AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA 1916-1918

OSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE
ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE
UND ALBANIEN 1916-1918 1916-1918
AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA 1916-1918 AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA

ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE UND ALBANIEN

ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE
UND ALBANIEN 1916-1918 UND ALBANIEN
AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA 1916-1918
OSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE
ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE
UND ALBANIEN 1916-1918 1916-1918
AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA 1916-1918
ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE
UND ALBANIEN 1916-1918
AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA 1916-1918
OSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE
ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE

AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA

UND ALBANIEN 1916-1918
AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA 1916-1918
ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE
UND ALBANIEN 1916-1918
AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA 1916-1918
OSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE
ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE
UND ALBANIEN 1916-1918
AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA 1916-1918
ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE
UND ALBANIEN 1916-1918
AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA 1916-1918 AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA 1916-1918
OSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE
ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE OSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE
ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE
UND ALBANIEN 1916-1918 UND ALBANIEN 1916-1918
AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA 1916-1918 AUSTRO-HUNGARIA DHE SHQIPËRIA 1916-1918
Në ballinë: Kavajë, rruga kryesore
ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE ÖSTERREICHISCH-UNGARISCHE MONARCHIE Buchdeckel: Kavaja, Hauptstraβe
UND ALBANIEN 1916-1918 UND ALBANIEN 1916-1918
 AUSTRO - HUNGARIA
DHE SHQIPËRIA 1916 - 1918

ÖSTERREICHISCH - UNGARISCHE
MONARCHIE
UND ALBANIEN 1916 - 1918

Tiranë, 2019
 AUSTRO - HUNGARIA DHE SHQIPËRIA, 1916 - 1918

ÖSTERREICHISCH - UNGARISCHE MONARCHIE

UND ALBANIEN, 1916 - 1918

Kumtesat e Konferencës Shkencore

Tiranë, 26 - 27 janar 2018
Vorträge der wissenschaftlichen Konferenz
Tiranë, 26 - 27 janar 2018

Botim dy gjuhesh Shqip dhe Gjermanisht

Zweisprachige Ausgabe Albanisch / Deutsch

Redaktor shkencor / Wissenschaftliche Redaktion

Dr. Dorian Koçi
Dr. Marenglen Kasmi

Përktheu / Ins Deutsche übersetzt von

Greta Andoni

Redaktimi në gjermanisht / Deutsche Aufbereitung der Beiträge

Florian Doschek

Arti grafik / Grafikdesign

Brunilda Braho
 © Të gjitha të drejtat janë të Muzeut Historik Kombëtar

© Alle Rechte sind dem Historischen National Museum in Tirana,

Albanien vorbehalten
 PASQYRA E LËNDËS / INHALTSVERZEICHNIS
Dr. DORIAN KOÇI
Drejtor i Muzeut Historik Kombëtar.........................................................9
Direktor des historischen Nationalmuseums...........................................11

Dr. JOHANN SATTLER

Ambasador i Republikës së Austrisë në Tiranë........................................13
Österreichischer Botschafter in Albanien…….….....................................16

KUMTESAT / VORTRÄGE

Prof. Dr. PASKAL MILO

Politika Austro-Hungareze ndaj Shqipërisë në vitet 1914-1918.........20
Österreichisch-ungarische Politik in Albanien während des Ersten
Weltkrieges…………………… ……………………..................…273

Dr. TAMARA SCHEER

(Instituti për Historinë i Evropës Lindore, Universiteti i Vjenës / Institut für
Osteuropäische Geschichte, Universität Wien)
Regjimet pushtuese Austro-Hungareze në Evropën Juglindore në
Luftën e Parë Botërore dhe çështja shqiptare.....................................40
Österreich-Ungarns Besatzungsregime in Südosteuropa im Ersten
Weltkrieg und Albanische Fragen ...................................................292

Dr. MARENGLEN KASMI

Forcat luftarake shqiptare në ushtrinë Austro-Hungareze gjatë Luftës
së Parë Botërore..................................................................................51
Albanische Streitkräfte in der österreichisch-ungarischen Armee
während des Ersten Weltkrieges……………………………….......304
Prof. Dr. VALENTINA DUKA
(Pedagoge, Fakulteti i Histori - Filologjisë, Universiteti i Tiranës / Historische
und philologische Fakultät, Universität Tirana)
Zona Austro - Hungareze e pushtimit: situata ekonomike e Shqipërisë
............................................................................................................59
Albaniens Städte während der österreichisch-ungarischen Besatzung...313

4
 Dr. KURT GOSTENTSCHNIGG
(Instituti për Historinë e Evropës Juglindore dhe Antropologji, Universiteti i
Gracit / Institut für Südosteuropäische Geschichte und Anthropologie,
Universität Graz)
Shtatmadhoria
............ kundër Ballhausplatz-it: apo
.. protektorat?................71
AOK gegen Ballhausplatz - Annexion oder Protektorat?..............324

Prof. Dr. PROLETAR HASANI

Forcat luftarake vullnetare shqiptare gjatë Luftës së Parë Botërore.
Vështrim krahasues...........................................................................79
Freiwillige albanische Militärstreitkräfte im Ersten Weltkrieg: eine
vergleichende Übersicht.................................................................332

PROF. DR. BEQIR META

(Instituti i Historisë, Akademia e Studimeve Albanologjike / Institut für
Geschichte, Akademie der albanologischen Studien)
Qëndrimi i Austro-Hungarisë ndaj nacionalizmit shqiptar gjatë Luftës
së Madhe: -Një vështrim krahasues .................................................97
Österreich-Ungarns Einstellung gegenüber dem albanischen
Nationalismus während des Großen Krieges - ein Überblick über die
Kriegsmächte und die Friedenskonferenz......................................348

PROF. AS. DR. LEDIA DUSHKU

(Instituti i Historisë, Akademia e Studimeve Albanologjike / Institut für
Geschichte, Akademie der albanologischen Studien)
Perceptimi dhe realiteti: Shqiptarët dhe autoritetet austro-hungareze
përgjatë vitit 1916................................................................................110
Wahrnehmung und Realität: Albaner und die österreichisch-
ungarischen Behörden im Jahr 1916………………………………...362

Dr. ILIR KALEMAJ

(Universiteti i New York, Tiranë / New York Universität, Tirana)
Impakti Austro - Hungarez në Komb dhe Shtet –Formimin Shqiptar në
Vitet 1915 –-1918................................................................................121
Österreichisch-ungarischer Einfluss auf die albanische National- und
Staatsbildung in den Jahren 1915–1918..............................................373
5
Dr. ENRIKETA PANDELEJMONI (PAPA)
(Fakulteti i Histori Filologjisë, Universiteti i Tiranës / Historische und
philologische Fakultät, Universität Tirana)
Franz Seiner dhe Regjistrimi i Popullsisë në Shqipëri gjatë Luftës së
Parë Botërore 1916-1918..................................................................132
Franz Seiner und die Volkszählung in Albanien während des Ersten
Weltkrieges 1916-1918.....................................................................383

Dr. GENTIANA KERA

(Fakulteti i Histori – Filologjisë, Universiteti i Tiranës / Historische
und philologische Fakultät, Universität Tirana)
Aspekte demografike në zonen e pushtimit Austro-Hungarez gjatë
Luftës së Parë Botërore.....................................................................145
Demographische Aspekte im Ersten Weltkrieg in Albanien……...396

Prof. Dr. ANILA OMARI

(Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, Akademia e Studimeve Albanologjike / Institut
für Sprache und Literatur, Akademie der albanologischen Studien)
Çështja e gjuhës së përbashkët shqipe dhe ndikimi i diplomacisë
austro-hungareze në të.......................................................................165
Zur gemeinsamen albanischen Sprache und die Auswirkungen der
österreich-ungarischen Diplomatie…………………………….......417
Prof. Dr. ALJULA JUBANI..............................................................
(Fakulteti i Histori – Filologjisë, Universiteti i Tiranës / Historische und
philologische Fakultät, Universität Tirana)
Politika gjuhësore shtetërore të nisura me Komisinë Letrare...........179
Über die lokale Regierungspolitik, die von der Literatur-kommission
festgelegt wurde................................................................................431
Prof. As. Dr. BENDIS KRAJA
(Fakulteti i Historisë, Universiteti i Shkodrës / Fakultät für Geschichte,
Universität Shkodra)
Veçoritë e zhvillimeve arsimore-kulturore në Shkodër gjatë sundimit
Austro-Hungarez të viteve 1916-1918..............................................189
Besonderheiten der Bildungsentwicklung in Shkodra in den Jahren
1916-1918…......................................................................................442

6
Prof. As. Dr. IZER MAKSUTI
(Universiteti Shtetëror i Tetovës / Staatliche Universität Tetovo)
Hulumtimet në terren të Maximilian Lambertz-it në Shqipëri përgjatë
viteve 1916-1918..............................................................................199
Maximilian Lambertz: Albanologische Forschungen vor Ort in den
Jahren 1916–1918…………………………………………….........452

Dr. ROVENA VATA

(Akademia e Studimeve Albanologjike / Akademie der albanologischen Studien)
Impakti dhe influenca në kulturë dhe arsimimin shqip.....................219
Auswirkungen Österreich-Ungarns in der albanischen Kultur und
Bildung……………………………………………………………..474

