Sie sind auf Seite 1von 162

Lösungen

Horst Brübach, Karl-Heinz Laubersheimer, Klaus Schäfer

Technische Mathematik
für Elektroberufe
Industrie und Handwerk
Lösungen

6. Auflage, passend zur 7. Auflage des Schülerbuches

Bestellnummer 1526

Bildungsverlag EINS

BV1-FM.indd 1 18/04/12 11:40 AM


Haben Sie Anregungen oder Kritikpunkte zu diesem Produkt?
Dann senden Sie eine E-Mail an 1526_006@bv-1.de
Autoren und Verlag freuen sich auf Ihre Rückmeldung.

www.bildungsverlag1.de

Bildungsverlag EINS GmbH


Hansestraße 115, 51149 Köln

Bestellnummer 1526

© Copyright 2012: Bildungsverlag EINS GmbH, Köln


Das Werk und seine Teile sind urheberrechtlich geschützt. Jede Nutzung in anderen als den gesetzlich zugelassenen Fällen bedarf der vorherigen
schriftlichen Einwilligung des Verlages.
Hinweis zu § 52a UrhG: Weder das Werk noch seine Teile dürfen ohne eine solche Einwilligung überspielt oder eingescannt und in ein Netzwerk eingestellt
werden. Dies gilt auch für Intranets von Schulen und sonstigen Bildungseinrichtungen.

BV1-FM.indd 2 19/04/12 5:58 PM


Inhaltsverzeichnis

Inhaltsverzeichnis

1 Grundkenntnisse der technischen Mathematik

1.1 Bruchrechnen 7
1.1.1 Darstellung von Brüchen 7
1.1.2 Addition und Subtraktion 7
1.1.3 Multiplikation 8
1.1.4 Division 8
1.2 Rechnen mit Klammerausdrücken 9
1.3 Dreisatzrechnen 9
1.4 Potenzrechnen 9
1.4.1 Darstellung von Potenzen 9
1.4.2 Dezimale Vielfache und Teile von Einheiten 10
1.4.3 Grundrechenarten mit Potenzen 10
1.4.4 Potenzieren und Radizieren 11
1.5 Gleichungen 11
1.5.1 Gleichungen mit Summen und Differenzen 11
1.5.2 Gleichungen mit Produkten und Quotienten 11
1.6 Prozentrechnung 12
1.7 Körperberechnungen 12
1.7.1 Längen (Umfang) und Flächen 12
1.7.2 Volumen und Masse 13
1.8 Kraft, Arbeit, Leistung und Wirkungsgrad 15
1.9 Gesetze im rechtwinkligen Dreieck 16
1.9.1 Satz des Pythagoras 16
1.9.2 Trigonometrische Funktionen 16

2 Zusammenhänge im elektrischen Stromkreis

2.1 Ladung, Spannung und Stromstärke 17


2.2 Stromdichte 17
2.3 Der elektrische Widerstand 18
2.3.1 Das ohmsche Gesetz 18
2.3.2 Abhängigkeiten von Leitergrößen 19
2.3.3 Abhängigkeit von der Temperatur 21

3 Schaltung von ohmschen Widerständen

3.1 Reihenschaltung 23
3.2 Parallelschaltung 24
3.3 Gemischte Schaltung 25
3.4 Der Spannungsteiler 27

4 Messtechnik

4.1 Mess- und Anzeigefehler von Messgeräten 29


4.2 Messbereichserweiterung 30
4.2.1 Spannungsmessgeräte mit Drehspulmesswerk 30
4.2.2 Strommessgeräte mit Drehspulmesswerk 32
4.3 Widerstandsmessverfahren 33

© Bildungsverlag EINS GmbH  3

BV1-FM.indd 3 18/04/12 11:40 AM


Inhaltsverzeichnis

4.3.1 Indirekte Ermittlung 33


4.3.2 Direkte Messung (Wheatstone - Messbrücke) 35
4.4 Messen mit dem Oszilloskop 36

5 Energieumsetzung in Widerständen

5.1 Elektrische Arbeit und Leistung 39


5.2 Wärmemenge (Wärmearbeit) 41
5.3 Wärmenutzungsgrad 43
5.4 Kosten elektrischer Arbeit („Stromkosten“) 45

6 Galvanische Elemente

6.1 Belastungsarten 47
6.2 Schaltung von Spannungsquellen 48

7 Erzeugung elektrischer Energie

7.1 Das magnetische Feld 51


7.1.1 Kenngrößen 51
7.1.2 Berechnung magnetischer Kreise 52
7.2 Erzeugung einer Wechselspannung 53
7.2.1 Induktion der Bewegung 53
7.2.2 Die Winkelfunktionen Sinus und Cosinus im Einheitskreis 54
7.2.3 Zeitlicher Verlauf 55
7.2.4 Kenngrößen 55
7.2.5 Addition sinusförmiger Wechselgrößen gleicher Frequenz 57
7.3 Die Dreiphasen-Wechselspannung 59

8 Transformieren elektrischer Energie

8.1 Induktion der Ruhe 60


8.2 Transformatoren 61
8.2.1 Hauptgleichung und Übersetzungsverhältnisse 61
8.2.2 Verluste und Wirkungsgrad 63

9 Nutzen elektrischer Energie

9.1 Bauelemente im Wechselstromkreis 64


9.1.1 Der Wirkwiderstand (ohmscher Widerstand) und die Wirkleistung 64
9.1.2 Die ideale Spule (Induktivität) 65
9.1.2.1 Schaltvorgänge bei Spulen an Gleichspannung 65
9.1.2.2 Schaltung von Induktivitäten 65
9.1.2.3 Der induktive Blindwiderstand und die induktive Blindleistung 66
9.1.3 Der ideale Kondensator (Kapazität) 67
9.1.3.1 Die Kapazität 67
9.1.3.2 Lade- und Entladevorgänge bei Kondensatoren 68
9.1.3.3 Schaltungen von Kondensatoren 69
9.1.3.4 Der kapazitive Blindwiderstand und die kapazitive Blindleistung 70
9.2 Betriebsmittel im Wechselstromkreis 71
9.2.1 R-L-Reihenschaltung (reale Spule) 71
9.2.2 R-C-Reihenschaltung 73

4 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-FM.indd 4 18/04/12 11:40 AM


Inhaltsverzeichnis

9.2.3 R-L-C-Reihenschaltung 75
9.2.4 R-L-Parallelschaltung 78
9.2.5 R-C-Parallelschaltung 80
9.2.6 R-L-C-Parallelschaltung 82
9.2.7 Blindleistungskompensation in Wechselstromanlagen 85
9.3 Betriebsmittel im Drehstromkreis 86
9.3.1 Symmetrische Belastung bei Stern- und Dreieckschaltung 86
9.3.2 Blindleistungskompensation in Drehstromanlagen 88

10 Elektrische Anlagen der Haustechnik

10.1 Schutzmaßnahmen nach DIN VDE 0100  90


10.1.1 Kenngrößen 90
10.1.2 Schutzmaßnahmen im TN-System 91
10.1.3 Schutzmaßnahmen im TT-System 92
10.2 Leitungsdimensionierung 92
10.2.1 Spannungsfall auf Wechsel- und Drehstromleitungen 92
10.2.1.1 Unverzweigte Leitungen 92
10.2.1.2 Verzweigte Leitungen 94
10.3 Licht- und Beleuchtungstechnik 96
10.3.1 Größen der Lichttechnik 96
10.3.2 Beleuchtungstechnik 97

11 Elektrische Antriebe

11.1 Leistungs- und Drehmomentübertragung 99


11.2 Kraftwirkung auf stromdurchflossene Leiter 100
11.3 Gleichstrommotoren 101
11.3.1 Ankerkreis, Anlasser 101
11.3.2 Anker- und Erregerkreis 102
11.3.3 Drehfrequenzverstellung 103
11.4 Drehstrom-Asynchronmotoren 105
11.4.1 Drehzahlen und Schlupf 105
11.4.2 Leistungen und Wirkungsgrad 107

12 Umrichten elektrischer Energie

12.1 Ungesteuerte Stromrichter 109


12.1.1 Die Diode im Gleichstromkreis 109
12.1.2 Ungesteuerte Gleichrichterschaltungen 110
12.1.3 Z-Dioden (Spannungsstabilisierung) 111
12.2 Gesteuerte Stromrichter 113
12.2.1 Gesteuerte Gleichrichterschaltungen 113
12.2.2 Wechselstromsteller 114
12.2.3 Gleichstromsteller 116

13 Steuern und Regeln elektrischer Antriebe

13.1 Steuerungstechnik 118


13.1.1 Dualzahlen 118
13.1.2 Rechnen mit Dualzahlen 118
13.1.3 Schaltalgebra 119

© Bildungsverlag EINS GmbH  5

BV1-FM.indd 5 18/04/12 11:40 AM


Inhaltsverzeichnis

13.1.3.1 Logische Grundfunktionen 119


13.1.3.2 Funktionsformen 120
13.1.4 Vereinfachung von Schaltnetzen 123
13.1.4.1 KV-Tafeln (Karnaugh und Veitch) 123
13.1.4.2 Mathematische Vereinfachung logischer Schaltungen 126
13.2 Regelungstechnik 129
13.2.1 Sensoren 129
13.2.2 Impulstechnik 130
13.2.3 Verhalten von Regelstrecken 131
13.2.3.1 P-Verhalten 131
13.2.3.2 Dynamisches Verhalten von Regelstrecken 1. Ordnung 132
13.2.3.3 Dynamisches Verhalten von Regelstrecken 2. und höherer Ordnung 133

14 Verstärker

14.1 BipolareTransistoren 135


14.1.1 Kennlinien/Statische Werte 135
14.1.2 Kennlinienfeld/Kleinsignalverstärker 135
14.1.3 Dimensionierung von Transistorschaltungen 140
14.2 Operationsverstärker 142
14.2.1 Allgemeine Kenngrößen 142
14.2.2 Schaltungen von Operationsverstärkern 143
14.2.2.1 Invertierer 143
14.2.2.2 Summierverstärker 144
14.2.2.3 Nichtinvertierer 146
14.2.2.4 Differenzverstärker  147

15 Projektaufgaben 150

6 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-FM.indd 6 18/04/12 11:40 AM


1 Grundkenntnisse der technischen Mathematik

1.1 Bruchrechnen

1.1.1 Darstellung von Brüchen

3 3 3 7 3 1
1. a) b) 2 c) d) e) f ) g) h) 7
5 7 4 13 13 3

2a 2 2n 2 2 5b
2. a) b) 2 c) d) e) f ) g) h) 2 x
3 3b 9m 3 a 27

6 6 8 a 6x 12 ab
3. a) b) c) d) e) h)
9 16 20 3a 14 x 27 ab

2x 2y am 2 bx 9 bm 8 abxy
4. a) b) c) d) e) h)
4 ay bm 2 by 3 cmx 12 mnxy

15 12 2a 6x 3 ax 5 ax
5. a) b) c) d) e) f )
24 28 9a 9x 12 ax 15 bx

20 ax 24 ay 12 bx 9c 20 ay 3 aby
6. a) b) c) d) e) f )
12 a 21 by 18 abx 12 cx 15 ab 6 cy

1.1.2 Addition und Subtraktion

10 8 1 5 14 3
1. a) = 2 b) =1 c) d) =1
5 7 7 9 8 4

51 1 4 31 3
2. a) =2 b) c) - d)
24 8 9 60 8

17 5 7 1 57 5 17
3. a) =1 b) =1 c) - = -1 d) -
12 12 6 6 42 14 18

5a 1 x 12 a + 12 b - 3 c 7 x - 12 y
4. a) = 1 a b) c) d)
4 4 a 12 x 6a

b + a + ab 2 bx - ab + 2 ay ab + a2 - b2 2 xy + 3 ay - x
5. a) b) c) d)
ab ab ab xy

5+1 15 - 22 1 28 + 15 3 55 7
6. a) = 2 b) = -1 c) =2 d) =2
3 6 6 20 20 24 24

10 a - 19 a 1 9 x - 16 x 7x 9 a + 20 a 5 57 c 3
7. a) = - 1 a b) =- c) = 2 a d) =4 c
6 2 12 12 12 12 12 4

1 1 1 1 1
8. a) a + b b) x - y c) x
6 8 4 3 4

3 1 1 3 1 3
9. a) 1 x + y b) 1 a + 2 b c) 1 m+1 n
4 12 6 5 15 20

© Bildungsverlag EINS GmbH  7

BV1-00_Chap 01.indd 7 18/04/12 3:29 PM


1.1.3  Multiplikation

1.1.3 Multiplikation

21 1 16 7 18 1 -6 4
1. a) =5 d) - = -1 g) - = -4 j) = 1 m) -
4 4 9 9 4 2 -6 5
30 2 12 5 12 2 12 1 12 5
b) =4 e) - = -1 h) - = -2 k) =1 n) - = -1
7 7 7 7 5 5 8 2 7 7
6 1 10 1 12 2 24 8 2
c) - = -1 f) =3 i) - = -2 l) - = - 6 o) =2
5 5 3 3 5 5 4 3 3

1 3 x 2x a
2. a) 1 a b) - c) d) - e)
3 x 2y b 6x

8 9 25 9 a
3. a) b) - c) - d) e)
15 28 21 a 40 2x

66 1 22 1 3 1
4. a) = 13 b) - = -5 c) - 9 d) 14 a e) 13 x
5 5 4 2 5 3

110 1 117 4 55 1 98 8 56 1
5. a) =9 b) =7 c) =9 d) x=6 x e) a=3 a
12 6 15 5 6 6 15 15 18 9

12 a 1 2 3
6. a) = 1 a b) - ab c) bx d) - 1 abc e) ab
8 2 3 5

1 1 3 55 7
7. a) 10 xy b) - 8 ab c) 3 bx d) ax = 4 ax e) 2
2 4 5 12 12

8. a) 3
2 . b 3
b) - x
3
c) - ax d) - 4 ab e)
3b
2 x 5 5 5

1.1.4 Division

1 3 3 3 5
1. a) d) - g) j) m) -
4 8 4 2a 8x
1 2 3 7 b
b) e) - h) - k) n) -
10 15 7 24 x 10 ac
4 2 2 4x
c) f ) - i) a l) - o) 1
21 5 15 5a

1 1
2. a) 7 c) 4 e) - 4 g) -12 a i) 16 c
2 5
2 7 1 3 1 2
b) - 4 d) - 6 f ) =2 h) b = 1 b j) 2
3 3 3 2 2 3

1 1 1 1 1 1 3 1
3. a) 1 b) - 1 c) - 1 d) - e) -1 f ) 1 g) h) i) - j) a
2 8 2 9 3 6 4 2
  

1 1 b
4. a) 1 b) - x c) x d) - 2
2 2 a

1 1 b x 1
5. a) 1 b) -1 c) d) e) - f ) g) y
2 8 x 2 6

8 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 01.indd 8 18/04/12 3:29 PM


1.2  Rechnen mit Klammerausdrücken

1.2 Rechnen mit Klammerausdrücken

1. a) 9 b) 0 c) 5 a d) b − 1

2. a) −y b) 4 a − 3 b c) 3 x d) 19 A

3. a) 2 a + 2 b b) 6 x + 6 c) ax + ay d) 3 ax − 2 bx

a-b a - 2b - 3c
4. a) a + 2 b b) c) 2 x + 2 y d)
3 x

a 2b
5. a) 5 − 4 x b) 4 m + 6 n c) x − 3 y d) - -3
y x

6. a) a2 + 5 a + 6 c) am + an + 2 m + 2 n e) ax + ay + bx + by g) mx + nx − my − ny


b) bc − 2 c + 3 b − 6 d) ax + 4 a − bx − 4 b f) a2 + 2 ab + b2 h) a2 − 2 ab + b2

7. a) x + 3 c + 4 b) 1 − 2 y c) 2 b − 4 c d) x − 2 y

(a + 9) 1 2(6 m - 9) 4 a(b - 2 x) (m - n)(m + n) m - n


8. a) = b) = 2 c) = 4 a d) =
2(a + 9) 2 6m - 9 b - 2x 2(m + n) 2

4 - 4a 1 3(a + 3) 2(ab - 4 a) 3(a2 + ab) a2 + ab


9. a) = b) = 3 c) = 2 d) =
2(4 - 4 a) 2 a+3 ab - 4 a 3(2 a - 2 b) 2 a - 2 b

1.3 Dreisatzrechnen

1,80  . 10 m 1 Lampe . 6 h
1. x = = 9  2. x = = 8 Lampen
2m 0,75 h

500 m . 17,5 kg 6 Auszubildende . 1,5 h


3. x = = 291,67 m 4. x = = 1,125 h
30 kg 8 Auszubildende

16 Eimer . 9 l 8 Personen . 15 Tage


5. x = = 12 Eimer 6. x = = 12 Tage
12 l 10 Personen

5 Pumpen . 6 h 14 Stufen . 18 cm
7. x = = 3 Pumpen 8. x = = 21 cm
10 h 12 cm

2 100  . 56 h
9. x = = 2 800  2 800  - 2 100  = 700 
42 h

500 km/h . 155 min 25 kg . 3,78 kg


10. x = = 107,64 min 11. xCu = = 15,75 kg xAl = 9,25 kg
720 km/h 3,78 kg - 2,22 kg

500 km . 60 l
12. a) x = = 750 mm b) 60  l . 1,59 € = 95,40 €
40 l

1.4 Potenzrechnen

1.4.1 Darstellung von Potenzen

1. a) 43 b) 35 c) a2 d) b4 e) (3 a)2 f) (ax)2 g) (2 bx)2


2. a) 12 a2 b) 243 c) a4 d) b6 e) 9 a³ f) (ax)³ g) 2(bx)4

© Bildungsverlag EINS GmbH  9

BV1-00_Chap 01.indd 9 18/04/12 3:29 PM


1.4.1  Darstellung von Potenzen

1 1 1 1
3. a) 10−2 b) c) d) 31/2 e) 27 f ) g)
106 43 x 3
232
4. a) 100 b) 0,2 c) 2 100 d) 12 000 e) 0,05 f ) 120 g) 0,0021
5. a) 4 b) 81 c) 125 d) 144 e) 2 a 2
f ) 4 a 2
g) 4 a2x2
6. a) 9 b) − 64 c) 16 d) − 243 e) a2 f ) 4 a2 g) − 8 a3x 3
1 1 1 1 1 1 1
7. a) b) c) d) - e) f ) g)
4 27 16 27 a2 x2 - 8 a3x 5
8. a) 2 b) 2 12 c) 5 d) 4 e) 2 f ) 3 g) 2 a
9. a) 10 b) 12 c) a + 2 d) 18 a e) 2 ab2 f ) 9 . 1a g) 2 ab2

1.4.2 Dezimale Vielfache und Teile von Einheiten

1. a) 1,5 km  b) 2,5 kA  c) 2 mm  d) 5 mV  e) 1,2 MΩ  f) 340 MHz  g) 7,6 μ F  h) 50 μ F  i) 340 GW  k) 89 pF

2. a) 3,4 km  b) 4,1 μ F  c) 3,8 MHz  d) 1,7 mA  e) 5,8 GHz  f) 2,4 nF  g) 24 MΩ  h) 120 pF  i) 3,8 TW  k) 8 nm

3. a) 1,7 . 10−9 F    c) 6,9 . 106  V   e) 2,5 . 10−12  F     g) 3 . 10−6  F   i) 3 . 103 V     k) 3,4 . 1012 W

b) 4,6 . 109 Hz  d) 9,8 . 103A  f ) 1,2 . 10−3  m  h) 5 . 10−3 A  j) 8,5 . 106 Ω  l) 1,8 . 10−12 F

4. a) 375 V  b) 5 200 m  c) 800 kHz  d) 30 V  e) 5 A  f ) 2 000 000 Hz  g) 0,000 005 nF  h) 13,5 kΩ

5. a) 0,012 m  b) 80 nF  c) 0,36 km  d) 750 μ m  e) 12,5 A  f ) 25 000 000 Hz  g) 34,5 m  h) 0,35 nF

6. a) 3,3 . 103 m  b) 1,25 . 10−6  μ F  c) 680 kV  d) 34 nF  e) 1,28 . 10−7  f ) 34,4 . 10−6  g) 3,45 GΩ  h) 0,5 μF

7. a) 50 kV  b) 0,003 μ F  c) 40 mA  d) 0,2 kV  e) 900 Ω  f ) 14 μ A  g) 67 kHz  h) 1,4 m

8. a) 2 kV  b) 120 kA  c) 4,8 km  d) 95 kΩ  e) 1,5 MHz  f) 1,5 mm  g) 3,5 μ F  h) 12,5 kV  i) 34 MW  j) 4 nF

9. a) 8 kA  b) 2 mV  c) 4 MΩ  d) 7 μ F  e) 36 MHz  f ) 8,7 MA  g) 1,5 μ F  h) 3 mV  i) 448 nF  j) 480 kΩ

1.4.3 Grundrechenarten mit Potenzen

1. a) 2 . 22 = 8 b) 3 . 33 = 81 c) 2 . 22 = 8 d) 2 e) 7 . 22 = 28

2. a) 3 . 52 = 75 b) 2 . 43 = 128 c) −2 . 24 = −32 d) −5 . 32 = −45 e) 16 − 32 = −16

3. a) 2 a2 b) 3 x2 c) 3 a3 d) 7 b2 e) 2 y3

4. a) 2 a4 − 3 a5 b) b3 c) 2(3 y4 + 2 a3) d) 8 y4 − 9 q3 e) − 3 y3

5. a) (2 . 3)2 = 36 b) 216 c) 72 d) 1024 e) 45 = 1024

6. a) a4 b) x6 c) b6 d) m5 e) y9

7. a) 2 a4 b) 12 x3 c) 4 b4 d) 4 x3 e) 24 a5

1
8. a) 2(3−2) = 2 b) 42 = 16 c) d) 52 = 25 e) 82 = 64
9

a 3 1
9. a) a b) x c) ¢ ≤ d) e) 2 a
b y

3a a
10. a) b) ab c) d) a e) 2 a2x
b 2

10 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 01.indd 10 18/04/12 3:29 PM


1.4.3  Grundrechenarten mit Potenzen

1 x2 c x a 2 b x
11. a) x b) c) y d) e) 12. a) b) c) d) e)
x a 2b 2 2b xy 3a 2 y2

b 3 bx x2y ay 2b y n2m2 5 ax 2x bm2x


13. a) b) c) d) e) 14. a) b) c) d) e)
6 a2 2 xy 2 b 2 x2 c2 ax x 6b ay a

1.4.4 Potenzieren und Radizieren

1. a) 36 b) 1 728 c) 225 d) 49 e) 343 f) 324 g) 49

2. a) 4 a2 b) 27 x3 c) 4 a2b2 d) 27 x3y3 e) a2 + 2 ab + b2 f) x2 − 2 xy + y2 g) 4 + 4 b + b2

1 1 8 a2 27 a6 b3
3. a) b) c) d) e) f) g)
9 8 125 4 x3 x3 2a

4. a) 24 = 16 b) a6 c) a2y4 d) 16 A2 e) 48 400 V2 f) 25 Ω2 g) a3y5

5. a) 1,414 b) 1,732 c) 2,236 d) 3 e) 4 f) 4,2426 g) 5

6. a) 1,442 b) 2,08 c) 1,71 d) 2,621 e) 3 f) 3,557 g) 4,326

7. a) 2 a b) 3 b2 c) 4 x d) 5 V e) 7,07 Ω f) 12 A g) 3 a

8. a) 2 x b) 2,621a c) 3 b2 d) 4 y2 e) 5 A f) 3 Ω g) ax

1.5 Gleichungen

1.5.1 Gleichungen mit Summen und Differenzen

  1. a) x = 2 b) x = 2 c) x = 4 d) x = − 3 e) x = − 4

  2. a) x = a b) x = a c) x = 3 b d) x = − m e) x = y

  3. a) x = 0 b) x = 12 c) x = 6 d) x = − 8 e) x = 2 b

  4. a) x = 11 b) x = 20 c) x = − 12 a d) x = 1 e) x = 4 y

  5. a) x = 8 b) x = 3 c) x = − 1 d) x = 9 e) x = 2 b

  6. a) x = 3 a b) x = 4 b c) x = − 10 m

  7. a) x = ab b) x = a − 12 c) x = − 3 mn

1 1
  8. a) x = 1 b) x = 1 c) x = d) x = e) x = 6
8 6

1 a 2
  9. a) x = - 1 b) x = c) x = 4 b
12 4 3

17 25 y
10. a) x = - y b) x = q c) x =
27 36 z

1.5.2 Gleichungen mit Produkten und Quotienten

1. a) x = 3 b) x = 3 c) x = 4 d) x = − 2 e) x = 1 f) x = 2 g) x = 1,5

2. a) x = 4 b) x = − 3 c) x = 12 d) x = − 4 e) x = − 6 f) x = 3 g) x = − 9

© Bildungsverlag EINS GmbH  11

BV1-00_Chap 01.indd 11 18/04/12 3:29 PM


1.5.2  Gleichungen mit Produkten und Quotienten

3. a) x = 1 b) x = 1,5 c) x = − 2 d) x = −1 e) x = 2

4. a) x = − 4 b) x = −1,5 c) x = 1 d) x = − 2,5 e) x = 1

5. a) x = 3,5 b) x = −1 c) x = 1 d) x = 3,4 e) x = 1

1 8 3 1
6. a) x = −1 b) x = - c) x = d) x = e) x = -
6 3 5 4

11 1
7. a) x = 2 b) x = c) x = 25 d) x = e) x = 2
8 6

8. a) x = 5 b) x = − 0,25 c) x = 2 d) x = 7 e) x = − 9

U A W V U
U.I l.b
9. a) l = b) b = c) t = d) h = e) R =
4 l I

2.A 4.S U.π.A v . 60 6.V


2.l π.d
10. a) h = b) d = c) I = d) n = e) d = 3
g B π B π

cb cb bc uvax bc
11. a) a = b) d = c) x = d) b = e) v =
b a uva c ux

1.6 Prozentrechnung

G . P 1 200  . 5% W . 100% 25 kg . 100%


  1. W = = = 60    2. G = = = 40,32 kg
100% 100% P 62%

W . 100% 20 . 100% W . 100% 5 500  . 100%


  3. P = = = 28,57%   4. P = = = 24,44%
G 70 G 22 500 

G . P 80 kg . 58%
  5. W = = = 46,4 kg Cu; 32 kg Zn ; 1,6 kg Pb
100% 100%

W . 100% 2 425  . 100% G . P 200 V . 1%


  6. G = = = 2 500    7. W = = = 2V
P 97% 100% 100%

W . 100% 150  . 100% W . 100% 600 min-1 . 100%


  8. G = = = 2 500    9. G = = = 2 000 min-1
P 6% P 30%

W . 100% 60  . 100% W . 100% 180  . 100%


10. P = = = 10,43% 11. P = = = 13,04%
G 575  G 1 380 

1.7 Körperberechnungen

1.7.1 Längen (Umfang) und Flächen

1. a) U = 2(a + b) = 2(30 m + 35 m) = 130 m A = a . b = 30 m . 35 m = 1 050 m2


b) c = 2a2 + b2 = 2(6 cm)2 + (6 cm)2 = 8,485 cm U=
 a + b + c = 6 cm + 6 cm + 8,485 cm = 20,485 cm
a . b 6 cm . 6 cm
A= = = 18 cm2
2 2
d 2 . π (15 m)2 . π
c) U = d . π  = 15 m . π  =  47,12 m A= = = 176,71 m2
4 4

12 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 01.indd 12 18/04/12 3:29 PM


1.7.1  Längen (Umfang) und Flächen

l - 2 . 180 mm 5 120 mm - 360 mm


2. a = = = 340 mm
n-1 14

3. AWandfl. = 2(l . h) + 2(b . h) = 2(6,2 m . 2,3 m) + 2(4,8 m . 2,3 m) = 50,6 m2


ADeckenfl. = l . h = 6,2 m . 4,8 m = 29,76 m2

g . h 2,5 m . 2,5 m
4. A = = = 3,125 m2
2 2

5. l1 = a + b = 8,5 m + 6,7 m = 15,2 m l2  = 2a2 + b2 = 2(8,5 m)2 + (6,7 m)2 = 10,82 m


ld = l1 − l2 = 15,2 m − 10,82 m = 4,38 m

l l 11,2 m
6. a =   ➪  n = - 1 = - 1 = 27
n+1 a 0,4 m

  7. AW = A − AB − AL = 250 m2 − 54 m2 − (5,2 m . 3,6 m) = 177,28 m2

  8. l = 5 . 50 mm + ¢
d.
π≤ = 250 mm + (25 mm . π) = 328,54 mm
2

[da2 - di 2] . π [(25 mm)2 - (15 mm)2] . π


  9. A = = = 314,16 mm2
4 4

2 . d2 . π
+d.π . h = (1,5 m) . π + 1,5 m . π . 4 m = 22,38 m
2
10. A = 2
4 2

d2 . π 4.A 4 . 0,6 mm2


11. a) A =   ➪  d = = = 0,874 mm
4 B π B π
l = d . 28 = 0,874 mm . 28 = 24,47 mm
b) lcu = 28 . dm . π = 28 . (48 + 0,874)mm . π = 4,3 m

12. lR = d . π = 102 mm . π = 320,44 mm


l 12 000 mm
n= = = 37,22  ➪  37 Ringe
lR + 2 mm 322, 44 mm

13. lm = dm . π = 25,3 cm . π = 79,48 cm l = lm . N = 79,48 cm . 30 = 2 384,47 cm

14. tan α =   ➪  r = l . tan α = 2,5 m . tan 20° = 0,91 m A = r2 . π = (0,91 m)2 . π = 2,6 m2


r
l

15. a) A = l . b = 2 m . 3,2 m = 6,4 m2 b) AAussparung = 14 . (0,14 m)2 = 0,27 m2


W . 100% 0,27 m2 . 100%
P= = = 4,22% (Verschnitt)
G 6,4 m2

16. Ui = di . π = 54 m . π = 169,65 m Ua = da . π = 64 m . π = 201,06 m


lKurvenvorgabe = Ua − Ui = 201,06 m − 169,65 m = 31,41 m

17. a) lz = 2(l + b) = 2(25 m + 12 m) = 73 m b) U = d . π + 2(15 m − 8 m) = 8 m . π + 14 m = 39,133 m

c) AG = l . b = 12 m . 25 m = 300 m2 + (15 m - 8 m) . 8 m = 106,27 m2


d2 π
d) AB =
4

1.7.2 Volumen und Masse

1. m = V . ρ = (0,2 dm)3 . 8,9 kg/dm3 = 71,2 g

d2 . π (0,5 dm)2 . π V 2 dm3


2. A = = = 0,196 dm2 h= = = 10,19 dm
4 4 A 0,196 dm2

© Bildungsverlag EINS GmbH  13

BV1-00_Chap 01.indd 13 18/04/12 3:29 PM


1.7.2  Volumen und Masse

3. V = l . b . h = 12,5 m . 7,5 m . 3 m = 281,25 m3

4. m = A . l . ρ = 2 dm . 0,2 dm . 25 dm . 8,9 kg/dm3 = 89 kg

5. A = 2(a . l + b . l) = 2(0,03 m . 65 m + 0,04 m . 65 m) = 9,1 m2

m = A . 200 g/m2 = 9,1 m2 . 200 g/m2 = 1,82 kg

[(2,5 dm)2 - (2 dm)2] . π


6. m = A . h . ρ = . 20 dm . 7,8 kg/dm 3
= 275,67 kg
4

1 . d . π . h = (19 m) . π . 11 m = 1 039,61 m
2 2
7. a) V = 3
3 4 12

b) m = V . r = 1 039 , 61 m3 . 1,3 t/m3 = 1 351,49 t   Anzahl: =


1 351,49 t
= 67,57  ➪  68 Eisenbahnwagen
20 t

  8. m = A . d . ρ = 380 dm2 . 0,02 dm . 7,85 kg/dm3 = 59,66 kg

  9. V = l . b . h = 4 dm . 5 dm . 6 dm = 120 dm3  ➪  120 Liter

10. a) V = l . gm . h = 300 m .
0,7 m + 0,5 m . 90 m3
0,5 m = 90 m3 b) Anzahl : = 12 Lastwagen
2 7,5 m3

11. a) A = 2 [b . l + b . h - 5 mm + (l - 5 mm) . (h - 5 mm)]


= 2[2,5 m . 6 m + 2,5 m . 1,995 m + 5,995 m . 1,995 m) = 63,9 m2
m = A . d . ρ = 6 390 dm2 . 0,025 dm . 7,85 kg/dm3 = 1 254,04 kg
b) V = l . b . h = 24,95 dm . 59,95 dm . 19,95 dm = 29 840,26 dm3
m = V . ρ = 29 840,26 dm3 . 0,85 kg/dm3 = 25 364,22 kg

d2 . π (2,5 m)2 . π V 15 m3
12. a) A = = = 4,91 m2 h= = = 3,055 m
4 4 A 4,91 m2
2(d + 2 s)2 . π
b) m = J + (d + s) . π . hR . s . ρ
4
(25,1 dm)2 . π
m= J + 25,05 dm . π . 30,55 dmR . 0,05 dm . 7,85 kg/dm 3
= 1 332,07 kg
2

1. . .
l b h = . 2 m . 3 m . 2,5 m = 5 m3
1
13. V =
3 3

2 . d12 . π
14. a) O = + d1 . π . h1 + d2 . π . h2
4

2 . (0,8 dm)2 . π
O = + 0,8 dm . π . 3,6 dm + 0,4 dm . π . 0,4 dm = 10,56 dm2
4

d12 . π d22 . π (0,8 dm)2 . π


.h .h . 3,6 dm + (0,4 dm) . π . 0,4 dm = 1,86 dm
2
b) V = + = 3
4 1
4 2
4 4

c) m = V . ρ = 1,86 dm3 . 7,85 kg/dm3 = 14,6 kg

m 7,7 kg
15. a) V = = = 0,98 dm3
ρ 7,85 kg/dm3

V 0,98 dm3 4.A 4 . 0,196 dm2


b) A = = = 0,196 dm2 d= = = 0,5 dm
l 5 dm B π B π

14 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 01.indd 14 18/04/12 3:29 PM


1.7.2  Volumen und Masse

16. m = ( A1 − A2) . l . ρ = (da2 - di2) . .l.ρ


π
4
m = [(1 dm)2 − (0,8 dm)2] . . 25 dm . 7,8 kg/dm
π
3
= 55,13 kg
4

d2 . π (10 m)2 . π . 150 m


17. a) OF = + (15 m + 10 m) = 2
= 228,54 m2
4 4
b) V = OF . h = 228,54 m2 . 1,8 m = 411,37 m3
c) m = V . ρ = 411,37 m3 . 1 t/m3 = 411,37 t

1.8 Kraft, Arbeit, Leistung und Wirkungsgrad

1. F = m . g = 5 kg . 9,81 m/s2 = 49,05 N

v 100 km/h 100 000 m


3 600 s . 6,8 s
2. a = = = = 4,085 m/s2
t 6,8 s

3. v = a . t = 0,6 m/s2 . 30 s = 18 m/s = 64,8 km/h   4. F = m . a = 990 kg . 2,5 m/s2 = 2 475 N

F 280 kN
5. m = = = 1 866 667 kg = 1 866,67 t
a 0,15 m/s2

= 27,78 m/s2   b) F = m . a = 75 kg . 27,78 m/s2 = 2 083,5 N


v 50 km/h 50 000 m
3 600 s . 0,5 s
6. a) a = = =
t 0,5 s
7. a) F = G = m . g = 160 kg . 9,81 m/s2 = 1 569,6 N
b) F = G + m . a = 1 569,6 N + 160 kg . 1 m/s2 = 1 729,6 N c) F = 0 N  (freier Fall der Last)
Fb
8. a) Fb = (m2 - m1) . g = (80 kg - 50 kg) . 9,81 m/s2 = 294,3 N   a =
294,3 N
= = 2,26 m/s2
m1 + m2 80 kg + 50kg
V 1 m/s
b) t = = = 0,44 s
a 2,26 m/s2
Fb 294,3 N v 1 m/s
c) a = = = 0,89 m/s2 t= = = 1,12 s
m1 + m2 180 kg + 150 kg a 0,89 m/s2

P 5,5 kW W 1 kWh
m g 2 300 kg . 9,81 m/s2
. g m 9,81 m/s2 . 30 t
.
  9. v = = = 0,24 m/s 10.  s = = = 12,23 m

P . t 3 kW . 9 s
11. F = = = 1 500 N GL = m . g = 40 kg . 9,81 m/s2 = 392,4 N
s 18 m
GZuladung = F - GL = 1 500 N - 392,4 N = 1 107,6 N

m . g . s 2 000 kg . 9,81 m/s2 . 6 m


5 . 60 s
12. P = =   =  392,4 W
t

Pab 1,1 kW Pab 2 kW


13. h = = = 0,733 14. Pzu = = = 2,67 kW
Pzu 1,5 kW h 0,75

PWab
15. a) PWab = m . g . v = 500 kg . 9,81 m/s2 . 1,5 m/s = 7,36 kW    b) PWzu =
7,36 kW
= = 9,81 kW
hw 0,75
PWzu
d) η = ηM . ηW = 0,8 . 0,75 = 0,6
9,81 kW
c) PMzu = = = 12,26 kW   
hM 0,8
Wab
e) Wab = m . g . s = 500 kg . 9,81 m/s2 . 4 m = 19,62 kWs  
19,62 kWs
f) Wzu = = = 32,7 kWs
j 0,6

© Bildungsverlag EINS GmbH  15

BV1-00_Chap 01.indd 15 18/04/12 3:29 PM


1.8  Kraft, Arbeit, Leistung und Wirkungsgrad

16. a) F = m . a = 800 kg . 9,81 m/s2 = 7848 N W = F . s = 7 848 N . 15 m = 117 720 Nm


s 15 m W 117 720 Nm
b) v = = = 0,25 m/s c) Pab = = s = 1 962 W
t 60 s t 60 s
Pab 1 962 W
d) Pzu = = = 2 802,8 kW
h 0,7

1.9 Gesetze im rechtwinkligen Dreieck

1.9.1 Satz des Pythagoras

  1. c2 = a2 + b2  ➪  c = 2a2 + b2 = 2(3 m)2 + (5 m)2 = 5,83 m

  2. U = 4 . a  ➪  a = c2 = a2 + b2  ➪  c = 22 . a2 = 22 . (8 m)2 = 11,31 m


U 32 m
= = 8 m
4 4

  3. c = 2a2 + b2 = 2(5 m)2 + (7,5 m)2 = 9,01 m

  4. a = 2c2 - b2 = 2(0,80 m)2 - (0,78 m)2 = 17,78 cm

  5. a) d1 = 22 . a2 = 22 . (10 cm)2 = 14,14 cm


b) d2 = 2a2 + d12 = 2(14,14 cm)2 + (10 cm)2 = 17,32 cm  ➪  Differenz = 3,18 cm = 22,49%

  6. c = 22 . a2 = 22 . (30 mm)2 = 42,43 mm

1.9.2 Trigonometrische Funktionen

a 6 cm
  1. α = 35°  ➪  β = 55°; γ = 90° c = = = 10,46 cm
sin α 0,574
a 6 cm
b= = = 8,57 cm
tan α tan 35

  2. a) b = 2c2 - a2 = 2(8,5 m)2 - (8,2 m)2 = 2,24 m


a 8,2 m
b) cos α = = = 0,9647  ➪  α = 15,27
c 8,5 m

  3. a = tan α . b = tan 31° . 50 m = 30,04 m

a 1 500 m
  4. c = = = 3 838,96 m
sin α sin 23

a 1 000 m
  5. sin α = = = 0,067  ➪  α = 3,82
c 15 000 m

7m
  6. a) cos α = = 0,909  ➪  α = 24,62
7,7 m
b) h = 2(7,7 m)2 - (7 m)2 = 3,21 m  ➪  Die Höhe ist ausreichend.

1,2 m
  7. a) tan β = = 0,16  ➪  β = 9,09°  ➪  α = 80,91°
7,5 m
b) c = 2(7,5 m)2 + (1,2 m)2 = 7,6 m  ➪  Seillänge = 2 . 7,6 m = 15,2 m

16 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 01.indd 16 18/04/12 3:29 PM


2 Zusammenhänge im elektrischen Stromkreis

2.1 Ladung, Spannung und Stromstärke

2.  W = Q . U = 15 μAs . 30 V = 0,45 mWs = 0,45 mNm


W 1,6 mNm
1. U = = = 40 V
Q 40 μ As

W 1Nm U . Q 1V . 0,1mC
3. Q = = = 41,67 mC 4.  s = = = 0,1mm
U 24 V F 1N

U . Q 10 V . 80 μC Q 500 C
5. F = = = 40 mN 6.  I = = = 8,33 A
s 0,02 m t 60 s

7. Q = I . t = 3 A . 12 . 3 600 s  =  129,6 kC W = Q . U = 129,6 kC . 12 V = 1 555, 2 kWs = 0,43 kWh

8. Q = I . t = 1 A . 1 s =1 C = 6,25 . 1018


Q 1C
n= = .
e 1,6 10−19 C

9. a) b) c) d) e) f) g)
Q 0,006 As 78 mAs 600 mAs 261μAs 182 μAs 0,25 As 0,03 As

U 2,67 V 0,8 V 12 V 30 mV 1 098,9 V 4,5 V 15 V

W 18 mVAs 57,6 mVAs 7,2 VAs 7,83 . 10−6 VAs 0,2 VAs 1,125 VAs 0,3 VAs

t 3 s 2,4 s 60 s 0,45 s 20 ms 17,99 s 0,067 s

I 2 mA 30 mA 10 mA 0,58 mA 91 mA 13,9 mA 0,45 A

2.2 Stromdichte

I 12 A I 7,2 A
1. J = = = 8 A/mm2 2.  A = = = 1,5 mm2
A 1,5 mm2 J 4,8 A/mm2

3. I = J . A = 8 m A/mm2 . 2,5 mm2 = 20 A


I 1 200 A
A 10 mm . 100 mm
4.  J = = = 1,2 A/mm2

(D 2 − d 2) . π [(100 mm)2 − (50 mm)2] . π


5. A = = = 5 890 mm2  I = J . A = 2 A /mm2 . 5 890 mm2 = 11,7 kA
4 4

d2 . π (0,18 mm)2 . π P 40 W
6. A = = = 0,0254 mm2 I= = = 0,17A
4 4 U 235 V
I 0,17 A
J= = = 6,7 A/mm2
A 0, 0254 mm2

I 500 A
7. A = = = 166,67 mm2 a = 2A = 2166,67mm2 = 12,91mm
J 3 000 kA/m2

(D2 − d 2) . π [(15 mm)2 − (15 mm − 2 . 1,5 mm)2] . π I 100 A


8. A = = = 63,6 mm2 J = = = 1,57A/mm2
4 4 A 63,6 mm2

P 40 W d 2 π (0,18 mm)2 . π I 0,17A


9. I = = = 0,17 A   A = = = 0,025 mm2   J = = = 6,67A/mm2
U 235 V 4 4 A 0,025 mm2

I 0,5 A 4.A 4 . 0,125 mm2


10. A = = = 0,125 mm2 d= = = 0,4 mm
J 4 A/mm2 B π B π

 17

BV1-00_Chap 02.indd 17 18/04/12 3:31 PM


2.2  Stromdichte

I 400 A 4.A 4 . 40 mm2


11. A = = = 40 mm2 d= D2 − = (18 mm)2 − = 16,52 mm
J 10 A/mm2 B π B π
Wandstärke = (D − d) . 0,5 = (18 mm − 16,52 mm) . 0,5 = 0,74 mm

2.3 Der elektrische Widerstand

2.3.1 Das ohmsche Gesetz

2.  U = R . I = 47 Ω . 2,8 A = 131,6 V


U 230 V
1. I = = = 23 A
R 10 Ω

1 1 U 42 V
3. G = = = 0,30 S 4.  R = = = 60 Ω
R 3,3 Ω I 0,7A

U 50 V U 110 V
5. I = = = 50 mA 6.  I = = = 91,67μ A
R 1 kΩ R 1,2 MΩ

7. U = R . I = 33 kΩ . 15 mA = 495 V

U 20 kV I 6A
8. R = = = 3,33 kΩ   G = = = 0,3 mS
I 6A U 20 kV

10.  U = R . I = 3,3 kΩ . 3,64 mA = 12,01 V


U 250 V
9. I = = = 53,2 mA
R 4,7 kΩ

U 13,5 V I 450 μ A
11. R = = = 10 kΩ 12.  G = = = 32,14 mS
I 1,35 mA U 14 mV

13. Doppelter Widerstand  ➪  halbe Stromstärke; halbe Spannung  ➪  halbe Stromstärke;


➪  viertel Stromstärke I = 2,5 A / 4 = 625 mA

U 3 kV
14. R = = = 20 MΩ
I 150 μ A

U1 6V U2 2,5 V U3 0,5 V
15. R1 = = = 2 kΩ   R2 = = = 625 Ω   R3 = = = 125 Ω
I1 3 mA I2 4 mA I3 4 mA

U1 230 V U2 220 V
16. R = = = 23 Ω I2 = = = 9,57A
I1 10 A R 23 Ω

17. a) I = 10 mA abgelesen b) U = R . I = 2 kΩ . 10 mA = 20 V

18. a) Q = n . e = 123 . 1025 . 1,6 . 10−19 C = 196,8 . 106 C


196, 8 . 106 C
b) W = Q . U = 196, 8 . 106  C . 235 V = 12,85 MWh
Q
t 365 . 24 . 3 600 s
c) I = = = 6,24 A

U 235 V 1 1
d) R = = = 37,66 Ω e) G = = = 26,56 mS
I 6,24 A R 37,66 Ω

1 1 U 12 V
19. a) G = = = 0,01S b) I = = = 0,12 A
R 100 Ω R 100 Ω

c) Q = I . t = 0,12 A . 60 s = 7,2 As d) W = U . Q = 12 V . 7,2 As = 86,4 VAs

18 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 02.indd 18 18/04/12 3:31 PM


2.3.1  Das ohmsche Gesetz

c) W = U . Q = 10  V . 100 As = 1 kVAs


Q 100 As U 10 V
20. a) J = = = 0,167 A b) R = = = 60 Ω
t 60 s I 0,167A
Q 100 As U 10 V
d) I = = = 1,67A R= = = 6Ω
t 60 s I 1,67A

21. 2 U und ½ R ergibt 4-fachen Strom. ∆ I = 3 . I I = ∆ I / 3 = 10 A: 3 = 3,33 A

2.3.2 Abhängigkeiten von Leitergrößen

l 112 m
γ . A 56 m/Ω mm2 . 1,5 mm2
1. R = = = 1,33 Ω

2. l = R . γ . A = 0,025 Ω . 56 m/Ωmm2 . 16 mm2 = 22,4 m

l 35 m
3. A = . R = 56 m/Ω mm . 0,41Ω = 1,52 mm
2
γ 2

l 103,5 m
R . A 1,2 Ω . 2,5 mm
4. γ = = 2
 =  34,5 m/Ω mm2  ➪  Aluminium

d π (0,15 mm) . π
b) l = R . γ  . A = 80 Ω . 56 m/Ω . 0,018 mm2  =  80,64 m
2 2
5. a) A = = = 0,018 mm2
4 4

l 10 m
γ . A 36 m/Ω mm2 . 100 mm . 10 mm
6. a) R = = = 0,28 mΩ

l 10 m
γ . R 56 m/Ω mm2 . 0,28 mΩ
b) A = = = 637,76 mm2

l l 1m 1m
γ . A2 γ . A1 56 m/Ωmm2 . 16 mm2 56 m/Ωmm2 . 10 mm2
7. ∆R = − = − = − 0,67mΩ

8. a) Da das Volumen konstant bleibt, verdoppelt sich die Länge des Leiters l2 = 2 m.
l1 1m l2 2m
γ.A 2 .
= 13,89 mΩ  R2 = .
γ A2 36 m/Ω mm2 . 1mm
b) R1 = = = = 55,56 mΩ
1
36 m/Ω mm 2 mm
∆R = R2 − R1 = 55,56 mΩ − 13,89 mΩ = 41,67 mΩ

d2 . π (10 mm)2 . π ρ . l 0,13Ω mm2/m . 20 m


  9. A = = = 78,54 mm2     R = = = 33,1 mΩ
4 4 A 78,54 mm

d2 . π (0,1 mm)2 . π R . A 4700 Ω . 0,00785 mm2


10. A = = = 0,00785 mm2    ρ = = = 0,13 Ω mm2/m
4 4 l 285 m

U 24 V l 356 m
γ . R 56 m/Ω mm . 480 Ω
11. a) R = = = 480 Ω A= = = 0,013 mm 2
I 50 mA 2

4.A 4 . 0,013 mm2


b) d = = = 0,13 mm
B π B π

l = R . γ  . A =  60 Ω . 56 m/Ωmm2 . 0,03 mm2  = 100,8 m


U 24 V
12. R = = = 60 Ω
I 0,4 A

© Bildungsverlag EINS GmbH  19

BV1-00_Chap 02.indd 19 18/04/12 3:31 PM


2.3.2  Abhängigkeiten von Leitergrößen

d2 . π (1mm)2 . π
13. a) A = = = 0,785 mm2   l = R . γ  . A = 0,2 Ω . 56 m/Ω mm2 . 0,785 mm2 = 8,79 m
4 4

U = dm . π  = 21 mm . π = 65,97 mm
l 8 796 mm
N= = = 133
U 65,97 mm

b) l = ∆ . N = 1 mm . 133 = 133 mm


(d1 2 − d2 2) . π [(15 mm)2 − (13 mm)2] . π
14. A = = = 43,98 mm2
4 4
l 6m
γ . A 56 m/Ω mm . 43,98 mm
R= = 2 2
= 2,44 mΩ

U 6V d 2π (0,2 mm)2 π
15. R = = = 142,86 Ω A= = = 0,0314 mm2
I 42 mA 4 4
I = R . γ . A = 142,86  Ω . 56 m/Ω mm2 . 0,0314 mm2  = 151,3 m

γAlu 36 m/Ω mm2


16. ACu = AAlu = 4 mm2 = 2,57 mm2
γCu 56 m/Ω mm2

17. Uv = 2 . R­­L . I = 2 . 0,75 Ω . 4,5 A = 6,75 V

Uv . γ .A
. 56 m/Ω mm . 6 mm 6,6 V 2 2
18. I = .
2 l 2 . 80 m
= = 13,86 A

2.l . 2 . 23 m . 20 A = 2,5 mm
19. A = .
56 m/Ω mm . 6,6 V
I= 2
γ U v
2

20. U = u . U = 0,04 . 175 V = 7 V


v v

2.l . 2 . 56 m . 34 A = 9,71 mm   ➪  Normquerschnitt A = 10 mm


A = .
56 m/Ω mm . 7 V
I= 2 2
γ U v
2

U 220 V N 2.l 2 . 40 m
R = . =
γ A 56 m/Ω mm . 1,5 mm
21. a) R = = = 22 Ω = 0,95 Ω
I 10 A
H
N
L 2 2

U1
Uv = RL . I = 0,95 Ω . 10,02 A = 9,52 V
230 V
b) I = = = 10,02 A
RH + RL 22 Ω + 0,95 Ω
Uv
uv = . 100% = 9,52 V . 100% = 4,14%
U1 230 V

22. a) b) c) d) e) f )
ρ 0, 01786 Ωmm /m 0,01786 Ωmm /m 0, 02857 Ωmm /m 0, 02857 Ωmm /m 0, 01786 Ωmm /m 0, 055 Ωmm2/m
2 2 2 2 2

γ 56 m/Ωmm2 56 m/Ωmm2 35 m/Ωmm2 35 m/Ωmm2 56 m/Ωmm2 18,2 m/Ωmm2


l 6 m 35 m 70 m 8 km 336 m 121,9 m
A 1 mm2 1,5 mm2 4 mm2 40 mm2 1 mm2 2,5 mm2
R 0,107 Ω 0,417 Ω 3,5 Ω 5,71 Ω 6 Ω 2,67 Ω
G 9,33 S 2,4 S 0,286 S 0,175 S 0,167 S 0,375 S
U 0,268 V 2,3 V 35 V 10 000 V 30 V 40 V
I 2,5 A 5,52 A 10 A 1750 A 5 A 15 A

20 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 02.indd 20 18/04/12 3:31 PM


2.3.2  Abhängigkeiten von Leitergrößen

23. V  =  A1 . l1  = 1,5 mm2 . 10 m  =  15 000 mm2


V 15 000 mm2
A2 = = = 1,42857 mm2
l2 10,5 m

l2 l1 10,5 m 10 m
γ . A2 γ . A1 56 m/Ω mm2 . 1, 42857 mm2 56 m/Ω mm2 . 1,5 mm2
∆R = R2 − R1 = − = − = 12,25 mΩ

d 2 π (0,1 mm)2 . π
= 7, 854 . 10 3 mm2
U 12 V
24. R = = = 184, 613 Ω A= =
I 0,065 A 4 4
l = R . A . γ  = 184, 613 Ω . 7, 854 . 10−3 mm2 . 56 m/Ω mm2 = 81,2 m

2.3.3 Abhängigkeit von der Temperatur

∆R 23 Ω
αR . ∆T 0, 0039 K−1 . 45 K
  1. R20 = = = 131,05 Ω

  2. ∆ϑ = ϑ2 − ϑ1 = 76°C − 20°C = 56°C  ➪  ∆T = 56 K


R76 = R20 (1 + αR . ∆T ) = 60 Ω . (1 + 0, 0039 K−1 . 56 K) = 73,1 Ω

∆R 60 Ω
αR . R20 0, 0039 K−1 . 300 Ω
  3. ∆ R = Rϑ − R20 = 360 Ω − 300 Ω = 60 Ω   ∆T = = = 51,28 K  ➪  ∆ϑ = 51,28°

ϑ2 = ϑ1 + ∆ϑ = 20°C + 51,28°C  =  71,28°C

4. ∆ϑ = ϑ2 2 ϑ1 = 215°C 2 20°C = 235°C


R−15 = R20 (1 + αR . ∆T ) = 100 Ω . [1 + 0, 0039 K21 . (235 K)] = 86,35 Ω

5. ∆ϑ = ϑ2 2 ϑ1 = 50°C 2 20°C = 30°C

R50 = R20(1 + αR . ∆T ) = 33 Ω . (1 2 0, 00045 K−1 . 30 K) = 32,6 Ω


1 1
G50 = = = 30,7 mS
R50 32,6 Ω

∆R 500 Ω
α20 . R20 − 0, 0005 K − 1 . 47 kΩ
6. R = Rϑ 2 R20 = 47,5 k Ω 2 47 k Ω = 500 Ω ∆T = = = − 21,28 K

ϑ2 = ϑ1 + ∆ϑ = 20°C 2 21,28°C = −1,28°C

R5 600 Ω
1 + αR . ∆T 1 + 0, 0039 K − 1 . (−15 K)
7. ∆ϑ = ϑ2 2 ϑ1 = 5°C 2 20°C = 215°C    R20 = = = 637,28 Ω

8. ∆ϑ = ϑ2 2 ϑ1 = 75°C 2 20°C = 55°C


∆R 123,75 Ω
R20 ∆T 1,5 kΩ . 55 K
.
αR = = = 0,0015 K −1 (Messing)

l 3 000 m Δϑ1 = ϑ2 − ϑ1 = 40°C


γ . A 56 m/Ω mm . 35 mm
9. R20 = = 2 2
= 1,53 Ω
Δϑ2 = ϑ3 − ϑ1 = −45°C

R60 = R20 (1 + αR . ∆T1) = 1,53 Ω (1 + 0, 0039 K−1 . 40 K) = 1,77 Ω
R−25 = R20 (1 + αR . ∆T2) = 1,53 Ω (1 2 0,0039 K−1 . 45 K) = 1,26 Ω

U 235 V U 235 V
10. R20 = = = 195,83 Ω Rq = = = 213,64 Ω
I1 1,2 A I2 1,1 A
∆ R = Rϑ 2 R20 = 213,64 Ω 2 195,83 Ω = 17,81 Ω
∆R 17,81 Ω
αR . R20 0, 0039 K − 1 . 195,83 Ω
∆T = = = 23,32 K  ϑ2 = ϑ1 + ∆ϑ = 20°C + 23,32°C = 43,32°C

© Bildungsverlag EINS GmbH  21

BV1-00_Chap 02.indd 21 18/04/12 3:31 PM


2.3.3  Abhängigkeit von der Temperatur

U1 1V U2 220 V
11. a)  R20 = = = 64,935 Ω Rq = = = 805,86 Ω
I1 15,4 mA I2 0,273 A
∆ R = Rϑ 2 R20 = 805,86 Ω 2 64,935 Ω = 0,74 kΩ
∆R 740 Ω
α20 . R20 0, 0046 K − 1 . 64, 935 Ω
∆T = = = 2 477,4 K ϑ2 = ϑ1 + ∆ϑ = 20°C + 2 477,4°C = 2 497,4°C

U 220 V
b)  I = = = 3,39 A
R20 64, 935 Ω

U 42 V R6 2Ω
1 + αR . ∆T1 1 + 0, 0039 K −1 . (− 20 K)
12. R0 = = = 2 Ω R20 = = = 2,17 Ω
I1 21 A
∆ϑ1 = ϑ0 2 ϑ1 = 0°C 2 20°C = 220°C  ∆ϑ2 = ϑ3 2 ϑ1 = 85°C 2 20°C = 65°C
R85 = R20 (1 + αR . ∆T ) = 2,17 Ω . (1 + 0, 0039 K−1 . 65 K) = 2,72 Ω
U 42 V
I = = = 15,44 A
R85 2,72 Ω

d2 . π (0,2 mm)2 . π
13. A = = = 0,0314 mm2
4 4
l 2 500 m
γ . A 56 m/Ω mm2 . 0,0314 mm2
R20 = = = 1,42 k Ω   ∆ R = Rϑ − R20 = 1,6 kΩ − 1,42 kΩ = 180 Ω

