
C. de secund, nupt. quae pœnae similiter erunt correcta? te , et qualitate : sunt enim quodam m o d o infames sal-
de j u r e C a n ó n i c o , cùm militent esedem ration e s , de tern de facto , secundum Azon. in suruma , C. ex quibus
q u i b u s per J o a n . Andr. in dicto cap, fin. et intellige, causis infam, irrog. 1. col. in fine, et Bald, in 1. 4. in
cum solveretur etiam quoad vinculum , veluti p r o p t e r p r i n c . D. de lib. et posthum. et vide Alexandr. in 1. 1.
consanguinitatem ; nam alias non posset contrahere, C. de jure aureor. anulor. u n d è dieit etiam idem Bald,
nisi u n o eorum m o i t u o : et à fortiori p r o c e d i t ; nam si in 1. generaliter , §. 1. C. de insta, et sub.it, quod quoad
t o l l u n t u r pcense q u a n d o tenuit p r i m u m matrimonium à Ecclesiam sint infames, et quôd Ècelesia, cùm l o q u i t u r
fortiori si non tenuit. d e f i l i i s , non videtur sentiré de b a s î a r d i s . Vide etiam
(5) E la pena es esta, Vide in 11. 1. et 2. C. de se- e u m d e m Bald, in 1. filiuin, col. fin. D . de his qui sunt
cund. nupl. sui, vel alien, jur. et in 1. quisquís, ubi notabil. C. ad
(6) Maldad de su cuerpo. U t in autlieiit. eisdem C. 1. Jul. viajest.
Tom. II. Hhhh
6io Quarta Partida. Titulo XIII.
adelantan (6) mas que a los otros herma- mente, segund manda Santa Eglesia. Eaun si
nos, maguer sean de mas nobles madres (7). acaesciesse, que entre algunos de los que se
E porende, pues que en los Títulos ante des- casan manifiestamente en faz de la Eglesia,
te diximos de las desposajas, e de los matri- ouiesse tal embargo por que el casamiento se
monios, e de todas las otras cosas que les deue partir, los fijos que fiziessen, ante que
pertenescen; conuiene que digamos en este, sopiessen que auia entre ellos tal embargo,
de los fijos que naseen delios, E primeramen- serian legítimos (a). E esto seria también , si
te mostraremos, que quiere dezir fijo legiti- ambos non sopiessen que 3* auia tal embargo,
mo. E quales deuen ser assi llamados. E que como si non lo sopiesse mas del vno delios
pro, e honrra les viene, de ser legítimos. (3). Ga el non saber deste solo, faze los fijos
legítimos. Mas si despues que sopiessen cier-
LEY I, tamente (4) que auia entre ellos tal embargo,
fiziessen fijos, todos quantos fijos después
Que quier dezir fijo legitimo: e quales deuen ouiessen (5), non serian legítimos. Pero si al-
jassi ser llamados. gunos, mientra que ouiessen tal embargo,
non lo sabiendo ambos, o el vno delios, fues-
Leyes Legitimo fijo tanto quier dezir, como el sen acusados ante alguno de los Juezes de
! y
." 'g' que es fecho segund ley: e aquellos deuen Santa Eglesia; e ante que el embargo fuesse
lib. s. ser llamados legítimos , que naseen de padre, prouado (6), nin la sentencia dada, ouiessen
Recop. e de madre, que son casados (t) verdadera- fijos; quantos fijos fizieren, entre tanto que
(C) Los honrran, e los adelantan. Bastardi nañ- (3) El vno dellos. Adde cap. 2. et cap. ex tenore
q u e praèserliin inter illustres, pro nihilo imputantur; 1 4 . qui filii sint legit, et Glos. in dicto cap. cum inhibí-
quos magnatttm , et n obi Ham consiietudo n o n novit tío, super verbo ambo parentes, quse d i c i t , esse legiti-
p r o p t e r bonos mores c u s t o d i e n d o s , s e c u n d u m Bald, in m u m , tani respectu scientis ¡mpedimentum , q u à m i g -
cap. naturales, si de feudo fuer, controv. inter dom. et norantis , et tenet Bart, in aiithent. de incest, nupt. in
agn. et in 1. cum legitime, D . de statu horn, ubi s u b - p r i n c . col. fin.
j a n g i t , bastardos non esse de parentela n o b ü i u r n , cam (4) Que sopiessen ciertamente. A d d e cap. referen-
sordos non m e r e n t u r nomen habere inter prsecipuos: te 10. qui filii suit legit. et diet. cap. cum inhibitio : et
ñ e q u e portare potest b a s t a r d u s nobilium insignia, se- nota benè istud verbum ciertamente.
c u n d u m Bart, in tract, de insign. et armis, et Bald, in (5) Despues ouiessen. B.equiritur enim , quôd adsit
dicta 1. cum legitime, licet c o m m u a i usu servetur c o n - ignorantia tempore c o n c e p t i o n i s ; et non sufficeret i g -
trariara , tit dicit Guido Papse, q. 5 8 0 . in suis quses- norantia tempore contractus m a t r i m o n i i , ut in dicto
t i o n i b u s , et vide de his l a t è , et eleganter p e r Guilliel. cap. ex tenore, et ibi notât A b b .
Bene, in repet. cap. Raynutius, de testant, in princ. fol. (6) Prouado. I n n u i t , quôd si publicatis attestatio-
6 . 7. et 8. A d d e e t i a m , quod b a s t a r d i n o n portant nibus constare! de impedimento , et îpsi seirent attesta-
iraaginem p a t r i s , et abusive dieuntur filii, et n o n per- tiones , ex tune filii concepti essent illegitimi; et hoc
pétuant memoriam p a r e n t u m , Bald, in 1. quod verb, idem innuit tnfrà , dum dicit: Entre tanto que estuuie-
D . de legib. et teñe etiam menti , q u ô d b a s t a r d i n o n ren en esta dubda. In contrarium tamen facit cap. cum
habent lineam q u o a d patrem , Bald, in 1. hac consultis- inter a. qui filii sint legit. à quo ista lex habet ortum,
sima , §. ex imperfecto, C. qui testam.fac. poss. et ibi, q u i textus tantùm dicit de sententia , et sic prsssuppo-
q u ô d Praetor non favet injustis filiis. nit praecisè publicationem attestationum: i m ô , si ap-
(7) Mas nobles madres. N o n enim inspicitur n o b i - pellatum esset à sententia, qui conciperentur appella-
litas m a t e r n a , sed paterna , 1. liheros 10. et ibi Bald. D . tione p e n d e n t e , essent legitimi, secundum J o a n . A n d r .
de senator. post iEgidium , in dicto cap. cum inter ; et videtur velle
LEX I. hoc ibi A b b . cum assignat rationem ad text, quia p e n -
dente lite super m a t r i m o n i o , non debet suspendí exer-
Filius legitlmus est ex legitimo matrimonio n a t ü s , citium m a t r i m o n i a l e , ut in cap. a, ut lite pend. Potest
vel g e n i t u s ; vel etiam illegitimo , si u n o conjugum d i c i , quôd d i s t i n g u a n t » tres casus. P r i m a s , q u a n d o
sciente, alter credat legitimum, licet super hoc lite pen- v i r , et routier, publicatis attestationibus, fuerunt, certi
dente generetiir : idem , si ex concubina libera , vel a n - de i m p e d i m e n t o , ñeque habebant a l i q u i d , quod possent
cilla sua g e n e r e t u r , et postea in uxorem suam ducat ; et concludenter objicere, vel p r o b a r e in c o n t r a r i u m ; et
p e r hoc ancilla efficitur libera. Hoc dicit. tune ex quo nullum est sibi dubium de i m p e d i m e n t o ,
( 1) Que son casados. A d d e 1. si vicinis (j.C.de nupt. filii postea concepti sint illegitimi, etiam si non sit lata
et I. filium eum diffinintus 6 . D . de. his qui sunt sui, v( I sententia. Facit p r o h o c , q u o d notât Bart. in 1. i.'g.
alien. Jur. et qua; dixi supra 2. Part. tit. 7. in s u m m a : quœri potest, D, Turpil. et A b b . in cap.fi/iem litibus,
et q u i b n s modis probet se quis filium legitimum, vide col. 8. de dolo, et contum. vers, ultimo circa hanc par-
A b b . in cap pervenit, quifilii sint legit, et an ista legi- ticulam, et quôd notât. Anton, et A b b . in dicto cap. a.
timado possit p r a s c r i b i spado triginta annorum , vide ut lite pend, q u ô d in causa matrimonial! publicatis a t -
Bal. q u o d n o n , in 1. nullo, C. derei vind. allega t 1, qua testationibus, et saltim post conclusionem in c a u s a , ex
in Drovincia , §. Divus, D. de ritu nupt. quo non restât, nisi ferre sentehtiam , potest per j u d í -
cem interdict c o p u l a , propter evidentiara peccati. Se-
(2) Serian legítimos. A d d e cap. -pervertit 1 1. qui fi-
c u n d a s casus, si adbno s p e r a b a n t , posse aliquid p r o b a -
lii sint legit, et cap. cum inhibido 'í. de clandest. des-
re contra i n i p e d i m e n t u m , et sic non h a b e b a n t certitu-
poils.
De los fijos legítimos. 6ii
estuuieren en esta dubda, todos serian legí- ome ha en la muger que tiene por barragana
timos. Qtrosi son legítimos (7) los fijos, que (8), si despues desso se casa con "ella (9).
dinem impediment! scienter : et tunc speretur sententia, matrimonium, Joan. And. ubi suprà, et latiùs in régul.
quae transeat in rem judicatam : et ita procedit diet. cap. sine culpa, in Mercur. de regul.jur. lib. 6. Abb. in cap.
cum inter, et ista lex in hoc verbo, ante que el embar- commissum, de spousal. Bald, in dicto J. naturales, si
go , etc. et sequenti, i b i , ni la sentencia dada. Tertius de feud. fuer, controv. inter dorn. et agnat. et in 1. nu-
casus, quando ambo erant certi, et unus volebat agnos- per, C. de natur. liber, ubi vide longam additionem : et
cece bonam fidem, et ampliùs non litigare ; alter verô istud est tenendum, quidquid alias dixerit idem Bald,
insistebat in lite , et pendente causa debitum petebat in 1. earn quam, col. 7. C. de fideicommis. et in rubr.
ab alio, qui ad hoc compellebatur per judicem, et com- C. de privileg. dotis, col. 2. et in authent. dos data,
pulsas reddens debitum , conceptus est alius : et iste ca- C, de donat. ante nupt. et in 1. si quis poslhumos, D. de
sus est magis dubius , quia potiùs debebat pati exeom- liber, elposth. quia communis opinio est quam dixi, da-
municationem , quàm debitum reddere, ut in cap. Hue- to , quod non interveniat constitutio dotis, et tenet Alex,
ras 13. de restit. spoliât, et cap. inquisitioni ¡¡fa. de sen- in dicta 1. si quis posthumos, ubi pro limitatione refert
tent, excommun, sed adhuc videtur, quôd filius sit legi- notabile dictum Angeli in 1. sed est quœsitum, D. eod.
timus , ex quo natus est in figura matrimonii, et judi- et in dicta 1. nuper, videlicet, nisi talis contractus ma-
ee eompellente auctoritate juris ; non ergô debet pro- trimonii fieret in fraudem substituti, quod si esset ve-
dire pœna ex eo, quod legitime factum est, ut in dicto rura , esset singularis limitatio ; Alexand. tamen ibi te-
cap. 2, ut lite pendente, et diet. cap. cum inter. net contrarium , sal vat tamen dictum Angeli, ubi ultra
(7) Son legítimos. Nota hoc verbum ; et sic verè, et fideicommissum aliter constaret de fraude , veluti quia,
realiter sunt legitimi, et non per actionem , et sic est comminatus est substituto, quôd ilium excluderet; so-
hie casas pro conelusione Abb. in cap. tanta , qui filii lum auteni fideicommissum , secundum eum, non suffi-
sint legit, in secundo notab. ceret ad inducendam prsesumptionem: allegat ad hoo
(8) Que tiene por barragana. Videtur approbare notabil. decisionem Joan. Andr. in cap. in prœsentia,
opinionem Bart, in 1. fin. D. de concubin, ut sit necesse, in fin, de probat. et cum hoc dicto transit Socin. in 1.
q u o i ut legitimentur filii per contractum matrimonii, sed est quœsitum, D. de liber, etposth. ubi vide circa is-
quod nascantur ex concubina retenta in domo; cooimu- tum articulum de contrállente in artículo mortis, et fir-
nior tamen , et verior opinio est, quad sufficiat, quod mat conclusionem, quód tenet, et filii antea nati legi-
nascantur ex soluto , et soluta, licèt inter eos non sit timantur; limitât tamen tripliciter: una limitatio est su-
talis concubinatus, ut dicit Gloss, in cap. innotuit, de pra dicta, et facit ista limitatio ad quaestionem majorise,
elect, ubi Joan. And. et tenet Abb. quem vide in dicto ut si esset casus , in quo perderetur propter delictum,
cap. tanta; et ista lex non est contraria, ñeque exigit si illud studiosè eouimittatur animo privaitdi sneeesso-
retentionem in domo : et adde Dectum ita consulentem, rem, quôd non praejudicet successor! , et adde in hoc,
et allegantem multa, consil. i 5 5 . quod notât Bald, in cap. 1. §. aut si libellario, qUibut
(9) Se casa con ella. Et. nota bonám gloss, et expo- mod. feud, amitt. col. 1. versic. sed quid si vassatlus.
sitionern Joan. And. quam ibi posuit, in diet. cap. tan- Secundó limitât, quando aliter contrahens in mortis
ta, scilicet, quod ta o ta est virtus matrimonii, ut qui articulo esset ita propè mortem, quód deficeret sensus:
antea sunt geniti ex quocumque coitu ; qui tamen po- nam tunc, cum ex defectii consensus non teneret matri-
tuerit esse uxorius, si tunc affuisset consensus postea monium, multo minus filii legitimarentur : allegat cap.
sübsequutus post contractum matrimouium quandocum- tuce , de spousal, et Anton, de Rose, in tractat. legiti-
que , etiam alio matrimonio intermedio , item in sanita- mationum, et alia in proposito. Tertio limitât, quando
t e , vel in morte, dummodô demus esse matrimouium; exinfirmitate causare! ur imposibilitas generandi la om-
legitimi habeantur saltern ex nunc. Et suffieit matrimo- nem eventum. Quarto limitât, quando mülier esset ta-
nium, licèt non intervenant dotaüa instrumenta, ut hic lis, cum qua non posset ipse contraheie matrimonium
vides , et notât Abb. in dicto cap. tanta, et Doct. com- honesté: quia non dicitur fieri posse, quod honesté non
murtiter , et tenet Bart, in authent. quibus mod. natur. potest: allegat Bald, in cap illud, de prœsumplion. et
effic. legil. §. tribus, collât. 7. Bald, in 1. cum quis, C. alia, cui etiam adde Bartholom. Cepoh cautela » 4 7 .
de natur. liber, licèt in 1. si qua illustris, C. ad Orfic. te- ipse tamen in hoc tenet contrarium , et bene , quia , ut
neat contrarium , et in 1. cum mullœ, C. de donat. ante dixit Joan. Andr. ubi supra, suffieit ex quocumque coi-
nupt. Et in tantum etiam hoc procedit, ut sufficiat pos- tu, qui posset esse uxorius , si in matrimonium consen-
sibilitas contrahendi matrimonium. cum illa tempore sissent, filii generentur; et contra Angel, tenet Joan.
nativitatís filii, licèt non fuisset potentia contrahendi Lnpi. de Paiac. Rubi. in cap. per vestras, super text.
tempore conceptionis , secundum Gloss, et Doct. in cap. col, mihi 3o6. Adde etiam ad prsedicta , quód existen*
1. qui filii sint legit. Procedit etiam hoc , etiamsi filius in articulo mortis , similis est mortuo , secundum Bald.
nascatur ex clerico in minoribus constituto, et ex solu- in authent. nisi rogati, ad fin. C. ad Trebel. ubi infert
ta, secundum opinionem Canonistarum, quibus in hac ad notabilem quaestionem, et ad dictum Joan. Andr. in
materia est standum: vide Bart, in 1. et si contra, C. de dicto cap; in prcesenlia Nota etiam, quôd , etsi testa-
nupt. et Bald, in §. naturales, col. 2. si de Jeud.fuer. tor , vel alius disponens vocet filios legítimos ad majo-
controv. inter domin. etagnat. et Bart, in 1. a. D. de con- riam, vel fideicommissum , et de legitimo matrimonio
cubing qui vult limitare, nisi clericus in minoribus esset natos , quôd etiam venient legitimati per subsequens
beneficiatus : sed contrarium credo , quia, etsi sit bene- matrimonium , tanquàm nati de legitimo matrimonio,
ficiatus, ex quo est tantùm in minoribus, potest con- ut tradit Decins in dicto Consil. 155. versic. revocatur
trahere matrimonium ; et sic filii ecuní legitimi. Proce- indubium: verba «nim testatoris debent verifican, se-
dit etiam (ut dixi) etsi contrahatur in mortis articulo cundum juris dispositionem. In contrarium tamen vide
quoddam consilium Curtii Junior. 64. in ordine; sed quàm primus legitimaretur per subseqùens matrimo-
quod dixi ,-et dictum Decü credo esse verum : vide quae nium , secundum Joan. Andr. in regul. sine culpa , de
latiùs in hoc dixi in 1. a. tit. i 5 . 2. Part. Et idem cre- regul. jur. lib. 6. in Mercurial, de quo vide latè per
derem dicendum , si alias matrimonium in facie Eccle- Joan. Licirier in tract, primogenitures, lib. 1. qusest.
sise contractum non tenuit, stante aliquo impedimento; 14- et per Lucam de Penna in 1. fin. C. de his qui spon-
si ta m en contrahentes, vel unus eorum fait ignorans, tê muñe. sube. lib. 1 o. Nota etiam, quôd si mórtuo fi-
ut in ista lege habetur: nam adhuc filius diceretur de lio naturali, remanente ex eo nepote, pater naturalis
legitimo matrimonio natus, ita, ettaliter, quod in eo accipiat concubinam in uxorem, non poterit talis ne-
sibi vendicent locum , et verificentar verba disponentis: pos legitiman: quia talis legitimatio requirit personam
et istud videtur tenendum, ut sic disponens referre se filii, ut extendatur ad nepotem, argum. 1. qui liberti-
velit. ad dispositionem juris, secundum quam talis filius nos, §. poslhumos, D. de oper. libertor. Bald, post Guil-
est legitimus, ut de legitimo matrimonio; et si contra- lielm. de Cugn. in 1. benignius, D. de legib. et tradit
rium diceretur, sequerentur multe absurditates: et hoc Decius consil. 343. cal. 2. Similiter adde, quôd inces-
nota , quia super hoc vidi magnam controversiam in ar- tuosi non legilimantur per subseqùens matrimonium,
duissimo negotio cujusdam majoratus : vide etiam no- licèt ex dispensatione Papae sit contractum, Bald, in
tata in dicto cap. ex tenore. Sed quid, si dispositio 1. Paulas, D. de statu hom. et in dicto §. naturales ad
majoriœ vocetfilios genitos, et natos ex legitimo matri- fin, Et an per matrimonium subseqùens legitiraetur fi-
monio ? an sufficeret, quèd quis tempore nativitatis nas- lius invitus, vide Alberic. et Bald, in dicta 1. benignius,
catur legitimus ex legitimo matrimonio; licèt tempore, D. de legib. ubi post Guillielmum de Cugneo tenent,
quo fuit genitus, hoe abesset? Vide Gloss, cum text, quôd non; Angel, tamen ibidicit, hoc esse novum, et
qua; vult, quod non sufficeret, in 1. qui libertinos, §. quôd non est sine dubio, et rectè judicio meo : nam
posthumus,í). de oper. libert. quam gloss, cum text, nes- ex quo ministerio juris in consequentiam matrimo-
cio alibi vidisse. Sed pone, quód aliquis contraxit de nii fiat ista legitimatio, non debet attendi , an filius
facto matrimonium cum consanguínea, quam cognovit, sit invitus, vel consentiens, arg. 1. 1. in princ. D. de
et pi'Eegnantem reddidit, et misit pro dispensatione, et auctorit. tutor. ,§. tamen generaliter autem allegatus
interim condidit testamentum, et fecit majoriam in ilium à Guillielmo in diet, authent. quibus mod. natur. effic.
posthutnum, si masculus esset: iste habebat filiam ex sui, multum videtur probare illius opinionem; et
alia uxore , et ante nativitatem posthurai venit dispensa- idem tenet Paul, de Cast, in dicta 1. benignius, quando
do , ita quod filius nascîtur legitimus : an succedet in filius esset talis aetatis, qui posset consentiré; secùs, si
majoria , patre moriente, nullo alio condito testamento? esset infans: ad verte tamen, an possit dici, quôd filius
Et videbatiir, quôd non : quia tempore, quo fecit ma- sil legitimus; non tamen redigatur in potestatem patris,
joriam , ille posthumus non poterat instituí, 1. filius 28. si est invilus, ut alias in simili dicit Bald. 1. vol. consil.
%. 3. D. de liber, etposth. sed contrarium videtur verius qrioduiciipittitulusPrincipieÂchaiœ.Ultimó nota , quôd
per text, in 1. si quis posthumos 9. in princ. et fin. D. eod. licèt matrimonium subseqùens trahatur retrô quoad le-
et utrobique vide Bart, ad illud etiam, quod dixi, quôd gitimationem filioi'um; non tamen trahitur retrô quoad
non obstet matrimonium intermedium, si eo dissoluto alia, Bart, in 1. si uxor, §. si quis uxorem, D. de adult.
contrahat quis cum priori concubina, ex qua liberos Sed quid, si ille, qui habebat filium naturalem , vole-
Susceperat: adde Bart, in 1. pen. §. uxor, D. solut. ma- bat contrahere cum matre, ut ilium legitimaret, et suc-
trim, et in 1. cum decern, §. fin. D. de solut. et in 1. pen. cedere posset, in majoria forte, vel aliis bonis; alter
a. col. D. rem ratam haberi, et Alex, in 1. Pomponius, tamen, qui per ejus obitum sperabat succedere in ma-
§. quœsitum, D. de acquir. posses. Adde etiam, quôd joria , vel aliis bonis , transportavit ipsam matrera, seu
vulgô conceptas , si per confessionem patris , ct matris fecit aliud, propter quod impediretur contraclus ma-
constat, quôd est eorum filius, quod legitimabitur per trimonii, et sic legitimatio cessavit? an sit remedium
subseqùens matrimonium , Bald, in 1. eamquam, col. contra hanc fraudem? Et videtur, quôd hsec sit justa
6. C. defideicommis. îNota etiam, quôd ista legitimado causa, ut Princeps possit legitimare talem filium natu-
per subs«quensmatrimonium pené naturam imitatur , et ralem , etiam ad succedendum in majoria, in qua esset
retrô fingit, Bald, in 1. in testamento , col. fin. C. de tes- cautum, quôd non succederet, nisi natus de legitimo
tam. milit. Suecedunt etiam taliter legitimad in feudis, matrimonio : vide bonum text, in authent. quib. mod.
secundum Abb. in dicto cap. tanta, ubi et plus voluit, natur. effic legit, in princ. et in authent. quib. mod. nat.
quôd admittantur , etiamsi in investiture dicatur , succé- éffic. sui, §. si quis ergo, et vide 1. jure civili 24. D. de
dât talis, et ex eo legitime descendentes: licèt in hoc condit. et demonstr.
contrarium teneat Bald, in §. naturales, si de feudo fuer,
controv. inter dont, et agnai. motus ex eo , quia talia (10) E los fijos legítimos. Concordat cum authent.
verba ostendunt principium geniturae, et non est nos- ut Uberti de ccetero, §. siquis autem 3. collât. 6. et ad-
trum extendere scriptiiras. ¡Nota tauten', quod si primo- verte, quia ista lex non exigit confectionem nuptialium,
gen'itus iegitimatur per subseqùens matrimonium, non et dotalium instrumentorum; undè sinèeis, ex solo ma-
prsefertur secundo de legitimo matrimonio nato, prius- trimonio competí* libertas, et filii legitimantur.
De los fijos legítimos. 6i3
LEY II. que non tenga ningún Christiano, porque Ley36.
biuen con ellas en pecado mortal (3). Pero tit. G.
Que pro, e que honrra nasce a los fijos, en lib. 3.
los Sabios antiguos que fizieron las leyes, Recop,
ser legítimos. consentieronles, que algunos las pudiessen Ley es
Honrra, con muy grand p r o , -viene a los auer sin pena temporal (4): porque touie- del tit.
19. lib.
fijos en ser legítimos. Ca han por ende las ron que era menos mal, de auer vna, que 8. Rec.
honrras (i) de sus padres. E otrosí pueden muchas. E porque los fijos que uascieren de-
recebir Dignidad (2), e Orden sagrada de la ltas, fuessen mas ciertos. E pues que en los
Eglesia, e las otras honrras seglares (3); e Títulos ante deste fablamos de los matrimc*-
avn heredan a sus padres, e a sus abuelos* nios, e de los fijos que nascen dellos, que-
e a los otros sus parientes, assi como dize remos aquí dezir, de las barraganas: e des-
en el Titulo de las herencias; lo que non pués mostraremos, de los fijos que nascen
pueden fazer los otros que non son legíti- délias. E primeramente diremos, qual deue
mos (4)- ser rescibida por barragana. Eonde tomo es-
TITULO XIV. te nome. E quien la puede auer. E en que
manera se faze tal ayuntamiento como este.
DE LAS OTRAS MÜGERES QUE TIEKEW LOS OMES,
QUE R'ON SOW DE BENDICIONES.
( 1 0 ) Su parienta, nin su cuñada. Hoc idem p o n i t sufficere praedicta duo , ut refert Bald, in authenl. li-
Azo, C. eod. in surama. cet, C. de natur. liber, et idem Bald, in 1. earn quam,
(11) Que dicho auemos. S u p r a ead. Part. tit. 2. C. de fideicommis. d i c i t , q u ó d licitus concubinatus
1. i 3. quoad leges sseculi est inter s o l u t u m , et s o l u t a m , d e -
(12) Muger legitima. A d d e 1. siquis officium 3 8 . bet tamen intervenire verbum protestantis , sed tenere
et 1. eos 6 5 . D . de ritu nupt. et 1. et si contra 6 . C. de in concubinam , et etiam f a c t u m , scilicet q u ó d reti-
nupl. et ideó dicit h i c , de nueuo, quia veterem s p o n - neatur in d o m o , ita q u ó d non possit vagari circa p l u -
sam bene uxorem ducere p o t e s t , u t i a dicta 1. si quis, rimorura c o n c u b i t u s : et Glos. in 1. penult. D . isto
vers, veterem, et in 1. 1. C. si Rect. prov. Ista; t a m e n tit. r e q u i r e r e etiam videtur cohabitationem : respectu
leges c o r r e c t * sunt de j u r e C a n ó n i c o , ut n o t â t J o a n . tamen l e g i t i m a t i o n s filiorum n o n est necessaria e o h a -
A n d . post. Gofr. in cap. fin. de secund. nupt. in fine, b i t a t i o , q u a n d o subsequeretur m a t r i m o n i u m , ut dixi
Host, in suinma , qui filii sint legit. §. qualiter, et à quo, suprà tit. prox. in 1, 1. et a d d e 1. t . inf'rà tit. 1. ibi. de
versic. illegitimos, Alb. in r u b . C. si Rector provine. fuera de sus casas, et q u o d ibi dixi : sed an r e q u i r a t u r
et A b b . in dicto cap. fin. vide tamen Salie, in dicta I. ista cohabitado in c o n c u b i n a t u , vide R o d e r . Suar. in
et si contra, qui dteit, q u ó d cùm has leges, et sîmi comment. 1. 1. tit. 6. lib. 3. Foro Leg, fol 3 . u b i con-
les fundentur, ne m a t r i m o n i u m c o n t r a h a t u r metu , et c l u a i t , quôd in his Regnis, etiam a n t e legem T a u r i ,
matrimonium metu contractual sit ipso j u r e nullum semper vidit p i o n u n l i a l u m , quód licèt in concubina-
etiam j u r e C a n ó n i c o , v i d e t u r , q u ó d sit alia r a t i o : tu non adessent solemnitates cohabitationis , filii essent
sed tenenda est opinio C a n o n i s t a r u m , nisi adesset p r o - naturales , et quód etiam talibus possit relinqui.
b a d o metus aliter, quàm ex praesumplione terroris of- (16) Que pueda casar. A d d e in authent. ut lie eat
ficii; coadjuvaret tamen ista prsesumptio alias p r o b a - matri, et avias, cap. ad hoc a. collât, 8.
tiones ; et ad hoc nota dictum Salic. Cum enim m a t r i -
m o n i u m debeat esse l i b e r u m , iste terror officii coadju- LEX III.
varet alias probationer. Illustres non possunt in concubinam h a b e r e , nisi
(i3) Podria y rescebir. Adde 1. fin. D . eod. et 1. ingenuatn , non l i b e r t i n a m , aut c a u p o n a m , regatariam,
si quis officium 3 8 . D . de ritu nupt. l e n a m , a u t , alicujns earum filiam, n e q u e alias vilis
( i /() Muchas barraganas. îjon enim licet habere conditionis; alias filii non e t u n t n a t u r a l e s , nee succè-
plures c o n c u b i n a s , ut in aulhent. quib. mod. nat. effic. d e n t patri», nee tenentur alimentare, quia sunt spurii:
sui, cap. discretes 12. §. si vera ejfusa 5. et ibi notât et illustres dicuntiir de genealogia Regali, aut Comités,
Glos. collât. 7. et in anthent. de tríenle, et semis, cap. vel sui descendentes, vel similes. Hoc dicit.
consideremus 5. collât. 4. et Glos. in 1. 1. C. isto tit. (1) Illustres. Habes hic expressum , qui d i c a n t u r
(i5) Vna sola. Ut enim concubinatus sit licitus, illustres: de j u r e vetó c o m m u n i , vide glos. notabil. in
r e q u i r u n t u r plura de j u r e Civili; quia de j u r e C a n ó - a u t h . ut ab illustrib. et qui super eos sunt, collât. 7. et
nico nullo modo potest esse, quia est contra praecep- vide J o a n , de Plat, in 1. fin. C. de decurión, lib. 1 0 . et
t u m Decalogi, non mœcaberis, etc. P r i m ó , m a t r i m o - superillustris est P a p a , I m p e r a t o r , P a t r i c i u s , Consul:
nii possibilitas; undè debet esse s o l u t o s , et soluta, ut Glos. in 1. quoliens , C. ubi sena., vel claris. vide A b b .
hic , et in principio istius legis. S e c u n d ó , concubinas in cap. sólita;, 1. notabil. de major, etobed.
imitas , id est q u ó d sit u n a , et n o n p l u r e s , u t hic in (2) E los Condes. Nota h i c , quód Comités sunt
verbo otrosi, de quo etiam hodie vide 1. 1 1 . Tauri. illustres; Bald verô in 1. 1. versic. his cunabulis, D.
Terlió , secundum aliquos , cohabitado simultanea; deoffic. prœf. prœtor. dicit eos spectabiles : ideó tu
aiii tamen non requirunt cohabitadonem , sed dicunt nota istam l e g e m , qui sunt illustres : et dicit ibidem
6i6 Quarta Partid; i. Titulo XV.
semejantes destos (3). E estos átales, como TITULO XV.
quier que segund las leyes, pueden rescebir
las barraganas; tales mugeres y a, que non DE LOS FIJOS QUE IfON SOJY LEGÍTIMOS.
deuen rescebir (4), assicomo la sierua, o fi-
ja de sierua. Nin otrosí la que íuesse aforra- x ijos han a las vegadas los ornes, que non
da, nin su fija; nia juglaressa, nin sus fijas; son legítimos, porque non nascen de casa-
nin taueruera (5), nin regatera (6), nin al- miento segund ley. E como quier que Santa
cahueta, nin sus fijas; nin otra persona nin- Eglesia non tenga, nin aya por fijos derechu-
guna de aquellas que son llamadas viles (7), reros, átales como estos; pero pues que a-
por razón de si mismas, o por razón de a- caesce que los ornes los fazen, ya que en el
quellos do descendieron. Ca non seria guisa- Titulo ante deste í'ablamos de las barraga-
da cosa, que la sangre de ios nobles fuesse nas , queremos dezir en este, de los fijos que
Ley 7. embargada, nin ayuntada a tan viles mu- nascen délias. E mostrar primeramente, que
V-K «' g e r e s - E-si alguno de los sobredichos fizies- quier dezir fijos non legítimos. E por quales
Recop. s e contra esto, si ouiesse de tal muger fijo, razones' son átales. E quantas maneras son
segund las leyes (8), non seria llamado fijo dellos. E que daño viene a los fijos, por non
natural jante seria llamado spurio , que quier ser legítimos. E como se pueden legitimar.
tanto dezir, como fornezino (9) E demás, tal E que bien, e pro nasce a ios fijos, por ser
fijo como este non deue partir (10) en los legítimos.
bienes del padre, nin es el padre tenu do de L E Y I.
criarle (i 1), si non quisiere. Qué quier dezir Jijo non legitimo, e por que
razones son átales : e quantas maneras
son dellos.
Naturales, e non legítimos, llamaron los Leyes
Sabios antiguos a los fijos que non nascen 7/ y -J.
de casamiento segund ley; assi como los que |¡h, ¿\
fazen en las barraganas (r). E los fornezinos, Recop.
Bald, quód Cardinales, et Patriarchs, qui sunt ad ins- (7) Files. Potest in'telligt de alus, qui alia vilía
tar Rcgum, et regunt multas provincias, sunt illustres; exercèrent officia, ut dicit Glos. in cap. qui contra, 24.
Arcbiepiscopi verô, et Episcopi sunt spectabiles. Spe- quaest. 1. vel hi de quibus habetur in text, et Glos. ia
cul. tit. de jurisd, otnn. judie, col. 4- Metropolitas vo- authent. de teslib. §. sancimus, collât. 4- et vide 1. g.
cat illustres, Episcopos spectabiles: vide per eum la- tit. 1. lib. l\.Ordin. Regal.
t e ; hodie tamen. in his nominibus nimis exceditur per (8) Las leyes. Ut in 1. 1. C. de nalur. liber, ethic.
abusnm. (g) Fornezino. Vide infra tit. i 5 . 1. 1.
(3) Semejanles destos. Et idem multo fortius Du- (10) Non deue partir. Non succedet ergô in his,
ces, et Marchiones sunt illustres. in quibus alias naturalis succedit, ut in authent. licet,
(4) Que non deueh rescébir. Licèt ergó possint C. de nalur. liber, juncta diet. 1. r. et quicquid ei à pâ-
contratare nuptias cum istis vilibus personis isti illus- tre donetur , aufertur ab eo^, et applicator certis per-
tres, ut in authent. ut liceat rnatri, et avice, cap. quia sonis , de quibus in dicta 1. 1. C. de natur. liber.
vero el 1. collât, 8. et in authent. sed novo jure, C. de (11) De criarle. De aequitate canónica secùs esset,
Tiatur. liber, non tamen etiam hodie possunt viles per- ut in cap. eum haber et 5. de eo qui duxit in ma.trim.
sonas, de qnibus hic, habere concubinas ; et sic rema- quampol. per adult, et ibi Innoc. et. Doct. etiam in au-
iiet incorrecta 1. 1. C. de nalur. liber, in concubinis, ut thent. ex complexu, C. de incest, napt.
déclarât ibi Azo in sumisa, col. a. vers, neque prœter-
eundum, et idem tenet Alb. in dicta l.i. in fin. et probat TITÏÏLUS XV.
ista lex. Sed an hodie per 1. Tauri 11. filii, de quibus
in ista lege, sint naturales, et sic corrigatur ista lex? LEX 1,
Cogita: quia videtur, quód i-n isto casu speciali prop-
ter rationem hic positam, ista lex manet incorrecta; Filiorum autem quidam sunt legitimi, et natura-
sed forte propter generalitatem illius 1. Tauri in practi- les, ut nati ex legitimo matrimonio; alii legitimi tan-
ca servaretur contrarium. tùm , ut adoptivi ; alii naturales, ut ex concubina so-
(5) Nia tauernera. Iutellige de ea, qua; ministrat la in domo retenta; alii adultérin!, et hothi, ut nati
in taberna, et dat vinum potantibus; non verô in do- ex adulterio; alii incestuosi, ut ex consanguínea , affi-
mina cauponse, ut in 1. quœ adulterium 19. C. de adult. ne , vel religiosa; alii manzeres , ut ex publica mere-
quia et honest* fœminae, seu domina;aliquando faciunt trice; alii spurii, ut ex non publica , quae non solum
vendi vinum in taberna , neque ibi ministrant, vel as- uni commiscetur, nec in domo ut concubina retinetur.
sistunt, et ideô non dicentur viles personas, secundum Hoc dicit.
Alber. in 1. humilem, C. de riupt. (1) Barraganas. Retentis in domo , ut infrà ead. L
(6) Nin regatera. In dicta 1, 1. dicitur ea, quae probatur, et dixi in 1. 2. suprà tit. 14. et hoc de jure-
mercimoniis praeest piiblirè, et videbatur contrarium communi, etistoPartitarum : hodie verô de jure junior!
per 1. eos 11. in princ. D. de decurión, et iotelligerem Regui, filius genitnsex soluto et soluta,licèt non reten-
de ea quae, secundum commuiiem «sum loquendi vul- ta in domo, et licet non sit única concubina, dicitur na-
gô ita appellator. turalis, ut in 1. 11. in Ordin. Tauri. Et an si nascatur
D e los fijos q u e non son legítimos. 6ij
que nascen de adulterio (a), o son fechos en LEY II.
parienta (3), o en mugeres de Orden (4). E
estos non son llamados naturales: porque Por que razones los fijos non serian legiti-
son fechos contra ley , e contra razón natu- mas, maguer nasciessen de Ca-
ral. Otrosi fijos y a, que son llamados en la- samiento.
tín manzeres (5), e tomaron este nome de
dos partes de latin; manua, scelus, que quier Celadamente ( i ) , e en escondido se ca- ^ !•
tanto dezir, como pecado infernal. Ca los san algunos, e fazen fijos (2). E si entre los i,b 5."
que son llamados manzeres, nascen de las que assi se casan, fuesse fallado tal embar- Becop.
mugeres que están en la puteria, e danse a g o , por quel casamiento se ouiesse a de-
todos quantos a ellas vienen. E porende non p a r t i r l o s fijos que fiziessen estos átales, non
pueden saber, cuyos fijos son los que nas- serian legítimos: e non se podrían escusar,
cen délias. E ornes y a, que dizen, que raan- maguer dixessen , que non sabían el embar-
zer tanto quiere dezir , como manzillado; go ambos, o el vno dellos. E esto es, por-
porque fue malamente engendrado, e nas- que sospecha es contra ellos, que non lo
cen de vil logar. E otra manera ha de fijos, quisieron saber, si auia entre ellos tal em-
que son llamados en latin spurii (6) ; que quier bargo por que non deuian casar, pues que
tanto dezir, como de los que nascen de las se casaron encubiertamente. Otrosi, non se-
mugeres, que tienen algunos por barraga- rian los fijos legítimos, de aquellos que so-
nas de fuera de sus casas, e son ellas áta- piessen que auia entre ellos atal embargo por
les (7) que se dan a otros ornes, sin aque- que non deuian casar; maguer se casassm
llos que las tienen por amigas; porende non manifiestamente en faz de la Eglesia, e non
saben quien es su padre del que nasce de denunciasse otro ninguno el embargo , nín
tal muger. E otra manera ha de fijos, que fuessen porende acusados. E esto se entien-
son llamados notos (8); e estos son los que de, quando la muger, e el marido, amos a
nascen de adulterio: e son llamados notos, dos', saben el embargo. E otrosi non son le-
porque semeja, que son fijos conoscidos del gítimos, ningunos de quantos fijos nascen
marido que la tiene en su casa, e non lo son. de padre, e madre, que non son casados se-
ex virgine, vel honesta vidua, dicatur hodíe filius tta- et jas. ín 1. 2. in pritic. D. de verb, oblig. et alibi dicit
turalis; videtur, quôd sic , propter gerieralitatem illius Bald, quód spurius dicitur, id est, qui extra puiila-
legis : et licèt in his non sit licitus concubinatus, ut ha- tem juris naturalis natus est, in I. vulgo, D. de statu
betur supra tit. 14. 1. 2. et ibi dixi, quia committitur komin. et adde càsum , in quo filius censetur sine pâtre,
stuprum in virgine , et eliara in vidua, non intervenien- et neque dicitur spurius , neque legitimus , ut in i. 1.
te protestatione; tamen filii dicuntur naturales per di- ubi vide Bald. C. de captiv. et postlimin. revers. Nota
ctan» 1. Tauri; et quia idem est de jure Canónico , quód etiam, quôd spurii non comprehend un tur appellafione
filius natus ex vidua, vel virgine , dicitur filius natura- filiorum, Bald, in 1» 2. C. de succès, edicto; non enirn spu-
lis , licèt sit vi rapta , ut in cap. innotuit ao. et ibi Bald. rius potest dici filius, §. pen. Inst, de hiipt. Bald, in 1.
de elect, et hoc etiain tenet Roderic. Suarez in comment. sipater,C. dehœred. instil. Dénaturai!, an compre-
1.1. tit. 6. lib. 3. Foro Leg. fol. 4. Et adde, quôd Bald, hendatur, vide Bald, in dicta 1. parentes.
in 1. parentes, D. de in jus vocand. dicit, quód natus ex (7) Ellas átales. Si ergó non essent taies, imô non
furtivo accesu virginis , vel viduae , est spurius , et alle- admitientes alterius, seu aliorUm conenbitus , filius di-
gat diet. cap. innotuit; sed verius credo , quod dixi : et citur naturalis, licèt non sint retentae in domo: vide
Glos. in dicto cap. innotuit voluit, hunc esse naturalem. qu» dixi suprà cad. 1. gloss. 1.
(a) De adulterio. Hos dicit nothos , infra ead. 1. (8) Notos. De his etiam vide per Gloss, in dicto
(3) En parienta. Isti dicuntur incestuosi. cap, nisi cum pridem, in parte manzeres.
(4) De orden. Tide 1. quaest. 7. cap. tali, et Gloss.
32. qusest. 4- cap. fin. LEX IL
(5) Manzeres. De his vide Gloss, in cap. nisi cum
pridem, de renuntiat. Filii ex clandestino matrimonio geniti, impedi-
(6^ Spurii. Stricte accipit hie spttritim , Ut videîur mento detecto, non suntlegitimi; licèt ignorantia pras-
«equi Glos. in dicto cap. nisi cum pridem, et adde Bald, teudatur impedimenti: idem, si impediti scienter pu-
in \. parentes, D. de in jus vocand. versic. 3. regula, bliée contraxerunt : sed si unus coiijugum ignoravit, fi-
•ubi dicit, quôd nati ex personis, inter quas prohibetur lii durante ignorantia geniti, sunt legitimi. Item habens
concubinatus, licèt non matrimonium, sunt spurii; et uxorem legitimam, si ea viven te , in concubina filiura
ibi exemplificat in nato ex concubina, et clerico in mi- pi'ocreavit, et post mortem uxoris cum concubina con-
noribus, vel in pinzocula tertii ordinis B. Francisci, trahat, filius à concubina ante natus non erit legitimus.
quae potest contrahere matrimonium, non taraen esse in Hoc dicit.
concubinatu: sed attenta 1. Tauri, de qua dixi supra (1) Celadamente. Adde 1. 3. tit. 3. suprà ead. Part.
in gloss. 1. et isto in Regno dicentur, et habebuntur, (2) Fazen fijos. Quid si postea contraxerunt in fa-
ut tilii naturales: spurius tamen est nomen genérale ex- cie Ecclesi*? an legitimentur fiiii jam habiti in clandes.
tendeos se ad quoscumque natos ex damnato coitu, ut tinitate matrimonii? Vide cap. quod nobis y. qui filii
tradit Abb. in cap. tanta , pen. col. qui filii tint legit. finí legit, et ibi Docl.
Tom. II. Iiii
6i8 Ouarta Partida. Titulo XV.
gund manda Santa Eglésia (3). Otrosi dezi- abuelos. E otrosi, qu'ando íuessen escogidos
m o s , que si alguno que ouiesse muger a para algunas Dignidades (y, o honrras, po-
bendiciones, fiziessé fijos en barragana bi- derlas y an perder por.esla razón: e demás,
uiendo su muger, que estos fijos átales non non podrían heredar los bienes de los pa-
serian legítimos; maguer despues desto se dres, nin de los abuelos, nin de los otros
muriesse la muger velada, e casasse con la parientes que descendieren dellos : assi co-
barragana (4): e esto es, porque fueron fe- mo dize en las leyes del Titulo de las He-
chos en adulterio (5). rencias , que íablan en esta razón.
LEY III.
Que daño viene a los fijos, por non ser le- LEY IV.
gitimas. En que manera pueden los Emperadores,
Leyes
6. y 9. Daño muy grande viene a los fijos, por et los Reyes, et los Apostoligos , legitimar Ley 10.
tit. 8. los fijos que non son legítimos. tit. 8.
lib. ó. non ser legítimos. Primeramente, que non lib. 6.
Recop, han las honrras (i) de los padres, nin de los Piden (i) merced (2) los ornes (3) a los Recop.
