Sie sind auf Seite 1von 101

ANTONIO UBIETO ARTETA

TRABAJOS DE INVESTIGACION

La versión digitalizada de esta obra se publica con permiso de


los herederos legales de su autor bajo licencia Comunes
Creativos BY-NC-ND. Se permite descargar la obra y
compartirla con otras personas, siempre que se reconozca su
autoría (BY). No se puede utilizar comercialmente (NC) ni se
puede cambiar de ninguna manera (ND).

VALENCIA
1972
Reúno en estos volúmenes los trabajos que he publicado
durante veinticinco años en diversas revistas especializadas.
Hace tiempos que agoté las "separatas" correspondientes, y
no puedo atender las peticiones de quienes se interesan por
mis investigaciones, siéndoles muy difícil consultar las revistas
y publicaciones donde se encuentran. La reproducción es fo-
tográfica, y no se ha alterado para nada el texto, a no ser
incidentalmente. Se han reducido las cajas de las distintas
SI SE SABE POCO,
composiciones a un mismo tamaño, con objeto de darles
PUBLICA UN LIBRO
uniformidad. De ahí que en algunos casos el tipo de letra
haya resultado un poco pequeño. Pero la nueva composición
hubiese exigido una demora quizás indefinida.
En este volumen he recogido lo referente a los siglos IX y
X, añadiéndoles unos índices de lugares y de personas al final.
Está claro que en algunos casos ya no pienso como cuando
los escribí, pues las publicaciones de nuevos documentos y
textos han variado los presupuestos de que partía. En estos
casos he añadido alguna "adición", que se encontrará al final
del capítulo correspondiente. Las citas a pie de páginas que
remitían de unos trabajos a otros las he variado generalmente,
indicando la página de este libro donde se encuentran; en

Depósito Legal; V. 2915 - 1972.


Reproducido por Facsímil, Cronista Almela y Vives, 2. Valencia - 10.
otros casos mantengo la cita vieja y le añado la correspon-
diente página de este libro. Generalmente las adiciones se
refieren a datos contenidos o documentos publicados en la
colección de "Textos Medievales" que se publica en Valencia.
Van con las siglas TM, seguidos de dos números: el primero
se refiere al tomo donde apareció, y el segundo al número
que tiene tal documento o la página donde se encuentra
la cita aludida.
Señalo en cada caso la revista donde se publicó tal artículo,
con las páginas que tuvo. Esto permitirá identificar a quien lo
desee las citas hechas sobre la primera publicación.
Algunos trabajos han motivado a su vez investigaciones
de otros colegas que completan o contradicen lo señalado en
lo recogido en este libro. A todos mi agradecimiento y la I
seguridad de que tendré en cuenta sus aportaciones y puntos
LA DINASTIA JIMENA
de vista en los nuevos artículos que deseo escribir sobre los
siglos IX y X, en gran parte aún tan incompletamente co-
nocidos.
Por otro lado, es de esperar que la nueva publicación de
textos árabes inéditos o no traducidos permitan avanzar un
poco más en esas centurias que fueron fundamentales para
la formación de los estados que más tarde configurarían "los
cinco reinos".
Publicado e n
"Saitabi", 1 0 (Valencia 1 9 6 0 ) , páginas 6 5 - 7 9 .

Los estudios sobre la Navarra del siglo IX han conseguido aclarar una serie de
puntos de su historia, planteando unos problemas historiográficos que quizás se re-
suelvan en el futuro. La correcta edición de las Genealogías de Roda, 1 el hallazgo
de unos textos de Ibn Hayyan y su traducción 2 han permitido escribir interesantes
páginas que revisan cuanto sabíamos de la historia navarra durante la novena cen-
turia. 3 Mas si la llamada dinastía Iñiga hoy la conocemos con bastante exactitud, 4
la dinastía denominada Jimena queda un tanto en la penumbra, desdibujada y aun
casi despreciada y negada.
En las páginas que siguen pretendemos revisar los textos conocidos desde hace
tiempo, para interpretarlos de distinta forma a como lo ha hecho la historiografía
anterior, y procurar la fijación de esa dinastía Jimena en sus líneas generales, y aun
añadir algunas sugerencias cronológicas sobre su paso por el siglo IX.
Naturalmente, el p u n t o de partida será el texto más antiguo alusivo a la di-
nastía Jimena: el contenido en las Genealogías de Roda. 5 Dice así;

ITEM ALIA PARTE REGUM


10. Garsea Scemenonis et Enneco Scemenonis fratres fuerunt. Iste Garsea accepit uxor
Onneca Rebelle de Sancossa et genuit Enneco Garseanis et domna Sanzia.

1 Cfr. JOSÉ M.ª LACARRA, Textos navarros del Códice de Roda, en «Estudios de Edad
Media de la Corona de Aragón», I (Zaragoza, 1945), págs. 193-283.
2 Cfr. E. LEVI-PROVENÇAL y E. GARCÍA GÓMEZ, Textos inéditos del «Muqtabis» sobre
los orígenes del reino de Pamplona, en «Al-Andalus», XIX (Madrid, 1954), págs. 295-315.
3 CLAUDIO SÁNCHEZ ALBORNOZ, La auténtica batalla de Clavija, e n « C u a d e r n o s d e His-
toria de España», IX (Buenos Aires, 1948), págs. 94-139, que utilizó los textos citados en
la nota 2 antes de ser publicados íntegramente; E. LEVI-PROVENÇAL, Du nouveau sur le
royaume de Pampelune au IXe siècle, en «Bulletin Hispanique», LV (Burdeos, 1953), pág. 5
y sigs.; fray JUSTO PÉREZ DE URBEL, Lo viejo y lo nuevo sobre el origen del reino de Pam-
plona, en «Al-Andalus», X I X (1954), págs. 1 - 4 2 ; CLAUDIO S Á N C H E Z A L B O R N O Z , Problemas
de la historia navarra del siglo IX, en «Cuadernos de Historia de España», XXV-XXVI
(1957), págs. 5-82.
4 Casi exclusivamente la bibliografía citada en el apartado anterior trata de la dinastía
Iñiga.
5 Seguimos la edición de nuestro maestro D. José M.ª LACARRA, citada en la nota n.º 1.
El texto que copiamos está en las páginas 234-237; seguimos la numeración, desde el 10
al 13, que les atribuye la misma edición.
11
10

Postea accepit uxor domna Dadildi de Paliares soror Regimundi comitis, et genuit Sanzio
Garseanis et Scemeno Garseanis.
11. Enneco Garseanis accepit uxor domna Scemena et genuit Garsea Enneconis qui fuit
occisus in Ledena, et Scemeno Enneconis, et Furtunio Enneconis, et Sanzio Enneconis. Isti
tres ad Cordobam fugierunt. Eorum soror uxor fuit Garsea Enneconis de Olza, nomine domna
Tota.
12. Scemeno Garseanis accepit uxor domna Sanzia, Asnari Santionis filia, et genuit Gar-
sea Scemenonis et Sancio Scemenonis qui habuit uxor domna Quissilo filia de domno Garsea
comitis Bagilliensis et alia filia domna Dadildis uxor de domno Muza Asnari. Iste Garsea
Scemenonis occidit sua mater in Galias in villa que dicitur Laco et occiderunt eum in Sale-
razo Ihoannes Belescones et Cardelle Belascones. Iste Scemeno Garseanis habuit ex anzilla
filium Garsea nu( )is qui est mortus in Cortoba.
13. Sanzio Garseanis, obtime imperator, accepit uxor Tota Asnari et genuit Garsea rex,
et domna Onneca, et domna Sanzia, et domna Urraca, hac domna Belasquita, necnon et
domna Orbita, et ex anzilla habuit alia filia domna Lopa qui fuit mater de Regemundo de
Bigorra. Domna Onneca fuit uxor Adefonsi regis Legionensis, et genuit filium Ordonii qui
est mortuus in Cortoba.

D e acuerdo con las identificaciones siempre propuestas para cada u n o de los


personajes aquí nombrados, podemos representar estos parentescos como se indica
en el gráfico A de la página siguiente.
En este cuadro aparecen una serie de personajes que vivieron en la segunda mi-
tad del siglo IX y primeros años del siglo X, ya que García Jiménez está documen-
tado en 850; el conde de Pallars, Raimundo, lo f u e hacia 884-916; Sancho Garcés
f u e rey entre 905 y 925; su hermano y sucesor actuó entre 925 y 931; Cardelle
Belascones aparece documentado en 924, y el rey García Sánchez I gobernó entre
934 y 970. 6
Esta es la interpretación tradicional de la dinastía Jimena, surgiendo sólo algu-
nos problemas sobre las relaciones de ella con la dinastía Iñiga. Pero se nos presenta
alguna duda sobre la interpretación de los lazos familiares que ligaban a las per-
sonas antes enumeradas, y con esas dudas la posibilidad de que la dinastía Jimena
no responda plenamente a la cronología que se le ha atribuido. La duda se basa en
el estudio del sistema que siguió el autor de las Genealogías de Roda al expresar
los parentescos, sistema que parece invariable.
El autor de las Genealogías de Roda tiende a dar el nombre que encabeza una
dinastía, luego el nombre de cada u n o de sus hijos y, finalmente, la lista de los
nietos, siguiendo siempre el orden de prelación otorgado a los tales hijos. Pero en
los textos relativos a la familia Jimena esto no se cumple, según puede verse me-
diante la comparación de los textos y gráfico anteriormente copiados. Las Genealo-
gías de Roda hablan de los dos matrimonios de García Jiménez y del nacimiento
de los distintos hijos, citándolos por este orden: Iñigo Garcés, Sancha, Sancho Gar-
cés y Jimeno Garcés. 7 Seguidamente alude al matrimonio de Iñigo Garcés y de sus
hijos, 8 prescinde de Sancha, da noticia del matrimonio de Jimeno Garcés con San-

6 Cfr. LACARRA, Textos, págs. 234-237.


7 Ibídem, pág. 234, n.º 10.
8 Ibídem, pág. 235, n.º 11.
12 13
16
cha y de los hijos habidos, 9 para terminar con el matrimonio de Sancho Garcés la Peña. El Cronicón Villarense fue escrito a principios del siglo XIII; la crónica
con doña Toda y el nacimiento de varios hijos. 10 pinatense a mediados del siglo XIV. 17 Las noticias que ambos textos presentan son
Según la técnica utilizada por el autor, éste debía alterar el orden de exposi- absolutamente independientes entre sí y tampoco dependen de las tantas veces cita-
ción de los matrimonios de Jimeno Garcés y Sancho Garcés, hablando en primer das Genealogías de Roda. Nos encontramos ante tres textos irreductibles en sus
lugar de Sancho Garcés y luego de Jimeno Garcés. fuentes, procedentes de tres zonas diferentes (tierras de N á j e r a , tierras cercanas a
Tudela y montañas de Aragón) y de épocas diferentes.
A n t e tal anomalía sólo cabe pensar que el autor realmente ha seguido su plan
El breve Cronicón Villarense dice: «El rei Ennech Ariesta ovo filio al rei don
íntegramente, siendo nosotros quienes no hemos sabido interpretarlo. Esto es, que
Garcia, al que dixieron Garcia Ennequez.
trate de García Jiménez y de sus hijos Iñigo Garcés, Sancha, Sancho Garcés y Jime-
no Garcés, precisando sólo los matrimonios y descendencia de Iñigo Garcés y de Este rei Garcia Ennequez priso mulier la reina dona Urracha e ovieron un
Jimeno Garcés, lo que nos permitiría suponer que Sancha y Sancho Garcés mo- filio, qui ovo nomne Sancho Garcec, e pues ovo nomne el rei Sanch Avarca e
rirían solteros. Y tendríamos que pensar inmediatamente que el Sancho Garcés diremos como.
casado con la reina Toda 11 fuese persona distinta del Sancho Garcés, hijo de Gar- M a t a r o n moros al rei Garcia Ennequez e remanso so mulier prennada la reina
cía Jiménez y hermano de Iñigo Garcés, Sancha y Jimeno Garcés. 12 Se trata, pues, dona Urracha. E pues a la Cumberri, prueb de Pamplona, firieronla d'una lança, i
de desdoblar una persona llamada Sancho Garcés: una sería descendiente del crea- murie la madre e naxie el filio bivo por la plaga de la lança. Est filio prisolo un rich
dor de la dinastía Jimena; la otra correspondería a. la del rey pamplonés Sancho omne de la montaña e criollo el mellor que pudo e pusol nomne Sancho Garces.» 18
Garcés I, que reinó entre 905 y 925. Y luego quedaría planteado el posible pa- N o nos interesa de momento este nacimiento violento del rey Sancho Garcés
rentesco de este último con la dinastía Jimena, no establecido en las Genealogías —lo estudiaremos luego—; tampoco nos preocupa de momento el título «Arista»,
rotenses. Luego insistiremos sobre este problema. 13 De momento baste señalar que atribuido a tantos reyes pamploneses. Sí nos interesa resaltar que la lista dada por
la descendencia de la familia Jimena quedaría de la forma como se expone en el el Cronicón Villarense confirma la corrección propuesta para la interpretación de
gráfico B en la página anterior. las Genealogías de Roda, pues Sancho Garcés I no sería hijo del rey García Jimé-
La dinastía Jimena en la lista de sus reyes sería la misma: García Jiménez, Iñigo nez, sino del rey García Iñiguez.
Garcés, García Iñíguez, Sancho Garcés, Jimeno Garcés y García Sánchez I, si bien El autor de la Crónica de San Juan de la Peña recogió una serie de materiales
cambiaría el parentesco, hasta ahora admitido, entre estos personajes. 14 y los elaboró muy mal, en lo relativo a los orígenes de Aragón y Pamplona. 19
Naturalmente esta sospecha sobre la manera de identificar las personas aludidas Después de tratar de los reyes Sancho Garcés I (905-925) y Jimeno Garcés (925-
en las Genealogías de Roda es insuficiente. Necesitamos comprobarla de algún modo 931) 20 vuelve a tratar de aquél al recoger nuevos materiales, sin darse cuenta de
para poder utilizarla en lo sucesivo como p u n t o de partida para estudiar una serie tal duplicidad. Y continúa: «Assín que non fincó regidor en la tierra... las gentes
de aspectos de la historia navarra de los siglos VIII al X. La documentación — q u e de la tierra... eslieron el dito Ennego en rey de Pamplona... [al q u e ] metiéronle
evidentemente existió— n o se ha conservado apenas: sólo unas cuantas falsifica- sobrenombre Ariesta... Et hubo por muller la regna dona Toda, de la qual procreó
ciones podemos utilizar en nuestro estudio. 15 Por eso tendremos que recurrir a las un filio qui f u e clamado Garcia Enneguez. E murió el rey don Enego Ariesta, et
escasas fuentes cronísticas hoy conocidas. f u e soterrado en San Salvador de Lerie, anno D C C C . X X X I X . » 21

16 Para el Cronicón Villarense utilizo la edición de MANUEL SERRANO Y SANZ, en «Bo-


Dos TEXTOS CRONÍSTICOS letín de la Real Academia Española», VI (Madrid, 1919), págs. 367-382.
El Cronicón Villarense fue utilizado casi literalmente por el autor de la Crónica de los
Q u e narren la historia de la dinastía Jimena, sólo conozco dos textos, además
Estados Peninsulares. Texto del siglo XIV, en edición de A. UBIETO ARTETA (Granada,
de las Genealogías de Roda: el Cronicón Villarense y la Crónica de San Juan de 1955), págs. 105-106. Por eso no lo considero como fuente distinta de las anteriores.
17 Cfr. Crónica de San Juan de ¡a Peña, edición de T. XIMÉNEZ DE EMBÚN (Zaragoza,
9 Cfr. LACARRA, Textos, págs. 235-236, n.º 12. En nuestra reedición, vid. la página 10.
1876). Sobre su redacción vid. A. UBIETO ARTETA, Notas sobre la Crónica de San Juan de
10 Ibídem, págs. 236-237, n.º 13, que reproducimos en la página 10. la Peña, en «Pirineos», VI (Zaragoza, 1950), págs. 463-493.
11 Ibidem, págs. 236-237, n.º 13.
18 Cfr. edición de SERRANO Y SANZ, pág. 378. La Crónica de los Estados Peninsulares,
12 Ibídem, pág. 234, n.º 10, que reproducimos en la página 10. pág. 105, señala que el lugar donde fue herida la reina se llamaba Larumbe. Es la única dife-
13 Cfr. la página 15. rencia que se encuentra con el texto Villarense.
14 El rey Sancho Garcés I (905-925) sería quizás biznieto del fundador de la dinastía.
19 Cfr. nuestro trabajo citado en la nota 17 para la elaboración de la crónica pinatense.
García Jiménez, en vez de ser hijo. Y decimos quizás, a condición que Sancho Garcés I
20 Cfr. Crónica de San Juan de la Peña, en edición citada en la n.º 17, págs. 26-27.
fuese hijo de García Iñiguez, parentesco al que se alude en la página siguiente.
21 Cfr. Crónica de San Juan de la Peña, en edición citada en la nota 17, págs. 26-27.
15 Hemos indicado que tenemos recogida toda la documentación navarro-aragonesa ante- Las palabras que van entre paréntesis son nuestras, para resumir el texto en las partes no in-
rior al año 1000. Los documentos que figuran a nombre de monarcas de la dinastía Jimena teresantes.
son todos falsos. Vid. lo que indicamos seguidamente sobre algunos de ellos.
* Un d o c u m e n t o del siglo IX n o s h a b l a d e l " r e x d o m n u m Garsea el d e regina d o m n a Urraka
m a i o r e (TM., 6 , pág. 39).
14 15

Hay, sin embargo, grandes diferencias entre la narración del Cronicón Villa-
« M u e r t o el dito rey Ennego Ariesta, succedió el dito regno su filio Garcia
rense y la narración pinatense. Quede aparte el nombre de la reina; mas una na-
Enneguez; et regnó con la dita dona T o d a su madre... Et a tiempo el rey murió...
rración sitúa el acontecimiento en La Cumberri y el otro en Aibar; uno dice que
circa anno Domini D C C C C . LXI.» 22
la madre solo fue herida, mientras que el otro la señala muerta. ¿Nos encontramos
«Soterrado el dito rey, fincó dona Enega su muller prenyada; et un dia por
ante dos versiones de una leyenda medieval? ¿Hay un hecho histórico, insólito?
grant desaventura, passando la dita regna por la V a l d'Aibar, aguait de moros
Hasta ahora había considerado todo esto como una leyenda. Al estudiar la di-
diéronle salto; et mataron toda la companya qui con ella era; et a la dita regna
nastía Jimena me veo obligado a cambiar de parecer, pues el nacimiento de Sancho
firieronla con una lanza por el vientre, de la cual murió...» [Por la herida del
Garcés se produciría en el Valle de Aibar o en Larumbe o en « l a Cumberri»
vientre se veía la mano de una criatura, que un caballero sacó rápidamente, a la
(¿Lumbier?). Según el Cronicón Villarense, el año 859. 25 Y todo ello f u e posible,
cual púsole nombre Sancho García, que f u e padre del rey García Sánchez I; de
y aun parece comprobarlo el hecho de que García Iñíguez «fuit occisus in Ledena»,
Urraca, casada con Alfonso I V de León; María, m u j e r de O r d o ñ o II de León;
según las Genealogías de Roda, 26 frase que sugiere una muerte violenta. Y no po-
Sancha, esposa de R a m i r o II de León, y Blasquita, casada con el conde de Viz-
23 demos olvidar que Liédena, Lumbier y Aibar están muy cercanos, donde el rio Ara-
caya, M u n i o . ]
gón se hace navarro. Por otro lado, el año 859 dado por el Cronicón Villarense
Este texto pinatense es independiente de los conocidos, procedentes de las Ge-
para el nacimiento de Sancho Garcés I coincidió con una expedición musulmana
nealogías de Roda y del Cronicón Villarense. Basta fijarse en los diferentes nom-
contra Navarra, realizada por el gobernador de Tarazona. 27 La muerte del rey
bres dados a las mismas reinas; en el distinto lugar que coloca la muerte de la
García Iñíguez en Liédena, la de la reina en el Valle de Aibar, con el consiguiente
esposa de García Iñíguez, y en la cronología que presenta, olvidada por las otras
nacimiento violento de Sancho Garcés I —datado en 859 por el Villarense— y la
fuentes. Confirma también la corrección que hemos propuesto anteriormente, ya
expedición musulmana del gobernador de Tarazona ese mismo año 859, así como
que Sancho Garcés I n o aparece como hijo de García Jiménez, sino como engen-
la noticia recogida más adelante de que Sancho Garcés I era natural de La Vizcaya,
drado por García Iñíguez.
parecen responder a una sene de hechos íntimamente relacionados.
Q u e d a , pues, sentado que el rey Sancho Garcés I (905-925) n o f u e hijo de
La narración que señala el nacimiento de Sancho Garcés I presenta elementos
García Jiménez y de Dadildis de Pallars, sino del rey García Iñíguez y de una
legendarios. Pero evidentemente encierra un hecho histórico, si bien de momento
mujer cuyo nombre n o conocemos, si bien los textos tardíos la denominan Urraca
no podemos precisar su exacto contenido. Con todo, podemos admitir que Sancho
e Iñiga. C o n ello quedan planteados una serie de problemas sobre la cronología de
Garcés I nació el año 859, como sugiere el Cronicón Villarense, fecha que coincide
toda la dinastía Jimena — a los que nos referiremos luego— y otro no menos in-
con la expedición musulmana por tierras de Navarra, lo que serviría para confirmar
teresante sobre el nacimiento del aludido monarca Sancho Garcés I (905-925).
la muerte violenta de la madre del monarca en tierras de Aibar.
A n t e s de pasar a aquellos vamos a precisar este tema tan sugestivo.

EL COMIENZO DEL REINADO DE SANCHO GARCÉS I


EL NACIMIENTO DE SANCHO GARCÉS I
Se admite generalmente que Sancho Garcés I comenzó a reinar el año 905 y
D e las narraciones conjuntas del Cronicón Villarense y de la Crónica de San que murió en 10 de diciembre de 925. 28 M a s si aceptamos que este monarca nació
Juan de la Peña se deduce que después de morir el rey G a r d a Iñíguez — n o dice en 859, coincidiendo aproximadamente con la muerte de sus progenitores. —García
si transcurrió poco o mucho tiempo— la reina viuda — q u e había quedado encinta—
ginas 172-173. La equivocación partía del error de identificar al Sancho Garcés Abarca con
pasó por determinado lugar — L a Cumberri, Larumbe, A i b a r — , siendo sorpren-
el II de ese nombre (970-994) y no con el I (905-925), como debe hacerse, pues sólo las
dida por u n g r u p o de musulmanes. Herida la reina en el vientre por una lanza, hijas de Sancho Garcés I contrajeron matrimonios con los reyes de León, tal como se espe-
un caballero practica una cesárea para alumbrar un niño que más tarde iba a re- cifica en el texto pinatense. Ver las páginas 120-121 de este libro.
cibir el nombre de Sancho Garcés I, siendo proclamado rey en época imprecisa. 25 Cfr. edición citada en la nota 16, pág. 69. La crónica pinatense (cfr. texto aludido en
La leyenda, naturalmente, se fijó en este acontecimiento excepcional para ador- la nota 22) lo sitúa en 861, o sea dos años más tarde.
26 Cfr. LACARRA, Textos, pág. 235, n.º 11, que reproducimos en la página 10.
narlo a su gusto. Y como leyenda ha sido considerada tal narración. 24 27 Esta expedición la reseña Ibn Alathir en sus Annales, pág. 235. Los musulmanes con-
quistaron una fortaleza cuyo nombre se escribe con seis caracteres arábigos; los dos primeros
22 Cfr. crónica citada en nota anterior, págs. 29-31. pueden ser indistintamente b, t, n, y; el tercero corresponde a l; el cuarto puede ser s o ch;
23 Ibídem, págs. 31-35. Las palabras que van entre paréntesis son nuestras, para resumir los dos últimos son a y n. Pero ni el traductor del texto árabe al francés, ni ningún comen-
el texto en las partes no interesantes. tador posterior ha sabido identificar el topónimo que se encierra dentro de esas seis letras.
24 En este sentido la señalé al estudiar la unión del condado de Aragón y el reino de 28 Sobre estos puntos cfr. las páginas 91 a 93 de este libro.
Pamplona. Cfr. A. UBIETO ARTETA, Doña Andregoto Galíndez, reina de Pamplona y condesa
de Aragón, en «Actas del Primer Congreso Internacional del Pirineo» (Zaragoza, 1952), pá-
16 17

Iñíguez en Liédena y la reina en A i b a r — , existiría u n interregno en la dinastía tales fechas no nos sirven para precisar el momento de la captura de M u z a f f a r
Jimena, desde 859 hasta 905. por el rey Sancho. Unicamente podemos utilizar la última parte del texto para
Los textos conservados sugieren y sirven para demostrar que tal interregno no ofrecer una fecha segura: como M u z a f f a r murió en las postrimerías del gobierno
se produjo, sino que Sancho Garcés I f u e rey mucho antes de 905. Los Anales del emir Mohamed I según el texto de Ibn Jaldún que hemos copiado—, y tal
pamploneses señalan que «en la era 943 —año 905— surgió en Pamplona el rey emir falleció el 4 de agosto del año 886, sólo podemos precisar que antes de ese
llamado Sancho Garcés» [ q u e ] «conquistó por Cantabria, desde la ciudad de Ná- día el rey Sancho cogió prisionero al musulmán M u z a f f a r , sin poder precisar más
jera hasta la de Tudela, todos los castillos. Poseyó la tierra de Deyo con todas sus la fecha.
fortalezas; también las tierras del Arba, y sometió bajo su dominio la de Pam- Otros problemas críticos plantea este texto: en primer lugar, la identificación
plona». 29 de ese rey «Sancho, el gobernador de Pamplona y jefe de los vascones». A priori
Sabemos que Sancho Garcés I conquistó desde Tudela hasta N á j e r a , así como lo identificamos con Sancho Garcés I, basándonos que en la dinastía Iñiga n o hay
la tierra de Deyo, según está ampliamente demostrado. 30 Pero la última frase del ningún rey Sancho que pueda con él confundirse; y en segundo lugar, porque la
texto recogido («sometió bajo su dominio la tierra de Pamplona») 31 sólo puede ser frase «sometió bajo su dominio la tierra de Pamplona», indica que Sancho Garcés I
entendida pensando que Sancho Garcés I era rey de otras tierras y que ocupó reinaba antes del año 905. Q u e d a una posible dificultad en pie. Si Sancho Gar-
—quizás violentamente— las tierras de Pamplona, en perjuicio del último monarca cés I tomó Pamplona, el texto de Ibn Jaldún sería impropio o estaría mal inter-
de la dinastía Iñiga, Fortún Garcés. pretado al hacer de «Sancho, el gobernador de Pamplona y jefe de los vascones».
Q u e Sancho Garcés I era rey en otras tierras navarras antes de 905 es evidente. La dificultad queda salvada al fijarnos en que el nombre de Pamplona designa
U n a fuente musulmana nos permite asegurar que reinaba antes del año 886. tanto la ciudad como todas las tierras de la actual provincia de N a v a r r a , 34 así
como los textos musulmanes llaman «francos» a los habitantes de la actual Catalu-
El historiador musulmán Ibn Jaldún, en su Historia de los árabes de España,
ña, o «gallegos» y aun «Galicia» a las tierras dominadas por los cristianos desde
señala la serie de acontecimientos ocurridos después de la muerte del emir Abde-
la propia Galicia hasta el Pirineo. 35
rrahman II (822-852) y la entronización del nuevo emir Mohamed I (852-886).
Indica que Mohamed I luchó contra los rebeldes toledanos y contra el famoso Así, Sancho Garcés I f u e rey de Pamplona a partir de 905, si bien lo era de
Ibn M e r u á n de Mérida, presentando seguidamente esta noticia: «Era M u z a f f a r ibn otra parte del reino desde antes de 886. E n otra ocasión insistiremos en los mo-
Muza ibn Di al-Nun al-Hawari gobernador de Santaver. Este se rebeló y atacó a tivos que tuvo para ocupar la ciudad de Pamplona y f u n d i r los dos estados pam-
los toledanos, quienes salieron a su encuentro con veinte mil hombres. Los e n f r e n t ó ploneses del siglo IX. Quede ahora sólo confirmada la existencia de esa dinastía
y los puso en fuga, huyendo con ellos Mutarrif ibn al-Rahman. M u z a f f a r causó Jimena y la cronología de sus últimos momentos.
mortandad entre los toledanos. Era M u z a f f a r ibn Musa un individuo que se dis-
tinguía por su coraje y procedía de buena cuna. Este se enfrentó también con LA NUEVA DINASTÍA
Sancho (Sanya), el gobernador de Pamplona y jefe de loe vascones. Lo venció Se aceptaba comúnmente que el f u n d a d o r de la dinastía Jimena, García Jimé-
Sancho y lo tomó prisionero; pero ( M u z a f f a r ) consiguió fugarse y volvió a San- nez, vivía el año 850. 36 T r a s él habrían gobernado Iñigo Garcés, García Iñiguez y
taver, donde guardó obediencia hasta que murió, en las postrimerías del gobierno Sancho Garcés I. 37 Como éste habría nacido el año de la muerte de su padre
del emir Muhammad.» 32 (859), 38 y ya gobernaba antes del 886, 39 resultaba que en u n período de unos
Este fragmento de Ibn Jaldún presenta muchos problemas críticos: en primer diez años había que suponer la muerte de García Jiménez, todo el reinado de Iñigo
lugar, su misma fecha, que n o especifica claramente. Ibn Jaldún procuró seguir Garcés y el de García Iñiguez, ya que éste moriría el año 859. 40
u n orden cronológico en su exposición, pero alguna vez incluyó noticias posteriores
o anteriores en el cuerpo de la narración. Los reyes se titulan reyes de Aragón y de Pamplona, o de los aragoneses y de los
La actuación de M u z a f f a r contra los toledanos habrá que situarla entre los años pamploneses, durante el siglo XI. Todas las expediciones musulmanas van contra Pamplona,
aun cuando muchas de ellas no llegaron hasta la ciudad navarra. El nombre de Navarra para
865 y 875, ya que narra antes y después acontecimientos de esos dos años. 33 Pero designar a la actual provincia pirenaica es tardío, pues sólo se utilizó a partir del siglo XII,
según he reseñado en otro lugar.
29 Cfr. LACARRA, Textos, pág. 259. 35 Los arabistas han resaltado tantas veces estas circunstancias que no merece la pena
30 Cfr. JOSÉ M.ª LACARRA, Expediciones musulmanas contra Sancho Garcés (905-925). recoger una serie de textos que comprueban lo dicho.
en «Príncipe de Viana», I (Pamplona, 1940), pág». 41-70.
36 Cfr. LACARRA, Textos, pág. 234,
31 Cfr. texto correspondiente a la nota 29. Lo que va en cursiva lo añado por mi cuenta. 37 Según las Genealogías de Roda, y lo señalado en la página 10.
32 T r a d u c c i ó n d e OSVALDO A . MACHADO, e n « C u a d e r n o » d e Historia de España», VIII
38 Cfr, la página 15.
(Buenos Aires, 1947), pág. 156. 39 Ibídem, página 17.
33 Cfr. el texto y traducción señalada en la nota anterior. 40 Ibídem, página 15.
• Sobre estos p u n t o s , c o n n u e v o s d a t o s i n s i s t o e n las p á g i n a s 2 7 a 2 9 d e e s t e l i b r o .
18 19