∆R 180 Ω
αR . R20 0, 0039 K−1 . 1 420 Ω
∆T = = = 32,5 K   ϑ2 = ϑ1 + ∆ϑ = 20°C + 32,5°C = 52,5°C

U 42 V
14. R20 = = = 700 Ω
I1 60 mA
U 42 V
Rq = = = 840 Ω ∆ R = Rϑ − R20 = 840 Ω − 700 Ω = 140 Ω
I2 50 mA
∆R 140 Ω
αR R20 0, 0039 K−1 . 700 Ω
.
∆T = = = 51,28 K ϑ2 = ϑ1 + ∆ϑ = 20°C + 51,28°C = 71,28°C

15. Aus Kennlinie abgelesen: 20°C  ➪  13 kΩ


∆R = 14 kΩ
0°C  ➪  27 kΩ

U 6V
16. a) Aus Kennlinie abgelesen: 100°C  ➪  6,5 Ω I= = = 923 mA
R 6,5 Ω

U 6V
b) Aus Kennlinie abgelesen: 140°C  ➪  18 kΩ I= = = 0,33 mA
R 18 kΩ
17.
a) b) c) d) e) f) g) h)
ϑ1 20°C 20°C 20°C 20°C 20°C 20°C 20°C 20°C
ϑ2 68°C 75°C 64°C 75,4°C 70°C −15°C 70°C 115,58°C
∆T 48 K 55 K 44 K 55,4 K 50 K 35 K 50 K 95,53 K
αR 0, 0039 K −1
0, 0048 K −1
0, 0041 K −1
0, 0039 K −1
−0, 0045 K −1
0, 0048 K −1
0, 0039 K −1
0, 0041 K−1
R20 470 Ω 180 Ω 6,65 Ω 56 Ω 180 Ω 820 Ω 143,59 Ω 120 Ω
∆R 87,98 Ω 31,68 Ω 1,2 Ω 12,1 Ω −40,5 Ω 137,76 Ω 28 Ω 47 Ω

22 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 02.indd 22 18/04/12 3:31 PM


3 Schaltung von ohmschen Widerständen

3.1 Reihenschaltung

1. R = R1 + R2 + R3 = 0,82 kΩ + 1,3 kΩ + 4,6 kΩ = 6,72 kΩ

2. R2 = R − R1 − R3 − R4 = 3,6 kΩ − 0,52 kΩ − 0,8 kΩ − 1,4 kΩ = 880 Ω

3. U = U1 + U2 + U3 = 12,4 V + 3,8 V + 0,9 V = 17,1 V

4. U2 = U − U1 − U3 = 220 V − 78 V − 54 V = 88 V

R 10,2 kΩ
5. Rn = = = 680 Ω
n 15

U 230 V
6. n = = = 92
Un 2,5 V

U 110 V
7. a) R = R1 + R2 + R3 = 60 Ω + 80 Ω + 100 Ω = 240 Ω b) I = = = 458,3 mA
R 240 Ω
c) U1 = R1 . I = 60 Ω . 458,3 mA = 27,5 V    U2 = R2 . I = 80 Ω . 458,3 mA = 36,66 V
U3 = R3 . I = 100 Ω . 458,3 mA = 45,83 V

U1
= 0,28 mA    U2 = R2 . I = 1,2 k Ω . 0,28 mA = 0,34 V
85 mV
8. I = =
R1 300 Ω

U1 50 V U 380 V
9. R1 = = = 3,125 Ω   R = = = 23,75 Ω   R2 = R − R1 = 23,75  Ω − 3,125  Ω = 20,625  Ω
I 16 A I 16 A

10. a) U3 = R3 . I = 250 Ω . 0,25 A = 62,5 V    U = U1,2 + U3 = 65 V + 62,5 V = 127,5 V


U1,2 65 V
b) R4 = = = 260 Ω    R1 = R4 − R2 = 260 Ω − 100 Ω = 160 Ω
I 0,25 A

U1
= 22 Ω      U2 = R2 . I = 15 Ω . 3 A = 45 V
66 V
11. a) R1 = =
I 3A
U3 109 V
U3 = U − U1 − U2 = 220 V − 66 V − 45 V = 109 V      R3 = = = 36,33 Ω
I 3A
U4
= 0,5 mA   U1 = R1 . I = 1 k Ω . 0,5 mA = 0,5 V   U2 = R2 . I = 5,1 k Ω . 0,5 mA = 2,55 V
7,5 V
b) I = =
R4 15 kΩ
U3 6V
R3 = = = 12 kΩ U = U1 + U2 + U3 + U4 = 0,5 V + 2,55 V + 6 V + 7,5 V = 16,55 V
I 0,5 mA

Uv 120 V
12. Uv = U − U2 = 230 V − 110 V = 120 V    Rv = = = 100 Ω
I 1,2 A

R2 . U1 4,7 kΩ . 72 V
13. R1 = = = 14,1 kΩ
U2 24 V

U 230 V U 230 V
14. a) R = . = .
n I 9 625 mA
= 40,89 Ω b) Un =
n
=
9
= 25,56 V

© Bildungsverlag EINS GmbH  23

BV1-00_Chap 03.indd 23 18/04/12 3:33 PM


3.1  Reihenschaltung

15. a) U = I . 2 . R1,2 = 240 mA . 2 . 33 Ω = 15,84 V

= 99 Ω    R3 = R − 2 . R1,2 = 99 Ω − 2 . 33 Ω = 33 Ω


U 15,84 V
b) R = =
I2 160 mA

U 110 V U 110 V
16. a) R1 = = = 55 Ω    R2 = = = 27,5 Ω
I 2A I 4A
U 220 V
b) R = R1 + R2 = 55 Ω + 27,5 Ω = 82,5 Ω      c) I = = = 2,67 A
R 82,5 Ω
d) U1 = R1 . I = 55 Ω . 2,67 A = 146,67 V    U2 = R2 . I = 27,5 Ω . 2,67 A = 73,425 V

U 235 V U 235 V
17. a) RH = = = 27,647 Ω    Rg = = = 47 Ω
I1 8,5 A I2 5A
b) Rv = Rg − RH = 47 Ω − 27,647 Ω = 19,353 Ω c) UH = RH . I = 27,647 Ω . 5 A = 138,24 V

U 3V Uv1 3V Uv2 12 V
18. a) RL = = = 55 Ω   b) Rv1 = = = 27,5 Ω   c) Rv2 = = = 60 Ω
I 0,2 A I 0,2 A I 0,2 A
d) UL = 3 V   Uv1 = 9 V   Uv2 = 12 V

∆U 20 V 5,6 Ω .
19. Ig = = = 3,57 A    I1 = Ig − ∆I = 4,07 A     RB = 4,07 A = 45,584 Ω
Rv 5,6 Ω 0,5 A
U = RB . I = 45,584 Ω . 4,07 A = 185,527 V

3.2 Parallelschaltung

  1. I = N . In = 3 . 0,32 A = 0,96 A

  2. I2 = I − I1 − I3 = 8,3 A − 2,1 A − 0,9 A = 5,3 A

1 1 1 1 1 1
  3. G = + + = + + = 3,11 mS
R1 R2 R3 0,5 kΩ 1,2 kΩ 3,6 kΩ

1 1 1 1 1
  4. = + = +   ➪  R = 31,97 Ω
R R1 R2 47 Ω 100 Ω

U 24 V
  5. I = I1 + I2 + I3 + I4 = 0,8 mA + 4 mA + 3,2 mA + 2 mA = 10 mA R= = = 2,4 kΩ
I 10 mA

  6. Rn = n . R = 8 . 60,5 Ω = 484 Ω

R1 420 Ω
  7. R = = = 16,8 Ω
n 25

1 1 1 1 1
  8. = − = −   ➪  R2 = 300 Ω
R2 R R1 120 Ω 200 Ω

1 1 1 1 1
  9. a) = + = +   ➪  R = 18,75 Ω
R R1 R2 30 Ω 50 Ω
U 220 V U 220 V
b) I1 = = = 7,33 A   I2 = = = 4,4 A   c) I = I1 + I2 = 7,33 A + 4,4 A = 11,73 A
R1 30 Ω R2 50 Ω

  ➪  R = 8Ω   U = R . I = 8 Ω . 0,4 A = 3,2 V


1 1 1 1 1
10. = + = +
R R1 R2 10 Ω 40 Ω
U 3,2 V
I3 = Ig − I = 0,5 A − 0,4 A = 0,1 A        R3 = = = 32 Ω
I3 0,1 A
24 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 03.indd 24 18/04/12 3:33 PM


3.2  Parallelschaltung

U 24 V U 24 V U 24 V
11. a) I1 = = = 24 A     I2 = = = 12 A     I3 = = = 8A
R1 1 Ω R2 2 Ω R3 3 Ω
I4 = I2 + I3 = 12 A + 8 A = 20 A       I = I1 + I4 = 24 A + 20 A = 44 A

b) U = R3 . I3 = 20 Ω . 5 A = 100 V


U 100 V
R4 = = = 33,3 Ω
I4 3A
U 100 V
I2 = I − I1 − I3 = 10 A − 3 A − 5 A = 2 A R2 = = = 50 Ω
I2 2A

R1 = . 47 Ω = 37,6 Ω
4 4
12. R2 =
5 5

U 12 V
13. Offen   I= = = 0,2 A
R1 + R2 + R3 10 Ω + 20 Ω + 30 Ω
1 1 1 1 1 1 1 U 12 V
Geschl.  = + + = + +   ➪  R = 5, 455 Ω   I = = = 2,2 A
R R1 R2 R3 10 Ω 20 Ω 30 Ω R 5,455 Ω

1 1 1 1 1 R2 . A 600 Ω . 1,5 mm2


14. a) = − = −   ➪  R2 = 600 Ω b) l = = = 1 800 m
R2 R R1 100 Ω 120 Ω ρ 0,5 Ωmm2/m

15. RP = RR − ∆R = 100 Ω − 75 Ω = 25 Ω


Rn R n.R RR 100 Ω
Rp = =
;   ;   n = 24 = 2   R1 = R2 = = = 50 Ω
4 n 4 2 2
9.R
16. 9 . Rp = Rr ;   = n . R ;   n = 29 = 3
n
Ig 1,5 A
17. I1− 5 = = = 0,3 A    a) I1−4 = 1,2 A    b) I1−3 = 0,8 A    c) I1 = 0,5 A
5 5

U 12 V R1 100 Ω
18. Rg = = = 400 Ω     R1 = R2 = R3 = 100 Ω     Rp = = = 25 Ω
I 0,03 A 4 4
U 12 V
 Ip = = = 480 mA = 1 600%
Rp 25 Ω

19. U = I1 . R1 = 48 Ω . 0,5 A = 24 V    I2 =


U 24 V
= = 0.167 A
R2 144 Ω

3.3 Gemischte Schaltung


1 1 1 1 1
1. R4  =  R1 + R2 = 20 Ω + 30 Ω = 50 Ω = + = +   ➪  R = 22,22 Ω
R R3 R4 50 Ω 40 Ω
R1 12 Ω
2. R5 = = = 4 Ω R = R4 + R5 = 12 Ω + 4 Ω = 16 Ω
n 3
R1 100 Ω
3. R6 = = = 25 Ω R = R5 + R6 = 100 Ω + 25 Ω = 125 Ω
n 4
4. a) R5 = R2 + R3 = 1,2 k Ω + 0,8 k Ω = 2 k Ω

1 1 1 1 1
= + = +   ➪  R6 = 461,54 Ω   R = R1 + R6 = 500 Ω + 461,54 Ω = 961,54 Ω
R6 R5 R4 2 kΩ 0,6 kΩ

1 1 1 1 1 1 1
b) = + + = + +   ➪  R5 = 16,36 Ω 
R5 R1 R2 R3 30 Ω 60 Ω 90 Ω
R = R5 + R4 = 16,36 Ω + 80 Ω = 96,36 Ω

© Bildungsverlag EINS GmbH  25

BV1-00_Chap 03.indd 25 18/04/12 3:33 PM


3.3  Gemischte Schaltung

1 1 1 1 1
  5. a) R7 = R5 + R6 = 8 Ω + 12 Ω = 20 Ω = + = +   ➪  R8 = 12 Ω
R8 R7 R4 20 Ω 30 Ω
1 1 1 1 1
R9 = R8 + R3 = 12 Ω + 5 Ω = 17 Ω = + = +   ➪  R10 = 9,19 Ω
R10 R9 R2 17 Ω 20 Ω

U 24 V
R = R10 + R1 = 9,19 Ω + 14 Ω = 23,19 Ω I= = = 1,035 A
R 23,19 Ω

b) U2 = R10 . I = 9,19 Ω . 1,035 A = 9,51 V

  6. a) U1 = R1 . I = 10  Ω . 1 A = 10  V  U4 = R4 . I = 30  Ω . 1 A = 30  V  U3 = U 2 U1 2 U4 = 42 V 2 10  V 2 30  V = 2  V

U3 2V U3 2V
I2 = = = 0,2 A     I3 = I 2 I2 = 1 A 2 0,2 A = 0,8 A    R3 = = = 2,5 Ω
R2 10 Ω I3 0,8 A

U5
= 2 A   I2 = I 2 I5 = 10 A 2 2 A = 8 A   U2 = R2 . I2 = 2 Ω . 8 A = 16 V
2V
b) I5 = =
R5 1Ω

U1 = U 2 U2 = 42 V 2 16 V = 26 V   U3 = U4 = U2 2 U5 = 16 V 2 2 V = 14 V

U4 14 V 2V
I4 = = = 0,14 A     I3 = I5 2 I4 = 2 A 2 0,14 A = 1,86 A     R3 = = 1,08 Ω
R4 100 Ω 1,86 A

  7. a) R9 = R6 + R8 = 160 Ω + 200 Ω = 360 Ω

1 1 1 1 1 1 1
= + + = + +   ➪  R10 = 60 Ω
R10 R9 R7 R5 360 Ω 180 Ω 120 Ω

1 1 1 1 1
R11 = R10 + R4 = 60 Ω + 120 Ω = 180 Ω = + = +   ➪  R12 = 32,73 Ω
R12 R11 R3 180 Ω 40 Ω

R = R1 + R2 + R12 = 80 Ω + 60 Ω + 32,73 Ω = 172,73 Ω

U12 = R12 . I = 32,73 Ω . 0,64 A = 20,95 V


U 110 V
b) I = = = 0,64 A
R 172,73 Ω
R10
= 20,95 V .
60 Ω
U5 = U12 = 6,98 V
R11 120 Ω

  8. a) Ein 10-Ω- und ein 15-Ω-Widerstand parallel, dazu zwei 15-Ω-Widerstände in Reihe
b) Zwei 10-Ω-Widerstände in Reihe
c) Ein 22-Ω-Widerstand und zwei 10-Ω-Widerstände in Reihe
d) Vier 22-Ω-Widerstände parallel, dazu in Reihe eine Parallelschaltung aus fünf 15-Ω-Widerständen

U 42 V U 42 V
  9. a) U1 = 42 V     b) U1 = = = 21 V     c) U1 = = = 14 V
2 2 3 3
U 42 V U 42 V
d) U1 = = = 10,5 V e) U1 = = = 8,4 V
4 4 5 5

150 Ω 300 Ω
10. =   ➪  Brücke ist abgeglichen!  ➪  UAB = 0 V
100 Ω 200 Ω

26 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 03.indd 26 18/04/12 3:33 PM


3.3  Gemischte Schaltung

11.   Da das Potenzial an den Punkten A


beziehungsweise an den Punkten B
$ $ $ $ gleich ist, kann die Schaltung
⇒ vereinfacht werden.

% % % %

Rn Rn Rn
Rn = 0,83 . 1 Ω = 0,83 Ω    I = =
5 U 1,5 V
R= + + = = 1,8 A
3 6 3 6 R 0,83 Ω

3.4 Der Spannungsteiler


U 220 V
  1. a) R = R1 + R2 = 0,8 kΩ + 4,2 kΩ = 5 kΩ I= = = 44 mA
R 5 kΩ
b) U1 = R1 . I = 0,8 kΩ . 44 mA = 35,2 V U2 = R2 . I = 4,2 kΩ . 44 mA = 184,8 V

R2
= 9V .
60 Ω
  2. a) R = R1 + R2 = 30 Ω + 60 Ω = 90 Ω U2 = U = 6V
R 90 Ω
1 1 1 1 1
b) = + = +   ➪  R4 = 15 Ω R = R1 + R4 = 30 Ω + 15 Ω = 45 Ω
R4 R1 RL 60 Ω 20 Ω
R4
= 9V .
15 Ω
U2 = U = 3V
R 45 Ω
U2 3V
c) Iq = = = 50 mA
R2 60 Ω

1 1 1 1 1
  3. a) = + = +   ➪  R4 = 72 Ω     R = R1 + R4 = 300 Ω + 72 Ω = 372 Ω
R4 R1 RL 120 Ω 180 Ω

R4 RL
= 100 V .
72 Ω 180 Ω
U2 = U = 19,35 V b) m = = = 1,5
R 372 Ω R2 120 Ω

  4.
a) b) c) d) e) f) g) h) i) k)
RL 10 kΩ 5 kΩ 1 kΩ 500 Ω 300 Ω 100 Ω 50 Ω 10 Ω 1 Ω 0,1 Ω
U2 99,5 V 99,01 V 95,24 V 90,9 V 85,71 V 66,67 V 50 V 16,67 V 1,96 V 0,198 V
Iq 995 mA 990 mA 950 mA 910 mA 857 mA 667 mA 500 mA 16,6 mA 1,96 mA 1,98 mA
IL 9,95 mA 19,9 mA 95,4 mA 180 mA 286 mA 667 mA 1 A 1,66 A 1,96 A 1,98 A

  5. a) I3 = 0,1 . Iq = 0,1 . 100 mA = 10 mA I = I3 + Iq = 10 mA + 100 mA = 110 mA

U1 21 V
U1 = U − U2 = 42 V − 21 V = 21 V R1 = R4 = = = 190,91 Ω
I 110 mA
U2
R2 = R4
I
= 190,91 Ω . 110 mA
= 210 Ω R3 = =
21 V
= 2 100 Ω
Iq 100 mA I3 10 mA

R2
= 42 V .
210 Ω
b) R = R1 + R2 = 190,91 Ω + 210 Ω = 400,91 Ω U2 = U = 22 V
R 400,91 Ω

© Bildungsverlag EINS GmbH  27

BV1-00_Chap 03.indd 27 19/04/12 6:21 PM


3.4  Der Spannungsteiler

d 2 . π (0,2 mm)2 . π ρ . l 0,5 Ωmm2/m . 0,75 m


  6. a) A = = = 0,0314 mm2 R1 = = = 11,94 Ω
4 4 A 0,0314 mm2
ρ . l 0,5 Ωmm2/m . 0,25 m
 R2 = = = 3,98 Ω R = R1 + R2 = 11,94 Ω + 3,98 Ω = 15,92 Ω
A 0,0314 mm2
R2
= 42 V .
3,98 Ω
U2 = U = 10,5 V
R 15,92 Ω
1 1 1 1 1
= b)+ = +   ➪  R4 = 3,67 Ω R = R1 + R4 = 11,94 Ω + 3,67 Ω = 15,61 Ω
R4 R2 RL 3,98 Ω 47 Ω
R4
= 42 V .
3,67 Ω
UL = U = 9,87 V ∆U = U2 − UL = 10,5 V − 9,87 V = 0,63 V
R 15,61 Ω

1 1 1 1 1
=
  7. a) + = +   ➪  RE = 368,63 Ω
RE R2 RL 400 Ω 4 700 Ω
RE
U2 = U . = 60 V .
368,63 Ω
= 38,9 V
R1 + RE 200 Ω + 368,63 Ω
Iq RL U − U2
= 11,75     c) Rv = RL . = 4,7 kΩ .
4 700 Ω 60 V − 38,9 V
b) m = = = = 2,55 kΩ
IL R2 400 Ω U2 38,9 V
U2 38,9 V U2 38,9 V
d) Spannungsteiler : I = = = 105,5 mA    Vorwiderstand : I = = = 8,28 mA
RE 368,63 Ω RL 4,7 kΩ

1 1 1 1 1 U2 20 V
  8. = + = +   ➪  RE = 4,05 kΩ     I = = = 4,94 mA
RE R2 RL 6,8 kΩ 10 kΩ RE 4,05 kΩ
U1 = R1 . I = 3 kΩ . 4,94 mA = 14,82 V     U = U1 + U2 = 14,82 V + 20 V = 34,82 V

U2
= 3 mA   b) Iq = m . IL = 10 . 3 mA = 30 mA   c) I = IL + Iq = 3 mA + 30 mA = 33 mA
3V
  9. a) IL = =
RL 1 kΩ
U1 3V U2 3V
d) U1 = U − U2 = 6 V − 3 V = 3 V     R1 = = = 90,91Ω    R2 = = = 100 Ω
I 33 mA Iq 30 mA
R = R1 + R2 = 90,91 Ω + 100 Ω = 190,91 Ω

R1 90,91 Ω 10
e) = =
R2 100 Ω 11

UL 24 V U2 24 V
10. a) IL = = = 1,2 mA I1 = = = 2,4 mA
RL 20 kΩ R2 10 kΩ
I4 2,4 mA
I = IL + Iq = 1,2 mA + 2,4 mA = 3,6 mA m= = =2
I2 1,2 mA

b) U1 = R1 . I = 5 kΩ . 3,6 mA = 18 V Ug = U1 + U2 = 24 V + 18 V = 42 V


Pg = Ug . I = 42 V . 3,6 mA = 151,2 mW PL = Ug . IL = 24 V . 1,2 mA = 28,8 mW
Pv = Pg − PL = 151,2 mW − 28,8 mW = 122,4 mW

U1max 42 V U1min 41 V
11. Imax = = = 21 mA Imin = = = 20,5 mA
R1 2 kΩ R1 2 kΩ
U2max 19 V
Iqmax = = = 4,75 mA ➪ ILmin = 15,75 mA
R2 4 kΩ
U2min 18 V
Iqmax = = = 4,5 mA ➪ ILmax = 16,5 mA
R2 4 kΩ
19 V 18 V
RLmax = = 1 206,35 Ω RLmin = = 1 090,91 Ω
15,75 mA 16,5 mA

28 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 03.indd 28 18/04/12 3:33 PM


4 Messtechnik

4.1 Mess- und Anzeigefehler von Messgeräten

F. − 0,2 V .
1. F = A − W = 14,8 V − 15 V = − 0,2 V f= 100% = 100% = −1,35%
A 14,8 V

2. F = ± G . M = ± 0,025 . 3 V = ± 0,075 V


A1 = W + F = 1 V + 0,075 V = 1,075 V A2 = W + F = 1 V + (−0,075 V ) = 0,925 V

3. a) F = ± G . M = ± 0,015 . 150 mA = ± 2,25 mA


W1 = A − F = 95 mA − 2,25 mA = 92,75 mA W2 = A − F = 95 mA − (−2,25 mA) = 97,25 mA

b) f max =
F . 100% = ± 2,25 mA . 100% = ± 2,68%
A1 95 mA

4. F = ± G . M = ± 0,025 . 1 A = ± 0,025 A Δ A = 2 . F = 2 . 0,025 A = 0,05 A

5. F1 = ± G1 . M1 = ± 0,025 . 6 V = ± 0,15 V F2 = ± G2 . M2 = ± 0,02 . 100 V = ± 0,2 V

Das Messgerät 1 liefert das genauere Ergebnis!

6. F = ± (fA . A + 2 Digit) = ± (0,015 . 78,25 V ± 2 . 0,01 V) = ± 1,194 V

W1 = A − F = 78,25 V − 1,194 V = 77,056 V W2 = A + F = 78,25 V + 1,194 V = 79,444 V

7. a) F = ± (fA . A + 3 Digit) = ± (0,012 . 15,4 mA + 3 . 0,1 mA) = ± 0,4848 mA

   W1 = A − F = 15,4 mA − 0,4848 mA = 14,9152 mA   W2 = A + F = 15,4 mA + 0,4848 mA = 15,8848 mA

F. ± 0,4848 mA .
b) f = 100% = 100% = ± 3,15%
A 15,4 mA

8. a) F = ± (fA . A + fM . M) = ± (0,005 . 124,06 kΩ + 0,0008 . 200 kΩ) = ± 0,7803 kΩ

b) W1 = A − F = 124,06 kΩ − 0,7803 kΩ = 123,28 kΩ  W2 = A + F = 124,06 kΩ + 0,7803 kΩ = 123,84 kΩ

F. ± 0,7803 kΩ .
c) f = 100% = 100% = ± 0,629%
A 124,06 kΩ

9. a) vierstellige Anzeige  ➪  000.0 bis 9 999  ➪  10 000 Messschritte b) 1 Digit = 10 mA : 10 000 = 1 μA
±4μA
c) F = 4 Digit = 4 . 1 μA = 4 μA
F. . 100% = ± 0,04%
f= 100% =
A 10 mA
d) F = ± (fA . A + 4 Digit) = ± (0,025 . 6,756 mA + 4 . 1 μA) = ± 0,1729 mA

f=
F . 100% = ± 0,1729 mA . 100% = ± 2,56%
A 6,756 mA

U 1,5 V
10. a) Rges = Ri + R = 1 Ω + 5 Ω = 6 Ω I= = = 0,25 A (Anzeige)
Rges 6Ω

U 1,5 V
b) I = = = 0,3 A (Wahrer Wert)
R 5Ω

F. − 0,05 A .
c) F = A − W = 0,25 A − 0,3 A = − 0,05 A f= 100% = 100% = − 20%
A 0,25 A

© Bildungsverlag EINS GmbH  29

BV1-00_Chap 04.indd 29 18/04/12 7:51 AM


4.1  Mess- und Anzeigefehler von Messgeräten

Ui 41 V Ui 41 V
11. a) Ii = = = 8,2 mA I2 = = = 41 mA
Ri 5 kΩ R2 1 kΩ

I1 = Ii + I2 = 8,2 mA + 41 mA = 49,2 mA U1 = R1 . I1 = 2 kΩ . 49,2 mA = 98,4 V

U = U1 + Ui = 98,4 V + 41 V = 139,4 V
Schaltung ohne Messgerät:

U2 = R2 . I = 1 kΩ . 46,47 mA = 46,47 V (wahrer Wert)


U 139,4 V
I= = = 46,47 mA 
R1 + R2 2 kΩ + 1 kΩ

b) F = A − W = 41 V − 46,47 V = − 5,47 V

f=
F . 100% = − 5,47 V . 100% = − 13,34%
A 41 V

12. a) F = ± G . M = 0,001 . 1 V = ± 0,001 V


W1 = A + F = 0,65 V + 0,001 V = 0,651 V W2 = A − F = 0,65 V − 0,001 V = 0,649 V

b) F = ± (fA . A + fM . M) = ± (0,01 . 0,66 V + 0,0005 . 2 V) = ± 7,6 mV

W1 = A + F = 0,66 V + 7,6 mV = 0,6676 V W2 = A − F = 0,66 V − 7,6 mV = 0,6524 V

c) fAnalog =
F . 100% = ± 0,001 V . 100% = ± 0,1538%
A 0,65 V

fDigital =
F . 100% = ± 0,0076 V . 100% = ± 1,15%
A 0,66 V
d) Das analoge Messgerät liefert das genauere Ergebnis.

13. a) F = G . M = ± 0,05 . 250 V = ± 12,5 V


A1 = F1 + W = + 12,5 V + 230 V = 242,5 V A2 = F1 + W = −12,5 V + 230 V = 217,5 V

b) W1 = A + F = 217,5 V + 12,5 V = 230 V W2 = A − F = 217,5 V − 12,5 V = 205 V

4.2 Messbereichserweiterung

4.2.1 Spannungsmessgeräte mit Drehspulmesswerk

U 100 V
1. n = = = 6,67
Ui 15 V

U 8V
2. UA = = = 1,6 V
n 5

3. U = n . UA = 3 . 28 V = 84 V

4. Rv = (n − 1) . Ri = (5 − 1) . 1 kΩ = 4 kΩ

− 1 b . Ri = ¢ − 1≤ . 3 kΩ = 17 kΩ
U 20 V
5. Rv = ¢
Ui 3V

Rv 15 kΩ
6. Ri = = = 10 kΩ
U 5V
−1 −1
Ui 2V

30 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 04.indd 30 18/04/12 7:52 AM


4.2.1  Spannungsmessgeräte mit Drehspulmesswerk

7.
a) b) c) d) e) f)
Ui 3 V 30 V 10 V 100 V 50 V 300 V

U 30 V 120 V 150 V 600 V 800 V 1 kV

n 10 4 15 6 16 3,333

Ri 1,5 kΩ 300 kΩ 50 kΩ 9 kΩ 44,5 kΩ 18 kΩ

Rv 13,5 kΩ 0,9 MΩ 0,7 MΩ 45 kΩ 667,5 kΩ 42 kΩ

− 1≤ . Ri = ¢ − 1≤ . 10 kΩ = 1,657 MΩ   b) U = n . UA = . 2,28 V = 380 V


U 500 V 500 V
8. a) Rv = ¢
Ui 3V 3V
UA 2,28 V
c) I = = = 0,228 mA
Ri 10 kΩ

9. a) Ri = RKenn . U = 12 k Ω / V . 1 V = 12 kΩ − 1≤ . Ri = ¢ − 1≤ . 12 kΩ = 24 kΩ


U 3V
b) Rv = ¢
Ui 1V

c) R =
U . R = 15 V . 12 kΩ = 180 kΩ
Ui i
1V

Ui
= 0,2 mA     U = I . (Rv + Ri) = 0,2 mA . (37 kΩ + 50 kΩ) = 17,4 V
10 V
10. a) I = =
Ri 50 kΩ

Rv + Ri
b) U = UA . = 8V .
37 kΩ + 50 kΩ
= 13,92 V
Ri 50 kΩ

11. Ri = Rkenn . U = 10 kΩ/V . 60 V = 600 kΩ      Rv = ¢ − 1≤ . Ri = ¢ − 1≤ . 600 kΩ = 1,8 MΩ


U 240 V
Ui 60 V

U1 − U 2 16 V − 12 V U2 12 V
12. I = = = 0,4 mA Ri = = = 30 kΩ
Rv 10 kΩ I 0,4 mA

− 1≤ . Ri = ¢ − 1≤ . 1 kΩ = 9 kΩ
U 1V
13. 1-V-Messbereich Rv1 = ¢
Ui 0,1 V

− 1 b . Ri = a − 1b . 10 kΩ = 90 kΩ
U 10 V
10-V-Messbereich Rv2 = a
Ui 1V

− 1 b . Ri = a − 1 b . 100 kΩ = 900 kΩ
U 100 V
100-V-Messbereich Rv3 = a
Ui 10 V

U 400 V
14. a) R = Ri + Rv = 0,1 kΩ + 9,9 kΩ = 10 kΩ   I = = = 40 mA
R 10 kΩ
Uv
Ui = I . Ri = = 40 mA . 0,1 kΩ = 4 V    Rv = Ri
100 V − 4 V
= 0,1 kΩ = 2,4 kΩ
Ui 4V
Ui 40 V
b) RKenn = = = 1 kΩ/V
Ri 40 mA

15. a) R1 = RKenn . M = 15 kΩ/ V . 3 V = 45 kΩ Ri = R1 − Rv1 = 45 kΩ − 44,5 kΩ = 500 Ω

U2
b) Rv2 = R1 . a − 1 b = 45 kΩ . a 10 V − 1b = 105 kΩ R2 = R1 + Rv2 = 45 kΩ + 105 kΩ = 150 kΩ
U1 3V
U3
Rv3 = R2 . a − 1 b = 150 kΩ . a 30 V − 1b = 300 kΩ R3 = R2 + Rv3 = 150 kΩ + 300 kΩ = 450 kΩ
U2 10 V

© Bildungsverlag EINS GmbH  31

BV1-00_Chap 04.indd 31 18/04/12 7:52 AM


4.2.1  Spannungsmessgeräte mit Drehspulmesswerk

U4
Rv4 = R3 . a − 1b = 450 kΩ . a 100 V − 1b = 1 050 kΩ  R = R3 + Rv4 = 450 kΩ + 1 050 kΩ = 1,5 MΩ
U3 30 V 4

U5
Rv5 = R4 . a − 1b = 1,5 MΩ . a 300 V − 1b = 3 MΩ
U4 100 V

Ui 30 V Uv 470 V
16. a) Ii = = = 0,6 mA     Rv = = = 783 kΩ
Ri 50 kΩ Ii 0,6 mA
UA
b) U = n . UA = . 19,5 V = 325 V
500 V 19,5 V
c) I = = = 0,39 mA
30 V Ri 50 kΩ

4.2.2 Strommessgeräte mit Drehspulmesswerk

I 200 mA I 25 mA
1. n = = = 13,33 2.  Ii = = = 8,33 mA
Ii 15 mA n 3

Ri
3. I = Ii . n = 460 mA . 5 = 2,3 A

4.  Rn = = = 0,5 Ω
n−1 3−1
Ri 5Ω
5. Rn = = = 1,67Ω
I 2A
−1 −1
Ii 0,5 A

6. a) U = Ri . Ii = 1,2 Ω . 6,8 mA = 8,16 mV


U 8,16 mV
In = = = 17,36 mA
Rn 0,47 Ω
I = Ii + In = 6,8 mA + 17,36 mA = 24,16 mA
Ri . Ii 0,47 Ω . 6,8 mA
b) In2 = I − Ii = 5 A − 6,8 μA = 4,9932 A Rn2 = = = 640 μA
In2 4,9932 A

7. a) b) c) d) e) f)
Ii 10 mA 0,3 A 5 A 30,2 mA 0,1 A 3 A
I 0,3 A 3 A 10 A 250 mA 5 A 15 A
n 30 10 2 8,27 50 5
Ri 8 Ω 2,4 Ω 15 Ω 1,6 Ω 1,2 Ω 2 Ω
Rn 0,276 Ω 0,27 Ω 15 Ω 0,22 Ω 24,5 mΩ 0,5 Ω

Ri
b) I = Ii . n = 0,8 A . 5 = 4 A
10 Ω
8. a) n = +1= + 1 = 5
Rn 2,5 Ω

Ri
b) I = Ii . n = 7,5 mA . 3 = 22,5 mA
0,5 Ω
9. a) Rn = = = 0,25 Ω 
I 30 mA
−1 −1
Ii 10 mA

10. a) U = Ii . Ri = 10 mA . 1 Ω = 10 mV

Ri 1Ω Ri 1Ω
b) Rn1 = = = 111 mΩ Rn2 = = = 10,01 mΩ
I 100 mA I 1A
−1 −1 −1 −1
Ii 10 mA Ii 10 mA
Ri 1Ω Ri 1Ω
Rn3 = = = 1,001 mΩ c) Rn3 = = = 667,1 μΩ
I 10 A I 15 A
−1 −1 −1 −1
Ii 10 mA Ii 10 mA

32 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 04.indd 32 18/04/12 7:52 AM


4.2.2  Strommessgeräte mit Drehspulmesswerk

11. a) Ri = Rn . a . a 1 000 mA − 1 b = 2,8 Ω b) U = Ri . Ii = 2,8 Ω . 0,3 A = 0,84 V


I
− 1 b = 1,2 Ω
Ii 300 mA

12. U = Rn . (I1 − I2) = 0,5 Ω . (80 mA − 10 mA) = 35 mV


U 35 mV
Ri = = = 3,5 Ω
I 10 mA

= 100 Ω .
1 1 1 1 1 1 1
13. Rn1 = Ri = 50 Ω         = + = +   ➪  Ri1 = 33,33 Ω
I1 30 mA Ri1 Ri Rn1 100 Ω 50 Ω
−1 −1
Ii 10 mA

Rn2 = Ri1
1
= 33,33 Ω . 1
= 14.29 Ω  
1
 =
1
+
1
=
1
+
1
➪  Ri2 = 10 Ω
I2 100 mA Ri2 Ri1 Rn2 33,3 Ω 14,29 Ω
−1 −1
Ii1 30 mA

Rn3 = Ri2
1
= 10 Ω . 1
= 5 Ω  
1
=
1
+
1
=
1
+
1
  ➪  Ri3 = 3,33 Ω
I3 300 mA Ri3 Ri2 Rn3 10 Ω 5 Ω
−1 −1
Ii2 100 mA

Rn4 = Ri3
1
= 3,33 Ω . 1
= 1,43 Ω  
1
=
1
+
1
=
1
+
1
  ➪  Ri4 = 1 Ω
I4 1A Ri4 Ri3 Rn4 3,33 Ω 1,43 Ω
−1 −1
Ii3 0,3 A

Rn5 = Ri4
1
= 100 Ω . 1
= 0,5 Ω
I5 3A
−1 −1
Ii4 1A
Ui
14. a) Ui = Rn . (I − Ii) = 2 Ω . (30 mA − 10 mA) = 40 mV
40 mV
b) Ri = = = 4Ω
Ii 10 mA

Ii .R i 50 mA . 2 Ω Ri . Ii 2 Ω . 50 mA
15. a) Rn2 = = = 667 mΩ b) In1 = = = 200 mA
In2 150 mA Rn2 0,5 Ω

c) In3 = I − Ii = 1 A − 50 mA = 950 mA

Ii . Ri 50 mA . 2 Ω Ri . Ii 2Ω . 50 mA
d) Rn3 = = = 105,3 mΩ e) Rn4 = = = 33,9 mA
In3 950 mA In4 2,95 Ω
Ii . Ri 3 A . 20 Ω
16. a) Ig = Ii . n = 3 A . 25 = 75 A Rn1 = = = 0,8 Ω
In1 75 A

Ig
c) Ui = Un = Ri . Ii = 3 A . 20 Ω = 60 V
26,5 A
b) A = = = 1,06 A
n 25

4.3 Widerstandsmessverfahren

4.3.1 Indirekte Ermittlung

U 12 V
1. a) RA = = = 500 Ω b) R = RA − RiA = 500 Ω − 1Ω = 500 Ω − 1 Ω = 499 Ω
I 24 mA
U 14,2 V RiV . RA 2 000 Ω . 14,2 Ω
2. RA = = = 14,2 Ω R= = = 14,3 Ω
I 1A RiV − RA 2 000 Ω − 14,2 Ω

F = RA − R = 14,2 Ω − 14,3 Ω = −0,1 Ω f=


F . 100% = − 0,1 Ω . 100% = − 0,699%
R 14,3 Ω

© Bildungsverlag EINS GmbH  33

BV1-00_Chap 04.indd 33 18/04/12 7:52 AM


4.3.1  Indirekte Ermittlung

Riv 10 kΩ
3. a) RA = = = 5 kΩ Rges = RA + Ri A = 5 000 Ω + 1 Ω = 5 001 Ω
2 2

UA = I . RA = 9 mA . 5 kΩ = 45 V


U 45 V
I= = = 0,009 A  ➪  IA = 9 mA
Rges 5 001 Ω

UA 45 V
b) RA = = = 5 kΩ F = A − W = 5 kΩ − 10 kΩ = − 5 kΩ
IA 9 mA

f=
F . 100% = − 5 kΩ . 100% = − 50%
W 10 kΩ

UA 4V Riv . RA 10 000 Ω . 1 Ω
4. a) RA = = = 1 Ω Rw = = = 1,0001 Ω
IA 4A Riv − RA 10 000 Ω − 1 Ω

U 6V UA 6V
b) IA = = = 4 A RA = = = 1,5 Ω
RiA + R 0,5 Ω + 1,0001 Ω IA 4A

c) F = A − W = 1,5 Ω − 1,0001 Ω = 0,4999 Ω f=


F . 100% = 0,4999 Ω . 100% = 49,985%
W 1,0001 Ω

5. a) RA = R + RiA = 5 Ω + 0,5 Ω = 5,5 Ω F = A − W = 5,5 Ω − 5 Ω = 0,5 Ω

F . 0,5 Ω .
f= 100% = 100% = 10%
W 5Ω

6. W =
A . 100% = 21 Ω . 100% = 20 Ω RiA = A − W = 21 Ω − 20 Ω = 1 Ω
f + 100% 5% + 100%

7. a) Der angezeigte Widerstandswert ist größer als der wahre Widerstandswert.


(RiA + R) − R
f=
A−W.
100% = . 100% = RiA . 100%
W R R
RiA
R= . 100% = 2 Ω . 100% = 66,66 Ω
f 3%
b) Der angezeigte Widerstandswert ist kleiner als der wahre Widerstandswert.
Riv . R
A . Riv + R ¢
f = a1 − b 100%
°
f= 1− . 100%
W R

R = Riv . .
1 1
−1 = 5 000 Ω − 1 = 155 Ω
° f ¢ ° 3% ¢
1− 1−
100% 100%

8. a) R = RA − RiA = 380 Ω − 0,5 Ω = 379,5 Ω

b) f =
A−W . 100% = 380 Ω − 379,5 Ω . 100% = 0,132% c) IA =
U
=
24 V
= 63,16 mA
W 379,5 Ω RA 380 Ω
Riv . R 10 000 Ω . 379,5 Ω U 24 V
d) Rges = RiA + = 0,5 Ω + = 366,125 Ω IA = = = 65,55 mA
Riv + R 10 000 Ω + 379,5 Ω Rges 366,125 Ω

Riv . R
UA = I . = 65,55 mA . 10 000 Ω . 379,5 Ω = 23,967 V RA =
UA
=
23,97 V
= 365,68 Ω
Riv + R 10 000 Ω + 379,5 Ω IA 65,55 mA

e) f =
A − W . 100% = 365,68 Ω − 379,5 Ω . 100% = − 3,64%
W 379,5 Ω

34 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 04.indd 34 18/04/12 7:52 AM


4.3.1  Indirekte Ermittlung

RiV . R 10 kΩ . 1 kΩ
9. Anzeige: Stromfehlerschaltung RA = = = 909,09 Ω
RiV + R 10 kΩ + 1 kΩ

Anzeige: Spannungsfehlerschaltung RA = R + RiA = 1 kΩ + 1 Ω = 1 001 Ω


Die Spannungsfehlerschaltung liefert das genauere Ergebnis.

UR 32 V
10. a) IF = = = 1,6 mA IR = I − IF = 84 mA − 1,6 mA = 82,4 mA
RiA 20 kΩ

UR 32 V
RW = = = 388,3 Ω
IR 82,4 mA

UR 32 V A−W. 381 Ω − 388,3 Ω .


b) RA = = = 381 Ω f= 100% = 100% = − 18,8%
I 84 mA W 388,3 Ω
c) PA = RA . IA2 = 381Ω . (84 mA)2 = 2,69 W PW = RW . IR2 = 388,3 Ω . (82,4 mA)2 = 2,64 W

F . − 0,05 W .
F = A − W = 2,64 W − 2,69 W = − 0,05 W   f= 100% = 100% = − 1,89%
W 6,64 W
1 1 1 1 1
11. a) = − = −   ➪  R1W = 6,67 kΩ
RW RA RiV 5 kΩ 20 kΩ
U 100 V
b) I = = = 20 mA
RA + RiA 5 kΩ + 1 Ω

c) UiA = I . RiA = 20 mA . 1Ω = 20 mV UiV = U− UiA = 100 V− 20 mV = 99,98 V


UiV 99,98 V UiV 99,98 V
IRiV = = = 4,999 mA IR = = = 14,99 mA
RiV 20 kΩ RW 6,67 kΩ

A−W. 5 kΩ − 6,67 kΩ .
d) f = 100% = 100% = − 25%
W 6,67 kΩ
U 100 V
e) UR = 100 V IR = = = 15 mA
RiA + RW 1 Ω + 6,67 kΩ
UR 100 V
f ) Rx = = = 6,67 kΩ Ein Messfehler bei der Spannungsfehlerschaltung
IR 15 mA
ist nicht festzustellen!

4.3.2 Direkte Messung (Wheatstone - Messbrücke)

1. a) Rx = 39 kΩ . 47 kΩ
= 55,55 kΩ  b) Rx = 390 Ω . 120 Ω
= 57,1 Ω  
33 kΩ 820 Ω

c) Rx = 18 Ω . 39 Ω
= 14,94 Ω
47 Ω

2. Ri = 47 Ω .
33 Ω
= 4,82 Ω
322 Ω

3. Rx = 100 Ω . 76 cm
= 316,67 Ω
24 cm

470 Ω 345 Ω
4. = x = 8,47 km
10 km + (10 km − x) x

680 Ω 265 Ω
5. = x = 8,41 km
15 km + (15 km − x) x

© Bildungsverlag EINS GmbH  35

BV1-00_Chap 04.indd 35 18/04/12 7:52 AM


4.3.2  Direkte Messung (Wheatstone - Messbrücke)

6. a) Außer 10 Ω-Widerstand alle kurzschließen. b) Außer 100 Ω-Widerstand alle kurzschließen.


l1 Rx 20 Ω l1 Rx 45 Ω
= = = 2 (2:1) = = = 0,45 (4,5:10)
l2 Rv 10 Ω l2 Rv 100 Ω

c) Außer 0,1 Ω-Widerstand alle kurzschließen. d) Außer 0,1 Ω-Widerstand alle kurzschließen.


l1 Rx 200 mΩ l1 Rx 30 mΩ
= = = 2 (2:1) = = = 0,3 (3:10)
l2 Rv 100 mΩ l2 Rv 100 mΩ

e) Außer 1 kΩ-Widerstand alle kurzschließen. f) Außer 100 Ω-Widerstand alle kurzschließen.


l1 Rx 3 kΩ l1 Rx 200 Ω
= = = 3 (3:1) = = = 2 (2:1)
l2 Rv 1 kΩ l2 Rv 100 Ω

g) Außer 1 kΩ-Widerstand alle kurzschließen. h) Außer 1 kΩ-Widerstand alle kurzzuschließen.


l1 Rx 10 kΩ l1 Rx 1 kΩ
= = = 10 (10:1) = = = 1 (1:1)
l2 Rv 1 kΩ l2 Rv 1 kΩ

7. a) b) c) d) e) f) g) h)
R1 50 Ω 53,3 Ω 53,3 Ω 60 Ω 30 Ω 13,3 Ω 20 Ω 30 Ω
R2 20 Ω 40 Ω 300 Ω 20 Ω 120 Ω 32 Ω 100 Ω 25 Ω
R3 200 Ω 26,6 Ω 80 Ω 100 Ω 17,5 Ω 30 Ω 12 Ω 40 Ω
R4 80 Ω 20 Ω 450 Ω 33,3 Ω 70 Ω 72 Ω 60 Ω 33,3 Ω
U 60 V 120 V 200 V 80 V 190 V 130 V 80 V 110 V
U1 12 V 80 V 80 V 30 V 120 V 40 V 50 V 60 V
U2 12 V 80 V 80 V 30 V 120 V 40 V 50 V 60 V
U3 48 V 40 V 120 V 50 V 70 V 90 V 30 V 50 V
U4 48 V 40 V 120 V 50 V 70 V 90 V 30 V 50 V
I 0,84 A 3,5 A 1,76 A 2 A 5 A 4,25 A 3 A 3,5 A
I1 0,24 A 2 A 0,26 A 2 A 4 A 3 A 0,5 A 1,5 A
I2 0,6 A 1,5 A 1,5 A 0,5 A 1 A 1,25 A 2,5 A 2 A

4.4 Messen mit dem Oszilloskop

1 1 T 20 ms
1. T = = = 20 ms lx = = = 4 Skt.
f 50 Hz Tx 5 ms/Skt.

Uss
2. Uss = 2 û = 2 . 2,84 V = 5,68 V
5,68 V
ly = = = 5,68 Skt.
Ay 1 V/Skt.

tx 240 μs
tx = Tx . lx = 30 µs/cm . 8 cm = 240 μs
1 1
3. a) T = = = 5 μs n= = = 48
f 200 kHz T 5 μs
tx 80 μs
tx = Tx . lx = 10 µs/cm . 8 cm = 80 μs
1 1
b) T = = = 5 μs n= = = 16
f 200 kHz T 5 μs
tx 200 μs
tx = Tx . lx = 20 µ s/cm . 10 cm = 200 μs
1 1
c) T = = = 5 μs n= = = 40
f 200 kHz T 5 μs
tx 150 μs
tx = Tx . lx = 15 µs/cm . 10 cm = 150 μs
1 1
d) T = = = 5 μs n= = = 30
f 200 kHz T 5 μs

36 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 04.indd 36 18/04/12 7:52 AM


4.4  Messen mit dem Oszilloskop

4. a) Uss = 2 . 22 . U = 2 . 22 . 20 V = 56,57 V

Uss 56,57 V
Ay = = = 5,657 V/cm  ➪  Ay = 10 V/cm
ly 10 cm

1 1 T 20 ms
T= = = 20 ms Tx = = = 2 ms/cm  ➪  Tx = 2 ms/cm
f 50 Hz lx 10 cm
Die weiteren Lösungen sind der Tabelle zu entnehmen!

Uss Ay Ay gewählt T Tx Tx gewählt


a) 56,57 V 5,66 V/cm 10 V/cm 20 ms 2 ms/cm 2 ms/cm
b) 8,48 V 0,85 V/cm 1 V/cm 1 ms 0,1 ms/cm 0,1 ms/cm
c) 118,8 V 11,88 V/cm 20 V/cm 40 ms 4 ms/cm 10 ms/cm
d) 25,46 mV 0,003 V/cm 0,05 V/cm 0,5μs 0,05  µ s/cm 0,1 µs/cm
e) 4,24 V 0,424 V/cm 0,5 V/cm 333μs 33,3 µs/cm 0,1 ms/cm
f) 283 V 28,3 V/cm 30 V/cm 60 ms 6 ms/cm 10 ms/cm

5. a) û = Ay . ly = 0,2 V/Skt. . 2 Skt. = 0,4 V


1 1
f= = = 71,43 Hz
T 14 ms
T = Tx . lx = 2 ms/Skt. . 7 Skt. = 14 ms

b) û = Ay . ly = 0,05 V/Skt. . 3 Skt. = 0,15 V


1 1
f= = = 250 kHz
T 4 μs
T = Tx . lx = 2 µs/Skt. . 2 Skt. = 4 µs

c) û = Ay . ly = 1 V/Skt. . 3 Skt. = 3 V


1 1
f= = = 16,6 kHz
T 60 μs
T = Tx . lx = 10 µs/Skt. . 6 Skt. = 60 µs

6. a) û = Ay . ly = 0,2 V/Skt. . 4 Skt. = 0,8 V


un 0.8 V
U= = = 0,566 V
22 22
T = Tx . lx = 2 ms/Skt. . 2 . 6 Skt. = 24 ms

1 1
f= = = 41,67 Hz
T 24 ms

b) û = Ay . ly = 20 V/Skt. . 4 Skt. = 80 V


un 80V
U= = = 56,57 V
22 22
T = Tx . lx = 0,1 ms/Skt. . 4 Skt. = 0,4 ms

1 1
f= = = 2,5 kHz
T 0,4 ms

c) û = Ay . ly = 1 V/Skt. . 4 Skt. = 4 V


un 4V
U= = = 2,83 V
22 22
T = Tx . lx = 10 μs/Skt. . 2 . 10 Skt. = 200 μs

1 1
f= = = 5 kHz
T 200 μs

© Bildungsverlag EINS GmbH  37

BV1-00_Chap 04.indd 37 18/04/12 7:52 AM


4.4  Messen mit dem Oszilloskop

7. a) ϕ = 180 . b) ϕ = 180 .
2 Skt. 5 Skt.
= 60 voreilend = 90 nacheilend
6 Skt. 10 Skt.

c) ϕ = 180 .
2 Skt.
= 120 voreilend
3 Skt.