(3) Santa Eglesia. Non ergo attenditur j u s Civile, (2) Dignidades, e honrras. Ad dignitates , etiam d e -
vel s t a t u t a , seuconsuetudines l a i c o r u m , ut in cap. i. de ficientibus aliis , non a d m i t t n n t u r sine dispensatione,
sponsal. Joann. A n d r . in cap. statutum, de hœretic. lib. u t déclarât Alber. in 1. spurii, 1). de decurión, ad h o -
6 . tradit Praepos. in cap. ptacuit el a. 3 2 . dist. Bald, in nores tamen a d m i t t u n i u r , nuis defîcientibus , non aliàs,
J. a. C. de ins lit. et subs tit. u t in 1. generaliter 3 . §. spur ios, D . illo lit. per q u a m
(4) Casasse con la barragana. Q u i d si filii fuerunt legem videtur valere privileginm P r i n c i p i s , quôd , d e -
concepti ante mortem u x o r i s ; sed ante partuin c o n c u - ficientibus legitimas, spurii a d m i t t a n t u r , de quo vide
b i n * , m o r t u a u x o r e , cum ilia contraxit? Vide J o a n n . Deci. consil. » 7 1 . col. pen. et fin. Infertur e t i a m , q u ô d ,
A n d r . et Anto. in cap. tanta, qui filii sint legit, et peí 1 ubi non adessent d i g n i , possent beneficia dari indignis;
A n t o n , de Piosel. in tract, de legitimatione, fol. 2. col. de q u o vide A b b . in cap. grave, not. 1. deprcebend.JLl
4 . vers, sed pone, et 1. nuper 11. C. de natur. liber, u b i quia proferre testimonium est dignitas , u t in c a p . / j « e -
et Salic, et qua? dixi in 1. 1. tit. 3 . Part, eadem. ceptum, 3 2 . quaest. 5. Gloss, in c. testimonium, de tes-
(5) En adulterio. Q u i d si u n u s e o r u m ignorabat tib. non admittentur spurii ad testimonium , saltern in
a d u l t e i ' i u m , veluti m u l i e r , qua? ignorantec c o n c u b u i t causis u b i r e q u i r u n t u r testes omni exceptione majores;
cum u x o r a t o , credens eum solutum? Hanc qusestionem de quo vide Palac. R u b . in sua repet. cap. per -vestías,
m o vet Gloss, in cap. tanta, super parte aliarn , qui filii super text, col, mihi 27 a. in fundamenlis conclusionis
.sint legit, quae p r o u t est in libro meo t e n e t , q u o d legi- filiam minorem, etc,
timentur filii habiti ex tali concubilu per sequens matri-
r a o m u m , et idem tenet Anton. Rosel. in tractat. legiti- LEX IV.
mation, fol. 8. col. 3 . in cap. incipienti visum est, refe- Princeps sascularis potest legitimare quoad omnia
r e n s Anton, ita t e n u i s s e , et allega ns gloss, a lia in in cap. temporalia tantùm : Papa autem quoad spirituaiia dum-
non oinnis, 3 2 . qusest. 2. in parte constituente. Joann. t a x a t , et etiam quoad temporalia , u b i habet t e m p o r a -
A n d . t a m e n , et A b b . et Cardinal, tenet c o n t r a r i u m ; imo, lem jurisdictionem. Hoc dicit.
secundum Abbat. ibi glossa dicti cap. tanta dicit con- (1) Piden. I n n u i t u r h i e , esse neeessarium consen-
t r a r i u m , et dicit bene , si in fine glos. non affuisset illud sual patris in legitimatione filii. Nam licet filius posset
\etbam primurn verius, quod dicit Cardin, fuisse a d d i - legitiman à Principe post mortem patris , ut notât Bald,
lum in glossa , et A b b . n o n habebat in glossa sui libri. p e r text, ibi in 1. imperialis, §. his illud, C. de nupl. ta-
Istam qusestionem tractat latè Roder. Suarez in com- men non posset succedere in bonis p a t r i s , ex quo ad
m e n t a 1. I. tit. 6. lib. 3 . Foro Leg. fol. 4-vers. adprœdi- petitionetn patris non fuit legitiinatus, ut notabiliter di-
cta, u b i r e f e r e n s prssdicta , nihil affirmât; sed consul uit, cit Bald. 4- parte suorum consilior. consilio 17. inci»
adhaerendnra esse opinioni aequiori, et s a n c t i o n ad s a - pienti super legitimatione Michaelis, versic. 5. est hie
lutem animae, et c o n s c i e n t i * , in quo satis videtur a d - autem attendendum, a d d u c e n s , q u ô d sicut filius invi-
lia;rere opinioni Joan. A n d r . A b b . et Card, qua m etiam tus non l e g i t i m a l u r , ut in aothent. quib. mod. natur.
tenuit A n t o n , et istam partem ego credo v e r a m , et c o m - effic. sui,%. generaliter n . sic et dicendum est in pâ-
m u n e m opinionein ; q n a m intellige, ut ipsi declarant, t r e , cura sint correlative : et idem tenet Petrus de A n c h .
q u a n d o filii fuerunt suscepti sinecolore matrimonii : nain consil. 24 !• incipil ex tenate prùùlegii, et novissimè
si sub colore m a t r i m o n i i , licet cum adultero vel a d u l - Decius consil. 3 3 8 . col. fin. et consil. 3 4 3 . u b i etiam
t e r a , p r o p t e r alterius ignorantiam filii essent legitimi; v i d e , quid si legitimado fiat de consensu haeredis p a -
»ecùs , si non intervenit matrimonium : quia ex quo da- tris , et a d d e Bald, in 1. nam ita Divus, D . de adoption.
ta fuit opera rei illicitae, nihil prodest ignorantia. E t quid si pater sit furiosus , vel m o r t u u s ? an pati is
dempto consensu , poterit filius se faceré legitiman ' V i -
LEX 111. de Anton, de Rosel. in tract, legitimation, fol. i 3 . col.
3 . ad fin. versic. quid si pater, u b i tenet, quôd s i c , ad
Filius legitimus habet pa'ernos h o n o r e s , et silcces- effectum ut j u r a legitimorum c o n s e q u a t u r ; non u t fiat
íiones : et potest ad sacros ordines p r o m o v e r i , dignita- suus haeres p a t r i , quia j u s naturas non habet sine c o n -
tesque etiam ecclesiasticas , seu honores saeculares h a - sensu patris ; quod nota.
b e r e , qua? illegitimis denegantur. Hoc dicit. (2) Merced. Est ergô legitimatio Principis d o n u m ,
(1) Honrras. Vide in I. fin. tit. i 3 . ead. Part, et l i - u t et in authent. item si quit sine legitimis , et in corpo-
m i t a , ut in 1. 1. tit. 1 1 . 7. Part. re unde sumitur, C. de natur. liber, légitimants ergô est
De los fijos que non son legitîmos. 619
Leyí2 Emperadores (4), e a los Reyes (5) en cu- jos (7), que han de barraganas (8), legítimos. lib. c.
tit. 2. yo Señorío (6) biuen, que les fagan sus fi- E si caben su ruego (9), e los legitiman, son Recop«
legitímus non natura, sed gratia; non generatione, sed dubito: neque videobonam rationem diversitatis in sue-
regeneratione ; non fœlicitate nascendi, sed dono Prin- cesione testati, an intestati : nam ex quo persona est
cipis , ut dicit Bald, pulehrè consil. 19. col. pen. 5. vol. legitima, bona debent sibi obvenire in consequentiam,
incipit in quœst. prœposita, et adde Bald, in cap. domi- sive ex testamento, sive ab intestato : quia tamen hoc
no guerram, col. fin. in princ. hicfinitur lex, etc. Sed dictum, quando ab intestato, fuit originale Innoc. in
an ex parte patris dicatur donum, ut sic revocetur na- cap. per venerabilem, qui filii sint legit. ( qnod et r e -
tivitate posthumorum legitime natorum ? Tangit Iîald. fert, et sequitur Lucas de Penna in 1. fin. col. pen. C.
iu 1. 2. in fin. C.si quid in fraud.patron, et addeSocin. de his qui spont. muner. sub. lib. 10.) cogita super
cons. 295. col. pen. 2. vol. adde etiarn Alber. in rubr. hoc. Sed quid si legitimaretur non subditus extra Reg^-
C. de natur. liber, et in 1. si unquam, C. de revoc. do- num, qui habebat, et possidebat aliqua bona intra
uât, ubi Salic, et dicit Bald, in 1. servis, C. de légat, et Regnum? an tenebit legitimatio respectu bonorum quas
legitimatio est res favorabilis, et amplianda, cùm sit sunt in Regno ? Bald, in 1. earn quam, col. 7. C. de fi-
patris, et Principis donum. deicom. versic. consuevit esse q. tenet, quôd sic, et est
(3) Los ornes Edam per procuratorem potest peti multum notabile dictum, si esset verum; sed non cre-
legitimatio. Vide Bart. in 1. Gallus , %forsitan,T). de li- do verum per ea quae dixi, quia in iis principaliter ins—
ber, et posthum. et Bald, in 1. 3. C. de vindict. libértate. picttur persona, et non bona; et contra Bald, tenet De-
(/J) Emperadores. Imperatoris est legitimare , ut in cius consil. 15o. col. penult. Et adverte, quôd Decius ¡n
authent. quib. mod. natur. effic. legit. §. sitigitur 2. col- dicto consil. motus ex e o , quôd persona legitima ta de-
lât. 6. et quibus mod. natur. effic. sui, §. fin. et in 1. qui bet esse subdita legitimanti, consultât Comitem Pala-
in provincia 57. §. Divus , Ü. de ritu nupt. tinum, habentem potestatem legitimandi ab Imperato-
(5) A los Reyes. Intellige de non recognoseentibus re , non posse legitimare clericum in minoribus cons-
superiorem in temporalibus, ut in cap. per venerabi- titutum, cum clerici etiam in minoribus non subjician-
lem 13. vers, insuper, quifilii sint legit. ut est Rex nos- tur jurisdiction! laicorum , cap. cum non ab homine 10.
ter, prout notât Gloss, in cap. Adrianas el 2. 6 3 . dist. de judie, et cap. 2. de foro compel, et in contrarium non
et in cap. etsinecesse, dedonat. inter vir. et uxor, notât valet consuerudo, ut in cap. clerici 8. de judie, etiam
Bald, in I. ex hoc jure., col. 2. D. de jus Ut. et jure: et in jurisdictione voluntaria , prout tradit Pefrus de An-
Rex in Regno suo est Imperator Regni s u i , Bald, in 1. char, consil 32 1. incipitprimum dubium non est novum,
exemplojC. de probat. Sed quid si fiat legitimatio quoad per text, in Clement, ne Romani, §. porro, de elect.
regalia, et baronías? Bald, in §. naturales, si de feudo prout h;ec , et alia late deducit Decius in dicto consil.
Et secundum hoc non teneret legitimatio Regis, legiti-
fuer, controv. inter domin. et agnat. dicit, quód solus
mantis clericum in minoribus , licèt esset civis origina-
Imperator Iegitimet; sed idem intelligerem de Rege,
rius Regni, etiam respectu bonorum temporalium, quod
non recognoscentesnperiorem.
videtur durum, et absurdum; et crederem de jure con-
(6) En cuyo Señorío. Legitimatio debet fieri de sub-
trarium esse verum. Nam et clerici cives Regni dicun-
ditis, ut hic, et in cap. per venerabilem i 3 . quifilii
tur subditi Regis ; et ei tenentur ad fidelitatem, ut no-
sint legit, et tenet Bart, in 1. qui in provincia, §. Di-
tât Glos. in cap. petitio, de jurejur. Jacob. Alv. in cap.
vus, D. de ritu nupt. Bald, notabiliter, quern vide, in
i, qualiter vassal, jur. deb.fidel. licèt enim non dican-
1. i. col. 2. C. de jure aureor. annular, inter subditos
tur subditi ratione jurisdictionis, dicuntur tamen siib-
tamen teneret etiam si fieret extra territorium, cam sit
diti respectu domicilii: ad hoc ista lex, cùm dicit: En
actus voluntariajurisdictionis, argum. 1. 2. D. de offic.
cuyo señorío son, et facit ad hoc glos. notab. juncta
proconsulis, tenet Bald, in 1. emancipan, Vi. de adop-
text, in Clem. 1. in parte subditos , de foro compet. et
tion, in fin. et in dicta 1. i. et sic Comes Palatinus, ha-
est, ut dixi, satis absurdum dicere, quôd legitimari
bens potestatem legitimandi ab Imperatore, non potest
non possit clericus à Rege quoad temporal ia , cùm Pa-
legitimare in terris Ecclesiae, vel alicujus Regis non re-
pa non Iegitimet in temporalibus, ut in dicto cap. per
cognoscentis superiorem , ut tenet Bald, post Jac. Butr.
venerabilem: et sic esset etiam dicere, quôd non pos-
in dicta 1.1. et in 1. earn quant, col. 8. C. defideicommis.
sit clericus juvari beneficio Principis saeculaiis, quod
et est communis opinio , licet plures tenuerunt eontra-
evidenter est absurdum : cum ergo de foro Principis sav
rium, ul: tradit Aléxand. consil. 67. col. fin. 1. vol. Et
cularis ait legitimare quoad temporalia, isto respectu
an legitimatio facta de subdito porrigatur ad bona exis-
potest dici clericus ejus subditus, et sic poterit ab eo
tentia extra territorium legitimantis? Videtur, quôd sic,
legitimari; quae ratio ita militât in clerico in sacris, si-
ex his quae notât Bald, in 1. manumissiones, D. de jus-
eur, in eo, qui est in minoribus. Ad hoc eliam facit,
tit, et jure, ubi dicit, qaód.legitimatio tenet ubiqué lo-
quôd in temporalibus , etiam clericus constitutus in or-
corum, et quia quod naturale est suas radices ex-
dine sacro, dum tamen non sit Episcopus, adhuc est sub
tendit ubiqué, 1. omnespopuli, lu fin. D. de justit. el
patris potestate, ut notant Innoc. et Doct. in cap. in-
jure, et argum. 1. posthumus 6. §. si quis, D. de in-
decorum , de œtate , et qualit. Abb. in rubr. de pecul.
offic. testam. bona enim veniunt accessoriè ad personam,
cleric, et Princeps est et pater subditorum omnium,
1. 3. D. de legit, tutor, in §. fin. 1. in pecudum 2 8 . D.
Bald, in 1. quisquís, C. ad L. Jul. majest.
deusur. Hoc tamen est verum, quando legitimatus suc-
cedit ex testamento; quia tunc nil mirum, si extenda- (7) Que lesfagan sus fijos. Et sic iste est unus mo-
tur legitimatio ad bona etiam existentia extra territo- dus legitimandi filios naturales, scilicet per rescriptum
rium legitimantis : si tamen succederet ab intestato , vi- Principis; de quo hic, et in authent. prœtereà, C. de
detur contrarium dicendum, et ita tenet Praepos. Alex, natur. liber, et in corpore undè sumitur.
in cap. lege, col. pen. 10. distinct, de quo ego adhuc
(8) De barraganas. Et adverte , quia in suplicado*-
Tom. II. lui a
620 Quarta Partida. Titulo XV.
dende adelanté legítimos (10), e han todas las honrras, e los proes ( n ) , que han los fi-
ne, quae porrigitur Regi, debet pater dicere, quôd cum tihabitio sequens, ut in dicto §. generaliter, etiam si
concubina, ex qua filios habuit, aliqua de causa non fiat post mortem patris, ut voluit Angel, in disputado-
potest matrimonium contrahere, vel quód non vult con- ne sua, incipit, Nobilis quidam genere, et tradit De-
trahere cum ea ; aliàs , si hoc non exprimat, non tenebit cius diet, consil. 55. col. 3.
legitimado , ut in diet, authent. prœtereà, C. de natur. (10) Son dende adelante legitimos. Non ergô re-
liber, et in authent. quibus modis natur. effic. legit. §. « trotrahitur legitimado, cùm hic dicit: Son dende ade-
quis sane non habens i. collât. 6. et communiter ad hoc lante: et sic videtur decidi qüsesdo, de qua per Bart, in
non advertitur , et dicit Angel, in dicta authent. preete- dicto §. et quid si tantum, dum quasrit, an legitimado
reà, quód ex isto defectu vidit elusas multas legitima- retrotrahatur ; ut hic , et adde textum , et ibi Bart. in
tiones. Si enim adest habilitas matrimonii (et sic , ut is- §. tribus, quibus mod. natu. effic. sui. Hoc tamen intelli-
to modo filii legitimentur) debet hoc significan Princi- gerem verum in simplici legitimatione; sed si forma con-
p i , ut hoc non obstante legitimationem concédât; aliàs cessionis diceret, quôd restituit eum , sicut si à primis
non tenebit legitimado , de quo etiam vide Anton, de natalibus foret legitimus, tune videtur , quôd retrotra-
Rosel. in tract, legitimationum, versic. modo videamus hatur; sine prejudicio tamen tertii, ut notât Bart. ibi.
de causa formait, in princ. Adverte etiam, quôd non Et nota hoc verbum, son etc. nam quia est verbum subs-
solùm naturales filios ex concubinis hábitos Rex potest tandvum, ut notatur in I. 5. §. satis acceptio , cum con-
legitimare, sed etiam spurios, et incestuosos, motu cord. D. de verbor. oblig. importât, quôd sint verè legi-
proprio , vel ad supplicationem , ut est text, in dicta 1. timi , non per fictionem ; de quo vide late per Ant. Ro-
qui in provincia 57. §. Divus, D. de ritu nupt. et notât sel. in dicto tract, legitim. in versic. causam ultimam li-
Bald, in §. naturales, col. 1. si de feudo fuer, controv. belli, ubi per plures columnas hanc materiam tractat,
inter dom. et agn, et in 1. I. C. de jure aureor. annulor. et ibi distinguit circa formulas concessionis : vide ibi,
Tunc tamen debet apponi clausula non obstante, ut di- et per Bart, in 1. si is qui pro emptore, in 3. quaest. prin-
cit Gl. in §. fin. in authent. quibus modis natur. effic. cipal! , versic. item quœritur circaprwdicta , D. de usa-
sui, collât. 7. et in authent. ex complexu, C. de incest, cap. et Alexandr. consil. 2. vol. 1. col. 3. et 4.
nupt. et adde in hoc Decium consil. 5.5. col. 3. et An- (11) Todas las honrras, e los proes. In nullo enim
ton. Rosel. in tract, legitimationis , dicto vers, modo vi- differunt à filiis legitimis, ut in authent. quibus modis
deamus de causa formali, col. pen. et fin. et adde no- natur, effic. sui, §. illud tamen g. collât. 7. et hodie ha-
tabile verbum Bald, in dictai. 1. col. 1. ubi dicit, quód betur plenè in 1. 12. in Ordin. Tauri, et adde 1. fin. in-
licèt Imperator legitimet incestuosos, non tamen pote- fra eod. undè et filius legitimatus sequitur originem pa-
n t contra Jus Divinam inducere veram legitimationem, tris, Bart. in 1. 1. col. fin. D. ad municipal, et si legiti-
neque per fictionem ; quia licèt sit Vicarius Dei in tem- matus impetret aliquid ut legitimus, licèt non faciat
poralibus, tamen contra Legem Divinam non potest mentionem de pracedend defectu, tenet impetrado,
dispensare , nisi ex magna causa: argura. 1. si hominem, Bald, in 1. 1. C. ad L. Jul. Fisel. et ampliùs non debet
D. mandat. Et an sit exprimenda qualitas spurietads, vocari spurius , Bal. in 1. imperialis, C. de nupt. et se-
•vide qua? dixi 3. Part. tit. 18.1. 9. cundum communem opinionem legitimatus excludit
(g) E si caben su ruego. Et justum est, ut Rex ad- substitutum, Joan, de Imol. in 1. ex facto, §. si quis ro-
mittat tales preces; quia lex in hoc dat sibi fiduciam, gatus , in fin. D. ad Trebel. Alexaud. in 1. generaliter,-
ut in authent. quibus modis natur. effic. legit. §. illud %. cum autem, C. de instit. et subst. et consil. 2. 1. vol.
tamen 1 g. Et caveat impetrans , ut in supplicatione ex- incipit visis codicillis; quae tamen communis opinio li-
primat exprimenda, ne legitimationis concessio argua- mitatur aliquibus modis, de quibus vide Dec. consil.
tur de surreptione : undè, si impetrans habuerit filios 284. viso puncto , col. 5. et 6. vide ibi per eum, qui et
legitimos et naturales, exprimere debet Principi, et hoc ibiimpugnatdictam communem opinionem col.fin. Bald,
illi significare, cùm talis legitimado fieri soleat in de- tamen in cap. naturales, si de feud. fuer, controv. inter
fectum légitimée prolis, et non ea existente, ut dicit dom. et agn. dieit, quôd impossibile est, quôd per legi-
Joan. Andr. in addit. ad Specul. tit. de succession, ab in- timationem tollatur deformitas culpae: undè non per
test, in additione magna, incipit GofreJus, vers, item omnia legitimad sequiparantur legitimis. Nam legitima-
scias , quad per Hubertum de Bobio : et licèt ibi loqua- tus non succedit in feudo , ut in dicto cap. naturales,
tur , quando filius pâtre mortuo impetrat legitimatio- ñeque in emphyteosi ecclesiasdcâ, ut notât idem Bald,
nem, ratio concludit, etsi pater vivens impetret, et in 1. generaliter, §. cum autem, C. de instit. et substit.
etiam pâtre vivente: hoc tenet Paul, de Castr, in 1. ubi et Salic, idem Bald, in addit. ad Specul. tit. de lo~
Gallus , §. et quid si tantum, col. pen. D. de liber, et cato, Joan, de Imol. in 1. quod dicitur, D. de verb,
posthum. Decius , qui et alios refert cohsil. 85. col. pe- oblig. Alexand. consil. 60, vol. 2. col. 1. et plures alias
nult, et ad hoc vide Anton, de Rosel. in tract, legilim. differendas prosequitur Frauciscus Curdus consil. 7 3 .
versic. modo videamus de causaformali, col. 1. Et an in 3. dubitadone. An autem privilegium exlrahendi rem
requiratur ad validitatem concessionis, quôd citentur patrimonialem, quod ex forma statuti coropedt agnatis,
agnati, etalii qui erant successuri? Communis opinio procédât etiam in legitimads, vide Dec. consil. 275. in
est, quôd quando fit vivente pâtre, non requiratur, si 3. et ultimo dubio, et vide Montalv. in 1. i 3 . incipit
fiat ad ej us petitionem ; aliàs secùs, ut tradit Bart. quem todo orne, col. pen. versic. quœro utrum, tit. de las ven-
communiter Doctor, sequuntùr, in 1. Gallus, §. et quid didas , lib. 3. Foro Leg. et quae notât Bart, in 1. pro-
si tantum, D. de liber, et posthum. Requiriîur etiam, nunliatio, %. familia?, D. de verbor. sign. Joan, de Imol.
invalida sit legiiimatio, consensus filii, ne invitus re- et Alex, in dicto §. si quis rogatus, 1. ex facto, D. ad
digatur in patns potes ta lem, ut in authent. quibus mo- Trebel. et quod notât Bald, in I. jus Civile, col. 2. D.
dis natur. effic. sui, §. generaliter 1 1 . sufficit tamen ra« de just, etjur. et quíe notât Rochus in tract, de jure pa-
De los fijos que non son legítimos. 6m
jos que nascen de casamiento derecho. Otro- ( i 5 ) con algunos destos tales, que sean Cíe-
si el Papa (12) puede legitimar a todo orne rigos, non se entiende por esso,que dispen-
que sea libre (i3), quier sea fijo de Clérigo sa con ellos, que ayan Dignidades (16); iue-
04)> o de lego; de guisa, que pueden ser ras si lo dixesse señaladamente en la dispen-
Clerigos los que legitimare, e sobir e auer sacion. Ecomoquierqueloslegitime, por estas
Dignidades. E maguer el Papa dispensasse cosas sobredichas non se entiende que dispen-
tron. charta t!¡. Notaetiam, quod non revocatur do- de rescript. Vidi super hoc consult Regiam Celsitudinenl
natio vigore leg. si unquam, C. de revoc. donat. si fi- per Dominos de Regali Consilio , et fuisse responsum,
lius illegitimus post donationem legitimetur, Bald, in ut tales generales legitimaliones, non expressa nobilita-
1. i . C de inoffic. donat. col. fin. versic. ulterius quœ- te, non extenderentur ad talem praerogativam nobilita-
ritur, Salic, in 1. si totas, eod. tit. vers, juxta quod quœ- tis; et ita fuit rescriptum Regalibus Auditoriis. Et pro
ro, licèt Bartholomaeus Soc. consil. 226. incipit quees- ista parte facit 1. si servilus 2 3. D. de servit, urban,
tiopressentis consultationis, consultât contrarium con- prœd. ubi habetur, quôd una servitute remissa, vel
tra Bald, et Salic, de quo vide Dec. consil. 366. ubi sublata , non inteliigitur alia remissa , vel sublata. Ita
latè , quid si legitimetur in vita patris. Et adverte , quia ergô et hic , licèt Princeps toliat defectum natalium , et
in hac materia, an appellatione filiorum legitimorum sic servitutem spurietatis, non videtur tollere , neque
comprehendantur legitimad , operatur multum commu- tollit aliarn servitutem, quia cum plebeis tenetur adeun-
nis usus loquendi, de quo vide per Alex, in dicto con- tribuendum, Facit etiam quod habetur in cap. pastora-
sil. 60. et per Dec. in diet, consiliis 276. et 366. Nota lis 1g. de privit. et in cap. ex tuarum 5. de auclor. et
etiam , quôd etsi quis sit legitimatus, ut possit habere usa pallii, et etiam 1. si non lex JEUa Sentía S3, et quae
etiam dignitates, non tamen poterit habere dignitatem ibi tradit Joan, de Imol. D. de hœred. inslit. et quas
Regiam : quia ad hanc non inteliigitur legitimatus, se- notât Joan. Fab. Instit. qui, et ex quib. caus. manum.
cundum Bald, in 1. earn quam, col. 10. C. de fidetcom- non poss. in princ.
mis. ubi et priùs dicit, quôd non inteliigitur legitima- (12) El Papa. De legitimatione Papse in spiritua-
tus ad dignitates, qui est legitimatus etiam ad feuda: îibus habetur plenè in cap. p e r venerabilern l 3 . qui fi-
et ibidem dicit, quôd iste legitimatus non dicetur pri- lii sinl legit.
mogenitus in exclusionern legiiimi et naturalis, quando ( i 3 ) Libre. Nam servi non sunt Capaces legitima-
legitimatio fuitfacta postnativitaiem legitimi, vel etiam t i o n s , quae est de jure Civili, nisi procédât manumis-
si antea, et tractatur de successioneinregalibus, et non sio, ut probatiir in authent. quibus mod. nat. effic. le-
in patrimonialibus : et quôd etiam si post legitimatio- git. §. si quis sane 1. ibi: si ex libera ei fiant, etc. col-
nem nascatur filius legitimus et naturalis, non succé- lât 6. servi enim sunt incapaces eorum, quas sunt juris
dât legitimatus in jure primogeniture, vide Joan. Ci- Civilis , 1. quodattinet 32. D. de regul.jur. si tamen pa-
rier. in suo tract, primogen. lib. 1. quaest. i 3 . ubi latè: ter filium , quem habuit ex sua ancilla , peteret legiti-
et an legitimatus dicatur de linea, vide Dec. consil. m a n ; ex hoc videtur eum manumitiere, ut in I. 1. §„
36 5. et Bald, in cap. per tuas, de major, et obed. di- similique modo, C. de latin, libert. toll, de quo vide An-
centem, quôd legitimati non sunt de stirpe, neque to- ton, de Rosel. in dicto tract, legitim. fol. i 5 . col. 4.
ti stirpi attinent; et ibi, quôd legitime natus in honori- vers, sed juxta hoc qua>ro.
bus prafertur legitimate. Sed dubium est pulchrum, et
(14) De clérigo. Filii nati ex constituto in sacris,
ssepè vidi versari in Auditorio Regali, utrùm filius le-
possunt auctoritate Romani Ponlificis legitiman , ut tra«
gitimatus gaudeat nobilitate patris , ita ut si pater erat
dit Host, in summa , tit. qui filii sint legit. §. fin. versic.
nobilis, qui in Hispania dicitur fijo dalgo, filius ejus,
nunquid ergo , et probatur in dicto cap. per venerabi-
si legitimetur , gaudeat tali privilegio , ita ut liberetur
lern , in princ. cum Glos. in verbo adulterinis, et tradit
à contributionibus, ad quas generosi Hispanise non te-
Alex, consil. 2. vol. 1. col. 3. vers, prœsuppono igitur:
nentur? Et ut procédât hoc dubium, prassupponitur,
iraô et Imperator , vel Rex noster potest legitimare fi-
quôd Principi nihil fuit dictum in concessione legitima-
lium sacerdotis, secundum Bald, in 1. et si contra , C.
tions de tali nobilitate patris; et videbatur , quôd sic,
de niipt. quicquid alias dixerit Dominicus in cap. si an-
per istum text, et per diet. 1. 12, Tauri, et per 1. fin,
num , §. 1. de judie, lib. 6. de quo vide Socin. in 1.
infrà eod. et hoc tenere videtur quidam glossator Ci-
Callus, %.forsitan, in fine , D. de liber, et posthum. et
fuentes in dicta 1. 12. et quia ut dixi, legitimatus se-
consil. 6 5. vol, 3. et Decium consil. i 5 o . ad finem,
quitur originem patris. In contrarium facit dictum Host,
col. 2.
ubi et Joan. Andr. in cap. fin. de fil Us presbyt. ubi di-
cit, quôd in dispensatione, quam facit Papa cum geni- ( 1 5) Dispensasse. Quando papa utitur verbo dispen-
to ex nobili, debet fieri mentio nobilitatis, quando Pa- samus, plane videntur haec procederé , eô quia materia
pa (si hoç expressum esset) redderetur difficilior ad dispensationis est restringibilis , ut in cap. 1. et 2. de
dispensandum ; quod dictum reassumpsit Guilliel. Be- filiisprœsbyt, lib. 6. et idem si cum verbo legitimamus
ned. in repet. cap. Raynutius, de testant, super verbo adjiceret, ut possit ad ordines promoveri; cum tunc
et uxorem nomine Adelasiam „fol. mihi 66. col. 33. di- idem importet legitimatio, quod dispensatio : si tamen
cen», quôd in legitimation? filiorum debet fieri mentio Papa legitimaret, restituendo' eum primaevo j u r i , et
de nobilitate parenlnm. Irem non potest esse dubium, natalibus, ita quôd décernât ilium legitimum , ac si es-
quin Princeps redderetur difficilior ad legitimandum, set legitime natus ; tunc videtur, quôd possit promove-
videns ex hoc, qnôd si consequatur patris nobilitatem, ri ad dignitatem , etiam episcopalem , ut dicit Glos. ubi
redundarethoc in prajudicinm alioruracontribuentium, vide Abb. in cap. cum Wintonensis , de elect.
qui non exotierantur : et sic exprimenda esset talis qua- (16) Que ayan dignidades. Imô neque beneficia,
litas nobilitatis, argum. cap. posiutasti 27. cum símil. nisi in dispensatione exprimatur, ut in cap. i. et 2. et
ibi notât ïiomin.defiliis presbyt. lib. 6. etsi dispense-
62.2 Quarta Partida. Titulo XV.
sa con ellos, para poder auer Obispados (17), LEY V.
nin Arçobispados ; fueras ende, si en la dispen-
sación lo dixesse señaladamente. E maguer En que manera puede el padre legitimar su
dispensasse con ellos, para auer Ordenes, e fijo, dándolo a servicio de Corte de Señor.
las otras cosas sobredichas, non puede dis-
dispensar con ellos, quanto en las cosas tem- Amiga teniendo alguno, que non fuesse LeylO.
porales (18}; fueras ende, si fuessen de su sierua, en lugar de muger, de que ouiesse ,V/' s'
temporal jurisdicción (19). Esso mismo es, fijo natural (1); si tal fijo como este licuare ReCopl
si el Emperador, o el Rey légitimasse algu- su padre a la Corte (a) del Emperador, o del
nos: ca maguer dispense con ellos quanto en Rey, o al Concejo de la Ciudad, o Villa, don-
la temporal jurisdicion, non lo puede fazer de fuere (3), o en cuyo termino (4) morasse,
en las cosas spirituales (20), que puedan ser o a otra Ciudad, o Villa qualquier (5), ma-
Clérigos, o Beneficiados. guer non more en ella, nin en su termino; e
dixesse publicamente ante todos : Este es mi
fijo que he de tal muger, e dolo a seruicio
deste Concejo: por estas palabras lo faze le-
gitimo; solamente, que aquel fijo que da, as-
si lo otorgue, e non lo contradiga (6). É lo
tur ad beneftcium, etiara curatum, non potest habere Regís, aut Concilio Civitatis, vel Villse servitio, legi-
dignitatem, ut in cap. fin. de filiis presbyt. et notât Do- timare; sed ex ancilla non potest, legitimis existenti-
min. in diet. cap. 2. b u s ; sed si legítimos non habet, potest, concubina
(17) Obispados. In materia restringibili, ut est dis- prius manurnissa. Hoc dicit.
pensado, appellatione dignitatum non venit digaitas ( i ) Natural. Hoc ideó exprimit, quia iste modus
episcopalis, text, notabil. in cap. dilectus 12. juncto legitimandi tantùm convenit fíliis naturalibus, ut in
cap. 2. de concess. prœbend. imô si fiat mentio in dis- cap. primus a. in authent. quibus mod. natur. effic. sui;
pénsateme de dignitate episcopali, non venit archie- alii enim spurii indigni sunt Principis dementia, ut in
piscopalis, ut notant Doctor, in dicto cap. dilectus, et cap. fin, in authent. quibus mod. natur. effic. legit. col-
Abb. in dicto cap. cum Wintonensis, col. 2. de elect. lât. 6.
(.18) En las cosas temporales. Approbat opinio- (2) A la Corte. Ista lex tractât de alio modo legi-
nem Bernard. Glossat. et Innoc. in cap. per venerahi- timationis íiliorum natiiralium, scilicet per oblationem
lem, qui filii sint legit, cujus opinio, secundum Abb. curiae, qui modus legitimandi adinventus fuit à Theo-
ibi, col. 5. servatur in practica, et adde Guilliel. Be- dosio Imperatore, ut habetur in dicto cap. primus 2.
ned. in cap. Raynutius, in verbo et uxorem nomine in diet, authent. quibus mod. natur. effic. sui, et in 1.
Adelasiam, fol. mihi 66. col. 3. et 4. ubi invehit con- si quis 3. C. de natur. liber, et hodie iste modus legi-
tra Doct. de placebo domino, aliter dicentes. In ali- timandi non est in u s u , secundum Angel, in diet, au-
quibus tamen casibus teneret legitimado, seu dispen- thent. §. si quis igitur, et Anton. Rosel. in tract, legiti-
sado Papas, etiam quoad temporalia; de quo vide no- mation, cap. ult. ubi tractât liane materiam. Et nota,
tabiliter per Abb. in dicto cap. per venerabilem, col. quod sicut per oblationem curias legitimatur naturalis,
4. 5. et 6. et signanter col. 6. versie. etprœdicla resu- ita per ingressum religionis: vide Bald, in 1. 1. C. de
mendo sub epilogo, ubi vide. sacrosanct, eccles. col. pen. vide tamen qua? dixi in 1.
(19) De su temporal jurisdicion. Ut in dicto cap. 12. tit. 6. Part. 1.
per venerabilem^ et dicit Bald, in 1. per hanc, col. 6. (3) Donde fuere. Habuit ortum à diet, authent.
C. de tempor. apellation. quôd in terris Ecclesise Papa- cap. 2. §. si quis igitur.
reservavit sibi legitimationem spuriorum. (4) Termino. Adde 1. qui ex vico 3o. D. ad munie.
(20) Las cosas spirituales. Ut dixit Glos. in cap. sequitur ergô committativus jus civitatis, sub qua est
lege, 10. dist. et in cap. si officia, 56. dist. et in vicus ubi commoratur, ut notât etiam Gloss, in diet,
cap. pervenit, 10. dist. et habetur in dicto cap. per authent. quibus mod. nat. effic. sui, §. si quis igitur, ubi
venerabilem ; et per hoc videtur, quod legitiinatus à et dicit, quôd villas, et castra faciunt collectam sub ci-
Rege, vel Imperatore, non succédât in jure patronatus vitate, cui subsunt; cui adde 1. 18. tit. 1. lib. 7. Or-
Ecclesise, quia est annexnm spiritualibus , ut in cap. din. Regal, disponenlem, qualiter villas , et castra con-
quanto 3. de judie, ubi hoc tenuit Felin. col. 3. et te- tribuant in refectionem murorum, et fossatorum civi-
nere videtur Domiri. in dicto cap. lege ; quando tamen tatis ; quam legem limita singulariter, quando mûri
jus patronatus veniret in consequentiam haereditatis, fossa?, seu valvas civitatis indigerent magna reparatio-
legitiinatus à Principe saeculari erit capax juris patro- n e , secùs, si esset módica: nam ad módica convicini
natus Ecclesiae, ut vult Praspos. post Domin. in d. cap. tantùm, et non possessores praediorum , qui alibi mo-
lege, et tenet Rochus in tract, juris patron, super ver- rantur, aut pascuis civitatis utuntur, tenerentur, se-
bo competent alicui, col. 4- dicens, ita fuisse judica- cundum Guilliel. de Cuneo in 1. neminem, C. de sacros,
tum in eontingentia facti : et ibi vide per earn, col. a. eccles. et Joan, de Plat, in 1. fin. in fin. C. de immunit,
3. et 4. an sine legitimatione illegitimus succedere pos- nemin. conced. lib. 10. quem vide.
ait in jure patronatus, vel sit capax illius. (5) Qualquier. In hoc addit ista lex ad diet. §. si
LEX V. quis igitur, et diet. 1. si quis 3. C. de natur. liber, ubi
Potest pater filium naturalem ex libera concubi- exigebatur, quôd esset metropolis illius provincias.
na, etiara legitimit existentibus, offerendo «urn Curiae (6) Contradiga. Hoc sufficit, licèt expresse non
De los fijos que non son legítimos. 6a3
que dize de suso, que puede el padre legitU naturales ( 1 ) , si fijos legítimos non ouiere (2),
mar tal fijo como este, assi como sobredicho puédelos legitimar en su testamento (3) en
e s , entiéndese que lo puede íazer, quier esta manera, dizíendo assi (4): Quiero que
aja otros fijos (7; de muger legitima, quier fulano, o fulana, mis fijos, que one de tal
non ; fueras ende , si la amiga de quien ouies- muger (5), que sean mis herederos legíti-
se el fijo, fuesse sierua. Ca el fijo de la sier- mos.'Ga si después de la muerte del padre,
ua non lo podrie legitimar en esta manera, tomaren los fijos este testamento, e lo mos-
auiendo otros fijos legítimos (8). Pero si los traren al Rey, e Je pidieren merced, que le
non ouiesse, estonce poderlo y a fazer, afor- plega.de confirmar, e de otorgar la merced
rándola (9) primeramente. que el padre les quiso fazer ; el Rey sabiendo
que aquel que fizo el testamento, non auia
LEY VI. otros fijos legítimos, denelo otorgar (6). E
dende adelante heredan los bienes del padre,.
Como el padre puede fazer su fijo natural e auran honrra de fijos legítimos.
Ley 10. legitimo , en su testamento.
tit. 8.
lib. ó.
Becop. De amiga auiendo algún orne a sus fijos
consenliat, u t déclarât Angel, in dicta a u t h e n t . quib. et in materia legitimationis videtur (enere Bait, in d i s -
mod. natur. cffic. sui, §. et quoniam, et §. si vero ab p u t a t i o n e sua 1 1. incipit habeo filium, in fin. et Decius
initio. consil. 1 7 6 . q u o d crederem esse v e r ü m , q u a n d o e x
(7) Fijos. Ut in dicto §. si quis igitur, et non po- defectu soieiimitatis testamentum esset nullum : q u i a
teril pater eis relinquere plus q u à m u n i ex legitimis cùm ex hoc auferantur bona venientibus a b intestato,
minus h a b e n t i , seu cui minus d a t , ut in cap. et quo- r e q u i r i t u r , q u ó d pater hoc dicat in testamento solem-
niam varie 3 . ejusdem authent. et in 1. communium 9. ni. Si lamen testamentum a n n u l l a r e t u r ex alia causa;
ad fin. C. de natur. liber, et idem in donation* , u t ibi. t u n e a d h u c h a b e r e t locum ista l e x , arg. 1. fin. D . de re-
habetur. Hodie vide 1. \i.Tauri, nam legitimatus«án; bus eorum , et in fortioribus terminis.tenet A n t o n . R o -
nuUo succedit cum legitimis; de quinta tamen parte sel. in tract, légitimai, lib. 1,. versic. ult. col. fin. v e r s i c
potest pater ei r e l i n q u e r e , q u o d voluerit, u t i b i . sed quid,si isla verba: q u i a satis e s t , q u o d legitime
( 8 ) Legítimos. Vide in authent. de trient, et semis, constet de v o l ú n t a t e patris volentis filium naturalem le-
cap. fin, et Azon. C. de natur. liber, in sum. Col. fin. gitiman.
(9) Aforrándola. U t in cap. 2. §. si quis igitur %., (/i) Diziendo assi. I d e m , si p e r alia verba testa-
et in cap. 1. §. 1. vers, quod verb, in authent. quibus mentí c o n s t a r e t , p a t r e m voluisse, q u ô d naturalis legi-
mod. nat. ejfic. sui, et in §. fin. in authent. de tríente, timctur j ut dicit Bart, in 1. Gallus, §. el quid si tan-
et semis, debet etiam manuniittere filios natos ex serva, tum, col. fin. D . de liber, et posthum. Q u i d a u t e m , si
u t in diclo vers, quod vera, et in dicto §. si quis igitur, pater Jegttimari fecerat filium in v i t a , sed legitimatio
qua? non l o q n u n t u r de manumissions, matris : et diclum ex aliqua causa fuit invalida , et talem filium sic legi-
cap. fin. diet, autent. de trient, et semis, loquitur de ma- t i m a t u m instituit in t e s t a m e n t o , an tenebil institu-
numissione m a t r i s , q u a n d o d u ç i t u r in u x o r e m ; et sic tio? P a u l , de Castr. dicit , q u ô d n o n , in dicta 1. earn
a d d i t in hoc ista lex quando fit legitimatio per oblatio- quam , col. i. vers, et per isiam legem, u b i etiam dicit,
nem curiae: satis tamen videtur m a n u m i t i e r e filios , ex q u ô d hsereditas applicabitur venientibus ab intestato;
quo apud acta il los vocat filios, ut in 1. una, §. simili- q u o d est valdè dubium : vide Dec. diet, consil. 176. per
que modo el 2. C. de latin, libert. tollend. t o t u m j v i d e omninô.
(5) Que oue de- tal muger. Et sic expressif, q u ô d
LEX r 1. erant filii n a t u r a l e s ; tunc non intelligitnr legitimare,
P a i r e legítimos non h a b e n t e , et in testamento di- sed quôd à Principe impetrelur. Si Verô non diceret eos
c e n t e , se velle filios suos naturales fieri legítimos hse- filios n a t u r a l e s , sed filios t a n t ù m , tune proeedit 1. infrà
redes , et Principe hoc confirmante, viso testamento, p r ó x i m a , et cap. ad hçec 2. in authent. ut liceat matri,
erunt hœredes legitimi. Hoc dicit. etaviœ: ita déclarât Gloss..et ibi cam dicit sing. Angel,
(1) Naturales. Non ergo habebit locum ista lex in in authen. quib. mod. natur. effic. sui, super verbo Prin^
filas s p u r i i s , q u i ab omni beneficio e x c l u d u n t u r , Ut in cipis.
authent. licet, in fin. C. de natur. liber, et tradit De- (6) Otorgar. Nota hoc v e r b u m , per quod videtur,
cius consil. 1 7 6 . col. 2 / q u ó d P r i n c e p s faceret injuriam , si n o n c o n c e d c r e t ; et
(2) Non ouiere. Nam nulla legitimatio fiÜorum na- idem i n i m i t u r in authent. quibus mod. nat. effic. sui,
t u r a l i u m t e n e t , stantibus legitimis, nisi hoc Principi cap. Mud tamen 9. in fin. u n d è ista lex sumpta est, l i -
e x p r i m a t u r , ut dixi suprà 1. / ( . Nisi sit legitimatio p e r cet non ita c l a r é , ut hie : et potest induci ista lex, q u ô d
subsequens m a t r i m o n i u m , vel per oblationem curiae, si in i n s t r u m e n t o majoriae c a v e r e t u r , quôd non possit
u t dicit Bart. in authent. item si quis liberas, C de na- r e l i n q u i mejoría , nisi filio legilimo , vel quôd n o n suc-
tur. liber, et habetur i" cap. generaliter, ubi Gloss., cédât in ea , nisi sit legitimes filius , q u ô d . p a t e r insti-
in authent. quibus mod. natur. effic. sui. t u e n d o filium in majoria , cùm p e r hoc efficiatur legiti-
(3) En su testamento. V a l i d o , et solemni intellige; mus., quôd possit in ea succedere : sed in contrarium
nam in testamento aullo , vel minus solemni secùs esset, f'acit, q u o d notât Bald, in 1. propter litem, D . de excus.
cùm neque dicatur testamentum, 1. /(• §• condemnatuni tutor, d u m v u l t , quôd ante actum debet r e m o v e d i m -
6. D . de re judie. 1. 2. §. 1. D . testant, quemad, aper. pedimentum.
6a4 Quarta Partida. Titulo XV.
LEY VII. fazer a alguno de los Escriuanos públicos,
que sea confirmada (3) con testimonio de tres
En que manera pueden los padres legitimar ornes buenos (4), en que diga que algún fijo
sus fijos por caria. que ha nombrándolo señaladamente, que lo
conosce por su fijo (5); es esta otra manera,
Ley 10. Instrumento ( i ) , o carta, faziendo algún en que se íazen los fijos naturales (6) legi-
tit. 8.
lib. 6, ome por su mano misma (a), o mandándola timos (7). Pero en tal conoscencia como es-
Rccop,
maxime attentas verbis generalibus hujus legis. Limi- dem pâtre nati, quorum uuus per sententiam sit pro-
tât etiam Bartoí. in diet, disputatione , ut procédât nuntiatus civis Perusinus , quôd per istam sententiam
quando pater honesté poterat contrahere cum tali con- omnes fratres videntur pronnntiati cives Perusini, et
cubina; seeùs, si inhonesta, ut si ipsa erat vilis condi- hase sententia unius pro omnibus facit testimonium.
tionis, cura id dicamur posse, quod honesté possumus, Quod facit, ut uno ex fratribus prdnuntiato nobili, hoc
l.filius i 5 . D. de condit. instil, et idem tenet Angel, in sufficiat caeteris fratribus ; quod est singulare.