modernos, pues aquellas difieren en treinta años, como es sabido. ¿Nos encontra-
Verdaderamente es difícil e ilógico que todo esto pudiese suceder en tan breve
mos ante una equis corriente que ha sido leída como equis aspada? Si fuese así, el
espacio de tiempo. Debemos repasar la cronología de la dinastía Jimena para aco-
documento fundacional del monasterio de Celia sería del año 828 y no del 858.
modarla a las posibilidades apuntadas anteriormente.
Qué fundamentos tiene esta suposición: muy escasos. Pero debemos recogerla, ya
La cronología del rey García Jiménez se basa en cuatro documentos pinatenses,
que es la única que nos permite seguir el camino emprendido.
cuya autenticidad ha sido muy discutida. Dos aparecen dados por tal monarca, en
El segundo documento abacial que presenta el nombre de García Jiménez, re-
858 y 864; 41 otros dos hablan de la construcción y dotación del monasterio de
lativo al monasterio de Celia, contiene la donación de la iglesia y villa de Huértalo
Celia por el abad Atilio, en el año 858. 42 Los documentos atribuidos a García
al monasterio de Celia, datada en el año 860. En el preámbulo se dice: «Ego abbas
Jiménez son evidentemente falsos; 43 los abaciales han sido considerados de muy
Atilio de Ortulo sic hedificavi, una cum domno Gonsaldo capellano de rege domno
distinta manera por la crítica histórica, ya que están llenos de contradicciones. 44
Carolo, uno monasterio et imposimus illi nomen Zella», «facto testamento era
Vamos a revisarlos, por si tuviesen algún elemento utilizable para nuestro propósito.
DCCC. L X . VIII, regnante rege Garcia Scemenones in Pampilona et comité domno
El documento abacial más antiguo que habla del rey García Jiménez contiene
Galindo in Aragón, et abbas don Gonsaldo in Celia et ego Atilio in Ortulo». 47
realmente una «noticia» de la construcción del monasterio de Celia y de la fijación
Este segundo documento presenta nuevos problemas, comenzando por la fecha.
de sus límites. Dice en su preámbulo: «Hec est scedula scripta de cenobio que
¿Será realmente del año 860 como pretende, o nos encontraremos ante un error
vocatur Zella, quam iusserunt scribere abbas Atilio et domno Gonsalbo, cum omni
en la lectura de la equis aspada? El nombre de ese capellán, Gonzalo, ¿pertenecerá
conventu monachorum suorum, qui edificaverunt ipsum monasterium, sub regimine
a la época de Carlos II el Calvo (840-877) o será un capellán que sobrevivió a
Garsia Scemenonis rege de Pampilona et comite Galindo in Aragona.» Está datada
Carlomagno (768-814)? Por otro lado, si en 828 aparecía como abad de Celia,
en el año 858 («scripta est scedula ista era D C C C . LX c . V I ª » ) . 45
Atilio, según el documento anterior; si el año 848 seguía siendo Atilio abad de
Según este documento el monasterio de Celia se habría fundado el año 858.
Celia, según la mencionada carta de San Eulogio, 48 demos la fecha que queramos
Mas tal afirmación está en desacuerdo con la noticia que nos transmite San Eulogio
a este documento (860, 830), difícilmente se puede comprender cómo Atilio apare-
de haber visitado el cenobio de Celia en su viaje pirenaico, efectuado hacia el
cía ahora como abad de Huértalo, mientras que Gonzalo lo era de Celia.
año 848. 46 ¿Cómo podía fundarse un monasterio el año 858, si ya existía diez
De los dos documentos abaciales, el primero sólo contiene una «noticia» histó-
años antes? La «noticia» de la fundación de Celia gozaba a partir de este mo-
rica sobre la construcción del monasterio de Celia y la fijación de sus límites, sin
mento de un estigma de falsificación, y se suponía en relación con los dos docu-
contener elementos fantásticos propios de otras «noticias» fundacionales; 49 el se-
mentos falsos atribuidos a ese fantástico rey García Jiménez, antes citados.
gundo, la donación de una villa y una iglesia a dicho monasterio. Sabido es que
Sin embargo, tal «noticia» la creo absolutamente auténtica, aunque mal trans-
los documentos, a mayor concesión, tienen más posibilidad de entrar en el campo
mitida por la tradición manuscrita. Hemos resaltado en múltiples ocasiones cómo
de la falsificación diplomática. En el caso presente, creemos que el primer docu-
los copistas medievales no distinguieron entre la equis corriente y la equis aspada.
mento abacial es auténtico —pero datado en 828—, mientras que el segundo es
Las leyeron indistintamente, produciendo serias equivocaciones en los historiadores
totalmente falso, aunque puede recoger alguna frase auténtica.
Un documento del 5 de agosto de 858 señalaba que García Jiménez, rey de Pamplo- La revisión documental de los textos que aluden al rey G a r d a Jiménez nos
na, y Galindo, conde de Aragón, daban el monasterio y villa de San Martín de Celia al permiten asegurar que reinaba el año 828.
monasterio de San Juan de la Peña. [Publica MANUEL MAGALLÓN, Colección diplomática de Nuevamente se presentan aquí problemas sobre este fabuloso personaje llamado
San Juan de la Peña, en Anexo de la «Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos» (1903-
García Jiménez. ¿Es el Garsimirum, Garsihandum o Gersandum, Garsandum de
1904), n.º II, págs. 6-8.] El 9 de agosto de 864 los mismos donaban ese citado monasterio
al pinatense, añadiendo otras posesiones (publica MAGALLÓN, Colección diplomática, n.º III, las fuentes francas que lo presentan actuando entre el año 816 y el 819?
págs. 8-9). Ver adición número 1 al final de este capítulo. El año 816 Luis el Piadoso deponía al conde de Burdeos y duque de Gascuña
42 La «noticia» que narra la construcción del monasterio de Celia y la fijación de sus llamado Jimeno (Sigewinum); 50 los vascones proclamaban rey a un Garsimiro
limites está datada en el año 858. La publicó fragmentariamente MANUEL OLIVER Y HURTADO,
Discurso leído ante la Real Academia de la Historia en su recepción pública (Madrid, 1866), 47 C f r . documento citado en segundo lugar en la nota 42.
apéndice 6, pág. 113. Ver adición número 2. 48 Ibídem carta aludida en la nota 46.
El otro documento abacial que trata del rey García Jiménez señala la donación de la villa 49 Frecuentemente las noticias de fundaciones de monasterios están llenas de leyendas
e iglesia de Huértalo, hecha por el abad Atilio, en 860 (publica el mismo OLIVER, Discursos piadosas, lo que testimonia su falsificación tardía. Véase, como ejemplo, la de la fundación
apéndice 7, págs. 113-114, fragmentariamente). Ver adición número 3. del monasterio de San Martín de Cercito o la de San Juan de la Peña, en MAGALLÓN, Colec-
43 Lo ha demostrado MAGALLÓN en el lugar donde los publica (vid. nota 4 1 ) . ción diplomática, n.° V y XIII, respectivamente.
44 C f r . las reservas de OLIVER. en su Discurso aludido en la nota 42. 50 Vid. textos correspondientes al año 816 en los Anales reales y la Vida de Ludovico
45 C f r . documento citado en la nota 42. Pío. y sus comentarios por LEONZE AUZIAS, L'Aquitaine carolingienne (778-987) (Toulouse-
46 San Eulogio señala que estuvo en el monasterio de Celia, y envía saludos para su abad París, 1937), pág. 85, nota 1.
Atilio en su conocida carta.
12 21
(816); 51 el año 819 los gascones se sublevan contra los francos, al mando de Lope
Habría casi un siglo de diferencia entre ambos hermanos, lo que resulta absurdo.
Céntulo. que recibe el apoyo del de su hermano Gersanum, Garsihandum o Gar-
Mas esta dificultad se salva fácilmente si nos fijamos que Raimundo fue conde
sandum, llamado de las tres maneras por las fuentes francas; 52 Lope Céntulo fue
independiente de Pallars entre esas fechas. Pero antes hubo otro conde Raimundo,
vencido y exilado, mientras que tales fuentes nada más nos dicen sobre su colabo-
rador. ¿Es este hombre, llamado indistintamente Garsimiro, Gersanum, Garsihan- que lo fue al mismo tiempo de Pallars y de Toulouse, entre 852 y 863. Como
dum y Garsandum, el rey navarro García Jiménez? Quizás contestemos a estos este conde Raimundo sucedió a su hermano Fredolo, que gobernó hacia 848-852,
interrogantes en otra ocasión. recobrando violentamente el condado de Pallars, 57 cabe la posibilidad de que Da-
dildis y el f u t u r o conde de Toulouse - Pallars, Raimundo, fuesen hermanos. Todo
estribará en la fecha de ese matrimonio.
IÑIGO GARCÉS Y GARCÍA IÑÍGUEZ La segunda dificultad la podría presentar el matrimonio que las Genealogías
de Roda señalan entre el infante Jimeno Garcés, el hijo del creador de la dinastía,
Pocos datos podemos ofrecer sobre el reinado de estos dos monarcas. Textos ya
con doña Sancha, «Asnari Santionis filia». Las mismas Genealogías precisan que
c i t a d o s d e l Cronicón Villarense y d e la Crónica de San Juan de la Peña permiten
Aznar Sánchez de Larrón casó con doña Onneca, hija del rey Fortún Garcés y
identificar a Iñigo Garcés con el legendario Iñigo Arista. Sólo podríamos añadir
mujer anteriormente del emir Abdallah (888-912). De este matrimonio de Aznar
el nombre más o menos legendario de su esposa —Toda o Urraca— que, según el
Sánchez de Larrón con Onneca nació Sancha Aznarez. 59 Resulta inaceptable que
texto pinatense, murió el año 839, siendo enterrado en el monasterio de San Sal-
Jimeno Garcés (que nacería hacia el primer tercio del siglo IX) pudiese casar con
vador de Leire. 53
una mujer nacida quizás en el último tercio del mismo siglo.
En cuanto a García Iñíguez, se podría deducir del mismo texto que sucedió
Pero tal dificultad nace de la identificación de las dos mujeres llamadas Sancha
a su padre siendo niño, ya que necesitó la regencia de la reina viuda. Lo demás,
conocido o supuesto, relativo a este monarca, lo he recogido en páginas anteriores; Aznar, por ser las dos hijas de un Aznar Sánchez. Basta fijarse en que la mujer
a ellas remito. 54 del citado infante Jimeno Garcés f u e hija de un hombre llamado sólo Aznar Sán-
chez, mientras que el padre de la otra Sancha se llamó Aznar Sánchez de Larrón
Tras esta revisión cronológica, la dinastía Jimena quedaría establecida así:
—esto es, que fueron dos personas distintas Aznar Sánchez y Aznar Sánchez de
García Jiménez vivía en 828.
Larrón—, para difuminar la dificultad apuntada. Siempre quedará la duda sobre
Iñigo Garcés, hijo del anterior. Murió el año 839.
quién fue el consuegro del fundador de la dinastía Jimena. Si nos fijamos que
García Iñíguez, hijo del anterior, 839 hasta 859, en que murió. Sancha huyó desde tierras navarras hacia Francia, donde f u e asesinada por su hijo
Sancho Garcés I, hijo del anterior, 859 hasta 925; siendo rey de Pamplona
García Jiménez, 60 podemos pensar en el origen ultrapirenaico de Sancha Aznar,
desde 905 hasta 925.
y aun su posible relación —nos basamos sólo en su apellido— con el conde gascón
Aznar Sánchez, que señoreó las tierras gasconas hasta 836. 61
DIFICULTADES QUE SURGEN La tercera y última dificultad es importante, frente a la poca consistencia que
atribuimos a las anteriores. Está basada en el matrimonio del rey Iñigo Garcés.
Naturalmente esta cronología temprana para la dinastía Jimena presenta alguna
Este monarca casó con una mujer Jimena, según las Genealogías de Roda. 62 En
dificultad, en cuanto que algunos matrimonios o descendencias ya parecían claros y
otro lugar del mismo texto se dice que «Belasco Fortuñones engendró a Jimena,
aun datados. Vamos a repasarlas y señalarlas, a la vista de las Genealogías de Roda.
que f u e mujer del rey Iñigo Garcés». 63 Esta tal Jimena debió nacer hacia los últimos
La primera dificultad la presentan los dos matrimonios de García Jiménez, que
años del siglo IX, según la cronología aproximada y comparada de las Genealogías.
casó la primera vez con Onneca Rebelle de Sangüesa; la segunda con Dadildis de
Pero tal fecha estaría en contradicción con la fecha de la muerte del rey Iñigo
Pallars, hermana del conde Raimundo. 55 Este conde Raimundo de Pallars gobernó
Garcés, que debió de morir el año 839. 64 Realmente esta dificultad es grande, aunque
su condado desde el año 884, aproximadamente, hasta poco después del 920. 56
quizás esté mal planteada. ¿Habiendo nacido Jimena en los últimos años del siglo IX,
51 Cfr. SÁNCHEZ ALBORNOZ, Problemas, pág. 20, nota 58, que recoge además los textos estaría casada con el rey Iñigo Garcés —como señalan las Genealogías de Roda—
aludidos en la nota anterior.
52 Cfr. AUZIAS, L'Aquitaine carolingienne, pág. 86, nota 2, que recoge los textos co- 57 C f r . A B A D A L , Els c o m t a t s , p á g s . 109-114.

rrespondientes, glosándolos. 58 Cfr. LACARRA, Textos, pág. 235, n.º 12, que reproducimos en nuestra página 10.
53 C f r . página 14. 59 Ibídem, pág. 233,n.º8.
54 Ibidem, páginas 13 y 14. 60 Ibídem, pág. 235, n.º 12, que reproducimos en la página 10.
55 Ibidem, texto citado en la nota 6. 61 Cfr. AUZIAS, l'Aquitaine carolingienne, pág. 121.
56 Ibidem, RaMÓN DE ABADAL, Catalunya carolingia, vol. III, Els comtats de Pallars i 62 Cfr. LACARRA, Textos, pág. 235, n.º 11, que reproducimos en nuestra página 10.
Ribagorça (Barcelona, 1955), págs. 118-128. 63 Ibídem, pág. 233, n.º 8.
64 Cfr. página 20.
23
22
o estaría casada con el rey Jimeno Garcés, que reinó desde 925 hasta 931? ¿Habrá Así, el conde de Bailo, García, podríamos identificarlo con el Garcia el Malo,
una mala transcripción de Exemeno por Enneco? Estas equivocaciones no son in- condede Aragón durante algunos años, por haber desplazado a la familia Aznar. 71
frecuentes en la documentación medieval que presentan nombres vascones. Quizás
sea la solución a la dificultad que recogemos. ¿DÓNDE REINÓ LA DINASTÍA JIMENA?

La dinastía Iñiga reinó en Pamplona, como es sabido. Sobre el lugar donde


¿UNA CoNFIRMACIÓN DE LA NUEVA CRONOLOGÍA?
reinó la dinastía Jimena existen algunas divergencias. 72 Pero parece evidente que
Frente a las tres dificultades que presenta la nueva cronología que atribuyo ejerció su potestad sobre las tierras orientales de N a v a r r a . Recordemos que García
a la dinastía Jimena, hay un dato que parece confirmarla. M e refiero al matrimo- Jiménez casa con una mujer de Sangüesa; 73 Iñigo Garcés f u e enterrado en el mo-
nio de Sancho Jiménez con doña «Quissilo, filia de domno Garsea comitis Bagi- nasterio de Leire; 74 García Iñíguez murió en Liédena; 75 la mujer de este monarca
lliensis». 65 murió en Lumbier o en el Valle de Aibar; 76 García Jiménez es asesinado en el
Sancho Jiménez era considerado en la antigua identificación como hijo del rey Valle de Salazar; 77 Sancho Garcés I sometió Pamplona. 78 luego no era rey origi-
Jimeno Sánchez (925-931). Si Sancho Jiménez casó con Quisilo, habrá que con- nario de ella; y el mismo Sancho Garcés era originario de las tierras cercanas a
siderar a los padres de ambos como coetáneos. Luego el «domno Garsea comitis Aibar, según el historiador musulmán Ibn Adhari, que al reseñar la campaña de
Bagiliensis» habría vivido en el primer tercio del siglo X. Pamplona, efectuada por Abderrahmán III (924), precisa que éste tomó Peralta,
¿Dónde ejercía su jurisdicción el conde García? Es evidente que en Bailo, res- Falces, Tafalla, Carcastillo, «llevando sus tropas por lugares donde jamás habían
pondiendo la forma «Bagiliensis» a la latinización que los escribas medievales dieron penetrado, incendió los castillos, arruinó las viviendas hasta que llegó a la aldea
a aquel topónimo. Bailo se encuentra en la cuenca del río Aragón, en el camino de Bizcaya, de donde el cristiano era originario», 79 refiriéndose a Sancho Garcés I.
que conducía desde Bearn hasta Zaragoza, a través del puerto del Palo, Siresa, A n t e esta serie de noticias, podemos señalar que las tierras comprendidas entre
Puente la Reina, Bailo. 66 Bailo f u e durante la Edad Media sede real, tenencia el monasterio de Leire, Sangüesa, el Valle de Aibar, Liédena, y quizás Lumbier,
cristiana importante, 67 hasta que pasó a depender del monasterio de San Juan de obedecían a la dinastía Jimena. ¿Hasta dónde? Cualquier dato geográfico que de-
la Peña. 68 mos, aparte de los anteriores, será inconsistente. Por eso nos limitamos por ahora
Pero Bailo se encuentra dentro del territorio que tradicionalmente se considera a señalar el núcleo fundamental donde dominó esta dinastía Jimena tan poco co-
condado de Aragón. Y sabemos que durante los últimos años del siglo IX y prime- nocida, dejando para otra ocasión una serie de problemas que se relacionan con
ros del X fueron condes de Aragón, y por lo tanto dominaron en Bailo, los Aznares cuanto hemos expuesto.
y Galindos, hasta que el condado de Aragón se unió al reino de Pamplona me-
71 Cfr. LACARRA, Textos, págs. 210-212.
diante el matrimonio de la última condesa aragonesa, Andregoto Galínez, y el 72 Ibídem, la bibliografía citada en la nota n.º 3.
rey de Pamplona García Sánchez I. 69 73 Ibídem, LACARRA, Textos, pág. 234, n.º 10, reproducido en nuestra página 9-10.
Por eso n o podemos situar cronológicamente al conde García de Bailo dentro 74 Ibídem, página 14.
75 Ibídem, Textos, pág. 235, n.º 11, que reproducimos en nuestra página 14.
de las Genealogías de Roda, según la interpretación tradicional.
76 Ibídem, página 14.
M a s si aceptamos las correcciones que hemos apuntado para la interpretación 77 Ibídem, Textos, pág. 236, n.º 12, que reproducimos en nuestra página l o .
del texto de las aludidas Genealogías, resultaría que Quisilo no casó con un hijo 78 Ibídem, pág. 259, y nuestra página 71.
del rey Jimeno Garcés (925-931), sino con un nieto del f u n d a d o r de la dinastía 79 Ibídem, Expediciones, págs. 60-61. En el Valle de Aibar todavía existe un término lla-
Jimena, lo que haría coetáneo el padre de Quisilo, el conde García de Bailo, con mado La Vizcaya y un arroyo denominado Vizcaya. El texto árabe lo denomina Bachkunsa.
Iñigo Garcés, que hemos supuesto murió el año 839. 70

65 Cfr. LACARRA, Textos, pág. 235, n.° 12, que reproducimos en nuestra página 10.
66 Cfr. ANTONIO BELTRáN, El puerto del Palo y la Vía Romana que lo atraviesa, en
«Caesaraugusta», VI (Zaragoza, 1955), págs. 127-140.
67 Jimeno Garcés lo encuentro documentado como señor de Bailo desde 1068 hasta 1086.
68 Hay varios documentos falsos que señalan la incorporación de Bailo a San Juan de
la Peña durante el siglo XI. Sin embargo, quizás tal incorporación se produjo el día 1 de no-
viembre de 1 1 3 4 . [Cfr. documento de Ramiro 11 el Monje, publicado por A . U B I E T O A R T E T A ,
El Libro de San Voto, en «Hispania Sacra», III (Madrid, 1950), apéndice I, págs. 201-202.]
69 Cfr. las páginas 114 a 115 de este libro.
70 Cfr. página 20.
24

ADICIONES

1. El documento de 5 de agosto de 858 lo he publicado en el Cartulario


de San Juan de la Peña, en "Textos Medievales", 6 (Valencia 1962), número 3,
con fecha de 928.
El otro documento de 9 de agosto de 864 está publicado en el mismo volumen
(nº. 20), pero con fecha de 5 de agosto de 964. Ambos son falsos.
En lo sucesivo la colección de "Textos Medievales" se citará con las siglas TM.

2. La "noticia" la he publicado íntegra en dicho Cartulario de San Juan de la


Peña, documento número 2, con fecha 828.

3. Publicado íntegro en el mismo Cartulario. n°. 8.

II

¿UN N U E V O REY PAMPLONÉS PARA EL SIGLO IX?


Publicado en
"Príncipe de Viana". 28 (Pamplona 1967), páginas 289-291.

Al estudiar hace unos años la dinastía Jimena señalé la reciente publica-


ción de un texto histórico que nos hablaba de la existencia d e un rey llamado
Sancho en pleno siglo IX 1. Sugerí la posibilidad d e q u e se tratase del conocido
rey Sancho Garcés I, al q u e se le considera como rey d e Pamplona desde 905
a 925, pensando que en realidad hubiese comenzado a reinar m u c h o antes.
La hipótesis no gustó al profesor Sánchez Albornoz, q u e m e dirigió u n o de
sus divertidos y furibundos ataques 2.
La reciente edición en traducción castellana de un texto histórico árabe 3
permite volver sobre el tema con un nuevo dato, q u e a su vez hace entrar en
juego un documento q u e teníamos arrinconado.
El primer texto que planteó el problema se encuentra en la obra d e Ibn
Jaldún titulada Historia de los árabes de España, que señala la serie d e luchas
ocurridas durante el gobierno del emir cordobés Mohamed I (852-886). Des-
pués d e narrar acontecimientos del año 865, y antes de los del año 875, dice:
«Era Muzaffar ibn Muza ibn Di al-Nun al-Hawari gobernador de Santaver.
Este se rebeló y atacó a los toledanos, quienes salieron a su encuentro con
veinte mil hombres. Los enfrentó y los puso en fuga, h u y e n d o con ellos Muta-
rrif ibn al-Rahman. Muzaffar causó mortandad entre los toledanos. E r a Muza-
ffar ibn Muza un individuo que se distinguía por su coraje y procedía de b u e n a
cuna. Este se enfrentó también con Sancho (Sanya), el gobernador d e Pamplo-
na y jefe de los vascones. Lo venció Sancho y lo tomó prisionero; pero (Mu-
zaffar) consiguió fugarse y volvió a Santaver, donde guardó obediencia hasta
q u e murió, en las p o s t r i m e r í a s del gobierno delemirM u h a m m a d »4.
El d a t o es muy escueto, pero permite afirmar q u e antes de la muerte del
emir Mohamed I (886) existió en Pamplona un rey llamado Sancho, descono-
cido hasta que recogí esta noticia cronística.
La nueva noticia sobre este rey se encuentra en la breve historia d e los
Banu Casi, q u e señala cómo el benicasi L u b b ibn Musa ibn Musa se sublevó
contra el emir cordobés Mohamed I en el año 257 d e la Hégira (870-871 d e
nuestra Era) 5. El domingo 19 d e enero de 872 L u b b tomaba Tudela y cogía

1 V e r la p á g i n a 1 6 d e e s t e l i b r o .

2 En "Cuadernos de Historia de España", 33-34 (Buenos Aires 1961), p. 314-335.


3 Cfr. FERNANDO DE LA GRANJA, La Marca Superior en la obra de al-'Udri, en "Estu-
dios de Edad Media de la Corona de Aragón", VIII (Zaragoza 1967). En los momentos
de redactar estas páginas todavía no ha aparecido el tomo en el que se encuentra tan
interesante obra; agradezco cordialmente a su autor las primicias de la separata.
4 C f r . l a t r a d u c c i ó n d e OSVALDO A . MACHADO, e n " C u a d e r n o s d e H i s t o r i a d e España",
VIII (Buenos Aires 1947), p. 156,
5 C f r . D E LA GRANJA, La Marca Superior, p. 27.
28 29
c c c
prisionero al « ummal» Abbas ibn Abd al-Barr, que gobernaba Huesca por
que ego laxo, bono animo et spontanea voluntate ipsi ecclesie, ut Dominus
el emir Mohamed I. E inmediatamente, al parecer, «Lubb ibn Musa dio a su
hermano Fortún ibn M u s a el mando de Tudela; y a Mutarrif, el deHuesca».6. illum adiuvet et custodiat semper ab omni malo, et det ei consilium» 10.
El documento de Siresa dataría la existencia de este rey Sancho el año 867,
«Los habitantes de Huesca llamaron a Mutarrif ibn Musa, que entró en
la ciudad. Casó con Faliskita, hija de Sancho, señor de Pamplona, y la hizo dentro del período que hemos señalado para el primer texto musulmán aquí
llevar a Huesca, y tuvo hijos con ella. Como ella notara que las gentes de recogido. Y, lo más importante, nos indicaría los lazos familiares existentes
Huesca menospreciaban a su marido y le prestaban poca obediencia, le dijo: entre el conde aragonés Galindo Aznar I y el rey pamplonés Sancho. Pero no
«Apresúrate a dar muerte a las fieras y tendrás el ganado tranquilo. No que- conocemos el nombre de esta reina pamplonesa, mujer del rey Sancho, e hija
des como el pastor que ha tenido que degollar sus ovejas». Mutarrif empleó del conde Galindo Aznar de Aragón.
la astucia con ellos y les dio muerte. Entonces le tuvieron consideración y se Las «Genealogía de Roda» ni aluden a este rey Sancho para el siglo IX,
guardaron de él». ni señalan por lo tanto el posible parentesco con el conde aragonés Galindo
Aznar I.
«El imam Muhammad salió en campaña en el año 257 7, puso cerco a
Toledo... entabló negociaciones con los habitantes de Huesca y les invitó a Las relaciones familiares serían las siguientes:
dejarle entrar en la ciudad, en contra de Mutarrif. Ellos se mostraron confor-
mes, y entró en Huesca, el viernes 7 de rayab del año 259 (9 mayo 873). Muta-
rrif, sus hijos y sus familiares quedaron en sus manos y se apoderó de todos sus
bienes... El imam Muhammad mandó encerrarles en la prisión de al- c Askakr,
8
y dió a Amrus el nombramiento de gobernador de Huesca» .
El final de Mutarrif fue trágico. «Fue crucificado en Córdoba, en el Llano
de Mutarrif, el viernes 8 de du l-qa c da del año 259 (5 de septiembre de 873)» 9.
El texto de Ibn Jadún había sido menospreciado por el Prof. Sánchez
Albornoz porque quedaba muy lejano de los acontecimientos que narraba.
Este relativo a Mutarrif se encuentra en la obra de al- c Udrí, que murió el
año 1085, y reproduce un texto histórico del siglo X, según su editor.
Insistir sobre este texto no es preciso. Pero permite afirmar que el año
872 el benicasi Mutarrif ibn Muza estaba casado con una mujer llamada Belas-
quita (la Faliskita del texto árabe), que era hija del señor de Pamplona Sancho. Con tan escasos datos, poco se adelanta en los conocimientos que tenemos
Es difícil precisar si Sancho vivía ese año 872, pues el texto no lo dice concre- sobre la historia pamplonesa del siglo X. La existencia de este rey entre los
tamente. Pero en cualquier caso habrá que admitir que en 872 ó antes existió años 867 y 872 parece ya confirmada, pero su filiación y parentesco queda to-
un rey de Pamplona llamado Sancho. davía por aclarar. Continúa en pie la posibilidad de que se trate del mismo rey
Y comprobando que los hechos narrados por Ibn Jaldún, se sitúan entre Sancho Garcés I, que gobernó entre 905 y 925, aunque habría que suponerle
885 y 875, encontramos una interesante coincidencia cronológica con este que una vida muy prolongada, y la posibilidad de que casase en dos ocasiones: la
ocurrió en 872 y terminó con la muerte de Mutarrif en 873. primera con la hija del conde aragonés Galindo Aznar I ; y la segunda, con la
famosa reina Toda. Este doble matrimonio justificaría la postura de la reina
Esta coincidencia de dos textos totalmente independientes que señalan la
Toda contra Ordoño IV en favor de Sancho I el Craso, pensando que Ordoño IV
existencia de un rey llamado Sancho entre 865 y 875 en Pamplona, con men-
n o fuese su nieto, sino nieto de la primera mujer de ese rey Sancho al que
ción expresa del año 872 obliga a recordar un documento del año 867 por el
aluden los dos textos musulmanes ahora estudiados. Pero esta suposición está
que el conde aragonés Galindo Aznar I daba a San Pedro de Siresa todo lo
enfrente de la cronología que conocemos para Ordoño IV.
que tenía desde Javierregay hasta Aguatuerta, y las villas situadas entre «Ole-
dola» y el monasterio. Al mismo tiempo, señalaba los límites de Hecho. Al
final, se añade esta fórmula, que generalmente se despreciaba por los histo-
riadores: «ego Galindo Asinari comes deprecor Sancium regem, generum
meum, ut ipse, pro Dei amore et pro salute anime sue, sit adiutor et defensor
prenominato monasterio, et non laxet facere forzam ad ullo homine ibi de lis

6 Cfr. DE LA GRANJA, La Marca Superior, p. 28.


7 Cfr. DE LA GRANJA, La Marca Superior, p. 72.
8 Cfr. DE LA GRANJA, La Marca Superior, p. 73.
10 Cfr. UBIETO ARTETA, Cartulario de Siresa, en "Textos Medievales", 2 (Valencia
9 Cfr. DE LA GRANJA, La Marca Superior, p. 73.
1960), p. 17-20, n.º 4.
III

LAS DIÓCESIS NAVARRO-ARAGONESAS DURANTE

LOSSIGLOSIXYX
Publicado en
"Pirineos", 10 (Zaragoza 1954), páginas 179-199.

S o b r e la o r g a n i z a c i ó n e c l e s i á s t i c a d e las tierras d e l o c c i d e n t e pi-


r e n a i c o , allá p o r los siglos IX y X, a p e n a s se c o n o c e n a l g u n o s d a t o s
aislados. P e r o falta un estudio d e conjunto.
N o s o t r o s p r e c i s a m o s e s t e p u n t o c o n c r e t o , u t i l i z a n d o t o d a la do-
1
cumentación conservada y p r e s c i n d i e n d o d e l i b e r a d a m e n t e d e la bi-
b l i o g r a f í a a n t e r i o r , q u e r e s u l t a inútil, p u e s sólo c o n o c i ó a l g u n o s de
los d o c u m e n t o s a q u í r e s e ñ a d o s , dándoles fechas, generalmente, ab-
surdas.
N o i n s i s t i r e m o s a q u í s o b r e las f e c h a s d e los d o c u m e n t o s cuando
d i s e n t i m o s c o n las q u e ellos p r e s e n t a n o les a t r i b u y e r o n sus edito-
r e s ; t a m p o c o c u a n d o r e c h a c e m o s a l g u n o p o r ser u n a falsificación o
contener interpolaciones. T o d o s estos p r o b l e m a s d e fechas y auten-
t i c i d a d d e los d o c u m e n t o s o d e a l g u n a d e s u s c l a u s u l a s aparecerán
e n s u d í a e n la o b r a a n t e s a n u n c i a d a . U n i c a m e n t e s e ñ a l a r e m o s aho-
r a q u e e n e s e e s t u d i o s e rectifica la f e c h a d e algunos documentos
— p o r e j e m p l o , m u c h o s d e los p r o c e d e n t e s d e l m o n a s t e r i o de
Millán d e la C o g o l l a — h a s t a c e r c a d e m e d i o siglo. E i n s i s t i m o s en
q u e n o d e b e n e x t r a ñ a r tales r e c t i f i c a c i o n e s , p u e s e n t r e m á s d e un
c e n t e n a r d e t e x t o s sólo se c o n s e r v a n t r e s e n su f a c t u r a original.
Hacemos mención al l u g a r d o n d e se e n c u e n t r a n publicados y
s e ñ a l a m o s las d i f e r e n t e s f e c h a s q u e h a n d a d o los distintos e d i t o r e s
a los d o c u m e n t o s utilizados.

1. T e n e m o s recogida toda la documentación navarro-aragonesa anterior al a ñ o


1000, q u e , j u n t a m e n t e con un estudio sobre ella, p u b l i c a r e m o s tan p r o n t o c o m o
podamos.
34 35

t u n d e n t e — p u e d e f e c h a r s e h a c i a 8 5 0 : s e t r a í a d e la f a m o s a carta
El siglo IX
escrita por S a n E u l o g i o al o b i s p o d e P a m p l o n a , G u i l e s i n d o , d á n d o -
le las g r a c i a s p o r s u s a t e n c i o n e s y c o m u n i c á n d o l e la f i n a l i z a c i ó n d e l
viaje. El s a n t o c o r d o b é s e m p r e n d i ó el c a m i n o h a c i a tierras d e Ale-
D u r a n t e el siglo IX e n c o n t r a m o s tres p o d e r e s d i s t i n t o s asentados m a n i a (848). Pero n o p u d i e n d o a t r a v e s a r los P i r i n e o s c a t a l a n e s , se
e n las t i e r r a s q u e n o s i n t e r e s a n . P o r u n l a d o , los r e y e s c r i s t i a n o s d e e n c a m i n ó a P a m p l o n a , p e n s a n d o q u e su o b j e t i v o sería m á s f a c t i b l e :
Pamplona, que d o m i n a b a n las c u e n c a s altas de los ríos Aragón, sin e m b a r g o , las d i f i c u l t a d e s f u e r o n las m i s m a s —si n o m a y o r e s — y
y A r g a , d e s d e C a p a r r o s o y F a l c e s ; p o r otro, los c o n d e s d e A r a g ó n 2, el r e s u l t a d o i d é n t i c o : la r e v o l u c i ó n e n c a b e z a d a por el c o n d e S a n -
a s e n t a d o s e n el c u r s o a l t o d e l río A r a g ó n e n f e c h a i m p r e c i s a , y fi- c h o S á n c h e z le i m p i d i ó el p a s o p o r R o n c e s v a l l e s .
n a l m e n t e , los B e n i c a s i , q u e d o m i n a b a n el valle r i o j a n o y n a v a r r o del
E b r o , s u s a f l u e n t e s m e r i d i o n a l e s y el valle del E g a , t e n i e n d o como
ciudades o puntos más importantes a Calahorra, Terrero, Monjar-
dín, A r n e d o y Borja, llegando en algún m o m e n t o a poseer Zarago- Siresa
za y T o l e d o 3.

E s t a s t i e r r a s d e los B e n i c a s i — t a n t r a n s c e n d e n t a l e s p a r a la histo-
San E u l o g i o — p a r a c a l m a r su a p e n a d o e s p í r i t u , s e g ú n d i c e e n su
ria d e l p r i m i t i v o r e i n o c r i s t i a n o p a m p l o n é s 4— c o n t a b a n c o n grandes
carta— d e c i d i ó visitar los l u g a r e s m á s r e s p l a n d e c i e n t e s d e la c o m a r -
núcleos d e mozárabes en Calahorra, A r n e d o y Leza, que dependían
ca, e n t r e v i s t á n d o s e con los a b a d e s d e los m o n a s t e r i o s y sus c o m u n i -
eclesiásticamente del prelado mozárabe de aquella ciudad hasta
d a d e s , y e s p e c i a l m e n t e el m o n a s t e r i o d e S a n Z a c a r í a s , c o l o c a d o en
é p o c a i m p r e c i s a . C o n o c e m o s p o c o , m u y p o c o , d e e s t a s m i n o r í a s re-
las p u e r t a s d e las G a l i a s 6. Visitó los m o n a s t e r i o s d eL e i r e ,Igal,Ur-
ligiosas d e la R i o j a y s u o r g a n i z a c i ó n : ú n i c a m e n t e el n o m b r e d e su
d a s p a l , Cillas, a d e m á s del m e n c i o n a d o d e S a n Z a c a r í a s , q u e h a si-
o b i s p o , q u e el 16 d e n o v i e m b r e d e 812 c o n f i r m a b a l a d o t a c i ó n f u n -
d o i d e n t i f i c a d o d e f i n i t i v a m e n t e c o n el m á s m o d e r n o de San Pedro
d a c i o n a l d e l a iglesia d e S a n S a l v a d o r d e O v i e d o , o t o r g a d a por el
de Siresa 7.
r e y a s t u r i a n o A l f o n s o II el C a s t o . Allí a p a r e c e por vez única esta
subscripción: « R e c c a r e d u s C a l a g u r r i t a n e s e d i s e p i s c o p u s » 5. El m o n a s t e r i o d e S a n Z a c a r í a s o Siresa ( e m p l a z a d o en el valle
d e H e c h o , c e r c a d e l río A r a g ó n S u b u r d á n ) e r a el c e n t r o d e la v i d a
P a r a la p a r t e c r i s t i a n a t e n e m o s p o c o s t e s t i m o n i o s e imprecisos,
espiritual d e la r e g i ó n , s e g ú n r e s a l t a la m e n c i o n a d a carta repetidas
a u n q u e t o d o s j u n t o s n o s p e r m i t e n e n t r e v e r el e s t a d o d e l t e m a que
v e c e s . Allí e n c o n t r ó S a n E u l o g i o u n a serie d e manuscritos latinos,
nos interesa.
desconocidos en Córdoba, que acaparaba entonces todo el saber
E l d a t o m á s a n t i g u o q u e p o d e m o s utilizar — a u n q u e n o es c o n -
mundial: la E n e i d a d e Virgilio, los p o e m a s d e F l a c o , los v e r s o s d e
2. Cfr. José M.ª. LACARRA, Orígenes del Condado de Aragón, en las actas de J u v e n a l , las f á b u l a s d e A v i a n o , los t r a t a d o s D e civitate Dei d e San
la «Primera reunión del Patronato de la Estación de Estudios Pirenaico». (Zara-
goza, s. a.) 75-88.
3. Una representación gráfica de la extensión de estos territorios puede verse 6. «Libuit mihi loca visitare sanctorum, que deiectum summis meroribus ani-
en mi trabajo sobre Las fronteras de Navarra, en «Príncipe de Viana», XIV (Pam- mum revelare. Et maxime libuit adire beati Zacharie acysterium, quod situm ad
radices montium Pireneorum in prefate Gallie portarius», texto que puede encon-
plona 1953). trarse en cualquier edición de la carta de San Eulogio. Nosotros hemos utilizado
4. Cfr. Claudio SÁNCHEZ ALBORNOZ, La verdadera batalla de Clavijo, en «Cua-
dernos de Historia de España», IX (Buenos Aires 1948); y Fr. Justo PÉREZ DE la de Casaus (p. 198), cuya obra citaremos seguidamente.
URBEL. LO viejo y lo nuevo sobre el origen del reino de Pamplona, en «Al-An- 7. Andrés de CASAUS Y TORRES (Nuevas observaciones para la historia gene-
dalus», XIX (1954), 1-42. ral de Aragón, Navarra y Cataluña, Barcelona, 1829) ya identificó el discutido mo-
5. Publ. A. C. FLORIANO. Diplomática española del periodo astur, I (Oviedo nasterio de San Zacarías con de San Pedro de Siresa. Recientemente el profesor
1949). p. 130 E. LAMBERT (Le voyage de Saint Euloge dans les Pyrénées en 848, publ. en «Estu-
dios dedicados a Menéndez Pidal», IV. 1953. p. 557-567) ha llegado a la misma
conclusión.
36 37