8. a) û = Ay . ly = 30 V/Skt. . 3 Skt. = 90 V      U =


un 90 V
= = 63,64 V
22 22

b) T = Tx . lx = 2 ms/Skt. . 10 Skt. = 20 ms   


1 1
f= = = 50 Hz
T 20 ms
c) Udi = Ay . ly = 30 V/Skt. . 1,9 Skt. = 57 V

Udi 57 V
d) = = 0,9
Uv0 63,64 V

9. a) Ux  =  Ax . lx = 10 V/Skt. . 5 Skt. = 50 V Uy = Ay . ly = 0,2 V/Skt. . 4 Skt. = 0,8 V

Uy 0,8 V Ux 50 V
I= = = 0,8 A R= = = 62,5 Ω
R 1Ω I 0,8 A
b) Ux = Ax . lx = 10 V/Skt. . 5 Skt. = 50 V Uy = Ay . ly = 0,2 V/Skt. . 1 Skt. = 0,2 V

Uy 0,2 V Ux 50 V
I= = = 0,2 A R= = = 250 Ω
R 1Ω I 0,2 A
c) Ux = Ax . lx = 10 V/Skt. . 3 Skt. = 30 V Uy = Ay . ly = 0,2 V/Skt. . 2 Skt. = 0,4 V

Uy 0,4 V Ux 30 V
I= = = 0,4 A R= = = 75 Ω
R 1Ω I 0,8 A
d) Ux = Ax . lx = 10 V/Skt. . 2 Skt. = 20 V Uy = Ay . ly = 0,2 V/Skt. . 4 Skt. = 0,8 V

Uy 0,8 V Ux 20 V
I= = = 0,8 A R= = = 25 Ω
R 1Ω I 0,8 A

38 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 04.indd 38 18/04/12 7:52 AM


5 Energieumsetzung in Widerständen

5.1 Elektrische Arbeit und Leistung

1. P = U . I = 230 V . 261 mA = 60 W

P 1 200 W
2. I = = = 5,22 A
U 230 V

U2 (230 V)2
3. P = = = 1 093 W
R 48,4 Ω

4. U = 2P . R = 250 W . 250 Ω = 111,8 V

U2 (230 V)2
5. R = = = 40 Ω
P 1 300 W

P 2W
6. I = = = 36,5 mA
2R 21 500 Ω

U2 (230 V)2 U2 (235 V)2


7. R = = = 26,45 Ω P= = = 2 088 W
P 2 000 W R 26,45 Ω

U2 (230 V)2 U2 (400 V)2


8. a) R = = = 26,45 Ω b) P = = = 6,05 kW
P 2 kW R 26,45 Ω

W 2 000 Wh
9. t = = = 33,33 h = 33 h 33 min
p 60 W

U2 (230 V)2
10. I  R = R1 + R2 + R3 = 125 Ω + 138 Ω + 60 Ω = 323 Ω P= = = 163,78 W
R 323 Ω
U2 (230 V)2
   II  R = R2 + R3 = 138 Ω + 60 Ω = 198 Ω P= = = 267,17 W
R 198 Ω
U2 (230 V)2
 III  P = = = 383,33 W
R2 138 Ω

U2 (230 V)2
IV  P = = = 881,67 W
R3 60 Ω

V   P = PIII + PIV = 383,33 W + 881,67 W = 1 265 W

U2 (230 V)2
VI  P1 = = = 423,2 W P = P1 + PIII + PIV = 423,2 W + 383,33 W + 881,67 W = 1 688,2 W
R1 125 Ω

P1n 400 W P2n 1 000 W


11. a) I1n = = = 3,48 A    I2n = = = 8,70 A
U1n 115 V U2n 115 V
U1n 115 V U2n 115 V
R1 = = = 33,05 Ω     R2 = = = 13,22 Ω
I1n 3,48 A I2n 8,70 A
U 230 V
b) R = R1 + R2 = 33,05 Ω + 13,22 Ω = 46,27 Ω   I = = = 4,97 A
R 46,27 Ω
U1 = R1 . I = 33,05 Ω . 4,97 A = 164,26 V    U2 = R2 . I = 13,22 Ω . 4,97 A = 65,70 V

$ P1 895,7 W
c) P1 = U . I = 164,26 V . 4,97 A = 895,7 W
$
d) u = = = 2,24  ➩  u = 124%
P1N 400 W

© Bildungsverlag EINS GmbH  39

BV1-00_Chap 05.indd 39 18/04/12 7:33 AM


5.1  Elektrische Arbeit und Leistung

P 15 W Uv 3V
12. I = = = 1,67 A Uv = U − U1 = 12 V − 9 V = 3 V Rv = = = 1,8 Ω
U 9V I 1,67 A

= 352,67 Ω    U1 = 2P . R = 2100 W . 352,67 Ω = 188 V


U2 (230 V)2
13. a) R = =
PN 150 W

U1 188 V
I= = = 533 mA    Uv = U − U1 = 230 V − 188 V = 42 V
R 352,67 Ω
Uv 42 V
Rv = = = 78,8 Ω
I 0,533 A

b) Pv = Uv . I = 42 V . 0,533 A = 22,39 W

c) Pges = P + Pv = 100 W + 22,39 W = 122,39 W ∆ P = PN − Pges = 150 W − 122,39 W = 27,61 W

W = ∆ P . t = 27,61 W . 10 . 60 s = 16,57 kWs

b) P = 2 P1 = 2 . 1 058 W = 2 116 W
U2 (230 V)2
14. a) P1 = = = 1 058 W
R 50 Ω

c) RR = 2 R = 2 . 50 Ω = 100 Ω
U2 (230 V)2
P= = = 529 W
R 100 Ω

W 1 k Wh P 41,67 W U 230 V
15. P = = = 41,67 W I= = = 181,17 mA R= = = 1,27 kΩ
t 24 h U 230 V I 181,17 mA

U2 (60 V)2
16. a) RR = n # R = 3 # 200 Ω = 600 Ω   P= = = 6W
RR 600 Ω

R 200 Ω U2 (60 V)2


b) Rp = = = 66,67Ω     P = = = 54 W
n 3 RP 66,67 Ω
U2 (60 V)2 U2 (60 V)2
c) P = = = 18 W     d) P = = = 18 W
R 200 Ω R 200 Ω

U2 (40 V)2
17. a) abgelesen: P = 15 W  U = 40 V  R = = = 106,7Ω
P 15 W
b) abgelesen: P = 20 W  U = 48 V

c) U = 2R . P = 2106,7 Ω . 50 W = 73 V

U2 (24 V)2
18. a) 0C  ⇒  10 kΩ P= = = 5,27 mW
R 100 kΩ + 10 kΩ
U2 (24 V)2
50C  ⇒  8 kΩ P= = = 5,33 mW
R 100 kΩ + 8 kΩ
U2 (24 V)2
50C  ⇒  3 kΩ P= = = 5,59 mW
R 100 kΩ + 3 kΩ
U2 (24 V)2
50C  ⇒  700Ω P= = = 5,72 mW
R 100 kΩ + 700 Ω
U2 (24 V)2
50C  ⇒  400Ω P= = = 5,737 mW
R 100 kΩ + 400 kΩ
b) abgelesene Werte:  10 k Ω  ⇒  48C   1 k Ω  ⇒  125C   100 Ω  ⇒  230C

40 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 05.indd 40 18/04/12 7:33 AM


5.2  Wärmemenge (Wärmearbeit)

5.2 Wärmemenge (Wärmearbeit)

1. ∆ϑ = ϑ2 − ϑ1 = 75C − 30C = 45C  ➩  ∆T = 45 K

Q = m . c . ∆T = 80 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . 45 K = 15 084 kJ

Q 420 kJ
m c 5 kg 4,19 kJ/(kg . K)
. .
2. ∆T = = = 20,05 K  ➩  ∆q = 20,05C

Q 3 700 kJ
∆T c 47 K 4,19 kJ/(kg . K)
. .
3. ∆ϑ = ϑ2 − ϑ1 = 60C − 13C = 47C  m = = = 18,79 Kg  ➩  V = 18,79 l

Q 8 000 kJ
m c 50 kg 4,19 kJ/(kg . K)
. .
4. ∆T = = = 38,19 K   ϑ2 = ϑ1 + ∆ϑ = 15C + 38,19C = 53,19C

5. V = A . h = 150 m2 . 2 m = 300 m3 = 300 . 103 dm3 m = 300 000 kg


∆ϑ = ϑ2 − ϑ1 = 10C − 2C = 8C

Q = m . c . ∆T = 300 000 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . 8 K = 10 056 000 kJ = 2,79 MWh

6. W = P . t = 3 kW . 6,5 h = 19,5 kWh = 70 200 kJ ∆ϑ = ϑ2 − ϑ1 = 600C − 150C = 450C

= 1,04 kJ/(kg . K)
Q 70 200 kJ
m . ∆T 150 kg . 450 K
c= =

7. ∆ϑ = ϑ2 − ϑ1 = 250C − 20C = 230C

Q = m . c . ∆T = 0,03 kg . 0,39 kJ/(kg . K) . 230 K = 2,69 kJ

Q 20 kJ Q 20 kJ
m . c 1 kg . 4,19 kJ/(kg . K) m . c 1 kg . 0,48 kJ/(kg . K)
8. ∆TWasser = = = 4,77 K ∆TEisen = = = 41,67 K

P = I 2 . R = (180 A)2 . 0,12 Ω = 3 888 W


l 10 m
γ . A 56 m/Ω mm2 . 1,5 mm2
9. R = = = 0,12 Ω

Q = W = P . t = 3 855 W . 0,5 s = 1 944 Ws = 1,944 kJ


V = A . l = 1,5 mm2 . 10 000 mm = 15 000 mm3 = 0,015 dm3
m = ρ . V = 8,9 kg/dm3 . 0,015 dm3 = 0,1335 kg
Q 1,944 kJ
m c 0,1335 kg . 0,39 kJ/(kg . K)
.
∆T = = = 37,34 K   ➩  ∆q = 37,34C

10. a) b) c) d) e) f )
m 180 kg 80 g 60 kg 1,2 kg 1 Kg 120 g
c 4,19 kJ/(kg . K) 0,39 kJ/(kg . K) 4,19 kJ/(kg . K) 0,13 kJ/(kg . K) 2,43 kJ/(kg . K) 2 kJ/(kg . K)
ϑ1 10C 20C 8C 188C 18C 20C
ϑ2 37C 320C 958C 298C 1008C 265C
∆T 27 K 300 K 87 K 280 K 82 K 245 K
Q 20,36 MJ 9,36 kJ 21,87 MJ 43,68 kJ 200 kJ 58,8 kJ

11. Q = 41 000 kJ/kg . mÖl = 41 000 kJ/kg . 10 kg = 410 000 kJ


Q 410 000 kJ
c . ∆T 4,19 kJ/(kg . K) . 75 K
∆ϑ = ϑ2 − ϑ1 = 90C − 15C = 75C mWasser = = = 1 304,7 kg

© Bildungsverlag EINS GmbH  41

BV1-00_Chap 05.indd 41 18/04/12 7:33 AM


5.2  Wärmemenge (Wärmearbeit)

12. ∆ϑ = ϑ2 − ϑ1 = 42C − 16C = 26C Q = m # c # ∆T = 120 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . 26 K = 13 073 kJ


Q 13 073 kJ
32 000 kJ/(kg K) 32 000 kJ/(kg . K)
.
mKohle = = = 408,5 g

13. ∆ϑ = ϑ2 − ϑ1 = 40C − 12C = 28C   QWasser = m . c . ∆T = 1 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . 28 K = 117,32 kJ

QKupfer = m . c . ∆T = 1 kg . 0,39 KJ/(kg . K) . 28 K = 10,92 kJ

14. a) Q1 = m1 . c . ∆T1 = 1 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . 60 K = 251,4 kJ

Q2 = m2 . c . ∆T2 = 1 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . 20 K = 83,8 kJ

b) Q = Q1 + Q2 = 251,4 kJ + 83,8 kJ = 335,2 kJ

c) m = m1 + m2 = 1 kg + 1 kg = 2 kg

Q 335,2 kJ
m c 2 kg 4,19 kJ/(kg . K)
. .
∆T = = = 40 K ϑ = ϑ1 + ϑ2 = 0C + 40C = 40C

15. a) Q = m . c . ∆T = 2 kg # 4,19 kJ/(kg . K) . (70 − 63) K = 58,66 kJ

= 1,364 kJ/(kg . K)
Q 58,66 kJ
m . ∆T 1 kg . (63 − 20) K
b) c = =

16. Q1 = m1 . c1 . ∆T1 = 1 kg . 0,48 kJ/(kg . K) . (800 − 60) K = 355,2 kJ

Q2 = m2 . c2 . ∆T2 = 10 kg # 4,19 kJ/(kg . K) . 20 K = 838 kJ

Q = Q1 + Q2 = 355,2 kJ + 838 kJ = 1193,2 kJ

Q 1 193,2 kJ
m2 . c 10 kg . 4,19 kJ/(kg . K)
∆T = = = 28,48 K ϑ2 = ϑ1 + ∆ϑ = 20C + 28,48C = 48,48C

17. a) Q = m . c . ∆T = 400 000 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . (10 − 3)K = 11 732 000 kJ


Q 11 732 000 kJ
∆T c (100 − 15) K . 4,19 kJ/(kg . K)
.
b) m = = = 32 941 kg V = 32,94 m3

18. a) Q = m . c . ∆T = 5 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . 78 K = 1 634,1 kJ


Q 1 634,1 kJ
∆T . c 58 K . 4,19 kJ/(kg . K)
b) m = = = 6,724 kg

19. a) W = P . t = 5 kW . 7 h = 35 kWh = 126 000 kJ


Q 126 000 kJ
m c 300 kg . 1,04 kJ/(kg . K)
.
b) ∆T = = = 403,85 K ϑ2 = ϑ1 + ∆ϑ = 200C + 403,85 K = 603,85C

20. a) Q = 32 000 kJ/kg . 5 kg = 160 000 kJ    m =


Q 160 000 kJ
∆T c 70 K 4,19 kJ/(kg . K)
. .
= = 545,52 kg

b) m = V . ρ = 25 m . 12 m . 1,8 m . 1 kg/dm3 = 540 000 kg


Q = m . c . ∆T = 540 000 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . 9 K = 20 363 400 kJ
Q 20 363 400 kJ
m= = = 636,36 kg
Heizwert 32 000 kJ/kg

42 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 05.indd 42 18/04/12 7:34 AM


5.3  Wärmenutzungsgrad

5.3 Wärmenutzungsgrad

1. Q = m . c . ∆T = 1 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . (80 − 13) K = 280,73 kJ


Q 280,73 kJ
W= = = 350,91kWs
z 0,8

2. Q = P . t . ζ = 17 kW . 5 . 60 s . 0,9 = 4 590 kJ

3. Q = m . c . ∆T = 15 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . (60 − 15)K = 2 828,25 kJ


Q 2 828,25 kJ W 3 250,86 kWs
30 . 60 s
W= = = 3 250,86 kWs P= = = 1,8 kW
z 0,87 t

4. Q = m . c . ∆T = 0,15 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . (65 − 25) K = 25,14 kJ W = P . t = 600 W . 110 s = 66 kWs


Q 25,14 kJ
z= = = 0,38
W 66 kWs

5. W = P . t = 1 200 W . 6 . 60 s = 432 kWs Q = W . ζ = 432 kWs . 0,54 = 233,28 kJ


Q 233,28 kJ
m c 2 kg 4,19 kJ/(kg . K)
. .
∆T = = = 27,84 K ϑ = ϑ1 + ∆ϑ = 16C + 27,84C = 43,84C

6. W = P . t = 60 W . 3 600 s = 216 kWs Q = W . ζ = 216 kWs . (1 - 0,04) = 207,36 k

7. a) W = U . I . t = 230 V . 2,6 A . 30 . 60 s = 1 076,4 kWs  b) Q = W . ζ = 1 076,4 kWs . 0,82 = 882,65 kJ


Q 882,65 kJ
∆T c (85 − 17) K . 4,19 kJ/(kg . K)
.
c) m = = = 3,1 kg = 3,1 l�

8. W = P # t = 21 kW . 60 s = 1 260 kWs Q = W . ζ = 1 260 kWs . 0,92 = 1 159,2 kJ


Q 1 159,2 kJ
m . c 7 kg . 4,19 kJ/(kg . K)
∆T = = = 39,52 K ϑ1 = ϑ2 − ∆ϑ = 55C - 39,52C = 15,48C

9. Q = m . c . ∆T = 20 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . (60 − 15)K = 3 771 kJ


Q 3 771 kJ
W= = = 4 713,8 kWs
z 0,8

10. Q = m . c . ∆T = 2 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . (65 − 22)K = 360,34 kJ


Q 360,34 kJ
W= = = 462 kWs
z 0,78
W 462 kWs U 230 V
U . t 230 V . 12 . 60 s
I= = = 2,79 A R= = = 82,44 Ω
I 2,79 A

11. W = P . t = 300 MW . 1 h = 300 MWh = 1,08 GWs


W 300 MWh 857 140 kWh . 3 600 s/h
Q= = = 857,14 MWh = 3,09 GkJ m= = 99 539 kg = 99,5 t
z 0,35 31 000 kJ/kg

12. Q = m . c . ∆T = 120 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . (45 − 15) K = 15 084 kJ


Q 15 084 kJ 50 215 kJ
W=
z1 .z .z
2 3
=
0,95 . 0,93 . 0,34
= 50 215 kJ m=
18 000 kJ/kg
= 2,79 kg

13. a) W = P . t = 2 kW . 2 h = 4 kWh = 14 400 kWs


b) Q = W . h = 4 kWh . 3 600 s/h . 0,92 = 13 248 kJ
Q 13 248 kJ
m . c 80 kg . 4,19 kJ/(kg . K)
c) ∆T = = = 39,52 K ϑ2 = ϑ1 + ∆ϑ = 18C + 39,52C = 57,52C

© Bildungsverlag EINS GmbH  43

BV1-00_Chap 05.indd 43 18/04/12 7:34 AM


5.3  Wärmenutzungsgrad

14. W = P . t = 1,2 kW . 60 s = 72 kWs      Q = W . ζ = 72 kWs . 0,95 = 68,4 kJ


Q 68,4 kJ
m c 15 kg 4,19 kJ/(kg . K)
. .
∆T = = = 1,09 K ∆ϑ = 1,09C

15. a) Q = m . c . ∆T = 25 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . (95 − 15) K = 8 380 kJ


Q 8 380 kJ W 10 219,5 kWs
W= = = 10 219,5 kWs P= = = 2,84 kW
z 1 − 0,18 t 3 600 s

U2 (230 V)2
b) R = = = 18,63 Ω
P 2,84 kW

16. a) W = P . t = 1,8 kW . 6 . 60 s = 648 kWs    b) Q = m . c . ∆T = 1,5 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . 85 K = 534,23 kJ


Q 534,23 kJ
c) z == = 0,824
W 648 kWs
17. W = P . t = 1 kW . 1,5 . 60 s = 90 kWs    Q = W . ζ = 90 kWs . (1 − 0,3) = 63 kJ

Q 63 kJ
∆T . c (200 − 20) K . 0,466 kJ/(kg . K)
m= = = 0,751 kg

18. Q1 = m1 . c . ∆T1 = 20 000 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . 0,1 K = 8 380 kJ

Q2 = Q1 . ζ = 8 380 kJ . 0,85 = 7 123 kJ


Q2 7 123 kJ
∆T =
m2 . c = 80 kg . 4,19 kJ/(kg . K) = 21,25 K ∆ϑ = 21,25C

19. Q = P . t . ζ = 3 kW . 12 . 60 s . 0,95 = 2 052 kJ


Q 2 052 kJ
c . ∆T 4,19 kJ/(kg . K) . (65 − 15) K
m= = = 9,785 kg

20.

a) b) c) d) e) f)
m 0,5 kg 60 g 400 g 6,5 kg 126,17 g 3 kg
c 2 kJ/(kg . K) 2,43 kJ/(kg . K) 0,13 kJ/(kg . K) 4,19 kJ/(kg . K) 0,39 kJ/(kg . K) 4,19 kJ/(kg . K)
ϑ1 18C 22C 8C 78,7C 12C 18C
ϑ2 180C 80C 150C 40C 90C 98C
∆T 162 K 158 K 142 K 38,7 K 78 K 80 K
Q 162 kJ 8,46 kJ 7,38 kJ 1 054,24 kJ 3,8 kJ 1 005,6 kJ
W 197,56 kWs 11,43 kWs 11,53 kWs 1 198 kWs 5,067 kWs 1 131 kWs
ζ 82% 74,02% 64% 88% 75% 89%

Pzu . t 18 kW . 60 s
21. a) Q = = = 1 136,8 kWs
z 0,95
Q 1 136,8 kJ
m . c 10 kg . 4,19 kJ/(kg . K)
∆T = = = 27,13 K   ϑ2 = ϑ1 + ∆ϑ = 13C + 27,13C = 40,13C

Q 1 136,8 kWs
∆T . c 37 K . 4,19 kJ/(kg . K)
b) ∆T = ϑ2 − ϑ1 = 50C − 13C = 37 K    m = = = 7,33 kg

min. Durchflussmenge: 7,33 Liter/Minute

44 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 05.indd 44 18/04/12 7:34 AM


5.4  Kosten elektrischer Arbeit („Stromkosten“)

5.4 Kosten elektrischer Arbeit („Stromkosten“)

n 8 . kWh W 384 kWs


1. a) W = = = 0,1067 kWh = 384 kWs b) P = = . = 3,2 kW
cz 75 t 2 60 s

2. W = P . t = 2 kW . 4 h = 8 kWh K = k . W = 0,1601 e/kWh . 8 kWh = 1,28 e

3. nz = P . cz = 4 kW . 180 kWh−1 = 720 h-1 = 12 min−1

4. K = k . W = 0,1601 e/kWh . 3  954 kWh = 633,− e Kges = K + Gp = 633 e + 108 e = 741,− 

n 14 . 60 . 1 kWh
5. W = = = 5,6 kWh K = k . W = 5,6 kWh . 0,15 e/kW = 0,84 
cz 150

nz 20 . 30 h−1
6. cz = = = 600 (kWh)−1
P 1 kW

nz 4 . 60 h−1 P 1 330 W
7. P = = = 1,33 kW I= = = 5,78 A
cz 180 (kWh)−1 U 230 V

8. a) W = P . t = 60 W . 60 h = 3 600 Wh = 3,6 kWh n = W . cz = 3,6 kWh . 6,00 (kWh)-1 = 2160

b) K = k . W = 0,15 e/kWh . 3,6 kWh = 0,54 

nz 8 h−1 U2 (230 V)2


9. a) P = = = 13,33 W R= = = 3,97 kΩ
cz 600 (kWh)−1 P 13,33 W

b) W = P . t = 13,33 W . 365 . 24 h = 116,77 kWh K = k . W = 0,16 e/kWh . 116,77 kWh = 18,69 

U12 (220 V)2 U22 (230 V)2


10. R = = = 24,2 Ω P= = = 2,19 kW
P1 2 kW R 24,2 Ω

W = P . t = 2,19 kW . 90 . 60 s = 3,28 kWh n = W . cz = 3,285 kWh . 180 kWh−1 = 591,3

11. Q = m . c . ∆T = 1 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . (100 −15) K = 356,15 kJ

K = k . W = 0,15 e/kWh . 0,11 kWh = 1,65 ct


Q 356,15 kJ
W= = = 395,72 kWs = 0,11 kWh
z 0,9

Q = W . ζ = 0,2 kWh . 0,5 = 360 kJ


K 0,1 
12. W = = = 0,2 kWh   
k 0,5 /kWh
Q 360 kJ
c . ∆T 4,19 kJ/(kg . K) . (100 − 13) K
m= = = 0,99 kg V = 0,99 dm3 = 1l

U2 (230 V)2
13. P2 = = = 881,67 W
R 60 Ω
W1 = P1 . t1 = 1,2 kW . 1 h = 1,2 kWh W2 = P2 . t2 = 0,807 kW . 0,67 h = 0,59 kWh

W = W1 + W2 = 1,2 kWh + 0,59 kWh = 1,79 kWh n = W . cz = 1,79 kWh . 180 kWh-1 = 322,2

n 1 kWh . 20
14. a) W = = = 33,33 Wh = 120 kWs
cz 600

W 120 kWs P 2 000 W


b) P = = = 2 kW c) I = = = 8,7 A
t 60 s U 230 V
d) W = P . t = 2 kW . 8 h = 16 kWh K = k . W = 0,18 e/kWh . 16 kW = 2,88 

© Bildungsverlag EINS GmbH  45

BV1-00_Chap 05.indd 45 18/04/12 7:34 AM


5.4  Kosten elektrischer Arbeit („Stromkosten“)

K 64,5 
15. a) K = Kges – Gp = 100 e - 35,5 e = 64,5 e W= = = 208,06 kWh
k 0,31/kWh
b) K = k . W + Gp = 0,31 e/kWh . (208,06 + 340) kWh + 35,5 e = 205,40 e
c) K = k . W + Gp = 0,1601 e/kWh . (208,06 + 340) kWh + 108 e = 195,74 e
Ersparnis: 205,40 e - 195,74 e = 9,66 e

d) K = k . W + Gp = 0,1601 e/kWh . 208,06 kWh + 108 e = 185,22 


unnötige Kosten: 185,22 e - 100 e = 85,22 

16. a) b) c) d) e) f )
cz 120 1/kWh 600 1/kWh 350 1/kWh 400 1/kWh 150 1/kWh 240 1/kWh
t 10 min 2 h 10 min 52 min 45 min 80 s 1 h 15 min
nz 3,6 min -1
20 min 1
210 h -1
113 min -1
4,5 min -1
96 h-1
W 300 Wh 4,33 kWh 0,52 kWh 12,7 kWh 0,04 kWh 0,5 kWh
P 1,804 kW 2 kW 600 W 16,95 kW 1,8 kW 400 W
U 220 V 380 V 230 V 400 V 224 V 218 V
I 8,2 A 5,26 A 2,5 A 42,4 A 8,036 A 1,835 A

46 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 05.indd 46 18/04/12 7:34 AM


6. Galvanische Elemente

6.1 Belastungsarten

  1. U = U0 − I . Ri = 24 V − 2 A . 1,2 Ω = 21,6 V

Ui 70 mV
  2. Ri = = = 5 mΩ
I 14 A

  3. U = U0 − I . Ri = 13,2 V − 80 A . 28 mΩ = 10,96 V

U0 − U 1,5 V − 1,2 V
  4. I = = = 13 mA
Ri 23 Ω

Ui 4V
  5. Ri = = = 17,02 mΩ
I 235 A

U0 15 V
  6. Ik = = = 625 A
Ri 24 mΩ

  7. Offener Schalter: Geschlossener Schalter:


U1 9V U2 8,4 V
I1 = = = 9 mA Iiv = = = 8,4 mA
RiV 1 KΩ Riv 1 kΩ
U1 − U2 9 V − 8,4 V
I2 = IiV + I = 8,4 mA + 2 000 mA = 2 008,4 mA R1 = = = 0,3 Ω
I2 − I1 2 008,4 mA − 9 mA
U0 = U1 + R1 . I1 = 9 V + 0,3 Ω . 9 mA = 9,0027 V

U0 − U 4,7 V − 4,5 V U 4,5 V


  8. a) Ri = = = 0,13 Ω b)  RL = = = 3Ω
I 1,5 A I 1,5 A
Ui 0,7 V U 4V
c) Ui = U0 − U = 4,7 V − 4 V = 0,7 V I = = = 5,39 A RL = = = 743 mΩ
Ri 0,13 Ω I 5,39 A
U0 4,7 V U0 4,7 V
d) I = = = 1,37 A e)  Ik = = = 36,15 A
Ri + RL 0,13 Ω + 3,3 Ω Ri 0,13 Ω

U0
P = I 2 . RL = (2 A)2 . 4 Ω = 16 W
12 V
  9. a)  I = = = 2 A
Ri + RL 2Ω + 4Ω
U02 (12 V )2
4 . Ri 4 . 2Ω
b)  P = = = 18 W

U0
P = I 2 . RL = (4 A)2 . 1 Ω = 16 W
12 V
c)  I = = = 4 A
Ri + RL 2Ω + 1Ω

U0 − U 230 V − 220 V U 220 V


10. I = = = 6,67 A RL = = = 32,98 Ω
Ri 1,5 Ω I 6,67 A

U02 (1,5 V)2


4 . Ri 4 . 150 Ω
11. PLmax = = = 3,75 mW

12. a) Abgelesener Wert: U0 = 6 V


U2 (3 V)2
b) Abgelesene Werte: PLmax = 60 W; UL = 3 V (Anpassung)   Ri = RL = = = 0,15 Ω
PLmax 60 W

© Bildungsverlag EINS GmbH  47

BV1-00_Chap 06.indd 47 18/04/12 7:37 AM


6.1  Belastungsarten

c) Abgelesene Werte: U1 = 4,5 V; U2 = 1,5 V


U12 (4,5 V)2 U22 (1,5 V)2
  R1 = = = 0,45 Ω     R2 = = = 0,05 Ω
P 45 W P 45 W
U0 6V
d) Ik = = = 40 A
Ri 0,15 Ω

13. a) U0 = 24 . Ri . PLmax = 24 . 4 Ω . 40 W = 25,3 V


U0
P = I  2 . RL = (2,11 A)2 . 8 Ω = 35,62 W
25,3 V
  I = = = 2,11 A
Ri + RL 4Ω + 8Ω
b) PV = I  2 . Ri = (2,11 A)2 . 4 Ω = 17,81 W

U0 = U  +  I . Ri = 42 V + 16 A . 0,25 Ω = 46 V


∆U 1 V
14. a) Ri = = = 0,25 Ω
∆I 4 A
U0
U = RL . I = 10 Ω . 4,381 A = 43,81 W
46 V
  I = = = 4,381 A
Ri + RL 0,25 Ω + 10 Ω
Ui 45 V U 1V
b) Ui = U0 − U = 46 V − 1 V = 45 V I= = = 90 A   RL = = = 11,1 mΩ
Ri 0,25 Ω I 90 A

U02 (30 V)2


4.P 4 . 120 W
15. Ri = = = 1,875 Ω Rg = RL + Ri = 15 Ω + 1,875 Ω = 16,875 Ω
max

UL = RL . I = 15 Ω . 1,78 A = 26,7 A


U 30 V
I= = = 1,78 A
Rg 16,875 Ω
PL = UL . I = 26,7 V . 1,78 A = 47,53 W

U 3V
16. a) RL = Ri = = = 16,67 Ω
I 0,18 A
b) UL = Ui = 3 V    U0 = UL + Ui = 3 V + 3 V = 6 V PL = U . I = 3 V . 0,18 A = 0,54 W
c) PL = Pv = 0,54 W h = 50%

6.2 Schaltung von Spannungsquellen

  1. U0 = U01 + U02 = 1,5 V + 1,5 V = 3 V

U0
  2. a) U0 = n . U0 n = 4 . 1,5 V = 6 V   b) Ri = n . Rin = 4 . 0,2 Ω = 0,8 Ω   c) Ik =
6V
= = 7,5 A
Ri 0,8 Ω
1 1 1 1 1
  3. = + = +   ➪  Ri = 0,25 Ω
Ri Ri1 Ri2 0,5 Ω 0,5 Ω

Ri 0,4 Ω
  4. n = = = 8 ➪ 9 Elemente, damit Ri < 0,4 Ω
Rin 0,05 Ω

  5. U0 = 4 . U0 n = 4 . 1,5 V = 6 V Ri = n . Rin = 6 . 0,3 Ω = 1,8 Ω


U0 6V
Rges = Ri + R = 1,8 Ω + 230 Ω = 231,8 Ω I= = = 25,88 mA
Rges 231,8 Ω
U = R . I = 230 Ω . 25,88 mA = 5,95 V

48 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 06.indd 48 18/04/12 7:37 AM


6.2  Schaltung von Spannungsquellen

RiN 50 mΩ
  6. a) Ri = = = 16,67 mΩ
3 3
U0 12,5 V
b) R = Ri + RL = 16,67 mΩ + 1,2 Ω = 1 216,67 mΩ I = = = 10,27 A
R 1 216,67 mΩ
  Ui = R . I = 16,67 mΩ . 10,27 A = 0,171 V     U = U0 − Ui = 12,5 V − 0,171 V = 12,33 V

c) PL = U . I = 12,33 V . 10,27 A = 126,63 W     d) In =


I 10,27 A
= = 3,42 A
n 3
4 RiN 4 . 0,4 Ω U0
  7. a) U0 = 4 U0 n = 4 . 1,5 V = 6 V   b) Ri =
6V
= = 0,53 Ω   c) Ik = = = 11,32 A
3 3 Ri 0,53 Ω

U0 4,5 V
  8. a) Elemente in Reihe: n= = =3
U0 n 1,5 V
   Drei Reihenschaltungen aus jeweils
3 . 0,35 Ω
3 Rin
   vier Elementen werden parallel geschaltet! Ri = = = 0,35 Ω
3 3
U0 4,5 V
b) R = Ri + RL = 0,35 Ω + 1,2 Ω = 1,55 Ω I= = = 2,9 A
R 1,55 Ω
   U = RL . I = 1,2 Ω . 2,9 A = 3,48 V

U0 − U 42 V − 40 V U0 42 V
  9. a) Ri = = = 31,75 mΩ   Elemente in Reihe:  nR = = = 21
I 63 A U0 n 2V
   RiR = nR . Rin = 21 . 0,05 Ω = 1,05 Ω
RiR 1,05 Ω
   Reihenschaltungen parallel geschaltet: n = = = 33,07  ➪  gewählt nP = 34
P Ri 31,75 mΩ
   n = nR . nP = 21 . 34 = 714
21 Rin 21 . 0,05 Ω
b) Ri = = = 30,88 mΩ   c) U = U0 − Ri . I  = 42 V − 30,88 mΩ . 63 A = 40,05 V
34 34

10. a) U0 ges = U0 L − U0 = 1,8 V − 1,4 V = 0,4 V R = RiL + Ri = 30 Ω + 0,7 Ω = 30,7 Ω
U0 0,4 V
   I = = = 13,03 mA
R 30,7 Ω
U0 L 1,8 V U0 1,4 V
b) IkL = = 0,06 A Ik = = = 2 A Ikges = IkL + Ik = 0,06 A + 2 A = 2,06 A
RiL 30 Ω Ri 0,7Ω
U0 3,2 V
c) U0 = U0 L + U0 = 1,8 V + 1,4 V = 3,2 V I= = = 0,104 A
R 30,7Ω

Ui 1V Rig 0,1Ω
11. a) Rig = = = 0,1Ω n= = = 10
I 10 A Ri 0,01Ω
b) U0 = n . U01 = 10 . 1,2 V = 12 V UL = U0 − Ui = 12 V − 1 V = 11 V

12. a) U0 = U01 − U02 = 12,4 V − 12 V = 0,4 V Ri = Ri1 + Ri2 = 10 mΩ + 11 mΩ = 21 mΩ
U0 0,4 V
   IAusgleich = = = 19,05 A
Ri 21 mΩ

b) Ui2 = IAusgleich . Ri2 = 19,05 A . 11 mΩ = 0,21 V ULeerlauf = Ui2 + U02 = 0,21 V + 12 V = 12,21 V

© Bildungsverlag EINS GmbH  49

BV1-00_Chap 06.indd 49 18/04/12 7:37 AM


6.2  Schaltung von Spannungsquellen

1 1 1 1 1
c) = + = +   ➪  Ri = 5,24 mΩ U0 = ULeerlauf = 12,21 V
Ri Ri1 Ri2 10 mΩ 11 mΩ
U0 12,21 V
   I = = = 12,15 A R = Ri + RL = 5,24 mΩ + 1 Ω = 1 005,24 mΩ
R 1 005,24 mΩ

UL = RL . I = 12,15 A . 1 Ω = 12,15 V


Ug
RiReihe = Ri . n = 0,35 Ω . 4 = 1,4 Ω
6V
13. a) nR = = = 4
U01 1,5 V
RiReihe 1,4 Ω
   Rig = = = 0,467 Ω
n 3

U = RL . I = 1,2 Ω . 3,6 A = 4,32 V


U 6V
b) I = = = 3,6 A
Rg 1,2 Ω − 0,467 Ω

14. a) U0 = U01 + U02 = 1,5 V + 2 V = 3,5 V R = RL + Ri1 + Ri2 = 0,5 Ω + 1 Ω + 0,1 Ω = 1,6 Ω
U0 3,5 V
   I = = = 2,19 A
R 1,6 Ω
b) U = R . I = 0,5 Ω . 2,19 A = 1,095 V
c) Ui1 = Ri1 . I = 1 Ω . 2,19 A = 2,19 V
   Ui2 = Ri2 . I = 0,1 Ω . 2,19 A = 0,22 V
   U1 = U01 − Ui1 = 1,5 V − 2,2 V = − 0,7 V
   U2 = U02 − Ui2 = 2 V − 0,22 V = 1,78 V
d) PLast = U . I = 1,095 V . 2,19 A = 2,4 W Leistungsaufnahme
   P1 = U1 . I = −0,69 V . 2,19 A = − 1,5 W Leistungsaufnahme
   P2 = U2 . I = 1,78 V . 2,19 A = 3,9 W Leistungsabgabe

50 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 06.indd 50 18/04/12 7:38 AM


7 Erzeugung elektrischer Energie

7.1 Das magnetische Feld

7.1.1 Kenngrößen

I.N 4 A . 500
1. θ = I . N = 2,5 A . 1 500 = 3 750 A 2. H = = = 8 000 A/m
lm 0,25 m

3. B = μ0 . μr . H = 1,256 . 10−6  Vs/Am . 5 000 . 70 A/m = 0,44 Vs/m2

4. φ = B . A = 0,8 Vs/m2 . 2,5 . 10-3 m2 = 2 mVs

φ 1,3 . 10−3 Vs B 8,164 . 10−3 Vs/m2


1,5 . 10−3 m2 μ 1,256 . 10−6 Vs/Am
5. B = = = 0,87 Vs/m2 6. H = = = 6 500 A/m
A

7. θ = H . lm = 7 000 A/m . 0,35 m = 2 450 A


θ 1 000 A
8. I = = = 2A
N 500

l1 + l2 l3 + l4
9. a) lm = 2 .
200 mm + 150 mm 100 mm + 50 mm
+ =2 + = 0,5 m
2 2 2 2

b) θ = I . N = 0,2 A . 1 000 = 200 A


θ 200 A
c) H = = = 400 A/m
lm 0,5 m

= 2,5 . 10−3 Vs/Am


B 1 Vs/m2
d) B = 1 T (aus Kennlinie abgelesen) e) μ = =
H 400 A/m
f) A = 3 cm . 2,5 cm = 7,5 cm2 φ = B . A = 1 Vs/m2 . 7,5 . 10−4 m2 = 750μVs

U 240 V I . N 0,4 A . 1 500


10. a) I = = = 0,4 A H= = = 1 000 A/m
R 600 Ω lm 0,6 m
b) B = 1,4 Vs/m2 (aus Kennlinie) c) φ = B . A = 1,4 Vs/m2 . 0,0095 m2 = 13,3 mVs

d2 . π (5 cm)2 . π
11. a) A = = = 19,63 cm2 b) lm = dm . π = 0,15m . π = 0,47 m
4 4
φ 2,35 . 10−3 Vs
A 1,96 . 10−3 m2
c) B = = = 1,2 Vs/m2 d) H = 6 A/cm (aus Kennlinie)

e) θ = H . lm = 6 A/cm . 47 cm = 282 A


θ 282 A
f) I = = = 1,41 A
N 200

= 0,16 A    θ = I . N = 0,16 A . 1 500 = 240 A


P 8W
12. a) I = =
U 50 V
θ 240 A
b) H = = = 500 A/m
lm 0,48 m
B 1,5 Vs/m2
μ0 . H 1,256 . 10 − 6 Vs/Am . 500 A/m
c) μr = = = 2 388,5

© Bildungsverlag EINS GmbH  51

BV1-00_Chap 07.indd 51 18/04/12 7:55 AM


7.1.2  Berechnung magnetischer Kreise

7.1.2 Berechnung magnetischer Kreise

φ 3,5 . 10−3 Vs B0 1,4 Vs/m2


A 2,5 . 10−3 m2 μ0 1,256 . 10−6 Vs/Am
1. B0 = B1 = = = 1,4 Vs/m2
   H0
= = = 1 114 650 A/m (Luftspalt)

H1 = 1 000 A/m (aus Kennlinie Seite 69)


θ = H0 . l0 + H1 . l1 = 1 114 650 A/m . 0,003 m + 1 000 A/m . 0,797 m = 4 141 A

B0 1,3 Vs/m2
1,256 . 10−6 Vs/Am
2. H0 = = = 1 035,03 kA/m (Luftspalt)   H1 = 800 A/m (aus Kennlinie Seite 69)
μ0
θ = H0 . l0 + H1 . l1 = 1 035,03 kA/m . 0,002 m + 800 A/m . 0,198 m = 2 228 A
θ 2 228 A
N= = = 1 392
l 1,6 A

φ 1,18 . 10−3 Vs B0 0,82 Vs/m2


3. B0 = B1 = = .
A 1,44 10 m −3 2
= 0,82 Vs/m2   H0 =
μ0 1,256 . 10−6 Vs/Am
= = 652,9 kA/m (Luftspalt)

H1 = 0,3 kA/m (aus Kennlinie)  θ = H0 . l0 + H1 . l1 = 6 529 kA/m . 0,002 m + 0,3 kA/m . 0,198 m = 13,1 kA

B0
= 1,21 . 106 A/m
1,52 Vs/m2
1,256 . 10−6 Vs/Am
4. a) H0 = =
μ0

b) l1 = dm . π = 20 cm . π = 62,83 cm
θ = H1 . l1 + H0 . l0 = 650 A/m . 0,6283 m + 1,21 . 106 A/m . 0,0015 m = 2 223,4 A
θ 2 223,4 A
c) I = = = 1,85 A
N 1 200

5.
a) b) c) d) e) f)
φ 2,25 mVS 0,01 Vs 0,02 Vs 0,05 Vs 0,03 Vs 8 mVs
A 25 cm2 36 cm2 49 cm2 64 cm2 50 cm2 40 cm2
B 0,09 Vs/m2 2,778 Vs/m2 4,08 Vs/m2 7,813 Vs/m2 6 Vs/m2 2 Vs/m2
μ0 1,256 μVs/Am 1,256 μVs/Am 1,256 μVs/Am 1,256 μVs/Am 1,256 μVs/Am 1,256 μVs/Am
μr 1 000 800 1 500 1 200 901 500
H1 716,56 A/m 2,765 kA/m 2 165,6 A/m 5 183,8 A/m 5,3 kA/m 3 184,7 A/m
H0 716,56 A/m 2 211,78 kA/m 3 248,4 kA/m 6 220,54 kA/m 4 777 kA/m 1 592 kA/m
l1 24,5 cm 45 cm 40 cm 80 cm 84 cm 12 cm
l0 1,5 mm 1 mm 2,5 mm 1,25 mm 1,63 mm 2 mm
θ1 155,56 A 1 244 A 866,24 A 4 147 A 4 446,4 A 382,2 A
θ0 1 074,84 A 2 211,7 A 8 127 A 7 775,7 A 7 775 A 3 184,7 A
N 1 000 1 382 750 1 500 1 500 800
I 1,23 A 2,5 A 12 A 7,95 8,15 A 4,46 A

52 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 07.indd 52 18/04/12 7:55 AM


7.1.2  Berechnung magnetischer Kreise

φ 1,5 . 10−3 Vs
2 . 10−3 m2
6. a) B0 = B1 = = = 0,75 Vs/m2
A
B0 0,75 Vs/m2
1,256 . 10−6 Vs/Am
b) H0 = = = 597 133,8 A/m (Luftspalt)
μ0
B1 0,75 Vs/m2
1,256 . 10−6 Vs/Am . 875
H1 = = = 682,44 A/m (Eisenkern)
μ
c) θ = H0 . l0 + H1 . l1 = 597 133,8 A/m . 0,002 m + 682,44 A/m . 0,338 m = 1 425 A

φ 0,225 mVs
A 2,25 . 10−4 m2
7. a) B0 = B1 = = = 1 Vs/m2

B0 1 Vs/m2
1,256 . 10−6 Vs/Am
H0 = = = 796,2 kA/m (Luftspalt)
μ0
b) H1 = 400 A/m  (aus Kennlinie abgelesen)
θ = H0 . l0 + H1 . l1 = 796,2 kA/m . 0,004 m + 400 A/m . 0,28 m = 3,3 kA

B0 1,5 Vs/m2
1,256 . 10−6 Vs/Am
8. a) H = 1 400 A/m  (aus Kennlinie abgelesen)   b) H0 = = = 1 194,27 kA/m
μ0
c) θ = H0 . l0 + H1 . l1 = 1 194,27 kA/m . 0,004 m + 1 400 A/m . 0,26 m = 5,14 kA
θ 5,14 kA
d) I = = = 1,61 A
N 3 200

9. a) φ = B . A = 1,2 Vs/m2 . 12,6 . 10−4 m2 = 1,51 mVs b) B0 = B = 1,2 Vs/m2


B0 1,2 Vs/m2
1,256 . 10−6 Vs/Am
c) H0 = = = 0,955 MA/m H1 = 600 A/m  (aus Kennlinie abgelesen)
μ0
θ = H0 . l0 + H1 . l1 = 0,955 MA/m . 106 A/m . 0,002 m + 600 A/m . 0,501 m = 2 211,4 A

7.2 Erzeugung einer Wechselspannung

7.2.1 Induktion der Bewegung

1. Uq = z . B . l . v = 1 . 1,2 T . 0,2 m . 1 m/s = 0,24 V


Uq 0,2 V
z.B.l 1 . 0,8 T . 0,1 m
2. v = = = 2,5 m/s

Uq 1V
z.l.v 1 . 1 m . 1 m/s
3. B = = = 1T

4. a) b) c) d) e) f)
z 1 41 700 80 2 40
B 0,8 Vs/m2 0,6 Vs/m2 85,93 mVs/m2 0,45 T 0,9 T 0,45 Vs/m2
l 0,4 m 30 cm 95 mm 3,5 mm 0,15 m 8 m
v 9,3 m/s 15 m/s 7 m/s 140 m/s 12,6 m/s 111,1 m/s
Uq 2,976 V 110 V 400 V 17,6 V 3,4 V 16 kV

© Bildungsverlag EINS GmbH  53

BV1-00_Chap 07.indd 53 18/04/12 7:55 AM


7.2.1  Induktion der Bewegung

5. Uq1 = z . B . l . v = 1 . 1 T . 0,2 m . 5 m/s = 1 V


U q 3 V . 3 600 s
6. B = .
z l v. = .
1 0,25 m . 80 km
= 0,54 T

7. a) U = d . π = 0,02 m . π = 0,063 m     v = n . U = 1 000 min . 0,063 m = 1,05 m/s


−1

b) U = z . B . l . v = 6 . 1 T . 0,02 m . 1,05 m/s = 126 mV


qmax

Uq
U = d . π = 0,3 m . π = 0,942 m
3V
z.B.l 2 . 0,85 T . 0,4 m
8. v = = = 4,41 m/s

v 4,41 m/s
n= = = 4,68 s−1 = 281 min−1
U 0,942 m

9. a) U = d . π = 0,2 m . π = 0,63 m     v = n . U = 1 000 min−1 . 0,63 m = 10,5 m/s


Uq = z . B . l . v = 2 . 1 T . 0,3 m . 10,5 m/s = 6,3 V
b) UKL = 7 . 20 . Uq = 7 . 20 . 6,3 V = 441 V

10. a) B = 0  ➪  Uq = 0
b) UqB = z . B . l . v = 1 . 1,2 T . 0,03 m . 1 cm/s = 0,36 mV UqA = 0 V
UqAB = UqB − UqA = 0,36 mV − 0 V = 0,36 mV
c) UqB = z . B . l . v = 1 . 1,2 T . 0,03 m . 1 cm/s = 0,36 mV UqA = UqB = 0,36 mV
UqAB = UqB − UqA = 0,36 mV − 0,36 mV = 0 V
d) UqB = 0 UqA = z . B . l . v = 1 . 1,2 T . 0,03 m . 1 cm/s = 0,36 mV
UqAB = UqB − UqA = 0 V − 0,36 mV = −0,36 mV

7.2.2 Die Winkelfunktionen Sinus und Cosinus im Einheitskreis

1. a) 0,1045 0,9945 d) −0,8660 0,5000 g) 0,9659 0,2588 k) 0,7071 −0,7071


b) −0,9848 −0,1736  e) 0,7071 0,7071 h) −0,9848 0,1736 l) 0,3420 −0,9397
c) 0,2756 0,9613  f ) −0,1736 0,9848 i) 0,9848 −0,1736 m) 0,0000 −1,0000

2. a) 0  180 d) 330  210 g) 45   135 k) 192,1  347,9


b) 90  270  e) 60  120 h) 315  225   l) 240  300
c) 30  150 f) 79,1  100,9 i) 205,5  334,5 m) 187  353

3. a) 90  270 d) 120  240 g) 45  315 k) 102  258


b) 0  360  e) 30  330 h) 135  225 l) 150  210
c) 60  300  f ) 10,9  349,1 i) 115,5  244,5 m) 97,1  262,9

4. a) 1,000 c) 0,000 e) 0,866 g) 0,973 i) 0,866 l) 0,500


b) 0,707 d) 0,940 f) 0,742 h) 0,993 k) 0,917 m) 0,994

5. a) 0,1197 0,9928 d) 0,9511 0,3090 g) 0,4941 0,8694 k) 0,5878 −0,8090


b) 0,5878 0,8090  e) 0,7457 −0,6663 h) −0,9511 0,3090 l) −0,9291 −0,3898
c) 0,6210 0,7838  f ) 0,5878 0,8090  i) 0,9356 0,3530 m) 0,5878 −0,8090

54 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 07.indd 54 18/04/12 7:55 AM


7.2.3  Zeiticher Verlauf

7.2.3 Zeiticher Verlauf

2.  ω = 2π . f = 2π . 100 Hz = 628,32 s−1


1 1
1. T = = = 20 ms
f 50 Hz

= 1 Hz    ω = 2π . f = 2π . 1 Hz = 6,28 s−1
1 1
3. f = =
T 1s

t=n. = 5 . 106 .
1 1 T 16,67 ms
4. a) T = = = 16,67 ms   = 41 666 s = 694 min = 11 h 34 min
f 60 Hz 2 2
b) ω = 2π . f = 2π . 60 Hz = 377 s−1

5. a) v = d . π . n = 20 mm . π . 20 s−1 = 1,26 m/s


b) 90: u = z . l . B . v . sin α = 2 . 0,02 m . 1 T . 1,26 m/s . sin 90 = 50,4 mV
45: u = z . l . B . v . sin α = 2 . 0,02 m . 1 T . 1,26 m/s . sin 45 = 35,64 mV
0: u = 0 V weil sin 0 = 0
1 1
c) f = n = 20 s−1 = 20 Hz d) T = = = 50 ms
f 20 Hz

7.2.4 Kenngrößen

un 537,4 V
1. U = = = 380 V
22 22

2. ni = 22 . I = 22 . 2,3 A = 3,25 A

b) uSS = 2 . un = 2 . 4 V = 8 V       c) U =


un 4V
3. a) un = 4 V     = = 2,83 V
22 22

= 6,25 Hz     f) ω = 2π . f = 2π . 6,25 Hz = 39,27 s−1


1 1
d) T = 160 ms    e) f = =
T 160 ms

4. un Str = 22 . UStr = 22 . 230 V = 325,3 V un L = 22 . UL = 22 . 400 V = 565,7 V


1 1
T= = = 20 ms
f 50 Hz

1 1
5. f = = = 100 Hz
T 10 ms

6. un = 20 V u30 = un . sin α = 20 V . sin 30 = 10 V


u45 = 14,14 V   u60 = 17,32 V   u90 = 20 V   u120 = 17,32 V   u180 = 0 V   u270 = −20 V   u360 = 0 V

= 785 . 103 s−1


2π 2π
7. a) T = 8 μs ω= =
T 8 μs
1 1 Iss 4,8 A
b) f = = = 125 kHz c) Iss = 4,8 A d) I = = = 1,7 A
T 8 μs 2 22 2 22

i 1,7 A
8. ni =
sin (ωt)
=
sin (2 π . 33,3 s . 2 ms)
−1
= 4,18 A   RAD !

© Bildungsverlag EINS GmbH  55

BV1-00_Chap 07.indd 55 18/04/12 7:55 AM


7.2.4  Kenngrößen

9. a) un = 22 U = 22 . 24 V = 33,94 V b) ω = 2π . f = 2π . 50 Hz = 314,16 s−1


c) u2 ms = un . sin (ωt) = 33,94 V . sin (314,16 s−1 . 2 ms) = 19,95 V    RAD !
u8 ms = un . sin (ωt) = 33,94 V . sin (314,16 s−1 . 8 ms) = 19,95 V    RAD !
u12 ms = un . sin (ωt) = 33,94 V . sin (314,16 s−1 . 12 ms) = −19,95 V   RAD !
u18 ms = un . sin (ωt) = 33,94 V . sin (314,16 s−1 . 18 ms) = −19,95 V   RAD !

u 30 mV un 51,04 mV
10. un =
sin (2 π . f . t) =
sin (2π . 1 kHz . 0,1 ms) = 51,04 mV  U=
12
=
12
= 36,09 mV

un 3V
11. sin (ωt) = = = 0,3  ➪  ω t = 0,30469
u 10 V
ωt 0,30469
2 π . 1 Hz
1 Hz  ➪  t = = = 48,5 ms  10 Hz  ➪  4,85 ms  100 Hz  ➪  0,485 ms  1 kHz  ➪  48,5μs
2π f

un 10 V
12. a) U = = = 7,07 V
22 22
b) u = un . sin (2π . f . t) = 7,07 V . sin (2π . 60 Hz . 26 ms) = −2,6 V  RAD !

13. T = 8 . 12 μs = 96 μs   f = = 10,416 kHz   w = 2π . f = 2π . 10,416 kHz = 65,45 . 103 s−1


1 1
=
T 96 μ s
un = 22 . U = 22 . 3 V = 4,24 V
u = un . sin (ωt) = 4,24 V . sin [65,45 . 103 s−1 . (12 μs + 5 μs)] = 3,8 V  RAD !

4 ms .
360 = 72    u = un . sin α = 311 V . sin 72 = 295,78 V
1 1s
14. T = = = 20 ms    α =
f 50 Hz 20 ms

1 1 α .T 60 . 16,67 ms = 2,78 ms


15. a) T = = = 16,67 ms Δt = =
f 60 Hz 360 360
T 16,67 ms
t= + Δt = + 2,78 ms = 11,11 ms
2 2
U 110 un 127,02 V
b) un = = = 127,02 V Ueff = = = 89,82 V
sin α sin 60 22 22

c) α =
5 ms . 360 = 108 u = un . sin α = 127,02 V . sin 108 = 120,8 V
16,67 ms

un = U . 22 = 15 V . 22 = 21,21 V
1 1s
16. a) T = = = 0,1 ms
f 10 kHz
u 12 V α . T 34,45 . 0,1 ms
sin α = = = 0,566  1 α = 34,45 t= = = 9,57μs
un 21,21 V 360 360
u −9 V α . T 205,11 . 0,1 ms
b) sin α = = = − 0,424  1 α = − 25,11 t= = = 569,75 μs
un 21,21 V 360 360

56 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 07.indd 56 18/04/12 7:55 AM


7.2.5  Addition sinusförmiger Wechselgrößen gleicher Frequenz

7.2.5 Addition sinusförmiger Wechselgrößen gleicher Frequenz

1. U = 22 . U1 = 22 . 100 V = 141,4 V 8
8 

8 

2. I = 2I1 2 + I2 2 = 2(3 A)2 + (5 A)2 = 5,83 A I1 I

I2

3. a) U1 x =    4,0 V

U2 x = U2 . cos 120 = 5 V . cos 120 = −2,5 V

U3 x =   0,0 V
U3
Ux = 1,5 V

U1 y = 0,00 V U
U2 y = U2 . sin 120 = 5 V . sin 120 = 4,33 V

U3 y = 6,00 V U2

Uy = 10,33 V
φ U1
U = 2Ux2 + Uy2 = 2(1,5 V)2 + (10,33)2 = 10,44 V

Uy 10,33 V
b) sin ϕ = = = 0,9896  ➪  ϕ = 81,7
U 10,438 V

4. a) U = 2U12 + U22 = 2(6 V)2 + (8 V)2 = 10 V un = 22 . U = 22 . 10 V = 14,14 V


U1 6V
b) cos ϕ1 = = = 0,6  ➪  ϕ1 = 53,13
U 10 V
U
c) ϕ2 = 90 − 53,13 = 36,87
U2
1 1
T= = = 20 ms
f 50 Hz
ϕ2
t=T . = 20 ms .
36,87
= 2,05 ms
360 360 φ U1
5. a) U1 x = U1 . cos ϕ1 = 60 V . cos (−30) = 51,96 V
U1 y = U1 . sin ϕ1 = 60 V . sin (−30) = −30 V U
U2 x = U − U1 x = 40 V − 51,96 V = −11,97 V
U2 y = U1 y = − 30 V
φ2
U2 = 2U 2
+ U2y = 2(− 11,961 V) + (− 30 V) = 32,3 V
2 2 2
φ1
2x U
U2 x − 11,96 V
b) cos ϕ2 = = = − 0,37   ➪   ϕ2 = 111,73
U2 32,3 V
ϕ = ϕ1 + ϕ2 = 30 + 111,73 = 141,73
U1

© Bildungsverlag EINS GmbH  57

BV1-00_Chap 07.indd 57 18/04/12 7:55 AM


7.2.5  Addition sinusförmiger Wechselgrößen gleicher Frequenz

un 1 5V
6. a) U1 = = = 3,535 V û1 û
22 22
un 2 3V
U2 = = = 2,12 V
22 22

b) U = 2U12 + U22 = 2(3,535 V)2 + (2,12 V)2 = 4,12 V φ


U1 3,535 V û2
c) cos ϕ = = = 0,858  ➪  ϕ = 30,96  ➪  ϕRAD = 0,54
U 4,12 V
π/2 + ϕRAD π/2 + 0,54
2π . f 2π . 50 Hz
t= = = 6,72 ms

7. a) ϕ = 60 : I3 = 23 . I = 23 . 10 A = 17,3 A


I3
I

b) ϕ = 90 : I3 = 22 . I = 22 . 10 A = 14,1 A I I3

c) ϕ = 120 : I3 = I = 10 A
I I

8. a) U = U1 = 220 V U
U1

U1

U U1
b) cos 30 = .
2 U1
U1
U = U1 . 2 . cos 30
U
U = 220 V . 2 . 0,866 = 220 V . 23 = 381 V

9. a) U1x = U1 . cos ϕ1 = 15 V . cos 0 = 15,00 V U1x = U1 . sin ϕ1 = 15 V . sin 0 = 0 V
U2x = U2 . cos ϕ 2
= 40 V . cos 50   = 25,71 V U2x = U2 . sin ϕ
2
= 40 V . sin 50 = 30,64 V
U3x = U3 . cos ϕ 3
= 65 V . cos −150 = −56,29 V U3y = U3 . sin ϕ
3
= 65 V . sin −150 = −32,58 V

Ux = −15,58 V Uy = −1,86 V

U = 2Ux 2 + Uy 2 = 2(− 15,58 V)2 + (− 1,86 V)2 = 15,69 V


Uy − 1,86 V
b) sin ϕ = = = − 0,1185  ➪  ϕ = –6,808    ϕU3 - U = 150 − 6,808 = 143,2
U 15,69 V

58 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 07.indd 58 18/04/12 7:55 AM


7.3  Die Dreiphasen-Wechselspannung

7.3 Die Dreiphasen-Wechselspannung

U 10 kV
1. UStr = = = 5,77 kV
23 23

2. a) UN = 23 . UStr = 23 . 240 V = 415,7 V IN = IStr = 12,5 A


b) UN = UStr = 240 V IN = 23 . IStr = 23 . 12,5 A = 26,85 A

U 6 kV
3. UStr = = = 3,46 kV IN = IStr = 84 A
23 23

4. UStr = U = 5 kV

b) IN = 23 . IStr = 23 . 0,666 A = 1,155 A


P/3 1 kW
UStr 3 . 500 V
5. a) IStr = = = 0,666 A

U 400 V PStr 1 000 W


6. a) UStr = = = 231 V    IN = IStr = = = 4,33 A
23 23 UStr 231V

7. UU-V = U = 400 V      UV-W = U = 400 V     UU-W = U = 400 V

U 660 V
8. a) Sternschaltung :   IStr = IN = 250 A UStr = = = 381 V
23 23
I 250 A
b) Dreieckschaltung:  IStr = = = 144,34 A UStr = U = 660 V
23 23

U 400 V
9. a) ΔU = 0 V    b) ΔU = 400 V    c) ΔU = 400 V    d) ΔU = = = 231 V
23 23

10. a) I = J . A = 16 A/mm² . 1,5 mm² = 24 A


b) IStern = I = 24 A   IDreieck = 23 . I = 23 . 24 A = 41,6 A

11. UStern = 23 . UStr = 23 . 1 kV = 1,73 kV   UDreieck = UStr = 1 kV

12. a) Strang 2 ist fehlerhaft.