§. i. quib. mod. riat. effic. legit, et in diet, authent. item (10) Otros parientes. Hic habes deeisam illam quses-
si quis, et Bald, in 1. 2. C. quib. res jud. non ñocet, col. tionem, in qua fuit varietas inter Doct. an legitimatus
2. et in diet, authent. item siquis, et Bart. Ccepol. cau- per rescriptum Principis succédât agnatis, vel eognatis
tel. 248. et satis placet haec limitatio, et quod procédât legitimatis; nam Jacob, de Belloviso in §. filium, quib.
etiam de jure Canónico, quicquid dixerit Paul.de Cas- mod. nat. effic. sui tenuit, quôd non, et quôd solum
tro in diet, consil. et idem tenet Angel, in diet, authent. succédât patri légitimant! : idem tenet ibi Ang. et Bald,
item si quis, ut praedixi, ubi addit notabile verbum, in 1. pen. in princ. col. i.C. de adopt.dicens, quôd non
quôd si amasia in testamento, vel alio instrumento fi- succedit agnatis, neque eognatis , nisi Princeps hoc ex-
lium naturalem , quemhabuit ex amasio , nuncuparet fi- presserit in legitimatione : idem etiam tenet Salic, in au-
lium , sine adjectione naturalis, quôd non legitimaretur thent. item si quis , la 1. C. de nat. liber, ubi firmat, quôd
per ista verba; quia talis legitimatio inducitur ex matri- non succedit istis , nisi ipsi consenserint legitimation!;
monio praesumpto, ut dictum est; et non est ita verisi- idem etiam ténet in authérit. itaque, C. commun, de suc-
mile, quod amasius velit matrimonio amasia? consenti- ces, hoc voluit etiam Glos. in 1. hacparte, D. unde cog-
r é , sicut è contra; quod dicit notandum, et sequitur nât. Contrariant sententiam tenet Specul. tit. de succès,
Ccepol. ubi suprà. Limitât etiam Bart, in diet, sua dis- ab intest, versic. quid de legitimatis, et expressiùs ibi
putatione , ut procédât hoc, quando non extarent filii Joann. And. in addit. magna, in vers, item scias , in ad-
legitimi et naturales; quod etiam tenuit Gloss, sub da- dit. incipit Gofre. est in pen. co. addit. illius tit. et Paul,
bio forte in diet, authent. item si quù, et idem tenet An- de Cast, consil. 3 4 a - v °i- incipit super primo dubio,
gel, in authent. quib. mod. nat. effic. legit. §. si quis er- col. 2. et est communis opinio, prout adducit Dec.
go , et in authent. quib. mod. nat. effic. sui, §. si quis consil. 307. col. fin. ubi hoc tenentes refert, et consil.
igitur, idem et Host. Joann. And. in cap. per tuas, qui 3 16. col. pen. et etiam Roderic. Suar. in comment. 1.
filiisint legit. Contrarium verô, imo quod ista legitima- quoniam in prioribus, fol. 87. qui tamen non allegat is-
tio procédât etiam stantibus legitimis, conatur fundare tam legem , quae expresse hoc dicit: et idem habetur in
Paul, de Cast. cons, praedicto, col. 2. et fin. contrarium 1. 12. Tauri, ubi Doct. del Castillo tangit, sed non be-
etiam tenuit Jacob, de Bello Viso in dicto §. ad hoc, et ne enucleavit. An tamen talis legitimatus per rescriptum
istam partem sequitur Anton. Rosel. in loco suprà alleg. succédâtavo, Angel, in dicto §. filium tenet, quôd non,
col. fin. et non potest negari, quin istë passus sit val- dicens idem in avo , quod in caeteris agnatis : Roderic.
dè dubius, cùm non sit Jex, qua; expresse hoc dicat. Suarez allegans Bart. in 1. communium, C: de natur. li-
Sed quia talis assertio patris , stantibus legitimis, est ber, dicit contrarium, cùm refert determinationem Bart.
suspecta propter praejudicium legitimorum, arg. 1. qui quôd agnascitur ascendentibus; sed Bart. non dicit id,
testamentum 2 7 . 0 . de probat. 1. cum quis decedens 37. ad quod ipse eum allegat; saltim in lectura, quam ego
§. Titia 6.D. de légat. 3. in practica non recederem ab habeo, non dicit illud Bart. et dictus glossator Castillo
opinioneBart. Limitât etiarn Cepol. in dicta cautela, ni- in alia gloss, diet* 1. super parte de sus abuelos, dicit,
si pater nominasset filium propter importunitatem filii quôd legitimatus simpliciter, licèt legitimetur quoad
petentis, vel quando pater esset multùm occupatus cir- successionem patris, non tamen quoad successionem
ca alia, vel esset in articulo mortis turbatus mortis eo- avi, et aliorum ascendentium ; allegat Ángel, ubi suprà:
gitatione; quae limitationes sunt mihi dubise : vide ibi, et videtur, quôd hoc dictum sit verum in avo , ne con-
nam et ipse vull, quôd siapparet de spontanea volún- tra voiuntatem avi sibi agnascatur, et sic debeatur ei
tate patris ,non procédèrent praedicta : et an contra is- legitima in bonis avi: et hoc videtur fuisse de mente
tam assertionem patris admittatur probatio in contra- Joann. Andr. in diet, addit. in ratione quam dat : quia
rium, vide Anton. Rosel. ubi suprà col. fin. qui tenet, de necessitate agnali non tenentur relinquere legitima-
quôd respectu ipsius proferentis, et hsereditatis ejus est to , quia per legem non coguntur; quod secùs est in as-
praesumptio juris et de jure, contra quain non admitti- cendentibus , in quorum bonis est legitima debita des-
tur probatio in contrarium; respectu verôaliorum, be- cendentibus, cap. jus naturale, 1. dist. 1. cum ratio 7.
ne admitteretur: vide ibi. D. de bon. damnât. 1. in suis 11. D. de liber, et posth.
debet ergô consentiré avus , ne ei invito suus haeres ag-
(8) Non deuen dezir. Ex hoc monstratur, quod di- nascatur , ut in §. sed si quis 7. Inslit. de adoption, et no-
xi in gloss, prase. ta benè istam legem, quae idem vult in alíis legitimatis,
(c/) Los otros hermanos. Adde dictum §. ad hoc, et modis de quibus suprà in legibus hujus tituli.
authent, item si quis, suprà allegat. et ex hoc infert An-
gel, in dicto ^.ad hoc, quod si sunt plures fratres ex eo-
Tom. IL Kkkk
6tâ Quarta Partida. Titulo X V .
sacado aquel que fuesse legitimado en la ma- dize, fazese legitimo por esta razón; si por
nera que dize adelante, en la ley, del que auehtura su padre non ouiere fijos legítimos
se ofrece el mismo (i i) a servicio de la Cor- de otra muger. Ca si los ouiesse (2), non se-
te del Emperador, o del Rey. Ca este atal ria el legitimo, maguer se présentasse assi
hereda en los bienes del padre. Mas non en como sobredicho es.
los de los otros parientes, si moriesseri sin
testamento. LEY IX.
L E Y VIII.
Que bien, e que pro, nasce a los fijos por
Por que razones se pueden los fijos natura- ser legítimos.
les fazer legítimos.
A los legitimes nasce de la legitimación, Ley SO.
Oficial de alguna Cibdad, o Villa, que tie- que se les faze, muy grand p r o : ca después J£
nen de los mayores officios en toda su vida; que lo son por qualquier de las maneras so- Recrip#"
casando tal como este con fija natural de al- bredíchas, fueras en las que faze el Papa se- Leyi2.
guno, que ouiesse de amiga, estonce quan- gund dize en la sexta ley ante desta, pue- jj^ ^*
do el padre la casa con tal orne, la faze le- den ser herederos (1) de todos los bienes de Recop'.
gitima ( i ) . Otrosí, quandol fijo natural de sus padres, si los padres fijos legítimos non
algún orne se offresciesse el mismo a serui- ouieren; e si los Quieren (a), heredaran su Ley20.
cio del Emperador, o del Rey, o de alguna parte, como los otros fijos que ouieren de j!* - iX'
Cibdad, o Villa, segund dize en la quarta mugeres legitimas; fueras ende, en la ma- fíeCop!
ley ante desta, diziendo concejeramente an- ñera que dize en la ley ante desta, o dize,
te todos , como es fijo de tal orne, nombran- quaudo fijo de alguno orne se ofresciere el
dolo, e que lo ouo de tal muger. Si esto fue- mismo a seruicio de Corte de Emperador,
re cosa cierta, que es fijo de aquel que el o Rey, o Concejo de alguna Cibdad, o Vi-
(11) Ofrece el mismo. Ut habes infrà 1. próxima: trata; iegitimationis nou habebat alios filios legitimo»
si ergó non ipse se offerat, sed offeratur àpatre Curiae, et naturales; habuit ta men postea: et sic est hic casus
a t suprà eod. 1. 5. süccedet etiam agnatis, et cognatis; pro dicto Dini et Bart. i n l . ex facto, col. 4- vers, ulti-
eujus contrarium videbatúr de jure coramuni, ut in 1. mo hœc, D. de vulgar, et pupil, et Andr.de Iser. in cap.
communiant 9. <£ de nàiùr. liber, et in cap. filium 4. in 1. §. naturales, si defeud. fuer, controv. inter dom. et
«utheiit. quibus mod. hatur. effic. suit collât. 7. agnat. ut légitimât! succédant cum Iegitimi s postea na-
tis: hodie tamen per 1. 12. Taurinon possunt succéde-
LEX Fill. ra cum legitimis, etiam posteà habitis. Quid tamen, si
filii Iegitimi et naturales stabant à tempore legitimatio-
Si pater filian! nâturalem cum majore judice civita- nis (et de eis fuit facta mentio, ut dixi suprà eod, I. 6.)
tis, aut villae, ad YÎtam adminiátrationem tenentem, An tune succédant legitimati cum legitimis et naturali-
matrimonialiter copulet, erit per hoc legitimata : et na- bus? Videtur , quôd sic, per istam legem , quae in hoc
turalis íilius, si Curia? se offerat, ëfficitur legitimus, ni- non estderogata per diet. I. Tauri, quae loquitur, quan-
si legitimes pater habeat. Hoc dicit. do post legitimationem natus est fiiius legitimus, vel
( i ) Lafüze legitima. Vide 1. a. ad fin. C. denatur. fait legitimatus per subsequens matrimonium. Quôd in-
liber. tellige, quaudo legitimado facta fuit vivente.patre, seu
(2) Ca si los ouiesse. Vide in authent. quib. mod* de ejus volúntate; tunc enim tenet legitirnatio, etiam non
not. effic. sui, cap. a. .§, si qüis igitur 1. ad fin. citatis fratribus, ut notât Bart, et Doct. in ]. Gallus, §.
et quid si tantum, D. de liber, etposlhum* ct idem esset,
si legitimaretur post mortem patris, antequàm fratres
LEX IX.
Jegitimi et naturales adirent haereditatem; cùm potest
eis Princeps praejudicare cum clausula non obstante an-
Légitimât! quocuroque modo, praeterquàm per Pa-
te aditionem, ut dicit Bald, in 1. Deo nobis, ad fin. C.
para , succedunt patri ab intestato, etiam una cum le-
de Episc. et cler. et in aliis locis, et tenet Alex, in dicto
gitimis; nisi se ipsum curiae offerens, q u i , legitimis
§. et quid si tantum, col. penult, cum enim constetPrin-
existentibus , non succedit: et légitimât! admittuutur ad
cipem velle, u t , non obstantibus legitimis, ipsi cum
oran es honores, sicut Iegitimi. Hoc dicit.
eis succédant, standum est rescripto Principis, quia po-
( t ) Herederos. Adde text, in authent. quibus mod.
test, si vult, ex rationabili, et justa causa legitimare,
nat. effic. sai, cap. illud tamsn, cum cap. sequenti, et
secundum Bart, et Doct. in dicto §. et quid si tantum;
in authent.prœtereà , et in authent. item si quis la 1. et
cavere tamen Princeps de hoc debet : non enim est de-
a. C. de nat. liber. Bart, in authent. quibus mod. natur.
cens hoc faceré sibi, licet possit, ut dicit Bald, in §.
effic. legù. in pi inc. et vide qua dixi in 1. 9. tit. 18.
filii nati, si de feudo juer. contr. inter dom. et agnat.
Part. 3. in gloss, super parte con testamento , o sin tes-
undè solet poni in rescriptis Principum in legitimatio-
tamento; et adde, quôd etiam si legitimatus emancipe-
nibus, salvo jure legitimorum ; de qua clausula vide
tur à patre, adhuc süccedet patri; quia per emancipa-
etiam remissive per Alex, in dicto §. et quid si tantum,
tionem non redigitur ad instar extranei, ut notât Bald.
col. fin. et adde ad praedicta Paul, de Castro in 1. si te,
in 1. penult. §. 1. C. de adopt
C. de suis, el legit, /tiered.
(2) St los ouieren. Intellige, quôd tempore impe-
De los fijos que non son legítimos. 627
Ha. E aun les nasce otra pro de ]a legitima- jos de otros, maguer non lo sean naturalmen-
ción: ca pueden ser cabidos a todas las hon- te. E puédese fazer en dos maneras, segund
rras, e a todos los fechos temporales; también díze en el Titulo del Compadradgo, e del Por-
como los otros fijos que nascen de las muge- fijamiento, por que se embargan los casa-
res legitimas. mientos, en la ley que comiença: El porfija-
miento es vna manera de parentesco. E por-
TITULO XVI. que dan los ornes algunas vegadas sus fijos
legítimos, e naturales, a otros que los porfi-
DE LOS FIJOS PORFIJADOS, jen ; porende en tal porfijamiento como este
ha menester, que aquel a quien por fijan, que
P orfijados (1) son vna manera de fijos, a consienta; otorgándolo por palabra, o ca-
que dizenen latin, adoptivi, a quien resciben liándose (2) non contradíziendo. Pero si por-
los ornes por fijos; maguer non nascen ellos fijassen alguno que non ouiesse padre , o si
de casamiento, nin de otra guisa. Onde, pues io ouiesse, fuesse salido de su poder, eston-
que en los Títulos ante deste fablamos de los ce conuiene por fuerça, que este tal consien-
fijos legítimos, e de todos los otros que han ta manifiestamente, otorgándolo por palabra,
los ornes naturalmente; queremos aqui dezir E quando se faze el porfijamiento, deuen ser
destos, que ganan por postura que tazen en- guardadas todas las otras cosas que diximos
tre si, segund ley, e fuero. E primeramente en el Titulo del Compadradgo, en las leyes
mostraremos, que cosa es este porfijamien- que fablan en esta razón; e las otras que de-
to. E en quantas maneras lo fazen. E quien zimos en las leyes deste Titulo,
puede porfijar, e a quien. E que fuerça lia el
porfijamiento. E por que razones se puede LEY II.
desfazer.
L E Y I. Quales ornes pueden porfijar.
Que cosa es por/íjamiento: e en quantas ma- Porfijar puede todo orne libre, que es sa-
neras lo fazen. lido de poder de su padre. Pero ha menester
el que quisiere esto fazer, que aya todas es-
Adoptio en latin, tanto quièr dezir en ro- tas cosas: que sea mayor, que aquel a quien
manee, como porfijamiento. E este porfija- quiere porfijar, de diez e ocho años (1): e que
miento (1) es vna manera que establescieron aya poder naturalmente de engendrar (2),
las leyes, por la qual pueden los ornes ser fi- auiendo sus miembros para ello, e non se-
LE X 1. LEX IL
Cura quis adoptatur, sufficit adoptati taciturnitas, Potest adoptare quilibet liber paterfamil. dum ta-
etiamsi expresse non consentiat: sed in arrogatione re- men excédât adoptatum in setate l 8 . annorum , nee sit
quiritur ejus expressus consensus. Hoc dicit. impotens ad.generandum : qui autem potentiam habue-
( i ) Este porfijamiento. Inhocsequiturista lex Aiso- rit generandi, licèt casu earn amiserit, potest adoptare:
nis diffinitionem, quam secundo loco ponit, C. eod. in familia tamen non potest'adoptare, nisi in solatium fi-
summ. vide pleniùs per Alberic. D. eod. in princ. rubr. lii occisi in Regis , aut Communitatis servitio, ex Re-
ubi et de arrogationis diffinitione. gis concessione, non alias. Hoc dicit.
(a) Otorgándolo por palabra, o callándose. Et sic ( i \ Diez e ocho años. Sed an in omnibus, quos
taciturnitas habetur pro consensu : adde 1. in adoptioni- adoptet, si pluies adoptât, debeat praecedere in hac
bus 5. et ibi Glos. et Doct. D. eod. ubi Bald, limitât, setate, die, ut per Glos. §. minorent, Instit. de adopt.
nisi taceret metu , vel nimia reverenda, ut in 1, i. §. (a) De engendrar. Vide in §, sed et illud g. Instil.
quœ onerandee 5. D. quarurn rerum actio non detur, ubi eod. et nota , quôd idem est in impedimento generan-
bona glos. et ibi Bart. et de iila glossa in pluribus locis di, quod juris est : undè sacerdos , neque alius consti-
faciunt Doct. mentionem, et festum : novissimè tradit tutus in saeris, non potest adoptare, cùm non possit
Roderieus Suarez ejus allegatione 24. et aliquid in alle- matrimonium contrahere, secundum Alber. in 1. 2. §.
gat. prima: vide etiam Abb. in cap. causant matrimo- 1. D. eod. et pleniùs in 1. qui uxorem, eod. til. ubi vide
Torn. IL Kkkk a
m Quarta Partida. Titulo XVI.
yendo tan de fria natura, por que se le em- porfijar (1), porque non ha entendimiento
bargasse. Otrosí ninguna muger (3) non ha para consentir. Mas el moço que fuesse ma-
poder de porfijar ; fueras ende en vna mane- yor de siete años, e menor de catoize , l>ien
ra , si ouiésse perdido algún fijo en batalla,lo pueden porfijar con otorgamiento del Rey
en seruiçio del Rey ; o en fazienda, en que se(2) ; e non de otra guisa. E esto es por esta
acertasse con el común de algún Concejo. Ca razón : porque tal moço como este, que es
si por esta razón quisiesse porfijar a otro, menor de catorzeañbs, e mayor de siete, non
por auer conorte de aquel que perdió, pué- ha entendimiento complido; e otrosí, non es
delo fazer cou otorgamiento del Rey, e non menguado íle entendimiento del todo. Por-
de otra guisa. Ca si ellas por si mesmas lo ende ha menester quel porfijamiento deste
pudiessen fazer, podría ser, que las engaña- atal, que sea fecho con otorgamiento del Rey;
rían los ornes, o ellas a ellos, de manera queporquel guarde, que el moço non sea enga-
nasceria ende mucho mal. j a d o . Empero el Rey, ante que otorgue po-
der de porfijar a tal moço como este, deue
LEY III. catar todas estas cosas: que orne es aquel que
le quiere porfijar; si es rico, o si es pobre ; o
Cuales ornes pueden por/ijar a otros, ma- si es su pariente, o non; e si a fijos (3) que
guer non pueden fazer fijos. hereden lo suyo, o si ha tantos días (4), que
los pueda aun auer; e de que vida e s , e de
Mala andanza ( i ) , e ocasión muy grande que fama; eotrosi deue catar, que riqueza ha
auiene a las vegadas a los ornes, de manera el niño. E todas estas cosas catadas, si enten-
que pierden aquellos miembros que son me- diere que aquél que lo quiere porfijar, se
nester para fazer fijos. Assi como por enfer- mueue con buena intención para fazerlo, e
medad ; o por fuerca que les fazen algunos, que sea a pro del moco, detiegelo otorgar
cortandogelos, o tollendogelos de otra guisa; que lo pueda fazer. Pero el Rey, ante que
otorgue el porfijamiento destos mocos, deue
o por ligamiento, o por otro mal fecho que
catar, que non se menoscaben los bienes de-
les fazen; o por otras ocasiones que contes-
llos. E la guarda es esta: que deue fazer tomar
cen a los ornes de muchas maneras: onde es-
tal recabdo del porfijador, que sí muriesse
tos átales que naturalmente eran guisados pa- él moço ante de ios catorze años (5), que
ra engendrar, mas fueron embargados por entregue todos sus bienes aquél, o aquellos,
algunas de las razones sobredichas » non te- que los ouieren de auer de derecho. Esto se
nemos que deuen perder porende ; mas que deue entender, de aquellos que los deuen he-
ayan poder de porfijar, pues que la natura redar, o auer por razón de mandas, si el mo-
non gelo tollo, mas fuerça, o ocasión. co non ouiesse seydo porfijado E tal recabdo
como este deue ser dado por carta, que sea
L E Y IV. fecha por mano de algún Escribano publico.
E maguer el Rey non mandasse fazer tal car-
A quales ornes pueden porfijar. t a , entiéndese que de derecho es obligado
el porfijador de lo complir, assi como sobre-
Infante es llamado, segund latin, todo dicho es.
moco que es menor de siete años : e este atal,
non auiendo padre, non lo puede ninguno
Angel, an possit sacefdos fíliutn spurium de rescripto quia dicit, non auiendo padre ; nam dari posset à pâ-
Principia arrogare, et eutn hseredem instituere; etadde tre in adoptiotiem, ut in I. etiarn infantem 42. D. eod.
1. 3. tit. a a. Foro Leg. lib. 4. ubi Glos. cujus opinio approbatur Inc.
(3) Muger. Concordat §. /cernina; 10. Jnstü. de (2) Con otorgamiento de Rey. Vide 1. 9 2 . tit. 1 8.
adopt, et 1. mulierem 5. C. eod. 3. Part, et I. penult, tit. 7. supra ead. 4- P&rL et 1.
penult, tit. 2a. lib. 4. Foro Leg. et si Princeps concédât
LEX 111. arrogaiionem fieri, potest committere judici, ut se in-
(1) Mala andamia. Vide in dicto %. sed et illud 9. formel de causis arrogandi, et auctoritate Regia concé-
Inst, de adopt. dât arrogationem > ut dicit Glos. in 1. impúberum , C.
LEX IV. eod.
Minor septennio, patrecarens, non potest arroga- (3) E si ka fijos. Licèt enim habens filios possit ali-
r i ; sed major sic cum Regis con'cessione : et praevideat quem absenlem adoptare, ut in 1. qui in adoptionem
Rexutriusque divitias ; et an arrogans sit consangui- í 3 . versic. sed filias , et in 1. si quis nepotem 10. D. isto
neus, vel non ; vel an habeat, vel habere potest filios, et tit. non tamen potest arrogare, si filios habeat, ut hic,
cujus famae est : et si viderit pupillicommodum , concé- et in 1. ñeque ei 1 7- D. eod.
dât, priùs praestita caiitione idónea , quód si in pupil- (4) Tanto» días. Ut quia minor est 60. annis, ut in
lari aetate decesserit, arrogatus ejus bona restifuet subs- 1. si pater 1 5. §. in arrogationibus 2. D. eod.
tituas ei pupil la rit.er per patrem : qua? cautio si omitta-. (5) De los catorze años. Expirabit ergó ista cautio,
tur, intelligitur à jure pra?stita. Hoc dicit. adveniente pubertate; quod intellige, ut per Alber. in
(1) Profijar. Intellige de arrogatione, et patet hie, 1. hcec autem , D. eod.
De los fijos porfijados. 62.Q
L E Y V. LEY VII.
Que non pueden porfijar a los ornes que Que fuerca ha el porfijamiento, e por que
fueron sieruos, e son aforrados. razones puede el porfijador sacar de su po-
der al que porfi/are, e desfazer el porfija-
Libertos son llamados en latin, todos a« miento. .
quellos que son librados de seraidumbre de
sus señores ; a que llaman en esta tierra for- Porfijando algún orne a otro que ouies-
ros. E tal como este non lo puede ninguno se fijos, e que non fuesse en poder de su
porfijar, por esta razón: ca maguer el señor padre, tal f'uerça ha el porfijamiento, que
aforre su sieruo, siempre remanesce en el también los fijos* como el, con todos sus
•vna rayz de naturaleza, que es como mane- bienes, caen en poder de aquel quel porfija;
bien assi como si fuesse su fijo legitimo del:
ra de señorío. E es esta : que el liberto siem-
pre es tenudo de obedescerle, e de honrrar- e no le puede sacar de su poder el porfija-
le, ede guardarse de fazerle pesar; e si con- d o r , aquel quel porfijare, si non fuere por
tra esto fiziesse, poderlo y a el señor tornarrazón derecha, atal, que la pueda prouar an-
eu seruidumbre ( i ) . E porende non le deue tel Jmlgador. E esto podría fazer por dos ra-
ninguno porfijar. zones (1). L a v n a e s , quando el porfijado fa-
ze tal tuerto* o tal cosa, por que se ha de
LEY VI. mouer a muy grand saña aquel quel porfijo.
La otra es, quando a tal porfijado'como este
Que ningún orne non ha poder de porfijar establesce alguno otro por su heredero en su
al moco que touiere en guarda. testamento so tal condición, diziendp assi:
Yo establezco a Fulano por mi heredero, si
Tutor es llamado en latin , todo orne que le sacare de su poder aquel que le porfijo.
ha en guarda algún moço, e todos sus bie- E por qualquier desfas dos razones puede sa-
nes , fasta que es de edad de catorze años. E car el porfijador de su poder, a aquel que o- -
este atal non puede porfijar à tal moco co- uiesse porfijído. Pero tenudo e s , de darle
mo este: porque podrian sospechar contra todos los bienes, e las cosas, con que entro
el, que lo fazia con mala intención, porque en su poder (a).
non te diesse cuenta de sus bienes, que auta
tenido en guarda; o si gela diesse, que noh LEY VIII.
lo faria tan lealmente, nin tan bien, como
deuia. Pero desque el moco ouiesse edad de Quanto deue auer el porfijado, de los bie-
XXV años (1), poderlo y a porfijar con o- nes de aquel quel porfijo.
torgamiento del Rey, e non de otra guisa.
E esto, porquel Rey lo guarde, que non res- A tuerto, e sinrazón non deue ninguno ^eyio.
ciba engaño en tal porfijamiento como este, sacar de su poder a aquel que ouiere poifi-^' ?'
que dicho auemos. jado, nin lo deue desheredar. Pero si alguno Uecop.
( t ) Porfijador. Post mortem arrogantis intellige, lib. 4. ejusdem Fori, et tradit glossator Legum Tauri,
ut déclarât Joan. Faber in versic. item non alias, Ins- in 1. 1 a. super verbo no puedan succéder. Lex tamen,
tó, de adoption. quam allegat, loquitur, quando post adoptionem na-
(a) La quarta parte. Habet ortum à dicto §. cum tus fuit filins legitimus et naturalis: sed in filio adopti-
autem'i. inslit. de adopt, ubi vide per Glos. an hoc vo idem videtur, si tempore adoptionis jam paler ha-
procédât etiam extantibus filüs legitinvis: et videtur bebat filios legítimos et naturales; cura non debeat pa-
hodie de jure Regni, quôd si extent filii legitimi, non ter, ñeque possit isto modo eis prœjudicare in legitima,
habeat islam quartam, sed ex quinta parte posset ei quae hodie sunt omnia bona, excepta quinta parte, in
relinquere pater arrogator, quod velit, ut in 1. i . tit. quo pater potest dispondré, prout velit, ut in 1. g. tit.
3 1 . lib. 4- Foro Leg. qua; tamen loquitur, quando 5. lib. 3. Foro Leg. vide infra eod. 1. próxima , et quas
post arrogationem nati fuerunt filii legitimi ; undè si ibi dico. Et adverte, quôd ista lex probat, quôd etiam
tempore arrogationis jam fitios habebat, et Princeps eo casu, in quo fiiius transit per adoptionem in potes-
scivit, et dedit auctoritatem arrogationi ; tunc videtur, tatem patris adoptivi, non possit succedere contra les-
quód habeat locum, quod notât Glos. in dkto §. cum tamentum patris adoptivi; sed tantùm ab intestato,
autem, super parte bonorum: et vide quae dixi supra quemadmodum succederet, si adoptaretur ab extraneo,
tit. proxim. 1. fin. adde etiam Glos. in authent. de hœ- ut in 1. sequenti; quod est contra communem conclu-
redibus, et Falcid. i-a princ. vers, primum itaque, super sionem Doct. ut dixi infra eod. 1. fin. Tene menti ¡stain
patte quale est filiis. Et nota , quôd istá quarta , quae legem Partitarum : in filio vero arrogato, vide quae di-
sic debetur filio arrogato, non est hodie augraentata per xi supra ead. 1.
text, in authent, de trient, et semis, collât. 3. et 1. 17. LEX IX.
tit. i. 6. Part, ñeque per 1. Fori, tit. de las mandas,
lib. .3. 1. 9. ut tradit Bald, in 1. si arrogator, col. 3. Adoptatus non transit in adoptantis potestatem,
D. de adoption, vide quae dixi in I. g. tit. 5. 6. Part. nisi alieui de asceudentibus detur in adoptionem : sed
(3) Que ouiere. Ha'bes¡''èrgô hic } quod quarta, quae succedit adoptanti ab intestato in solidutn, vel virili-
debetur filio arrogato, est habito respectu ad omnia ter cum legitimis et naturalibus filiis, si eos habet: non
bona arrogatoris: sed intellige, quando essebunus tan- tamen succedit consanguineis adoptantis , vel filiis.
tum fiiius arrogatus, qui solus succederet in omnibus Hoc dicit.
bonis ab iritestato; secùs, si etiam extarent alii liberi, (1) No passa a poderio. Adde d. 1. penult, et §.
seu filii legitimi et naturales, vel alii arrogati: nam sed hodie a. Instit. de adoption.
tunc haberetur respectas ad partem, quam deberet (2) Sigúese este pro. Item ali debet ab ipso patre
habere ab inteslato, u t dieit Glos. in dicto §. cum au- adoptivo, ex quo ei succedit. ab intestato : vide Bald,
tem, et in 1. si arrogator, super verbo quartam, et ibi in 1. pen. C. de adopt, in princ. et intellige, quôd ali
Jas. 2/|. col. D. de adopt. debet à patre adoptivo, quando erga eum operatur,
(4) Quando quisiesse. Ut hic, et in 1. pen. C. de vel si pater naturalis sit egens, prout déclarât Joan.
adoption, et in 1. in omni ï 3 . D. eod. Fab. et Angel. Aret. in §. sed ea omnia , Instil, de hœ.
(5) Muriesse sin testamento. Et sic tantùra ab in- redit, quœ ab inlest. defer, super glos. i b i , in verbo
testato succedit, ut in dicta 1. pen. C eod. et in §. sed tantummodo : facit 1. pen. D. de adopt.
hodie 2. Instit. eod. et infra 1. próxima. Sed an extan- (3) Partira con ellos. Concordat 1. si te parens 5.
tibus legitimis, succédât ab intestato, videtur, quôd C. de suis, et legit. hœred. sed hodie per 1. Forialiud
non, ut in 1. 5. tit. 6. lib. 3. Foro Leg. et 1. i . tit. a a. esset, ut dixi suprà 1. proxim. in glos. fin.
De los fijos porfijados. 631
Mas con todo esto, non se entiende que he- se ayuntan en tal porfijamiento como este
redara por esta razón en los bienes de los fi- que es fecho por adopción. La vna, por la
jos (4), nin de los otrosparientes del porfi naturaleza, e el linaje que ha el portijado,
jador. en aquel quel porfijo. La otra es, por el es-
LEY X. tablescímiento de las leyes, que otorgaron
a los ornes poder de porfijar. Pero si el abue-
Que derechos gana el nieto, o el visnieto, lo, o bisabuelo sacasse de su poder a este
en el auer de su abuelo, o de su bisabuelo, moco sobredicho , tornase después (4) e n
quando lo porfija. poder de su padre.
LeylO. Emancipado es dicho todo orne que es TITULO XVII.
j.','" f salido de poder de su padre, a plazer (i) del.
Recop. E si por auentura tai orne como este diesse DEL PODER QUE HAN LOS PADRES SOBRE SUS
a porfijar su fijo, que ouiesse en su poder, FIJOS, DE QUAL NATURA QUIER QUE SEAN.
a su abuelo ; quier fuesse de parte de su pa-
dre, quier de su madre, de aquel a quien í oder, e señorio han los padres sobre los
porfijasse; cayria lleneramente este porfija- fijos , segund razón natural (<) , e segund de-
do acal, en poder de aquel quel porfijasse, recho. Lo v n o , porque nascen dellus; lo al,
para auer todos los derechos, que fijo natu- porque han de heredar lo suyo. Onde, pues
ral deue auer en los bienes de su padre, de que en el Titulo ante deste fablamos de los
quien fuesse engendrado; también para ser fijos legitimos, e de todos los otros, de qual
criado (a) en ellos, como para heredarlos (3). natura quier que sean ; queremos aqui dtzir,
E esto es por dos fuerças de derecho, que deste poderío que han los padres sobre ellos.
(4) En los bienes de los fijos. Adde diet. 1. penult, extraneo, talis adoptivus filius succedebat ab intestato,
et ibi Glos. supef paite tantummodo, C. eod. Quid ta- exclusis pàrentibus patris adopîivi, ut in 1. 2. §. liberi
meii in filio arrogato ? Vide 1. qui in adoptionem a'3. 6. D. ad Tertyl. tradit Ang. Aret. in dicto §. sed ea om-
et ibi Glos. D. eod. et in 1. siquis nepotem I O . per Bart, nia, Instil, de hœred. quœ ab intest, defer, post Ma the-
eod. tit, sillanum ibi relatum: hodie tamen s t. an te 1. Tauri 12.
LEX X. et aliis legibus F o r i , quas in priecedenti 1. 8. allegavi,
videtur, quôd non succédât, neque in casu hujus legis,
Cum adoptatus datur in adoptionem ejus avo, vel extantibus aliis filiis legitimis , quibus pater non potuit
alteri ascendenti, paterno vel materno, transit in potes- prsejudicare in sua legitima, ut dixi in 1. prsecedenti:
taiem adoptantis* et habet omnia j u r a , quse habet fi- idemque videtur , stantibus ascendentibus , quibus de-
lins naturalis et legitimus ; et si à tali patre adoptivo betur legitima, sieut descendentibus, ut in 1. 6. in Or~
euiancipetiir, reincidit in patris naturalis et legitimi din. Tauri; quia et de jure communi, quando talis adop-
potesiaiem. Hoc.dicit. tio erat in fraudem ascendentium, vel descendentium,
( i ) A plazer. Vide in 1.17. tit. 18. infra ead. Part. succurrebatur remedio querelse inofficiosse donationis,
\ji) Para ser criado. Adde I. pen. D. de adopt, et ut tradit Aogel. ubi suprà, et Guillielmus Bened in re-
1. pen. C. eod. tit. pet. cap. Raynulius, de testam. super verbo et uœorem
('}) Para heredarlos. Ab intestato planum est, I. nomine Adelasiam, fol. mihi i 20. col. 1. et vide etiam
pen. versic. si vera pater naturalis, C. de adopt, et hic; per Mathesiilan. in suo tract, de succès, ab intest. fol. 2.
an aulem possum venire contra teslamentum patris adop- col. n.vers.tertium membrum, ubi et Lud. Bologninusî/i
tivi, vide Angel. Aret. in §. at hi qui, Instil, de hœredit. addit. col. 4. ubi etiam tradunt de filiis arrogati,etqnis
quœ ab intest, defer. Sed quid, si talis pater adoptivus, pra?feratur in successione fiüi airogati, pater scilicet
qui erat de ascendentibus , habeat alios filios legitimos adoptivus, an pater naturalis, vide per Gloss, ubi et
et naturales, an iste adoptivus succedet cum eis? Et Joann. Fab. et Angel, in §. mortuo, Instit. de acquisit.
cené, si pater naturalis ejus mortuus sit ante avum per arrogat.
adopiantem, planum est, quôd succedet in locum sui (4) Tomase después. Vide circa hoc qusestionem,
patris , argum. §. cum films 6. Instil, de hœredit. quœ ab quam ponit Gloss, in 1. penult. C. de adopt, in verbo re-
intest, defer, si vero pater eju-s vivat, tunc de jure anti- vertí , et ibi per Salic.
quo planum est etiam, quôd succedebat cum filiis legi-
timis et naturalibus, utin 1. site 5. C. de legit, kerœd. TITULUS XVII.
neque hoc fuit eorrectum per authent. in successione,
C. de suis, et legit, hœred. ut notât ibi Glos. Bart. et Sa- (1) Segund razon natural. Est enim patria potes-
lie, imó in casu hujus legis , quando ascendens natura- tas divino nexu copulata, ut in 1. pen. C. de adoption, et
lis fuit qui adoptavit, taiis adoptivus agere poterat con- adde 1. nee filium 9. C. de patria potest, et 1. si filius 3.
tra testamentuin patris adoplivi, ut in 1. 1. in princ. et eod. tit. De matre , quam potestatein habeat super filios,
ibi Bart. D. de honor.possess, contra tabul. vide Bart. et an possit poneré filium ad serviendum alicui pro cere-
ibi in §. et sui, et notatur in 1. penult. C. de adopt, et
ta mercede, vide Lucam de Penn. in 1. quicumque, C.
per Ang. Aiet. in dicto §. at hi qui, in fin. Instil, de
defugitiv. colon, lib. 11. ubi dicit, quôd sic ; et ven it
hœred. quœ ab inteu. defer, de quo tamen vide suprà
ssepè in practica in mulieribus viduis pauperibus , et fa-
in 1. 8. etia.m cùui non solum in casu hujus legis, sed
cit cap. quicumque, 20. quaest. 1.
etiam in casu 1. suprà proxira», cùm. adoptabatur ab
632 Quarta Partida. Titulo XVII.
E mostrar, que cosa es este poderío. E en ser en poder desús padres, e non de sus abue-
quantas maneras se puede entender esta pa- los que son de parte de su madre,
labra. E como deue ser establescida. E que
fuercaha. LEY III.
L E Y T.I.
En quantas maneras se puede entender esta
Que cosa es el poder que ha el padre sobre palabra Potestas.
sus fijos.
Tomase (i) esta palabra, que es llamada
Patria potestas en latin, tanto quier de- en latin potestas, que quiere tanto dezir en
zir en romance, como el poder que han los romance como poderío, en muchas mane-
padres sobre los fijos. E este poder es un de- ras. Ca a las vegadas se toma por señorío,
recho atal, que han señaladamente los que assi como auiene en el poderío que lia el
biuen, e se judgan segund las leyes antiguas, señor sobre su sieruo. E.a las vegadas se to-
e derechas, que fizieron los Filósofos, e los ma por jurisdicion, assi como acaesce en el
Sabios, por mandado, e con otorgamiento poder que han los Reyes, e los otros que
de ios Emperadores: e hanlo sobre~sus fijos, tienen sus lugares, sobre aquellos a que han
esobre sus nietos, e sobre todos los otros en poder de judgar. E a las vegadas se to-
de su linaje, que descienden dellos por la ma por el poder que han los Obispos sobre
liña derecha, que son nascidos del casamien- sus Clérigos, e los Abades sobre sus Monjes,
to derecho. q u e les son tenudos de obedescer. E a las
vegadas se toma esta palabra Potestas, por
LEY II. ligamiento de reuerencia, e de subiecion,
e de castigamiento, que dece auer el padre
Sobre quales fijos non ha este poder elpadre. sobre su fijo. E desta postrimera manera fa-
blan las leyes deste Titulo.
Ley 7. Naturales son llamados los fijos que han
Vb !' l ° s o m e s de las barraganas, segund dize en LEY IV.
Reeop.' e^ Titulo, que tabla dellos. E estos fijos áta-
les non son en poder del padre, assi como Como puede ser eslablescido este poder, que
lo son los legitimos. E otrosí non son en po- ha elpadre sobre sus fijos.
der del padre, los fijos que son llamados en
latin, incestuosi; que quier tanto dezir, co- El poderío (i) que han los padres sobre
mo aquellos que han los omes de sus parien- los fijos, se establesce en quatro maneras.
tas fasta el quarto grado, o en sus cuñadas, La primera es, por el matrimonio que es
G en las mugeres Religiosas. Ca estos átales fecho segund manda Santa Eglesia. La segun-
no son dignos de ser llamados fijos: porque da es, como si acaesciesse contienda entre
son engendrados en gran pecado. E como algunos, si eran padre, o fijo; e fuesse da-
quier que el padre aya en poder sus fijos do juyzio acabado entre ellos, que. lo eran.
legitimos, o sus nietos, o visnietos, que des- La tercera es, como si el padre ouiesse al
cienden de sus fijos; non se deue entender fijo librado de su poder, e después desto fi-
por esso, que los puede auer en poder la ziesse el fijo algund yerro contra el padre,
madre, nin ninguno de los otros parientes quel ouiesse a tornar en su poder. La quar-
de parte de la madre. Eotrosi dezimos, que ta es por adopción, que quier tanto dezir
los fijos que nascen de las fijas, que deuen como porfijamiento. E esto seria, como si
Tom. IL Llll
634 Quarta Partida. Titulo XVII.
viene de' fuera, e non por los bienes del pa- L E Y VI.
dre. Pero el padre dezimos, que deue de-
fender (6), e guardar estos bienes aduentí- Que los fijos pueden facer lo que quisieren,
cios de su fijo, en toda su vida, también en de las cosas que ganaren en Castillo, o
juyzio, como fuera de juyzio. La tercera ma- en hueste, o en Corte, maguer sean en
nera de bienes, e de ganancia, es la que di- poder de su padre.
zen en latin Castrense, vel quasi castrense
peculium , assi como se muestra adelante. Castra es vna palabra de latin , que se en-
tiende en tres maneras.La primera, e la mas
comunal e s , todo Castillo ( i ) , e todo logar,
que es cercado de muros (2), o de otra for-
taleza. La segunda es, bueste (3), o aluer-
ritorium pater non amíttat usumfructum. Cogita: quia habeat commoditatem ususfructus. Tu cogita super ve-
non videtur recedendum à dictis Salic, per sua funda- ritate hujus dicti : nam leges praedictae non benè pro-
menta, et prsecipuè per illud, quia cùm pater non habeat bant hoc dictum, et loquuntur in casu differenti ;
legitimara, adioinistrationem, nunquàm habere debet et limitationes praedictas essent inanes in effectu, si
usumfructum. Nota etiam, quôd in casu, in quo pater patri in praedictis casibus commoditas ususfructus ac-
non esset capax ususfructus, consolidatur tune usus- quireretur: tempore namque legum illarum nulla eras
fructus cum proprietate, secundum Bald, quem vide in respecta acquisition^ differentia inter profectitia , et
1. 1. col. a. C. de inoff. dotib. Et adverte, quôd in his, adventitia ; postea fuit inductum per jura Cod. et Au-
in quibus pater non succedit filio , ut est in feudo, pa- thenticorum , ut in advenlitiis patri tantùm quaeratur
tri non acquiritur ususfructus, secundum Bald, in 1. ususfructus, et excipiuntur aliqui casus, in quibus
ii uxorein , in fin. C. de condil. insert, vide per eumdem neque ususfructus acquiritur ; et sic leges illse Diges-
in §. 1. de duobus fratr. de benefic. invest, et utrùm in, torum, quae loqnebantur secundum sua témpora, non
bonis roajoricatus pater habeat usumfructum, vide per possunt induci ad id , quod postea fuit de jure novo
Roder. Suar. in sua disput. quae posita est in calce repe- dispositum : et secundum hoc dispositio dictarum le-
titionis 1. quoniam in prioribus, et in rep, 1. post rem gum hodie non posset procederé in casibus , in quibus
judicatam ; cujus.dictis adde , quôd si aliquis fecit ma- patri est prohibita acquisitio ususfructus. Vel die, quôd
joiiam in nëpotem, filium sororis suae, et voluit', licèt dicamus adhuc illas leges non esse correctas etiam
quôd ista bona dentur ipsi filio, pater non habebit usum- in illis casibus, in quibus est prohibita acquisitio usus-
fructum ¡n talibus bonis : text, estcum Gloss, etibi Bart. fructus in personam patris, quôd procédant in casu
in 1. si ususfructus, §, si ita quis, D. quando dies leg. ce' suo , quando usus servi, velaedium fuit relictus filio-
dit, quia tantùrn est hoc dicere, ac si dixisset, ne ad familias , qui cum debeat habitare cum patre rations
patrem perveniat ususfructus , ut in authent. excipilur, patriae potestatis, nil mirum, etsi usus sit personalis
C. de bon. quce liber. Et an per ingressum religionis pa- tantùm de sua natura, quôd pater etiam utatur ex na-
ter amittat usumfructum, quem habet in bonis filii tura, et qualitate hujus lega t i , ex eo quôd non possit
ingressi, sive sint bona majoriae , vel aliàs, vide Abb. in tali legato usus separari commode usus patris ab
et Dec. in cap. in prcesentia , de prob.uhï Dec. n. 6 2 . usu filii : et isto casu speciali procederé posset dic-
tenet contra Abb. qui voluit in diet. cap. in prcesentia tum Angelí, etiam ubi est prohibita dicta acquisitio
col. if), quôd possit filius inpraejudicium patris dispo- ususfructus.
nere de isto usufructu, et Decius vult contrarium: (6) Deue defender, e guardar estos bienes. Adde
sive ergô filius ingrediens religionem in hoc disponat, 1. i . C de bon. matern. et I. cum non solum 8. §, ubi
sive non disponat, palri debetur ususfructus : et con- aatem 3. ubi Bald. C. de bonis quœ liber.
tra Abb. etiam in hoc tenet Roder. Suar. ubisuprà, fol.
fin. col. pen. Nota etiam, quôd neque pater habet usum-
LEX ri.
fructum in dote adventitia filias, ut comprobat Bald.
Quassita per filium in castris, exercitu, vel in Cu-
Novellus in tract, de dote, fol. 18. col. /j. vers, item ex
ria Regis , sunt sua , et poterit de ois testari: idem in
dicta 1. Cajus; quod et hodie de jure hujus Regni
quasi castrensibus, quae sunt data magistris cujuslibet
planiùs procedit, ex quo filia per matrimonium cum
scientiae de Regis Camera , seu alio loco publico, pen-
solemnitate nuptiarum liberatur à patria potestate, ut in
sionis aut salarii prsetextu, aut judicibus , vel tabellio-
1. 47. et /,8. in Ordin. Tauri. Nota etiam, quôd sub-
nibus Regis, vel similibus ratione officii : seu praedic-
dit ibi Bald. Novellus fol. 19. col. 4< versic. ex quo
tis alias per Regem largita, vel per alium dominum.
ipse,; quôd in dote, quae acquiritur iilio propter inju-
Hoc dicit cum 1, seq.
riam violati thqri, patri non acquiritur ususfructus :
(1) Todo Castillo, Quod ergô acquirit castellanus,
adde etiam, quôd Angel. Aret. in dicto•§. r. Inst, per
vel alius propter custodiam castri, dicitur castrense
quas person, nobis acquir. col. 3. versic. sed lamen ad-
peculium : quod est notabile.
verte, dicit, quôd licèt in casibus de quibus ibi per
Glos. pater non habeat usumfructum ; tamen pater sem- (2) Cercado de muros. Adde Bart, in Extravag. ad
per debet habere commoditatem illiusjuris: allegat I.ple- reprimendum, in gloss super parte provincia;.
num, §. si usus, vers, quamquam , et 1. filiofamilias , (3) Hueste. Et dicuntur castra isto m o d o , quasi
T). de usu, et habitai, undè dicit, utile esse in prac- casta , ve! quôd ibi castretur libido, secundum Papiam,
tica, ut quando mater non vult, quôd patri acquira- vel licentia vagandi, secundum Ugu. et tradit Lucas
tur ususfructus, prohibeat «tiam, quôd n«qu« patep de Penna in 1. 1. C. de castrens, omn. palatin, pecul.
lib. 1 a.