Agustín, las p r o d u c c i o n e s del m o n j e a n g l o s a j ó n Adalhelmo, las H a y otros testimonios claros q u e certifican la jurisdicción ejerci-
o b r a s d e Porfirio y otras m á s . q u e p r o n t o influyeron en la bibliogra- d a por el o b i s p o d e P a m p l o n a en tierras q u e d e s p u é s f o r m a r o n el
fía c o r d o b e s a 8. reino d e Aragón. Así, el monasterio d e F u e n f r í a — f u n d a d o cerca
El desarrollo cultural logrado por el m o n a s t e r i o d e Siresa e s t a b a del actual p u e b l o d e Salvatierra (provincia d e Zaragoza)— f u é con-
a l e n t a d o por la g e o g r a f í a d e las c o m u n i c a c i o n e s . Por motivos q u e s a g r a d o por G u i l e s i n d o , o b i s p o d e P a m p l o n a , y Fortún, a b a d del
d e s c o n o c e m o s , el viejo c a m i n o r o m a n o q u e unía BearnconZara- m o n a s t e r i o n a v a r r o d e Leire 12. El mismo c e n o b i o recibía (hacia 893)
goza a t r a v é s del S u m m u s P o r t u s y Jaca d u r a n t e los p r i m e r o s siglos d e l o b i s p o J i m e n o d e P a m p l o n a la c u a r t a d e Bigüezal, Elesa, O b e l -
d e nuestra E r a , f u é a b a n d o n a d o en é p o c a incierta hasta ya el si- b a (Salvatierra) y L o r b é s 13. Y en la confirmación d e sus t é r m i n o s
glo XI y sustituido por la calzada q u e a t r a v e s a b a el P u e r t o del P a l o . por el rey S a n c h o G a r c é s I (I d e o c t u b r e d e 921), t a m b i é n se cita
U n a inscripción c o n s e r v a d a en la iglesia d e Siresa n o s h a b l a d e esta c o m o o b i s p o i n t e r e s a d o a Basilio, p r e l a d o p a m p l o n é s 14.
«vía f a m o s a q u e va por los desfiladeros d e las rocas», u n i e n d o el L e r d a y A n u é s t a m b i é n e s t a b a n b a j o la jurisdicción del o b i s p o
valle d e H e c h o c o n Lescún 9. d e P a m p l o n a , según d e n o t a el a s e n t i m i e n t o o t o r g a d o p o r el prela-
N o c o n s t a t a x a t i v a m e n t e , p u e s , q u e las tierras d e l valle d e H e - d o J i m e n o c u a n d o el rey G a r c í a Iñíguez d o n ó a m b a s p o b l a c i o n e s al
c h o d e p e n d i e s e n e c l e s i á s t i c a m e n t e d e los o b i s p o s d e Pamplona. m o n a s t e r i o d e S a n Salvador d e Leire 15. Lo m i s m o ocurría con Sie-
Unicamente t e n e m o s c o m o indicios estas p a l a b r a s c o n t e n i d a s en la r r a m e d i a n a y U n d u é s , e n t r e g a d o s por S a n c h o G a r c é s I y la reina
m e n c i o n a d a c a r t a : «ad te, a p o s t o l e Dei, e vestigio r e p e d a v i m u s , T o d a al m i s m o c e n o b i o d e Leire un 21 d e o c t u b r e d e a ñ o impre-
cuius i n f o r m a t i o n e t a n t a honoris v e n e r a b i l i t a t e a b illis p a t r i b u s exci- ciso 16.
pi m e r u i m u s » 10, r e f e r i d a s a los a b a d e s d e los m o n a s t e r i o s v i s i t a d o s :
Los escasos d a t o s utilizables sugieren la idea de q u e la jurisdic-
y la súplica d e q u e el p r e l a d o G u i l e s i n d o h a g a s a b e r a t o d o s sus mo-
ción del o b i s p o d e P a m p l o n a llegaba a todas las tierras o c c i d e n t a l e s
nasterios la prisión q u e Eulogio s u f r í a e n las cárceles c o r d o b e s a s
d e lo q u e d e s p u é s sería el reino d e A r a g ó n , i n c l u y e n d o p o s i b l e m e n -
p a r a q u e p i d i e s e n a Dios por é l : a r e n g l ó n s e g u i d o se e n c u e n t r a n
te el valle d e H e c h o . N o t e n e m o s indicio a l g u n o sobre los valles d e
t o d o s los n o m b r e s d e los a b a d e s y m o n a s t e r i o s p a r a q u i e n e s e n v í a
C a n f r a n c y T e n a . P e r o la inexistencia d e n ú c l e o s u r b a n o s e n el va-
s a l u d o s 11. ¿ P o d e m o s r e l a c i o n a r t o d o s estos e x t r e m o s y p e n s a r q u e
el m o n a s t e r i o d e San Z a c a r í a s d e p e n d í a del o b i s p o d e P a m p l o n a ?
12. P u b . MAGALLÓN, Colección diplomática de San Juan de la Peña, anexo
d e la «Revista d e A r c h i v o s , Bibliotecas y M u s e o s » ( M a d r i d 1903), n ú m . I V . pá-
8. C f r . «Vita E u l o g i i » , p o r e j . e n L . VÁZQUEZ DE PARCA, Textos históricos, en g i n a s 13-14. El d o c u m e n t o e s d e 850-858; y TM., 6, n ú m e r o 4.
latín medieval. Siglos VIII-XIII, ( M a d r i d 1952), p . 53-54. 13. P u b l . M . OLIVER Y H U R T A D O , Discursos leídos ante la Real Academia de
E l P . MADOZ h a s e ñ a l a d o l a i n f l u e n c i a q u e t u v i e r o n e s t o s c ó d i c e s e n la cul- la Historia, en la recepción pública de D. ( M a d r i d 1866). a p é n d . 10. p . 115, f r a g -
t u r a clásica c o r d o b e s a , y así resalta l a s r e m i n i s c e n c i a s v i r g i l i a n a s e n u n a c a r t a d e m e n t a r i a m e n t e . Ver adición n ú m e r o 4.
A l v a r o d e C ó r d o b a (El viaje de San Eulogio a Navarra y la cronología en el epis- 14. P u b l . MAGALLÓN, Colección diplomática, n ú m . V I I I , p . 2 8 ; y TM . 6, 12.
tolario de Alvaro de Córdoba, en «Príncipe de V i a n a » . V I ( P a m p l o n a 1945), D o s v e r s i o n e s d e la d o n a c i ó n del m o n a s t e r i o d e Cillas al d e S a n J u a n d e la
p . 415-423). P e ñ a p r e s e n t a n u n « S a n c i u s e p i s c o p u s in Iacca» (5 a g o s t o d e 858) y u n « e p i s c o -
9. C f r . A B E L t r á n , La inscripción romana de Siresa, en «Publicaciones del p u s S t e p h a n u s in Iacca» (9 a g o s t o 864), p e r o a m b a s son f a l s a s ( P u b l . MAGALLÓN,
S e m i n a r i o d e A r q u e o l o g í a y N u m i s m á t i c a a r a g o n e s a s » , I V ( Z a r a g o z a 1954), 132- Colección diplomática, n ú m . 11, p . 6-8, y n ú m . III, p. 8 - 9 : señala su f a l s e d a d
138. S e ñ a l a esta l á p i d a la r e p a r a c i ó n e f e c t u a d a p o r A n t o n i o M a x i m i n o e n t i e m - e n p . 12). Ver las páginas 18 a 19 de este libro.
p o s del e m p e r a d o r M a g n o M á x i m o (383-388). 15 P u b l . J. TRAGGIA, Discurso histórico sobre el origen y sucesión del reyno
E n el siglo XI el c a m i n o d e l S o m p o r t a n u l a al del valle d e H e c h o , y J a c a s e r á pirenaico hasta don Sancho el Mayor, en « M e m o r i a s d e la R e a l A c a d e m i a d e la
d e s d e ese m o m e n t o el c e n t r o político, religioso y e s p i r i t u a l d e la r e g i ó n , d e s p l a - Historia». I V . a p é n d . X L I . E s d e 21 d e n o v i e m b r e d e 880 y p r e s e n t a a l g u n a s in-
z a n d o a S i r e s a . P o r o t r o l a d o , e n lo m o n a c a l , Siresa f u é r e e m p l a z a d o p o r S a n terpolaciones.
J u a n d e la P e ñ a . A n u é s e s u n d e s p o b l a d o sito al N O . d e Sos del R e y Católico, a u n a l e g u a d e
10. C f r . carta d e S a n E u l o g i o (en CASAUS, p 199). las g r a n d e s , s e g ú n LABAÑA (Itinerario del reino de Aragón. Z a r a g o z a 1895, p . 23).
11. « U n d e q u e s u m u s , ut s u f f r a g i a o r a t i o n u m v e s t r a r u m in d e f e n s i o n e m nos- L e r d a d e b e ser u n d e s p o b l a d o c e r c a n o a U n d u é s d e L e r d a , al N. del m i s m o Sos.
t r a m a d h i b e a t i s , n o s t r u m q u e c a r c e r e m o m n i b u s m o n a s t e r i i s v e s t r o s i n n o t e s c e r e fa- 16. P u b l . OLIVER. Discursos, apénd. 15, p. 115. c o n f e c h a 922. que está equi-
vocada.»
ciatis» (p. 202), e n v i a n d o s a l u d o s p a r a los a b a d e s F o r t ú n d e L e i r e , A t i l i o d e Ci-
llas, O d o a r i o d e Siresa, J i m e n o d e Igal, D a d i l a n o d e U r d a s p a l .
38 39

lle d e C a n f r a n c h a s t a el siglo XI y la falta d e e n t i d a d e s m o n á s t i c a s 17. El siglo X


así c o m o el a b a n d o n o d e la ruta q u e lo atraviesa, n o s h a c e pensar
e n su e s c a s a i m p o r t a n c i a y e n la i m p o s i b i l i d a d d e q u e — j u n t a m e n -
18
t e c o n el valle d e T e n a — constituyese un obispado aparte del p a m - La p r i m e r a m e n c i ó n q u e e n c o n t r a m o s d e un n u e v o o b i s p o , ya
19
plonés . en el siglo X, es la d e Basilio, o b i s p o d e P a m p l o n a , b a j o el r e i n a d o
d e S a n c h o G a r c é s I. U n d o c u m e n t o m a l f e c h a d o , q u e d e b i ó exten-
d e r s e h a c i a 912, s e ñ a l a la p r e s e n c i a d e Basilio e n el a c t o d e d o n a -
ción d e las villas d e S i e r r a m e d i a n a y U n d u é s , r e a l i z a d a p o r los re-
Los obispos
yes Sancho Garcés I y Toda al monasterio de San Salvador de
24
Leire . Y e n 918 recibía d e l m o n a r c a — q u e lo llama m a e s t r o suyo—
un cáliz d e p l a t a , un a s i e n t o valioso, d o s a l m o h a d a s p r e c i o s a s , un
Conocemos pocos prelados pamploneses del siglo IX. Prescin-
t a p e t e y u n caballo, c o n su silla y f r e n o d e p l a t a . Basilio c o n c e d í a a
d i e n d o d e los a l u d i d o s p o r SANDOVAL y GAMS, e n t r e otros, p o r b a -
Leire t o d a la p a r t e d e la d é c i m a d e los f r u t o s q u e r e c o g í a e n la Val-
s a r s e e n d o c u m e n t o s m a l f e c h a d o s o falsos, sólo podemos dar los 25
donsella, Pintano y Artieda . Su última m e n c i ó n d o c u m e n t a l apa-
n o m b r e s d e tres, q u e a p a r e c e n s e p a r a d o s p o r g r a n d e s l a g u n a s :
r e c e e n la c o n f i r m a c i ó n d e los t é r m i n o s d e l m o n a s t e r i o d e Fuenfría,
O p i l a n o , q u e e n 829 consagraba la iglesia de San Pedro de
h e c h a p o r S a n c h o G a r c é s I el día p r i m e r o d e o c t u b r e d e 921 26.
20
Usún .
El o b i s p o Basilio m o r í a p o c o d e s p u é s , e n d i c i e m b r e d e ese mis-
G u i l e s i n d o , el a m i g o d e S a n E u l o g i o . C o n s a g r ó el m o n a s t e r i o de 27
m o a ñ o , s e g ú n s e ñ a l a n los textos del c ó d i c e d e R o d a , s i e n d o ente-
F u e n f r í a 21 y e p i s c o p ó a p r o x i m a d a m e n t e h a c i a 848-860. 28
22
rrado en «Illerde» q u e ,p o d r í a identificarse con Ullerda, despobla-
J i m e n o , q u e s e cita e n d o c u m e n t o d e 880 y e n o t r o sin f e c h a ,
d o c e r c a n o a Sos d e l R e y Católico 29.
23
q u e p o d e m o s situar h a c i a 890 . Y a partir d e e s t e m o m e n t o e n c o n -
t r a m o s u n a l a g u n a q u e a l c a n z a los p r i m e r o s a ñ o s d e la d é c i m a c e n -
turia.

17. M. ALVAR, (Toponimia del alto valle del rio Aragón, en «Pirineos», V
(Zaragoza 1949), p . 589-496) h a recogido las citas cronológicas relativas a los cin- 24. P u b l . OLIVER, Discursos, a p é n d . 15, p. 118, con fecha 922.
c o p u e b l o s q u e constituyen el valle d e C a n f r a n c . L a s m á s a n t i g u a s n o r e m o n t a n 25. P u b l . OLIVER, Discursos, a p é n d . 13, p . 116-117. c o n f e c h a 908.
el siglo XI; y t a m p o c o d e b e n ser anteriores, s e g ú n d e n o t a su evolución filológica. 26. P u b l . MAGALLÓN, Colección diplomática, n ú m . VIII, p . 28 y TM., 6, 12.
La h o s p e d e r í a d e S a n t a Cristina del S o m p o r t — q u e p o d r í a o p o n e r s e a nues- 27. L a n ó m i n a d e los obispos d e P a m p l o n a c o p i a d a e n el Códice d e R o d a se-
tra a f i r m a c i ó n — f u é erigida a finales del siglo XI ñala el m e s y p r e s e n t a el a ñ o i n c o m p l e t o : ú n i c a m e n t e copia cinco palos vertica-
18. E n el valle del río Gállego, entre S a b i ñ á n i g o y Biescas, existen u n a serie les, q u e su editor i n t e r p r e t a b a c o m o el final d e u n a cifra a c a b a d a en UIII (Cfr.
LACARRA, Textos navarros del códice de Roda, en «Estudios d e E d a d M e d i a de la
d e iglesias p r e r r o m á n i c a s m u y interesantes, con arcos d e h e r r a d u r a (Cfr. José
Corona d e A r a g ó n » , I (Zaragoza 1945), 263). P e r o a la vista del d o c u m e n t o ante-
GALIAY, S o b r e a l g u n a s iglesias d e la comarca d e Jaca, e n el «Boletín del M u s e o
rior y la f e c h a d e consagración del sucesor d e Basilio, el obispo G a l i n d o , h a b r á
Provincial d e Bellas Artes», n ú m . 13 (Zaragoza 1933). p . 94-99), p e r o desconoce-
q u e considerar aquella cifra integrada por el trazo final de u n a U y cuatro I m á s .
m o s su cronología. A s í , la f e c h a del texto rotense d i r í a : «Era D C C C C . L. UIIII», o sea el a ñ o 921.
19 El valle del río A r a — a f l u e n t e del C i n c a — tardó m u c h o s a ñ o s e n con- C a b e la posibilidad, u n tanto i m p r o b a b l e , d e q u e estuviese la s e d e vacante du-
quistarse. A b d e r r a h m a n III todavía n o m b r ó u n g o b e r n a d o r militar en Boltaña el r a n t e u n año.
a ñ o 929 (cfr. Una crónica anónima del Abd al-Rahman III al-Nansir, edic. d e 28. C f r . texto a l u d i d o en la nota anterior,
E. Lévi-Provençal y E . G a r c í a G ó m e z (Madrid 1950), p. 158). 29. Sobre este d e s p o b l a d o , vid. LABAÑA. Itinerario, 23. Para la identificación
20. C f r . ACP, Libro Redondo, fol. 53-53 v.º, copia s. XIII. bastaba leer Illerde = U l e r d e .
21. C f r . d o c u m e n t o c i t a d o e n la nota n ú m . 12.
22. C f r . d o c u m e n t o citado en la nota n ú m . 15.
23. P u b l . O l i v e r , Discursos, a p é n d . 10, p . 115, f r a g m e n t a r i a m e n t e . Ver adición
n ú m e r o 5.
40 41

Engrandecimiento territorial de la diócesis El obispo Galindo

Los ú l t i m o s a ñ o s d e l g o b i e r n o d e Basilio y los p r i m e r o s d e su su- Contaba cuarenta años d e edad cuando fué elevado a la sede
cesor c o i n c i d i e r o n con las g r a n d e s c o n q u i s t a s del rey S a n c h o Gar- p a m p l o n e s a , y a el a ñ o 922, al p a r e c e r p o c o d e s p u é s de morir su
a n t e c e s o r 32.
cés I (905-925).
Sancho Garcés I conquistaba sucesivamente Monjardín y la D e s c o n o c e m o s e n q u é é p o c a del a ñ o sería c o n s a g r a d o el n u e v o
c u e n c a d e l río E g a (antes d e 914), l u e g o o c u p a b a C a l a h o r r a —que o b i s p o G a l i n d o , y a q u e el ú n i c o d o c u m e n t o d e 922 c o n s e r v a d o n o
p e r d í a s e g u i d a m e n t e — , y e n 918, d e s p u é s d e fortificar C á r c a r , en- indica d u r a n t e q u é m e s f u é r e d a c t a d o : e n él a p a r e c e el n o m b r e d e
traba en N á j e r a c o n la a y u d a d e O r d o ñ o II d e A s t u r i a s ; tomaba G a l i n d o c o m o testigo (teste d o m n u s G a l i n d o episcopus) d e la do-
nuevamente Calahorra y por vez primera Arnedo, y fortificaba el n a c i ó n h e c h a p o r S a n c h o G a r c é s I al m o n a s t e r i o d e San P e d r o d e
30 Siresa 3 3 .
a c c e s o a e s t a s tierras c o n la p o s i c i ó n d e V i g u e r a .
H u b o u n a m o m e n t á n e a r e a c c i ó n m u s u l m a n a , q u e c u a j ó e n la b a - L a s m e n c i o n e s d o c u m e n t a l e s d e este p r e l a d o son a b u n d a n t e s . El
talla d e V a l d e j u n q u e r a (Muez, 920) y e n la « c a m p a ñ a d e Pamplo- 28 d e o c t u b r e d e 924 recibía d e m a n o s d e los r e y e s S a n c h o G a r c é s I
n a » (924). P e r o los éxitos m u s u l m a n e s f u e r o n p a s a j e r o s , y e n 923 el y T o d a el m o n a s t e r i o d e San P e d r o d e U s ú n , d o n d e el m o n a r c a ha-
r e y p a m p l o n é s S a n c h o G a r c é s 1 r e c u p e r a b a d e f i n i t i v a m e n t e las tie- bía c o n s e g u i d o c u r a r u n a e n f e r m e d a d q u e sufría 34. Su n o m b r e a p a -
rras p e r d i d a s , a e x c e p c i ó n d e C a l a h o r r a q u e c o n t i n u a r í a s i e n d o m u - r e c e e n la i n t e r p o l a d í s i m a o quizás falsa a c t a d e c o n s a g r a c i ó n del
s u l m a n a h a s t a 1045 31 . m o n a s t e r i o d e A l b e l d a , e f e c t u a d a el día 5 d e e n e r o d e 92435.Tam-
Las conquistas de Sancho Garcés I fueron definitivas, y, con b i é n se e n c u e n t r a e n la d o n a c i ó n d e varios b i e n e s sitos e n A l b e r i t e ,
ellas, casi d u p l i c a b a la e x t e n s i ó n d e su E s t a d o , p u e s h a b í a i n c o r p o - q u e hicieron los m i s m o s m o n a r c a s al m o n a s t e r i o d e San Martín de
r a d o las tierras q u e c o r r e s p o n d e n a las a c t u a l e s m e r i n d a d d e E s t e - A l b e l d a el día 5 d e e n e r o d e 925 36.
lla y casi la t o t a l i d a d d e la p r o v i n c i a de Logroño. En Rioja, los Poco d e s p u é s d e la m u e r t e d e S a n c h o G a r c é s I, el o b i s p o Ga-
pamploneses encontraron abundantes minorías mozárabes, que ha- lindo d e c i d i ó t e r m i n a r (928) los pleitos q u e s o s t e n í a n los v e c i n o s d e
bían obedecido a un obispo —también mozárabe— de Calahorra. B e n a s a y C a t a m e s a s s o b r e cuestión d e límites, q u e se h a b í a n s e ñ a -
Surgía, p u e s , el p r o b l e m a d e la r e o r g a n i z a c i ó n eclesiástica d e las l a d o e n t i e m p o s d e l r e y F o r t ú n G a r c é s . El p r e l a d o p a m p l o n é s reu-
tierras conquistadas, q u e d e b e r í a r e s o l v e r el s u c e s o r del prelado n i ó a a l g u n o s q u e c o n o c í a n los límites fijados anteriormente y los
Basilio, el n u e v o o b i s p o G a l i n d o . recorrió, al l a d o d e ciertos a b a d e s y presbíteros. Tal delimitación
f u é identificada c o n la e f e c t u a d a d u r a n t e el r e i n a d o d e F o r t ú n G a r -

32. C f r . nómina del texto rotense en LACARRA, Textos, 263. En el manuscri-


to la f e c h a aparece incompleta. Pero, c o m o acaba en una X , es fácil recons-
truirla. Si vivía su antecesor en 921 y Galindo aparece citado en d o c u m e n t o de
922, la fecha completa debería decir «era DCCCC. L X . » , o sea a ñ o 922.
33. P u b l . OLIVER, Discurso, a p é n d . 16, p . 118; y TM, 2, nº 6, pág. 23.
34. Documento en ACP, Libro Redondo, fol. 53-53 vº., copia s. XIII.
30. V i d LACARRA, Expediciones musulmanas contra Sancho Garcés (905-925), 35. P u b l . ES, X X X I I I , 465; y TM, l , n º . 3, pág. 20.
en «Príncipe de V i a n a » , 1 (Pamplona 1940), n ú m . I, p. 41-70. c o n c r e t a m e n t e 36. P u b l . T . GONZÁLEZ, Colección de privilegios, franquezas, exenciones y
las 46-49 para este p u n t o . fueros concedidos a varios pueblos y corporaciones de la Corona de Castilla, VI
(Madrid, 1833). núm. 198. y T M . , 1, n ú m e r o 3.
31. V i d . trabajo citado en nota anterior.
42

t é s por Isinario, q u e h a b í a sido m a e s t r o d e e q u i t a c i ó n de ese mo-


narca, y por los presbíteros S a n c h o G e n t ú l l e z e Iñigo S á n c h e z . El
o b i s p o G a l i n d o o r d e n ó q u e se e x t e n d i e s e u n a carta confirmatoria
- q u e ha llegado hasta nosotros—, d o n d e él a p a r e c e corno o b i s p o
d e P a m p l o n a , D e y o y San E s t e b a n d e M o n j a r d í n 37.
A partir d e este m o m e n t o (928), d e s a p a r e c e n las m e n c i o n e s do-
c u m e n t a l e s d e l o b i s p o G a l i n d o ; la n ó m i n a r o t e n s e n o s e ñ a l a el a ñ o
d e su f a l l e c i m i e n t o : sólo nos dice q u e f u é s u c e d i d o por Feliza, inno-
m i n a d o en la d o c u m e n t a c i ó n c o n s e r v a d a . U n privilegio d e autenti-
c i d a d d u d o s a p r e s e n t a a G a l i n d o c o m o c o n f i r m a n t e d e la d o n a c i ó n
(944) de los d i e z m o s d e la Valdonsella y algunas p o b l a c i o n e s , y las
tierras q u e p u d i e s e r e c u p e r a r d e los m u s u l m a n e s h e c h a por el rey
G a r c í a S á n c h e z I (933-970) y su m a d r e T o d a al m o n a s t e r i o d e San
Salvador d e Leire 38. P e r o el testimonio es m u y inseguro p a r a p o d e r
utilizarlo. Por otro l a d o , a h o r a n o nos interesa precisar el m o m e n t o
d e su m u e r t e y la cronología d e sus sucesores, q u e d e j a r e m o s p a r a
otra ocasión. Sí r e s a l t a r e m o s q u e el e p i s c o p a d o d e G a l i n d o f u é de-
cisivo p a r a la o r g a n i z a c i ó n eclesiástica d e los e s t a d o s p i r e n a i c o s na-
varro-aragoneses.

La reorganización

G a l i n d o r e c i b i ó d e su a n t e c e s o r u n a diócesis q u e l l e n a b a el viejo
reino d e P a m p l o n a y el c o n d a d o a r a g o n é s . Y, del rey S a n c h o Gar-
cés 1, las tierras d e la m e r i n d a d d e Estella y p a r t e d e la actual pro-
vincia d e L o g r o ñ o , l i b e r a d a s d e los m u s u l m a n e s . Urgía, pues, una
r e o r g a n i z a c i ó n , ya q u e el antiguo obispo mozárabe de Calahorra
n o existía, y la e x t e n s i ó n del reino se h a b í a d u p l i c a d o . A p a r t e esta-
b a el g o b i e r n o eclesiástico d e l c o n d a d o a r a g o n é s , q u e , independien-
te e n lo político p o r esos a ñ o s , a c a b a r í a f u s i o n á n d o s e con la m o n a r -
39
quía p a m p l o n e s a .

37. Publ. MAGALLÓN, Colección diplomática, núm. IX. p. 31-32 y TM., 6, 14.
38. P u b l . OLIVER, Discursos, a p é n d . 23. p. 122. con f e c h a 938.
39. C f r . las páginas 124 y 125 de este libro.
44
45
P a r a solucionar estos p r o b l e m a s , el o b i s p o G a l i n d o — q u i z á s p o r H e c h o t a m b i é n d e p e n d e r í a n d e l o b i s p o d e S a s a b e , al q u e m á s t a r d e
instigación real— c o n s a g r ó tres n u e v o s o b i s p o s , Sesuldo, T e u d o r i c o se incorporaría el valle d e Broto 45.
y Ferriolo, con los c u a l e s solucionaría el p r o b l e m a propuesto. Se-
P a r a c o m p e n s a r la p é r d i d a d e las tierras del c o n d a d o a r a g o n é s ,
s u l d o o c u p a r í a la s e d e d e C a l a h o r r a , c o n a s i e n t o e n N á j e r a h a s t a q u e
la s e d e p a m p l o n e s a recibiría las d e la m e r i n d a d d e Estella. U n d o -
se o c u p a s e a q u é l l a ; T e u d o r i c o d e t e n t a r í a la d e T o b i a , y Ferriolo la
c u m e n t o y a citado, d e 928, n o s dice q u e G a l i n d o era al m i s m o
d e S a s a b e (Aragón) 40.
tiempo obispo d e Pamplona, de Deyo y de San Esteban de Mon-
C o n e s t a s c o n s a g r a c i o n e s , a p a r e c e n d o s n u e v o s o b i s p a d o s e n las
jardín 46. Y otro posterior (958), q u e a l u d e a tierras d e Ullato y al
l e c o n q u i s t a d a s tierras d e la Rioja — C a l a h o r r a y T o b i a — y otro e n
m o n a s t e r i o d e S a n t a María d e Irache, p r e s e n t a c o m o p r e l a d o d e
el c o n d a d o a r a g o n é s — S a s a b e — . P e r o los o b i s p a d o s riojanos debie- esas c o m a r c a s a V a l e n t í n , o b i s p o d e P a m p l o n a 47. A u n q u e n o c o n s t a
r o n f u n d i r s e p r o n t o , q u e d a n d o el d e N á j e r a - C a l a h o r r a . d o c u m e n t a l m e n t e , c r e e m o s q u e los límites e n t r e las diócesis d e
L a f e c h a d e c o n s a g r a c i ó n d e los n u e v o s p r e l a d o s la p r e c i s a n los P a m p l o n a y N á j e r a - C a l a h o r r a q u e d a r o n e s t a b l e c i d o s allí d o n d e h o y
d o c u m e n t o s . El o b i s p o Sesuldo s e cita y a a principios d e e n e r o d e se e n c u e n t r a n s o b r e el río E b r o .
41
925 y Ferriolo, o b i s p o d e S a s a b e , d a b a e n 922 al m o n a s t e r i o de
42 Señalar los límites entre los n u e v o s o b i s p a d o s d e P a m p l o n a y Sa-
Siresa lo q u e h a b í a d e s d e J a v i e r r e g a y h a s t a d i c h o m o n a s t e r i o . Ha-
s a b e (Aragón) es t a m b i é n difícil: la V a l d o n s e l l a p e r t e n e c í a al d e
b r á q u e p e n s a r , p o r c o n s i g u i e n t e , q u e la c r e a c i ó n d e las n u e v a s dió-
P a m p l o n a 48, c o n s e r v á n d o s e d o c u m e n t o s alusivos a N a v a r d ú n y
cesis se e f e c t u ó el m i s m o a ñ o 922, p o c o d e s p u é s d e la consagración
A p a r d u é s 49. B e r d ú n sería d e S a s a b e 50. O s e a q u e la línea divisoria
del obispo Galindo.
c o r r e s p o n d e r í a a p r o x i m a d a m e n t e a la q u e s e p a r ó h a s t a el siglo XVIII
A partir d e estos a ñ o s , los d o c u m e n t o s s e ñ a l a n con a l g u n a fre- a m b a s diócesis. Iría p o r la divisoria d e a g u a s d e los valles R o n c a l y
c u e n c i a los n o m b r e s d e los o b i s p o s q u e rigieron las s e d e s d e Pam- A n s ó , p a r a enlazar con los a c t u a l e s límites d e la provincia d e Z a -
p l o n a , A r a g ó n y N á j e r a . P e r o el e p i s c o p o l o g i o n a v a r r o - a r a g o n é s co- ragoza, d e j a n d o M a j o n e s y M i a n o s d e n t r o del o b i s p a d o d e P a m p l o -
r r e s p o n d i e n t e lo c o n c r e t a r e m o s e n otro m o m e n t o . na, y B a g ü é s e n el d e S a s a b e , tal c o m o s e ñ a l é e n el m a p a corres-
U n p r o b l e m a m u y i n t e r e s a n t e , a u n q u e su solución n o p u e d e ser p o n d i e n t e d e Las fronteras de Navarra 51.
c o m p l e t a m e n t e satisfactoria, es el d e la d e l i m i t a c i ó n d e las n u e v a s
diócesis.
El o b i s p a d o d e P a m p l o n a p e r d í a las tierras del c o n d a d o arago-
n é s . Y a h e m o s i n d i c a d o q u e u n d o c u m e n t o d e Siresa (valle d e H e -
cho) p r e s e n t a c o m o o b i s p o p r o p i o a Ferriolo d e S a s a b e , e n 922, y
43
q u e e s t e p r e l a d o o t o r g a b a a l g u n a s d o n a c i o n e s a tal c e n o b i o . El
m o n a s t e r i o d e S a n Julián d e L a b a s a l t a m b i é n d e p e n d í a d e l nuevo 45. U n d o c u m e n t o h e c h o e n T o r l a e n 943 s e ñ a l a c o m o o b i s p o al d e A r a g ó n
44 (AHN, San Juan de la Peña, c a r p . 695, n ú m . 6, c o p i a s. XI). Ver adición 6.
obispado . Y, l ó g i c a m e n t e , las tierras s i t u a d a s al E s t e del valle d e 46. P u b l . MAGALLÓN, Colección diplomática, n ú m . I X p . 31-32. y TM., 6 , pág. 50.
47. E n AGN, Becerro de Irache, fol 1, c o p i a s. XIII.
48. V i d . d o c . d e 944 e n OLIVER, Discursos, a p é n d . 23, p. 122, p u b l i c a d o c o n
40. C f r . LACARRA, Textos, 263. El n o m b r e d e l o b i s p o d e S a s a b e lo dan los f e c h a 938.
d o c u m e n t o s , p u e s n o se e n c u e n t r a c o p i a d o e n el t e x t o r o t e n s e , q u e está r o t o e n 49. V i d . d o c . d e 991 e n AGN, Becerro de Leire, p . 245-246, c o p i a s. XII; o t r o
este punto. e n A. MILLARES, Tratado de Paleografía Española ( M a d r i d 1932), l á m i n a L , q u e
41. P u b l . GONZÁLEZ, Colección, V I . n ú m . 198. y TM., 1, página 22. e s d e 991. Sobre este p u n t o ver la página 162 y siguientes d e este libro.
42. P u b l . OLIVER, Discursos, a p é n d . 16, n ú m . 118. y TM., 2, página 23. 50. A s í p a r e c e d e s p r e n d e r s e d e l a i n t e r p o l a c i ó n q u e p r e s e n t a el d o c u m e n t o
43. C f r . d o c . c i t a d o e n la n o t a a n t e r i o r . d e 971, c o p i a d o e n Colección Traggia, e n Bibl. d e la A c a d e m i a d e la H i s t o r i a
44. V i d . d o c u m e n t o p u b l i c a d o por MAGALLÓN, Colección diplomática, n ú m . X, (t. X I , fol. 30-31, c o p i a s. XVIII); p u b l i c a d o en TM., 2, n ú m e r o 9.
p 36, d e 947, y TM., 6, n ú m e r o 17. 51. V i d . e n « P r í n c i p e d e V i a n a » . X I V ( P a m p l o n a 1953).
46 47

