Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
TRABAJOS DE INVESTIGACION
VALENCIA
1972
Reúno en estos volúmenes los trabajos que he publicado
durante veinticinco años en diversas revistas especializadas.
Hace tiempos que agoté las "separatas" correspondientes, y
no puedo atender las peticiones de quienes se interesan por
mis investigaciones, siéndoles muy difícil consultar las revistas
y publicaciones donde se encuentran. La reproducción es fo-
tográfica, y no se ha alterado para nada el texto, a no ser
incidentalmente. Se han reducido las cajas de las distintas
SI SE SABE POCO,
composiciones a un mismo tamaño, con objeto de darles
PUBLICA UN LIBRO
uniformidad. De ahí que en algunos casos el tipo de letra
haya resultado un poco pequeño. Pero la nueva composición
hubiese exigido una demora quizás indefinida.
En este volumen he recogido lo referente a los siglos IX y
X, añadiéndoles unos índices de lugares y de personas al final.
Está claro que en algunos casos ya no pienso como cuando
los escribí, pues las publicaciones de nuevos documentos y
textos han variado los presupuestos de que partía. En estos
casos he añadido alguna "adición", que se encontrará al final
del capítulo correspondiente. Las citas a pie de páginas que
remitían de unos trabajos a otros las he variado generalmente,
indicando la página de este libro donde se encuentran; en
Los estudios sobre la Navarra del siglo IX han conseguido aclarar una serie de
puntos de su historia, planteando unos problemas historiográficos que quizás se re-
suelvan en el futuro. La correcta edición de las Genealogías de Roda, 1 el hallazgo
de unos textos de Ibn Hayyan y su traducción 2 han permitido escribir interesantes
páginas que revisan cuanto sabíamos de la historia navarra durante la novena cen-
turia. 3 Mas si la llamada dinastía Iñiga hoy la conocemos con bastante exactitud, 4
la dinastía denominada Jimena queda un tanto en la penumbra, desdibujada y aun
casi despreciada y negada.
En las páginas que siguen pretendemos revisar los textos conocidos desde hace
tiempo, para interpretarlos de distinta forma a como lo ha hecho la historiografía
anterior, y procurar la fijación de esa dinastía Jimena en sus líneas generales, y aun
añadir algunas sugerencias cronológicas sobre su paso por el siglo IX.
Naturalmente, el p u n t o de partida será el texto más antiguo alusivo a la di-
nastía Jimena: el contenido en las Genealogías de Roda. 5 Dice así;
1 Cfr. JOSÉ M.ª LACARRA, Textos navarros del Códice de Roda, en «Estudios de Edad
Media de la Corona de Aragón», I (Zaragoza, 1945), págs. 193-283.
2 Cfr. E. LEVI-PROVENÇAL y E. GARCÍA GÓMEZ, Textos inéditos del «Muqtabis» sobre
los orígenes del reino de Pamplona, en «Al-Andalus», XIX (Madrid, 1954), págs. 295-315.
3 CLAUDIO SÁNCHEZ ALBORNOZ, La auténtica batalla de Clavija, e n « C u a d e r n o s d e His-
toria de España», IX (Buenos Aires, 1948), págs. 94-139, que utilizó los textos citados en
la nota 2 antes de ser publicados íntegramente; E. LEVI-PROVENÇAL, Du nouveau sur le
royaume de Pampelune au IXe siècle, en «Bulletin Hispanique», LV (Burdeos, 1953), pág. 5
y sigs.; fray JUSTO PÉREZ DE URBEL, Lo viejo y lo nuevo sobre el origen del reino de Pam-
plona, en «Al-Andalus», X I X (1954), págs. 1 - 4 2 ; CLAUDIO S Á N C H E Z A L B O R N O Z , Problemas
de la historia navarra del siglo IX, en «Cuadernos de Historia de España», XXV-XXVI
(1957), págs. 5-82.
4 Casi exclusivamente la bibliografía citada en el apartado anterior trata de la dinastía
Iñiga.
5 Seguimos la edición de nuestro maestro D. José M.ª LACARRA, citada en la nota n.º 1.
El texto que copiamos está en las páginas 234-237; seguimos la numeración, desde el 10
al 13, que les atribuye la misma edición.
11
10
Postea accepit uxor domna Dadildi de Paliares soror Regimundi comitis, et genuit Sanzio
Garseanis et Scemeno Garseanis.
11. Enneco Garseanis accepit uxor domna Scemena et genuit Garsea Enneconis qui fuit
occisus in Ledena, et Scemeno Enneconis, et Furtunio Enneconis, et Sanzio Enneconis. Isti
tres ad Cordobam fugierunt. Eorum soror uxor fuit Garsea Enneconis de Olza, nomine domna
Tota.
12. Scemeno Garseanis accepit uxor domna Sanzia, Asnari Santionis filia, et genuit Gar-
sea Scemenonis et Sancio Scemenonis qui habuit uxor domna Quissilo filia de domno Garsea
comitis Bagilliensis et alia filia domna Dadildis uxor de domno Muza Asnari. Iste Garsea
Scemenonis occidit sua mater in Galias in villa que dicitur Laco et occiderunt eum in Sale-
razo Ihoannes Belescones et Cardelle Belascones. Iste Scemeno Garseanis habuit ex anzilla
filium Garsea nu( )is qui est mortus in Cortoba.
13. Sanzio Garseanis, obtime imperator, accepit uxor Tota Asnari et genuit Garsea rex,
et domna Onneca, et domna Sanzia, et domna Urraca, hac domna Belasquita, necnon et
domna Orbita, et ex anzilla habuit alia filia domna Lopa qui fuit mater de Regemundo de
Bigorra. Domna Onneca fuit uxor Adefonsi regis Legionensis, et genuit filium Ordonii qui
est mortuus in Cortoba.
Hay, sin embargo, grandes diferencias entre la narración del Cronicón Villa-
« M u e r t o el dito rey Ennego Ariesta, succedió el dito regno su filio Garcia
rense y la narración pinatense. Quede aparte el nombre de la reina; mas una na-
Enneguez; et regnó con la dita dona T o d a su madre... Et a tiempo el rey murió...
rración sitúa el acontecimiento en La Cumberri y el otro en Aibar; uno dice que
circa anno Domini D C C C C . LXI.» 22
la madre solo fue herida, mientras que el otro la señala muerta. ¿Nos encontramos
«Soterrado el dito rey, fincó dona Enega su muller prenyada; et un dia por
ante dos versiones de una leyenda medieval? ¿Hay un hecho histórico, insólito?
grant desaventura, passando la dita regna por la V a l d'Aibar, aguait de moros
Hasta ahora había considerado todo esto como una leyenda. Al estudiar la di-
diéronle salto; et mataron toda la companya qui con ella era; et a la dita regna
nastía Jimena me veo obligado a cambiar de parecer, pues el nacimiento de Sancho
firieronla con una lanza por el vientre, de la cual murió...» [Por la herida del
Garcés se produciría en el Valle de Aibar o en Larumbe o en « l a Cumberri»
vientre se veía la mano de una criatura, que un caballero sacó rápidamente, a la
(¿Lumbier?). Según el Cronicón Villarense, el año 859. 25 Y todo ello f u e posible,
cual púsole nombre Sancho García, que f u e padre del rey García Sánchez I; de
y aun parece comprobarlo el hecho de que García Iñíguez «fuit occisus in Ledena»,
Urraca, casada con Alfonso I V de León; María, m u j e r de O r d o ñ o II de León;
según las Genealogías de Roda, 26 frase que sugiere una muerte violenta. Y no po-
Sancha, esposa de R a m i r o II de León, y Blasquita, casada con el conde de Viz-
23 demos olvidar que Liédena, Lumbier y Aibar están muy cercanos, donde el rio Ara-
caya, M u n i o . ]
gón se hace navarro. Por otro lado, el año 859 dado por el Cronicón Villarense
Este texto pinatense es independiente de los conocidos, procedentes de las Ge-
para el nacimiento de Sancho Garcés I coincidió con una expedición musulmana
nealogías de Roda y del Cronicón Villarense. Basta fijarse en los diferentes nom-
contra Navarra, realizada por el gobernador de Tarazona. 27 La muerte del rey
bres dados a las mismas reinas; en el distinto lugar que coloca la muerte de la
García Iñíguez en Liédena, la de la reina en el Valle de Aibar, con el consiguiente
esposa de García Iñíguez, y en la cronología que presenta, olvidada por las otras
nacimiento violento de Sancho Garcés I —datado en 859 por el Villarense— y la
fuentes. Confirma también la corrección que hemos propuesto anteriormente, ya
expedición musulmana del gobernador de Tarazona ese mismo año 859, así como
que Sancho Garcés I n o aparece como hijo de García Jiménez, sino como engen-
la noticia recogida más adelante de que Sancho Garcés I era natural de La Vizcaya,
drado por García Iñíguez.
parecen responder a una sene de hechos íntimamente relacionados.
Q u e d a , pues, sentado que el rey Sancho Garcés I (905-925) n o f u e hijo de
La narración que señala el nacimiento de Sancho Garcés I presenta elementos
García Jiménez y de Dadildis de Pallars, sino del rey García Iñíguez y de una
legendarios. Pero evidentemente encierra un hecho histórico, si bien de momento
mujer cuyo nombre n o conocemos, si bien los textos tardíos la denominan Urraca
no podemos precisar su exacto contenido. Con todo, podemos admitir que Sancho
e Iñiga. C o n ello quedan planteados una serie de problemas sobre la cronología de
Garcés I nació el año 859, como sugiere el Cronicón Villarense, fecha que coincide
toda la dinastía Jimena — a los que nos referiremos luego— y otro no menos in-
con la expedición musulmana por tierras de Navarra, lo que serviría para confirmar
teresante sobre el nacimiento del aludido monarca Sancho Garcés I (905-925).
la muerte violenta de la madre del monarca en tierras de Aibar.
A n t e s de pasar a aquellos vamos a precisar este tema tan sugestivo.
Iñíguez en Liédena y la reina en A i b a r — , existiría u n interregno en la dinastía tales fechas no nos sirven para precisar el momento de la captura de M u z a f f a r
Jimena, desde 859 hasta 905. por el rey Sancho. Unicamente podemos utilizar la última parte del texto para
Los textos conservados sugieren y sirven para demostrar que tal interregno no ofrecer una fecha segura: como M u z a f f a r murió en las postrimerías del gobierno
se produjo, sino que Sancho Garcés I f u e rey mucho antes de 905. Los Anales del emir Mohamed I según el texto de Ibn Jaldún que hemos copiado—, y tal
pamploneses señalan que «en la era 943 —año 905— surgió en Pamplona el rey emir falleció el 4 de agosto del año 886, sólo podemos precisar que antes de ese
llamado Sancho Garcés» [ q u e ] «conquistó por Cantabria, desde la ciudad de Ná- día el rey Sancho cogió prisionero al musulmán M u z a f f a r , sin poder precisar más
jera hasta la de Tudela, todos los castillos. Poseyó la tierra de Deyo con todas sus la fecha.
fortalezas; también las tierras del Arba, y sometió bajo su dominio la de Pam- Otros problemas críticos plantea este texto: en primer lugar, la identificación
plona». 29 de ese rey «Sancho, el gobernador de Pamplona y jefe de los vascones». A priori
Sabemos que Sancho Garcés I conquistó desde Tudela hasta N á j e r a , así como lo identificamos con Sancho Garcés I, basándonos que en la dinastía Iñiga n o hay
la tierra de Deyo, según está ampliamente demostrado. 30 Pero la última frase del ningún rey Sancho que pueda con él confundirse; y en segundo lugar, porque la
texto recogido («sometió bajo su dominio la tierra de Pamplona») 31 sólo puede ser frase «sometió bajo su dominio la tierra de Pamplona», indica que Sancho Garcés I
entendida pensando que Sancho Garcés I era rey de otras tierras y que ocupó reinaba antes del año 905. Q u e d a una posible dificultad en pie. Si Sancho Gar-
—quizás violentamente— las tierras de Pamplona, en perjuicio del último monarca cés I tomó Pamplona, el texto de Ibn Jaldún sería impropio o estaría mal inter-
de la dinastía Iñiga, Fortún Garcés. pretado al hacer de «Sancho, el gobernador de Pamplona y jefe de los vascones».
Q u e Sancho Garcés I era rey en otras tierras navarras antes de 905 es evidente. La dificultad queda salvada al fijarnos en que el nombre de Pamplona designa
U n a fuente musulmana nos permite asegurar que reinaba antes del año 886. tanto la ciudad como todas las tierras de la actual provincia de N a v a r r a , 34 así
como los textos musulmanes llaman «francos» a los habitantes de la actual Catalu-
El historiador musulmán Ibn Jaldún, en su Historia de los árabes de España,
ña, o «gallegos» y aun «Galicia» a las tierras dominadas por los cristianos desde
señala la serie de acontecimientos ocurridos después de la muerte del emir Abde-
la propia Galicia hasta el Pirineo. 35
rrahman II (822-852) y la entronización del nuevo emir Mohamed I (852-886).
Indica que Mohamed I luchó contra los rebeldes toledanos y contra el famoso Así, Sancho Garcés I f u e rey de Pamplona a partir de 905, si bien lo era de
Ibn M e r u á n de Mérida, presentando seguidamente esta noticia: «Era M u z a f f a r ibn otra parte del reino desde antes de 886. E n otra ocasión insistiremos en los mo-
Muza ibn Di al-Nun al-Hawari gobernador de Santaver. Este se rebeló y atacó a tivos que tuvo para ocupar la ciudad de Pamplona y f u n d i r los dos estados pam-
los toledanos, quienes salieron a su encuentro con veinte mil hombres. Los e n f r e n t ó ploneses del siglo IX. Quede ahora sólo confirmada la existencia de esa dinastía
y los puso en fuga, huyendo con ellos Mutarrif ibn al-Rahman. M u z a f f a r causó Jimena y la cronología de sus últimos momentos.
mortandad entre los toledanos. Era M u z a f f a r ibn Musa un individuo que se dis-
tinguía por su coraje y procedía de buena cuna. Este se enfrentó también con LA NUEVA DINASTÍA
Sancho (Sanya), el gobernador de Pamplona y jefe de loe vascones. Lo venció Se aceptaba comúnmente que el f u n d a d o r de la dinastía Jimena, García Jimé-
Sancho y lo tomó prisionero; pero ( M u z a f f a r ) consiguió fugarse y volvió a San- nez, vivía el año 850. 36 T r a s él habrían gobernado Iñigo Garcés, García Iñiguez y
taver, donde guardó obediencia hasta que murió, en las postrimerías del gobierno Sancho Garcés I. 37 Como éste habría nacido el año de la muerte de su padre
del emir Muhammad.» 32 (859), 38 y ya gobernaba antes del 886, 39 resultaba que en u n período de unos
Este fragmento de Ibn Jaldún presenta muchos problemas críticos: en primer diez años había que suponer la muerte de García Jiménez, todo el reinado de Iñigo
lugar, su misma fecha, que n o especifica claramente. Ibn Jaldún procuró seguir Garcés y el de García Iñiguez, ya que éste moriría el año 859. 40
u n orden cronológico en su exposición, pero alguna vez incluyó noticias posteriores
o anteriores en el cuerpo de la narración. Los reyes se titulan reyes de Aragón y de Pamplona, o de los aragoneses y de los
La actuación de M u z a f f a r contra los toledanos habrá que situarla entre los años pamploneses, durante el siglo XI. Todas las expediciones musulmanas van contra Pamplona,
aun cuando muchas de ellas no llegaron hasta la ciudad navarra. El nombre de Navarra para
865 y 875, ya que narra antes y después acontecimientos de esos dos años. 33 Pero designar a la actual provincia pirenaica es tardío, pues sólo se utilizó a partir del siglo XII,
según he reseñado en otro lugar.
29 Cfr. LACARRA, Textos, pág. 259. 35 Los arabistas han resaltado tantas veces estas circunstancias que no merece la pena
30 Cfr. JOSÉ M.ª LACARRA, Expediciones musulmanas contra Sancho Garcés (905-925). recoger una serie de textos que comprueban lo dicho.
en «Príncipe de Viana», I (Pamplona, 1940), pág». 41-70.
36 Cfr. LACARRA, Textos, pág. 234,
31 Cfr. texto correspondiente a la nota 29. Lo que va en cursiva lo añado por mi cuenta. 37 Según las Genealogías de Roda, y lo señalado en la página 10.
32 T r a d u c c i ó n d e OSVALDO A . MACHADO, e n « C u a d e r n o » d e Historia de España», VIII
38 Cfr, la página 15.
(Buenos Aires, 1947), pág. 156. 39 Ibídem, página 17.
33 Cfr. el texto y traducción señalada en la nota anterior. 40 Ibídem, página 15.
• Sobre estos p u n t o s , c o n n u e v o s d a t o s i n s i s t o e n las p á g i n a s 2 7 a 2 9 d e e s t e l i b r o .
18 19
modernos, pues aquellas difieren en treinta años, como es sabido. ¿Nos encontra-
Verdaderamente es difícil e ilógico que todo esto pudiese suceder en tan breve
mos ante una equis corriente que ha sido leída como equis aspada? Si fuese así, el
espacio de tiempo. Debemos repasar la cronología de la dinastía Jimena para aco-
documento fundacional del monasterio de Celia sería del año 828 y no del 858.
modarla a las posibilidades apuntadas anteriormente.
Qué fundamentos tiene esta suposición: muy escasos. Pero debemos recogerla, ya
La cronología del rey García Jiménez se basa en cuatro documentos pinatenses,
que es la única que nos permite seguir el camino emprendido.
cuya autenticidad ha sido muy discutida. Dos aparecen dados por tal monarca, en
El segundo documento abacial que presenta el nombre de García Jiménez, re-
858 y 864; 41 otros dos hablan de la construcción y dotación del monasterio de
lativo al monasterio de Celia, contiene la donación de la iglesia y villa de Huértalo
Celia por el abad Atilio, en el año 858. 42 Los documentos atribuidos a García
al monasterio de Celia, datada en el año 860. En el preámbulo se dice: «Ego abbas
Jiménez son evidentemente falsos; 43 los abaciales han sido considerados de muy
Atilio de Ortulo sic hedificavi, una cum domno Gonsaldo capellano de rege domno
distinta manera por la crítica histórica, ya que están llenos de contradicciones. 44
Carolo, uno monasterio et imposimus illi nomen Zella», «facto testamento era
Vamos a revisarlos, por si tuviesen algún elemento utilizable para nuestro propósito.
DCCC. L X . VIII, regnante rege Garcia Scemenones in Pampilona et comité domno
El documento abacial más antiguo que habla del rey García Jiménez contiene
Galindo in Aragón, et abbas don Gonsaldo in Celia et ego Atilio in Ortulo». 47
realmente una «noticia» de la construcción del monasterio de Celia y de la fijación
Este segundo documento presenta nuevos problemas, comenzando por la fecha.
de sus límites. Dice en su preámbulo: «Hec est scedula scripta de cenobio que
¿Será realmente del año 860 como pretende, o nos encontraremos ante un error
vocatur Zella, quam iusserunt scribere abbas Atilio et domno Gonsalbo, cum omni
en la lectura de la equis aspada? El nombre de ese capellán, Gonzalo, ¿pertenecerá
conventu monachorum suorum, qui edificaverunt ipsum monasterium, sub regimine
a la época de Carlos II el Calvo (840-877) o será un capellán que sobrevivió a
Garsia Scemenonis rege de Pampilona et comite Galindo in Aragona.» Está datada
Carlomagno (768-814)? Por otro lado, si en 828 aparecía como abad de Celia,
en el año 858 («scripta est scedula ista era D C C C . LX c . V I ª » ) . 45
Atilio, según el documento anterior; si el año 848 seguía siendo Atilio abad de
Según este documento el monasterio de Celia se habría fundado el año 858.
Celia, según la mencionada carta de San Eulogio, 48 demos la fecha que queramos
Mas tal afirmación está en desacuerdo con la noticia que nos transmite San Eulogio
a este documento (860, 830), difícilmente se puede comprender cómo Atilio apare-
de haber visitado el cenobio de Celia en su viaje pirenaico, efectuado hacia el
cía ahora como abad de Huértalo, mientras que Gonzalo lo era de Celia.
año 848. 46 ¿Cómo podía fundarse un monasterio el año 858, si ya existía diez
De los dos documentos abaciales, el primero sólo contiene una «noticia» histó-
años antes? La «noticia» de la fundación de Celia gozaba a partir de este mo-
rica sobre la construcción del monasterio de Celia y la fijación de sus límites, sin
mento de un estigma de falsificación, y se suponía en relación con los dos docu-
contener elementos fantásticos propios de otras «noticias» fundacionales; 49 el se-
mentos falsos atribuidos a ese fantástico rey García Jiménez, antes citados.
gundo, la donación de una villa y una iglesia a dicho monasterio. Sabido es que
Sin embargo, tal «noticia» la creo absolutamente auténtica, aunque mal trans-
los documentos, a mayor concesión, tienen más posibilidad de entrar en el campo
mitida por la tradición manuscrita. Hemos resaltado en múltiples ocasiones cómo
de la falsificación diplomática. En el caso presente, creemos que el primer docu-
los copistas medievales no distinguieron entre la equis corriente y la equis aspada.
mento abacial es auténtico —pero datado en 828—, mientras que el segundo es
Las leyeron indistintamente, produciendo serias equivocaciones en los historiadores
totalmente falso, aunque puede recoger alguna frase auténtica.
Un documento del 5 de agosto de 858 señalaba que García Jiménez, rey de Pamplo- La revisión documental de los textos que aluden al rey G a r d a Jiménez nos
na, y Galindo, conde de Aragón, daban el monasterio y villa de San Martín de Celia al permiten asegurar que reinaba el año 828.
monasterio de San Juan de la Peña. [Publica MANUEL MAGALLÓN, Colección diplomática de Nuevamente se presentan aquí problemas sobre este fabuloso personaje llamado
San Juan de la Peña, en Anexo de la «Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos» (1903-
García Jiménez. ¿Es el Garsimirum, Garsihandum o Gersandum, Garsandum de
1904), n.º II, págs. 6-8.] El 9 de agosto de 864 los mismos donaban ese citado monasterio
al pinatense, añadiendo otras posesiones (publica MAGALLÓN, Colección diplomática, n.º III, las fuentes francas que lo presentan actuando entre el año 816 y el 819?
págs. 8-9). Ver adición número 1 al final de este capítulo. El año 816 Luis el Piadoso deponía al conde de Burdeos y duque de Gascuña
42 La «noticia» que narra la construcción del monasterio de Celia y la fijación de sus llamado Jimeno (Sigewinum); 50 los vascones proclamaban rey a un Garsimiro
limites está datada en el año 858. La publicó fragmentariamente MANUEL OLIVER Y HURTADO,
Discurso leído ante la Real Academia de la Historia en su recepción pública (Madrid, 1866), 47 C f r . documento citado en segundo lugar en la nota 42.
apéndice 6, pág. 113. Ver adición número 2. 48 Ibídem carta aludida en la nota 46.
El otro documento abacial que trata del rey García Jiménez señala la donación de la villa 49 Frecuentemente las noticias de fundaciones de monasterios están llenas de leyendas
e iglesia de Huértalo, hecha por el abad Atilio, en 860 (publica el mismo OLIVER, Discursos piadosas, lo que testimonia su falsificación tardía. Véase, como ejemplo, la de la fundación
apéndice 7, págs. 113-114, fragmentariamente). Ver adición número 3. del monasterio de San Martín de Cercito o la de San Juan de la Peña, en MAGALLÓN, Colec-
43 Lo ha demostrado MAGALLÓN en el lugar donde los publica (vid. nota 4 1 ) . ción diplomática, n.° V y XIII, respectivamente.
44 C f r . las reservas de OLIVER. en su Discurso aludido en la nota 42. 50 Vid. textos correspondientes al año 816 en los Anales reales y la Vida de Ludovico
45 C f r . documento citado en la nota 42. Pío. y sus comentarios por LEONZE AUZIAS, L'Aquitaine carolingienne (778-987) (Toulouse-
46 San Eulogio señala que estuvo en el monasterio de Celia, y envía saludos para su abad París, 1937), pág. 85, nota 1.
Atilio en su conocida carta.
12 21
(816); 51 el año 819 los gascones se sublevan contra los francos, al mando de Lope
Habría casi un siglo de diferencia entre ambos hermanos, lo que resulta absurdo.
Céntulo. que recibe el apoyo del de su hermano Gersanum, Garsihandum o Gar-
Mas esta dificultad se salva fácilmente si nos fijamos que Raimundo fue conde
sandum, llamado de las tres maneras por las fuentes francas; 52 Lope Céntulo fue
independiente de Pallars entre esas fechas. Pero antes hubo otro conde Raimundo,
vencido y exilado, mientras que tales fuentes nada más nos dicen sobre su colabo-
rador. ¿Es este hombre, llamado indistintamente Garsimiro, Gersanum, Garsihan- que lo fue al mismo tiempo de Pallars y de Toulouse, entre 852 y 863. Como
dum y Garsandum, el rey navarro García Jiménez? Quizás contestemos a estos este conde Raimundo sucedió a su hermano Fredolo, que gobernó hacia 848-852,
interrogantes en otra ocasión. recobrando violentamente el condado de Pallars, 57 cabe la posibilidad de que Da-
dildis y el f u t u r o conde de Toulouse - Pallars, Raimundo, fuesen hermanos. Todo
estribará en la fecha de ese matrimonio.
IÑIGO GARCÉS Y GARCÍA IÑÍGUEZ La segunda dificultad la podría presentar el matrimonio que las Genealogías
de Roda señalan entre el infante Jimeno Garcés, el hijo del creador de la dinastía,
Pocos datos podemos ofrecer sobre el reinado de estos dos monarcas. Textos ya
con doña Sancha, «Asnari Santionis filia». Las mismas Genealogías precisan que
c i t a d o s d e l Cronicón Villarense y d e la Crónica de San Juan de la Peña permiten
Aznar Sánchez de Larrón casó con doña Onneca, hija del rey Fortún Garcés y
identificar a Iñigo Garcés con el legendario Iñigo Arista. Sólo podríamos añadir
mujer anteriormente del emir Abdallah (888-912). De este matrimonio de Aznar
el nombre más o menos legendario de su esposa —Toda o Urraca— que, según el
Sánchez de Larrón con Onneca nació Sancha Aznarez. 59 Resulta inaceptable que
texto pinatense, murió el año 839, siendo enterrado en el monasterio de San Sal-
Jimeno Garcés (que nacería hacia el primer tercio del siglo IX) pudiese casar con
vador de Leire. 53
una mujer nacida quizás en el último tercio del mismo siglo.
En cuanto a García Iñíguez, se podría deducir del mismo texto que sucedió
Pero tal dificultad nace de la identificación de las dos mujeres llamadas Sancha
a su padre siendo niño, ya que necesitó la regencia de la reina viuda. Lo demás,
conocido o supuesto, relativo a este monarca, lo he recogido en páginas anteriores; Aznar, por ser las dos hijas de un Aznar Sánchez. Basta fijarse en que la mujer
a ellas remito. 54 del citado infante Jimeno Garcés f u e hija de un hombre llamado sólo Aznar Sán-
chez, mientras que el padre de la otra Sancha se llamó Aznar Sánchez de Larrón
Tras esta revisión cronológica, la dinastía Jimena quedaría establecida así:
—esto es, que fueron dos personas distintas Aznar Sánchez y Aznar Sánchez de
García Jiménez vivía en 828.
Larrón—, para difuminar la dificultad apuntada. Siempre quedará la duda sobre
Iñigo Garcés, hijo del anterior. Murió el año 839.
quién fue el consuegro del fundador de la dinastía Jimena. Si nos fijamos que
García Iñíguez, hijo del anterior, 839 hasta 859, en que murió. Sancha huyó desde tierras navarras hacia Francia, donde f u e asesinada por su hijo
Sancho Garcés I, hijo del anterior, 859 hasta 925; siendo rey de Pamplona
García Jiménez, 60 podemos pensar en el origen ultrapirenaico de Sancha Aznar,
desde 905 hasta 925.
y aun su posible relación —nos basamos sólo en su apellido— con el conde gascón
Aznar Sánchez, que señoreó las tierras gasconas hasta 836. 61
DIFICULTADES QUE SURGEN La tercera y última dificultad es importante, frente a la poca consistencia que
atribuimos a las anteriores. Está basada en el matrimonio del rey Iñigo Garcés.
Naturalmente esta cronología temprana para la dinastía Jimena presenta alguna
Este monarca casó con una mujer Jimena, según las Genealogías de Roda. 62 En
dificultad, en cuanto que algunos matrimonios o descendencias ya parecían claros y
otro lugar del mismo texto se dice que «Belasco Fortuñones engendró a Jimena,
aun datados. Vamos a repasarlas y señalarlas, a la vista de las Genealogías de Roda.
que f u e mujer del rey Iñigo Garcés». 63 Esta tal Jimena debió nacer hacia los últimos
La primera dificultad la presentan los dos matrimonios de García Jiménez, que
años del siglo IX, según la cronología aproximada y comparada de las Genealogías.
casó la primera vez con Onneca Rebelle de Sangüesa; la segunda con Dadildis de
Pero tal fecha estaría en contradicción con la fecha de la muerte del rey Iñigo
Pallars, hermana del conde Raimundo. 55 Este conde Raimundo de Pallars gobernó
Garcés, que debió de morir el año 839. 64 Realmente esta dificultad es grande, aunque
su condado desde el año 884, aproximadamente, hasta poco después del 920. 56
quizás esté mal planteada. ¿Habiendo nacido Jimena en los últimos años del siglo IX,
51 Cfr. SÁNCHEZ ALBORNOZ, Problemas, pág. 20, nota 58, que recoge además los textos estaría casada con el rey Iñigo Garcés —como señalan las Genealogías de Roda—
aludidos en la nota anterior.