Prof. Dr. LUAN PËRZHITA

(Instituti i Arkeologjisë, Akademia e Studimeve Albanologjike / Institut für
Geschichte, Akademie der albanologischen Studien)
Kontributi Austro-Hungarez për arkeologjinë shqiptare..................229
Österreich-ungarischer Beitrag zur albanischen Archäologie…......484

Dr. DORIAN KOÇI

(Muzeu Historik Kombëtar / Historisches Nationalmuseum)
Kontributi i Karl Paç (1965 -1945) për muzeo-logjinë shqiptare….237
Beitrag von Dr. Carl Patsch (1865-1945) zur albanischen
Museologie… ……………………………………………………..491

Dr. SKËNDER BUSHI

(Muzeu Historik Kombëtar / Historisches Nationalmuseum)
Koleksioni i kulturës materiale identifikuar nga arkeologët austriakë.
Panoramë e përgjithshme.................................................................245
Von österreichischen Archäologen identifizierte Kulturgüter.........500

Dr. ESMERALDA AGOLLI

Perceptime mbi të shkuarën nga hulumtimet arkeologjike gjatë Luftës
së Parë Botërore në Shqipëri............................................................254
Wahrnehmungen aus der Vergangenheit dank archäologischer
Forschung während des Ersten Weltkriegs in Albanien...................508
7
FJALË PËRSHËNDETËSE
-
GRUßWORT

8
 Dr. DORIAN KOÇI
Drejtor i Muzeut Historik Kombëtar
Direktor des historischen Nationalmuseums

Konferenca shkencore “Austro – Hungaria dhe Shqipëria

në vitet 1916 – 1918”, aktivitet i organizuar në kuadër të vitit
kulturor Austriak, është një bashkëpunim midis Ministrisë së
Kulturës, Muzeut Historik Kombëtar, Ambasadës së Austrisë në
Tiranë dhe Akademisë së Studimeve Albanologjike, në të cilën
morën pjesë studiues të shumtë të shkencave të albanologjisë,
vendas dhe të huaj.
Kjo etapë e historisë së Shqipërisë, ndonëse e shkurtër në
kohë, është e mbushur me ngjarje e procese të ndërlikuara të
karakterit politik, ekonomiko – shoqëror e kulturor dhe si rrjedhojë
krijon ndjeshmëri jo vetëm në mesin e studiuesve, por edhe në
opinionin publik. Periudha kohore midis viteve 1916 – 1918
përkon me një pjesë të historisë së shtetit të pavarur shqiptar dhe
njëkohësisht me atmosferën mbytëse, që krijoi Lufta e Parë
Botërore (1914 – 1918), veçanërisht në kushtet e një shteti të vogël
të sapokrijuar. Siç dihet edhe nga historia, territori shqiptar do të
shndërrohej në shesh të luftës botërore në fillim të vitit 1916, me
shtrirjen këtu të forcave të bllokut qendror, ku bënte pjesë Austro
– Hungaria dhe Bullgaria dhe ballafaqimin e tyre me bllokun e
Antantës. Gjithashtu, është një periudhë që karakterizohet nga
manifestimet nacionaliste, veçanërisht midis shteteve fqinje, të
cilat morën formën e luftës së armatosur, të shoqëruar me aneksim

9
territoresh në dëm të shtetit shqiptar. Në kontekstin e trazirave të
luftës, të mosmarrëveshjeve të brendshme, të përpjekjeve qoftë të
karakterit diplomatik dhe me anë të luftës për mbrojtjen e kufijve,
etj., marrëdhëniet midis dy vendeve shfaqën edhe përpjekje për të
rigjallëruar disa aspekte të tjera të jetës, siç ishte kultura dhe
shkenca. Në këtë kuadër, larmia e ngjarjeve që gjenerojnë
marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Austro – Hungarisë midis
viteve 1916 – 1918, është mjaft e madhe pavarësisht kufizimit në
kohë të tematikës së konferencës. Pikërisht, natyra dhe intensiteti i
raporteve të tyre, jo vetëm në fushën politike, diplomatike, por
duke prekur dhe trajtuar fusha të ndryshme të impaktit apo
influencës, si zhvillimet kulturore, arsimi, shkenca, arkeologjia,
muzeologjia dhe gjuhësia, bënë bashkë studiuesit, të cilët ndan
rezultatet e tyre në fushat që ata përfaqësojnë.
Si organizatorë dhe vend pritës i aktivitetit Muzeu Historik
Kombëtar u përpoq ta ndajë konferencën në sesione që trajtojnë
çështje të historisë, si politika e Austro – Hungarisë ndaj
Shqipërisë, roli i forcave ushtarake shqiptare, qëndrimi i Austro –
Hungarisë ndaj Shqipërisë gjatë Luftës së Parë Botërore; një tjetër
seancë ju dedikua impaktit të Austro – Hungarisë në arsim, kulturë
dhe në gjuhën shqipe, ndërsa një seancë e veçantë ju kushtua
arkeologjisë dhe muzeologjisë, ku u parashtrua roli i austriakëve në
fushën e identifikimit dhe hulumtimit të monumenteve dhe
vendbanimeve arkeologjike, por edhe një pjesë nga koleksioni i
objekteve që u zbuluan gjatë kërkimeve të tyre. Gjithashtu, u
vlerësua edhe kontributi i tyre në fushën e muzeologjisë dhe
përpjekjet për ngritjen e muzeut të parë arkeologjik shqiptar. Për të
gjitha këto tematika kumtuan studiues albanologë të njohur vendas
dhe të huaj si Prof. Dr. Paskal Milo, Prof. Dr. Valentina Duka, Prof.
Dr. Luan Përzhita, Prof. Dr. Beqir Meta, Prof. Dr. Anila Omari,
Prof. Dr. Aljula Jubani, Prof. Dr. Proletar Hasani, Prof. As. Dr.
Ledia Dushku, Prof. As. Dr. Bendis Kraja, Dr. Kurt
Gostentschnigg, Dr. Tamara Scheer, Dr. Enriketa Pandelejmoni
(Papa), Dr. Dorian Koçi, Dr. Skënder Bushi, etj.

10
Die wissenschaftliche Konferenz “Österreich-Ungarn und
Albanien in den Jahren 1916 -1918”, die im Rahmen des
Kulturjahres Österreich-Albanien organisiert wurde, fand in
Kooperation mit dem Kulturministerium, dem National
Historischen Museum, der Österreichischen Botschaft in Tirana
und der Akademie der Albanologischen Studien statt. An der
Veranstaltung nahmen viele in- und ausländische Forscher der
Albanologie teil.
Obwohl zeitlich begrenzt, war diese Etappe der albanischen
Geschichte reich an komplizierten politischen, wirtschaftlichen,
sozialen und kulturellen Ereignissen und Prozessen, die Sensibilität
nicht nur bei Wissenschaftlern sondern auch bei der öffentlichen
Meinung schufen.
Der Zeitraum zwischen 1916 -1918 fällt mit einem Teil der
Geschichte des unabhängigen albanischen Staates und gleichzeitig
mit der erstickenden Atmosphäre des Ersten Weltkrieges (1914 –
1918), insbesondere im Fall eines kleinen neu errichteten Staates
wie Albanien, zusammen. Wie geschichtlich bekannt, wurden die
albanischen Gebiete Anfang 1916 in ein Weltkriegsfeld
verwandelt, wo die Streitkräfte der Mittelmächte, wozu auch
Österreich-Ungarn und Bulgarien gehörten, mit den Alliierten der
Entente konfrontiert wurden. Dieser Zeitraum war durch
nationalistische Manifestationen, insbesondere zwischen
Nachbarstaaten gekennzeichnet, die die Form bewaffneter Kämpfe
angenommen haben, begleitet von der Annexion von Territorien zu
Lasten Albaniens. Im Kontext von Kriegsaufständen, internen
Meinungsverschiedenheiten, Anstrengungen für Grenzschutz
durch diplomatische Wege oder auch durch Kampf, gab es auch
Versuche durch die Beziehungen zwischen beiden Ländern, einige
andere Lebensbereiche wiederzubeleben, wie Kultur und
Wissenschaft. In diesem Zusammenhang war die Vielfalt der
Ereignisse, die die Entwicklung der Beziehungen zwischen
Albanien und Österreich - Ungarn zwischen 1916 und 1918

11
förderten, trotz der zeitlichen Begrenzung des Konferenzthemas,
recht groß.
Die Art und Intensität der Beziehungen zwischen beiden Ländern
nicht nur im politischen und diplomatischen Bereich, sondern auch
in anderen Bereichen wie Kultur, Bildung, Wissenschaft,
Archäologie, Museologie und Linguistik brachte die
Wissenschaftler zusammen, die ihre Ergebnisse in von ihnen
repräsentierten Bereichen teilten.
Als Organisator und Gastgeber dieser Veranstaltung dachte das
National Historische Museum eine Konferenz-Session den
historischen Themen, wie die österreichisch-ungarische Politik
gegenüber Albanien, die Rolle der albanischen Streitkräfte und die
Haltung Österreich-Ungarns gegenüber Albanien während des
Ersten Weltkriegs zu widmen. Eine weitere Sitzung wurde der
Rolle Österreich-Ungarns in Bereichen wie Bildung, Kultur und
albanische Sprache gewidmet. Inzwischen wurden in einer anderen
besonderen Konferenz-Session die Themen der Archäologie und
Museologie behandelt. In diesem Zusammenhang wurde die große
Rolle, die die Österreicher im Bereich der Identifizierung und
Erforschung archäologischer Monumente spielten, erörtert, sowie
ein Teil der Sammlung von Gegenständen, die während ihrer
Forschung entdeckt wurden, präsentiert. Ihr Beitrag auf dem
Gebiet der Museologie und ihre Bemühungen, das erste
archäologische Museum Albaniens zu errichten, wurden ebenfalls
geschätzt. Alle diese Themen wurden von namhaften albanischen
und ausländischen Gelehrten wie Prof. Dr. Paskal Milo, Prof. Dr.
Valentina Duka, Prof. Dr. Luan Përzhita, Prof. Dr. Beqir Meta,
Prof. Dr. Anila Omari, Prof. Dr. Aljula Jubani, Prof. Dr. Proletar
Hasani, Prof. As. Dr. Ledia Dushku, Prof. As. Dr. Bendis Kraja,
Dr. Kurt Gostentschnigg, Dr. Tamara Scheer, Dr. Enriketa
Pandelejmoni (Papa), Dr. Dorian Koçi, Dr. Skënder Bushi usw.
behandelt.