Del poder q u e h a n los padres, etc. 635
gada , do se ayuntan muchas gentes, que es LEY VII.
fortaleza, e porendees llamada en latin Cas-
tra. La tercera es, Corte del Rey , o de otro Quales cosas que los fijos ganan, son lla-
Principe, do se allegan muchas gentes, co- madas Pegujar de aluergada.
mo a Señor que es fortaleza, e arnparamien- Castrense (i) peculium llaman en latin
to de justicia. E por esta razón, las ganancias a las ganancias que los ornes fazen en algu-
que los ornes fazen en algunos destos luga- nos de los tres lugares que diximos en la
res (4), tomaron nomes desta palabra, que ley ante desta; assi como las soldadas que
dize en latin, Castra. E por esso son llama- dan los señores a los vassallos, quier sean
das Castrense , veí quasi castrense (5) pecu- Caualleros, o otros qualesquier que los sir-
lium. E avn porque tales ganancias como es- uah de cauallo, e con armas. Otras ganan-
tas fazen los ornes con grand trabajo (6), e cias y ha, a que llaman en latin Quasi castren-
con gran peligro, e porque las fazen en tan se (¿);que quier tantodezir en romance, como
nobles lugares, porende son quitamente (y) de ganancias que son semejantes destas otras,
los que las ganaron, e son mas franquedas e son assi como lo que dan a los Maestros
que las otras ganancias. Ca los dueños dé- (3), de qual sciencia quier que sean, de la
lias pueden facer destos bienes átales, loque Cámara del Rey, o de otro lugar publico, en
quisieren; e non han derecho en ellas, nin razón de soldada, o de salario. E otrosí lo
gelas pueden embargar, padre, nin herma- quedan ende a los Juezes, e a los Escriua-
no (8), nin otro pariente que ayan. nos del Rey (4), por razón de su officio; e
•• (4) Destos lugares. Idem die de lucris qusesilis in nis, sicut aequiritur in aliis adventitiis. Hodie tamen
mari per milites maris : vide Bald, in 1. cum oportet, in per 1. 6. in Ordin. Tauri, ista qusestio est absque du-
princ. C. de bonis quœ liber, et de eo, quod habetur ex bio , cíim aperté dicat, patri deberi legitiman! in b o -
privilegio Principis, vide 1. cum multa 7. et ibi Bald. nis filii, cujuscumque qualitatis fuerint bona : ex quo
C. eod. tit. patet, deberi eis legitimara , non solum in bonis ad-
(5) Quasi castrense. Vide 1. 2. tit. 2. Part. 3. et ventitiis , et quasi ca5trensibus , sed etiam in castren-
Bal. in 1. cum oportet, in princ. col. pen. C. de bonis quœ sibns ; et solum in tertia parte filius polerit liberé dis-
liber, et infrà 1. próxima, et notata in 1. fin. C. de in- ponere, ut ibi dieitur: super quo tamen cogita, quia
offic. tatam. posset dici, quôd illa lex intelligatur dequibuscumqua
(6) Grand trabajo. Milites, qui sequuntur castra, et bonis, cujuscumque qualitatis sint, propter id quod
curiam Principis, si verè officio suo incumbunt, non habetur in 1. quod scilis 3. §. i . et ibi Bart, et in I.
sunt immunes à pulvere, sudore, et labore, 1. 1. et quœcumque 4- C. de bonis quœ liber, sed potest ad-
ibi Joan, de Plat. C. de castrensipalatin, pecul. lib. 12. buc responden, quôd in illis iegibus noil mutatur qua-
(7) Son quitamente. Adde l.curn oportet 6.in princ. lités bonorum, neque ilia 1. Tauri intendat illas corri-
C. de bon. quce liber, in hoc enim peculio filius habe- gere ; esse tamen bona castrensia, vel paganica, hoc
tur pro pâtre familias, et pater nullum jus habet, 11. qualitatis bonorum est. Quid autem dicendum è contra
2. et 3. ibi Joan, de Plat. C. de castrensipalat. pecul. in pâtre milite testante in castrensibus, s> prseteieat fi-
lib. 12.1. 2. B. ad Macedón. lium , vel exhaeredet? Communis opinio est, quôd sit
(8) Padre, nin hermano. Videtur ex hoc colligi, idem quod in filio , ut attestatur Joan, de Imol, in I.
quad in castrensi , vel quali castrensi peculio, filius filioprœterito,D. de injust. rupl. ipse tamen ibi arguit
familias possit testari exheredando patrem, vel praeter- in coutrarium s et ejus motivis respondet Alexand. in
eundo , et quôd non subjaeebit ejus testamentum diet, authent. ex causa , col. 4- verûc.juxta prœdicta.
quserelse, nt habetur in 1. fin. C. de inoffîc. testam. ubi
Glos. dicit, hoc esse correctum hodie, et Bart. eliam LEX VIL
in rubr. D. si quis à parent, fuer, manum. qui allegat
text, in authent. ut cum, de appellat. cognosc. §. sed (i) Castrense peculium. Adde 1. i . et ibi Joan,
hœc quidem de parentum, et istam dicit communem de Plat.C.de castrens. pecul. lib. 12. et D. de caslrens.
opinionem Jas. in dicta 1. fin. per text, in dicto §. sed pecul. per totum, signanter in I. castrense 11. et in
hœc quidem, et Alexand. in aulhent. ex causa, col. 1. el si forte 8. ubi Bart. eod. tit. Bald, in 1. cum opor-
2. C. de liber, prœter. et tenet Glos in rubr. D. si quis tet, in princ. col. fin. C. de bonis quœ liber.
à parent, fuer, manum. et in 1. adversus, D. de inoffic. (a) Quasi castrense. Vide qua; dixi supra 1. proxim.
testam. quse glos. voluerunt, quôd hodie possit testa- et Bald, in 1. fin. C. de inoffic. testam. et in 1. cum opor-
mentum militis querelari, et impugnan, sicut alia tes- tet in princ. col. fin. C. de bonis quœ liber, ubi et quid
tamenta : tenent Bart, et alii in diet, authent. ex cau- de salariis advocatorum hujus temporis : et adde Joan,
sa : et cùrn in hoc fuerunt opiniones de jure commu- de Plat, in 1. fin. C. de siléntiar. lib. 12. vide etiam 1. 2.
ai , ut patet in dictis locis ; fene menti istam legem, qua; tit. 2. Pan. 3 .
videtur decidere , quôd non sit locus querela;, et fi- (3) A los Maestros. Adde 1. fin. C. de inoffic. tes-
lius familias possit de talibus bonis liberé disponere: tam.
licet referendo verba hujus legis ad materiam tituli , (4) E a los Escriuanos del Rey. Bald, in I. cum opor-
potest dici, verba ista intelligi de libera retentione tet, in princ. col. fin. C. de bon. quœ liber, intelligit,
filii in suum commodum, et usum, absque eo quôd quando notarii percipiunt salarium à bursa fiscali : et
patri , et in cousequentiam ejus aliis fratribus, ac- vide 1. fin. curn Gloss, in verbo memoralibus, C. de
quirauir ususfructus, vel commoditas illius inistisbo- inoffic. testam. et 1. 2. tit. 2, Part. 3.
Tom. 11. LUI 2
636 Qtfârta P a r t i d a . T i t u l o X V I I .
lo que dan a otros qualesquier (5) desta ma- puede vender (2), o empeñar sus fijos, por-
nera. Esso mesmo dezimos, que es quasi cas- que aya de que comprar que coma. E la ra-
trense todo donadío de heredad, o de otra zón por que puede esto fazer, es esta: porque
eosa (6) qiialquier, que da el Rey (7), o otro pues el padre non ha otro consejo, por que
Señor qualquier destos sobredichos. Ca tales pueda estorcer de muerte el, nin el fijo, gui-
ganancias como estas son quitamente de sada cosa es, quel pueda vender, e acorrer-
aquellos que iasfizieron, assi como de suso se de! precio: porque non muera el vno, nin
diximos. el otro. E aun ay otra razón por que el padre
LEY VIII. podria esto fazer : ca segund el fuero leal de
España, seyendo el padre cercado en algún
Por que razones puede el padre vender, o Castillo que touiesse de Señor, si fuesse tan
empeñar sufijo. cuytado de fambre que non ouiesse al que
comer, puede comer al fijo, sin mala estan-
Quexado seyendo el padre de grand tam- ca (3), ante que diesseel Castillo sin manda-
bre (1), e auiendo tan grand pobreza, que do de su Señor. Onde, si esto puede fazer
non se pudiesse acorrer dotra cosa; estonce por el Señor, guisada cosa es , que lo puede
(5) A otros qualesquier. Ex hoc probatur, quôd of- videtur, quôd sic : de quo tamen dubitat Alber. in 1. 2.
ficiates Episcoporum, Coinitum , et Baronum, dicuntur C. de patrib. qui filios distrax. et meritô, cùm de jure
habere quasi castrensia peculia, licèt salaria non reci- natura? sint liberi taies filii, ut in §, jus autem gentium,
piant à Principe, prout dicebatur in dicta 1. fin. ita lnstit. de jure nat. gent, et civil, ad quod tamen possit
etiam tenet Joan. Faber in.§. l. vers, quid-ergo dices, responden, quôd sicut contra jus «atúrale jus gentium
lnstit. per quas person, nobis acquir. Sed quid de eo, ititroduxit servitutem ; sic, quôd inter illas Nationes
quod datur advocato pro libris emendis, vel ad eundam sit introductum hoc jus patrias potestatis, ut venderé
per officia? Die, quôd est quasi castrense, secundum pósset filios, ubi esset inter eos de hoc generalis eon-
Bart, in 1. si mulier, D. de castr. pecul. De salariis pro- suetudo, prout audio fieri in parlibus ¿Ethiopia». Cogi-
curatorum, notariorum, «t arbitrorum, vide Bald, in ta tamen , quia res dura videtur taie jus patrias potesta-
dicta l.cuin oportet, in princ. ubi dicit, quôd ista non tis , et vide quod habetur Esdrse 2. cap. 5. et extende-
sunt quasi castrensia: vide ibi col. fin. De salariis nota- re jus causatum propter necessitatem famis ad taie jus
riorum Regis habes hic, quôd sunt quasi castrensia : vi- patrias potestatis, non videtur j u r i , neque asquitati con-
de ibi, cum dicit, a los Escriua/ios del Rey. De sala- sonum.
riis mechanicorum , licèt sint de publico salariad, dicit (2) Puede vender. Non ïamen poterit hoc casu ven-
Bald, in dicta L fin. C. de inoffic. testan, quôd non deré filium presbyterum, secundum Host, in cap. in-
sunt quasi castrensia. decorum , de œtate, et quatit. Joan, de Ana. in cap.
(6) Donadío de heredad, o de otra cosa. Intellige si quis propter necessitatem, de furtis. Et nota , quôd è
de rebus Regis, vel Regni, ut in dicta 1. cum multa; contra films non posset venderé patrem propter famem,
nam si bona essent propria, et Rex tantùm dedisset li- ut dicit Gloss, in 1. quod vero, D. de legibus. Et an pos-
centiam vinculandi talia bona, etfaciendi majoratum ex sit propter famem dominus venderé sunm adscriptitium,
ipsis, tune non dicerentur ista bona donata à Principe Gloss, tenet, quôd sic, in 1. quemadmodurn , C. de agri-
successoribus in majoria; et sic pater habebit in eis col. et censit. lib. 11. ubi Joan, de Plat.
usumfructum , sicut in aliis adventitiis : vide Andr. de (3) Puede comer al fijo , sin mala estanza. Nota
Iser. in cap. x. de his qui feud, dare possunt, in versic. Valdè istam legem , quae permittit potiùs hnmicídium
valvasores, ad fin. et vide eumdem in cap. x. qualiter filii, ut comedatur urgente fame, quàm traditionem
jurare debeat vassal, fidel. col. a. et devontrovers. feu~ castelli : et adde, quod habetur 4.• Regum , «ap. 6. v.
di apud pares termin. §. fin. versic, sed an has liberas 28. de muliere ilia, quae postquàm ex pacto coxit, et
res, et quôd dicit in simili de prohib. Jeudi alien, in comedit filium suum cum vicina , petebat à Rege, ut
princ. col. 4. et per Roder. Suarez in quaest. sua an in compelleretillam , ut et filiam illius vivum ex pacto co-
bonis tnajoratus pater habeat usamfructurn, ubi îatè. mederent ; qu'am Rex non punivit, sed scindens dolore
(7) Que da el Rey. Adde diet. 1. cum multa, C. de vestimenta sua operuit se cilicio, et transivit per mu-
bon. quœ lib. ubi etiam dicit Bald, quôd fœmina potest rum : nihil enim (ut ait Beatus Hier. lib. 3. super Amos)
habere quasi castrense peculiumex donatione Principis, fame durius, qua; ssepe compellit obsêssos humanis ves-
ci carnibus., et in suam ssevire naturam , ita ut neque
LEX Fill. parentes parvulis liberis parcant, et maritalis aff'ectus
Pater fatnis necessitate confectus potest filium ven- uxoris dudùm amatas membra dilaceret. Non tamen cre-
deré , vel pignorare, si eum habet in potestate; mater derem extra casum hujus legis licitara esse sine pœna fi-
verô non potest. Item si pater est in castro obsessus, lium occidere., et comedere, licèt instaret fames; cùm
potest ob dictam necessitatem filium comedere. Hoc prseceptum Decalogi dicat: Non occides. Et propter con-
dicit. servationém proprix vita» non licet alium occidere, ni-
(1) De grand /ambre. Et bene, quia non ob aliam si cùm fit ad defensionem , aggressus ab alio. Et licèt
causam licebit patri hoc Faceré , secundum Aaon. C. de patri permittatur venderé filium propter famem; non
patrib. qui fil. distraxer. in summa. An antera alise Na- tamen occidere, î. in suis 11. cum ibi notatis, D. de
tiones, quae non sunt de Populo Romano, possint ven- liber, et posthum. §. 1. lnstit. de his qui sunt sui vel
deré filios suos, etiam sine necessitate famis , Gloss. alien, jur. cùm venderé tantùm permittatur, ut utrius-
lnstit. de patria potest, in verbo Romanorum, sentiré que vita servetur, ut hic.
Del poder que han los padres, etc. 637
fazer por si mismo. E este es otro derecho de su poder. Esso mismo seria, si el fijo andu-
poder que ha el padre sobre sus fijos, que uiesse por su voluntad vagando por la tier-
son en su poder, el quai non ha la madre. ra, non queriendo obedecer a su padre: ca
Pero esto se puede fazer en tal razón, que puede el padre demandar al Juez del lugar,
todos entiendan manifiestamente que assi es, do lo fallare, quel torne en su poder: e el
quel padre non ha otro consejo , por que Juez de su oficio es tenudo de lo fazer.
pueda estorcer de muerte, si non vendiere,
o empeñare al fijo. LEY XI.
Socin. consil. 9a. vol. 1. Alex, consü. 189. vol. 2. Bald, ter malum aerem, ut ibi citiùs déportât! morerentur.
in 1. i. col. 15. C. qui admitti. in 1. cum acutissimi, C. (8) E le toman demás todos los bienes, Licèt olim
de fideicommis. Adde etiam quae dicit Decius consil. deportationem tacite sequebatur bonorum ademptio,
419. incipit viso eleganti consitio , etc. seu publicado; hodie tamen reqniritur , quôd in sen-
(2) En dos maneras. Adverte tamen, quia ut dicit tentia expresse adjungatur, ut hic, et in authent. bona
Gloss, in §. cumautem, Instil, quibus mod. jus patria; damnatorum, C. de bon. damnât, nisi in casibus ibi ex-
potest, solv. poena damnations in metallum, vel depor- pressis; vide Bald, in 1. i. col. 4. C de hœred. instil.
tationis hodie non est in usu; undè dicit Joan, de Imol. (9) Deportatus. Iste dicitur mortuus civiliter, ut
in dicta 1. 2. D. de public, judie, quod in casibus, in hic, et in 1. 1. §. fin. D. de bon.poss. contra tabid, licèt
quibus tales poenae imponebantur de jure delinquenti- retineat libertatem, et non effieiatur servus pœnae. Ca-
b u s , hodie posset judex alterare, secundum suum arbi- sum specialem, in quo deportatus efficitur servus pœ-
trium,ubi per statutum non foret aliter provisuin; sicut nae , vide I. ne quis 1. C. ut nemo privât, tit. et ibi notât
per Reges Catholicos in isto Regno fuit statutum, quód Bald.
qui tales pcenas mererentur , in insulam quae vulgo vo- (10) A la honrra ,e a la nobleza. Est enim depor-
catur Española , mitterentur, ut patet ex eorum prag- tado extra omnia, quaejuríscivitissunt, portado,Bald,
mática anno Domini 1/197. quae pragmática ñeque in in 1. fin. col. 2. C.de sentent, pas. adimuntur enim si-
usu servatur ; sed communiter miltuntur ad galeras. bi omnes gratiae, ut dicit Bald, in 1. 3. col. fin. C. si
Tide Bald, in 1. 3. C. si pendent, appellat. mors inter- pend, appel, mors interv. retinet tamen damnatus ea,
ven, col. fin. versic. et si dicatur quod hodie. quae sunt juris gentium , 1. si mandavero 22. § is cujus
(3) Para siempre. Hoc ideó dicitur, quia si ad tem- 5. D. mandat. Bald, in 1, 2. C. de bonis proscript el ad-
pus damnaretur in ministerium metallorum, seu alte- de ad istam legem I. si qua poena 7. D. de his qui sui,
rius operis publici, non efficeretur servus pœnae, ne- vel alien, juris, et ibi Baid.
que haberet locum ista lex, ut in 1. aut damnum 8. §. (1 1) Fechos. Intellige de his, qui sunt juris civilis, ,
est poena 4- cum seq. D. depœnis , et in 1, sunt quidam ut supra dixi : undè ñeque civiliter possidere potest, et
17. D. illo tit. et in 1. capitalium 28. 1. responso. sic non prsescribet ullo tempore; imô et interrumpitur
(4) En las obras del Rey. Non ergô exigitur, ut coepta usucapió : vide Bald, de pace Constan.yevs,. quam
damnatlo sit in metallum, vel opus metallorum; quia semper. An autem deportato possit judex reservare in
idem esset, si in aliud opus publicum , dum tamen per- sententia bona, vide Bald, in 1. si is qui, C. si pend, ap-
petuo esset damnatus: undè damnatus, ut perpetuo sit pel, mors interv.
carnifex communis, dicitur servus pœnae, secundum (12) Fazer testamento. Addel. ejus qui 8. §. insu-
Bart, et Angel, in 1. 2. D. depubl.jud. quorum opinio lam 2. D. qui testam, fac. pass, habent tamen haeredem.
videtur approbari hic. Joann. de Imol. tamen ibi dicit, ab intestate, si fiscus non anferat bona , Gloss, in 1. ea
quôd quando quis damnatur ad aliud opus publicum, sola,D.'de regul.jur. quam dicit esse mirabilem, et
quàm metalii, solum civitatem perdit, non tamen dici- non alibi, Bald, in I. earn quam, col. 5. C. de fideico-
tur servus pcenas: et hoc probari videtur in 1. sunt qui- mis. adde Paul, de Castr. in 1. ex parte, §. insulam ,~D.
dam servi pœnœ 17. D. de peen. dc verb, oblig. imô ñeque deportatus potest, utsibi ac-
(5) Semejantes. Adde 1. aut damnum 8. §. in cal- quirat ,haeres instituí , Gloss, et ibi Bart, in 1. 3. §. li-
cariam 10. cum sequent. D. de peen. beri, D. de bon. poss. contra tabul. vide notata in 1. si
(6) Sieruo de pena. Hodie tamen ingenuus dam- deportati servo 7. D. de legat. 3.
natus ad ista non efficitur servus poena?, ut in authént. LEX III.
sed novo jure , C. de donat. inter vit. et uxor, et ideó Si quis relegatur ad tempus , vel perpetuó, non est
forte haee lex dixit, es llamado, non vero dixit, quôd civiliter moituus , quia ttoiia non perdit: ideó nihil
sit servus pœnae. aliud perdit, nisi quod in sententia continetur; et ideó
(7) En algunas Islas. Dicebat Bald, in 1. 1. C. de filios retinet in potestate. Hoc dicit.
monopol. in fin. quôd ista? ínsulas assignabantur prop- (1) Relegatus. De tríplici relegations ad ihtellec-
64o Quarta Partida, Titulo XVIII.
en romance, como orne condenado, o otor- avn a las vegadas ponenles mayor pena: ca
gado a pena, por atguud mal que fizo; a que mandanles tomar todo quanto han , o algu-
mandan que vaya a morar a algund logar na partida dello, segund qual es el yerro que
>ara siempre, o para tiempo cierto, mas uon fizieron. Estos átales, que son llamados Ba-
5e tuellen los bienes que ha. fi este atal que
es assi llamado, maguer sea como dester-
nidos, e segund lenguage de España son di-
chos Encartados, a las vegadas son conta-
rado, con todo esso non pierde el poder que dos entre los deportados, e a las vegadas en-
ha sobre sus fijos, nin sobre ios otros sus tre los relegados : ca si son echados para
bienes; nin pierde su nobleza, nin su liber- siempre, e les toman lo que han, son con-
tad; nin se le embarga por esta razón, que tados entre los deportados; e si son echados
non pueda fazer testamento; nin deue auer a tiempo , e non para siempre, e non les to-
otra pena por razón de tal desterramiento. man lo que h a u , son contados entre los re-
Fueras ende, si aquel que da la sentencia legados.
contra el, le manda perder alguna cosa se- L E Y V.
ñaladamente. E otrosi, que non deue salir
de aquel logar (a) dol entibiaren, sin man- Cuales Judgadores pueden dar juyzio de
dado de aquel que lo judgo: e todas estas deportación.
cosas sobredichas otorgaron los derechos a Non pertenesce, nin es dado a todo Juez, Ley i.
este atal, porque como quier que esjudga- de poner la pena de desterramiento, que es 'j1- 24.
do a esta pena, non es muerto ciuilmente, llamada deportación ; antes son personas J¿ c 8"
coma diximos de los otros. ciertas, a quien conuiene de dar tal senten-
cia como esta, e son estas: assi como Em-
LEY IV. perador, o Rey, o sus Vicarios, que tienen
sus logares specialmente; o los que son lla-
Corno los padres que son encartados, pier- mados Prefecto pretorio, o Prefecto Urbis,
den el poder que han sobre sus fijos. o el Senador de Roma. E si otro alguno la
diere, non vale, nin deue ser complida; fue-
Banniti (i) son llamados en latin, ornes ras ende, si la otorgare el Principe, e le se-
que son pregonados, e encartados, por al- ñalare logar do sea echado, o algunos de los
guud yerro que ayan fecho. E esto es, como sobredichos que han esse mesmo poder. Mas
quando emplazan algunos, que vengan fazer la otra sentencia, que es llamada relegado,
derecho, a aquellos que se querellan dellos, puédela dar todo Juez, que ha poder de jud-
por razón de algund mal fecho, o yerro de gar (i) los malfechores a muerte , o a per-
qué los acusan ; e non quieren venir a los dimiento de miembro. E por quales malos
plazos que les ponen, o non quieren fazer fechos deuen dar estas dos sentencias , que
emienda del mal que fizieron. E por esta ra- son llamadas deportatio, e relegatio, dicho
zón los Juezes mandanlos apregonar , que non es complidamente en la setena Partida des-
entren (a) en la Gibdad , o en la Villa do te libro, eu las leyes que fablan de los male-
eran moradores, o en la tierra onde son. E ficios.
turn liujtts legis vide Bald, in 1. i. col. 3. ad fin. C. de pot. solv. et in cap. domino guerram, tit. hic finît, lex,
hcered. instil. dum dicit, quod hamulus perpetuó, accedente bono-
(a) Salir de aquel logar. An autem relegatus post rum publicatione, asquiparatur deportato: quam opi-
mortem posait diici in civitatem ad sepulturam, vide nionem tenet Specul. tit. de instrum. edit. §. compendió-
Bart. in 1. a. D. de cadav.punit. Et nota, quôd relega- se , vers, quid de bannito, et ibi Joan. Andr. in addi-
tus dicitur habere domlcilium quoad muñera, et ho- tion, et alii plerique relatiper Alexand. quem vide con-
nores, in loco in quo sunt bona : vide Joan, de Plat, in sil. i i 6 . v o l . 2. col. 2. et etiam Salic, posl Bart, tibi lo-
1. cives, C. de incolis, lib. i o. pro boni* taraen, quae di- quitur notabiliter in 1. 1. C. de hcered. instil, licet con-
niisit, tenebitur in loco ubi sunt bona; vide eumdeiii in traria opinio dé jure communi erat communior, ut
I. t.C. de infant, eod. lib. tradit Angel, in §, cum autem , Instit. quib. mod. jus
pair, potest, solv.
LEX IV. (2) Que non entren. In hoc hodie de consnetndi-
Ob contumaciam banniti, si perpetuó bonis ad- ne, et de jure servatur lex de Alcalá, sita in pragrnati-
emptis baniantur, comparantur deportatis; sed si ad cis,et I. 76, in Ordin. Tauri.
tempus , vel perpetuo, non ademptis bonis , comparan- LEX V.
tur relegad*. Hoc dicit. Nullus potest deportare, nisi Princeps-, vel ejus
(\) Banniti. Adde Angel, in tract, maleficior. in vices gerens, vel Senator, Praefectus prsetoiio, aut Piav
yerba qui judex videns quad inquisili, col. 2. et vide fectus Urbis: el si alius depoitet, non valet, nisi Prin-
Bald, in 1. i. per tntam legem, C. de htered. instil, et ceps certo loco deportationis assignato, confirmet: re-
tide quod dicit Joan. Andr. in addit. ad Specul. tit. legare autem potest quilibet habens mcrum impeiium.
de compel jud aditiane, §. i- col. 3. in additione in- Hoc dicit.
cipient!, etsi: etadverte, quia approbat ilia lex opi- (1) Que ha poder de juzgar. Adde 1. nulli 10. C.
nionem Glos. ia §. relegati, Intnl. quibus mod. jus pair. de sentent.
Del poderío q u e h a n los p a d r e s , etc. 6'4i
LEY VI. segund natura, a consejar a>su fijo lealmente,
caiaadol su pro, e su honrra, mas que otra
Por qualyerro que faze el padre pierde el cosa; assi aquel por cuyo consejo se guia el
poder que ha sobre sus fijos. Principe, lo deue amar, e consejar lealmen-
t e , e guardar la pro, e la honrra del Señor,
Vna manera de pecado ( i ) , que es lia- sobre todas las cosas del mundo; nin entari-
mado en latin incestus (que quier tanto de- do amor, nin desamor, nin pro , nin daño*
zir, como quando algund orne que ha fijos que se le puede ende seguir, E esto deuen
de su muger legitima, e se le muriere, e fazer sin lisonja ninguna, non catando si le
después que es muerta, casa con alguna su pesara (3), o si le plazera; bien assi como el
parienta fasta el quarto grado a sabiendas, padre non lo cata, quando conseja a sufijo,
con quien non podría casar de derecho, o Otra honrra (/f) muy grande ha avn el Conse-
con muger Religiosa) faze al padre que assi jero del Principe, sin laque de susodiximos;
casa, perder el poder que ha sobre sus fijos, quel llaman assi como padre: ca en la coro-
esalen porende los fijos de poder de su padre, na del Emperador escriuen el nome del tal
Consejero, porque sepan los ornes, por cu-
LEY V I L yo consejo se guia.
Que quiere dezir Prœfectus Urbis, e Prcefec- La setena Dignidad por que sale orne de
tus Orientis : e como sale de poder de su pa- poder de su padre, es quando eligen alguno
dre , el que es escogido por alguno destos por Maestro(r) de Caualleria; que quier tan-
Oficios. to dezir, como orne que es puesto por Cab-
dillo, o por Maestro de los Caualleros del
Praefectus Urbis quier tanto dezir en ro- Emperador, o del Rey, a que llaman en ro-
mance, como el mayor Juez de la Cibdad de mance Alférez, E este atal deue traer la seña
Roma, o de otra Gibdad qualquier, que es del Rey, quando entrare en la batalla : e el
cabeza del Reyno. E es la quarta Dignidad, ha poder de judgar los Caualleros, en todas
por que sale el fijo de poder de su padre. E las cosas que acaescieren entre ellos en razón
este atal puede conoscer de todos los pley- de Caualleria ; assi como si vendiessen, o em-
tos de la Cibdad, e de su termino ; también peñassen, o malmetiessen los cauallos, o ar-
judgando, como faziendo justicia de muerte, mas. Otrosi ha poder de judgar los pleytos,
o de perdimiento de miembro, en aquellos que ouiere entre ellos, en razón de debdas.
que fizieren cosa por que merezcan tal pena. Otrosi puede costreñir, e echar de la Caua-
La quinta Dignidad por que sale orne de po- lleria , a los que fizieren por que ; si le fueren
der de su padre, es quando eligen alguno desobedientes en los ordenamientos, e en
por Prefecto de Oriente; que quier tanto de- las cosas que les mandare fazer, en razón de
zir, como Adelantado mayor de toda la tier- Caualleria, E como quier que pueda fazer to-
ra de Oriente. das estas cosas sobredichas, con todo esso
non puede judgar a ninguno a pena de muer-
LEY X. te , nin a perdimiento de miembro, por cosa
que faga, nin que diga.
Que quiere dezir Questor: e corno sale de
poder de su padre tal Oficial. LEY XII.
Questor es (i) llamada la sesta Dignidad, Que quiere dezir Patronus Fisci, et Princeps
por que sale orne de poder de su padre; que agentium in rebus : e como sale de poder de
quier tanto dezir, como orne que ha de re- su padre, el que es eslejdo para tal Oficio.
cabdar todos los pechos, e las rentas del Rey;
non como arrendador, mas como Oficial de Patronus Fisci tanto quier dezir en ro- L
la Corte del Rey, en que mucho se fia. E avn manee, como ome que es puesto para razo- i. y 2.
y ha otra Dignidad, a que llaman otrosi Ques- n a r , e defender en juyzio todas las cosas, e *!'• J |-
tor ; que quier tanto dezir, como aquel que los derechos, que pertenescen a la Cámara ¿ e ' '
ha de leer delante del Emperador, o del Rey, del Rey. E esta es la ochaua Dignidad, por
( i ) Pedir merced. Adde 1. 4. et fin. tit. a!\. Part. dator)et litteras secretas, et leges noviter factas, co-
3. et 1. 1. D. de offic. prcefectiprcetor. §. 1. versic. cre- ram Principe légère. Hoc dicit.
didit, 1. si quis adversus 5. et authent. quee supplica- (1) Questor es. Vide 1. a 5. tit. 9. Part. 2.
tion C. depreoib. imper. offer.
LEX XL
LEX IX.
Est dignitas Magistri militum , qui in prselio vexil-
Prsefectus TJrbis est major judex civitatis, quae est lum Principis bajulat: et est judex militum in milita-
caput Regni, et idem de dignitate Praefecti Orientis. ribus delictis, et negotiis ; non tamen potest quern ad
Hoc dicit. mortem, vel ad membri perditionem damnare. Hoc
dicit.
LEX X. {1) Por Maestro. Vide 1. 16. tit. g. Part. 2.
cui omnes de Regís expensis r e d d u n t r a t i o n e m : et ista de Episc. et cleric, et in cap. per venerabilem i 3 . quifi-
dignitas libérât filium à patris potestate: et i d e m de lii situ legil. de j u r e tamen Canónico o r d o sacer libérât
dignitate A d v o c a n fisci. Hoc dlcit. filium à patria potestate, Glos. in cap. indecorum, de
(1) Como Mayordomo* A d d e 1. 1 7 . tit. g. a . Part. œtate, et qualitate , Bait, in 1. pâtre furioso , D . de his
qui sunt sui, vel alien, jur. Glos. in cap. 1. in parte ma-
LEX XI11. gistris, 2 3 . qusest. 5. Angel, in diet, authent. constitu-
tio quœ de dignilatibus, etc. q u o d intellige in s p i r i t u a -
L i b é r â t etiam à patria potestate dignitas Magistri libus , ut in cap. si annum 3. de judie, lib. 6. nam in
sacri s c r i n i i , qui dicitur Regis CSncellarius ; qui tenet t e m p o r a l i b u s , etiam presbyter remanet sub patris p o -
ejus sigilla 3 et expedit litteras j u s t a s , cancellatque in- testate, secundum Innoc. et Doct in dicto cap. indeco-
justas : cui omnes n o l a r i i , et sciibae Curiae o b e d i u n t : rum , tenet A b b . in r u b r . de pecul. cleric, et p i o b a t u r
n o n tamen potest litteras privilegii, Yel gratiae, sine in dicto cap. per venerabilem, de quo per Dnct. in dic-
Principis mándalo concederé. Hoc dicit. to cap. indecorum. De ingrediente religionem , vide Glos.
(x) Como Chancelier. Adde 1. 4. tit. g. 2. Part. in 1. si ex causa, §. Papinianus, Ü. de minor, et de alus
M Carta de gracia. Vide 1. 2 6 , tit. 1 8 . Part. 3 . m o d i s , q u i b u s quis liberator à patris potestate, vide in
I. si lenones, ubi et Alber¿ Ci de Episcop. audient. et vi-
LEX XI F. d e infrà eodem i. penult.
( 3 ) Dignidades. Et intellige, p e r istas l a . d i g n i t a -
I d e m de dignitate Magistri scrinii memoriae Princi- tes liberari filium à patris potestate in his , qua; sunt fi-
pis , q u i registrat ejus litteras. Et q u a t u o r ex dietis d i g - lio i n c o m m o d o s a ; nam in h i s , quae sunt ad sui c o m m o -
nitatibus libérant à patria potestate sola e l e c t i o n e , ut dum , a d h u c d u r â t effectus patriae potestatis, secundum
P a t r i c i a s , C o n s u l , Prsefectus p r a t o r i o , item dignitas Bald, quern vide in 1. apud hostes, in fine, C. de suis,
Episeopalis : alise non nisi incepta administration e. Hoc et legit, hœred. et adde ad istam legem text, in authent.
dicit, constitutio , qua de dignit. collât. 6 . et ' Glos. in §. filius
(1) Notario del Emperador. Vide in dicta 1. 7 . tit. familias, super verbo illico, lnstit. quibus mod. jus patr.
g. a. Part. put. solv,
(2) Para Obispo. Ut in authent. sed episeopalis, C.
Tom, II. Mmmm 2
6*44 Quarta Partida. Titulo XVIII.
de España) fablamos cumplidamente en la LEY XVI.
segunda Partida deste libro, en las leyes que
fablan en esta razón. En que manera pueden los padres emanci-
par sus fijos, quando non estouiessen delan-
LEY XV. te, ofuessen menores de siete años.
Como sale el Jijo de poder de su padre por Emancipar queriendo el padre algund
emancipación. su fijo, que non estouiesse delante, o que
fuesse menor de siete años, non lo puede
y „ Emancipatio es otra manera, sin las que fazer, a menos de pedir merced al Rey , que
tit. í.'diximosde suso, por que salen los fijos de gelo otorgue. E si el Rey gelo otorgare, de-
lib. 6. poder de sus padres. E fazese de esta guisa. uelo embiar a dezir por su carta, al Juez or-
Recop. ç a ( j e u e v e n j r e ] p a c j r e ? c o n aquel fijo que dinario de aquel logar onde es el padre, co-
quiere sacar de su poder, antel Juez que es mo le otorgo poder de emancipar tal fijo, co-
dado para todos los pleytos, a que llaman ea mo sobredicho es; nombrandol en la carta
latin Ordinarius (i). E seyendo ambos de- señaladamente, e diziendo en ella, si es me-
lante del Juez, el padre, (2), e el fijo (3), nor de siete años, o si es a otra parte,que
deue dezir el padre (4)? como lo saca de non sea presente. E después deue el padre
su poder, e el fijo otorgarlo (5). E por es- venir ante aquel Juez, e mostralle aquella
esta razón, quel saca de su poder, puede carta, en quel otorgo el Rey tal poder, como
el padre retener para si (6), de los bienes sobredicho es. E deue dezir, como quiere vsar
auenticios del fijo, la meytad del vsofru- délia: e estonce puedegelo emancipar, e val-
to (7). E esta meytad siempre se entiende drá la emancipación (1). Pero si este, a quien
que la puede auer por gualardon, porque lo émancipasse non estando delante, fuesse ma-
saco de su poder; fueras ende, si señalada- yor de siete años, ha menester que quando
mente gela quitasse. viniere, que lo otorgue antel Juez.
LEX XV. matrimonii, tit in 1. 47- Tauri, tunc pater non babe-
ret istam dimidiam ususfructus , ut est hodie lex nova
Liberatur quis à patria potestate emancîpatione : et in dictis Ordin. Tauri, 1. 48. facit Gloss, cum text, in
in prannium emancipationis habet pater medietatem usus- authent. constitutio, quœ de dign. collât. 6. su^er ver-
fructus in bonis adventitiis filii emancipad, nisi expres- bo donans , et quod notât Joan, de Plat, in 1. fin. C. de
se remittat : et cùm fit emancipatio, pater , et filins com- sped, lib. 1 1 .
parent coram judice ordinario; et dicit pater, quôd li- (7) La meytad del vsofruto. Quid autem , si reti-
bérât fliium à sua potestate, et filius consentit. Hoc neret sibi usurafructura omnium bonorum, de «etero
dicit. per filium acquirendorum ? Die , quôd non valebit talis
(1) Ordinarius. Habes hic, quôd emancipatio, ut retentio , secundum Alber. in 1. penult. C, de emancip.
reetè fiat, debet fieri coram judice ordinario :adde J. ab liber, qui dicit, hanc quaestionem vidisse de facto, per
ea parle 5. et ibi Glos. D. de probal. Bald, in 1. gesta, regulam 1. servum testamento, Ti.de man. testam. et per
in princ. C. de re judie, et teñe menti, nam Glos. in 1. alia fundamenta, quae ibi videbis : cui et adde, quia et
fin. C. de emancip. liber, super verbo competens, dice- pater non potuit filio tale onus imponere, sicut neque
bat etiam de extraordinario. operas, vel aliud onus causa emancipationis permitti-
(2) El padre. Non ergo pater posset ad hoc consti- tur sibi ilium onerare 1. penult. D. si quis à parent, fuer,
t u e r procuratorem, ut probatur hic : et vide etiam manurn. et in 1. penult. D. de obsequiis patron, prœst.
Bald, in 1. neque absens, D. de adoption, et 1. pen. C.
de émancipât, liber. LEX XVI.
(3) El fijo. Nam absens , nisi ex rescripto Princi-
pis, non emancipatur, 1. penult. C. de émancipât, liber. Non potest pater filium absentem , vel minorem sep-
et infrà eod. 1. próxima. tennio, emancipare, nisi de licentia Regis, judici loci
(4) Deue dezir el padre. Et sic interrogatur priùs, patris ordinario missa: sed si absens major septennio
et loquitur pater, ut hic habes, et notât Bald, per ilium emancipatur, tenetur, ut valeat, postea veniens , ut co-
text, in 1. 2. D. de adoption, ubi etiam dicit, quôd de ram judice consentiat. Hoc dicit.
substantia emancipationis non vefert, qnis interroget. (1) Valdría la emancipación. Sed nunquid infans
(5) El fijo otorgarlo. Addç 1. nee aims 4- & de emancipatus ex rescripto Principis,si videat emancipa-
émancipât, liber, et quas dixi in dicta 1. 9 J. tit. 18. 3. tionem, postquàm fuit factus major, sibi fuisse dam-
Part, et nota, quôd emancipatio filii clerici potest etiam nosam , possit petere se redigi in patriam potestatem?
fieri coram judice sseculari : vide Decium consil. i 5 o , Videtur quôd non, ut in 1. qui Liberatas 12. D. de adop-
ubi allegat decisionem Rotse. tion, in contrarium tamen videtur 1. nonnumquam 32.
(6) Retener para si. Et ex lege, etsi nihil in eman- cum 1. sequenti, D. eod. tit. secundum Alber. in 1. pe-
eipatione dicatur, retinetur, ut in 1. cumoportet 6. §. nult. C. de emancip. liber. Et an ventrera uxoris possit
pen. C. de bon. quœ liber, et ista 1. in fine: quando vero quis emancipare ex rescripto Principis, vide Bald, in 1.
pater non emancipavit, sed lex, veluti in casibus , de non potest, D. de adoption, ubi tenet, quôd non, per
quibus supra in legibus bujus tituli, vel per contractum 1. fin, D. de coltat, bonor.
Del poderío q u e h a n los padres , etc. 645
LEY XVII. der a su fijo; como quier que diximos en
las leyes ante desta, que lo non podrían a-
Que la emancipación deue ser fecha con premiar que lo fiziesse. La primera es, quan
voluntad, también de los padres, como do! padre castiga el fijo muy cruelmente, e
de los fijos. sin aquella piedad quel deue auer segund
natura. Ca el castigamiento deue ser con me-
Constreñido non deue ser el padre (i) sura, e con piedad (2). La segunda es, si el
para emancipar su fijo, bien assi como non padre fiziesse tan grand maldad, que dies-
deuen apremiar el fijo (2) para emancipar- se carreras a sus fijas (3) de ser malas mu-
lo; ante deue ser fecha la emancipación con geres de sus cuerpos, apremiándolas que fi-
voluntad, también del vno, como del otro, zíessen atan gran pecado. La tercera es, sí
sin juyzio (3), e sin ninguna premia que pue- vn orne mandasse a otro en su testamento
da ser. Pero esto se ha de fazer concejera- alguna cosa , so tal condición, que émanci-
mente ; que quier tanto dezir en este lo- passe porende a sus fijos. Ca si recibiesse lo
gar, como antel Juez, ante quien se deuen quel fuesse mandado desta guisa, temido es
acordar las voluntades de ambas las par- de los emancipar; e si non quisiere, pue-
tes, también del padre, como del fijo. E ha denlo apremiar que lo faga. La quarta es,
menester que el padre mande fazer carta si alguno porfijasse su antenado (4) que fues-
(4), como saca el fijo de su poder; porque se menor de catorze años. Ca si este atal,
se pueda prouar la emancipación, e non ven- desque passare por esta edad, se fallare mal
ga en dubda. de su padrastro, porquel desgaste lo suyo,o
en otra manera qualquier, deuelo mostrar
LEY XVIII. al Juez; e si fallare el Juez que assi es, de-
uelo apremiar que lo emancipe.
Por que razones pueden los padres ser eos- LEY XIX.
¿reñidos, que saquen de su poder a sus fijos. Que el fijo , despues que es emancipado, lo
puede el padre tornar a su poder, sil
Fallamos quatro razones (1), por que pue- fuere desobediente.
den costreñir al padre , que saque de su po- Ingrati son llamados, los que non agra-
LEX XV11. cumulât Gloss, in §. fin. Instit. quib. mod. jus patria;
De emancipatione debet fieri ad faciliorem proba- pot. solv. non tamen in istis casibus filius invitus coge-
tionem instrumentumpublicum: non tamen cogitur pa- tur, ut dicit Gloss, in 1. 2. C de emancip. liber. Bart, in
ter emancipare, nec filius emancipad. Hoc dicit. 1. quidam cum filium, D. de verbor, oblig. Angel. de
(\\ El padre. Adde 1. nec avus 4. C. de emancip. Aret. in diet. §. penult, col. penult, et fin. adde etiam
lib. et §. fin. ubi Glos. Instit. quib. mod. jus patr. potest, Glos. et Bart. in 1. cogi, §. si pater, D. ad Trebel. Glos.
solv. in 1. non potest, D. de adopt. Gloss, et Bart, in authent.
(2) Non deuen apremiar el fijo. Vide de hoc per An- quibus mod. natur. effic. legit. §. illud, in glos. super
gel, in dicto §. fin. col. pen. et fin. et notab. dictum An- verbo non est, collât. 7. et licèt pater dilapide! bona
gel, de Peru, in 1. utrum turpem, D. de verb, oblig. filii, non per hoc cogitur eum emancipare : vide Bald,
(3) Sin juyzio. Non ergô requiritur, quôd emanci- in 1. non potest, D. de adoption, et an istis casibus te-
patio fiat apud acta, et cum causae cognitione ; sed quôd neatur assignare filio debitum bonorum subsidium , vi-
uterque, emancipans et eraancipatus, sit prsesens co- de Alber. quôu non , in 1. si lenones, C. de episc. all-
ram judice, ut tradit Salie, in 1. emancipatione, C. de aient, et Bald, in dicta 1. non potest, ubi dicit, quôd de
fide instrum. requiritur tamen , quôd judex interponat mense in mensem tenetur ei alimenta praestare: non ta-
anctoritatem, ut dicit Salie, ibi, et probatur in 1. 1. C. men assignare compellitur eidem possessionem pro
de qffic. preetor. et in 1. o,3. tit. 18. 3. Part, ubi et dixi, alimentis.
et tradit Alber. in X.post mortem, D. de adopt. Glos. et (2) Con mesura, e con piedad. Adde 1. 1. C. de
ibi Salie, in 1. non nudo, C. de emancip. liber. emend.propinq. cap. presbyterum 7. cum Gloss, de ho-
(4) Mande fazer. Et sic requiritur scriptura in mic. §. fin. Jnst. de his, qui sunt sui, vel alien, jur. cum
emancipatione, ut in dicta 1. 2. C. de emancip. liber, et ibi notatis per Gloss, et Doct. non enim licet excederé
in dictai, emancipatione 11. C. de fide instrum. Et an términos juris in corrigendis moribus, 1. si quis dicat
per instrumentum emancipations probetur presumpti- 5. et ibi notât Bart. D. de manumis. nimia enim sseviti»
v e , quôd filius sit legitimus, vide Bald, in 1. non po- culpse connumeratur, 1. 2. in princ. D. ad Leg. Aquil,
test, D. de adopt, ubi tenet, quôd sic. (3) A sus fijas. Adde 1. fin. C. de spectac. lib. 1 1 .
et ibi Joann. de Plat. 1. si lenones 12. C. de episc. au-
LEX xr111. dient. Gloss, in dicto §. fin. Instit. quibus mod. jus pair,
Si pater crudeliter castigat, aut filia: dat viam me- pot. solv.
retricandi, seu quid ex testamento, ut emanciparet, re- (4) Su antenado. Quid in alio minore arrogato, vi^-
cipiat, vel privignum impuberem in privigni incommo- de Glos. in 1. nonnumquam, D. de adoption.
dum arrogaverit, cogitur eos à patria potestate libera-
re. Hoc dicit. LEX XIX.
(1) Fallamos quatro razones. Hos quatuor casus Propter injuriam verbalem, aut facti, patri ilia tarn,
646 Quarta Partida Titulo XIX.
deseen el bien fecho que les fazen ; que quier de las cosas por que se puede toller; que-
tanto dezir en romance,como desconoscien- remos aquí dezir, de como los padres los
tes. E átales y ha, que en logar de seruir deuen criar. E primeramente mostrar, que
aquellos de quien le resciben, e de ge!o gra- cosa es crianca , e quefuerça a. E por quales
decer, yerran malamente contra ellos ,fazien- razones, e en que manera, son tenudos los
doles muchos deseruicios, de palabra, e de padres, de la fazer a sus fijos, maguer non
fecho» E esto es vna de las grandes malda- quieran. E quales son tenudos de fazer es-
des, que orne puede fazer. E porende, si el to. E porque razones se pueden escusar los
fijo que fuesse emancipado ( i ) , fiziesse tal padres, de los non criar, si non quisieren.
yerro como este contra su padre, deshour-
randolo malamente de palabras, o de fecho, L EY I.
deue ser tornado porende en su poder,
Cae cosa es crianza, e que /aerea ha.
TITULO XIX.
Crianza es uno de los mayores bien feú-
COMO DEUEÎT LOS PADRES CRIAR A. SUS FIJOS; chos, que un orne puede fazer a otro: por-
E OTROSÍ, COMO LOS FIJOS DEÜF.H" PENSAR DE que todo orne se mueue a la fozer, con gran
LOS PADRES, QUAIÍDO LES EUERE amor que ha aquel que cria, quier sea lijo,
MENESTER. o otro orne estraño. E esta crianza a muy gran
fuerça , e señaladamente la que faze el padre
JLiedad, e debdo natural (i) deuen mouer al fijo: ca como quier que le ama naturalmen-
a los padres, para criar a los fijos, dándo- te, porquel engendro, mucho mas le cresce
les , e faziendoles lo que es menester, segund et amor, por razón de la crianca (1) que faze
su poder. E esto se deuen mouer a fazer, por en el. Otrosi el fijo es mas temido de amar,
debdo natural. Ca si las bestias (2), que non e de obedescer al padre, porque el mismo
han razonable entendimiento, aman natural- quiso leuar el afán en criarle, ante que dar-
mente, e crian sus fijos, mucho mas lo de- le a otro.
uen fazer los ornes, que han entendimiento, L E Y II.
e sentido sobre todas las otras cosas. E otro-
si los fijos tenudos son naturalmente deamar, Por que razón, e en que manera son temi-
e temer (3) a sus padres, e de fazerles honrra, dos los padres de criar a sus fijos, ma-
ë seruic'io, e ayuda, en todas aquellas ma- guer non quisiessen,
neras que lo püdiessen fazer. E pues que en
los dos Títulos ante deste fablamos del po- Claras razones, e manifiestas son, por
derío, qtre han los padres sobre los fijos, e que los padres ( t ) , e las madres , son tenu-
trim, quant pol. per adult, ad quod forte ista lex há- filius, vers, deniquè et in §. de alimentis 2 5. D. de li-
buit respectum , ita generaliter loquendo : et proce- ber, agnosc. et in §. si quis ex his 10. vide etiam Gloss,
det hoc , ut etiam clericus posset alere filium spurium in authent. neque virum quod ex dote, collât. 7. et ubi-
de fructibus sui beneficii, ut dicit Glos. in cap. omni- cumquè debentur alicui alimenta (quae praestanda sunt
no, 3 1 . dist. vide etiam Abb. in cap. pervertit, de ar- pro modo facultatum ut hic, et in 1. pen. D. de ali-
bilr. et an possit per patrem relinqui filio spùrio fun- ment, et cibar. légat.) debent alimenta taxari, et Hmitari
dus ad alimenta, vide Bald, in 1. cam quam, col. 10. C. pro modo redituum, non pro modo valoris bonorum,
defideicom. et Roder. Suarez in repet. 1. i. tit. 6. lib. etiam si in patrimonio esset aliqua res magni valoris,
3. Fori Legum, vers, prœdicta de naturalium successio- sed parvi reditus, 1. Imperator 5o. D. ad Trebel. et ibi
ne. Adde quae dixi infra eod. I. 5. Bart. Paul. Angel. et Alex, in dictai, penult. §. 1. 1.
(2) A sus fijos, \slua onus alimentandiin subsidium jus alimentorum 3. D. ubi pupil, educ. deb. 1. qui bonis
transit ad haeredes, 1. si quis à liberis 5. §. item rescrip- cessit 6. et ibi Angel. D. de cessio. bonor. Angel. in 1.
ium 17. D. de liber, agnosc. et ibi vide Alber. Nesennius, col. fin. D. de re judie. Alex, consil. 100.