1 1 1 1 1 1 1 1
b) = +    ➪   = − = −   ➪  RFehler = 1,33 Ω
Rg 2 R RFehler RFehler Rg 2 R 0,8 Ω 2 Ω
RFehler
c) Windungsschluss d) UqFehler = .U =
1,33 Ω .
400 V = 266 V
R qN

© Bildungsverlag EINS GmbH  59

BV1-00_Chap 07.indd 59 18/04/12 7:55 AM


8 Transformieren elektrischer Energie

8.1 Induktion der Ruhe

Uq . Δt 3,8 V . 50 ms
1. Uq = − N .
Δφ
= −1 .
2 mVs − 12 mVs
= 25 mV 2. Δφ = =− = − 0,63 mVs
Δt 400 ms N 300

3. Δt = − N .
Δφ
= −1 . = −1 H .
0,5 mVs ΔI −1 A
=  2,5 s  4. Uq = − L = 1V
Uq 0,2 mV Δt 1s
Uq . Δt 500 V . 3,5 ms L . ΔI 5 mH . 4 A
5. L = − =− =  875 mH  6. Δt = − =− =  2 ms 
ΔI 2A Uq 10 V
Uq . Δt 50 V . 100 ms
7. Δφ = − =− = − 20 mVs
N 250
φ2 = φ1 + Δφ = 25 mVs + 20 mVs = 45 mVs   oder :  φ2 = φ1 − Δφ = 25 mVs − 20 mVs = 5 mVs

8T
Δφ1
8. a) Uq1 = − N . = − 100 .
8 mVs 
= − 133 V
Δt1 6 ms 9

Δφ2
Uq2 = − N . = − 100 .
− 8 mVs
= 133 V PV W
Δt2 6 ms 

Uq3 = Uq1 = −133 V ±

b) Uq1 = Uq3 = Uq6 = 0 V 8T



Δφ1
Uq2 = − N . = − 100 .
2 mVs 9
= − 200 V
Δt1 1 ms 

Δφ2 PV W
Uq4 = − N . = − 100 .
− 6 mVs 
= 300 V
Δt2 2 ms
±
Δφ
= −N . = − 100 .
3 6 mVs
Uq5 = − 600 V
Δt3 1ms

Uq1 . Δt1 3 V . 1,5 ms Φ


9. a) Δφ1,3,5 = − =− = − 45 μVs 1000
N 100
Uq2 . Δt2
µVs
− 3 V . 1,5 ms 950
Δφ2,4,6 = − =− = 45 μVs
N 100
900
1 2 3 4 5 ms 7 t
Uq1 . Δt 4 V . 1 ms
b) Δφ1 = − =− = − 40 μVs
N 100
ĭ
Δφ2 = − 30 μVs Δφ5 = 0 mVs

Δφ3 = − 20 μVs Δφ6 = 10 μVs —9V

Δφ4 = − 10 μVs Δφ7 = 20 μVs

Δφ8 = 30 μVs

PV W

60 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 08.indd 60 18/04/12 7:59 AM


8.1  Induktion der Ruhe

d2 . π (10 mm)2 . π
10. A = = = 78,54 mm2 ΔB = B2 − B1 = 0,3 T − 1,2 T = − 0,9 T
4 4
− 70,7 μVs
Dφ = ΔB . A = −0,9 Vs/m2 . 78,54 mm2 = −70,7μVs Uq = − N .
Δφ
= − 300 . = 21,21 mV
Δt 1s

11. Dφ = φ2 − φ1 = 10 mVs − (−10 mVs) = 20 mVs   Uq = − N .


Δφ
= − 500 .
20 mVs
= − 1 000 V
Δt 10 ms

d2 . π (1 cm)2 . π
12. A = = = 0,785 cm2 φ1 = B1 . A = 1 T . 0,785 cm2 = 78,5 μVs
4 4
φ1 78,5 μVs
φ2 = = = 0,33 μ Vs Δφ = φ2 − φ1 = 0,33 μ Vs − 78,5 μ Vs = −78,17 μ Vs
μr 240
− 78,17 μ Vs
Uq = − N .
Δφ
= − 800 . = 31,27 mV
Δt 2s

13. a) A = a2 = (1 cm)2 = 1 cm2     l = 4 . 9 cm = 36 cm


N2 . A 1 0002 . 1 cm2
L = μ0 . μr . = 1,256 . 10−6 Vs/Am . 1 500 . = 523 mH
l 36 cm

b) Uq = − L . = − 523 mH .
ΔI −4 A
= 2,1 kV
Δt 1 ms

14. a) A = a2 = (1cm)2 = 1cm2     lm = 4 . 4 cm = 16 cm


Berechnung der Anfangsflussdichte:
I11 . N1 0,5 A . 200
H11 = = = 0,625 kA/m  ➩  aus B-H-Kurve  ➩  B1 = 1,21 T
lm 16 cm
Berechnung der Endflussdichte:
I12 . N1 1,5 A . 200
H12 = = = 1,875 kA/m  ➩  aus B-H-Kurve  ➩  B2 = 1,58 T
lm 16 cm
ΔB = B2 − B1 = 1,58 T − 1,21 T = 0,37 T Δφ  = ΔB . A  =  0,37 Vs/m2 . 1cm2 = 37 μVs
37 μ Vs
b) Uq = − N2 .
Δφ
= − 500 . = − 9,25 V
Δt 2 ms

8.2 Transformatoren

8.2.1 Hauptgleichung und Übersetzungsverhältnisse

N2 . U1 384 . 220 V
1. N1 = = = 3 520
U2 24 V

N1 . U2 920 . 42 V
2. N2 = = = 168
U1 230 V

U1 . N2 230 V . 1478
3. U2 = = = 999,82 V
N1 340

© Bildungsverlag EINS GmbH  61

BV1-00_Chap 08.indd 61 18/04/12 7:59 AM


8.2.1  Hauptgleichung und Übersetzungsverhältnisse

4.
a) b) c) d) e) f)
φ 1,7 . 10 Vs −4  
1,16 m Vs 2,43 . 10 Vs
−3  
3 . 10 Vs
−3  
5,89 mVs 2,4 . 10−4  Vs
f 100 Hz 60 Hz 60 Hz 40 Hz 50 Hz 18,77 Hz
N1 318 356 340 169 176 4 000
U1 24 V 110 V 220 V 90 V 230 V 80 V
N2 79,5 78 37 22,5 46 1 500
U2 6 V 24,1 V 24 V 12 V 60 V 30 V

U1
5. a) φ = B . A = 1,2 T . 200 cm2 = 24 mVs   N1 =
6 kV
4,44 . f . φn 4,44 . 50 Hz . 24 mVs
= = 1126

N1 . U2 1 126 . 400 V
b) N2 = = = 75
U1 6 000 V

I1 . U1 2,5 A . 100 V
6. I2 = = = 20,83 A
U2 12 V

N1 . U2 1 320 . 3 V N1 . U2 1 320 . 5 V N1 . U2 1 320 . 8 V


7. a) N2 = = = 18   b) N2 = = = 30    c) N2 = = = 48
U1 220 V U1 220 V U1 220 V

U1 U1 400 V
8. u = 0,95 . un = 0,95 = 0,95 .
$ $ 400 V
= 3,8 U2 = $ = = 105,3 V
U2 100 V u 3,8

$ I2 n N1
= 0,01    I2  =  u . I1 = 0,01 . 350 A = 35 A    b) N2 = $ =
5A $ 1
9. a) u = = = 100
I1 n 500 A u 0,01
U1 230 V U2max 48 V
10. a) Uw = = = 0,25 V pro Windung b) N2ges = = = 192
N1 920 Uw 0,25 V
c) Zwei Anzapfungen reichen aus.
UTeil1 12 V UTeil3 24 V
d) NTeil1 = NTeil2 = = = 48       NTeil3 = = = 96
Uw 0,25 V Uw 0,25 V

U1 10 kV U2 0,4 kV
11. UStr, OS = = = 5,77 kV          UStr, US = = = 0,231 kV
23 23 23 23
N1 . UStr, US 1 000 . 0,231 kV
N2 = = = 40
UStr, OS 5,77 kV

N2
12. a) UTeilStr2 = U1/23 . . U2 = 2 . UTeilStr2 = 2 . 115,47 V = 230,94 V (Yd11)
1 000 V 200
= = 115,47 V
N1 23 1 000
N2
b) UTeilStr2 = U1 . = 1 000 V . U2 = 3 . UTeilStr2 = 3 . 200 V = 600 V (Dz6)
200
= 200 V
N1 1 000
N2
c) UTeilStr2 = U1/23 . . U2 = 3 . UTeilStr2 = 3 . 115,47 V = 346,41 V (Yz11)
1 000 V 200
= = 115,47 V
N1 23 1 000
N2
d) UTeilStr2 = U1 . = 1 000 V . U2 = 2 . 23 . UTeilStr2 = 2 . 23 . 200 V = 692,82 V (Dy11)
200
= 200 V
N1 1 000

62 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 08.indd 62 18/04/12 7:59 AM


8.2.2  Verluste und Wirkungsgrad

8.2.2 Verluste und Wirkungsgrad

1. uk =
Uk
. 100% = 15 kV . 100% = 13,64%
U1 n 110 kV

Pab 180 kW
2. h = = = 0,973
Pab + PFe + PCu 180 kW + 0,7 kW + 4,2 kW

P2 U2 . I2 . cos ϕ2 9 V . 18 A . 0,84
3. h =
P1
=
U1 . I . cos ϕ
1 1
=
230 V . 1,1 A . 0,8
= 0,6723

uk .U 1n 5% . 20 kV Sn 1,6 MVA
4. a) Uk = = = 1 000 V b) I1 N = = = 46,19 A
100% 100% 23 U1 n 23 . 20 kV
U1 n
c) Ikd = I1 n . = 46,19 A .
20 kV
= 924 kA
Uk 1 000 V

Uk U1 n
5. a) uk = . 100% = 300 V . 100% = 5% b) Ikd = I1 n . = 50 A .
6 kV
= 1 kA
U1 n 6 kV Uk 300 V

S2 . cos ϕ2 400 kVA . 0,85


6. η =
S2 . cos ϕ + P + P
2 Fe Cun
= .
400 kVA 0,85 + 0,96 kW + 6 kW
= 0,98

S . cos ϕ
2 2 400 kVA . 0,5
η=
S2 . cos ϕ + P + P
2 Fe Cun
=
400 kVA . 0,5 + 0,96 kW + 6 kW
= 0,966

S 200 kVA
7. a) I1 = = = 5,77 A
23 . U1 23 . 20 kV
uk . U1 n 4% . 20 kV U1 n
= 800 V   Ikd = I1 n . = 5,77 A .
20 kV
b) Uk = = = 144 A
100% 100% Uk 800 V

23 . U2 . I2 . cos ϕ2 23 . 6 kV . 9,6 A . 0,75


8. h = = = 0,935
P1 80 kW

S2 . cos ϕ2 630 kVA . 0,85


9. a) PCu = − S2 . cos ϕ2 − PFe = − 630 kVA . 0,85 − 1,5 kW = 20,81 kW
η 0,96
b) Die Verluste steigen quadratisch: PCu(Doppellast) = 22 . PCu = 22 . 20,81 kW = 83,24 kW

S2 . cos ϕ2 1/2 . 100 kVA . 0,8


10. η1/2 = = = 0,9756
S2 . cos ϕ2 + PFe + PCun . 1 1/2 2 2
1/2 . 100 kVA . 0,8 + 0,5 kW + 2 kW 1 1/2 2 2

S2 n . cos ϕ2 n 250 kVA . 0,85


S2 n . cos ϕ2 n + PFe + PCun 250 kVA . 0,85 + 0,7 kW + 4,1 kW
11. ηN = = = 0,9779

2 . S2 n . cos ϕ2 2 . 250 kVA . 0,7


2 . S . cos ϕ .P 2 250 kVA . 0,7 + 0,7 kW + 2 . 4,1 kW
.
Δη = = = 0,9534
2n 2
+ PFe + 2 2
Cun
2

hN − Δh
Δh = . 100% = 0,9779 − 0,9534 . 100% = 2,5%
hN 0,9779

Pab 690 kW uk . U1 n 4% . 30 kV
12. a) h = = = 0, 983 b) Uk = = = 1,2 kV
Pab + PFe + PCu 690 kW + 1,8 kW + 10 kW 100% 100%
U1 n
c) Ikd = I1 n . = 24,8 A .
30 kV
= 620 A
Uk 1,2 kV

© Bildungsverlag EINS GmbH  63

BV1-00_Chap 08.indd 63 18/04/12 7:59 AM


9 Nutzen elektrischer Energie

9.1 Bauelemente im Wechselstromkreis

9.1.1 Der Wirkwiderstand (ohmscher Widerstand) und die Wirkleistung

UR 220 V
1. IR = = = 2,2 A
R 100 Ω

UR 10 mV
2. R = = = 4,69 kΩ
IR 2,13 mA

UR
= 0,89 A    ni R = 22 . IR = 22 . 0,89 A = 1,26 A
24 V
3. IR = =
R 27 Ω

UR
= 90,27 mA    b) P = UR . IR = 60 V/ 22 . 90,27 mA = 3,83 W
60 V/22
4. a) IR = =
R 470 Ω
c) pn = 2 . P = 2 . 3,83 W = 7,66 W

5. UR = 2P . R = 210 W . 1,8 kΩ = 134,16 V un R = 22 . UR = 22 . 134,16 V = 189,73 V

6. ω = 2 π . f = 2 π . 1 Hz = 6,28 s−1 un = 22 . U = 22 . 10 V = 14,14 V


uR2
125 ms: uR = un R . sin (ωt) = 14,14 V . sin (6,28 s−1 . 125 ms) = 10 V  
(10 V ) 2
p= = = 1W
R 100 Ω
uR2
250 ms: uR = un R . sin (ωt) = 14,14 V . sin (6,28 s−1 . 250 ms) = 14,14 V 
(14,14 V)2
p= = = 2W
R 100 Ω
500 ms: uR = un R . sin (ωt) = 14,14 V . sin (6,28 s −1 . 500 ms) = 0 V    p = 0W
uR2
750 ms: uR = un R . sin (ωt) = 14,14 V . sin (6,28 s−1 . 750 ms) = − 14,14 V  p =
(− 14,14 V )2
= = 2W
R 100 Ω
uR2
1 s: uR = un R . sin (ωt) = 14,14 V . sin (6,28 s−1 . 1 s) = 0 V
(0 V)2
p= = = 0W
R 100 Ω
pn 1 kW UR2 (230 V)2
7. P = = = 500 W R= = = 105,8 Ω
2 2 P 500 W

8. a) U = 2P . R = 21 W . 33 Ω = 5,745 V
1 1
b) T = = = 20 ms
f 50 Hz

Der Widerstand ist über die halbe Periodendauer   t = 0,5 . T = 10 ms  überlastet.

= 1 000 s   Überlastung pro Periode über   t = 0,5 . T = 500 s = 8 min, 20 s


1 1
c) T = =
f 10−3 Hz

pn 40 W 1 1 fP 50 Hz
9. a) P = = = 20 W   b) TP = 20 ms fP = = = 50 Hz   fU = = = 25 Hz
2 2 TP 20 ms 2 2
UR
c) UR = 2P . R = 220 W . 30 Ω = 24,5 V
24,5 V
d) IR = = = 0,817 A
R 30 Ω

= 56,57 V   ni = I . 22 = 7,64 A


un 80 V
10. a) Ueff = =
22 22

b) P = U . I = 56,57 V . 5,4 A = 305,2 W


U 56,57 V
R = = = 10,5 Ω
I 5,4 A
c) P = 2 U . 2 I = 4 . 56,57 V . 5,4 A = 1 222 W

64 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 09.indd 64 18/04/12 10:50 AM


9.1.1  Der Wirkwiderstand (ohmscher Widerstand) und die Wirkleistung

un R U 6V UR2 (6 V)2
11. a) ni R = = = = 50 mA   Bei Rechteckspannung gilt un = U P= = = 300 mW
R R 120 Ω R 120 Ω
I     b) pn = P = 300 mW
                        
50mA 300mW c) bei U = + 6 V
ωt ωt
0mW

-50mA -300mW

un 311 V U 220 V
12. a) Ueff = = = 220 V I= = = 0,478 A 
22 22 R1 + R2 460 Ω

ni = 22 . I = 22 . 0,478 A = 0,676 A
b) P = U . I = 220 V . 0,478 A = 95,6 W pn = 2 . P = 2 . 95,6 W = 191,2 W
c) U1 = R1 . I = 400 Ω . 0,478 A = 191,2 V U2 = U − U1 = 220 V − 191,2 V = 28,8 V

un R 5V ni R 1,5 A
13. a) UR = = = 3,54 V b) IR = = = 1,06 A
22 22 22 22
un R . ni R 5 V . 1,5 A un R 5V
c) P = = = 3,75 W d) R = = = 3,3 Ω
2 2 ni R 1,5 A

9.1.2 Die ideale Spule (Induktivität)

9.1.2.1 Schaltvorgänge bei Spulen an Gleichspannung

U0
= 1,33ms  b) tL = 5 t = 5 . 1,33 ms = 6,66 ms  c) I0 =
L 0,4 H 6V
1. a) t = = = = 20 mA
R 300 Ω R 300 Ω

U0 9V L 50 mH
2. a) R = = = 45 Ω   b) t = = = 1,11 ms  c) uL = U0 = 9 V
I0 0,2 A R 45 Ω

UL
d) uL = uR  ➪  = 50%  ➪  abgelesen tL = 0,8 t = 0,8 . 1,11 ms = 0,89 ms
U0

U0 42 V
3. Rg = R + RL = 100 Ω + 10 Ω = 110 Ω   I0 = = = 381,8 mA
Rg 110 Ω
IL
= 0,63 (%)  ➪  1 t = 9 ms  ➪  L = t . Rg = 9 ms . 110 Ω = 990 mH
240 mA
=
I0 381,8 mA

9.1.2.2 Schaltung von Induktivitäten

1. a) L = L1 + L2 + L3 = 150 mH + 800 mH + 600 mH = 1,55 H

1 1 1 1 1 1 1
b) = + + = + +   ➪  L = 104,35 mH
L L1 L2 L3 150 mH 800 mH 600 mH

2. L2 = L − L1 = 400 mH − 230 mH = 170 mH

1 1 1 1 1
3. = − = − ➪ L2 = 1,333 H
L2 L L1 500 mH 800 mH

4. Ln = 2 L = 2 . 0,6 H = 1,2 H    L = 2 Ln = 2 . 1,2 H = 2,4 H

© Bildungsverlag EINS GmbH  65

BV1-00_Chap 09.indd 65 18/04/12 10:50 AM


9.1.2.2  Schaltung von Induktivitäten

5. LR = 2 . Ln = 2 . 20 mH = 40 mH   
1 1 1 1 1
= + = + ➪ L = 17,14 H
L LR Lp 40 mH 30 mH
6. a) R = R1 + R2 = 30 Ω + 50 Ω = 80 Ω   b) L = L1 + L2 = 40 mH + 60 mH = 100 mH

9.1.2.3 Der induktive Blindwiderstand und die induktive Blindleistung

XL
1. XL = 2 π . f . L = 2 π . 33,3 Hz . 20 mH = 4,185 Ω   2. L =
1 MΩ
2π . f 2 π . 125 kHz
= = 1,27 H

UL 6V XL 46,15 Ω
2π . L 2 π . 120 mH
3. XL = = = 46,15 Ω    f= = = 61,21 kHz
IL 130 mA

XL1
XL2 = 2 π . f2 . L = 2 π . 60 Hz . 1,05 H = 396 Ω
330 Ω
2π . f 2 π . 50 Hz
4. L = = = 1,05 H
1

UL 2 (230 V) XL 52,9 Ω
2π . f 2 π . 50 Hz
5. XL = = = 52,9 Ω        L= = = 168,38 mH
QL 1 kVAr

UL2 (220 V)2 XL 134,44 Ω


2π . f 2 π . 50 Hz
6. a) XL = = = 134,44 Ω        L= = = 428 mH
QL 360 VAr

UL2
= 2 π . f . L = 2 π . 60 Hz . 428 mH = 161,35 Ω  
(220 V)2
b) XL QL = = = 300 VAr
XL 161,35 Ω

UL2 (60 V)2 XL 7,5 Ω


2π . L 2 π . 10 mH
7. XL = = = 7,5 Ω f= = = 119,37 Hz
QL 480 VAr

8. a) L = L1 + L2 = 30 mH + 30 mH = 60 mH XL = 2π . f . L = 2 π . 60 Hz . 60 mH = 22,62 Ω

UL2 (24 V)2


b) QL = = = 25,46 VAr
XL 22,62 Ω

L1
XL = 2 π . f . L = 2 π . 60 Hz . 15 mH = 5,65 Ω
30 mH
c) L = = = 15 mH
2 2
UL2 (24 V)2
QL = = = 101,95 VAr
XL 5,65 Ω

9. a) XL = 2 π . f . L = 2 π . 50 Hz . 250 mH = 78,54 Ω   b) I =


U 230 V
= = 2,93 A
XL 78,54 Ω

c) QL = UL . IL = 230 V . 2,93 A = 673,9 VAr

d) qL = un . cos 45 . ni . sin 45 = UL . IL = QL qn L = QL = 673,9 VAr

  10. a) L = L1 + L2 = 0,4 H + 0,3 H = 0,7 H b) XL = 2 π . f . L = 2 π . 50 Hz . 0,7 H = 220 Ω

UL 60 V
c) IL = = = 0,27 A
XL 220 Ω

d) XL1 = 2 π . f . L1 = 2 π . 50 Hz . 0,4 H = 125,66 Ω   U1 = XL1 . IL = 125,66 Ω . 0,27 A = 33,93 V

U2 = U − U1 = 60 V − 33,93 V = 26,07 V

1 1
  11. a) Qmittel = 0 VAr b) QL = qn L = 25 VAr c) T u = 16 ms f= = = 62,5 Hz
Tu 16 ms

66 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 09.indd 66 18/04/12 10:50 AM


9.1.2.3  Der induktive Blindwiderstand und die induktive Blindleistung

QL 25 VAr UL 10 V
d) IL = = = 2,5 A e) XL = = = 4Ω
UL 10 V IL 2,5 A

XL 4Ω
2π . f 2 π . 62,5 Hz
f) L = = = 10,19 mH

un L 5V ni L 0,15 A
  12. a) UL = = = 3,54 V b) IL = = = 106 mA
22 22 22 22
UL
c) QL = UL . IL = 3,54 V . 106 mA = 0,375 VAr
3,54 V
d) XL = = = 33,4 Ω
IL 106 mA

1 1 XL 32,08 Ω
2π . f 2 π . 50 Hz
e) T = 20 ms f = = = 50 Hz f) L = = = 0,1 H
T 20 ms

f XL
13. ➪ ➪ 2 IL ➪ 2 QL QL50 Hz = ΔQL = 30 VAr
2 2
U2L (300 V)2 XL50 Hz 3 kΩ
2π . f 2 π . 50 Hz
XL50 Hz = = = 3 kΩ L= = = 9,55 H
QL50 Hz 30 VAr

9.1.3 Der ideale Kondensator (Kapazität)

9.1.3.1 Die Kapazität

1. Q = C . U = 470 mF . Q 24,75 mAs


60 V = 28,2 mC 2. U = = = 75 V
C 330 mF
Q 0,4 mAs
3. C = = = 2,67 mF
U 150 V

4. C = ε0 . εR . = 8,86 . 10−12 As/Vm . 1 .


A 10 cm2
= 177,2 pF
d 0,05 mm

C.d 1 pF . 0,2 mm
0 . R 8,86 . 10−12 As/Vm . 1
5. A = = = 22,57 mm2

6. d = ε0 . εR . = 8,86 . 10−12 As/Vm . 1 .


A 5 dm2
= 9,4 mm
C 47 pF

C.d 1 F . 1 mm
7. a) A = .
0 R
=
8,86 10−12 As/Vm . 1
. = 112,87 km2  

C.d 1 F . 1 mm
b) A = .
ε0 εR
=
8,86 10−12 As/Vm . 4
. = 28,22 km2

C.d 1 F . 1 mm
0 . R 8,86 . 10−12 As/Vm . 3800
c) A = = = 29 702 m2

C.d 250 nF . 0,05 cm


ε0 . A 8,86 . 10−12 As/Vm . 2 m2
8. εR = = = 7,05

9. d = ε0 . εR . = 8,86 . 10−12 As/Vm . 1 .


A 45 cm2
= 0,04 mm
C 1 nF
U = d . E = 0,04 mm . 2,1 kV/mm = 84 V

© Bildungsverlag EINS GmbH  67

BV1-00_Chap 09.indd 67 18/04/12 10:50 AM


9.1.3.1  Die Kapazität

Q 35 mAs C.d 233,33 nF . 0,3 mm


ε0 . εR 8,86 . 10−12 As/Vm . 1
10. C = = = 233,33 nF    A = = = 7,9 m2
U 150 V

C.d 2,7 nF . 2 mm 4.A 4 . 2,34 cm2


11. A = .
0 R
=
8,86 . 10 As/Vm . 2 600
−12
= 2,34 cm2
    d =
C π
=
C π
= 1,73 cm

12. d = ε0 . εR . = 8,86 . 10−12 As/Vm . 2,3 .


A 3,5 m2
= 12,74 mm
C 5,6 m F

13. Uneu =
Q
➪ Uneu =
1 . U=
1 . 9 V = 12,86 V
(1 − 0,3) C (1 − 0,3) (1 − 0,3)

Q 100 pC C.d 8,33 pF . 0,5 mm


ε0 . εR 8,86 . 10−12 As/Vm . 1
14. a) C = = = 8,33 pF b) A = = = 4,7 cm2
U 12 V

c) Q = C . U = 8,33 pF . 24 V = 200 pC d) U =
Q
=
25 pC
= 3V
C 8,33 pF

15. a) C = ε0 . εR . = 8,86 . 10−12 As/Vm . 1 .


A 4 dm2
= 35,44 pF
d 1 cm
b) Q = C . U = 35,44 pF . 1 kV = 35,44 nC

c) C = 0 . R . = 8,86 . 10−12 As/Vm . 1 .


A 4 dm2 Q 35,44 nC
= 70,88 pF   U = = = 500 V
d 5 mm C 70,88 pF

16. a) C = ε0 . εR . = 8,86 . 10−12 As/Vm . 5 .


A 50 cm2
= 1,11 nF
d 0,2 mm
Q 10 nC Q 2,5 nC
b) U = = = 9 V c) U = = = 2,25 V
C 1,11 nF C 1,11 nF

17. a) A = n . a . b = 9 . 15 mm . 40 mm = 54 cm2

b) C = ε0 . εR . = 8,86 . 10−12 As/Vm . 1 .


A 54 cm2
= 47,84 pF
d 1 mm

18. a) CL = ε0 . εR . = 8,86 . 10−12 As/Vm . 1 . CP = 4 CL = 4 . 17,72 pF = 70,88 pF


A 10 cm2
= 17,72 pF
d 0,5 mm

b) Q = CP . U = 70,88 pF . 4,5 V = 319 pC


Q 319 pC
c) U = = = 18 V
CL 17,72 pF

Q 120 pC C.d 20 pF . 0,3 mm


8,86 . 10−12 As/Vm
19. a) C = = = 20 pF b) A = = = 6,77 cm2
U 6V ε0
Q 200 pC
c) U = = = 10 V
C 20 pF

9.1.3.2 Lade- und Entladevorgänge bei Kondensatoren

1. t = R . C = 10 kΩ . 33 nF = 0,33 ms tC = 5 t = 5 . 0,33 ms = 1,65 ms

t 14 ms
2. C = = = 29,17 nF
R 480 kΩ

U0 50 V
3. a) I0 = = = 33,33 mA
R 1,5 kΩ

68 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 09.indd 68 18/04/12 10:50 AM


9.1.3.2  Lade- und Entladevorgänge bei Kondensatoren

iC
b) t = R . C = 1,5 kΩ . 100 nF = 0,15 ms = 50%  ➪  abgelesen tC = 0,6 t = 0,6 . 0,15 ms = 0,09 ms
I0

tC 3 ms uC
c) = = 20  ➪  tC = 20 t  ➪  abgelesen = 100%  ➪  uC = U0 = 50 V
t 0,15 ms U0

d) tC = 5 t = 5 . 0,15 ms = 0,75 ms

uC 37,8 V t 3,96 ms
4. = = 63%  ➪  abgelesen tC = t = 3,96 ms R= = = 12 MΩ
U0 60 V C 330 pF

5. U0 = R . I0 = 8,2 kΩ . 4,9 mA = 40,2 V t = R . C = 8,2 kΩ . 0,5 mF = 4,1 ms


uC 15 V
= = 37,3%  ➪  abgelesen tC = 1 t = 4,1 ms
U0 40,2 V

U0
= 1,2 kΩ     b) t = R . C = 1,2 kΩ . 50 mF = 60 ms tC = 5 t = 5 . 60 ms = 0,3 s
24 V
6. a) R = =
I 20 mA
tC uC
= 15%  ➪  uC = 0,15 . 24 V = 3,6 V
120 ms
c) = = 2  ➪  abgelesen
t 60 ms U0

9.1.3.3 Schaltung von Kondensatoren

1 1 1 1 1 1 1
1. = + + = + + ➪ CReihe = 1,4 mF
C C1 C2 C3 6,2 mF 3 mF 4,7 mF

CPar = C1 + C2 + C3 = 6,2 mF + 3 mF + 4,7 mF = 13,9 mF

Q1 = Q2 = U1 . C1 = 4,5 V . 12 pF = 54 pC
U 9V
2. U1 = U2 = = = 4,5 V
2 2

3. a) C = C1 + C2 = 8,2 mF + 4,7 mF = 12,9 mF

b) Q1 = C1 . U = 8,2 mF . 24 V = 197 mC Q2 = C2 . U = 4,7 mF . 24 V = 113 mC

Q 14 nC
4. a) C = = = 1,56 nF b) C3 = C − C1 − C2 = 1,56 nF − 0,068 nF − 1,1 nF = 392 pF
U 9V
1 1 1 1 1 1 1
5. a) = + + = + + ➪ C = 295 nF
C C1 C2 C3 4,7 mF 6,8 mF 0,33 mF

b) Q2 = Q1 = Q3 = Q = U . C = 6 V . 295 nF = 1,77 mC

Q 1,77 mC Q 1,77 mC
c) U1 = = = 0,38 V  U2 = = = 0,26 V
C1 4,7 mF C2 6,8 mF

Q 1,77 mC
U3 = = = 5,36 V
C3 0,33 mF

6. Cpar = n . Cn = 3 . 10 mF = 30 mF
1 1 1 1 1
= + = + ➪ C = 7,5 mF
C Cpar Cn 30 mF 10 mF

Q = C . U = 7,5 mF . 6 V = 45 mAs

7. U = 3 . Upar = 3 . 6 V = 18 V

© Bildungsverlag EINS GmbH  69

BV1-00_Chap 09.indd 69 18/04/12 10:50 AM


9.1.3.4  Der kapazitive Blindwiderstand und die kapazitive Blindleistung

9.1.3.4 Der kapazitive Blindwiderstand und die kapazitive Blindleistung

1 1
2π . f . C 2 π . 100 kHz . 47 mF
1. XC = = = 33,86 mΩ

1 1
2π . f . X 2 π . 5 kHz . 100 Ω
2. C = = = 0,32 mF
C

UC 10 V 1 1
2 π . C . XC 2 π . 1,5 nF . 833,3 Ω
3. XC = = = 833,33 Ω f= = = 127,32 kHz
IC 12 mA

1 1 UC 230 V
2π . f . C 2 π . 50 Hz . 1,8 mF
4. a) XC = = = 1,77 kΩ I= = = 0,13 A
XC 1,77 kΩ

b) QC = U . I = 230 V . 0,13 A = 29,9 VAr


C C
pn = Q C
= 29,9 VAr

U2C (24 V)2 1 1


2π . C . X 2 π . 1 000 mF . 11,52 Ω
5. XC = = = 11,52 Ω f= = = 13,82 Hz
QC 50 VAr C

un C 17 V UC 12,02 V
6. UC = = = 12,02 V   XC = = = 4 MΩ
12 12 IC 3 mA

1 1
2π . C . X 2 π . 6,8 pF . 4 MΩ
f= = = 5,85 kHz
C

U2C (110 V)2 1 1


2π . f . X 2 π . 60 Hz . 13,44 Ω
7. XC = = = 13,44 Ω C= = = 197,2 mF
QC 900 VAr C

1 1 U2C (24 V)
8. a) XC = . .
2π f C
= . .
2 π 100 Hz 4,7 nF
= 338,63 kΩ     Q C
=
XC
=
338,6 kΩ
= 1,7 mVAr

b) pn = QC = 1,7 mVAr

c) un C = 22 . UC = 22 . 24 V = 33,94 V uC = un C . sin ϕ = 33,94 V . sin 45 = 24 V

pn 1,7 mW
iC = = = 70,83 mA
uC 24 V

QC 200 VAr UC 230 V


9. a) IC = = = 0,87 A b) XC = = = 264,37 Ω
UC 230 V IC 0,87 A

1 1
2π . f . X 2 π . 50 Hz . 264,37 Ω
c) C = = = 12,04 mF
C

U2C (230 V)2 1 1


d) XC2 =
QC/2
=
200 VAr/2
= 529 Ω     f2 =
2 .π.X .C C2
=
2 . π . 529 Ω . 12,04 mF
= 25 Hz

1 1
2π . f . C 2 π . 60 Hz . 3,3 nF
10. a) XC1 = = = 0,8 MΩ
1

1 1
2π .f.C 2 π . 60 Hz . 0,2 mF
XC2 = = = 13,26 kΩ
2
1 1
2π . f . C 2 π . 60 Hz . 203,3 nF
b) C = C1 + C2 = 3,3 nF + 0,2 mF = 203,3 nF    c) XC = = = 13,05 kΩ

70 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 09.indd 70 18/04/12 10:50 AM


9.1.3.4  Der kapazitive Blindwiderstand und die kapazitive Blindleistung

U 42 V U 42 V
d) I = = = 3,22 mA   I1 = = = 52,5 mA
XC 13,05 kΩ XC1 0,8 MΩ

U 42 V
I2 = = = 3,17 mA
XC2 13,26 kΩ

1 1 QC 24 VAr
11. a) f = = = 62,5 Hz   b) QC = 24 VAr   c) IC = = = 4A
T 16 ms UC 6V

UC
d) un C = 22 . UC = 22 . 6 V = 8,485 V  
6V
e) XC = = = 1,5 Ω
IC 4A

1 1
2π . f . X 2 π . 62,5 Hz . 1,5 Ω
f) C = = = 1,7 mF
C

un C 5V ni C 0,2 A
12. a) UC = = = 3,54 V   b) IC = = = 0,14 A
22 22 12 12

c) QC = UC . IC = 3,54 V . 0,14 A = 0,5 VAr

1 1
d) T = 20 ms   f = = = 50 Hz
T 20 ms
UC 3,54 V 1 1
2 π . f . XC 2 π . 50 Hz . 25,29 Ω
e) XC = = = 25,29 Ω    C = = = 125,86 mF
IC 0,14 A

XC U2C (300 V)2


13. 2 f ➪ ➪ 2 IC ➪ 2 QC   QC25 Hz = ΔQC = 30 var   XC25 Hz = = = 3 kΩ
2 QC25 Hz 30 VAr

1 1
2 π . f . XC25 Hz 2 π . 25 Hz . 3 000 Ω
C= = = 2,12 mF

9.2 Betriebsmittel im Wechselstromkreis

9.2.1 R-L-Reihenschaltung (reale Spule)

1. a) Zeichnerische Lösung:
Z = 180 Ω
= Ÿ
;/ Ÿ

ϕ = 56
b) Z = 3R 2 + XL2 = 3(150 Ω)2 + (100 Ω)2 = 180,28 Ω
ij ƒ
R 150 Ω
cos ϕ = = = 0,823 ➪ ϕ = 33,69 5 Ÿ
Z 180,28 Ω

2. a) Zeichnerische Lösung:
ϕ = 35
UL = 126 V
UL = 126V

U = 220V
UR 180 V
b) cos ϕ = = = 0,818 ➪ ϕ = 35,1
U 220 V
φ = 35°
UL = 3U 2 − U2R = 3(220 V)2 − (180 V)2 = 126,5 V
UR = 180V
XL30 Ω
2π . f 2 π . 50 Hz
3. a) L = = = 95,5 mH b) Z = 3X + R = 3(30 Ω) + (40 Ω)2 = 50 Ω
2
L
2 2

© Bildungsverlag EINS GmbH  71

BV1-00_Chap 09.indd 71 18/04/12 10:50 AM


9.2.1  R-L-Reihenschaltung (reale Spule)

d) UR = U . cos ϕ = 220 V . 0,8 = 176 V


R 40 Ω
c) cos ϕ = = = 0,8 ➪ ϕ = 36,87
Z 50 Ω

4. a) R = Z . cos ϕ = 1 500 Ω . cos 38 = 1 182,02 Ω


XL
b) XL = Z . sin ϕ = 1 500 Ω . sin 38  =  923,49 Ω
923,49 Ω
2π . f 2 π . 50 Hz
L= = = 2,94 H

U 150 V
5. a) Z = = = 100 Ω    XL = 2Z 2 − R 2 = 3(100 Ω)2 − (50 Ω)2 = 86,6 Ω
I 1,5 A
XL 86,6 Ω
2π . f 2 π . 50 Hz
L= = = 0,276 H

R 50 Ω
b) cos ϕ = = = 0,5 c) cos ϕ = 0,5  ➪  ϕ = 60
Z 100 Ω

R = Z . cos ϕ = 23  Ω . 0,8 = 18,4 Ω


U 230 V
6. a) Z = = = 23 Ω
I 10 A
XL = 2Z 2 − R 2 = 3(23 Ω)2 − (18,4 Ω)2 = 13,8 Ω

b) P = R . I 2 = 18,4 Ω . (10 A)2 = 1 840 W


R 18,4 Ω
c) cos ϕ = = = 0,8 ➪ ϕ = 36,87
Z 23 Ω

U 230 V
7. a) Z = = = 230 Ω
I 1A
b) XL = 2Z 2 − R 2 = 2(230 Ω)2 − (200 Ω)2 = 113,58 Ω   UL = XL . I = 113,58 Ω . 1 A = 113,58 V
c) P = R . I 2 = 200 Ω . (1 A)2 = 200 W d) QL = UL . I = 113,58 V . 1 A = 113,58 VAr

8. a) UR = U . cos ϕ = 230 V . cos 40 = 176,19 V

U 230 V UR 176,19 V
b) Z = = = 200 Ω R= = = 153,21 Ω
I 1,15 A I 1,15 A
XL 128,56 Ω
2π . f 2 π . 50 Hz
XL = 2Z 2 − R 2 = 2(200 Ω)2 − (153,21 Ω)2 = 128,56 Ω L= = = 0,41 H

c) QL = I 2 . XL = (1,15 A)2 . 128,56 Ω = 170 VAr


XL
d) XL = 2 π . f . L = 2 π . 60 Hz . 0,41 H = 154,57 Ω
154,57Ω
tan ϕ = = = 1,009 ➪ ϕ = 45,25
R 153,21Ω

U= 12 V U 230 V
9. a) R = = = 12 Ω    Z = = = 115Ω
I= 1A I 2A
XL = 2Z 2 − R2 = 2(115 Ω)2 − (12 Ω)2 = 114,37 Ω
b) UL = I . XL = 2 A . 114,37 Ω = 228,74 V

d) P = R . I 2 = 12 Ω . (2 A)2 = 48 W
R 12 Ω
c) cos ϕ = = = 0,104 ➪ ϕ = 84
Z 115 Ω

10. a) R = R1 + R2 = 50 Ω + 90 Ω = 140 Ω
XL1 = 2 π . f . L1 = 2 π . 50 Hz . 0,2 H = 62,83 Ω
XL2 = 2 π . f . L2 = 2 π . 50 Hz . 0,6 H = 188,5 Ω
XL = XL1 + XL2 = 62,83 Ω + 188,5 Ω = 251,33 Ω
Z = 2XL2 + R2 = 2(251,33 Ω)2 + (140 Ω)2 = 287,69 Ω

72 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 09.indd 72 18/04/12 10:51 AM


9.2.1  R-L-Reihenschaltung (reale Spule)

U 220 V
I= = = 0,765 A d)
Z 287,69 Ω
UR = R . I = 140 Ω . 0,765 A = 107,1 V

b) Z1 = 2XL12 + R12 = 2(62,83 Ω)2 + (50 Ω)2 = 80,3 Ω


R1 50 Ω XL2
cos ϕSpule1 = = = 0,623 ➪ ϕ = 51,46 Z Z2
Z1 80,3 Ω

Z 2 = 2XL22 + R22 = 2(188,5 Ω)2 + (90 Ω)2 = 208,88 Ω R2


R2 90 Ω
cos ϕSpule2 = = = 0,43 ➪ ϕ = 64,48 Z1 XL1
Z2 208,88 Ω
R1
R 140 Ω
cos ϕSchaltung = = = 0,4866 ➪ ϕ = 60,88
Z 287,69 Ω
c) Q = I 2 . XL = (0,765 A)2 . 251,33 Ω = 147,1 VAr

11. a) Der Strom eilt der Spannung um ϕ = 36 el. nach  ➪  induktive Last.
un 125 V ni 2,5 A U 88,39 V
b) U = = = 88,39 V;   I = = = 1,77 A;   Z = = = 50 Ω
12 12 12 12 I 1,77 A
c) R = Z . cos ϕ = 50 Ω . cos 36 = 40,45 Ω UR = I . R = 1,77 A . 40,45 Ω = 71,6 V
d) XL = Z . sin ϕ = 50 Ω . sin 36 = 29,39 Ω QL = I2 . XL = (1,77 A)2 . 29,39 Ω = 92,06 VAr

9.2.2 R-C-Reihenschaltung

1. a) U = 2UR2 + UC2 = 2(40 V)2 + (30 V)2 = 50 V

U 50 V R = 40 Ω
b) Z = = = 50 Ω        c)
I 1A φ = 36°
UR 40 V
R= = = 40 Ω XC = 30 Ω
I 1A
UC 30 V Z = 50 Ω
XC = = = 30 Ω
I 1A

2. a) XC = 2Z 2 − R 2 = 2(280 Ω)2 − (200 Ω)2 = 195,96 Ω

1 1
2π . f . X 2 π . 50 Hz . 195,96 Ω
C= = = 16,24 mF
C

U 300 V R 200 Ω
b) I = = = 1,07 A c) cos ϕ = = = 0,714 ➪ ϕ = 44,44
Z 280 Ω Z 280 Ω

1 1
2π . f . C 2 π . 50 Hz . 26,53 . 10
3. a) XC2 = = = 119,98 Ω
−6
F

Z = 2X2C + R2 = 2(119,98 Ω)2 + (150 Ω)2 = 192,08 Ω

U 230 V R 150 Ω
b) I = = = 1,2 A c) cos ϕ = = = 0,781 ➪ ϕ = 38,65
Z 192,08 Ω Z 192,08 Ω

4. a) UR = U . cos ϕ = 400 V . cos 40 = 306,4 V


UC = U . sin ϕ = 400 V . sin 40 = 257,12 V

© Bildungsverlag EINS GmbH  73

BV1-00_Chap 09.indd 73 18/04/12 10:51 AM


9.2.2  R-C-Reihenschaltung

U 400 V UR = 306,4 V
b) Z = = = 160 Ω        d)
I 2,5 A φ = 40°
R = Z . cos ϕ = 160 Ω . cos 40 = 122,57 Ω
UC = 257,12 V
XC = Z . sin ϕ = 160 Ω . sin 40 = 102,84 Ω
U = 400 V
c) P = R . I 2 = 122,57 Ω . (2,5 A)2 = 766 W

= 15,33 Ω     R = Z . cos ϕ = 15,33 Ω . 0,9 = 13,8 Ω


U 230 V
5. a) Z = =
I 15 A
cos ϕ = 0,9 ➪ ϕ = 25,84     XC = Z . sin ϕ = 15,33 Ω . sin 25,84 = 6,68 Ω
b) UR = R . I = 13,8 Ω . 15 A = 207 V    UC = 2U2 − U2R = 2(230 V)2 − (207 V)2 = 100,3 V

U 110 V
6. a) Z = = = 100 Ω     XC = 2Z2 − R2 = 2(100 Ω)2 − (70 Ω)2 = 71,41 Ω
I 1,1 A
1 1 R 70 Ω
C1 = . . = . .
2 π f1 XC 2 π 50 Hz 71,41 Ω
= 44,575 mF b) cos ϕ = =
Z 100 Ω
= 0,7 ➪ ϕ = 45,57

1 1
2π . f . X 2 π . 60 Hz . 71,41 Ω
c) C2 = = = 37,15 mF
2 C

U 230 V
7. a) Z1 = = = 2 300 Ω XC1 = 2Z12 − R2 = 2(2 300 Ω)2 − (1 000 Ω)2 = 2,07 kΩ
I1 0,1 A
1 1
2π . f . X 2 π . 500 Hz . 2,07 kΩ
C= = = 154 nF
C

U 230 V
2.I
b) Z2 = = = 1 150 Ω   XC2 = 2Z22 − R 2 = 2(1 150 Ω)2 − (1 000 Ω)2 = 467,9 Ω
1
0,2 A
1 1
2π . C . X 2 π . 0,16 . 10 F . 467,9 Ω
f2 = = −6
= 2 126 Hz
C2

U 150 V
8. a) Z = = = 200 Ω XC = 2Z 2 − R 2 = 2(200 Ω)2 − (120 Ω)2 = 160 Ω
I 0,75 A
1 1
2 π . f . XC 2 π . 50 Hz . 160 Ω
C= = = 19,89 mF

c) QC = I 2 . XC = (0,75 A)2 . 160 Ω = 90 VAr


R 120 Ω
b) cos ϕ = = = 0,6 ➪ ϕ = 53,13
Z 200 Ω
1 1
2π . f . C 2 π . 60 Hz . 19,89 . 10
d) XC2 = = = 133,36 Ω
2
−6
F
Z2 = 2R2 + XC2
2
= 2(120 Ω)2 + (133,36 Ω)2 = 179,4 Ω

P = I22 . R = (0,836 A)2 . 120 Ω = 83,87 W


U 150 V
I2 = = = 0,836 A
Z2 179,4 Ω

U 220 V UR1 = 55 V UR2 = 77 V


9. a) Z = = = 200 Ω
I 1,1 A
φ = 53°
1 1
XC = . .
2π f C
= .
2 π 50 s−1 .
20 . 10−6 F
= 160 Ω   d)
UC = 175 V
R = 2Z 2 − XC2 = 2(200 Ω)2 − (160 Ω)2 = 120 Ω
U = 220 V
R2 = R − R1 = 120 Ω − 50 Ω = 70 Ω

74 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 09.indd 74 18/04/12 10:51 AM


9.2.2  R-C-Reihenschaltung

XC 160 Ω
b) sin ϕ = = = 0,8 ➪ ϕ = 53,13
Z 200 Ω

c) P = I 2 . R = (1,1 A)2 . 120 Ω = 145,2 W

10. a) Der Strom eilt der Spannung um den Winkel ϕ = 28,8 el. vor.

un 125 V ni 2,5 A U 88,39 V


b) U = = = 88,39 V;   I = = = 1,77 A;    Z = = = 50 Ω
22 22 22 22 I 1,77 A

XC = Z . sin ϕ . Z = 50 Ω . sin 28,8 = 24,09 Ω f) 3 :

ij ƒ
R = 2Z 2 − XC2 = 2(50 Ω)2 − (24,09 Ω)2 = 43,82 Ω

c) UC = I . XC = 1,77 A . 24,09 Ω = 42,64 V


4& 9$U
6 9

d) P = R . I2 = 43,82 Ω . (1,77 A)2 = 137,28 W

e) cos 28,8 = 0,876

9.2.3 R-L-C-Reihenschaltung

1. a) Z = 2R2 + (XL − XC)2 = 2(25Ω)2 + (50 Ω − 40 Ω)2 = 26,93 Ω   c)

R 25 Ω
b) cos ϕ = = = 0,928 ➪ ϕ = 21,87
Z 26,93 Ω
XC = 40 Ω

XL = 50 Ω
Z = 26,9 Ω
2. a) Z = 2R2 + (XL − XC)2 = 2(300 Ω)2 + (200 Ω − 100 Ω)2 = 316,23 Ω
U 230 V
I= = = 0,73 mA R = 25 Ω
Z 316,23 Ω
UR = R . I = 300 Ω . 0,73 A = 219 V UL = XL . I = 200 Ω . 0,73 A = 146 V
UC = XC . I = 100 Ω . 0,73 A = 73 V
R 300 Ω
b) cos ϕ = = = 0,949 ➪ ϕ = 18,38
Z 316,23 Ω
1 1 XL 200 Ω
2π . f . X 2π . 50 Hz . 100Ω 2π . f 2π . 50 Hz
c) C = = = 31,83 mF   d) L = = = 0,637 H
C

1 1
2π . f . C 2π . 50 Hz . 18 . 10 F
3. a) XC = = = 176,84 Ω    
−6
d)

XL = 2π . f . L = 2π . 50 Hz . 0,8 H = 251,33 Ω


XC = 177 Ω
Z = 2R + (XL − XC) = 2(150 Ω) + (251,33 Ω − 176,84 Ω) = 167,48 Ω
2 2 2 2

XL =251 Ω
U 240 V
I= = = 1,43 A
Z 167,48 Ω
Z = 167,5 Ω
b) UL = I . XL = 1,43 A . 251,33 Ω = 359,4 V

UC = I . XC = 1,43 A . 167,48 Ω = 239,5 V R = 150 Ω

© Bildungsverlag EINS GmbH  75

BV1-00_Chap 09.indd 75 18/04/12 10:51 AM


9.2.3  R-L-C-Reihenschaltung

1 1
c) fres = = = 41,94 Hz        d)
2π . 2LC 2π . 20,8 H . 18 mF
XL = X = 2π . f . L = 2π . 41,94 Hz . 0,8 H = 210,82 Ω
C res

U 240 V
Ires = = = 1,6 A
R 150 Ω
UC = UL = Ires . XL = 1,6 A . 210,82 Ω = 337,31 V

4. a) XL = 2π . f . L = 2π . 100 Hz . 0,7958 H = 500 Ω   XL − XC = R . tan ϕ  = 100 Ω . tan 40 = 83,91 Ω


1 1
2π . f . XC 2π . 100 Hz . 416,1Ω
XC = XL − 83,91 Ω = 500 Ω − 83,91 Ω = 416,1 Ω   C = = = 3,83 mF

U 230 V
b) Z = 2R 2 + (XL − XC)2 = 2(100 Ω)2 + (83,91 Ω)2 = 130,54 Ω   I = = = 1,76 A
Z 130,54 Ω
UC = I . XC = 1,76 A . 416,1 Ω = 732,34 V UL = I . XL = 1,76 A . 500 Ω = 880 V

= 60 Ω  R = Z . cos ϕ = 60 Ω . cos 60 = 30 Ω  XL = Z . sin ϕ = 60 Ω . sin 60 = 51,96 Ω
U 240 V
5. Z = =
I 4A
cos ϕ = 0,8  ➪  ϕ = 36,87   XL − XC = R . tan ϕ = 30 Ω . tan 36,87 = 22,5 Ω
1 1
XC = XL − 22,5 Ω = 51,96 Ω − 22,5 Ω = 29,46 Ω   C =
2π .f.X C
=
2π . 50 Hz . 29,46 Ω = 108,05 mF

6. a) UR = 2U2 − (UL − UC)2 = 2(230 V)2 − (437 V − 300 V)2 = 184,75 V

UR
= 0,924 A   P = UR . I = 184,75 V . 0,924 A = 170,71 W
184,75 V
b) I = =
R 200 Ω
QC = UC . I = 300 V . 0,924 A = 277,2 VAr QL = UL . I = 437 V . 0,924 A = 403,79 VAr

S = 2P2 + (QL − QC)2 = 2(170,71 W)2 + (403,79 VAr − 277,2 VAr)2 = 212,53 VA

P 170,71 W
c) cos ϕ = = = 0,8032 ➪ ϕ = 36,6
S 212,53 VA

= 318,31Ω   XL = 2π . f . L = 2π . 50 Hz . 1,59 H = 499,51 Ω


1 1
7. a) XC =
2π .f.C =
2π . 50 Hz . 1 . 10 −5
F

Z = 2R2 + (XL − XC)2 = 2(150 Ω)2 + (499,51 Ω − 318,31 Ω)2 = 235,23 Ω

R 150 Ω
cos ϕ = = = 0,6377 ➪ ϕ = 50,3
Z 235,23 Ω
b) cos ϕ = 0,9  ➪  ϕ = 25,84 XL − XC = R . tan ϕ = 150 Ω . tan 25,84 = 72,64 Ω

XC = XL − 72,64 Ω = 499,51 Ω − 72,64 Ω = 426,87 Ω


1 1
C=
2π .f.X C
=
2π . 50 Hz . 426,87Ω = 7,46 mF

= 159,15 Ω  XL = 2π . f2 . L = 2π . 100 Hz . 1,59 H = 999 Ω


1 1
c) XC =
2π .f .C 2
=
2 π . 100 Hz . 1 . 10−5 F
Z = 2R + (XL − XC)2 = 2(150 Ω)2 + (999 Ω − 159,15 Ω)2 = 853,14 Ω
2

UL = I . XL = 0,27 A . 999 Ω = 269,73 V


U 230 V
I= = = 0,27 A
Z 853,14 Ω
UC = I . XC = 0,27 A . 159,15 Ω = 42,97 V UR = I . R = 0,27 A . 150 Ω = 40,5 V

76 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 09.indd 76 18/04/12 10:51 AM


9.2.3  R-L-C-Reihenschaltung

U 120 V
8. a) Z = = = 40Ω   XL = 2Z 2 − R 2 = 2(40 Ω)2 − (20 Ω)2 = 34,64 Ω
I 3A
XL 34,64 Ω
L=
2π f. =
2 π . 50 Hz
= 0,11 H

U 120 V
b) Z = = = 30 Ω
I 4Ω QC = 196,48 VAr

XL − XC = 2Z 2 − R2 = 2(30 Ω)2 − (20 Ω)2 = 22,36 Ω

XC = XL − 22,36 Ω = 34,64 Ω − 22,36 Ω = 12,28 Ω


S = 480 VA QL = 554,24 VAr
1 1
2 π . f . XC . 50 Hz . 12,28 Ω = 259,2 mF
C= =

c) QL = I2 . XL = (4 A)2 . 34,64 Ω = 554,24 VAr P = 320 W


QC = I 2 .X C
= (4 A) 2 . 12,28 Ω = 196,48 VAr
P = I2 . R = (4 A)2 . 20 Ω = 320 W
1 1
d) f = = = 29,8 Hz
2 . π . 2LC 2 . π . 20,11 H . 259,2 mF
9. a) ZSchalt. = 2R2 + (XL − Xc)2 = 2(40 Ω)2 + (70 Ω − 40 Ω)2 − 50 Ω

ZSpule = 2X2L + R2 = 2(70 Ω)2 + (40 Ω)2 = 80,62 Ω

1 1 XL 70 Ω
2π . f . Xc 2π . 50 Hz . 40 Ω 2π . f 2π . 50 HZ
b) C = = = 79,58 mF L = = = 0,223 H

1 1
f= = = 37,78 Hz
2π . 2LC 2π . 20,223 H − 79,58 mF
U 240 V U 240 V
c) I1 = = = 4,8 A I2 = = = 6A
Z 50 Ω R 40 Ω

d) Xc2 = XL2 = 2π . f . L = 2 . π . 37,78 Hz . 0,223 H = 52,94 Ω

UR1 = I1 . R = 4,8 A . 40 Ω = 192 V UR2 = I2 . R = 6 A . 40 Ω = 240 V

UL1 = I1 . XL1 = 4,8 A . 70 Ω = 336 V UL2 = I2 . XL2 = 6 A . 52,9 Ω = 317,64 V

Uc1 = I1 . Xc1 = 4,8 A . 40 Ω = 192 V Uc2 = I2 . Xc2 = 6 A . 52,9 Ω = 317,64 V

10. a) XL = 2 π . f . L = 2 π . 50 Hz . 0,42 H = 132 Ω XL = Xc c)


1 1
2π . f . X 2π . 50 HZ . 132 Ω
C= = = 24,11 mF
c
XC XL
U 120 V
b) I = = = 0,75 A
R 160 Ω

Uc = UL = I . Xc = 0,75 A . 132 Ω = 99 V
Z

U− 12 V U 230 V R
11. a) R = = = 120 Ω Z= = = 460 Ω
I− 0,1 A I 0,5 A
XL 444 Ω
2π . f 2π . 50 Hz
XL = 2Z 2 − R2 = 2(460 Ω)2 − (120 Ω)2 = 444 Ω L= = = 1,41 H

1 1
2π . f . X 2 π . 50 Hz . 444 Ω
b) C = = = 7,17 mF
L

© Bildungsverlag EINS GmbH  77

BV1-00_Chap 09.indd 77 18/04/12 10:51 AM


9.2.4  R-L-Parallelschaltung

9.2.4 R-L-Parallelschaltung

1. IR = I . cos ϕ = 2 A . 0,6 = 1,2 A cos ϕ = 0.6 ➪ ϕ = 53,13 ➪ sin ϕ = 0,8


IL = I . sin ϕ = 2 A . 0,8 = 1,6 A

2. P = S . cos ϕ = 130 VA . 0,68 = 88,4 W cos ϕ = 0,68 ➪ ϕ = 47,16

QL = S . sin ϕ = 130 VA . sin 47,16 = 95,32 VAr

3. a) XL = 2π . f . L = 2π . 50 Hz . 0,995 H = 312,59 Ω G = 2,5 mS


U 230 V U 230 V
IR = = = 575 mA IL = = = 736 mA
R 400 Ω XL 312,59 Ω

I = 2IR2 + IL2 = 2(575 mA)2 + (736 mA)2 = 934 mA

1 1 1 1 BL = 3,2 mS
b) G = = = 2,5 mS BL = = = 3,2 mS
R 400 Ω XL 312,59 Ω
Y = 4,06 mS
I 934 mA
Y= = = 4,06 mS
U 230 V

U 120 V 1 1
4. a) Z = = = 800 Ω    Y = = = 1,25 mS
I 0,15 A Z 800 Ω
b) G = Y . cos ϕ = 1,25 mS . cos 37 = 1 mS    BL = Y . sin ϕ = 1,25 mS . sin 37 = 0,75 mS
1 1 1 1
5. a) BL = = = 1,14 mS    G = = = 2 mS
XL 875 Ω R 500 Ω
1 1
b) Y = 2G2 + BL2 = 2(2 mS)2 + (1,14 mS)2 = 2,3 mS   Z =
Y
= .
2,3 10−3 S
= 434,78 Ω

G 2 mS
c) cos ϕ = = = 0,87  ➪  ϕ  = 29,54
Y 2,3 mS
6. a) IL = 2I 2 − IR2 = 2(4 A)2 − (2 A)2 = 3,46 A P = 460 W

U 230 V
b) XL = = = 66,47 Ω
IL 3,46 A
XL 66,47Ω QL = 795,8 VAr
2π . f 2 π . 50 Hz
L= = = 0,21 H

c) S = U . I = 230 V . 4 A = 920 VA


S = 920 VA

P = U . IR = 230 V . 2 A = 460 W

QL = U . IL = 230 V . 3,46 A = 795,8 VAr

U2 (120 V)2
7. a) R = = = 65,45 Ω  ➪  G = 15,2 mS 
P 220 W

R 65,45 Ω
XL = = = 113,37Ω  ➪  BL = 8,82 mS
tan ϕ tan 30

Y = 2G2 + B2L = 2(15,2 mS)2 + (8,82 mS)2 = 17,57 mS  ➪  Z = 56,915 Ω

XL 113,36 Ω
2π . f 2 π . 50 Hz
b) L = = = 0,36 H

U 120 V U 120 V U 120 V


c) I = = = 2,11 A   IR = = = 1,83 A   IL = = = 1,06 A
Z 56,915 Ω R 65,45 Ω XL 113,36 Ω

78 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 09.indd 78 18/04/12 10:51 AM