12
 Dr. JOHANN SATTLER
Ambasador i Republikës së Austrisë në Tiranë
Österreichischer Botschafter in Albanien

Të dashur lexues,
kjo përmbledhje e këtyre kumtesave shkencore botohet në kuadër
të Vitit Kulturor Austri - Shqipëri 2018 dhe vjen si rezultat i
një bashkëpunimi intensiv midis Ambasadës Austriake
Tiranë, Ministrisë së Jashtme në Vjenë, Ministrisë së Kulturës dhe
Muzeut Historik Kombëtar në Tiranë. Kumtesat u mbajtën me
rastin e konferencës shkencore dhe ekspozitës fotografike:
"Monarkia Austro-Hungareze dhe Shqipëria në vitet 1916-1918",
që u zhvillua në Tiranë më 26 dhe 27 janar 2018.
"Historia e plotë e njerëzimit do të shkruhet atëherë kur shqiptarët
të marrin pjesë në shkruarjen e saj"1. Kjo fjali i atribuohet
Maximilian Lambertz, një nga albanologët austriakë më të njohur,
i cili më 1916 - 1918 ishte studiuesi i vetëm i huaj në "Komisin
Letrare Shqipe" dhe që dha një ndihmesë të madhe në unifikimin e
gjuhës shqipe. Pra kjo përmbledhje artikujsh shkencorë, mund të
cilësohet në këtë drejtim si një kontribut në shkruarjen e historisë

1
Albanien erzählt: ein Einblick in die albanische Literatur. Literatur der
Volksdemokratien, 7 (Berlin: Volk und Welt 1956), faqe 191.

13
së njerëzimit, sepse në të kanë kontribuar profesorë historie,
historianë të ushtrisë, arkeologë, studiues të muzeologjisë, studiues
të gjuhësisë, politologë, albanologë nga Shqipëria dhe Austria.
Këto kumtesa përbëjnë një interes të veçantë për lexuesin, pasi ato
nuk paraqesin vetëm zhvillimin historik të ngjarjeve, por shkojnë
përtej këtij aspekti, duke kontektsualizuar edhe influencën e
zhvillimit administrativ, atij edukativ dhe shkencor por edhe
politiko-social në organizimin e mëvonshëm të shtetit shqiptar. Në
lidhje me këtë mund të përmendim ndër të tjera shembuj si,
ndëritimi i linjës hekurudhore2 të parë në Shqipëri (nga Shkodra
deri në Berat), çeljen e më tepër se 231 shkollave shqipe, krijimi i
Komisisë Letrare Shqipe, censusin e parë gjithëpërfshirës shqiptar
etj.
Gjatë administratës ushtarake austro-hungareze në Shqipëri,
institucionet administrative, ushtria, infrastruktura, gjithashtu edhe
gjuha shqipe përjetuan një hov modernizimi. Megjithatë, flasim për
kohëra lufte dhe pushtimi, të cilat përfshijnë në zhvillimet e veta
edhe shumë ngjarje negative që ndodhin zakonisht në kohëra të
tilla. Prandaj në këtë botim janë përfshirë edhe këto elemente, të
cilat trajtohen nga këndvështrime të ndryshme historike. Në këtë
mënyrë, ky libër na jep një vështrim gjithëpërfshirës mbi ngjarjet
në vend, nga Shkodra deri në Vjosë, për periudhën kohore 1916-
1918 edhe më pas.
Falënderimi im shkon në radhë të parë për autorët e këtij libri, për
kumtesat e tyre jashtëzakonisht interesante: Paskal Milo, Tamara
Scheer, Marenglen Kasmi, Valentina Duka, Kurt Gostentschnigg,
Proletar Hasani, Beqir Meta, Ledia Dushku, Ilir Kalemaj, Enriketa
Pandelejmoni (Papa), Erwin A. Schmidl, Gentiana Kera, Anila

2
Ekziston një këngë tipike shqiptare për feldbanin (hekurudhën) e kësaj kohe:
“Tu thefshin rrotat ty o feldban, që na i more gocat, nga Berati na i çove në
Elbasan“

14
Omari, Aljula Jubani, Bendis Kraja, Izer Maksuti, Rovena Vata,
Luan Përzhita, Dorian Koçi dhe Skënder Bushi.
Një tjetër falënderim i shkon ministres shqiptare të kulturës, Mirela
Kumbaro Furrxhi, dhe stafit të saj për bashkëpunimin aktiv në
organizimin e shumë aktiviteteve gjatë këtij viti të ngjeshur
kulturor. Dëshiroj të falënderoj gjithashtu drejtorin e Muzeut
Kombëtar, zotin Dorian Koçi, si dhe zotin Marenglen Kasmi për
koordinimin gjithëpërfshirës të ekspertëve dhe përzgjedhjen e
fotografive për ekspozitën, si dhe për faqosjen e librit zonjën
Brunilda Braho. Ata u kujdesën që në konferencë dhe në këtë botim
të ishte e përfaqësuar çdo disiplinë e shkencës së historisë dhe
përfaqësues nga të dyja vendet. Një falënderim i veçantë shkon
edhe për sektorin e kulturës në Ministrinë e Jashtme austriake, mbi
të gjitha për Ambasadoren Theresa Indjein, për bashkëpunimin dhe
frytet e ndërsjella të marra gjatë këtij viti kulturor.
Botimi i këtij vëllimi në gjuhën gjermane u mundësua përmes
punës profesionale të zonjës Greta Andoni dhe zotit Florian
Doschek, të cilët morën përsipër përkthimin dhe redaktimin e tij.
Faleminderit përzemërsisht për punën tuaj! Dhe së fundi, më lejoni
të falënderoj për mbështetjen financiare mjaft bujare të këtij
projekti, SIGAL Uniqa Group Austria dhe drejtorin ekzekutiv të
kësaj kompanie, zotin Avni Ponari.
Në përfundim dëshiroj t´u them faleminderit shqiptarëve dhe
austriakëve të panumërt, të cilët përçuan kujtimet e asaj kohe, qoftë
gojarisht apo edhe në mënyrë të shkruar, duke kontribuar kështu në
ruajtjen e memories kolektive. Si përfaqësues i Austrisë në
Shqipërinë e bukur, kudo ku jam ndodhur, qoftë në Shkodër apo në
Tropojë, në Vlorë apo në Berat, më kanë treguar për lidhjen e
hershme mes vendeve tona. Kjo është një mirënjohje për çfarë
është bërë ndër shekuj, dhe akoma më tepër një detyrë për ta
zgjeruar në të ardhmen këtë ndërthurrje të larmishme të
marrëdhënieve tona.
15
Liebe Leserinnen, liebe Leser,

die vorliegende Sammlung wissenschaftlicher Beiträge erscheint

im Rahmen des Kulturjahres Österreich Albanien 2018 und ist
das Ergebnis einer intensiven Zusammenarbeit zwischen der
Österreichischen Botschaft in Tirana, dem Außenministerium in
Wien, dem albanischen Kulturministerium und dem Historischen
Nationalmuseum in Tirana. Die Beiträge entstanden anlässlich der
wissenschaftlichen Konferenz und Fotoausstellung “Die
österreichisch-ungarische Monarchie und Albanien im Zeitraum
1916-1918”, die am 26. und 27. Jänner 2018 in Tirana stattfand.
“Die vollständige Geschichte der Menschheit wird erst dann
geschrieben, wenn sich Albaner an ihrem Schreiben beteiligen.” 1-
dieser Satz wird Maximilian Lambertz zugeschrieben, einem der
bekanntesten österreichischen Albanologen, der in den Jahren
1916-1918 als einziger Ausländer an der "Literarischen
Kommission für albanische Sprache“ (Komisia Letrare Shqipe),
einen großen Beitrag zur Vereinheitlichung der albanischen
Sprache leistete. Die vorliegende Sammlung von
wissenschaftlichen Artikeln kann daher als Beitrag von
albanischen und österreichischen Professoren, Militärhistorikern,
Archäologen, Museologen, Sprachwissenschaftlern, Politologen
und Albanologen zu diesem Unterfangen gewertet werden.
Die Beiträge sind insofern von besonderem Interesse, da sie sich
nicht nur mit der Geschichte befassen, sondern darüber hinaus
Einblicke in verwaltungs- und entwicklungstechnische, in
wissenschaftliche, aber auch in gesellschaftspolitische
Zusammenhänge im Zeitraum 1916 - 1918 geben. Beispiele dafür
sind die erste Zugverbindung (Feldbahn) in Albanien (von