p o n d i e n t e d o c u m e n t o se dice q u e «dignitatem Oscensis sedis,


Dos problemas históricos
q u o n d a m d e s t r u c t e a sarracenis, in p r e d i c t a m S a s a v e n s e m ecclesiam
fuisse t r a n s l a t a m : s e p t e n e p i s c o p o r u m i b i d e m q u i e s c e n t i b u s sepul-
c r a et r e g u m temporis illius tetantur privilegia» 54.
L a s p á g i n a s p r e c e d e n t e s implican dos problemas interesantes:
la posibilidad d e existir u n a c o n t i n u a c i ó n d e la diócesis visigoda d e C o m o el d o c u m e n t o d e restauración del antiguo obispado de
H u e s c a a través d e las d e S a s a b e - A r a g ó n - J a c a - H u e s c a , y la averi- H u e s c a , q u e iba a t e n e r p r o v i s i o n a l m e n t e su s e d e e n J a c a (1063), n o
g u a c i ó n y estudio d e los motivos q u e justificaron la jurisdicción de dice n a d a a este r e s p e c t o h a y q u e p e n s a r que dicha teoría nació
los o b i s p o s p a m p l o n e s e s e n a l g u n a s p o b l a c i o n e s d e l a s Cinco Villas c o n posterioridad a esa f e c h a . C o m o s e ñ a l a Balaguer, «el r e y (Ra-
a r a g o n e s a s (Uncastillo, S á d a b a , Biel y Luesia) y e n Murillo d e Gá- m i r o I), sin m e n c i o n a r p a r a n a d a el o b i s p a d o d e A r a g ó n n o s dice
llego y A g ü e r o , q u e o b e d e c i e r o n casi c o n t i n u a d a m e n t e al prelado q u e invadido y d e s t r u i d o por los p a g a n o s el episcopado oscense,
d e P a m p l o n a d e s d e el siglo XI 52
h a s t a 1785. c u i d a b a d e restaurarlo m e d i a n t e d e c r e t o del concilio en la ciudad
d o n d e se c e l e b r a b a a q u e l . Si algún día, por la misericordia d e Dios,
p u d i e s e ser r e s c a t a d a la c a b e z a del episcopado, esta iglesia, en
55
d o n d e se establecía la s e d e , sería s u b d i t a d e a q u é l l a » . Pero nada
Los antecedentes medievales de la Sede de Jaca-Huesca s e d i c e d e la c o n t i n u i d a d del o b i s p a d o oscense en el d e Sasabe-
56
Aragón .
La afirmación d e q u e la s e d e visigoda d e H u e s c a se p r o l o n g a b a
D e s d e h a c e siglos se r e p i t e q u e los o b i s p o s de Sasabe-Arargón a través d e la d e S a s a b e - A r a g ó n surge por vez p r i m e r a e n t r e el a ñ o
e r a n los c o n t i n u a d o r e s d e los p r e l a d o s visigodos d e H u e s c a , refugia- 1063 y finales d e l siglo XI, s i e n d o d o c u m e n t a d a e n los últimos a ñ o s
dos e n las m o n t a ñ a s con motivo d e la invasión musulmana. Para d e l r e i n a d o d e P e d r o I d e A r a g ó n y N a v a r r a . Y el o b i s p o E s t e b a n
m u c h o s historiadores el h e c h o es i n d u d a b l e , a u n q u e se d e s c o n o z c a la f u n d a m e n t ó ú n i c a m e n t e e n la existencia d e siete sepulcros d e n t r o
la f e c h a del é x o d o . Si d i é s e m o s «crédito a las A c t a s d e San U r b e z , d e la iglesia d e S a s a b e y e n los privilegios reales. D e q u i é n e s fue-
ya a finales d e l siglo VIII o principios del siguiente los o b i s p o s oscen- s e n esos sepulcros y cuáles esos d o c u m e n t o s n o dice n a d a . C r e e m o s ,
ses estarían r e f u g i a d o s e n la z o n a m o n t a ñ o s a . Estas m i s m a s Actas p o r consiguiente, q u e la existencia d e u n o s s e p u l c r o s no prueban
n o s h a n c o n s e r v a d o los n o m b r e s d e d o s o b i s p o s : F r o n t i n i a n o y Niti- a q u e l l a afirmación, y q u e las p a l a b r a s contenidas e n los d o c u m e n t o s
dio, q u e p u e d e n ser a d m i t i d o s e n el episcopologio oscense, aunque n o son suficientes, p u e s t o q u e , a d e m á s d e ser t a r d í a s f r e c u e n t e m e n -
con ciertas reservas, p u e s d i c h a s actas, si b i e n s o n d e fiar e n lo esen- te, p u e d e n c o n t e n e r cualquier f a l s e d a d : h a b r í a q u e p r e g u n t a r a este
cial, p u e d e n errar e n los detalles accidentales, y a q u e h a n llegado r e s p e c t o la f e c h a d e los d o c u m e n t o s a l u d i d o s por el o b i s p o E s t e b a n
53
h a s t a nosotros e n c o p i a s d e f e c h a m u y tardía» . y su p r o x i m i d a d a los s u c e s o s n a r r a d o s .
L a idea d e la c o n t i n u i d a d d e la s e d e visigoda d e H u e s c a e n las C o m o n o e n c o n t r a m o s noticias anteriores al siglo XII sobre el ori-
m o n t a ñ a s a r a g o n e s a s la e n c u e n t r o d o c u m e n t a d a p o r v e z p r i m e r a al g e n visigodo-oscense d e la s e d e d e S a s a b e , y, a d e m á s , h e m o s visto
c o m i e n z o d e l siglo XII, c u a n d o el o b i s p o d e H u e s c a , E s t e b a n , r e d o -
54. P u b l . P . HUESCA, Teatro histórico de las iglesias del reyno de Aragón,
tó (1100-1104) la iglesia d e S a n t a María d e S a s a b e . En el corres-
V (Pamplona 1792), 374.
55. BALAGUER, Los límites, 91.
52. C f r . Federico BALAGUER, Los límites del obispado de Aragón y el con- 56. «In q u o sinodiali conventu, presentibus a t q u e consentientibus cunctis nostri
cilio de Jaca, en «Estudios d e E d a d Media de la Corona d e Aragón», IV (Za- principatus p r i m a t i b u s atque, magnatibus, p l e r a q u e sanctorum c a n o n u m instituta
ragoza 1951), 122. episcoporum iudicio restituimus et c o n f i r m a b i m u s , necnon et episcopatu in civi-
53 BALAGUER, Los límites, 69. tate Oscensi antiquitus institutum sed a paganis invasum a t q u e destructum, in
diocesi sua maioribus nostris et nobis a D e o restituta in suprascribto scilicet loco,
sacrati concilii decreto restaturare studiumus», en BALAGUER, Los límites, 135.
49
48
varras, siguiendo el c a m i n o q u e u n e P a m p l o n a c o n H u e s c a 62, q u e
q u e ésta surge en 922 c o m o p r o d u c t o d e la reorganización del obis- c o r t a b a u n a vieja c a l z a d a r o m a n a q u e b a j a b a del valle d e l río A r a g ó n
p a d o d e P a m p l o n a , h e m o s d e d e s e c h a r la teoría s u s t e n t a d a por el por A g ü e r o y c o n t i n u a b a n h a s t a Z a r a g o z a por A r d i s a y P u e n d e l u -
o b i s p o E s t e b a n (1099-1129). S e ñ a l a r e m o s , sin e m b a r g o , q u e esa le- na 63.
y e n d a e s t á d e a c u e r d o con la línea s e g u i d a por la historiografía Esas tierras —por lo m e n o s A g ü e r o — f u e r o n cristianas a n t e s d e
eclesiástica e s p a ñ o l a d e la s e g u n d a m i t a d del siglo XI, p u e s e n esos q u e S a n c h o el M a y o r c o m e n z a s e a r e i n a r 64, p e r o , p e r d i d a s e n é p o -
a ñ o s s e p r e t e n d i e r o n justificar diversos p r o b l e m a s d e organización y ca imprecisa, p a s a r o n d e f i n i t i v a m e n t e a p o d e r cristiano e n el p r i m e r
límites d e las n u e v a s diócesis r e c o n q u i s t a d a s , a s e g u r a n d o q u e los cuarto del siglo XI. F u é S a n c h o el M a y o r q u i e n c o n q u i s t ó progresi-
o b i s p o s d e Burgos se h a b í a n r e f u g i a d o e n las m o n t a ñ a s d e O c a 57 v a m e n t e tales p o b l a c i o n e s : e n 1024 se cita p o r v e z p r i m e r a la t e n e n -
q u e los d e C a l a h o r r a se h a b í a n a s e n t a d o en A l a v a 58 y los d e L é r i d a cia d e Uncastillo, b a j o el d o m i n i o d e F o r t ú n S á n c h e z 65 y el r e y di-
en R o d a 59. ce q u e Gallo P e n n e r o c o n q u i s t ó el castillo d e A g ü e r o 66.
P a r t i e n d o d e b a s e s n a v a r r a s — y a q u e d e s d e las a r a g o n e s a s e r a
casi imposible p o r las m a l a s c o m u n i c a c i o n e s — , el o b i s p o d e P a m -
p l o n a consideraría las n u e v a s c o n q u i s t a s c o m o p r o l o n g a c i ó n d e su
Pamplona y las Cinco Villas aragonesas d i ó c e s i s ; y, c u a n d o a m e d i a d o s d e l siglo XI se p u s o e n circulación
el viejo c a m i n o q u e p a s a b a p o r Bailo, Salinas d e J a c a y A g ü e r o , la
e x p a n s i ó n d e la diócesis a r a g o n e s a q u e d a b a c o r t a d a , d a n d o o r i g e n
Q u e d a p o r explicar u n a a n o m a l í a existente d e n t r o d e la g e o g r a -
a las p r i m e r a s d i v e r g e n c i a s 67.
fía d i o c e s a n a p i r e n a i c a . N o s r e f e r i m o s a la jurisdicción ejercida p o r
Así, los límites m e r i d i o n a l e s d e la diócesis d e P a m p l o n a d u r a n t e
el o b i s p o p a m p l o n é s e n tierras q u e geográfica e h i s t ó r i c a m e n t e s o n
la E d a d M e d i a en las Cinco Villas a r a g o n e s a s i n d i c a r í a n la línea
a r a g o n e s a s , a Uncastillo, S á d a b a , Biel, Luesia, A g ü e r o y Murillo d e
m á x i m a a l c a n z a d a por el r e y S a n c h o el M a y o r (1004-1035) e n la re-
Gállego. Queda f u e r a d e lugar el p r o b l e m a d e la V a l d o n s e l l a , ya
conquista a r a g o n e s a ; y d e l a n t e d e Uncastillo, Luesia y Biel — q u e
q u e geográfica, e c o n ó m i c a y a u n h i s t ó r i c a m e n t e , está m á s u n i d a al
s i e m p r e se h a n c o n s i d e r a d o c o m o fortificaciones d e tal m o n a r c a —
viejo r e i n o n a v a r r o q u e a A r a g ó n 60.
Tales p o b l a c i o n e s j u g a r o n u n p a p e l i m p o r t a n t e e n las d i s p u t a s 62. C f r . LACARRA, Expediciones musulmanas contra Sancho Garcés (905-925),
42-44; F e d e r i c o BALAGUER, El antiguo camino de Luna y las comunicaciones con
s o s t e n i d a s p o r los o b i s p a d o s d e J a c a y P a m p l o n a durante los si- Navarra, en «Argensola», IV (Huesca 1953), 347-352.
glos Xl 61
y siguientes, h a s t a resolverse e n 1785 m e d i a n t e una bula 63. E s la q u e iba d e s d e B e a r n a Z a r a g o z a , a través del valle d e H e c h o .
64. El d í a 19 d e m a r z o d e 1033, S a n c h o el Mayor d a b a a S a n c h o J i m é n e z
pontificia, q u e a t r i b u y ó d e f i n i t i v a m e n t e al o b i s p o d e J a c a . la h e r e d a d q u e t u v o el obispo Blasco e n A g ü e r o (Publ. MAGALLÓN, Colección di-
L a explicación d e esta a n o m a l í a geográfica-histórica, t a n tenaz- plomática, n ú m . X X X V I I I , p. 127). Este o b i s p o será el d e P a m p l o n a (970-972) o
el d e A r a g ó n (996-1004). D o c u m e n t o publicado nuevamente en TM., 6, n ú m e r o 59.
m e n t e d e f e n d i d a p o r los o b i s p o s d e P a m p l o n a a lo largo d e sucesi- 65. Cfr. doc. d e S a n c h o el Mayor e n MAGALLÓN, Colección diplomática, nú-
vas centurias, c r e e m o s q u e está r e l a c i o n a d a con la r e c o n q u i s t a de m e r o X X V I I I , p . 100; y TM., 6, n ú m e r o 43, con fecha 1027.
66. Gallo P e n n e r o recibió d e S a n c h o el Mayor, h a c i a 1025, privilegio d e in-
esas r e g i o n e s . Se e f e c t u a r í a por g e n t e s q u e p a r t i e r o n d e b a s e s na- f a n z o n í a p o r h a b e r c o n q u i s t a d o el castillo d e A g ü e r o . El d o c u m e n t o correspon-
d i e n t e h a sido p u b l . por Ricardo del ARCO ( H u e s c a en el siglo XII, H u e s c a 1921,
57. V i d doc. e n L. SERRANO, El Obispado de Burgos y Castilla primitiva a p é n d . III, p. 123). d á n d o l e f e c h a d e 1 d e m a r z o d e 1083 y a t r i b u y é n d o l o a San-
desde el siglo V al XIII (Madrid 1935-6), III, n ú m . 13-14. c h o R a m í r e z , sin d a r s e c u e n t a q u e es d e S a n c h o el Mayor.
58 C f r . las páginas 68 y 69 de este libro. El p r i m e r teniente d e A g ü e r o , q u e h e m o s d o c u m e n t a d o , es J i m e n o Iñiguez, ci-
tado el 19 d e m a r z o d e 1033 (Publ. MAGALLÓN, Colección diplomática, n ú m e -
59. C f r . A. UBIETO ARTETA, El origen ilerdense de la sede de Roda-Barbas- ro XXXVIII, pág. 127); y TM., 6, n ú m e r o 60.
tro, e n p r e n s a . Murillo d e Gállego se cita por vez p r i m e r a en TM., 6, n ú m e r o 59.
60. C o m o testimonio, vid. los m a p a s d e José M . ª . CASAS TORRES y A. ABAS- 67. C f r . BALAGUER, Los límites, 122 y ss.
CAL GARAYOA, Mercados geográficos y ferias de Navarra (Zaragoza 1948)
61. BALAGUER, Los límites, 120 y ss.
50
51

existirían u n a serie d e p o b l a c i o n e s cristianas en S á d a b a , Piluel, Fa-


límites en el E b r o . T e n í a posibilidades de e x t e n d e r s e en tierras d e
r a s d u é s , L a r u t a , A r d i s a y P u e n d e l u n a , f r e n t e a las posiciones f u e r - moros, c o m o lo hizo s o b r e las C i n c o Villas a r a g o n e s a s , ya e n el
tes m u s u l m a n a s d e L u n a — q u e n o se c o n q u i s t a r á hasta fines del si- r e i n a d o d e S a n c h o el Mayor, h a s t a a l c a n z a r el río G á l l e g o .
glo XI 68— y E j e a d e los C a b a l l e r o s 69.
El o b i s p a d o d e S a s a b e (Aragón) n a c i ó por la n e c e s i d a d d e re-
organizar el sistema d i o c e s a n o d e la m o n a r q u í a pirenaica, y n o por
q u e los o b i s p o s d e la s e d e visigoda d e H u e s c a se r e f u g i a s e n en las
Conclusiones. montañas.

Las tierras p i r e n a i c a s o c c i d e n t a l e s d e p e n d i e r o n durante la se-


g u n d a m i t a d d e l siglo IX ú n i c a m e n t e del o b i s p o d e P a m p l o n a , des-
c o n o c i e n d o a c t u a l m e n t e su r é g i m e n anterior.
ADICIONES
L a s c o n q u i s t a s cristianas d e las actuales m e r i n d a d d e Estella y
provincias d e L o g r o ñ o a m p l i a r o n d e tal f o r m a la extensión d e la
4. Publicado íntegro en el mismo Cartulario, n º . 9.
diócesis p a m p l o n e s a , a principios del siglo X, q u e m o t i v a r o n su re-
o r g a n i z a c i ó n , p a r a lo cual el o b i s p o p a m p l o n é s Galindo consagró
5. Publicado íntegro en Cartulario de San Juan de la Peña, n º . 8.
tres n u e v o s o b i s p o s , q u e se e n c a r g a r o n d e las n u e v a s s e d e s d e Ca-
lahorra (Nájera). T o b i a — p o s i b l e m e n t e i n c o r p o r a d a luego a la 6. Publico esta documento en TM, 6, n º . 15, donde señalo que Torla
a n t e r i o r — y S a s a b e (Aragón). es un monte situado entre los términos de Santa Cruz de la Seros y Atarés.
partido judicial de Jaca (página 219), lo que invalida esta afirmación sobre
El o b i s p a d o d e C a l a h o r r a (Nájera) e s t u v o i n t e g r a d o por las tie-
el valle de Broto, donde existe una población denominada Torla.
rras r i o j a n a s sitas al Sur del E b r o , d o n d e existían n ú c l e o s d e m o z á -
rabes.
El o b i s p a d o d e S a s a b e (Aragón) lo c o m p o n d r í a n las tierras de
los altos valles d e los ríos A r a g ó n y G á l l e g o , c o n d e r e c h o s sobre
el valle d e l C i n c a . L o s límites e n t r e las diócesis d e S a s a b e y P a m -
p l o n a serían los m i s m o s q u e los q u e las s e p a r a r o n d u r a n t e los siglos
p o s t e r i o r e s h a s t a el X V I I I . La Iglesia d e S a s a b e sería c o n t i n u a d a p o r
la d e J a c a .
El o b i s p a d o d e P a m p l o n a , a c a m b i o d e las tierras p e r d i d a s , re-
cibiría las c o n q u i s t a s e n la m e r i n d a d d e Estella, c o l o c a n d o sus

68. P a r a la c o n q u i s t a d e L u n a vid. doc. d e 1092, por el q u e el o b i s p o d e


P a m p l o n a , P e d r o , d o n ó al m o n a s t e r i o d e S a n J u a n d e la P e ñ a la iglesia d e L u n a
(Pub). IBARRA, D o c u m e n t o s particulares correspondientes al reinado de Sancio Ra-
mirez, Z a r a g o z a 1913, n ú m . L X X I X , p . 211-212).
69. E j e a d e los C a b a l l e r o s s e c o n q u i s t ó el año 1105 (Cfr. LACARRA. La recon-
quista y repoblación del valle del E b r o , e n La r e c o n q u i s t a e s p a ñ o l a y la repo-
blación del país» (Zaragoza 1951), p. 54.
IV

EPISCOPOLOGIO DE ALAVA

(Siglos IX-XI)
Publicado en
"Hispania Sacra", 6 (Madrid 1 9 5 3 ) , páginas 3 7 - 5 5 .

El episcopologio alavés fué estudiado por el P. Risco y, coetá-


neamente, más tarde, por Floranes y Landázuri 1. Las listas dadas
por ellos señalan que trabajaron con independencia, siendo falsa
la afirmación de que Landázuri copió a Floranes. Para conven-
cerse basta leer los nombres y fechas que cada uno aporta:

Risco Floranes Landázuri


Bivere (871).
Bivere (871).
Álvaro (877-881)
Munio (927)
Munio I (927) Munio I (956)
Munio (956)
Munio II (971-984)
Julián (984-990) Julián (984).
García I (996-1008) García I (996).
Munio (1014-1033) Munio III (1014-1023) Munio II (antes 995-
1034).
Juan I (1027).
Munio IV (1028-1032)
Juan (1033 Juan II (1033) Juan (1033).
García (1037-1053) García II (1034-1053) . García II (1034-1053).
Fortunio (1054-1055). Fortunio I ( 1 0 5 4 -
1055).
Munio V (1053-1057).
Vela (1055-1056) Vela I (1057-1059) Vela I (1056).
Munio (1056) Munio III (1057).
Vela (1057-1059) Vela II (1057-1059).
García (1060) García III (1060) Garcia III (1060).

1 P . RISCO, España Sagrada, XXXIII, pp. 231-271. — R a f a e l de FLORANES,


La supresión del obispado de Alaba y sus derivaciones en la historia del país
vasco. I n t r o d u c c i ó n y n o t a s p o r S e g i s m u n d o de ISPIZUA ( M a d r i d 1 9 1 9 ) . —
J o a q u í n J o s é de LANDÁZURI, Historia eclesiástica de la Provincia de Alava
( V i t o r i a 1928).
57
56
Presentamos aquí una revisión del alavés, hecho a base de do-
Risco FLORANES LANDÁZURI cumentación auténtica y aparecida en los últimos años, rectifican-
Munio (1060-1062). Munio V I (1062) M u n i o IV (1060- do las menciones y repeticiones del P. Risco, Floranes y Landázuri.
1062). Debemos señalar primeramente que durante los siglos IX, X
Vela (1062) V e l a I I (1062 V e l a I I I (1062-1064). y XI los prelados de Alava fueron distintos de los de Calahorra,
Munio (1063-1064) M u n i o V I I (1063-1067) . M u n i o V (1062-1064).
no existiendo entre ellos relación de dependencia.
Fortunio (1065-1093). F o r t u n i o (1068-1093) F o r t u n i o I I (1067-
1087).
En 1 0 8 9 se i n c o r p o r a el BIVERE (?) (871)
o b i s p a d o d e A l a v a al
de Calahorra. E s dudoso que fuese obispo de Alava. El P. Risco lo supone
regentando la diócesis de Calahorra Es mencionado en el docu-
Estas listas repiten en demasía los mismos nombres, indicán- mento de confirmación hecho por Arroncio, Tello y el obispo Bi-
donos que se han utilizado documentos mal fechados. La docu- vere al monasterio de San Vicente de Ocoizta, pero no se señala
mentación medieval escrita en letra visigótica, al ser copiada pos- su sede 5.
teriormente por amanuenses que no conocían bien las grafías anti-
guas, transcribieron lecturas absurdas en muchas frases que no
ALVARO ( 8 7 7 ? - 8 8 8 )
entendieron o que mudaron al copiar a oído. Lógicamente, podía-
mos esperar mayor cantidad de errores en los numerales utilizados La primera vez que lo vemos citado es en un documento falso
en las fechas, ya que para los textos el escriba a veces utilizaba del día 10 de febrero de 877, otorgado por Alfonso I I I de Astu-
sus conocimientos — jurídicos, latinos—, mientras que no tenía rias al obispo Rudesindo: allí se cita un «Albarus episcopus» 6.
punto de referencia para las datas. Otro documento también falso, atribuido al mismo monarca,
Las fechas han dado lugar a equivocaciones absurdas y remo- copia la subscripción del obispo Alvaro el día 27 de febrero
tas, que únicamente cuando se adoptan sistemas actuales de tra- de 877 7.
bajo se pueden subsanar: un ejemplo evidente lo constituyen las Una mención segura se encuentra en la crónica de Albelda,
llamadas actas del concilio de Coyanza que desde tiempos inme- que — al copiar la lista de los prelados que regentaban sedes el
moriales se han fechado en el año 1 0 5 0 ; recientemente pusimos año 8 8 1 — d i c e así: «Justusque similiter in Portucalense, Alva-
en dada tal fecha, apuntando la de 1055 2, data que ha sido com- rus Vellegie, Felmirus Uxome» 8.
probada por el profesor García Gallo al utilizar la versión por- La identificación de Velegia con la diócesis de Alava ha sido
tuguesa, casi desconocida por la historiografía española y más muy discutida, pero quedó definitivamente resuelta al encontrarse
cercana al original 3. la lápida sepulcral del obispo Álvaro en el pórtico de la iglesia de
Así, únicamente con el estudio de los escatocolos de la docu- Bolívar, cerca de Vitoria. Dice así: 9.
mentación conservada se podrá precisar el episcopologio de la
4 RISCO, ES, XXIII, 1-8.
mayor parte de las diócesis españolas, episcopologios que general- 5 Publica Luciano SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla (Ma-
mente están por hacer. drid 1930), nº 12.
6 Publ. Antonio C. FLORIANO, Diplomática española del periodo astur (Ovie-
do 1949-1951), I I , nº 1 1 5 .
2 Cf. UBIETO ARTETA, ¿ Q u é año se celebró el concilio de Coyanza?, en « E l 7 Publ. FLORIANO, ob. cit., II, nº 116.
Concilio de Coyanza (Miscelánea)», publicada por el Centro de Estudios e Inves- 8 Crónica Albeldense, edic. ES, XIII, 437.
tigación de San Isidoro (León 1951), pp. 41-47- 9 Publica esta inscripción, con la correspondiente fotografía, Balparda, His-
3 Cf. A l f o n s o GARCÍA GALLO, El concilio de Coyanza. Contribución al estudio toria critica de Vizcaya (Madrid-Bilbao 1924-1934), I, 184-185.
del Derecho canónico español en la Alta Edad Media, en «An. Hist. Derecho
español» 30 (Madrid 1950) 275-633.
59
58

OBIIT ALBARO pruebe o proponga otra más aceptable, utilizaremos provisional-


EPCPUS XIII KLS mente la de 937.
N B R I S ERA DCCCC Otro testimonio inseguro sobre el mismo obispo lo proporcio-
XXVI
na la donación hecha por Muño Niqueti y su esposa al monaste-
rio de Salcedo y al abad Nuño 13. El escatocolo dice que fué hecha
El obispo Álvaro episcopó, pues hasta el día 20 de octubre
el año 956, cuando reinaba Ordoño en León y Fernán González,
de 888.
en Castilla y Álava. La fecha no es segura, pues en 956 no reinaba
A partir de este momento es muy difícil seguir la nómina de
Ordoño.
los prelados alaveses. L a documentación de finales del siglo IX y
todo el siglo X presentan abundantes nombres de obispos, pero no Tanto un documento como otro — son los únicos testimonios
citan el lugar donde ejercían su ministerio. De ahí que sea tan difí- sobre el obispo Munio — proceden del monasterio de Salcedo. En
cil precisar el episcopologio español coetáneo. ambos se cita al obispo Munio y al abad Nunio; los dos están mal
fechados y parecen aludir al mismo abad. E s raro que gobernando
Sin embargo, podemos señalar que el obispo Munio I, pro-
el monasterio de Salcedo en 937 y 956 el mismo abad Nunio se
puesto por el P. Risco y Floranes para 927, no está documentado,
cite en el año 950 al abad Eugenio 14. ¿Serán los inseguros docu-
ya que tales autores se equivocaron al fechar el testimonio que
mentos de 937 y 956 dos falsificaciones más de la colección diplo-
utilizamos luego.
mática emilianense? En este admisible supuesto, el obispo Mu-
nio I carecería de toda base documental y habría que eliminarlo
M U N I O I ( 9 3 7 ? - 9 5 6 ?) de la nómina alavesa.

Los documentos que copian el nombre de este prelado no se-


MUNIO (¿¿ -989)
ñalan el lugar donde episcopó: y su cronología no es segura.
Risco y Floranes aluden a un documento de 927 que estaba en Posiblemente sea el anterior. Floranes alude a dos documentos
el Becerro de San Millán 10; Landázuri, que lo vió, copia esta fe- de 970 y 971—procedentes de San Millán — que presentan a
cha: «Facta carta era DCCCC.LXVII kalendas decembris, regnante Munio como obispo de Alava. N o conocemos ni un solo documen-
Regimiro in Legione et comite Ferdinandi Gundisalviz in Castella to de 970 correspondiente a Sancho Garcés I I Abarca 15, y en la
et in Alava. Hec scriptum Monnio episcopu primitus legit et con- edición del cartulario del P. Serrano no aparece la mención epis-
firmavi» 11. Pero el P. Serrano, en la edición del cartulario, leyó copal pretendida en esos años.
así: «Facta carta era nongentesima septuagesima quinta, secundo Una noticia histórica de 984 nos habla del obispo Munio y el
kalendas decembris» 12. abad de Ocoizta y su presencia ante el rey de Pamplona Sancho
E s evidente que la lectura del P. Risco y de Floranes no es Garcés II Abarca para solucionar algunas diferencias 16.
exacta, ya que en 927 no reinaba todavía Ramiro I I ; tampoco lo A partir de este momento parece ser que el obispo de Alava
es la de Landázuri (929), por la misma razón. L a del P. Serrano — quizás con todas las tierras de su diócesis — entran en la órbita
no es de fiar ya que posiblemente no utilizó el códice emilianense, del monarca navarro, pues la cancillería pamplonesa citará el nom-
pues, al parecer, hizo su edición a base de la tardía copia cono-
13 Publ. SERRANO, ibid., nº 50.
cida por colección del P. Minguella. Pero en tanto no se com- 14 Cf. SERRANO, ibid., n® 47.
15 V i d . la lista de los documentos conocidos correspondientes a este monarca
10 RISCO, ES, XXXIII, 2 3 5 ; FLORANES, La supresión, 70. en Angel CANELLAS, Un documento original del rey Sancho Garcés II Abarca,
11 LANDÁZURI, Historia eclesiástica, 56-57. en «Estudios de E d a d Media de la Corona de A r a g ó n » , I ( Z a r a g o z a 1945).
12 Publ. SERRANO Cartulario de San Millán, nº 29. 16 C f . SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 12, p. 18.
61
60
Nagalensis» 25: episcopó desde 996, por lo menos 26, hasta el día
bre de Munio entre los nombres del escatocolo. Así, en 987 apare- 23 de diciembre de 1 0 2 1 , según testimonia el Códice rotense 27.
ce un «Munio Alabensem episcopus» 17. S e ha supuesto que Benedicto fué coepiscopo de García en la
El año 988 «Munnio episcopo» confirmó el ofrecimiento que sede riojana: tal suposición se basa en un documento de Sancho
hicieron Oveco Ferruz y Muño Ferruz de si mismos a Santa el Mayor, extendido el día 1 5 de marzo de 1020, que fué confir-
María de Arce 18, aunque no sabemos con certeza que se refiera al mado por «Benedictus Naiarensis episcopus» 28. Pero la palabra
prelado alavés. «Naiarensis» está mal leída por el copista del Becerro de San Mi-
Al año siguiente (989), Almanzor se encaminaba a Castilla y llán de la Cogolla, así como también la del nombre del prelado
tomaba Osma y Alcoba, cerca de Clunia 19; en Alcoba murió el aragonés, pues copia «Sancius» por «Mancius». En el supuesto
caso de que se señalase la sede, diría «Alavensis».
obispo Munio, según asegura una nota marginal del Becerro de
San Millán que dice así: «Dompno Munnio episcopo Begilaza obiit L a primera vez que encuentro citado al obispo Benedicto es
in rivo de Sancti Stephani: tumulatus est in Alcopa» 20. Esta nota el 24 de junio de 1011, cuando Sancho el Mayor reconoció a San
ha sido utilizada distintamente por el P. Serrano — que prescinde Millán y al abad Ferrucio la ingenuidad y derechos de pastoreo
del nombre Begilaza — y por Floranes, que cree debe colocarse que tenía el monasterio emilianense en tiempos anteriores 29. E l
27 de julio siguiente confirmó otro documento 30.
una coma entre las palabras «episcopo» y «Begilaza». Para Flo-
También confirmó dos documentos reales el año 1 0 1 4 31. El
ranes, Begilaza sería un nombre de persona 21.
año 1020 aparece en el documento de donación del monasterio de
Floranes y Landázuri sitúan en 984 al obispo Julián en la nó-
San Cristóbal de Tobia, hecha por Sancho el Mayor al de San
mina de los obispos alaveses 22. Julián se cita en documentos de Millán de la Cogolla 32; y en la confirmación de la villa de Ven-
San Millán 23, pero no fué obispo de Álava sino de Pamplona tosa, otorgada por el mismo monarca al cenobio emilianense: aquí
(983-985) 24. es donde aparece la mención de «Benedictus Naiarensis episcopus»,
antes aludida.
BENEDICTO ( 1 0 1 1 - 1 0 2 4 )
L a última mención (1024) del obispo Benedicto se encuentra
en un documento del Becerro de San Millán no publicado en el
Floranes y Landázuri sitúan a un obispo García entre 996 y Cartulario preparado por el P. Serrano. Copia una serie de dona-
1008, y en 996, respectivamente, como obispo de Álava. Se basan ciones; la fecha dice: «Era Mª. LXª. IIª., Sancio rex, Benedictus
en distintos documentos que utilizamos luego. Pero esta atribu- episcopus».
ción no es exacta, ya que García fué obispo de Nájera. Hay do-
25 C f . PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor, apénd. I I , Nº X I ( 1 0 1 4 , dudo-
cumentos de Sancho el Mayor que presentan a «Garsias episcopus s o ) ; n° X I I ( 1 0 1 5 , sospechoso), etc.
26 V i d . documento publ. por SERRANO, Cartulario de San Millón, nº 67.
17 Cf. documento de A H N , San Victorián, carp. 760, nº 3, copia s. XIII. 27 L a fecha del fallecimiento la da el códice de R o d a . V i d . LACARRA, Tex-
18 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 64. tos, p. 364.
19 C f , SERRANO, El obispado de Burgos y Castilla primitiva desde el siglo V 28 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 87.
29 Publ. SERRANO, ibid., n° 79.
al XIII ( M a d r i d 1935-36), I, 189.
30 Publ. SERRANO, ibid., nº 70, con fecha 1 0 0 1 , que ha sido rectificada por
20 V i d . SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 1 2 , p. 18. PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor, p. 345.
21 FLORANES, La supresión, 73. 31 Publ. SERRANO, ibid., n° 84 y 85.
22 FLORANES, La supresión, 7 4 ; LANDÁZURI, Historia eclesiástica, 58. R I S - 32 Publ. SERRANO, ibid., nº 87.
CO, ES, XXXIII, 239, lo e x c l u y e : señala también que el obispo García, aludido 33 B e c e r r o galicano de San Millán de la Cogolla, f. 35 r.
seguidamente, f u é obispo de N á j e r a .
23 C f . SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 62, 63.
24 C f . LACARRA, Textos navarros del códice de Roda, en «Estudios de E d a d
Media de la Corona de A r a g ó n » I ( Z a r a g o z a 1943) 263-265.
62 63

L a última mención del obispo Munio aparece en el documento


MUNIO ( 1 0 2 4 - 1 0 3 7 ) de 1037 que Rodrigo Galíndez y su mujer otorgaron a San Mi-
llán de la Cogolla, relativo a la cuarta parte de la villa de Arci-
Risco, Floranes y Landázuri 34 aluden un documento de 1 0 1 4 ledo 41.
para señalar la cronología del obispo Munio: es el legerense rela- Risco, Floranes y Landázuri colocan en el año 1033 al obis-
tivo a la iglesia de San Sebastián, que fray Justo Pérez de Urbel po Juan, que se cita en dos documentos del monasterio de San
ha fechado hacia el año 1030 35. Se cita también como asistente Salvador de Oña.
al concilio de Leire de 1022, pero el documento que justifica tal L a presencia del obispo Juan al frente de la sede alavesa hay
reunión ha sido considerado — con acierto — como falso. que rechazarla, ya que se basa en dos documentos falsificados. El
L a más antigua mención auténtica que conocemos del obispo primero de tales instrumentos narra el restablecimiento de la ob-
Munio es del año 1024. Está en el documento de donación del servancia religiosa en Oña, por medio del abad Paterno, y el nom-
monte llamado Barizano, hecho por Sancho el Mayor al monaste- bramiento de Garcia como abad, figurando entre los confirmantes
rio de Yarte y Anoz. Aquí por vez primera, se cita el lugar donde un «Iohannes Alavensis ecclesie episcopus» 43; pero hace años que
ejercía su jurisdicción el prelado — «episcopus Nunnus Alavensis Kehr demostró la falsedad de este documento 44. El otro docu-
confirmans» — 36, permitiéndonos seguir desde ahora con toda pre- mento señala la concesión del monasterio de Santa María de las
cisión el episcopologio alavés que hasta principios del siglo XI Muelas, hecha por Sancho el Mayor y su esposa e hijos, a doña
aparece tan inseguro. Tigridia 45; pero Fray Justo Pérez de Urbel ha señalado que se
E l día 6 de diciembre de 1028 confirmaba la cesión de las trata de un documento interpolado, que pudo utilizar documentos
villas de Grisaleña y Viloria, hecha a San Millán por la reina auténticos para copiar algunos nombres 46.
doña Jimena, viuda de García Sánchez el Temblón 37. E n último caso, la mención del obispo Munio desde 1024 has-
E n 1 0 3 1 Sancho el Mayor concedía al cenobio emiliannense el ta 1037 será suficiente para desestimar el nombre de Juan entre
monasterio de San Julián a cambio de quinientos sueldos: entre la lista de los prelados alaveses.
los confirmantes aparece «Munnioni episcopi» 38.
E l 26 de diciembre de 1032, día en el que el monarca navarro
GARCÍA ( 1 0 3 7 - 1 0 5 3 )
concedía a la sede pamplonesa el monasterio de San Juan de Piti-
llas, se vuelve a citar a «Munio Alabensis episcopus» 39. Este obispo es uno de los más conocidos en la nómina de la
Tres años más tarde, el 6 de agosto de 1035, Munio volvía a diócesis alavesa, quizá porque su nombre aparezca frecuentemente
confirmar el documento que otorgaba al monasterio de San Miguel unido al lugar de su sede en la documentación coetánea; por eso
de Pedroso la herencia que Oveco Asúrez y sus hermanos tenían sólo citaremos una selección.
en Montañana, Loranco y otros lugares 40.
41 Publ. SERRANO, ibid., nº 110.
42 RISCO, E S , XXXIII, 2 4 1 ; FLORANES, La supresión, 78-80; LANDÁZURI,
34 RISCO, E S , XXXIII, 2 4 0 ; F L O R A N E S , La supresión, 75-78; LANDÁZURI, His-
H i s t o r i a eclesiástica, 72-75.
toria eclesiástica, 69-70.
43 Publ. ÁLAMO, Colección diplomática de San Salvador de Oña ( M a d r i d
35 C f . PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor, p. 347.
36 Publ. PÉREZ DE URBEL, ibid., apénd. I I , XXVII-XXXI. 1950), I, nº 26.
37 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, n° 96. H a y otras menciones de 44 C f . P a u l KEHR, E l Papado y los reinos de Navarra y Aragón hasta me-
diados del siglo XII, en «Estudios de E d a d M e d i a de la Corona de A r a g ó n »
este obispo en los documentos n° 93 y 100.
2 (1946) 81-82.
38 Publ. SERRANO, ibid., nº 104.
45 Publ. PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor, apénd. I I , L V ; ÁLAMO,
39 P u b l . PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor, apénd. I I , nº L X V I .
Colección diplomática, I, nº 19.
40 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 1 0 8 ; f e c h a comprobada por
46 PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor, pp. 380-381.
la coincidencia del día y la feria.
64 65

El mismo año en que todavía episcopaba Munio aparece el Y la última mención documental se encuentra en la carta de
nombre de García: el documento de venta de unas casas y depen- donación del coto de Salto, hecha por García de Nájera el 29 de
dencias urbanas de Soto, hecha (1037) por Gonzalo Fernández a mayo de 1053, con motivo de la traslación de las reliquias de San
don Jimeno, fué testificada por «episcopus Garsea in Alava» 47. Millán 55.
El señor Aznar Sánchez ofrecía en 1039 a San Millán de la
Cogolla su palacio y dependencias de Ormilla de Suso y solicitaba FORTÚN (1054-1055)
la confirmación correspondiente de «Garsea episcopus Alavensis» 48.
El día 29 de julio de 1040 confirmaba la cesión de una casa Desconocido por Floranes y aducido por Risco y Landázuri,
sita en Juan de Lardero, hecha por el rey García de Nájera al Fortún aparece como obispo de Alava en un curioso documento
monasterio emilianense 49. navarro. Se trata de una donación que hizo Fronila, hija del rey
García Ramírez de Viguera al monasterio de Irache: allí apare-
El ofrecimiento de varios bienes, hecho (1044) por los señores
ce «Fortunio episcopo in Alava» 56. El testimonio de 1055 es el
Lope Sánchez de Armiñón y Alvaro González de Guinea al ceno-
documento de donación hecho por Sancho Fortuñones y doña
bio aludido, también presenta como confirmante a «Garsea epis-
Toda al mismo monasterio de Irache 57.
copus Alavensis» 50.
Dos años más tarde, el 1 0 de abril de 1046, los reyes García
de Nájera y doña Estefanía concedieron al abad Iñigo y a Oña el VELA (1055-1062)
monasterio de San Juan de Pancorbo y otras heredades, siendo
Su primera mención segura es del 1 1 de marzo de 1055.
testigo «Garseanus Alavensis ecclesie episcopus» 51.
Aparece en el documento por el que Sancho de Peñalén devolvía
El 20 de septiembre de 1049 actuaba como testigo de la venta
a San Millán de la Cogolla el majuelo de Ormilla: fué hecho
hecha por el señor Muño Téllez al obispo de Calahorra, Gómez,
— dice el monarca — «anno mei regiminis primo» y confirmado
y al abad de San Millán, Sancho 52.
por el «episcopus Vigilanus» 58.
U n documento que tiene carácter más personal lo vemos en En el Becerro de Leire hay un documento de compra de dis-
la entrega del usufructo del monasterio de Santa María de Aspe tintos molinos, hecha por los monjes del monasterio y fechada
de Busturia y el diezmo de Busturia, hecho por el conde Iñigo el 19 de septiembre de 1025, que presenta al «episcopo dompno
López y su esposa al obispo García a condición de que, a la muer- Beiola in Alava» 59. Pero la fecha está equivocada: en vez de
te del prelado, propiedad y usufructo pasasen al monasterio de leer «era Mª. LXª. IIIª.» hay que leer una equis aspada, con lo
San Millán 53. que se reduce al año 1055.
A l año siguiente (1052), confirmaba el documento de García El día 29 de enero de 1056 Sancho de Peñalén vendía Vi-
de Nájera relativo a la agregación del monasterio de San Millán llanueva y Sangoncillo al señor Sancho Fortuñones y su esposa
de Henestras al de San Millán de la Cogolla 54. doña Blasquita: en el escatocolo aparece citado «Bigilanus epis-
copus in Alava» 60.
47 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 1 1 2 : hay o t r a mención del
mismo a ñ o en el documento nº 1 1 3 .
48 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 115. 55 Publ. SERRANO, ibid., nº 154.
49 Publ. SERRANO, ibid., nº 1 1 7 . 56 Publ. UBIETO ARTETA, Monarcas navarros olvidados. Los reyes de Figue-
50 Publ. SERRANO, ibid., nº 123. ra, en « H i s p a n i a » 10 (1950) 19-20. Ver la página 1 4 7 de este libro.
51 Publ. ALAMO, Colección diplomática, I , nº 32. 57 A G N , Becerro de Irache, f . 5.
52 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 136. 58 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 155.
53 Publ. SERRANO, ibid., nº 1 5 1 . 59 A G N , Becerro de Leire, p. 237.
54 Publ. SERRANO, ibid., nº 152. 60 A H N , San Juan de la Peña, leg. 442, nº 64, copia s. XII, de fecha com-
66 67

nutrió el 27 de diciembre de 1065. Habrá que situarlos cronológi-


E l 7 de diciembre de 1057 el mismo rey vendía a otro señor camente entre 1063 y 1065.
llamado también Sancho Fortuñones el monasterio de «Bihurko» Otro testimonio presenta a Munio como obispo de Alava el
por un caballo y dos azores: la data presenta a «Vigila episcopus 9 de abril de 1060: es el documento hecho por doña Andrequina
in Alaba» 61. cuando se ofreció a San Millán con toda la heredad que tenía en
E n 1058 Sancho de Peñalén daba a Fortún Sánchez unos so- Salinas y Araya 68. Pero la fecha no es segura: el P. Serrano, que
lares con sus dependencias en Zambrana para que los poblase; sólo utilizó una copia del Becerro Galicano, lee la era correspon-
entre los personajes citados figura «Vigilanus episcopus regente diente al año 1060; pero Landázuri, que vió además el Becerro
ecclesiam Alavensium» 62. Gótico, lo atribuye al año 1057. E l documento no presenta más
E l mismo obispo Vela confirmaba el día 1 1 de diciembre 1059 elementos cronológicos que permitan precisar su data, pero a la
la autorización para poblar en San Martín de Grañón, que otorgó vista del documento original de 1062 que figura todavía a Vela
Sancho de Peñalén 63. como obispo de Álava hay que pensar que el documento de doña
Las últimas menciones del obispo Vela son del año 1062. Una Andrequina es posterior al año 1060.
se encuentra en el documento de donación que hizo el señor Oriol L a primera mención segura de Munio como obispo de Alava
López a San Millán, entregando sus palacios y casas en Casta- —«Munnius episcopus A l a v e n s i s » — es de 1 0 6 2 : ese año confir-
ñares; la confirmó el «episcopus domno Vigila Alavensis» 64. L a mó la donación de unas casas sitas en Cerratón, hecha por Sancho
otra en un documento original del monasterio de Irache que se- de Peñalén al señor García Garcés 69.
ñala la donación del monasterio de Santa Engracia, hecha por Al año siguiente (1063), el obispo Munio recibía el usufructo
Zorraquino al abad Vermudo: «episcopo dompno Veilla regente de Santa María de la Vega en Haro y otras propiedades, de manos
Alavenssi ecclesia, sedis Armendehi» 65. del rey Sancho de Peñalén, a condición de que lo dejase después
de su muerte al monasterio de San Millán de la Cogolla 70.
MUNIO ( 1 0 6 2 - 1 0 6 5 ) E l 20 de marzo de 1065 confirmaba la donación de varias he-
Dos documentos de 1058 presentan al obispo Munio en Alava. redades hecha por el conde Gonzalo Álvarez y otras personas al
Ambos fueron otorgados por doña Sancha, hermana del rey San- mismo cenobio riojano 71.
cho de Peñalén, a San Millán de la Cogolla Pero estos docu- Las dos últimas menciones conocidas del obispo Munio corres-
mentos están mal fechados en la edición del P. Serrano: en el ponden al mes de noviembre de 1065. E l día 1 aprobaba la cesión
escatocolo figura como alférez del rey el señor Pedro Garcés, que de la villa de Cárdenas de Yuso, hecha por Sancho de Peñalén, a
lo fué sólo a partir de 1063 67, el rey de Castilla Fernando I, que San Millán de la Cogolla 72, y el día 20 siguiente confirmaba la
donación del monasterio sito en Nave de Albura al predicto ceno-
probada. L a n d á z u r i , Historia eclesiástica, 104, f e c h a este documento, equivoca-
bio, hecho por el mismo monarca 73.
damente, en 1064. Publicado en TM, 9 , 126.
61 A r c h i v o de S a n M i l l á n , documento original, no publicado por el P . S e -
rrano. F . GONZÁLEZ, Colección de privilegios... de la Corona de Castilla (Ma- de San Millán, nº 1 7 8 ) ; y en 1065 aparece por v e z p r i m e r a la mención de P e d r o
drid 1 8 3 3 ) , V I . p. 6 1 , h a y un documento atribuido a l 8 - X I I - 1 0 5 7 , donde figura G a r c é s como a l f é r e z real (SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 183).
« N u n i o A l a v e n s i s episcopus», p e r o es de 1063-1065, pues cita a S a n c h o R a m í r e z O t r o testimonio m a l f e c h a d o que alude a l obispo M u n i o lo copiamos en la
de A r a g ó n , y a F e r n a n d o I de Castilla, que sólo coincidieron entre esos años nota nº 6 1 .
como r e y e s . 68 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 165.
62 P u b l . SERRANO, Cartulario de San Millán, Nº 1 6 1 . 69 Publ. SERRANO, ibid., nº 174. Ver adición n º . 7 en la página 7 3 .
63 P u b l . SERRANO, ibid., nº 164. 70 P u b l . SERRANO, ibid., nº 1 7 8 : es del día 1 de Julio.
64 P u b l . SERRANO, ibid., nº 177. 71 P u b l . SERRANO, ibid., nº 1 8 1 .
65 A G N , Irache, 1 5 5 a, o r i g i n a l ; 1 5 5 b, copia s. XII; Becerro de Irache, f. 8, v. 72 Publ. SERRANO, ibid., 183.
66 P u b l . SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 159, 160. 73 P u b l . SERRANO, ibid., nº 184.
67 E n 1063 todavía figura como a l f é r e z Íñigo Sánchez (SERRANO, Cartulario
69
68