52 Cfr. AUZIAS, L'Aquitaine carolingienne, pág. 86, nota 2, que recoge los textos co- 57 C f r . A B A D A L , Els c o m t a t s , p á g s . 109-114.
rrespondientes, glosándolos. 58 Cfr. LACARRA, Textos, pág. 235, n.º 12, que reproducimos en nuestra página 10.
53 C f r . página 14. 59 Ibídem, pág. 233,n.º8.
54 Ibidem, páginas 13 y 14. 60 Ibídem, pág. 235, n.º 12, que reproducimos en la página 10.
55 Ibidem, texto citado en la nota 6. 61 Cfr. AUZIAS, l'Aquitaine carolingienne, pág. 121.
56 Ibidem, RaMÓN DE ABADAL, Catalunya carolingia, vol. III, Els comtats de Pallars i 62 Cfr. LACARRA, Textos, pág. 235, n.º 11, que reproducimos en nuestra página 10.
Ribagorça (Barcelona, 1955), págs. 118-128. 63 Ibídem, pág. 233, n.º 8.
64 Cfr. página 20.
23
22
o estaría casada con el rey Jimeno Garcés, que reinó desde 925 hasta 931? ¿Habrá Así, el conde de Bailo, García, podríamos identificarlo con el Garcia el Malo,
una mala transcripción de Exemeno por Enneco? Estas equivocaciones no son in- condede Aragón durante algunos años, por haber desplazado a la familia Aznar. 71
frecuentes en la documentación medieval que presentan nombres vascones. Quizás
sea la solución a la dificultad que recogemos. ¿DÓNDE REINÓ LA DINASTÍA JIMENA?
65 Cfr. LACARRA, Textos, pág. 235, n.° 12, que reproducimos en nuestra página 10.
66 Cfr. ANTONIO BELTRáN, El puerto del Palo y la Vía Romana que lo atraviesa, en
«Caesaraugusta», VI (Zaragoza, 1955), págs. 127-140.
67 Jimeno Garcés lo encuentro documentado como señor de Bailo desde 1068 hasta 1086.
68 Hay varios documentos falsos que señalan la incorporación de Bailo a San Juan de
la Peña durante el siglo XI. Sin embargo, quizás tal incorporación se produjo el día 1 de no-
viembre de 1 1 3 4 . [Cfr. documento de Ramiro 11 el Monje, publicado por A . U B I E T O A R T E T A ,
El Libro de San Voto, en «Hispania Sacra», III (Madrid, 1950), apéndice I, págs. 201-202.]
69 Cfr. las páginas 114 a 115 de este libro.
70 Cfr. página 20.
24
ADICIONES
II
1 V e r la p á g i n a 1 6 d e e s t e l i b r o .
LOSSIGLOSIXYX
Publicado en
"Pirineos", 10 (Zaragoza 1954), páginas 179-199.
t u n d e n t e — p u e d e f e c h a r s e h a c i a 8 5 0 : s e t r a í a d e la f a m o s a carta
El siglo IX
escrita por S a n E u l o g i o al o b i s p o d e P a m p l o n a , G u i l e s i n d o , d á n d o -
le las g r a c i a s p o r s u s a t e n c i o n e s y c o m u n i c á n d o l e la f i n a l i z a c i ó n d e l
viaje. El s a n t o c o r d o b é s e m p r e n d i ó el c a m i n o h a c i a tierras d e Ale-
D u r a n t e el siglo IX e n c o n t r a m o s tres p o d e r e s d i s t i n t o s asentados m a n i a (848). Pero n o p u d i e n d o a t r a v e s a r los P i r i n e o s c a t a l a n e s , se
e n las t i e r r a s q u e n o s i n t e r e s a n . P o r u n l a d o , los r e y e s c r i s t i a n o s d e e n c a m i n ó a P a m p l o n a , p e n s a n d o q u e su o b j e t i v o sería m á s f a c t i b l e :
Pamplona, que d o m i n a b a n las c u e n c a s altas de los ríos Aragón, sin e m b a r g o , las d i f i c u l t a d e s f u e r o n las m i s m a s —si n o m a y o r e s — y
y A r g a , d e s d e C a p a r r o s o y F a l c e s ; p o r otro, los c o n d e s d e A r a g ó n 2, el r e s u l t a d o i d é n t i c o : la r e v o l u c i ó n e n c a b e z a d a por el c o n d e S a n -
a s e n t a d o s e n el c u r s o a l t o d e l río A r a g ó n e n f e c h a i m p r e c i s a , y fi- c h o S á n c h e z le i m p i d i ó el p a s o p o r R o n c e s v a l l e s .
n a l m e n t e , los B e n i c a s i , q u e d o m i n a b a n el valle r i o j a n o y n a v a r r o del
E b r o , s u s a f l u e n t e s m e r i d i o n a l e s y el valle del E g a , t e n i e n d o como
ciudades o puntos más importantes a Calahorra, Terrero, Monjar-
dín, A r n e d o y Borja, llegando en algún m o m e n t o a poseer Zarago- Siresa
za y T o l e d o 3.
E s t a s t i e r r a s d e los B e n i c a s i — t a n t r a n s c e n d e n t a l e s p a r a la histo-
San E u l o g i o — p a r a c a l m a r su a p e n a d o e s p í r i t u , s e g ú n d i c e e n su
ria d e l p r i m i t i v o r e i n o c r i s t i a n o p a m p l o n é s 4— c o n t a b a n c o n grandes
carta— d e c i d i ó visitar los l u g a r e s m á s r e s p l a n d e c i e n t e s d e la c o m a r -
núcleos d e mozárabes en Calahorra, A r n e d o y Leza, que dependían
ca, e n t r e v i s t á n d o s e con los a b a d e s d e los m o n a s t e r i o s y sus c o m u n i -
eclesiásticamente del prelado mozárabe de aquella ciudad hasta
d a d e s , y e s p e c i a l m e n t e el m o n a s t e r i o d e S a n Z a c a r í a s , c o l o c a d o en
é p o c a i m p r e c i s a . C o n o c e m o s p o c o , m u y p o c o , d e e s t a s m i n o r í a s re-
las p u e r t a s d e las G a l i a s 6. Visitó los m o n a s t e r i o s d eL e i r e ,Igal,Ur-
ligiosas d e la R i o j a y s u o r g a n i z a c i ó n : ú n i c a m e n t e el n o m b r e d e su
d a s p a l , Cillas, a d e m á s del m e n c i o n a d o d e S a n Z a c a r í a s , q u e h a si-
o b i s p o , q u e el 16 d e n o v i e m b r e d e 812 c o n f i r m a b a l a d o t a c i ó n f u n -
d o i d e n t i f i c a d o d e f i n i t i v a m e n t e c o n el m á s m o d e r n o de San Pedro
d a c i o n a l d e l a iglesia d e S a n S a l v a d o r d e O v i e d o , o t o r g a d a por el
de Siresa 7.
r e y a s t u r i a n o A l f o n s o II el C a s t o . Allí a p a r e c e por vez única esta
subscripción: « R e c c a r e d u s C a l a g u r r i t a n e s e d i s e p i s c o p u s » 5. El m o n a s t e r i o d e S a n Z a c a r í a s o Siresa ( e m p l a z a d o en el valle
d e H e c h o , c e r c a d e l río A r a g ó n S u b u r d á n ) e r a el c e n t r o d e la v i d a
P a r a la p a r t e c r i s t i a n a t e n e m o s p o c o s t e s t i m o n i o s e imprecisos,
espiritual d e la r e g i ó n , s e g ú n r e s a l t a la m e n c i o n a d a carta repetidas
a u n q u e t o d o s j u n t o s n o s p e r m i t e n e n t r e v e r el e s t a d o d e l t e m a que
v e c e s . Allí e n c o n t r ó S a n E u l o g i o u n a serie d e manuscritos latinos,
nos interesa.
desconocidos en Córdoba, que acaparaba entonces todo el saber
E l d a t o m á s a n t i g u o q u e p o d e m o s utilizar — a u n q u e n o es c o n -
mundial: la E n e i d a d e Virgilio, los p o e m a s d e F l a c o , los v e r s o s d e
2. Cfr. José M.ª. LACARRA, Orígenes del Condado de Aragón, en las actas de J u v e n a l , las f á b u l a s d e A v i a n o , los t r a t a d o s D e civitate Dei d e San
la «Primera reunión del Patronato de la Estación de Estudios Pirenaico». (Zara-
goza, s. a.) 75-88.
3. Una representación gráfica de la extensión de estos territorios puede verse 6. «Libuit mihi loca visitare sanctorum, que deiectum summis meroribus ani-
en mi trabajo sobre Las fronteras de Navarra, en «Príncipe de Viana», XIV (Pam- mum revelare. Et maxime libuit adire beati Zacharie acysterium, quod situm ad
radices montium Pireneorum in prefate Gallie portarius», texto que puede encon-
plona 1953). trarse en cualquier edición de la carta de San Eulogio. Nosotros hemos utilizado
4. Cfr. Claudio SÁNCHEZ ALBORNOZ, La verdadera batalla de Clavijo, en «Cua-
dernos de Historia de España», IX (Buenos Aires 1948); y Fr. Justo PÉREZ DE la de Casaus (p. 198), cuya obra citaremos seguidamente.
URBEL. LO viejo y lo nuevo sobre el origen del reino de Pamplona, en «Al-An- 7. Andrés de CASAUS Y TORRES (Nuevas observaciones para la historia gene-
dalus», XIX (1954), 1-42. ral de Aragón, Navarra y Cataluña, Barcelona, 1829) ya identificó el discutido mo-
5. Publ. A. C. FLORIANO. Diplomática española del periodo astur, I (Oviedo nasterio de San Zacarías con de San Pedro de Siresa. Recientemente el profesor
1949). p. 130 E. LAMBERT (Le voyage de Saint Euloge dans les Pyrénées en 848, publ. en «Estu-
dios dedicados a Menéndez Pidal», IV. 1953. p. 557-567) ha llegado a la misma
conclusión.
36 37
Agustín, las p r o d u c c i o n e s del m o n j e a n g l o s a j ó n Adalhelmo, las H a y otros testimonios claros q u e certifican la jurisdicción ejerci-
o b r a s d e Porfirio y otras m á s . q u e p r o n t o influyeron en la bibliogra- d a por el o b i s p o d e P a m p l o n a en tierras q u e d e s p u é s f o r m a r o n el
fía c o r d o b e s a 8. reino d e Aragón. Así, el monasterio d e F u e n f r í a — f u n d a d o cerca
El desarrollo cultural logrado por el m o n a s t e r i o d e Siresa e s t a b a del actual p u e b l o d e Salvatierra (provincia d e Zaragoza)— f u é con-
a l e n t a d o por la g e o g r a f í a d e las c o m u n i c a c i o n e s . Por motivos q u e s a g r a d o por G u i l e s i n d o , o b i s p o d e P a m p l o n a , y Fortún, a b a d del
d e s c o n o c e m o s , el viejo c a m i n o r o m a n o q u e unía BearnconZara- m o n a s t e r i o n a v a r r o d e Leire 12. El mismo c e n o b i o recibía (hacia 893)
goza a t r a v é s del S u m m u s P o r t u s y Jaca d u r a n t e los p r i m e r o s siglos d e l o b i s p o J i m e n o d e P a m p l o n a la c u a r t a d e Bigüezal, Elesa, O b e l -
d e nuestra E r a , f u é a b a n d o n a d o en é p o c a incierta hasta ya el si- b a (Salvatierra) y L o r b é s 13. Y en la confirmación d e sus t é r m i n o s
glo XI y sustituido por la calzada q u e a t r a v e s a b a el P u e r t o del P a l o . por el rey S a n c h o G a r c é s I (I d e o c t u b r e d e 921), t a m b i é n se cita
U n a inscripción c o n s e r v a d a en la iglesia d e Siresa n o s h a b l a d e esta c o m o o b i s p o i n t e r e s a d o a Basilio, p r e l a d o p a m p l o n é s 14.
«vía f a m o s a q u e va por los desfiladeros d e las rocas», u n i e n d o el L e r d a y A n u é s t a m b i é n e s t a b a n b a j o la jurisdicción del o b i s p o
valle d e H e c h o c o n Lescún 9. d e P a m p l o n a , según d e n o t a el a s e n t i m i e n t o o t o r g a d o p o r el prela-
N o c o n s t a t a x a t i v a m e n t e , p u e s , q u e las tierras d e l valle d e H e - d o J i m e n o c u a n d o el rey G a r c í a Iñíguez d o n ó a m b a s p o b l a c i o n e s al
c h o d e p e n d i e s e n e c l e s i á s t i c a m e n t e d e los o b i s p o s d e Pamplona. m o n a s t e r i o d e S a n Salvador d e Leire 15. Lo m i s m o ocurría con Sie-
Unicamente t e n e m o s c o m o indicios estas p a l a b r a s c o n t e n i d a s en la r r a m e d i a n a y U n d u é s , e n t r e g a d o s por S a n c h o G a r c é s I y la reina
m e n c i o n a d a c a r t a : «ad te, a p o s t o l e Dei, e vestigio r e p e d a v i m u s , T o d a al m i s m o c e n o b i o d e Leire un 21 d e o c t u b r e d e a ñ o impre-
cuius i n f o r m a t i o n e t a n t a honoris v e n e r a b i l i t a t e a b illis p a t r i b u s exci- ciso 16.
pi m e r u i m u s » 10, r e f e r i d a s a los a b a d e s d e los m o n a s t e r i o s v i s i t a d o s :
Los escasos d a t o s utilizables sugieren la idea de q u e la jurisdic-
y la súplica d e q u e el p r e l a d o G u i l e s i n d o h a g a s a b e r a t o d o s sus mo-
ción del o b i s p o d e P a m p l o n a llegaba a todas las tierras o c c i d e n t a l e s
nasterios la prisión q u e Eulogio s u f r í a e n las cárceles c o r d o b e s a s
d e lo q u e d e s p u é s sería el reino d e A r a g ó n , i n c l u y e n d o p o s i b l e m e n -
p a r a q u e p i d i e s e n a Dios por é l : a r e n g l ó n s e g u i d o se e n c u e n t r a n
te el valle d e H e c h o . N o t e n e m o s indicio a l g u n o sobre los valles d e
t o d o s los n o m b r e s d e los a b a d e s y m o n a s t e r i o s p a r a q u i e n e s e n v í a
C a n f r a n c y T e n a . P e r o la inexistencia d e n ú c l e o s u r b a n o s e n el va-
s a l u d o s 11. ¿ P o d e m o s r e l a c i o n a r t o d o s estos e x t r e m o s y p e n s a r q u e
el m o n a s t e r i o d e San Z a c a r í a s d e p e n d í a del o b i s p o d e P a m p l o n a ?
12. P u b . MAGALLÓN, Colección diplomática de San Juan de la Peña, anexo
d e la «Revista d e A r c h i v o s , Bibliotecas y M u s e o s » ( M a d r i d 1903), n ú m . I V . pá-
8. C f r . «Vita E u l o g i i » , p o r e j . e n L . VÁZQUEZ DE PARCA, Textos históricos, en g i n a s 13-14. El d o c u m e n t o e s d e 850-858; y TM., 6, n ú m e r o 4.
latín medieval. Siglos VIII-XIII, ( M a d r i d 1952), p . 53-54. 13. P u b l . M . OLIVER Y H U R T A D O , Discursos leídos ante la Real Academia de
E l P . MADOZ h a s e ñ a l a d o l a i n f l u e n c i a q u e t u v i e r o n e s t o s c ó d i c e s e n la cul- la Historia, en la recepción pública de D. ( M a d r i d 1866). a p é n d . 10. p . 115, f r a g -
t u r a clásica c o r d o b e s a , y así resalta l a s r e m i n i s c e n c i a s v i r g i l i a n a s e n u n a c a r t a d e m e n t a r i a m e n t e . Ver adición n ú m e r o 4.
A l v a r o d e C ó r d o b a (El viaje de San Eulogio a Navarra y la cronología en el epis- 14. P u b l . MAGALLÓN, Colección diplomática, n ú m . V I I I , p . 2 8 ; y TM . 6, 12.
tolario de Alvaro de Córdoba, en «Príncipe de V i a n a » . V I ( P a m p l o n a 1945), D o s v e r s i o n e s d e la d o n a c i ó n del m o n a s t e r i o d e Cillas al d e S a n J u a n d e la
p . 415-423). P e ñ a p r e s e n t a n u n « S a n c i u s e p i s c o p u s in Iacca» (5 a g o s t o d e 858) y u n « e p i s c o -
9. C f r . A B E L t r á n , La inscripción romana de Siresa, en «Publicaciones del p u s S t e p h a n u s in Iacca» (9 a g o s t o 864), p e r o a m b a s son f a l s a s ( P u b l . MAGALLÓN,
S e m i n a r i o d e A r q u e o l o g í a y N u m i s m á t i c a a r a g o n e s a s » , I V ( Z a r a g o z a 1954), 132- Colección diplomática, n ú m . 11, p . 6-8, y n ú m . III, p. 8 - 9 : señala su f a l s e d a d
138. S e ñ a l a esta l á p i d a la r e p a r a c i ó n e f e c t u a d a p o r A n t o n i o M a x i m i n o e n t i e m - e n p . 12). Ver las páginas 18 a 19 de este libro.
p o s del e m p e r a d o r M a g n o M á x i m o (383-388). 15 P u b l . J. TRAGGIA, Discurso histórico sobre el origen y sucesión del reyno
E n el siglo XI el c a m i n o d e l S o m p o r t a n u l a al del valle d e H e c h o , y J a c a s e r á pirenaico hasta don Sancho el Mayor, en « M e m o r i a s d e la R e a l A c a d e m i a d e la
d e s d e ese m o m e n t o el c e n t r o político, religioso y e s p i r i t u a l d e la r e g i ó n , d e s p l a - Historia». I V . a p é n d . X L I . E s d e 21 d e n o v i e m b r e d e 880 y p r e s e n t a a l g u n a s in-
z a n d o a S i r e s a . P o r o t r o l a d o , e n lo m o n a c a l , Siresa f u é r e e m p l a z a d o p o r S a n terpolaciones.
J u a n d e la P e ñ a . A n u é s e s u n d e s p o b l a d o sito al N O . d e Sos del R e y Católico, a u n a l e g u a d e
10. C f r . carta d e S a n E u l o g i o (en CASAUS, p 199). las g r a n d e s , s e g ú n LABAÑA (Itinerario del reino de Aragón. Z a r a g o z a 1895, p . 23).
11. « U n d e q u e s u m u s , ut s u f f r a g i a o r a t i o n u m v e s t r a r u m in d e f e n s i o n e m nos- L e r d a d e b e ser u n d e s p o b l a d o c e r c a n o a U n d u é s d e L e r d a , al N. del m i s m o Sos.
t r a m a d h i b e a t i s , n o s t r u m q u e c a r c e r e m o m n i b u s m o n a s t e r i i s v e s t r o s i n n o t e s c e r e fa- 16. P u b l . OLIVER. Discursos, apénd. 15, p. 115. c o n f e c h a 922. que está equi-
vocada.»
ciatis» (p. 202), e n v i a n d o s a l u d o s p a r a los a b a d e s F o r t ú n d e L e i r e , A t i l i o d e Ci-
llas, O d o a r i o d e Siresa, J i m e n o d e Igal, D a d i l a n o d e U r d a s p a l .
38 39
17. M. ALVAR, (Toponimia del alto valle del rio Aragón, en «Pirineos», V
(Zaragoza 1949), p . 589-496) h a recogido las citas cronológicas relativas a los cin- 24. P u b l . OLIVER, Discursos, a p é n d . 15, p. 118, con fecha 922.
c o p u e b l o s q u e constituyen el valle d e C a n f r a n c . L a s m á s a n t i g u a s n o r e m o n t a n 25. P u b l . OLIVER, Discursos, a p é n d . 13, p . 116-117. c o n f e c h a 908.
el siglo XI; y t a m p o c o d e b e n ser anteriores, s e g ú n d e n o t a su evolución filológica. 26. P u b l . MAGALLÓN, Colección diplomática, n ú m . VIII, p . 28 y TM., 6, 12.
La h o s p e d e r í a d e S a n t a Cristina del S o m p o r t — q u e p o d r í a o p o n e r s e a nues- 27. L a n ó m i n a d e los obispos d e P a m p l o n a c o p i a d a e n el Códice d e R o d a se-
tra a f i r m a c i ó n — f u é erigida a finales del siglo XI ñala el m e s y p r e s e n t a el a ñ o i n c o m p l e t o : ú n i c a m e n t e copia cinco palos vertica-
18. E n el valle del río Gállego, entre S a b i ñ á n i g o y Biescas, existen u n a serie les, q u e su editor i n t e r p r e t a b a c o m o el final d e u n a cifra a c a b a d a en UIII (Cfr.
LACARRA, Textos navarros del códice de Roda, en «Estudios d e E d a d M e d i a de la
d e iglesias p r e r r o m á n i c a s m u y interesantes, con arcos d e h e r r a d u r a (Cfr. José
Corona d e A r a g ó n » , I (Zaragoza 1945), 263). P e r o a la vista del d o c u m e n t o ante-
GALIAY, S o b r e a l g u n a s iglesias d e la comarca d e Jaca, e n el «Boletín del M u s e o
rior y la f e c h a d e consagración del sucesor d e Basilio, el obispo G a l i n d o , h a b r á
Provincial d e Bellas Artes», n ú m . 13 (Zaragoza 1933). p . 94-99), p e r o desconoce-
q u e considerar aquella cifra integrada por el trazo final de u n a U y cuatro I m á s .
m o s su cronología. A s í , la f e c h a del texto rotense d i r í a : «Era D C C C C . L. UIIII», o sea el a ñ o 921.
19 El valle del río A r a — a f l u e n t e del C i n c a — tardó m u c h o s a ñ o s e n con- C a b e la posibilidad, u n tanto i m p r o b a b l e , d e q u e estuviese la s e d e vacante du-
quistarse. A b d e r r a h m a n III todavía n o m b r ó u n g o b e r n a d o r militar en Boltaña el r a n t e u n año.
a ñ o 929 (cfr. Una crónica anónima del Abd al-Rahman III al-Nansir, edic. d e 28. C f r . texto a l u d i d o en la nota anterior,
E. Lévi-Provençal y E . G a r c í a G ó m e z (Madrid 1950), p. 158). 29. Sobre este d e s p o b l a d o , vid. LABAÑA. Itinerario, 23. Para la identificación
20. C f r . ACP, Libro Redondo, fol. 53-53 v.º, copia s. XIII. bastaba leer Illerde = U l e r d e .
21. C f r . d o c u m e n t o c i t a d o e n la nota n ú m . 12.
22. C f r . d o c u m e n t o citado en la nota n ú m . 15.
23. P u b l . O l i v e r , Discursos, a p é n d . 10, p . 115, f r a g m e n t a r i a m e n t e . Ver adición
n ú m e r o 5.
40 41
Los ú l t i m o s a ñ o s d e l g o b i e r n o d e Basilio y los p r i m e r o s d e su su- Contaba cuarenta años d e edad cuando fué elevado a la sede
cesor c o i n c i d i e r o n con las g r a n d e s c o n q u i s t a s del rey S a n c h o Gar- p a m p l o n e s a , y a el a ñ o 922, al p a r e c e r p o c o d e s p u é s de morir su
a n t e c e s o r 32.
cés I (905-925).
Sancho Garcés I conquistaba sucesivamente Monjardín y la D e s c o n o c e m o s e n q u é é p o c a del a ñ o sería c o n s a g r a d o el n u e v o
c u e n c a d e l río E g a (antes d e 914), l u e g o o c u p a b a C a l a h o r r a —que o b i s p o G a l i n d o , y a q u e el ú n i c o d o c u m e n t o d e 922 c o n s e r v a d o n o
p e r d í a s e g u i d a m e n t e — , y e n 918, d e s p u é s d e fortificar C á r c a r , en- indica d u r a n t e q u é m e s f u é r e d a c t a d o : e n él a p a r e c e el n o m b r e d e
traba en N á j e r a c o n la a y u d a d e O r d o ñ o II d e A s t u r i a s ; tomaba G a l i n d o c o m o testigo (teste d o m n u s G a l i n d o episcopus) d e la do-
nuevamente Calahorra y por vez primera Arnedo, y fortificaba el n a c i ó n h e c h a p o r S a n c h o G a r c é s I al m o n a s t e r i o d e San P e d r o d e
30 Siresa 3 3 .
a c c e s o a e s t a s tierras c o n la p o s i c i ó n d e V i g u e r a .
H u b o u n a m o m e n t á n e a r e a c c i ó n m u s u l m a n a , q u e c u a j ó e n la b a - L a s m e n c i o n e s d o c u m e n t a l e s d e este p r e l a d o son a b u n d a n t e s . El
talla d e V a l d e j u n q u e r a (Muez, 920) y e n la « c a m p a ñ a d e Pamplo- 28 d e o c t u b r e d e 924 recibía d e m a n o s d e los r e y e s S a n c h o G a r c é s I
n a » (924). P e r o los éxitos m u s u l m a n e s f u e r o n p a s a j e r o s , y e n 923 el y T o d a el m o n a s t e r i o d e San P e d r o d e U s ú n , d o n d e el m o n a r c a ha-
r e y p a m p l o n é s S a n c h o G a r c é s 1 r e c u p e r a b a d e f i n i t i v a m e n t e las tie- bía c o n s e g u i d o c u r a r u n a e n f e r m e d a d q u e sufría 34. Su n o m b r e a p a -
rras p e r d i d a s , a e x c e p c i ó n d e C a l a h o r r a q u e c o n t i n u a r í a s i e n d o m u - r e c e e n la i n t e r p o l a d í s i m a o quizás falsa a c t a d e c o n s a g r a c i ó n del
s u l m a n a h a s t a 1045 31 . m o n a s t e r i o d e A l b e l d a , e f e c t u a d a el día 5 d e e n e r o d e 92435.Tam-
Las conquistas de Sancho Garcés I fueron definitivas, y, con b i é n se e n c u e n t r a e n la d o n a c i ó n d e varios b i e n e s sitos e n A l b e r i t e ,
ellas, casi d u p l i c a b a la e x t e n s i ó n d e su E s t a d o , p u e s h a b í a i n c o r p o - q u e hicieron los m i s m o s m o n a r c a s al m o n a s t e r i o d e San Martín de
r a d o las tierras q u e c o r r e s p o n d e n a las a c t u a l e s m e r i n d a d d e E s t e - A l b e l d a el día 5 d e e n e r o d e 925 36.
lla y casi la t o t a l i d a d d e la p r o v i n c i a de Logroño. En Rioja, los Poco d e s p u é s d e la m u e r t e d e S a n c h o G a r c é s I, el o b i s p o Ga-
pamploneses encontraron abundantes minorías mozárabes, que ha- lindo d e c i d i ó t e r m i n a r (928) los pleitos q u e s o s t e n í a n los v e c i n o s d e
bían obedecido a un obispo —también mozárabe— de Calahorra. B e n a s a y C a t a m e s a s s o b r e cuestión d e límites, q u e se h a b í a n s e ñ a -
Surgía, p u e s , el p r o b l e m a d e la r e o r g a n i z a c i ó n eclesiástica d e las l a d o e n t i e m p o s d e l r e y F o r t ú n G a r c é s . El p r e l a d o p a m p l o n é s reu-
tierras conquistadas, q u e d e b e r í a r e s o l v e r el s u c e s o r del prelado n i ó a a l g u n o s q u e c o n o c í a n los límites fijados anteriormente y los
Basilio, el n u e v o o b i s p o G a l i n d o . recorrió, al l a d o d e ciertos a b a d e s y presbíteros. Tal delimitación
f u é identificada c o n la e f e c t u a d a d u r a n t e el r e i n a d o d e F o r t ú n G a r -
La reorganización
G a l i n d o r e c i b i ó d e su a n t e c e s o r u n a diócesis q u e l l e n a b a el viejo
reino d e P a m p l o n a y el c o n d a d o a r a g o n é s . Y, del rey S a n c h o Gar-
cés 1, las tierras d e la m e r i n d a d d e Estella y p a r t e d e la actual pro-
vincia d e L o g r o ñ o , l i b e r a d a s d e los m u s u l m a n e s . Urgía, pues, una
r e o r g a n i z a c i ó n , ya q u e el antiguo obispo mozárabe de Calahorra
n o existía, y la e x t e n s i ó n del reino se h a b í a d u p l i c a d o . A p a r t e esta-
b a el g o b i e r n o eclesiástico d e l c o n d a d o a r a g o n é s , q u e , independien-
te e n lo político p o r esos a ñ o s , a c a b a r í a f u s i o n á n d o s e con la m o n a r -
39
quía p a m p l o n e s a .