1
Albanien erzählt: ein Einblick in die albanische Literatur. Literatur der
Volksdemokratien, 7(Berlin: Volk und Welt 1956), 191 pp.
16
Shkodra bis nach Berat2); die Eröffnung von 231 neuen
albanischen Schulen, die Einrichtung der Literarischen
Kommission für die albanische Sprache sowie die erste albanische
umfassende Volkszählung..................................................................
Während der österreichich-ungarischen Militärverwaltung in
Albanien haben die Verwaltungseinrichtungen, das Militär, die
Infrastruktur, aber auch die albanische Sprache einen
Modernisierungsschub erhalten. Nichtsdestotrotz - wir sprechen
von Kriegs- und Besatzungszeiten inklusive vieler der üblichen
negativen Begleiterscheinungen. Auch diese Elemente sind
natürlich im vorliegenden Band erfasst und werden aus
verschiedenen wissenschaftlichen Blickwinkeln betrachtet......
Insofern gibt dieses Buch einen umfassenden Einblick in das
Geschehen im Land - von Shkodra bis zur Vjosa - im Zeitraum
1916-1918......................................................
Mein Dank gilt in erster Linie den Autoren dieses Bands für die
außerordentlich interessanten Beiträge: Paskal Milo, Tamara
Scheer, Marenglen Kasmi, Valentina Duka, Kurt Gostentschnigg,
Proletar Hasani, Beqir Meta, Ledia Dushku, Ilir Kalemaj, Enriketa
Pandelejmoni (Papa), Erwin A. Schmidl, Gentiana Kera, Anila
Omari, Aljula Jubani, Bendis Kraja, Izer Maksuti, Rovena Vata,
Luan Përzhita, Dorian Koçi und Skënder Bushi...........................
Ein großes Dankeschön gebührt der albanischen Kulturministerin
Mirela Furxhi Kumbaro und ihrem Team für die die aktive
Mitgestaltung der vielen Veranstaltungen in diesem intensiven
Kulturjahr. Ich möchte mich auch beim Museumsdirektor Dorian
Koçi sowie bei Mariglen Kasmi bedanken - für die umfassende
Koordination der Experten, für die Auswahl der Bilder der
Fotoausstellung sowie für das Layout Brunilda Braho. Sie haben
dafür gesorgt, dass jede wissenschaftliche Disziplin an dieser
Konferenz und im vorliegenden Band aus unseren beiden Ländern

2
Es gibt ein alb. bekanntes Lied über die Feldbahn: „Tu thefshin rrotat ty o
feldban, që na i more gocat, nga Berati na i çove ne Elbasan / Verflucht seist du
Feldbahn, brachtest unsere Töchter von Berat nach Elbasan“;
17
vertreten war. Ein besonderer Dank auch an die Kultursektion
des österreichischen Außenministeriums, allen voran
Botschafterin Theresa Indjein für die kollegiale
Zusammenarbeit und gegenseitige Befruchtung im Verlauf des
Kulturjahres.
Die Publikation dieses Sammelbands in deutscher Sprache
wurde ermöglicht durch das professionelle Team Greta
Andoni und Florian Doschek, die die wichtige Arbeit des
Übersetzens und Korrekturlesens übernahmen – herzlichen
Dank dafür! Und schließlich darf ich mich für die
großzügige finanzielle Unterstützung dieses Projekts durch
SIGAL Uniqa Group Austria und Geschäftsführer Avni Ponari
bedanken.
Zum Schluss möchte ich all den zahllosen Albanern und
Österreichern Danke sagen, die die Erinnerungen an diese
Zeiten – schriftlich oder mündlich – weitergegeben haben
und so zu einer lebendigen Erinnerungskultur beigetragen
haben. Wo immer ich als Vertreter Österreichs im schönen
Albanien auftrete, ob in Shkodra oder Tropoja, in Vlora oder
Berat, werde ich auf die tiefe Verbindung zwischen unseren
Ländern angesprochen. Das ist Anerkennung für das,
was in Jahrhunderten geleistet wurde, aber mehr noch
Auftrag, diese Arbeit fortzuführen und das bunte
Beziehungsgeflecht weiter auszubauen.

18
Dr. DORIAN KOÇI
(Muzeu Historik Kombëtar)

Kontributi i Karl Paç (1965 – 1945)

për muzeo-logjinë shqiptare

Mesi i shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX janë vitet e

nacionalizmit në Ballkan por edhe të interesave gjeostrategjike dhe
politike të Fuqive të Mëdha, që mundohen të krijojnë shtete klientë
në territoret e Perandorisë Osmane që çlirohen një nga një nën
zjarrin e kryengritjeve të njëpasnjëshme. Perandoria Austro-
Hungareze, perandoria e bashkëjetesës të shumë popujve gjendet
shumë shpejt nën flakën e nacionalizmave, që lindin mes
popullsive të saj të shumta por edhe nën dëshirën imperialiste për
t’u zgjeruar akoma drejt jugut. Në kontaktet e saj me popullsitë e
Ballkanit, fill pas Paqes së Karlovacitnë 26 janar 1699, Perandoria
e Shenjtë Austriake do të shikonte me shumë interes popullsinë
shqiptare dhe zhvillimin e saj kulturor. Prej nga këndej kemi edhe
fillimin e një shkolle austriake mendimi mbi origjinën, kulturën,
dhe antropologjinë e shqiptarëve. Dominanca e kësaj shkolle
mendimi do të vinte edhe bazat e albanologjisë me emra të tillë
referuese dhe sot për kontributet e tyre si Han, Baron Nopca,
Meyer, Jokl etj. Vetë popullsia shqiptare nuk do të qëndronte
indiferente ndaj zhvillimeve të nacionalizmit dhe do ta përqafonte
atë si rrymë mendimi në zgjimin e vet kombëtar. Përpos
parashtrimit të ndërtimit të shtetit kombëtar në fushën e kulturës
ideologët e kombit shqiptar shtruan me forcë idenë e themelimit të
institucioneve muzeore kombëtare1. Në konceptin modern të
ndërtimit të shtetit, themelimi i muzeumeve kombëtarë shërbenin
si modele për të rrëfyer dhe përpunuar në të njëjtën kohë të
shkuarën historike. Edhe elita nacionaliste shqiptare nuk bënte

1
-Vassa Effendi, E vërteta mbi Shqipninë dhe Shqiptarët, Studim historik,
përkthim dhe komentim prej Mehdi Frashërit, Tiranë, 1935, f. 35.
237
përjashtim në këtë drejtim nga elitat e tjera të Europës Juglindore,
ku disa e eksponentë të saj e ngritën që herët domosdoshmërinë e
themelimit të një muzeumi kombëtar.
Kështu p.sh në vitet 1880 dhe 1890, klerikët e urdhrave
jezuitë dhe françeskanë ngritën dy muze në qytetin e Shkodrës2.
Në vitin 1893, Gjerasim Qiriazi duke folur për shoqërinë
“Vëllazërimi” ndër të tjera theksonte: “....do të përkujdesemi të
mbledhëmë çdo gjë të re a të vjetërë, e cila ndih ndë të mësuarë
dituritë që mësonenë ndë skolit. Do të bënetë një farë muzej i
vogëlë”. I rëndësishëm është fakti që në vitin 1908 në programin e
Kongresit të Manastirit ndër të tjera përfshihej edhe kërkesa për
ngritjen e një muzeu: “të gjitha objektet e vjetra që do të gjënden
në katër vilajetet e Manastirit, Janinës, Kosovës dhe Shkodrës
duhet të mblidhen në një muze.......”3.
Sami Frashëri në veprën e tij monumentale “Shqipëria ç’ka
qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet” më 1899, e kishte parathënë: “Një
musiëe përgjithçime do të jetë në kryeqytett për gjithë sa gjërëra të
vjetëra, shtaturëra, fytyrëra, gurë të shkruarë, etj., që do të gjendenë
në Shqipëri e gjetkë”4.
Në vitin 1912, në kështjellën “Rozafa” të Shkodrës
ekzistonte një muze i vogël, por i pasur me flamuj të ndryshëm,
materiale grafike, harta, skica e dokumente, si edhe lloje të
ndryshme armësh. Këto koleksione objektesh u grabitën nga forcat
malazeze pasi këto të fundit pushtuan qytetin e Shkodrës në vitin
1913. Gjatë viteve të Luftës së Parë Botërore (1916-1918),
drejtuesit e autoriteteve austro-hungareze të pushtimit, ftuan
arkeologë dhe studiues të ndryshëm austriakë në viset shqiptare,
për kërkimin e objekteve arkeologjike, etnografike, si edhe për