(3) Temporales. Ut in 1. si quis à liberis 5. D. de col. fin. 1. vol. et consil. 72. col. 3. 5. vol.
liber, agnosc. (8) El poder. Warn qui non habet, nisi quantum
(4) Spirituales. Ut in cap. jus nalurale, 1. dist. et sibi sufficit ad alimenta, non tenetur alium alere, l.prœ-
a. ad Corint. cap. 12. vers. 14. ses 6. et ibi Bald. C. de servit, et aqua, et in dicto §. de
(5) Es esta. Declaratur hic, quae veniant appella- aliment. 2 5 .
tione alimentorum : adde 1. verbo victus /+3. D. de verb, ( 9) Deue rescebir. Nam alimenta considerantur se-
sign, et initium vitaehominisaqua, et pañis, et vestimen- cundum conditionem personas, cui sunt praestanda : quia
tum, et domus protegens turpitudinem, Ecclesiastic. 29. aliter militi, vel doctori ; aliter rustico, aliter seni,
cap. v. a 8 . adde 1. 5. in fin, tit. pen. 7. Part, et con- quàm juveni statuentur, ut tradit Joan, de Plat, post
cordat cum ista 1. si quis à liberis 5. §. non tantum ali- Din. in 1. super creandis , C. de jure fisci, lib. 10. et
menta 12. D. eod. secundum aetatem alimenta variatur 1. cum unus 10. §.
(6) Do moren. Et sic, cui debentur alimenta , de- fin. D. de aliment, et cibar. legal. Bald, in cap. 1, quo
betur et domus ad habitandum, quia sine hospitio non tempore miles.
potest duci vita hominis ; et vide qua; ex hoc infert (10) Prendándolo. Concordat 1. si quis à liberis 5.
Bart, in 1. 1. C. de Episc. audient. notât Abb. in cap, §. si quis 10. D. de liber, agnosc.
1. de empt. et vendit, et adde 1. fin. D. de aliment, (11) De la pagar. Adde 1. i.C. ne filius pro pâtre,
et cibar. légat, et 1. legates 6. eod. tit. Sed an pater et idem est è contra, diet. 1. si quis à liberis 5. §. pa-
cogatur alere filiura extra domum suani, vide Angel. rens 16. D. de liber, agnosc. vide etiam in materia 1. 1.
et Paul, de Castr. quôd non , in I. quidam cum filium, etl. filias S. C. de decurión, lib. 10. et ibi per Joann.
D. de 3>crbor. oblig. nisi quando pro bono pacis , vel fa- de Plat, quando pater teneatur pro filio gerente offi-
milias, aliter judici videretur, vide ibi Paul. col. 2. Et ciuin publicum, et in 1. 1. C. de fil. famil. el quem-
quid si filius prodigaliter consumpsisset partem suam ? ad, pater pro his teneat. eod. lib. et in 1. 1. de ho-
an pater teneatur eum alere ? Yide Bald, in 1. 1. §. jus nor, non conlin. eod. lib. ñeque tenetur pater ad poenam
naturale, D. de justit. et jure , col. fin. quôd sic. Et an pecuniaria'm, in qua filius eondemnatur pro delicto,
pater teneatur alere necdùm filium , sed etiam ejus uxo- etiam respectu legitimae, vel alimentorum, quae debet
rem indotatam, et liberos ejus? Vide Bald. Novel, filio , ut concludit Spec. tit. de execut. sentent. §. sequi-
quôd sic, in tract, de dole, fol. 19, col. 3. in 37. pri- lar, versic. quid si filius, et Abb. in cap. 2. notab. s.
vilegio , cujus dictum quoad uxorem videtur dubium, de delict, pueror. et vide in materia Paul, de Castr. in
et leges, quas allegat, non benè probant; quia I. si 1. si filius famil. D. de judie. Bald, in 1. omnímodo , §.
filia, §. 1. H. famil. ercis. loquitur , quando nurus ha- imputari, C. de inoffic. testam. et in 1. 1. col. 2. et 3.
buit dotem, et 1. quod si nulla, D. de religios. et C. ne filius pro pâtre, et autlien. contra rogatus, C. ad
sumpt. funer. loquitur respectu impensae funeris, et Trebel. et in 1. quamquam, C. ad Leg. Falcid. et in
cùm hoc non ita lege cautum reperiatur, forte non pro- 1. liber captus, C. de captiv. et posllimin. revers, et in
cederet, prout aliàs in simili dicit Angel. in 1. 1. D. addition, ad Specul. tit. de appellation, col. 6. Guilliel-
solut. tnotrim. de patruo , an teneatur dotare neptem ; mus Benedic. in rep. cap. Raynutius , de testam. fol.
et tenet, quôd non , quia non reperitur jure cautum. 224. col. 1. et a. Bart. in 1. 1. §. siimpuberi, D. de
(7) La riqueza. Adde 1. si quis à liberis 5. §. sed si collât, bonor.
648 Quarta Partida. Titulo XIX.
a proueer a sus padres (12), si menester re rico, quier sean mayores de tres años, o
les fuere, pudiéndolo ellos fazer ; bien assí, menores ; e el otro que no fue en culpa, los
como los padres son tenudos a los fijos. deue criar, e auer en guarda. Pero si la ma-
dre los ouiesse de guardar, por tal razón co-
LEY III. mo sobredicha e s , e se casasse (4), eston-
ce non los deue auer en guarda: nin es te-
En cuya guarda, del padre, o de la madre, nudo el padre, de dar a ella ninguna cosa
deaen ser los fijos, para nodrescerlos, por esta razón; ante deue el rescibir los fi-
e criarlos. jos en guarda, e criarlos, si ouiere riqueza
con que lo pueda facer.
Tíodrescer, e criar deuen las madres a
sus fijos que fueren menores de tres años(i), L E Y IV.
e los padres a los que fueren mayores desta
edad. Empero, si la madre fuesse tan pobre (2) Que razón escusa al. padre, o a la madre,
que non los pudiesse criar, el padre es tenu- que non crian sus fijos, que eran tenudos
do de darle, lo que ouiere menester para de criar.
criarlos. E si acaesciesse, que se parta el ca-
samiento por alguna razón derecha, aquel Pobredad escusa (1) a las vegadas a los
por cuya culpase partió (3), es temido de ornes, que non fagan algunas cosas, que eran
dar de lo suyo, de que crien ios fijos, si fue- tenudos de fazer de derecho. E por ende,ma-
(12) ¿I sus padres. Ut in dicta 1. si quis à liberis 5. beat undè eos nutriat, provideat pater de expensis ma-
in princ. et §. parens 16, D. de liber, agnosc. 11. 1. a. tri prœbendis : si autem matrimonium solvitur, nutriun-
et 3. C. de alend, lib. à parent, velé contra. Et nota, tur filii apud earn qui non est in culpa , expensis ejus
quôd etsi pater sit in exilio , filius ténetur sibi mitte- qui culpabilis est : et si apud matrem hac de causa
re alimenta ut in authent. incestas, C. de incest, nup. nutriantur, et nubat secundo, auferentur ei, et eruntnpud
et ibi test text, quôd licet pater sit spoliatus bonis patrem. Hoc dicit,
propter proprium delictum , tamen debet ali à filio ; (1) De tres años. Adde 1. pen. C. de pair, potest.
et ibi Bald. 2. lect. dicit esse argumentum , quód fi- et (llos. et ibi Bald, in 1. alimenta, C. de negot gest.
lii teneantur alere patrem bannitum , licet in contra- ubi hoc limitât : adde etiam Abb. in cap. cum haberet,
rium facial §. si quis hominem, de pace tenen. et ejus de eo qui duxit inmatrim. quam. pol. per adult, ubi in-
violât, ubi Bald, notât, quôd filius non potest alimen- telligit hoc in filiis legitimis et naturalibus:, si tamen
tare patrem bannitum, vel hostem , et si contrariura, essent spurii, tune non habita distinctione setatis, te-
facit, punitur in amissione bonorum; et sic notât ibi, pa- nentür , secundum eum , patres alere filios secundum
trem propter bannum privarijure naturae: quod intel- facúltales eorum , per text, quern ad hoc pondérât,
ligit ibi Barba, in addition, quando pater erat hostis in cap. cum haberet. Adde etiam , quôd Azo in sunima
patràe, non alias: et per ilium text, dicit Bald, post C. de pair, potest, intelligit hoc de maire, si lac habeat
Bart, in authent. bona damnatorum, C. de bonis damnât. et Jactare filium non dedeceat.
quôd si bona homicida? confiscantur, reservata certa {2) La madre fuesse tan pobre. Approbat lue dic-
parte filiis, non tenentür ex illa parte filii alere pa- tum Jacobi de Bello Viso , qui hoc idem tenet per 1.
rentem ; et tenet etiani Angel, in tract, malefic, in par- sed, et si hœreditas, §. 1. D. ad exhib. vide Bald, in
te et ejus bona publicamus, col. fin. non tamen compel- dicta 1. alimenta.
litur filius venderé suura patrimoniúm, ut alat patrem, (3) Por cuya culpa se partió. Concordat authent. «
Bald, per text, i b i , in 1. fin. §. ipsum autern filium, C. pater, C. divortio facto, apudquem liber, educ. deb. et
de bon. qua; lib. sed ex reditibus hoc debet fieri, ut in in corpore undè sumitur.
1. Imperator 5o. D. de Trebel. Quod ego limitaran, (/4) Se casaste. Idem habetur in diet, authent. si
quando ad necessariam sustentationem sufficerent re- pater, et vide 1. 1 g. tit. 16. infrà6. Part.
ditúa ; nam si reditus non essent sufficientes ad neces-
saria vitse pro qualitate person*, tunc videtur, quod LEX IF.
filius tenetur venderé propter necessitatem famis : nam
si pater hoc casu posset venderé filium in potestate, ut Licèt alimenta prœstare debeant filiis pater , et ma-
in I. 2. C. depatrib. qui filios distrax. 1. 9. tit. 17. su- ter, et è contra, parentes excusantur propter pauperta-
pra ead. Part, multó fortius propter ejus necessitatem tem, etiam si ob culparn alterius matrimonium sit sol u-
bona filii deberent vendi: major enim est alienatio per- tum : si pater, et mater egeant,• avus , et proavus , vel
sona;, quàm patrimonii, seu rerura, 12. qusest. 1. cap. desuper ascendentes, si abundant, tenentür eos alere.
prœcipimus 24. Gloss, in cap. cum olim, de major. Hoc dicit.
el obed. Quid autem , si filius inops habeat patrem , et
(1) Escusa. Hoc probatur in 1. si creditores 3 i . in
filium divites ? quis tenebitur ad ejus alimenta ? Est
fin, D. de bon. auctor. judie, possid. et excusât ab
qusestio dubia, de qua videas per Cyn. et Alb. in 1. 1.
appellando , ut dicit Gloss, in 1. invitus, C. deprocur.
C. dealendis liber, et per Salic, eod. tit. 1. fin.
quod intellige, ut ibi per Bart, et Jason, in fin. 2. col.
et an detur secundas annus propter inopiam ad pro-
LEX III. secutionem appellationis , vide Bart, in authent. de his
Mater tenetur filios minores triennio nutriré ; pa- qui ingrediuntur adappel. in princ. Bald, in 1. acceptam,
ter verô tenetur majores nutriré: et si mater non ha- col. pen. C. de usur. et vide ibi, an impediat pœnas ju-
Como deuen los padres, etc. 6^9
guer diximos en la ley ante desta, que el LEY V.
que era en culpa por que se partió el casa-
miento, que esse era temido de dar al otro A quales fijos sontenudos los padres de criar,
de lo suyo, con que criasse sus fijos que o- equates non.
uiessen de so vno, razón y ha porque non
seria assi. Ca si aquel fuesse pobre (2), e el Engendran los ornes fijos en sus muge-
otro rico, estonce el que ha de que lo pue- res, legítimos, e a las vegadas en otras, que
da fazer, deue dar de que se crien los fijos, lo non son. E en criar estos fijos ha depar-
E si el padre, o la madre, fuessen tan po- timiento (1). Ca los fijos que «aseen de las
bres (3), que ninguno dellos non ouiesse de mugeres, que han los ornes de bendición,
que los criar; si el abuelo, o visabuelo de también los parientes que suben por la liña
los mocos, fueren ricos, qualquier dellos (4) derecha del padre, como de la madre (2),
es tenudo de tos criar, por esta razón: por- son tenudos de los criar. Esso mismo es, de
que assi como el fijo es tenudo de proueer los que nascen da las mugeres, que tienen
a su padre , o a su madre, si vinieren a po- los ornes por amigas (3) manifiestamente ( 4 \
breza; o a sus abuelos, e a sus abuelas, e a como en lugar de mugeres; non aniendo en-
sus visabuelos, e a sus visabuelas, que su- tre ellos embargo de parentesco, o de Orden
ben por la liña derecha; otrosí es tenudo de Religion, o de casamiento. Mas los que
cada vno dellos, de criar a estos mocos so- nascen de las otras mugeres, assi como de a-
bredichos, si les fuere menester, que des- dulterio, o de incesto, o de otro fornicio,
cienden (5) otrosí por ella. los parientes que suben (5) por la liña dere-
d i e i a l e s , et an excuset in criminalîbus , et an exen- (5) Que descienden. F r a t e r enim tenetur alere fra-
set à solutions; collecta?, vide Glosa, et ibi Joan, de trem i n o p e m , Gloss, in 1. si quis à liberis, in princ. et
Plat, in 1. 3 . C. de annon. et tribut, lib. 10. et an a b ibi Bart. D . de liber, agnosc. et in 1. qui filiutn, D . ubi
aliis m u n e r i b u s publieis, vide eumdem in 1. i . C. de mu- pupil, educ. deb. etiam si sit n a t u r a l i s t a n t ù m , secun-
ner. palrim. et in 1« fin. C. de his qui numer. liber. dum Bart, in dicta 1. si quis à liberis, et vide eumdem in
eod. lib. ubi et v i d e , à quibtis excuset panpertas : et 1. cum unas, %, fin. D. de aliment, et cibar. legal, text,
an excuset à p e r j u r i o , vide Bald, in §. licet, si de feu- i n anthent. licet, C. de natur. liber,
do fuer, controv.dnter^dom. et agnat et an excuset à ';• .• L E X V.
c a u t i o n e , quam debet prsestare u s u f r u e t u a r i u s , vide Filios legítimos et naturales tenerstur tàm parentes
Bald, in 1. usufructu, C. de usufruct, a d d e etiam 1, pau- p a t r i s , quàm m a t r i s , a l i m e n t a r e : idem de naturalibus
perias 7. D , de excusât, tutor, et §. sed et propter pau- natis ex concubina in d o m o r e t e n t a : a d u i t e r i n i a u t e m ,
pertatem 6. Ins tit. eod. tit. alios etiam casus curiosus et incestuosi, vel alii fornicarii, n o n sunt à parentibus
lector poterit invenire. paternis a l e n d i , nisi velint hoc faceré. Parentes tamen,
(a) Fuesse pobre. A d d e text, in authent. si pater, ascendentes ex p a r t e m a t r i s , tàm i p s a , quàrn ipsi te-
C. divort.facto, apud quern liberi educ. deb. et in corpo- n e n t u r eos alimentare : hoc i d e ó , quia mater semper
r a u n d è sumitur. est certa. Hoc dicit.
(3) Tan pobres. Àpprobat hic opinionem Jacob, de (t) Departimiento. S u m p t u m est hoc ex dictis
Are. et Bart, post euro in 1. pen. D. de liber, agnosc^ Azon. in stimœa , Ci de alend. liber. §. penult.
q u ô d si quis habeat a v u m , et patrem d i v i t e n i , priùs (2) Como de la madre. lutellige ut in I. p e n u l t . D .
s u n t alimenta prsestanda à p â t r e , q u à m ab a v o ; q u a n - de liber, agnosc.
d o v e t o non habet p a t e r , p e t u n l u r ab a v o , u t l u e , et (3) Por amigas. Concordat authent. licet, C. de na-
a d d e Socin. consil. 1 6 2 . 2. vol. in princ. tur. liber, et in authent. quitus mod. natur. ejfic. sui, §.
(4) Qualquier dellos'. Priùs tamen videntur ascen- si igitur, collât. 7.
dentes p e r ¡ineam masculinam, et in subsidium d e s - (4) Manifiestamente. Hod ie stiffîeit, q u ô d c o n c u r -
cendentes per fœminimam, !• pen. D. de liber, agnosc. rât dispositum in 1, 1 1 . Tauri.
U n d è nec mater tenetur ad alendum filium , nisi pater, (5) Que suben. -De pâtre nihil d i c i t , forte consi-
vel ascendentes ejus desierint esse; vel nisi sint egentes, derata asquitate j u r i s Canonici , cap. cum haberet 5. dé
secundum Azon¡ in s u m m a , C. de alendis liber, q u o d eo qui duxit in malrim. quam pol. per adult, licèt de j u -
dictum A z o n i s , cùm dicit vel ascendentes ejus, n o n re C i v i l o i e q u e à p a t t e erant a k - n d i , ut in a u t h e n t . q u i -
yidetur probare in legibus , quas allegata et in matre bus mod. natu. effic. sui, %. fin. et h a b e l u r in cap. per
c o n t r a r i u m videtur ista lex Partitarum disponere. Q u i d venerabilem 1 3. in fin. qui Jz/ii sint legit. et in authent.
antem , si non supersint p a t e r , nec m a t e r , et sunt avi ex complexu, C. de incest, nupt. %. p e n . Instit. de nv.pt.
tàm ex parte patris , quàm ex parte matris , et sic su- et tene menti istam legem ad limitationem dieti cap.
p e r s u n t avus p a f e r n u s , e t m a t e r n u s ? an a m b o tenean- cum haberet, ut œquitas illa Canónica non procédât in
t u r ad a l i m e n t a n d u m , vel solus avus patermis ? V i d e - ascendentibus per lineam paternam , veluti p r o a v o ,
b a t u r , quôd tantùm p a t e r n u s a v u s , per diet. 1. pen. I n licèt Wicol. de U b a l . in suo tract, de succession, ab in-
c o n t r a r i u m taraen videtur ista lex P a r t i t a r u m , et maxi- test. 1. part, versic. sequilar l¡. species liberofum, col i
me quia jure Regni per matrimonium liberatur filius %. t é n u i t , q u ô d q u e m a d m o d ù m parentes tenentur fi-
à patria p o t e s t a t e , et quia sicut succédèrent in hseredt- lios spurios a l e r e , sic et n e p o t e s , et pronepotes ex filiis
tate ne|)otis , sic et in onere a l i m e n t o r u m , ex his qua; descendentes , s u b d e n s , u t colligitur ex dicto cap. cum
t r a d i t Alberic. post. Cyn. in 1. 1. C. de alend. liber, vers. haberet, et arg. 1. fin. C de natur. liber, et idem con-
qucerit, Cin. et Salic, in 1, fin. eod. tit, suîendo dicit Socin. consil. 16 t . a. vol. vers. /». et ul-
Tom. IL Nnnn
65o Quarta Partida. Titulo XIX.
cha de partes del padre, non son tenudos de padres, como a los fijos, que el que fiziere
algún yerro contra algún dellos, de aquellos
los criar, si non .quisieren ; fueras ende, si lo
fizieren por su mesura, mouiendose natu- por que son llamados los ornes en latin in-
ralmente a criarlos, e a fazerles alguna mer- grati; que quier tanto dezir, como ser des-
ced, assi como farian a otros estraños, por- conosciente vn orne a otro, del bien que res-
que non mueran. Mas los parientes que su- cibe, o rescibio del ; que por tal razón como
ben por liña derecha de partes de la madre, esta non es tenudo el padre de criar (2) al fi-
también ella como ellos (6) tenudos son de j o , nin el fijo de proueer al padre. E esto se-
los criar, si ouieren riqueza con que lo pue- ria, como si vno.dellos acusasse (3) ai otro,
dan fazer. E esto es por esta razón : porque la e le buscasse atal mal, por que meresctesse
madre siempre es cierta (7) del fijo que ñas- muerte, o desonrra, o perdimiento délo su-
ce della, que es suyo; lo que non es el pa- yo. Otrosi quando el fijo ouiesse de lo suyo
dre, de los que nascen de tales mugeres. (4), en que pudiesse biuir, o vuiesse tal me-
nester (6), por que pudiesse gnarescer, vsan-
LEY VI. do del, sin mal estanca de si; estonce non es
tenudo el padre, de pensar de!. Esso mismo
Por que razones se pueden escusar los padres, dezimos del fijo, que deue fazer contra su
de non criar sus fijos, si non quisieren; o los padre. Otrosi, quando muere alguno, que
fijos, que non son tenudos de proueer a fuesse tenudo de proueer a su padre , e en su
sus padres. testamento establesciesse por su heredero a
Comunal derecho (1) e s , también a los otro estraño, destrejando a su padre (6) por
timo prœmitto, dicens, militare eamdem rationem, quae (1) Derecho. Sumpta est haec lex ex dictis Azon. in
in pâtre : sed certè major est ratio, quae militât in pâ- sum. C. de alend. liber.
t r e , cùm pater de jure naturali teneatur ad alimenta (2) De criar. Concordat I. fin. C. de alend. liber.
filio, ut in 1. i . §. jus naturale, D. de just, et jur. et et 1. si quis à liberis 5. §. idem judex 1 1 . D. de liber,
Instit. de jure natur. gent, in princ, jus naturae non ira agnosc. à utrobique glos.
militât in alus ascendentibus, ut ibi patet; et disposi- (3) Acusasse. Idem de-alus causis ingratitudinis,
tio dicti cap. cumhaberel loquitur tantùm in pâtre, et ob quas filius posset exhaeredari, secundum quod notât
«on in caeteris ascendentibus per lineam paternam; ideo Glos. in dicta 1. si quis à liberis, §. si quis ex his, vers.
nota bene istam legem. idem judex, suprà alleg. et in 1. fin. C. dealendis liber.
(6) Ellos. De illa habetur in dicto cap. cum habe' (4) De lo suyo. Concordat diet. 1. si quis à liberis
ret, de avo probatur in dicta 1. si quis à liberis 5. §. 5. §. sed si filius 7.
idem Divus 5. D. de liber, agnosc. qui tamen textus non (5) Tal menester. Idem habetur in diet. §. sed si fi-
loquitur de natis ex coitu nefario, vel incestuoso: ideo lius : et idem, si non sciret artificium; posset tamen
tu nota istam legem hoc declarantem: nam de jure com- alias elaborando, cum sit robustus, sibi quaerere vie-
rouni satis dubium erat, etiam in matre, cum appella- . turn, cum eadem sit ratio , et probatur in 1. 1. C. de
tione parentis contineatur mater, 1. appellatione, D. mendie, valid, lib. 1 1 . et ibi Joan, de Plat, in fin. nisi
de verbor. signif. licèt quidam, ut refert Alber. in dic- esset dedecus filio, vel filiae talker operari, ut quia est
ta 1. si quis à liberis, in princ. col. 3. in matre dice- miles, vel nobilis, ut in cap. consideran da, 86. dis-
b a n t , quôd etiam incestuosos teneturalere, quorum opi- tinct, et 1. Nepos Proculo 1 25. D. de verbor. signif. et
nio approbatur hic, An autem sicut de sequitale ca- Abb» in cap. ss. de corners, infidel. Bart, in tract, de
nónica mater , vel pater tenentur alere filium inces- aliment, col. 2. Alber.• in dicta 1. si quis à liberis, in
tuosum, seu alias riatum ex damnato coitu; sic, è con- princ. col. fin. versic. tu die secundum Jacobum de Âret.
tra , filius spurius patrem , vel inatrem ? Bald, dicit, et satis probatur h i c , dum dicit , sin mal estanza
quôd non , in authent. ex complexu , C. de incest, nupt. de si.
in lect. a. et etiam Salic, contrarium tamen tenet Bald. (6) Padre. Istud verbum non est in 1. si quis à
Novel, in tract, de dote, fol. i 3 . col. 1. in princ. per 1. liberis 5. §. item rescriptum 1 7. D, eod. undè nota rnul-
nam et si parentibus, D. de inoffic. testant, et Alexand. tùm istam legem, quae disponit, ut etiam patrem, vel
in addit. ad Bald, in diet, aulhent. ex complexu, in 1. filium exhaeredatum haeres teneatur alere, quando in
Ject. et istud videtur verius, et aequius; imô et tenebitur summam egestatem devenit; et forte in hoc ista lex se-
filius dives dotare talem inatrem, si est juvenis: vide quuta est opinionem Richar. cujusdam Doct. antiqui,
Bald. Novellum ubi supra. quem refert Alber. in dicta 1. si quis à liberis, %. pa-
(7) La madrees siempre cierta, Adde 1. quia 5. D. rens, qui allegabal ilium §. item rescriptum, quód h e -
de in jus vacando. redes scripti teneantur alere filium exhaeredatum, quan-
LEX y I. do egeret; cujus contrarium tenuit Glos. in authent. ut
cum de appellat. cognosc. §. sive igilur, et Alb. in dicto
Excusatur parens ab alimentis filiis praestandis, §. parens, in fin. et secundum h o c , erit hie aliud in
propter filii ingratitudinem , vel è contra : idem , si fi- hser.ede, quàm in defuncto erat: nam defunctus non te-
lius habet facultalem se alendi, vel officium, ex quo nebatur alere, ex quo poterat exheredare; haeres verô
honesté vivere possil : idem propter exhaet edationem le- ad hoc tenebitur , quando venit in summam egestatem;
gitime factam : nam non tenetur extraneus haeres filii et forte est ratio, quia cum vivit defunctus , filius, vel
eum alere , nisi ad ruagnara devenerit pauperUteui. Hoc pater movetur ex naturali pietate ad alendum ; quod
dicit. cessât in haerede extraueo.
Como deuen los padres, etc. 65t
alguna derecha razón ; este heredero atalnon otro, que lo crie, e lo prouea. E magner el
es tenudo de proueer al padre del muerto; Juez mande proueer a este atal, assi como
fueras ende (7), si veniesse a muy grand po- sobredicho es, saluo finca (4) su derecho a
breza. qualquier de las partes, para prouar si es
LEY VI L su fijo, o non.
(7) Fueras ende. Quid si sint nepotes , vel alii qui ÏITULUS XÏ.
tenentur jure sanguinis alere patjem? an hoc casu te-
neatur hseres extraneus? Bart. quôd non, in dicto §. ( i ) Con padres. Et sic vult textus hic, tiutrítores
item rescriptum, et etiam Alberic. in dicto §. parens^ I. esse loco parentum: adde 1. si quis alumnam 26. C. dé
si quis à liberis, undè ista lex sumpta est; licet in 1. i . nupt. ibi, ut quamab initio locofilia? habuit: undè et
col. 3. vers, sed minqüid hœres, voluit contrarium; sed nutrices non possunt esse testes idóneas in causis alum-
verior. mihi videtur opinio Bart, in casu hujus legis, norum, quandiù eos educant in domo; post ve/ô sic,
ut notât Bart, in 1. de tutela, C. de in integr. reató.Bald,
LEJt VII. et Salic, in 1. parentes, C. de testib. LanfYan. in rep. cap»
Si parens, he alimenta praestet, ftegat aliqaem fi- quoiiiam contra faisant, chart. i 3 . de probat. et Glos.
lium; judex summariè inquirat, et si signa invenerit ñ- in L filio, §. ejus qui, D. de injusto , rUpt. refert, pue-
liationis, compellat aliméntale, salvo jure proband! ros Bononienses hos educatores patres vocare solitos»
contrarium-utrique parti super causa filiationis. Hoe Adde cap. transmissœ, qüifilii sint legit.el Alciatum itt
dicit. 1. fin. in verbo ma tris, C. de in jus vocand. dicentem,
( i ) Llanamente. Nota hic expositionem verbi sum- alumnum non posse in jus vocare nutricem, aut alium
rnatim, de qua in dicta 1. si quis à liberis 5. §. si vel pa- educatorem , sine venia; qui ad hoc allegattext. in L i .
rens 8. undè ista lex sumpta est. §. fin.D. de obseq. patron, à lib.prœst. cujus verba sunts
(a) O por la jura, Non tamen sufficeret juramen- nlndignus militia judicandus est, qui patrem, et ma-
tum sine alio indicio , ut probatur hic, dum dicit, e si trem, à quibus se educatum dixerit, maléficos appeilá-
fallare por algunas señales, et in 1. 3. %. causee , D. de verit : » qui tanien text, id non integré probat, et mul-
Carbon, edicto ; licèt Glossa teneat contrarium, et ma- ta favore nutricum , et alumnorum , in jure statuta sunt»
le , in 1. si is à quo , D. ut in possess, légat. ut in X.siminor 2. cum tritr. sequen. Ti.de mank'm. vind.
(3) Señales. Non ergô statim orta quiestione debet §. eadem,Instit. quibus ex causis manum. non licet, ubi
pronuntiare esse alendum , pendente lite , nisi esset in Aug. 1. i. tit. Î Î , infra ead. Part. 1. 1. §¿ consequens est,
possessione filiationis, secundum Bart* in 1. -si neget, T), de suspect, tut, 1. Nessennius 3a. vers, similis est ma-
D. de liber, agnosc. tri, D. de excusât, tutor. 1. 2. D, qui petant tutor. 1. itt
(4) Finca. Ut in dicto §. si vel parens, et in L pe- testamento 38. D. de fideicom. libert. 1.patrem 16. C. de
nult. D. de his qui sunt sur, vel alien, jur. ubi Glosst nupt. et in Iriniquum 17. C. qui acus, non pass. 1. 1. C.
et Baid. et si pronuntiatum fuerit de non filiatione in quce res pign. oblig. possunt, 1. alumnœ 3o-. D. de adi-
judicio ordinario, non tenetur pater eum alere; neque men. légat, non tamen hi nutrici veré habentur loco
obstabit sententia lata in judicio summario alimeuto- filiorum, ut hic vides ; undè non haberet locum in eisl.
rum, etiam si sit exeeutioni mandata in aliraentis prse- si unquarh 8.C. de revoc. donate 1, 8. tit. 4-infra 5. Part.
teritis, secundum Bald, in dictai, pen. Rationem vide ut latè tradit Andr. Tiraquellus in comment, diet. 1. si
ibi per eum, et de materia vide Soci. cons, a 5 5. i. vol. unquam, super verbo susceperit liberas, num. 4 3 . et
ubi vide, quando sententia lata in judicio summario 44. et facit quod habetur infra eod. L 3, ibi ; Ca el que
prsejudicet in ordinario, cria} etc.
(4) Por ello. Teñe menti istam legem , quia q u o a d Plat. în 1. cives, in fin. C. de incol. lib. i o , et Bartol. in>
impositionem pœnae, non ita expressum erat de j u r e 1. quia semper, D . dé in jus voc. Et quis succédât e x p o -
e o m m u r n i , u t in dicta l. irriquum, et in 1. penult. C. sitis, vide Bald, in 1. si qua illustris, C. adOrfcian.
qui accus, non poss. et secundum Gloss, in dicta 1. ini- Gloss, et Doct. in 1, nutritoribus, C. communia de
quum isto casn p r o p t e r ingrátitüdinem repetit expensas succès.
factas in alendo nutritor , a r g . l . patrem 1 6 . C. de nupt. (2) Pierde el poderio. Concordat cap. u n i e u m , de
et tenet Salic, in dicta 1. iniquum, et a d d e 1. 6 , tit. 2. infant, et languid, expos, et nota benè , quia de j u r e Ci-
3 . Part, et 1. 2. tit. i. 7. Part. vili hoc erat d u b i u m , per 1. patrem 1 6 . C. de nupt. S a -
licet. et Ang. t e n e b a n t , quód pater n o n p e r d e r e t p a -
LEX IF. triam potestatem propter expositionem , et addueit l a -
te Joan, de Ana. in dicto cap. ú n i c o , col. penult, sed
Si pater filium exposuit, non potest e u m a b alimen- Glos. in 1. necare¡ D . de liber, agnosc. t e n e t , q u ó d si
tante r e p e t e r e , et perdit jus patriae potestatis : si auteni pater consensit expositioni > peí d a t patrian) p o t e s -
alius e x p o n a t , p â t r e n e s c i e n t e , t u n c p a t e r , quàm c i - tatem.
tiùs sciverit, r é p é t â t , et expensas solvat alimentorum, (3) Que lo supiessen. Text, in cap. fin. 8 7 . dist.
nisi sint factae pietatis c a u s a : sed si dominus servum e x - d i c i t , q u ó d infra 10. dies. Nota istam legem , quae hoc
p o n a t , efficitur liber; et si est libertus , p e r d i t j u s p a - déclarât, ut currant à tempore seientiae.
t r o n a t u s . Hoc dicit. (4) Las despensas. Tarn in alendo , quàm in a d d í s -
( 1 ) Echándolos. Isti expositi d i c u n t u r sanguinolent! cendo aliquod artificium ; ut in 1. 1. C. de infant, ex-
in r u b r . de infant, expos. C. u b i Azo in summa dicit,, pos, licet Glos. in dicto cap. fin. dicebat tantùm posse
ideô sic n o m i n a r i , quia sanguinis poena tan turn scelus peti e x p e n s a s , factas propter discendum artificium.
est p l e c t e n d u m : quia videtur parens hoc faciens,eos ne- (5) Por amor de Dios. Quod patebit ex conjectu-
casse, arg. D . de liber, agnosc.\< necare 4. est tamen r i s , vide quse notât Abb. in dicto cap. de infant, expos.
p œ n a e x t r a o r d i n a r i a officio j u d i é i s , ut notât Gloss, in et nota bene istam legem , nam non ita declarator in 1.
1. 2. C. de infant, expos, per 1. ñeque filium , C. de patr. 1. C. eod. in casu tamen [.patrem i 5 . C. de nupt. etiam-
potest, vide 1. fin. tit. 2 3. lib. 4. Foro Leg. Potest dicij si ex pietate fecisset, repeteret à patre p r o p t e r i n g r á t i -
quôd si expositus m o r i a t u r propter expositionem, h a - tüdinem , ut habetur in 1. 3 5 . tit. 12. 5. Part.
beat locum poena mortis , u t in dicta 1. fin. et ita p r o - (6) Ca se torna libre. Adde 1. 2 . C. eod. et c a p . r .
cédât , q u o d dicit Azo : si verô non m o r i a t u r , tunc p u - eod. tit. An aulem isti expositi possint ad ordines pro-,
n i t u r extraordinaria ; in quo versatur arbitriunl j u d i - m o v e r i , tangit Petrus de Anch. in dicto cap. unico , et
é i s , an propter necessitatem , vel magnam verecundiam d u b i u m facit, quia non constat, an sint nati ex serva,
p a t e r , vel mater hoc fecit, ut sic mitius p u n i a n t u r , a r - vel ex libera , ex matrimonio , vel s i n e , ex soluta, an
g u m . e o r u m , quai n o t â t Glos. in cap. fin. 8 7 . dist. an ex conjugata , ex datnnato , vel ex licito concubitu ; ar-
ex c r u d e l i t a t e , vel malitia, et tunc niagis rigorosa p u - g u i t , quod sic, non tarnen se firmat. Joan, de Anan.
n i a n t u r : vide Bart, in dicta 1. necare. Et n o t a , q u ó d ibi d i c i t , quod s i c , per fundamenta,.quae ibi videbis. .
exppsitus praesumitur esse de illa p a t r i a , in qua expo-, (7) Aforrado. Ut in dicta 1. 2, et diet, cap, 1.
n i t u r , Bart, in 1. 1. D . ad municip. col, fin, el: Joan, da
654 Quarta Partida. Titulo XXI.
T I T U L O XXL do enemigos de la Fe (2). La segunda es, de
los que nascen de las sieruas. La tercera es,
DE LOS SIERUOS. quando alguno es libre, e se dexa vender
(3). E en esta tercera ha menester cinco co-
¡ f i e m o s , son otra manera de ornes, que sas. La vna es, que el mismo consienta de su
Lan debdos con aquellos cuyos son, por ra- grado, que lo vendan. La segunda, que tome
zón del señorío que han sobre ellos. Onde, parte del precio. La tercera, que sea sabidor
Îmes que en el Titulo ante deste fáblamos de que es libre. La quarta, que aquel que lo
os criados, que orne cria en su casa, que compra, crea que es sieruo. La quinta, que
son libres; queremos aqui dezir de los sier- aquel que se faze vender, que aya de veynte
u o s , porque son de casa. E primeramente años arriba.
mostraremos, que cosa es seruidumbre, e LEY IL
onde nascio, e quantas maneras son délia. E
en que cosas, es tenudo el sieruo, de guar- De quales condiciones son los que nascen de
dar su señor de daño : e que poderío es aquel, sierua , e de orne libre.
que los señores han en sus sieruos.
Naseido seyendo orne de padre libre, e
LEY I. de madre sierua, estos átales son sieruos,
porque siguen la condición de la madre (1)
Que cosa es Seruidumbre, e onde tomo este quanto a seruidumbre, o franqueça: pero si
nome, e quantas maneras son della. acaesciesse (2), que a tal seyendo preñada,
la franqueassen, el fijo que della nasciesse,
Seruidumbre (i) es postura, e establesci- seria libre ; si quier no lo truxesse en su vien-
miento, que fizieron antiguamente las gen- tre la madre, despues que fuesse franqueada,
tes , por la qual los ornes, que eran natural- mas de vna ora, e aun quanto quier menos.
mente libres, se fazen sieruos, e se meten a E maguer despues tornasse la madre en ser-
señorío de o t r o , contra razón de natura. E uidumbre, siempre fincaría el fijo libre, por
sieruo tomo este n o m e , de vna palabra que aquel tiempo que lo traxo la madre después
llaman en latin, seruare; que quier tanto de- que la franquearon, quier fuesse poco, o mu-
zir en romance, como guardar. E esta guarda cho. Mas los fijos que nasciessen de madre
fue establescida por los Emperadores. Ca an- libre, e de padre sieruo (3), serian libres,
tiguamente, todos quantos catiuauan, mata- porque siempre siguen la condición de la ma-
uan. Mas los Emperadores tuuieron por bien, dre , segund que es sobredicho. E como quier
e mandaron, que los non matassen; mas que que de suso diximos , que los fijos deuen se-
los guardassen, e se siruiessen deüos. E son guir la condición de la madre (4); con todo
tres maneras de sieruos. La primera es, de esso, los fijos que nascen del padre, e de la
los que catiuan en tiempo de guerra, seyen- madre libres, deuen seguir la condición del
LEX ri.
(/() Por ellos, Adde 1. t. %.juxta hoc a 8. et 1. cum
dominus 19. D. ad Syllanian. famuli tamen liberi, li- Non debet dominus servum crudeiiter tractare, nee
cit debeant obsequium, et operas, et quasi quadam occidere ; nisi cum uxore, vel filia, seu similibus in a-
servitute astringantur dominis , et debent eos juvare, dulteiio deprehensum : et si sic crudeiiter tractet, aut
et armis , et quomodo possunt; non tamen tenentur mo- iamern infligat, conqueratur judici ; et si verum inve-
rí pro dominis, et licet possint seexponere morti, non nerit, vendat eum et pretium domino solvat, taliter
tamen cognntur, Bald, in 1. i. in secunda lectur. col. 6. quod nunquàm ad ejus potestatem servus revertatur.
ad fin. C. unde vi: quia quod Lie dicitur est spéciale in Hoc dicit.
servis: et ita videtur intelligenda, el limitanda 1. fin. tit. ( i ) Quisiere. Adde 1. i. et ibi Gloss, et Doct. D. de
8. Part. 7. cùm dicit de servientibus. Neque etiam pro- his qu isunt sui, vel alien, jur. 1. unicam , C. de emen~
cederet in vasallis , ut teneantur anteferre salutem do- dat. servor. et modicè potest servum castigare cum cau-
mini suae propriee, ut in 1. omne delictum 6. §. 8. D. de sa, et sine causa, secundum Glos. quse approbatur ibi:
re militar, et in cap» 2. defeud. sine culpa non amit. no- et potest dominus tenere servum in propriis vinculis,
tât Gloss, in cap. 1. quibus mod. feud, amitt. Alberic» secundum Bald, in rep. 1. imperium, col. 6. D. de/urisd.
post Jacob, de Rave, in dicto §. hoc autem , quia servus omn. judie, qui nihil allegat; tamen vide bonam legem
plus est adscriptus domino, quàm vassallus: vitas necis- in 1. in ipsius 5. C. famil. ercisc. quod intelligerem,
que potestas erat dominis in servis «b initio, §. 1. Ins- quando fecit aliquam offensam domino, ut videtur de
til, de his qui sunt sui, vel alien, jar. et §. 1. et §.21. Ins* mente illius, et sentit ibi Salic, et quod prsesuraatur
tit. de jure person, ita enim jus Civile mitigavit rigorem offensa tenet ibi Bald.
hune juris gentium jubentis non occidi, sed servari ser- (a) Lastimar, tit in 1. 2. D» de his qui sunt sui,
vos , si ipsi servi parati sint in carcerem , et in mortem vel alien, jur. §. 2. vers, sed el major asperitas, Ins-
pro dominis ire; quse ratio cessât in famulis, et vasal- tit, eod. cap. si quafœmina 43. cum Gloss, ibi 5o. dist.
lis 4 idem tenet Bald, in dicto cap. i . in princ. col. 2. cap. si ecclesia 42. cum Gloss. 2 3. quiest. 4. nimia enim
quibus mod. feud. amit. licèt Gloss, voluerit contrarium sœvitia culpa? annumeratur, I. 2. post princ. D. ad Leg.
in dicto §. potuisse: tenetur tameu vassallus poneré vi- Aqulliam.
tain suam in periculo propter salutem domini, ut est (3) Juez. Habes hie optimè declaratum, quod non
de mente Baldi in dicto cap. 1. in princ. et est text, in potest etiam cum causa dominus immodicè ssevire in
1. 3. tit. 29. Part. 2. et vide 1. 4. tit. 27. ead. Part, et servos ; sed oportet, ut fiat per judicem, adde 1. circum-
1. 4. tit. 24. infra ead. Part. eidere i i. §. servo, D. ad Leg. Cornel, de sicar. et ita
(\i) Enfermo. Adde 1. si quis in gravi 3. in princ* etiam tenet Alber. in l. i. §. sed eo, D. de his qui sunt
D. codem. sui vel alien, jur. et nota bene, quia non ita bene de-
(6) Encerrado. Adde §. subvenitur 6. diet. 1. si quis clarabatur per Gloss, et Doct. in 1. i. C. de emendat.
in gravi 3. server.
(7) O tan lueñe. Ut in dicta 1. 1. §. si quis in villa (4) Contra razón de natura. Hoe ideó subjungit,
3o. D. eod, et C. eod. 1. fin. quia de jure Civili servus non patitur injuriam , 1. nee
" (8) Sin pena. Quia, quod legitime factum est, nul- servis i. C. de injur, cum pro nihilo juris Civilis respec-
lam pcenam meretnr , 1. Grachus t¡. C. de adult, ad de- ta habeatur, regul. quod attinet 3a. etreg. per omnia ,
fensionem enim proprii corporis servus f'ecisse videtur, D. de reg.júr.
cùm alias occidi ipse debetet; nndè excusatur, ut lia- (5) Fambre. Adde diet. I. 2. Xi. de his qui sunt sui,
betur ibidem : imó , et quod fortius est, dicebat Cin. vel alien, jur. 1, unica , §. sed simus, C. de latin, liber,
in 1. 1. C. unde vi, qttcest. pen. quôd si aliquis habens tollend. ubi dicitur, quôd si lánguido servo denegantur
uxorem suspectam de adulterio , pisecepit servo, sen fa- alimenta, eripitur eo ipso in libertatem: idem habetur
miliari suo, ut earn interficiat, alias minabatursibi mor- in cap. i. de infant, et lang. expos, et notatur in diet.
tem , quôd si timoré propria? mortis servus occidit uxo- §. i. vers, sed et major, Instil, de his qui sunt sui, vel
rem , erit liberatus ab homicidio : videtur enim fecisse alien, jur.
ad defensionem propriam: et idem sentit Gloss, in 1. (6) Muger. In rebus veneréis , vel turpiter, ut in 1.
pen. D.famil.fitrt.fecis. dieat. Bart, in 1. a. D. de no- qui servum ¡)6. D. de verb, oblig. 1. quid ergo 53. %. 3.
seal- ubi bonus textus: quod dictum an procédât de ju- D. de legal. I. I. nee in ea 22. §. fin. D. ad L. Jul. de
re Divino, vel Canónico, vide Abb. in cap. merit, adulter, et in 1. quod ait lex 2 3. et ibi Bart. eod. tit. et
col. 2. quodmetus cans, ubi tenet, quôd non: vide ibi. isto casa potest occidere propria auctoritate, ut hic, et
Tom. IL Oooo
6'58 Quarta Partida. Titulo XXI.
ro semejante (7) destos. Ga estonce bien lo que! fuessen mandadas en testamento al sier-
podría matar. Otrosí dezimos, que si algún uo, que también las puede demandar el se-
orne fuesse tan cruel a sus sieruos, que los ñ o r , como si las ouiessen mandado a el mis-
matasse de fambre, o les firiesse, o les diesse mo. Otrosí dezimos, que si alguno pone su
tan gran lazerio, que non lo podiessen sofrir, sieruo en tienda, o ñaue (2), o en otro lu-
queestonze se pueden quexar (8) los sieruos gar, mandando que vse de aquel menester,
al Juez. E el, de su oficio, deue pesqiierir o mercaduría; que todos los pley tos que tal
en verdad, si es assi : e si lo fallare por ver- sieruo fiziere, con quienquier que los faga,
dad . deuelos vender (9), e dar el precio a su por razón de aquel menester (3), o merca-
señor. E esto dei*e í'ázer, de manera que duría en que lo pone, que es temido el Se-
"nunca puedan ser tornados (10) en poder, ñor de los guardar, e de los complir; tam-
nin en señorío de aquel,a cuya culpa fueron bién como si el mismo ios ouiesse fechos.
vendidos.
LEY VII. LEY VIH.
Como las ganancias que fazen los sieruos, Como Judio, nin Moro ñon puede auer
deuen ser de sus señores. Christiana por sieruo.