37. Publ. MAGALLÓN, Colección diplomática, núm. IX. p. 31-32 y TM., 6, 14.
38. P u b l . OLIVER, Discursos, a p é n d . 23. p. 122. con f e c h a 938.
39. C f r . las páginas 124 y 125 de este libro.
44
45
P a r a solucionar estos p r o b l e m a s , el o b i s p o G a l i n d o — q u i z á s p o r H e c h o t a m b i é n d e p e n d e r í a n d e l o b i s p o d e S a s a b e , al q u e m á s t a r d e
instigación real— c o n s a g r ó tres n u e v o s o b i s p o s , Sesuldo, T e u d o r i c o se incorporaría el valle d e Broto 45.
y Ferriolo, con los c u a l e s solucionaría el p r o b l e m a propuesto. Se-
P a r a c o m p e n s a r la p é r d i d a d e las tierras del c o n d a d o a r a g o n é s ,
s u l d o o c u p a r í a la s e d e d e C a l a h o r r a , c o n a s i e n t o e n N á j e r a h a s t a q u e
la s e d e p a m p l o n e s a recibiría las d e la m e r i n d a d d e Estella. U n d o -
se o c u p a s e a q u é l l a ; T e u d o r i c o d e t e n t a r í a la d e T o b i a , y Ferriolo la
c u m e n t o y a citado, d e 928, n o s dice q u e G a l i n d o era al m i s m o
d e S a s a b e (Aragón) 40.
tiempo obispo d e Pamplona, de Deyo y de San Esteban de Mon-
C o n e s t a s c o n s a g r a c i o n e s , a p a r e c e n d o s n u e v o s o b i s p a d o s e n las
jardín 46. Y otro posterior (958), q u e a l u d e a tierras d e Ullato y al
l e c o n q u i s t a d a s tierras d e la Rioja — C a l a h o r r a y T o b i a — y otro e n
m o n a s t e r i o d e S a n t a María d e Irache, p r e s e n t a c o m o p r e l a d o d e
el c o n d a d o a r a g o n é s — S a s a b e — . P e r o los o b i s p a d o s riojanos debie- esas c o m a r c a s a V a l e n t í n , o b i s p o d e P a m p l o n a 47. A u n q u e n o c o n s t a
r o n f u n d i r s e p r o n t o , q u e d a n d o el d e N á j e r a - C a l a h o r r a . d o c u m e n t a l m e n t e , c r e e m o s q u e los límites e n t r e las diócesis d e
L a f e c h a d e c o n s a g r a c i ó n d e los n u e v o s p r e l a d o s la p r e c i s a n los P a m p l o n a y N á j e r a - C a l a h o r r a q u e d a r o n e s t a b l e c i d o s allí d o n d e h o y
d o c u m e n t o s . El o b i s p o Sesuldo s e cita y a a principios d e e n e r o d e se e n c u e n t r a n s o b r e el río E b r o .
41
925 y Ferriolo, o b i s p o d e S a s a b e , d a b a e n 922 al m o n a s t e r i o de
42 Señalar los límites entre los n u e v o s o b i s p a d o s d e P a m p l o n a y Sa-
Siresa lo q u e h a b í a d e s d e J a v i e r r e g a y h a s t a d i c h o m o n a s t e r i o . Ha-
s a b e (Aragón) es t a m b i é n difícil: la V a l d o n s e l l a p e r t e n e c í a al d e
b r á q u e p e n s a r , p o r c o n s i g u i e n t e , q u e la c r e a c i ó n d e las n u e v a s dió-
P a m p l o n a 48, c o n s e r v á n d o s e d o c u m e n t o s alusivos a N a v a r d ú n y
cesis se e f e c t u ó el m i s m o a ñ o 922, p o c o d e s p u é s d e la consagración
A p a r d u é s 49. B e r d ú n sería d e S a s a b e 50. O s e a q u e la línea divisoria
del obispo Galindo.
c o r r e s p o n d e r í a a p r o x i m a d a m e n t e a la q u e s e p a r ó h a s t a el siglo XVIII
A partir d e estos a ñ o s , los d o c u m e n t o s s e ñ a l a n con a l g u n a fre- a m b a s diócesis. Iría p o r la divisoria d e a g u a s d e los valles R o n c a l y
c u e n c i a los n o m b r e s d e los o b i s p o s q u e rigieron las s e d e s d e Pam- A n s ó , p a r a enlazar con los a c t u a l e s límites d e la provincia d e Z a -
p l o n a , A r a g ó n y N á j e r a . P e r o el e p i s c o p o l o g i o n a v a r r o - a r a g o n é s co- ragoza, d e j a n d o M a j o n e s y M i a n o s d e n t r o del o b i s p a d o d e P a m p l o -
r r e s p o n d i e n t e lo c o n c r e t a r e m o s e n otro m o m e n t o . na, y B a g ü é s e n el d e S a s a b e , tal c o m o s e ñ a l é e n el m a p a corres-
U n p r o b l e m a m u y i n t e r e s a n t e , a u n q u e su solución n o p u e d e ser p o n d i e n t e d e Las fronteras de Navarra 51.
c o m p l e t a m e n t e satisfactoria, es el d e la d e l i m i t a c i ó n d e las n u e v a s
diócesis.
El o b i s p a d o d e P a m p l o n a p e r d í a las tierras del c o n d a d o arago-
n é s . Y a h e m o s i n d i c a d o q u e u n d o c u m e n t o d e Siresa (valle d e H e -
cho) p r e s e n t a c o m o o b i s p o p r o p i o a Ferriolo d e S a s a b e , e n 922, y
43
q u e e s t e p r e l a d o o t o r g a b a a l g u n a s d o n a c i o n e s a tal c e n o b i o . El
m o n a s t e r i o d e S a n Julián d e L a b a s a l t a m b i é n d e p e n d í a d e l nuevo 45. U n d o c u m e n t o h e c h o e n T o r l a e n 943 s e ñ a l a c o m o o b i s p o al d e A r a g ó n
44 (AHN, San Juan de la Peña, c a r p . 695, n ú m . 6, c o p i a s. XI). Ver adición 6.
obispado . Y, l ó g i c a m e n t e , las tierras s i t u a d a s al E s t e del valle d e 46. P u b l . MAGALLÓN, Colección diplomática, n ú m . I X p . 31-32. y TM., 6 , pág. 50.
47. E n AGN, Becerro de Irache, fol 1, c o p i a s. XIII.
48. V i d . d o c . d e 944 e n OLIVER, Discursos, a p é n d . 23, p. 122, p u b l i c a d o c o n
40. C f r . LACARRA, Textos, 263. El n o m b r e d e l o b i s p o d e S a s a b e lo dan los f e c h a 938.
d o c u m e n t o s , p u e s n o se e n c u e n t r a c o p i a d o e n el t e x t o r o t e n s e , q u e está r o t o e n 49. V i d . d o c . d e 991 e n AGN, Becerro de Leire, p . 245-246, c o p i a s. XII; o t r o
este punto. e n A. MILLARES, Tratado de Paleografía Española ( M a d r i d 1932), l á m i n a L , q u e
41. P u b l . GONZÁLEZ, Colección, V I . n ú m . 198. y TM., 1, página 22. e s d e 991. Sobre este p u n t o ver la página 162 y siguientes d e este libro.
42. P u b l . OLIVER, Discursos, a p é n d . 16, n ú m . 118. y TM., 2, página 23. 50. A s í p a r e c e d e s p r e n d e r s e d e l a i n t e r p o l a c i ó n q u e p r e s e n t a el d o c u m e n t o
43. C f r . d o c . c i t a d o e n la n o t a a n t e r i o r . d e 971, c o p i a d o e n Colección Traggia, e n Bibl. d e la A c a d e m i a d e la H i s t o r i a
44. V i d . d o c u m e n t o p u b l i c a d o por MAGALLÓN, Colección diplomática, n ú m . X, (t. X I , fol. 30-31, c o p i a s. XVIII); p u b l i c a d o en TM., 2, n ú m e r o 9.
p 36, d e 947, y TM., 6, n ú m e r o 17. 51. V i d . e n « P r í n c i p e d e V i a n a » . X I V ( P a m p l o n a 1953).
46 47
EPISCOPOLOGIO DE ALAVA
(Siglos IX-XI)
Publicado en
"Hispania Sacra", 6 (Madrid 1 9 5 3 ) , páginas 3 7 - 5 5 .
El mismo año en que todavía episcopaba Munio aparece el Y la última mención documental se encuentra en la carta de
nombre de García: el documento de venta de unas casas y depen- donación del coto de Salto, hecha por García de Nájera el 29 de
dencias urbanas de Soto, hecha (1037) por Gonzalo Fernández a mayo de 1053, con motivo de la traslación de las reliquias de San
don Jimeno, fué testificada por «episcopus Garsea in Alava» 47. Millán 55.
El señor Aznar Sánchez ofrecía en 1039 a San Millán de la
Cogolla su palacio y dependencias de Ormilla de Suso y solicitaba FORTÚN (1054-1055)
la confirmación correspondiente de «Garsea episcopus Alavensis» 48.
El día 29 de julio de 1040 confirmaba la cesión de una casa Desconocido por Floranes y aducido por Risco y Landázuri,
sita en Juan de Lardero, hecha por el rey García de Nájera al Fortún aparece como obispo de Alava en un curioso documento
monasterio emilianense 49. navarro. Se trata de una donación que hizo Fronila, hija del rey
García Ramírez de Viguera al monasterio de Irache: allí apare-
El ofrecimiento de varios bienes, hecho (1044) por los señores
ce «Fortunio episcopo in Alava» 56. El testimonio de 1055 es el
Lope Sánchez de Armiñón y Alvaro González de Guinea al ceno-
documento de donación hecho por Sancho Fortuñones y doña
bio aludido, también presenta como confirmante a «Garsea epis-
Toda al mismo monasterio de Irache 57.
copus Alavensis» 50.
Dos años más tarde, el 1 0 de abril de 1046, los reyes García
de Nájera y doña Estefanía concedieron al abad Iñigo y a Oña el VELA (1055-1062)
monasterio de San Juan de Pancorbo y otras heredades, siendo
Su primera mención segura es del 1 1 de marzo de 1055.
testigo «Garseanus Alavensis ecclesie episcopus» 51.
Aparece en el documento por el que Sancho de Peñalén devolvía
El 20 de septiembre de 1049 actuaba como testigo de la venta
a San Millán de la Cogolla el majuelo de Ormilla: fué hecho
hecha por el señor Muño Téllez al obispo de Calahorra, Gómez,
— dice el monarca — «anno mei regiminis primo» y confirmado
y al abad de San Millán, Sancho 52.
por el «episcopus Vigilanus» 58.
U n documento que tiene carácter más personal lo vemos en En el Becerro de Leire hay un documento de compra de dis-
la entrega del usufructo del monasterio de Santa María de Aspe tintos molinos, hecha por los monjes del monasterio y fechada
de Busturia y el diezmo de Busturia, hecho por el conde Iñigo el 19 de septiembre de 1025, que presenta al «episcopo dompno
López y su esposa al obispo García a condición de que, a la muer- Beiola in Alava» 59. Pero la fecha está equivocada: en vez de
te del prelado, propiedad y usufructo pasasen al monasterio de leer «era Mª. LXª. IIIª.» hay que leer una equis aspada, con lo
San Millán 53. que se reduce al año 1055.
A l año siguiente (1052), confirmaba el documento de García El día 29 de enero de 1056 Sancho de Peñalén vendía Vi-
de Nájera relativo a la agregación del monasterio de San Millán llanueva y Sangoncillo al señor Sancho Fortuñones y su esposa
de Henestras al de San Millán de la Cogolla 54. doña Blasquita: en el escatocolo aparece citado «Bigilanus epis-
copus in Alava» 60.
47 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 1 1 2 : hay o t r a mención del
mismo a ñ o en el documento nº 1 1 3 .
48 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 115. 55 Publ. SERRANO, ibid., nº 154.
49 Publ. SERRANO, ibid., nº 1 1 7 . 56 Publ. UBIETO ARTETA, Monarcas navarros olvidados. Los reyes de Figue-
50 Publ. SERRANO, ibid., nº 123. ra, en « H i s p a n i a » 10 (1950) 19-20. Ver la página 1 4 7 de este libro.
51 Publ. ALAMO, Colección diplomática, I , nº 32. 57 A G N , Becerro de Irache, f . 5.
52 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 136. 58 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 155.
53 Publ. SERRANO, ibid., nº 1 5 1 . 59 A G N , Becerro de Leire, p. 237.
54 Publ. SERRANO, ibid., nº 152. 60 A H N , San Juan de la Peña, leg. 442, nº 64, copia s. XII, de fecha com-
66 67
No conocemos menciones documentales sobre la presencia de leyenda de que los prelados burgaleses se habían refugiado en las
prelados en las sedes de Álava y Calahorra entre los años 1066 tierras montañosas ante la invasión musulmana: se desconocía que
y 1067. E s más, los fondos de San Millán no citan al obispo Gó- la silla episcopal de Burgos no podía remontarse más allá del si-
mez de Calahorra durante el año 1065, aunque sí copian los nom- glo IX y poco más tarde, Pedro I de Aragón y el obispo Poncio
bres de los prelados de Pamplona y Álava. Ocurre, pues, hacia de Barbastro imaginarán que la sede de Roda es la continuadora
el 1064, el fallecimiento del obispo Gómez de Calahorra. de la de Lérida para enfrentarse a las pretensiones de los obispos
E l año 1067 aparecen como sucesores de los obispos Munio de de Urgel E s lógico pensar, por consiguiente, que, no habiendo
Álava y Gómez de Calahorra los prelados Fortún y Munio, res- existido la diócesis de Álava antes de la irrupción musulmana y
pectivamente. Y ese mismo año asistieron a los concilios de Nájera habiéndose conquistado la sede de Calahorra hacía pocos años
y Llantadilla los obispos de Burgos, Calahorra y Pamplona, es- (1045), Sancho de Peñalén considerase a los obispos de Álava
tando ausente el de Álava como los continuadores de los prelados de Calahorra que habrían
Estas circunstancias hacen pensar en la existencia de unos mo- abandonado las tierras conquistadas por los sarracenos. Y al tras-
mentos difíciles para las sedes de Calahorra y Álava que culmi- ladar al obispo alavés a Calahorra no hacía otra cosa que volver
naron con el traslado del obispo Munio de Alava a la diócesis de al antiguo sistema diocesano visigodo, que comprendía en la sola
Calahorra después de la muerte del prelado calagurritano Gómez. diócesis de Calahorra las tierras de Rioja y Álava 80.
Atestigua este traslado el hecho de que el obispo Munio de Cala- Pero la unificación de las diócesis de Álava-Calahorra, que
horra cediese al monasterio de San Millán de la Cogolla unas po- debió hacerse hacia 1065 no pudo ser bien vista por la curia pon-
sesiones que tenía en el obispado de Álava tificia, que mantuvo relaciones poco cordiales con el monarca na-
Así, también, el traslado del alavés Munio a la sede de Cala- varro 81. De ahí que, en el concilio de Nájera o en el de Llantadi-
horra explica satisfactoriamente la ausencia del obispo de Álava en lla, el legado pontificio Hugo Cándido obligase a Sancho de Pe-
los concilios de Nájera y Llantadilla. ñalén a desglosar las sedes que había unido sin consultar proba-
Este traslado del obispo alavés Munio a la silla de Calahorra blemente el parecer de la sede apostólica
— c o n la consiguiente unificación de diócesis— está de acuerdo Por eso, a partir de 1067, al lado del antiguo prelado alavés
con la política religiosa seguida por el rey navarro Sancho de Munio; que ese año regía la diócesis de Calahorra, aparece el nom-
Peñalén en sus estados N o hay que olvidar que en la segunda bre del nuevo obispo Fortún de Álava
mitad del siglo XI surgieron una serie de leyendas que pretendie-
78 C f . acta de traslación en SERRANO, El obispado de Burgos, I I I , n° 1 3 - 1 4 .
ron justificar algunos traslados de sedes episcopales, pensando que 79 C f . UBIETO ARTETA, El origen ilerdense de las sede de Roda-Barbastro,
con ello se restablecía el sistema diocesano anterior a la invasión en (prensa).
80 P u d o influir en esta traslación la conocida «División de W a m b a » , que
musulmana. Así, en el concilio de Jaca (1063) se dice que los obis- — según opina Don P í o B e l t r á n — debió f a l s i f i c a r s e pocos años antes en la corte
pos de Huesca se habían refugiado en las montañas pirenaicas, n a v a r r a de N á j e r a .
81 S o b r e las relaciones entre S a n c h o de P e ñ a l é n y la Santa Sede. C f . UBIETO
dando origen a la sede de Aragón-Jaca 77; es por entonces cuando ARTETA, La introducción.
se decide trasladar la vieja sede de Oca a Burgos, inventando la 82 E l traslado de la sede de J a c a a H u e s c a se decidió sin contar con la
aquiescencia pontificia. C f . BALAGUER, Los límites del obispado de Aragón.
83 Floranes, La supresión, 94, cita un documento emilianense de 1067 que
74 C f . SERRANO, ibid., nº 189. copiaba el nombre de Munio como obispo de A l a v a . P e r o en la edición del P . S e -
75 P u b l . este documento SERRANO, ibid., nº 1 9 1 . r r a n o no aparece Munio como obispo de Álava, sino de C a l a h o r r a (SERRANO,
76 A p u n t é algunas cosas características en mi estudiosobreLaintroducción
Cartulario de San Millán, nº 188).
del rito romano en Aragón y Navarra,en«Hispaniasacra»I(1948)299-324.
77 Cf. F e d e r i c o BALAGUER, LOS límites del obispado de Aragón yelconcilio
de Jaca de 1063, en «Estudios de E d a d M e d i a de la Corona de Aragón». 4 (1951)
69-138.
70 71
MIRVS. ERA D.
CCCC XL IIIA.
Hay que tener en cuenta que la inscripción presenta signos de abrevia-
ción sobre algunas palabras, que al desarrollarlas permiten leer y compren-
der tan interesante texto. Debe considerarse que la primera letra es una O,
que la segunda palabra tiene un signo de us visigótico y que la tercera
palabra de la primera línea debe descomponerse en otras dos, que en la
inscripción aparecen separadas por un punto. Colocamos entre paréntesis las
letras suplidas. Dice así:
MIRVS . ERA D.
CCCC XL IIIA.
1 C f r . LUIS, CARLOS M.ª DE. Catálogo de las salas de Arte Asturiano Prerrománico
del Museo Arqueológico Provincial. O v i e d o , 1961, p á g . 60, n ú m . 88, q u e cita a C . M i g u e l
Vigil.
78
La cifra XL está escrita con equis aspada. La transcribimos así por difi-
cultades tipográficas.
Esta inscripción precisa la fecha de muerte del siervo de Dios Goimiro,
que se produjo el año 905, equivalente de la era 943.
El nombre de Goimiro esta documentado para la Asturias del siglo x.
El 28 do febrero de 910 actuaba un Goimiro como testigo de la donación
de varios pomares que Godoigia hacía al monasterio de Adones 2.
El interés de la inscripción radica en su posible relación con la fundación
del monasterio de San Miguel de Bárcena, cuya cronología no aparece
cierta. Evidentemente, el monasterio es anterior al año 937, pues ese año
se hacía una donación al "monasterio Sancti Micaelis de Bárcena". Pero
no es seguro que estuviese fundado antes de 922 3. Con todo, habrá que
buscar la relación de esta inscripción con el aludido centro monástico y
estudiar la posibilidad de una cronología más remota para el mismo.
Creo que hay siete líneas en vez de seis, que la fecha aparece incom-
pleta, que la cuarta línea y el final de la quinta son diferentes y que la
sexta puede desdoblarse. Por otro lado, la fecha hoy incompleta nos lleva
al año 912 ó 917, cercano a la época de reinado de Fruela II (924-925), lo
que es sospechoso en cuanto que quizás nos encontremos con una inscrip-
ción relativa a este monarca. Sobre la fotografía publicada en el Catálogo
ovetense, leo lo siguiente:
+ IN ERA
DCCCCL(xii)
3 + FVIT FACTA ( i s t a )
VIA RE(G)NA(NT)E DO(MNUS)
FROILA TVN(C)
6 (pri)NC(eps)
CHRISTVS D i ( r i g a t v i a m n o s t r a m ) .
5 C f r . URIA RIU, JUAN, Las campañas enviadas por Hixem I contra Asturias (794-795)
y su probable geografía, e n * E s t u d i o s s o b r e l a m o n a r q u í a a s t u r i a n a » . O v i e d o , 1949, 5 0 4 .
Publicado en
"Saitabi", 14 (Valencia 1964), páginas 33-36.
Sancho G e n d ú l e z (8807-918)
San Salvador de Leire las villas de Lerda y Anués 5. Sin embargo, el testi-
FALCÓN (922-925)
monio no es totalmente convincente, pues el documento aparece muy reto-
cado, y la mención de Sancho Gendúlez sólo la encontramos en una de las No conozco documento alguno que presente a Falcón como abad de
copias más interpoladas. Figura Jimeno como obispo de Pamplona en el Leire. Pero hay indicios suficientes para considerarlo tal.
mismo documento. Cuando el año 922 el rey Sancho Garcés I concedía al monasterio de
La segunda mención de Sancho como abad de Leire surge en un docu- San Pedro de Siresa casi todo el valle de Hecho, actuaba como testigo el
mento mal datado, que contiene la donación de las villas de Sierramediana obispo pamplonés Galindo y otros personajes, entre los que se encontraban
y Undués al mismo monasterio legerense, hecha por los reyes Sancho los eclesiásticos "domno Falcone de Legere, et presbiter Sentarius et pres-
Garcés I (905-925) y Toda. Según el texto conservado, se extendió "in era biter Galindo" 11. Este texto no señala que Falcón de Leire fuese abad, pero
DCCCC. LXX., die XII kalendas novembris, presente domno Basilio epis- por el lugar donde se encuentra y el título de "domnus", estamos en pre-
copo et Sancio abbate sive monachis Legerensibus" 6 fecha que correspon- sencia de un eclesiástico.
dería al día 21 de octubre del año 932. Por otro lado, las retocadas actas de fundación del monasterio de San
La fecha no es admisible por rebasar el reinado de Sancho Garcés I y Martín de Albelda, atribuidas al rey Sancho Garcés I y al día 5 de enero
aun el gobierno del obispo pamplonés Basilio, que murió en el despoblado de 924, presentan como testigo a "Falco abba" 12. Y en otro documento
de Ullerda, cercano a Sos del Rey Católico, durante el mes de diciembre —éste indudablemente auténtico— de 5 de enero del año siguiente 925,
del año 921 7. Pensando que la donación ha de ser anterior a esa fecha y actuó como testigo el mismo Falcón abba" 13. Los tres datos permiten incluir
que estaría escrito en letra visigótica cursiva 8, creo que la era fue mal a Falcón entre los abades de Leire, al considerarlos juntamente.
leída por el copista del siglo XI, y equivocó una a cursiva con dos equis
visigóticas, equivocación facilísima en quien no conozca bien tal tipo de VIRILA (928)
letra. Diría "in era DCCCC. L ª , die XII kalendas novembris", que corres-
pondería al año 912. Es el abad más discutido de toda la nómina legerense. Se le conoce
La última mención de este abad aparece en la donación de las villas de indistintamente con los nombres de San Verila o San Virila. Frecuente-
San Vicente y Liédena y de varios objetos al monasterio de Leire, hecha por mente ha sido considerado como un personaje típicamente legendario 14
los reyes antes citados 9. Este documento es sospechoso, interpolado y de negándose su existencia real. Y en otras ocasiones se ha pretendido que
fecha dudosa; presenta algunas inexactitudes históricas —hace hermanos vivió antes del año 832, aunque con muchas dudas. Y es que su figura está
a los reyes Fortún Garcés y Sancho Garcés I—, pero tiene, indudablemente, relacionada con la leyenda medieval que presenta al monje dudoso de la
un fondo real y verdadero. La fecha puede leerse de distintas maneras en eternidad y pide a Dios le muestre cómo transcurre. Según la tradición,
el pergamino de mediados del siglo xi que lo copia, siendo reducible a cual- San Virila pasó trescientos años oyendo cantar a un pajarillo, junto a una
quiera de los años 914, 915, 917 ó 918. La "era DCCCC. LVIª." parece la fuente; y cuando volvió al monasterio, naturalmente, ya no conocía a nadie.
exacta 10. Por medio de documentos antiguos pudieron averiguar que "más de tres-
Mientras Sancho Gendúlez fue abad de Leire, en Pamplona aparecen cientos años antes gobernó el monasterio legerense el abad Virila, religioso
documentados como obispos Jimeno y Basilio. santo que se suponía haber sido devorado por las fieras, pues habiendo
salido cierta tarde al vecino monte, nada había vuelto a saberse de él" 15.
5 Publicado por TRAGGIA: Discurso histórico sobre el origen y sucesión del reino
pirenaico hasta Don Sancho el Mayor, en «Memorias de la Real Academia de la His-
toria», IV, apéndice XLI. En lo sucesivo citamos esta obra por Discurso. Lo publica 11 P u b l i c a d o p o r UBIETO ARTETA, A.: Cartulario de Siresa, e n « T e x t o s M e d i e v a -
también OLIVER: Discursos, págs. 114-115, apéndice 9. l e s » , n ú m . 2. V a l e n c i a , 1960, d o c . n ú m . 6 .
6 Publicado por OLIVER: Discursos, pág. 118, apéndice 15, con fecha 922. 12 V i d . su e d i c i ó n e n UBIETO ARTETA, A.: Cartulario de Albelda, e n « T e x t o s Me-
7 Cfr. UBIETO ARTETA, ANTONIO: Las diócesis navarro-aragonesas durante los si- d i e v a l e s » , n ú m . 1. V a l e n c i a , 1960, d o c . núm. 2.
glos IX y X, en «Pirineos», X. Zaragoza, 1954, pág. 185 Es la pág. 39 de este libro. 13 P u b l i c a d o p o rUBIETOARTETA,A.: Cartulario de Albelda, n ú m . 3.
8 Cfr. UBIETO ARTETA, ANTONIO: ¿Con qué tipo de letra se escribía en Navarra 14 C f r . PÉREZ DE URBEL, JUSTO, F r . : Sancho el Mayor de Navarra, M a d r i d , 1 9 5 0 ,
págs. 3 4 8 - 3 5 4 .
hace mil años?, en «Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos», LXIII. Madrid, 1957,
15 C f r . FILGUEIRA VALVERDE, JOSÉ: La Cantiga CIII. Noción del tiempo y gozo
págs. 409-422. Son las páginas 161 a 176 de este libro.
eterno en la narrativa medieval. S a n t i a g o d e C o m p o s t e l a , 1936, p á g . 114. L a s p a l a b r a s
9 Publica OLIVER: Discursos, págs. 116-117, apéndice 13, con fecha 908.
10 El pergamino, conservado en el Archivo Histórico Nacional, Clero, Leire, e n t r e c o m i l l a d a s s o n d eITURRALDEY SUIT, JUAN: Tradiciones y leyendas navarras, III.
La leyenda de San Virila de Leire. P a m p l o n a , 1917, p á g . 2 1 0 .
Carp. 1404, núm. 4, parece que presenta la era aquí aceptada.
86 87
Sin embargo —como ya señalaron Magallón y sus seguidores—, el abad GALINDO (9807-983?)
de Leire San Virila está perfectamente documentado y localizado cronoló-
gicamente. Un documento no fechado, que contiene la donación de varios bienes
El año 928 Jimeno Garcés y García Sánchez I confirmaban la demarca- hecha por el monje Isinario al monasterio de Leire, contiene estas palabras:
ción de Benasa y Catameses, que había sido señalada años antes por el rey ''Olim fuisse quidam avunculus meus abbas valde religiosus domnus Ga-
Fortún Garcés 16. Actuaron como testigos los abades Virila, Galindo de lindus dictus fuitque clericus ac magister regis Sanctii qui cognominatur est
Lizabe, Galindo Galíndez de San Pedro, Jimeno de San Martín, que quizás ab antiquis vulgatibus Avarcha" 20.
regían los monasterios más cercanos y lindantes con las villas mencionadas. Como puede comprobarse, el testimonio es impreciso, ya que no dice
Si consideramos que Benasa y Catamesas estaban lindando materialmente taxativamente que Galindo fuese abad del monasterio de Leire, aunque
con el monasterio de San Salvador de Leire, y que los abades Galindo de cabe suponerlo. Y en este caso debemos intentar la posible datación del
Lizabe, Galindo Galíndez y Jimeno lo eran en monasterios casi conocidos nuevo abad.
con exactitud, deberemos admitir que Virila era el abad del monasterio El documento otorgado por Isinario da los nombres de los monarcas
legerense, tanto más cuanto que era precisa su conformidad para confirmar entonces reinantes: García de Nájera, en Pamplona (1035-1054), y Ramiro I,
los términos de las villas de Benasa y Catamesas, por ser colindantes con su en Aragón (1035-1063), así como cita a los obispos Sancho de Pamplona,
monasterio. García de Alava y García de Aragón, que coincidieron en tales sedes entre
Pérez de Urbel cree que este abad Virila es el mismo que había sido los años 1037 y 1052. Presenta a otro Galindo como abad de Leire y a
abad de Samos hasta diciembre del año 927, en cuya fecha coincide con la Blasco como abad de San Juan de la Peña. La cronología de este último
resolución tomada por Virila de marchar en peregrinación a Roma 17. rebasa los límites antes precisados, luego no nos sirve para el fin propuesto.
En la documentación legerense se cita a Galindo como prior a partir de 1040,
RODRIGO (944) y a un Raimundo como abad en 1047 21, luego podemos suponer que el
documento de Isinario se otorgó hacia el año 1045.
La documentación navarro-aragonesa conservada es muy escasa para el
El monje Isinario dice que el abad Galindo era su tío abuelo, luego habrá
período 928-944. Por ello no es posible precisar el final del gobierno del
que suponer entre ambos dos generaciones, esto es, Galindo sería abad hacia
abad San Virila y el comienzo de Rodrigo, y aun si entre ellos existió algún el año 980.
otro abad.
El 14 de febrero de 944, cuando García Sánchez I concedía al monasterio
de San Salvador de Leire los diezmos de la Valdonsella y las tierras que JIMENO (991-1000?)
pudiese recuperar de los sarracenos, aparece la única mención del abad
Rodrigo 18. La infrecuencia de este nombre en Navarra hace suponer a Hay una mención de un abad Jimeno en un documento del día 1 de
Pérez de Urbel que el nuevo abad estaría en relación posiblemente con el enero del año 983 22, pero no sé si se refiere al abad legerense. La primera
monasterio de Cardeña 19. Pero la suposición de tan ilustre benedictino no vez que surge su nombre en documento bien fechado es en uno del día 15
tiene gran consistencia, ya que lo mismo podía proceder el nombre Rodrigo de febrero del año 991, por el que Sancho Garcés II Abarca y la reina
Urraca daban a Leire las posesiones que el rey Ramiro de Viguera tenía
de tierras castellanas que leonesas, catalanas, francas.
en Navardún 23. El mismo día aparece Jimeno como abad de Leire en la
El testimonio, con todo, es sospechoso, pues la fecha del documento
donación del cenobio de Baiaqua, hecho por el señor Sancho Garcés a
presenta algunas dudas, así como algunos datos de su contenido no son
Leire 24. El 15 de agosto del mismo año, el abad Jimeno recibía de los citados
exactos.