2
-Kolegja Saverjanender 50 vjetët e para 1877-1928, f. 22-23.
3
-Stilian Adhami, Muzeologjia shqiptare, Gervis, Tiranë 2001, f. 15.
4-
Sami Frashëri, Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet, Tiranë, 1999,
f. 93.
238
hapjen e ekspozitave të përkohshme me këto objekte në Austri5.
Në të njëjtën kohë hulumtimi dhe studimi i hapësirave shqiptare që
kishte filluar kryesisht në gjuhësi, etnografi, rite e zakone dhe në
arkeologji pati shans, që tashmë të konkretizohej edhe me iniciativa
administrative për të mbështetur zhvillimin kulturor të Shqipërisë
siç ishte rasti i Komisisë Letrare apo nxitja për themelimin e
ekspozitave muzeale. Një rol të madh në aspektin e muzeologjisë
do të luante disa vite më vonë Dr Karl Patch. Hulumtimi sistematik
i Bosnjë-Hercegovinës, trevë e banuar prej ilirëve, e bëri Karl Paç
të zgjeronte rrezen e interesave të tij shkencore mbi Shqipërinë. Ai
është një nga themeluesit e arkeologjisë ilire. Rezultatet e
kërkimeve të tij arkeologjike dhe etnografike në terren, Karl Paç i
paraqiti në librin gjermanisht Das Sandschak Berat in Albanien
“Sanxhaku i Beratit në Shqipëri”, botuar në Vjenë më 1904. Ndër
të tjera ai shkruan se në familjen Vlora ai kishte parë një dhomë të
sistemuar me shije, që përmbante një bibliotekë të zgjedhur, në të
cilën nuk mungonin edhe veprat gjermanishte, një koleksion të
bukur armësh, si dhe një koleksion antikiteti.
Pas Kongresit të Lushnjës të vitit 1920, intelektualët
shqiptarë shtruan edhe një herë më me forcë idenë e ngritjes së një
muzeu kombëtar. Shtjefën Gjeçovi, një prej intelektualëve më të
shquar shqiptarë të asaj periudhe shkruante: “Mjaft na është
gjymtue historia prej të huejsh, mjaft kanë nxjerrë e bajtë visare të
dheut tonë. Përlimi e detyra ndër ma të shtrëngueshmet kishte me
kenë për Qeverinë Shqiptare, me u ra mbrapa ktyne visareve të
mshefta, të cilat pushojën në gjumë në gji të tokës… e jam i sigurt
se s’kishte me ngjatë e kishim me pa në ball të ndonji ndërtesës së
hijshme fjalën sa më të nevojëshme e aq të dishrueshme “Muzej
Kombëtar”6.

5
-Posta e Shqypnis, Shkodër, janar 1918, Ekspozicjon balkanik n’Universitet
të Vjenës.
6
-Zani i Shna Ndout, Nr. VII, korrik 1920, Një argtim arkeologjik, shkruar nga
Shtjefën Gjeçovi.
239
 Pavarësisht vështirësive të shumta, me të cilat ndeshej
vendi, qeveria kombëtare shqiptare vendosi t’i kushtonte rëndësi
grumbullimit të objekteve muzeore dhe burimeve të shkruara
historike. Në këtë kontekst historia e muzeve kombëtare shqiptare
filloi në vitin 1922, me ngritjen e Muzeut Kombëtar në Tiranë.
Drejtori i parë i Muzeut Kombëtar të Shqipërisë ishte Viskë
Babatasi7. Me fondet e qeverisë shqiptare u ngrit ndërtesa
njëkatëshe modeste e Muzeut Kombëtar, e cila ndodhej në rrugën
“Abdi bej Toptani”, në afërsi të hotelit “Continental” në Tiranë.
Koleksionet e para të Muzeut Kombëtar përbëheshin kryesisht nga
objekte arkeologjike. Për shkak të mungesës së ekspertëve të
muzeologjisë, duke pasur parasysh kontributin e arkeologëve
austriakë qeveria shqiptare ftoi arkeologun Karl Paç8 (dr. Carl
Patsch), një nga njohësit e kulturës së popujve të Ballkanit dhe
profesor në Universitetin e Vjenës, i cili qe angazhuar më parë në
organizimin e Muzeut Zemaljski të Sarajevës, për të dhënë
përvojën e tij për ngritjen dhe organizimin e Muzeut Kombëtar të
Bosnjes. Dr. Paç u kontaktua në korrik të vitit 1922 nga Ministria
e Arsimit të Shqipërisë9 dhe ai e pranoi ofertën për tu marrë me
organizimin e muzeut, por jo për ta drejtuar atë nga ana
administrative. Kjo për arsyen e thjeshtë sepse ai nuk dëshironte të
largohej nga procesi i mësimdhënies në Universitetin e Vjenës. Me
dosjen Karl Paç në Ministrinë e Arsimit u mor vetë kreu i seksionit

7
-Republika, dhjetor 1923, “Misioni arkeologjik francez”.
8
-Karl Paç (1865-1945) ka lindur në Kovaç të Bohemisë. Studimet e larta i
përfundoi në Universitetin e Pragës. Pasi mbrojti doktoraturën në vitin 1893,
filloi mësimdhënien në Universitetin e Vjenës. Po këtë vit u emërua drejtor në
Muzeun Zemaljski të Bosnjë-Hercegovinës. Në vitin 1904 themeloi Institutin e
Hulumtimeve Ballkanike në Sarajevë. Prej 1921 ka qenë profesor në
Universitetin e Vjenës dhe drejtor i Institutit Ballkanik aty. Në vitet 1922-1924
punoi në Shqipëri, ku ndihmoi në përpjekjet për ngritjen e një muzeu kombëtar;
Hasan Ceka, Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Akademia e Shkencave, Tiranë
2009, f. 1911.
9
-Ministria e Arsimit me anën e një letre që mban datën 11 korrik 1922,
nëpërmjet konsullit shqiptar në Vjenë kontaktoi me Dr. Karl Paç. Në letër ndër
të tjera shpjegoheshin edhe kushtet e kontratës.
240
Karl Gurakuqi, i cili përktheu propozimet e tij për autoritetet
shqiptare10. Dr. Karl Paç u përpoq të gjente një bashkëpunëtor për
ta ndihmuar. Ai u mbështet tek bashkatdhetari i tij, Robert Ecker11.
Njëkohësisht bashkë me ta u angazhua edhe Xhevat Korça, i cili
kishte kryer studimet universitare në Vjenë.
Dr. K. Paç arriti që brenda një periudhe të shkurtër të
mblidhte objekte të rëndësishme të arkeologjisë, si edhe vepra me
karakter historik. Ai hartoi projektin e Muzeut Kombëtar sipas
projektidesë së Muzeut Zemaljski të Sarajevës. Sipas projektidesë
së tij, muzeu duhej të përbëhej nga tri seksione: seksioni
arkeologjik, seksioni historik-etnografik dhe seksioni i shkencave
të natyrës12. Dy seksionet e para të muzeut arritën të pasuroheshin
më shumë. Më i pasur ndër to ishte seksioni arkeologjik, sepse në
të u sollën objekte, që patën shpëtuar gjatë Luftërave Ballkanike
dhe Luftës së Parë Botërore. Paç e pasuroi seksionin arkeologjik
me objektet e sjella në Durrës. Këto objekte qenë transportuar nga
Apolonia prej ushtarëve austro-hungarezë nën drejtimin e
Prashnikerit13. Projektin për sesionin arkeologjik të muzeut Dr.
Karl Paç e botoi në Revistën Pedagogjike14.
Me iniciativën e Paç dhe me mbështetjen e ish studentit të
tij, Xhevat Korçës15 si edhe të mjaft intelektualëve të kohës u ngrit

10
-Karl Gurakuqi ka lindur në Shkodër, më 1895. Studimet e larta i ka
përfunduar në Universitetin e Gracit. Në vitin 1917, u kthye në vendlindje, që
ishte nën pushtimin austro-hungarez që prej vitit 1916.
11
-Robert Ecker ka lindur në Graz të Austrisë në vitin 1886. Ai ka pasur
gradën major dhe kishte dalë në pension. Robert Ecker ishte specialist në
rritjen e bimëve dhe të kafshëve, por shquhej edhe si piktor dhe fotograf. Me
mbylljen e muzeut majori Ecker përfundoi në mësues zdrukthëtarie në
Shkollën Teknike.
12
-Në këtë seksion ishte menduar të ngrihej një kopsht botanik dhe një kopsht
zoologjik. Me to do të merrej Robert Ecker.
13
-Stilian Adhami, Muzeologjia shqiptare, Gervis, Tiranë 2001, f. 27.
14
-Revista Pedagogjike, nr. 5-6, janvier-fevrier, Tiranë 1923, f. 181-185.
15
-Xhevat Korça ka lindur më 10 janar 1893 në Korçë. Ai iu bashkua çetave të
Themistokli Gërmenjit dhe Spiro Ballkamenit. Ka studiuar në Universitetin e
241
një sallë e veçantë, kushtuar Heroit Kombëtar të shqiptarëve Gjergj
Kastriotit-Skënderbeut. Ata i kërkuan Ministrisë së Arsimit të
caktonte mjetet e duhura financiare për të paguar përgatitjen e
kopjeve të objekteve origjinale së Skënderbeut, që gjendeshin në
Muzeun e Oborrit Perandorak të Vjenës16. Falë parave të
mbledhura me këtë rast kopja e shpatës dhe kopja e përkrenares së
Skënderbeut u ekspozuan në muze17. Ambicia e Dr. Paç nuk
përfundoi me kaq. Ai i shkroi Akademisë së Skulpturës të Muzeut
të Vjenës për të mundësuar një kopje të bustit të Gjergj Kastriotit-
Skënderbeut18.
Pjesë e rëndësishme e Muzeut Kombëtar ishte biblioteka,
për të cilën kujdesej vetë drejtori Viskë Babatasi. Në shtypin
shqiptar, projekti u prezantua si i ardhur nga qeveria shqiptare
me përmbajtje pedagogjike dhe patriotike, duke treguar pasurinë
dhe vlerat më të mira të së kaluarës popullit shqiptar. Fokusi
kryesor u përqendrua tek popullsia ilire, fakt që i bën shqiptarët
një popull të hershëm dhe zotërues të një territori të gjerë. Në
vijim trajtohej figura e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, në sajë të
së cilës shqiptarët qenë populli i fundit i Ballkanit që do t'u
nënshtrohej osmanëve. Së fundmi, organizatori i muzeut
dëshironte ta ilustronte pasurinë natyrore me dëshmi etnografike
të popullit shqiptar. Për këtë Dr. Karl Paç mendonte që në
eksponatet e muzeut të paraqitej një koleksion i armëve, me anën e
të cilave përfaqësohej karakteri burrëror dhe atdhedashës i popullit
shqiptar. Dr. Paç ishte i mendimit që të grumbulloheshin stela
varresh, si dëshmi e të kaluarës19. Me interes është edhe letra e Dr.
Paç drejtuar Ministrisë së Brendshme për të siguruar objektet