No conocemos menciones documentales sobre la presencia de leyenda de que los prelados burgaleses se habían refugiado en las
prelados en las sedes de Álava y Calahorra entre los años 1066 tierras montañosas ante la invasión musulmana: se desconocía que
y 1067. E s más, los fondos de San Millán no citan al obispo Gó- la silla episcopal de Burgos no podía remontarse más allá del si-
mez de Calahorra durante el año 1065, aunque sí copian los nom- glo IX y poco más tarde, Pedro I de Aragón y el obispo Poncio
bres de los prelados de Pamplona y Álava. Ocurre, pues, hacia de Barbastro imaginarán que la sede de Roda es la continuadora
el 1064, el fallecimiento del obispo Gómez de Calahorra. de la de Lérida para enfrentarse a las pretensiones de los obispos
E l año 1067 aparecen como sucesores de los obispos Munio de de Urgel E s lógico pensar, por consiguiente, que, no habiendo
Álava y Gómez de Calahorra los prelados Fortún y Munio, res- existido la diócesis de Álava antes de la irrupción musulmana y
pectivamente. Y ese mismo año asistieron a los concilios de Nájera habiéndose conquistado la sede de Calahorra hacía pocos años
y Llantadilla los obispos de Burgos, Calahorra y Pamplona, es- (1045), Sancho de Peñalén considerase a los obispos de Álava
tando ausente el de Álava como los continuadores de los prelados de Calahorra que habrían
Estas circunstancias hacen pensar en la existencia de unos mo- abandonado las tierras conquistadas por los sarracenos. Y al tras-
mentos difíciles para las sedes de Calahorra y Álava que culmi- ladar al obispo alavés a Calahorra no hacía otra cosa que volver
naron con el traslado del obispo Munio de Alava a la diócesis de al antiguo sistema diocesano visigodo, que comprendía en la sola
Calahorra después de la muerte del prelado calagurritano Gómez. diócesis de Calahorra las tierras de Rioja y Álava 80.
Atestigua este traslado el hecho de que el obispo Munio de Cala- Pero la unificación de las diócesis de Álava-Calahorra, que
horra cediese al monasterio de San Millán de la Cogolla unas po- debió hacerse hacia 1065 no pudo ser bien vista por la curia pon-
sesiones que tenía en el obispado de Álava tificia, que mantuvo relaciones poco cordiales con el monarca na-
Así, también, el traslado del alavés Munio a la sede de Cala- varro 81. De ahí que, en el concilio de Nájera o en el de Llantadi-
horra explica satisfactoriamente la ausencia del obispo de Álava en lla, el legado pontificio Hugo Cándido obligase a Sancho de Pe-
los concilios de Nájera y Llantadilla. ñalén a desglosar las sedes que había unido sin consultar proba-
Este traslado del obispo alavés Munio a la silla de Calahorra blemente el parecer de la sede apostólica
— c o n la consiguiente unificación de diócesis— está de acuerdo Por eso, a partir de 1067, al lado del antiguo prelado alavés
con la política religiosa seguida por el rey navarro Sancho de Munio; que ese año regía la diócesis de Calahorra, aparece el nom-
Peñalén en sus estados N o hay que olvidar que en la segunda bre del nuevo obispo Fortún de Álava
mitad del siglo XI surgieron una serie de leyendas que pretendie-
78 C f . acta de traslación en SERRANO, El obispado de Burgos, I I I , n° 1 3 - 1 4 .
ron justificar algunos traslados de sedes episcopales, pensando que 79 C f . UBIETO ARTETA, El origen ilerdense de las sede de Roda-Barbastro,
con ello se restablecía el sistema diocesano anterior a la invasión en (prensa).
80 P u d o influir en esta traslación la conocida «División de W a m b a » , que
musulmana. Así, en el concilio de Jaca (1063) se dice que los obis- — según opina Don P í o B e l t r á n — debió f a l s i f i c a r s e pocos años antes en la corte
pos de Huesca se habían refugiado en las montañas pirenaicas, n a v a r r a de N á j e r a .
81 S o b r e las relaciones entre S a n c h o de P e ñ a l é n y la Santa Sede. C f . UBIETO
dando origen a la sede de Aragón-Jaca 77; es por entonces cuando ARTETA, La introducción.
se decide trasladar la vieja sede de Oca a Burgos, inventando la 82 E l traslado de la sede de J a c a a H u e s c a se decidió sin contar con la
aquiescencia pontificia. C f . BALAGUER, Los límites del obispado de Aragón.
83 Floranes, La supresión, 94, cita un documento emilianense de 1067 que
74 C f . SERRANO, ibid., nº 189. copiaba el nombre de Munio como obispo de A l a v a . P e r o en la edición del P . S e -
75 P u b l . este documento SERRANO, ibid., nº 1 9 1 . r r a n o no aparece Munio como obispo de Álava, sino de C a l a h o r r a (SERRANO,
76 A p u n t é algunas cosas características en mi estudiosobreLaintroducción
Cartulario de San Millán, nº 188).
del rito romano en Aragón y Navarra,en«Hispaniasacra»I(1948)299-324.
77 Cf. F e d e r i c o BALAGUER, LOS límites del obispado de Aragón yelconcilio
de Jaca de 1063, en «Estudios de E d a d M e d i a de la Corona de Aragón». 4 (1951)
69-138.
70 71

tengamos noticias alusivas a Fortún. Es este año cuando consa-


gró la iglesia de Arandia, según testimonia una adición a un do-
FORTÚN (1067-1087 ?) cumento emilianense 91.
L a primera mención corresponde a mes y día imprecisos del Más tarde, el día 1 7 de agosto de 1 0 8 2 , el obispo Fortún con-
año 1067. Aparece en el documento otorgado por el señor Aznar firmaba el ofrecimiento del monasterio de San Vicente de Ugarte
Díaz de Ciego a San Millán, para tomar su palacio de El Ciego y a la iglesia de San Miguel de Bermeo, sita a orillas del mar, que
sus dependencias 84. hicieron a San Millán los condes Lope Iñiguez y doña Ticlo 92.
L o menciona también el obispo de Calahorra, Munio, en el do- Este documento testimonia la jurisdicción ejercida por el prelado
cumento por lo que entregaba algunos bienes (1067) al monaste- alavés en tierras de Vizcaya, ya que sólo él figura como obispo.
rio emilianense, sitos en el obispado de Álava, antes aludido 85. Una adición del 18 de agosto de 1084 conservada en otro do-
Las menciones más antiguas que citan la sede que gobernaban cumento emilianense nos indica que Fortún continuaba en la sede
son del año 1070: una está en el documento de ingenuación de de Armentia 93.
Andrés y su familia, que otorgó Sancho de Peñalén («Furtunius L a donación hecha por Sancho Sánchez de Arriatu al monas-
Alavensis confirmans») 86; y la otra en la donación de unos mo- terio de San Juan de la Peña el día 17 de octubre de 1085 pre-
nasterios hecha por el señor Aznar Garcés y su esposa al cenobio senta al «episcopus dominus Fortunius in Armentia» 94.
de Irache 87. El año 1086 asistió a la consagración de la iglesia de Riva-
El día 1 de enero de 1071 Fortún aparece al mismo tiempo rredonda, confirmando los documentos pertinentes 95.
como obispo de Álava y abad del monasterio de San Salvador de Las menciones más tardías de este prelado corresponden al
año 1087. El día 6 de mayo aparece como obispo de Álava en el
Leire en el documento de donación de Santa María de Arellano,
documento de donación otorgado por doña Legundia Muñoz al
otorgado por aquel monarca a doña Mancia Ortiz 88.
monasterio de San Millán 96; y el 21 de julio siguiente confirmaba
Las menciones a partir de ahora abundan: daré sólo algunas.
la concesión de exención dada por Alfonso V I de Castilla al monje
El 25 de abril de 1072 confirmaba la donación hecha por el in-
de San Millán, Fernando 97.
fante Ramiro al monasterio de San Millán 89.
El 24 de marzo de 1074 confirmaba a San Millán la entrega A partir de este momento no lo volvemos a encontrar men-
cionado en la documentación coetánea. Debió morir ese mismo
de los bienes que Blasco Ovécoz había perdido en Villagonzalo por
año, aunque Floranes, siguiendo a Tejada, supone que falleció el
homicidio, efectuada por Sancho de Peñalén 90.
año 1093 98. Sin embargo, esta fecha es inadmisible, ya que en
Tras la muerte de Sancho de Peñalén hay que suponer unos
1091 el obispo de Calahorra, Pedro, actuaba en lugar del obispo
momentos difíciles para el prelado alavés, ya que las tierras de Viz-
Fortún, consagrando la iglesia de San Pedro de Munguía 99.
caya, Guipúzcoa y Álava pasaron a manos de Alfonso V I de Cas-
tilla. Así lo parece indicar la circunstancia de que hasta 1080 no
91 .VID.SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 221.
92 Publ. SERRANO, ibid., nº 247.
84 Publ. SERRANO, ibid., nº 190.
93 Publ. SERRANO, ibid., nº 1 5 1 .
85 Publ. SERRANO, ibid., nº 1 9 1 . También aparece en los documentos nº 194
94 Publ. IBARRA, Documentos correspondientes al reinado de Sancio Ramírez
y 196, correspondientes a los años 1068 y 1069. (Zaragoza 1913), Nº L X I I I , p. 176.
86 Publ. SERRANO, ibid., nº 200 bis.
95 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 258.
87 A G N , Monasterios, M - 3 , o r i g i n a l ; copia en Becerro de Irache, ff. 1 6 - 1 7 .
96 Publ. SERRANO, ibid., nº 265.
88 A G N , Irache, nº 133, v i s i g ó t i c a ; copia en Becerro de Irache, f. 17. F o r t ú n 97 Publ. SERRANO, ibid., nº 266.
fué abad de L e i r e entre 1 0 7 1 y 1072. C f . CORONA BARATECH, Los abades del mo- 98 FLORANES, La supresión, 95, 1 1 7 y 1 1 9 . P e r o T e j a d a no alude prueba d o -
nasterio de San Salvador de Leire, en « P i r i n e o s » 4 (1948) 485-486. cumental.
89 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, nº 207. 99 C f . FLORANES, La supresión, 118.
90 Publ. SERRANO, ibid., nº 2 1 1 .
72 73
las Iglesias todavía libres se asentó en Álava. Y cuando la sede
la muerte del obispo Fortún, la diócesis de Alava y la de episcopal visigoda — Calahorra — fué liberada, la accidental y tran-
Calahorra se unen. Esta unión ha sido considerada por algunos his- sitoria de Álava — según las ideas del siglo XI — no tenía razón
toriadores como una catástrofe para las provincias vascongadas. de ser.
Floranes escribió: «podemos imaginar a las plebes de Álava, des-
Según nuestro estudio, la lista de los prelados alaveses, toda-
tituidas ya de su querido Padre y Pastor y acaso con el anuncio vía sujeta a revisión, es la siguiente:
de que no volvería a cobrar otro, en la misma situación melancó-
lica en que nos pinta el docto rey Sisebuto al pueblo de Viena a la Bivere [ 8 7 1 ] , cuya sede no es bien conocida.
muerte de su deseado Pastor el bendito San Dionisio» . . . «Todo Alvaro [877?-888].
Munio (I) [¿¿-989].
sería llantos, todo angustias, todo suspiros, en aquellos días. L o s Benedicto [ 1 0 1 1 - 1 0 2 4 ] .
pueblos de la iglesia Armentiense, lastimados por una parte con Munio ( I I ) [ 1 0 2 4 - 1 0 3 7 ] .
la muerte de su Pastor, tan asistente y caritativo, y traspasados de García [ 1 0 3 7 - 1 0 5 3 ] .
dolor, por otra parte a los tristes anuncios de que se prevenían los Fortún (I) [ 1 0 5 4 - 1 0 5 5 ] .
Vela [1055-1062].
lobos a invadir el rebaño y a desbaratarle, es regular que renovan-
Munio ( I I I ) [ 1 0 6 2 - 1 0 6 5 ] ; fué trasladado a Calahorra.
do la tierna memoria del Prelado, recientemente difunto, vueltos a Fortún ( I I ) [ 1 0 6 7 ? - 1 0 8 7 ] .
él, le dijesen con lágrimas: ¿ P a r a eso te has ido Padre amantí- Fusión de las diócesis de Álava-Calahorra entre 1087 y 1091.
simo?» 100.
Pero tal idea de catástrofe resulta un tanto trasnochada. L a
gente del siglo XI no debió ver en la asimilación ningún mal, ya
que es entonces — lo he indicado antes — se tiende a reinstaurar la
antigua división eclesiástica visigoda, que reflejaba la conocida
falsificación llamada «División de Wamba» 101. Y en estas listas
episcopales no figuraba para nada la sede de Á l a v a ; sí la de Ca- ADICIONES

lahorra, que se extendía por Álava y Rioja.


7. Se p u e d e precisar u n p o c o m á s la f e c h a de n o m b r a m i e n t o , pues
Por eso, Sancho de Peñalén trató de unirlas hacia 1065, aun-
aparece citado en u n d o c u m e n t o del d í a 2 0 de j u l i o de 1062 ( C f r . Cartulario
que no pudo lograrlo, pues el legado pontificio H u g o Cándido lo
de Albelda, en " T e x t o s Medievales", 1, n º . 4 2 , página 1 0 5 ) .
impidió. Mas, limadas con el tiempo las asperezas que separaron
la corte de Pamplona y la curia pontificia en tiempos de Sancho
de Peñalén, Alfonso V I de Castilla realizó la fusión de las sedes
de Calahorra-Álava.
Debemos resaltar que no hubo incorporación de una sede a otra,
sino fusión de las dos en una sola. E l obispado de Álava era un
producto impuesto por la invasión musulmana en Navarra, Álava
y Rioja. Tomadas por el Islam las tierras riojanas — y con ellas
la sede de Calahorra — , el prelado que debió regir espiritualmente

100 FLORANES, La supresión, 125-126.


101 Sobre este texto cf. L u i s VÁZQUEZ DE PARGA, La División de Wamba
( M a d r i d 1943).
V

DOS INSCRIPCIONES ASTURIANAS DEL SIGLO X


Publicado en
"Saitabi" 1 4 (Valencia 1 9 6 4 ) , páginas 2 7 - 2 9 .

En el Museo Arqueológico Provincial de Oviedo se conservan dos inscrip-


ciones muy interesantes, correspondientes al siglo X. Las dos son conocidas,
y han sido repetidamente publicadas.
La más antigua procede de San Miguel de Bárcena (Tineo), está en
piedra arenisca rojiza y presenta tres líneas de escritura, que aparecen sepa-
radas por líneas horizontales. Entre cada palabra presenta un punto de
separación. Ha sido leída así 1:

ABIT. FAIS. DIGVI

MIRVS. ERA D.

CCCC XL IIIA.
Hay que tener en cuenta que la inscripción presenta signos de abrevia-
ción sobre algunas palabras, que al desarrollarlas permiten leer y compren-
der tan interesante texto. Debe considerarse que la primera letra es una O,
que la segunda palabra tiene un signo de us visigótico y que la tercera
palabra de la primera línea debe descomponerse en otras dos, que en la
inscripción aparecen separadas por un punto. Colocamos entre paréntesis las
letras suplidas. Dice así:

OBIT .FA(MU)LUS. D(E)I . GVI

MIRVS . ERA D.

CCCC XL IIIA.
1 C f r . LUIS, CARLOS M.ª DE. Catálogo de las salas de Arte Asturiano Prerrománico
del Museo Arqueológico Provincial. O v i e d o , 1961, p á g . 60, n ú m . 88, q u e cita a C . M i g u e l
Vigil.
78

La cifra XL está escrita con equis aspada. La transcribimos así por difi-
cultades tipográficas.
Esta inscripción precisa la fecha de muerte del siervo de Dios Goimiro,
que se produjo el año 905, equivalente de la era 943.
El nombre de Goimiro esta documentado para la Asturias del siglo x.
El 28 do febrero de 910 actuaba un Goimiro como testigo de la donación
de varios pomares que Godoigia hacía al monasterio de Adones 2.
El interés de la inscripción radica en su posible relación con la fundación
del monasterio de San Miguel de Bárcena, cuya cronología no aparece
cierta. Evidentemente, el monasterio es anterior al año 937, pues ese año
se hacía una donación al "monasterio Sancti Micaelis de Bárcena". Pero
no es seguro que estuviese fundado antes de 922 3. Con todo, habrá que
buscar la relación de esta inscripción con el aludido centro monástico y
estudiar la posibilidad de una cronología más remota para el mismo.

La otra inscripción es todavía más interesante. Procede de la Peña Es-


crita de Rozada (Somiedo) y es conocida desde hace siglos. Arrancada de
la roca, se conserva hoy en el Museo ovetense. La lectura es muy difícil,
porque se ha aprovechado para esculpirla un trozo de la roca, sin alisar ni
igualar. Se saltan los espacios donde la piedra no permite escribir. Se ha
dado esta lectura 4:
+ IN ER(a)
DCCCC LV
+ FVIT FACTA
VIA REN ANDO ...
FROILA TV M
XPI ... GO ...

Creo que hay siete líneas en vez de seis, que la fecha aparece incom-
pleta, que la cuarta línea y el final de la quinta son diferentes y que la
sexta puede desdoblarse. Por otro lado, la fecha hoy incompleta nos lleva
al año 912 ó 917, cercano a la época de reinado de Fruela II (924-925), lo
que es sospechoso en cuanto que quizás nos encontremos con una inscrip-
ción relativa a este monarca. Sobre la fotografía publicada en el Catálogo
ovetense, leo lo siguiente:

2 Cfr.FLORIANO,Antonio C., Diplomática española del período astur (718-910), II.


Oviedo, 1951. pág. 387, núm. 202, línea 30.
3 Cfr.FLORIANO,Antonio C., El Libro Registro de Corias. II. Oviedo, 1950, 523-528,
donde da una breve historia de este monasterio.
4 Cfr. LUIS, Catálogo, pág. 60, núm. 89, que cita a Miguel Vigil.
80

+ IN ERA
DCCCCL(xii)
3 + FVIT FACTA ( i s t a )
VIA RE(G)NA(NT)E DO(MNUS)
FROILA TVN(C)
6 (pri)NC(eps)
CHRISTVS D i ( r i g a t v i a m n o s t r a m ) .

La línea p r i m e r a n o o f r e c e d u d a , a u n c u a n d o el final d e la A n o se lee


bien. L a línea n ú m e r o 2 e s t á i n c o m p l e t a ; la r e s t i t u y o a r b i t r a r i a m e n t e , p a r a
h a c e r l a coincidir con el r e i n a d o d e F r u e l a II, lo m i s m o p o d r í a leerse " X I I I "
y h a c e r l a d e 925. La línea t e r c e r a n o o f r e c e d u d a , a u n q u e p a r e c e q u e falte
algo c o m o I S T A , H A C o c u a l q u i e r o t r a p a l a b r a s e m e j a n t e . La c u a r t a línea
t a m p o c o o f r e c e d u d a en su l e c t u r a V I A ni en las s i g u i e n t e s ; p e r o h a y d o s
a b r e v i a t u r a s q u e h a y q u e d e s a r r o l l a r . Se lee f á c i l m e n t e R E , sílaba s o b r e
la q u e se ve u n a r a y a d e abreviación. Luego t a m b i é n se lee N A con o t r a
r a y a d e abreviación, y, finalmente, se lee u n a E. Y, p o r ú l t i m o , en e s t a línea
se leen c l a r a m e n t e las l e t r a s D O , q u e p r e s e n t a n e n c i m a o t r a señal d e abre- VI
v i a t u r a . El d e s a r r o l l o d e e s t a s a b r e v i a t u r a s está en t o d o s los d o c u m e n t o s
c o e t á n e o s en el s e n t i d o a h o r a p r o p u e s t o ; a b a j o , la l e c t u r a F R O I L A , seguida ABADES DE SAN SALVADOR DE LEIRE DURANTE EL SIGLO X
d e u n a T y d o s ángulos. C r e o fácil adivinar el r e s t o d e la r a y a final d e la V,
y la m i t a d s u p e r i o r d e u n a N , igual a la q u e aparece en la p a l a b r a I N d e
la p r i m e r a línea. E n e s t e c a s o se leería T V N , a la q u e a ñ a d o la C. Luego
a p a r e c e claro el c r i s m ó n y la sílaba DI. M á s a la d e r e c h a y h a c i a a r r i b a
leo u n a N y u n a C : e s t a d i f e r e n c i a d e nivel m e obliga a c o n s i d e r a r la
e x i s t e n c i a d e d o s líneas en vez d e u n a : la m á s alta sólo d a r í a la l e c t u r a N C ,
q u e i n t e r p r e t o ( P R I ) N C ( E P S ) d e a c u e r d o con los s i s t e m a s seguidos en los
d o c u m e n t o s d e la época. Y, finalmente, q u e d a r í a el c r i s m ó n y la sílaba DI,
con i m p o s i b i l i d a d d e c o m p l e t a r la l e c t u r a por faltar la p i e d r a . T r a s el c r i s m ó n
sólo p o d r í a ir u n a imprecación evangélica, en relación con la p a l a b r a V I A
c o p i a d a m á s a r r i b a ; a b a s e d e u n a s c o n c o r d a n c i a s bíblicas, v e o q u e la m á s
afín c o m e n z a d a p o r la sílaba D I es " C h r i s t u s dirigat viam n o s t r a m "
(1 Thes., 3, 11).
La inscripción n o s d a r í a la f e c h a d e c o n s t r u c c i ó n del c a m i n o q u e p a s a b a
p o r la P e ñ a E s c r i t a d e R o z a d a (Somiedo), d u r a n t e el r e i n a d o d e F r u e l a II
(924-925), c a m i n o d e p e n e t r a c i ó n en A s t u r i a s , d e i m p o r t a n c i a excepcional 5.

5 C f r . URIA RIU, JUAN, Las campañas enviadas por Hixem I contra Asturias (794-795)
y su probable geografía, e n * E s t u d i o s s o b r e l a m o n a r q u í a a s t u r i a n a » . O v i e d o , 1949, 5 0 4 .
Publicado en
"Saitabi", 14 (Valencia 1964), páginas 33-36.

Las listas de abades legerenses ofrecidas por la antigua historiografía


precisa una revisión cuidadosa, de acuerdo con las últimas ediciones docu-
mentales, replanteando algunos problemas. La limitación cronológica al
siglo X está condicionada por la escasez de documentos anteriores y por los
estudios de Carlos E. Corona Baratech, que precisó el abaciologio de Leire
correspondiente al siglo XI y parte delXII1.

Fortún es el abad de Leire que está documentado por los testimonios


auténticos más antiguos. Sabemos que recibió a San Eulogio cuando el santo
cordobés recorrió el Pirineo a mediados del siglo IX 2, y aparece mencio-
nado en un sospechoso documento de 842 3 y otro sin fecha, que se puede
datar hacia 850-858 4. Tras el abad Fortún surge Sancho, que será sorpren-
dido por el cambio de centuria al frente del cenobio navarro.

Sancho G e n d ú l e z (8807-918)

La primera vez que aparece citado este abad es en un documento fe-


chado el 21 de noviembre del año 880, cuando el rey García Iñiguez daba a

1 Cfr.CORONA,CARLOS:Los abades del monasterio de San Salvador de Leire, en


*Pirineos», IV. Zaragoza, 1948, págs. 477-495.
2 Cfr. Carta de San Eulogio al obispo Wilesindo de Pamplona, en cualquiera de
sus ediciones.
3 Publicado por OLIVER y HURTADO, Manuel: Discursos leídos ante la Real Acade-
mia de la Historia en la recepción pública de D. Madrid, 1866, págs. 113-114, apéndice 9.
Citamos esta obra abreviadamente por Discursos.
4 Contiene la noticia de fundación y consagración del monasterio e iglesia de Font-
frida. Publicado porUBIETOARTETA,ANTONIO:Cartulario de San Juan de la Peña, en
«Textos Medievales», núm. 9. Valencia, 1962, doc. núm. 4.
84 85

San Salvador de Leire las villas de Lerda y Anués 5. Sin embargo, el testi-
FALCÓN (922-925)
monio no es totalmente convincente, pues el documento aparece muy reto-
cado, y la mención de Sancho Gendúlez sólo la encontramos en una de las No conozco documento alguno que presente a Falcón como abad de
copias más interpoladas. Figura Jimeno como obispo de Pamplona en el Leire. Pero hay indicios suficientes para considerarlo tal.
mismo documento. Cuando el año 922 el rey Sancho Garcés I concedía al monasterio de
La segunda mención de Sancho como abad de Leire surge en un docu- San Pedro de Siresa casi todo el valle de Hecho, actuaba como testigo el
mento mal datado, que contiene la donación de las villas de Sierramediana obispo pamplonés Galindo y otros personajes, entre los que se encontraban
y Undués al mismo monasterio legerense, hecha por los reyes Sancho los eclesiásticos "domno Falcone de Legere, et presbiter Sentarius et pres-
Garcés I (905-925) y Toda. Según el texto conservado, se extendió "in era biter Galindo" 11. Este texto no señala que Falcón de Leire fuese abad, pero
DCCCC. LXX., die XII kalendas novembris, presente domno Basilio epis- por el lugar donde se encuentra y el título de "domnus", estamos en pre-
copo et Sancio abbate sive monachis Legerensibus" 6 fecha que correspon- sencia de un eclesiástico.
dería al día 21 de octubre del año 932. Por otro lado, las retocadas actas de fundación del monasterio de San
La fecha no es admisible por rebasar el reinado de Sancho Garcés I y Martín de Albelda, atribuidas al rey Sancho Garcés I y al día 5 de enero
aun el gobierno del obispo pamplonés Basilio, que murió en el despoblado de 924, presentan como testigo a "Falco abba" 12. Y en otro documento
de Ullerda, cercano a Sos del Rey Católico, durante el mes de diciembre —éste indudablemente auténtico— de 5 de enero del año siguiente 925,
del año 921 7. Pensando que la donación ha de ser anterior a esa fecha y actuó como testigo el mismo Falcón abba" 13. Los tres datos permiten incluir
que estaría escrito en letra visigótica cursiva 8, creo que la era fue mal a Falcón entre los abades de Leire, al considerarlos juntamente.
leída por el copista del siglo XI, y equivocó una a cursiva con dos equis
visigóticas, equivocación facilísima en quien no conozca bien tal tipo de VIRILA (928)
letra. Diría "in era DCCCC. L ª , die XII kalendas novembris", que corres-
pondería al año 912. Es el abad más discutido de toda la nómina legerense. Se le conoce
La última mención de este abad aparece en la donación de las villas de indistintamente con los nombres de San Verila o San Virila. Frecuente-
San Vicente y Liédena y de varios objetos al monasterio de Leire, hecha por mente ha sido considerado como un personaje típicamente legendario 14
los reyes antes citados 9. Este documento es sospechoso, interpolado y de negándose su existencia real. Y en otras ocasiones se ha pretendido que
fecha dudosa; presenta algunas inexactitudes históricas —hace hermanos vivió antes del año 832, aunque con muchas dudas. Y es que su figura está
a los reyes Fortún Garcés y Sancho Garcés I—, pero tiene, indudablemente, relacionada con la leyenda medieval que presenta al monje dudoso de la
un fondo real y verdadero. La fecha puede leerse de distintas maneras en eternidad y pide a Dios le muestre cómo transcurre. Según la tradición,
el pergamino de mediados del siglo xi que lo copia, siendo reducible a cual- San Virila pasó trescientos años oyendo cantar a un pajarillo, junto a una
quiera de los años 914, 915, 917 ó 918. La "era DCCCC. LVIª." parece la fuente; y cuando volvió al monasterio, naturalmente, ya no conocía a nadie.
exacta 10. Por medio de documentos antiguos pudieron averiguar que "más de tres-
Mientras Sancho Gendúlez fue abad de Leire, en Pamplona aparecen cientos años antes gobernó el monasterio legerense el abad Virila, religioso
documentados como obispos Jimeno y Basilio. santo que se suponía haber sido devorado por las fieras, pues habiendo
salido cierta tarde al vecino monte, nada había vuelto a saberse de él" 15.
5 Publicado por TRAGGIA: Discurso histórico sobre el origen y sucesión del reino
pirenaico hasta Don Sancho el Mayor, en «Memorias de la Real Academia de la His-
toria», IV, apéndice XLI. En lo sucesivo citamos esta obra por Discurso. Lo publica 11 P u b l i c a d o p o r UBIETO ARTETA, A.: Cartulario de Siresa, e n « T e x t o s M e d i e v a -
también OLIVER: Discursos, págs. 114-115, apéndice 9. l e s » , n ú m . 2. V a l e n c i a , 1960, d o c . n ú m . 6 .
6 Publicado por OLIVER: Discursos, pág. 118, apéndice 15, con fecha 922. 12 V i d . su e d i c i ó n e n UBIETO ARTETA, A.: Cartulario de Albelda, e n « T e x t o s Me-
7 Cfr. UBIETO ARTETA, ANTONIO: Las diócesis navarro-aragonesas durante los si- d i e v a l e s » , n ú m . 1. V a l e n c i a , 1960, d o c . núm. 2.
glos IX y X, en «Pirineos», X. Zaragoza, 1954, pág. 185 Es la pág. 39 de este libro. 13 P u b l i c a d o p o rUBIETOARTETA,A.: Cartulario de Albelda, n ú m . 3.
8 Cfr. UBIETO ARTETA, ANTONIO: ¿Con qué tipo de letra se escribía en Navarra 14 C f r . PÉREZ DE URBEL, JUSTO, F r . : Sancho el Mayor de Navarra, M a d r i d , 1 9 5 0 ,
págs. 3 4 8 - 3 5 4 .
hace mil años?, en «Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos», LXIII. Madrid, 1957,
15 C f r . FILGUEIRA VALVERDE, JOSÉ: La Cantiga CIII. Noción del tiempo y gozo
págs. 409-422. Son las páginas 161 a 176 de este libro.
eterno en la narrativa medieval. S a n t i a g o d e C o m p o s t e l a , 1936, p á g . 114. L a s p a l a b r a s
9 Publica OLIVER: Discursos, págs. 116-117, apéndice 13, con fecha 908.
10 El pergamino, conservado en el Archivo Histórico Nacional, Clero, Leire, e n t r e c o m i l l a d a s s o n d eITURRALDEY SUIT, JUAN: Tradiciones y leyendas navarras, III.
La leyenda de San Virila de Leire. P a m p l o n a , 1917, p á g . 2 1 0 .
Carp. 1404, núm. 4, parece que presenta la era aquí aceptada.
86 87

Sin embargo —como ya señalaron Magallón y sus seguidores—, el abad GALINDO (9807-983?)
de Leire San Virila está perfectamente documentado y localizado cronoló-
gicamente. Un documento no fechado, que contiene la donación de varios bienes
El año 928 Jimeno Garcés y García Sánchez I confirmaban la demarca- hecha por el monje Isinario al monasterio de Leire, contiene estas palabras:
ción de Benasa y Catameses, que había sido señalada años antes por el rey ''Olim fuisse quidam avunculus meus abbas valde religiosus domnus Ga-
Fortún Garcés 16. Actuaron como testigos los abades Virila, Galindo de lindus dictus fuitque clericus ac magister regis Sanctii qui cognominatur est
Lizabe, Galindo Galíndez de San Pedro, Jimeno de San Martín, que quizás ab antiquis vulgatibus Avarcha" 20.
regían los monasterios más cercanos y lindantes con las villas mencionadas. Como puede comprobarse, el testimonio es impreciso, ya que no dice
Si consideramos que Benasa y Catamesas estaban lindando materialmente taxativamente que Galindo fuese abad del monasterio de Leire, aunque
con el monasterio de San Salvador de Leire, y que los abades Galindo de cabe suponerlo. Y en este caso debemos intentar la posible datación del
Lizabe, Galindo Galíndez y Jimeno lo eran en monasterios casi conocidos nuevo abad.
con exactitud, deberemos admitir que Virila era el abad del monasterio El documento otorgado por Isinario da los nombres de los monarcas
legerense, tanto más cuanto que era precisa su conformidad para confirmar entonces reinantes: García de Nájera, en Pamplona (1035-1054), y Ramiro I,
los términos de las villas de Benasa y Catamesas, por ser colindantes con su en Aragón (1035-1063), así como cita a los obispos Sancho de Pamplona,
monasterio. García de Alava y García de Aragón, que coincidieron en tales sedes entre
Pérez de Urbel cree que este abad Virila es el mismo que había sido los años 1037 y 1052. Presenta a otro Galindo como abad de Leire y a
abad de Samos hasta diciembre del año 927, en cuya fecha coincide con la Blasco como abad de San Juan de la Peña. La cronología de este último
resolución tomada por Virila de marchar en peregrinación a Roma 17. rebasa los límites antes precisados, luego no nos sirve para el fin propuesto.
En la documentación legerense se cita a Galindo como prior a partir de 1040,
RODRIGO (944) y a un Raimundo como abad en 1047 21, luego podemos suponer que el
documento de Isinario se otorgó hacia el año 1045.
La documentación navarro-aragonesa conservada es muy escasa para el
El monje Isinario dice que el abad Galindo era su tío abuelo, luego habrá
período 928-944. Por ello no es posible precisar el final del gobierno del
que suponer entre ambos dos generaciones, esto es, Galindo sería abad hacia
abad San Virila y el comienzo de Rodrigo, y aun si entre ellos existió algún el año 980.
otro abad.
El 14 de febrero de 944, cuando García Sánchez I concedía al monasterio
de San Salvador de Leire los diezmos de la Valdonsella y las tierras que JIMENO (991-1000?)
pudiese recuperar de los sarracenos, aparece la única mención del abad
Rodrigo 18. La infrecuencia de este nombre en Navarra hace suponer a Hay una mención de un abad Jimeno en un documento del día 1 de
Pérez de Urbel que el nuevo abad estaría en relación posiblemente con el enero del año 983 22, pero no sé si se refiere al abad legerense. La primera
monasterio de Cardeña 19. Pero la suposición de tan ilustre benedictino no vez que surge su nombre en documento bien fechado es en uno del día 15
tiene gran consistencia, ya que lo mismo podía proceder el nombre Rodrigo de febrero del año 991, por el que Sancho Garcés II Abarca y la reina
Urraca daban a Leire las posesiones que el rey Ramiro de Viguera tenía
de tierras castellanas que leonesas, catalanas, francas.
en Navardún 23. El mismo día aparece Jimeno como abad de Leire en la
El testimonio, con todo, es sospechoso, pues la fecha del documento
donación del cenobio de Baiaqua, hecho por el señor Sancho Garcés a
presenta algunas dudas, así como algunos datos de su contenido no son
Leire 24. El 15 de agosto del mismo año, el abad Jimeno recibía de los citados
exactos.
16 Cfr. UBIETO ARTETA, A.: Cartulario de San Juan de la Peña, núm. 14. 20 Se conserva en el Becerro de Leire, págs. 222-224. Inédito.
17 Hay algún documento de Sancho el Mayor que alude al cuerpo de San Virila.
PÉREZ DE URBEL (Sancho el Mayor de Navarra, pág. 347, núm. 6; pág. 351, núm. 12; 21 Cfr. CORONA: Los abades, pág. 484.
pág. 352, núm. 13) considera estos documentos como muy adulterados. En el caso de 22 Publicado porUBIETOARTETA,A.:Cartulario de San Juan de la Peña, núm. 22. Se
que lo fueran, siempre servirían para demostrar que en un momento determinado de la trata de la donación de Badaguás, hecha por Sancho Garcés Abarca a don Sancho
Edad Media —lo más tarde en el siglo XII— se creía en la existencia de San Virila. de Atarés. El documento es falso.
18 Publicado por OLIVER: Discursos, pág. 122, apéndice 23, con fecha 938. 23 Archivo General de Navarra: Becerro de Leire, págs. 245-246.
19 Cfr. PÉREZ DE URBEL: La conquista de la Rioja y su colonización espiritual 24 Becerro de Leire, págs. 244-245.
en el siglo X, en «Estudios dedicados a Menéndez Pidal», I. Madrid, 1950, págs. 495-534.
88

reyes Sancho Garcés II Abarca y su mujer, Urraca, todas las posesiones


que el rey Ramiro de Viguera había tenido en Apardués 25.
La última mención del abad Jimeno aparece en una donación hecha por
García Sánchez el Temblón y la reina Jimena al mismo cenobio de Leire:
presenta en su data el año correspondiente a 987. Pero ha de ser posterior,
si es auténtica, ya que aquel monarca reinó entre 994 y 1004. Posiblemente
el documento sería del año 997.
N o sé qué documentos se han podido utilizar para asegurar que Jimeno
fue elegido obispo de Pamplona el año 1000, con motivo del fallecimiento
del obispo pamplonés Sisebuto. La primera vez que Jimeno aparece como
obispo de Pamplona es del día 20 de febrero de 1005, en un documento de
Sancho el Mayor 26. Y la primera mención auténtica del nuevo abad lege-
rense, Sancho, no la encontraremos hasta 1019 27, ya fuera del período que
nos hemos propuesto puntualizar 28.
La lista de los abades de San Salvador de Leire durante parte del
siglo IX y todo el siglo x, según la documentación conservada, queda —sujeta
a revisión— así: VII
Fortún, 842-858 (?).
Sancho Gendúlez, 880-918. ¿DONDE E S T U V O EL PANTEON DE LOS PRIMEROS
Falcón, 922-924.
Virila (San), 928. REYES PAMPLONESES?
Rodrigo, 944.
Galindo, 980 (?).
Jimeno, 991-1000 (?).