16 Cfr. UBIETO ARTETA, A.: Cartulario de San Juan de la Peña, núm. 14. 20 Se conserva en el Becerro de Leire, págs. 222-224. Inédito.
17 Hay algún documento de Sancho el Mayor que alude al cuerpo de San Virila.
PÉREZ DE URBEL (Sancho el Mayor de Navarra, pág. 347, núm. 6; pág. 351, núm. 12; 21 Cfr. CORONA: Los abades, pág. 484.
pág. 352, núm. 13) considera estos documentos como muy adulterados. En el caso de 22 Publicado porUBIETOARTETA,A.:Cartulario de San Juan de la Peña, núm. 22. Se
que lo fueran, siempre servirían para demostrar que en un momento determinado de la trata de la donación de Badaguás, hecha por Sancho Garcés Abarca a don Sancho
Edad Media —lo más tarde en el siglo XII— se creía en la existencia de San Virila. de Atarés. El documento es falso.
18 Publicado por OLIVER: Discursos, pág. 122, apéndice 23, con fecha 938. 23 Archivo General de Navarra: Becerro de Leire, págs. 245-246.
19 Cfr. PÉREZ DE URBEL: La conquista de la Rioja y su colonización espiritual 24 Becerro de Leire, págs. 244-245.
en el siglo X, en «Estudios dedicados a Menéndez Pidal», I. Madrid, 1950, págs. 495-534.
88
y García Sánchez I confirmaron la demarcación de Benasa y Catameses (Publ. M) "Facta cartola traditionis era M. X. VI. Omne concilium sanctum de
MAGALLON, Colección diplomática de San Juan de la Peña, en Anexo de la sancta Eulalia" cuando Abgamira donó al monasterio de San Martin de Al-
belda todo cuanto tenía (Publ. GONZALEZ, Colección, VI n.º 247. con
Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos" (1903), n.º IX, p. 31-32). TM, 6, nº. 14
fecha 1078). De nuevo en TM. I, pág. 70.
E) "Facta carta sub era DCCCC. LXVI.. regnante Scemeno Garsianes
cum suo creato domno Garsea in Pampilona et in Deiu, et domnus Galindo La interpolación de esta serie, de textos plantea varios problemas sobre
la muerte de Sancho Garcés I, su enterramiento en el castillo de San Esteban,
episcopus similiter in Pampilona et in castro Sancti Stephani regebat" (Fecha la localización de este castillo, y la localización de Arriezo que trataremos de
del documento citado en el apartado D). precisar.
F) "Item quia hec nostra traditio que tacta est era DCCCC. LXXXVIII.,
regni gloriosi Garseanis principis et Tute regine eiusdem genetricis sancienda La muerte de Sancho Garcés I.
erat, testibus veredicis tunc adfuerunt in margine fluminis Ibero, qui Arrezo
in Sancta Eolalia, anniversario Sancionis principis prefati genitori celebrato, El día de la muerte de este monarca se produjo el 11 de diciembre de 925,
venientes idest Tudimirus Nagelensis episcopus, Dulquitus Albaildensis abba, según los textos E), y C). Para ello ha sido reducido el "III idus decembris" por
Didico Sobiensis abba. Munnio de Sancta Columba abba. Stefanus Dercensis el sistema clásico romano. Pero cabe la posibilidad de que tal reducción no
Sancti Emiliani abba, Bellasco Tironensis monasterii abba, pluresque alii ibi- responda a la realidad, ya que los escribas medievales no siempre usaron el sis-
dem adstantes", en documento por el que Adica y los monjes de Laturce se tema de datación como los romanos. Y el "III idus decembris" pudo equivaler
entregaban a Dulquito, abad del monasterio de San Martin de Albelda (Publ. también al día 10 ó al 15 de diciembre (2).
UBIETO, Con qué tipo de letra se escribía en Navarra hace mil años, en "Re- Por lo tanto, Sancho Garcés I murió el 10, 11 ó 15 de diciembre de 925.
vista de Archivos, Bibliotecas y Museos". LXIII (Madrid 1951), pp. 419, que Vamos a precisar el día mediante los textos recogidos.
señala las diversas ediciones de este documento). Ver pág. 171 de este libro. Los textos F). J). K). y M), señalan la reunión celebrada "in Sancta Eolalia",
G) "Facta carta venditionis et precium aceptionis sub die quo erit XVII bien con motivo del aniversario de la muerte de Sancho Garcés I (F), bien des-
kalendas maias, era DCCCC. LXª VI.ª, et regnante Domino nostro Ihesu Christo, pués del fallecimiento de García Sánchez I (J). precisando que se producía
et rex Garcia Sanciz in Pampilona et sub eius Fortum Galindonis in Nagera et "en la orilla del Ebro, en Arrezo" (F).
regina Tota in Deio in Lizarrara", en el documento de venta de unas tierras ¿Qué relación hay entre "Santa Eolalia" y "Arrezo"? ¿Se trata de dos
al obispo de Nájera, Tudemiro. (Publ. GONZALEZ, Colección de privilegios... topónimos? La localización de Arrezo la puntualizo más abajo; pero "Sancta
de la Corona Real de Castilla, Madrid 1833, t. VI, n.º 202, con fecha 928).TM,1,p. 65. Eolalia" no hay forma de reducirlo a un topónimo navarro o riojano cercano
H) [García Sánchez I] ''Obiit era millessima VIII. VIII kalendas martias" al Ebro. El P. Moret pensó que se trataba de una iglesia dedicada a Santa
LACARRA, Textos, p. 255, n.º 8). Eulalia.
I) "Garsea rex regnabit annos XXXV. Benignus fuit et occisiones multas Por el sitio que "Sancta Eolalia" presenta en la fecha de los documentos
egit contra sarrazenos, et sic decessit era TVIII. Tumulatus est in castro Sancti ha de ser un lugar o un dato cronológico. No siendo reducible a topónimo, po-
demos pensar que se trata de un dato cronológico. Y, efectivamente, la Iglesia
Stefani" (LACARRA. Textos, p. 259, n.º 2).
española medieval celebraba el día de Santa Eulalia el 10 de diciembre.
J) "In concilio de Sancta Eolalia, in Arrezo, post obitum patris nostri ...
Por lo tanto, podemos precisar que Sancho Garcés I murió el día 10 de
omnes qui adfuerunt in concilio Sancte Eolalia testes et confirmantes", en la
diciembre de 925, festividad de Santa Eulalia de Mérida. Todavía el año 950
donación de Cordovin, Barberana y Barberanilla hecha a San Millán de la
se celebraba el aniversario del fallecimiento del monarca (F).
Cogolla por Sancho Garcés II Abarca, su hermano Ramiro de Viguera y la
reina Urraca el año 970 (Publ. P. SERRANO, Cartulario de San Millán de la
La localización de Arriezo.
Cogolla, Madrid 1930, n.º 38, con fecha 988. La revisión de la fecha vid. en
UBIETO ARTETA, Monarcas navarros olvidados. Los reyes de Viguera, en Arriezo, como topónimo vasco de tipo descriptivo, es difícil de localizar
"Hispania", X (1950), p. 17-18). Ver las págs. 145-146 de este libro. con exactitud, ya que hay varios en la geografía peninsular. Los documentos
K) "Facta carta donationis era M.ª VIIII.ª, IIII.º idus decembris. alii del monasterio de Irache aluden a un "Arriezo", que corresponde al actual
plures testes adfuerunt in Sancta Eolalia de Arrezo", en la confirmación de Vi- Riezu, en el valle de Yerri, cerca de Estella (3). Mas la identificación del que
llagonzalo y Cordovin hecha por Sancho Garcés II Abarca, su hermano Ramiro
de Viguera y la reina Urraca a San Millán de la Cogolla (Publ. SERRANO, (2) Cf. José SARAIVA, A data nos documentos medievais portugueses e asturleones,
Cartulario de San Millán, n.º 56). en "Revista Portuguesa de Historia". II (Coimbra 1943). 25-220
L) "Facta cartula confirmationis sub die III kalendas iulias, era mille- (3) "In suburbio de Arriezo, in villa que dicitur Iturgoien", en Becerro de Irache, fols. 6-7, conservado
sima nona, regnante Sancio Garsianis et Urracha regina in Aragone et Pam- en el Archivo General de Navarra. Iturgoyen, en el valle de Guesálaz, está próximo a Riezu. El
pilona et Degio", cuando la reina Endregoto Galindez dió al monasterio de documento es de 1060. En otro, de 1070, se dice"insuburbiodeArriezo,iuxtavillaquediciturA r i z a l l a
(Becerro de Irache, fols.16-17).Arizalaestájuntoa
Siresa la villa de Javierre de Martes (Publ. SANGORRIN. El Libro de la Cadena a Riezu. Debo estas notas a la amabilidad de mi Maestro don JoséMªLacarra.
del Concejo de Jaca. Zaragoza 1923, n. I; y TM. 2, nº. 9, pág. 31).
95
94
rían integrados la actual Valderresa, la desaparecida villa de Resa, y las tierras
aquí nos interesa hay que buscarla en las cercanías del río Ebro, según el sitas al Sur del Ebro, y cercanas a Calahorra. Y aun supongo que debieron
depender de Resa algunas fortificaciones secundarias (11).
texto F.
El P. Moret señala en sus Anales que en la ribera septentrional del río El año 1166, Alfonso VIII de Castilla daba a Don Pedro Ruiz de Azagra
Ebro estuvo la antigua ciudad de Arreso, con una iglesia dedicada a Santa Eu- las villas de Murillo y Resa. En 1179, Sancho el Sabio entregaba a Alfonso
lalia, en las cercanías del puente que atravesaba el Ebro, si bien el nombre de VIII los castillos de Logroño, Entrena, Navarrete, Ausejo, Autol y Resa (12).
Arreso se transformó en el de Resa. En sus tiempos el nombre de Resa lo con- En fecha desconocida, Rodrigo Díaz de los Cameros y su mujer vendían a
servaba un hermoso coto de caza, pasto y leña, que era de la ciudad de Cala- Sancho el Fuerte la villa de Resa con su castillo y cuevas, por 30.000 sueldos
horra. En el siglo XII, la iglesia estaba dedicada a Santa María (4). sanchetes (13).
La identificación del Arriezo de los textos F, J, y K, con Resa parece evi-
dente. Si bien queda por precisar el emplazamiento de este último lugar. ¿Dónde fueron enterrados Sancho Garcés I y su hijo?
Yanguas señala que Resa era "un lugar con su castillo y cuevas que existió
Los textos C) e I) aluden tajantamente al "castrum Sancti Stephani". Tal
a la margen izquierda del Ebro hacia Andosilla y San Adrián al frente de fortificación debió ser importante durante el siglo X : un testimonio de 928
Murillo, pueblo de Castilla situado a la orilla opuesta" (5). presenta a Galindo como obispo de Pamplona, Deyo y San Esteban (14). Evi-
Existen algunos documentos que permiten precisar un tanto más la locali- dentemente, el castillo de San Esteban fué panteón real. Pero ¿dónde estuvo?
zación de Resa. Un documento del siglo XII señala que estaba cerca de Sarta- Se ha identificado siempre con San Esteban de Monjardín. Pero, si Sancho
guda y Lodosa, pues el rey Alfonso VII de Castilla concedía a Gonzalo de Garcés I, fué enterrado en Monjardín, ¿por qué se celebraba su aniversario
Marañón la mitad de la villa de Sartaguda que estaba junto a "Aresam et Lo- en Resa, en las riberas del Ebro, y no en el presunto lugar de enterramiento?
dosam" (6). Si el escriba del documento quiso indicar entre qué población esta- ¿No sería lógico pensar que el "castrum Sancti Stephani" estuviese junto al
ba Sartaguda, la localización de Resa deberá señalarse entre Sartaguda y San Ebro y a Resa, o sea que hubiese dos castillos con ese nombre? Se plantea
Adrián, en las proximidades de lo que hoy se llama Valderresa, cuyo nombre con ello el problema de la existencia posible de dos fortificaciones con el
conservaría. nombre de San Esteban, una la de Monjardín, otra, cercana al río Ebro, en
Otro elemento que se podrá utilizar más adelante lo contiene una donación la Valderresa.
hecha por el rey Sancho de Peñalén, el 1065, a san Martín de Barbarana en-
tregándole una viña "in villa que dicitur Resa, et est in loco qui dicitur Los tenentes de San Esteban
Coculo" (7). Y, finalmente, otro testimonio documental sitúa Resa en las
cercanías próximas del río Ebro al tratar de la una donación de "unum mo- Los tenentes que estuvieron al frente de la fortificación de San Esteban
nasterium iuxta Iberum fluvium in exitu Rese, potenti vicu" (8). sólo pueden documentarse a lo largo del siglo XI y siguientes. Durante el
El topónimo de Arriezo, identificable con la Resa medieval, debió estar siglo X los textos conservados no presentan sus nombres ni una sola vez. Los
situado en la confluencia de los ríos Ega y Ebro, frente a Murillo, entre posteriores ya no nos interesan, por ahora.
Sartaguda y San Adrián, y muy próximo al río Ebro. Una exploración sobre el Pero el estudio de la serie de tenentes de San Esteban nos lleva a un
terreno permitirá situarlo con facilidad. resultado insospechado: hubo dos lugares en Navarra, durante el siglo XI,
Indudablemente fué un lugar trascendental en la historia del viejo reina con el nombre de San Esteban, y ambos se encontraban en las tierras del Sur.
navarro. En toda la documentación de Sancho de Peñalén no recuerdo haber La documentación denomina a uno de esos lugares San Esteban de Deyo o
encontrado lugar alguno al que el mismo monarca lo llamase "potenti vicu" simplemente San Esteban. Al otro, sólo San Esteban. Pero los dos lugares
como denominaba en año 1071 a la villa de Resa (9). han sido considerados hasta ahora como uno sólo. Y su diferenciación plan-
Resa (10) debió designar un territorio bastante amplio, en el que esta teará nuevos problemas. Mas antes conviene establecer la lista de tenentes
en los dos lugares denominados San Esteban.
(4) Cfr. MORET, Anales.
(5) Cfr. YANGUAS, Diccionario de Antigüedades, III, 15 y 20.
(6) Publ. ALAMO, Cartulario de San Salvador de Oña, I, núm. 191, p. 227. (11) En febrero ele 1063, Sancho de Peñalén daba a Irache una casa con su solar en
(7) Publ. P. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla (Madrid 1930), n.º 185 "villa que dicitur Arresa, cum tota sua pertinentia etiam et illa vinea que dicitur Sartacuta"
p. 195. (Becerro de Irache, fol. 10). Si esta viña de Sartaguda estuviese en el término de Sartaguda
(8) El 20 de noviembre de 1071, Sancho de Peñalén donaba a San Millán de la Co- —pueblo—, tendríamos un testimonio sobre los límites de la villa de Resa, que en el
golla el monasterio de Santa María, cercano a Resa (Publ. SERRANO, Cartulario de San siglo XI alcanzaría a Sartaguda.
Millán de la Cogolla, n.º 204, p. 211). (12) Me facilita estas notas Don José M.ª Lacarra.
(9) Cfr. documento aludido en nota anterior. (13) Cfr. José Ramón CASTRO, Catálogo de la Sección de Comptos, I (Pamplona
(10) Los tenentes de Resa que he podido documentar son: 1952), 171.
Fortún Lopez, mayo 1036. (14) Publ. MAGALLON. Colección diplomática de San Juan de la Peña, n.º IX,
García Oriol, noviembre 1044. págs. 31-32; y en TM, 6, nº. 14, pág. 50.
Don Pascual, febrero 1063.
Don Cecodin, 1064 a marzo de 1072.
96
97
San Esteban de Deyo.
El último tenente de San Esteban de Deyo, durante el siglo XI, fué el
Una narración histórica,quesepresentabajolaformadedocumento
conde Sancho Sánchez, que por vez primera lo encuentro el año 1084 (29),
señala que el año 1033 dió Sancho el Mayor al monasterio de Santa María
y se repite en textos de 1085 (30), 1089 (31), 1090 (32), 1091 (33), por última vez.
de Irache el "castellum unum Sancti Stephani", cuya identidad es fácil lograr
Poco después, el castillo de San Esteban de Deyo era donado por el rey
ya que la rúbrica —aunque tardía— que encabeza tal texto dice: "De castro
Sancho Ramírez y su hijo Pedro I al obispo e iglesia de Pamplona, juntamente
Sancti Stephani de Mont Iardin". Pero entre los motivos que originaron la
con otros bienes. El documento de donación donde aparece incluido el cas-
concesión real sólo se alude a las devastaciones de los musulmanes, a los
tillo que ahora nos interesa ("castrum Sancti Stephani cum villis suis et ter-
deseos que tenía el rey de restaurar los antiguos derechos de las iglesias, y
minis") aparece datado el 28 de octubre de 1087 en las copias hoy conocidas (34).
a los deseos de alcanzar la salvación eterna. Pero no hay alusiones a que
Pero es evidente que tal fecha resulta inaceptable, pues la lista de tenentes
los reyes antecesores del donante estuviesen enterrados en San Esteban de que presenta no está de acuerdo con la realidad histórica.
Monjardín.
Unos años más tarde, en 1045, el rey García de Nájera recobraba el cas- El documento que contiene la donación del castillo de San Esteban a
la iglesia pamplonesa es uno de los más interesantes y utilizados por los his-
tillo de San Esteban, cambiándolo por el monasterio de Santa María de Hiarte,
toriadores navarros: en su escatocolo se alude al señor Lope López como
merced a la intervención del sénior Sancho Fortuñones, "nutritor regis". El
señor de Ruesta. Pero en octubre de 1087 no lo era, todavía.
monarca recuerda que tal castillo fué conquistado por un su bisabuelo Sancho,
El estudio de los señores de Ruesta en estos tiempos puede servir para
del que apenas sabía nada —según se desprende del texto—, pero no alude
precisar la fecha del ya tantas veces aludido documento donacional. Lope
a la existencia de sepulcros regios en el castillo.
Garcés lo encuentro documentado como señor de Ruesta por vez primera el
El primer texto, evidentemente, no corresponde a un documento original:
14 de febrero de 1068 (35), habiendo menciones de 1075 (36), y posteriores.
quizás se trate de una noticia histórica manipulada. El segundo, no presenta
Pero sólo nos interesan las últimas, para precisar el momento de su muerte
suficientes elementos de juicio para constatar su autenticidad y fecha. Por
o cese. Es citado como vivo en marzo de 1090 (37), enero de 1091, ésta por
eso no debe extrañar que los primeros tenentes de San Esteban de Deyo
última vez, siendo el testimonio original (38). Su sucesor fué Lope López, qui-
(Monjardín) quizás estén en contradicción con ellos (15).
zás su hijo, según el apellido. Por vez primera es documentado el día 10 de
El primer tenente de esta fortificación aparece documentado el año 1031
con el nombre de Sancho Fortuñones; continuaba bajo el reinado de García
de Nájera, el año 1040 (16), y aparece su cronología perfecta en el día 26 de
diciembre de 1046 (17), 1056 (18), 1058 (19); el año 1060 aparece el "senior
Sancio Fortuniones dominator Sancti Stephani de Deio" (20). y su última
mención es del 30 de noviembre de 1065 (21).
Conclusiones
1.ª El rey Sancho Garcés 1 murió el día 10 de diciembre del año 925
2.ª Todos los años se debió celebrar el aniversario de la muerte de este
monarca (64), tanto durante el reinado de su hijo García Sánchez I como en
el de su nieto Sancho Garcés II Abarca (970-994).
3.ª El aniversario de la muerte de Sancho Garcés se conmemoraba, junto
al río Ebro, en "Arriezo", que corresponde a Resa en la Valderresa actual.
4.ª Sancho Garcés I y su hijo García Sánchez I fueron enterrados en el
"castrum Sancti Stephani".
5.ª Durante el siglo XI existieron dos lugares denominados "castrum
Sancti Stephani''. Uno, el de Deyo, llamado después de Monjardín; otro, si-
tuado en la actual Rioja o en la ribera navarra del río Ebro.
(65) En 928 (cfr. nota nº. 4) se alude al obispo Galindo que gobernaba en Pamplona,
Deyo y San Esteban. De la misma forma que no se pueden identificar Deyo y Pamplona,
no debían identificarse Deyo y San Esteban; esto es, el San Esteban aquí citado no puede
ser San Esteban de Deyo. Ha de ser el ahora exhumado. Por otro lado, los ataques que su-
frió el San Esteban cercano al Ebro (aparece documentado uno en 963 y quizás otro en
992), hasta su abandonamiento en los últimos años del siglo X, permitiría la equivocación
y confusión de ambos topónimos en uno solo.
(66) Las noticias conservadas sugieren la idea de que estas tierras de la confluencia
del Ebro y Ega tuvieron como fortificación más importante el núcleo defendido por Resa
y San Esteban, durante la primera mitad del siglo X. VIII
El año 968 los musulmanes reconquistaron Calahorra y la fortificaron, elevando sus
murallas. Con la fortificación de Calahorra se produjo un momento de inseguridad entre los
cristianos, que —según sospecho— debieron abandonar poco después Resa y San Esteban, LOS REYES PAMPLONESES ENTRE 905 Y 970
pues si bien García Sánchez II aún era enterrado en este último castillo, le reina Toda, falle-
cida poco más tarde, era enterrada en otro lugar que no conocemos.
(Notas cronológicas)
ADICIONES
Galindo y Feliza 14. Y Galindo aparece documentado entre los años 922 y 928,
Este documento se conserva en una versión retocada. Aun admitiendo que
con seguridad; y en 944, en un privilegio de autenticidad dudosa 15. Feliza no
fuese auténtico, es evidente que la fecha está mal leída por el copista del aparece en la documentación conocida. Y Valentín aparece citado en dos docu-
«Becerro galicano», ya que ha copiado «sub era tertena centena sexdena et Cª mentos del día 22 de noviembre de 947 16. El documento de Irache es de 958.
IIIIª»7,aun cuando en el margen señala que es de la «era DCCCC. LXXXX. A partir de este momento ya no nos interesan los textos recogidos por el
IIII», si bien en vez de copiar las cuatro equis pone su equivalente equis as- P. Moret. Sí podemos indicar que en el cartulario emilianense hay documentos
pada. Sería pues del año 956. atribuidos a García Sánchez I, correspondientes a los años 920 17, 924 18 y 929 19,
b) Donación de la iglesia de Santa Agueda de Nájera, hecha por los mis- que son falsos: quizás por eso no los reseñó el aludido analista.
mos reyes al monasterio emilianense el año 927 8. La revisión de la documentación recogida para comprobar el reinado de
Tanto el P. Moret como el P. Serrano no vieron que en la fecha hay otra García Sánchez I entre 925 y 9-30 demuestra que es inválida. Luego habrá que
equis aspada en la copia del «Becerro Galicano», y atribuyen al año 927 un volver sobre el asunto para precisar la sucesión en el trono tras la muerte de
texto del 957. Sancho Garcés I el día 10 de diciembre del año 925.
c) Donación de la iglesia de San Julián de Agreda y la de Santa Cruz de LA SUCESIÓN DE SANCHO GARCÉS I, SEGÚN LOS DOCUMENTOS Y TEXTOS
Rabate, sita ésta en Tarazona, realizada por García Sánchez I y su madre la
reina Toda el día 5 de septiembre de 927 9. CRONÍSTICOS.
Este documento es absolutamente falso. Y su falsedad la puede ver cual- El rey Sancho Garcés I murió el día 10 de diciembre de 925 20. Dejaba
quiera que considere que las tierras de Agreda y Tarazona sólo estuvieron en varias hijas, y —al parecer— sólo un hijo varón: el que conocemos bajo el
manos de reyes cristianos a partir del siglo XII. nombre de García Sánchez I, que en el momento de la sucesión sólo contaba
d) Agregación de la iglesia de Santa María de Tera, sita en tierras de doce años de edad 21. Quedaba planteada con toda evidencia una época difícil,
Numancia, al monasterio de San Millán de la Cogolla, hecha por los mismos dada la menor edad del posible monarca. La solución de este problema sólo la
reyes García Sánchez I y Toda el mismo 5 de septiembre de 927 10. podemos conocer conjugando los escasos textos documentales y cronísticos.
La falsedad de este documento es tan evidente como la del anterior. Las Según los Anales de Pamplona, el sucesor de Sancho Garcés I fue su her-
tierras de Soria también se ocuparon a principios del siglo XII. mano Jimeno Garcés que reinó poco más de cinco años. La documentación
e) Donación de la iglesia de Santa Cruz de Ciorriz, en Pamplona, hecha coetánea confirma esta noticia cronística. Ya se ha indicado anteriormente que
en septiembre de 927 por los mismos García Sánchez I y Toda al monasterio el año 928 se hacía la demarcación de Benasa y Catamesas «ante rege Scemeno
emilianense 11. Garcianes et suo creato domno Garsea, filio de rege Sancio Garsianes» 23. Este
Otro documento falso, de la misma factura que los anteriores, y falsificado documento atribuye el título de rey a Jimeno Garcés, y no a su sobrino el
en la misma época: segunda mitad del siglo XII. futuro García Sánchez I, estando acorde con los Anales de Pamplona.
f) Confirmación de la demarcación de Benasa y Catamesas, hecha el Lo mismo ocurre en un documento que contiene el cambio de unas tierras
año 928 «ante rege Scemeno Garcianes et suo creato domno Garsea, filio de y campos hecho por los vecinos de Viguera y el abad Auriolo de Albelda, que
rege Sancio Garsianes», que en su fecha precisa todavía que era «regnante asegura en la fecha que reinaba «principe Semeno Garseanis in Pampilona,
Scemeno Garsianes cum suo creato domno Garsea in Pampilona et in Deiu» 12. comes Alvaro Arramelliz in Alava», el día II de enero de 931 24. Entre los con-
Este documento auténtico ha sido utilizado parcialmente por el P. Moret, firmantes aparece «Eximio rex»; y entre los testigos, «Semenus rex serenissi-
mus» y «Garsea rex filius Sancionis».
pues sirve para precisar el reinado de García Sánchez I, pero —esto es lo que
el P. Moret no tiene en cuenta—, juntamente con Jimeno Garcés: utilizaremos 14 Cfr. LACARRA, Textos, p. 255.
este dato más abajo. 15 Cfr. A. UBIETO ARTETA, Las diócesis navarro-aragonesas durante los siglos IX y X,
g) Donación hecha por doña Celo al monasterio de Santa María de Ira- en "Pirineos", X (Zaragoza 1954), p. 188. Ver las páginas 41-42 de este libro.
che de una viña sita en Ullato, el año 928. En la fecha aparece «regnante rege 16 El obispo Valentín se cita en el Cartulario de Albelda, p. 46 y 48. También en otro
documento, aunque sospechoso, del mismo 947 (Cfr. Cartulario de San Juan de la Peña I
Garsiano, regina domna Tota, episcopo Valentino» 13. p. 55).
La fecha de este documento está mal transcrita por el copista del siglo XIII, 17 Cfr. P.SERRANO,Cartulario de San Millán de la Cogolla, n.º 16, p. 22-23.
autor del Cartulario de Irache. Copió «era DCCCCª. LXª VIª.», donde había 18 Cfr. P. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, n.º 17, p. 23-24
una equis aspada, quitando treinta años al documento. La comprobación es 19 Cfr. P. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, n.º 23 a 25 p. 31 a 35.
20 Vid. la nota n.º 5.
fácil: el obispo Valentín citado en la data lo fue de Pamplona después de
21 Los Anales de Pamplona dicen, tras señalar la muerte del rey Jimeno Garcés: "Suc-
cessit vero post eum nepus eius Garsea Sanzonis duodecino etatis sue, anno sub era D C C
7 La edición y lectura el P. Serrano es arbitraría aquí. (roto) , vid. en LACARRA, Textos, p. 255, n.º 8.
8 Publica P.SERRANO,Cartulario de San Millán de la Cogolla, n.º 22, p. 29-30.
22 Los Anales de Pamplona señalan la muerte de Sancho Garcés I, y añaden: "Suc-
9 Publica P.SERRANO,Cartulario de San Millán de la Cogolla, n.º 19, p. 26-27. cessit vero post eum frater eius Scemeno Garseanis, et regnavit annos V et menses V (roto)"
10 Publica P.SERRANO,Cartulario de San Millán de la Cogolla, nº. 20, p. 27-28. vid. en LACARRA, Textos, p. 255, n.º 7.
11 Publica P.SERRANO,Cartulario de San Millán de la Cogolla, n.º 21, p. 28-29.
23 Cfr. UBIETO ARTETA, Cartulario de San Juan de la Peña, I, n.º 14, p 47-50
12 Cfr. UBIETO ARTETA, Cartulario de San Juan de la Peña, I, n.º 14, p. 47-50.
24 Cfr. UBIETO ARTETA, Cartulario de Albelda, n.º 6, p. 28-30.
13 AGN, Becerro de Irache, fol. I, copia siglo XIII.
108 109
El reinado de Jimeno Garcés en Pamplona está perfectamente documen- La regencia de Toda duró hasta que Adberrahman III colocó en el trono
tado, aun cuando sólo lo sea por estos dos textos: hay que tener en cuenta que su pariente García Sánchez I el año musulmán 322. La noticia no precisa más
del período 925-931 se conservan tres documentos únicamente, los dos aludidos, la fecha, pero con todo aún es aprovechable. El año musulmán 322 correspon-
y otro otorgado por la reina Toda, en el que no se indica quien reinaba, aun dió en nuestro sistema cristiano al período de tiempo comprendido entre el día
cuando García Sánchez I aparece en el protocolo documental: sólo es aludido
como «filio meo Garsia Sancius» 25. 22 de diciembre del año 933 y el 10 de diciembre del año 934. Es imposible
El rey Jimeno Garcés murió el día 29 de mayo de 931, según los Anales que se produjera en esos escasos días de diciembre de 933. Luego la regencia
de Pamplona, tras un reinado de cinco años y cinco meses 26. de la reina Toda alcanzó desde el 29 de mayo de 931 hasta el año 934. Preci-
sar más la fecha se podría lograr considerando que las expediciones musulma-
La sucesión del rey Jimeno
nas contra los estados cristianos se realizaban normalmente hacia el verano:
Los reyes Sancho Garcés I y Jimeno Garcés tenian un hermano llamado recordemos que la campaña de Muez se desarrolló entre el día 4 de julio y
Iñigo Garcés: todos vivían el 1 de octubre de 921 27. Pero no sabemos si Iñigo el 16 de agosto de 920, mientras que la campaña de Pamplona de 924 se pro-
Garcés todavía existía el 29 de mayo de 931. En caso afirmativo, el problema
dujo entre el 10 de julio y el 1 de agosto siguiente 31.
de la sucesión se complicaba.