9.2.4  R-L-Parallelschaltung

U 240 V U2 (240 V)2


8. a) Z = = = 40 Ω  ➪  Y = 25 mS  b) R = = = 96 Ω  ➪  G = 10,42 mS
I 6A P 600 W

BL = 2Y 2 − G2 = 2(25 mS)2 − (10,42 mS)2 = 22,73 mS  ➪  XL = 44 Ω

XL 44 Ω R 96 Ω
2.π .f 2 . π . 50 Hz
L= = = 0,14 H   c) tan ϕ = = = 2,18  ➪  ϕ = 65,38
XL 44 Ω

U 240 V U 240 V
d) IL = = = 5,45 A IR = = = 2,5 A
XL 44 Ω R 96 Ω

9. a) XL = 2 π . f . L = 2 π . 50 Hz . 0,22 H = 69,115 Ω

ZSp = 2XL2 + R 2 = 2(69,115 Ω)2 + (125 Ω)2 = 142,835 Ω


U 230 V XL 69,115 Ω
ISp = = = 1,61 A tan ϕSp = = = 0,553  ➪  ϕ = 28,94
ZSp 142,835 Ω R1 125 Ω

IR,Sp = ISp . cos ϕ = 1,61 A . cos 28,94 = 1,45 A  IL = ISp . sin ϕ = 1,61 A . sin 28,94 = 0,707 A

U 230 V
IR2 = = = 4,18 A IR = IR,Sp + IR2 = 1,45 A + 4,18 A = 5,63 A
R2 55 Ω

I = 2IR2 + IL2 = 2(5,63 A)2 + (0,707 A)2 = 5,67 A

c) P = U . IR = 230 V . 5,63 A = 1 295 W


U 230 V
b) Z = = = 40,85 Ω   
I 5,63 A

XL1 = 2π . f . L1 = 2π . 50 Hz . 0,4 H = 125,66 Ω


S 960 VA
10. a) I = = = 4 A   
U 240 V
U 240 V
IL1 = = = 1,91 A IR = 3I 2 − IL2 = 3(4 A)2 − (1,91 A)2 = 3,515 A
XL1 125,66 Ω

U 240 V
R= = = 68,28 Ω
IR 3,515 A

R 68,28 Ω
b) XL = = = 81,37Ω 
tan ϕ tan 40
1 1 1 1 1
= − = − = 4,33 mS  ➪  XL2 = 230,95 Ω
XL2 XL XL1 81.37 Ω 125,66 Ω
XL2 230,95 Ω
2π . f 2π . 50 HZ
L2 = = = 0,735 H

U 240 V
c) IL2 = = = 1,04 A IL = IL1 + IL2 = 1,91 A + 1,04 A = 2,95 A
XL2 230,95 Ω

I = 3I2R + I2L = 3(3,515 A)2 + (2,95 A)2 = 4,59 A

d) QL1 = U . IL1 = 240 V . 1,91 A = 458,4 VAr QL = U . IL = 240 V . 2,95 A = 708 VAr

QL − QL1
ΔQ% = . 100% = 708 VAr − 458,4 VAr . 100% = 54,45%
QL1 458,4 VAr

U 100 V
11. Z1 = 3X2L + R21 = 3(70 Ω)2 + (100 Ω)2 = 122,065 Ω I1 = = = 0,82 A
Z 122,065 Ω

IR1 = I1 . cos ϕL = 0,82 A . cos 35 = 0,67 A


R 100 Ω
cos ϕL = = = 0,819  ➪  ϕL = 35
Z1 122,065 Ω
IXL = I1 . sin ϕL = 0,82 A . sin 35 = 0,47 A

© Bildungsverlag EINS GmbH  79

BV1-00_Chap 09.indd 79 18/04/12 10:51 AM


9.2.4  R-L-Parallelschaltung

U 100 V
I2 = = = 2,5 A IR1
R2 40 Ω I2

IR = IR1 + I2 = 0,67 A + 2,5 A = 3,17 A I1 IXL


I
I = 3IR2 + IXL2 = 3(3,17 A)2 + (0,47 A)2 = 3,2 A
R 500 Ω
12. Z1 = 3R2 + XL2 = 3(500 Ω)2 + (300 Ω)2 = 583,1 Ω    cos ϕ = = = 0,8576
Z 583,1 Ω
XL 500 Ω 1 1
2.π .f 2 . π . 50 Hz
L= = = 1,59 H    Y = = = 1,715 mS
Z 583,1 Ω

G = Y . cos ϕ = 1,715 mS . 0,8576 = 1,47 mS   ➪  R = 680 Ω

BL = Y . sin ϕ = 1,715 mS . 0,5145 = 0,882 mS  ➪  XL = 1 133,3 Ω


XL 1 133,3 Ω
2.π .f 2 . π . 50 Hz
Lpar = = = 3,6 H

9.2.5 R-C-Parallelschaltung

IR 1,3 A
1. I = 3I2R + I2C = 3(1,3 A)2 + (0,62 A)2 = 1,44 A    cos ϕ = = = 0,903  ➪  ϕ = 25,5
I 1,44 A
2. IR = I . cos ϕ = 2 A . cos 12 = 1,96 A      I C
= I . sin ϕ = 2 A . sin 12 = 0,42 A

3. QC = 2S2 − P2 = 3(800 VA)2 − (600 W)2 = 529,15 var

1 1
4. G = 3Y2 − B2C = 3(4,717 mS)2 − (2,5 mS)2 = 4 mS      R = = = 250 Ω
G 4 mS

5. a) P = 3S2 − Q2C = 3(700 VA)2 − 120 VAr)2 = 689,64 W

QC 120 VAr
b) sin ϕ = = = 0,1714 ➪ ϕ = 9,87
S 700 VA

6. a) Y = 3G2 + B2C = 3(8 mS)2 + (16 mS)2 = 17,89 mS

1 1 1 1 1 1
b) R = = = 125 Ω   XC = = = 62,5 Ω   Z = = = 55,9 Ω
G 8 mS BC 16 mS Y 17,89 mS

U 230 V
c) I = = = 4,11 A
Z 55,9 Ω
U 230 V I IC
IR = = = 1,84 A
R 125 Ω

U 230 V IR
IC = = = 3,68 A
XC 62,5 Ω

1 1 1 1
2π . f . C 2π . 50 Hz . 8,2 . 10−6 F
7. a) XC = = = 388,18 Ω BC = = = 2,58 mS
XC 388,18 Ω

1 2 1 1 1
G= a b − B2C = − (2,58 mS)2 = 2,11 mS R= = = 473,93 Ω
C Z C (300 Ω)2 G 2,11 mS
R 473,93 Ω U2 (150 V)2
b) tan ϕ = = = 1,22 ➪ ϕ = 50,66 c) P = = = 47,475 W
XC 388,18 Ω R 473,93 Ω

1 1
2π . f . C 2π . 50 Hz . 39 . 10
8. a) XC = = = 81,62 Ω
−6
F

80 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 09.indd 80 18/04/12 10:51 AM


9.2.5  R-C-Parallelschaltung

1 2 1 2 1 1
Y= b + a b =
a + = 23,45 mS ➪ Z = 42,64 Ω
C R XC C (50 Ω) 2
(81,62 Ω)2

R 50 Ω
b) tan ϕ = = = 0,613 ➪ ϕ = 31,5
XC 81,62 Ω

U 230 V U 230 V U 230 V


c) I = = = 5,394 A   IR = = = 4,6 A   IC = = = 2,82 A
Z 42,64Ω R 50 Ω XC 81,62 Ω

U= 100 V U 50 V
9. a) R = = = 200 Ω Z= = = 100 Ω
I= 0,5 A I 0,5 A

1 1 1 1
BC = − 2= − = 8,66 mS ➪ XC = 115,47Ω
CZ 2
R C (100 Ω) 2
(200 Ω)2
1 1
2π . f . XC 2π . 50 Hz . 115,47Ω
C= = = 27,57 mF 

G Z 100 Ω
b) cos ϕ = = = = 0,5 ➪ ϕ = 60
Y R 200 Ω
U 50 V U 50 V
c) IR = = = 0,25 A IC = = = 0,43 A
R 200 Ω XC 115,47Ω

10. a) S = 3P2 + Q2C = 3(500 W)2 + (600 VAr)2 = 813,94 VA

U2 (230 V)2 U2 (230 V)2 U2 (230 V)2


b) Z = = = 65 Ω R= = = 96,18 Ω XC = = = 88,17Ω
S 813,94 VA P 550 W QC 600 VAr

U 230 V U 230 V U 230 V


c) I = = = 3,54 A  IR = = = 2,39 A  IC = = = 2,61 A
Z 65 Ω R 96,18 Ω XC 88,17Ω
d) S = U . I = 230 V . 3,54 A = 814,2 VA
P = U . IR = 230 V . 2,39 A = 549,7 W
S
QC = U . IC = 230 V . 2,61 A = 600,3 VAr QC

C1 . C2
3 mF . 5,1 mF
P
11. a) Cg = = = 1,89 mF
C1 + C2 8,1 mF
1 1
XC =
2π .f.C =
2π . 60 Hz . 1,89 mF = 1,4 kΩ ➪ BC = 0,71 mS

U 150 V
Z= = = 375 Ω ➪ Y = 2,67 mS
I 0,4 A

G = 3Y 2 − BC2 = 3(2,67 mS)2 − (0,71 mS)2 = 2,57 mS ➪ R = 390 Ω


U 150 V U 150 V
b) IR = = = 0,385 A IC = = = 0,11 A
R 0,39 KΩ XC 1,4 kΩ
IR 0,385 A
c) cos ϕ = = = 0,9625
I 0,4 A

d) S = U . I = 150 V . 0,4 A = 60 VA QC = U . IC = 150 V . 0,11 A = 16,5 VAr


P = U . IR = 150 V . 0,385 A = 57,75 W
U1 24 V U2 (24 V)2
12. R1 = = = 48 Ω ➪ Z2 = 48 Ω R2 = = = 72 Ω
I 0,5 A P 8W

© Bildungsverlag EINS GmbH  81

BV1-00_Chap 09.indd 81 18/04/12 10:52 AM


9.2.5  R-C-Parallelschaltung

1 1 1 1 1 1
BC = − = − = 15,53 mS XC = = = 64,39 Ω
C Z2 2
R2 2
C (48 Ω) 2
(72 Ω)2 BC 15,53 mS
1 1
C=
2π .f.X C
=
2π . 50 Hz . 64,39 Ω = 49,43 mF

U 230 V
13. a) Z = = = 92 Ω
I 2,5 A
Z 92 Ω Z 92 Ω
b) R = = = 106,23 Ω XC = = = 184 Ω
cos ϕ cos 30 sin ϕ sin 30
R 106,23 Ω
ZR = 3R2 + XC2 = 3(106,25 Ω)2 + (184 Ω)2 = 212,47 Ω   cos ϕ = = = 0,5 ➪ ϕ = 60
Z 212,47 Ω

c) PReihe = I 2 . R = (2,5 A)2 . 92 Ω = 575 W


U2 (230 V)2
Ppar = = = 497,9 W
R 106,25 Ω

9.2.6 R-L-C-Parallelschaltung

1 1 1 2
1. a) Y = 3G2 + (BL − BC)2 = + a − b = 20,16 mS ➪ Z = 49,6 Ω
C (50 Ω) 2
100 Ω 80 Ω
G Z 49,6 Ω
b) cos ϕ = = = = 0,992 ➪ ϕ = 7,25
Y R 50 Ω

U 220 V
2. a) IR = = = 2,2 A IC = IL − 3I 2 − IR2 = 6 A − 3(5,5 A)2 − (2,2 A)2 = 0,96 A
R 100 Ω

U 220 V XL 36,67Ω U 220 V


2π . f 2π . 50 Hz
b) XL = = = 36,67Ω L= = = 0,117 H XC = = = 0,23 kΩ
IL 6A IC 0,96 A
1 1
C=
2π .f.X C
=
2π . 50 Hz . 0,23 kΩ = 13,84 mF

IL − IC 6 A − 0,96 A
c) tan ϕ = = = 2,29 ➪ ϕ = 66,2
IR 2,2 A

3. a) U = R . IR = 80 Ω . 3 A = 240 V I = 3IR2 + (IL − IC)2 = 3(3 A)2 + (2 A − 1,2 A)2 = 3,1 A
U 240 V
Z= = = 77,42 Ω
I 3,1 A

1 1 1 1
b) Y = = = 12,92 mS   G = = = 12,5 mS 
Z 77,42 Ω R 80 Ω

U 240 V U 240 V
XL = = = 120 Ω ➪ BL = 8,33 mS XC = = = 120 Ω ➪ BC = 5 mS
IL 2A IL 1,2 A

U2 (240 V)2 G
c) P = = = 720 W
R 80 Ω
Y
G 12,5 mS BL
d) cos ϕ = = = 0,9675 ➪ ϕ = 14,65
Y 12,92 mS BC
4. a) IL = IR . tan ϕ + IC = 2,5 A . tan 30 + 4 A = 5,44 A

I = 3I2R + (IL − IC)2 = 3(2,5 A)2 + (5,44 A − 4 A)2 = 2,885 A


U 230 V XL 42,28 Ω
b) XL =
IL
=
5,44 A
= 42,28 Ω L=
2π .f =
2 π . 50 Hz
= 0,135 H

82 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 09.indd 82 18/04/12 10:52 AM


9.2.6  R-L-C-Parallelschaltung

U 230 V 1 1
XC =
IC
=
4A
= 57,5 Ω C=
2π .f.X C
=
2π . 50 Hz . 57,5 Ω = 55,36 mF

c) S = U . I = 230 V . 2,885 A = 663,6 VA P = U . IR = 230 V . 2,5 A = 575 W

QC = U . IC = 230 V . 4 A = 920 VAr QL = U . IL = 230 V . 5,44 A = 1 251,2 VAr

5. a) U = IR . R = 0,92 A . 200 Ω = 184 V

U 184 V XL 122,67 Ω
b) XL =
IL
=
1,5 A
= 122,67Ω ➪ BL = 8,15 mS   L = .
2π f
=
2 π . 50 Hz
= 0,39 H

U 184 V
XC = = = 262,86 Ω ➪ BC = 3,8 mS
IC 0,7 A
1 1
C=
2π .f.X C
=
2π . 50 Hz . 262,86 Ω = 12,11 mF

1 1
c) Y = + (BL − BC)2 = + (8,15 mS − 3,8 mS)2 = 6,63 mS ➪ Z = 150,83 Ω
C R2 C (200 Ω)2

G Z 150,85 Ω
d) cos ϕ = = = = 0,754 ➪ ϕ = 41
Y R 200 Ω

6. a) XL = 2π . f . L = 2π . 50 Hz . 0,955 H = 300,02 Ω  ➪  BL = 3,33 mS


1 1
XC =
2π .f.C =
2π . 50 Hz . 15 mF = 212,21 Ω  ➪  BC = 4,71 mS

U 230 V
Z= = = 164,29 Ω ➪  Y = 6,09 mS
I 1,4 A

G = 3Y2 − (BL − BC)2 = 3(6,09 mS)2 − (3,33 mS − 4,71 mS)2 = 5,93 mS ➪ R = 168,63 Ω

U 230 V U 230 V U 230 V


b) IR = = = 1,36 A   IL = = = 0,77 A   IC = = = 1,08 A
R 168,68 Ω XL 300,02 Ω XC 212,21 Ω

G 5,93 mS
c) cos ϕ = = = 0,9737 ➪ ϕ = 13,16
Y 6,09 mS

1 1
d) fres =
2π . 1LC =
2π . 10,955 H . 1,5 mF = 42,05 Hz

XL = 2 π . f . L = 2 π . 50 Hz . 0,2 H = 62,83 Ω


U 230 V
7. a) IR = = = 1,53 A
R 150 Ω
U 230 V IR 1,53 A U 230 V
IL = = = 3,66 A    I = = = 1,8 A    Z = = = 127,78 Ω
XL 62,83 Ω cos ϕ 0,85 I 1,8 A

b) IL − IC = 2I 2 − IR2 = 2(1,8 A)2 − (1,53 A)2 = 0,95 A   IC = IL  −  0,95 A = 3,66 A − 0,95 A = 2,71 A

U 230 V 1 1 P
XC =
IC
=
2,71 A
= 84,87 Ω C= . .
2 π f XC
=
2 π 50 Hz . 84,87 Ω
. = 37,5 mF
S
1 1 1 1
c) G = = = 6,67 mS BL = = = 15,92 mS
R 150 Ω XL 62,83 Ω
1 1 QC
BC = = = 11,87 mS
XC 84,87 Ω QL

d) P = U . IR = 230 V . 1,53 A = 351,9 W

© Bildungsverlag EINS GmbH  83

BV1-00_Chap 09.indd 83 18/04/12 10:52 AM


9.2.6  R-L-C-Parallelschaltung

S = U . I = 230 V . 1,8 A = 414 VA


QL = U . IL = 230 V . 3,66 A = 841,8 VAr
QC = U . IC = 230 V . 2,71 A = 623,3 VAr

8. a) XL = 2 π . f . L = 2 π . 150 Hz . 0,5 H = 471,2 Ω  C =


1 1
2π . f . X 2 π . 50 Hz . 471,2 Ω
= = 2,25 mF
C

U 230 V
b) IC = = = 0,488 A    ZSp = 3R2 + XL2 = 3(50 Ω)2 + (471,2 Ω)2 = 380,79 Ω
XC 471,2 Ω

= 0,604 A   P = I 2 . R = (0,604 Ω)2 . 50 Ω = 18,24 W


U 230 V
Isp = =
ZSp 380,79 Ω

P 18,24 W
Iges = = = 79 mA
U 230 V

U 230 V
9. a) ZSp = 3R2 + XL2 = 3(150 Ω)2 + (350 Ω)2 = 380,79 Ω ISp = = = 0,604 A
ZSp 380,79 Ω
1 1 U 230 V
2π . f . C 2 π . 50 Hz . 5,6 mF
b) XC = = = 568,41 Ω IC = = = 0,405 A
XC 568,41Ω

XL 350 Ω
c) tan ϕSp = = = 2,3  ➪  ϕSp = 66,8 P
R 150 Ω

Parallel-Ersatzschaltbild
S
IR = ISp . cos ϕSp = 0,6 A . cos 66,8 = 0,24 A

IL = ISp . sin ϕSp = 0,6 A . sin 66,8 = 0,55 A

I = 3IR2 + (IL − IC)2 = 3(0,24 A)2 + (0,55 A − 0,405 A)2 = 0,28 A


QL
IR
0,24 A
cos ϕ = = = 0,857  ➪  ϕ = 31,02 QC
I 0,24 A

d) P = U . IR = 230 V . 0,24 A = 55,2 W


S = U . I = 230 V . 0,28 A = 64,4 VA
QL = U . IL = 230 V . 0,55 A = 126,5 VAr
QC = U . IC = 230 V . 0,405 A = 93,15 VAr

S = U . I = 230 V . 4,5 A = 1 035 VA


U 230 V
10. a) Z = = = 51,11 Ω
I 4,5 A
P 750 W
cos ϕ = = = 0,725 ➪ ϕ = 43,56
S 1 035 VA

R = Z . cos ϕ = 51,11Ω . cos 43,56 = 37,05 Ω XL = Z . sin ϕ = 51,1 Ω . sin 43,56 = 35,22 Ω

U 230 V U 230 V
b) IR = = = 6,21 A IL = = = 6,53 A
R 37,05 Ω XL 35,22 Ω

1 1
2π . f . X 2π . 50 Hz . 35,22 Ω
c) Xc = XL = 35,22 Ω C= = = 90,38 mF
c

11. a) XL = 2 π . f . L = 2 π . 50 Hz . 0,4 H = 125,66 Ω Z = 3R + X = 3(50 Ω) + (125,66 Ω)


Sp
2 2
L
2 2
= 135,24 Ω

84 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 09.indd 84 18/04/12 10:52 AM


9.2.6  R-L-C-Parallelschaltung

= 1,7 A P = I 2 . R = (1,7 A)2 . 50 Ω = 144,5 W


U 230 V
ISP = =
ZSp 135,24 Ω
QL = I 2 . XL = (1,7 A)2 . 125,66 Ω = 363,2 VAr Sges = U . I = 230 V . 1,5 A = 345 VA

Qges = 2S2 − P2 = 3(345 VA)2 − (144,5 W)2 = 313,28 VAr

Qc = QL − Qges = 363,2 VAr − 313,38 VAr = 49,92 VAr

Qc 363,2 VAr Qc 363,2 VAr


2π . f . U 2π . 50 Hz . (230 V)2
b) I = = = 1,58 A c) C = = = 21,85 mF
U 230 V 2

9.2.7 Blindleistungskompensation in Wechselstromanlagen

Qc 46 VAr
2π . f . U 2π . 50 Hz . (230 V)
1. C = = 2
= 2,77mF 2

2. Qc = U . 2π . f . C = (230 V) . 2π . 50 Hz . 1 . 10
2 2 −4
F = 1,66 kVAr

Qc 1 kVAr
2π . f . U 2π . 50 Hz . (230 V)
3. a) C = 2
= 2
= 60,17mF  

Qc 1 kVAr
2π . f . U 2π . 50 Hz . (400 V)
b) C = 2
= 2
= 19,89 mF

Qc 280 VAr
2π . f . U 2π . 50 Hz . (235 V)
4. Qc = Q1 − Q2 = 430 VAr − 150 VAr = 280 VAr C= = 2
= 16,14 mF
2

5. a) cos ϕ1 = 0,6 ➪ ϕ1 = 53,13 ➪ tan ϕ1 = 1,33 Q = P . tan ϕ = 3 kW . 1,33 = 4 kVAr


L 1

b) cos ϕ2 = 0,92 ➪ ϕ2 = 23,07 ➪ tan ϕ2 = 0,426

Qc = P . (tan ϕ1 − tan ϕ2) = 3 kW . (1,333 − 0,426) = 2721 VAr

Qc 2 721 VAr
2π . f . U 2π . 50 Hz . (230 V)2
C= 2
= = 163,73 mF

6. a) S = U . I = 230 V . 6,2 A = 1 426 VA cos ϕ1 = 0,68 ➪ ϕ1 = 47,156 ➪ sin ϕ1 = 0,733

P = S . cos ϕ1 = 1 426 VA . 0,68 = 969,68 W QL = S . sin ϕ1 = 1 426 kVA . 0,733 = 1,045 kVAr

Qc 1,045 kVAr P 969,68 W


2π . f . U 2 π . 50 Hz . (230 V)
b) QL = QC  ➪  C = = = 62,88 mF   c) I = = = 4,22 A
2 2
U 230 V

    R = Z . cos ϕ1 = 65,71 Ω . 0,7 = 46 Ω


U 230 V
7. a) Z1 = = = 65,71Ω  
I 3,5 A
P = I 2 . R = (3,5 A)2 . 46 Ω = 563,5 W      XL = Z . sin ϕ1 = 65,71 Ω . 0,714 = 46,92 Ω

cos ϕ2 = 0,9  ➪  tan ϕ2 = 0,484       XC = XL − R . tan ϕ2 = 46,92 Ω − 46 Ω . 0,484 = 24,66 Ω
1 1
2 π . f . XC 2 π . 50 Hz . 24,66 Ω
C= = = 129,08 mF

b) Z2 = 3R2 + (XL − XC)2 = 3(46 Ω)2 + (46,92 Ω − 24,66 Ω)2 = 51,1 Ω

© Bildungsverlag EINS GmbH  85

BV1-00_Chap 09.indd 85 18/04/12 10:52 AM


9.2.7  Blindleistungskompensation in Wechselstromanlagen

U  =  Z1 . I = 65,71 Ω . 4,5 A  =  295,7 V


U 230 V
I2 = = = 4,5 A
Z2 51,1Ω

c) P = I 2 . R = (4,5 A)2 . 46 Ω = 931,5 W

Pab 1,1 kW
8. a) Pzu = = = 1,51 kW
η 0,73
Pzu 1 510 W
U.I 235 V . 8,5 A
b) cos ϕ = = = 0,756  ➪  tan ϕ1 = 0,866   cos ϕ2 = 0,9  ➪  tan ϕ2 = 0,329

c) QC = Pzu . (tan ϕ1 − tan ϕ2) = 1,51 kW . (0,866 − 0,329) = 810,87 VAr


QC 810,87 VAr Pzu 1 510 W
2π . f . U 2 π . 50 Hz . (235 V) U . cos ϕ2 235 V . 0,95
C= 2
= 2
= 46,74 mF d) I = = = 6,76 A

9. a) P = U . I1 . cos ϕ1 = 230 V . 77,3 A . 0,5 = 8,89 kW

b) cos ϕ1 = 0,5  ➪  tan ϕ1 = 1,732    cos ϕ2 = 0,9  ➪  tan ϕ2 = 0,484

QC = P . (tan ϕ1 − tan ϕ2) = 8,89 kW . (1,732 − 0,484) = 11,095 kVAr

QC 11,095 kVAr
c) C =
2π .f.U 2
=
2π . 50 Hz . (230 V) 2
= 667,61 mF

P 69 W
230 V . 0,67 A
10. a) cos ϕ1 = = = 0,488  ➪  ϕ1 = 63,4  ➪  tan ϕ1 = 1,99
S1

b) QL = S1 . sin ϕ1 = 154,1 VA . sin 63,4 = 137,87 VAr

c) QC = P . (tan ϕ1 − tan ϕ2) = 69 W . (1,99 − 0,484) = 103,91 VAr   (cos ϕ2 = 0,9  ➪  tan ϕ2 = 0,484)

QC 103,91 VAr
d) C =
2π .f.U 2
=
2π . 50 Hz . (230 V) 2
= 6,25 mF

P 69 W S2 76,67 VA
e) S2 = = = 76,67 VA I2 = = = 0,33 A
cos ϕ2 0,9 U 230 V

11. a) P = U . I . cos ϕ = 230 V . 77,3 A . 0,5 = 8,89 kW b) A = 25 mm2


P 8,89 kW
U. 230 V . 0,9
c) I2 = = = 42,9 A   ➪   A = 10 mm2
cos ϕ2
d) cos ϕ1 = 0,5  ➪  tan ϕ1 = 1,732    cos ϕ2 = 0,9  ➪  tan ϕ2 = 0,484
QC = P . (tan ϕ1 − tan ϕ2) = 8,89 kW . (1,732 − 0,484) = 11,095 kVAr

QC 11,095 kVAr
e) C =
2π .f.U 2
=
2π . 50 Hz . (230 V) 2
= 667,61 mF

9.3 Betriebsmittel im Drehstromkreis

9.3.1 Symmetrische Belastung bei Stern- und Dreieckschaltung

U 400 V
1. UStr = = = 230,94 V
13 13

I 27 A
2. IStr = = = 15,59 A
13 13

3. P = 13 . U . I . cos ϕ = 13 . 1 000 V . 525 A . 0,87 = 791,1 kW

86 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 09.indd 86 18/04/12 10:52 AM


9.3.1  Symmetrische Belastung bei Stern- und Dreieckschaltung

Pab 5,3 MW Pzu 6 090 kW


I=
13 . U . 13 . 6 kV . 0,85
4. Pzu = = = 6,09 MW = = 689,42 A
η 0,87 cos ϕ

5. Sternschaltung:

U 400 V UStr 230,94 V


a) UStr = = = 230,94 V b) I = IStr = = = 23,1 A
13 13 R 10 Ω

c) PStr = UStr . IStr = 230,94 V . 23,1 A = 5,33 kW d) P = 3 . PStr = 3 . 5,33 kW = 16 kW

Dreieckschaltung:
UStr
b) I = 13 . IStr = 13
400 V
a) UStr = U = 400 V = 13 = 69,3 A
R 10 Ω

c) PStr = UStr . IStr = 400 V . 40 A = 16 kW d) P = 3 . PStr = 3 . 16 kW = 48 kW

P 6,6 kW
6. a) Pstr = = = 2,2 kW
3 3
U 400 V PStr 2 200 W
b) UStr = = = 230,94 V    I = IStr = = = 9,53 A
13 13 UStr 230,94 V

UStr 230,94 V
c) R = = = 24,23 Ω
IStr 9,53 A

P 18 kW PStr 6 000 W UStr 400 V


7. a) PStr = = = 6 kW  b) IStr = = = 15 A  c) R = = = 26,67Ω
3 3 UStr 400 V IStr 15 A

8. S = 13 . U . I = 13 . 1 kV . 125 A = 216,51 kVA P = S . cos ϕ = 216,51 kVA . 0,88 = 190,53 kW

Q = S . sin ϕ = 216,51 kVA . 0,475 = 102,84 kVAr

9. a) XL = 2π . f . L = 2π . 50 Hz . 0,2 H = 62,83 Ω    Z = 3R2 + XL2 = 3(100Ω)2 + (62,83Ω)2 = 118,1Ω

= 8,47 A         I = 13 . IStr = 13 . 8,47 A = 14,67 A


U 1 000 V
b) IStr = =
Z 118,1 Ω

= 0,847  P = 13 . U . I . cos ϕ = 13 . 1 kV . 14,67 A . 0,847 = 21,52 kW


R 100 Ω
c) cos ϕ = =
Z 118,1 Ω
IΔ 14,67 A
d) IY = = = 4,89 A
3 3

10. a) P = 13 . U . I . cos ϕ = 13 . 400 V . 3 A . 0,7 = 1,455 kW


P 1 455 W PStr 485 W R 53,89 Ω
b) PStr =
= = 485 W   R = 2 = = 53,89 Ω  Z = = = 79,99 Ω
3 3 IStr (3 A)2 cos ϕ 0,7
XL
XL = Z . sin ϕ = 76,99  . 0,714 = 54,97     L =
54,97 Ω
2π . 50 Hz
= = 175 mH
2π f
1 1
2π . f . C 2 π . 50 Hz . 100 mF
11. XC = = = 31,83 Ω

UStr 230 V
A: Sternschaltung: a) IStr = = = 7,26 A
Xc 31,83 Ω

b) QStr = UStr . IStr = 230 V . 7,26 A = 1,66 kVAr c) Q = 3 . QStr = 3 . 1,66 kvar = 4,98 kVAr

© Bildungsverlag EINS GmbH  87

BV1-00_Chap 09.indd 87 18/04/12 10:52 AM


9.3.1  Symmetrische Belastung bei Stern- und Dreieckschaltung

UStr 400 V
B: Dreieckschaltung: a) IStr = = = 12,57 A
Xc 31,83 Ω

b) QStr = UStr . IStr = 400 V . 12,57 A = 5,03 kVAr c) Q = 3 . QStr = 3 . 5,03 kvar = 15,08 kVAr

3 . PY = PY + 2,5 kW
2,5 kW
12. a) PΔ = PY + 2,5 kW PY = = 1,25 kW
2

PΔ = 3 . PY = 3 . 1,25 kW = 3,75 kW

PΔ 3,75 kW U2 (400 V)2


b) PStrΔ = = = 1,25 kW R= = = 128 Ω
3 3 PStrΔ 1 250 W

UStr
PStr = UStr . IStr = 230 V . 4,6 A = 1 058 W
230 V
13. a) I1 = I2 = I3 = IStr = = = 4,6 A
R 50 Ω

P = 3 . PStr = 3 . 1 058 W = 3 174 W

P = U . I = 400 V . 4 A = 1 600 W


U 400 V
b) I1 = I3 = = = 4 A
R1 + R3 50 Ω + 50 Ω

UStr
P = PStr = UStr . I1 = 230 V . 4,6 A = 1 058 W
230 V
c) I1 = IN = = = 4,6 A
R 50 Ω

U 400 V
d) IStr1 = IStr2 = = = 8 A   IStr3 = 0 A   I1 = I3 = IStr1 = 8 A
R 50 Ω

I2 = 13 . IStr1 = 13 . 8 A = 13,86 A

PStr1 = PStr2 = U . IStr1 = 400 V . 8 A = 1 600 W P = 2 . PStr1 = 2 . 1 600 W = 3 200 W

R . 2R 2 . R2 2.R 2 . 50 Ω U 400 V
e) Rges =
R + 2R
= .
3 R
=
3
=
3
= 33,33 Ω I1 = I2 =
Rges
=
33,33 Ω
= 12 A

U2 (400 V)2 (U/2)2 (400 V/2)2


PStr3 = = = 3 200 W PStr1 = PStr2 = = = 800 W
R 50 Ω R 50 Ω

P = PStr3 + 2 . PStr1 = 3 200 + 2 . 800 W = 4 800 W

PStr = P = U . I1 = 400 V . 8 A = 3 200 W


U 400 V
f) I1 = I3 = = = 8 A
R 50 Ω

14. a) Q = m . c . ∆T = 80 kg . 4,19 kJ/(kg . K) . (85 – 13)K = 24 134,4 kJ

Q 24 134,4 kJ W 28 393 kWs


2,5 . 3 600 s
W= = = 28 393 kWs P = = = 3,155 kW
z 0,85 t

P 3,155 kW UStr2 (400 V)2


b) PStr = = = 1,05 kW R= = = 152,4 Ω
3 3 PStr 1 050 W

9.3.2 Blindleistungskompensation in Drehstromanlagen

Pab
= 21,023 kW   S = 13 . U . I = 13 . 400 V . 36 A = 24,94 kVA
18,5 kW
1. a) Pzu = =
η 0,88

Q = 2S2 − Pzu2 = 3(24,94 kVA)2 − (21,023 kW)2 = 13,42 kVAr

88 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 09.indd 88 18/04/12 10:52 AM


9.3.2  Blindleistungskompensation in Drehstromanlagen

b) QL* = QC = 9 kVAr Qzu = Q1 – Q2 = 13,42 kVAr – 9 kVAr = 4,42 kVAr


Qc/3 9 kVAr/3
2 π f . U2 2 π 50 Hz . (400 V)2
c) CStr = = = 59,68 mF

S 21,48 kVA
I2* =
d) S = 3Pzu2 + Qzu2 = 221,0232 + 4,422 kVA = 21,48 kVA
.
13 U
=
13 . 400 V
= 31 A

2. a) Pzu = 13 . U . I . cos ϕ = 13 . 400 V . 16,7 A . 0,81 = 9,372 kW

QL = Pzu . (tan ϕ1 – tan ϕ2) = 9,372 kW . (0,724 – 0,4843) = 2,246 kVAr

b) QLN = 13 . U . I . sin ϕ = 13 . 400 V . 16,7 A . 0,5864 = 6,784 kVAr

QLN − QC 6,784 kVAr − 3,6 kVAr


tan ϕ2 = = = 0,34    cos ϕ2 = 0,947
P 9,372 kW
QC/3 3,6 kVAr/3
2π f . U2 2π 50 Hz . (400 V)2
c) CStr = = = 23,87 mF

3. a) S1 = 13 . U . I = 13 . 660 V . 98,4 A = 112,486 kVA


P1 90 kW
Q1 = 3S12 − P12 = 2112,4862 − 902 kVAr = 67,477 kVAr cos ϕ = = = 0,8
S1 112,486 VA
b) S10 = 13 . U . I = 13 . 660 V . 40,56 A = 46,366 kVA
P10 11,25 kW
QL = 2S102 − P102 = 246,3662 − 11,252 kVAr = 44,98 kVAr cos ϕ0 = = = 0,2426
S10 46,366 kVA

c) QL* = 3 . 0,8 . QL = 3 . 0,8 . 44,98 kVAr = 107,952 kVAr

QL* 107,952 kVAr


2π f . U2 2 . π . 50 Hz . (660 V)2
C= = = 788,85 mF

d) QL2 = Q1 – QL*/3 = 67,477 kVAr – 35,984 kVAr = 31,493 kVAr


P2 90 kW
S2 = 3P22 + QL22 = 2902 + 31,4932 kVA = 95,35 kVA cos ϕ2 = = = 0,944
S2 95,35 kVA

4. a) QL* = QC = P/η . (tan ϕ1 – tan ϕ2) = 30 kW/0,9 . (0,672 – 0,484) = 6,27 kVAr


Qc 6,27 kVAr
2 πf . U 2 . π . 50 Hz . (400 V)
b) Cges = 2
= 2
= 124,7 mF C1–3 = Cges/3 = 124,7mF/3 = 41,6 mF

c) abgelesen  ➪  cos ϕ3 = 0,84


Qc/3
5. a) QC = 0,85 . 5 kVAr = 4,25 kVAr
4,25 kVAr/3
2πf . U
= . .
2 π 50 Hz . (400 V)
b) C1− 3 = 2
= 28,2 mF 2

6. a) I1 = 0,019 . 61 A = 1,159 A S1 = 13 . U . I = 13 . 20 kV . 1,159 A = 40,15 kVA


1 1

Q10 = 2S − P = 240,15 − 2,2 kVAr = 40,09 kVAr


2 2 2 2

Qc
b) QC = 0,7 . Q10 = 0,7 . 40,09 kVAr = 28,06 kVAr
28,06 kVAr
2 πf . U 2 π . 50 Hz . (400 V)
C= 2
= 2
= 558 mF

Qc/3
7. a) QC = 0,95 . QTab = 0,95 . 10 kVAr = 9,5 kVAr   b) C =
9,5 kVAr/3
2 πf . U 2 π . 50 Hz . (400 V)
2
= 2
= 189 mF

© Bildungsverlag EINS GmbH  89

BV1-00_Chap 09.indd 89 18/04/12 10:52 AM


10 Elektrische Anlagen der Haustechnik

10.1 Schutzmaßnahmen nach DIN VDE 0100

10.1.1 Kenngrößen

U0 230 V
1. IF = = = 40 mA
Rges 5,75 kΩ
2. Rges = RK + RSt = 1 kΩ + 21,4 kΩ = 22,4 kΩ    UF = Rges . IF = 22,4 kΩ . 5 mA = 112 V

UL 50 V UL 120 V
3. a) AC: IF = = = 50 mA b) DC: IF = = = 120 mA
RK 1 kΩ RK 1 kΩ

4. a) Rges = RT + RL + RF + RK + RSt + RB = 15 mΩ + 0,75 Ω + 285 Ω + 1 kΩ + 3 kΩ + 0,55 Ω = 4 286,3 Ω

U0 228 V
IF = = = 53,19 mA b) Tödliche Stromwirkung nach ca. 1 s.
Rges 4 286,3 Ω

c) UF = IF . (RK + RE) = 53,19 mA . (1 kΩ + 3 kΩ) = 212,76 V


d) UB = RK . IF = 1 kΩ . 53,19 mA = 53,19 V

UL 50 V U0 230 V
5. IFzul. = = = 35,71 mA    Rges = = = 6,44 kΩ
RK 1 400 Ω IFzul. 35,71mA

RSt = Rges − RK − RF = 6,44 kΩ − 1,4 kΩ − 0,15 kΩ = 4,89 kΩ

6. a) Rges = 2 . RTStr + 2 . RL + RK = 2 . 20 mΩ + 2 . 0,3 Ω + 1 500 Ω = 1 500,64 Ω

U0 400 V
IF = = = 266,56 mA
Rges 1 500,64 Ω

b) Tödliche Stromwirkung nach ca. 0,4 s. c) UB = RK . IF = 1 500 Ω . 266,55 mA = 399,83 V

7. a) Die Loslassgrenze wird nicht erreicht.


U0 230 V U0 230 V
b) Rges = = = 25,56 kΩ c) IF = = = 12,73 mA
IF 9 mA Rges − ΔR 25,56 kΩ − 7,5 kΩ

8. Rges = RSt + RK + RT + RL + RB = 250 kΩ + 1 000 Ω + 20 mΩ + 2 Ω + 980 mΩ = 251 003 Ω

U0
= 916,32 μA    UB = RK . IF = 1 000 Ω . 916,32 μA = 0,92 V
230 V
IF = =
Rges 251 003 Ω

9. a) Rges = RT + RL + RF + RK + RE + RB = 15 mΩ + 1,2 Ω + 18 Ω + 1 kΩ + 180 Ω + 0,8 Ω = 1 200,015 Ω

U0 230 V
IF = = = 191,66 mA     b) Tödliche Stromwirkung nach ca. 0,3 s.
Rges 1 200,015 Ω

c) UB = IF . RK = 191,66 mA . 1 kΩ = 191,66 V

d) UF = IF . (RK + RE) = 191,66 mA . (1 kΩ + 180 Ω) = 226,16 V

90 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 10.indd 90 18/04/12 8:22 AM


10.1.2  Schutzmaßnahmen im TN-System

10.1.2 Schutzmaßnahmen im TN-System

1. a) I 10 A 16 A 25 A  32 A 50 A    63 A


n

Ia 95 A 140 A 250 A  320 A 570 A   720 A


Zs 4,21 Ω 2,85 Ω 1,6 Ω 1,25Ω 0,7 Ω 0,55 Ω

b) I 80 A  120 A  210 A 250 A 460 A   610 A


a

Zs 2,87 Ω 1,91 Ω 1,09 Ω 0,92 Ω 0,5  Ω 0,37 Ω

U0 230 V
2. Ik = = = 127,78 A > 120 A   Ik > Ia : Die Sicherung schaltet sicher innerhalb 0,4 s ab!
Zs 1,8 Ω

U0 230 V
3. Zs = = = 1,095 Ω   bei Abschaltung innerhalb 0,4 s
Ia 210 A
U0 230 V
Zs = = = 2 Ω    bei Abschaltung innerhalb 5 s
Ia 115 A

U0 − U 228 V − 216,5 V
4. a) Zs = = = 1,25Ω
I 9,2 A
U0 228 V
b) Ik = = = 182,4 A > 120 A
Z 1,25Ω

5. a) In   10 A 16 A 20 A 25 A 32 A  40 A  50 A     63 A


Ia  50 A 80 A 100 A 125 A 160 A  200 A  250 A  315 A

b) ZS 4,6 Ω 2,88 Ω   2,3 Ω 1,84 Ω 1,44 Ω 1,15 Ω 0,92 Ω 0,73Ω

U 211 V U0 − U 229 V − 211 V U0 229 V


6. a) I = = = 8,44 A   Zs = = = 2,13 Ω   Ik = = = 107,51 A
R 25 Ω I 8,44 A Zs 2,13 Ω
Ik < Ia : Die Abschaltbedingung ist nicht erfüllt. b) Ja, die Abschaltbedingung ist erfüllt.

2.l 2 . 40 m
γ A 56 m/Ωmm2 . 1,5 mm2
.
7. a) Zs = = = 0,952 Ω

U0 230 V
b) Ik = = = 241,5 A Abschaltstrom > 120 A
Zs 0,952 Ω

2.l 2 . 25 m
γ . A 56 m/Ωmm2 . 0,8 mm2
c) RLV = = = 1,116 Ω   Zsneu = RLV + Zs = 1,116 Ω + 0,952 Ω = 2,07 Ω

U0 230 V
Ik = = = 111 A Abschaltstrom < 120 A
Zsneu 2,07 Ω

U0 230 V
8. a) Zs = = = 1,26 Ω  b) Nein, der Schutz ist nicht ausreichend (32 A gG erfordert min. Ik = 250 A).
Ik 183 A

Ia 183 A
c) In = = = 36,6 A    Ein 32 A-Leitungsschutzschalter erfüllt die Bedingungen.
5 5

© Bildungsverlag EINS GmbH  91

BV1-00_Chap 10.indd 91 18/04/12 8:22 AM


10.1.2  Schutzmaßnahmen im TN-System

U0 230 V
d) Ia = = = 101,32 A
R + Zs 1,05 Ω + 1,22 Ω
Ia 101,32 A
= = 3,17     Die maximale Auslösezeit liegt bei etwa 20 s.
In 32 A

10.1.3 Schutzmaßnahmen im TT-System

UA 10 V UA 10 V
1. a) RA = = = 100 Ω    b) Ii = = = 0,25 mA
I 0,1 A Ri 40 kΩ
UA 10 V
c) RA = = = 100,25 Ω
I − Ii 100 mA − 0,25 mA

UA 230 V UB 50 V
2. a) RA = = = 2 Ω      b) RA = = = 2Ω
Ia 115 A Ia 115 A

UA 16 V
3. a) RA = = = 80 Ω
Ia 0,2 A
UL 50 V UL 50 V UL 50 V
b) 1. RA = … = 1,04 Ω   2. RA = … = 0,77 Ω   3. RA = = = 100 Ω
Ia 48 A Ia 65 A Ia 0,5 A

b) U = RA . IF = 64 Ω . 0,3 A = 19,2 V


U 50 V
4. a) IF = = = 0,78 A  ➪  IF > IΔn: Bedingung erfüllt
RA 64 Ω

5. IΔn 0,01 A 0,03 A 0,1 A 0,3 A 0,5 A 1 A

UL  ➪  50 V RA 5 kΩ 1,66 kΩ 500 Ω 166 Ω 100 Ω 50 Ω

UL  ➪  25 V RA 2,5 kΩ 833 Ω 250 Ω 83,1 Ω 50 Ω 25 Ω

U 50 V
6. a) gG 32 A : Ia = 150 A L 25 A: Ia = 125 A b) RA = = = 333 mΩ
Ia32 150 A

b) 1. UB = RA . IΔn = 27,5 Ω . 0,03 A = 0,825 V


U 22 V
7. a) RA = = = 27,5 Ω
I 0,8 A
2. UB = RA . IΔn = 27,5 Ω . 0,3 A = 8,25 V 3. UB = RA . IΔn = 27,5 Ω . 0,5 A = 13,75 V

UL 25 V RAn 400 Ω
8. RA = = = 50 Ω    n = = = 8 Erder
IΔn 0,5 A RA 50 Ω

9. a) P = UL . IΔn = 50 V . 0,3 A = 15 W    b) P = U0 . Ia = 230 V . 120 A = 27,6 kW

10.2 Leitungsdimensionierung

10.2.1 Spannungsfall auf Wechsel- und Drehstromleitungen

10.2.1.1  Unverzweigte Leitungen

2.l . . 2 . 45,5 m . 30 A . 0,85 = 6,9 V


γ .A 56 m/Ωmm2 . 6 mm2
1. ΔU = I cos ϕ =

Δu =
ΔU . 100% = 6,9 V . 100% = 3%
U1 230 V
92 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 10.indd 92 18/04/12 8:22 AM


10.2.1.1  Unverzweigte Leitungen

Δu . U1 3% . 230 V P 2,5 kW
U. cos ϕ 230 V . 0,8
2. ΔU = = = 6,9 V I= = = 13,6 A
100% 100%

2.l .I. 2 . 25 m . 13,6 A . 0,8 = 1,47 mm   ➪  A


γ . Δu 56 m/Ωmm2 . 6,6 V
A= cos ϕ = 2
Norm
= 1,5 mm2

P 3,5 kW Δu . U1 3% . 230 V
3. I = = = 15,22 A    ΔU = = = 6,9 V
U 230 V 100% 100%
ΔU . γ . A 6,9 V . 56 m/Ωmm2 . 2,5 mm2
2 . I . cos ϕ 2 . 15,22 A . 1
l= = = 31,73 m

Δu . U1 3% . 230 V Pab 3,5 kW


U . h . cos ϕ 230 V . 0,78 . 0,79
4. a) ΔU = = = 6,9 V I= = = 24,7 A
100% 100%

2.l . 2 . 35 m . 24,7 A . 0,79 = 3,53 mm2  ➩  ANorm = 4 mm2


56 m/Ωmm2 . 6,9 V
A = I cos ϕ =
γ Δu
2.l .I 2 . 35 m . (24,7 A)
γ .A 56 m/Ωmm2 . 4 mm2
b) IZ = 29,7 A c) Pv = 2
= 2
= 190,65 W

5. a) Gruppe B2, 3 Adern, Iz = 48,8 A, A = 10 mm2


23 . l .I= 23 . 35 m . 43 A = 4,65 V  
γ.A 56 m/Ωmm2 . 10 mm2
b) ΔU = U2 = U0 − ∆U = 400 V − 4,65 V = 395,4 V

P 18 kW Δu . U1 3% . 400 V
6. a) I = = = 25,98 A  ➪  ANorm = 6 mm2     ΔU = = = 12 V
23 . U 23 . 400 V 100% 100%

23 . l . I . cos ϕ = 23 . 35 m . 25,98 A . 1 = 2,34 mm  


γ . ΔU 56 m/Ωmm2 . 12 V
A = 2
➩  ANorm = 4 mm2

Es muss A = 6 mm2 verlegt werden.


23 . l . I . cos ϕ = 23 . 35 m . 25,98 A . 1 = 4,69 V
γ.A 56 m/Ωmm2 . 6 mm2
b) ΔU =

3.l .I 3 . 35 m . (25,98 A)2 = 210,9 W


γ.A 56 m/Ωmm2 . 6 mm2
c) Pv = 2
=

7. a) ANorm = 1,5 mm2  IB = 15 A < In = 16 A < Iz = 18,55 A

Δu . U1 3% . 400 V
b) ΔU = = = 12 V
100% 100%
23 . l . I . cos ϕ = 23 . 55 m . 15 A . 0,85 = 1,81 mm
γ . ΔU 56 m/Ωmm2 . 12 V
A = 2
➪ ANorm = 2,5 mm2

3.l .I 3 . 55 m . (15 A)
γ.A 56 m/Ω mm2 . 2,5 mm2
c) Pv = 2
= 2
= 265,18 W

Pab 15 kW
8. a) I = = = 31,06 A A = 4 mm 2

23 . U . h . cos ϕ 23 . 400 V . 0,85 . 0,82


Norm

Δu . U 3% . 400 V 1 ΔU . γ . A 12 V . 56 m/Ω mm . 4 mm 2 2
ΔU = = = 12 V   I = = = 60,9 m
100% 100% 23 . I . cos ϕ 23 . 31,06 A . 0,82
3.l 3 . 60,9 m
b) P = . . I = . (31,06 A) = 786,85 W
56 m/Ωmm . 4 mm
2 2
γ A v 2 2

Pab Pv
P1 = =
15 kW
= 17 647,06 W   pv = . 100% = 786,85 W . 100% = 4,46%
η 0,85 P1 17 647,06 W
© Bildungsverlag EINS GmbH  93

BV1-00_Chap 10.indd 93 18/04/12 8:22 AM


10.2.1.1  Unverzweigte Leitungen

Δu . Un 3% . 230 V
9. a) ΔUges = = = 6,9 V ΔUSteckdose = RSchleife . IB = 0,23 Ω . 14 A = 3,22 V
100% 100%
ΔULeitung = ΔUges − ΔUSteckdose = 6,9 V − 3,22 V = 3,68 V

ΔULeitung . γ . A 3,68 V . 56 m/Ωmm2 . 1,5 mm2


2 . I . cos ϕ 2 . 14 A . 1
l= = = 11,04 m

b) Die Kurzschlussschnellauslösung des Leitungsschutzschalters erfolgt bei


UN
Ia = 5 . In = 5 . 16 A = 80 A    Rges =
230 V
= = 2,875 Ω
Ia 80 A

RLeitung = Rges − RSchleife = 2,875 Ω − 0,23 Ω = 2,645 Ω

RLeitung . γ . A 2,645 Ω . 56 m/Ωmm2 . 1,5 mm2


l = = = 111,09 m
2 2

10. a) ANorm = 4 mm2      IB = 28 A < In = 32 A (Leitungsschalter) < Iz = 37 A

Δu − U1 1,5% . 230 V
b) ΔU = = = 3,45 V
100% 100%
2.l .I. 2 . 30 m . 28 A . 0,55 = 4,78 mm   ➪  A
γ . ΔU 56 m/Ωmm2 . 3,45 V
A= cos ϕ = 2
Norm
= 6 mm2

c) Pzu = U . I . cos ϕ1 = 230 V . 28 A . 0,55 = 3 542 W


Pzu 3 542 W
U. 230 V . 0,9
I = = = 17,11 A Strom nach der Kompensation
cos ϕ2

2.l .I. 2 . 30 m
= 17,11 A . 0,9 = 4,78 mm2  ➪  ANorm = 6 mm2
γ . ΔU 56 m/Ωmm2 . 3,45 V
A = cos ϕ =

2.l .I 2 . 30 m
γ .A 56 m/Ωmm2 . 6 mm2
d) Pv1 = 1
2
= = (28 A)2 = 140 W

2.l .I 2 . 30 m
γ .A 56 m/Ωmm2 . 6 mm2
Pv2 = 2
2
= = (17,11 A)2 = 52,28 W

Pv1 − Pv2
Δpv = . 100% = 140 W − 52,28 W . 100% = 62,66%
Pv1 140 W

10.2.1.2 Verzweigte Leitungen

Σ (In . cos ϕn) 14 A . 0.8 + 10 A . 0,9 + 18 A . 1


1. cos ϕm = = = 0,91
Σ In 14 A + 10 A + 18 A

IIII = I3 = 18 A   III = IIII + I2 = 18 A + 10 A = 28 A II = III + I1 = 28 A + 14 A = 42 A

Σ (In . In) = 42 A . 5 m + 28 A . 6 m + 18 A . 8 m = 522 Am

2 . cos ϕm 2 . 0,91
. Σ (I . l ) = . 522 Am = 2,83 V
γ.A 56 m/Ωmm2 . 6 mm2
ΔU = n n

Σ (In . cos ϕn) 10 A . 0,9 + 10 A . 0,8 + 10 A . 1


2. cos ϕm = = = 0,9
Σ In 10 A + 10 A + 10 A

IIII = I3 = 10 A   III = IIII + I2 = 10 A + 10 A = 20 A   II = III + I1 = 20 A + 10 A = 30 A

94 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 10.indd 94 18/04/12 8:22 AM


10.2.1.2  Verzweigte Leitungen

Σ (In . ln) = 30 A . 15 m + 20 A . 18 m + 10 A . 12 m = 930 Am

Δu . Un 0,5% . 230 V
ΔU = = = 1,15 V
100% 100%
2 . cos ϕm 2 . 0,9
. . Σ (I . l ) = . 930 Am = 25,99 mm   ➪  A
56 m/Ωmm . 1,15 V
A= 2
= 35 mm2
γ ΔU n n 2 Norm

Σ (I . cos ϕ ) 8 A . 1 + 14,3 A . 0,76 + 9 A . 0,8


n n
3. a) cos ϕm = = = 0,83
Σ In 8 A + 14,3 A + 9 A

b) IIII = I3 = 9 A   III = IIII + I2 = 9 A + 14,3 A = 23,3 A   II = III + I1 = 23,3 A + 8 A = 31,3 A

c) Bei Verlegung nach Gruppe B1 (drei Adern): ANorm = 6 mm2

Δu . Un 3% . 400 V
d) ΔU = = = 12 V   Σ (In . ln) = 31,3 A . 7 m + 23,3 A . 10 m + 9 A . 10 m = 542,1 Am
100% 100%
23 . cos ϕm 23 . 0,83
. Σ (I . l ) = . 542,1 Am = 1,16 mm2  ➪  ANorm = 1,5 mm2
γ . ΔU 56 m/Ωmm2 . 12 V
A = n n

Es muss ein Querschnitt von 6 mm2 verlegt werden.

4. a) IIV = I4 = 20 A    IIII = IIV + I3 = 20 A + 18 A = 38 A    III = IIII + I2 = 38 A + 7 A = 45 A

II = III + I1 = 45 A + 4 A = 49 A  ➪  ANorm = 10 mm2

Σ (In . ln) = 49 A . 4 m + 45 A . 7 m + 38 A . 11 m + 20 A . 9 m = 1 109 Am

Δu . Un 0,5% . 230 V
ΔU = = = 1,15 V
100% 100%
2 . cos ϕm 2.1
. . Σ(I . l ) = . 1 109 Am = 34,44 mm   ➪  A
56 m/Ωmm . 1,15 V
A = 2
= 35 mm2
γ ΔU n n 2 Norm

2 . cos ϕ 2.1
. . Σ(I . l ) =
m . 1 109 Am = 1,13 V
56 m/Ωmm . 35 mm
b) ΔU =
γ A n n 2 2

c) U4 = UN − ΔU = 230 V − 1,13 V = 228,87 V

Σ (In . cos ϕn) 7,5 A . 0,7 + 11,4 A . 0,83 + 6,8 A . 0,78 + 14,3 A . 0,8
5. a) cos ϕm = = = 0,786
Σ In 7,5 A + 11,4 A + 6,8 A + 14,3

b) IIV = I4 = 14,3 A    IIII = IIV + I3 = 14,3 A + 6,8 A = 21,1 A    III = IIII + I2 = 21,1 A + 11,4 A = 32,5 A

II = III + I1 = 32,5 A + 7,5 A = 40 A

c) 40 A    Gruppe C  ➪  ANorm = 6 mm2  Leitung ist bis 40 A belastbar.

d) Σ (In . ln) = 40 A . 10 m + 32,5 A . 4 m + 21,1 A . 4 m + 14,3 A . 4 m = 671,6 Am

23 . cos ϕm 23 . 0,786
.A . Σ(I . l ) = . 671,6 Am = 2,72 V
56 m/Ωmm2 . 6 mm2
ΔU =
γ n n

ΔU . 100% 2,72 V . 100%


e) Δu = = = 0,68%
Un 400 V

6. a) IIV = I4 = 9,5 A    IIII = IIV + I3 = 9,5 A + 2,6 A = 12,1 A    III = IIII + I2 = 12,1 A + 7,8 A = 19,9 A

II = III + I1 = 19,9 A + 3,5 A = 23,4 A  ➪  Gruppe B1 ANorm = 2,5 mm2

© Bildungsverlag EINS GmbH  95

BV1-00_Chap 10.indd 95 18/04/12 8:22 AM


10.2.1.2  Verzweigte Leitungen

Δu . Un 3% . 230 V
b) ΔU = = = 6,9 V
100% 100%
Σ (In . ln) = 23,4 A . 4 m + 19,9 A . 5 m + 12,1 A . 3 m + 9,5 A . 6 m = 286,4 Am

Σ (In . cos ϕn) 3,5 A . 1 + 7,8 A . 0,55 + 2,6 A . 1 + 9,5 A . 0,55


cos ϕm = = = 0.67
Σ In 23,4 A

2 . cos ϕm 2 . 0,67
. . Σ (I . l ) = . 286,4 Am = 1 mm   ➪  A
56 m/Ωmm . 6,9 V
A = 2
= 1,5 mm²
γ ΔU n n 2 Norm

Nach der Belastungstabelle (B1) muss jedoch A = 2,5 mm2 verlegt werden.