Vjenës. Studimet i përfundoi me rezultatin “Summa cum laude”. Në vitin 1922

kthehet në Shkodër ku themeloi gjimnazin e qytetit.
16
-Koha, Korçë, 1923, “Oda e Skënderbeut”.
17
-AQSH, Fondi 195, viti 1923, dosje 87, fl. 29-30.
18
-AQSH, Fondi 195, viti 1923, dosje 87, fl. 40.
19
-Nathalie Clayer, Carl Patch et le Musee national de Tirana (1922-1925),
Revue germanique internationale, 16/2012, f. 97.
242
simbol të pavarësisë me synim që të ekspozoheshin në muze20.
Gjithashtu në projektet e Dr. Paç ishte që kombi shqiptar duhej
paraqitur në dimensionin e tij të plotë, duke përfshirë edhe
diasporën. Në lidhje me këtë ai sugjeronte se duheshin nxitur
komunat, që banoheshin nga arbëreshët e Italisë për të dhuruar
objekte dhe dokumente për Muzeun Kombëtar21.
Duhet theksuar se nisma e qeverisë shqiptare për
themelimin dhe ndërtimin e Muzeut Kombëtar ndërmerrej në një
periudhë, kur shteti i dobët shqiptar po përpiqej të rimëkëmbej. Në
vitin 1925, ndërtesa e Muzeut Kombëtar u prish dhe koleksionet e
objekteve të tij i kaluan Bibliotekës Kombëtare. Kjo gjendje e
vështirë për këtë muze, i cili ishte një nga institucionet më të
rëndësishme të trashëgimisë kulturore shqiptare, vazhdoi deri në
vitin 193022.
Pavarësisht vështirësive të shumta për mbajtjen e muzeut,
koleksionet arkeologjike erdhën duke u pasuruar gjithnjë e më
shumë. Ato u pasuruan jo vetëm me gjetjet arkeologjike të
misioneve të huaja arkeologjike, por edhe me gjetje rastësore, si
edhe me objekte historike që iu dhuruan Muzeut Kombëtar nga
vetë qytetarët shqiptarë. Në vitin 1923 Dr. Paç botoi librin Les
Illyriens “Ilirët”, me një përshkrim themelor të vendgjetjeve dhe
monumenteve të krahinave të Vlorës, Beratit, Apolonisë, Bylisit,
Orikut e Amantias. Me anën e fotografive ilustruese Dr. Paç tregon
objektet e lashtësisë të gjetura në Shqipëri. Në këtë libër veç
historisë së antikitetit shqiptar janë përfshirë disa faqe me historinë
e mesjetës. Në këtë kontekst Paç nuk le pa përmendur edhe Gjergj
Kastriotin-Skënderbeun. Më 1925 Dr. Paç botoi librin “Gjendja
ekonomike e kulturore e Shqipërisë në kohën e kalueme”, Tiranë
1925. Dr. Paç e pati të vështirë për të vazhduar punën e tij në një
qeveri shqiptare që i kishte fondet të limitizuara por edhe nga arsyet
politike për shkak të konkurrencës së shpallur në fushën e

20
-AQSH, Fondi 195, viti 1923, dosje 88, fl. 1.
21
-AQSH, Fondi 195, viti 1923, dosje 87, fl. 43-45.
22
-Cirka, Nr. 26, Shkodër, 18 korrik 1937.
243
gërmimeve arkeologjike nga Franca23 dhe Italia24. Austria e
viteve 20’ edhe pse vazhdonte të ishte një pol tërheqës për elitën
nacionaliste shqiptare nuk ishte më Perandoria e dikurshme që do
të mund të frenonte ambiciet e fuqive të tjera në Shqipëri dhe të
ndihmonte që ajo të fuqizohej politikisht dhe kulturialisht.
Gjithsesi interesi albanologjik i filluar që më Hanin në mesin e
shekullit të XIX, 70 vjet më vonë nën ekspertizën e Dr Patch kish
bërë të mundur të krijonte Muzeun Kombëtar në Shqipëri.

23
Misioni Arkeologjik Francez e ka filluar veprimtarinë e tij në Shqipëri më 1
nëntor 1923. Ai drejtohej nga arkeologu Leon Rey (1887-1954), sipas
marrëveshjes së nënshkruar ndërmjet Ministrisë së Arsimit të Francës dhe asaj
të Shqipërisë. Aktiviteti kryesor i misionit arkeologjik francez qenë gërmimet në
Pojan (Apoloni) të Fierit. Në shënimet që ka lënë Leon Rey përshkruan me detaje
gërmimet e kryera në Apoloni, ku u zbuluan qeramikë korintase, vazo qeramike
joniane etj. Me objektet e zbuluara nga Misioni Arkeologjik Francez më 8 tetor
të vitit 1936, në qytetin e Vlorës u ngrit “Muzeu Arkeologjik dhe Historik Zogu
I”; D. Ziso, Misioni Arkeologjik Francez i kryesuar nga Leon Rey në dokumente
arkivore, Arkivi Shqiptar, Viti 6, Nr. 1-2, Tiranë 2005, f. 128-129; A. Pango, S.
Kosta, 300 autorë të huaj për Shqipërinë, Maluka, Tiranë 2014, f. 255.
24
Misioni arkeologjik italian drejtohej nga Ugolini dhe është pasuar nga Pirro
Marconi e më vonë nga Mustilli e Sestieri; Nathalie Clayer, Carl Patch et le
Musee national de Tirana (1922-1925), Revue germanique internationale,
16/2012, f. 103.
244
Dr. DORIAN KOÇI

Beitrag von Dr. Carl Patsch (1865-1945) zur

albanischen Museologie

Mitte des 19. bis Anfang des 20. Jahrhunderts werden als
Jahre des Nationalismus und der geostrategischen und politischen
Interessen der Großmächte auf dem Balkan bezeichnet. Die
Großmächte versuchten die ehemaligen Gebiete des Osmanischen
Reiches unter ihren Einfluss zu bringen. Die österreichisch-
ungarische Monarchie, in der viele Völker zusammenlebten,
befand sich schnell in den Flammen des Nationalismus, der unter
ihren vielen Völkern entbrannte. Gleichzeitig aber hegte die
Monarchie den Wunsch sich weiter nach Süden auszudehnen.
Durch ihre Beziehungen zu den Völkern des Balkans betrachtete
die Monarchie nach dem Frieden von Karlowitz vom 26. Jänner
1699 auch die albanische Bevölkerung und ihre kulturelle
Entwicklung mit großem Interesse. Dieser Zeitpunkt kann als
Anfangspunkt einer österreichischen Denkschule über Herkunft,
Kultur und Anthropologie der Albaner bezeichnet werden. Die
Dominanz dieser Denkschule setzte einen Meilenstein in der
Etablierung der Wissenschaft der Albanologie. Die Vertreter dieser
Denkschule wie J. G. Hahn, Baron Nopcsa, Meyer oder Jokl gelten
durch ihren großen Beitrag noch heute als Maßstab in diesem
Bereich. Auch die albanische Bevölkerung würde den
Entwicklungen des Nationalismus nicht gleichgültig
gegenüberstehen und diesen Ansatz in ihrem nationalen Erwachen
auffassen. Neben dem Aufbau des Nationalstaates betonten die
Ideologen der albanischen Nation nachdrücklich die Idee der

Ausgrabungen in Kanina und Apollonia sowie wissenschaftlichen Austausch

und wissenschaftliche Veröffentlichungen der Forscher und Studenten vor.