Un texto cronístico recogido por Al Makkari explica un poco confusamen- Es admisible pues que la proclamación de García Sánchez I como rey de
te lo ocurrido. Dice así: «Cuando falleció (Sancho hijo de García), rey de los Pamplona, con el consiguiente alejamiento de la reina Toda de la regencia, se
Vascones, se levantó con el poder su mujer Toda, y fue tutora del hijo del rey produjo durante el mes de julio-agosto del año 934. La nueva cronología que
difunto. Luego se sublevó contra Adderrahman III el año 325 (936-937). Y
atribuímos al reinado de García Sánchez I está absolutamente comprobada por
Abderrahman III atacó su país y arruinó las cercanías de Pamplona, y repitió
contra ella como antes las expediciones. Y antes de esto, el año 322 (933-934), la tradición cronística: el Initium regnum Pampilonam señala que tal monarca
atacó Ujchmt. Luego marchó a Pamplona, y le salió Toda a recibirle, y se reinó treinta y cinco años 32. Como García Sánchez I murió el día 22 de febrero
puso bajo su obediencia. Y entonces Abderrahman III colocó en el trono de del año 970 33, partiendo de los meses de julio-agosto de 934 habría reinado
Pamplona a un hijo de la reina, llamado García» 28. justamente treinta y cinco años, con unos pocos meses más.
Las noticias de Al-Makkari ordenadas cronológicamente quedarían así:
a) Muerte del rey Sancho Garcés I. En la serie de noticias transmitidas por Al-Makkarí quedaría por compro-
b) La reina Toda se alza con el poder, ejerciendo la tutoría sobre su hijo. bar la sublevación hecha por la reina Toda —o mejor por García Sánchez I—
c) Abderrahman III va a Pamplona el año musulmán 322 (933-934), la contra Abderrahman III, y la subsiguiente campaña de castigo realizada por
reina Toda se somete a Abderrahman III, y éste coloca en el trono pamplonés el califa el año de la hégira 325. Es sabido que el año 937 hubo una coalición
a García Sánchez I. de Ramiro II de León, García Sánchez I de Pamplona, y el gobernador musul-
d) Doña Toda —o quizás mejor su hijo García Sánchez I— se subleva
mán de Zaragoza Mohamed ben Hashim, contra la que fue Abderrahman III,
el año musulmán 325 (936-937) contra Abderrahman III, que como castigo
arruinó las cercanías de Pamplona. conquistando primero Calatayud, luego Zaragoza, y finalmente —según Ibn
Este texto, ya lo hemos visto, no es exacto para el año 925, pues la docu- Jaldún— llegó hasta tierras de Pamplona 34.
mentación no presenta a la reina Toda como regente. Pero podría serlo para el Con el traslado de la fecha del comienzo del reinado de García Sánchez I
momento de la muerte del rey Jimeno Garcés el día 29 de mayo de 931. se plantean nuevos problemas, que procuraré resolver en otra ocasión. Y el
Efectivamente, los escasos documentos conservados para este periodo con-
firman la regencia de Toda tras la muerte del rey Jimeno Garcés. El día 9 de problema surge al interpretar esta frase de los Anales de Pamplona: «Succes-
marzo de 933 el rey García Sánchez I y su madre la reina Toda confirmaban sit vero post eum nepus eius Garsea Sanzionis duodecimo etatis sue» 35. Garcia
al monasterio de San Pedro de Siresa la posesión del valle de Hecho 29. Y Sánchez I tenía doce años al suceder a su tío. Pero, cuándo: ¿en mayo de 931
ambos donaban la villa Unión al monasterio de San Martín de Albelda el 26 al morir Jimeno Garcés? ¿En julio-agosto de 934 al ser entronizado por Abde-
de junio siguiente 30.
31Cfr.José LACARRA, Expediciones musulmanas contra Sancho Garcés (905-925),
25 UBIETO ARTETA, Cartulario de Albelda, n.º 5, p. 24-28. en esta revista, I (Pamplona 1940), p. 55-67.
26 texto de la nota n.º 22. Posiblemente en el espacio roto no hubiese cifra algu- 32 El Initium regnum Pampilonam señala que "Item filius eius Garsea rex regnabit
na, pues entre el 10 de diciembre y el 29 de mayo pueden contarse los cinco meses que annos XXXV" (cfr. LACARRA, Textos, 259 n.º 2). Y a partir de aquí se repite la noticia con
se indican. frecuencia.
27 Cfr. UBIETO ARTETA, Cartulario de San Juan de la Peña, I, N.º 12, p. 43. 33 "Obiit era millessima VIII, VIII kalendas martias", en LACARRA, Textos, 255, n ° 8.
28 Debo esta versión a don Ambrosio Huici. Es conocida la que dio Gayangos a Go- 34 Cfr. E. LEVI-PROVENÇAL, España musulmana hasta la caido del califato de Córdoba,
VANTES, Diccionario, 240.
en "Historia de España dirigida por Menéndez Pidal", IV (Madrid 1950), p. 290-291.
29 Cfr. UBIETO ARTETA, Cartulario de Siresa, n.° 7, p. 25-27. 35 Vid. la nota n.º 21.
30 C f r . UBIETO ARTETA, Cartulario de Albelda, n.° 7 , p . 3 0 - 3 2 .
110
rrahman III? En el primer caso, habría nacido hacia el año 919; en el segundo,
hacia el año 922.
Tras la revisión realizada, la cronología para los primeros reyes de Pam-
plona durante la primera mitad del siglo X queda así:
Sancho Garcés I, 905 a 10 diciembre de 925.
Jimeno Garcés, 10 diciembre de 925 a 29 de mayo de 931.
Toda, regencia en favor de su hijo, 29 de mayo de 931 a julio-agosto
de 934.
García Sánchez I, julio-agosto de 934 a 22 febrero de 970.
IX
monarca navarro, que hasta entonces habla estado bajo la tutoría s e g u n d o m a t r i m o n i o c o n la v i u d a d o ñ a S a n c h a , h i j a d e G a r c í a Ji-
d e su t í o y «baiulus» Jimeno Garcés. También indiqué que, según m é n e z , d e la q u e t u v o d o s h i j a s : doña Andregoto Galíndez y doña
S á n c h e z I contrajo dos matrimonios: con doña Andregoto Galíndez, que n o conocemos, pasaron a doña Andregoto Galíndez, que pudo
f u é m a d r e de d o n R a m i r o , p r i m e r rey d e V i g u e r a . L a i n t e g r a c i ó n d e l c o n d a d o d e A r a g ó n e n el r e i n o de Pamplona,
s e g ú n Z u r i t a , se d e b e a q u e «el r e y G a r c i I ñ i g u e z [ d e b e l e e r s e Gar-
cía Sánchez]... casó c o n d o ñ a Urraca... que fué hija de Endregoto
Galíndez, h i j o del c o n d e Galindo Aznar [ I I ] . . . y c o n este matrimo-
Matrimonios de García Sánchez
n i o se j u n t ó el c o n d a d o d e A r a g ó n al r e i n o d e S o b r a r b e y Pamplo-
na» 10. B l a n c a s , e m p e ñ a d o e n a l a r g a r la lista d e r e y e s y c o n d e s ara-
El matrimonio de don García Sánchez II con doña Andregoto
goneses, casó a una hija de don Andregoto Galíndez con García,
Galíndez lo d o c u m e n t a un privilegio conservado e n el L i b r o de la
hijo de Sancho Abarca, colocándolos a principios del s i g l oIX11.
cadena del Ayuntamiento de Jaca: en el año 971, doña Andre-
X i m é n e z de Embún c r e e q u e a la m u e r t e del c o n d e Galindo Aznar,
g o t o G a l í n d e z , su h i j o S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a y la e s p o s a d e éste,
d o ñ a A n d r e g o t o G a l í n d e z « l l e v ó e n d o t e el c o n d a d o d e A r a g ó n a su
U r r a c a F e r n á n d e z , o f r e c i e r o n a S a n P e d r o d e S i r e s a la villa d e J a b i e -
m a r i d o G a r c í a S á n c h e z I, rey d e P a m p l o n a , c o n c u y a a l i a n z a vinie-
r r e d e M a r t e s 6.
ron a fundirse en u n o ambos estados» 12, s i e n d o d e la m i s m a opinión
El m a t r i m o n i o de G a r c í a S á n c h e z I c o n d o ñ a A n d r e g o t o Galíndez
Giménez S o l e r 13 y Lacarra 14. S e r r a n o y S a n z s o s p e c h a q u e el conde
d e b i ó o b e d e c e r a c a u s a s p o l í t i c a s . El c o n d e d e A r a g ó n Galindo Az-
a r a g o n é s m u r i ó d e 930 a 935, n o s u c e d i é n d o l e e n el c o n d a d o ninguno
n a r I I , c u y a s f e c h a s e x t r e m a s d e g o b i e r n o c o n o c i d a s s o n los a ñ o s 893
d e s u s h i j o s , y sí F o r t ú n J i m é n e z , q u e lo ve a p a r e c e r e n 947, d u r a n t e
y 922 7, m u e r t o antes que el rey de Pamplona Sancho Garcés I
el r e i n a d o d e G a r c í a S á n c h e z I 15. B a l l e s t e r o s repite parecidas pala-
( 9 0 5 - 9 2 5 ) 8, t u v o d e su p r i m e r a e s p o s a , la g a s c o n a doña Acibella, a
b r a s a las s u s c r i t a s p o r X i m é n e z de Embún e n u n a d e sus p á g i n a s 16,
d o ñ a T o d a , c o n d e s a de Ribagorza, a d o n R e d e m t u s , que f u é obispo,
p e r o s e g u i d a m e n t e c o n f u n d e al m a r i d o d e d o ñ a A n d r e g o t o , llamán-
y a d o n M i r ó n . Q u i z á d e s a p a r e c i d a su e s p o s a y la d e s c e n d e n c i a capaz
dolo Sancho Garcés 17.
D o ñ a A n d r e g o t o d e b i ó n a c e r , s e g ú n los p a r e n t e s c o s y é p o c a s que
5. Cfr. MAQQARI, II, 135, citado por GOVANTES, Diccionario geográfico-histórico
de España. Rioja (Madrid, 1846), 240.
6. Publ. Dámaso SANGORRÍN, El Libro de la Cadena del Concejo de Jaca (Za- 9. C f r . LACARRA, Textos, 224, n ú m s . 24 y 6.
ragoza, 1921), 17-19, que t r a e bibliografía. Publicado en TM, 2, n º . 9. 10. ZURITA, Anales, lib. I, cap. VII.
Los documentos del m o n a s t e r i o de San Millán de la Cogolla emitidos por el 11. BLANCAS, Comentarios, 54.
rey G a r c í a Sánchez I y su segunda esposa T e r e s a están confirmados por "Sancius 12. XIMÉNEZ DE EMBÚN, Ensayo histórico acerca de los orígenes de Aragón y
ipsius regis filius". Navarra (Zaragoza, 1878), 180.
7. Cfr. LACARRA, Textos navarros del Códice de Roda, en " E s t u d i o s de Edad 13. GIMÉNEZ SOLER, La Edad Media en la Corona de Aragón (Barcelona, 1944),
Media de la Corona de Aragón", I (Zaragoza, 1945), 244. pág. 7 4 .
8. L a Crónica de San Juan de la Peña (edic. de XIMÉNEZ DE EMBÚN, Zarago- 14. LACARRA, Orígenes del condado de Aragón (Zaragoza, 1945), 15.
za, 1876), dice en el cap. IX del texto a r a g o n é s : "E depues de la m u e r t da aquesti 15. SERRANO Y SANZ, Noticias y documentos históricos del condado de Riba-
rey F e r t u n y o Garcia, regnó en P a m p l o n a el rey Sancho Garcia, et en vida s u y a gorza hasta la muerte de Sancho Garcés III (Madrid, 1911), 196.
m u r i o en Aragón el comte Galindo". Sobre el valor histórico de la versión ara- 16. BALLESTEROS BERETTA, Historia de España y su influencia en la Historia
gonesa de tal f u e n t e vid. UBIETO ARTETA, Notas sobre la Crónica de San Juan Universal (Barcelona, 1944), II, 413.
de la Peña, en "Pirineos". VI (Zaragoza, 1950). 17. BALLESTEROS, Historia, I I , 428.
116 117
C o n e s t o se a p a r t a d e la c o r t e p a m p l o n e s a a d o ñ a A n d r e g o t o , que
Apartamiento de doña Andregoto
se r e t i r a a s u s p o s e s i o n e s .
P o c o d e s p u é s se g e s t i o n a el n u e v o m a t r i m o n i o del m o n a r c a . Los
L a c o n t i n u a d a i n f l u e n c i a d e d o ñ a T o d a y la a u s e n c i a d e mencio-
documentos de San Millán de la C o g o l l a citan insistentemente el
nes documentales de doña Andregoto nos h a c e suponer un aparta-
n o m b r e de la n u e v a reina, Tarasia 21. Es d i f í c i l p r e c i s a r la f e c h a de
m i e n t o d e la p r i m e r a e s p o s a d e G a r c í a S á n c h e z I d e la c o r t e pam-
este m a t r i m o n i o . Los p r i m e r o s d o c u m e n t o s correspondientes al rei-
p l o n e s a , a p a r t a m i e n t o q u e t e r m i n a c o n la m u e r t e d e l r e y (970), p u e s
n a d o de G a r c í a S á n c h e z I están m a l f e c h a d o s , pues presentan datas
al a ñ o s i g u i e n t e , d o ñ a A n d r e g o t o y su h i j o S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a ,
c o m p r e n d i d a s e n t r e l o s a ñ o s 920 y 929, c u a n d o t o d a v í a n o e r a rey.
a d e m á s d e la e s p o s a d e éste, c o n f i r m a b a n el ú n i c o d o c u m e n t o con-
servado de los que probablemente emitió la condesa heredera de
18. García Sánchez I t e n í a doce a ñ o s c u a n d o comenzó a r e i n a r ( C f r . L A C A R R A , Aragón 24.
h a b í a s i d o d e d o ñ a N u ñ a , a c a m b i o d e u n a v a c a c o n su b e c e r r o . El Problemas que p l a n t e a la n u -
d o c u m e n t o , que n o tiene f e c h a , aunque h a y a m o s de colocarlo entre lidad del primer matrimonio
el a d v e n i m i e n t o de S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a al t r o n o y la muerte
de d o ñ a A n d r e g o t o , f u é t e s t i f i c a d o p o r el s e ñ o r G a r c i a Fortuñones L a s e p a r a c i ó n d e G a r c í a S á n c h e z I y d o ñ a A n d r e g o t o , y el n u e v o
piedades, e x i m i e n d o a sus h a b i t a n t e s de los servicios reales y p a s á n - tales n o abundan, voy a aportar una serie de notas que pueden
c o n d i v e r s o s b i e n e s . Es d e s u p o n e r q u e la m a y o r p a r t e i r í a n a p a r a r Es i n t e r e s a n t e v e r q u e p o c o d e s p u é s del m a t r i m o n i o d e d o n G a r c í a
a m a n o s d e su h i j o . S a b e m o s , sin e m b a r g o , q u e a su s o b r i n a Andre- Sánchez I con doña Teresa (hacia 943), a p a r e c e e n la documenta-
goto, nieta de d o ñ a Belasquita y m a d r e del c o n d e de Navarra San- c i ó n del m o n a s t e r i o a r a g o n é s d e S a n J u a n d e la P e ñ a la s u s c r i p c i ó n
c h o S á n c h e z , le d e j ó a l g u n o s b i e n e s , p u e s c u a n d o e s t a s e ñ o r a donó d e u n d o n F o r t ú n J i m é n e z , c o n d e d e A r a g ó n , c o m o e n c a r g a d o d e la
al c e n o b i o d e S a n M i l l á n d e la C o g o l l a el m o n a s t e r i o d e S a n Salva- e d u c a c i ó n del f u t u r o rey d o n S a n c h o G a r c é s II Abarca. U n a dona-
d o r d e B e r n u é s , s i t o e n A r a g ó n , lo h i z o « p r o m e e a n i m e remedium c i ó n h e c h a (947) p o r la r e i n a v i u d a d o ñ a T o d a al m o n a s t e r i o d e S a n
et p e c c a t o r u m nostrorum requiem, et pro a n i m a ex avuncula mea J u l i á n d e L a b a s a l n o s d i c e q u e a q u e l c o n d e asistió a la c o n s a g r a c i ó n
regina d o m n a Endrigoto» 27. y confirmó la o b l a c i ó n real 30. Y otra donación del m i s m o año nos
e n el v i e n t r e . L a d i f u n t a r e i n a e s t a b a r o d e a d a d e h o m b r e s matados
i n d i c a q u e G a r c i a S á n c h e z r e i n a b a e n A l a v a y N á j e r a , m i e n t r a s quo
p o r los m u s u l m a n e s ; d e su v i e n t r e salía u n a m a n o d e n i ñ o . El n o b l e
d o n F o r t ú n era c o n d e de A r a g ó n 31. Al a ñ o s i g u i e n t e (948), o t r o do-
se a c e r c ó h a s t a el c a d á v e r d e la r e i n a y c o n gran cuidado extrajo
c u m e n t o r e s a l t a q u e e s t a f o r m a de g o b i e r n o se d e b i a a la m i n o r i d a d
del v i e n t r e u n n i ñ o v i v o , q u e e d u c ó e n su c a s a . A l c a b o d e u n o s a ñ o s ,
d e l p r i m o g é n i t o del m o n a r c a q u e se e d u c a b a e n A r a g ó n y e s t a b a al
los a r a g o n e s e s p r e c i s a r o n elegir rey; el n o b l e s a l v a d o r se presentó
f r e n t e d e l o s a s u n t o s d e l E s t a d o , b a j o la p r o t e c c i ó n y custodia del
a n t e la a s a m b l e a r e u n i d a , y, c o g i e n d o al n i ñ o e n t r e s u s p i e r n a s , lo
«baiulus» Fortún Jiménez 32.
La Crónica de San Juan de la P e ñ a (CP), recogiendo noticias c h o Garcés II Abarca, c u a n d o c o m e n z ó a reinar en P a m p l o n a (970)
l i t e r a r i a s p r o b a b l e m e n t e o r a l e s , c o l o c a a I ñ i g o A r i s t a e n la é p o c a d e t e n í a a l r e d e d o r d e t r e i n t a a ñ o s . P r o b a b l e m e n t e , la l e y e n d a recogida
Abarca: cierto día u n n o b l e de A r a g ó n llegó a un valle de tierras según hemos indicado arriba. L a e d u c a c i ó n y e x h i b i c i ó n h e c h a por
de Aibar y e n c o n t r ó a la r e i n a doña Iñiga muerta de un lanzazo el magnate ante la asamblea hay que identificarla con la baylía
e j e r c i d a p o r el c o n d e F o r t ú n J i m é n e z d u r a n t e l o s p r i m e r o s a ñ o s del
f u t u r o r e y d e P a m p l o n a . Y los a n a c r o n i s m o s y e q u i v o c a c i o n e s d e a p e -
31. Publ. MAGALLÓN, Colección diplomática, n ú m . X I ; Y TM, 6, n º . 16.
l l i d o s p u e d e r e s p o n d e r a d e f e c t o d e la t r a n s m i s i ó n oral.
32. Publ. MAGALLÓN, Colección diplomática, n ú m . X I I . El documento dice:
" G a r t i a Sancionis rex in P a m p i l o n i a et in A r a g [ o ] n e , r e g n a n t e F o r t u n i o Sceme-
nonis et suo creato rege domno Sancio possidentes A r a g o n e " ; y TM, 6, n º . 18.
P a r a MORET (Anales, II, 30-31), Garcia Sánchez I encomendó a su p r i m o her-
m a n o F o r t ú n J i m é n e z la educación del i n f a n t e don S a n c h o p a r a que lo impusiese Los condes de Aragón
en las f o r m a s de gobierno del condado de Aragón.
XIMÉNEZ DE EMBÚN (Ensayo, 188) cree q u e García Sánchez I colocó a Sancho L a m e n c i ó n del c o n d e de A r a g ó n F o r t ú n J i m é n e z h a h e c h o pensar
G a r c é s Abarca al f r e n t e del condado aragonés, a n t e s de 948, p a r a sostener los
a algunos historiadores, quizá influidos por l a s listas c o p i a d a s por
e m p u j e s de los Tochibíes de Zaragoza.
Sin embargo, resalta y confirma c u a n t o he expuesto m á s a r r i b a la donación Blancas, q u e al c o n d e Galindo Aznar I I le s u c e d i e r o n su h i j o Ji-
de Abetito, que dice: "dedicata est ecclesia Sancti I o h a n n i s ab Ennecone episco-
po... C u m q u e t r a n s i s s e n t a n n i pene XXXª... contigit p e r v e n i r e ad a u r e s comitis
F o r t u n i o E x i m i n o n i s , qui t u n c in t e m p o r i b u s s u b r e g i m i n e regis Garcie Sancionis, 34. Crónica de San Juan de la Peña (edic. c i t a d a ) , cap. X I I .
filio de T o t a regina, p r e e r a t in A r a g o n e n s i p r o v i n t i a " (MAGALLÓN, Colección di- Cfr. M E N É N D E Z P I D A L , Romance del nacimiento de Sancho Abarca, en "Melanges
plomática, p. 47). El d o c u m e n t o es de 959. de Philologie r o m a i n e et d ' H i s t o i r e l i t t é r a i r e , o f f e r t à M. Maurice W i l l m o t t e " (Pa-
33. Crónica de San Juan de la Peña (edic. c i t a d a ) , cap. X. rís, 1910), 371-376.
Sobre este punto, con sus rectificaciones, ver las páginas 14-15 de este libro.
122 123
m e n o Galindez, y posteriormente don Blasco Jiménez y don Fortún la minoría del monarca. Después, en año también inseguro, pero
Jiménez, hijo y nieto respectivamente de Jimeno Galindez 35. Pero coetáneo o posterior al del matrimonio de García Sánchez I con
sabiendo que Galindo Aznar II fué c o n t e m p o r á n e o de S a n c h o Gar- doña Teresa, Fortún Jiménez aparece como «pincerna» dentro de
cés I (905-925), es t o t a l m e n t e inadmisible que u n biznieto del conde la c o r t e real 42. A p a r t i r de 943 se c i t a e n los d o c u m e n t o s emilianenses
PARENTESCO
55. El documento citado en la n o t a 6 dice: " r e g n a n t e Sancio G a r s e a n i s et
U r r a c a regina in Aragone et Pampilonia et Degio".
128
Apéndice
[970 - 972]
La reina doña Andregoto interviene ante doña Oria y su marido Lope B l a s -
cones para que entreguen a la iglesia de Santa María y San Saturnino
de Lisabe una tierra, a cambio de una vaca con su becerro.
[ S ] u b C h r i s t i n o m i n e et e i u s g r a t i a . H e c est n o t i c i a c a r t u l a t e s t a m e n t i
d e illa t e r r a d e d o n n a N u n i a q u e est i n t e r illo o r t o m a i o r e e t illo m o l i n o
e t findet illa t e r r a d e L i s a b e p e r m e d i u m et t e n e t illo u n o c a p o d e illa l i m i t e
d e illo o r t o d e d o n a N u n n i a u s q u e finget in S a r r e s a z o , r e g n a n t e a u t e m r e x
S a n c i o G a r s e a n e s in P a m p i l o n i a et s u a g e n i t o r e r e g i n a d o n n a E n d e r g o t o
in L u m b e r r i . P e t i b i t e r g o r e g i n a d o n n a E n g r e g o t o ipsa t e r r a q u o d s u p r a MONARCAS N A V A R R O S OLVIDADOS:
s c r i p s i m u s a d n e t a d e d o n n a N u n i a d o n n a A u r i a et a d v i r e i u s L o p e B l a s -
c o n e s , q u i e u m t e n e b a n t . P l a c u i t a d r e g i n a u t d o n a s s e n t illa t e r r a a d L i s a b e LOS REYES DE VIGUERA
et a d v o l u n t a r o n d o n n a A u r i a et v i r e i u s L o p e B l a s c o n e s et p e r c o n s i l i o
d e r e g i n a m i s e r u n t illa t e r r a a d S a n c t a M a r i a et S a n c t i S a t u r n i n i d e L i s a b i .
E g o a u t e m I o h a n n e s q u a s i a b b a q u i e r a m in L i s a b i i n illis d i e b u s , e g o c u m
f r a t r e s m e o s d e d i m u s u n a b a c c a c u m s u o b e z e r r o a d L o p e B l a s c o n e s et a d
s u a u x o r e d o n n a A u r i a e t r e c o l l i g i m u s illa t e r r a a d L i s a b i s i n e ulla q u e r e l l a .
R e g i n a domino E n d e r g o t o p e r c u i u s c o n s i l i u m f u i t f a c t a ista c a u s a t e s t i s
[signo], G a r s e a F o r t u n i o n e s d e C a p a n a s t e s t i s , p r e s b i t e r F a l c o n t e s t i s [sig-
no], X e m e n M i r o n e s t e s t i s , I o h a n n e s G a r b i s s o n e s d e L u m b e r r i et M u n i o
B l a s c o n e s et M u n i o B l a s c o n e s q u i f u e r u n t in i s t o m e r c a t o t e s t e s s u n t , et
totos vicinos de L u m b e r r i testes sunt. E g o I o h a n n e s abba m a n u p r o p r i a
r o b o r a v i et t e s t i s f u i .
Publicado en
"Hispania", 10 (Madrid 1950), páginas 3-24.
L o s o r í g e n e s del r e i n o de N a v a r r a y del c o n d a d o de A r a g ó n
son o b j e t o de n u m e r o s o s estudios, publicados recientemente. La
d i v e r s i d a d d e o p i n i o n e s y p a r e c e r e s e m i t i d o s i n d i c a n q u e el p r o -
b l e m a e s t á t o d a v í a p o r r e s o l v e r ( 1 ) . Y la h i s t o r i a d e e s t o s a n t i -
g u o s E s t a d o s p i r e n a i c o s t a m p o c o e s b i e n c o n o c i d a , p u e s la s e r i e
de r e y e s y c o n d e s , a n t e r i o r e s a S a n c h o el M a y o r , e s i n s e g u r a y
q u i z á a l g ú n día s e a a u m e n t a d a .
E n este breve artículo v o y a reseñar unas notas sobre deter-
minada dinastía real navarra p o c o conocida. Mas, antes de pasar
adelante, notaré que los reyes o condes pirenaicos lo son de los
p a m p l o n e s e s , de l o s a r a g o n e s e s , etc., y n o d e N a v a r r a , o d e A r a -
gón, c o n c e p t o s m á s modernos. L a idea de N a v a r r a no aparece
g r e s o s del r e y S a n c h o G a r c é s ( 9 0 5 - 9 2 5 ) r e s p o n d i e r o n l o s m u s l i m e s
en el c a m p o h i s t ó r i c o h a s t a d e s p u é s d e a l g u n o s s i g l o s , y enton-
c o n u n a s e r i e d e e x p e d i c i o n e s de c a s t i g o , y a a l u d i d a s . Posterior-
ces, a ñ o 1087, q u e d a v i n c u l a d a a un t e r r i t o r i o f o r m a d o p o r las
m e n t e , l a s l u c h a s c o n t i n ú a n y l o s c o r d o b e s e s i n t e r v i e n e n en l o s
t i e r r a s s i t a s al S u r de la M o n t a ñ a y al N o r t e del r i o E g a , te-
p r o b l e m a s i n t e r n o s del r e i n o p i r e n a i c o . A s í , en 9 3 3 - 9 3 4 , Abde-
niendo c o m o ciudades m á s importantes a Pamplona y Estella,
r r a h m a n III l l e g ó h a s t a P a m p l o n a , y d o ñ a T o d a , v i u d a d e S a n c h o
q u e d a n d o T a f a l l a f u e r a d e lo q u e p o r a q u e l l o s d í a s se l l a m ó " C o n -
G a r c é s y m a d r e del i n f a n t e G a r c í a S á n c h e z , p e n s a n d o en su v e n -
d a d o de N a v a r r a " ( 2 ) . S a b i d o es, p o r o t r o l a d o , q u e e n el s i g l o XII
g a n z a c o n t r a el " b a i u l v s " J i m e n o G a r c é s , le r i n d i ó o b e d i e n c i a . E l
los tudelanos, según resalta un documento, no se consideraban
o m e y a c o l o c ó en el t r o n o al i n f a n t e d o n G a r c í a — e l G a r c í a S á n -
navarros (3).
c h e z q u e o c u p a el t r o n o h a s t a 9 7 0 — , y d e s p u é s se d i r i g i ó h a c i a
tierras de Alava (5). Para comprender esta intromisión, así
A p r i n c i p i o s del s i g l o X, l o s p a m p l o n e s e s del r e y S a n c h o G a r - como otras que enumeraremos, no debemos olvidar que Abde-
c é s ( 9 0 5 - 9 2 5 ) , i m p e l i d o s p o r la s a v i a y el e m p u j e de la n u e v a d i - rrahman III era sobrino carnal de la r e i n a d o ñ a T o d a y , por
nastía que acababa d e o c u p a r el t r o n o , se p r e c i p i t a b a n p o r la lo tanto, primo hermano del rey don García Sánchez (6).