P2
c) P2 = U . I2 . cos ϕ2 = 230 V . 7,8 A . 0,55 = 986,7 W
986,7 W
U . cos ϕ * 230 V . 0,9
I2 * = = = 4,77 A
2

P4
P4 = U . I4 . cos ϕ4 = 230 V . 9,5 A . 0,55 = 1201,75 W
1 201,75 W
U . cos ϕ4* 230 V . 0,9
I4 * = = = 5,81 A

IIV = I4 = 5,81 A   IIII = IIV + I3 = 5,81 A + 2,6 A = 8,41 A   III = IIII + I2 = 8,41 A + 4,77 A = 13,18 A

II = III + I1 = 13,18 A + 3,5 A = 16,68 A  ➪  Gruppe B1  ANorm = 2,5 mm²

Nach der Strombelastbarkeit sind 1,5 mm² ausreichend. Wegen den Sicherungsabstufungen


muss jedoch auch hier ein Querschnitt von 2,5 mm² verlegt werden.
Σ (In . ln) = 16,68 A . 4 m + 13,18 A . 5 m + 8,41 A . 3 m + 5,81 A . 6 m = 192,71 Am
Σ (In . cos ϕn) 3,5 A . 1 + 4,77 A . 0,9 + 2,6 A . 1 + 5,81 A . 0,9
cos ϕm = = = 0,93
Σ In 16,68 A
2 . cos ϕm 2 . 0,93
. ΔU . Σ (I . l ) = . 192,71 Am = 0,92 mm2  ➪  ANorm = 1,5 mm²
56 m/Ωmm2 . 6,9 V
A =
γ n n

Nach der Belastungstabelle (B1) muss jedoch A = 2,5 mm2 verlegt werden.

10.3 Licht- und Beleuchtungstechnik

10.3.1 Größen der Lichttechnik

φ 430 lm φ 12 000 lm
A 1,5 m . 1 m
1. h = = = 10.75 lm/W 2. E = = = 8 000 lx
P 40 W
φ 1 080 lm
3. P = = = 60 W 4. φ = P . η = 58 W . 68 lm/W = 3 944 lm
η 18 lm/W
φ 300 lm
5. E = = = 250 lx 6. φ = E . A = 240 lm/m² . 2,4 m . 3,2 m = 1 843,2 lm
A 1,2 m2
φ1 3 150 lm
7. a) η1 = = = 15,75 lm/W   b) η2 = 22,4 lm/W   c) η3 = 54,55 lm/W   d) η4 = 100 lm/W
P1 200 W
φG 700 lm φL 4 000 lm
8. hG = = = 11,67 lm/W ηL = = = 68,97 lm/W
PG 60 W PL 58 W

11,67 lm/W = 100% 68,97 lm/W . 100%


x= = 591%
68,97 lm/W = x% 11,67 lm/W
9. P = U . I = 230 V . 0,35 A = 80,5 W    φ = P . η = 80,5 W . 15 lm/W = 1 207,5 lm
10. φ = A . E = (1,25 m)² . π . 150 lm/m² = 736,31 lm

96 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 10.indd 96 18/04/12 8:22 AM


10.3.1  Größen der Lichttechnik

φ1 1 250 lm
11. a) P1 = = = 100 W    b) P2 = 25 W    c) P3 = 24,04 W    d) P4 = 20 W
η1 12,5 lm/W
φg
12. a) φL = P . η = 40 W . 75 lm/W = 3 000 lm
30 000 lm
n= = = 10 Lampen
φL 3 000 lm

b) Pg = (P + 10 W) ∙10 = 50 W . 10 = 500 W

I 90 cd I 90 cd
13. a) L1 = = = 60 cd/cm2 b) L2 = = = 2,81 cd/cm2
A1 1,5 cm2 A2 32 cm2

φ 25 000 lm
14. a) η = = = 69,44 lm/W
P 360 lm
600 cd 600 cd .
b) Abgelesen: I(25) = I= 25 000 lm = 15 000 cd
1 000 lm 1 000 lm
φg 576 000 lm
c) φg = E . A = 80 lm/m² . 120 m . 60 m = 576 000 lm   n = = = 23,04  ➩  24 Lampen
φL 25 000 lm

d) W = P . t . n = 360 W . 5 h . 24 = 43,2 kWh

10.3.2 Beleuchtungstechnik

1. φ2 = En . A = 300 lx . 72 m² = 21 500 lm


φ2 10 500 lm
2. A = = = 42 m2
En 250 lx
φ2 540 lm
0,8 m . 1,5 m
3. En = = = 450 lx
A
4. ηB = ηLB . ηR = 0,82 . 0,65 = 0,533
φ2
5. φ1 = . p = 2 640 lm . 1,43 = 6 864 lm
ηB 0,55 lm
n . ηB . φ1 2 . 0,56 . 5 400 lm
6. A =
En .p =
1 500 lx . 1,25
= 3,23 m2

7. Tabellenwert für zweiflammiges Lamellenraster: ηLB = 82%


l.b 7m . 4m
k= = = 1,08  ➪  k = 1
hN (l + b) 2,35 m (7 m + 4 m)

Tabellenwert bei Reflexionsgraden 0,8/0,5/0,3: ηR = 0,52


ηB = ηLB . ηR = 0,82 . 0,52 = 0,426

En . A . p 1 500 lx . 28 m2 . 1,25
φL . ηB 5 200 lm . 0,426
n1 = = = 23,7  ➪  24 Lampen  ➪  12 Leuchten

8. a) φ2 = En . A = 1 000 lx . 112 m2 = 112 000 lm

b) Tabellenwert für einlampige Spiegelreflektorleuchten: ηLB = 80%


l.b 14 m . 8 m
k = = = 1,8  ➪  k = 2
hN (l + b) 2,8 m (14 m + 8 m)

Tabellenwert bei Reflexionsgraden 0,8/0,5/0,3: ηR = 0,96

ηB = ηLB . ηR = 0,8 . 0,96 = 0,768

© Bildungsverlag EINS GmbH  97

BV1-00_Chap 10.indd 97 18/04/12 8:22 AM


10.3.2  Beleuchtungstechnik

φ2 . p 112 000 lm . 1,25


c) φ1 = = = 182 292 lm
ηB 0,768
φ1 112 000 lm
d) n = = = 35  ➪  35 Lampen  ➪  35 Leuchten  ➪  nicht ausreichend
φL 5 200 lm

l.b 16 m . 8 m
9. k = = = 1,52  ➪  k = 1,5
hN (l + b) 3,5 m (16 m + 8 m)

Tabellenwert bei Reflexionsgraden 0,8/0,3/0,3:  ηR = 0,56  ηLB = 0,8

ηB = ηLB . ηR = 0,8 . 0,56 = 0,448

n . φL . ηB 30 . 2 . 5 200 lm . 0,448
16 m . 8 m
E= = = 1 092 lx
A

98 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 10.indd 98 18/04/12 8:22 AM


11 Elektrische Antriebe
11.1 Leistungs- und Drehmomentübertragung
Pab 14 kW
2 π . n 2 π . 1 450 min
1. M = = = 92,2 Nm −1

2. Pab = 2π # n # M = 2π # 950 min # 150 Nm = 14,92 kW −1

Pab 5 kW
2 π . M 2 π . 8 Nm
3. n = = = 5 968 min −1

4. a) M = F # s = 280 N # 1 m = 280 Nm b) Pab = 2π # n # M = 2π # 2 900 min−1 # 280 Nm = 85,03 kW

Pab 1 kW Pab 1 kW
2 π . n 2 π . 2 950 min 2 π . n 2 π . 970 min
5. a) M = = −1
= 3,24 Nm b) M = = −1
= 9,845 Nm

Pab 100 W
2 π . M 2 π . 100 Nm
6. n = = = 9,55 min −1

d .n 180 mm . 50 min
1
−1
7. a) d2 = = = 173,91 mm
n2 23 min −1

n2 . d 2 500 min−1 . 150 mm


b) n1 = = = 600 min−1
d1 125 mm

n4 . d 4 450 min−1 . 150 mm


c) n3 = n2 = = = 750 min−1
d3 90 mm

d 1 . n1 150 mm . 1 000 min−1


d2 = = = 200 mm
n2 750 min−1

n2 . z2 360 min−1 . 22
d) n1 = = = 116,47 min−1
z1 68

n1 . z1 100 min−1 . 48 z2 . n2 12 . 400 min−1


e) n2 = = = 400 min−1 n3 = = = 32
z2 12 n3 150 min−1

n1 . z1 1 500 min−1 . 15 n3 . z3 1 125 min−1 . 8


f) n2 = n3 = = = 1 125 min−1   n4 = = = 750 min−1
z2 20 z4 12

d4
= 4              b) i = i1 . i2 = 10 . 4 = 40
200 mm
8. a) i2 = =
d3 50 mm

nA
= 36,25 min−1   d) vE = d . π # nE = 0,5 m . π . 36,25 min−1 = 0,95 m/s
1 450 min−1
c) nE = =
i 40

z2 . M1 196 . 100 Nm
9. a) M2 = m # g # d/2 = 1 000 kg # 9,81 m/s2 # 0,2 m = 1 962 Nm   z1 = = = 10
M2 1 962 Nm

P P 9,8 kW
F m g 1 000 kg . 9,81 m/s2
b) v = = . = = 1 m/s

n1 . d 1 945 min−1 . 200 mm


10. n2 = = = 3 150 min−1 = n3 v3 = d3 . π . n3 = 0,2 m . π . 3 150 min−1 = 33 m/s
d2 60 mm

© Bildungsverlag EINS GmbH  99

BV1-00_Chap 11.indd 99 18/04/12 8:36 AM


11.1  Leistungs- und Drehmomentübertragung

n1 . z1 1 s−1 . 48
11. U = d · π = 0,7 m · π = 2,2 m     n2 = = = 3,41 s−1
z2 14
v2 = U · n2 = 2,2 m · 3,41 s−1 = 27,16 km/h  ➪  23,76 km/h; 19 km/h; 15,84 km/h; 14,65 km/h; 12,67 km/h

11.2 Kraftwirkung auf stromdurchflossene Leiter

F 0,1 VAs/m
z . I . B 1 . 1,5 A . 0,4 Vs/m
1. l = = 2
= 0,17 m

2. F = z . I . B . l = 1 . 1,5 A . 1 Vs/m2 . 0,05 m = 75 mN

F 1,5 VAs/m
z . I . B 75 . 0,5 A . 0,6 Vs/m
3. l = = = 0,067 m
2

F 2,5 . 10 VAs/m
−3
4. B = . . = .
z I l 1 2,5 A . 0,2 m
= 5 mVs/m 2

5. F = z . I . B . l = 150 . 1,5 A . 0,075 Vs/m2 . 0,25 m = 4,22 VAs/m = 4,22 N

M 0,15 Nm F 10 As/m
z . l . B 25 . 0,2 m . 0,8 Vs/m
6. F = = = 10 N I= = = 2,5 A
r 0,015 m 2

M 0,5 Nm F 1,25 VAs/m


7. F = . = . = 1,25 N B=
z . I . l 20 . 0,5 A . 0,25 m
= = 0,5 Vs/m 2
2 r 2 0,2 m

8. a) b) c) d) e) f)
I 0,8 A 1 A 12 A 69,71 mA 63 A 16 A
l 15 cm 20 cm 800 mm 65 cm 1,6 m 30 cm
z 1 30 120 40 50 200
B 0,12 Vs/m2 0,6 T 90 mVs/m2 0,48 T 0,65 T 0,5 Vs/m2
F 14,4 mN 3,6 N 103,7 N 0,87 N 3,28 kN 480 N

F 0,05 VAs/m
I . B . l 0,5 A . 0,05 Vs/m2 . 0,02 m
9. z = = = 100

10. a) F = z . I . B . l = 15 . 15 A . 0,3 Vs/m2 . 0,035 m = 2,36 VAs/m = 2,36 N


F 60 VAs/m
l . B . I 0,035 m . 0,3 Vs/m2 . 15 A
b) z = = = 381 c) links drehend

F 2,4 VAs/m
z . l . B 50 . 0,05 m . 1,25 Vs/m2
11. I = = = 0,77 A

M 0,15 Nm F 10 VAs/m
z . l . B 25 . 0,2 m . 0,8 Vs/m2
12. F = = = 10 N I= = = 2,5 A
r 0,015 m

13. a) F = z . I . B . l = 48 . 1,5 A . 0,25 Vs/m2 # 0,2 m = 3,6 VAs/m = 3,6 N

b) M = 2 . F . r = 2 . 3,6 N . 0,02 m = 0,144 Nm

M 0,5 Nm F 1,25 VAs/m


14. F = . = . = 1,25 N B=
z . l . I 20 . 0,25 m . 0,5 A
= = 0,5 Vs/m 2
2 r 2 0,2 m

100 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 11.indd 100 18/04/12 8:36 AM


11.2  Kraftwirkung auf stromdurchflossene Leiter

F 20 VAs/m
z . I . B 100 . 2,5 A . 0,4 Vs/m2
15. a) F = FG = 20 N b) l = = = 0.2 m

c) Θ = I . N = 2,5 A . 100 = 250 A

16. a) F = z . I . B . l = 40 . 15 A . 1,8 Vs/m2 . 0,35 m = 3,6 VAs/m = 378 N b) rechtsdrehend


c) M = F . r = 378 N . 0,35 m = 132,3 Nm     d) Mges = 2 . M = 2 . 132,3 Nm = 264,6 Nm

11.3 Gleichstrommotoren

11.3.1 Ankerkreis, Anlasser


Uq
2. U = Uq + IA . RA = 416 V + 24 A . 1Ω = 440 V
370 V
n . cM 1 500 min−1 . 174
1. φ = = = 85 mVs

U − Uq 400 V − 380 V U − Uq 400 V − 365 V


3. RA = = = 434,78 mΩ 4. IA = = = 70 A
IA 46 A RA 0,5 Ω

5. Uq = U − RA . IA = 175 V − 1,6 Ω . 7,8 A = 162,52 V   6. Uq  =  U  − RA . IA = 440 V − 0,12 Ω . 267 A = 407,96 V

Un 300 V Un 440 V
7. IA,Anl = = = 375 A 8. RA = = = 1,76 Ω
RA 0,8 Ω IA 250 A

Un 400 V U 440 V
9. IA,Anl = = = 266,67 A   10. RA,Anl = − RA = − 0,3 Ω = 5,99 Ω
RA + RA,Anl 0,2 Ω + 1,3 Ω IA,max 70 A

11. a) Uq = U − RA . IA = 600 V − 0,53 Ω . 109 A = 542,23 V

UN
b) Pab = Uq . IA = 542,23 V . 109 A = 59,1 kW
600 V
c) IA,Anl = = = 1 132 A
RA 0,53 Ω
UN 600 V
d) IA,Anl = = = 198 A
RA + RA,Anl 0,53 Ω + 2,5 Ω

Pab 200 W Pab 200 W


2 π . n 2 π . 1 530 min
= 1,25 Nm       b) h = . =
300 V . 1 A
12. a) M = = = 0,67
U I
−1
A

c) PVA = R . I = 4 Ω . (1 A) = 40 W
A A
2 2

d) PV,mech = U . I − P − P = 300 V . 1 A − 200 W − 40 W = 60 W


A ab VA

UN
e) Uq = U − RA . IA = 300 V − 1 Ω . 40 Ω = 260 V
300 V
f ) IA,Anl = = = 7,5 A
RA 40 Ω

13. a) Uqn = Un − RA . IAn = 400 V − 50 Ω . 1,5 A = 325 V     URA = U − UqN = 350 V − 325 V = 25 V
URA 25 V
b) IA = = = 0,5 A
RA 50 Ω

14. U = Uq + RA . IA = 325 V + 1 Ω . 75 A = 400 V

© Bildungsverlag EINS GmbH  101

BV1-00_Chap 11.indd 101 18/04/12 8:36 AM


11.3.1  Ankerkreis, Anlasser

P
= 1 910 Nm  b) P = R . I = 0,15 Ω . (284 A) = 12,1 kW
ab 134 kW
15. a) M = . . = . . 2 2
2 π n 2 π 670 min −1 VA A A

c) PVe = U . I = 220 V . 9,6 A = 2,11 kW


e e
P = P + P = 12,1 kW + 2,11 kW = 14,21 kW
V,el VA Ve

d) Pzu = U . I + P = 520 V . 284 A + 2,11 kW = 149,79 kW


n n Ve

PV,mech = Pzu − Pab − PV,el = 149,79 kW − 134 kW − 14,21 kW = 1,58 kW

e) Uqn = Un − RA . IAn = 520 V − 0,15 Ω . 284 A = 477,4 V

Un − Uq
  f) Uq = Un − RA . IAn = 520 V − 0,15 Ω . 200 A = 490 V   g) IA =
520 V − 500 V
= = 133,33 A
RA 0,15 Ω

Un 520 V
1,5 . I 1,5 . 284 A
h) RA,Anl = − RA = − 0,15 Ω = 1,07 Ω
An

Pab 28,5 kW U − Uq 400 V − 323,86 V


16. Uq = = = 323,86 V   RA = = = 0,865 Ω
IA 88 A IA 88 A

11.3.2 Anker- und Erregerkreis

1. RA = Ra + Rb + Rc = 80 mΩ + 28 mΩ + 30 mΩ = 138 mΩ

U 400 V
2. IE = = = 0,8 A
Re 500 Ω

U 400 V
3. Ie = = = 1,6 A IA = I − IE = 15 A  − 1,6 A = 13,4 A
RE 250 Ω

U 220 V
4. IE = = = 2,2 A IA = I − IE = 60 A − 2,2 A = 57,8 A
RE 100 Ω

Uq = U − RA . IA = 220 V − 0,3 Ω . 57,8 A = 202,66 V

U 400 V U − Uq 400 V − 360 V


5. IE = = = 2 A     IA = I − IE = 52 A − 2 A = 50 A     RA = = = 0,8 Ω
RE 200 Ω IA 50 A

Pzu 16,5 kW U 400 V


6. a) I = = = 41,25 A b) IE = = = 2A
U 400 V RE 200 Ω
c) IA = I − IE = 41,25 A − 2 A = 39,25 A d) Uq = U − RA . IA = 400 V − 0,8 Ω . 39,25 A = 368,6 V

b) Pzu = U . (IA + Ie ) = 220 V . (16 A + 1,4 A) = 3 828 W


U 220 V
7. a) RE = = = 157,14 Ω
IE 1,4 A

Pab 3 kW Pab 3 kW
c) η = = = 0,7837   d) Uq = = = 187,5 V   (mech. Verluste vernachl.)
Pzu 3 828 W IA 16 A

102 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 11.indd 102 18/04/12 8:36 AM


11.3.2  Anker- und Erregerkreis

8. a) b) c) d) e) f)
U 110 V 250,7 V 600 V 440 V 220,5 V 110 V
I 11,41 A 15,2 A 23,7 A 18,4 A 16,8 A 4,2 A
IA 10,72 A 14,11 A 22,83 A 17,85 A 16,26 A 3,79 A
IE 0,69 A 1,09 A 0,87 A 0,55 A 0,54 A 0,41 A
RA 1,24 Ω 0,22 Ω 1,75 Ω 2,37 Ω 1,26 Ω 1,85 Ω
RE 160 Ω 230 Ω 690 Ω 800 Ω 410 Ω 268,3 Ω
Uq 96,71 V 247,6 V 560 V 397,7 V 200 V 103 V
Pab 1 036,62 W 3,49 kW 12,78 kW 7,1 kW 3,25 KNm/s 390,2 Nm/s

9. Uq = U − I . (RA + RD ) = 300 V − 8 A . (2,1 Ω + 1,8 Ω) = 268,8 V

10. a) Uq = U − I . (RA + RD ) = 220 V − 5 A . 1,8 Ω = 211 V   b) Pzu = U . I  =  220 V . 5 A = 1,1 kW

Pab 750 W U 220 V


c) h = = = 0,682 d) IA,Anl = = = 122,22 A
Pzu 1,1 kW RA + RD 1,8 Ω

b) Uq = U − I . (RA + RD) = 220 V − 2,6 A . 8,8 Ω = 197,12 V


U 220 V
11. a) RA + RD = = = 8,8 Ω
IA,Anl 25 A

UD
= 8 A        Uq = U − I . (RA + RD) = 220 V − 8 A . (1,2 Ω + 0,8 Ω) = 204 V
6,4 V
12. I = =
RD 0,8 Ω

13. a) URA = RA . IA = 0,83 Ω . 8,6 A = 7,14 V     b) Uq = U − URA = 42 V − 7,14 V = 34,86 V

c) Pzu = U . IA = 42 V . 8,6 A = 361,2 W        d) PV = URA . IA = 7,14 V . 8,6 A = 61,4 W

Pab
e) Pab = Uq . IA = 34,86 V . 8,6 A = 299,8 W   
299,8 W
 f) h = = = 0,948
Pzu 316,2 W

11.3.3 Drehfrequenzverstellung

1. a) Uqn = UN − RA . IAn = 400 V − 1,6 Ω . 12 A = 380,8 V

Uqn . n 380,8 V . 950 min−1 U − Uq 400 V − 361,76 V


b) Uq = = = 361,76 V   IA = = = 23,9 A
nn 1 000 min −1
RA 1,6 Ω

2. a) Uqn = U − RA . IAn = 220 V − 1 Ω . 8 A = 212 V   b) URA = IA . RA = 6 A . 1 Ω = 6 V

nn . Uq 1 200 min−1 . 214 V


c) Uq = U − RA . IA = 220 V − 1 Ω . 6 A = 214 V     d) n = = = 1 211,3 min−1
Uqn 212 V

3. Uqn = U − RA . IAn = 400 V − 15 Ω . 2 A = 370 V

Uqn . n 370 V . 1 200 min−1 U − Uq 400 V − 296 V


Uq = = = 296 V IA = = = 6,93 A
nn 1 500 min−1 RA 15 Ω

4. Uqn = Un − RA . IAn = 440 V − 0,18 Ω . 150 A = 413 V

nn . Uq 450 min−1 . 373 V


Uq = U − RA . IAn = 400 V − 0,18 Ω . 150 A = 373 V   n0 = = = 406,4 min−1
Uqn 413 V

© Bildungsverlag EINS GmbH  103

BV1-00_Chap 11.indd 103 18/04/12 8:36 AM


11.3.3  Drehfrequenzverstellung

φEn
5. n = nn . = 1 450 min−1 .
1
= 1 812,5 min−1
φE 1 − 0,2

6. a) Uqn = U − RA . IAn = 220 V − 0,4 Ω . 45 A = 202 V    Uq = U − RA . IA = 220 V − 0,4 Ω . 60 A = 196 V

n n . Uq 630 min−1 . 196 V


n= = = 611,3 min−1
Uqn 202 V
nn . Uq0 630 min−1 . 219,4 V
b) Uq0 = U − RA . IA0 = 220 V − 0,4 Ω . 1,5 A = 219,4 V  n0 = = = 684,3 min−1
Uqn 202 V
UA 30 V
c) IA,Anl = = = 75 A
RA 0,4 Ω

Pab
7. a) Pzu = UA . (IA + Ie) = 440 V . (52 A + 1 A) = 23,32 kW    b) h =
20 kW
= = 0,858
Pzu 23,32 kW

c) Uqn = UAn − RA . IAn = 440 V − 0,8 Ω . 52 A = 398,4 V

nn . Uq 2 400 min−1 . 416 V


d) Uq = UAn − RA . IA = 440 V − 0,8 Ω # 30 A = 416 V n= = = 2 506 min−1
Uqn 398,4 V

nn . Uq 2 400 min−1 . 348 V


e) Uq = UA − RA . IA = 400 V − 0,8 Ω . 65 A = 348 V n= = = 2 096 min−1
Uqn 398,4 V

Uqn . n 398,4 V . 1 000 min−1


f ) Uq = = = 166 V UA = Uq + RA . IA = 166 V + 0,8 Ω . 30 A = 190 V
nn 2 400 min−1

U 400 V
8. a) IEN = = = 2 A IAn = In − IEn = 46 A − 2 A = 44 A
RE 200 Ω

b) Uqn = Un − RA . IAn = 400 V − 1 Ω . 44 A = 356 V

Uqn . n 356 V . 500 min−1 U − Uq 400 V − 89 V


Uq = = = 89 V Rav = − RA = − 1 Ω = 5,22 Ω
nn 2 000 min−1 IA 50 A

c) Uq = U − (RA + Rav) . IA = 400 V − (1 Ω + 10 Ω) . 22 A = 158 V

nn . Uq 2 000 min−1 . 158 V


n= = = 887,6 min−1
Uqn 356 V

U 400 V
9. a) RA = = = 2,19 Ω
IA,Anl 183 A

b) Uqn = U − RA . IAn = 400 V − 2,19 Ω . 15 A = 367,15 V

Uqn . n 367,15 V . 800 min−1 U − Uq 400 V − 319,26 V


Uq = = = 319,26 V  IA = = = 36,87 A
nn 920 min−1 RA 2,19 Ω

Uqn . n 367,15 V . (− 1 200 min−1)


c) Uq = = = − 479 V
nn 920 min−1

U − Uq 400 V − (− 479 V )
IA = = = 401 A (Bremse)
RA 2,19 Ω

104 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 11.indd 104 18/04/12 8:36 AM


11.3.3  Drehfrequenzverstellung

n0 − nn 1 550 min−1 − 1 500 min−1 min−1


10. a) nI = = =2
IAn − IA0 28 A − 3 A A

b) Δ n = nn − n = 1 500 min−1 − 1 000 min−1 = 500 min−1

Δn 500 min−1
ΔIA = = A = 250 A IA = IAn + ΔIA = 28 A + 250 A = 278 A
nI 2 min−1

Δn 1 500 min−1
c) Δ n = nn = 1 500 min−1   ΔIA = = A = 750 A   IA,Anl = ΔIA + IAn = 750 A + 28 A = 778 A
nI 2 min−1

U 440 V
d) RA = = = 0,57Ω
IA,Anl 778 A

Un 2 (440 V ) 2 PE 500 W
11. a) RE = = = 387,2Ω b) IE = = = 1,14 A
PE 500 W Un 440 V

c) Pab = 2π # n # M = 2π · 820 min−1 # 124 Nm = 10,65 kW


Pab 10,65 kW Pzu 13,31 kW
d) Pzu = = = 13,31 kW e) IAn = − IE = − 1,14 A = 29,11 A
h 0,8 Un 440 V

f) Uqn = Un − IAn . RA = 440 V − 29,11 A . 2 Ω = 381,78 V

g) Bei gleichem Drehmoment muss der Ankerstrom konstant bleiben.


Uqn . n 381,78 V . 600 min−1 Un − Uq 400 V − 279,35 V
Uq = = = 279,35 V   R = − RA = − 2 Ω = 3,52 Ω
nn 820 min −1 AV
IAn 50 A

11.4 Drehstrom-Asynchronmotoren

11.4.1 Drehzahlen und Schlupf

f 50 Hz f 50 Hz
1. nD = = = 1 000 min−1  2. p = = = 4  ➪  2p = 8 (Polzahl)
p 3 n 750 min−1

3. f = nD # p = 500 min−1 . 2 = 16,67 Hz   

4. a) nSn = nD − nn = 3 000 min−1 − 2 920 min−1 = 80 min−1

nD − n
. 100% = 3 000 min − 2 920 min−1 .
−1
b) s = 100% = 2,67%
nD 3 000 min−1

f 50 Hz s . nD 4,5% . 1 500 min−1


5. a) nD = = = 1 500 min−1 nSn = = = 67,5 min−1
p 2 100% 100%
b) nn = nD − nSn = 1 500 min − 67,5 min = 1 432,5 min−1
−1 −1

nn = nD . (1 − sn) = 750 min−1 . (1 − 0,034) = 724,5 min−1


f 50 Hz
6. nD = = = 750 min−1
p 4

nn
f = p . nD = 4 . 250 min−1 = 16,67 Hz
240 min−1
7. nD = = = 250 min−1
1 − sn 1 − 0,04

f 50 Hz . 60 s/min 3 000 min−1


8. nD = = = = 3 000 min−1
p 1 1
p 1 2 3 4 5 6 7 8 9
nD 3 000 min−1 1 500 min−1 1 000 min−1 750 min−1 600 min−1 500 min−1 429 min−1 375 min−1 333 min−1

© Bildungsverlag EINS GmbH  105

BV1-00_Chap 11.indd 105 18/04/12 8:36 AM


11.4.1  Drehzahlen und Schlupf

9. Aus der Tabelle von Aufgabe 8 lassen sich die Polzahlen leicht ablesen.
a) nD = 3 000 min−1  ➪  2p = 2 c) nD = 1 500 min−1  ➪  2p = 4

b) nD = 750 min−1  ➪  2p = 8 d) nD = 1 000 min−1  ➪  2p = 6

f 60 Hz nD − nn 1 200 min−1 − 1 150 min−1


10. nD = = = 20 s−1 = 1 200 min−1    s = = = 0,0417
p 3 nD 1 200 min−1

Drehfelddrehzahl bei 50 Hz  ➪  nD = 1 000 min−1 n = nD (1 − s) = 1 000 min−1 . (1 − 0,0417) = = 958,3 min−1

11. a) Da der Schlupf im Leerlauf sehr gering ist  ➪  nD = 900 min−1


f2
c) n050 Hz = n060 Hz . = 896 min−1 .
f 60 Hz 50 Hz
b) p = = = 4  ➪  2p = 8  = 746,67 min−1
nD 900 min−1 f1 60 Hz

12.
a) b) c) d) e) f)
f 50 Hz 400 Hz 50 Hz 60 Hz 16,67 Hz 200 Hz
p 1 4 8 2 1 2
nD 3 000 min−1 6 000 min−1 375 min−1 1 800 min−1 1 000 min−1 6 000 min−1
ns 84 min−1 240 min−1 34 min−1 80 min−1 60 min−1 180 min−1
n 2 916 min−1 5 760 min−1 341 min−1 1 720 min−1 940 min−1 5 820 min−1
s 2,8% 4% 9,07% 4,44% 6% 3%

nD1 − n1
. 100% = 1 500 min − 1 455 min−1 .
−1
13. n1 = 1 455 min−1  ➪  nD1 = 1 500 min−1  s1 = 100% = 3%
nD1 1 500 min−1

nD2 − n2
. 100% = 3 000 min − 2 870 min−1 . 100% = 4,33%
−1
n2 = 2 870 min−1  ➪  nD2 = 3 000 min−1  s2 =
nD2 3 000 min−1

14. 450 kW-Motor:  n1 = 1 480 min−1  ➪  nD1 = 1 500 min−1


nD1 − n1
. 100% = 1 500 min − 1 480 min−1 .
−1
s1 = 100% = 1,33%
nD1 1 500 min−1
11 kW-Motor:      n2 = 1 420 min−1  ➪  nD2 = 1 500 min−1

nD2 − n2
. 100% = 1 500 min − 1 420 min−1 .
−1
s2 = 100% = 5,33%
nD2 1 500 min−1

f 50 Hz
15. nd = = = 3 000 min−1    Im Umschaltaugenblick dreht sich der Motor mit −2 900 min−1.
p 1
nD − n
. 100% = 3 000 min − (− 2 900 min−1) .
−1
s= 100% = 196,67%
nD 3 000 min−1

16. a) Es handelt sich um einen 6-poligen Motor mit 1000 min−1 Drehfelddrehzahl.


nD − n
. 100% = 1 000 min − 950 min−1 .
−1
sN = 100% = 5%
nD 1 000 min−1
f2
n2 = nD . (1 − sN) = 500 min−1 . (1 − 0,05) = 475 min−1
25 Hz
nD = = = 500 min−1
p 3
nD − n
. 100% = 500 min − 900 min−1 .
−1
b) s = 100% = − 80%
nD 500 min−1

106 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 11.indd 106 18/04/12 8:36 AM


11.4.1  Drehzahlen und Schlupf

nD − n
. 100% = 500 min − 1 450 min−1 .
−1
17. a) s = 100% = 3,33%
nD 1 500 min−1

fLäufer = s . fLäufer-Stillstand = 0,0333 # 50 Hz = 1,67 Hz

Uq Läufer = s . Uq Läufer-Stillstand = 0,0333 # 100 V = 3,33 V

nD − n
. 100% = 1 500 min − 1 500 min−1 .
−1
b) s = 100% = 0 ➪ f = 0 ➪ Uq = 0
nD 1 500 min−1

nD − n Uqn 10 V
. 100% = 750 min − 712,5 min−1 .
−1
18. a) s = 100% = 5%    b) U = = = 200 V
nD 750 min−1 q0
s 0,05

nD − n
. 100% = 750 min − 787,5 min−1 .
100% = − 5%  Uq = Uq0 . s = 200 V · (− 0,05) = −10 V
−1
c) s =
nD 750 min−1

11.4.2 Leistungen und Wirkungsgrad

1. S = 23 # U . I = 23 # 400 V . 12,4 A = 8,59 kVA

2. a) P = 23 . U . I . cos ϕ = 23 . 400 V . 2,4 A . 0,78 = 1,3 kW


b) Q = 23 . U . I . sin ϕ = 23 . 400 V . 2,4 A . 0,626 = 1,04 kVAr

3. P = 23 . U . I . cos ϕ = 23 . 6 kV . 120 A . 0,89 = 1,1 MW

4. Q = 23 . U . I . sin ϕ = 23 . 400 V . 88 A . 0,493 = 30,06 kVAr

Pab 5 kW
5. I = = = 11,28 A
23 . U . cos ϕ . h 23 . 400 V . 0,82 . 0,78

b) Pzu = 23 . U . I . cos ϕ = 23 . 400 V . 19,9 A . 0,9 = 12,4 kW


I 19,9 A
6. a) Istr = = = 11,49 A
23 23
Pab 11 kW Pab 11 kW
2 π . n 2 π . 2 940 min
c) h = = = 0,89 d) M = = = 35,73 Nm
Pzu 12,4 kW −1

e) IA = 8 . I = 8 . 19,9 A = 159,2 A

Pab 3 kW
7. cos ϕ = = = 0,738
23 . U . I . h 23 . 400 V . 6,9 A . 0,85

Pab 7,5 kW
8. U = = = 220 V
23 . I . cos ϕ . h 23 . 26 A . 0,89 . 0,85

9.
a) b) c) d) e) f )
U 400 V 230 V 231 V 5 kV 500 V 660 V
I 10,25 A 8,4 A 3 A 18,1 A 62,5 A 9,92 A
S 7,1 kVA 3 346 VA 1 200 VA 156,82 kVA 54,1 kVA 11,34 kVA
Q 4,93 kVAr 2 001 VAr 836,9 VAr 82,6 kVAr 33,85 kVAr 6,49 kVAr
cos ϕ 0,72 0,8 0,717 0,85 0,78 0,82
Pzu 5,11 kW 2 677 W 860 W 133,3 kW 42,2 kW 9,3 kW
η 0,88 0,82 0,75 0,9 0,9 0,86
Pab 4,5 kW 2 195 W 645 W 120 kW 38 kW 8 kW

© Bildungsverlag EINS GmbH  107

BV1-00_Chap 11.indd 107 18/04/12 8:36 AM


11.4.2  Leistungen und Wirkungsgrad

Pab 15 kW I 32 A
10. a) h = = = 0,869 b) IStr = = = 18,48 A
23 . U . I . cos ϕ 23 . 380 V . 32 A . 0,82 23 23

c) IAnl = 5 . IN = 5 . 32 A = 160 A


IAnl 160 A
d) IAnlY = = = 53,33 A
3 3
m . g . h 25 000 kg . 9,81 m/s . 6,5 m 2

t.η 3 600 s . 0,65


11. a) Pab = = = 681,25 W
p

Pab 681,25 W Pzu 820,78 W


b) Pzu = = = 820,78 W c) I = = = 1,5 A
ηM 0,83 23 . U . cos ϕ 23 . 400 V . 0,79

12. a) Pab = 23 . U . I . cos ϕ = 23 . 400 V . 9 A . 0,85 = 5,3 kW

Pab 5,3 kW Pzu 6,09 kW


2π . n 2π . 1 560 min
b) Pzu = = = 6,09 kW M= = = 37,3 Nm
h 0,78 −1

nD − n
f 50 Hz . 100% = 1 500 min − 1 560 min−1 .
−1
c) nD = = = 1 500 min−1 s= 100% = − 4%
p 2 nD 1 500 min−1

13. a) S = 23 . U . I = 23 . 400 V . 41 A = 28,41 kVA

b) Pzu = 23 . S . cos ϕ = 23 . 28,41 VA . 0,85 = 24,14 kW

c) Pv = Pzu − Pab = 24,14 kW − 22 kW = 2,14 kW

Pab 22 kW
d) h = = = 0,91
Pzu 24,14 kW

Pab 22 kW
2 π . n 2 π . 1 455 min
e) M = = −1
= 144,5 Nm

7.I 7 . 41 A n
f ) IAStern = = = 95,7 A
3 3

108 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 11.indd 108 18/04/12 8:36 AM


12 Umrichten elektrischer Energie

12.1 Ungesteuerte Stromrichter

12.1.1 Die Diode im Gleichstromkreis

Ub − UF
1. a) Ptot = UF . IF = 1,1 V . 0,1 A = 110 mW
12 V − 1,1 V
b) Ra = = = 109 Ω
IF 0,1 A

2. Aus Kennlinie abgelesen: UF = 0,4 V

3. a) Abgelesen: IF = 0,2 A  ➪  UF = 1 V  Ua = Ub − UF = 8 V − 1 V = 7 V

Ua 7V
b) Ra = = = 35 Ω
IF 0,2 A

4. a) Die Leistungshyperbel schneidet die


Diodenkennlinie etwa bei:
IF = 110 mA ; UF = 0,9 V
Ub − UF 4,5 V − 0,9 V
b) Ra = = = 32,73 Ω
IF 110 mA 1

5. a) Konstruktion der Arbeitsgeraden:


Ub 1,5 V
Punkt 1: I= = = 150 mA
Ra 10 Ω 1
Punkt 2: U = Ub = 1,5 V

Abgelesen: Ua = 0,65 V
b) Abgelesene Werte: UF = 0,85 V ; IF = 65 mA 2
Ptot = UF . IF = 0,85 V . 65 mA = 55,25 mW
c) Die Widerstandsgerade wird um 1,5 V nach rechts verschoben.
Abgelesene Werte: UF = 1 V ; IF = 200 m A Ptot = UF . IF = 1 V . 200 m A = 200 mW

Ua 8V
6. a) Aus der Kennlinie abgelesen: UF = 1 V ; Ua = 8 V b) Ra = = = 40 Ω
IF 200 mA

Ub − UF 6 V − 1,78 V
7. a) Aus Kennlinie abgelesen: UF = 1,78 V    Ra = = = 1,4 Ω
IF 3A

Ua 6V
b) IF = = = 4,3 A IF = 4,3 A  liegt nicht mehr auf der abgebildeten Kennlinie.
Ra 1,4 Ω

UF kann aber nach entsprechender Verlängerung der Kennlinie noch abgelesen werden.
UF = 1,8 V Ub = UF + Ua = 1,8 V + 6 V = 7,8 V

8. Der Schnittpunkt der Leistungshyperbel mit der Diodenkennlinie ergibt den maximal zulässigen
Strom. Abgelesene Werte des Schnittpunktes:  UF = 1,78 V; IFmax = 2,8 A

© Bildungsverlag EINS GmbH  109

BV1-00_Chap 12.indd 109 18/04/12 8:38 AM


12.1.1  Die Diode im Gleichstromkreis

9. a) Ubmax = 22 . Ub = 22 . 240 V = 339,41 V


Eintragen der Arbeitsgeraden:
1 2
Ubmax 339,41 V
Punkt 1: I= = = 4A
Ra 100 Ω
Ubmax − 4 V 339,41 V − 4 V
Punkt 2: I= = = 3,35 A 3
Ra 100 Ω
Die Arbeitsgerade liegt fast parallel zur Abszisse (UF – Achse).

Schnittpunkt: UF = 1,85 V ;   IF = 3,36 A   Ua = Ubmax − UF = 339,4 V − 1,85 V = 337,55 V


b) Punkt 3 der zu verschiebenden Arbeitsgeraden für Ub = 30 V
Ub 30 V
I = = = 0,3 A Schnittpunkt:  IF = 0,28 A ;  UF = 1,4 V
Ra 100 Ω
Ua = Ub − UF = 30 V − 1,4 V = 28,6 V

U 12 V
10. a) I1 = = = 100 mA
R 120 Ω
b) Eintragen der Widerstandsgeraden
U 12 V 1
Punkt 1: I= = = 100 mA 2
R 120 Ω
Ub − 2 V 12 V − 2 V
Punkt 2: I= = = 83,33 mA
R 120 Ω
Abgelesen: UF = 0,9 V ; IF = 92 mA

c) Bei der hohen Spannung wird der Spannungsabfall an der Diode mit 2 V angenommen.
Ub − UF 100 V − 2 V
I = = = 816,67 mA
R 120 Ω

11. a) Widerstandsgerade: Punkt 1: U = 0 ;  I = U/R = 10 V/40 Ω = 250 mA


Punkt 2: U = 10 V ;  I = 0
Abgelesen: UF = 0,58 V ; Ua = 0,42 V
b) Pv = UF . IF = 0,58 V . 100 mA = 58 m W c) UFmax = 0,8 V  IFmax = 300 m A

12.1.2 Ungesteuerte Gleichrichterschaltungen

1. a) un = 22 . U = 22 . 42 V = 59,4 V   U =
un 59,4 V un 59,4 V
= = 29,7 V   b) Udi = = = 18,91 V
2 2 π π

un 325 V 2 . un 2 . 325 V un 325 V


2. a) Uv0 = = = 229,8 V  b) Udi = = = 206,9 V  c) U = = = 229,8 V
22 22 π π 22 22

3. Udi0 = 0,9 . Uv0 = 0,9 . 42 V = 37,8 V

4. a) URM = 22 . Uv0 = 22 . 250 V = 353,55 V b) wie a) URM = 353,55 V

5. Pdi0 = Udi0 . Id = 400 V . 3 A = 1,2 kW   PTv = 1,23 . Pdi0 = 1,23 . 1,2 kW = 1,48 kW

110 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 12.indd 110 18/04/12 8:38 AM


12.1.2  Ungesteuerte Gleichrichterschaltungen

Udi + UF 24 V + 1,5 V Udi + 2 . UF 24 V + 2 . 1,5 V


6. a) Uv0 = = = 56,67 V b) Uv0 = = = 30 V
0,45 0,45 0,9 0,9

7. Mit der Sechspuls-Brückenschaltung B6: Udi0 = 1,35 . Uv0 = 1,35 . 400 V = 540 V

8. a) STv = 23 . Uv0 . Iv = 23 . 400 V . 4 A = 2,77 kVA

STv
c) Udi0 = 1,35 . Uv0 = 1,35 . 400 V = 540 V
2,77 kVA
b) Pdi0 = = = 2,64 kW
1,05 1,05

9. a) Udi0 = 0,9 . Uv0 = 0,9 . 230 V = 207 V Udeff = Uv0 = 230 V


Udi0
Ideff = Iv = 1,11 . Id = 1,11 . 20,7 A = 22,98 A
207 V
b) Id = = = 20,7 A    
R 10 Ω
c) Pdi0 = Udi0 . Id = 207 V . 20,7 A = 4,285 kW d) PWirk = PTv = Uv0 . Iv = 230 V . 23 A = 5,29 kW

STv
10. a) Udi0 = 0,9 . Uv0 = 0,9 . 230 V = 207 V
2 kVA
b) Pdi0 = = = 1,63 kW
1,23 1,23
STv 2 kVA Iv,max 8,7 A
c) Iv,max = = = 8,7 A Id = = = 7,84 A
Uv0 230 V 1,11 1,11
d) Der Diodenstrom entspricht einer Halbwelle! nI = 22 . I = 22 . 8,7 A = 12,3 A
v,max

nI 12,3 A
Id,eff = = = 6,15 A
2 2
Uv 230 V
e) R = = = 26,45 Ω
Iv,max 8,7 A

11. a) û = URM = 22 . Uv0 = 22 . 230 V = 325,27 V b) Udi0 = 0,45 . Uv0 = 0,45 . 230 V = 103,5 V

U2 (230 V)2 Udi0 103,5 V


c) R = = = 1058 Ω Id = = = 97,83 mA
P 50 W R 1 058 Ω

d) Ideff = Iv = 1,57 . Id = 1,57 . 97,83 mA = 153,59 mA

P 50 W Pn 50 W
e) IN = = = 217,39 mA f) P = = = 25 W
U 230 V 2 2

2
12.1.3 Z-Dioden (Spannungsstabilisierung)

1. a) Der Vorwiderstand wird in die Z-Dioden-Kennlinie eingetragen.


Punkt 1: U = U1 = 10 V
U1 10 V
Punkt 2: I = = = 80 mA a) Iz
Rv 125 Ω

Abgelesene Werte: b) Iz

Iz = 38 mA   Uz = 5,25 V
Ptot = Iz . Uz = 38 mA . 5,25 V = 200 mW
1
b) Die Arbeitsgerade wird in die neue Betriebsspannung 8 V
parallel verschoben.
Abgelesene Werte:   Iz = 23 mA   Uz = 5,1 V   Ptot = Iz . Uz = 23 mA . 5,1 V = 117,3 mW

© Bildungsverlag EINS GmbH  111

BV1-00_Chap 12.indd 111 18/04/12 8:38 AM


12.1.3  Z-Dioden (Spannungsstabilisierung)

2. a) Aus Kennlinie bei Iz = 10 mA abgelesen: Uz = 14,5 V

Uz 14,5 V
IL = = = 2,07 mA I = Iz + IL = 10 mA + 2,07 mA = 12,07 mA
RL 7 kΩ

U1 − U z 24 V − 14,5 V 9,5 V
b) Rv = = = = 787Ω
I 12,07 mA 12,07 mA

3. Die Widerstandsgerade wird bei 28 V angetragen und dann


nach 24 V parallel verschoben.
Punkt 1: U = U1 = 28 V
U1 − 8 V 28 V − 8 V
Punkt 2: I = = = 28,6 mA
Rv 700Ω

Abgelesene Werte:
28 V  ➪  Uz = 20,4 V
24 V  ➪  Uz = 20 V

4. ΔU = 0,15 . U1 = 0,15 . 20 V = 3 V U1,max = U1 + ΔU = 20 V + 3 V = 23 V

U1,min = U1 − ΔU = 20 V − 3 V = 17 V

U1,max − Uz 23 V − 15 V U1, min − Uz 17 V − 15 V


Rv,min = = = 320 Ω Rv,max = = = 400 Ω
Iz,max + IL,min 25 mA + 0 A Iz,min + IL,max 5 mA + 0 A

U1,max − Uz 10 V − 4 V U1, min − Uz 8V − 4V


5. a) Rv,min = = = 85,7 Ω Rv,max = = = 133 Ω
Iz,max + IL,min 70 mA + 0 A Iz,min + IL,max 10 mA + 20 mA

b) Ausgewählter Widerstand: Rv = 100 Ω

Uv,max2 (6 V)2
c) Uv,max = U1,max − Uz = 10 V − 4 V = 6 V Pmax = = = 360 mW
Rv 100 Ω

bzw. mit RV  ➪  − 20%  ➪  450 mW

6. a) Aus der Kennlinie wird der Zenerstrom bei Uz = 33 V abgelesen:   Iz = 3 mA

Uz 33 V
IL = = = 1 mA    I = Iz + IL = 3 mA + 1 mA = 4 mA
RL 33 kΩ

U1 − U z 42 V − 33 V
RV = = = 2,25 kΩ
I 4 mA
b) Der Vorwiderstand wird als Arbeitsgerade
in die Z-Dioden-Kennlinie eingetragen.
Punkt 1: U = U1 = 42 V

U1 − 28 V 42 V − 28 V
Punkt 2: I = = = 6,22 mA
Rv 2,25 kΩ

Abgelesene Werte: Uz = 33,2 V Iz = 4 mA

112 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 12.indd 112 18/04/12 8:38 AM


12.1.3  Z-Dioden (Spannungsstabilisierung)

U1,max − Uz 4,5 V − 3 V U1,min − Uz 4V − 3V


7. a) Rv,min = = = 21,4 Ω Rv,max = = = 33,3 Ω
Iz,max + IL,min 70 mA + 0 A Iz,min + IL,max 10 mA + 20 mA

Mögliche Vorwiderstände: 22 Ω, 27 Ω, 30 Ω Gewählter Vorwiderstand: RV = 27 Ω


b) PV = ( Iz,max + IL,max )2 . RV = (70 mA + 20 mA)2 . 27Ω = 219 mW

U1,min − Uz 4V − 3V
c) IL,max = − Iz,min = − 10 mA = 27,04 mA
Rv 27Ω

U1,min − Uz 4V − 3V
d) IL,max = − Iz,min = − 10 mA = 35,45 mA
Rv 22Ω

U1,max − Uz 20 V − 18 V U1,min − Uz 20 V − 18 V
8. a) Rv,min = = = 100 Ω Rv,max = = = 133 Ω
Iz,max + IL,min 20 mA + 0 A Iz,min + IL,max 5 mA + 10 mA

mittlerer Widerstandswert: (100 Ω + 133 Ω)/2 = 116,6 Ω   Gewählter Vorwiderstand: RV = 115 Ω


b) Widerstandsgerade: Punkt 1:   U = 20 V ;   I = 0   I = 40 mA
Punkt 2:   U = UB − (Rv . I ) = 20 V − (115 Ω . 0,04 A) = 15,4 V
Schnittpunkt: UZ = 18,5 V ;  IZ = 12 mA
Uv = UB - UZ = 20 V - 1 8,5 V = 1,5 V
Iv = Iz + IL = 12 mA + 0 A = 12 mA
Pv = Uv . Iv = 1,5 V . 12 mA = 18 mW

12.2 Gesteuerte Stromrichter

12.2.1 Gesteuerte Gleichrichterschaltungen

1. Udα = Ud0 . cos α = 250 V . cos 40° = 191,5 V

Udα 200 V
2. cos α = = = 0,5    α = 60°
Ud0 400 V

3. Udα = Ud0 . 0,5 . (1 + cos α ) = 230 V . 0,5 . (1 + cos 60°) = 172,5 V

4. Ud0 = 0,9 . Uv = 0,9 . 230 V = 207 V     Udα = Ud0 . cos α = 207 V . cos 45° = 146,37 V

Udα 180 V
5. cos α = 2 −1=2= − 1 = 0,739    α = 42,3°
Ud0 207 V

Udα
6. a) Ud0 = 1,35 . Uv = 1,35 . 400 V = 540 V   b) cos α = 2
440 V
−1=2 − 1 = 0,63   α = 51°
Ud0 540 V

Udα 440 V
0,97 . 540 V
c) cos α = 2 −1=2 − 1 = 0,68   α = 47,2°
Ud0

N2
Ud0 = 0,9 . Uv = 0,9 . 115 V = 103,5 V
200
7. a) Uv = U1 = 230 V = 115 V
N1 400
Udα 103,5 V Uv 2 (115 V)2
Id0 = = = 10,35 A P0 = = = 1 322,5 W
R 10 Ω R 10Ω

© Bildungsverlag EINS GmbH  113

BV1-00_Chap 12.indd 113 18/04/12 8:38 AM


12.2.1  Gesteuerte Gleichrichterschaltungen

b) Udα = Ud0 . 0,5 . (1 + cos α) = 103,5 V . 0,5 . (1 + cos 90) = 51,75 V

Udα
Pα = 0,5 . P0 = 0,5 . 1 322,5 W = 661,25 W
51,75 V
Idα = = = 5,175 A
R 10 Ω
Udα
−1=2.
0V
c) Pα = 0  ➪  Udα = 0     cos α = 2 − 1 = − 1  ➪  α = 180
Ud0 103,5 V

Udα 100 V
8. a) Ud0 = 200 V bei α = 0 ;   cos α = = = 0,5  ➪  α = 60
Ud0 200 V

Ud0 200 V
b) Uv = = = 148,15 V    U2 = Uv = 148,15 V
1,35 1,35

Udα 180 V
9. Ud0 = = = 769,38 V
1 + cos (α + 60) 1 + cos (80 + 60)
Udα = Ud0 . cos α = 769,38 V . cos 80° = 133,6 V

10. Ud20 − Ud30 = 20 V    Ud0 . cos 20° − Ud0 . cos 30° = 20 V    Ud0 =
20 V
= 271,5 V
cos 20 − cos 30

un 300 V Aufgaben a − c ohmsche Last oder halbgesteuert


11. Ud0 = Uv = = = 212 V   
22 22 Aufgaben d − f aktive Last

a) abgelesen α = 60° Udα = Ud0 . 0,5 . (1 + cos α ) = 212 V . 0,5 . (1 + cos 60°) = 159 V

b) abgelesen α = 90° Udα = Ud0 . 0,5 (1 + cos α ) = 95,46 V . 0,5 (1 + cos 90°) = 47,73 V

c) abgelesen α = 120° Udα = Ud0 . 0,5 . (1 + cos α ) = 212 V . 0,5 . (1 + cos 120°) = 53 V

d) abgelesen α = 30° Udα = Ud0 . cos α = 212 V . cos 30° = 183,6 V

e) abgelesen α = 90° Udα = Ud0 . cos α = 212 V . cos 90° = 0 V


f) abgelesen α = 120° Udα = Ud0 . cos α = 212 V . cos 120° = −106 V

Udα Udα
12. a) zwischen 0° und 60°!   b) = 0,87  ➪  Udα = 0,87 . 200 V = 174 V   c) = 0,5  ➪  α = 60
Ud0 Ud0

13. a) αmax = 30°

b) Ud0 = UV0 . 0,676 = 400 V . 0,676 = 270,4 V    Udα = Ud0 . cos α = 270,4 V . cos 30° = 234,12 V

12.2.2 Wechselstromsteller

Uα Pα 1
1. a) = = = 0,707  ➪  Steuerkennlinie α = 90°
U0 B P0 B2


= 230 V .
50 W
b) Uα = U0 = 162,6 V
B P0 B 100 W

Pα α sin 2α 126 sin (2 . 126)


2. =1 − + =1 − + = 0,1486
P0 180 2π 180 2π


Uα = U0 = 230 V . 20,1486 = 88,67 V
B P0

114 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 12.indd 114 18/04/12 8:38 AM


12.2.2  Wechselstromsteller

2α 2 . 120
3. Uα = U0 1 2 − 2 = 220 V 1 2 − 2 = 146,67V
180 180

Pα α sin 2α 60 sin (2 − 60)


4. a) =1 − + =1 − + = 0,8045  ➪  80%
P0 180 2π 180 2π

Pa
b) Uα = U0 = 220 . 20,8045 = 197,33 V
B P0
Uα 197,33 V
= = 0,858  ➪  Steuerkennlinie α = 70
U0 230 V

U02 Pα
= 400 V .
(400 V)2 1
5. a) P0 = = = 8 kW b) Uα = U0 = 230,9 V
R 20 Ω B P0 B3
Uα Pα 1
c) = = = 0,577  ➪  Steuerkennlinie α = 105
U0 B P0 B3

Uα Pα 1
d) = = = 0,707  ➪  Steuerkennlinie α = 90
U0 B P0 B2

Pα α sin 2α 60 sin (2 . 60) Pα 20 W


6. a) =1 − + =1 − + = 0,8045 P0 = = = 24,86 W
P0 180 2π 180 2π 0,8045 0,8045

b) Pα / P0 = 15 W / 25 W = 0,6

Uα Pα 15 W
= = = 0,7746  ➪  Steuerkennlinie α = 80
U0 B P0 B 25 W

tE
7. TS = tE + tP = 5 + 3 = 8    P = .P =
5 . 200 W = 125 W
TS 0
8

60 tE 0,4 s
8. a) TS = s = 1s     b) P = P0 = 4 kW = 1,6 kW
60 TS 1s

1 1 tP 0,6 s
c) tP = TS − tE = 1 s − 0,4 s = 0,6 s    T = = = 0,02 s    N = = = 30
f 50 Hz T 0,02 s

P tE 1 1
9. = = 0,3 ➪ tE = 0,3 TS      tEmin = = = 20 ms
P0 TS f 50 Hz

tE 20 ms
TS = = = 66,66 ms  ➪  Nicht möglich, da TS kein Vielfaches der Periodendauer ist.
0,3 0,3
Kleinstes Vielfaches der Periodendauer ist bei kS = 200 ms.
tE = 0,3 . TS = 0,3 . 200 ms = 60 ms

tP = 0,7 . TS = 0,7 . 200 ms = 140 ms

U02 (230 V)2


10. a) P0 = = = 5,29 kW
R 10 Ω
tE 0,3 s
b) TS = tE + tP = 0,3 s + 0,4 s = 0,7 s   P = P0 = 5,29 kW = 2,267 kW
TS 0,7 s
tE 0,3 s
c) U = U0 = 230 V = 150,6 V
B TS B 0,7 s

© Bildungsverlag EINS GmbH  115

BV1-00_Chap 12.indd 115 18/04/12 8:38 AM


12.2.2  Wechselstromsteller

TS tE + tP
11. a) P0 = P . =P. = 100 W .
0,2 s + 0,3 s
= 250 W
tE tE 0,2 s

tE 0,2 s P 100 W
b) U = U0 = 230 V = 145,5 V    c) I = = = 0,687 A
B TS B 0,5 s U 145,5 V