491
Einrichtung nationaler Museen.2 Im modernen Konzept der
Staatsbildung diente die Errichtung von Nationalmuseen als
Modell für die Aufbewahrung und Aufarbeitung der historischen
Vergangenheit. Auch die albanische nationalistische Elite bildete
in dieser Hinsicht keine Ausnahme von den anderen Eliten
Südosteuropas. Einige Vertreter der albanischen nationalistischen
Elite hatten die Notwendigkeit der Errichtung eines
Nationalmuseums bereits zuvor angesprochen. So gründete der
Klerus der Jesuiten- und Franziskanerorden in den achtziger und
neunziger Jahren des 19. Jahrhunderts in der Stadt Shkodra zwei
Museen.3 Wenn Gjerasim Qiriazi 1893 über die "Vëllazërimi"
sprach, betonte er unter anderem: “do të përkujdesemi të
mbledhëmë çdo gjë të re a të vjetërë, e cila ndih ndë të mësuarë
dituritë që mësonenë ndë skolit. Do të bënetë një farë muzej i
vogëlë” (Wir werden uns darum kümmern, all das Neue und Alte
zu sammeln. Das wird uns zu erinnern helfen, was wir früher
gelernt haben. Es wird so ein kleines Museum entstehen.)
Wichtig ist zu betonen, dass das Programm des Manastir-
Kongresses 1908 unter anderem die Einrichtung eines Museums
beinhaltete: "Alle alten Gegenstände die in den vier Vilayets von
Manastir, Ioannina, Kosovo und Shkodra zu finden sind, sollen in
einem Museum gesammelt werden."4 Sami Frasheri stellte in
seinem monumentalen Werk "Albanien, was es war, was es ist und
was es sein wird " von 1899 vor: “Një musiëe përgjithçime do të
jetë në kryeqytett për gjithë sa gjërëra të vjetëra, shtaturëra,
fytyrëra, gurë të shkruarë, etj., që do të gjendenë në Shqipëri e
gjetkë.”5 (Ein Nationalmuseum wird in der Hauptstadt Albaniens
sein, damit alle alten Gegenstände, Bildhauerarbeiten,

2
Vassa Effendi “E vërteta mbi Shqipninë dhe Shqiptarët, Studim historik,
përkthim dhe komentim prej Mehdi Frashërit”, Tiranë, 1935, Seite 35.
3
“Kolegja Saverjanender 50 vjetët e para 1877-1928”, Seite 22-23.
4
Stilian Adhami “Muzeologjia shqiptare”, Gervis, Tiranë 2001, Seite 15.
5
Sami Frashëri “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet” Tiranë, 1999,
Seite 93.
492
Gedenksteine usw. die in Albanien oder anderswo entdeckt
werden, aufbewahrt werden.)

Im Jahr 1912 gab es in der Burg "Rozafa" in Shkodra ein kleines

aber reichhaltiges Museum mit verschiedenen Flaggen, Grafiken,
Karten, Skizzen und Dokumenten sowie verschiedenen Arten von
Waffen. Diese Kollektionen historischer Gegenstände wurden von
den montenegrinischen Streitkräften geraubt, als diese die Stadt
1913 besetzten. In den Jahren des Ersten Weltkrieges (1916-1918)
luden die österreichisch-ungarischen Behörden österreichische
Archäologen und Gelehrte in albanisches Gebiet ein, um nach
archäologischen und ethnographischen Gegenständen zu suchen.
Mit diesen Gegenständen wurden temporäre Ausstellungen in
Österreich eröffnet.6
Inzwischen konnten die Forschungen und Studien in
albanischen Gebieten in den Bereichen der Linguistik,
Ethnographie, Riten & Gebräuche und Archäologie dank
Verwaltungsinitiativen intensiviert werden, um die kulturelle
Entwicklung Albaniens zu unterstützen, wie etwa der Fall der
Literarischen Kommission zeigt. Dr. Carl Ludwig Patsch spielte zu
jener Zeit eine große Rolle im Bereich der Museologie. Nach den
systematischen Erforschungen in Bosnien und Herzegowina,
früher ein von den Illyrern bewohntes Gebiet, dehnte Carl Patsch
seine wissenschaftlichen Interessen auch auf das albanische Gebiet
aus. Er ist einer der Gründer der Illyrischen Archäologie. Die
Ergebnisse seiner archäologischen und ethnographischen
Untersuchungen erschienen 1904 in Wien unter dem Titel “Das
Sandschak Berat in Albanien”. Unter anderem schrieb er, dass bei
der Familie Vlora einen geschmackvoll eingerichteten Raum
gesehen habe, in dem sich eine ausgewählte Bibliothek befand, wo
es weder an deutschen Werken mangelte, noch an einer schönen
Waffen- und Antikensammlung.

6
“Posta e Shqypnis”, Shkodër, Januar 1918, “Ekspozicjon balkanik
n’Universitet të Vjenës”.
493
 Nach dem Lushnja-Kongress von 1920 bekräftigten
albanische Intellektuelle die Idee ein Nationalmuseum zu errichten.
Shtjefën Gjeçovi, einer der prominentesten albanischen
Intellektuellen der Zeit, schrieb: “Mjaft na është gjymtue historia
prej të huejsh, mjaft kanë nxjerrë e bajtë visare të dheut tonë.
Përlimi e detyra ndër ma të shtrëngueshmet kishte me kenë për
Qeverinë Shqiptare, me u ra mbrapa ktyne visareve të mshefta, të
cilat pushojën në gjumë në gji të tokës […] e jam i sigurt se s’kishte
me ngjatë e kishim me pa në ball të ndonji ndërtesës së hijshme
fjalën sa më të nevojëshme e aq të dishrueshme “Muzej
Kombëtar.”7 (Unsere Geschichte wurde genug von Ausländern
verstümmelt, einige haben Schätze aus unserem Land gebracht.
Eine der wichtigsten Aufgaben der albanischen Regierung ist das
Auffinden unserer verborgenen Schätze, die unter der Erde ruhen.
So rasch wie möglich sollten wir an der Fassade eines Gebäudes
die so notwendigen und wünschenswerten Worte
"Nationalmuseum" lesen.)
Trotz der vielen Schwierigkeiten mit denen das Land
damals konfrontiert war, verlieh die albanische Regierung den
musealen Gegenständen und geschriebenen historischen
Ressourcen große Bedeutung. Die Geschichte der nationalen
albanischen Museen begann im Jahr 1922 mit der Gründung des
Nationalmuseums in Tirana. Der erste Direktor des albanischen
Nationalmuseums war Viskë Babatasi.8 Mit den Mitteln der
albanischen Regierung wurde in der Nähe des Hotels "Continental"
in Tirana ein bescheidenes einstöckiges Gebäude in der Straße
"Abdi bej Toptani" eingerichtet. Die ersten Sammlungen des
Nationalmuseums bestanden hauptsächlich aus archäologischen
Gegenständen. Aufgrund des Mangels an Experten für
Museologie, bat die albanische Regierung den österreichischen

7
“Zani i Shna Ndout”, Nr. VII, Juli1920, “Një argtim arkeologjik” geschrieben
von Shtjefën Gjeçovi.
8
“Republika” Dezember 1923, “Misioni arkeologjik francez”.
494
Archäologen Dr. Carl Patsch9 um Unterstützung. Er war einer der
Experten der Kultur der Balkanvölker und Professor an der
Universität Wien. Er hatte sich stark bei der Organisation des
Zemaljski Museums in Sarajevo engagiert und seine Erfahrungen
bei der Errichtung des bosnischen Nationalmuseums eingebracht.
Dr. Patsch wurde im Juli 1922 vom Bildungsministerium
Albaniens10 kontaktiert und akzeptierte den Vorschlag sich mit der
Organisation des Museums zu beschäftigen. Da er aber an der
Universität Wien weiterhin unterrichten wollte, lehnte er es ab die
Verwaltungsarbeiten des Museums zu übernehmen. Karl
Gurakuqi, Sektionsleiter im Bildungsministerium, beschäftigte
sich persönlich mit dieser Angelegenheit und übersetzte die
Vorschläge von Dr. Patsch an die albanischen Behörden vom
Deutschen ins Albanische.11Dr. Carl Patsch versuchte einen
Mitarbeiter zu finden, der ihm helfen konnte. Er verließ sich auf
seinen Landsmann Robert Ecker.12 Gleichzeitig engagierte sich
auch Xhevat Korça, der in Wien ein Universitätsstudium absolviert
hatte in dieser Angelegenheit.

9
Carl Patsch (1865-1945) wurde in Kovac, Böhmen, geboren. Er hat sein
Studium an der Universität Prag abgeschlossen. Nach der Verteidigung seiner
Dissertation 1893, unterrichtete er an der Universität Wien. In diesem Jahr wurde
er zum Direktor des Zemaljski-Museums in Bosnien und Herzegowina ernannt.
1904 gründete er das Institut für Balkanforschung in Sarajevo. Ab 1921 war er
Professor an der Universität Wien und Direktor des dortigen Balkan-Instituts.
1922-1924 arbeitete er in Albanien, wo er bei der Einrichtung des
Nationalmuseums half. Hasan Ceka “Fjalori Enciklopedik Shqiptar” Akademie
der Wissenschaften, Tirana 2009.
10
Das Bildungsministerium richtete durch den albanischen Konsul in Wien am
11. Juli 1922 einen Brief an Dr. Carl Patsch. Im Schreiben wurden unter anderem
die Vertragsbedingungen erläutert.
11
Karl Gurakuqi wurde 1895 in Shkodra geboren. Er schloss sein Studium an
der Universität von Graz ab. 1917 kehrte er in die Heimat zurück, die seit 1916
von Österreich-Ungarn verwaltet wurde.
12
Robert Ecker wurde 1886 in Graz (Österreich) geboren. Er hatte den
Dienstgrad Major und war in Pension. Robert Ecker war ein Spezialist aus
dem Bereich der Flora und Fauna, war aber auch als Maler und Fotograf
bekannt.
495
 Dr. Patsch gelang es in kurzer Zeit wichtige archäologische
Objekte und historische Werke zu sammeln. Er entwarf das Projekt
des Nationalmuseums unter Rückgriff auf seine Erfahrungen beim
Zemaljski-Museum in Sarajevo. Laut Dr. Patsch sollte das
Museum aus drei Abteilungen bestehen: aus der archäologischen
Abteilung, der historisch-ethnographischen Abteilung und der
naturwissenschaftlichen Abteilung.13 Die zwei ersten Abteilungen
des Museums konnten ausgestattet werden. Die reichhaltigste war
die archäologische Abteilung, da dort Gegenstände gezeigt wurden
die während der Balkankriege und des Ersten Weltkriegs gerettet
worden waren. Patsch bereicherte die archäologische Abteilung
auch mit Gegenständen aus Durres. Diese Gegenstände waren von
österreichisch-ungarischen Soldaten unter der Leitung von
Praschniker14 von Apollonia nach Durres transportiert worden.
Dr. Carl Patsch publizierte über seine diesbezügliche Tätigkeit im
Pädagogischen Journal15.
Auf Initiative von Patsch und mit Unterstützung von
seinem ehemaligen Studenten Xhevat Korça sowie vielen
albanischen Intellektuellen der Zeit war ein spezieller Raum dem
albanischen Nationalhelden Gjergj Kastrioti "Skanderbeg"
gewidmet. Sie baten das Bildungsministerium um angemessene
finanzielle Mittel zur Herstellung von Replikas der Gegenstände
von Skanderbeg, die sich im kaiserlichen Hofmuseum in Wien
befanden.16 Dank des gesammelten Geldes wurden
Nachfertigungen von Schwert und Helm Skanderbegs hergestellt
und im Museum ausgestellt.17 Dr. Patsch schrieb auch an die