R i o j a y c o n q u i s t a b a n N á j e r a y V i g u e r a ( 9 2 0 ) , y , c o n ellas, u n a s Cuando pocos años más tarde rompió doña Toda, en nom-
t i e r r a s q u e e s t á n a g r u p a d a s e n d o s r e g i o n e s n a t u r a l e s : la c u e n c a bre de su hijo, los pactos suscritos, Abderrahman III volvió
del N a j e r i l l a y la del I r e g u a , c o n N á j e r a y V i g u e r a , respectiva- a e n t r a r e n el r e i n o iruñés en s o n de g u e r r a , o b l i g a n d o a f i r m a r
mente, c o m o ciudades m á s importantes (4). la p a z a la r e v o l t o s a r e i n a ( 7 ) . Sin e m b a r g o , c o n o c a s i ó n de l o s
M i l i t a r m e n t e , e n a q u e l e n t o n c e s , V i g u e r a e r a la m á s intere- t r i u n f o s c o n t r a l o s m u s u l m a n e s , o b t e n i d o s p o r R a m i r o II de L e ó n
sante. N á j e r a estaba confinada por territorios pamploneses y cas- e n S i m a n c a s ( 9 3 9 ) , b a j a r o n l o s g u e r r e r o s del r e y G a r c í a S á n c h e z
t e l l a n o s , m i e n t r a s q u e V i g u e r a h a c í a f r e n t e a l o s m o r o s de T u - hasta Medinaceli, cuartel general cordobés de la F r o n t e r a del
dela y Zaragoza y a los de Córdoba. Basta r e c o r d a r que pasaba M e d i o , e i n f l i g i e r o n un f u e r t e d e s c a l a b r o a l o s f u g i t i v o s . Según
p o r V i g u e r a la c a l z a d a r o m a n a q u e i b a d e s d e N u m a n c i a ( G a r r a y ) c u e n t a un c r o n i s t a , la r e i n a d o ñ a T o d a b l a n d í a u n a e s p a d a en
a la a c t u a l L o g r o ñ o , y q u e e s t e c a m i n o , j u n t a m e n t e c o n el q u e m e d i o del c o m b a t e m i e n t r a s a l e n t a b a a l o s s u y o s ( 8 ) .
unía O s m a con Tudela, p o r T a r a z o n a , era utilizado p o r los m u - H a y , pues, una mediatización cordobesa en el c o m i e n z o del
sulmanes andaluces en sus expediciones contra los pamploneses. r e i n a d o d e G a r c í a Sánchez, s o s t e n i d a c o n i n c u r s i o n e s esporádi-
Recordamos, a título de ejemplo, que A b d e r r a h m a n III utilizó cas (9), m a s no aceptada por los pamploneses.
a q u e l l a r u t a c u a n d o r e g r e s ó d e la c a m p a ñ a de M u e z ( j u l i o de 9 2 0 ) .
r a d a m e r c e d a una p o l í t i c a c e r t e r a . A s í , c u a n d o l o s cordobeses
o t r a f a c e t a d e tal m e d i a t i z a c i ó n , a h o r a v e n t a j o s a p a r a l o s iru-
reclamaban en 960 al c o n d e Fernán González, prisionero de G a r -
ñ e s e s , e s la a y u d a p r e s t a d a p o r el c a l i f a a su tía f r e n t e a l a s p r e -
c í a S á n c h e z , la c o r t e c r i s t i a n a e v i t a la e n t r e g a , o r g a n i z a n d o un
t e n s i o n e s c a s t e l l a n a s . A s í , e n 958, la r e i n a d o ñ a T o d a , d e s p u é s d e
s u c e s o q u e t i e n e un e l e v a d o t i n t e p o é t i c o : la p r i n c e s a d o ñ a U r r a c a
s u v i a j e i m p e t r a t o r i o a C ó r d o b a , c o n s i g u e c o l o c a r e n el t r o n ó de
l i b e r a al c o n d e c a s t e l l a n o , b a j o p r o m e s a d e m a t r i m o n i o , y se e n c a -
L e ó n a S a n c h o e l C r a s o , s u n i e t o , e n v e z del c a n d i d a t o p r e s e n t a d o
m i n a c o n él a s u s E s t a d o s (11).
y d e f e n d i d o p o r el c o n d e c a s t e l l a n o F e r n á n G o n z á l e z . U n a v e z l o -
Hay u n o s a ñ o s d e t r a n q u i l i d a d h a s t a q u e o c u p a el califato
g r a d a s s u s a p e t e n c i a s , la m a q u i a v é l i c a r e i n a n a v a r r a y su h i j o
H i x e m II (976-1008 y 1009-1012). Aprovechando la m i n o r í a de
don García Sánchez rompieron los tratados suscritos, y los cor-
H i x e m II, el r e y S a n c h o G a r c é s II A b a r c a , s u c e s o r d e su p a d r e
dobeses, g o b e r n a d o s a h o r a p o r A l h a k e m II (961-976), invadieron
García Sánchez, ayudó al c o n d e castellano Garci-Fernández, y
n u e v a m e n t e las t i e r r a s c r i s t i a n a s y c o n q u i s t a r o n C a l a h o r r a , o b l i -
j u n t o s c o r r i e r o n l a s t i e r r a s de A t i e n z a y G u a d a l a j a r a , y e n d o l u e g o
g a n d o al m o n a r c a a f i r m a r la p a z ( 1 0 ) . Q u i z á u n a c l á u s u l a de
a C o v a r r u b i a s p a r a f u n d a r ( 9 7 8 ) el i n f a n t a d o f a m o s o ( 1 2 ) . S e g ú n
l o s t r a t a d o s f i r m a d o s o b l i g a s e la e n t r e g a de A u r o r a — " l a rubia
Moret, A l m a n z o r e n v i ó seguidamente (979) a su h i j o A b d e l m e l i k
v a s c o n g a d a S u b h " — , m a d r e d e l o s ú n i c o s h i j o s q u e t u v o el g r a n
c o n t r a l o s p a m p l o n e s e s , c o n s i g u i e n d o la s u m i s i ó n y la p a z (13).
A l h a k e m I I y m u j e r i n f l u y e n t e , j u n t o c o n A l m a n z o r , d u r a n t e el
La paz firmada p o r l o s c o n t e n d i e n t e s o b l i g ó a S a n c h o G a r c é s II
g o b i e r n o d e H i x e m II. U n a v e z m á s iba a c o r r e r p o r las v e n a s
A b a r c a a e n t r e g a r u n a d e s u s h i j a s c o m o e s p o s a a A l m a n z o r el
c a l i f a l e s la s a n g r e d e u n a c r i s t i a n a y , a la vez, n a v a r r a .
a ñ o de la H é g i r a 3 7 0 (a. J. C. 1 7 j u l i o 9 8 0 - 7 j u l i o 9 8 1 ) ( 1 4 ) , c e l e -
L a i n f l u e n c i a m u s u l m a n a en P a m p l o n a es c o m b a t i d a y a m i n o - b r á n d o s e la b o d a el día d e A ñ o N u e v o , f e s t i v i d a d q u e l o s m o r o s
e s p a ñ o l e s d e n o m i n a b a n el J a n e i r o o el N e u r u z ( 1 5 ) . D e e s t e m a -
t r a d u i t et a n n o t é e p a r E. F a g n a n (Alger, 1904), II, 357 y n o t a 2). Y a u n
t r i m o n i o , h a c i a 986, n a c i ó u n v á s t a g o q u e r e c i b i ó el n o m b r e de
es posible que h a c i a 950 hubiese o t r a expedición p o r t i e r r a s n a v a r r a s y
r i o j a n a s (Cfr. M o r e t : Anales, edic. 1890, II, 35-36). Abderrahman; posteriormente fué declarado presunto heredero
(10) E l año 963 A l h a k e m II dirigió p e r s o n a l m e n t e u n a expedición con- d e H i x e m II, c o n s i g u i e n d o g a n a r la a n t i p a t í a del p u e b l o y ha-
t r a S a n E s t e b a n , que F a g n a n identifica con San E s t e b a n de Lerín (Iben- c i e n d o e x c l a m a r a un p o e t a c o n t e m p o r á n e o e s t o s v e r s o s , q u e n o s
A d h a r i : Histoire, II, 389). Dos p á g i n a s antes, dice I b e n - A d h a r i que " A l h a -
ha conservado Ibn-al-Allat:
k e m II hizo una c a m p a ñ a c o n t r a el país cristiano, donde conquistó n u m e -
rosos castillos f u e r t e s y ciudades i m p o r t a n t e s . Volvió victorioso, c a r g a d o de
"Ibn-Dzacwan e Ibn-Bord han herido la religión de una manera inaudita.
botín y llevando cautivos". S e g ú n u n f r a g m e n t o de Maqqari, II, 159, a d u -
Se han vuelto contra el Dios de la verdad,
cido por G o v a n t e s (Diccionario, 244), el a ñ o 964-965, Gálib, general de Al-
puesto que han declarado al nieto de Sancho heredero del trono" (16).
h a q u e m II, t o m ó C a l a h o r r a ; y al año siguiente, 965-966, el m i s m o caudillo
hizo u n a c o r r e r í a por Alava. E l a ñ o 972 s u f r i ó don R a m i r o de V i g u e r a u n a s
(11) Vid. F r a y J u s t o P é r e z de U r b e l : Relaciones, 25-26, e Historia del
h e r i d a s en la b a t a l l a de E s t e r c u e l y m u r i e r o n J i m e n o F o r t ú n , I ñ i g o Veláz-
Condado de Castilla, 569-584.
quez e I ñ i g o Galíndez. Quizá el mismo r e y Sancho G a r c é s II A b a r c a cayese
(12) Vid. F r a y J u s t o P é r e z de U r b e l : Relaciones, 27.
prisionero, p u e s sabemos que Jimeno, su hermano, estuvo como rehén en
(13) M o r e t : Anales, edic. 1890, II, 72.
poder de los m u s u l m a n e s .
(14) C f r . C o d e r a : Mélanges de la Faculté Orientale de la Université
L o s cristianos firmaron paces con los m u s l i m e s (vid., por ejemplo,
Saint Joseph (Beyrouth), en B A H , L I I (1908), 534-535, n o t a 2.
Maqqari, edic. Gayangos, II, 166) y enviaron f r e c u e n t e s e m b a j a d a s a Cór-
(15) S i m o n e t : Historia de los mozárabes de España (Madrid, 1897-
doba. Conocemos la p r e s e n c i a de pamploneses en la capital califal en a g o s t o
1903), 618.
de 971, o c t u b r e de 972 y s e p t i e m b r e de 973 (Cfr. C o d e r a : Embajadas de
(16) D o z y : Recherches sur l'histoire et la l i t t é r a t u r e de l ' E s p a g n e pen-
príncipes cristianos en Córdoba en los últimos años de Alhaquem II, en
dant le moyen age (París-Leyde, 1881, 3.ª edic.), I, 190-191 y 189.
B A H , XIII (1888), 457-460.
1
136
137
S i n e m b a r g o , l o s d o c u m e n t o s d e S a n M i l l á n d e la C o g o l l a lla-
G a r c í a Jiménez t u v o de su esposa Dadildis de Pallás d o s h i j o s :
m a n a la e s p o s a d e d o n G a r c í a S á n c h e z , d o ñ a T e r e s a ( 2 1 ) . Y la
Sancho Garcés y Jimeno Garcés. El primero f u é rey de P a m p l o -
H i s t o r i a s e g u n d a d e S a n V o t o la d e n o m i n a O n n e c h a ( 2 2 ) . E l P a -
n a d e s d e 9 0 5 a 925 y c o n q u i s t ó las p o b l a c i o n e s d e N á j e r a y V i -
dre Moret supone que estos tres nombres responden a una sola
g u e r a ; casado con doña T o d a Aznárez, procreó a García Sánchez,
persona (23). N o s o t r o s d e m o s t r a r e m o s que, p o r lo menos, f u e r o n
O n n e c a , S a n c h a , U r r a c a , B e l a s q u i t a y O r b i t a . A l m o r i r en 925,
c o m i e n z a el g o b i e r n o d e J i m e n o G a r c é s ( 9 2 5 - 9 3 1 ? ) , q u e o c u p a el dos las esposas de don García Sánchez: A n d r e g o t o y Teresa.
y l o s h o m b r e s d u r a n t e la m i n o r i d a d de G a r c í a S á n c h e z ( 1 9 ) . P o - f u é c o n d o ñ a A n d r e g o t o , p u e s el h i j o d e é s t a s u c e d i ó e n el t r o n o ,
c o s a ñ o s m á s t a r d e i n t e r v i e n e A b d e r r a h m a n I I I (en el a ñ o 9 3 3 - s e g ú n c o r r e s p o n d í a al p r i m o g é n i t o ( 2 4 ) . P e r o e s t e m a t r i m o n i o s e
9 3 4 ) y c o l o c a en el t r o n o de P a m p l o n a a su p r i m o h e r m a n o el in- a n u l ó p r o n t a m e n t e , a u n q u e n o s a b e m o s si f u é p o r intervención
fante don García Sánchez (20). e c l e s i á s t i c a o p o r r e p u d i o h e c h o p o r el m o n a r c a , b a s á n d o s e e n la
S e g ú n l a s G e n e a l o g í a s d e R o d a , el r e y d o n G a r c í a Sánchez c o n s a n g u i n i d a d d e a m b o s . D o ñ a A n d r e g o t o f u é a p a r t a d a d e la
c a s ó c o n A n d r e g o t o , h i j a d e G a l i n d o A z n a r II, c o n d e d e A r a g ó n , c o r t e y se r e f u g i ó en A r a g ó n , donde v i v i ó h a s t a f e c h a d e s c o n o c i -
y d e d o ñ a S a n c h a , q u e a s u v e z lo e r a d e d o n G a r c í a J i m é n e z . A s í , da (25). L a c i r c u n s t a n c i a d e q u e el ú n i c o documento de doña
p u e s . G a r c í a S á n c h e z , r e y d e P a m p l o n a (933 ? - 9 7 0 ) , y d o ñ a A n - A n d r e g o t o c o n s e r v a d o f u e s e emitido j u n t o con su h i j o Sancho
d r e g o t o e r a n p r i m o s h e r m a n o s , s e g ú n p u e d e v e r s e en el g r á f i c o G a r c é s I I A b a r c a y la e s p o s a d e é s t e . U r r a c a , al a ñ o s i g u i e n t e d e
que s a c a m o s d e l a s c i t a d a s Genealogías: la m u e r t e d e d o n G a r c í a S á n c h e z , n o s h a c e p e n s a r e n u n a c e r c a -
m i e n t o d e l a m a d r e y el h i j o d e s p u é s d e la s e p a r a c i ó n i m p u e s t a
p o r el d i f u n t o m o n a r c a .
El matrimonio de don García Sánchez con doña Andregoto
d e b i ó r e a l i z a r s e e n l o s p r i m e r o s a ñ o s del r e i n a d o d e a q u é l , c u a n d o r a b a v a s a l l o de S a n c h o el M a y o r ( 3 2 ) . D o ñ a U r r a c a m u r i ó , s e g ú n
t o d a v í a e r a un n i ñ o ( 2 6 ) . el N e c r o l o g i o d e S a n S e v e r o , el 12 d e j u l i o d e 1 0 4 1 ( 3 3 ) .
N o m u c h o m á s t a r d e , a c o n t e c i ó la s e p a r a c i ó n d e l o s c ó n y u g e s , E s fácil suponer a doña Teresa pretendiendo coronar a su h i j o
pues los documentos emilianenses presentan a doña Teresa c o m o c o m o r e y de P a m p l o n a , f r e n t e a l o s d e r e c h o s del i n f a n t e d o n S a n -
r e i n a . Y p r e c i s a m e n t e un d o c u m e n t o a l u s i v o a d o ñ a T e r e s a con- c h o , t a n t o m á s c u a n t o q u e é s t e e r a h i j o d e un m a t r i m o n i o decla-
firma la i d e a d e r e p u d i o , b a s a d o e n p a r e n t e s c o , p o r p a r t e del m o - r a d o n u l o . Y l a s p r e t e n s i o n e s de la r e i n a e s t a r í a n a p o y a d a s p o r el
n a r c a , e n s u m a t r i m o n i o a n t e r i o r , c u a n d o d e n o m i n a a la n u e v a p a r t i d o l e o n é s o c a s t e l l a n o a s e n t a d o en la c o r t e p a m p l o n e s a a l r e -
r e i n a " l e g a l i c o n i u g e m e a " ( 2 7 ) . D o ñ a T e r e s a se c i t a i n s i s t e n t e - d e d o r d e la r e i n a . P o r o t r o l a d o , h a y q u e s u p o n e r l a d i s p u e s t a a
m e n t e e n l o s d o c u m e n t o s d e S a n M i l l á n a p a r t i r del a ñ o 9 4 3 ( 2 8 ) , seguir una política occidentalizada (leonesa-castellana) contra los
f e c h a p o s i b l e del e n l a c e m a t r i m o n i a l . D e s c o n o c e m o s la filiación de musulmanes, que mediatizaban el r e i n o d e P a m p l o n a . Quizá la
d o ñ a T e r e s a , a u n q u e le s u p o n e m o s u n o r i g e n l e o n é s o c a s t e l l a n o . p o é t i c a l i b e r a c i ó n d e F e r n á n G o n z á l e z e n 960, c o n la c o n s i g u i e n -
E l p r i m o g é n i t o del m a t r i m o n i o d e G a r c í a S á n c h e z c o n doña te burla de las peticiones cordobesas, s e deba m á s a iniciativa de
T e r e s a f u é el i n f a n t e d o n R a m i r o , q u e j u g ó u n p a p e l i m p o r t a n t e d o ñ a T e r e s a q u e a d o ñ a T o d a , la m a d r e del m o n a r c a , p u e s la i n -
e n la p o l í t i c a n a v a r r a y s u s r e l a c i o n e s c o n la c o r t e l e o n e s a , p u e s fluencia d e é s t a d e c a e h a s t a el p u n t o d e q u e n o se c i t a e n l o s d o -
e n f e b r e r o d e 9 6 2 l o e n c o n t r a m o s e n t r e v i s t á n d o s e e n la ciudad c u m e n t o s reales, y a d e m á s , p o r e s t o s m o m e n t o s , e s t a b a i n d i s p u e s -
i m p e r i a l c o n el r e y d o n S a n c h o el C r a s o , s u p r i m o h e r m a n o ( 2 9 ) . t a c o n el c o n d e c a s t e l l a n o .
L a o t r a h i j a c o n o c i d a — n o s a b e m o s si t u v i e r o n m á s descenden- L a s pretensiones de doña Teresa, probablemente basadas en
cia- f u é d o ñ a U r r a c a . C a s ó c o n el c o n d e c a s t e l l a n o F e r n á n G o n - la n e c e s i d a d d e d e f e n d e r l o s a c c e s o s m e r i d i o n a l e s del r e i n o u t i -
zález, d e s p u é s d e la p o é t i c a l i b e r a c i ó n d e a q u é l , q u e d a n d o viuda lizados por los musulmanes, forzaron a García Sánchez a en-
e n 9 7 0 ( 3 0 ) . V u e l t a a la c o r t e n a v a r r a , c o n t r a j o s e g u n d a s n u p c i a s t r e g a r al i n f a n t e don Ramiro una "haereditas", que coincidía
c o n d o n G u i l l e r m o Sanz, c o n d e d e G a s c u ñ a , y t u v o u n h i j o , lla- c o n el " t e r r i t o r i u m " d e V i g u e r a . U n d o c u m e n t o de f e c h a a d u l t e -
m a d o S a n c h o Guillermo, que en 992 confirmaba una d o n a c i ó n de rada, emitido por aquel monarca, presenta a Sancho Garcés II
s u t í o S a n c h o G a r c é s II A b a r c a ( 3 1 ) , y a ñ o s m á s t a r d e se d e c l a - A b a r c a c o m o r e y de Pamplona y a R a m i r o c o m o r e y de V i g u e -
r a ( 3 4 ) . D e s p u é s d e la m u e r t e del m o n a r c a G a r c í a S á n c h e z , un
Q u i z á l a s r e l a c i o n e s e n t r e el r e y d e P a m p l o n a , S a n c h o Gar-
d o c u m e n t o presenta a d o n S a n c h o c o m o r e y de P a m p l o n a "et sub
c é s II A b a r c a , y las d e R a m i r o de V i g u e r a f u e r a n un t a n t o d i f e -
illius i m p e r i o f r a t e r e i u s R a n i m i r o in V e c h a r i a e t L e z a " ( 3 5 ) .
r e n t e s a l a s h a b i d a s e n t r e el m o n a r c a y l o s " t e n e n t e s " . E l Cro-
H a b r í a , pues, q u e p e n s a r q u e f u é p o r i n f l u e n c i a d e d o ñ a T e -
n i c ó n A l b e l d e n s e , t e r m i n a d o d e a m p l i a r el a ñ o 9 7 6 , n o h a c e d i s -
resa p o r lo q u e se i n t r o d u j o e n la m o n a r q u í a pamplonesa esta
t i n g o s y d i c e q u e s u c e d i e r o n al r e y G a r c í a S á n c h e z s u s d o s h i j o s :
" m o d a l i d a d n u e v a e n r e l a c i ó n c o n la c o n s t i t u c i ó n d e las " h a e r e -
Sancho y Ramiro, a los que desea próspera vida (38). Y algún
d i t a t e s " p a r a l o s h i j o s n o p r i m o g é n i t o s s o b r e el " h o n o r regalis",
d o c u m e n t o o t o r g a d o p o r el r e y d e P a m p l o n a y s u h e r m a n o Ra-
a s a b e r : la d e h a c e r l a s c o i n c i d i r c o n un " t e r r i t o r i u m " d e l o s i n t e -
m i r o c o p i a el n o m b r e d e éste, t a n t o e n el p r o t o c o l o c o m o e n el
g r a d o s en s u u n i d a d d e s o b e r a n í a " ( 3 6 ) . P o s i b l e m e n t e h a s t a e n -
e s c a t o c o l o , c o l o c a d o e n t r e l o s n o m b r e s d e S a n c h o y d e la r e i n a
t o n c e s l a s " h a e r e d i t a t e s " d e l o s m i e m b r o s de la f a m i l i a r e a l — i n -
doña Urraca, según veremos más abajo.
c l u y e n d o las a r r a s d e la m u j e r — s e c o n s t i t u í a n s o b r e b i e n e s t e r r i -
E l m i s m o a u t o r del C ó d i c e A l b e l d e n s e c o p i a al final d e s u o b r a
t o r i a l e s d i s p e r s o s q u e f o r m a b a n el " h o n o r r e g a l i s " . L a documen-
estos versos asclepiádeos:
tación escasea para poder hacer a este respecto afirmaciones ro-
t u n d a s . A h o r a , sin e m b a r g o , c o m o d i c e R a m o s L o s c e r t a l e s , ' ' t o d o s
"Ranimiri fratre regnante Sancio rege ortodoxo scribtus est liber hic
l o s b i e n e s q u e i n t e g r a b a n el " h o n o r r e g a l i s " d e n t r o de e s e " t e r r i - una cum regina Urraca preclara sexto anno obitus regis Garseani" (39).
torium" [Viguera] pasaron a formar la " h a e r e d i t a s " asignada
del h i j o . P e r o l a s " h a e r e d i t a t e s " c o n t i n u a b a n f o r m a n d o p a r t e del Y a d e m á s t r a e u n a miniatura c o n l a s figuras de Sancho G a r -
" h o n o r r e g i s " d e t e n t a d o p o r el r e y , y p e r s e v e r a b a n , a d e m á s , en cés II Abarca, doña Urraca y don Ramiro, a los que viste de atri-
s u a d s c r i p c i ó n al c u m p l i m i e n t o de t o d a s l a s o b l i g a c i o n e s del p o d e r b u t o s r e a l e s y l e s d a el t í t u l o d e r e x o r e g i n a ( 4 0 ) .
real, s i e n d o , p o r t a n t o , el h i j o , n o un " d o m i n u s " , s i n o un " t e n e n t e " D o n R a m i r o , q u e h a b í a s i d o h e r i d o e n la b a t a l l a d e E s t e r c u e l ,
— u n d e d u c t o r d e u n a p a r t e d e las u t i l i d a d e s — . P o r o t r a p a r t e , intervino en diversos d o c u m e n t o s emitidos por su hermanastro
se m a n t e n í a la i n t e g r a c i ó n del " t e r r i t o r i u m " en la u n i d a d d e s o - S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a . El día 1 0 d e d i c i e m b r e d e 9 7 1 c o n f i r -
beranía: así p u e s , l o s h i j o s " t e n e n t e s " se e n c o n t r a b a n puestos m a b a a San Millán las villas de Villagonzalo y Cordobin, apare-
b a j o la " r e g i a a u c t o r i t a s " del p r i m o g é n i t o , ú n i c o i n v e s t i d o d e ella c i e n d o e n la " i n t i t u l a t i o " y " s u b s c r i p t i o " el n o m b r e d e d o n Ra-
y de c u y o p o d e r e r a n u n o s d e l e g a d o s a l o s c u a l e s s e d i ó en la m i r o e n s e g u n d o l u g a r , e n t r e el del r e y S a n c h o y l a r e i n a d o ñ a
" e s c r i b a n í a " p a m p l o n e s a , p a r a d i f e r e n c i a r l o s de l o s o t r o s seño- U r r a c a , si b i e n n o p r e s e n t a el t í t u l o d e " r e x " ( 4 1 ) ; e l 14 d e j u l i o
r e s n o p e r t e n e c i e n t e s a la " h e r m a n d a d " e n c a b e z a d a p o r el r e y
p r i m o g é n i t o , la d e n o m i n a c i ó n d e " r e x " o d e " r e g u l i " , en l u g a r d e (38) " S u p e r s u n t eius filii in p a t r i a ipsius: videlicet Sancio et f r a t e r eius
la u s u a l d e " s e n i o r e s " " (37). R a n i m i r u s : quos salvet Deus Omnipotens p e r m u l t a c u r r i c u l a a n n o r u m .
A m e n " ( E S . , X I I I , 463-464).
(39) C f r . P e d r o de M a d r a z o : España. Sus monumentos y Artes. —Su
(35) Lo publ. González: Colección de privilegios, nº. 216; y TM, 1. nº. 26.
naturaleza e Historia: Navarra y Logroño (Barcelona, 1886), III, 579, n o t a 2.
En este volumen e n c o n t r a m o s a l g u n o s d o c u m e n t o s que no h e m o s podido
(40) Publ. t a l m i n i a t u r a P . G a r c í a V i l l a d a : Historia eclesiástica, III, 355.
e n c a j a r en n u e s t r o estudio por t e n e r la f e c h a viciada. Así la donación de
U n d i b u j o a p l u m a puede v e r s e en M a d r a z o : Navarra y Logroño, I I I , 584.
Barea a S a n M a r t í n de Albelda, que lleva f e c h a de 22 de noviembre de 947,
(41) "Sancio r e x simulque f r a t e r m e u s R a n i m i r u s et d o m p n a U r r a c a
copia: " E g o vero G a r s i a rex, simul cum m a t r e m e a T u t a , regina, ... S a n t i u s
r e g i n a " ... "Santio r e x ... m a n u m e a s i g n u m (signo) feci, ... R a n i m i r u s
R a n i m i r i regis filius, f i r m a n s " (núm. CCXI). Ver adición n°. 10.
p r e f a t i r e g i s g e r m a n u s hic i n t e r f u i et confirmavi, d o m n a U r r a c a r e g i n a
(36) R a m o s L o s c e r t a l e s : La sucesión, 71.
c o n f i r m a n s " (Publ. S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 56).
(37) R a m o s L o s c e r t a l e s : La sucesión, 71.
144 145
Sin e m b a r g o , n o s e h a r e p a r a d o q u e e s t e d o c u m e n t o n o es
d e 9 7 2 c o n f i r m a b a la c a r t a d e o t o r g a m i e n t o d e la v i l l a d e H u é r -
o r i g i n a l o p r e s e n t a la f e c h a v i c i a d a . P a r a d e m o s t r a r l o b a s t a c o -
c a n o s q u e h i z o el m i s m o r e y a S a n M i l l á n ( 4 2 ) ; el 1 3 d e n o v i e m -
p i a r la lista c r o n o l ó g i c a d e l o s o b i s p o s n a v a r r o - a r a g o n e s e s d e l r e i -
b r e del s i g u i e n t e i n t e r v e n í a e n la d o n a c i ó n d e la villa de C i r u e ñ a
n a d o d e S a n c h o G a r c é s II A b a r c a , s e g ú n a p a r e c e n en l o s docu-
al m o n a s t e r i o d e S a n A n d r é s d e C i r u e ñ a , y su n o m b r e v a a c o m -
m e n t o s r e s e ñ a d o s p o r el s e ñ o r C a n e l l a s :
p a ñ a d o del t í t u l o del " r e x " ( 4 3 ) ; el 3 0 del m i s m o m e s v o l v í a a
r e p e t i r la d o n a c i ó n a n t e r i o r y o t o r g a b a f u e r o s , l l e v a n d o i d é n t i c o ARAGON PAMPLONA NAJERA
t í t u l o ( 4 4 ) ; el 15 d e f e b r e r o d e 979, j u n t o c o n el r e y d o n S a n c h o
G a r c é s II A b a r c a y l a r e i n a d o ñ a U r r a c a , c o n f i r m a b a la c o n c e s i ó n Oriulus (971-979). Blasco (971-972). Benedictus (971-979).