25 Publica con facsímil MILLARES: Tratado de Paleografía Española. Madrid, 1932,


pág. 232, lámina L; el copista dejó una equis, fechándolo en 981. Es de 991, como he
demostrado en otro lugar. Cfr. trabajo citado en nota núm. 8. El documento que cito
seguidamente se encuentra en el mismo códice, págs. 193-195.
26 Cfr. UBIETO ARTETA, A.: Cartulario de San Juan de la Peña, núm. 34.
27 Cfr. PÉREZ DE URBEL: Sancho el Mayor de Navarra, págs. 356-357.
28 A partir de aquí sigue la lista presentada porCORONAen el artículo que citamos
en la nota núm. 1.
Publicado en
"Príncipe de Viana", 1 9 (Pamplona 1958), páginas 267-277.

Los textos cronísticos y la documentación antigua hablan del "Castrum


Sancti Stephani" como el lugar donde fueron sepultados los primeros reyes de
Pamplona. Creo que fué el P. Moret quien por vez primera identificó el cas-
tillo de San Esteban con la fortificación de Monjardín, cercana a Estella, seña-
lando que en su "iglesia se conserva una piedra de mármol bruto, que sirve
de ara en el altar enfrente de la puerta, que parece fué epitafio que se le puso.
Pero por estar quebrada, y falta de un trozo, y con la letra gastadísima por el
tiempo, sólo pudimos sacar que se ponía a rey con el título de Pamplona y
Deyo... El nombre del rey, año y día de su muerte o faltan en lo quebrado,
o se esconde en lo gastado". Suponía el gran analista que el epitafio correspon-
día al rey Sancho Garcés I (905-925) (1). Y tradicionalmente se ha admitido la
identificación del "castro Sancti Stephani" con San Esteban de Monjardín,
llegando hasta nuestros días.
Hay, sin embargo, testimonios y argumentos suficientes para pensar que
tal identificación no fué acertada y aún para poder localizar con relativa exac-
titud el lugar donde se encontró el "castro Sancti Stephani".

Textos sobre San Esteban.


Recogemos una serie de textos cronísticos y documentales que interesan
al tema propuesto. Llevan una letra para poderlos citar en las líneas que siguen.
A) [Sancho Garcés I ] "cepit per Cantabriam a Nagerense urbe usque ad
Tutelam omnia castra. Terran quidem Degense cum opidis cuncta possidebit.
Arbam namque Pampilonensem suo iuri subdidit. Necnon cum castris omne
territorium Aragonense capit" Textos navarros del Códice de Roda, por José
María LACARRA, en "Estudios de Edad Media de la Corona de Aragón",
Zaragoza 1945, I, p. 259, n.° 1).
Este fragmento se escribió antes del año 1.000.
B) "Regnauit Sanzio Garseanis annos XX. Obiit sub era DCCCC. LX.
III, III idus decembris" (LACARRA, Textos, p. 255, n.º 6).
C) [Sancho Garcés I] "XX° regni suo anno migrauit e seculo, Era DCCCC.
LX. III.ª Sepultus est in Sancti Stefani portico. Regnat cum Christo in polo"
(LACARRA, Textos, p. 259, n.º I).
D) "Erexit Deus regem Sancio Garcianes domnum et gobernatorem de
patria et defensorem populi, et regnauit in Pampilonia et in Deio. Regnauit
autem annis XX, et mortuus est" (Documento de 928 por el que Jimeno Garcés

(1) MORET, Anales, edic. 1766, I, 413.


92 93

y García Sánchez I confirmaron la demarcación de Benasa y Catameses (Publ. M) "Facta cartola traditionis era M. X. VI. Omne concilium sanctum de
MAGALLON, Colección diplomática de San Juan de la Peña, en Anexo de la sancta Eulalia" cuando Abgamira donó al monasterio de San Martin de Al-
belda todo cuanto tenía (Publ. GONZALEZ, Colección, VI n.º 247. con
Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos" (1903), n.º IX, p. 31-32). TM, 6, nº. 14
fecha 1078). De nuevo en TM. I, pág. 70.
E) "Facta carta sub era DCCCC. LXVI.. regnante Scemeno Garsianes
cum suo creato domno Garsea in Pampilona et in Deiu, et domnus Galindo La interpolación de esta serie, de textos plantea varios problemas sobre
la muerte de Sancho Garcés I, su enterramiento en el castillo de San Esteban,
episcopus similiter in Pampilona et in castro Sancti Stephani regebat" (Fecha la localización de este castillo, y la localización de Arriezo que trataremos de
del documento citado en el apartado D). precisar.
F) "Item quia hec nostra traditio que tacta est era DCCCC. LXXXVIII.,
regni gloriosi Garseanis principis et Tute regine eiusdem genetricis sancienda La muerte de Sancho Garcés I.
erat, testibus veredicis tunc adfuerunt in margine fluminis Ibero, qui Arrezo
in Sancta Eolalia, anniversario Sancionis principis prefati genitori celebrato, El día de la muerte de este monarca se produjo el 11 de diciembre de 925,
venientes idest Tudimirus Nagelensis episcopus, Dulquitus Albaildensis abba, según los textos E), y C). Para ello ha sido reducido el "III idus decembris" por
Didico Sobiensis abba. Munnio de Sancta Columba abba. Stefanus Dercensis el sistema clásico romano. Pero cabe la posibilidad de que tal reducción no
Sancti Emiliani abba, Bellasco Tironensis monasterii abba, pluresque alii ibi- responda a la realidad, ya que los escribas medievales no siempre usaron el sis-
dem adstantes", en documento por el que Adica y los monjes de Laturce se tema de datación como los romanos. Y el "III idus decembris" pudo equivaler
entregaban a Dulquito, abad del monasterio de San Martin de Albelda (Publ. también al día 10 ó al 15 de diciembre (2).
UBIETO, Con qué tipo de letra se escribía en Navarra hace mil años, en "Re- Por lo tanto, Sancho Garcés I murió el 10, 11 ó 15 de diciembre de 925.
vista de Archivos, Bibliotecas y Museos". LXIII (Madrid 1951), pp. 419, que Vamos a precisar el día mediante los textos recogidos.
señala las diversas ediciones de este documento). Ver pág. 171 de este libro. Los textos F). J). K). y M), señalan la reunión celebrada "in Sancta Eolalia",
G) "Facta carta venditionis et precium aceptionis sub die quo erit XVII bien con motivo del aniversario de la muerte de Sancho Garcés I (F), bien des-
kalendas maias, era DCCCC. LXª VI.ª, et regnante Domino nostro Ihesu Christo, pués del fallecimiento de García Sánchez I (J). precisando que se producía
et rex Garcia Sanciz in Pampilona et sub eius Fortum Galindonis in Nagera et "en la orilla del Ebro, en Arrezo" (F).
regina Tota in Deio in Lizarrara", en el documento de venta de unas tierras ¿Qué relación hay entre "Santa Eolalia" y "Arrezo"? ¿Se trata de dos
al obispo de Nájera, Tudemiro. (Publ. GONZALEZ, Colección de privilegios... topónimos? La localización de Arrezo la puntualizo más abajo; pero "Sancta
de la Corona Real de Castilla, Madrid 1833, t. VI, n.º 202, con fecha 928).TM,1,p. 65. Eolalia" no hay forma de reducirlo a un topónimo navarro o riojano cercano
H) [García Sánchez I] ''Obiit era millessima VIII. VIII kalendas martias" al Ebro. El P. Moret pensó que se trataba de una iglesia dedicada a Santa
LACARRA, Textos, p. 255, n.º 8). Eulalia.
I) "Garsea rex regnabit annos XXXV. Benignus fuit et occisiones multas Por el sitio que "Sancta Eolalia" presenta en la fecha de los documentos
egit contra sarrazenos, et sic decessit era TVIII. Tumulatus est in castro Sancti ha de ser un lugar o un dato cronológico. No siendo reducible a topónimo, po-
demos pensar que se trata de un dato cronológico. Y, efectivamente, la Iglesia
Stefani" (LACARRA. Textos, p. 259, n.º 2).
española medieval celebraba el día de Santa Eulalia el 10 de diciembre.
J) "In concilio de Sancta Eolalia, in Arrezo, post obitum patris nostri ...
Por lo tanto, podemos precisar que Sancho Garcés I murió el día 10 de
omnes qui adfuerunt in concilio Sancte Eolalia testes et confirmantes", en la
diciembre de 925, festividad de Santa Eulalia de Mérida. Todavía el año 950
donación de Cordovin, Barberana y Barberanilla hecha a San Millán de la
se celebraba el aniversario del fallecimiento del monarca (F).
Cogolla por Sancho Garcés II Abarca, su hermano Ramiro de Viguera y la
reina Urraca el año 970 (Publ. P. SERRANO, Cartulario de San Millán de la
La localización de Arriezo.
Cogolla, Madrid 1930, n.º 38, con fecha 988. La revisión de la fecha vid. en
UBIETO ARTETA, Monarcas navarros olvidados. Los reyes de Viguera, en Arriezo, como topónimo vasco de tipo descriptivo, es difícil de localizar
"Hispania", X (1950), p. 17-18). Ver las págs. 145-146 de este libro. con exactitud, ya que hay varios en la geografía peninsular. Los documentos
K) "Facta carta donationis era M.ª VIIII.ª, IIII.º idus decembris. alii del monasterio de Irache aluden a un "Arriezo", que corresponde al actual
plures testes adfuerunt in Sancta Eolalia de Arrezo", en la confirmación de Vi- Riezu, en el valle de Yerri, cerca de Estella (3). Mas la identificación del que
llagonzalo y Cordovin hecha por Sancho Garcés II Abarca, su hermano Ramiro
de Viguera y la reina Urraca a San Millán de la Cogolla (Publ. SERRANO, (2) Cf. José SARAIVA, A data nos documentos medievais portugueses e asturleones,
Cartulario de San Millán, n.º 56). en "Revista Portuguesa de Historia". II (Coimbra 1943). 25-220
L) "Facta cartula confirmationis sub die III kalendas iulias, era mille- (3) "In suburbio de Arriezo, in villa que dicitur Iturgoien", en Becerro de Irache, fols. 6-7, conservado
sima nona, regnante Sancio Garsianis et Urracha regina in Aragone et Pam- en el Archivo General de Navarra. Iturgoyen, en el valle de Guesálaz, está próximo a Riezu. El
pilona et Degio", cuando la reina Endregoto Galindez dió al monasterio de documento es de 1060. En otro, de 1070, se dice"insuburbiodeArriezo,iuxtavillaquediciturA r i z a l l a
(Becerro de Irache, fols.16-17).Arizalaestájuntoa
Siresa la villa de Javierre de Martes (Publ. SANGORRIN. El Libro de la Cadena a Riezu. Debo estas notas a la amabilidad de mi Maestro don JoséMªLacarra.
del Concejo de Jaca. Zaragoza 1923, n. I; y TM. 2, nº. 9, pág. 31).
95
94
rían integrados la actual Valderresa, la desaparecida villa de Resa, y las tierras
aquí nos interesa hay que buscarla en las cercanías del río Ebro, según el sitas al Sur del Ebro, y cercanas a Calahorra. Y aun supongo que debieron
depender de Resa algunas fortificaciones secundarias (11).
texto F.
El P. Moret señala en sus Anales que en la ribera septentrional del río El año 1166, Alfonso VIII de Castilla daba a Don Pedro Ruiz de Azagra
Ebro estuvo la antigua ciudad de Arreso, con una iglesia dedicada a Santa Eu- las villas de Murillo y Resa. En 1179, Sancho el Sabio entregaba a Alfonso
lalia, en las cercanías del puente que atravesaba el Ebro, si bien el nombre de VIII los castillos de Logroño, Entrena, Navarrete, Ausejo, Autol y Resa (12).
Arreso se transformó en el de Resa. En sus tiempos el nombre de Resa lo con- En fecha desconocida, Rodrigo Díaz de los Cameros y su mujer vendían a
servaba un hermoso coto de caza, pasto y leña, que era de la ciudad de Cala- Sancho el Fuerte la villa de Resa con su castillo y cuevas, por 30.000 sueldos
horra. En el siglo XII, la iglesia estaba dedicada a Santa María (4). sanchetes (13).
La identificación del Arriezo de los textos F, J, y K, con Resa parece evi-
dente. Si bien queda por precisar el emplazamiento de este último lugar. ¿Dónde fueron enterrados Sancho Garcés I y su hijo?
Yanguas señala que Resa era "un lugar con su castillo y cuevas que existió
Los textos C) e I) aluden tajantamente al "castrum Sancti Stephani". Tal
a la margen izquierda del Ebro hacia Andosilla y San Adrián al frente de fortificación debió ser importante durante el siglo X : un testimonio de 928
Murillo, pueblo de Castilla situado a la orilla opuesta" (5). presenta a Galindo como obispo de Pamplona, Deyo y San Esteban (14). Evi-
Existen algunos documentos que permiten precisar un tanto más la locali- dentemente, el castillo de San Esteban fué panteón real. Pero ¿dónde estuvo?
zación de Resa. Un documento del siglo XII señala que estaba cerca de Sarta- Se ha identificado siempre con San Esteban de Monjardín. Pero, si Sancho
guda y Lodosa, pues el rey Alfonso VII de Castilla concedía a Gonzalo de Garcés I, fué enterrado en Monjardín, ¿por qué se celebraba su aniversario
Marañón la mitad de la villa de Sartaguda que estaba junto a "Aresam et Lo- en Resa, en las riberas del Ebro, y no en el presunto lugar de enterramiento?
dosam" (6). Si el escriba del documento quiso indicar entre qué población esta- ¿No sería lógico pensar que el "castrum Sancti Stephani" estuviese junto al
ba Sartaguda, la localización de Resa deberá señalarse entre Sartaguda y San Ebro y a Resa, o sea que hubiese dos castillos con ese nombre? Se plantea
Adrián, en las proximidades de lo que hoy se llama Valderresa, cuyo nombre con ello el problema de la existencia posible de dos fortificaciones con el
conservaría. nombre de San Esteban, una la de Monjardín, otra, cercana al río Ebro, en
Otro elemento que se podrá utilizar más adelante lo contiene una donación la Valderresa.
hecha por el rey Sancho de Peñalén, el 1065, a san Martín de Barbarana en-
tregándole una viña "in villa que dicitur Resa, et est in loco qui dicitur Los tenentes de San Esteban
Coculo" (7). Y, finalmente, otro testimonio documental sitúa Resa en las
cercanías próximas del río Ebro al tratar de la una donación de "unum mo- Los tenentes que estuvieron al frente de la fortificación de San Esteban
nasterium iuxta Iberum fluvium in exitu Rese, potenti vicu" (8). sólo pueden documentarse a lo largo del siglo XI y siguientes. Durante el
El topónimo de Arriezo, identificable con la Resa medieval, debió estar siglo X los textos conservados no presentan sus nombres ni una sola vez. Los
situado en la confluencia de los ríos Ega y Ebro, frente a Murillo, entre posteriores ya no nos interesan, por ahora.
Sartaguda y San Adrián, y muy próximo al río Ebro. Una exploración sobre el Pero el estudio de la serie de tenentes de San Esteban nos lleva a un
terreno permitirá situarlo con facilidad. resultado insospechado: hubo dos lugares en Navarra, durante el siglo XI,
Indudablemente fué un lugar trascendental en la historia del viejo reina con el nombre de San Esteban, y ambos se encontraban en las tierras del Sur.
navarro. En toda la documentación de Sancho de Peñalén no recuerdo haber La documentación denomina a uno de esos lugares San Esteban de Deyo o
encontrado lugar alguno al que el mismo monarca lo llamase "potenti vicu" simplemente San Esteban. Al otro, sólo San Esteban. Pero los dos lugares
como denominaba en año 1071 a la villa de Resa (9). han sido considerados hasta ahora como uno sólo. Y su diferenciación plan-
Resa (10) debió designar un territorio bastante amplio, en el que esta teará nuevos problemas. Mas antes conviene establecer la lista de tenentes
en los dos lugares denominados San Esteban.
(4) Cfr. MORET, Anales.
(5) Cfr. YANGUAS, Diccionario de Antigüedades, III, 15 y 20.
(6) Publ. ALAMO, Cartulario de San Salvador de Oña, I, núm. 191, p. 227. (11) En febrero ele 1063, Sancho de Peñalén daba a Irache una casa con su solar en
(7) Publ. P. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla (Madrid 1930), n.º 185 "villa que dicitur Arresa, cum tota sua pertinentia etiam et illa vinea que dicitur Sartacuta"
p. 195. (Becerro de Irache, fol. 10). Si esta viña de Sartaguda estuviese en el término de Sartaguda
(8) El 20 de noviembre de 1071, Sancho de Peñalén donaba a San Millán de la Co- —pueblo—, tendríamos un testimonio sobre los límites de la villa de Resa, que en el
golla el monasterio de Santa María, cercano a Resa (Publ. SERRANO, Cartulario de San siglo XI alcanzaría a Sartaguda.
Millán de la Cogolla, n.º 204, p. 211). (12) Me facilita estas notas Don José M.ª Lacarra.
(9) Cfr. documento aludido en nota anterior. (13) Cfr. José Ramón CASTRO, Catálogo de la Sección de Comptos, I (Pamplona
(10) Los tenentes de Resa que he podido documentar son: 1952), 171.
Fortún Lopez, mayo 1036. (14) Publ. MAGALLON. Colección diplomática de San Juan de la Peña, n.º IX,
García Oriol, noviembre 1044. págs. 31-32; y en TM, 6, nº. 14, pág. 50.
Don Pascual, febrero 1063.
Don Cecodin, 1064 a marzo de 1072.
96
97
San Esteban de Deyo.
El último tenente de San Esteban de Deyo, durante el siglo XI, fué el
Una narración histórica,quesepresentabajolaformadedocumento
conde Sancho Sánchez, que por vez primera lo encuentro el año 1084 (29),
señala que el año 1033 dió Sancho el Mayor al monasterio de Santa María
y se repite en textos de 1085 (30), 1089 (31), 1090 (32), 1091 (33), por última vez.
de Irache el "castellum unum Sancti Stephani", cuya identidad es fácil lograr
Poco después, el castillo de San Esteban de Deyo era donado por el rey
ya que la rúbrica —aunque tardía— que encabeza tal texto dice: "De castro
Sancho Ramírez y su hijo Pedro I al obispo e iglesia de Pamplona, juntamente
Sancti Stephani de Mont Iardin". Pero entre los motivos que originaron la
con otros bienes. El documento de donación donde aparece incluido el cas-
concesión real sólo se alude a las devastaciones de los musulmanes, a los
tillo que ahora nos interesa ("castrum Sancti Stephani cum villis suis et ter-
deseos que tenía el rey de restaurar los antiguos derechos de las iglesias, y
minis") aparece datado el 28 de octubre de 1087 en las copias hoy conocidas (34).
a los deseos de alcanzar la salvación eterna. Pero no hay alusiones a que
Pero es evidente que tal fecha resulta inaceptable, pues la lista de tenentes
los reyes antecesores del donante estuviesen enterrados en San Esteban de que presenta no está de acuerdo con la realidad histórica.
Monjardín.
Unos años más tarde, en 1045, el rey García de Nájera recobraba el cas- El documento que contiene la donación del castillo de San Esteban a
la iglesia pamplonesa es uno de los más interesantes y utilizados por los his-
tillo de San Esteban, cambiándolo por el monasterio de Santa María de Hiarte,
toriadores navarros: en su escatocolo se alude al señor Lope López como
merced a la intervención del sénior Sancho Fortuñones, "nutritor regis". El
señor de Ruesta. Pero en octubre de 1087 no lo era, todavía.
monarca recuerda que tal castillo fué conquistado por un su bisabuelo Sancho,
El estudio de los señores de Ruesta en estos tiempos puede servir para
del que apenas sabía nada —según se desprende del texto—, pero no alude
precisar la fecha del ya tantas veces aludido documento donacional. Lope
a la existencia de sepulcros regios en el castillo.
Garcés lo encuentro documentado como señor de Ruesta por vez primera el
El primer texto, evidentemente, no corresponde a un documento original:
14 de febrero de 1068 (35), habiendo menciones de 1075 (36), y posteriores.
quizás se trate de una noticia histórica manipulada. El segundo, no presenta
Pero sólo nos interesan las últimas, para precisar el momento de su muerte
suficientes elementos de juicio para constatar su autenticidad y fecha. Por
o cese. Es citado como vivo en marzo de 1090 (37), enero de 1091, ésta por
eso no debe extrañar que los primeros tenentes de San Esteban de Deyo
última vez, siendo el testimonio original (38). Su sucesor fué Lope López, qui-
(Monjardín) quizás estén en contradicción con ellos (15).
zás su hijo, según el apellido. Por vez primera es documentado el día 10 de
El primer tenente de esta fortificación aparece documentado el año 1031
con el nombre de Sancho Fortuñones; continuaba bajo el reinado de García
de Nájera, el año 1040 (16), y aparece su cronología perfecta en el día 26 de
diciembre de 1046 (17), 1056 (18), 1058 (19); el año 1060 aparece el "senior
Sancio Fortuniones dominator Sancti Stephani de Deio" (20). y su última
mención es del 30 de noviembre de 1065 (21).

(15) El documento de 1033 en Archivo General de Navarra. Becerro de Irache.


fol. 1 v.º-2. El documento de 1045 en el fol. 2 v.º-3 v.º. (29) AGN, Becerro de Leire, p. 259-260: "senior Sancio Sanz in Sancti Stephani de
(16) Para 1031, cfr. PEREZ DE URBEL, Sancho el Mayor de Navarra (Pamplona DEIO". Otra mención en VILLANUEVA, Viaje Literario, XV, p. 259.
1950), p. 386. (30) YELA UTRILLA, Documentos reales del antiguo archivo de Roda, en "Memo-
Para 1040, cfr. ARIGITA, Historia de la imagen y santuario de San Miguel de Excelsis rias de la Facultad de Filosofía y Letras", I (Zaragoza 1923), n.º I, p. 328.
(Pamplona 1904), p. 178. (31) Publ. SALARRULLANA, DSR, n.º XXXVIII, p. 125.
(17) Vid. M.ª Remedios MORALEJO, Documentos de Santa María la Real de Nájera (32) AGN, Becerro de Irache, fol. 26-27.
(Santiago 1957), inédita, n.° 8. (33) Para 1091 vid. LACARRA, Documentos para el estudio de la reconquista y re-
(18) AGN. Becerro de Irache, fol. 5; GONZALEZ, Colección de privilegios, franque- población del valle del Ebro, en "Estudios de Edad Medía de la Corona de Aragón". III
zas, exenciones y fueros concedidos a varios pueblos y corporaciones de la Corona de Cas- (Zaragoza 1949), n.º 96. Para 1092, vid. LACARRA, Notas para la formación de las familias
tilla, VI (Madrid 1833), nº. 229; y TM. 1. pág. 93. de fueros de Navarra, en AHDE, X (1933), apénd. 11.
(19) AGN, Becerro de Irache, fols. 5-6. (34) Publ. ARIGITA, Historia de San Miguel de Excelsis, p. 185. con fecha 1087.
En el Becerro de Leire, p. 232, hay un documento con fecha 1077, que presenta como En el Archivo de la Catedral de Pamplona, Priv. Regum, B 2, seudo original.
señor de San Esteban a Sancho Fortuñones: indudablemente está mal fechado. Debe ser (35) SALARRULLANA, DSR, III, p. 8.
de 1057. (36) IBARRA, DPSR., n.º XXXIX, p. 101. Las menciones son muy abundantes. Pero
(20) AGN, Becerro de Irache, fols. 6-6 v.º. De este documento se conserva el original sólo presento algunas.
en la Sección de Clero, Irache, sin catalogar. (37) ARCO. Huesca en el siglo XII (Huesca 1923), apénd. IV.
(21) Publ. GONZALEZ, Colección, VI, n.º 239. La fecha del documento está atesti- (38) LACARRA, Documentos, n.° 96, original.
guada por citarse como rey de Castilla Sancho II el Fuerte. No hay posibilidad de que Hay mención de noviembre siguiente en SALARRULLANA, DSR. n.º XLV, p. 177.
sea anterior al año 1065. Publicado de nuevo en TM. 1, pág. 121. pero en documento adulterado.
** Ver adición número 8 en la página 102.
98
99

corona, merced a la donación que hizo el obispo pamplonés Remigio al rey


agosto de 1091 (39), luego lo cita un documento original datado en septiembre
Sancho el Fuerte (49).
de 1091 (40), e ininterrumpidamente hasta 1116 (41). **
El atribuido documento a 1087 presenta en su techa como tenente de
Ruesta a Lope López, luego deberá ser necesariamente posterior al mes de La otra tenencia de San Esteban
enero de 1091, último en que todavía se cita su antecesor en la tenencia. Ha
de existir una mala lectura de la fecha que copiaba en el pergamino original, Existen testimonios documentales alusivos a una serie de tenentes de San
hoy desconocido. Creo que se leyó "era M.ª C.ª XX.ª V.ª V.º kalendas no- Esteban, que viven coetáneamente a los reseñados en el apartado anterior,
vembris" donde diría "era M.ª XXX.ª, V.º kalendas novembris", reduciendo y que indudablemente se refieren a topónimo distinto.
al año 1087 un documento que correspondía a 1092. No hay que olvidar, para Comienza la serie con el senior "Fortuni Sancii de Sancti Stephani", que,
comprender esta fácil equivocación, la dificultad que presentan los documentos citado en documento de 1 de noviembre de 1044 (50), es coetáneo a Sancho
escritos en letra visigótica, en los cuales la terminación de una serie de equis Fortuñones, antes aludido.
puede leerse como uve, y el número de las mismas equis equivocarlo al no Mientras en San Esteban de Deyo actuaba todavía Sancho Fortuñones,
fijarse en las intersecciones y sí en los nexos. la documentación nos habla del tenente Iñigo Sánchez, documentado en
La fecha así rectificada concuerda con la lista de tenentes de San Esteban 1061 (51), 1063 (52), 1064 (53), 1065 (54) y 1066 (55), en otro lugar llamado
también San Esteban.
de Deyo, que antes se reseña. La última vez que aparece documentado el
conde Sancho Sánchez como tenente de San Esteban de Deyo es el mes de El año 1069 un documento presenta como señor de San Esteban a Jimeno
enero de 1092 (42); luego no surge más. El 28 de octubre del mismo año pa- (Garcés (22); y la última vez que aparece es en ¿diciembre? de 1071 (23).
saba a depender San Esteban del obispo e iglesia de Pamplona (43). Y por Otro tenente fué el infante don Ramiro, que actuó en San Esteban quizás
eso, unos años más tarde, en 1099, el obispo don Pedro figurará como "domi- desde 1069 (56), apareciendo bien documentado durante los años 1072 (57)
nans Sanctum Stephanum" (44). Con motivo de la donación de San Esteban y 1074 (58).
de Deyo al obispo y catedral pamplonesa, el rey Sancho Ramírez delimitó los García Sánchez lo he visto documentado desde el día 1 de junio de
términos del castillo. Hasta ahora el documento aparece indatado (45). A la 1075 (24), hasta el año 1080 (25), con menciones en enero de 1076 (26)
vista de lo dicho, habrá que pensar en hacerlo coetáneo de la donación. 1077 (27), 1078 (28).
Bajo el dominio de los obispos pamploneses, a mediados del siglo XII sur- La menor presencia de testimonios documentales sobre esta tenencia de
gieron nuevos tenentes en San Esteban de Deyo. Así, desde 1142 hasta 1158, San Esteban posiblemente esté en relación directa con su menor importancia.
por lo menos, lo fué Sancho Iñiguez de Subiza (46); en 1197, el arcediano
don Gocelme (47). Pero ya no se llamará castillo de San Esteban de Deyo,
sino de San Esteban de Monjardín (48). Por fin, el año 1223 revertiría a la
(49) Publ. MARICHALAR, Colección diplomática del rey Don Sancho V I I I (el Fuerte)
de Navarra (Pamplona 1934), n.º CXLVI. p. 188.
(50) Cfr. MORALEJO, Documentos, n.º 7.
(51) AGN, Becerro de Irache, fol. 9 v.º.
(39) LACARRA, Documentos, 2. (52) AGN, Becerro de Irache, fol. 9.
(40) LACARRA, Documentos, n.º 289, original. (53) AGN, Irache, n.º 127, visigótica.
(41) Cfr. CORONA, Las tenencias en Aragón desde 1035 a 1134. en los aludidos (54) SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla (Madrid 1930), n.º 183. p. 184.
"Estudios", I, 395. (22) Publ. IBARRA, Documentos particulares correspondientes al reinado de Sancho
**El señor Lope Garcés murió el día 31 de marzo de 1091, según reza la inscripción funeraria que Ramírez (Zaragoza 1913), n.° XXVIII, p. 71. En lo sucesivo DPSR, designará esta obra. Otro
testimonio, del mes de marzo, en Becerro de Irache, fol. 14 v.° 15.
se conserva en el monasterio de San Juan de la Peña. (23) AGN, Irache, n.º 133, visigótica: copia en Becerro de Irache, fol. 17-17 v.º
Otro dato que confirma lo equivocado de la fecha atribuida al año 1087 es la mención del se- (55) AGN, Becerro de Irache, fol. 12 y 12 v.º; Becerro de Leire, p. 197-198.
ñor Aznar Garcés como tenente de Funes en su escatocolo. La citada tenencia estaba dicho año en (56) AGN, Becerro de Irache, fol. 15 v.º-16. que puede ser de 1069 o de 1074.
manos del señor Fortún Iñiguez, que murió el día 1 de marzo de 1089, según su inscripción funeraria (57) AGN, Becerro de Irache, fol. 17; Becerro de Leire, p. 255-256.
conservada también en el monasterio de San Juan de la Peña. Sólo con posterioridad a ese día (58) AGN, leg. 297-7, n.º 63, original, mal conservado, que pertenece a los fondos
de Irache.
podría aparecer Fortún Iñiguez como tenente de Funes. (24) Pamplona, Libro Redondo, fol. 67 v.º; Becerro de Leire, p. 224-225.
(42) Cfr. LACARRA, Sotas, apénd. II. que cito en nota n.° 33. (25) AGN, Becerro de Leire, p. 177. Lo llama San Esteban de Deyo.
(43) Según el aludido documento reseñado en nota n.º 34. (26) AGN, Becerro de Irache, fol. 24 v.º-25.
(44) AGN. Becerro de Irache, fol. 27. (27) Publ. SALARRULLANA, Documentos correspondientes al reinado de Sancho Ra-
(45) PAMPLONA. Libro Redondo, fol. 74 v.º. mírez (Zaragoza 1907), n.º XIV, p. 32. En lo sucesivo lo cito DSR.
(46) Datos en Becerro de Irache, fol. 55 v.º.-56, para 1142 AGN,Irache,nº.174. (28) AGN, Becerro de Irache, fol. 20-21. Una cita de 1079 en Becerro de Leire,
para 1158. El nombre completo del tenente y su sumisión al obispo de Pamplona en el Libro ps. 80-81.
Redondo, fol. 79 v.º. El año 1083 aparece citado por IBARRA (Historia de Irache, p. 71) Fortún Iñiguez
(47) AGN, Irache, n.º 402, partido por ABC. como señor de San Esteban. Pero no he visto el documento de donde toma la noticia.
(48) Cfr. Libro Redondo, fol. 79 v.º. *** Este documento ha sido publicado por LACARRA. Colección diplomática de Irache, I,
46, con fecha 1069. A la vista de los tenentes de San Esteban de Resa hay que d a t a r l o en el a-
ño 1074. El copista del Becerro de Irache sufrió el error frecuente de leer V en vez de X.
100

Emplazamiento de la nueva tenencia de San Esteban

Es evidente que San Esteban de Deyo corresponde al actual Monjardín.