13
In dieser Abteilung sollte ein botanischer Garten und ein Zoo errichtet
werden. Robert Ecker würde sich damit beschäftigen.
14
Stilian Adhami, Muzeologjia shqiptare, Gervis, Tiranë 2001, Seite 27.
15
Revista Pedagogjike (Pädagogische Zeitschrift), Nr. 5-6, janvier-fevrier,
Tirana 1923, Seite 181-185.
16
Koha, Korça, 1923, “Oda e Skënderbeut”.
17
AQSH (Staatsarchiv Albaniens), Fonds 195, Jahr 1923, Folder 87, Seite 29-
30.
496
Akademie der bildenden Künste in Wien, um eine Replik der Büste
von Gjergj Kastriot-Skanderbeg zu erhalten.18
Ein wichtiger Teil des Nationalmuseums war die
Bibliothek, die vom Direktor Viskë Babatasi verwaltet wurde. In
der zeitgenössischen albanischen Presse wurde das Projekt als ein
Projekt der albanischen Regierung mit pädagogischem und
patriotischem Inhalt präsentiert. Es zeigte demnach die
Reichhaltigkeit und die besten Werte der Geschichte des
albanischen Volkes. Das Hauptaugenmerk lag auf der Illyrischen
Bevölkerung (Herkunft der Albaner). Eine Tatsache, die die
Albaner zu einem alten Volk macht, das über ein weites
Territorium verfügt. Der andere Schwerpunkt war die Figur von
Gjergj Kastrioti Skanderbeg. Dank ihm leisteten die Albaner lange
Zeit erfolgreichen Widerstand gegen die Osmanen. Schließlich
wollte der Organisator des Museums den natürlichen Reichtum des
albanischen Volkes veranschaulichen. Um dies zu
veranschaulichen ersann Dr. Carl Patsch mit den Exponaten des
Museums eine Waffensammlung zu gestalten.
Ein Brief von Dr. Patsch an das Innenministerium, ihm
Symbole der Unabhängigkeit zu überlassen um diese im Museum
auszustellen, ist ebenfalls von Interesse. Er schloss in seinem
Projekt auch die Diaspora ein, damit die albanische Nation in all
ihren Dimensionen im Museum präsentiert werden konnte. In
diesem Zusammenhang schlug er vor, dass die von Arbëresh (in
Italien) bewohnten Gemeinden aufgefordert werden sollten, dem
Nationalmuseum historische Gegenstände und Dokumente zu
spenden.19
Es sei darauf hingewiesen, dass die Initiative der
albanischen Regierung für den Bau und die Errichtung des
Nationalmuseums zu der Zeit unternommen wurde, als sich der
schwache albanische Staat zu erholen versuchte. Im Jahr 1925

18
AQSH, (Staatsarchiv Albaniens) Fonds 195, Jahr 1923, Folder 87, Seite 40.
19
AQSH, (Staatsarchiv Albaniens) Fonds 195, Jahr 1923, Folder 87, Seite 43-
45.
497
stürzte das Gebäude des Nationalmuseums ein. Die Sammlungen
und Gegenstände die sich darin befanden wurden der
Nationalbibliothek übergeben. Diese schwierigen Bedingungen
des Museums, das eine der wichtigsten Institutionen des
albanischen Kulturerbes war, hielten bis 1930 an.20
Trotz der vielen Schwierigkeiten bei der Aufbewahrung
dieses Kulturerbes wurden die archäologischen Sammlungen
ständig erweitert. Sie wurden nicht nur durch archäologische Funde
ausländischer archäologischer Missionen angereichert, sondern
auch durch zufällige Funde sowie durch historische Gegenstände
die dem Nationalmuseum von albanischen Bürgern gespendet
wurden. Im Jahr 1923 veröffentlichte Dr. Patsch das Buch “Les
Illyriens”, wo er Dörfer und Denkmäler der Provinzen Vlora,
Berat, Apollonia, Bylis, Orik und Amantia beschrieb. Durch
illustrative Bilder wurden auch antike Gegenstände gezeigt, die in
Albanien gefunden worden sind. In das Buch wurde neben der
albanischen Antike auch die Geschichte des Mittelalters
einbezogen. In diesem Zusammenhang erwähnte er auch Gjergj
Kastrioti Skanderbeg.
Im Jahr 1925 veröffentlichte Dr. Patsch das Buch "Die
wirtschaftliche und kulturelle Situation Albaniens in der
Vergangenheit". Es war für ihn schwierig seine Arbeit in Albanien
mit so begrenzten finanziellen Mitteln fortzusetzen. Zusätzlich gab
im Bereich der archäologischen Ausgrabungen in Albanien auch

20
Cirka, Nr. 26, Shkodra, 18. Juli 1937.
498
Konkurrenz aus Frankreich21 und Italien22. Österreich in den
1920er Jahren, obwohl noch immer ein attraktiver Pol für die
albanische nationalistische Elite, war nicht mehr mit der
untergegangenen Doppelmonarchie zu vergleichen, die die
Ambitionen anderer Mächte in Albanien einschränken und dem
Land bei seiner politischen und kulturellen Entwicklung tatkräftig
helfen konnte.
Das Interesse an der Albanologie, das vom Österreicher
Georg von Hahn Mitte des 19. Jahrhunderts gezeigt wurde,
ermöglichte jedoch 70 Jahre später dank der Expertise von Dr.
Patsch die Gründung des Nationalmuseums in Albanien.

21 Die französische archäologische Mission begann ihre Tätigkeit in Albanien am 1.

November 1923. Laut der zwischen dem französischen und albanischen
Bildungsministerium unterzeichneten Vereinbarung wurde die Mission vom
Archäologen Leon Rey (1887-1954) geleitet. Die Haupttätigkeit der französischen
archäologischen Mission war die Ausgrabung in Pojan (Apollonia), in Fier. In den
Anmerkungen, die Leon Rey hinterlassen hat, werden die Ausgrabungen in Apollonia
ausführlich beschrieben, bei denen korinthische Keramikgegenstände und ionianische
Keramikvasen entdeckt wurden. Mit den von der französischen archäologischen Mission
entdeckten Gegenstände wurde das "Archäologische und Historische Museum Zogu I"
am 8. Oktober 1936 in der Stadt Vlora errichtet; D. Ziso, Französische Archäologische
Mission unter der Leitung von Leon Rey in Archivdokumenten, Albanisches Archiv, Jahr
6, Nr. 1-2, Tirana 2005, Seite 128-129; A. Pango, S. Costa, 300 ausländische Autoren für
Albanien, Maluka, Tirana 2014, Seite 255.
22 Die italienische Archäologische Mission wurde von Ugolini und später von Pirro

Marconi sowie von Mustilli und Sestieri geleitet; Nathalie Clayer, Carl Patch et le Musee
national de Tirana (1922-1925), Revue germanique internationale, 16/2012, Seite 103.
499
CIP Katalogimi në botim BK Tiranë

Muzeu Historik Kombëtar

Austro-Hungaria dhe Shqipëria, 1916-1918 : konferencë shkencore :
Tiranë, 26-27 janar 2018 : kumtesa = Österreichisch-Ungarische
Monarchie und Albanien, 1916-1918 : der wissenschaftlichen
konferenz : Tiranë, 26-27 janar 2018 : vorträge / red. shkenc.
Dorian Koçi, Marenglen Kasmi ; përkth. Greta Andoni. – Tiranë :
Muzeu Historik Kombëtar, 2019
524 f. ; .14.8 x 21 cm.

ISBN 978-9928-4451-7-9

1.Historia 2.Marrëdhënie me jashtë 3.Lufta botërore, 1914 -1918

4.Shteti shqiptar i pavarur, 1912-1939 5.Konferenca 6.Shqipëri
7.Austri