12.2.3 Gleichstromsteller

U0 500 V 1 1
1. TS = tE = 2 ms = 3,125 ms   fS = = = 320 Hz
Ud 320 V TS 3,125 ms

Ud
= 2,5 ms . = 0,625 ms
1 1 1
2. TS = = = 2,5 ms   TE = TS
fS 400 Hz U0 4

TS
= 5 ms   U0 = Ud = 80 V .
1 1 5 ms
3. TS = = = 100 V
fS 200 Hz tE 4 ms

1 1 U0 200 V
4. a) TS = = = 4 ms   TE = TS  ➪  ungesteuerter Betrieb   I0 = = = 20 A
fS 250 Hz R 10 Ω

tE
b) P0 = U0 . I0 = 200 V . 20 A = 4 kW = 200 V .
2 ms
c) Ud = U0 = 100 V
TS 4 ms

tE
e) Sd = Ud . Id = 100 V . 10 A = 1 kVA
2 ms
d) Id = I0 = 20 A = 10 A
TS 4 ms

P0 4 kW
f) P = = = 2 kW
2 2

1 1
5. TS = = = 5 ms     tP = TS − TE = 5 ms − 4 ms = 1 ms
fS 200 Hz

tE tE
a) Ud = U0 . = 220 V . b) Id = IL . = 15 A .
4 ms 4 ms
= 176 V = 12 A
TS 5 ms TS 5 ms

tP
c) IF = IL . = 15 A .
1 ms
= 3A
TS 5 ms

U0 2 Ud
= 3,2 kW .
(400 V)2 200 V
6. a) P0 = = = 3,2 kW b) P = P0 = 1,6 kW
R 50 Ω U0 400 V
c) Ueff = 2P . R = 21,6 kW . 50 Ω = 282,84 V

= 2,3 ms .
IL 4,8 A 1 1
7. a) Id = IL − IF = 4,8 A − 1,8 A = 3 A   TS = tE = 3,68 ms   fS = = = 272 Hz
Id 3A TS 3,68 ms

TS
b) U0 = Ud . = 137,5 V . = 220 V         c) Sd = Ud . Id = 137,5 V . 3 A = 412,5 VA
3,68 ms

TE 2,3 ms
d) nI = IL = 4,8 A   Leistung während der Einschaltdauer P0 = nI .U 0
= 4,8 A . 220 V = 1 056 W
Ud 137,5 V
Mittelwert der Leistung  P = P0 = 1 056 W = 660 W
U0 220 V

(4,8 A)2 . 2,3 ms P 660 W


e) Quadratischer Mittelwert  Ieff = = 3,79 A     f ) Ueff = = = 174 V
B 3,68 ms Ieff 3,79 A

116 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 12.indd 116 18/04/12 8:38 AM


12.2.3  Gleichstromsteller

tE Ud 200 V
8. a) = = = 0,5
Ts U0 400 V

U0 400 V P0 1 000 W
b) P0 = P = 500 W = 1 000 W    nI = IL = = = 2,5 A
Ud 200 V U0 400 V

tE
c) Id = IL = 2,5 A . 0,5 = 1,25 A      d) IF = IL − Id = 2,5 A − 1,25 A = 1,25 A
Ts

(2,5 A)2
e) Quadratischer Mittelwert Ideff = = 1,768 A
B 2
(400 V)2
f) Quadratischer Mittelwert Udeff = = 282,84 V
B 2
g) P = Ideff . Udeff = 1,768 A . 282,84 V = 500 W

h) Sd = Id . Ud = 1,25 A . 200 V = 250 VA


i) SdLast = IL . Ud = 2,5 A . 200 V = 500 VA

1 1
9. a) Ts = = = 5 ms tp = Ts − tE = 5 ms − 1 ms = 4 ms
f 200 Hz
Ts
b) U0 = Ud . = 44 V .
5 ms
= 220 V
tE 1 ms

tE
c) Id = IF . = 5A .
1 ms
= 1,25 A     IA = IL = Id + IF = 1,25 A + 5 A = 6,25 A
tp 4 ms

d) SD = Ud . Id = 44 V . 1,25 A = 55 W

e) û = 220 V    nI = IL = 6,25 A    P0 = û . nI = 220 V . 6,25 A = 1,375 kW

tE
f) P = P0 . = 1 375 W .
1 ms
= 275 W
Ts 5 ms
(6,25 A)2 . 1 ms P 275 W
g) Quadratischer Mittelwert  Ieff = = 2,8 A Ueff = = = 98 V
B 5 ms Ieff 2,8 A
1 1
h) f = = = 1 kHz
tE 1 ms

© Bildungsverlag EINS GmbH  117

BV1-00_Chap 12.indd 117 18/04/12 8:38 AM


13 Steuern und Regeln elektrischer Antriebe

13.1 Steuerungstechnik

13.1.1  Dualzahlen

1. a) 101 = 5 b) 111 = 7 c) 100 = 4 d) 011 = 3 e) 1 001 = 9


2. a) 10 101 = 21 b) 11 011 = 27 c) 10 110 = 22 d) 10 001 = 17 e) 10 100 = 20
3. a) 101 010 = 42 b) 110 110 = 54 c) 111 011 = 59 d) 101 110 = 46 e) 110 011 = 51
4. a) 6 b) 7 c) 4 d) 5 e) 12
5. a) 17 b) 27 c) 29 d) 21 e) 20
6. a) 51 b) 63 c) 42 d) 56 e) 58
7. a) 102 b) 85 c) 119 d) 77 e) 93
8. a) 204 b) 255 c) 170 d) 231 e) 146
9. a) 111 b) 11 c) 1 001 d) 10 e) 101 f ) 110
10. a) 100 000 b) 100 011 c) 101 000 d) 110 000 e) 110 111 f ) 1 000 000
11. a) 10 000 111 b) 10 010 011 c) 10 011 011 d) 10 101 000 e) 10 111 001 f ) 11 001 010

13.1.2  Rechnen mit Dualzahlen

1. a) 1 000 = 8 b) 1 101 = 13 c) 1 100 = 12 d) 10 111 = 23 e) 11 001 = 25


f ) 10 100 = 20 g) 111 010 = 58 h) 101 110 = 46 i) 110 010 = 50

2. a) 10 = 2 b) 10 = 2 c) 111 = 7 d) 10 = 2 e) 100 010 = 34


f ) 110 = 6 g) 110 110 = 54 h) 10 101 010 = 74 i) 111 001 = 57

3. a) 1 000 = 8 b) 10 000 = 16 c) 101 = 5 d) 101 010 = 42 e) 10 000 = 16


f ) 11 010 = 26 g) 10 100 000 = 160 h) 100 110 000 = 304 i) 10 100 100 = 164

4. a) 1 111 = 15   b) 100 = 4   c) 10 100 = 20   d) 10 010 110 = 150   e) 10 001 111 = 143
f ) 10 011 010 = 154   g) 101 000 010 = 322    h) 11 011 100 = 220   i) 101 111 010 = 378

5. a) 10 000 111 = 135 b) 1 111 110 = 126 c) 11 001 011 = 203


d) 111 001 110 = 462 e) 1 011 011 001 = 729 f ) 1 001 100 001 = 609
g) 101 101 001 001 = 2889 h) 100 111 011 011 = 2523  i) 101 000 001 111 = 2575

6. a) 101 = 5    b) 101 = 5 c) 100 = 4 d) 1 001 = 9 e) 100,10 = 4,5  


f ) 1 000,101 = 8,625 g) 1 000,1 = 8,5 h) 10 001 = 17   i) 1 001 001 = 73

7. a) 1 010,11 = 10,75 b) 1 001,11 = 9,75 c) 101 = 5,0  


d) 10 000,11 = 16,75 e) 11 011 = 27 f ) 10 001,01 = 17,25  
g) 11 011,01 = 27,25 h) 100 010,0 = 34,0   i) 100 100,1 = 36,5

118 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 13.indd 118 18/04/12 8:41 AM


13.1.3.1  Logische Grundfunktionen

13.1.3  Schaltalgebra

13.1.3.1  Logische Grundfunktionen

E0
E0 E1 E2 A
1. a) E1 A b) c) E0
& 0 0 0 0 t
E2
E1
0 0 1 0 t
E2
  E0 ¿ E1 ¿ E2 = A 0 1 0 0 t
A
0 1 1 0 t
1 0 0 0
1 0 1 0
1 1 0 0
1 1 1 1

E0 E0 E1 E2 A
2. a) E1 A b) c) E0
≥1 0 0 0 0 t
E2
E1
0 0 1 1 t
E2
0 1 0 1 t
A
0 1 1 1 t
1 0 0 1
1 0 1 1
1 1 0 1
1 1 1 1

E0
3. I. a) E0 ¿ E1 = A  b) E0 ¡ E1 = A c) ≥1 A
E1

E0
II. a) E0 ¿ E1 = A  b) E0 ¡ E1 = A c) ≥1 A
E1

E0
III. a) E0 ¿ E1 = A  b) E0 ¡ E1 = A c) ≥1 A
E1

E0
IV. a) E0 ¡ E1 = A  b) E0 ¿ E1 = A c) & A
E1

E0
V. a) E0 ¡ E1 = A  b) E0 ¿ E1 = A c) & A
E1

E0
VI. a) E0 ¡ E1 = A  b) E0 ¿ E1 = A c) & A
E1

E0
4. a) E0 ¡ E1 = A  ➩  E0 ¿ E1 = A   & A
E1

E0 E0
5. a) & 1 A b) E0 ¿ E1 = A  ➩  E0 ¡ E1 = A ≥1 A
E1 E1

6. a) E0 & A b) E0 ≥1 A

E0 E0
7. a) E0 ¡ E1 = A  E1 ≥1 A b) E0 ¿ E1 = A   & A
E1

E0
c) E0 ¿ E1 = A  ➩  E0 ¡ E1 = A ≥1 A
E1

© Bildungsverlag EINS GmbH  119

BV1-00_Chap 13.indd 119 18/04/12 8:41 AM


13.1.3.1  Logische Grundfunktionen

E0
d) E0 ¡ E1 = A  ➩  E0 ¿ E1 = A & A
E1

E0
e) E0 ¿ E1 = A  ➩  E0 ¿ E1 = A & A
E1

E0
f ) E0 ¡ E1 = A  ➩  E0 ¡ E1 = A ≥1 A
E1

E0
8. E0 ¿ E1 = A  ➩  E0 ¿ E1 = A & & A
E1

E0 ≥1
9. a) E0 ¡ E1 = A  ➩  E0 ¿ E1 = A   b) ≥1 A
E1 ≥1

10. a) b) (E0 ¿ E1) ¡ (E0 ¿ E1) = A c)  E0
E0 E1 A &
E1
0 0 0 ≥1 A

0 1 1
&
1 0 1
1 1 0

11. a) (E0 ¿ E1) ¡ (E0 ¿ E1) = A b) (E0 ¿ E1) ¡ (E0 ¿ E1) ¡ (E0 ¿ E1) = A

E0 E0
& &
E1 E1
≥1 A
& & ≥1 A

&

c) (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ d) (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡
 (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) = A (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) = A
E0 E0
E1 & E1 &
E2 E2

& &
≥1 A
& & ≥1 A

& &

&

&

13.1.3.2  Funktionsformen
E0
&
E1
1. a) (E0 ¿ E1) ¡ (E0 ¿ E1) = A b)  ≥1 A
&

E0
≥1
E1
c) (E0 ¡ E1) ¿ (E0 ¡ E1) = A d)  & A
≥1

120 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 13.indd 120 18/04/12 8:41 AM


13.1.3.2  Funktionsformen

E0
2. a) E0 ¡ E1 = A    b)  ≥1 A
E1

3. a) (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ b)  E0


E1 &
(E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) = A E2

&
≥1 A
&
c) (E0 ¡ E1 ¡ E2) ¿ (E0 ¡ E1 ¡ E2) ¿
(E0 ¡ E1 ¡ E2) ¿ (E0 ¡ E1 ¡ E2) = A &

4. a) E0 ¿ E1 = A b) E0 ¡ E1 = A

E0 & E0
& A ≥1 ≥1 A
E1
E1 &

E0
5. a) E0 ¿ E1 = A b) E0 ¡ E1 = A c)  ≥1 ≥1 A
E1
E0
6. a) E0 ¿ E1 ¿ E2 = A b) E1 & A
E2

7. a) E0 ¿ E1 ¿ E2 = A  ➩  E0 ¡ E1 ¡ E2 = A b) E0 ¿ E1 ¿ E2 = A  ➩  E0 ¡ E1 ¡ E2 = A
c) E0 ¡ E1 ¡ E2 = A  ➩  E0 ¿ E1 ¿ E2 = A d) E0 ¡ E1 ¡ E2 = A  ➩  E0 ¿ E1 ¿ E2 = A
e) E0 ¿ E1 = A  ➩  E0 ¡ E1 = A f) E0 ¿ E1 = A   ➩  E0 ¡ E1 = A
g) E0 ¡ E1 = A   ➩  E0 ¡ E1 = A h) E0 ¡ E1 = A  ➩  E0 ¿ E1 = A

8. a) E0 ¿ E1 = A  ➩  E0 ¡ E1 = A b) E0 ¿ E1 = A  ➩  E0 ¡ E1 = A
  E0    E0
≥1 A ≥1 A
E1 E1
E0
≥1
c) (E0 ¿ E1) ¡ E2 = A  ➩  (E0 ¡ E1) ¿ E2 = A E1
& A
E2
E0
d) (E0 ¿ E1) ¡ E0 ¿ E1 = A   ➩  (E0 ¡ E1) ¿ E0 ¿ E1 = A ≥1
E1
E0 & A
e) E0 ¡ E1 = A  ➩  E0 ¿ E1 = A & A
E1
E0
f ) E0 ¿ E1 = A  ➩  E0 ¡ E1 = A ≥1 A
E1
E0
≥1
g) (E0 ¿ E1) ¡ E2 = A  ➩  (E0 ¡ E1) ¿ E2 = A E1
& A
E2
E0
&
E1
h) (E0 ¡ E1) ¿ (E1 ¡ E2) = A  ➩  (E0 ¿ E1) ¡ (E1 ¿ E2) = A ≥1 A
&
E2
9. a) E0 ➩ Motorschutz hat nicht angesprochen b) E0
E1
E1 ➩ Leitungsschutzsicherung nicht angesprochen E2
& A
E2 ➩ S1 betätigt E3

E3 ➩ S2 nicht betätigt
E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3 = A

© Bildungsverlag EINS GmbH  121

BV1-00_Chap 13.indd 121 18/04/12 8:41 AM


13.1.3.2  Funktionsformen

10. a) (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A


b) E0 E1 E2 E3 c) E0 E1 E2 E3

& &

& &
≥1 A & A
& &

& &

11. E0 ➩ Waschmaschinentrommel geschlossen   


E1 ➩ Mindestwasserstand vorhanden E0
E1
E2 ➩ Notwendige Temperatur erreicht E2
& A
E3
E3 ➩ Hauptwaschgang beginnt
E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3 = A

12. a) (E0 ¿ E1) ¡ E2 = A b) E0 E1 E2 A c) E0


&
E1
0 0 0 0 ≥1 A
E2
0 0 1 1
0 1 0 1
0 1 1 1
1 0 0 1
1 0 1 1
1 1 0 1
1 1 1 1

13. a) (E0 ¿ E1) ¡ E2 ¡ E3 = A c) E0


E1 &
b) E0 E1 E2 E3 A
E2 ≥1 A
E3
0 0 0 0 1
0 0 0 1 0
0 0 1 0 1
0 0 1 1 1
0 1 0 0 1
0 1 0 1 0
0 1 1 0 1 d)
0 1 1 1 1 E0
t
1 0 0 0 1 E1
1 0 0 1 0 t
E2
1 0 1 0 1 t
1 0 1 1 1 E3
t
1 1 0 0 1 A
t
1 1 0 1 1
1 1 1 0 1
1 1 1 1 1

122 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 13.indd 122 18/04/12 8:41 AM


13.1.3.2  Funktionsformen

14. a) E0 ¡ (E0 ¿ E1) ¡ (E0 ¿ E1) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) = A E0 E1 E2 A


0 0 0 1
b) 0 0 1 1
E0 0 1 0 1
t
E1 0 1 1 1
t
E2 1 0 0 1
t
A 1 0 1 1
t 1 1 0 0
1 1 1 1
E0
15. E0 ¡ E1 ¡ E2 = A E1 ≥1 A
b)
E0 E1 E2 A1 A2 A3
E2
0 0 0 0 0 1
16. a) E0 ¿ E1 ¿ E2 = A1  E0 ¡ E1 ¡ E2 = A2  E0 ¿ E1 ¿ E2 = A3  0 0 1 0 1 1
0 1 0 0 1 1
0 1 1 0 1 1
1 0 0 0 1 1
1 0 1 0 1 1
1 1 0 0 1 1
13.1.4   Vereinfachung von Schaltnetzen 1 1 1 1 1 0
13.1.4.1  KV-Tafeln (Karnaugh und Veitch)

1. a) E1 = A E1 & A oder    E1 ≥1 A

b) E0 = A E0 & A oder    E0 ≥1 A

c) E1 = A E1 & A oder    E1 ≥1 A

E0 E0
d) E0 ¡ E1 = A ≥1 A e) E0 ¡ E1 = A ≥1 A
E1 E1

E0 E0
f ) E0 ¡ E1 = A ≥1 A g) E0 ¡ E1 = A ≥1 A
E1 E1

E0
&
E1
2. a) (E0 ¿ E1) ¡ (E1 ¿ E2) = A ≥1 A

E2
&

b) E1 = A             E1 & A    oder    E1 ≥1 A

E2
c) E0 ¡ (E1 ¿ E2) = A
&
E1
≥1 A
E0

E0
&
E1
d ) (E0 ¿ E1) ¡ (E1 ¿ E2) = A ≥1 A
&
E2

E0
&
E1
e) (E0 ¿ E1) ¡ (E0 ¿ E1) = A ≥1 A
&

© Bildungsverlag EINS GmbH  123

BV1-00_Chap 13.indd 123 18/04/12 8:41 AM


13.1.4.1  KV-Tafeln (Karnaugh und Veitch)

3. a) (E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E3) = A b) (E0 ¿ E1 ¿ E3) ¡ (E2 ¿ E3) ¡ (E1 ¿ E2)

E0 E1 E2 E3 E0 E1 E2 E3

& &
≥1 A
& & ≥1 A

&

c) (E0 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ d) E2 ¡ E3 = A

(E0 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E1 ¿ E2 ¿ E3) = A E2


E3
≥1 A

E0 E1 E2 E3 e) (E2 ¿ E3) ¡ (E2 ¿ E3) = A

&
E2 E3
&
&
≥1 A
& ≥1 A
&
&

E0
4. a) (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) = A b) E0 ¿ E2 = A c) & A
E2

5. a) (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A

b)
E0 E0
1 E3

E1 E0 ¿ E2 = A c) E0 & A
1 E2
E3
1
E1
1 E3
E2 E2 E2

6. a) (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A

E0 E0 E1 E2 E3
E0
1 E3
E1 &
E3
1 1
E1 & ≥1 A
E3

E2 E2 E2
& Keine Vereinfachung möglich

124 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 13.indd 124 18/04/12 8:41 AM


13.1.4.1  KV-Tafeln (Karnaugh und Veitch)

b) (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A



E0 E1 E2 E3
E0 E0
1 E3
E1 &
1
E3
E1 & ≥1 A
1 E3
E2 E2 E2
& Keine Vereinfachung möglich

c) (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡


E0 E1 E2 E3
(E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡
(E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A
&


&
E0 E0
E3 & ≥1 A
E1
1
E3
1 1 &
E1
1 1 E3
&
E2 E2 E2

E0 E1 E2 E3

Vereinfachung: &
(E0 ¿ E2 ¿ E3) ¡
& ≥1 A
(E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡
(E0 ¿ E1 ¿ E3) = A &

d) (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ E0 E1 E2 E3


(E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A
&

E0 E0
&
E3
E1
1 1 & ≥1 A
E3
1
E1 &
1 E3
E2 E2 E2
E0 E1 E2 E3

&
Vereinfachung:

(E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ & ≥1 A


(E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡
&
(E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ = A

© Bildungsverlag EINS GmbH  125

BV1-00_Chap 13.indd 125 18/04/12 8:41 AM


13.1.4.1  KV-Tafeln (Karnaugh und Veitch)

7. a) E1 ¡ E2 = A b) E1
E0 E0
E2
≥1 A
1 1 E3
E1
1 1
E3
1 1 1 1
E1
1 1 1 1 E3
E2 E2 E2     

8. a) (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A

b) E0 E1 E2 E3 A c) E0 E0
0 0 0 0 0 E3
E1
0 0 0 1 0 1 1 1
E3
0 0 1 0 0 1
E1
0 0 1 1 0 E3
0 1 0 0 0 E2 E2 E2
0 1 0 1 1
0 1 1 0 0
0 1 1 1 1 d) E0 E1 E2 E3
1 0 0 0 0
1 0 0 1 0 &
1 0 1 0 0
≥1 A
1 0 1 1 1
1 1 0 0 0 &
1 1 0 1 0
1 1 1 0 0
1 1 1 1 1

13.1.4.2  Mathematische Vereinfachung logischer Schaltungen

1. a) (E0 ¿ E1) ¡ E2  ➩  (E1 ¿ E0) ¡ E2  ➩  E2 ¡ (E1 ¿ E0)  ➩  E2 ¡ (E0 ¿ E1)
b) (E2 ¡ E1) ¿ E0  ➩  (E1 ¡ E2) ¿ E0  ➩  E0 ¿ (E2 ¡ E1)  ➩  E0 ¿ (E1 ¡ E2)
c) E0 ¿ E1 ¿ E2  ➩  E1 ¿ E0 ¿ E2  ➩  E1 ¿ E2 ¿ E0  ➩  E0 ¿ E2 ¿ E1  ➩  E2 ¿ E1 ¿ E0  ➩  E2 ¿ E0 ¿ E1

2. a) E0 ¡ E1 ¡ E2  ➩  (E1 ¡ E0) ¡ E2  ➩  (E2 ¡ E0) ¡ E1  ➩  (E2 ¡ E1) ¡ E0


b) (E0 ¡ E3) ¿ (E1 ¡ E2)  ➩  (E3 ¡ E0) ¿ (E1 ¡ E2)  ➩  (E2 ¡ E1) ¿ (E3 ¡ E0)  ➩  (E1 ¡ E2) ¿ (E0 ¡ E3)
c) E0 ¿ E1 ¿ E2  ➩  (E0 ¿ E1) ¿ E2  ➩  E0 ¿ (E1 ¿ E2)  ➩  (E2 ¿ E0) ¿ E1

3. a) E0 ¡ E1 ¡ E2 b)  ➩  (E1 ¡ E0) ¡ E2  ➩  (E2 ¡ E0) ¡ E1  ➩  (E2 ¡ E1) ¡ E0    usw.

4. a) (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E3 ¿ E4) = A c) E0 E1 E2 E3 E4


b) (E3 ¿ E4) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) = A usw.
&
≥1 A
&
5. a) (E0 ¿ E1) ¡ (E0 ¿ E2) = A   c) E0
E1 & A
b) E0 ¿ (E1 ¡ E2) = A ≥1
E2

126 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 13.indd 126 18/04/12 8:42 AM


13.1.4.2  Mathematische Vereinfachung logischer Schaltungen

6. a) (E0 ¿ E1) ¡ (E1 ¿ E2) = A c) E1


E0 & A
b) E1 ¿ (E0 ¡ E2) = A ≥1
E2

7. a) (E0 ¡ E1) ¿ (E0 ¡ E2) = A c) E0


E1 ≥1 A
b) E0 ¡ (E1 ¿ E2) = A &
E2

8. a)
E0 E1 E2 E3 A (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡

0 0 0 0 1 (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡


0 0 0 1 1
0 0 1 0 1 (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡

0 0 1 1 1 (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A


0 1 0 0 1
0 1 0 1 1 Erweitert mit: (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3), (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3),
0 1 1 0 1
(E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) und (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3)
0 1 1 1 0
1 0 0 0 1 (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡
1 0 0 1 1
(E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡
1 0 1 0 1
1 0 1 1 0 (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡
1 1 0 0 1
(E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡
1 1 0 1 0
1 1 1 0 0 (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A
1 1 1 1 0

[(E0 ¿ E1 ¿ E2) ¿ (E3 ¡ E3)] ¡ [(E0 ¿ E1 ¿ E2) ¿ (E3 ¡ E3)] ¡ [(E0 ¿ E1 ¿ E2) ¿ (E3 ¡ E3)] ¡

[(E0 ¿ E2 ¿ E3) ¿ (E1 ¡ E1)] ¡ [(E0 ¿ E1 ¿ E2) ¿ (E3 ¡ E3)] ¡ [(E0 ¿ E1 ¿ E3) ¿ (E2 ¡ E2)] ¡

[(E0 ¿ E2 ¿ E3) ¿ (E1 ¡ E1)] ¡ [(E0 ¿ E2 ¿ E3) ¿ (E1 ¡ E1)] ¡ [(E0 ¿ E1 ¿ E3) ¿ (E2 ¡ E2)] = A

Erweitern mit (E0 ¿ E1 ¿ E2), (E0 ¿ E2 ¿ E3)

(E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡

(E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E2 ¿ E3) ¡

(E0 ¿ E1 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E2 ¿ E3) = A

[(E0 ¿ E1) ¿ (E2 ¿ E2)] ¡ [(E0 ¿ E2) ¿ (E1 ¿ E1)] ¡ [(E1 ¿ E2) ¿ (E3 ¿ E3)] ¡

[(E0 ¿ E3) ¿ (E2 ¿ E2)] ¡ [(E1 ¿ E3)] ¿ [(E2 ¿ E3) ¿ (E0 ¿ E0)] = A

(E0 ¿ E1) ¡ (E0 ¿ E2) ¡ (E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E3) ¡ (E1 ¿ E3) ¡ (E2 ¿ E3) = A

b) E0 E0
1 1 1 E3
E1
1
E3
1 1 1
E1
1 1 1 1 E3
E2 E2 E2

(E0 ¿ E1) ¡ (E0 ¿ E2) ¡ (E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E3) ¡ (E1 ¿ E3) ¡ (E2 ¿ E3) = A

© Bildungsverlag EINS GmbH  127

BV1-00_Chap 13.indd 127 18/04/12 8:42 AM


13.1.4.2  Mathematische Vereinfachung logischer Schaltungen

9. a) (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A


b) Gleichung zweimal mit (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) erweitern!
(E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡
(E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A

Distributivgesetz anwenden!

[(E0 ¿ E1 ¿ E3) ¿ (E2 ¡ E2)] ¡ [(E1 ¿ E2 ¿ E3) ¿ (E0 ¡ E0)] ¡ [(E0 ¿ E2 ¿ E3) ¿ (E1 ¡ E1)] = A
(E0 ¿ E1 ¿ E3) ¡ (E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E2 ¿ E3) = A

c) d) E0 E1 E2 E3
E0 E0
1 1 1 E3 &
E1
E3
E1 & ≥1 A
1 E3
E2 E2 E2 &

(E0 ¿ E1 ¿ E3) ¡ (E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E2 ¿ E3) = A

E0 E0
10. a) E0 ¡ E1 = A   ≥1 A b) E1 ¡  E2 = A   ≥1 A
E1 E1

E0
&
E2
c) (E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E2) = A ≥1 A
&
E1

d) (E1 ¿ E2) ¡ (E0 ¿ E2) ¡ (E1 ¿ E2) = E2 ¡ (E0 ¿ E2) = E2 = A E2 ≥1 A

E1
e) (E1 ¿ E2) ¡ (E1 ¿ E2) ¡ E1 = E1 ¡ E2 = A
E2
≥1 A

E0
f ) (E0 ¿ E2) ¡ E2 = A
&
E1
≥1 A
E2

11. (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡


(E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A

(E0 ¿ E1 ¿ E3) ¿ (E2 ¡ E2) ¡ (E1 ¿ E2 ¿ E3) ¿ (E0 ¡ E0) ¡


(E0 ¿ E2 ¿ E3) ¿ (E1 ¡ E1) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A

(E0 ¿ E1 ¿ E3) ¡ (E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A

128 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 13.indd 128 18/04/12 8:42 AM


13.1.4.2  Mathematische Vereinfachung logischer Schaltungen

E0 E1 E2 E3
E0 E0
1 1 E3 &
E1
1 1
E3
1
E1 &
1 E3
E2 E2 E2
& ≥1 A
                     
&

(E0 ¿ E1 ¿ E3) ¡ (E1 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E2 ¿ E3) ¡ (E0 ¿ E1 ¿ E2 ¿ E3) = A

13.2 Regelungstechnik

13.2.1  Sensoren

7 000 U2 min = V # UP2,5 = 14 # 100 mV = 1,4 V


1. V = = 14
500 U2 max = V # UP10 = 14 # 400 mV = 5,6 V

12 V − 3 V
2. R1 = Rq = 3,2 kΩ # 3 = 9,6 kΩ
3V

56 . 75
3. a) R1 = Ω = 32,6 Ω R2 = 27 Ω + 75 Ω = 102 Ω R3/25 = 2 kΩ R3/100 = 3,2 kΩ
56 + 75
R2 102 Ω
R4 = R3/25 = 2 kΩ = 6,363 kΩ Rv = RL − 6 kΩ = 363 Ω
R1 32,6 Ω

b = 6,2 V . 0,0924 = 573 mV


3,2 32,6
b) Uq = U2 a −
6,363 + 3,2 102 + 32,6

R1 0,5 k Ω
4. a) U1/25 = UB = 12 V = 4 V   U2/25 = UB − U1 = 8 V
R1 + R25 0,5 kΩ + 1 kΩ

R1 70 Ω
  U1/75 = UB = 12 V = 10 V   U2/75 = UB − U1 = 2 V   ΔU = U1/75 − U1/25 = 6 V
R1 + R75 70 Ω + 500 Ω

R100 70 Ω U2 (1,474 V) 2
b) U2 = UB = 12 V = 1,474 V P = = = 0,031 W
R100 + R1 70 Ω + 500 Ω R 70 Ω

UBEsat 0,95
5. Rv = Rh = 2 kΩ = 172Ω
UB − UBEsat 12 V − 0,95 V

= 50 Ω . 0,573 = 28,66 Ω
470
6. a) R1 = RB
820

b = 12 V # 0,2975 = 3,57 V
470 28,66
b) UAB = UB a −
820 + 470 28,66 + 400

© Bildungsverlag EINS GmbH  129

BV1-00_Chap 13.indd 129 18/04/12 8:42 AM


13.2.1  Sensoren

7. Widerstandszunahme der DMS: Δ R = 2 . 0,01 . 600 Ω = 12 Ω


Widerstand des gedehnten DMS: RDMS = R0 + Δ R = 600 Ω + 12 Ω = 612 Ω

U 10 V
Strom durch einen Brückenzweig:  I = = = 8,251 mA
R + RDMS 600 Ω + 612 Ω

Spannung am DMS: UDMS = I . RDMS = 8,251 mA . 612Ω = 5,0495 V

Spannung am Widerstand: UR = I . R = 8,251 mA . 600 Ω = 4,9505 V


Brückenspannung: UAB = UDMS − UR = 5,0495 V − 4,9505 V = 0,099 V

13.2.2  Impulstechnik

1 1 ti 10 ms
1. T = ti + tp = 10 ms + 2 ms = 12 ms   f = = = 83,33 Hz   g = = = 0,83
T 12 ms T 12 ms
1 1
2. a) T = = = 0,2 ms
f 5 000 s
ti
b) = 4  ➩  ti = 4 tp  ➩  T = ti + tp = 4 tp + tp = 5 tp
tp

T 200 ms
tp = = = 40 ms ti = 4 tp = 4 . 40 ms = 160 ms
5 5

3. a) tein = td + tr = 12 ns + 8 ns = 20 ns taus = ts + tf = 100 ns + 30 ns = 130 ns


1 1
b) f max = = = 6,66 MHz
taus + tein 130 ns + 20 ns

4. a) T = ti + tp = 10 ms + 6 ms = 16 ms


ti
d) UAV = U . g = 80 V . 0,625 = 50 V
1 1 10 ms
b) f = = = 62,5 Hz  c) g = = = 0,625 
T 0,016 s T 16 ms

1 1
5. tein + taus = = = 250 ns taus = 250 ns − tein = 250 ns − 60 ns = 190 ns
fmax 4 MHz

taus = ts − tf  ➩  ts = T − tf = 190 ns − 15 ns = 175 ns

6. a) T = ti + tp  ➩  ti = T − tp = 100 μ s − 35 μs = 65 μs

1 1 ti 65 ms
b) f = = = 10 kHz c) g = = = 0,65
T 100 ms T 100 ms

ti 3 ms
7. a) T = = = 4 ms b) tp = T − ti = 4 ms − 3 ms = 1 ms
g 0,75

1 1 UAV 30 V
c) f = = = 250 Hz d) U = = = 40 V
T 4 ms g 0,75

1 1
8. a) T = = = 125 ms ti = 4 tp T = ti + tp = 4 tp + tp = 5 tp
f 8 kHz
125 ms
ti = 4 tp = 2 . 25μs = 100μs
T
b) tp = = = 25 ms
5 5
ti 100 ms UAV 20 V
c) g = = = 0,8 U= = = 25 V
T 125 ms g 0,8

130 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 13.indd 130 18/04/12 8:42 AM


13.2.2  Impulstechnik

1 1
9. a) T = = = 500 ms b) ti = T − tp = 500 μs − 100 μs = 400 μs
f 2 kHz
ti 400 ms τ 80 ms
c) τ = = = 80 ms C= = = 2 nF
5 5 R 40 kΩ

UAV 40 V ti 16 ms 1 1
10. a) U = = = 50 V b) T = = = 20 ms c) f = = = 50 Hz
g 0,8 g 0,8 T 20 ms
d) tp = T − ti = 20 ms − 16 ms = 4 ms

13.2.3 Verhalten von Regelstrecken

13.2.3.1  P-Verhalten

Δx 6 m3 . . m3
4 mm . h mm . h
1. a) KS = = = 1,5 m3
/mm h     b) x = K y = 1,5 y
Δy S

2. a) Δx = KS . Δy = 2 . 15 mm
m3
mm . h
= 30 m3/h  ➩  X1 = 40 m³/h    (x0 = 10 m³/h)

b) Δx = KS . Δy = 5 . 15 mm
m3
mm . h
= 75 m3/h  ➩  X2 = 80 m³/h    (x0 = 5 m³/h)

mm . h
3. Δy = Q . Δx = 1,2 .8m
3
= 9,6 mm
m3 h

I2 . e 15 cm . 2 cm
4. a) e = xi − xs = 202 cm − 200 cm = 2 cm Δy = = = 0,5 cm
I1 60 cm

Δx 2 cm
b) KS = = = 4     c) S2 = S1 − Δy = 25 mm − 5 mm = 20 mm 
Δy 0,5 cm
Δy 5 mm
d) KP = = = 0,25
e 20 mm

160 K . h k.h
= 0,5 .     c) x = KS . y = 0,5 . .y
Δx 1 cm3 cm3
5. a) KS = = =2     b) Q =
Δy 80 cm 3
cm3
KS k h K h

6. a) e = e2 − e1 = 21 mm − 6 mm = 15 mm     b) Δy = y2 − y1 = 10 mm − 4 mm = 6 mm

c) KP =
Δy
=
6 mm
= 0,4 d) xp =
1 . 100% = 1 . 100% = 250%
e 15 mm KP 0,4

Rk
7. e = U12 − U11 = 9 V − 8 V = 1 V Δy = U2 = . e = 60 kΩ . 1 V = 4 V
R11 15 kΩ

KP =
Δy
=
4V
= 4 xp =
1 . 100% = 1 . 100% = 25%
e 1V KP 4

Δy 20 mm
8. a) xp0 = 100%  ➩  KP0 = 1      e0 = = = 20 mm
KP0 1

xp1 = 200%  ➩  KP1 = 0,5      Δy1 = KP1 . e = 0,5 . 20 mm = 10 mm

b) xp1 = 60%  ➩  KP2 = 1,66      Δy2 = KP2 . e = 1,66 . 20 mm = 33,33 mm

© Bildungsverlag EINS GmbH  131

BV1-00_Chap 13.indd 131 18/04/12 8:42 AM


13.2.3.1  P-Verhalten

9. a) x = Ks . y = 3 . 25 mm =
m3
mm . h
75 m3/h  ➩  X1 = x0 + Δx = 8 m3/h + 75 m3/h = 83 m3/h

b) x = Ks . y = 4 . 25 mm =
m3
mm . h
100 m3/h  ➩  X1 = x0 + Δx = 4 m3/h + 100 m3/h = 104 m3/h

x 10 cm cm # h 1 m3 m3
10. a) Ks = = = 0,67 b) Q = = =
0,67 cm # h cm # h
1,5
y 15 m3/h cm3 Ks

cm # h
c) x = Ks # y = 0,67
m3 # y

13.2.3.2  Dynamisches Verhalten von Regelstrecken 1. Ordnung

1. a) A =
Δt . Δy = 3 min . 4 m3
=2
s
Δx yh 30 cm 12 m3
cm
xn
b) Werte aus Diagramm entnommen: vn =
tn

Δ x Δt v
1. 65 cm    6 min 10,83 cm/min
2. 40 cm    9 min 4,78 cm/min
3. 22 cm 12 min 1,67 cm/min
4. 13 cm 15 min 0.67 cm/min

2. x = (1 − e−t / T) . 100% Wertetabelle: t 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0
% 39,3 63,5 77,7 86,3 91,8 95,0 97,6 98,0 98,9 99,6

3. a) Wertetabelle der e-Funktion: t / T 1 2 3 4 5


x 632,12 K 864,66 K 950,21 K 981,68 K 993,26 K

xn
b) Werte aus Diagramm entnommen: vn =
tn

Δ x Δ t v
1. 700 K 20 min 35,00 K/min
2. 550 K 40 min 13,75 K/min
3. 250 K 50 min   5,00 K/min
4. 100 K 60 min   1.67 K/min
5.   20 K 70 min   0,90 K/min

4. a) A =
Δt . Δy 3 min
= . 45
= 0,3 min/Grad b) v =
1
= 3,33 Grad/min
Δx yh 5 90 A

5. a) Wertetabelle der e-Funktion: t / T 1 2 3 4 5


x 3,16 bar 4,32 bar 4,75 bar 4,91 bar 4,97 bar

132 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 13.indd 132 18/04/12 8:42 AM


13.2.3.2  Dynamisches Verhalten von Regelstrecken 1. Ordnung

Δxn
b) Werte aus Diagramm entnommen:   vn =
Δtn

Δx Δt v
1. 4,50 bar 2,5 min 1,80 bar/min
2. 2,75 bar 4,0 min 0,69 bar/min
3. 1,25 bar 5,0 min 0,25 bar/min
4. 0,50 bar 6,0 min 0,08 bar/min
5. 0,20 bar 7,0 min 0,03 bar/min

6. a) Ks =
Δx
=
6 bar
= 1,5 bar/min b) A =
Δt . Δy
=
20 min . 4 m3
= 1,33 min/bar
Δy 4 min Δx yh 6 bar 10 m3

Δxn
c) Werte aus Diagramm entnommen:   vn =
Δtn

Δ x Δ t v
1. 3,50 bar 3,2 min 1,10 bar/min
2. 2,50 bar 4,8 min 0,52 bar/min
3. 1,00 bar 6,4 min 0,16 bar/min
4. 0,40 bar 8,0 min 0,05 bar/min

7. a) x = Ks . y = 30 . 35 A = 1 050
Grad Δt 6,4 min
b) A = = = 3,43 min/Grad
A Δx 1 050

Δx 6 min
8. a) Ks = = = 1,5 min/m3
Δy 5 m3
Δxn
b) Werte aus Diagramm entnommen:   vn =
Δtn

Δx Δt v
0. 5,00 m 3
06 min 0,833 min
1. 3,50 m 3
12 min 0,292 min
2. 1,80 m 3
18 min 0,100 min
3. 1,00 m 3
24 min 0,042 min
4. 0,45 m 3
30 min 0,015 min

13.2.3.3  Dynamisches Verhalten von Regelstrecken 2. und höherer Ordnung

b) TA = A . w = 0,433 min/C . 25C = 10,83 min


Δt 6,5 min
1. a) A = = = 0,433 min/C   
Δx 15C

c) Tg = A . xyh = 0,433 min/C . 35C = 15,16 min    d) Ks =


Δx 6 bar
= = 1,5 bar/min
Δy 4 min
Tu 3,5 min
e) S0 = = = 0,32   Die Strecke ist noch regelbar.
Tg 10,83 min

© Bildungsverlag EINS GmbH  133

BV1-00_Chap 13.indd 133 18/04/12 8:42 AM


13.2.3.3  Dynamisches Verhalten von Regelstrecken 2. und höherer Ordnung

Δt 2,1 min 1
2. a) A = = = 0,53 min /bar b) KS = = 1,9 bar/ min
Δx 4 bar A
c) TA = A . w = 0,53 min/bar . 6 bar = 3,18 min d) Tg = A . xyh = 0,53 min/bar . 8 bar = 4,24 min
Tu 0,5 min
e) S0 = = = 0,16   Die Strecke lässt sich gut regeln.
Tg 3,15 min

Δx 15C Δt 10 min
3. a) Ks = = = 1,5 Grad/min A= = = 0,66 min/bar
Δt 10 min Δx 15 bar
TA = A . w = 0,66 min/bar . 25 bar = 16,67 min Tg = A . xyh = 0,67 min/bar . 40 bar = 26,67 min

Tu 0,15 min
S0 = = = 0,09   Die Strecke lässt sich sehr gut regeln.
Tg 16,67 min

b) A =
Δt . y
=
10 min . 0,7 = 0,46 min /bar TA = A . w = 0,46 min/bar . 25 bar = 11,67 min
Δx Yh 15 bar
Tu
Tg = A . xyh = 0,46 min/bar . 40 bar = 18,67 min S0 =
0,15 min
  = = 0,13
Tg 18,67 min

  Die Strecke lässt sich gut regeln.

b) Tg = A . xyh = 2,083 min/bar . 10 bar = 20,83 min


Δt 7,5 min
4. a) A = = = 2,083 min / bar
Δx 3,6 bar
c) Tu = 4 min d) TA1 = A . w1 = 2,083 min/bar . 5 bar = 10,42 min
e) TA2 = A . w2 = 0,67 min/bar . 9 bar = 18,75 min
Tu 4 min
f ) S01 = = = 0,38 Die Strecke lässt sich noch regeln.
Tg 10,42 min

Tu 4 min
S02 = = = 0,21 Die Strecke lässt sich besser regeln als S01.
Tg 18,75 min

b) Tg = A . xyh = 2,16 min/bar . 70C = 15,17 min


Δt 6,5 min
5. a) A = = = 0,216 min/C
Δx 30C
c) TA1 = A . w1 = 0,216 min/bar . 32C = 6,93 min TA2 = A . w2 = 0,216 min/bar . 52C = 11,26 min

d) Tu = 3,5 min

Tu 3,5 min
S01 = = = 0,518 Die Strecke lässt sich schlecht regeln.
Tg 6,93 min

Tu 3,5 min
S02 = = = 0,31 Die Strecke lässt sich noch regeln.
Tg 11,26 min

Xyh 15C TA 16 min


6. a) KS = = = 13,33/kW b) A = = = 0,76 min /C
Yh 3 kW Yh 21C

c) Aus Kennlinie:  Ta = 16 min;  TU = 6 min;  Tg = 39 min

Tu 6 min
d) S0 = = = 0,375   Die Strecke lässt sich noch regeln.
Tg 16 min

134 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 13.indd 134 18/04/12 8:42 AM


14 Verstärker

14.1 Bipolare Transistoren

14.1.1 Kennlinien/Statische Werte

1. IB = IE − IC = 73,8 mA − 73,2 mA = 0,6 mA

2. IC = B . IB = 180 . 50 µA = 9 mA

3. Aus Kennlinie abgelesen: Ptot = 250 mW


Ptot 300 mW
4. Aus Kennlinie abgelesen: Bei 25C  ➪  Ptot = 300 mW IC = = = 20 mA
UCE 15 V

5. Aus Kennlinie abgelesen: UBE = 0,7 V

6. Aus Kennlinie abgelesen: IB = 0,35 mA

7. Aus Kennlinie abgelesen: UCE = 10 V

8. Aus Kennlinie abgelesen: IB = 0,05 mA

9. Aus Kennlinie abgelesen: UCE = 7 V

10. a) UCE = UCB + UBE = 4,25 V + 0,75 V = 5 V  b) Aus Kennlinie abgelesen : IB = 0,35 mA IC = 70 mA

d) Ptot = UCE . IC = 5 V . 70 mA = 350 mW


IC 70 mA
c) B = = = 200
IB 0,35 mA

IC 70 mA
11. a) IB = = = 250 µA b) Aus Kennlinie abgelesen: UCE = 28 V
B 280
c) Ptot = UCE . IC = 28 V . 70 mA = 1 960 mW > 300 mW Die zulässige Verlustleistung ist überschritten.
IC 25 mA
12. a) Aus Kennlinie abgelesen: IC = 25 mA b) B = = = 250
IB 0,1 mA

13. a) abgelesen: IB = 0,1 mA b) IC = IE − IB = 30,1 mA − 0,1 mA = 30 mA c) abgelesen : UCE = 45 V

e) Ptot = UCE . IC = 45 V . 30 mA = 1,35 W nur 0,3 W zulässig


IC 30 mA
d) B = = = 300
IB 0,1 mA

14.1.2 Kennlinienfeld/Kleinsignalverstärker

1. Widerstandsgerade : 1
Ub 20 V
Punkt 1 : IC = = = 80 mA
RC 250 Ω

Punkt 2 : UCE = Ub = 20 V


IC
Abgelesen : IC = 25 mA 2
IC 25 mA
B= = = 250
IB 0,1 mA

© Bildungsverlag EINS GmbH  135

BV1-00_Chap 14.indd 135 18/04/12 9:07 AM


14.1.2  Kennlinienfeld/Kleinsignalverstärker

2. a) Widerstandsgerade :
Ub 30 V
Punkt 1 : IC = = = 100 mA
RC 300 Ω

Punkt 2 : UCE = Ub = 30 V

Abgelesene Werte :
UCE = 17 V; IC = 39 mA

b) Ptot = UCE . IC = 17 V . 39 mA = 663 mW

c) Abgelesene Werte : ∆UCE = 8 V ; ∆UCE


∆UBE = 0,04 V; ∆ IC = 28 mA ∆UBE
∆UCE 8V
VU = = = 200 ∆IB
∆UBE 0,04 V

∆IC
VP = VI . VU = 280 . 200 = 56 000
28 mA
VI = = = 280
∆IB 0,1 mA

Ub 35 V
3. a) Widerstandsgerade : Punkt 1: IC = = = 70 mA Punkt 2 : UCE = Ub = 35 V
RC 500 Ω

Aus Kennlinie abgelesen:  UBEsat = 4 V

b) Aus Kennlinie abgelesen:  IBsat = 0,3 mA

IB = 2 . IBsat = 2 . 0,3 mA = 0,6 mA


UBEsat = 4V

Ub
4. a) Widerstandsgerade : Punkt 2: UCE = Ub = 40 V Punkt A2: UCE = = 20 V; IB = 0,15 mA
2
b) Abgelesene Werte :
UBE = 0,64 V

IB = 0,15 mA
A2
IC = 39 mA

UR = Ub − UBE

  = 40 V − 0,64 V
∆UCE
  = 39,36 V
UR 39,36 V
R= = = 262,4 kΩ ∆UBE
IB 0,15 mA
∆IB
UC 20 V
RC = = = 500 Ω
IC 40 mA
∆UCE 25 V
c) Abgelesene Werte : ∆UBE = 0,1 V; ∆UCE = 25 V VU = = = 250
∆UBE 0,1 V

136 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 14.indd 136 18/04/12 9:07 AM


14.1.2  Kennlinienfeld/Kleinsignalverstärker

Ub 20 V
5. a) Widerstandsgerade : Punkt 1:  IC = = = 83,33 mA  Punkt 2 : UCE = Ub = 20 V
RC 240 Ω

b) Abgelesene Werte:
IC = 42 mA; IB = 165 µA

IC 42 mA
B= = = 255 A2 0,165mA
IB 0,165 mA

c) Abgelesener Wert:
UBE = 0,64 V

d) UR = Ub − UBE = 20 V − 0,64 V = 19,36 V ∆IB ∆UCE

UR 19,36 V
R= = = 117,33 kΩ ∆UBE
IB 165 µA

e) Abgelesener Wert: UCE = 10 V

Ptot = UCE . IC = 10 V . 42 mA = 420 mW


f) Abgelesene Werte: ∆IC = 26 mA; ∆IB = 0,1 mA; ∆UCE = 6 V; ∆UBE = 0,04 V

∆IC . ∆UCE 26 mA . 6 V
VP =
∆IB . ∆U BE
=
0,1 mA . 0,04 V
= 39 000

6. a) Widerstandsgerade: Punkt 2: UCE = UB = 35 V; IC = 0

Punkt 1: UCE = 0; IC = UCE/RC = 35 V/ 350 Ω = 100 mA

Gleichstromarbeitspunkt:

IC = 54 mA; UCE = 16 V

PV = IC . UCE = 54 mA . 16 V A2

PV = 864 mW

b) Abgelesene Werte:
∆UCE
∆IB = 0,2 mA; ∆IC = 50 mA

∆UBE = 60 mV; ∆UCE = 18 V ∆UBE

∆IB
∆UCE 18 V
VU = = = 300
∆UBE 0,06 V

∆IC
VP = VU . VI = 300 . 200 = 75 000
50 mA
VI = = = 250
∆IB 0,2 mA

© Bildungsverlag EINS GmbH  137

BV1-00_Chap 14.indd 137 18/04/12 9:07 AM


14.1.2  Kennlinienfeld/Kleinsignalverstärker

7. a) Widerstandsgerade: Punkt 2: UCE = Ub = 40 V Punkt A: UCE = 20 V; IB = 100 µA

Abgelesene Werte :

IC = 28 mA

UC = 20 V

UBE = 0,63 V

UC 20 V
RC = = = 2,44 kΩ A
IC 8,2 mA

UR = Ub − UBE = 40 V − 0,63 V = 39,37 V

UR 2
39,37 V
R= = = 393,7 kΩ
IB 0,1 mA

b) Abgelesener Wert: UC = 30 V

8. a) Widerstandsgerade :

Ub 5V
Punkt 1: IC = = = 250 mA
RC 20 Ω

Punkt 2: UCE = Ub = 5 V

Abgelesener Wert für IC = 200 mA; UC = 4 V


1
IB = 5 mA
b) Abgelesener Wert: IB = 40 mA

c) Abgelesener Wert: UCE,Rest = 0,3 V


2
UC = Ub − UCE,Rest = 5 V − 0,3 V = 4,7 V

9. a) Widerstandsgerade:
Ub 4V
Punkt 1: I = = = 400 mA
RC + RE 9Ω + 1Ω

Punkt 2: UCE = Ub = 4 V
1
Abgelesene Werte bei UCE = 2 V

IB = 4,95 mA IC = 200 mA

b) Abgelesener Wert aus Eingangskennlinie: 7mA

UBE = 0,88 V 3mA

IC 200 mA
c) B = = = 40,4
IB 4,95 mA
2
d) Abgelesene Werte aus Eingangskennlinie:

UBE,max = 0,9 V ➪ IB = 7 mA ➪ UCE = 1,6 V

UBE,min = 0,86 V ➪ IB = 3 mA ➪ UCE = 2,4 V

138 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 14.indd 138 18/04/12 9:07 AM


14.1.2  Kennlinienfeld/Kleinsignalverstärker

Ub − UCE 60 V − 30 V
10. a) Abgelesener Wert im Arbeitspunkt : IC = 5,67 mA RC = = = 5,29 kΩ
IC 5,67 mA

Gewählt : RC = 5,6 kΩ

b) Abgelesener Wert aus Eingangskennlinie : UBE = 0,64 V

Ub − UBE 60 V − 0,64 V
R= = = 791,47 kΩ Gewählt : R = 820 kΩ
IB 75 µA
Ub 60 V
c) Widerstandsgerade : Punkt 1: IC = = = 10,71 mA  Punkt 2: UCE = Ub = 60 V
RC 5,6 kΩ

Die Basisvorspannung und der Basisstrom werden etwas kleiner.