Pero el desglosarse la nueva tenencia de San Esteban conviene precisar si es
posible, su ubicación.
Teniendo en cuenta que no aparece en la documentación navarro-arago-
nesa de Sancho Ramírez (1076-1094, en Pamplona), hay que pensar que estuve
dentro de las tierras que pasaron a depender de Alfonso VI después de la
muerte de Sancho de Peñalén (1076). Es admisible tal suposición, por otro
lado, pues el penúltimo tenente de San Esteban, el infante don Ramiro, aceptó
la presencia de Alfonso VI de Castilla en la Rioja y vivió en su corte (61). Y
vista la actuación de varios señores navarros, que continuaron al frente de
sus tenencias después de la invasión castellana (62), es presumible que lo
mismo ocurriese con la posición de San Esteban.
Por todo, la tenencia de San Esteban debe situarse bien en la actual
Rioja, o en las tierras navarras que se extienden entre el Ega y el Ebro.
De estas dos soluciones me inclino hacía la segunda. Frente a la entonces
(siglo X) posición musulmana de Calahorra (63) y al puente de Alcanadre,
surgieron una serie de posiciones cristianas desde Mendavia hasta San Adrián.
Conocemos las de Lodosa, Sesma, Resa, Sartaguda y Cárcar. Pero existen una
serie de restos de fortificaciones en los términos de esas poblaciones, cuyos
nombres antiguos no conocemos. Este lugar de San Esteban que ahora exhu-
mamos ¿corresponde a una de las fortificaciones de la Valderresa?

Conclusiones

1.ª El rey Sancho Garcés 1 murió el día 10 de diciembre del año 925
2.ª Todos los años se debió celebrar el aniversario de la muerte de este
monarca (64), tanto durante el reinado de su hijo García Sánchez I como en
el de su nieto Sancho Garcés II Abarca (970-994).
3.ª El aniversario de la muerte de Sancho Garcés se conmemoraba, junto
al río Ebro, en "Arriezo", que corresponde a Resa en la Valderresa actual.
4.ª Sancho Garcés I y su hijo García Sánchez I fueron enterrados en el
"castrum Sancti Stephani".
5.ª Durante el siglo XI existieron dos lugares denominados "castrum
Sancti Stephani''. Uno, el de Deyo, llamado después de Monjardín; otro, si-
tuado en la actual Rioja o en la ribera navarra del río Ebro.

(61) Cfr. nota n.º 59.


(62) Cfr. UBIETO ARTETA, Homenaje, 10.
(63) Calahorra fué conquistada por los cristianos el año 1045.
(61) Posiblemente, Sancho Garcés I recibió culto en el lugar donde estuvo enterrado.
La segunda redacción de las Genealogías de Roda señala que era "virtutibus preclarissimus"
(LACARRA, Textos, p. 220), y unos Anales precisan que, habiendo sido enterrado en el
pórtico del castillo de San Esteban, "regnat cum Christo in polo" (LACARRA, Textos, p. 259)
Los textos aludidos no son contundentes, pero permiten sugerir la sospecha apuntada.
102

6.ª La suposición de que Sancho Garcés I y Garcia Sánchez I fueron


enterrados en San Esteban de Monjardín está basada en la creencia de que
sólo existió un "castrum Sancti Stephani" (65).
7ª. Al documentarse la existencia de dos lugares con el nombre de "castrum
Stephani" y teniendo en cuenta lo reseñado en las conclusiones tres y cinco,
se puede sospechar firmemente, que aquellos dos primeros monarcas navarros
no fueron enterrados primitivamente en Monjardín, sino en una fortificación
cercana al Ebro y en las proximidades de la Valderresa (66).
8ª. Una exploración detenida sobre el terreno, seguida de unas excavacio-
nes, permitirán comprobar el último extremo apuntado.

(65) En 928 (cfr. nota nº. 4) se alude al obispo Galindo que gobernaba en Pamplona,
Deyo y San Esteban. De la misma forma que no se pueden identificar Deyo y Pamplona,
no debían identificarse Deyo y San Esteban; esto es, el San Esteban aquí citado no puede
ser San Esteban de Deyo. Ha de ser el ahora exhumado. Por otro lado, los ataques que su-
frió el San Esteban cercano al Ebro (aparece documentado uno en 963 y quizás otro en
992), hasta su abandonamiento en los últimos años del siglo X, permitiría la equivocación
y confusión de ambos topónimos en uno solo.
(66) Las noticias conservadas sugieren la idea de que estas tierras de la confluencia
del Ebro y Ega tuvieron como fortificación más importante el núcleo defendido por Resa
y San Esteban, durante la primera mitad del siglo X. VIII
El año 968 los musulmanes reconquistaron Calahorra y la fortificaron, elevando sus
murallas. Con la fortificación de Calahorra se produjo un momento de inseguridad entre los
cristianos, que —según sospecho— debieron abandonar poco después Resa y San Esteban, LOS REYES PAMPLONESES ENTRE 905 Y 970
pues si bien García Sánchez II aún era enterrado en este último castillo, le reina Toda, falle-
cida poco más tarde, era enterrada en otro lugar que no conocemos.
(Notas cronológicas)
ADICIONES

8. Las menciones sobre Sancho Fortuñones aparecen con posterioridad a la últimas


fechas recogidas en este trabajo. Así el día 13 de diciembre de 1063 está en el tex-
to más interesante, pues diferencia claramente las tenencias apuntadas. Ese día el rey
Sancho de Peñalén daba al obispo Gomesano de Nájera el monasterio de San Adrián de
Deyo y sus propiedades a cambio de dos lorigas y dos caballos: en la fecha aparecen los
nombres de "senior Eneco Sangiz dominator Sancti Stephani testis, ... senior Fortunio
Azenariz dominator Deio" (Cfr. UBIETO, Cartulario de Albelda, n º . 47, página 116).
La lista de datos documentales señala la presencia de Sancho Fortuñones como señor
de San Esteban en 1068 (Cfr. José Mª. LACARRA, Colección diplomática de Irache, I
(Zaragoza 1965), n º . 43); año 1077 (Becerro de Leire, página 232); y 1077 (Cfr. UBIETO,
Cartulario de Santa Cristina, inédito, n º . 1).
Estos datos obligan a presentar la lista de tenentes de San Esteban de Deyo y de San
Esteban de Arresa de distinta manera a como lo hice en 1958. Aquí reproduzco el texto
de entonces como creo que debe ir. Aunque la numeración correlativa de las notas no
sea la normal, es correcta.
Publicado en
"Príncipe de Viana", 2 4 (Pamplona 1 9 6 3 ) , páginas 77-82.

La cronología de los reyes pamploneses del siglo X la estableció el P. Mo-


ret en sus Anales. Y desde entonces se ha repetido hasta nuestros días. Es ésta:
Sancho Garcés I, 905-925.
García Sánchez I, 925-970.
Sancho Garcés II Abarca, 970-994.
García Sánchez II el Temblón, 994-1000.
Con posterioridad, se ha discutido el papel desempeñado por Jimeno Gar-
cés, al que se ha denominado como «rey honorario» 1. Y no hace muchos años
puse algunos reparos a esta cronología al indicar que García Sánchez I no
debió comenzar a reinar en 925, sino unos años más tarde, quizás en 933 2.
La reciente edición de unos textos cronísticos 3, y la de otros documenta-
les 4 permite precisar definitivamente el final del reinado de Sancho Garcés I y
el comienzo del de su hijo García Sánchez I, entre los que existió un hiato
importante, hasta ahora no tenido en cuenta. Es este un brevísimo capítulo
de la historia de Navarra, que vamos a precisar.

La sucesión de Sancho Garcés I, según e l P. Moret

Aparecía clara la sucesión tras la muerte de Sancho Garcés I 5. Los docu-


mentos procedentes de los monasterios de San Millán de la Cogolla, Irache y
San Juan de la Peña demostraban que en 925 había sido proclamado rey Gar-
cía Sánchez I. A partir de ese año, múltiples textos documentales presentan co-
mo rey de Pamplona al aludido García Sánchez I. Los recogidos por el P. Mo-
ret son:
a) Donación de las villas de Logroño y Asa, hecha por García Sánchez I
y su mujer la reina Teresa, al monasterio de San Millán de la Cogolla el año
926 6.

1 Cfr.TOMÁSXIMÉNEZDEEMBÚN,Ensayo histórico acerca de los orígenes de Aragón


y Navarra (Zaragoza 1878), p. 17.
2 Cfr. A. UBIETO ARTETA, Monarcas navarros olvidados: los reyes de Viguera, en
"Hispania", X (Madrid 1950), p. 10. Ver la pág. 138 de este libro.
3 Cfr. José M.ª LACARRA, Textos navarros del Códice de Roda, en "Estudios de Edad
Media de la Corona de Aragón", I (Zaragoza 1945), p. 193-283.
4 Cfr. A.UBIETOARTETA.Cartulario de Albelda (Valencia 1960); Cartulario de Siresa
(Valencia 1960), y Cartulario de San Juan de la Peña, I (Valencia 19621. Todos en la co-
lección de "Textos Medievales".
5 Sobre la muerte de este monarca vid. mi trabajo reproducido en el capítulo anterior
de este libro.
6 Publica el P. LucianoSERRANO,Cartulario de San Millán de la Cogolla (Madrid 1930),
n.º 18, p. 24-26. El cotejo que he realizado entre la edición del P. Serrano y los textos que
publicó, así como las noticias recogidas en el monasterio emilianense, me han llevado al
convencimiento que el sabio benedictino ni transcribió los documentos que publicó, y ni
siquiera los cotejó.
107
106

Galindo y Feliza 14. Y Galindo aparece documentado entre los años 922 y 928,
Este documento se conserva en una versión retocada. Aun admitiendo que
con seguridad; y en 944, en un privilegio de autenticidad dudosa 15. Feliza no
fuese auténtico, es evidente que la fecha está mal leída por el copista del aparece en la documentación conocida. Y Valentín aparece citado en dos docu-
«Becerro galicano», ya que ha copiado «sub era tertena centena sexdena et Cª mentos del día 22 de noviembre de 947 16. El documento de Irache es de 958.
IIIIª»7,aun cuando en el margen señala que es de la «era DCCCC. LXXXX. A partir de este momento ya no nos interesan los textos recogidos por el
IIII», si bien en vez de copiar las cuatro equis pone su equivalente equis as- P. Moret. Sí podemos indicar que en el cartulario emilianense hay documentos
pada. Sería pues del año 956. atribuidos a García Sánchez I, correspondientes a los años 920 17, 924 18 y 929 19,
b) Donación de la iglesia de Santa Agueda de Nájera, hecha por los mis- que son falsos: quizás por eso no los reseñó el aludido analista.
mos reyes al monasterio emilianense el año 927 8. La revisión de la documentación recogida para comprobar el reinado de
Tanto el P. Moret como el P. Serrano no vieron que en la fecha hay otra García Sánchez I entre 925 y 9-30 demuestra que es inválida. Luego habrá que
equis aspada en la copia del «Becerro Galicano», y atribuyen al año 927 un volver sobre el asunto para precisar la sucesión en el trono tras la muerte de
texto del 957. Sancho Garcés I el día 10 de diciembre del año 925.
c) Donación de la iglesia de San Julián de Agreda y la de Santa Cruz de LA SUCESIÓN DE SANCHO GARCÉS I, SEGÚN LOS DOCUMENTOS Y TEXTOS
Rabate, sita ésta en Tarazona, realizada por García Sánchez I y su madre la
reina Toda el día 5 de septiembre de 927 9. CRONÍSTICOS.
Este documento es absolutamente falso. Y su falsedad la puede ver cual- El rey Sancho Garcés I murió el día 10 de diciembre de 925 20. Dejaba
quiera que considere que las tierras de Agreda y Tarazona sólo estuvieron en varias hijas, y —al parecer— sólo un hijo varón: el que conocemos bajo el
manos de reyes cristianos a partir del siglo XII. nombre de García Sánchez I, que en el momento de la sucesión sólo contaba
d) Agregación de la iglesia de Santa María de Tera, sita en tierras de doce años de edad 21. Quedaba planteada con toda evidencia una época difícil,
Numancia, al monasterio de San Millán de la Cogolla, hecha por los mismos dada la menor edad del posible monarca. La solución de este problema sólo la
reyes García Sánchez I y Toda el mismo 5 de septiembre de 927 10. podemos conocer conjugando los escasos textos documentales y cronísticos.
La falsedad de este documento es tan evidente como la del anterior. Las Según los Anales de Pamplona, el sucesor de Sancho Garcés I fue su her-
tierras de Soria también se ocuparon a principios del siglo XII. mano Jimeno Garcés que reinó poco más de cinco años. La documentación
e) Donación de la iglesia de Santa Cruz de Ciorriz, en Pamplona, hecha coetánea confirma esta noticia cronística. Ya se ha indicado anteriormente que
en septiembre de 927 por los mismos García Sánchez I y Toda al monasterio el año 928 se hacía la demarcación de Benasa y Catamesas «ante rege Scemeno
emilianense 11. Garcianes et suo creato domno Garsea, filio de rege Sancio Garsianes» 23. Este
Otro documento falso, de la misma factura que los anteriores, y falsificado documento atribuye el título de rey a Jimeno Garcés, y no a su sobrino el
en la misma época: segunda mitad del siglo XII. futuro García Sánchez I, estando acorde con los Anales de Pamplona.
f) Confirmación de la demarcación de Benasa y Catamesas, hecha el Lo mismo ocurre en un documento que contiene el cambio de unas tierras
año 928 «ante rege Scemeno Garcianes et suo creato domno Garsea, filio de y campos hecho por los vecinos de Viguera y el abad Auriolo de Albelda, que
rege Sancio Garsianes», que en su fecha precisa todavía que era «regnante asegura en la fecha que reinaba «principe Semeno Garseanis in Pampilona,
Scemeno Garsianes cum suo creato domno Garsea in Pampilona et in Deiu» 12. comes Alvaro Arramelliz in Alava», el día II de enero de 931 24. Entre los con-
Este documento auténtico ha sido utilizado parcialmente por el P. Moret, firmantes aparece «Eximio rex»; y entre los testigos, «Semenus rex serenissi-
mus» y «Garsea rex filius Sancionis».
pues sirve para precisar el reinado de García Sánchez I, pero —esto es lo que
el P. Moret no tiene en cuenta—, juntamente con Jimeno Garcés: utilizaremos 14 Cfr. LACARRA, Textos, p. 255.
este dato más abajo. 15 Cfr. A. UBIETO ARTETA, Las diócesis navarro-aragonesas durante los siglos IX y X,
g) Donación hecha por doña Celo al monasterio de Santa María de Ira- en "Pirineos", X (Zaragoza 1954), p. 188. Ver las páginas 41-42 de este libro.
che de una viña sita en Ullato, el año 928. En la fecha aparece «regnante rege 16 El obispo Valentín se cita en el Cartulario de Albelda, p. 46 y 48. También en otro
documento, aunque sospechoso, del mismo 947 (Cfr. Cartulario de San Juan de la Peña I
Garsiano, regina domna Tota, episcopo Valentino» 13. p. 55).
La fecha de este documento está mal transcrita por el copista del siglo XIII, 17 Cfr. P.SERRANO,Cartulario de San Millán de la Cogolla, n.º 16, p. 22-23.
autor del Cartulario de Irache. Copió «era DCCCCª. LXª VIª.», donde había 18 Cfr. P. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, n.º 17, p. 23-24
una equis aspada, quitando treinta años al documento. La comprobación es 19 Cfr. P. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, n.º 23 a 25 p. 31 a 35.
20 Vid. la nota n.º 5.
fácil: el obispo Valentín citado en la data lo fue de Pamplona después de
21 Los Anales de Pamplona dicen, tras señalar la muerte del rey Jimeno Garcés: "Suc-
cessit vero post eum nepus eius Garsea Sanzonis duodecino etatis sue, anno sub era D C C
7 La edición y lectura el P. Serrano es arbitraría aquí. (roto) , vid. en LACARRA, Textos, p. 255, n.º 8.
8 Publica P.SERRANO,Cartulario de San Millán de la Cogolla, n.º 22, p. 29-30.
22 Los Anales de Pamplona señalan la muerte de Sancho Garcés I, y añaden: "Suc-
9 Publica P.SERRANO,Cartulario de San Millán de la Cogolla, n.º 19, p. 26-27. cessit vero post eum frater eius Scemeno Garseanis, et regnavit annos V et menses V (roto)"
10 Publica P.SERRANO,Cartulario de San Millán de la Cogolla, nº. 20, p. 27-28. vid. en LACARRA, Textos, p. 255, n.º 7.
11 Publica P.SERRANO,Cartulario de San Millán de la Cogolla, n.º 21, p. 28-29.
23 Cfr. UBIETO ARTETA, Cartulario de San Juan de la Peña, I, n.º 14, p 47-50
12 Cfr. UBIETO ARTETA, Cartulario de San Juan de la Peña, I, n.º 14, p. 47-50.
24 Cfr. UBIETO ARTETA, Cartulario de Albelda, n.º 6, p. 28-30.
13 AGN, Becerro de Irache, fol. I, copia siglo XIII.
108 109

El reinado de Jimeno Garcés en Pamplona está perfectamente documen- La regencia de Toda duró hasta que Adberrahman III colocó en el trono
tado, aun cuando sólo lo sea por estos dos textos: hay que tener en cuenta que su pariente García Sánchez I el año musulmán 322. La noticia no precisa más
del período 925-931 se conservan tres documentos únicamente, los dos aludidos, la fecha, pero con todo aún es aprovechable. El año musulmán 322 correspon-
y otro otorgado por la reina Toda, en el que no se indica quien reinaba, aun dió en nuestro sistema cristiano al período de tiempo comprendido entre el día
cuando García Sánchez I aparece en el protocolo documental: sólo es aludido
como «filio meo Garsia Sancius» 25. 22 de diciembre del año 933 y el 10 de diciembre del año 934. Es imposible
El rey Jimeno Garcés murió el día 29 de mayo de 931, según los Anales que se produjera en esos escasos días de diciembre de 933. Luego la regencia
de Pamplona, tras un reinado de cinco años y cinco meses 26. de la reina Toda alcanzó desde el 29 de mayo de 931 hasta el año 934. Preci-
sar más la fecha se podría lograr considerando que las expediciones musulma-
La sucesión del rey Jimeno
nas contra los estados cristianos se realizaban normalmente hacia el verano:
Los reyes Sancho Garcés I y Jimeno Garcés tenian un hermano llamado recordemos que la campaña de Muez se desarrolló entre el día 4 de julio y
Iñigo Garcés: todos vivían el 1 de octubre de 921 27. Pero no sabemos si Iñigo el 16 de agosto de 920, mientras que la campaña de Pamplona de 924 se pro-
Garcés todavía existía el 29 de mayo de 931. En caso afirmativo, el problema
dujo entre el 10 de julio y el 1 de agosto siguiente 31.
de la sucesión se complicaba.
Un texto cronístico recogido por Al Makkari explica un poco confusamen- Es admisible pues que la proclamación de García Sánchez I como rey de
te lo ocurrido. Dice así: «Cuando falleció (Sancho hijo de García), rey de los Pamplona, con el consiguiente alejamiento de la reina Toda de la regencia, se
Vascones, se levantó con el poder su mujer Toda, y fue tutora del hijo del rey produjo durante el mes de julio-agosto del año 934. La nueva cronología que
difunto. Luego se sublevó contra Adderrahman III el año 325 (936-937). Y
atribuímos al reinado de García Sánchez I está absolutamente comprobada por
Abderrahman III atacó su país y arruinó las cercanías de Pamplona, y repitió
contra ella como antes las expediciones. Y antes de esto, el año 322 (933-934), la tradición cronística: el Initium regnum Pampilonam señala que tal monarca
atacó Ujchmt. Luego marchó a Pamplona, y le salió Toda a recibirle, y se reinó treinta y cinco años 32. Como García Sánchez I murió el día 22 de febrero
puso bajo su obediencia. Y entonces Abderrahman III colocó en el trono de del año 970 33, partiendo de los meses de julio-agosto de 934 habría reinado
Pamplona a un hijo de la reina, llamado García» 28. justamente treinta y cinco años, con unos pocos meses más.
Las noticias de Al-Makkari ordenadas cronológicamente quedarían así:
a) Muerte del rey Sancho Garcés I. En la serie de noticias transmitidas por Al-Makkarí quedaría por compro-
b) La reina Toda se alza con el poder, ejerciendo la tutoría sobre su hijo. bar la sublevación hecha por la reina Toda —o mejor por García Sánchez I—
c) Abderrahman III va a Pamplona el año musulmán 322 (933-934), la contra Abderrahman III, y la subsiguiente campaña de castigo realizada por
reina Toda se somete a Abderrahman III, y éste coloca en el trono pamplonés el califa el año de la hégira 325. Es sabido que el año 937 hubo una coalición
a García Sánchez I. de Ramiro II de León, García Sánchez I de Pamplona, y el gobernador musul-
d) Doña Toda —o quizás mejor su hijo García Sánchez I— se subleva
mán de Zaragoza Mohamed ben Hashim, contra la que fue Abderrahman III,
el año musulmán 325 (936-937) contra Abderrahman III, que como castigo
arruinó las cercanías de Pamplona. conquistando primero Calatayud, luego Zaragoza, y finalmente —según Ibn
Este texto, ya lo hemos visto, no es exacto para el año 925, pues la docu- Jaldún— llegó hasta tierras de Pamplona 34.
mentación no presenta a la reina Toda como regente. Pero podría serlo para el Con el traslado de la fecha del comienzo del reinado de García Sánchez I
momento de la muerte del rey Jimeno Garcés el día 29 de mayo de 931. se plantean nuevos problemas, que procuraré resolver en otra ocasión. Y el
Efectivamente, los escasos documentos conservados para este periodo con-
firman la regencia de Toda tras la muerte del rey Jimeno Garcés. El día 9 de problema surge al interpretar esta frase de los Anales de Pamplona: «Succes-
marzo de 933 el rey García Sánchez I y su madre la reina Toda confirmaban sit vero post eum nepus eius Garsea Sanzionis duodecimo etatis sue» 35. Garcia
al monasterio de San Pedro de Siresa la posesión del valle de Hecho 29. Y Sánchez I tenía doce años al suceder a su tío. Pero, cuándo: ¿en mayo de 931
ambos donaban la villa Unión al monasterio de San Martín de Albelda el 26 al morir Jimeno Garcés? ¿En julio-agosto de 934 al ser entronizado por Abde-
de junio siguiente 30.
31Cfr.José LACARRA, Expediciones musulmanas contra Sancho Garcés (905-925),
25 UBIETO ARTETA, Cartulario de Albelda, n.º 5, p. 24-28. en esta revista, I (Pamplona 1940), p. 55-67.
26 texto de la nota n.º 22. Posiblemente en el espacio roto no hubiese cifra algu- 32 El Initium regnum Pampilonam señala que "Item filius eius Garsea rex regnabit
na, pues entre el 10 de diciembre y el 29 de mayo pueden contarse los cinco meses que annos XXXV" (cfr. LACARRA, Textos, 259 n.º 2). Y a partir de aquí se repite la noticia con
se indican. frecuencia.
27 Cfr. UBIETO ARTETA, Cartulario de San Juan de la Peña, I, N.º 12, p. 43. 33 "Obiit era millessima VIII, VIII kalendas martias", en LACARRA, Textos, 255, n ° 8.
28 Debo esta versión a don Ambrosio Huici. Es conocida la que dio Gayangos a Go- 34 Cfr. E. LEVI-PROVENÇAL, España musulmana hasta la caido del califato de Córdoba,
VANTES, Diccionario, 240.
en "Historia de España dirigida por Menéndez Pidal", IV (Madrid 1950), p. 290-291.
29 Cfr. UBIETO ARTETA, Cartulario de Siresa, n.° 7, p. 25-27. 35 Vid. la nota n.º 21.
30 C f r . UBIETO ARTETA, Cartulario de Albelda, n.° 7 , p . 3 0 - 3 2 .
110

rrahman III? En el primer caso, habría nacido hacia el año 919; en el segundo,
hacia el año 922.
Tras la revisión realizada, la cronología para los primeros reyes de Pam-
plona durante la primera mitad del siglo X queda así:
Sancho Garcés I, 905 a 10 diciembre de 925.
Jimeno Garcés, 10 diciembre de 925 a 29 de mayo de 931.
Toda, regencia en favor de su hijo, 29 de mayo de 931 a julio-agosto
de 934.
García Sánchez I, julio-agosto de 934 a 22 febrero de 970.

IX

DOÑA ANDREGOTO GALINDEZ,

REINA DE PAMPLONA Y CONDESA DE ARAGON


Publicado en
"Actas del Primer Congreso Internacional del Pirineo". Zaragoza

La identificación de d o ñ a Andregoto Galíndez c o m o reina de P a m -


plona y madre de Sancho Garcés II Abarca es reciente. Todavía
Zurita, Blancas, Briz Martínez, el P. H u e s c a , L a F u e n t e y otros,
c r e í a n q u e el n o m b r e d e A n d r e g o t o G a l í n d e z q u e a p a r e c í a e n a l g u n o s
d o c u m e n t o s d e l s i g l o x c o r r e s p o n d í a al a b u e l o d e t a l m o n a r c a 1. A n -
dregoto Galíndez, para aquellos historiadores, era u n h i j o del conde
aragonés Galindo Aznar II y padre de d o ñ a Teresa Andregoto, esposa
de García Sánchez I, r e y de Pamplona. Así, l o s d o s n o m b r e s que
a t r i b u y e n los d o c u m e n t o s c o e t á n e o s a la e s p o s a d e l r e y n a v a r r o , al-
gunos de aquellos historiadores los identificaban como el nombre
y el a p e l l i d o , r e s p e c t i v a m e n t e 2. O l i v e r n o t ó t a l e q u i v o c a c i ó n 3.
R e c i e n t e m e n t e , c u a n d o e x h u m é u n a inédita dinastía real navarra,
e s t u d i é los p r o b l e m a s q u e p l a n t e a el r e i n a d o de G a r c í a S á n c h e z I
d e s d e el p u n t o d e v i s t a m a t r i m o n i a l , s o b r e t o d o e n su r e l a c i ó n con
la c r e a c i ó n d e la d i n a s t í a d e los r e y e s d e V i g u e r a 4. S e ñ a l é allí que
G a r c í a S á n c h e z I h a b í a s i d o a l z a d o al t r o n o (933-934) m e r c e d a la

1. Z U R I T A , Anales, lib. I, cap. V I I ; B L A N C A S , Comentarios de las Cosas de A r a -


gón (Zaragoza, 1578. traducción del P . Manuel H e r n á n d e z ) , p. 54; B R I Z M A R T Í N E Z ,
Historia de la fundación y antigüedades de San Juan de la Peña (Zaragoza, 1620),
318-319; A B A R C A , Los reyes de A r a g ó n ( M a d r i d - S a l a m a n c a , 1682-84), fol. 79 v.º;
P. H U E S C A , Teatro histórico de las iglesias del reyno de Aragón ( P a m p l o n a , 1807),
I X ; L A F U E N T E , Estudios críticos sobre la Historia y el Derecho de Aragón (Ma-
drid, 1884), 96.
2. P o r ejemplo, M O R E T , Anales del reino de Navarra (Tolosa, 1890), II, 6-7.
3. M. O L I V E R Y H U R T A D O , Discursos leídos ante la Real Academia de la His-
toria en la recepción pública de Don- ( M a d r i d , 1866), 35.
4. Vid. la página 109 de este libro.
114 115

i n t e r v e n c i ó n d e l c a l i f a c o r d o b é s A b d e r r a h m a n III, p r i m o h e r m a n o del d e s u c e d e r l e e n el c o n d a d o , o b i e n p o r m o t i v o s p o l í t i c o s , contrajo

monarca navarro, que hasta entonces habla estado bajo la tutoría s e g u n d o m a t r i m o n i o c o n la v i u d a d o ñ a S a n c h a , h i j a d e G a r c í a Ji-

d e su t í o y «baiulus» Jimeno Garcés. También indiqué que, según m é n e z , d e la q u e t u v o d o s h i j a s : doña Andregoto Galíndez y doña

l o s t e s t i m o n i o s d o c u m e n t a l e s c o n s e r v a d o s , el rey p a m p l o n é s Garcia B e l a s q u i t a G a l í n d e z 9. L o s d e r e c h o s de la c o r o n a c o n d a l , p o r causas

S á n c h e z I contrajo dos matrimonios: con doña Andregoto Galíndez, que n o conocemos, pasaron a doña Andregoto Galíndez, que pudo

q u e f u é m a d r e d e S a n c h o G a r c é s II A b a r c a , y c o n d o ñ a T e r e s a , que aportarlos a la sociedad conyugal.

f u é m a d r e de d o n R a m i r o , p r i m e r rey d e V i g u e r a . L a i n t e g r a c i ó n d e l c o n d a d o d e A r a g ó n e n el r e i n o de Pamplona,
s e g ú n Z u r i t a , se d e b e a q u e «el r e y G a r c i I ñ i g u e z [ d e b e l e e r s e Gar-
cía Sánchez]... casó c o n d o ñ a Urraca... que fué hija de Endregoto
Galíndez, h i j o del c o n d e Galindo Aznar [ I I ] . . . y c o n este matrimo-
Matrimonios de García Sánchez
n i o se j u n t ó el c o n d a d o d e A r a g ó n al r e i n o d e S o b r a r b e y Pamplo-
na» 10. B l a n c a s , e m p e ñ a d o e n a l a r g a r la lista d e r e y e s y c o n d e s ara-
El matrimonio de don García Sánchez II con doña Andregoto
goneses, casó a una hija de don Andregoto Galíndez con García,
Galíndez lo d o c u m e n t a un privilegio conservado e n el L i b r o de la
hijo de Sancho Abarca, colocándolos a principios del s i g l oIX11.
cadena del Ayuntamiento de Jaca: en el año 971, doña Andre-
X i m é n e z de Embún c r e e q u e a la m u e r t e del c o n d e Galindo Aznar,
g o t o G a l í n d e z , su h i j o S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a y la e s p o s a d e éste,
d o ñ a A n d r e g o t o G a l í n d e z « l l e v ó e n d o t e el c o n d a d o d e A r a g ó n a su
U r r a c a F e r n á n d e z , o f r e c i e r o n a S a n P e d r o d e S i r e s a la villa d e J a b i e -
m a r i d o G a r c í a S á n c h e z I, rey d e P a m p l o n a , c o n c u y a a l i a n z a vinie-
r r e d e M a r t e s 6.
ron a fundirse en u n o ambos estados» 12, s i e n d o d e la m i s m a opinión
El m a t r i m o n i o de G a r c í a S á n c h e z I c o n d o ñ a A n d r e g o t o Galíndez
Giménez S o l e r 13 y Lacarra 14. S e r r a n o y S a n z s o s p e c h a q u e el conde
d e b i ó o b e d e c e r a c a u s a s p o l í t i c a s . El c o n d e d e A r a g ó n Galindo Az-
a r a g o n é s m u r i ó d e 930 a 935, n o s u c e d i é n d o l e e n el c o n d a d o ninguno
n a r I I , c u y a s f e c h a s e x t r e m a s d e g o b i e r n o c o n o c i d a s s o n los a ñ o s 893
d e s u s h i j o s , y sí F o r t ú n J i m é n e z , q u e lo ve a p a r e c e r e n 947, d u r a n t e
y 922 7, m u e r t o antes que el rey de Pamplona Sancho Garcés I
el r e i n a d o d e G a r c í a S á n c h e z I 15. B a l l e s t e r o s repite parecidas pala-
( 9 0 5 - 9 2 5 ) 8, t u v o d e su p r i m e r a e s p o s a , la g a s c o n a doña Acibella, a
b r a s a las s u s c r i t a s p o r X i m é n e z de Embún e n u n a d e sus p á g i n a s 16,
d o ñ a T o d a , c o n d e s a de Ribagorza, a d o n R e d e m t u s , que f u é obispo,
p e r o s e g u i d a m e n t e c o n f u n d e al m a r i d o d e d o ñ a A n d r e g o t o , llamán-
y a d o n M i r ó n . Q u i z á d e s a p a r e c i d a su e s p o s a y la d e s c e n d e n c i a capaz
dolo Sancho Garcés 17.

D o ñ a A n d r e g o t o d e b i ó n a c e r , s e g ú n los p a r e n t e s c o s y é p o c a s que
5. Cfr. MAQQARI, II, 135, citado por GOVANTES, Diccionario geográfico-histórico
de España. Rioja (Madrid, 1846), 240.
6. Publ. Dámaso SANGORRÍN, El Libro de la Cadena del Concejo de Jaca (Za- 9. C f r . LACARRA, Textos, 224, n ú m s . 24 y 6.
ragoza, 1921), 17-19, que t r a e bibliografía. Publicado en TM, 2, n º . 9. 10. ZURITA, Anales, lib. I, cap. VII.
Los documentos del m o n a s t e r i o de San Millán de la Cogolla emitidos por el 11. BLANCAS, Comentarios, 54.
rey G a r c í a Sánchez I y su segunda esposa T e r e s a están confirmados por "Sancius 12. XIMÉNEZ DE EMBÚN, Ensayo histórico acerca de los orígenes de Aragón y
ipsius regis filius". Navarra (Zaragoza, 1878), 180.
7. Cfr. LACARRA, Textos navarros del Códice de Roda, en " E s t u d i o s de Edad 13. GIMÉNEZ SOLER, La Edad Media en la Corona de Aragón (Barcelona, 1944),
Media de la Corona de Aragón", I (Zaragoza, 1945), 244. pág. 7 4 .
8. L a Crónica de San Juan de la Peña (edic. de XIMÉNEZ DE EMBÚN, Zarago- 14. LACARRA, Orígenes del condado de Aragón (Zaragoza, 1945), 15.
za, 1876), dice en el cap. IX del texto a r a g o n é s : "E depues de la m u e r t da aquesti 15. SERRANO Y SANZ, Noticias y documentos históricos del condado de Riba-
rey F e r t u n y o Garcia, regnó en P a m p l o n a el rey Sancho Garcia, et en vida s u y a gorza hasta la muerte de Sancho Garcés III (Madrid, 1911), 196.
m u r i o en Aragón el comte Galindo". Sobre el valor histórico de la versión ara- 16. BALLESTEROS BERETTA, Historia de España y su influencia en la Historia
gonesa de tal f u e n t e vid. UBIETO ARTETA, Notas sobre la Crónica de San Juan Universal (Barcelona, 1944), II, 413.
de la Peña, en "Pirineos". VI (Zaragoza, 1950). 17. BALLESTEROS, Historia, I I , 428.
116 117

s e ñ a l a n las G e n e a l o g í a s d e R o d a , h a c i a el a ñ o 900. D e a h í q u e cuan- El m á s a n t i g u o testimonio probablemente s e g u r o que c o n o c e m o s , y


que p r e s e n t a el n o m b r e de d o ñ a T e r e s a c o m o reina de Pamplona,
d o c o n t r a j o m a t r i m o n i o c o n García, S á n c h e z I t u v i e s e b a s t a n t e más
es d e 943. E n e s t e a ñ o , d o n G a r c í a S á n c h e z I y d o ñ a T e r e s a some-
e d a d q u e su m a r i d o 18.
tieron al m o n a s t e r i o de San M i l l á n la villa d e Villar d e la Torre,
Este m a t r i m o n i o se r e a l i z ó , c u a n d o m á s p r o n t o , d e s p u e s d e 935,
c o n s u s h a b i t a n t e s y t é r m i n o s , f a c u l t a n d o a los v e c i n o s p a r a dejar
c u a n d o el r e y c o n t a s e c o n m á s d e t r e c e a ñ o s : poco después nacería
el v a s a l l a j e d e l c e n o b i o , o irse l i b r e m e n t e a o t r a p a r t e , si b i e n per-
el p r i m o g é n i t o , el f u t u r o S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a . Es f á c i l suponer
d i e n d o t o d a p r o p i e d a d r ú s t i c a y u r b a n a a f a v o r del m o n a s t e r i o emi-
a d o ñ a A n d r e g o t o c o n la suficiente a m b i c i ó n p a r a intervenir en los
lianense 22.
asuntos de Estado, llevados hasta entonces p o r la absorbente reina
A h o r a , G a r c í a S á n c h e z I c o n s i d e r a este m a t r i m o n i o , n o c o m o una
viuda doña T o d a 19. P r o b a b l e m e n t e e s t o , u n i d o al p a r e n t e s c o de am-
o f e n s a a los c á n o n e s s a g r a d o s , s i n o c o m o contraído con toda lici-
b o s c ó n y u g e s , h i z o q u e p r o n t a m e n t e se d i s o l v i e s e el d e s i g u a l matri-
tud, pues en otro documento denomina a su esposa doña Teresa
monio, pues García Sánchez I y doña Andregoto, c o m o descendientes
«legali c o n i u g e m e a » 23.
de García Jiménez, eran primos hermanos, según r e s a l t a el gráfico
a d j u n t o al final d e e s t e a r t í c u l o 20.