Vibax (979).
del d i e z m o d e la sal d e N u r o a S a n P e d r o d e S i r e s a ( 4 5 ) ; y , a n t e - Atus (981). Sisebutus (981). Vincentius (981).
r i o r m e n t e , e n f e c h a d e s c o n o c i d a , el r e y d o n S a n c h o , j u n t o con Oriulus (983-989). Julianus (983-985). Benedictus (983-987).
d o n R a m i r o y la r e i n a d o ñ a U r r a c a , c i t a d o s e n el d o c u m e n t o p o r Blasius (986).
Actus (992). Sisebutus (987). Vincentius (992).
e s t e o r d e n , c o n f i r m a b a n al m o n a s t e r i o e m i l i a n e n s e la propiedad
Belasco o B[asilio] (988-
de Cordobín, B a r b a r a n a y Barbaranillas (46). 989).
S i g u i e n d o al P . M o r e t , q u e u t i l i z a b a un d o c u m e n t o posterior- Sisebutus (991-997).
m e n t e p u b l i c a d o p o r M i l l a r e s y c o n s i d e r a d o c o m o o r i g i n a l , se c r e í a
q u e el r e y d o n R a m i r o h a b í a m u e r t o a n t e s del 2 3 d e a g o s t o d e 981, A la v i s t a d e l o s d a t o s p r e c e d e n t e s , r e s u l t a i n d u d a b l e q u e l o s
y a q u e e n e s e día S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a y su e s p o s a Urraca o b i s p o s r e f e r i d o s al a ñ o 9 8 1 r o m p e n la s u c e s i ó n o r d e n a d a d e p r e -
A p a r d u é s en r e c u e r d o d e s u a n t i g u o p r o p i e t a r i o el d i f u n t o rey f e c h a del d o c u m e n t o ( 4 8 ) . P o r o t r o l a d o , el p r i v i l e g i o d e 9 8 8 ( n ú -
(42) " S a n c i u s p r i n c e p s ... m a n u m e a s i g n u m c r e d u l i t a t i s (signo) de- concilio de Sancta Eolalia in A r r e z o post obitum patris nos-
pinxi, ... i n d i t a d o m n a U r r a c a c o n f i r m a n s , R a n i m i r u s , p r e f a t i regis g e r m a -
nus, c o n f i r m a n s " ( S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 59). (1914), 61-63, y Millares: Tratado de Paleografía Española (Madrid, 1932),
(43) " S a n c t i u s r e x et R a n e m i r u s rex seu c u m c l a r a U r r a k a r e g i n a " ... 222 y l á m i n a núm. L. Siguiendo u n a copia del Becerro de Leire, p á g . 219, lo
" S a n c t i o n e r e x in N a g e l a et in P a m p i l o n a , et sub eius imperio p a r e n d o r e x publicó t a m b i é n A r i g i t a : La Asunción de la Santísima Virgen y su culto
R a n e m i r u s in V e k a r i a " , ... " S a n c t i u s s e r e n i s s i m u s r e x / cum prolis G a r - en Navarra (Madrid, 1910), 205, nota. Ver las páginas 162-163 de este libro.
seani, / confirmans, R a n e m i r u s f r a t e r ipsius regis c o n f i r m a n s , d o m n a U r r a k a (48) El señor Canellas notó la a n o m a l í a de este d o c u m e n t o que p r e s e n t a
c l a r a r e g i n a c o n f i r m a n s " (AHN, Cirueña, leg. 677. Publ. Y e p e s : Coronica, como obispos a Sisebuto, A t ó n y Vicente (pág. 188). Y, por otro lado, señaló
V, fols. 150 y 440). que el d o c u m e n t o de S a n c h o Garcés II A b a r c a por él publicado "viene si no
(44) P u b l . p o r N a r c i s o H e r g u e t a : Fueros inéditos de Cirueña en el a d e s v i r t u a r la tesis del Dr. Millares, sí a r e s t a r l e generalidad, y en todo
año 972, en B A H , X X I X (1896), 346-351. L a titulación y suscripción, p u e s t o caso a c o m p l e t a r l a " (págs. 163-164). Así, h a s t a que no a p a r e z c a u n estudio
que lo copia, son las m i s m a s que las del d o c u m e n t o señalado en la n o t a c o m p a r a t i v o de los p r e s u n t o s d o c u m e n t o s originales de S a n c h o A b a r c a que
anterior. E n la f e c h a dice: " r e g n a n t e Sanctione r e x c u m U r r a c a r e g i n a in el señor Canellas no p u d o ver, no podemos a c e p t a r la t e o r í a e m i t i d a por
N a g e l a et in P a m p i l o n a , et s u b eius imperio r e x R a n e m i r u s in V e k a r i a " . el Dr. Millares de que "la c u r s i v a quedó, en efecto, excluida de los docu-
(45) P u b l . C a n e l l a s : Un documento original del rey Sancho Garcés II m e n t o s n a v a r r o s , lo m i s m o reales que p a r t i c u l a r e s , a c a s o p o r influjo librarlo"
Abarca, en " E s t u d i o s de E d a d Media de la Corona de A r a g ó n " , I, 190. (Millares, ob. cit., 228), y a que el único e j e m p l a r original analizado e s t á
(46) S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 38. Lleva f e c h a de 988. escrito en l e t r a c u r s i v a visigótica.
(47) Publ. M a r i c h a l a r , en Bol. Com. de M o n u m e n t o s de N a v a r r a , V
146 147
c h e z . C o n f i r m a n u e s t r a o p i n i ó n s o b r e la f e c h a del d o c u m e n t o de m í r e z ; y S a n c h o , h i j o del c o n d e G u i l l e r m o d e G a s c u ñ a ( 5 3 ) .
Don Sancho y don García Ramírez de Viguera siguen con-
L e i r e , el e p i s c o p o l o g i o p u b l i c a d o p o r el s e ñ o r L a c a r r a , q u e e s t a -
firmando documentos de García S á n c h e z el T r é m u l o e n 996 y
blece esta sucesión para los o b i s p o s pamploneses: Belasco, Bibas,
9 9 7 ( 5 4 ) , p e r o sus n o m b r e s n o v a n a c o m p a ñ a d o s del t í t u l o d e r e x .
Juliano y Sisebuto (50).
D o n S a n c h o R a m í r e z de V i g u e r a debió m o r i r m u y p r o n t o , p u e s
C o n f i r m a la h i p ó t e s i s del e r r o r en la d a t a del d o c u m e n t o d e 9 8 1
el t í t u l o r e a l l o v e m o s r e f e r i d o , p o s t e r i o r m e n t e , a su hermano
la c i r c u n s t a n c i a d e q u e S a n c h o G a r c é s II A b a r c a y su e s p o s a la
G a r c í a . E l a ñ o 1 0 5 0 el s e n i o r F o r t ú n S á n c h e z y s u e s p o s a doña
r e i n a d o ñ a U r r a c a c o n c e d i e s e n a L e i r e el 15 de f e b r e r o de 9 9 1 l a s
T o d a c o n c e d í a n a S a n M i l l á n d e la C o g o l l a la m i t a d d e u n a v i ñ a
p o s e s i o n e s q u e el r e y d o n R a m i r o t e n í a en N a v a r d ú n e n s u f r a g i o
e n S a n t o v e n i a p o r el a l m a d e s u s u e g r o el r e y G a r c í a Ramí-
d e s u a l m a , p u e s r e s u l t a e x t r a ñ o q u e el r e y h a g a d o s d o n a c i o n e s
r e z ( 5 5 ) . E l o t r o t e s t i m o n i o , s o b r e la r e a l e z a d e d o n G a r c í a Ra-
p o r el a l m a d e s u h e r m a n o R a m i r o c o n un i n t e r v a l o d e d i e z a ñ o s ,
m í r e z d e V i g u e r a l o v e m o s e n u n d o c u m e n t o del B e c e r r o d e I r a -
c u a n d o e n a m b a s p a r e c e q u e se a l u d e a e s t e h e c h o l u c t u o s o c o m o
che, y a utilizado p o r don Javier Ibarra, pero no aquilatado (56).
a un suceso reciente.
D e la c o n j u n c i ó n de los t e s t i m o n i o s a d u c i d o s en a m b o s docu-
D o n R a m i r o de V i g u e r a , después de su muerte, f u é e n t e r r a d o
m e n t o s s e c o l i g e q u e el r e y G a r c í a R a m í r e z d e V i g u e r a estuvo
e n el m o n a s t e r i o de S a n S a l v a d o r d e L e i r e (51).
casado c o n la r e i n a dona Toda. D e este matrimonio nacieron
No sabemos con quién c o n t r a j o matrimonio don Ramiro de
doña Fronila y doña T o d a . E l r e y García Ramírez de Viguera
Viguera. Tuvo dos hijos: Sancho Ramírez y García Ramírez. A m -
h a b í a m u e r t o a n t e s d e 1050, f e c h a q u e a ú n a d e l a n t a r e m o s , y e n
b o s c o n f i r m a r o n la d o n a c i ó n h e c h a p o r S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a
1054 aún vivía su viuda. D o ñ a Fronila, quizá en trance de m u e r -
e n 9 9 1 a L e i r e , m a s el d o c u m e n t o n o l e s d a el t í t u l o d e reyes.
te, viviendo su m a d r e y estando ausente su hermana, q u e h a b í a
T r a s l a s c o n f i r m a c i o n e s d e e s t o s p e r s o n a j e s a p a r e c e la d e una
c o m e t i d o i n c e s t o , d a b a a I r a c h e la a l u d i d a v i l l a d e T o r r i l l a con
" d o m p n a S a n c c i a S a n c c i o n i s " , q u e , p o r el l u g a r q u e o c u p a e n el
todas sus pertenencias (57).
e s c a t o c o l o , n o s i n d u c e a p e n s a r p e r t e n e c í a a la f a m i l i a r e a l n a -
varra (52). D o n R a m i r o de V i g u e r a no debió tener m á s descen- (53) S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 66.
d e n c i a , p u e s e n 9 9 2 el r e y S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a h a c í a c o n f i r - (54) S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m s . 67 y 68.
(55) S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 149. E s t e es el r e y q u e
m a r a t o d a la f a m i l i a r e a l u n a d o n a c i ó n o t o r g a d a a S a n M i l l á n
don R a m ó n Menéndez Pidal, en La España del Cid (Madrid, 1947), II, 733,
y allí a p a r e c e n s u s h i j o s G a r c í a y G o n z a l o y la e s p o s a d e é s t e , no p u d o identificar a l t r a t a r de los a u x i l i a r e s del r e y m o r o de G r a n a d a .
C r e e m o s q u e el y e r n o de G a r c í a R a m í r e z de V i g u e r a n o t u v o q u e v e r n a d a
con el F o r t ú n Sánchez c i t a d o p o r la Historia Roderici.
(49) S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 38, pág. 48. De la m i s m a (56) J a v i e r I b a r r a : Historia del monasterio y de la Universidad de
f o r m a , los d o c u m e n t o s de San J u a n de la P e ñ a que c i t a n al obispo B l a s Irache (Pamplona, 1938), 41-42.
o Basilio (núms. 15, 19 y 21) e s t á n m a l f e c h a d o s ; e s t á n comprendidos e n t r e (57) E l d o c u m e n t o que copiamos lo publicó f r a g m e n t a r i a m e n t e el se-
los a ñ o s 971 y 979. ñ o r I b a r r a en su aludida obra, p á g . 42, n o t a 7. V a i n t e g r o :
(50) L a c a r r a : Textos, 263. Rúbrica: D e donatione p a l a t i o r u m et h e r e d i t a t u m de Torrillas.
[ S ] u b nomine S a n c t e et individue T r i n i t a t i s . H e c e s t c a r t a donationis
(51) C f r . doc. citado en n o t a 47.
q u a m ego Fronilla, G a r s i e r e g i s filia et r e g i n e domine Tote, facio S a n c t e
(52) P o s i b l e m e n t e f u e s e d o ñ a S a n c h a h i j a del r e y leonés S a n c h o el
M a r i e d e I r a c h et a b b a t i domno Munio et m o n a c h i s ibi Deo servientibus p r o
Craso. T a m b i é n pudo s e r h i j a de Sancho R a m í r e z de Viguera, p e r o es im-
r e m e (sic) p r o remedio a n i m e m e e vel p a r e n t u m m e o r u m et p r o p t e r p r e m i u m
probable.
148
149
cía d e N á j e r a , p r i m o g é n i t o l e g i t i m o d e S a n c h o e l M a y o r , d e s a c a -
taron la a u t o r i d a d de aquél y se p r o c l a m a r o n reyes del " t e r r i t o -
rium" que habían recibido c o m o "haereditas", originando las lu-
chas q u e culminan c o n la muerte de d o n García en A t a p u e r c a y
afianzan la creación d e l o s reinos independientes de Castilla y
Aragón.
X
A ñ o s m á s tarde, esta modalidad de entregar una "haereditas",
coincidente c o n un " t e r r i t o r i u m " , se modifica a la vista del r e -
SIGLO
sultado d e l o a c a e c i d o e n t i e m p o s d e S a n c h o el M a y o r . Y así, S a n -
cho Ramírez de Aragón, que había dotado a su segunda esposa
doña Felicia de R o u c y c o n el "territorium" de Ribagorza, ordena
EL
a su p r i m o g é n i t o Pedro, h a b i d o en una m u j e r d e la Casa condal
EN
urgelesa, y a Fernando, primogénito de doña Felicia d e R o u c y ,
que e f e c t ú e n u n a m u t a c i ó n . Y d o n F e m a n d o renuncia al " t e r r i -
VIGUERA
torium" d e Ribagorza, " q u e f u i t data in dote d o m n e Felicie r e -
g i n e " , y r e c i b e d e l r e y - i n f a n t e P e d r o , a c a m b i o , una s e r i e d e b i e -
n e s d i s e m i n a d o s p o r t o d o el r e i n o ( 6 6 ) , e v i t a n d o a s í l a p o s i b i l i -
d a d d e q u e el " t e r r i t o r i u m " de Ribagorza se pudiese disgregar
DE
de la corona aragonesa.
Y
(66) Publ. U b i e t o : Colección diplomática de Pedro I de Aragón y Na-
PAMPLONA
varra, n ú m . 2.
DE
REYES
154
ADICIONES
de León.
M O N A S T E R I O DE SAN COSME V SAN D A M I A N DE BURBIA
Publicado en
"Archivos Leoneses", I I (León 1958), páginas 000-000.
c o n f i r m a b a la d o n a c i ó n d e la v i l l a d e H u é r c a n o s , h e c h a p o r San-
c h o G a r c é s I I A b a r c a al m o n a s t e r i o d e S a n M i l l á n d e l a C o g o l l a 10; 11 Publ. YEPES, Coronica de la Orden de San Benito, V, fols. 150 y 440.
12 PUBL..
TOMÁS G O N Z Á L E Z , Colección de Privilegios, franquezas, exenciones y
el 13 d e n o v i e m b r e s i g u i e n t e su n o m b r e figura en la e n t r e g a que fueros concedidos a varios pueblos y corporaciones de la Corona de Castilla, V I .
Madrid, 1833; núm. 216; y TM, 1, nº 26.
gen y su culto en Navarra. Madrid, 1910, p. 205, nota, tomándolo del Becerro de 13 La Genealogías de Roda contienen un obituario de los obispos pamploneses.
Leire, p. 219; a base del pergamino del A G N lo editaron CARLOS MARICHALAR, en En él figuran, por orden cronológico, los siguientes obispos: Belasco, Vibax, Ju-
lián (muerto en 9 8 7 ) , Sisebuto (sucedió el 1 enero 9 8 8 ) , vid. JOSÉ M A R Í A L A C A R R A ,
«Boletín de la Comisión de Monumentos de Navarra», V (1914), 61-63; y MILLA-
Textos navarros del Código de Roda, en «Estudios de Edad Medía de la Corona
RES, Tratado de Paleografía, 232 y lám. L . de Aragón», I. Zaragoza, 1945, 263.
7 En otra ocasión hemos indicado que tenemos recogida la documentación na-
varro-aragonesa anterior al año 1000. La utilizamos para este t r a b a j o ; los docu- 14 Publ. CANELLAS, Un documento original, 190, con fecha 979. Creo que co-
rresponde al año 978. Lo publicamos más abajo.
mentos están discutidos en sus fechas en tal colección. Por ello, no insistiremos
15 P u b l . MANUEL MAGALLÓN Y CABRERA, Colección diplomática de San Juan de
sobre cada uno de los citados posteriormente.
la Peña, anexo de la «Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos», años 1903-1904,
8 Publ. D Á M A S O S A N G O R R Í N , Libro de la Cadena del Concejo de Jaca. Zarago- número 18, p. 69-70; y 6, n º . 22, sospechoso.
za, 1921, 17-19. El 10 de diciembre del mismo año 971 hacía el rey una confirma-
En el 17 de septiembre del mismo año aparece como testigo en el pacto suscrito
ción al monasterio de San Millán de la Cogolla (Publ. P. LUCIANO SERRANO, Cartu-
entre Benedicto, obispo de Nájera, y Vigila, abad de Albelda, sobre las décimas
lario de San Millán de la Cogolla. Madrid, 1930, núm. 56): allí se cita a Belasco.
de los frutos de Desojo (ver el texto más abajo).
9 H a y un documento atribuido a 988 que no puede ser de ese año (Publ. SE-
16 Confirmación de Villagonzalo, Cordovin y Villajúniz a San Millán de la Co-
RRANO, Cartulario de San Millán, núm. 38). Fué hecho «in concilio de Sancta Eola- golla (SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 62). H a y otro docu-
lia in Arrezo, post obitum patris nostri», lo que obliga a fecharlo en 970 (año del mento fechado en 984 que podría ser de 987, ya que los dos últimos trazos pueden
fallecimiento de Garcia Sánchez) o primeros meses de 971. Este documento f u é con- leerse II o U (Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 63).
firmado por el obispo Belasco. Sería en tal caso el más antiguo auténtico con men-
ción del prelado pamplonés. 17 Confirmación de la villa de Senzano, que le había donado García Sánchez I
(Publ. GONZÁLEZ, Colección V I , núm. 217; y TM, 1, número 29).
10 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, núm. 59.
18 La fecha de la muerte en LACARRA, Textos navarros, 263.
167
166
a d u l t e r a d o s p o r l o s c o p i s t a s e m i l i a n e n s e s . L u e g o se c o p i a su n o m -
E l s u c e s o r d e J u l i á n , S i s e b u t o , c o m e n z ó su e p i s c o p a d o el día
b r e e n 9 7 2 , 978 y 9 8 8 27. L a ú l t i m a m e n c i ó n s e g u r a es d e 9 8 4 y a p a -
1 d e e n e r o d e l a ñ o 988 19, p e r o su p r i m e r a m e n c i ó n d o c u m e n t a l es
rece en l a confirmación de Villagonzalo, Cordobín y Villajúniz,
d e tres años más tarde ( 9 9 1 ) . E l día 15 d e f e b r e r o d e 9 9 1 , el r e y
realizada por Sancho Garcés II Abarca, antes reseñada 28.
Sancho Garcés II Abarca y la r e i n a U r r a c a c o n c e d í a n al monas-
Atón, sucesor del o b i s p o O r i o l en la s e d e a r a g o n e s a , aparece
t e r i o d e S a n S a l v a d o r d e L e i r e l a s p o s e s i o n e s q u e el r e y Ramiro
solamente d o c u m e n t a d o en l a e s c r i t u r a d e l 15 d e f e b r e r o d e 991
de Viguera había d i s f r u t a d o en N a v a r d ú n 20; y el s e ñ o r Sancho
que anteriormente h e m o s reseñado, relativa a N a v a r d ú n 29; y en
G a r c é s y su h e r m a n a T o d a d a b a n al m i s m o m o n a s t e r i o el c e n o b i o
otra de 992, t a m b i é n utilizada 30.
d e B a i a q u a , s i t o e n el v a l l e d e I b a r g o i t i 21. En ambos documentos
aparece citado Sisebuto como obispo de Pamplona. Se h a n con- C o m o c o n o c e m o s q u i e n e s r e g í a n las s e d e d e P a m p l o n a y Ná-
monjes de San Millán regasen determinados días las posesiones a ñ o s s ó l o p e r m i t e s a b e r q u e en 1005 y a e s t a b a e n la s e d e monta-
ñ e s a el p r e l a d o M a n c i o 32, q u e la regiría hasta 1037, p o r lo me-
q u e t e n í a n en N á j e r a 23. E s t a s s o n las m e n c i o n e s finales del o b i s p o
nos 33.
S i s e b u t o , q u e se h a s u p u e s t o m u r i ó el a ñ o 1000 24. Su sucesor iba
a ser el a b a d de Leire, Jimeno, que se c i t a r á por vez primera Son m e j o r c o n o c i d o s los obispos najerenses. Contribuye a ello
en 1005 25. l a c i r c u n s t a n c i a d e q u e la c o r t e r e a l p e r m a n e c i e s e e n N á j e r a du-
L o s o b i s p o s aragoneses son peor c o n o c i d o s q u e los de Pamplo- r a n t e el s i g l o X .
n a . L o s d o c u m e n t o s n o s h a b l a n d e O r i o l , q u e es c i t a d o c o n segu- B e n e d i c t o f u é o b i s p o d e N á j e r a b a j o el r e i n a d o d e G a r c í a S á n -
r i d a d en 971 26, pues los t e x t o s anteriores a esa f e c h a h a n sido m u y chez I , según denotan los d o c u m e n t o s emilianenses. P e r o prescin-
Hay dos documentos de 1 de enero de 987 que presentan al sucesor de Julián d i r e m o s d e s u s m e n c i o n e s p a r a u t i l i z a r las q u e s e a n r e a l m e n t e se-
como obispo de Pamplona: son falsos (vid. RAMÓN DE ABADAL, Catalunya Carolin- g u r a s . L a p r i m e r a es d e 9 7 1 , c u a n d o se c i t a a « B e n e d i c t u s e p i s c o -
gia, I I I . Barcelona, 1955, p. 69-70. Otro documento falso (MAGALLÓN, Colección di-
plomática, núm. 17, p. 62-63) presenta arbitrariamente a Basilio como obispo de
Pamplona en 987.
19 Cfr. LACARRA, Textos navarros, 263. 27 Para 972, vid. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 59:
20 Documento inédito en A G N , Becerro de Leire, p. 21-5-216. y YEPES, Coronica, V , fols. 150 y 440. Para 978, vid. CANELLAS, Un documento
21 Documento inédito en A G N , Becerro de Leire, p. 244-245. original, 190, que copiamos más abajo. Para 983, MAGALLÓN, Colección diplomática,
22 En 992 aparece como confirmante en la donación de la villa de Cárdenas.
número 18, 69-70; y TM, 6, nº. 22, falso.
hecha por Sancho Garcés II Abarca a San Millán (Publ. SERRANO, Cartulario de
28 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 62. Y a hemos
San Millán de la Cogolla, núm. 66). En 996 confirmaba la concesión que el nuevo
rey pamplonés García Sánchez II el Temblón hacía al mismo monasterio (SERRANO, indicado que hay un documento que puede ser de 984 ó 987 (SERRANO, Cartulario
Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 67). de San Millán de la Cogolla, núm. 63), donde aparece el obispo aragonés como con-
23 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 68. firmante. En otro documento de autenticidad dudosa (MAGALLÓN, Colección diplo-
Hay otra cita en la donación del cenobio de Isusa, sito en el valle de Salazar, mática, núm. 22, p. 8 1 ; y TM, 6, nº. 24, de 987, también cita al obispo Oriol.
hecho por García Sánchez II el Temblón a Leire (987), pero el documento está 29 A G N , Becerro de Leire, p. 245-246.
mal fechado (AGN, Becerro de Leire, p. 193-195). 30 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 66.
24 Vid. ITURRALDE, Las grandes ruinas monásticas de Navarra, p. 383, cit. por 31 Documentos de García Sánchez I I el Temblón dados al monasterio de San
CARLOS CORONA BARATECH, Los abades del monasterio de San Salvador de Leire, Millán de la Cogolla (Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, nú-
en «Pirineos», IV. Zaragoza, 1948, 179. mero 67 y 68. Ver la adición señalada con * al pie de esta página.
32 Cfr. PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor de Navarra, 276.
25 Sobre el obispo Jimeno vid. Fray JUSTO PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor
33 Cfr. A . UBIETO ARTETA, Gonzalo, rey de Sobrarbe y Ribagorza, en «Piri-
de Navarra. Madrid, 1950, p. 270. neos», V I I I . Zaragoza. 1952. 313-314.
26 «Ariolo episcopo in Aragone», en SANGORRIN, Libro de la Cadena del Con-
cejo de Jaca, núm. I, 17-19. Se cita también en 10 de diciembre del mismo año 971 * E l d í a 1 de agosto de 1 0 0 4 aparece " e p i s c o p o Blasco in S a s a b e " , en
(SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 56). el Cartulario de San Juan de la Peña, en T M , 6 , número 3 3 . Y el día 1 de mar-
zo se vuelve a citar a " d o n o Belasco e p i s c o p o " ( T M , 6, n º . 3 4 , página 9 8 ) .
168
169
pus in Nagera» 34; ; luego aparece en 972, 978, 983 y 984 35. La y V i c e n t e . H a y , p u e s , u n a c o n t r a d i c c i ó n e v i d e n t e e n t r e tal docu-
última auténtica es de 6 de m a y o de 985, ya citada c o n anterio- m e n t o y el e p i s c o p o l o g i o r e s u l t a n t e d e l r e s t o d e la d o c u m e n t a c i ó n
ridad 36. c o n s e r v a d a , e n t r e la c u a l h a y d o s e s c r i t u r a s q u e m a n t i e n e n su f a c -
V i c e n t e , sucesor de B e n e d i c t o , se cita p o r vez primera el 15 d e tura o r i g i n a l ( d e 978 y 983). E l l o n o s p e r m i t e a f i r m a r q u e el d o -
f e b r e r o d e 991 en t e s t i m o n i o legerense 37; luego, en 992 38. Murió c u m e n t o e s t u d i a d o n o es o r i g i n a l , y a q u e p r e s e n t a un e r r o r d e v a -
el 23 de enero de 996 39. rios a ñ o s en la f e c h a , y h e m o s d e c o n s i d e r a r l o c o m o u n a copia.
G a r c í a , su sucesor, aparece en el m i s m o año 996, sin especifi- A h o r a b i e n , si el d o c u m e n t o d i s c u t i d o n o es o r i g i n a l , s i n o u n a
carse el m e s , en la c o n c e s i ó n real de la villa de Terrero a San Mi- c o p i a , d e b e m o s t r a t a r d e a v e r i g u a r el a ñ o v e r d a d e r o d e su emi-
llán d e la Cogolla 40. Y vuelve a citarse al año siguiente 41. Luego s i ó n . E s e v i d e n t e q u e será p o s t e r i o r al 1 d e e n e r o d e 9 8 8 , día q u e
e p i s c o p ó a lo largo del reinado de S a n c h o el M a y o r hasta morir
S i s e b u t o se h i z o c a r g o del o b i s p a d o d e P a m p l o n a 44, pues Sisebuto
el día 23 de d i c i e m b r e de 1021 43.
figura en el e s c a t o c o l o d e l d i s c u t i d o d i p l o m a . Y será t a m b i é n an-
C o m o resumen, p o d e m o s concretar el e p i s c o p o l o g i o de las se-
t e r i o r al 23 d e e n e r o d e 996, y a q u e en ese día f a l l e c i ó el o b i s p o
des de P a m p l o n a , A r a g ó n y N á j e r a del ú l t i m o tercio del siglo x ,
de Nájera, Vicente 45, que aparece n o m b r a d o junto al anterior.
así:
L u e g o el d o c u m e n t o t a n t a s v e c e s c i t a d o f u é e s c r i t o e n t r e 987 y
Pamplona: Aragón: Nájera:
Oriol (971-984) 9 9 6 , n u n c a en 9 8 1 .