Todas las cosas quel sieruo ganare, por Judio, niii Moro, nin Ereje, nin otro
qual manera quier que las gane, deuen ser de ninguno que non sea de nuestra Ley, non
su señor (r). E aun dezimos, que las cosas puede auer (r) Christiano ninguno por sier-
ibi, quia in tali casu liberum hominem, et aei-'vutn alie- Vertendi in servos, qua» licet restricta sit per istam le-
num posset. gem, et similes , non debet ita amarè, et stricte inter-
(7) Semejante. Ut si inveniat eum turpiter cu¡n pretan, ut dispositum in occisione ¡iberi hominis, et
xnatre, vei sorore, ut in cap. si vero 3. de sent, excom. servi alieni; facit quod habetur in 1. qui servum 96» D.
et in cap. i. in princ. vers, item si fidelis, quibus mod: de verb.oblig.etm 1. 19, tit. 11. Part. 5. et quae tra-
feud, arnilt. et in 1. pen. tit. 7. lib. 4. Foro Leg. vei in dit Alberic. in 1. si ex legad causa, col. fin. in princ.
casu 1. et si percussor certus 6. §. fin. D. adSyllan, Ad- D> de verb, oblig,
Terte tamen, quia Alberic. in dicta 1. 1. §. 1. D. de his (8)' Quexar. L. a. vers, dominorum, Q. de kis qui
qui sunt sui, vel alien, jur. post Guilliel. et Jacob, de sunt sui , vel alien, juris, et in dicto vers, sed major•,
Raven, concluait., quad dominus non potest occidere Instit. eod.
servum suum, nisi eo casu quo posset alienum, vel li- (9) Fender. Sicul hic propter nimiam cruditatem
berum hominem, ut deprehensum in adulterio ; et quôd aufertur dominium, sic et potest auferri jurisdictio , ut
alias non posset eum puniré, sed posset in vinculis po- notât Bald, post Guilliel. et Cyn. in dicto vers, domino-
neré, aut tradere judici ad punienduni : et forte potest rum: vide ibi, et adde quse dixi in 1. 22. tit. iZ. Part.
dici, quód idem volait ista lex, ut patet ex prœceden- %, ethinc dicebat Bald, in cap. unico, qualiter dominus
tibus verbis, et ex hoc verbo, otro yerroseme/ante des- proprieU feud.priv. quôd dominus, qui abutitur domi-
tos ; et sic, quôd debeat esse omnimoda similitudo, ita nio , indignum se facit dominan.
quôd sit casus, in quo alias posset occidere liberum ho- (1 o) Ser tornados. Et sic, qui propter culpam com-
minem, aut servum alienum ; licet etiam posset dici, pellatur venderé, non potest redimere , ut hic, et vide
quôd.cùm de jure solum patri, et viro liceat occidere Bald, in dicto vers, dominorum.
adulterum , X.palri ao. et 1. marito %l\. D. ad L. Jal. de LEX VII.
adult. 1. Grachus 4. C. eod. tit. ita quód non licebat fi- Quidquid servus acquirit, domino acquirit: et le-
lio occidere adulterum deprehensum cum matre , ut te- gatum sèrvo factum potest dominus petere , et tenetur
net Angel, in dicta I. Grachus, licet Gloss, posuerit ex contractu per eum in admiiiistratione positura celé-
contrarias opiniones in 1. quod ait lex, D.de adult, ita bralo. Hoc dicit.
dici potest, quôd ex permissione hujus legis, cùm di- (1) De su señor. Adde §. item vobis 3. Instit. per
ci t, otro caso semejante destos, possit dominus occide- quas person, nobis acquir.
re servum suum, turpiter, inventum cum matre, vel so-
(a) O ñaue. Concordat^, a. Instit. quod cum eo.
r o r e , vel cum nepte ex filio, propter similitudinem ca-
(3) Menester. Non alias, ut in 1.1. §. non autem 7.
suum, et propter inconsultum dolorem : et pro hoc be-
et ibi Bart, de exercit.
ne facit 1. pen. tit. 7. lib. 4. Foro Leg. qua; etiam per-
mittit fratri, vel propinquo alii habenti sororem, vel
LEX riii.
propinquam in domo, occidere inventum turpiter cum
Nullus infidelis tenebit servum fidelem; alias occi-
ea : et forte idem posset dici, si inveniret servum tur-
detur, bonis confiscatis : et si servus ejus est infidelis,
piter cum concubina domini, cùm ipsa, et dominus es-
et efficitur fidelis, stahm est liber; nisi in causa mer-
sent soluti : quia inter concnbinain , et uxorem, nisi in
cantiœ eum emit, quo casu tenetur eum intra tres men J
honore nihil interest, 1. item legato 4y. §. parvi 4. D.
ses venderé: et si in hoc tempus fiat Ghristianus, tene-
de legat. 3. et vide Bald, in dicto cap. 1. in princ. col.
tur ei ipse, vel eum inducens , xii. morapetinos de mo-
fin. versio. quid si cognovit conçubinam: non enim ita
neta currenti solvere ; vel si non valet, usque ad eorum
est coarctandus dominus erga servum suum , sicut erga
valorem ut liber serviré: si autem post dictum tempus
servum alienum, vel liberum hominem, propter anti-
bapiizatur , erit liber nullo pretio dando. Hoc dicit.
«uain facultalem, quam de jure habebat liberé animad-
(1) Nonpuede auer. Adde 1. nnicant, C. ne €hris-<
De los Sieruos. 65g
tío. E qualquier dellos que contra esto fizies- gar, dene seruir por ellos, non como sieruo,
se, teniendo a sabiendas Christîano alguno mas como libre, fasta que los aya merescidos.
por sieriio, (ieue morir por ello, e perder E si fasta los tres meses non lo vendiesse,
todo (2) quanto que ouicre, e ser del Rey. maguer se torne después Christiano, non ie
Otrosí dezimos , que qualquier destos sobre- linca al que era su señor derecho ninguno
dichos, que ouiesse sieruo que non fuésse de en el.
nuestra Ley, si aquel sieruo se tornare Chris- T I T U L O XXII.
tiano, que se faze libre porende, luego que
se faze baptizar, e recibe la nuestra Fe, nin DE LA LIBERTAD.
es tenudo de dar por si ninguna cosa, a
aquel cuyo era, snte que setornasse Christia- ./Yman (1), e cobdician naturalmente todas
no. E maguer después desto (3) se tornasse las criaturas del mandola libertad, q-uanto
Christiano aquel que era señor, non le finca mas los ornes, que han entendimiento sobre
porende ningún derecho en este atal, que fue todas las otras, e mayormente en aquellos que
su sieruo, ese torno Cbrisliano ante que el. son de noble coraçon. Onde, pues que en eí
E esto se entiende, quando el Judio, o el Mo- Titulo ante deste fablamos de la seruidum-
ro , compra el sieruo que se torno Christia- b r e , queremos aquí dezir de la libertad. Ê
n o , con intención de seruirse d e l , e non pa- mostrar, que cosa es, e quien la puede dar,
ra venderlo, como en mercaduría. Pero si lo e a quien , e en que manera: e que derecho
comprasse cou intención de lo vender , deue- a el señor en la persona, e en los bienes del
lo íazer fasta tres meses. E si ante que los tres que era su sieruo, despues quel a fecho li-
meses se cumpliessen , trabajándose el señor bre. E por que razones puede perder,este de-
de venderle, se tornasse Christiano, non per- recho.
dería porende el Judio, o el Moro, todo el L E Y I.
precio que ouiesse dado por el. Ante dezi-
rnos, que seria tenudo de dar por si, el, o Que cosa es libertad: e quien la puede dar, e
el que lo fiziesse tornar Christiano, doze ma- a quien, e en que manera.
rauedis (¿j) de la moneda que corriesse en Libertad (1) es, poderío que.ha todo orne
aquel logar. E si non ouiere de que los pa- naturalmente, de fazerJo que quisiere; solo,
tian. tnancip. et cap. Wuxncipia, 5 4 . dist. è c o n t r a tamën glos. Si tamen teuéanlus.opinionein Host, in dicto c a p .
€bristianus b e n e potest emere Judrcum m a n c i p i u m , ita quod super his, s e c u n d u m quern a p u d infideles n o n
l a m e n , q u o d cam i l l o u o n m o r e t u r , ut dicit Glos. diet, est principatus , ñeque j u r i s d i c t i o , sed apud Vicarium,
cap. mancipia. Christianus etiam bene potest habere Christi ; posset P a p a , c u i , v e l l e t , istos principatus infi-
mancipium Christianum , u t notât Ángel, ¡n dicta 1. uni- del iuin concederé, secundum Petr. de A n cit. in reg. pec-
<;/}, r e f e r t , et sequitur J o a n , de Anania in cap. 1. de caium, de reg.Jur. lib.. 6. col. i 6 . et tutus esset, q u i a
Jndœis, u b i n o t a : a d d e 1. 2 2 . lit. 11. Part. 5. in tin. auctoritâle.PapDe tales¡principatus infidelinm occupa ret:
Et potest induci ista l e x , quôd si aliqua terra infidelhrm vide Bart.,in tract, de insfda.^in v e r b p nitllius , eol. fin.
convertatur ad fidem , Rege eorum manen te in infideli- qua: rnultùm.nota ad enneeásiones Apostólicas factas Re-
t a t e , quód liberentur subditi ab ejus dominio , e t j u r i s - gibus Hispanipe de terris. i n a r i s O c e a n i ; et vide omnia
d i c t i o n e j e t licet postea ipse Princeps convertatur ad quae latè dixi in 1. a. tit. 2 2 . Part. 1..
iidem , non r e c u p e r a b a jurisdictionem, ñ e q u e per hoc (.4) Marauedis, Jsti erant solidi, aure.i,..ut h a b e t u r
habebit primum d o m i n i u m , u t hic p r o b a t u r , et infrà in cap. 1. et fin. de Judœis, et hoc nota ad, leges ha;s
ead. 1. d'.J m dicit, maguer después, etc. Innoc. lamen in P a n i t a r u i n , . quae swpè l o q u u n t u r d e istis mqrape.tinis;
dicto cap, quoA .super his, de -voto, d i c i t , q u ô d bene et. vide d e valore i s í o i i u n , J p . de A n a . in dicto cap. 1. de
posset. Pap» d o m i n o infidel! jurisdictionem dimitiere Jadeéis, col. I.
super fidèles c o n v e r s o s : allegat 1. ad Timot. cap. 6.
d u m m o d ù Christianos non gravaret injuste : subdij la- TITtlLlIS XXII.
men , qupd propter periculum possit cogi talis dpmin.us,
ad recipiendum p r e t i u m , vcl c o m m u t a t i o n e m , siye es- (t) Aman. Libertas eharior e s t , q u à m vita ,1. fin,
set periculum fidei j sive ipsorum fideliurxi, p r o u t dé- Ç.efcpatr. potest, u n d è libertatera n e m p , r,ecusare p o -
clarât ibi Joan. And» et de hoe vide S, Thorn. 2 . , 2. test,, 1. fin.'etibi notât Bald. C. dç teslam. manuml. liT
qua;st. 4. art. t o . r berlas,.l.O,61, et 1 2 3 . D . . d e reg, jur.
(2) Todo. Nota h o c , quia non ita d i s p o n e b a t u r i u
dicta 1. nnica. LEX, I.
(3) Desto. Si ergo simul cum servo convérteretur ad
tiAexa , non perdet dominium s e r v i ; sinut non perderet .Libertés-est natu.rali,»: facultés,.ej;u$,. qitod cuique
P r i n c e p s , qui simu! cum populo suo cohvertirur ad fi- faceré Hbet, nisi q u o d v i , a u t j u r e prpih.ibetur;. Potest
dem , d o m i n i u m , et jurisdictionem,suam , arg. cap. Ju- autem libertatem d a r e d,oroinus.servo, jnju^Jiçip,, yel v ejç-
dœi el 2 . de. Jadœis, et in exíravag. Joan. 1\. qua? jri- ti;a;;,ei n o p debet hoc,per prrrjgcuratPXÇ^^.nçjrs, sed pe'r
cipit dig/turn, quai est sub titulo de Judeeis , in extravag. seipsjini^ yel per aliquem de deseendeptibns ,-,ycl a s -
commun. Si tamen ex hoc immineret periculum. fidei, cendentihus ejus m a n d a t p j cum littera, vel coram a m i -
posset sibi auferri j u r i s d i c t i o , et dominium , u t dixi in eis et,,q.pipq ; ue tcstibus ; et etlam in testamento, et ttinc
Tom. II. Ôooo a
66o Q u a r t a Partida. T i t u l o - X X I I .
que fuerça, o derecho de ley, o de fuero, do (i o) a su señor de muerte, o de mala fa-
non gelo embargue. E puede dar esta libertad ma ; o si quisiesse aforrar a alguno de sus
el señor a su sieruo, en Eglesia, o fuera de- sieruos, para fazerlo procurador, para re-
lía (2); o delante del Juez, o en otra parte; o cabdar sus cosas fuera de juyzio, au-iendó
en testamento , o sin testamento , o por el sieruo a lo menos diez y siete años ( t i )
carta. Pero esto deue fazer por si mismo, complidos; o si aforrasse su sierua, pa-
e non por personero (3) ; fueras ende, si ra casar con ella (12). Pero eu este caso de-
lo manda fazer a algunos de los que des- ue jurar, que por tal razón la aforra, e
cienden , o suben (4) por la liña derecha del que casara con ella, fasta seys meses. Ca
mismo. Mas a menester, que quando lo afor- prouando el señor qualquier destas cosas
rare por carta, o delante sus amigos, que lo (i3) sobredichas, delante del Juez, el que
faga ante cinco testigos (5). E si lo quisiere fuesse menor de veynte años, e mayor de
aforrar en testamento, rion lo puede fazer, diez e siete, bien puede aforrar su sieruo;
a menos de auer catorze años (6) el señor faziendolo toda via con otorgamiento de su
quel aforra, E si lo quisiere aforrar de otra guardador (i4)-
manera por carta , o delante testigos, o ami-
gos, non lo puede fazer, a menos de auer LEY IL
él señor veynte años (7); fueras ende, si aquel
a quien quisiesse aforrar, fuesse su fijo (8), Como puede ser libre el sieruo de dos seño-
o su fija, que ouiesse de alguna su sierua; res , quando el vno lo quisiere aforrar,
o si fuesse su padre, o su madre» o su her- e el otro non.
mano, o su hermana; o su maestro que le
enseñasse; o su amo, o su ama, quel crias- Auiendo dos señores, o mas, vu sieruo,
se;- o si fuesse su criado (g), o su criada; o si el vno del los lo quisiesse aforrar, puéde-
si fuesse con el criado a leche de vna mu- lo fazer. E si quesiere el, o otro alguno (r),
j e r ; o si fuesse tal sieruo, que ouiesse libra- comprar Jas partes que auien los otros se-
oporlet, quôd dominus sit major quatuordecim annis; qui et à quib. in gloss, fin. et limita, ut in 1. 2. D. de
et si extra testamentum manumittat, debet esse setatis manum. vind. extende etiam ut in casu notabili 1. si mi-
viginti annorum; si tamen servus sit ejus filius, aut nor 4. D. de servis export. Et nota, quôd idem dicen-
parens, frater, seu paedagogus, nutritius , aut ab eo dum est in adulto vélente vasallos suos liberare à fide-
nutritus, seu si eruit dominum à morte, vel infamia, litate, secundum Bald, in 1. summa rerum, col. 4- D- de
aut veut ad negotiá procurátorem constituere , habeat rcr. divis.
decern et septem annos: aut si ancillam causa ducendi (8) Su fijo. Ut in 1. si minor a, cum sequenti, D.
nxorem vellet manumitiere; juret intra sex menses earn dé manum. vindict. et in dicto §. multis.
dueere; et probatio talis causae fiet coram judice , et (9) Su criado. Ea educalione, de qua suprà tit. ao.
manumissio auctoritaté eiitatoïis. Hoc dicit. ead. Part, et adde 1. si colladanews i 3 . D. de manum.
(1) Libertad.Adverte, quia ista lex clariùs ponit vindict.
diffinitionern Hbertatis, quàm 1. libertas 4. D.'de statu (10) Librado. Adde 1. etiam 1 5. §. exprœterito, J).
homin. %'. 1. IriSlit. de jure person, ubi Glos. refert va- rie manum. vindict. ubi bonus textus.
rios intellectus ; et approbatur hic intellectus Jacobi de ( i r ) Dieu e siete años. Qua œtate posset esse pro-
Rave, quern refert Alber. curator ad negotia; nam ad judicia requiruntur 15.
(2) En Eglesia} o fuëra délia. Adde §. multis 1. anni, ut in 1. minor 5 i . D.deprocur. 1. 5. tit. H.Part. 3 .
Instil, de libertin: (12) Con ella. Adde 1. si collactaneus i3. et I. alum-
•' (3) Personero. Vide l'.iieque rnulierem, C. de vin- nos 1 4- §• sunt quiputant, D. de manurri. vindict. et eod.
dicta, Gloss, in 1. si quit alicuij 1), mandati, Bald, in tit. 1. si fogatas 20. §. matrimonii, causa 2.
1. cum proponas , C. de dolo. ( i 3 ) Destas cosas. Vel alias similes , ut in 1. etiam
(4) O suben. Adde 1. 1. in fin. C. commun, de mag- 1 5. in princ. et in §. 1. et 1. vel si sanguine 12. et 1. Mud
num, et 1. surdi i b . et 1. patèr 22. D. de manum. vin* 16.1). de manum. vindict./nam relinquitur arbitrio j u -
diet, et Azon. C. de vindicl. libert. in summa , et 1. pe- diéis justitia causse, ut in dicta 1. etiam, et not. Aug.
nult. C.'dë his qui ¿1 non domin. manumit, in dicto §. multis, et Azo C. de vind. libert. in swum,
(5) Cinco testigos. Vidé 1. 1. §; 2. et ibi-vidé omni- col. 1. versic. possunt'alice, et in arbitiium judicis de-
hô GI05& super hoc, C. de latiri. libert.'taïlerid'. et •vide bet 'versari', an unum tantum servum liabeat, qucm
Spec, dicentem , istam solemnitatem non' esse necessa- vult manumitiere, ut in dicta i. si collactaneus i 3 . vers.
riam, in rubr. de serv. non ord. col. fin. qui tameu non prœtered.
allegat legem , quae hoc suum dictum probet; undè ser- (1 4) De su guardador. Adde I. pen. O. de manum.
vanda est ista lex, quae vult hoc esse necessarium. vindict. et Azon. C. de vind. libert. tall, in summa, col.
(6) 'Cntorze años. In àuth'.' ui'sponsàl.'largit.§. 1. fin.
Collar. 9: et'tradit Gldss. in §.éu)nàutem , Instit.cuiët LEX II.
iquio'ùs ex ¿lâusïs manum. non lia Unùs de dominis potest servum communem maou-
'•(?) Pépite ditos,/Utin §. éadehi lege i|.:íibí et isti iriiitëre, alus invitis, soluto partium caetera rum justo
casus hic excepti ponüntur', Insiit! cui ete'.i quib.cnus. prëtio judiéis arbitrio; et si nolit illud recipere, fociat
rnàhum.' non' lic.'bt ex'tendé, ut'in \i si minofBo. D. de eum deponi judex in loco tuto. Hoc dicit.
verb, obfig. et'ut habetur per Gloss, in 1. qwesitum, D, (1) Otro alguno. Intellige, quando alius tertiuí ad
De la Libertad. 66'i
ñores eu el, tenudos son de las vender (2), si mismos ser aforrados, por bondades que
maguer non quieran (3), por precio dere- fazen, maguer non los aforren sus señores.
cho (4) , e guisado ; segnnd tuuiere por bien E esto puede ser por quatro razones. La pri*
el Judgador de aquel lugar, do acaesciere. E mera e s , quando algún sieruo faze saber al
si por auentura fuessen rebeldes, que nun qui- Rey , o alguno de los que judgan por el,
siessen tomar el precio por mandado del Jud- como algún orne forço, o lleno robada algu-
gador, nin loquisiessen vender; deue elJuez na muger virgen (1). La segunda, quando
fazer poner el precio para ellos en condesi- descubre a orne que faze moneda falsa (a).
j o , en alguna Eglesia, o lugar señalado: e La tercera es, quando descubre alguno, que
dende eu adelante (5) sera libre el aforrado, es puesto por Cabdiüo de Caualleros, o de
maguer nou lo otorguen aquellos sus señores. otros ornes en frontera, o en otro lugar, por
L E Y 111. mandado del Rey, si los desamparo (3) sin
Por quales razones el sieruo se faze libre, otorgamiento del Rey. Esso mismo seria, si
por bondad que fizo, maguer el señor descubriesse a Cauallero que desamparasse
non quiera. en tal lugar al Rey, o a otro su Cabdillo.
Merescen a las vegadas los sieruos por La quarfa es, quando acusasse (4) al que o-
hoc emit partes aliorum dominorum, ut servus liberla- taxatio pretii, de qua in dicta 1. r. C. de comm. servo
tem consequattlr; cíim hasc sit mens hujus texl. et 1. i . manum. Azo ibi in summa dicebat, quôd illa taxatio
C. decomrn. servo tnanurn. à qua habet oiigiiiein. erat imposita, ut non ultra possit exigí; si tamen servus
(4) Vender. Etiam si unus ex sociis sit minor , ut alias non tantum valeret, taxetur arbitrio judiéis. Ista
notât Gloss, in dicta 1. 1. super verbo impugnát, et tenet lex indistincte vult, ut taxetur per judicem, et addc
ibi Alberic. quae glos. idem dicit esse in ascriptitiis, et alium easum ,ubi recurritur ad judicem , ut taxet va-
ídem dicendum in hominibus taliabiübus ad volunta- lorem servi in 1. alieno 3 1. §. si is cujus i¡. D. defidei~
tem, quamvis non sint servi quoad personam, quia po- com. libert.
test liberé reCedere, bonis tamén dimissis: quia quod- (5) E dende en adelante. Non ergô antea erit liber,
dam genus servitutis videtur esse, quôd non possint re- ut liic, et tenet Gloss, in dicta 1. 1. quia non cogetur
cedere, nisi bona dimittant, secundum Joan. Fab. in §. fidem habere de pretio.
fin. Instil, de dônul. et Bald, in dicta 1. l. quod dictum
nota ad illos , qui in Regno sunt solarerii, ut in K a. LEX III.
et fin. tit. 11. lib. /|. Orden. Regal, et idem die, si unus
ex sociis velit, quod servus communis promoveatur ad Servus nttntians judici monetae fabricatorem, seu
ordines, «t in cap. 1, et ibi Gloss. 54- dist. Et quid si
virginis raptorem, vel ducem militia: desertorern , aut si
unus in loco communi mandet construi Ecclesiam ? an alium similem militem detegat ; vel si vindicet domini
alius socius compellatur, venderé partem suara, vide necem , aut ejus occisorem accuset j vel proditionem Re-
Bald, in dicta 1. 1. iriduceritera illam legem, quôd sic.
gí, aut Regno machinatam, denuntiet; eripitur pro prse-
Et intellige islam legem , quando qui compeliitur ven- mió in libertatem : et primis tribus casibus dabitur d o -
deré partem suam, nullam habeat causara contradieen- mino pretium justum per Regem. Hoc dicit.
di; nam si haberet, ut quia servus propter seutentiam (1) Muger -virgen. Goncordat I. si quis "i.C.pro
judiéis, vel ex provisione legis, seu mandato testatorisquibus caus. servi pro prcsin. libert. accip.
non potest ad libertatem pervenire, ut in 1. i. et Ï . C. (2) Moneda falsa. Concordat !. 2. eod. tit.
qui non pons, ad libert. perven. et ibi A/.o in sumhia, (3) Los desamparo. L. fin. ejusdem tituli, et bene
tuno audiendus esset: vide pro hoc bonam glos. in 1. 4. declaratur hie, quis dicatur desertor militia;.
C. de libert. et eorum liber, in gloss. 1. et ibi Alberic. (4) Quando acusasse. Non sufficeret solaaccusatio,
et Angel. Tveque obslatillud, quôd adducrt Joan. Fab. nisi et probet crimen probationibus incorruptis, ut ha-
in dicta 1. 1. et Àrchid, in cap. fiselicis, deposnis, lib. 6.
betur in 1. 1. C. eod. ubi Bald, notât, quod ei qui de-
quôd si alter ex sociis committat crimen, propter quod fert, et non probat,non debeturpraemium; imô et plus
domusdebeat désuni, quôd alter solvendo preliumpos- dicit ibi Bald, quôd si servus probavit indicia, propter
sit totam domum liberare à diruptione, et sibi cam re- quae deventura est ad torturam judicis officio, non me-
tiñere : nam ibi res non delinqúit, ñeque potest delin- retur premium: quia ista probatio potiùs facta est offi-
quere; liic vero ipse servus, quia demeritas est causa ciojudicis inquirentis ,quàm peripsmn delatorem;quod
prohibitionis: in rebus enim licèt aliquandô abusive di-dicit esse menti tenendum: dubito tamen de veritate bu~
catur Cadere culpa, ut in 1. siutcerlo 5. §. 7- vers, nut
jus dicti, nam satis dicitur probasse, qui indicia suffi-
si machine culpa, D. cornmod. Gloss, in 1. 1. D. si qua-cientia monstravit, quibus ventum est ad torturam, ex
drup.paup.fecis. dicatur, stout pad ssevitiam , 1. sed si
qua sequuta est confessio delicti, neque dicta 1. 1. su-
quid i a . <j. ei generaliter 3. D . d e usufruct, hoc tamen
per qua Bald, se fundat, probatcontrarium , et satis hoc
est, ut dixt, abusive : in rebus uamque non cadit delic-probatur ex 1. indicasse 197. D. de verb, signif. ubi in-
tum,' ut in a utli. de mandat. Princip. %,i. et dé quaestio-
dicasse reum est detuiisse, arguisse, et conviçisse. Be-
iie praedibta'de'doiuo com müni, vide Alberic. ial.siis ne tamen crederem, quôd si is qui detulit, seu accusa-
cum quo, D. commun, dwid. vit, probationes noninduxit, sed tantum accusationem
(3) Maguer non quieran. Casus specialis est contra fecit, quôd ex hoc non consequatur premium, licèt
regulara 1. invitum 11. C, deconlrahiempt.et 1. neceme- processu temporis judici apparuissent probationes, ut
re 16.C. de Jare de liber. notât Alber. post Oldral. in dicta 1. 1. et tradit Alex,
(4) Por precio derecho. Non ergo habebit locum eonsil. 78. col. pen. 5. vol. et satis dicitur convicisse,
6(¡2 Q u a r t a - P a r t i d a . Titulo XXII.
uiesse muerto (5) su. señor, o lo vengasse, bre, sabiéndolo su señor, e non lo contra-
o descubriesse traycion (6) que quisiessen diziendo, fazese el sieruo libre porende. Es-
fazer al Rey , « al Reyno. Pero en Jas tres so mismo dezimos que seria, si casasse la
razones primeras, el Rey, o el otro Señor an- sierua con orne libre. E aun dezimos, que si
te quien las descubriesse, deue dar al señor el señor se casasse con su sierua , que seria
tanto precio (7), quanto vale el sieruo. la sierua libre (2) porende.
'<ex quo per indicia, etpropriam confessionem fuit çon- Part. 5. concordat 1. si lenones 12. C. de Episcop. au-
victus , juxta ea, quae tradit Felin.in cap. at si clerici, dient. et D. de religios. 1. minime 35. et C. de specla-
in .princ. de judie, et pro hoc facit ista lex ibi, o lo ven- culis, 1. fin. lib. 1 o. et 1. si dominus 2. D. de his qui sunt
gasse; nam satis vindicare dicitur mortem domini, de- sut, vel alieni juris.
ducendoin judicio, et arguendo, et convinçendo reum
indiciis, et confessione propria: nam habito effectu, L E X V. ,
non curatur de modo, 1. cum set vus io4- D. de verb, Si servus cum libera, aut ancilla cum libero, domi-
oblig. 1. si mater 3. C. de instil, et substit. addel. 46. tit. no sciente nec contradicente, contraxit matrimonhim,
5. Part. 5. efficitur per hoc liber: idem, si dominos cura ancilla
(5) Muerto. Idem , si detegit conjurationem , et contraxit.: Hoc dieit.
conspiiationem in mortem domini, ut in 1. (¡eris alieni ( 1) Casando. Adde 1. î. tit. 5. ead. Part.
3 9. D. ad Leg. Falcid. et ibi Alex. (•z) La sierua libre. Àdde 1. 1. tit. E». snprà ead.
(6) Deseubriesse traycion. Tene menti islam legem, Part, et quaj ibi dixi.
nam ad prxsens non recordor de lege juris communis
concordant!, nam 1. fatnosi 7. D. ad Leg. Jul., majest. LEJi VI.
qua? permisit delationem servi in isto crimine , non di- Servus ad sacros ordines domino sciente promotus
cit de isto prsemio, neque etiam habetur in dicto tit. C. efficitur, liber; si autem ignoret, potest intra annum
pro quibus caus. servi lïbert. accip. sed salis aaquum est, post sçienliam subdiaçonum ad servitutem reducere;
et justum, quod hie habetur: et vult h«ec lex , quód hoc postea non • diaconum autem , aut presbyterum non re-
casu non solvatur prelium domino servi à fisco, quôd vocat; sed ipse dabit ,dom.iiio servit m œquivalentem,
yidetur durum, quando dominus non esset in culpa. vel pretiam, quod aflte promotionem valebat. Si verô
(7) Tanto precio. Ut in 1. a. C. ex quibus cans, ser- fiat Episcopus dabit domino tales duos servos, sicut
vi libert. accip. et in duabus sequentibus; et limita, ut ipse erat;
per Salic, in 1. siquis, illius tituli. (1 ).,..£*£ subdiacono. Miror de hoc, cùm sit expresse
tcontra tèxt. cui est stándum, in cap.miramttr 7. de ser-
LEX IF. vis ñon ordinand. ubi idem sit in subdiacono, quod in
diácono, et hoc idem disponitur , lam in subdiacono,
Si dominus ancillam publiée prostituât, efficitur per quàm in diácono, in 1. 18. tit. G. 1. Part, ubi vide quse
hoc libera odio proslituentis. dixi.
(1) Porende libres.' Vide quae dixi in 1. 47, tit, 5. (a) Dos sieruos. Hoc, quod hic disponitur, quód
De la Libertad. 66'3
LEY VII. LEY VIII.
En que manera, por tiempo, puede el sieruo De como el aforrado dette honrrar a aquel
ganar libertad. que lo aforro, e a su rnuger, e a sus fijas: e
en que cosas les deue fazer reuerencia.
Andando el sieruo (i) de alguno por si
diez años, auiendo buena fe, e cuydando Porque la libertad es vna de las mas honr-
que era libre, en aquella tierra do morasse radas cosas, e mas caras deste mundo (1),
su señor, o veynte años en otra tierra , ma- porende aquellos que la resciben, son muy
guer non lo viesse su señor, fazese libre por- temidos de obedescer, e amar, e honrrar a
ende. Pero si non ouiesse buena fe, e sabien- sus señores que los aforran. E como quier que
do que era sieruo , anduuíesse fuydo veynte los ornes son tonudos de conoscer el bien fe-
años, non seria porende libre ; ante si lo fa- cho, e gradescerío, a aquellos de quien lo
llasse su señor, lo puede tornar en seruidum- resciben; en ninguna manera non lo son mas
bre. Mas si por ventura, treynta años pas- que en esta yi). Ca assi como la seruidum-
sassen, andando assi, dende adelante linca bre es la mas vil cosa deste muudo (que pe-
por libre, e non ha ningund derecho en el, cado non sea (3) ) e la mas despreciada ; assi
aquel que era su señor. E esto se entiende, la libertad es la mas cara, e la mas preciada.
si anduuiesse foydo en tierra de Christianos. E porende el aforrado, e sus fijos, deuen
Mas si fuesse en tierra de Moros, quanto mucho honrrar, e auer reuerencia en todas
quier que fincasse alia, finca libre; assi como cosas a su señor (4), por quien recibió la li-
él Christiano que es captiuo en tierra de Mo- bertad, e a sus fijos; mas a los otros estra-
ros, e puede ioyr, e venir a tierra de Chris' ños (5), que fuessen establescidos por here-
tianos. deros en testamento del señor, non son tenu-
servns Episcopus factus, i g n o r a n t e , vel eontradicenté et videtttr bujusmqdi sibí l i b e r ; sed magis s e r v i t , quàm.
d o m i n o , r e d d a t d u o s servos d o m i n o , n o n inemini m e si sub ryrannis p o s i t u s : et a d d e 1.7« qucestione 1 3 . C.
alibi legisse. de sentent, pas. Bald; in r u b r . C. si quis aliq. testare
LEX VII. prohib. col. 8. et peccatum dueit ad n o n esse cum nihil
s i t , j u x t a illud Joannis : Sine ipso factum est nihil:
Si serVtís b o n a fide infer p r é s e n t e s i o . vel i n t e r Gloss, in cap. porro, de pœnit. distinct, p r i m a in p a r t e
absentes 2 0 . aniiis pro libero se g e r a t , prsescribit l i - iieluli. '
bertatem; sed si mala fide, expectantur 3 o . a n n i : si (4) -A su señor. Et mérito : quia manumissor aequa-
autem fugit ad terram i n û d e l i n m , q u a n t u m c u m q u è ibi lií est pa t r i , u t dicit text, in a u t h e n t ut liberl. de cast,
steterit, erit liber ; sicut è contra Ghristianus à Sarrau áureo anulo non indig. collât. 6. et semper liberto p a -
eenis in terrain fugiens Christianorum. H o c dioit. troni persona debet videri s a n c t a , 1. penult. D . de ob-
(1) Andando el sieruo. A d d e 1. 2 3 . tit. 2 9 . Part, seq. prœstand.
3 . et quse ibi d i x i : vide quae notât J o a n . F r a n . Balbus (5) Estraños. ï e n e menti istam legem , quae j u n c -
in tractât.prœscript. fol. 3 o . col. î . v e r s . 7. quœro. ta in his verbis cum sequenti i n n u i t , quôd ñeque opé-
rée obsequíales, quae consistunt in n o n faciendo , t t a n s -
LEX n u . eiint ad hœredes extráñeos. De j u r e communi Glossa
L i b e r t u s , et ejus filii tenentur p a t r o n o , et ejus fi- d i c e b a t i n opetis o b s e q u i a l i b u s , quae consistunt in non
liis ad a s s u r g e n d u m , et salutandum reverentiam exhi- faciendo, quôd transeant etiam ad haeredes exlraneos:
b e r e : nee debet eum , sine licentia à judice petita, in et idem tenet Azo C. de oper. libertor. in s u m m a , col.
jus vocare; nee a c c u s a r e , nisi p r o offensa p r o p r i a p e r - pen. Bart, in 1. si non sortem, §. libertus, col. 5. D . de
s o n » , vel R e g i s , et tunc de judiéis licentia: potest ta- condict. indeb. dicit, hoc non indistincte procederé, sed
men libeitus patronum in j u s Vocare super causa tan- t a n t ù m i n illis operis de non vocando in j u s sine venia,
gente pupillum cujus lutelam gerit. Item tenetur in pa- tit in 1. 2. C. de in jus voc. alia» verô de non testifican-
t r o n i absentia ejus r e s , ut p r o p r i a s , custodire à p e r d i - d o , seu de aetione famosa nou p r o p o n e n d a , q u ô d ista
tione. Item si patronus venerit ad inopiam , libertus te- non transeunt in Iiasredem e x t r a n e n m , q u a n d o n o n
n e t u r eum alere. Hoc dieit. trahunt originem à facto p a t r o n i , ut in 1. apud Celsurn
(1) Mas cara deste mundo. Vide suprà eod. in 4. §. adversas 1 6 . D . de doli except quae verô consis-
s u m m a , et 2. Part. tit. 2 9 . in s u m m a . tunt in faciendo , non transeunt ad haeredes e x t r á ñ e o s ,
(2) Mas que en esta. Adde 1. pen. C. de liberl. et. ut h i c , et in dicta 1. liberti. Operae e r g ô , quœ consistunt
eor. liber, et ibi Angel. d i c i t , quôd immemor libertatis in assurgendo ipsi p a t r o n o , et eum salutando , et r e -
sibi data; dieitur nequissinms. v e r e n d o , ejusque negotiis g e r e n d i s , n o n transeunt a d
(3^ Que pecado non sea. Nam q u i facit peccatum e x t r á ñ e o s , u t in 1. liberti, libertœque 1 0 . C. de oper. li-
servus est p e c c a t i , J o a n . 8. cap. v. 3 4 . et ut dicit B . bert. notât Azo u b i suprà , et idem vult ista lex : et a d -
A m b r o s . epist. 7. ad Simpliciailutn , col. antepen. Vide de Glos. in verbo naturam, in 1. si non sortem , §. liber-
quàm seriùs dixit Cayii: abscondam me (inquit) et ero tus , D . de condict. indeb. et ibi vide in texlu , q u ô d hae
g e m e n s , et tremens super terram : et erit omnis q u i in- opera? obsequíales etiam sine impositione d e b e n t u r : et
venerit m e , oc'cidet m e , Genes. l\. cap. v. 14. Servit q u i d de liberto Ecclesiae, vide in cap. liberti 61. 1 2 .
igitur peccator f o r m i d i n i , servit cupiditati, servit avasi- qusest. 2. et Glos. in cap. diaconi 3 5 . et in cap. de liber-
tia;, servi! l i b i d i u i , servit malitise, servit iracundia», lis 6 3 . ead. causa, et quseslione.
664 Q u a r t a Partuîa. Titulo X X I I .
Vlos los aforrados de fazer reuerencia. E la porque non se pierda, nin se menoscabe;
lionrra que ellos deuen fazer (6) al señor que bien assi como si la cosa fuesse suya propia.
los aforro, es esta: quel deuen saludar cada E esto deue fazer, qua rulo el señor non esto-
vez que vinieren ante el, e ante sus fijos, o- uiesse delante. E avn lo deue guardar en otra
milUnrloseles: e cada vez quel señor sobre- manera. Ca si entendiere que aquel que lo
viniere, si el aforrado estuuiere posado, de- aforro, es venido a tal pobredad, que ha me-
uese leuantar a el, e recebirlo muy bien, e nester de su aforrado algo, deuel acorrer,
diziendol buenas palabras, ehonrrandolo en dándole que coma (i4)> e quebeua, e que
todas las otras maneras que pueda. E bou lo vista, e que calce, segund la riqueza, o el
dene aduzir a pleyto, nin razonar contra el, poder que otiiere.
nin demandarle ninguna cosa , a menos de
pedir licencia al Juez (7) del logar: nil deue L E Y IX.
acusar (8), nin enfamar en ninguna manera;
fueras ende, si lo ouiesse a fazer, sobre cosa Por que razones puede el señor lomar a ser-
que tanxesse al Reyno, o a la persona del uidumbre, aquel que ouiesse aforrado.
ftey (9); o si ouiesse fecho tan grand tuer-
to (10) a el mesmo, feriendolo con armas, Señores y ha algunos, que aforran sus
o errando de otra guisa contra el, de mane- sieruos, tan solamente por su buena volun-
ra que lo non pudíesse escusar. E avn quan- tad (1), queriéndoles fazer bien , e merced,
do se ouiesse a querellar del sobre tal razón, non tomando precio ninguno dellos. E otros
non lo puede fazer sin licencia (11) del Jud- y ha, que los aforran por precio que resci-
gador, segund que es sobredicho. Pero si el ben; o porque los mando aforrar su señor
aforrado fuesse Guardador (12) de algún en su testamento, al heredero que estables-
huérfano, bien podría aduzir su señor a pley- cio en el. E porende dezimos, que si el se-
to , sobre cosa que pertenesciesse al huérfa- ñor aforra su sieruo por su buena voluntad,
no. E avn en otras cosas deue el aforrado non tomando precio; o si rescibiesse precio
hourrar, e ayudar aquel que lo aforro. Ca si del sieruo mismo (2), que lo da por si ; si
viere, e sopiere, que alguna de las cosas de atal aforrado como este después fiziesse al-
su señor esta malparada en alguna manera, o gund yerro contra su señor, o contra sus
que se le puede perder, deuese trabajar, de fijos (3); como si los acusasse (4), o los en-
poner y la mayor guarda (i3) que pudiere, famasse, o fiziesse amistad con los enemi-
•(•6) La honrra que ellos deùen fazër. Isla íes; de- ïjul tenetur álere dominuní înôpèm , secundum Bart, in
•clarat, in quo consistunt operse obsequíales, ad quas tract, alimèntorum, pen. col. in fin. et Jas. in dicto §.
tenetur ¡iberlus patrono ,et non ita bènè alibi inyenies libertus, in princ. et ibi vide, quôd ssepenumero ar-
declaratum de jure communi: vide Glos. in 1. ctiam C. guitur de libertis ad vassallos: et vide Bald, in 1. 1. §.
•de obsequiis, et in dicto §. libertus., ubi Bart. col. 4. et sed scirnus, C. de latin, libert. toll, ubi limitât istud dic-
Azoii. ubi suprà. tum de vasallo , ut alat de reditibus feudi, non de pro-
(7) Pedir licencia al Juez. Adde 1. a. C. de in jus priis bonis: vide Carolum Molin. in comment, consuet.
voc. Paris, fol. 278. col. 1.
(8) Acusar. Adde 1. hi tamen 11. §. 1. D. de ac~
cus.et ¡. 1. cum Glos. C. de obseq. patron.prœst. LEX IX.
(9.) A la persona del Rey. Vide 1. penult, et fin. C.
qui accus, non poss. et 1. 3. tit. a. 3. Part. tàbertùs ingra'tus patrono gratis mannraittenti, vel
(1 o) Tan grande tuertó. Adde l» sed si hac 1 o. §. ctiam filiis , ea causa, ex qua donatio revocaretur; aut
prœtor ait 12. D. de in jus voc. si fecit in eorum perniciem cum eorum inimicis pacenij
(11 ) Sin licencia. Ut in dicto %.prœtor ait. vel etiam egentes nolit alimentare, potest in ^etvitu-
(iî) Guardador. Approfeat opitiioneni Azon. C. de tem revocari, nisi pretium à tertio patronus .pro manu-
obsequiis, in summa, et Glos. in 1, 1. C. eod. rnissione recepit, aut testator dominus ei haeredi insti-
( i 3) Ponerla en mayor guarda. Nota benè : tene- tuto , vel alias, servum manumittendum mandavit : po-
tur ergè libertu» gerere negotium absentis domini, ut test tunc conqueri, ut pro modo excessus «astigetur.
lue. Et adde, quód si esset praesens, et dominas com»- Hoc dfeit.
jnitteret sibi negotium, in quo parùm posset occupari, (1) Por su buena voluntad. Adde 1. 1. C. de libert.
tenetur facera ; veluti si mitteret cum ambasiata ad do- et eorum liber, et in antbent. ut libert, de cœt. áureo non
jnujn cujusdam amrci, secundum Bart..in dicto %. liber- indig. annulo , collât. •&. §. 1.
tus, col. 4- et vide text, in 1. officio S. C de negol. gest. (2) Del sieruo mismo. Adde 1. etiam 5. C. de obse-
Tenetur etiam libertus petere tutorem filiis palroni, ut quiis, et Glos. in dicta 1. 1. C. de libert. et eorum. liber.
in 1. 2. C. qui pet. tutor, et D. eod. i. a. 5. liberti; et (3) Contra sus fijos. Intellige de liberis prïrai gra-
etiam sumptibus suis debet petere, ut per Salie, et Alex. dua, ita quôd non extendetur ad nepotes , ut ¡n 1. scien-
in dicta 1. officio, ubi et Paul, de Castr. etiam si protes- dum ,70. vers, item in lege, D. de verb, signif. et notât
ietur de répetendo, contra Glos. ibi. Glos. in 1. liberti, C. de libert. et eorum liber.
(14) Dándole que coma. Adde 1. siquis à liberis 5. (4} Como si los acusasse. Nota hic causas, quibus
§. soient 18. D. de liber, agnosc. et idem die de vassaJlo, libeitus ingratus revoca tur ia servitutem. Et udverte,
De la Libertad. 665
gos dellos en su destoruo; o non les qui- LEY X.
siessen dar que comiessen, o que vistiessen,
si les fuesse menester, segund diximos en Que derechos pueden auer los señores en
la ley ante desta ; o si les fuesse descono- los bienes de los aforrados.
ciente, en algunas de las maneras por quel
orne que da algo a otro, lo puede despues En la persona del aforrado, diximos, que
reuocar, assi como diximos en el Titulo de derecho finca al señor quel aforro. Agora
las donaciones (5), en la quinta Partida des- queremos dezir, que derecho ha en sus bie-
te libro; dezimos, quel puede el señor tor- nes ; e dezimos , que si el aforrado muere sin
nar en seruidumbre (6) porende, querellan- testamento, e non dexa fijo, nin nieto que
do, e aueriguando (7) alguna destas cosas herede lo suyo, nin ha padre, nin herma-
en juyzio. Mas si el precio, que ouiesse re- no (1), nin hermana, que sean libres, que es-
cebido por aforrar, non lo ouiesse dado el tonce todos los bienes del aforrado deuen
aforrado por si, mas otro alguno por el ; o ser del señor. E si fiziesse testamento, e non
sil ouiesse aforrado por mandado de o t r o , ouiere ninguno de los parientes sobredichos;
que era su señor; estonce, maguer el afor- si los bienes del aforrado valieren cient ma-
rado fiziesse alguno de los yerros sobredi- rauedis de o r o , e dende arriba, deue dexar
chos, dezimos , que aquel que le ouiesse fe- a su señor, la tercera parte de lo que ouie-
cho assi libre, nol podría (8) después tornar re. E si por auentura menos ouiere, de la
en seruidumbre. Pero puédese querellar al valia de los marauedis sobredichos , non es
Juez del logar; e el deuelo castigar, o dar tenudo de dexarle nada, si non quisiere. E
pena, segund fuere (o,)elyerro (íoj que ouies- si el aforrado muere sin testamento, e dexa-
se fecho. re alguno de los parientes de suso dichos ;
estonce , quanto quier que valiessen los bie-
nes, non ha derecho ninguno el señor en
ellos. Mas deuelos auer el su fijo, o el parien-
te mas cercano que dexare, de los suso nom-
brados (2).
quia quando patronus non remisit jara patronato», ex et Azon. in summa, C. de libert. et eorum líber, ubi
levi efiam offensa libettus revocatur in servitutem, ut facit distinctionem, an marminittat. ex volúntate, ve! es
in 1. a. C. de libert. eteorum liber, et ibi GIos. si autem necessitate : quam distinctionem sequitur ista les. Et
remisit jus patronatüs, tunc injuria? debent esse gra- adverte , quôd etiam quando dominus posset eum re-
ves , ut habetur in authent. ut liber, de cœt. áureo non vocare in servitutem in primo casu hujus legis , si ta-
indig. collât. 6. §. i. in glos. in verbo restituimus , quae men nollet hoc faceré, sed quôd aliter per judicem pu-
vult , quôd tali casu requirantur alia; causa?, ex qui- niretur, standum esset in hoc ejus voluntati, ut décla-
bus revocatur donatio, seu aliqua earum ; et fuit opi- rât Glos. in dicta 1. 2. C. de libert. et eorum liber, in
nio Azoii. in su mina , C. de libert. et eorum liber. Ad- glos. super verbo sub imperio.
verte etiam, quôd debet esse offensa in faciendo ; nom (10) El yerro. Si errât in obsequialibus, primo
si est in non faciendo, ut in obsequialibus , non revo-> comminatur ei Prsetor, secundo coercitionein extraoi di-
caretur libertas propter talem ingratitudinem , sed alias nariam ei imponit : si autem sit. .inofficiosus , ut quia
coerceretur, ut in 1. solo 3o. C. de liber, causa; nisî facit injurian), si quoad verba lantùm , daninalur in exi-
esset in non alendo patronum inopem, ut hic habetur, lium ; si verô quoad factum, damnatur in metallum,
et in 1. alimenta 6. §. fin. D. de liber, agnosc. vel nisi ut in 1. 1. B. de jure patron. Hase verô lex nostra hoc
esset libertus Ecclesise, ut notât Innoc. in cap. 3. de sen', relinquit arbitrio judiéis.
non ordin.
(5) De las donaciones. L. io. LE X X.