Genaue Berechnung und genaues Ablesen ist kaum möglich.
Annahme: IB = 72,4 µA  ➪  UBE = Ub − R . IB = 60 V − 820 kΩ . 72,4 µA = 0,632 V

Abgelesener Arbeitspunkt: UCE = 29 V; IC = 5,5 mA; IB = 72,4 µA

IC 5,5 mA
B= = = 76,97
IB 72,4 µA

d) Abgelesener Wert: ∆UCE = 24 V

e) Abgelesene Werte: ∆IC = 4 mA; ∆UBE = 0,01 V 1

∆UCE 24 V
VU = = = 2 400
∆UBE 0,01 V ∆ IC

∆IC 4 mA
VI = = = 80
∆IB 0,05 mA 2

VP = VU . VI = 2 400 . 80 = 192 000

∆ UCE

11. a) Widerstandsgerade: Punkt 2: UCE = 60 V IC = 0

Punkt 1: UCE = 0 IC = UB/RC = 60 V/3 kΩ = 20 mA

Abgelesen: IB = 175 µA

b) UC = UB − UCE = 60 V − 13 V = 47 V

© Bildungsverlag EINS GmbH  139

BV1-00_Chap 14.indd 139 18/04/12 9:07 AM


14.1.3  Dimensionierung von Transistorschaltungen

14.1.3 Dimensionierung von Transistorschaltungen

UC 9V
1. UC = Ub − UCE = 12 V − 3 V = 9 V RC = = = 100 Ω
IC 90 mA

URC + RE
RE + RC = 6 . RE =
12 V
2. URC+ RE = Ub − UCE = 24 V − 12 V = 12 V = = 120 Ω
IC 100 mA

RE + RC
RC = 5 . RE = 5 . 20 Ω = 100 Ω
120 Ω
RE = = = 20 Ω
6 6

3. UCE = 0 V UC = IC . RC = 250 mA . 92 Ω = 23 V UE = Ub − UC = 24 V − 23 V = 1 V

Ub − UE − UBE 24 V − 1 V − 0,85 V IC 250 mA


R2 = = = 22,15 kΩ B= = = 250
IB 1 mA IB 1 mA

4. a) UC = RC . IC = 200 Ω . 35 mA = 7 V Ub = UC + UCE = 7 V + 5 V = 12 V

Ub − UBE
c) Ptot = IC . UCE = 35 mA . 5 V = 175 mW
12 V − 0,73 V
b) R2 = = = 75,13 kΩ
IB 150 µA

IC 5 mA
5. a) B = = = 41,67
IB 120 µA

UBE
b) Iq = q . IB = 10 . 120 µA = 1,2 mA
0,8 V
R1 = = = 667 Ω
Iq 1,2 mA

Ub − UBE
c) Ptot = IC . UCE = 5 mA . 4 V = 20 mW
9 V − 0,8 V
R2 = = = 6,21 kΩ
Iq + IB 1,2 mA + 120 µA

6. UC = RC . IC = 100 Ω . 0,1 A = 10 V    UE = RE . (IC + IB) = 10 Ω . 1 100 mA + 1 mA 2 = 1,01 V

Ub = UC + UCE + UE = 10 V + 3,99 V + 1,01 V = 15 V     U1 = UBE + UE = 0,68 V + 1,01 V = 1,69 V

U1 1,69 V Ub − U1 15 V − 1,69 V
8 . IB 8 . 1 mA 9 . IB 9 . 1 mA
R1 = = = 211,25 Ω R2 = = = 1,48 kΩ

7. a) UCE = UCM − UEM = 9 V − 2 V = 7 V UBE = UBM − UEM = 2,7 V − 2 V = 0,7 V

UC 15 V
b) UC = Ub − UCM = 24 V − 9 V = 15 V IRC = = = 1,5 A
RC 10 Ω

U2 6,3 V
U2 = UCM − UBM = 9 V − 2,7 V = 6,3 V I2 = = = 15,75 mA
R2 400 Ω

UBM 2,7 V
IC = IRC − I2 = 1,5 A − 15,75 mA = 1,48 A Iq = = = 13,5 mA
R1 200 Ω

IB = I2 − Iq = 15,75 mA − 13,5 mA = 2,25 mA IE = IC + IB = 1,48 A + 2,25 mA = 1 482,25 mA

UEM 2V IC 1,48 A
RE = = = 1,35 Ω c) B = = = 658
IE 1 482,25 mA IB 2,25 mA

140 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 14.indd 140 18/04/12 9:08 AM


14.1.3  Dimensionierung von Transistorschaltungen

8. a) IC = B . IB = 60 . 2 mA = 120 mA Iq = q . IB = 15 . 2 mA = 30 mA I2 = Iq + IB = 30 mA + 2 mA = 32 mA

IE = IB + IC = 2 mA + 120 mA = 122 mA U1 = UBE + UE = 0,8 V + 3 V = 3,8 V

U2 = UB − U1 = 24 V − 3,8 V = 20,2 V UCE = UB − UE − UC = 24 V − 3 V − 10 V = 11 V

UC 10 V U2 20,2 V
RC = = = 83 Ω R2 = = = 631 Ω
IC 120 mA I2 32 mA

U1 3,8 V UE 3V
R1 = = = 127 Ω RE = = = 24,6 Ω
I1 30 mA IE 122 mA

b) Ptot = UCE . IC = 11 V . 120 mA = 1,32 W

9. a) UE = Ub − UCE = 20 V − 10,8 V = 9,2 V

UE 9,2 V Ub − Uz 20 V − 10 V
b) RE = = = 92 Ω RV = = = 1 kΩ
IC + IB 99 mA + 1 mA Iz + IB 9 mA + 1 mA

c) Ptot,Diode = Iz . Uz = 9 mA . 10 V = 90 mW Ptot,Trans = IC . UCE = 99 mA . 10,8 V = 1,07 W

10. a) Iq = q . IB = 28 . 0,15 mA = 4,2 mA   IE = IC + IB = 12 mA + 0,15 mA = 12,15 mA

b) 1 UC + UE 2 = UB − UCE = 15 V − 7,5 V = 7,5 V UC = 1 UC + UE 2 . 4/5 = 7,5 V . 4/5 = 6 V

UE = UB − UC − UCE = 15 V − 6 V − 7,5 V = 1,5 V

U1 = UE + UBE = 15 V + 0,75 V = 2,25 V U2 = UB − U2 = 15 V − 2,25 V = 12,75 V

U1 2,25 V U2 12,75 V
c) R1 = = = 536 Ω R2 = = = 2,93 Ω
Iq 4,2 mA I2 4,35 mA

U1 6V UE 1,5 V
RC = = = 500 Ω RE = = = 123 Ω
IC 12 mA IE 12,15 mA

d) Ptot = UCE . IC = 7,5 V . 12 mA = 90 W

11. IE = IC + IB = 10 mA + 0,1 mA = 10,1 mA Iq = q . IB = 10 . 0,1 mA = 1 mA

I2 = Iq + IB = 1 mA + 0,1 mA = 1,1 mA

Ub − UCE
RC + RE = 9 . RE =
24 V − 12 V
= = 1,2 kΩ 1 IB wird vernachla$ ssigt 2
IC 10 mA

RC + RE
RC = 8 . RE = 8 . 133 Ω = 1,07 kΩ
1,2 kΩ
RE = = = 133 Ω
9 9
UE = RE . IE = 133 Ω . 10,1 mA = 1,35 V U1 = UE + UBE = 1,35 V + 0,7 V = 2,05 V

U1 2,05 V Ub − U1 24 V − 2,05 V
R1 = = = 2,05 kΩ R2 = = = 19,95 kΩ
Iq 1 mA I2 1,1 mA

XCE = 0,1 . RE = 0,1 . 133 Ω = 13,3 Ω


1 1
2π . f . X 2π . 100 Hz . 13,3 Ω
C= = = 119,6 µF
C

© Bildungsverlag EINS GmbH  141

BV1-00_Chap 14.indd 141 18/04/12 9:08 AM


14.2.1  Allgemeine Kenngrößen

14.2 Operationsverstärker

14.2.1 Allgemeine Kenngrößen

U2
b) vu = 20 . logVU = 20 . log250 = 47,96 dB
7,5 V
1. a) U1 = = = 0,03 V
VU 250

b) vi = 20 . logVI = 20 . log250 = 47,96 dB


I2 1 mA
2. a) VI = = = 250
I1 0,004 mA

20 µA
vi = 20 . logVI = 20 . log150 = 43,52 dB
I2
3. I1 = = = 133,33 nA
VI 150

4. a) P1 = U1 . I1 = 5 mV . 12 µA = 6 . 10−8 W = 60 nW P2 = U2 . I2 = 4,25 V . 6 mA = 25,5 mW

I2 6 . 10−3 A U2 4,25 V
12 . 10−6 A 5 . 10−3 V
b) VI = = = 500 VU = = = 850
I1 U1

P2 25,5 . 10−3 W
= 425 000   oder   VP = VU . VI = 500 . 850 = 425 000
6 . 10−8 W
VP = =
P1

U2
= 2,25 µA   Î = I1 . 22 = 2,25 µA . 22 = 3,18 µA
7V I2 0,9 mA
5. a) U1 = = = 23,33 mV b) I1 = =
VU 300 VI 40

U2
6. a) vu = 20 . logVU ➪ VU = 10V /20 = 1032dB/20 = 39,81
6V
u
b) U1 = = = 0,15 V
VU 39,81

U2
7. a) vu = 20 . logVU ➪ VU = 10V /20 = 1042dB/20 = 125,89     U1 =
8V
u
= = 63,55 mV
VU 125,89

vI = 20 . logVI ➪ VI = 10 V /20 = 1035 dB/20 = 56,23     I2 = I1 . VI = 2,5 µA . 56,23 = 0,14 mA


u

b) VP = VU . VI = 125,89 . 56,23 = 7 079

8.
a) b) c) d) e) f) g)
I1 2 μA 50 μA 1,6 μA 80 μA 1 mA 8,89 mA 2 mA
I2 4 mA 75 mA 0,8 mA 6 mA 0,8 A 0,5 A 25 mA
U1 5 mV 7,5 mV 15 mV 0,3 V 15 mV 12 mV 1,2 mV
U2 1,5 V 5,625 V 2,67 V 6 V 18 V 12 V 1,02 V
P1 10 nW 375 nW 24 nW 24 μW 15 μW 107 μW 2,4 μW
P2 6 mW 422 mW 2,14 mW 36 mW 14,4 W 6 W 25,5 mW
VI 2 000 1 500 501,19 75 800 56,23 12,5
VU 300 750 177,83 20 1 200 1 000 850
VP 600 000 1 125 000 89 127 1 500 960 000 56 230 10 625
vI 66,02 dB 63,52 dB 54 dB 37,5 dB 58,06 dB 35 dB 21,94 dB
vu 49,54 dB 57,5 dB 45 dB 26,02 dB 61,58 dB 60 dB 58,59 dB
vp 57,78 dB 60,51 dB 49,5 dB 31,76 dB 59,82 dB 47,5 dB 40,26 dB

142 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 14.indd 142 18/04/12 9:08 AM


14.2.1  Allgemeine Kenngrößen

U2 15 V I2 250 µA
9. a) U1 = = = 42,86 mV b) Vl = = = 55,56
VU 350 I1 4,5 µA

c) vI = 20 lgVl = 20 . lg55,56 = 34,9 dB    vu = 20 lgVU = 20 . lg350 = 50,9 dB

d) VP = VU . Vl = 350 . 55,56 = 19 444

e) vp = 10 . lgVP = 10 . lg19 444 = 42,9 dB

10. a) Vp = 10 vp/10 = 1050 dB/10 = 100 000

b) P1 = U1 . I1 = 10 mV . 5 µA = 50 nW    P2 = P1 . Vp = 50 nW . 100 000 = 5 mW
P2 5 mW
c) I2 = = = 1 mA
U2 5V

U2 5V I2 1 mA
d) VU = = = 500    VI = = = 200
U1 10 mV I1 5 µA

e) vu = 20 . logVU = 20 . log 500 = 53,98 dB    vI = 20 . logVI = 20 . log 200 = 46,02 dB

14.2.2 Schaltungen von Operationsverstärkern

14.2.2.1 Invertierer

1. a) vu = 20 . log VU ➪ VU = 10Vu/20 = 1040 dB/20 = − 100   b) RK = − R1 . VU = − 30 Ω . 1 − 100 2 = 3 kΩ


RK 125 kΩ U2 − 15 V U1 0,9 V
2. a) VU = − = − = − 16,67  b) U1 = = = 0,9 V  c) I1 = = = 0,12 mA
R1 7,5 kΩ VU − 16,67 R1 7 500 Ω

RK
= − 13,02    b) U2 = U1 . VU = 10 mV .
56 kΩ
3. a) VU = − = − 1 − 13,02 2 = − 130,2 mV
R11 4,3 kΩ

c) U1 U2
10mV 100mV
t t

-10mV -100mV

4.
a) b) c) d) e) f) g)
U1 0,1 V 10 mV 20 mV 80 mV 0,25 V 5 mV 75 mV
U2 −18 V −2 V −10 V −12 V −5 V −3 V −15 V
R1 300 Ω 0,5 kΩ 80 Ω 120 Ω 500 Ω 50 Ω 2 Ω
RK 54 kΩ 100 kΩ 40 kΩ 18 kΩ 10 kΩ 30 kΩ 0,4 kΩ
VU (−)180 (−)200 (−)500 (−)150 (−)20 (−)600 (−)200

U2 − 12 V U2 − 12 V RK 300 Ω
5. a) U1 = = = 26,67 mV  b) RK = = = 300 Ω  c) R1 = = = 0,67 Ω
VU − 450 IK − 0,04 A VU 450

© Bildungsverlag EINS GmbH  143

BV1-00_Chap 14.indd 143 18/04/12 9:08 AM


14.2.2.1  Invertierer

U2 − 1,5 V RK 24 kΩ
6. a) VU = = = − 60 R1 = = = 400 Ω
U1 0,025 V − VU 60

U1 0,025 V U2 − 1,5 V
24 . 103 Ω
b) I1 = = = 62,5 µA IK = = = − 62,5 µA
R1 400 Ω RK

c) vu = 20 . logVU = 20 . log60 = 35,56 dB

U2
vu = 20 . logVU = 20 . log480 = 53,625 dB
− 12 V
7. a) VU = = = − 480
U1 0,025 V

U2
b) RK = − R1 . VU = − 1,5 kΩ . 1 − 480 2 − 12 V
720 . 103 Ω
= 720 kΩ    c) IK = = = − 16,67 µA
RK

RK 150 kΩ U2 − 2,4 V
8. a) VU = − = − = − 30 b) U1 = = = 80 mV
R1 5 kΩ VU − 30

U1 0,08 V U2 − 2,4 V
c) I1 = = = 16 µA IK = = = − 16 µA
R1 5 000 Ω RK 150 000 Ω

d) U1 U2
80mV 2,4V
t
t
-80mV
-2,4V

9. a) vu = 20 . logVU ➪ VU = 10Vu/20 = 1048 dB/20 = − 251   b) RK = − R1 . VU = − 5 kΩ . 1 − 251 2 = 1 255 kΩ


U2 10 V
c) IK = = = 7,97 µA
RK 1 255 kΩ

U2 − 15 V
10. a) VU = 10Vu/20 = 1073 dB/20 = 4 466,8 b) U1 = = − = 3,36 mV
VU − 4 466,8

U1
d) RK = − R1 . VU = − 50 Ω . 1 − 4 466,8 2 = 223,3 kΩ
3,36 mV
c) I1 = = = 67,2 mA
R1 50 Ω

U2
vu = 20 lgVU = 20 . lg400 = 52 dB
− 10 V
11. a) VU = = = − 400
U1 25 mV

U1
RK = − R1 . V = − 125 Ω . 1 − 400 2
25 mV
b) R1 = = = 125 Ω = 50 kΩ
I1 0,2 mA

14.2.2.2 Summierverstärker

RK 150 kΩ RK 150 kΩ
1. a) VU1 = − = − = − 100     VU2 = − = − = − 20
R11 1,5 kΩ R12 7,5 kΩ

b) U2 = VU1 . U1 + VU2 . U2 = − 1 100 . 0,05 V + 20 . 0,2 V 2 = − 9 V

RK 70 kΩ RK 70 kΩ
2. a) VU1 = − = − = − 35     VU2 = − = − = − 19,44
R11 2 kΩ R12 3,6 kΩ

b) U2 = VU1 . U1 + VU2 . U2 = − 1 35 . 0,025 V + 19,44 . 0,03 V 2 = − 1,46 V

144 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 14.indd 144 18/04/12 9:08 AM


14.2.2.2  Summierverstärker

U11 0,025 V U12 0,03 V


c) I11 = = = 12,5 µA     I12 = = = 8,33 µA
R11 2 000 Ω R12 3 600 Ω

RK 60 kΩ
3. a) VU1 = − = − = − 12
R11 5 kΩ

U2 − U11 . VU1 − 6 V − 0,25 V . 1 −12 2


U2 = VU1 . U11 + VU2 . U12  ➪    VU2 = = = − 7,5
U12 0,4 V

RK 60 kΩ
b) R12 = − = − = 8 kΩ
VU2 − 7,5

U11 0,25 V U12 0,4 V


c) I11 = = = 50 µA   I12 = = = 50 µA   Ik = − I11 − I12 = − 50 µA − 50 µA = − 100 µA
R11 5 000 Ω R12 8 kΩ

4. a) U2 = VU1 . U1 + VU2 . U2 + VU3 . U3 = − 1 15 . 0,05 V + 20 . 0,08 V + 30 . 0,12 V 2 = − 5,95 V

RK 150 kΩ RK 150 kΩ RK 150 kΩ


b) R11 = − = − = 10 kΩ  R12 = − = − = 7,5 kΩ  R13 = − = − = 5 kΩ
VU1 − 15 VU2 − 20 VU3 − 30

RK RK U11 U12
5. a) U2 = − .U − .U    ➪   U2 = − RK . a + b   
R11 11
R12 12
R11 R12

U2 − 0,8 V
➪  RK = − = − = 9,41 kΩ
U11 U12 0,1 V 0,3 V
+ +
R11 R12 4 000 Ω 5 000 Ω

RK 9,41 kΩ RK 9,41 kΩ
b) VU1 = − = − = − 2,35 VU2 = − = − = − 1,88
R11 4 kΩ R12 5 kΩ

RK 50 kΩ RK 50 kΩ
6. a) VU1 = − = − = − 20 VU2 = − = − = − 10
R11 2,5 kΩ R12 5 kΩ

b) U2 = VU1 . U1 + VU2 . U2 = − 1 20 . 0,7 V + 10 . 0,8 V 2 = − 22 V

U11 0,7 V U12 0,8 V U2 − 22 V


c) I11 = = = 0,28 mA   I12 = = = 0,16 mA    IK = = = − 0,44 mA
R11 2 500 Ω R12 5 000 Ω RK 50 000 Ω

7.
a) b) c) d) e) f) g)
R11 500 Ω 0,5 kΩ 2 kΩ 1,5 kΩ 432 Ω 250 Ω 5 kΩ
R12 800 Ω 667 Ω 3 kΩ 3 kΩ 600 Ω 600 Ω 6,25 kΩ
RK 80 kΩ 100 kΩ 240 kΩ 60 kΩ 108 kΩ 25 kΩ 0,25 MΩ
U11 40 mV 40 mV 10 mV 0,15 V 28 mV 0,07 V 232 mV
U12 60 mV 46,67 mV 25 mV 0,275 V 11,11 mV 0,1 V 160 mV
U2 −12,4 V −15 V −3,2 V −11,5 V −9 V −11,17 V −18 V
VU1 (−)160 (−)200 (−)120 (−)40 (−)250 (−)100 (−)50
VU2 (−)100 150 (−)80 20 180 (−)41,67 40

© Bildungsverlag EINS GmbH  145

BV1-00_Chap 14.indd 145 18/04/12 9:08 AM


14.2.2.2  Summierverstärker

8. a) U2 = VU1 . U11 + VU2 . U12

➀ − 12 V = VU1 . 0,2 V + VU2 . 0,3 V

➁ − 11 V = VU1 . 0,1 V + VU2 . 0,4 V


➀−2.➁ − VU2 . 0,5 V

10 V =
VU2 = − 20

U2 − VU2 . U12 − 12 V − 1− 20 2 . 0,3 V


VU1 = = = − 30
U11 0,2 V

RK 60 kΩ RK 60 kΩ
b) R11 = − = − = 2 kΩ R12 = − = − = 3 kΩ
VU1 − 30 VU2 − 20

U11 0,2 V U12 0,3 V


I11 = = = 0,1 mA I12 = = = 0,1 mA   bzw.: 0,05 mA; 0,133 mA
R11 2 kΩ R12 3 kΩ

14.2.2.3 Nichtinvertierer

RK RK 90 kΩ U2 5 V
1. a) VU = 1 +   ➪  RQ = = = 1,14 kΩ    b) U1 = = = 62,5 mV
RQ VU − 1 79 VU 80

2. a) u = 20 . logVU  ➪  VU = 10Vu/20 = 10 40 dB/20 = 100  RK = 1 VU − 1 2 . RQ = 99 . 20 kΩ = 1,98 MΩ

b) U2 = VU . U1 = 100 . 0,005 V = 0,5 V

U2 10 V RK 120 kΩ U1 0,5 V
3. a) VU = = = 20   b) RQ = = = 6,32 kΩ   c) IK = = = 0,08 mA
U1 0,5 V VU − 1 19 RQ 6,32 kΩ

RK 400 Ω U2 11,8 V
4. a) VU = 1 + =1 + = 2 668   b) U1 = = = 44,23 mV
RQ 0,15 Ω VU 2 668

U1 44,23 mV IK . 1 RK + RQ 2 294,9 µA . 1 400 kΩ + 0,15 kΩ 2


VU . RQ 2 668 . 0,15 kΩ
c) IK = = = 294,9 µA    I12 = = = 294,8 µA
RQ 150 Ω

5.
a) b) c) d) e) f) g)
IK 2,28 mA 1 mA 2,5 mA 10 mA 12 mA 1,5 mA 2 mA
RK 5 kΩ 9,8 kΩ 3,44 kΩ 1,5 kΩ 1,2 kΩ 15 kΩ 10 kΩ
RQ 250 Ω 200 Ω 160 Ω 150 Ω 300 Ω 0,5 kΩ 400 Ω
U1 0,57 V 0,2 V 0,4 V 1,5 V 3,6 V 0,75 V 0,8 V
Uj 12 V 10 V 9 V 16,5 V 18 V 23,25 V 20,8 V
VU 21 50 22,5 11 5 31 26

RK
b) vu = 20 . logVU = 20 . log13 = 22,28 dB
60 kΩ
6. a) VU = 1 + =1+ = 13
RQ 5 kΩ

c) U2 = VU . U1 = 13 . 0,4 V = 5,2 V

146 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 14.indd 146 18/04/12 9:08 AM


14.2.2.3  Nichtinvertierer

7. a) VU = 10Vu/20 = 1031 dB/20 = 35,48 b) U2 = VU . U1 = 35,48 . 0,4 V = 14,19 V

U1
d) RK = 1 VU − 1 2 . RQ = 1 35,48 − 1 2 . 20 kΩ = 689,6 kΩ
0,4 V
c) RQ = = = 20 Ω
IK 0,02 A

RK
b) vu = 20 . logVU = 20 . log41 = 32,26 dB
200 kΩ
8. a) VU = 1 + =1+ = 41
RQ 5 kΩ

un 2 10 V
c) ni K = = = 48,78 µA
RK + RQ 205 000 Ω

U2
b) RK1 = 1 VU − 1 2 . RQ = 69 . 8 kΩ = 552 kΩ
14 V
9. a) VU1 = = = 70
U1 0,2 V

RK
U2 = U1 . VU2 = 0,2 V . 11 = 2,2 V
552 kΩ
c) VU = 1 + =1+ = 11
RQ 55,2 kΩ

U2
b) vu = 20 . logVU = 20 . log8 = 18,06 dB
0,4 V
10. a) VU1 = = = 8
U1 0,05 V

U2 62 kΩ U1 0,05 V
c) RQ = = = 8,86 kΩ d) IK = = = 5,64 µA
VU − 1 7 RQ 8,86 kΩ

U2 14 V
11. a) RK + RQ = = = 11,667 kΩ
IK 1,2 mA

1 RK + RQ 2 . 50 11,66 kΩ
RQ = = = 2,287 kΩ
51 51
b) RK = 50 . RQ = 50 . 2,287 kΩ = 114,38 kΩ

RK U2 14 V
c) VU = 1 + = 1 + 50 = 51   U1 = = = 274,51 mV
RQ VU 51

d) vu = 20 lgVU = 20 . lg51 = 34,15 dB

14.2.2.4 Differenzverstärker

1. a) RK = VU1 . R11 = 8 . 10 kΩ = 80 kΩ

RK 80 kΩ
1+ 1+
R11
= 6   c) U2 = VU2 . U12 − VU1 . U11 = 6 . 0,8 V − 8 . 1,5 V = − 7,2 V
10 kΩ
b) VU2 = =
R12 45 kΩ
1+ 1+
RQ 90 kΩ

RK 180 kΩ
2. VU1 = = =6
R11 30 kΩ

RK 180 kΩ
1+ 1+
R11
= 5    U2 = VU2 . U12 − VU1 . U11 = 5 . 1,5 V − 6 . 0,8 V = 2,7 V
30 kΩ
VU2 = =
R12 20 kΩ
1+ 1+
RQ 50 kΩ

© Bildungsverlag EINS GmbH  147

BV1-00_Chap 14.indd 147 18/04/12 9:08 AM


14.2.2.4  Differenzverstärker

RK 175 kΩ U2 + U11 . VU1 − 4 V + 2,8 V . 5


3. a) VU1 = = = 5    b) VU2 = = =2
R11 35 kΩ U12 5V

RK
RQ . 1 R11 + RK 2
1 +
R11
c) VU2 =   ➪  VU2 =   ➪
R12 R11 . 1 RQ + R12 2
1 +
RQ

VU2 . R11 . R12 2 . 35 kΩ . 105 kΩ


RQ =
R11 + RK − VU2 .R 11
=
35 kΩ + 175 kΩ − 2 . 35 kΩ
= 52,5 kΩ

RK 240 kΩ U2 + U11 . VU1 − 6 V + 1,5 V . 12


4. a) VU1 = = = 12    VU2 = = =6
R11 20 kΩ U12 2V

RK
RQ . 1 R11 + RK 2
1 +
R11
b) VU2 =    ➪   VU2 =    ➪
R12 R11 . 1 RQ + R12 2
1 +
RQ

1 R11 + RK − R11 . VU2 2 . RQ 1 20 kΩ + 240 kΩ − 20 kΩ . 6 2 . 50 kΩ


R11 . VU2 20 kΩ . 6
R12 = = = 58,33 kΩ

U11 − U2 0,4 V − 1,5 V


5. a) I11 = IK = 12,67 µA R11 = − RK = − 125 kΩ = 25 kΩ
I11 12,67 µA

RK 125 kΩ U2 + U11 . VU1 − 1,5 V + 5 V . 0,4


VU1 = = = 5    VU2 = = =2
R11 25 kΩ U12 0,25 V

1 R11 + RK − R11 . VU2 2 . RQ 1 25 kΩ + 125 kΩ − 25 kΩ . 2 2 . 20 kΩ


R11 . VU2 25 kΩ . 2
b) R11 = 25 kΩ   R12 = = = 40 kΩ

U12 0,25 V
c) IK = I11 = 12,67 µA   IQ = I12 = = = 4,167 µA
R12 + RQ 40 kΩ + 20 kΩ

U21 1,4 V
6. a) VU1 = = = 93,33
U11 0,015 V

U2 + VU1 . U11 − 0,8 V + 1 + 93,33 2 . 0,015 V


VU2 = = = 15
U12 0,04

b) RK = VU1 . R11 = 93,33 . 5 kΩ = 466,65 kΩ

1 R11 + RK − R11 . VU2 2 . RQ 1 5 kΩ + 466,65 kΩ − 5 kΩ . 15 2 . 10 kΩ


R11 . VU2 5 kΩ . 15
R12 = = = 52,89 kΩ

7. Es gilt : U11 − U12 + I12 . R12 − I11 . R11 = 0

U12 U11 − U2
U11 − U12 + .R − .R =0
R12 + RQ 12
R11 + RK 11

R12 R11
U11 − U12 + .U − . 1U − U2 2 = 0
R12 + RQ 12
R11 + RK 11

R12 R11 R11


U11 − U12 + .U − .U = − .U
R12 + RQ 12
R11 + RK 11
R11 + RK 2

148 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 14.indd 148 18/04/12 9:08 AM


14.2.2.4  Differenzverstärker

R12 R11 + RK
c U12 . a 1 − b + U11 . a −1b d .R 11
= U2
R12 + RQ R11 + RK R11

R12 + RQ − R12 R11 − R11 − RK + RK


c U12 . + U11 . d .R 11
= U2
R12 + RQ R11 + RK R11

RQ RK + RK
c U12 . − U11 . d .R 11
= U2
R12 + RQ R11 + RK R11

RQ . 1 R11 + RK 2 RK . 1 R11 + RK 2
U12 . − U11 . = U2
1 R12 + RQ 2 . R11 1 R11 + RK 2 . R11
RQ . 1 R11 + RK 2 RK
U12 . − U11 . = U2
1 R12 + RQ 2 . R11 R11

RQ + RK
U12 . .R 11
− U11 .
RK
= U2
R12 + RQ R11 R11

R11 + RK
R11 RK
U2 = .U − .U
R12 + RQ 12
R11 11

RQ

© Bildungsverlag EINS GmbH  149

BV1-00_Chap 14.indd 149 18/04/12 9:08 AM


15 Projektaufgaben

n2 4 . 60 kWh
1. a) P1 = 0 W;    P2 =
t2 .c z
=
10 . h . 78
= 307,7 W

3 . 60 kWh
n3 n4 11 . 60 kWh
P3 = . = . . .c 9 . h . 78
= 461,5 W P4 = = = 940 W
t3 cz 5 h 78 t4 z

n 9 . 60 kWh
5
n6 9 . 60 kWh
= . = . .
t6 . cz 5 . h . 78
P5 = 1 384 W P6 = = = 1 384 W
t c
5
5 h 78
z

b) R1, weil die Leistung in Schalterstellung 5 und 6 gleich groß ist.

Un 2 (230 V)2 Un 2 (230 V)2


c) R2 = = = 117,6 Ω R3 = = = 55,7 Ω
P3 n 450 W P4 n 950 W

Un 2 (230 V)2
R1 = = = 88,2 Ω
P3 n − P5 n 2 000 W − 1 400 W
Rq 88,2 Ω
1 + α . ΔT 1 + 0,000015 K−1 . (450 K − 20 K)
d) R20 = = = 87,63 Ω

d2 . π (0,4 mm)2 . π
= 0,12566 mm2  l = R . γ . A = 87,63 Ω . 2
m .
e) A = = 0,12566 mm2 = 22 m
4 4 Ω mm2
f) 10% Kürzung  ➪  90% Widerstand R1* = 0,9 . R1 = 0,9 . 88,2 Ω = 79,4 Ω

U2 (230 V)2
PR1 * = = = 666 W
R1* 79,4 Ω
U2 (230 V)2
g) P1* = = = 209 W   Keine Änderung bei P2 bis P5
R1* + R2 + R3 79,4 Ω + 117,6 Ω + 55,7 Ω
P6 * = P5 + PR1 * = 1 400 W + 666 W = 2 066 W

h) Q = m . c . ΔT = 1 kg . 4,19 . (100 − 15)K = 356,15 kJ


kJ
kg . K

W = P . t = 1 400 W . (5 . 60 + 5)s = 427 kWs


Q 356,15 kWs
j= = = 0,84
W 427 kWs
W 427 kWs
i) t = = = 214 s = 3 min, 34 s
P 2 kW

Un 2 (230 V)2 U2 (240 V)2


j) RStufe 6 = = = 26,45 Ω P6* = = = 2 178 W
P6 n 2 000 W RStufe 6 26,45 Ω
W 427 kWs
t= = = 196 s = 3 min, 16 s
P 2,178 kW

2. a) φ n = n . φ L = 25 . 730 lm = 18 250 lm
E . A 15 lx . 5 m . 70 m hB 0,28767
b) ηB = = = 0,28767 hR = = = 0,36
φn 18 250 lm hL 0,8
lges 70 m
c) n = = = 45,16  ➪  45 Lampen
l1 1,55 m
d) ηB = ηR . ηL = 0,36 . 0,75 = 0,27 φ n = n . φ L = 45 . 5 100 lm = 229 500 lm

φn . ηB 229 500 lm . 0,27


A.p 5 m . 70 m . 1,25
E= = = 142 lx

150 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 15.indd 150 18/04/12 9:10 AM


15  Projektaufgaben

n 45
e) nTeil = = = 15
3 3
P
= 386,5 mA     I = n . I = 15 . 386,5 mA = 5,8 A
65 W + 15 W
L
f) IL = .
U cos ϕ
=
230 V . 0,9 max Teil L

g) Σ (I . l ) = (1 + 2 + 3 + … + 14) . I . l = 105 . 386,5 mA . 1,55 m = 62,9 Am


n L L L

cos ϕ . Σ (I . l ) = . 0,9 . 62,9 Am = 1,35 V


2 2
ΔUL@Band = .
γ A 56 m/Ωmm . 1,5 mm
n L 2 2

h) ΔUzul = 0,03 . U = 0,03 . 230 V = 6,9 V


N
ΔU = ΔU − ΔU = 6,9 V − 1,35 V = 5,55 V
Rest zul L-Band

i) Mindestquerschitt wegen Strombelastung ACu = 1,5 mm 2

Leitungslängen: l1 = 8,5 m; l2 = 8,5 m + 70 m/3 = 32 m; l3 = 8,5 m + 2 . 70 m/3 = 56 m


Überprüfung des zul. Spannungsfalls bei 1,5 mm2 (ΔU ≤ 5,55 V)
2.l . cos ϕ = 2 . 8,5 m . 5,8 A . 0,9 = 1,06 V
γ . A max 56 m/Ωmm2 . 1,5 mm2
ΔU1 = I (ausreichend)

2.l . cos ϕ = 2 . 32 m . 5,8 A . 0,9 = 4 V


γ . A max 56 m/Ωmm2 . 1,5 mm2
ΔU2 = I (ausreichend)

2.l . 2 . 56 m . 5,8 A . 0,9 = 6,96 V


γ . A max 56 m/Ωmm2 . 1,5 mm2
ΔU3 = I cos ϕ = (nicht ausreichend)

Überprüfung der 3. Leitung mit ACu = 2,5 mm2


2.l . 2 . 56 m . 5,8 A . 0,9 = 4,2 V
γ . A max 56 m/Ωmm2 . 2,5 mm2
ΔU3 = I cos ϕ = (ausreichend)

Berechnung des tatsächlichen Spannungsfalls auf der längsten Leitung

ΔU = ΔU3 + ΔUL@Band = 4,2 V + 1,35 V = 5,55 V Δu =


ΔU . 100% = 5,55 V . 100% = 2,4%
UN 230 V
2.l 2 . 56 m
= . =
γ A 56 m/Ωmm . 2,5 mm
j) RLeitung3 = 0,8 Ω
2 2

2.l 2 . 1,55 m
= 14 . . = 14 .
56 m/Ωmm . 2,5 mm
RL@Band = 0,517 Ω
γ A 2 2

Zs = RLeitung3 + RL-Band = 0,8 Ω + 0,517 Ω = 1,32 Ω


UN
B-Charakter  ➪  Ia min = 5 . In = 5 . 16 A = 80 A
230 V
Ia = = = 174 A (ausreichend)
Zs 1,32 Ω

3. a) Rϑ = R20 (1 + αR . ΔT ) = 0,134 Ω (1 + 0,0039 K−1 . 50 K) = 0,16 Ω


b) Uqn = U − IA . RA = 440 V − 78 A . 0,16 Ω = 427,5 V
Uqmin = U − IA . (RA + RAV) = 440 V − 78 A . (0,16 Ω + 4 Ω) = 115,5 V
Uqmin
nmin = nn . = 2 600 min−1 .
115,5 V
= 702 min−1
Uqn 427,5 V
UEn 440 V UN 440 V
RE = = = 100 Ω IEmin = = = 0,88 A
IEn 1,1 A RE + REV 400 Ω + 100 Ω

φn IEn φN
= 2 600 min−1 . 1,25 = 3 250 min−1
1,1 A
= = = 1,25 nmax = nN
φ min IEmin 0,88 A φmin

© Bildungsverlag EINS GmbH  151

BV1-00_Chap 15.indd 151 18/04/12 9:10 AM


15  Projektaufgaben

d1
c) n2 min = n1 min . = 702 min−1 .
250 mm
= 464 min−1
d2 380 mm
d1
n2 max = n1 max . = 3 250 min−1 .
250 mm
= 2 138 min−1
d2 380 mm
Pn 30 kW
2π . n 2 . π . 2 600 min−1
d) Mn = = = 110 Nm

e) Gewählt: halbgesteuerte Brückenschaltung B6 H Steuerbereich U von 0 V bis 440 V;


Bemessungsstrom ca.: 100 A
Udi0
Iv = Id . 0,816 = 100 A . 0,816 = 81,6 A
440 V
Uv0 = = = 326 V
1,35 1,35
Sdi0 = Id . Uv0 = 100 A . 440 V = 44 kW   STv = 1,05 . Sdi0 = 1,05 . 44 kW = 46,2 kVA
$ 400 V
Trafodaten:  STv:   Sn = 50 kVA;   U1 = 400 V ;  U2 = Uv0  ➪  u =    Schaltung: Dy5
330 V
f) Gewählt: halbgesteuerte Brückenschaltung B2 H mit U von 0 V bis 440 V;
Bemessungsstrom ca.: 1,2 A
Udi0
Iv = Id . 0,816 = 1,1 A . 0,816 = 0,898 A
440 V
Uv0 = = = 489 V
0,9 0,9
Sdi0 = Udi0 . Id = 440 V . 1,1 A = 484 VA STv = 1,23 . Sdi0 = 1,23 . 484 VA = 595,3 VA
$ 230 V
Trafodaten: STv:   Sn = 600 VA;    U1 = 230 V    U2 = Uv0  ➪  u =
490 V
g) Bei nmin = 702 min−1 wird im Ankerkreis eine Spannung von Uqmin = 115,5 V induziert.
Spannung am Ankerkreis: UAnker = RA . In + Uqmin = 0,16 Ω . 78 A + 115,5 V = 128 V
Die Brückenschaltung muss somit Udα = 128 V liefern!
Udα 128 V
Steuerkennlinie: = 0,5 (1 + cos α)  ➪  = 0,5 (1 + cos α)  ➪  α = 114,7
Ud0 440 V
h) Bei nmax = 3 250 min−1 fließt im Erregerkreis IEmin = 0,88 A.
RE 400 Ω
Spannung an der Erregerwicklung: UE = = = 352 V
IEmin 0,88 A
Die Brückenschaltung muss somit Udα = 352 V liefern.
Udα 352 V
Steuerkennlinie: = 0,5 (1 + cos α)  ➪  = 0,5 (1 + cos α)  ➪  α = 53,1
Ud0 440 V
Sn 50 kVA
13 . U 13 . 400 V
i) Strom in der Drehstromtransformatorzuleitung: In = = = 72 A
n

Da noch die Ströme für der Erregerwicklung und der Steuerung hinzukommen, wird die Leitung für
100 A ausgelegt. Für Verlegung nach Gruppe B1 oder B2 muss ein Kupferquerschnitt von 35 mm²
verlegt werden.
Der Spannungsverlust bleibt auch unabhängig vom Leistungsfaktor unter 3%.
23 . l . I . cos ϕ = 23 . 20 m . 100 A . 1 = 1,77 V

γ.A 56 m/Ωmm2 . 35 mm2
ΔU =

Δu =
1,77 V . 100% = 0,44%
400 V

152 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 15.indd 152 18/04/12 9:10 AM


15  Projektaufgaben

j) Gewählt 2-poliger Drehstrommotor: 30 kW; 400 V; 60 A; s = 3%

n = nD . (1 − s) = 3 000 min−1 . (1 − 0,03) = 2 910 min−1


f 50 Hz
nD = = = 3 000 min−1
p 2
n2 max
Neues Treibrad: d1* = d2 . = 380 mm .
2 138 min−1
= 279 mm
n1 max 2 910 min−1
k) Damit der magnetische Drehfluss konstant bleibt, muss sich die Ständerspannung im gleichen Maße
wie die Frequenz ändern.
Für den Bemessungsbetrieb (2 910 min−1) gilt: U = 400 V; f = 50 Hz
Umin fmin nmin Umin fmin 464 min−1
Für die kleine Drehfrequenz gilt: = = ; = =   
Un fn nn 400 V 50 Hz 2 138 min−1
➪  Umin = 86,8 V; fmin = 10,8 Hz

4. a) b)     c) S2
S2 S3 K1 F1 A F1 F1
F1 ≥1 A
0 0 0 0 1 1 1 1 1 S2
K1 S3
0 0 0 1 0 1 1 1 &
K1
S2
0 0 1 0 1 1 1
K1
0 0 1 1 1 1 1 1 1 S2
0 1 0 0 1 S3 S3 S3
0 1 0 1 0
  
0 1 1 0 1 A = S2 ¡ F1 ¡ (S3 ¿ K1)   d) S2 &
A
0 1 1 1 0 F1 &
S3 &
1 0 0 0 1 &
K1
1 0 0 1 1
1 0
1 0 1 e) U1, min = 6 V   U1, max = 7,2 V
1 0 1 1 1
1 1 0 0 1
1 1 0 1 1
1 1 1 0 1
1 1 1 1 1

f) Pmin = 4 . 10 mW = 40 mW Pmax = Pmin + PRelais = 40 mW + 200 mW = 240 mW


Pmin 40 mW Pmax 240 mW
IL, min = = = 8 mA IL,max = = = 48 mA
U 5V U 5V
g) Gewählte Z-Diode BZX97C5 V1 mit UZ = 5,1 V Iz, min = 5 mA Iz, max = 70 mA
U1, max − Uz 7,2 V − 5,1 V
Rv, min = = = 26,9 Ω
Iz, max + IL, min 70 mA + 8 mA
U1, min − Uz 6 V − 5,1 V
Rv, max = = = 17 Ω    Aus Reihe E24 gewählt Rv = 22 Ω
Iz, min + IL, max 5 mA + 48 mA
Pn nn
b) MSp = Mn . = 15,24 Nm .
1,5 kW 940 min−1
2π . nn 2π . 940 min−1
5. a) Mn = = = 15,24 Nm = 20,46 Nm
nsp 700 min−1
MSp 20,46 Nm
c) Fn = = = 68,2 N
r 0,3 m
Mkipp MAnl
d) Fkipp = .F = 2,5 . 68,2 N = 170,5 N Fkipp = .F = 2,5 . 68,2 N = 170,5 N
Mn n
Mn n

© Bildungsverlag EINS GmbH  153

BV1-00_Chap 15.indd 153 18/04/12 9:10 AM


15  Projektaufgaben

nn
e) Kleinste Drehfrequenz:     MSp = Mn . = 15,24 Nm .
940 min−1
= 89,54 Nm
nSp 160 min−1
MSp 89,54 Nm
F= = = 298,45 N
r 0,3
Mkipp Mkipp
Fkipp = . F = 2,5 . 298,45 N = 746,13 N FAnl = . F = 2,1 . 298,45 N = 626,75 N
Mn Mn

nn
Größte Drehfrequenz:   MSp = Mn . = 15,24 Nm .
940 min−1
= 4,74 Nm
nSp 3 025 min−1

MSp 4,74 Nm
F= = = 298,45 N
r 0,3 m

Mkipp Mkipp
Fkipp = . F = 2,5 . 15,79 N = 39,46 N   FAnl = . F = 2,1 . 15,79 N = 33,15 N
Mn Mn

$ ng 1 405 min−1 nw 700 min−1


f) u = = = 1,495  ➪  n = = = 468,33 min−1
n0 940 min−1
1,495 1,495
Gewählt: Stufe 6  ➪  nN = ü . n = 1,495 . 450 min−1 = 672,8 min−1
Pn 2,2 kW
2 π . nSp . r 2 π . 672,8 min−1 . 0,3 m
g) Fn = = = 104,08 N

Mkipp Mkipp
Fkipp = .F = 2,8 . 104,08 N = 291,44 N   FAnl = .F = 2,4 . 104,08 N = 249,80 N
Mn n
Mn n

Mn
h) M = F . r = 200 N . 0,3 m = 60 Nm     M = .M 60 Nm
= = 21,43 Nm
Mkipp kipp
2,8
Pn 2,2 kW
2π . M 2 π . 21,43 Nm
nsp = = = 980,34 min−1

nsp 980,34 min−1


n= $ = = 655,75 min−1 ab Stufe 9
u 1,495

$ nk 700 min−1 nw 700 min−1


i) u = = = 0,7447  ➪  n = = = 940 min−1
n0 940 min−1 0,7447 0,7447
Stufe 11  ➪  nN = ü . n = 0,7447 . 1 000 min−1 = 7 447,7 min−1
Pn 0,75 kW
2 π . nn . r 2 π . 744,7 min −1 . 0,3 m
j) Fn = = = 32,057 N 

Fkipp = FAnl = 2 . Fn = 2 . 32,057 N = 64,1 N


P 750 W
k) I = = = 2,38 A
23 . U . cos ϕ . h 23 . 400 V . 0,68 . 0,67

6. a) Pzumax = 6 400 W + 2 500 W + 1 800 W + 1 000 W + 750 W + 320 W + 250 W = 13 020 W


b) Lastverteilung: L1  ➪  3 200 W + 750 W + 250 W +160 W = 4 360 W
L2  ➪  3 200 W + 1 000 W + 160 W = 4 360 W
L3  ➪  2 500 W + 1 800 W = 4 300 W
P 4 360 W P 4 360 W P 4 300 W
I1 = = = 18,96 A   I2 = = = 18,96 A  I3 = = = 18,7 A
U 230 V U 230 V U 230 V

154 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 15.indd 154 18/04/12 9:10 AM


15  Projektaufgaben

c) 1,6 . 16 A = 25,6 A  ➪  25 A (oder 35 A)  ➪  63-A-Steckdose d) 10 mm2


e) Bei Verwendung der 35-A-Sicherung:   P = 23 . U . I = 23 . 400 V . 35 A = 24,25 kW
Pzusätzlich = 24,25 kW − 13,02 kW = 11,23 kW
f) Sicherungwahl: 20 A Leitung: 35 A  ➪  4 mm2    Δ Uzul = 0,015 . 230 V = 6,9 V
2.l 2 . 25 m . 20 A = 2,59 mm
γ . ΔU 56 m/Ωmm2 . 6,9 V
Amin = I = 2

g) 1,6 . 16 A = 25,6 A  ➪  nein!     1,6 . 20 A = 32,35 A  ➪  ja!


2.l .I. 2 . 25 m . 18,96 A = 4,23 V
γ.A 56 m/Ωmm2 . 4 mm2
h) ΔUZuleitung = =

2.l .I. 2 . 8m . 13,91 A = 2,6 V


γ.A 56 m/Ωmm2 . 1,5 mm2
ΔUHaus = =

ΔU = ΔUZuleitung + ΔUHaus = 4,23 v + 2,6 V = 6,83 V   U = UN − ΔU = 230 V − 6,83 V = 223,17 V


i) Ein Heizgerät an jedem Außenleiter:   0 A
Ein einzelnes Heizgerät oder zwei Heizgeräte an zwei Außenleitern:   7 A
Zwei Heizgeräte an einem Außenleiter:   14 A
j) 30 mA  ➪  100 mA
Pn 370 W
7. a) In = = = 1,059 A
23 . Un . cos ϕ . η 23 . 400 V . 0,72 . 0,7
b) F = m . g = 250 kg . 9,81 m/s2 = 2 452,5 N       P = F . v = 2 452,7 N . 7 m/min = 286,13 W
c) FW = 0,5 . m . g = 0,5 . 50 kg . 9,81 m/s2 = 245,25 N   FS = FW + FR = 245,25 N + 10 N = 255,25 N
d) FL = F − FS = 2 452,5 N − 255,25 N = 2 197,25 N
FL
mzu = 2 . mL = 2 . 223,98 kg = 447,96 kg
2 197,25 N
mL = = = 223,98 kg
g 9,81 m/s2
e) Pab = mL . g . v = 223,98 kg . 9,81 m/s2 . 7 m/min = 256,35 W
Pn 370 W Pab 256,35 W
Pzu = = = 528,75 W hges = = = 0,485
η 0,7 Pzu 528,75 W
s 18 m
f) t = = = 154,286 s ➪ 2 min, 34 s
v 7 m/min
M F 255,25 N
g) = = = 0,104  Kennlinie  ➪    s0 = 0,01
Mn Fn 2 452,5 N
n0 = nd (1 − s0) = 1 500 min−1 . (1 − 0,01) = 1 485 min−1
n0
= 7 m/min .
1 485 min−1
h) v0 = vn = 7,7 m/s
nn 1 350 min−1

= 1 350 min − 1 .
v 6,77 m/min
i) n = nn = 1 305,46 min−1
vn 7 m/min
n 1 305,64 min−1 M
s= = = 0,8704 ➪ = 1,3
nd 1 500 min−1 Mn

F = Fn . = 2 452,5 N . 1,3 = 3 188,25 N


M
FL = F − FS = 3 188,25 N − 255,25 N = 2 933 N
Mn
FL
Mzu = 2 . =2.
2 933 N
= 597,96 kg
g 9,81 m/s2

I = 1,2 . In = 1,059 A = 1,2708 A


I
j) Kennlinie: s = 0,8704  ➪  = 1,2
In

© Bildungsverlag EINS GmbH  155

BV1-00_Chap 15.indd 155 18/04/12 9:10 AM


15  Projektaufgaben

8. Lösungen im Aufgabenbuch

P 2 000 W P P 2 040 W
= 208,33 V       b) cos ϕ1 = = . =
S U I 400 V . 9,6 A
9. a) U = = = 0,5313
I 9,6 A
c) QC = P (tan ϕ1 − tan ϕ2) = 2 040 W (1,5945 − 0,4843) = 2 264,808 VAr

QC 2 264,808 VAr
CP =
2π .f.U 2
=
2 π . 50 Hz . (400 V)2
= 45,06 µF

P 2 040 W
U . cos ϕ 400 V . 0,9
d) I = = = 5,67 A
2

e) UL = 3U − UW2 = 3(400 V)2 − (212,5 V)2 = 338,89 V


2

UW 212,5 V UL 338,89 V
R= = = 22,135 Ω     XL = = = 35,3 Ω
I 9,6 A I 9,6 A
f) ΔU = 0,015 . Un = 0,015 . 400 V = 6 V    lmax = 10 m + 66 m + 35 m +16 m = 127 m
2.l . I . cos ϕ = 2 . 127 m . 5,67 A . 0,9 = 3,855 mm
γ . ΔU 56 m/Ωmm2 . 6 V
A= 2
➪ A = 4 mm2

g) lmin = 10 m + 35 m + 16 m = 61 m


2.l . I . cos ϕ = 2 . 61 m . 5,67 A . 0,9 = 1,85 mm
γ.A 56 m/Ωmm2 . 4 mm2
ΔU = 2
➪ A = 4,5 mm2

2.l . I . cos ϕ = 2 . 127 m . 5,67 A . 0,9 = 5,783 V


γ.A 56 m/Ωmm2 . 4 mm2
h) Lange Leitung: ΔU =

U = Un − ΔU = 400 V − 5,783 V = 394,22 V


2.l . I . cos ϕ = 2 . 61 m . 5,67 A . 0,9 = 4,44 V
γ.A 56 m/Ωmm2 . 2,5 mm2
Kurze Leitung: ΔU =

U = Un − ΔU = 400 V − 4,44 V = 395,56 V


i) Schaltgeräte am betroffenen Leiter: 200 V (Reihenschaltung an 400 V)
Nicht betroffene Geräte: 400 V
j) ΔU = 0,015 . Un = 0,015 . 208,33 V = 3,125 V U = Un − ΔU = 208,33 V − 3,125 = 205,21 V
U 3,125 V
k) RL = = = 0,3255 Ω
I 9,6 A
2.l .I= 2 . 127 m . 9,6 A = 13,93 mm   ➪  16 mm
γ . ΔU 56 m/Ωmm2 . 3,125 V
l) Lange Leitung: A = 2 2

2.l .I= 2 . 61 m . 9,6 A = 6,692 mm   ➪  10 mm


γ . ΔU 56 m/Ωmm2 . 3,125 V
Kurze Leitung: A = 2 2

  m) lkurz = 61 m . 6 . 3 = 1 098 m llang = 127 m . 6 . 3 = 2 286 m


2,5 mm2 ➪ V = 2,5 . 10−4 dm . 10 980 dm = 2,745 dm3
4 mm2 ➪ V = 4 . 10−4 dm . 22 860 dm = 9,144 dm3
10 mm2 ➪ V = 10 . 10−4 dm . 10 980 dm = 10,98 dm3
16 mm2 ➪ V = 16 . 10−4 dm . 22 860 dm = 36,576 dm3
ΔV = 36,576 dm3 + 10,98 dm3 − 9,144 dm3 − 2,745 dm3 = 35,577 dm3
M = ρ . ΔV = 8,9 kg/dm3 . 35 577 dm3 = 316,64 kg

156 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 15.indd 156 18/04/12 9:10 AM


15  Projektaufgaben

nz 5 . 3 600 h nz 5 . 3 600 h
28 . 95 kWh−1 56 . 95 kWh−1
10. a) P4 = P6 = = = 6,77 kW P7 = = = 3,38 kW
cz cz
nz 5 . 3 600 h
14 . 95 kWh−1
P4 = = = 13,53 kW
cz
b) 2/3/5 Bei Sternschaltung mit Neutralleiter müsste bei mindestens einer Messung eine Leistung
gemessen werden.
4/6/7 Wenn bei jeweils zwei LS-Schaltern eine Leistung gemessen wird, kann keine Zuleitung unter-
brochen sein und bei Sternschaltung kein Heizwiderstand defekt sein.
c)    Zwischen L1 - L3 und L2 - L3 gleiche Leistung.

  Zwischen L1 - L2 minimale Leistung wegen Reihenschaltung der


Widerstände.

d) Die Widerstände R2 und R3 arbeiten im Bemessungsbetrieb:


P = 3 PStr = 3 . 6,77 kW = 20,31 kW Wegen Spannungsfall auf Leitung PN = 21 kW
Pn 21 kW PStr 7 kW UStr 400 V
e) PStr = = = 7 kW     IStr = = = 17,5 A     R = = = 22,86 Ω
3 3 UStr 400 V IStr 17,5 A
IL = 23 . IStr = 23 . 17,5 A = 30,31 A
f ) In L3 fließt der Bemessungsstrom wie bei fehlerfreiem Betrieb.
IA 31,31 A
= = 1,21  ➪  abgelesen: ta = 4 min
In 25 A
g) Q8 = ξ . P . t = 0,95 . 13,53 kW . 60 s = 771,21 kWs
Q8 771,21 kWs
m . c 8 kg . 4,19 kJ/(kg . K)
ΔT8 = = = 23 K ϑ8 = ϑ1 + ∆ϑ8 = 14°C + 23°C = 36°C

Q4 192,66 kWs
m . c 8 kg . 4,19 kJ/(kg . K)
ΔT4 = = = 5,75 K ϑ = ϑ + ∆ϑ = 14°C + 5,75°C = 19,75°C
4 1 4

h) P = 23 . U . I = 23 . 400 V . 25 A = 17,32 kW  ➪  P = 15 kW


max n n N

i) Q = ξ . P . t = 0,95 . 15 kW . 60 s = 855 kJ ∆T = ϑ + ϑ = 39°C + 14°C = 25 K 2 1

Q 855 kJ
ΔT . c 25 K . 4,19 kJ/(kg . K) = 8,16 kg  ➪  V = 8,16 l
m= =

j) Die Berechnung wird so durchgeführt als wären die Heizwiderstände in Stern geschaltet.
PN 15 kW PStr 5 kW UStr 230 V
PStr = = = 5 kW  IStr = = = 21,74 A  R= = = 10,58 Ω
3 3 UStr 230 V IStr 21,74 A
l 30 m
γ . A 56 m/Ω mm2 . 2,5 mm2
RLtg = = = 0,214 Ω RStrges = RStr + RLtg = 10,58  Ω + 0,214  Ω = 10,794  Ω

UStr
PStr = I 2 . RStr = (21,31 A)2 . 10,794  Ω = 4 902 W
230 V
IStr = = = 21,31 A
RStrges 10,794 Ω
Pges = 3 PStr = 3 . 4 902 W = 14,71 kW

lR 30 m
11. a) n = = = 18,98  ➪  n = 18
IL 1,58 m
a.b 30 m . 13 m
h . (a + b) 3 m (30 m + 13 m)
b) k = = = 3,02  ➪  k = 3

c) 54 W  ➪  φL = 4 100 lm 80 W  ➪  φL = 6 150 lm

© Bildungsverlag EINS GmbH  157

BV1-00_Chap 15.indd 157 18/04/12 9:10 AM


15  Projektaufgaben

d) ηB = ηLB . ηR = 0,9 . 0,77 = 0,693


E . A . p 400 lx . 390 m2 . 1,25
e) φ = = = 281 385 lm
ηB 0,693
φ 281 385 lm
f) n = = = 68,6  ➪  69 Lampen  ➪  2 Lichtbänder mit je 18 Leuchten
φL 4 100 lm
g) ηB = ηLB . ηR = 0,9 . 0,47 = 0,423
E . A . p 400 lx . 390 m2 . 1,25
φ= = = 460 993 lm
ηB 0,423
φ 460 993 lm
h) 54W  ➪  n = = = 112,4  ➪  113 Lampen
φL 4 100 lm
φ 460 993 lm
80 W  ➪  n = = = 75  ➪  75 Lampen
φL 6 150 lm
i) PSW − PW = 112,4 (54 W + 3 W) − 68,6 (54 W + 3 W) = 2,497 kW
K = P . t . k = 2,497 kW . 3 000 h . 0,19 €/kWh = 1 423,39 €
j) ηB = ηLB . ηR = 0,9 . 0,75 = 0,675
E . A . p 400 lx . 390 m2 . 1,25
φL . ηB 4 100 lm . 0,675
n= = = 70,46   ➪  71 Lampen  ➪  2 Lichtbänder mit je 18 Leuchten

k) ηB = ηLB . ηR = 0,75 . 0,92 = 0,69


n . φL . ηB 72 . 4 100 lm . 0,69
A.p 390 m2 . 1,25
E= = = 417,8 lx

l) P = 72 (54 W + 3 W) = 4,104 kW


K = P . t . k = 4,104 kW . 3 000 h . 0,19 €/kWh = 2 339,28 €

12. a) Pzu = 23 . U . I . cos ϕ = 23 . 400 V . 2,8 A . 0,81 = 1,57 kW


Pab 1,1 kW
M=
2π . n = 2 . π . 1 400 min −1
= 7,5 Nm

PabM 1,1 kW Pab 0,8 kW


b) Motor: hM = = = 0,7   Getriebe: ηG = = = 0,73
Pzu 1,57 kW Pzu 1,1 kW
n1 n1 − nN
1 400 min . 100% = 1 500 min − 1 400 min−1 . 100% = 6,6%
−1 −1
c) i = = = 125   d) sN =
n2 11,2 min−1 n1 1 500 min−1
e) A = b . h = 3,5 m . 4,5 m = 15,75 m2        m = m/A . A = 19,4 kg/m2 . 15,75 m2 = 305,55 kg
F = g . m = 9,81 m/s2 . 305,55 kg = 2 997,45 N    M2 = F . r = 2 997,45 N . 0,34/2 m = 509,6 Nm
n2
M1 = .M =
11,2 min−1 . 509,6 Nm = 4,08 Nm
n1 2
1 400 min−1
n1
U = d . π = 0,34 m . π = 1,068 m
1 430 min−1
f) n2 = = = 11,44 min−s = 0,19067 s−1
i 125

= U . n2 = 1,068 m . 0,19067 s−1 = 0,204 m/s


s
v=
t
n1
U = d . π = 0,6 m . π = 1,8849 m
1 445 min−1
g) n2 = = = 11,56 min−s = 0,19267 s−1
i 125

= U . n2 = 1,8849 m . 0,19267 s−1 = 0,36 m/s


s
v=
t

158 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 15.indd 158 18/04/12 9:10 AM


15  Projektaufgaben

h)

i)

j)

k)

© Bildungsverlag EINS GmbH  159

BV1-00_Chap 15.indd 159 18/04/12 9:10 AM


15  Projektaufgaben

2R U1 15 V
13. a) Rg = = R = 1 kΩ    IMB = = = 15 mA
2 Rg 1 kΩ
U5 10 V
b) I13 = = = 1 mA
Ri 10 kΩ
c) ∆ R3 = 0,01 . 2,2 . R3 = 0,01 . 2,2 . 1 kΩ = 22 Ω
R3 d = R3 + ∆ R3 = 1 kΩ + 22 Ω = 1,022 kΩ R6 d = 1,022 kΩ
U1 15 V
I13 = = = 7,4184 mA I5 = 7,4184 mA
Ri + R3 d 10 kΩ + 1,022 kΩ
U2 = I3 . R4 = 7,4184 mA . 1 kΩ = 7,4184 V U3 = I5 . R6 d = 7,4184 mA . 1,022 kΩ = 7,5816 V
d) UA-B = U2 − U3 = 7,4184 V − 7,5816 V = − 163,6 mV
e) VU1 = VU2 = 2 R10 = VU2 . R7 = 2 . 100 kΩ = 200 kΩ
1 + VU1 R8 100 kΩ
VU2 = R9 = = = 200 kΩ
R8 1 + VU1 1+2
1+ −1 −1
R9 VU2 2
f ) U4 = 2 . (U2 − U3) = 2 . (−163,6 mV) = − 327,2 mV
U2 − U4 7,4184 V − (− 327,2 mV)
I10 = I7 = = = 25,82 µA
R7 + R10 100 kΩ + 200 kΩ
U3 7,5816 V
I8 = = = 25,27 µA
R7 + R9 100 kΩ + 200 kΩ
U5 10 V
g) V = = = − 30,56
U4 − 327,2 mV
h) R12 = − V . R11 = − (− 30,56) . 1 kΩ = 30,56 kΩ gewählt: R12 = 30,1 kΩ
− U4 − 327,2 mA
i) I12 = − I11 = = − = − 327,2 µA
R11 1 kΩ
j) Keine Dehnung: Igmin = IMB + 2 . IOP = 15 mA + 2 . 5 mA = 25 mA
Mit Dehnung:  Igmax = IMB + 2 . IOP + I13 = 15 mA + 2 . 5 mA + 1 mA = 26 mA
(Ströme kleiner 1 mA vernachlässigt)
Umax − Uz 18 V − 15 V Umin − Uz 17,5 V − 15 V
k) R1 min = = = 60 Ω     R1 max = = = 86 Ω
Izmax + ILmin 25 mA + 25 mA Izmin + ILmax 3 mA + 26 mA

160 © Bildungsverlag EINS GmbH

BV1-00_Chap 15.indd 160 18/04/12 9:10 AM