Belasco (970-972) Benedicto (970-985)
Vibax (978) Atón (991-992) Vicente (991-+23-I-996) V i s t o s e s o s l í m i t e s , c r e e m o s q u e f u é o t o r g a d o en 991 y q u e su
Julián (983-+987) Blas (996-1005) García 996-+23-XI-1021) copista omitió una equis involuntariamente. Confirma tal suposi-
Sisebuto (1-I-988 a 1000?) Mando (1005-1037)
c i ó n el h e c h o d e q u e el 15 d e f e b r e r o d e 991 el r e y S a n c h o Gar-
c é s I I A b a r c a y la r e i n a U r r a c a h i c i e s e n u n a d o n a c i ó n a L e i r e p o r
EN TORNO AL PRESUNTO ORIGINAL
el e t e r n o d e s c a n s o d e l r e y d e V i g u e r a , R a m i r o 46. L a nueva dona-
r e d u c e n a t r e s : l o s d o s q u e v a l o r a m o s a q u í , y el e s t u d i a d o p o r el
g o l l a . E l p r i m e r o c o n t i e n e l a d o n a c i ó n d e la v i l l a d e C i r u e ñ a al
p r o f e s o r C a n e l l a s . E l m á s a n t i g u o es d e 9 5 0 , y n a r r a l a entrega
monasterio de San A n d r é s d e Cirueña, hecha p o r los reyes S a n c h o
q u e A d i c a y l o s m o n j e s d e L a t u r c e h i c i e r o n d e sí m i s m o s y d e las
Garcés I I A b a r c a , R a m i r o de V i g u e r a y la esposa de aquél, U r r a -
iglesias d e S a n V i c e n t e y San Prudencio al a b a d Dulquito, que
ca P e r o n o es o r i g i n a l , s i n o u n a c o p i a p o s t e r i o r , q u e presenta
r e g í a el m o n a s t e r i o d e S a n M a r t í n d e A l b e l d a . D i c e así:
algunas interpolaciones, como las p a l a b r a s «serenissimus rex» y
« c l a r a r e g i n a » , u t i l i z a d a s al d e s i g n a r a S a n c h o G a r c é s I I Abarca
y a su e s p o s a la reina U r r a c a p o r un c o p i s t a a g r a d e c i d o , q u e re- [Christus] Sub nomine sancte et indiuidue Trinitatis. Ego Adica abba,
cum fratribus meis Christoforo, Furtunio, Sarracino, Dato, Stefano, Ra-
cordaba después d e la m u e r t e de ambos los beneficios concedi-
pinato, promta mente, toto corde, tibi patri / spirituali Dulquito abbati
dos 49. El documento de Cirueña fué transcrito después d e 1005, et fratribus tecum, in amore Christi Albilde in cenobio Sancti Martini de-
fecha en q u e aún vivía la reina Urraca. E l escriba utilizó un do- litescentibus, contradimus animas nostras simulque corpora ut uestris ora-
c u m e n t o original, p e r o sus grafías n o son del siglo x , sino d e la tionibus adiuti adipiscamur / nobiscum premia poli. Nos enim supra no-
época de Sancho de Peñalén. minati ecclesiam sancti Uincentii et domini Prudentii uasilicam ubi quiescit
corpus eius uenerabile, que sita est ad radicem montis Laturcii, nutu Dei
El otro posible original 50 c o n t i e n e la confirmación de Villa-
omnipotentis collatam / habuimus et sancitam cum suis adiacentiis, terris,
gonzalo y Cordovin al m o n a s t e r i o emilianense, realizada por el uineis, ortis, et partem molendini in Sosa. Ita et hereditatem Petri presbi-
aludido Sancho Garcés I I Abarca 51. Su editor lo c o n s i d e r ó como teri, qui fuit collega nostrum uibens demumque obiit in oppido Leza et scrib-
original, m a s su afirmación es p u r a m e n t e g r a t u i t a , ya que pre- simus I nomen eius in Albailda inter nomina offerentium. Igitur pro obla-
tione ibidem et lumine ipsius ecclesie derseruiendis, et sicut unanimiter
senta un t i p o d e letra similar al d o c u m e n t o analizado anterior-
nobis uelle adiacet uibere nobiscum, ita offerimus quantum / nobis D o m i -
m e n t e . E s m á s , el c o t e j o d e l a e d i c i ó n d e l C a r t u l a r i o d e S a n M i l l á n
nus contulit in aula sancti Martini nobiscum, ut in huius eui cursu per arta
de la C o g o l l a con los manuscritos emilianense que realicé en el itinera gradientes et in prima resurrectione opem possidentes unatim me-
a r c h i v o d e t a l c e n o b i o m e p e r m i t i ó c o m p r o b a r q u e el s a b i o bene- reamur triunfare in celis / cum Christo Domino et sanctis eius angelis,
d i c t i n o apenas utilizó los f o n d o s antiguos p a r a su e d i c i ó n , sino q u e amen. Et quia hoc regni celorum causa, et pro salute animarum et pro ip-
sius sancti loci inluminatione, iuiique Domini corporis et sanguinis sacri-
a p r o v e c h ó p r e f e r e n t e m e n t e u n a c o p i a c o n o c i d a c o n el n o m b r e de
ficio in ara Dei offerendo, / nos memorati puro corde, puraque mente, do-
« C o l e c c i ó n M i n g u e l l a » . A s í se e x p l i c a q u e a l g u n o s d o c u m e n t o s c o n - mino Martino in honorem nominis Christi locum supra taxatum, cum eo
t e n i d o s e n el « B e c e r r o g a l i c a n o » n o aparezcan en l a publicación nosmetipsos, conicimus obtulisse. Quisquis ille est qui illi loco prees / o b -
d e l a n t i g u o a b a d d e S i l o s . C r e o q u e el d o c u m e n t o aquí reseñado secramus, ut ad inluminandam ipsam sacram hedem Christi regis tibi cura
n o f u é u t i l i z a d o p o r el P . Serrano. adsit, ut cum tibi creditis obibus in diem examinationis reproborum tor-
menta euasisse, et cum electis gaudeas / te mercedem recipisse, nos hoc
litamus omnipotenti D e o qui aliter fecerit sciat se per[e]nniter damnari
ab eo. Uotum autem hoc nostrum firmitatem obtineat in euo, dein si aliqui»
ORIGINALES CONSERVADOS conatus fuerit / hoc decretum fictum esse, prius pondus trium librarum
auri multatus fisco cogatur inferre, demumque sit initiones ac usurpationes
eius irritum.
Así, el catálogo de los documentos navarro-aragoneses del si-
glo X que han llegado hasta nosotros, en su factura original, se Item quia hec nostra traditio que facta est era DCCCC. L X X X U I I I /
regni gloriosi Garseanis principis et Tute regine eiusdem genetricis san-
48 Se conserva en A H N , Cirueña, carp. 1.028, núms. 1 y 2. El núm. 1 es una cienda erat testibus ueridicis tunc adfuerunt in margine fluminis Ibero qui
copia de mediados del siglo XI; el núm. 2 es una copia pseudo-visigótica, que con- Arrezo in Sancta Eolalia anniuersario / Sancionis principis, prefati genitori
tiene amplias interpolaciones. Publ. YEPES, Coronica, V, fols. 150 y 440; reseñado
por CANELLAS, Un documento original, p. 154, con el n ú m . 4. celebrato, uenientes id est Tudimirus Nagelensis episcopus, Dulquitus A l -
49 L a r e i n a U r r a c a vivía a ú n en 1005 ( C f r . PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor baildensis abba, Didico Sobiensis abba, Munnio de Sancta Columba abba, /
de Navarra, p. 32). Stefanus Dercensis Sancti Emiliani abba, Bellasco Tironensis monasterii
50 C f r . CANELLAS, Un documento original, p . 154, n ú m . 2.
abba, pluresque alii ibidem adstantes, ita sanxuerunt sicut et nos cuncti
51 P u b l . SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, n ú m . 56.
172 173
E l m á s m o d e r n o d e los d o c u m e n t o s n a v a r r o - a r a g o n e s e s , p e r t e -
homines Leccenses [mancha] fratresque Albaildenses / secte hoc statum n e c i e n t eal siglo x y c o n s e r v a d o en su f a c t u r a o r i g i n a l , f u é o t o r -
[ m a n c h a ] audiuimus a prefacis sancti Uincentii fratribus atque recognoui- g a d o el día 17 d e s e p t i e m b r e d e 988 p a r a d a r f e del p a c t o h e c h o
mus ita singillatim decreuimus atque roborauimus. p o r el o b i s p o d e N á j e r a , B e n e d i c t o , y el a b a d d e A l b e l d a , V i g i l a ,
Uigila scriba manu mea signum feci s o b r e las d é c i m a s d e los frutos d e D e s o j o . D i c e así:
Ego namque memoratus Christoforus, cum collegis fratribus meis, hoc
pytacium tradidi per manus meas atrio predicto Sancto Martino necnon
eius famulis incuntanter 62. [Christus] Sub nomine sancte et indiviuidue Trinitatis. Nos quidem re-
ligiosi Benedictus episcopus, pariter abba Uigila, cum fratrum / Albailden-
sium collegio, pactum inconuulsum pepigimus inter nos, pro decimarum
El s e g u n d o d o c u m e n t o o r i g i n a l c o n s e r v a d o f u é o t o r g a d o p o r el
frugibus omnium / Desolii, ut simul ita frugens aridus uel liquidas quas
r e y S a n c h o Garcés I I A b a r c a , la reina Urraca y los infantes Ra- percepturi sumus ab illis hominibus / Desolii, tam paruas quam magnas,
m i r o y J i m e n o el día 15 d e f e b r e r o d e 9 7 8 . D i c e así: fideliter inter nosmetipsos per medium sine aliqua fraudu/losa nequitia
sortiamus perseueranter; et nullatenus surgat inter hec emulatio pernitio-
sa / que diuortium uel deceptionem infra plebes illas agat, sed unanimiter
[Christus] Inlustrissimi atque gloriosissimis uel inuictissimis Dei mar- dilectio ac concordia / ueritatis indisrupte permaneat.
tiribus sanctorum Petri et Pauli uel sancti Andree apostolorum et marti- Si quis autem ex malibolis hoc sancitum testamentum uiolare / uel
rum Christi, quorum uasilicam in loco quod dicitur Siresa dinoscitur / esse disrumpere conatus fuerit, hic careat binis lucernis et uita. Illuc perpetim
fundatam. Nos etenim indigni uel exigui Christi famuli Sancius rex et polorumpremia./ Insuper U auri libras fisco exsolbat; ob inde decretum
Urraka regina, una cum germanis nostris Ranimiro et Eximino memmores nostrum inconuulsum perhenniter maneat.
quod genitor noster Garsea rex / cui sit Deus in ausilio in suo uero iudicio, Facta cartula testamenti discurrente era T . X X . I.ª, X U kalendas octo-
quod dedit ipse decima pars salis de uilla quod dicitur Nurum in ipso sancto bris, regnante principe / Sancione in Pampilona uel in Cantabria. Et testi-
supradicto atrio. Modo uero nos quod dedit ille sancimus et adfirmamus. / bus tradimus ad roborandum Sancio rex / firmans, Urraca regina firmans,
Sed aduc addimus ei aliam decimam partem salis de uilla que dicitur Oban- Garsea regulus firmans, Ranimirus regulus firmans, Gondesaluus regulus
firmans, / Benedictus episcopus testis, Iulianus episcopus testis, Uigila
nos, ut sit eis in ipso loco sancto orantibus fratribus ad condimentum sa-
abba testis, Maurellus abba testis, / Belasco presbiter testis, Samson pres-
lubre et nobis proficiat ad salutem anime. /
biter testis, Garsea presbiter testis, uel omne concilium cenobitarum fra-
Si quis sane ex nostris filiis uel nepotes uel quoliuet subrogata persona trum / Albaildensium testis 45.
hoc testamentum nostrum uiolare temptauerit sit a cetu christianorum se-
gregatus et cum Iuda qui Christum tradidit in inferno / damnatus.
A la v i s t a d e estos d o c u m e n t o s o r i g i n a l e s , e s c r i t o s t o d o s en l e -
Facta carta era cencies dena uis quinque et sestena, die quinto decimo
tra «cursiva visigótica», «semicursiva» o «cursiva visigótica ondu-
kalendas marcias, regente supradicto monasterio Galindoni abbati.
l a d a » , y t e n i e n d o en c u e n t a q u e el d o c u m e n t o u t i l i z a d o p o r Mi-
E g o Sancius rex simul cum uxore mea [et c u m ] germanis uel filiis
quod dedi et adfirmaui et manu mea signum [ s i g n o ] feci. llares en su T r a t a d o d e P a l e o g r a f í a E s p a ñ o l a n o es o r i g i n a l , sino
u n a c o p i a t a r d í a , p o d e m o s a f i r m a r q u e d u r a n t e el s i g l o x hubo
[Columna a] Benedictus episcopus confirmans, Oriolus episcopus con-
u n a u n i d a d g r á f i c a e n t r e los e s t a d o s n a v a r r o - a r a g o n e s e s y l o s r e i -
firmans, Uibax episcopus confirmans.
nos occidentales 55, e m p l e a n d o en la r e d a c c i ó n d e l o s d o c u m e n t o s
[Columna b ] Eximino Sancionis confirmans, Garsea Furtunionis con-
la cursiva visigótica.
firmans, Belasco Lihoriz confirmans.
[Columna c ] Et omnium seniorum Pampilonensium uel Aragonensium
adfirmamus. 54 Se conserva original en Archivo de la Redonda de Logroño, núm 2. Lo
publicó primeramente el P. Luciano SERRANO, Tres documentos logroñeses de im-
[ S i g n o ] 53. portancia, en «Homenaje a Menéndez Pidal», III (1925), 177-178, mas no se fijó en
su trascendencia paleográfica, ya que lo considera únicamente como «original en
52 Se conserva original en el Archivo de la Redonda, de Logroño, núm. I ter. pergamino letra minúscula visigoda alargada, primorosamente trazada, a una sola
Ha sido publicado por FERNANDO BUJANDA, Inventario de los documentos del Ar- tinta». Otra edición posterior en BUJANDA, Inventario, p. 57. Damos facsímil.
chivo de la Insigne Iglesia Colegial de Logroño, anejo núm. I de a Berceo». «Bo- 55 Compárense los facsímiles que presentamos en este trabajo con los de MU-
letín del Instituto de Estudios Riojanos». Logroño, 1947, p. 56, con fecha 956.
Damos facsímil.
53 Publ. CANELLAS, Un documento original, p. 190, con fecha 979. Presenta
facsímil.
174
E s p o r a h o r a i m p o s i b l e p r e c i s a r el m o m e n t o e n q u e se d e j ó l a
c u r s i v a v i s i g ó t i c a p a r a utilizar la r e d o n d a en la c o n f e c c i ó n d e do-
cumentos. Desde los últimos años del reinado de Sancho Garcés
II Abarca ( 9 7 0 - 9 9 4 ) h a s t a el p l e n o r e i n a d o d e S a n c h o el Mayor
(1004-1035) la d o c u m e n t a c i ó n conservada es m u y escasa, y sólo
se h a t r a n s m i t i d o en c o p i a s tardías. E l d o c u m e n t o original r e d a c -
t a d o e n m i n ú s c u l a v i s i g ó t i c a m á s a n t i g u o q u e c o n o z c o es y a d e l 7
d e j u n i o d e 1 0 2 9 , día e n q u e O n n e c a p r o h i j a b a y d o n a b a t o d o c u a n -
t o t e n í a e n C a s t i l l a al r e y S a n c h o el M a y o r y a su e s p o s a l a r e i n a
doña Mayor 57.
T r a s e s t a r e v i s i ó n p o d e m o s a f i r m a r q u e se u t i l i z ó e n Navarra
y A r a g ó n l a c u r s i v a v i s i g ó t i c a d u r a n t e el s i g l o x p a r a e s c r i b i r do-
cumentos; por influjo librarlo —como ya apuntó Millares— se
c o m e n z ó a u t i l i z a r l a m i n ú s c u l a v i s i g ó t i c a ; y el a f i a n z a m i e n t o de
este n u e v o t i p o en la r e d a c c i ó n d e d o c u m e n t o s se e f e c t u ó entre
983 y 1029. A u n q u e n o h a y t e s t i m o n i o en q u e a p o y a r s e , sospecha-
mos que la mutación se r e a l i z a r í a en fecha más próxima a la
ú l t i m a d e l a s a p u n t a d a s q u e n o al a ñ o 983.
A b e t i t o , m o n t e , 120.
Adones, monasterio, 78.
Agreda, San Julián de, 106.
A g u a t u e r t a , 28.
Agüero (prov. Huesca), 46, 4 8 y 49.
Aibar (prov. Navarra), 14 a 16, 23, 120 y 121.
Alava, 48, 56, 57 a 73, 87, 107, 120, 133, 134 y 137.
Albelda, monasterio, 41, 57, 85, 92, 93 y 162. Ver San Martín de Albelda.
Alberite (prov. Logroño), 41.
Alcanadre (prov. Logroño), 100.
Alcoba, cerca de Clunia, 60.
Alemania, 35.
Alesón, 166.
Andosilla (prov. Navarra), 94.
A n o z , 62.
Ansó (prov. Huesca), 45.
Anués, d e s p o b l a d o cerca de Sos, 37 y 84.
Apardués, 45, 88, 144, 162 y 163.
Ara, río, 38.
Aragón, passim.
Aragón, r í o , 15, 22, 34, 4 9 y 50.
Aragón S u b u r d á n , 35.
Arandia, iglesia de, 71.
Araya, 67.
Arba, río, 16.
Arciledo, villa, 63.
Ardisa, 4 9 y 50.
Arellano, Santa María de, 70.
Arga, r í o , 34.
Arganza (prov. León), 157 y 158.
Arizala, 93.
180 181
Nájera (prov. Logroño). 13, 40, 44, 45, 50, 60. 61, 68, 69, 91, 92, 102, 106,
La C u m b e r r i ( L e c u m b e r r i ? , prov. Navarra), 13 a 15. 120, 132 a 152, 162 a 167; F o r t ú n Galindonis señor en, 92.
Najerilla, r í o , 132.
La Vizcaya (prov. Navarra), 15 y 23.
Labasal (prov. Huesca), m o n a s t e r i o , 119. Ver San Julián de Labasal.
184
185
Navardún (prov. Navarra), 45, 87, 146, 166 y 167. Roncesvalles, 35.
Navarra, 9, 15, 17, 23, 72, 86, 105, 131, 132, 137, 151 y 174. R o u c y (Francia), Felicia de, 152.
Navarrete (prov. Logroño), 9 5 . R o z a d a (Somiedo, prov. Asturias), 78 y 80.
Nave de Albura, 67. Ruesta (prov. Zaragoza), 97 y 98.
N u m a n c i a (prov. Logroño), 106 y 132.
N u r o , 144 y 172.
Sabiñánigo (prov. Huesca). 38.
Sádaba (prov. Zaragoza), 4 6 a 50.
O b a n o , O b a n o s (prov. Huesca), 165 y 172, Salazar (prov. Navarra). 23, 122 y 166.
Obelba (Salvatierra, prov. Zaragoza), 37. Salcedo, m o n a s t e r i o de, 59.
Oca (prov. Burgos), 4 8 y 6 8 . Salerazo (Salazar), 10.
Ocoizta, a b a d de, 59. Salinas. 67.
Oledola, villa de, 28. Salinas de Jaca (prov. Huesca), 4 9 .
O ñ a (prov. Burgos), 6 4 : San Salvador de, 63. Salto, c o t o del, 65.
O p o r t o (Portugal), 5 7. Salvatierra (prov. Zaragoza), 37.
Orbigo (prov. León), 157. Samos (prov. Lugo), 86.
Ormilla, m a j u e l o de, 65; Ormilla de Suso, 6 4 . San Adrián (prov. Navarra), 94.
O s m a (prov. Soria), 6 0 , 132; Felmiro obispo de, 5 7 . San Adrián de D e y o (prov. Navarra), m o n a s t e r i o de, 102.
Oviedo, 77. San Andrés de Cirueña (prov. Logroño), monasterio, 144. 165 y 170.
San C o s m e y San Damián de Burbia (prov. León), 157 y 158.
San Cristóbal de Tobia (prov. Logroño), m o n a s t e r i o de, 61.
Palo (prov. Huesca), p u e r t o del, 22 y 36. San Esteban de Lerín (prov. Navarra), 134.
Pallars Pallás (prov. Lérida), 21, San Esteban de M o n j a r d í n (prov. Navarra), 42, 45, 91 a 100.
P a m p a n e t o (prov. Logroño), m o n a s t e r i o de, 165. San Esteban de Resa (prov. Navarra), 91 a 100, 134.
P a m p l o n a , passim. San Juan de Pancorbo (prov. Burgos), m o n a s t e r i o de, 64.
P a n c o r b o (prov. Burgos), San J u a n de, 64. Ver Pontecorvo. San J u a n de la Peña prov. Huesca), 18, 19. 22. 71, 87, 98, 105, 119, 120, 146.
P á r a m o s (prov. León), 157. San J u a n de Pitillas (prov. Navarra), m o n a s t e r i o de, 62.
Pedroso (prov. Logroño), San Miguel de, m o n a s t e r i o , 62. San Julián, monasterio, 62.
Peña Escrita de R o z a d a ( S o m i e d o ) , 78 y 80. San Julián de Agreda (prov. Soria), 106.
Peralta (prov. Navarra), 23. San Julián de Labasal (prov. Huesca), monasterio, 4 4 y 119.
Piluel, 50. San Martín, J i m e n o de, 86.
Pintano (prov. Zaragoza), 39. San Martín de Albelda (prov. Logroño), monasterio, 4 1 , 85, 92, 93, 108, 142,
Pirineos, 17, 35 y 83. 156, 165, 171 a 174. Ver Albelda.
Pitillas (prov. Navarra), San J u a n de, 6 2 . San Martín de Barbarana (prov. Logroño), 94.
P o n t e c o r v o , E x i m i n o F o r t u n i o n e s de, 148. San Martín de Cella, ver Cella.
Posadilla (prov. León), 158. San Martín de Cercito (prov. Huesca), 19.
P u e n d e l u n a (prov. Zaragoza), 4 9 y 50. San Martín de G r a ñ ó n (prov. Logroño), 66.
P u e n t e la Reina (prov. Huesca), 22. San Miguel de Bárcena (Tineo, prov. Asturias), 77 y 78.
San Miguel de B e r m e o (prov. Vizcaya), 71.
San Miguel de Pedroso, m o n a s t e r i o de, 62.
R a b a t e , S a n t a C r u z de, 106.
San Millán de la Cogolla (prov. Logroño), 33, 5 8 a 71, 92, 105, 106, 116 a 118,
R e s a (prov. Navarra), 94, 95, 100.
139, 140, 143 a 147, 162 a 168 y 171.
Ribagorza, .114. 122 y 152. San Millán de Henestras, m o n a s t e r i o de, 64.
Riezu (prov. Navarra), 93. San Pedro. Galindo G a l í n d e z de, 86.
Rioja, 34, 4 0 , 4 4 , 6 9 , 72, 100, 132 y 162. San P e d r o de Munguía, 71.
R i v a r r e d o n d a , 71.
San Pedro de Siresa (prov. Huesca). 28 35. 4 1 , 85 y 108. Ver Siresa.
R o d a (prov. Huesca), 4 8 , 69. San P e d r o de Usún (prov. Navarra), 38 y 41.
R o m a , 86. San Salvador de Bernués (prov. Huesca), m o n a s t e r i o . 118 y 139.
Roncal (prov. Navarra), 4 5 San Salvador de Leire (prov. Navarra), 13 y 20. Ver Leire.
San Salvador de O ñ a (prov. Burgos), m o n a s t e r i o . 63. Ver O ñ a .
186
187
Tafalla (prov. Navarra), 23 y 132.
San Salvador de Oviedo, 34.
Tarazona (prov. Zaragoza), 15, 106 y 132.
San Sebastián, 62.
T e n a (prov. Huesca), 37 y 38.
San Vicente, villa, 84.
Tera, Santa María de. 106.
San Vicente y San P r u d e n c i o , iglesia, 171.
T e r r e r o (prov. Logroño), 34 y 168.
San Vicente de Ocoizta, m o n a s t e r i o , 57.
Tineo (prov. Asturias), 77.
San Vicente de Ugarte, m o n a s t e r i o , 71.
Tironensis, Bellasco abba, 9 2 y 171.
San Zacarías, m o n a s t e r i o , 35 y 36. Ver Siresa.
Tobia (prov. Logroño), 4 4 y 5 0 : San Cristóbal de, 61.
Sangoncillo (prov. Logroño), 6 5 . Toledo, 28 y 34.
Sangüesa (prov. Navarra), 23.
Toria (cerca de Santa Cruz de la Serós, prov. Huesca), 4 5 .
Santa Agueda de Nájera, 106.
Torrila (prov. Logroño), villa de. 147 y 148.
Santa C o l u m b a (prov. Logroño), Munnio abba de, 92 y 171.
Toulouse (I rancia), 21.
Santa Cristina del S o m p o r t (prov. Huesca), 38. Tudela (prov. Navarra), 13, 16, 27, 28, 91 y 132.
Santa C r u z de Ciorriz (prov. Navarra), 106.
Santa Cruz de R a b a t e , 106.
Santa C r u z de la Serós (prov. Huesca), 5 1 . Ugarte, San Vicente de, 71.
S a n t a Engracia; m o n a s t e r i o de, 66 U j c h m t , 108.
Santa Eulalia, iglesia de, 94.
Lierde, d e s p o b l a d o cerca de Sos (prov. Zaragoza), 39 y 84.
Santa María (prov. León), ville de, 157. Ullato, 4 5 y 106.
Santa María y S i n S a t u r n i n o de Lisabe, iglesia, 117 y 128. Ullerda, despoblado, 3 9 y 84.
Santa María de Arellano, 70. Uncastillo (prov. Zaragoza), 4 6 a 49.
Santa María de Arce, 6 0 . U n d u é s (prov. Zaragoza), 37, 39 y 84.
Santa María de Aspe de Busturia, monasterio de, 64. Unión (prov. Logroño), villa, 108.
Santa María de Hiarte, 96. Urdaspal (prov. Navarra), 35.
S a n t a María de Irache (prov. Navarra), 45. Ver Irache. Urgel (prov. Lérida), 69.
Santa María de las Muelas, 63. Usún (prov. Navarra), 3 8 y 41.
S a n t a María de Sasabe (prov. Huesca), 46 y 47.
Santa María de Tera (prov. Soria), 106.
S a n t a María de la Vega en Haro (prov. Logroño), 67.
Val de Aibar, (prov. Navarra), 14 y 23. Ver Aibar.
Santaver, 16 y 27.
Valdejunquera (prov. Navarra), 4 0 .
Santovenia, 147.
Valderresa (prov. Navarra), 94, 95, 100 y 101.
Sartaguda (prov. Navarra), 94, 95 y 100.
Valdonsella (prov. Zaragoza), 39, 4 2 , 45, 4 8 y 86.
Sarresazo, 128.
Velegia (prov. Alava), 5 7 .
Sasabe (prov. Huesca), 44 a 51. Vellegia, ver Velegia.
Sesma (prov. Navarra), 100. Ventosa (prov. Logroño), 61.
Sierramediana (Serramiana, prov. Huesca), 37, 3 9 y 84. Viena, 72.
Simancas (prov. Valladolid), 133.
Viguera (prov. Logroño), 4 0 , 65, 87, 88, 107, 113, 132 a 152.
Siresa (prov. Huesca), 22, 28, 29, 35, 36, 44, 85, 92, 108, 114, 124, 139 144 Viloria, 26.
164, 165 y 172.
Villagonzalo (prov. Logroño), 7 0 , 9 2 , 143, 165, 167 y 170.
Sobiensis, Didico abba, 92 y 171. Villajúniz (prov. Logroño), 165 y 167.
Sobrarbe, 115. Villanueva (prov. Logroño), 6 5 .
Solana (prov. León), 157.
Villar de la Torre (prov. Logroño), villa de. 117 y 123.
S o m i e d o (prov. Asturias), 78 y 80. Vitoria, 57.
Soria, 106. Vizcaya, 14, 7 0 y 71.
Sos (prov. Zaragoza), 37, 3 9 y 84.
Sosa (prov. Logroño), 171
S o t o (prov. Logroño), 6 4 .
Subiza (prov. Navarra), Sancho Íñiguez de, 98.
S u m m u s Portus, 36.
189
188
Zambrana, 66.
Z a r a g o z a , 2 2 , 3 4 , 36, 4 5 , 4 9 , 1 0 9 y 132.
Zella, ver Cella.
1
INDICE DE P E R S O N A S
Guillermo Sanz, c o n d e de Gascuña, 140 y 147. J i m e n o Garcés, rey, 12, 13, 22, 86, 91, 92, 105 a 110, 114, 120, 122, 125, 126,
133 y 138.
Guiniverto, abad de Burbia, 157 y 158.
J i m e n o Garcés, señor de Bailo, 22.
J i m e n o Garcés, t e n e n t e de San Esteban de Resa, 99.
H i x e m II, califa de C ó r d o b a , 134 a 136. J i m e n o Iñiguez, hijo del rey Iñigo Garcés, 10 y 11.
J i m e n o Iñiguez, tenente de Aguero, 4 9 .
Hugo C á n d i d o , legado pontificio, 6 9 y 72.
J i m e n o de San Martin, 86.
Iohanne?, abba in Lisabi, 128.
Ibn al-Allat, p o e t a , 135. I o h a n n e s Belascotenes, 10.
I b n Bord, 135. I o h a n n e s Garbissones de L e c u m b e r r i , 128.
I b n Dzacwán, 135. J u a n , obispo de Alava, 5 5 y 63.
J u a n , obispo de P a m p l o n a , 148.
I b n Meruán de Mérida, 16.
Julián, obispo de Alava, 55 y 60.
Iñiga, dinastía, 9, 10,16, 17 y 23.
Julián, obispo de P a m p l o n a , 145, 146, 165 a 168, 173.
Iñiga, m u j e r del rey G a r c í a Iñiguez, 14, 120 y 121.
J u s t o , obispo de O p o r t o , 57.
Iñigo, abad de Oña, 64.
Juvenal, 35.
Iñigo, obispo, 120.
Iñigo Arista (Iñigo Garcés), rey, 13, 14, 2 0 y 120. Ver Iñigo Garcés.
Iñigo Blascones, 154.
Legundia M u ñ o z , 71.
Iñigo G a l í n d e z , 134.
Luis el Piadoso, rey de Francia, 19.
Iñigo Garcés ( E n n e c o Garseanis, E n n e c o Arista), rey, 9 a 12, 17, 2 0 a 23 y 120.
Lopa, hija de Sancho Garcés I, 10.
Iñigo Garcés ( h e r m a n o de S a n c h o Garcés I), 108.
L o p e Blascones, 117 y 128.
Iñigo J i m é n e z , h e r m a n o del rey Garcia J i m é n e z , 11.
L o p e C é n t u l o , 20.
Iñigo L ó p e z , conde, 64.
L o p e Garcés, señor de R u e s t a , 97 y 98.
Iñigo L ó p e z de Estigi, 122.
L o p e Iñiguez, conde, 71.
Iñigo Sánchez, alférez, 66.
L o p e López, señor de R u e s t a , 97 y 98.
Iñigo Sánchez, p r e s b í t e r o , 42.
L o p e Sánchez, m a y o r d o m o , 149.
Iñigo Sánchez, señor de Nájera, 149.
L o p e Sánchez de A r m i ñ ó n , 64.
Iñigo Sánchez, t e n e n t e de San Esteban de Resa, 99 y 102.
L u b b ibn Musa, 27 a 29.
Iñigo Velázquez, 134.
Isinario, m o n j e , 4 2 y 87.
Laus D e o