(6) Tornar en seruidumbre. Limita, nisi libertus
*it clericus ; quia non revocabitur per ingratitudinem, Liberto mortuo ab ¡«téstalo , non relicto filio, ne-
ut notât Innoc. in cap. 3. de servis non ordin. ad fini pote , patre, aut fratre libero , succedit patronus : et
(7) Aueriguando. Sed an requiratur sententia judi- si nullum relinquat de Supradictis , et testatnentum fe-
éis, videtur quôd non, per istam legem , cùm dicitpue* cerit , et bona sua centum ami morapetinos , vel supra
de el señor, etc. et idem videtur probari in diet, au- valeant, succedit necessariô patronus in tertia parte ;
thent. ut libert. de cœt. §. illud. Bart. tamen ibi ad fin. alias autem , vel si minus habuerit quàm centum , non
tenet contrarium , imô quôd requiratur sententia judi- tenetur éi aliquid relinquere. Hoc dicit,
éis , et probatur in 1,1. C. de libert. et eorum liber, et (1) Hermano. Frater ergô excludit patronum: et
ibi Salie, notât, quôd ista revocatio fit officio judiéis, approbatnr hie opinio Azon. in summa , C. de bonis li-
et istud credo verius : neque obest haec lex; quinimô bert. ad fin. et repróbatur opinio Joan, de qua in gles.
facit pro ista opinione, cùm dicit, aueriguando en jui- Instit. de servil, cognât, in verbo' alterius, cujus opinio
sio, et sic requiritur, quôd declaretur per judicem ; nam à Doctoribus juris communis tenebatur communiter.
antea non potest dici, judicial ¡ter causam liquidatam, (a) Suso nombrados. Quia ista lex breviter se ex-
nt m l . 7. in princ. tit. 14. "S.Part.et vide quae ibi dixi. pedit circa successionem in bonis liberti, vide latiùs per
(8) Nol podría. Adde 1.1. C. de libert. et eorum liber. Azon. C. de bonis, libert. in sum. et per Doct. in §. sed
(0) Pena segundfuere. Adde 1. x. D, de jure patron. nostra 7 Instit. de suecas, hbçrtor. Et .advcrte> quia Aug,
Torn. II. P
PPP
666 Quarta Partida. Titulo XXII.
LEY XI. mo si vengo la muerte de su señor. La quarta
es como si fuesse tal aforrado, que ouiesse re-
Por que razones puede perder el señor, el cebido libertad por el Emperador, o por el Rey,
derecho que ha en los bienes del aforrado. diziendol assi ; Mando que seas libre, bien assi
como si nunca (5) ouiesses seydo sieruo. La
Patronos lîaman en latin, el señor que quinta e s , quando el que fue señor del afor-
aforra su sieruo, porquel torna como de nue- rado , es desterrado por siempre (6). La ses-
uo en estado de orne. E el derecho que ha ta es, quando rescibe el señor (7) alguna co-
tai señor en los bienes del aforrado, piér- sa de su aforrado, en nome de aquella par-
dese en muchas maneras (i). La primera es, te que deuia auer en sus bienes después de
quando el aforrado esta muy cuy tado de ham- su muerte ; o se faze pagado della, maguer
bre , si nol socorre aquel que fue su señor, non la resciba. La setena, quando el Patron
dandol que coma {%), pudiéndolo fazer. La aforra el sieruo, e le face prometer (8), o
segunda, quando el señor quel aforro, apre- obligar, quel faga algunas lauores después
mia aquel quel fizo libre, e le f'aze jurar, que sea aforrado. Ca en qualquier manera
que non case (3), uin faga fijos. La tercera que resciba el Patron de su aforrado, aque-
e s , quando el aforrado fue fecho libre por su llo quel prometió, o a que se obligo, fazten-
mereseimiento (4), e bondad que fizo; co- do las lauores, o recibiendo precio (9) al-
in !. t. C. de bon. libert. allegan» Innoc. in cap. 3. de
servis non ordin. dicit , quôd si libertus sit clericus, po-
test testari quomodô v u l t , ñeque tenetur aliquid re- sequantur ; vel in tali causa testïfîcentur contra eum,
linquere patrono : et si rectè inspiciuntur verba Innoc. aut aliara aecusatorera subjecerint ; perdunt ipsi jus
non dicit hoc, sed tantùm dicit, quód non revocabi- succedendi. Hoc dicit.
tur in servitutem ex ingratitudine, cùm non promovean- (1) Piérdese en muchas maneras. Sumpta est hsec
tur , nisi directe , et sine obsequio sint manumissi , ut lex à notatis per Azon. C. de bonis libertor. in summa,
eol. 2. vms. repellitur autem patronus, et per Gloss, in,
in cap. quicumque, 54. dist. ubi nihil ait de remissione
î. fin. in fin. C. de bonis libertor.
juris succedendi, sed de obsequio tantùm , ne possit
(2) Dandol que coma, Adde 1. Divus Claudius 5. §.
revocan in servitutem. Benè verumest, quôd in liber-
1. D. de jure patronat.
t é Ecclcsise non habet locum ista lex , nee diet. §. sed (3) Jurar, eue no case. Vide 1. qui contra legem 1 5 .
nostra , sive sint clerici, sive non; imô in eis habet lo- D . de jure patronat, et 1. adigere 6. in princ.
cum diet. cap. 3. lit omnia sint Ecclesiae : quôd et li- (4) Por su mereseimiento. L. pen. 1. respons. D. de
mitât ibi eleganter Innoc. nisi libertus Ecclesise clericus, Jure patronal. Et ad verte, quia dicta iex dicit hoc pro-
vel non clericus, Hberos legítimos habeat,nam tunc cederé, filio domini negligente in vindicanda nece de-
non tenetur bona sua relinquere Ecclesi*, ut in d. §. functi patris : et sic videtur limitanda ista lex, licèt ge-
sed nostra , et hic. Quod tamen dixit Ang. dixisse Inn. neraliter loquatur; et ita etiam intelligit Gloss, et ibi Alb.
dicit etiam Joan. Fab. in d. §. sed nostra, allegans etiam post Dyn. in 1. si necem , D. de bonis libertor. ne alias
Innoc. ut non habeant locum istae leges in libertis cle- hseres defuncti, qui non fuit in culpa, privetur jure
l'icis, et allegat ipse authent. presbyteros diáconos , C, patronatus : si verô fuit negligens, perdit jus patrona-
de Epis, et cler. Forte potest dici, quôd Innoc. voluit tus , ut filins, et etiam ut haeres, quicquid dicat Gloss.
etiam hoc in verbis ¡His , cum dicit: Laici autem ne- in dicta 1. pen. secundum Alberie. post Oldral. ibi.
que hoc jus, neque aliquid habere poterunt in libertis (5) Como si nunca. Et sic fuit restitutus uatalibus,
Ecclesise, alias clericis: vide verba Innoc. et cogita super ut in 1. fin. C. de bon. libertor.
éis : quia nullo jure probatur hoc dictum , quôd patro- (6) Desterrado por siempre. Adde I. sive patronus a 1 .
D. de jure patron, et 1. etiam 3. D. de bonis libertor. et
nus excludatur à successione liberti clerici; et d. authent.
adverte, quia ex hoc colligitur, quôd quando istae le-
presbyteros loquitur in filiisfamilias , non libertis. Cre-
ges Partitarum loquuntur de exilio perpetuo, verifican-
do tamen, quôd hoc dictum propter tantorum Docto- tur in deportatione.
rum auctoritatem servaretur in practica. (7) Rescibe el señor. Adde §. sed nostra 3. Instit,
de succès, libertor. et §. si vera, et 1. etiam 3. §. toliens
LEX XI. 10. Î3, de bonis libertor.
(8) E le faze prometer. Liberalis prsestatio non obes-
Jus patronatus in libertum perditur, si patronus set, ut in 1. fin. D. qui, et à quibus, et per Salic, in
eum famelicum non alat cum potest ; aut si eum tempo- diet. 1. si quam.
re manumissionis jurare facit de non nubendo ; vel sui (9) Recibiendo precio. Adde diet. 1. si quâm 4. C.
praemio libertatem fuit adeptus , ut vindicando domi- de ôper. libertor. et distingue, ut Azo distinguit, C. de
ni necem defuncti ; vel si à Principe libertatem meruit; bonis libert. in summ. vers, est et alia octava ; nam aut
aut si ejus dominus perpetuó exulet; idem, si ei do- patronus facit ad postulationem, et rogatum liberti,
minus gratis,, aut pretio jus succedendi remisit; idem, forte quia vult magis prestare pretium operarum , quam.
si libertus solvit domino pretium, vel operas, quas solvere operas ; vel petit libertus gratia sui amici à pa-
sibi promisit tempore manumissionis, excepto, si vi- trono , qu3tenùs ei locet operas suas ; et tunc non de-
deatur in magna famis necessitate; in his casibus per- linquit patronus, neque in aliquo perdit jus patrona-
dit dominus, et ejus filii jus succedendi. Item, si filii tus : si verô exigit mercedem operarum ab invito li-
pationi majores xxv. annis de morte naturali, vel civi- berto , et si est pro opera praeterifa , idem est, ni-
lilibertum accusent, et usque ad latam sentential», pro- si quoad contra tabulas , et sic quoad jus succe-
De la Libertad. 667
guno en nome délias, pierde porende aque- TITULO XXIII.
lla parte , quedeuia heredar (10) en sus bie-
nes; fueras ende, si rescibiesse tal precio, DFX ESTADO DE LOS OMES.
para gouernarse del, seyendo muy cuytado
de hambre. Otrosí dezimos , que quitan- estado de los ornes, e la condición de-
do (i i) el Patron a su aforrado todo el de- llos, se departe en tres maneras. Ca, o son
recho que ha en el, es la octaua razón, por libres, o síeruos, o aforrados a que llaman
que pierde el poder que auia, de heredar en latin libertos. E avn y ha otro departi-
en sus bienes. Mas como quier que este de- miento. Ca, o son nascidos, o por nascer. E
recho pierda, con todo esso, si fiziesse el pues que en los Títulos ante deste íablamos
aforrado alguno de los yerros que diximos de las tres maneras primeras, queremos aqui
en la ley que comiençâ: Señores, puedel tor- dezir en general, del estado que pertenesce
nar en seruidumbre: e por todas estas ma- a los ornes en otras guisas, que parescen co-
neras que diximos en esta ley , por que pier- mo estraños. E primeramente diremos, que
de el Patron el derecho que n a , en here- quiere dezir estado. E quantas maneras son
dar los bienes de su aforrado ; por essas del. E a que tiene pro. E en quantas cosas se
mismas lo pierden sus fijos, e todos los otros departe la fuerça del.
que descienden (12) del fasta el quarto gra-
do. E avn dezimos, que si los fijos (i3) del LEY I.
señor acusassen al aforrado de su padre, de
tal acusación por que deuiesse perder el cuer- Que quier dezir el estado de los ornes, e
po, o la tierra, o sil mouiessen pleyto para quantas maneras son del, e a que
tornarlo en seruidumbre; seyendo ellos ma- tiene pro.
yores de xxv. años, e siguiendo el pleyto
fasta que fuesse dada la sentencia por el; Status hominum tanto quiere dezir en
pierden porende el derecho que auian, de romance, como el estado, o la condición,
heredar en sus bienes del aforrado. Esso o la manera en que los ornes biuen, o es-
mismo (i 4) seria, si diessen otro alguno quel tan. E son tantas maneras de estado, quan-
acusasse por su mandado ; o si testiguassen tas maneras de suso diximos en el Prologo
ellos contra ei en tales pleytos. deste Titulo. E tiene muy grand pro, en co-
noscer, e en saber el estado de los ornes,
porque mejor pueda orne departir, e librar,
lo que acaesciere en razón de las personas
dellos.
dendi : nam istud benè p e r d i t , cùm p e r d a t u r ex s o - t r o n u s jam recepit operas , an per hoc excludatur à suc-
la exactione o p e r a r u m imposilarum , ut M e : si vero cessione ab intestato , qua? est nostra quaestio : et cura
p r o futura o p e r a , et necessitate c o m p u l s u s , veluti fa- Doct. d i c a n t , quôd ex exactione o p e r a r u m tantùm p e r -
m e , u t hie elicit, et similiter, non p e r d i t j u s p a t r o n a t u s : d a t u r q u o a d c o n t r a t a b u l a s , et n o n q u o a d alia j u r a ,
si verô voluntarte exigit ab initio , perdit jus p a t r o n a - velle v i d e n t u r , quôd non e x c l u d a t u r à successione ab
tus in omnibus ; q u à m p œ n a m incurrit ex sola conven- intestato. Cogita, quia istud u l t i m u m videtur vertus,
tione dandse mercedis in locum o p e r a r u m , ut vult Glos. et de mente Doct. et legum.
et ibi déclarât Salic, in diet. 1. siquam; si vero exigit (11) Quitando. Adde 1. fin. C. de bon. libert.
ipsas operas desinit esse patronus quoad contra t a b u l a s , (12) Que descienden. Idem de cognatis habenti--
non autem q u o a d a l i a : vide Gloss, in dicta 1. si quam, b u s j u s s u c c e d e n d i , ut in §. multis, Inslit. de succès, U~
C. de oper. libert. et intellige, quôd ex sola impositione berlorum, et tenet Azo C. de bonis, libert. in s u m m a ,
o p e r a r u m non privatur j u r e patronatus etiam q u o a d ad fin.
contra tabulas, sed ipsa e x a c t i o n e , ut déclarât Jas. in 1. (1 3) Los fijos. L. qui cum major 1 4. et in 1. in ser~
I . et 2 . C.de honor, posses, conl. tabitl. libert. et tenuit vitute 1 6 . D . de bonis libert. et a d v e r t e , quia d i c i t , los
A z o , et Gloss, ubi Salic, in dicta 1". siqúam. fijos: nam" ipse p a t r o n u s ob hoc non p e r d e r e t , ut colli-
(io) Quedeuia heredar. Vult ista l e x , q u ó d n e c - gitur in 1. sifilius 3 3 , §. erit, D . de fide ¿commis, libert.
dùm perdat. jus contra tabulandi testamentum liberti, et ibi Gloss, et Azo C. de bonis libert. in s u m n i a , ad fin.
u t in diet. 1. 2. sed etiam jus succedendi ab intestato; (1 4) Esso mismo. U t in dicta 1, qui cum major i 4 -
q u o d etiam p r o b a t u r in 1. sicut 2 0 . D . de jure patron. versic. sed si non.
et nota b e n e , quia Doct. non bene d e c l a r a n t : potest ta-
men d i c i , quod ista lex hoc non p r o b e t , cùm tantùm di- TITULUS XXIII. DE STATU HOMINUM.
cat d e p a r t e debita p a t r o n o , et sic tacite sentit de succes-
sione per contra t a b u l a s , et non de successione ab in- LEX L.
t e s t a t o , quae esset in omnibus b o n i s , ut suprà 1. p r o x .
Et 1. sicut 20. potest d i c i , q u ó d non p r o b e t aliquid: Est enim status h o m i n u m cujuslibet c o n d i t i o ; quae
quia tantùm d i c i t u r , quôd si nollet adiré ab intestato est t r i p l e x : aut est l i b e r , aut s e r v u s , a u t libertus: inqui-
haereditatem liberti, posset eligere aestimationem opera- l'itur enim de statu, u t melius postea inter homines c o n -
r u m prseteritarum ; et n o n l o q u i t u r in c a s u , q u a n d o p a - troversia j u d i c e t u r . Hoc dicit.
Torn. IL Pppp
66B Quarta Partida. Titulo XXIII.
LEY IL ga, o se diga, a pro della ( r ) , aprouechase
ende, bien assi como si fuesse nascida ; mas
En quantas cosas se departe la fuerca del lo que fuesse dicho, o fecho a daño de su
estado de los ornes, persona, o de sus cosas, non le empesce.
E por ende, si el señor de alguna sierua pre-
La fuerca del estado de los ornes se depar- ñada mandasse a su heredero, o diesse po-
te en muchas maneras, ca otramente es jud- der a otro, que la aforrasse a cierto plazo,
gada segund derecho la persona del libre (i), si el otro non la fiziesse libre aquel dia que
que non-'la del sieruo; como quier que se- el mando, estando esperando maliciosamen-
gund natura non aya departimiento entre te que nasciesse aquella criatura , porque
ellos. E avn de otra manera son honrrados, fuesse sierua; dixeron los Sabios antiguos
e judgados los fijos dalgo (2), que los otros que fizieron las leyes (a), que desde el dia
de menor guisa; e los Clérigos, que los le- del plazo en adelante son libres, también la
gos ; e los fijos legítimos (3), que los de ga- madre, como la criatura que della nascies-
nancia ; e los Chrisíianos, que los Moros, nin se. E¡ avn dixeron (3), que si alguna muger
los Judios. Otrosí de mejor condición es el va- preñada oui-sse fecho cosa por que denies»
ron (4) que la muger en muchas cosas, e en se morir, que la criatura que nasciere deila
muchas maneras, assicomo se muestra abier- deue ser libre de la pena. E porende deuen
tamente en las leyes de los Títulos deste guardar la madre fasta que para j assi como
nuestro libro, que fablan en todas estas ra- diximos en la séptima Partida en el Titulo
zones sobredichas. <ie las penas (4).
LEX II. agnat. et 1. is cuiïta legatum 18. D. quando dies leg. ced.
Aliter judicatur de persona liberi hominis, aliter de Et facit ista lex , utpossessio, quae per legem Taurinam
servo, et aliter de nobili, aliter de ignobili, aliter de in rebus majorûe transit in sequentem vocatum , trans-
clerico , aliter de laico, aliter de legitimo, aliter de il- eat in ventrem, si uxor nransit praagnans, cùm sit com-
legitimo, aliter de fideli, aliter de infideli ; et in mullis modura iiiius , qui est in utero, et facit 1. cùm quidam
virorum conditio raelior est quàm mulierum. Hoc dicit. 3o. §. quod dicitur, D. de acquir. hœred. et quia mili-
(1) La persona del libre, Adde 1. 8. tit. 3 i . 7. tât ratio legîs, ut impediatur aequisitio possessionis in
Partita. alio ingrediente , quse ita militât in favorem ventris, si-
(7.) Los fijos dalgo, etc. Àdde diet. 1. 8. tit. 3i. 7. cul si natus esset: licèt enim, anlequàm nascatur, non
Partita. potest die! successor in majoria, ad hoc ut-dicamus,
(3) Fijos legitimas. Ut in 1. -cum legitima; 19. et 1. quôd ante nativitatem succédât, ut vnltAlber. in ï.qtii
Paulus 1 i . D . de stat. komin, et suprà ead. Partita., tit. in utero la I. in princ. post Jac. de Raven» D. eod. et
13. et 15. per totum. probatur etiam in 1. fin. D. de ventre inspic, ubi habe-
(4) El varon. Vide 1. in multis 9. D. de statu ho- tur, quod fidei-commissum non expirât propter ilium,
min. et per Specul. titul. de procuratore, §. 1, col. 1. qui adhue est in utero; tamen, quia nato eo perindè est,
yersic. regulariter. ac si nasceretur tempore quo eratin utero, transmet ista
possessio: et vide quae notât Gloss, et Bartol. in 1. edi~
LEX 111. ctum, D. de ventre ins pic ien. Sed an transibit instantia
judicii cœpta cum defuncto in ventrem, antea quàm
Qui in utero matris sunt, si de eorum commodo nascatur? Est magis dubium, ex quo non tractatur de
tractatur, pro natis habentur; secùs si de incommodo. ejus commodo: tu cogita.
Item si ancilla prsegnans post certum tempus mandatur (2) Las leyes. Ut in 1. Herennius 22 D. eod.
manumitti per dominum, tempore existente, si malitio- (3) Dixeron.JJt in l.Imperator Jdrianusiü. D. eod.
sè differtur, eât statim cum partu libera: et si praegnans (4) En el Titulo de las penas. In 1. fin. illius tit.
damrïatur ad supplicium, differtur donee pariât. Hoc
dicit. LEX IF.
(1) A pro della. Adde 1. qui in utero 7. D. de sta-
tu komin. et si sibi magis expédiât inspici tempus par- Séptimo mense natus, etiam per unam diem eum
tus, quàm conceptionis, inspicitur tempus partus, 1. mensem tangens, Justus filius est, si conjuges simul co-
nuper 11. et ibi Baid. C. de nátur.liber. Joann. de Plat, habitarunt : idem si décimo mense nascatur ; secùs si per
in !. si senator, C. de dignitat. lib. 1 2. etadde Bald, in unam diem 11. mensem tangat. Hoc dicit.
§. naturales, si de feudo fueril controv. inter dom, et (1) Ipocras. Istum dicit doctissimum virum Con-
Del estado de los omes. 66g
preñada puede traer la criatura en el vien- maguer sean esfablescidos por herederos.
tre , son diez meses (2). Ë por ende , si des- Mas si la criatura que nasce, a figura de orne,
ele el día de la muerte de su marido fasta maguer aya miembros sobejanus (á), o men-
diez meses pariesse su muger, legitima se- guados, nol erapesce, quanto para poder he-
ria la criatura que nasciere, e se entiende redar los bienes de su padre, o de su ma-
que es de su marido, maguer en tal tiempo dre * e de los otros parientes.
sea uascida ; solo que ella biuiesse con su
marido a la sazón-que fino. Otrosí dixo es- TITULO XXIV.
te íilüsopho, que la criatura que nasciere
fasta en los siete meses, que solo que tenga DEL DEBDO QUE HAW LOS OMES CON LOS SE-
su nascimiento vn dia dej seteno mes, que es ÑORES POR RAZÓN DE NMÜRALEZA.
complida , e biuidera. E deue ser tenida.tai-
criatura por legitima, del padre,e de la ma- V no de los grandes debdos que los ornes
dre, que eran casados, e biuien en v n o , a l a pueden auer, vnos con otros, es naturaleza.
sazón que la concibió. Esso mismo deue ser Ga bien como la naturaleza los ayunta por
judgado, de la que nasce fasta en los nueue linaje, assi la naturaleza ¡os faze ser como
meses^ E este cuento es mas vsado (3/, qué VITOS, por luengo vso de leal amor.' Onde,
los otros. Mas si la nascencia de la criatura pues que de suso rabiamos del debdo que
tañe va dia del onzeno (4) después de la muer- han por'natura i é : por derecho, los aforra-
te del padre, non deue ser contado por su dos , con los señores que los aforran, e de las
fijo. E en que manera deuen guardar las mu- Otras cosas que'pértenescen al estado de los
geres, que dizen que fincan preñadas después homes en general; queremos aqui dezir, del
de la muerte de sus maridos, porque non ven- debdo que han los naturales con aquellos
ga yerro ninguno en la criatura que nasciere cuyos son, por debdó'de natiiralt-za. E mos-
délias, diximos en la sesta Partida deste li- trarernos,que quiere, dezir naturaleza. E que
b r o , en las leyes (5) que fablan e a esta ra- depattimiento ha entre,naturaleza, e natura.
zón. E quantas maneras son délia. E que debdo
LEY V. han los naturales, con aquellos de quien son.
E como deue. ser; .guardada entre ellos esta
De la criatura que nasce de la muger preña* naturaleza. E otrosi, corno se puede departir.
da, non auiendo forma de orne:
L E Y I.
Non deuen ser contados por fijos, loa
que naneen de la muger, ë non son figurados Que quiere dezir naturaleza : e que departí'
como ornes; assi como si ouiëssencabeça (V),, miento ha entre natura, e naturaleza.
o otros miembros de bestia (2). E porende
non son temidos el padre, nin la madre, de. Naturaleza tanto quiere dezir, como deb-
heredarlos en sus bienes; nin los deuen auer, do que han los ornes vnos con otros, por al-
de baptis. et istum modam naturalitatis ponit etiam D. delegat. 1. consideravit enim lex hujus Regni ori-
Lucas de Penna in dicta 1. cives. Bart. tamen in 1.1. D. gin em propria m filii, et noluit, quôd sufficeret origo
ad munie, vers. 3 . queero utrùm baptízalas, tenet, quôd paterna , si alibi filius nasceretur. In centrarium ta-
per baptismum , saltern quoad temporaria , non contra- cit 1. filios 3. C. de municip. et originar, lib. 10. cujus
l i t u r civilitas, cam certi sunt modi, per quos contra- verba sunt: «Filios apud criginero pain's, non in ma-
hatur, ut in dictai, cives, et diet. 1. i . inter quos terna civitate, etsi ibi nati sunt (si modo non domiciliis
dicit ipse, quôd non est iste : sed cum per istam legem retineantur) ad honores, sen muñera posse compeili, ex-
iste modus reperiatur expressus, cessât dictum Bart. plorati juris est.» Et ibi déclarât Joan, de Plat, quôd,
Sed an propter hoc possit convenid coram judice loci, filius alibi natus, in transitu videlicet, et non animo
in quo fuit baptiza I us? Videtur, quód non, per text. constituendi domicilium per parentes ejus, non dicitup
in 1. 3a. tit. a. 3. Part, ubi non exeipitur iste casus, naturalis loci illius, ubi sic natus est in transitu , vel
neque aliqui alii de quibus hic : cogita. animo redeundi ad paternam originem : et quando quis
( i 3) Por moranza de diez años. Adde 1. 32. tit. a. ad tempus determinatum est de loco diccessurus , non
3. Part, et quœ ibi dixi. dicitur incola etiam ultra decennium , 1. ex facto 3 5 .
{14) Maguer sea natural de otra. Add e etiam, quód D. dehœred. instil. Bart, et Angei. in dicta 1. a. C. de
ex privilegio potest quis consequi jus naturalitatis Reg- incolis, Angel, in 1. hœres absens, §. 1. D. de judie, et
n i , ut habetur in dicta 1. cives j.C.de incol. in verbo secundum istam ultimara partem pronuncian vidi in
allectio, et ibi Gloss, et Joan, de Plat, et Lucas de Pen- Regio Consilio , licet nunc pendet causa supplieationis
na : et tales sunt veri cives, ut ibi habetur, et probatur in gradu revisionist et vide Abb. in cap. Rodulpkus, de
in 1. i . D. ad municipal, et notât Bald, in 1. pen. §. qua; rescript, col. 3. vers, ad ultimum , ubi et addncit dic-
in filio, C. de adoption, et in 1. in orbe 17. D. de statu tum Bart, in dicta 1. 2. et ex quo quis habet animum
homin. Bart, in 1. si is qui pro emptore, col. 13. D. de se transferendi, fingatur non esse in illo loco, ubi ha-
usucap. Sed an ex simplici concessione naturalitatis bitat de praesenti, probatur in J. quœsitum 78. in fin.
alienígena posset habere beneficia in Regno ? Crederem, D. de leg. 3. facit dicta 1. hœres absens 1 9. D. de judie.
quôd non , nisi hoc sibi concederetur, ut probatur in 1. cap. Romana , deforo compel, lib. 6. 1. si quis post hana
19. tit. 3. lib. 1. Ordin. Regal, et tenere videtur Bald, in 6. cum ibi notatis, C. de œdific. privât, et crederem is-
dicta 1. in orbe, dùm dicit : Istum tamen adoptivum non tam ultimam partem veriorem , ubi de animo non per-
admittam ad honores, ad quos non consuevere admitti manendi, sed redeundi ad propriam originem consta-
nisi cives naturales : quia consuetude restringit privile- ret verè, vel presumptive per signa exteriora : et in du-
ginm, et nota bene. Adverte tamen, quód licet hic po- bio prsesumeretur per decennium animus transferendi
natur iste modus cohabitationis per decennium pro na- domicilium ; et sic filius ibi natus non diceretur, neque
turalitate; non tamen talis dicitur naturalis , seu oriun- esset naturalis Regni: vide per Félin, in dicto cap. di-
dus ex Regno, prout requirunt leges Regni, ut possit lectus, col. 8. Negari tamen non potest, quin ista qua;s-
habere beneficia Regni, cum aliud sit, esse civem na- tio sit dubia, cùm plerique Doctor, tenueriint, quo-
turalem Regni, aliud incolam , ut in dicta 1. cives , et modocumque quis nascatur, effici civem originarium lo-
etiam hie patet, et in 1. assumptio 6. in princ. D. ad ci in quo nascitur , licet nascatur in transitu, seu non
municipal, et qua? notât Bart, in 1. provincialis, D. de animo ibi permanendi , ut fuerunt Joan, de Imol. et
verb, sign, prsevalet enim causa naturaiis accidentali, I. Alexand. in dictai, hujusmodi, §. legatum est , ubi Ale-
qui habet 3. in princ. D. de tutel. adde Glos. in capi xand. alios refert; plures tamen Doct. tenuerunt, quôd
cum nullus, in verbo oriundas , de tempor. ordin. lib. 6. fingitur natus in loco, undè recesserunt, Petrus scilicet,
Sed an si naturalis Regni causa mercantiarum se trans- et Cyn. Wicol. de Neap. Bald. Angel, et etiam Paulas ,
férât in aliud Regnum,ibiquemaritus,etuxorremaneant qui in diversis lecturis fuit sibi contrarius in hoc , in
per decennium, vel ultra, ibiqne procréent filios, an ta- dicto §. legatum ; tu cogita latiùs.
les fiJii dicantur naturalesRegni, si non constetde animo
transferendi domicilinin , imó adhucretinebantbona sua LEX III.
in Regno isto; vidi de facto super hoc magnam quasstio-
nem: et quôd non sunt talesfilii naturales Regni, videtur Mâgis tenetur Deo homo tanquàm creatori , quàm
eolligi ex pragmática Henrici tertii, dùm expresse vult, hominibus. Item tenetur parentibus ex debito naturali-
quôd sint nati in Regno , et hoc videtnf sentiré Paul, tatis: item et nutricibus, et nutritoribus , quos tene-
de Cast, in 1. prcetor ait, in fin. princ. D. de edendo, tur amare, honorare, et ab injuria defenderé. Hoc
ubi ponit qusestiouem de Lucano, qui propter pestem dicit.
fugit Florentiam , ibique natus est sibi filius ; de qua
(1) En las leyes. Vide tit. a. et tit. i a . 2. Partit.
quastione ipse latiùs tradit in 1. hujusmodi, §• legatum f
per totum.
672 Quarta Partida. Titulo XXIV.
que fuesse el otro. E otrosi, porque los sus dellos resciben , e esperan auer ; e honrrar-
bienes han de Gncar en el. Otrosi han grand los, por la honrra que resciben dellos; e
debelo con ¡a madre, porque ouo parte en guardarlos, porque ellos, e sus cosas son
fazerio, e ieuo grand trabajo mientra lo tro- • guardadas por ellos; e acrescentar sus bie-
xo, e grand peligro en parirlo, e grand afán nes , porque los suyos se acrescientan poren-
en criarlo. E aun con la ama que lo crio ha de ; e reseibir buena muerte (1) por los Se-
grand debdo, porque le dio de su leche, en ílores, si menester fuere, por la buena, e
el tiempo que lo ouo menester, e nodres- honrrada vida, que ouieron con ellos. E a
cio, assi como madre. E con el amo ha grand la tierra han grand debdo, ele amarla, e de
debdo, porque lo crio, e le gouerno, en el acrescentarla, e morir por ella, si menester
tiempo que io auie menester, e le fue co- fuere; en la manera, e por las razones que
mo padre. E por todas estas razones son te- diximos en la segunda Partida deste libro,
midos los fijos, e los criados, de amar, e en las leyes que fablan en esta razon. E es-
de honrrar, e guardar a sus padres, e a sus ta naturaleza que han los naturales con sus
madres, e a sus amos , e a sus amas, y ayu- Señores, deue siempre ser guardada con leal-
darlos de lo suyo (a), quando les fuere me- tad; guardando entre si todas las cosas, que
nester: e non les deuen matar, nin ferir, nin por derecho5 deuen fazer los vnos a los otros,
deshonrrar, nin tomarles lo suyo sin su pla- segund diximos en la segunda Partida deste
zer; ante los deuen amparar de tos o t r o s , libro, en las leyes que fablan en esta razon.
que algunas destas cosas les quisieren fazer:
e el deudo , que han los criados con aquellos LEY 7.
que los crian en sus casas, es dicho en las
leyes del Titulo que fablan en esta razón (3). Como se puede perder la naturaleza.
Desnaturar, segund lenguaje de España,
LEY IV. tanto quier dezir, como salir orne de la na- ^ {«"
turaleza que ha con su Señor, o con la tier- tit. 3.
Del debdo que han los,, naturales con sus Se- ra en que biue. E porque esto es como deb- lib* *•
ñores , e con la tierra en que binen ; e co- da de natura (1), non se puede desatar, si ecop"
mo deue ser guardada esta naturaleza non por alguna derecha razón. E las dere-
entre líos. chas razones, por que los naturales pueden
A los Señores deuen amar todos sus na- esto fazer, son quatro (2). La vna es, por
turales, por el debdo de la naturaleza que culpa del natural, e las tres por culpa del
han con ellos; e seriarlos, por el bien que Señor. Esto serie, como quando el natural
Matth. de Afflictis , num. 388. ubi vide. Undè infertur, l 3 . 2. Partit, non verô in his qua? sibi essent commo-
quôd si naturalis Regni deserat Regnura, et transférât se dosa, quibus tacite renuntiasse videtur.
in Regmtm Francia; , ibi domicilium constituendo, non (3) Fiziesse traycion. Quinimô ex minori delicto
poterit tanquàm naturalis Regni obtinere beneficia in perderet quis locum originis, ut ibi non admittatur ad
Regno ; quod est notandum. Contra islam tamen con- honores , ut si à senatu propter turpitudinem sit remo-
clusionem obstare videtur text, expressus in I. pen. D. tus, ut in 1. filii 11. §. senatores, D. ad municip. ubi
de senator, ubi habetur, quôd licèt senatores domici- inf'erebat Din. Bart, et Àlb. quôd Abbas factus Episco-
lium in urbe habere videantur, tamen et ibi undè oriun- p u s , si propter simoniam, vel turpitudinem privetur
di sunt domicilium habere intelliguntur ; et sic domi- Episcopatu, non récupérât Abbatiam , nisi specialiter
cilium , quod venit ex accidenti, non mutât causam impetret; ex quo etiam dicit Joan, de Plat, in 1. origine,
originis : hoc idem probatur ex 1. fin. C. de municip. et C. de municip. et origin, lib. 10. quôd si Bononiensis
originar, lib. 10. ubi habetur, quod translatio domicilii factus Potestas Florentise sit remotus, et condemnatus
de loco originis in alium locum, ubi quis vult faceré propter baratariam, efficitur indignus, ut in Bononia
incolatum , non facit perderé locum originis; imô in eligi possit ad honores, nisi de novo impetre!, per diet.
utroque loco subit muñera : et motus per istam 1. Rart. §. senatores : neque obstabit ista lex , qua; exigere vi-
in 1. assumptio, §. i. D. ad municipal, reprobat Glos. ibi, detur crimen proditionis contra Regem, vel Regnum:
dum tenet quôd in loco originis post translationem do- quia procedit, ut perdalur origo, et naturalitas Reg-
micilii non subeat quis muñera, vel honores: neque ni propter hoc; propter minora verô delicta, licèt per-
obest, X.filios 3. C. de municip. et originar, lib. l o . per deret honores, modo de quo suprà , non tamen na-
quàm Glossa movetur ; nam textus ille loquitur res- turalitatem Regni, sed loci sui originis in casu dicti §.
pecta originis filii ejus, qui mutavit domicilium ori- senatores , vel alio simili : neque sufficeret, quôd res-
ginis in alium locuin, ibi domicilium constituendo; non titutus quis f'uisset per Principem; quia requiritur spe-
verô loquitur de loco originis ipsius patris, qui muta- cialis concessio, seu mentio de hoc ex mente Bart,
vit domicilium. Et pro ista assertione facit, quôd Doct. in dicto §. senatores, et Joan, de Plat, in dicta 1. origine,
tradunt de vocato eodem tempore ad mimera loci ori- licèt alias damnatus in metallum ex simplici restitntio-
ginis , et loci domicilii, cuju9 causa sit potior, de qua ne hoc consequeretur , ut in 1. et qui originem 3. §. si
per Gloss, in 1. i. C. de municip. et originar, lib. 10. et in metallum 2. D. de muner. et honor.
in 1. cives, C. de incol. eod. lib. et ibi per Doct. et
(4) De los bienes. Ergô in his quae sunt in. suum,
in 1. libertas, §. prcescriplio, D. ad municipal, potest
prsejudicium non perdetur naturalis civilitas, ut dixi
enim quis habere plura domicilia, unum ratione ori-
suprà eadem 1.
ginis , aliud ratione domicilii, vide 1. i. et in dicta 1.
(5) Natural. Adde cap. 1. §. porro, quœ fuit pri-
assumptio 6. §. primo , 1. si quis 7. D. ad municipal, et
ma caus. bene/, amilt. nam sicut vassallus hoc casu per-
hinc consuluit Petrus de Anchar, consil. 87. quôd
deret feudum , sic et dominus amitteret jus istud in vas-
cùm in eadem persona concurrat locus originis , et lo-
sallo , ut in cap. 1. qualiter domin. propriet. feud, privet.
cus domicilii, potiùs inspiciatur quod sibi prodest, quàm
(G) Muger. Adde text, in cap. 1. vers, item, quib.
quôd nocet, quando id quod prodest esset favorabile,
mod. feud. amit. et diet. cap. 1. qualiter domin. et vi-
et secundum jus commune , et non odiosum, et contra
de quae dixi in 1. 1. tit. 1 4- 2- Part. Sed an procédât
jus commune, prout in casu in quo ipse consulit ; et
hoc in concubina, tangit Jacob. Alva, in dicto cap. t.
sic etiam quoad commoda , et favorabilia, adhuc sibi
§. 1. col. fin. referens Jacob. Ardi. et Bald, tenere, quôd
remanet locus originis, qui debet inspici, et non lo-
sic, in casu in quo concubinatus de jure Civili sit li-
cus domicilii. Sed ad ista potest responded, quôd pro-
cilus, ut quia uterque solutus ad hoc, 1. item 49-§•
cédant, quando locus domicilii, et locus originis sunt
parvi 4. D. de leg. 3. item quia perturbado sanguinis
sub eodem Rege, vel Regno ; si vero locus domicilii,
timetur, cum filii sint successibiles. Contrariam tamen
sit in alio Regno , ut dixi ejemplificando, tunc procé-
opinionem tenet Mart. Laud, motus, quia ista materia
dât quod primo dixi, ut voluit Bald, in dicta authent.
est pœnalis, et non debet fieri extensio de uxore ad
sed omnino : cùm enim iste recédât de Regno, neque
concubinam; et quia non est eadem ratio in concubi-
ibi subeat onera , non potest gaudere privilegiis Regni,
na , quae in uxore : et licèt in casu illius §. 1. forte ve-
ut et dixit Paul, de Cast, in 1. hujusmodi, §. legatum,
rior sit opinio prima, cùm ista sit causa, ex qua fi-
1i.de legal. 1. videtur enim renuntiare privilegiis, et
lius possit exheredan, et per consequens vassallus feu-
favoribus concessis naturalibus Regni, transferendo do-
do privari, ut in cap. 1. §. prœdictis, quœ fuer. 1. caus.
micilium extra Regnum , arg. 1. privilegio 27. C. de de-
bene/, amitt. tamen in casu hujus legis forte non habe-
curión, lib. 10. ubi Bart, et Joan, de Plat, notant, quôd
re! locum in concubina, per rationes Marti. Laud.
j u r i , et immunitati, quam quis sequitur ex origine, po-
test renuntiare in quantum facit pro se , seu in suum (7) Derecho. Nam si Rex negligit lacere justitiam,
praejudicium , licèt non in pisejudicinm civitatis origi- vel perperàm judicatum emendare, dicitur Regnum va-
nis , ut in dicta 1. assumptio 6. et diet. 1. filias 3. et 1. care de facto, et de jure , cap. licet 1 o. de foro compel.
pen. et fin. C. de municip. lib. 10. unde durabit natura- et. eodem tit. cap. ex tenore 11. et cap. ex transmissa
litas , ut non possit beiluin inferre , neque nocere Ré- 6. et tradit Andr. de Isern. in cap. imperialem , %.prce-
gi , vel Regno , in quo habuit originem , ut in 1. fin tit. terea si inter duos, de prohib.feud, alien, per Freder.
f¿) Amigos. Habes ergô hic ¡ quôd Rex non potest
Tom. IL Qqqq
674 Quarta Partida. Titulo XXV.
TITULO XXV. LEY I.
Que cosa es Señor, e que cosa es Vassallo.
DE LOS VASSALLOS.
Señor (1) es llamado propriamente, aquel
V assallage (1) es otrosí vn grand debdo, que a mandamiento, e poderío, sobre todos
e muy fuerte, que an aquellos que son vas- aquellos que biuen en su tierra. E a este
salios con sus Señores, e otrosí los Señores atal deuen todos llamar Señor, también sus
con ellos. Onde, pues que en el Titulo ante naturales, como los otros que vienen a el, o
deste fablarnos del debdo que an los ornes, a su tierra. Otrosí es dicho Señor todo orne,
vnos con otros, por naturaleza, queremos que a poderío de armar (2), e de criar, por
aquí dezir, del que es por razón de Seño- nobleza de su linaje (3): e a este atal non le
r í o , e por vassallaje. E mostrar, que cosa deuen llamar Señor, si non aquellos que son
es Señor, e que cosa es vassallo, e quantas sus vassailos, e reciben bien fecho del. E
maneras son de Señorío, e de vassallaje. E vassailos son aquellos, que reciben honrra,
como se puede fazer cada vna délias. E que o bien fecho, de los Señores, assi como ca-
debdo a entre si, despues que fuere fecho. ualleria, o tierra, o dineros, por seruicio se-
E otrosí, por que razones se puede departir, ñalado (4) que les ayan de fazer.
e en qual tiempo, e en que manera. E que
cosas deue guardar el Señor al vassallo, e el L E Y II.
vassallo al Señor, aun despues que fueren Cuantas maneras son de Señorío , e de
partidos. vassallaje.
De Señorío, e de vassallaje son cinco
maneras. La primera e la mayor es aquella,
que a el Rey sobre todos (1) los de su Se-
esse judex ¡a causa propria, sed debent cognoscere ar- vumque, la 2. ad íinem, 1. col. C. de omni agro deser.
bitri per Regem, et ilium cum quo causam habet, elec- lib. 11. dicit, quôd contractus feudalis erat tempore
ti, vel Curia Regis: est enim iniquum,et perniciosum, Justiniani notus, per §. per traditionem, Instit. de rer.
quôd quis judicet in causa sua, 1. Julianus 17. D. deju~ divis. de quo vide latè Carol. Molin. in princ. comment,
die. 1. 1 o. tit. 4. 3> Partit, 1. única, cum símil. C. ne quis consuet. Paris.
in sua caus.jus sibi dical. Quôd ergo dicunt Gloss, in LEX I.
cap. cum venissent, de Judie, et in cap. si quis erga 2.
quasst. 7. Imperatorem in causa sua judicare, intelligi Dominus propriè dicitur, qui habet potestatem, et
debet, ut committat causam judicandam aliis, ut dé- jurisdictionem super inhabitantem terram suam : ad hu-
clarât And. de Iser. de prohib.feud. alien, per Freder. jus obedientiam tenentur naturales , et forenses ad ejus
§. pen. col. antep. ubi et refert dictum Host, in summ. terram venientes. Item dominus dicitur, qui habet po-
de re jud. §. quis debet, vers, sed nunquid potest Epis- testatem creandi milites. Item et vassailus dicitur ille,
copus, quód in curia ordinarii causae pertinentes ad ip- qui ob cerium servitium recipit à domino aliquod be-
sum ordinarium tractabantur de consuetudine genera- neficium. Hoc dicit.
li; quam consuetudinem dicit approbari in Regno Sici- (i) Señor. Accipitur hie verbum dominus pro ha-
lia?, ubi magna Curia cognoscit de causis regalibus , ubi bente superioritalem, et praeeminentiam, prout et alias
est procurator, et patronus fiscijquae consuetudo etiara habetur in 1. cum si exhibuissent 3. §. 1. et ibi Bart. D.
approbatur in isto Regno per istam legem : et ibi dicit de publ. etvectigal. Et nota, quôd Episcopi vocari de-
etiain notabile verbum, quod non posset Rex per se ju- bent domini, quia successeruntin locum Apostolorum,
dicare, seu puniré injurias Regni, vel reipublicae Reg- ut in 1. 66. tit. H. 1. Part.
ni, sicut posset Papa injuriam Ecclesise; et sic est diver- (2) De armar. Milites scilicet, ut infra ead. I. ibi,
sitas inter Principem ssecularem, et ecclesiasticum : vi- caualleria , et in 1. 5. Hodie per 1. 8. tit. 1. lib. 4. Or-
de ibi. din. Regal, solus Rex, vel Regina créant milites: vide
quae dixi 2. Part. tit. 21. 1. 11.
TITULUS XXV. DE VASSALLIS. (3) Por nobleza de su linaje. Videtur hic innui,
quôd soli nobiles possunt habere vassallos , et clariùs
(1) Vassallaje. Specul. tit. de feud. §. quoniam, habetur infià tit. 1. 1. 3. ubi vide quae dixi.
versic. quod aulem dicit, quod autem in Italia, et alibi (4) Señalado. Vide infra tit. 26. 1. a.
vocatur vassalligium, in Francia homagium appellatur:
nos autem provinciales nobiles feudatarios vassallos, LEX II.
plebejos verbo nostros homines vulgariter appellamus:
et ibidem panlô superiùs dicit, quôd contractus iste Quintnplex est dominium, et per consequens vas-
vassalligii de generali consuetudine capit vires potiùs, salligium. Primum maximum, ut in Rege qui habet me-
quàm de jure Romanorum , et de isto nomine vassal- rum imperium. Secundum, dominium quodhabent do-
lagii nihil in legibus Romanorum reperitur cautum, mini in suos vassallos. Tertin m, super solariegos, be-
prout attestarur Andr. de Isern. in proœtnio /eudorum, hetriain, seu divisam. Quartuin , dominium paternum.
quaes!. 4. fuit ergô adinventum hoc nomen à hovis Ini- erga filios. Quintnm, dominium erga servos. Hoc dicit.
peratoribus, et ab illi» consuetudinibus generalibus quae (1) Sobre todos. Subditi repeetu jurisdictionis, li-
sunt iu Libro Feudorum, licet Lucas de Penna in 1. qui- cet non ratione feudi, dieuntur vassalli, ut hic, et. in
De los Vassallosj 675
fiorio; a que llaman en latin, Merum im- maneras de Seaorio, que an los fijos dalgo Leyes
perium: que quiere tanto dezir (2), como en algunos lugares, segund Fuero de Casti- K- y |-
puro, e esmerado mandamiento de judgar, lia (i). £ deuisa (2) tanto quiere dezir, co- ¡¡j,' é"
e de mandar los de su tierra. La segunda mo eredad que viene al orne de parte tie su Kecop.
es, la que an los Señores sobre sus vassa- padre, o de su madre, o de sus abuelos, o
llos por razón del bien fecho, e de honrra de los otros- de quien desciende, que es par-
que dellos reciben, assi como de suso di- tida entre ellos: e saben ciertamente quan-
ximos. La tercera es, la que los Señores an tos son, e quales los parientes a quien per-
sobre sus solariegos; o por razón de behe- tenesce. E solariego (3) tanto quiere dezir,
tría, o de deuisa, segund Fuero de Castilla. como orne que es poblado en suelo de otro;
La quarta es , la que an los padres sobre sus E este atál puede salir, quando quisiere, de
fijos. E desta fablamos cumplidamente de su- la eredad, con todas las cosas muebles que y
so, en las leyes (3) del Titulo que faÍ*la en, ouiere: mas non puede enagenar(/j)aquei so-
esta razón. La quinta es, la que au los se- lar , nin demandar la mejoría que y ouiere fe-
ñores sobre sus sieruos, segund que es di- cha ; mas deue fincar al Señor cuyo es. Pero si
cho (4) de suso, en las leyes que fablan en el solariego, a la sazón que pobló aquel lo-
esta razou. gar, rescibio algunos marauedis del Señor, o
LEY III. fizieron algunas posturas (5)de so vno,deuen
ser guardadas entre ellos, en la guisa que fue-
Que quier dezir deuisa, e solariego, e behe- ron puestas. Een tales solariegos como estos,
tría, e que departimiento a eniïellos. non ha el Rey otro derecho ninguno, si non
tan solamente moneda (6). E behetría (7)
Deuisa, e solariego, e behetría, son tres tanto quiere dezir, como eredamiento que
cap. único , qualiter vassal, jur. deb. fidelit. sed vasal- (2) Deuisa. Qua? ex divisione inter fratres traxit
lus p r o p t i è d i c i t u r , qui terram à d o m i n o t e n e t , et p r o originen).
ea s e r v i t , o b e d i t , et fidelitatem j u r a t ; alias sine terra (3) Solariega. Habes hïc d^clarationem hujus n o - ;
posset dici vassallfgium ignorantias, q u o d r e p r o b a t u r , minis solariego , et de his l o q u i t u r Specui. tit. dejeud,
cap. pervertit 5. de censib. L u e . de Penna in 1. cum sci- %. quoniam, col. 1 o. vfers. sed nunquid homo meus, q u o s
mus, C. de agrie, et censit. lib. 1I. col. 2 . et facit ista ibi vocat homines de m a n s a t a , ubi etiam d i c i t : Est a u -
lex ad qusestionem , quôd si Rex donet Titio mille vas- tem m a n s a t a , q u a n d o dominus dat alicui mansum c u m
sallos, q u ô d videatur concederé de vassallis isto p r i m o diversis possessiohibus , et p r o p t e r hoc se facit ille ho~
m o d o sumptis , ex his quae t r a d u n t Doctor, in 1. fin. D . minem d o m i n i , et ad c e r t u m servitium t e n e t u r ; perso-
de constit. Princip. u b i Jaso coi. 3 . versic. potest et na tamen ejus libera e r i t , si dimissa mansata alibi se
quarto. transférât.
(a) Quiere dezir. Vides hic diffinitionem merii i m - (4) No puede enajenar. Est enim n a t u r a , seu con-
p e r i i , et adde 1. i 8 . tit. 4- 3 . Partit, et quae ibi d i x i . ditio mansata?, q u ô d alienari non possit, et quôd h o m o
(3") En las leyes. Tit. 17. eadem Part. mansata? aiibi se transfe^ens mansatam arnittat, ut h i c ,
(4) Que es dicho. Tit. a i . et a 2 . eadem Partita, et per Specui. in dicto §. quoniam, et versic. sed nun-
quid homo : si ergo p r o b e t u r , quôd homines talis terras
LEX III. liberé vendant possessiones s u a s , quas ibi t e n e n t ; per
Est v a s s a l l i g i u m , quod dicitur divisa, et est terra hoc i n f e r t u r , eos non esse solariegos, cum hoc sit c o n -
adveniens alicui ex p a r t e ascendentiura, de qua sunt tra solarii naturam : sic Andreas de Isern. in cap. 1. de
certa? persona? , ad quas dicta terra est ventura : sed u b i controv. inter masad, etfœmin. de beneficio , vers, qui-
solum h a b i t a t i o n s est dornini, habitator dicitur sola- dam tamen, col. 1. dicit , quôd si est consuetudo pía?»
riego ; q u i potest q u a n d o vult cum suis mobilibus r e - scripta in C a s t r o , quôd teiientesprœdia vendant liberé
c e d e r e , solo tamen cum meliorationibus domino r e m a - possessiones s u a s ; tunc incumbfit probatio d o m i n o ,
n e n t e ; sed pacta inter eos facta, sunt e u s t o d i e n d a ; et q u ô d praxlium illud esset feudale : et ha?c n o t a , ut scias
in hoc solariego Rexnulltim jus habet nisi monetam : u b i ' in articulis deducere i n j u d i c i o , c u m a l i q u i d i c a n t u r s o -
vero solum est vassalli, potest quern voluerit in d o m i - l a r e r i i a d exclusiouem dicentis,
n u m t e c i p e r e ; et talis dicitur behetria : et talis dominiis (5) Algunas posturas. Sunt enim multa? alise c o n -
potest ibi recipere q u a n d o , et quoties voluerit c o m e s - ditiones secundum diversas loeorum c o n s u e t u d i n e s , et
t i o n e m , q u a m tenetur infra novem dies solvere; alias contrahentium pactiones: undè inspicienda sunt i n s t r u -
solvet d a m n u m , et Régi p r o qualibet vice sic recepta menta habita super h o c , quibus deficientibus atienden-
q u a d r a g i n t a morapetinos. Item de e x a c t i o n i b u s , quas da est consueludo i m m e m o r i a l i s , qua? servata f u i t , u t
d o m i n a s in behetria b a b u i t , debet habere Rex medie- h a b e t u r in 1. 2, tit. 1 1 . lib. 4. Or din. Reg. in fin. 1. q u a -
tatern : nee possunt sine Regis consensu fieri nova? b e - lis enim sequutus fuit usus , talis pra?sumitur pra?cessis-
hetria?. Hoc dicit. se conventio, ut tradit Bald, in cap. 1. quid jur, si post
(1) Segund Fuero de Castilla. De j u r e commiini alien, vassal, feud, recup.
n o n reperiuritur ista v e r b a , ñeque isti, ^ u o s hic voeat (6) Moneda. Ha?c d a t u r in reeognitiouem R e g i t
solariegos , licèt de aliis generibus colonorum habeatur d o m i n i i , ut in 1. 10. tit. 18. 3 . Part.
j>er Glos. in r u b r . C. de agrie, et censit. lib. 1 1. et per (7) Behetria. Habes h i e , q u i d sit behetria ; et adde
Joannem de Platea in fine illius lit, et per Azon. latè ibi in hoc qua? habentur 4- lib. Ordin. tit, 11. per t o t u m ,
i n summa.
Torn. IL Qqqq a
ur\> Quarta Partida, Titulo XXV,
«S'Siiva quito- de aquel que ' b l u e en el: e aquel que lo recibe,. ,e besándole la- mano ,ppf
puede) recebir ; ,por Señor , a q u i e n quesiere reconoscimiento de Señorío. E avn y a¡otra-
(8) r que.mejor, le faga..,E todos los q u e í'ue- m a n e r a , q u e se; faze por cmenaje;, que ,es
TCU .tíu.-íeñoreados en la b e h e t r i a , p u e d e n y mas graue (u):, p o r q u e p o r ella non, se tor-
tornar c o n d u c h o (g) cada, que q u i e r e n ; mas na orne tan solamente.vassallo del o t r o , mas
son tonudos de lo pagar a iiueue dias (10). E finca obligado d e ' c u m p l i r lo que p r o m e t i e r e
qualquier de. los q u e fasta ñ u e u e dias non como por postura. E omenaje (3) tanto q u i e -
lo pagasse, llénelo p e c h a r doblado a- aquel re d e z i r , como tornarse orne de o t r o , e ía-
a quien lo tomo. E e3.tenu.do de p e c h a r al zerse suyo (z¡), por darle seguran ça ¿ sobre ¡a
Rey el c o t o ; q u e e s , por cada cosa q u e to- cosa que prometiere de d a r , o.de fazer, q u e
m o , quareuta marauedis. E de todo pecho la cumpla. E este omenaje non tan solamen-
q u e d o s fijos dalgo llenaren de.la .behetría, te ha lugar..-en pleyto de vassallaje^ mas en
deue auer el Rey la-metad (11), E behetría t o d o s J o s otros pleytps. ( 5 ) , e posturas q u e
n o n se puede fazer u u e u a t n e n t e , sin otorga- los ornes ponen entre s i , con entenciou de
m i e n t o del Rey (12). cumplirlos.
L E Y -V..
L E Y - I Vi
En que sazones es\tenudo el Vassallo, de
Como se puede fazer vn orne Fas sallo de besar la mano al Señur, e en quale s non.
otro.
Besar deue el. vassallo la mano al, Señor,
Vassallo se puede fazer vn orne de otro, q u a n d o se íaze su vassallo, assi como dixi-
segund la. antigua c o s t u m b r e de España en mos en la ley (1) ante desta. E avn io deue
esta m a n e r a ; otorgándose (1) por vassallo de fazer q u a ñ d o Je íiziesse Cauallero, luego que
(8) A quien quisiere. Spéciale est in his locis de quœriiur, quarn ibi appro.bare videtur J o a n . And. in
b e h e t r í a , iit possint sibi eiigere doininum p c r p e l u u m ; addit, vide i b i , et 1. 8 9 . tit. 1 8 . 3 . Partit, e.t Bart, in 1.
n a m regulariter non possent loca sibi eiigere perpetuuru Solent, g. non vero, in fin. D . de offic procons.
r e c t o r c m , i(ï est, donee v i x e r i t , lit notât Joan. A n d r . (2) Mas grane. I l a b e s h i c , g r a v i u s , et solidius e s -
cap. fin. deludí, post Hostiens. u b i latè d i s c u l i t , et se pactum factum cum h o m a g i o , quàm si fiat simplici- ,
A r c h i d . in cap.' conquestas, <j. qusest. 3 . u b i dicit q u ó d ; t e r : an tamen habeat virtutem j u r a m e n t i , vide qua» d i -
in pnejudicium istorum. se submittehtium alicui d o m i - xi 3 . Part. tit. 11. 1. 2 6 .
n o tenetet ista s u b m i s s i o , non vero in prasjudieium do- (3) Omenaje. Habes hie deiinitionem homngii,
luini-superioris: et idem tenet Bald, in 1. si qui ex con- q u a m n o t a : et secundum Specul, tit. de feud. §. quo-
sensu , col. pen. C. de Episcop. allaient, et in \f debito- niam , versic. secundo quœriiur, homagiurn non fuit
rum , C. de pactis, et in 1. si quis à filio , §. fin. D . de i n t r o d u c t u m de j u r e Civili, seu de j u r e s c r i p t o , sed tno-
legat. i . in Ecclesiis p r a h i h e t u r ista submissio , u t in • r i b u s , et d i u r n o u s u , quae,legem l i m i t a n t u r ; j u v a t u r
cap. a. du reb. eccles. nan alien, lib. 6. et in r e b u s ea- tamen legibus , quia pactiones licit* custodiend;e stmt,
r u m , si fiat laicis, sub pœna ibi contenta : et crederem, (4) Fazerse suyo. Et sic homagiurn iiabet aliquant
quc)d in casu hujns legis, q u ó d ista submissio possit speciem servitutis , argum. cap. fin. de servis non ordin.
fieri, i t a , q u ô d sit sine p r e j u d i c i o Ptegis , et non alias, imô nihil aliud est dicerefacio nichominein tuurn, quia
p e r prœdieta. lex servos nostros homines a p p e l l a t , D. si çertunt pria-
(6) Tomar conducho. Filii tamen istorum d o m i n o - tur, ]. cum fundus 3 1. §,.servurn luum , id e s t , homincrn
r u m , viventibas patribiii , hori possent a c c i p e r e , ut in t u u m , et 1. qui duos, D . de solution, et II. 1. et a. C. de
1. 6. tit. i i . lib. / ( . Ordin. Regal, et vide q u o d h a b e - Episcop. et cleric. Specul. tit. de feud. §. quoniam, ver-
t u r in dicta 1. 1 1 . ad fin. sic. primo aulem.Et de j n r i b u s qua; quis habel in h o - .
(io) A nueue dias. Vide 1. 1 9 . tit. 11. lib. /J. Or- mine suo ratione h o m a g i i , vide, per eunudem S Jt-c, ¡a:
din. et 1. a 3 . eod. tit. cum sequent, et 1. 2 6 . diet. §. quoniam, versic. ¡ 7 , quœriiur, et J o . de P l a t ; ¿11.
(1 1) La melad. Nota b e n e : et ultra hoc t e n e r e n - I. gênerait , C. de decur. l i b . 1 0 .
tur ista o p p i d a , et cives eorum ad servitium, q u o d (5) Los otros pierios. De h o m a g i o , quod facit Cas-,
Regi d a t u r , cum eget, ut in 1. 8. tit. 1. 2. Part. tellahus, vide 1. 20..cum tribus sequent. ;tit. 1 3. 2. Part.-,
(12) Rer. F o r l è lioc ideó d i c i t , p r o p t e r ea qua; d i - et de h o m a g i o , . quod fit novo P.egj, vide Î-. 5. tit. 1 5 .
xi supra in gloss, in verbo recebirpor señor. c a d . Part, et de e ó , quod fit à substituto Castell;mi,,vi-.
de 1. 7. tit. I 8.'cad. Part, et de homagio g e n e r o s i , vide
LEX IV; II. 2 1 . et 2 2 . tit. 2 » . ead. Partit, et an ex homagio p a - ,
tris obligetur filins, vide Specul, tit. defeud..%. quo-,
Efficitur quis vassallus, alium in d o t n i n u m r e e i - mam, versic. B.quœritur.
p i e n d o , et mantis osenlando ; et potest in h o c , et in L E X -F.
q u o c u m q u e alio c o n t r a c t u , homagiurn intervenire i n - Osculatur Vassallus maiinra d o m i n i , . c u m proniittiï
ter homines. Hoc dicit. ei fidelitalem. Jtem cùm recipil ab eo 'militiam, ei turn-
(1) Otorgándose. Videtur hic p r o b a r i , q u ô d etiani- expedierit se a b e o : lïeg.i tamen in q u o e m u q u e teuwjo^..
sine expressione causae posset quis se constituere vas- re omnes debent iideliter o b e d i r e , e t i n a n u m c j u s ' i e v e -
sallum a l t e r i u s , et a p proba ri. q u o r u i n d a m opinio r e c i - renter oseulari. Hoc dicit.
ta ta p e r Specul. tit. de feud. §. quoniam, col. 3 . vers. 4 . (i) En la ley. Adde 1. 1. tit. j 3, l i b . 3 . Faro Leg,
De los Vassalios 6
77
le cinga la espada. Esso mesmo deue fazer, dos razones. La primeraj por el debdo de
luego que se espidiere del. E avn,a cada vna la naturaleza que han con el. La otra, por
destàs sazones, es temido el vassailo, de be- el reconoscimiento del Señorío que a sobre
sar la mano al Rico ome (2), segund la cos- ellos.
tumbre de España; mas en otro tiempo non.
Empero al Rey, también Ricos ornes, como
los otros de su Señorío, son temidos de be-
sar la mano (3), en aquellas sazones mismas Que debdo ha entre los Fassallos, e los
que de suso diximos. E avn gela deuen be- Señores.
sar (4), cada vez que va de vn Logar a otro,
e le talen a rescebir; e cada que viniere de Debdos muy grandes son , los que ban los
nueuoa su casa, o se quiere della partir, pa- vassallos con los Señores. Ca deuenlos (1) a-
ra yr a otra parte ; e quando les diere (5) al- mar, e honrrar,,.¡e guardar, e adelantar su
go, o les prometiere de fazer bien, e mer- pro, e desuiarles-su daño, en todas maneras
ced. E esto son tenudos de fazer al Rey, por que pudieren. E deuenlos seruir (2; bien.,
(2) Al Rico orne. Quis est ist.e , vide in 1. 1 o. înfrà tunt , secundum Bald, post Ricar. Malum in 1. cunt
eod. et nota hie casus , in q u i b u s D u c i b u s , Coinitibus, mulla, in fin, C. de bonis qua; liber, in 1. 1. et i b i
vel Baronibus vassalli tenentur osculari m a n u s . Bart. C. de superindict. lib. 10, et in 1. 1. C. de mu-
(3) La mano. Regí ergo m a n u s , n o p pedes debent lier. et in quo loco, de quo late per Alexand. consil.
oscuiari : Papa tamen osculatur in pede , ut «licit Gios. 1 4 5 . 2. vol. Bart- in 1. 1. C. de excusât, muner. l i b .
in 1. 1. C. de domestic, et protector, lib. 1 2 . u b i J o a n , l o . u b i dicit, q u ô d illi, q u i b u s sunt eoneessa castra
d e Plat, dicit idem de imperatore. s u b p r o t e c t i o n e , et regimine cum m e r o , et m i x t o i m -
(4) Aun gela deuen besar. Casus in q u i b u s Régi p e r i o , non possunt i m p o n e r e c o l l e c t a s ; imô jus c o l -
osculand;e sunt m a n u s , vide Valeri. lib. 2 . cap. 1. in lectandi remanet apud eos, q u i b u s primo competebat;
fin. d i c e n t e m , quôd Reges debent ab hoc ósculo t e m p e - allega t 1. placet, eod. lit. et diet. I. 1. de superinclic-
r a r e , ut, refert Lucas de Penna in dicta 1. i . C. de do- lo : bine etiam dicit Bald, in 1. hi quibus, C. de ji-
mestic. et protector, lib, 1 2 . deicomis. liberlat. q u ô d non possunt nobiles i m p o n e -
í 5) Quando les diere. Sic ait B e r n a r d u s super Cán- r e angarias subditis s u i s , quia ingenui s u n t , nisi ex
tica sermone 3 . sané a c e i p i e u d o d o n u m o s c u l a r e m a n u m . consuetudine,. vel conventione : ad idem J o a n , de Plat,
LEX VI. in 1. 1. C. ne opere à collât, exig. lib. 1 0 . per ilium
D e b e t vassallus dominum amare , h o n o r a r e , sive text, dicit, q u ô d Barones non possunt impon ere o p e -
custodire, et fideliter ei serviré. Item et dominus vassal- ras subditis s u i s , argumento !, 2. C. ne rustic, ad ul-
lum tenetur amare , h o n o r a r e , et custodire. Hoc dicit, lurn obseq. dei'ocgnt. lib. 1 1 . neque Barones h a b e n t
(1) Ca deuenlos. 3 4 - c a s u s , in q u i b u s tenetur p a - j u s hospitandi in d o m i b n s vassallorum , cùm soli
r è r e d o m i n o , cumulât Matth. de Afflict, in decisione Principi liceat gratis bospitia accipere, 1. 2. de meta-
2 Ô 5 . vide ibi in decisionibus Neapolitanis. fis et epidemic, lib. 12. Bald, in 1. observare, in p r i n ç .
(2) Deuenlos seriar. Non aperit ista l e x , in q u i b u s D . de ojfic. procons. n e q u e potest d i c i , quôd in g e -
vassalli tenentur serviré d o m i n i s ; Specul. tamen in tit. ncrali concessione, seu d o n a l i o n e , quam Rex facit is-r
do feud. g. quoniam, antepon, col. versic. et nota quàd tis dominis , transeant ista jura : quia talia Regalia,
•vassalli comitum, dicit ; q u ô d vassalü Coinitum, et Ba- et quae sunt supremse j u r i s d i c t i o n s , non veniúnt in
r o n u m imperii t e n e n t u r in sex dominis serviré propter general! concessione, 1. 1. in fin. D. dc offic. ejus cui
feuda , qua? ab eis tenent. Primó p r o excrcitu I m p e - mand. est jurisd. quia esset a b s u r d u m dicere , cùm
ratoris , secundum qualitatem. , et quantitatem fendi. p e r hoc d o m i n a s induceret d u r i o r e m servitutem s u b -
S e c u n d o pro corredo I m p e r i a l i , scilicet, q u a n d o I m - d i t i s ; q u o d n o n est d i e e n d u i n , cùm e a , qua; facit
p e r a t o r transit p e r locum ilium. Tertio p r o filia raa- P r i n c e p s , prœsumitur faceré deeenter , et. s e c u n d u m
r i t a n d a . Q u a r t o p r o s e , vel filio milite faciendo. Q u i n - j u s , non ex p l e n i u u i i n e potestatis, u t dicit Bald, in
to p r o domini r e d e m p t i o n e , si captus sit. Sexto p r o prceludiis jeudor. col. 9. et hinc e s t , q u ô d in 'çasu in
e m e n d a a ü q u a terra. Q u i d a m tamen Doctor, ut reí'ert q u o vassalü Baroriivm subveniunt dominis e o r u m , non,
ibi Joan. And. in addition, resistunt his diclís, dicen- iinponit eis Rex coliectam in e o d e m . e a s u , ne \ a s s a l l i
tes , legibus , seu consuetudinibus feudorum hoc non B a r o n n m dupiici onere >graventur, 1. tmvis onuslce 4 .
p r o b a r i : et potissimè resistunt tertio, q u a r t o , et sex- §. 1. D . ad Leg. Rhod. de jactu.; sicut et non est d e
t o dicto , u t latáis ibi videre poteris per Joan. A n d . intentione Papa; super receptione d u o r u m gravare o r -
de quo etiam vide quamdam decisionem Guido. Papœ d i n a r i u r n , cap. mandatum 3 8. de rescript, et forte
qusestione 5 7 . incipit an vassallus , et Matliasum de posset dici,. quôd d a t o , q u ô d in privilegio d o n a t i o n s
Afflictis in decision. Neapolit. 7.6a. fol. 3 . et P e t r u m Rex concederet dominis terrarum istud jus hospitan-
Antiboli in sno tract, de maneribus. Et q u i c q u i d sit d i , deberet l i m i t a n , et restringí i t a , et t a l i t c r , q u ô d
in vassallis ratione f e u d i , in vassallis B u r g e n s i b u s , seu in módico isederentur vassaili ; v e l u t i , q u ô d coneede-
aliis subditis ratione j u r i s d i c t i o n s , dicendum est, q u ô d r e t n r hospitium in transitu , q u a n d o transeunt causa
n o n tenentur ad ista onera , n e q u e possunt sibi i m - visitationis , vel ex alia causa p e r loca vassallorum,
poni per B a r o n e s , nt dicit And. de Iser. in cap. 1, nt dicit J o a n . A n d r . in addition, ad Specul. in dietp
§. fin. de pace juram. firm, non enim possunt isti d o - §. quoniam, super illo vers, et nota, quàd vassalli
mini de j u r e cornrauni imponere subditis collectas, vel jam a l l é g a t e : seü ita intelligî concessio deberé!., u t
a n g a r i a s : quia cùm sint Regalia, soli Principi compe» «loram #&perfluHm ipsej •neque sui iu talibu* bospi-
678 Quarta Partida. Titulo XXV.
(3), e leaknente, por el bien fecho que de- líos resciben. Otrosí dezimos, que el Señor
tíis f j c e r e n t , lit h a b e t u r de pace. Constant, in vers. teque si agat, col. 8. Inst. de. action, indebita eoim ser-
morcan stiperjluam in chitatibus non faciemus, et quae vida praesumatitur à dominis per metum e x t o r t a , se-
ibi notât B-tld. taiia eaim privilegia restringenda , et cundum Joan. And. in cap. 1. de prescript, lib. 6. in
limitanda sunt juxla dispositiotiem juris c o m m u n i s , et novella, et refert Bal. in verbo pactiones , de pace Cons-
quatenùs minus lsedant, 1. quainquatn 3, et ibi Bald. tant, ubi et inducit illud : Contra potentes praasuroitur,
Ç. de testant, initit. 1. si quartdo 3 5. in princ. C. de prassertim erga rústicos : et haec nota in practica q n a l i -
inoffic. test, facultas aliquid faciendi restringí t u r , u t ter dedueatur , et p r o b e t u r praeseriptio immemorialis,
ex b o n a fide a g a t , et u t a t u r eiviliter, et humaniter, et attenderida sunt verba d i e t s 1. de Madrid dura d i -
arg. D. mandait,. 1. creditor 6 o . §. Lucius 4. et 1 si cit r La inmemorial costumbre probada por la mane-
cu i simplicius via 9. D . de servit, tit. generad, et t r a - ra, è con las quididades, è circunstancias (¡tie nor de-
di!, París de Puteo in his lerminis in tract, srndicatus, recho , è leyes destos Rernos se dette probar; per qua?
charta 5. col. 1, Neque in istoru/ii n a e r i i m impositions verba satis v u i t , q u ô d exigatur p r o b a d o , quarn dixi.
domini juvareritur c o u s u e t u d i n e : quia praesumitur talis Et in foro conscientíae ego semper suaderem istis do~
consuetudo per violentiam i n t r o d u c t a , et quôd potiùs m i n i s , q u ô d in his setvitíis, qua; sunt à j u r e indebita,
s u b d i t i ex timoré p r œ , t e n t , quàm ex debito , ut in cap. et in qiiibus nullum alium titnlum habuerinf, quàm
nulius el fin. 1. q. 1. et 10. q. 3. cap. quia cognovimus consuetudinein licet immemoi ¡aiem , non Cîuarent de
6. Inn.' et Àbb. in cap. si diligente f de prœscript, et se- tali c o u s u e t u d i n e ; cùm haec pars sd seeurior conscien-
c u n d u m And. de Iser. et extraordinaria possessio, quarn tiae, et in d u b i o teneie d e b e m o s , quod certius e.>t, e t
in his a l l e g a n t - d o m i n i , violenta, et injusta, q u o m o d ô sine periculo anima» explicar! p o t e t , ut in Clement.
potest eos tueri quia iicèt jus Civile inter pares, quia exivi, de verb, çignif. bona glos. in cap. 1. de scrutin,
possunt h a b e r e , et h a b e n t , copiai» j u d i c i s , tueatur cap. j avertis 3 . de sponsal. hiduco ad hoc p n l c h r u m
malas fidei possessores per tricennalem possessionem; dictum Ca;po. Veronen. in tract, de servit, rustic, prie-
tamen j u r e D i v i n o , quanlo d i u t u r n i u s est peccatum, dior. cap. de mari, col. 3 . ubi dicit, quôd Iicèt consue-
tantô gravius. Deus ista non respicit, m a x i m e , q u i a t u d o iinmemoriaiis liabeat vim tituli, seu privilegii, a u t
contra potantes non de facili, imô non sine d a m n o consiiluti; tamen , si pars quae erat munita ta i j c o n s u e -
eorum c o n q u e r e n t u r : quia potentioribus pares esse tudine confiteretur, se et majores suos nunquùm ha~
n o n possumus , 1. 3. D. de aliénai, judie, mut. cans, buisse aliquem t i t u l u m , neque aliquod aliud j u s , sed
fact, et subdit bellissimè, q u ô d etsi non sit expressa tantùm prsescripsisse per dictum t e m p u s , quôd t u n e
interruptio, lamen tacita m u r m u r a d o p o p u l o r u m inter- n o n sufiioeret talis c o n s u e t a d o , vel praeseriprio : quia
r o m p i t apud Deum praescriptionem : adducit illud de q u a n t o longiori tempore possedissenl, . tanto majori
m i r a c u l o beatae V i r g i n i s , de illo quem diabolus n a r r â t culpa t e n e r e n t u r , cap. fin. de, consuet. aun concord.
se multo tempore possedisse; quia quseeumque scripta et quia licét esset praesurnptio j u r i s et de j u r e , tamen
s u n t , ad nostram doctrinam scripta s u n t , ad Roman. contra earn admittitur probalio in eontrariurn p e r c o n -
1 5 . cap. vers. 4- n a m qui t a c e t , n o n a f f i r m â t , q u a n d o fessionem p a r t i s , gîoss. nofab. in aulhent. sed jam ne-
r e c l a m a r e non potest sine d i s c r i m i n e : vide etiam per cesse, C, de donat. ante nupcias, et in 1. in contradi-
Lucarn de Penna in ¡. litibus , col. 2. C. de agricol. et bus, in prine. C. de non nut/ter. pecun. et adducit n ó -
censit. lib. 1 1 . Et hoc est sine d u b i o in consuetudi- tala per innocent, et alios , in cap. quia pierique, de ¿m-
n e , seu p r a s c r i p t i o n e , de qua est memoria h o m i n u m mun. éicies, neque vaieret immemorialis praeseriptio
in eontrariurn: si autem esset immemorialis, saltern in cum mala fide, ul in cap. fin. de prœscript, et tenet
foro contentioso , probata cum adminicuíis requisitis, Philip. Francus in cap. 1. col, fin. de prœscript, lib, 6.
t e n e r e t , ut tenuit Glos. in dicto cap. nulius ei final, 1. et tradit J o a n . F r a n c . Ball), in suo tract presser, fol.
quaest. 1. et tradit Alexand. consil. 3 5. 2. volum. et est 1 6 . col. 1. et 2. et maxime ista procédèrent in con»
liodie declaratum in Curiis de Madrid anno Domini suetudine hospitandi, quae est nutritiva peceati , ubi est
ï 5 a 8 . petitione vigésima, quae in istis impositionibus assidua c o h a b i t a d o , p r o p t e r periculurn castilatis fre-mi-
tuetur in possessorio judicio possessore»! , ubi est con- narum , quae sunt in domo patrisfaniilias-: non. eniín
t i n u a d o 4 o . â n n o r u m ; in petitorio verô tempus immé- valet consuetudo indúceos pronitatem ad peccañdum,
moriale r e q u i r i t , si probetur cum ill is qualitatibus, et cap. ex parte 10. de consuetud, et c o n s u e t u d o , qua? est
inodis de j u r e requisitis. U n d è b e n è a d v e r t e n d u m , q u b d contra boiiiim aniniae, vel est. nutritiva peccati, non j u -
gi domini t e r r a r u m , defendentes se tempore immemo- vatnr etiara tempore imm^moriali, ut íriidit Card. A l e -
rial!,-non deducerent i n a r t i c u i i s , et p r o b a r e n t , quod xand. in cap. J rust!a, 8. distinct, sicul n e q u e valet 11a-,
ista v o l u n t a r l e , id est sine coactionealiqua, praesdta fue- ctum , per quôd quis invitatur ad dcliuquenduin , 1.
Tunt à subditîs per dictum tempus i m m é m o r i a l e , non illud convenire 5. D . de packs dotal. 1. si anus 3 7 ,
o b t i n e r e n t ; quia in dubio j u d i c a n d u m esset p r o subdi- % pacta quee turpem [,, D . de; pactis. Adverte etiam,
t i s , quasi prsesumantur inviti praestitisse: nam si p i g n o - quôd domini terrarum 'non possunt cogeré subditos,
r a c a p i a t i t u r , vel r e d i m a n t u r , vel subditi probabiiiier ad excolenda eorum prssdia, ut n o t â t Lucas de Penna
t i m e a n t , et vexationem suam r e d i m a n t , per talem pra?s- in 1. fin. super verbo hortatuibus, C. de omni agro, lib.
tationem j u s non acquiritur , cap. quod lalenter 5. ubi i 1. et ibidem dicit, quôd neque possunt cogère s u b d i -
h o c d i c u n t Host, et Joan. A n d . de regid, jur. et eod. tit. tos a d recipiendas gabellas p r o c u r a n d a s in c o r a m e r e -
cap. qui e.v timoré 8. 1. peu. C. quod metus causa, cap. d e n t î a m ; possunt tamen cogère s u b d i t o s , ad coienda
clitn 1 7 . de restituí, spoliât, quando enim potens usus prasdia , ex q u i b u s reditus ipsi Baroni d e b e n t u r : vide
«st super non p o t a n t e , et maxime q u a n d o gagiabat, vel euindem in 1. 2. C. de censibus et censitor. lib. 1 1. et in
a r r e s t a b a t , vel gagiari sine causas eognidone faciebat, 1. gênerait, C. de decurión, lib, 1 0 .
pr&ssurnitur violentia , 1. fin. §. pen. D. quod metus cau-
sa, secundum J o a n . F a b r u m (referentem Innoc, ) in §« (3) Rien. Nou ergo ore t a n l u m , sed ore et opere:
f i d e Bald, in 1, 1. C. de oper. libert.
De los Vassallos. 6
79
(4) deue amar, e honrrar, ê guardar sus vas- muerte de su vassallo. La segunda, si se tra-
sallos , e fazerles bien, e merced, e desuiar- bajasse de desonrrarle su muger. La terce-
les daño, e desonrra. E quando estos debdos ra, si lo deseredasse a tuerto, non lo que-
sou bien guardados, faze cada vno lo que riendo caber derecho por juyzio de amigos,
deue; e cresce, e dura el amor (5) verdade- nin del Rey, nin de su Corte. Ca por qual-
ro entre ellos. Otros debdos y ha de muchas quier destas razones bien se puede departir
maneras entre los vassallos, e los Señores, de su Señor en todo tiempo, ante del año, o
que son tenudos de guardar los vnos a los después. Mas del año adelante (4) bien se
otros, en tiempo de guerra, e de paz, e de puede partir del; maguer el Señor non er-
que diximos en la segunda Partida deste li- rasse contra el, en ninguna de las tres mane-
bro , en las leyes (6) que fablan en esta razon. ras sobredichas. Ca si non ouiesse sabor de
biuir con el, porquel pagasse mal la solda-
LEY VII. da, o por otra razon qualquier (5), bien se
puede partir del. E quando se ouiesse a es-
Por que razones se puede partir el Vassallo pedir, deuelo fazer por si mismo (6) . e non
del Señor, en que tiempo, e en que manera. por otro; fueras ende, si se temiesse del (yj,
que lo matasse, o que lo desonrrase: ca es-
Despedir, nin partirse non puede nin- tonce, bien se podría espedir d e l , por otro
gund vassallo de su Señor, en el año prime- que fuesse fidalgo. E el espedimiento deue
ro (i) que le fizo Cauallero, por pobreza (a), ser fecho en esta manera, diziendo el vassa-
nin por trabajo que sufra con el, nin por otra llo al Señor (8): Espidome de vos, e besovos
cosa ninguna; fueras ende,si lo ouiesse a fa- la mano, e de aqui adelante non so vuestro
zer por alguna destas tres cosas (3). La pri- vassallo. E quando alguno otro se despidiere
mera es, si el Señor se trabajasse por la en nome del vassallo, deue dezír assi: Fula-
(4) Que el señor. Est enim regulare, quód domi- les , tunc etiam ante annum posset eum relinquere, si
íins debet reddere vicem -vasallo cap. imperialem, in nihil dotnini intersit magis cum relinquitur, quern cum
fin. de prohib.feud. alien, per Freder. et ibi Andr. de factus fuit ejus vassallus, ut hic innuitur, et probatur
Iser. et adde text, notab. et ibi Bald, in cap. i. defor~ in 1. 1, tit. 13. lib. 3. Foro Leg.
ma fidelitatis ; hsec tamen regula habet i 5 . fallentias, (5) Razon qualquier. Probatur hie, vassallum pos-
de quibus vide plenè per Matth. de Afflict, in decision. se liberan à servitio, renuntiando feudo, et probatur
Neapolit. decis. 2 6 5 . etiam in cap. 1. de vassal, qui contra constit. Lothar. et
(5) Dura el amor. Et cujus sit, vel esse debeat est communis opinio secundum Doctor, signanter Fé-
amor major, benefactores, vel beneficiati, tradit S. lin, in cap. qua? in ecclesiarum, de constit. Limita ta-
Thom. 2. 2. qusest. 2(>. art. Í 2 . et Philosoph. 9. Eth. men , nisi renuntiatio sit intempestiva nimis, velutisi
(6) En las leyes. Vide tit. 10. usque ad tit. 20. et renuntiaret feudo, tempore quo immineret guerra do-
1. 4. tit. 27. et 1. 3 . tit. 29. 2. Part. mino s u o , secundum Host. Joannem Andream, et Fe-
Iinum ibidem : et quid si feudum datum esset ad certum
LEX F11. servitium, vide ibi per Joan, de Imol. et per Bartolum
in 1. is cum quo, D. de aqua pluvia arcend. Gloss, in
ISfon potest vassallus dominum primo anno relin- cap. 1. in fine, de capitán, qui curiam vendida, et Bald.
quere , nisi in ejus mortem, vel uxoris commixtionem in prœludiis feudor. col. 5.. Bald, in cap. cœterum, de
intendat, aut eum exhaeredet, nee velit super hoc sta- judie, col. penult. Limita etiam, nisi feudum esset fian-
re j u r i ; post annum vero potest, quando voluerit, ex churu, siveliglum: quia tunc non habet locum poeni-
quacumque causa; sed debet expedid ab eo in propria tentia, cùm grave sit Principi fidem fallere, et quia be-
persona, osculando ei manum, dicendo : De eaetero neficium Priucipis debet perdurare; de quo dicto du-
non sum vester vassallus: sed si timet mortem , vel of- bitat Propositus in cap. fin. de capitán, qui curiam vend.
fensant sibi per dominum fieri, potest se per alium ge- vide ibi, et Franciscum Curtium in suo tractat. feuda-
nerosum expediré, qui simitia ejus nomine dicat, vel li, part. 4- quaest. 3 i .
faciat. Hoc dicit. (6) Por si mismo. Nota hoc bene, nam!. 2. tit. i 3 .
(1) En el año primero. Adde 1. 3. tit. 1 3. lib. 3. lib. 3. Foro Leg. per alium generosum permiltebat : et
Foro Leg. et non immérité istud hic statuitur, cùm do- forte hoc ideó statuitur, ut pudore et reverenda domi-
netur magno muñere, qui donatur militia, qua? ultra ni vassallus contineatur, ne ita celeriter dominum de-
nobilitatem excusât à muneribus, et honoribus subeun- serat, et disceda t ab eo.
dis, X.prœtor i 3 . §. duo, D. de vacat. muner. Gloss, et (7) Si se temiesse del. Juste enim recusatur aditio,
ibi Jo. de Pla. in 1. J. de vacat. muner.public, lib. 10. quando non est tutus accessus,ut in Clem.pastoralis,
et vide 1. 4. eum sequent, tit. 1. lib. 4. Ordin. Regal, versic. isto igitur, de re judie, et cap. significant 48. de
(2) Por pobreza. Alendus tamen est sumptibus do- appellat. et in Clemen, causara 3. de election. 1. 2.
mini, vide Spec. tit. de feud. §. quortiam, versic. 22. et post piinc. D. si quis cautio. et nota hic distinctionem
1. suo victu 1 8. D. de oper. libertar. ad legem Fori, qua? permiu.ebat per se, vel per alium
(3) Tres cosas. Adde 1. fin. suprâ tit. prox. et ad- hoc faceré, ut hoc non intelligatur indistincte; sed cùm
de alium casmn in 1. 3. tit. 29. Partit. 2. est securus accessus, per se facit; cùm auteru non est
(4) -Adelante. Hoc quando factus fuit abeo miles, securus, per alium generosum.
ut hic, et dicta i. 3. si tamen non fuit factus ab eo mi- (8) Al señor. Et sic feudum refutan debet in ma*
68o Quarta Partida. Titulo X X V .
n o , Cauallero, se espide de vos, e besovos la Ho es (3), de manera que lo non pudiesse li-
mano por el: e digovos de su parte, que de brar ende, a menos de ferir al otro , cuyo vas-
aqui adelante, non es vuestro vassallo. sallo fue. E aun estonce, si a ferirlo ouiesse
por tal razón como esta, deuelo fazer de gui-
LEY VIII. sa , que non le de -ferida de que muera, si lo
escusar pudiere. Pero en ninguna manera non
Que cosas deue guardar el Señor al Vassallo, lo deue ferir, nin fazerle mal, nin daño nin-
e el Vassallo al Señor, despues que fueren guno, con las armas, nin con el cauallo que
partidos. el le dio (4).
nibus domini, et non altering, secundum Host, in cap. dictum hujus legis : quia licèt vassallus teneatur juvare
quce in ecctesiarum, de constit. Bald, in cap. i . col. 2 . dominum contra omnem personam, quae veut eum of-
de alien, paterni feudi. fendere, ut in cap. i . de nova forma fide lit. sub poena
privationis feudi; tamen excusabitur in casu isto.
LEX mi.
LEX IX.
Non potest vassallus ante primi domini expeditio-
nem secundo domino vassallus fieri : et si honorem mir Si vassallus vult expediri à domino , et primo re-
litige, seu beneficii à primo recepit, non debet earn cepit stipendia , et vocatus à domino, non vult ei ser-
•vulnerare; nisi aliter secundum dominum à morte eri- vire ; restituit domino stipendia, quae receperat, dupli-
père non valeret; nee et hoc tunc faciat cum equo, vet cata : seeùs si dominus non requisivit servitium ejus:
armis à primo datis. Hoc dicit. idem , si dominus non solvit stipendia pro servitio jam
( i ) E non ante. Innuitur hie, quód non potest quis impenso , quia restituit duplum. Hoc dicit.
eodem tempore esse vassallus duorum : quod intelli- ( i ) Recebido soldada del. De soldata habes text,
gendum est, et limitandum, quando de jure, vel com- in cap. i . quis dicatur Dux, Marchio , Comes, in ver-
modo primi, et veri domini aliquid diminueretur, si sic. soldata , et ibi, quod feudum soldatae est ita per-
vassallus etiam se recognosceret vassallum alterius, ut sonalissimum , quod non transit ad hseredes dantis , ñe-
in 1. in concedendo 8. D. de aqua pluv. arcend. sin au- que accipientis.
tem vassallus potest omnibus integraliter satisfácele, (2) Le mando. Non enim cogitur vassallus offerre
tunc valet quoad obügationem personalem, non rea- domino servitium , nisi sibi denuntietur à domino , ut
lera, seu vassalliticam: quia quatenùs est unius, alte- in §. ad hoc, hic finit, lex Domin, Freder. nisi servitium
rius essenon potest, secundum Bald, in 1. 2. C. de oper. deberetar ad diem certam, vel si scijet dominum obsi-
libertor. et Spec. tit. de feudis, §. quoniam, versic. 11. deri, vel ei mortem imminere, ut ibi habetur, et in cap.
quœritur, et vide eumdem in versic. 12. quœritur. 5. §. licet, si de feudo defuncti content, sit inter domin.
(2) Que ouo con el. Habes hie textum pro dicto et agnat. et in cap. Imperialem, §. firmiter, de prohib.
Host. Anton, et Joan, de Imol. in cap. quce in ecctesia- feud, alien, per Freder. et in cap. 2. §. prceterea, quce
rum, de constit. quód licèt vassallus renuntiaverit feu- fuit prima caus. benef. amit. et vide distinctionem Bald,
do , et sic desierit esse vassallus, non tamen debet of- in dicto §. ad hoc in fin. et qui dicit aliquem fuisse mo-
fendere dominum in memoriam pristini dominii, arg. nitum , vel requisitum, debet illud probare, quia ne-
Î. servos 7. C. de quœstion. et adde Felin. ubi in pro- mo praesumitur citatus nisi probetur, ut est text, no-
posito aliqua cumulât in dicto cap, quce in ecctesia- tabilis in cap. fin. de pace juram. firm, et ibi notât Bald,
rum, col. 3i. et Paridem de Puteo, in tractât, syndica- col. pen,
tes , foî. 8. col. 2. (3) Por su carta. Habes hie , quód illa dicitur le-
(3) Cuyo vassallo es. Consequitur enim ab eo ma- gitima vassalli vocatio, quae fit per propriam personam
jus beneficium, et sic potiùs tenetur eum juvare, arg. domini, vel per ejus litteras; adde , vel procuratorem
1. quœritur 10. ubi hoc notât Bald. D. de statu homin. domini, ut in §. ad hoc, et ibi notât Bald. col. fin. de
Quid tamen si primo domino non relicto alium etiam pace juram. firman, et ibi vide, quod quando vocatur
accepit ( ut dixi suprà in gloss, in verbo E non ante) et per litteras , ad hoc ut sequi possit privado feudi, re-
ambo domini inter se pugnent, cui vassallus debeat obe- quiritur, quod tales litterse sintmunitae, ct roboratae so-
dire et juvare, vide Bald, in 1. unica, §. ne autem, C. de lemni testimonio Parium , si de earum fide dubitetnr :
caduc, tollend. ad fin. versic. habeo duofeuda. quod intelligit ibi Bald, si dominus habeat Pares Curiae;
(4) Que el le dio. Ne posset dicere illud Ovidii: si vero non habeat, sufficit alioruin testimonium: et an
Heu ! patior telis vulnera facta meis. Et nota benè hoc sufficiat unica interpellate, vel an requiiatur trina mo-
De los Vassiilios. 681
so (4)» deuelo pechar doblado, todo ío que paña, son llamados, los que en las otras
del recibió desta guisa , porque lo non qui- tierras dizen, Condes, o Barones (2). E.es-
so seruir. Otrosí dezimos, que si el vassalio tos átales pueden los Reyes, echar de 1% tier-
siruiesseal Señor , e nol quisiesse dar su .sol- ra, por una destas tres razones. La primera,
dada (5), que por todo el tiempo quei siruío,: quando quier turnar ventanea, por malque-
e non gela dio,'que ge!a deue dar doblada. rencia que aya contra ellos. La segunda , por,
Mas si el Señor non ouiesse menester el ser- malfetrias que hayan fecho en la tierra. La
uicio del vassalio, porque nol acaesciesse co- tercera por razón de yerro, en que aya tray-
sa atal, nía embiasse por el; estonce no se- ckm, o aleue. E cuando! acaesciesse, que ei
ria tenudo de tornar ninguna cosa, de lo que Rey ouiesse de echar al 11-i.co orne tie la tier-
ouiesse recebido del, maguer non lo ouiesse ra por malquerencia, estonce aquel que quie-
senado:, ca pues el siempre estimo apareja- re echar, deuele pedir merced apartadamen-
d o , para venir en su seruicio, non es en cul- te en puridad (3), que io non faga; de guisa
pa (0), si el Señor non embio por el. que non este y otro ninguno, si non ellos
amos a dos: o si non gelo quisiesse caber,
LEY i deuel pedir merced la segunda vez, ante vno,
o ante dos de la compaña del Rey. E si acaes-
Por que razones puede el Rey echar sus Ri- ciesse, que non gelo quisiesse otorgar, pué-
cos ames de la tierra. dele pe-'dir merced la tercera vegada por Cor-
Ricos ornes (i) segund costumbre de Es- te. E si estonce no lo quisiesse perdonar, e
gelicae, Matth. 1 8 . v»rs. i 5 . et a, quaest. i . cap. si pee- (8) _ -Que pudiesse tanto valer. Sic fit in r e p r e s s a -
caeeril i g . et s e c u n d u m formara hujus deriuntiationis, í i i s , s e c u n d u m Bartol. in suo tract, repressal. qusost. 4 .
potest etiam d e n u n t i a r e Ecclesir-e peecatum P a p a , ut versic. ad sextum.
dicit Glos. in cap. ne/no, o., qnaest. i. (9) Vender nin enagenar. Sunt enim ista bona R e g -
(4) Treinta dias. Sic et alias lex d a t accusato 3 o . ni i n a l i e n a b i l i a , cap, intellecto 3 3 . de jurejur. et 1. 1.
dies ad c o m p o n e n d u m rem f a m i l i a r e m , 1. i . C. de e.jc~ tit, 1 7. Partit, a.
Mb. rets. (10) Ante tenido. D u r a n t enim reliquiae p r i o n s Cas-
(5) Guerra. Adde text, in c a p . i , in fin. de milite t e l l a n a , ut ¡11 Î. 8. tit. 1 8 . Partit, a.
vassal, qui contum. est, n b i A n d r . de Iser. ad fin. d i c i t , (11) ayuden a guerrear. Nota h i c , q u a d iicct in
q u ô d forte Oberttis de O r t o , q u i dictum cap. compila- j u r a m e n t o fidelitatis excipiatur p e r s o n a R e g i s , ut in,
v i t , fuit in C a t h a l o n i a , et H i s p a n i a , u b i vassalli faciurít eap. I. dp noca forma fide I. et in §. fin. de prohib.feud.
g u e r r a m domirris , q u a n d o nort h a b e n t justitiam ab eis, alien, per Freder, et sic vassalli non debent juvare d o -
et quc<d ad hoc h a b u i t respectum in dicto cap. Sed an minnm c o n t r a regera; si t a m e s d o m i n u s vussallorum
in ista guerra poterit C o m e s , vel Baro deproedari s u b - injuste per Rege m ejiciatur à Regno , p o t e r u n t eum sui
ditos Regis ? V i d e b a t u r , quod non , cùm liic tantum vassalli sequi et adjuvare in p r a l i a n d o contra Regein:
permiUat4>ellum i n f e r r i R e g i , et idem in dicto cap. i . et videtur hoc intelligendum de vassaliis respectu f e u -
I n c o n t r a r i u m faeit ista 1. 10. cum dicit : La otra por- d i , ut in 1. 1. in fin. s u p t à eod, non de subditis respec-
que pueda auer vida de aquella tierra donde es natu- tu jurisdictionis , et ita est d e mente 1. 2. suprà eod.
ral : facit etiam cap. dominas noster, ?,3. quaest a. (1-2) .Mas deuerda dar al Rey. N o t a henè : et est
q u i a propter justitiain denegatam , \>el n e g l e e t a m , nee- r a t i o , quia istis vassaliis Rex nullam facit injuriara.
d ù m potest d e p r e d a n d o m i n u s , sed etiam cives, et c o n - (1 3) Non deuenfazerguerra. Interest ergo multuni
c e d u n t u r r e p r e s s a l i * conitra omnes ; et in hoc videtur inter d o m é s t i c o s , et vassalios; q u o d bene n o t a , quia et
inclinare se A n d , de Iser. ubi suprà , et Bart, in tract, domestic! prrestant a l i q u a n d ó j u r a m e n t u m fidelitatis,
repressal. col.