C o n e s t o se a p a r t a d e la c o r t e p a m p l o n e s a a d o ñ a A n d r e g o t o , que
Apartamiento de doña Andregoto
se r e t i r a a s u s p o s e s i o n e s .
P o c o d e s p u é s se g e s t i o n a el n u e v o m a t r i m o n i o del m o n a r c a . Los
L a c o n t i n u a d a i n f l u e n c i a d e d o ñ a T o d a y la a u s e n c i a d e mencio-
documentos de San Millán de la C o g o l l a citan insistentemente el
nes documentales de doña Andregoto nos h a c e suponer un aparta-
n o m b r e de la n u e v a reina, Tarasia 21. Es d i f í c i l p r e c i s a r la f e c h a de
m i e n t o d e la p r i m e r a e s p o s a d e G a r c í a S á n c h e z I d e la c o r t e pam-
este m a t r i m o n i o . Los p r i m e r o s d o c u m e n t o s correspondientes al rei-
p l o n e s a , a p a r t a m i e n t o q u e t e r m i n a c o n la m u e r t e d e l r e y (970), p u e s
n a d o de G a r c í a S á n c h e z I están m a l f e c h a d o s , pues presentan datas
al a ñ o s i g u i e n t e , d o ñ a A n d r e g o t o y su h i j o S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a ,
c o m p r e n d i d a s e n t r e l o s a ñ o s 920 y 929, c u a n d o t o d a v í a n o e r a rey.
a d e m á s d e la e s p o s a d e éste, c o n f i r m a b a n el ú n i c o d o c u m e n t o con-
servado de los que probablemente emitió la condesa heredera de
18. García Sánchez I t e n í a doce a ñ o s c u a n d o comenzó a r e i n a r ( C f r . L A C A R R A , Aragón 24.

Textos, 255, n ú m . 8).


D o ñ a A n d r e g o t o , d e s p u é s d e ser r e p u d i a d a p o r su e s p o s o García
19. L o s p r i m e r o s documentos, G a r c í a Sánchez I los e m i t i ó s i e m p r e con s u
m a d r e doña T o d a (Cfr. S E R R A N O , Cartulario de San Millán de la Cogolla (Ma- S á n c h e z I , d e b i ó a s e n t a r s e e n L u m b i e r , q u e lo h a b r í a r e c i b i d o pro-
drid, 1930), d o c u m e n t o s n ú m s . 16, 17, 19, 20, 21, 23, 24 y 25, que p r e s e n t a n f e c h a s b a b l e m e n t e c o m o d o t e , p u e s se e n c o n t r a b a d e n t r o del «territorium»
equivocadas.
d e P a m p l o n a . Allí, los n a t u r a l e s d e a q u e l l a s tierras, s i g u i e r o n con-
20. Cfr. L A C A R R A , Textos, 244, n ú m . 24; 234, n ú m . 10; 232, n ú m . 6.
21. Se cita a doña T e r e s a en los d o c u m e n t o s e m i l i a n e n s e s (Cfr. S E R R A N O , CAR- siderando a d o ñ a A n d r e g o t o c o m o reina. Una noticia histórica con-
tulario de San Millán, n ú m s . 18, 22, 32, 38 y 39). s e r v a d a e n el B e c e r r o d e L e i r e n o s i n d i c a q u e , s i e n d o S a n c h o Gar-
E n m i a l u d i d o t r a b a j o s o b r e los reyes de Viguera supuse que doña T e r e s a e r a cés II Abarca rey de Pamplona, doña Andregoto intervino para
de origen leonés o castellano. F r a y J u s t o P É R E Z DE U R B E L , en s u reciente a r t í c u l o
La conquista de la Rioja y su colonización en el siglo X, a p a r e c i d o en " E s t u d i o s r e d o n d e a r las p o s e s i o n e s d e la iglesia de S a n t a M a r í a y S a n Satur-
dedicados a Menéndez P i d a l " , I (Madrid, 1 9 5 0 ) . 5 1 5 , nota, s u p o n e q u e e r a h i j a n i n o d e L i s a b e . P o r m e d i a c i ó n de tal s e ñ o r a , d o ñ a O r i a y su m a r i d o
de R a m i r o II de León. E n tal caso, d o ñ a T e r e s a debió s e r h i j a de la a n ó n i m a L o p e B l a s c o n e s e n t r e g a r o n a tal iglesia la t i e r r a q u e anteriormente
esposa de R a m i r o II de León, s e ñ a l a d a por el Códice de Roda y d e n o m i n a d a
" T a r a s i a r e g i n a cognomento F l o r e n t i n a " por las adiciones de Pelayo a S a m p i r o
(Cfr. L A C A R R A , Textos, 2 3 8 , n ú m . 1 6 ) . U r r a c a , esposa de R a m i r o I I de León, e r a
22. Publ. S E R R A N O , Cartulario de San Millán, n ú m . 32.
h e r m a n a de (García Sánchez I de P a m p l o n a ( C f r . L A C A R R A , Textos, 2 3 6 , n ú m . 1 3 ;
23. Publ. S E R R A N O , Cartulario de San Millán, n ú m . 1 8 .
238, núm. 1 5 ) .
24. Cfr. documento aludido en la nota núm. 6.
118 119

h a b í a s i d o d e d o ñ a N u ñ a , a c a m b i o d e u n a v a c a c o n su b e c e r r o . El Problemas que p l a n t e a la n u -
d o c u m e n t o , que n o tiene f e c h a , aunque h a y a m o s de colocarlo entre lidad del primer matrimonio
el a d v e n i m i e n t o de S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a al t r o n o y la muerte
de d o ñ a A n d r e g o t o , f u é t e s t i f i c a d o p o r el s e ñ o r G a r c i a Fortuñones L a s e p a r a c i ó n d e G a r c í a S á n c h e z I y d o ñ a A n d r e g o t o , y el n u e v o

de Cabañas, sobrino s e g u n d o d e la r e i n a , y p o r o t r o s p e r s o n a j e s 25. m a t r i m o n i o d e a q u é l , p l a n t e a n u n p r o b l e m a i n t e r e s a n t e . Si d o ñ a An-


d r e g o t o es la h e r e d e r a del c o n d a d o d e A r a g ó n , ¿ c ó m o p a s a tal con-
La muerte de d o ñ a A n d r e g o t o , que nos serviría para precisar la
dado a manos de Sancho Garcés II Abarca? ¿Lo detenta García
c r o n o l o g í a d e la n o t i c i a h i s t ó r i c a c i t a d a , n o h a s i d o p r e c i s a d a toda-
S á n c h e z I d u r a n t e la m i n o r í a d e su p r i m o g é n i t o o d u r a n t e t o d o su
vía. Posiblemente debió acaecer hecho tan triste para la familia
reinado? ¿Lo sigue g o b e r n a n d o doña A n d r e g o t o ? ¿Lo legó doña An-
real d e n t r o d e l a ñ o 972, p u e s el día 14 d e j u l i o d e t a l a ñ o , Sancho
d r e g o t o a su h i j o a n t e s d e q u e f u e s e éste a l z a d o al t r o n o d e Pam-
G a r c é s I I A b a r c a y su e s p o s a d o ñ a U r r a c a F e r n á n d e z , h i j a del c o n d e
plona?
c a s t e l l a n o F e r n á n G o n z á l e z , o t o r g a r o n al m o n a s t e r i o d e S a n Millán
d e l a C o g o l l a la villa d e H u é r c a n o s c o n t o d o s sus t é r m i n o s y pro- S i n p r e t e n d e r s o l u c i o n a r el p r o b l e m a , y a q u e los d a t o s documen-

piedades, e x i m i e n d o a sus h a b i t a n t e s de los servicios reales y p a s á n - tales n o abundan, voy a aportar una serie de notas que pueden

d o l o s a d i c h o m o n a s t e r i o . El d o c u m e n t o p r e s e n t a v a r i a s f r a s e s que contribuir a resolverlo.

i n d i c a n u n a c o n t e c i m i e n t o l u c t u o s o r e c i e n t e e n la c o r t e d e Pamplo- La documentación de García Sánchez I copia generalmente el


n a ; la d o n a c i ó n se h i z o « p a r a q u e a h o r a y e n lo f u t u r o n o s l i b r e m o s nombre d e tres o b i s p o s : Teodomiro de Nájera, Bibas de Pamplona
d e las c a l a m i d a d e s d e t o d a s a d v e r s i d a d e s , y m e r e z c a m o s ser hechos y O r i o l de A r a g ó n 28. A u n q u e la c r o n o l o g í a de t a l e s d o c u m e n t o s n o es
participes del reino de los cielos», y « p o r el r e m e d i o saludable de m u y s e g u r a , la m e n c i ó n del p r e l a d o aragonés nos induce a pensar
nuestras almas y por sufragio de las almas de nuestros progeni- que desde sus p r i m e r o s momentos. García Sánchez I reinó e n el
tores» 26. c o n d a d o aragonés, pues d o n Oriol tuvo que c o n f i r m a r los privilegios
D o ñ a A n d r e g o t o , a n t e s d e m o r i r , d e b i ó h e r e d a r a sus familiares e m i t i d o s p o r la c a n c i l l e r í areal29.

c o n d i v e r s o s b i e n e s . Es d e s u p o n e r q u e la m a y o r p a r t e i r í a n a p a r a r Es i n t e r e s a n t e v e r q u e p o c o d e s p u é s del m a t r i m o n i o d e d o n G a r c í a
a m a n o s d e su h i j o . S a b e m o s , sin e m b a r g o , q u e a su s o b r i n a Andre- Sánchez I con doña Teresa (hacia 943), a p a r e c e e n la documenta-
goto, nieta de d o ñ a Belasquita y m a d r e del c o n d e de Navarra San- c i ó n del m o n a s t e r i o a r a g o n é s d e S a n J u a n d e la P e ñ a la s u s c r i p c i ó n
c h o S á n c h e z , le d e j ó a l g u n o s b i e n e s , p u e s c u a n d o e s t a s e ñ o r a donó d e u n d o n F o r t ú n J i m é n e z , c o n d e d e A r a g ó n , c o m o e n c a r g a d o d e la
al c e n o b i o d e S a n M i l l á n d e la C o g o l l a el m o n a s t e r i o d e S a n Salva- e d u c a c i ó n del f u t u r o rey d o n S a n c h o G a r c é s II Abarca. U n a dona-
d o r d e B e r n u é s , s i t o e n A r a g ó n , lo h i z o « p r o m e e a n i m e remedium c i ó n h e c h a (947) p o r la r e i n a v i u d a d o ñ a T o d a al m o n a s t e r i o d e S a n
et p e c c a t o r u m nostrorum requiem, et pro a n i m a ex avuncula mea J u l i á n d e L a b a s a l n o s d i c e q u e a q u e l c o n d e asistió a la c o n s a g r a c i ó n
regina d o m n a Endrigoto» 27. y confirmó la o b l a c i ó n real 30. Y otra donación del m i s m o año nos

28. Los documentos e m i l i a n e n s e s p r e s e n t a n f r e c u e n t e m e n t e los n o m b r e s de


estos tres obispos sin indicar la sede que rigen ( S E R R A N O , Cartulario de San Millán,
n ú m s . 16-25). P o s t e r i o r m e n t e , a T u d e m i r o de N á j e r a le sucede Benedicto (SERRA-
no, cartulario de San Millán, n ú m s . 22, 27, 30, 39 y 56, etc.). P a r a la identifica-
25. Publ. tal documento en apéndice. ción de la sede de T u d e m i r o vid. MORET, Anales, I, 376; II, 36, 48. P a r a la de
26. Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, n ú m . 59. Oriol vid. Crónica de San Juan de la Peña (edic. c i t a d a ) , p. 36.
27. Publ. I B A R R A , Documentos correspondientes al reinado de Sancio Ramírez 29. Cfr. S E R R A N O , Cartulario de San Millán, n ú m s . 16-24.
(Zaragoza, 1913), 99; S E R R A N O , Cartulario de San Millán, n ú m . 222. E s del 30. Publ. M A G A L L Ó N , Colección diplomática de San Juan de la Peña. Anexo de
año 1075. la "Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos", 1903-04, n ú m . X; y TM, 6, n º . 17.
121
120

e n el v i e n t r e . L a d i f u n t a r e i n a e s t a b a r o d e a d a d e h o m b r e s matados
i n d i c a q u e G a r c i a S á n c h e z r e i n a b a e n A l a v a y N á j e r a , m i e n t r a s quo
p o r los m u s u l m a n e s ; d e su v i e n t r e salía u n a m a n o d e n i ñ o . El n o b l e
d o n F o r t ú n era c o n d e de A r a g ó n 31. Al a ñ o s i g u i e n t e (948), o t r o do-
se a c e r c ó h a s t a el c a d á v e r d e la r e i n a y c o n gran cuidado extrajo
c u m e n t o r e s a l t a q u e e s t a f o r m a de g o b i e r n o se d e b i a a la m i n o r i d a d
del v i e n t r e u n n i ñ o v i v o , q u e e d u c ó e n su c a s a . A l c a b o d e u n o s a ñ o s ,
d e l p r i m o g é n i t o del m o n a r c a q u e se e d u c a b a e n A r a g ó n y e s t a b a al
los a r a g o n e s e s p r e c i s a r o n elegir rey; el n o b l e s a l v a d o r se presentó
f r e n t e d e l o s a s u n t o s d e l E s t a d o , b a j o la p r o t e c c i ó n y custodia del
a n t e la a s a m b l e a r e u n i d a , y, c o g i e n d o al n i ñ o e n t r e s u s p i e r n a s , lo
«baiulus» Fortún Jiménez 32.

mostró a la concurrencia. Los asambleístas acogieron al pequeño


como r e y , y, p o r q u e iba vestido de p a s t o r , lo d e n o m i n a r o n S a n c h o
Abarca 31.
Legendario nacimiento de
Este r e l a t o es, i n d u d a b l e m e n t e , de tipo épico popular, donde se
Sancho Garcés II Abarca
interpretan Ubérrimamente ciertos acontecimientos históricos. San-

La Crónica de San Juan de la P e ñ a (CP), recogiendo noticias c h o Garcés II Abarca, c u a n d o c o m e n z ó a reinar en P a m p l o n a (970)

l i t e r a r i a s p r o b a b l e m e n t e o r a l e s , c o l o c a a I ñ i g o A r i s t a e n la é p o c a d e t e n í a a l r e d e d o r d e t r e i n t a a ñ o s . P r o b a b l e m e n t e , la l e y e n d a recogida

Jimeno Garcés ( 9 2 5 - 9 3 3 ? ) y d i c e q u e los p a m p l o n e s e s , p o r instiga- e n C P es el ú l t i m o e s t a d i o d e la t r a n s f o r m a c i ó n d e u n a l e y e n d a é p i c a

gación del c o n d e de A r a g ó n , F o r t ú n Jiménez, eligieron rey a Iñigo alusiva al r e y S a n c h o Abarca en la q u e se a l u d e a la separación

Arista 33. C P i d e n t i f i c a y c o n f u n d e al r e y G a r c i a S á n c h e z I c o n G a r c í a d e sus p a d r e s G a r c í a Sánchez I y doña Andregoto, después de la

I ñ i g u e z , del q u e y a h a b í a r e l a t a d o su r e i n a d o e n el c a p í t u l o IV. S e - d e c l a r a c i ó n d e n u l i d a d d e m a t r i m o n i o , c o n la m u e r t e d e d o ñ a Iñiga

g u i d a m e n t e , C P c u e n t a q u e G a r c í a g o b e r n ó c o n su m a d r e d o ñ a T o d a , en un valle de tierras de Aibar — r e c o r d e m o s que doña Andregoto

y q u e el c o n d e d e A r a g ó n , F o r t ú n J i m é n e z , visitó el m o n a s t e r i o de v i v i ó a l g u n o s a ñ o s p o r esas t i e r r a s , d e s p u é s del r e p u d i o — . L a n e c e -

S a n J u a n d e la P e ñ a , h a c i e n d o d o n a c i ó n del m o n t e A b e t i t o . A ren- s i d a d d e la g e n t e q u e p r e c i s a un rey, r e s p o n d e a las g e s t i o n e s de

g l ó n s e g u i d o i n c l u y e el m i l a g r o s o n a c i m i e n t o de S a n c h o Garcés II Sancho Garcés II Abarca e n el c o n d a d o aragonés a partir de 947,

Abarca: cierto día u n n o b l e de A r a g ó n llegó a un valle de tierras según hemos indicado arriba. L a e d u c a c i ó n y e x h i b i c i ó n h e c h a por

de Aibar y e n c o n t r ó a la r e i n a doña Iñiga muerta de un lanzazo el magnate ante la asamblea hay que identificarla con la baylía
e j e r c i d a p o r el c o n d e F o r t ú n J i m é n e z d u r a n t e l o s p r i m e r o s a ñ o s del
f u t u r o r e y d e P a m p l o n a . Y los a n a c r o n i s m o s y e q u i v o c a c i o n e s d e a p e -
31. Publ. MAGALLÓN, Colección diplomática, n ú m . X I ; Y TM, 6, n º . 16.
l l i d o s p u e d e r e s p o n d e r a d e f e c t o d e la t r a n s m i s i ó n oral.
32. Publ. MAGALLÓN, Colección diplomática, n ú m . X I I . El documento dice:
" G a r t i a Sancionis rex in P a m p i l o n i a et in A r a g [ o ] n e , r e g n a n t e F o r t u n i o Sceme-
nonis et suo creato rege domno Sancio possidentes A r a g o n e " ; y TM, 6, n º . 18.
P a r a MORET (Anales, II, 30-31), Garcia Sánchez I encomendó a su p r i m o her-
m a n o F o r t ú n J i m é n e z la educación del i n f a n t e don S a n c h o p a r a que lo impusiese Los condes de Aragón
en las f o r m a s de gobierno del condado de Aragón.
XIMÉNEZ DE EMBÚN (Ensayo, 188) cree q u e García Sánchez I colocó a Sancho L a m e n c i ó n del c o n d e de A r a g ó n F o r t ú n J i m é n e z h a h e c h o pensar
G a r c é s Abarca al f r e n t e del condado aragonés, a n t e s de 948, p a r a sostener los
a algunos historiadores, quizá influidos por l a s listas c o p i a d a s por
e m p u j e s de los Tochibíes de Zaragoza.
Sin embargo, resalta y confirma c u a n t o he expuesto m á s a r r i b a la donación Blancas, q u e al c o n d e Galindo Aznar I I le s u c e d i e r o n su h i j o Ji-
de Abetito, que dice: "dedicata est ecclesia Sancti I o h a n n i s ab Ennecone episco-
po... C u m q u e t r a n s i s s e n t a n n i pene XXXª... contigit p e r v e n i r e ad a u r e s comitis
F o r t u n i o E x i m i n o n i s , qui t u n c in t e m p o r i b u s s u b r e g i m i n e regis Garcie Sancionis, 34. Crónica de San Juan de la Peña (edic. c i t a d a ) , cap. X I I .
filio de T o t a regina, p r e e r a t in A r a g o n e n s i p r o v i n t i a " (MAGALLÓN, Colección di- Cfr. M E N É N D E Z P I D A L , Romance del nacimiento de Sancho Abarca, en "Melanges
plomática, p. 47). El d o c u m e n t o es de 959. de Philologie r o m a i n e et d ' H i s t o i r e l i t t é r a i r e , o f f e r t à M. Maurice W i l l m o t t e " (Pa-
33. Crónica de San Juan de la Peña (edic. c i t a d a ) , cap. X. rís, 1910), 371-376.
Sobre este punto, con sus rectificaciones, ver las páginas 14-15 de este libro.
122 123

m e n o Galindez, y posteriormente don Blasco Jiménez y don Fortún la minoría del monarca. Después, en año también inseguro, pero

Jiménez, hijo y nieto respectivamente de Jimeno Galindez 35. Pero coetáneo o posterior al del matrimonio de García Sánchez I con

sabiendo que Galindo Aznar II fué c o n t e m p o r á n e o de S a n c h o Gar- doña Teresa, Fortún Jiménez aparece como «pincerna» dentro de

cés I (905-925), es t o t a l m e n t e inadmisible que u n biznieto del conde la c o r t e real 42. A p a r t i r de 943 se c i t a e n los d o c u m e n t o s emilianenses

a r a g o n é s p u d i e r a e s t a r al f r e n t e d e d i c h o E s t a d o e n 947. sin a ñ a d i r el t í t u l o de c a r g o alguno.

Además, las Genealogías de Roda, tan puntuales para dar los


p a r e n t e s c o s y listas f a m i l i a r e s , ú n i c a m e n t e nos dicen que Galindo
A z n a r I I t u v o d e su p r i m e r m a t r i m o n i o c o n la g a s c o n a d o ñ a A c i b e l l a Sancho Garcés II Abarca
a doña Toda, casada con Bernardo, conde de Ribagorza, y a Miro y el condado aragonés
y Redemtus. Y de su s e g u n d o matrimonio con doña Sancha, hija
de García Jiménez, tuvo a doña Andregoto y a doña Belasquita, que Es i n t e r e s a n t e ver q u e S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a c o m i e n z a a ci-
c a s ó c o n I ñ i g o L ó p e z d e Estigi 36. tarse como rey encargado de los a s u n t o s de Aragón precisamente
S e h a s u g e r i d o la i d e a d e q u e F o r t ú n J i m é n e z s e a p r i m o hermano a l r e d e d o r d e i o s a ñ o s e n los q u e G a r c í a S á n c h e z I contrae nuevo
del rey de Pamplona, como hijo de Jimeno Garcés, el «baiulus» m a t r i m o n i o . P o r o t r o l a d o , es t a m b i é n p o r e s t a é p o c a c u a n d o c o n -
(925-933?) de García Sánchez 37. Pero las aludidas Genealogías de firma por vez primera los documentos de su progenitor: así, el
Roda solamente d i c e n q u e el « b a i u l u s » Jimeno Garcés tuvo de su a ñ o 943, confirmó el p r i v i l e g i o p o r el q u e G a r c í a S á n c h e z I y doña
esposa S a n c h a a García Jiménez, S a n c h o Jiménez y a d o ñ a Dadildis. Teresa sometieron la villa de Villar de Torre y sus h a b i t a n t e s al
G a r c í a J i m é n e z m a t ó a su m a d r e e n L a g o r (Francia), y fué asesi- m o n a s t e r i o d e S a n M i l l á n d e la C o g o l l a , e s c r i b i e n d o e s t a s p a l a b r a s :
n a d o e n el v a l l e d e S a l a z a r . J i m e n o G a r c é s d e j ó u n h i j o ilegítimo, « S a n c i u s ipsius r e g i s f i l i u s c o n f i r m a n s » , q u e a n t e c e d e n a las d e su
probablemente García Jiménez 38. tutor, el «Sennor Furtun Scemenones» 43. Idénticas confirmaciones
Posiblemente, el c o n d e de Aragón Fortún Jiménez que aparece e n c o n t r a m o s e n p r i v i l e g i o s d e 946 44 y 947 45. E s t a es l a ú l t i m a men-
como «baiulus» de Sancho Garcés II Abarca haya que relacionarlo ción documental de los f o n d o s n a v a r r o s del cartulario emilianense
con los futuros «seniores» de Atarés, descendientes de un García del r e i n a d o d e G a r c í a S á n c h e z I. D e s d e este m o m e n t o , el venerado
Fortún que en 931 h a b í a levantado cerca de Jaca el castillo de monasterio entra dentro de la ó r b i t a del conde castellano Fernán
Atarés 39. G o n z á l e z y sus s u c e s o r e s , y n o v o l v e r e m o s a e n c o n t r a r documenta-
El c o n d e F o r t ú n J i m é n e z 40 a p a r e c e a n t e s d e 948 e n la documen- c i ó n n a v a r r a h a s t a el a ñ o 971, c u a n d o y a h a b í a c o m e n z a d o su r e i n a d o
t a c i ó n d e S a n M i l l á n d e la C o g o l l a c o m o « a r m i g e r » real en u n pri- Sancho Garcés II Abarca 46.

v i l e g i o d e 929, q u e p r e s e n t a la f e c h a e q u i v o c a d a 41, todavía durante El p r o b l e m a p l a n t e a d o e n el c o n d a d o a r a g o n é s a la m u e r t e del

35. BALLESTEROS, Historia de España, I I , 432.


42. SERRANO, Cartulario de San Millán, n ú m . 18.
36. LACARRA, Textos, 232, n ú m . 6 ; 244, n ú m . 24.
37. V i d . , p o r e j e m p l o , XIMÉNEZ DE EMBÚN, Ensayo, 188.
E n la m i s m a documentación de San Millán se cita un " F o r t u n i u s dux" (SERRA-
NO, Cartulario de San Millán, n ú m s . 16-21, 24-25), q u e u n a vez s e t i t u l a " d u x e t
38. LACARRA, Textos, 235-237, núm, 12-13.
abba" (SERRANO, Cartulario de San Millán-, n ú m . 18). Creo que es d i s t i n t a persona.
39. C f r . F r a y J u s t o PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor de Navarra (Ma-
43. SERRANO, Cartulario de San Millán, n ú m . 32.
d r i d , 1 9 5 0 ) , 58. 44. SERRANO, Cartulario de San Millán, n ú m . 38.
40. El conde F o r t ú n J i m é n e z a p a r e c e en los d o c u m e n t o s aludidos en las no- 45. SERRANO, Cartulario de San Millán, n ú m . 39.
t a s 30-32, y p o s t e r i o r m e n t e e n 959, p e r o con r e f e r e n c i a a hechos a n t e r i o r e s (MA- 46. SERRANO, Cartulario de San Millán, n ú m . 56. P a r a F e r n á n González y
GALLÓN, Colección diplomática, XIII). S a n M i l l á n v i d . PÉREZ DE URBEL, Historia del Condado de Castilla ( M a d r i d , 1945),
41. SERRANO, Cartulario de San Millán, n ú m . 23. 478 y ss.
125
124

A r a g ó n y sus c a s t i l l o s 51. También o b e d e c e a este p r o y e c t a d o matri-


c o n d e G a l i n d o A z n a r I I f u é el d e la f a l t a , p r o b a b l e m e n t e , d e hijos
monio la m e n c i ó n documental del reinado de G a r c í a Sánchez I y
varones capaces de suceder en el t r o n o . Desconocemos el derecho
de la b a y l í a d e J i m e n o G a r c é s q u e e n c o n t r a m o s e n t e s t i m o n i o s pro-
público aragonés regulador de la sucesión real a principios del
c e d e n t e s del a n t i g u o c o n d a d o aragonés 52.
s i g l o X, p e r o a la v i s t a d e lo d i s p u e s t o e n el t e s t a m e n t o d e R a m i r o I
Sancho Garcés I, G a r c í a Sánchez I y Jimeno Garcés aparecen
de A r a g ó n u n siglo m á s tarde 47, p e n s a m o s que d o ñ a A n d r e g o t o podía
sucesivamente como detentadores de la «potestas» del condado de
heredar el dominio del «regnum» para transmitirlo a un posible
Aragón c o m o tutores de d o ñ a A n d r e g o t o . Después del repudio ma-
sucesor, pero de n i n g u n a f o r m a p o d í a r e c i b i r la « p o t e s t a s » , p o r lo
trimonial de don García Sánchez I y doña Andregoto, aquél debió
que tendría que gobernar como una menor 48. De ahí que Galindo
seguir detentando la «potestas» del c o n d a d o de Aragón, en espera
Aznar II pensase en que doña A n d r e g o t o contrajese m a t r i m o n i o con
de que su primogénito alcanzase la mayoría de edad 53. Pero, al
u n h o m b r e d e s a n g r e real, c a p a z de d e t e n t a r la « p o t e s t a s » . E n a q u e -
c o n t r a e r el m o n a r c a p a m p l o n é s n u e v o m a t r i m o n i o , d e b i ó c r e a r una
llas circunstancias, nadie podía parecer mejor que el primogénito
situación jurídica c o m p l i c a d a c o n respecto a los d e r e c h o s y deberes
d e l r e y d e P a m p l o n a , E s t a d o q u e t e n d r í a g r a n a s c e n d i e n t e s o b r e los
que le c o n f e r í a su t u t o r í a s o b r e d o ñ a A n d r e g o t o y su primogénito
demás pueblos pirenaicos después d e sus l u c h a s victoriosas contra
S a n c h o G a r c é s A b a r c a , y a que a q u é l l o s d i m a n a b a n d e u n matrimo-
los m u s u l m a n e s 49. Así, antes de 925, se acordó el m a t r i m o n i o del
nio declarado nulo. Por otro lado, desde 943 aproximadamente 54,
n i ñ o G a r c í a S á n c h e z , f u t u r o rey de P a m p l o n a , c o n d o ñ a Andregoto,
Sancho Garcés Abarca a p a r e c e y a al f r e n t e del c o n d a d o aragonés,
h e r e d e r a d e l c o n d a d o d e A r a g ó n : p o r eso v e m o s q u e G a l i n d o A z n a r I I
b a j o la d i r e c c i ó n de un «baiulus»: hemos de pensar, pues, que la
solicita la c o n f i r m a c i ó n de S a n c h o G a r c é s I p a r a algunos documen-
e n t r e g a d e la « p o t e s t a s » del c o n d a d o n o se e f e c t u ó al l l e g a r d o n S a n -
tos emitidos en los ú l t i m o s años de su v i d a 50, mientras que otras
c h o a u n a e d a d d e t e r m i n a d a , s i n o e n los m o m e n t o s e n los q u e G a r c í a
f u e n t e s n o s dicen que S a n c h o Garcés I tomó todo el t e r r i t o r i o de
S á n c h e z I c o n t r a j o n u e v o m a t r i m o n i o c o n la r e i n a d o ñ a Teresa.
Los problemas planteados tienen enorme trascendencia para la
h i s t o r i a p i r e n a i c a del s i g l o X. S u s o l u c i ó n q u i z á s p r e c i s e u n a p o r t a -
47. R a m i r o I dispone en s u t e s t a m e n t o (1059) que, a f a l t a de h i j o s varones,
"si t a l e m a r i t o p o t u e r i n t d a r e ad filia mea T a r e s a cum c u i illa t e r r a posseant m i e n t o de datos que h o y n o tenemos. Sin e m b a r g o , utilizando sólo los
t e n e r e illos b a r o n e s ad i p s u m a t t e n d a n t cum ipsa honore et t e r r a , et si tale ma- a h o r a c o n o c i d o s , i n d i c a r é q u e m i p u n t o d e v i s t a a c e r c a d e la unión
r i t o non p o t u e r i n t illa d a r e ad uno d e m e a gente et radice quod meliore videt d e l c o n d a d o d e A r a g ó n y el r e i n o de P a m p l o n a e n el s i g l o x siguió
illos b a r o n e s d e m e a t e r r a , et l u r e a r b i t r i o est ad ipsum a t t e n d a n t c u m ipsa onore
este p r o c e s o : a n t e s d e m o r i r , G a l i n d o A z n a r I I a c o r d ó el matrimo-
et t e r r a " (IBARRA, Documentos correspondientes al reinado de Ramiro I, Zara-
goza, 1904, página 156; y TM, 9, pág. 179-180). n i o d e su h i j a A n d r e g o t o G a l í n d e z c o n el p r i m o g é n i t o del r e y S a n c h o
48. Sobre el derecho sucesorio en los E s t a d o s c r i s t i a n o s pirenaicos vid. RAMOS Garcés I de P a m p l o n a , matrimonio que, dada la escasa edad del
LOSCERTALES, La sucesión del rey Alfonso VI, en A H D E , X I I I (1936-1941), 69-76.
Sobre el de los occidentales vid. C. SÁNCHEZ ALBORNOZ, La sucesión al trono en
los reinos de León y Castilla, en "Boletín de la Academia A r g e n t i n a de L e t r a s " , 51. Sancho Garcés "cogió todo el t e r r i t o r i o de A r a g ó n con sus castillos"
XIV (1945), 33-124. (vid. LACARRA, Textos, 259; cfr. MORET, Anales, I, 355).
49. S o b r e el m o n a r c a de P a m p l o n a , f u t u r o suegro de doña Andregoto, vid. LA- 52. Cfr. documento publicado por MAGALLÓN, Colección diplomática núme-
CARRA, Expediciones musulmanas contra Sancho Garcés (905-925), en " P r í n c i p e ro IX (928); y TM, 6, nº. 14.
de Viana", I (1940), 40-70. 53. R a m i r o I ordena en s u t e s t a m e n t o (1059) q u e en caso de m o r i r su hijo
50. E s t o explicaría un documento de Galindo Aznar II, sin fecha, por el que m a y o r legítimo, le sucediese el hijo de éste, "et si in pauca e t a t e r e m a n s e r i t et
"pro t i m o r e Dei... e t pro m o r t e " dió a San Pedro de S i r e s a v a r i a s villas de su laxaverit, illum G a r s e a filio meo s e d e a t suo bagile et a b e a t illa t e r r a et h o n o r e
labranza. El conde p i d i ó al rey S a n c h o G a r c é s I que favoreciese al m o n a s t e r i o in bagolia usque ille abeat e t a t e pro tenere illa onore et illa t e r r a " (IBARRA, Do-
citado y que no lo i n j u r i a s e ( " E t ego depreco domno Sancione rege p r o p t e r dictam cumentos correspondientes al reinado de Ramiro I, 156); y TM, 9, pág. 177-178.
a n i m a m s u a m , u t sit a d i u t o r e m ad illum s a n c t u a r i u m . . . " ) . Publ. OLIVER, Discur- 54. Los p r i m e r o s testimonios documentales conocidos son de 947 (cfr. los ci-
sos, 118-119, a p é n d . 17; y TM, 2, n º . 5. tados en las notas 31-32).
126

i n f a n t e G a r c i a Sánchez, tardarla varios años en consumarse. Muerto

DE LOS REYES DE PAMPLONA Y DE LEON Y CONDES DE ARAGON ALUDIDOS EN EL TEXTO


el c o n d e a r a g o n é s y c e l e b r a d o s l o s e s p o n s a l e s , d o ñ a A n d r e g o t o h e r e d a
el d o m i n i o d e l « r e g n u m » , m i e n t r a s q u e la « p o t e s t a s » la o s t e n t a S a n -
cho Garcés I como tutor de aquélla. P o c o m á s tarde, muere a su
vez S a n c h o G a r c é s I (925), q u e f u é s u c e d i d o por Jimeno Garcés y
G a r c í a S á n c h e z I, c o n j u n t a m e n t e , h a s t a q u e e n 933-934 i n t e r v i n o el
c a l i f a d e C ó r d o b a A b d e r r a h m a n I I I p a r a c o l o c a r e n el t r o n o d e P a m -
p l o n a a s u p r i m o h e r m a n o G a r c í a S á n c h e z I, e l i m i n a n d o al « b a i u l u s »
Jimeno Garcés. En fecha imprecisa se c o n s u m a el m a t r i m o n i o de
García Sánchez y doña Andregoto, y nace Sancho Garcés Abarca,
q u e d e b e r í a h e r e d a r , c u a n d o f u e s e m a y o r d e e d a d , la « p o t e s t a s » d e l
condado de A r a g ó n , supuesto el c a s o que los principios jurídicos
r e l a t i v o s a la s u c e s i ó n e n el t r o n o , d u r a n t e el s i g l o x , s e a n l o s m i s m o s
q u e r e g u l a r o n la s u c e s i ó n d e R a m i r o I d e A r a g ó n u n s i g l o m á s t a r d e .
G a r c í a S á n c h e z I, p o r m o t i v o s n o b i e n c o n o c i d o s , aunque podemos
sospechar que basados e n la c o n s a n g u i n i d a d d e los contrayentes,
r e p u d i ó a s u e s p o s a d o ñ a A n d r e g o t o , p a r a c a s a r s e h a c i a el a ñ o 943
con la leonesa d o ñ a Teresa. A partir de este m o m e n t o , la tutoría
e j e r c i d a p o r G a r c í a S á n c h e z s o b r e el i n f a n t e d o n S a n c h o y la « p o -
testas» s o b r e el c o n d a d o d e A r a g ó n , s e g ú n p a r e c e , c a r e c í a n d e b a s e
legal; p o r e s o el r e y d e P a m p l o n a c o l o c a a su h i j o b a j o l a t u t o r í a
d e l c o n d e F o r t ú n J i m é n e z , q u e e j e r c e al m i s m o t i e m p o la « p o t e s t a s »
sobre el c o n d a d o . Años m á s tarde, S a n c h o Garcés Abarca, cuando
a l c a n z ó la m a y o r í a d e e d a d , e j e r c i ó e s t a « p o t e s t a s » 55, que completó
c o n el d o m i n i o d e l « r e g n u m » , si b i e n n o s a b e m o s d e l i m i t a r el m o -
m e n t o e n q u e o c u r r i ó e s t o , si al a l c a n z a r S a n c h o A b a r c a la m a y o r í a
d e e d a d , o d e s p u é s d e m o r i r su m a d r e d o ñ a A n d r e g o t o e n 972. E n
cualquiera de ambos casos, el c o n d a d o aragonés se i n t e g r a e n el
reino de Pamplona, permaneciendo unidas estas tierras hasta d e s -
p u é s d e l a m u e r t e d e S a n c h o el M a y o r .

PARENTESCO
55. El documento citado en la n o t a 6 dice: " r e g n a n t e Sancio G a r s e a n i s et
U r r a c a regina in Aragone et Pampilonia et Degio".
128

Apéndice

[970 - 972]
La reina doña Andregoto interviene ante doña Oria y su marido Lope B l a s -
cones para que entreguen a la iglesia de Santa María y San Saturnino
de Lisabe una tierra, a cambio de una vaca con su becerro.

— A. G. N., Becerro de Leire, p. 214.


— C i t a M O R E T , Anales, I I , 59 '

[ S ] u b C h r i s t i n o m i n e et e i u s g r a t i a . H e c est n o t i c i a c a r t u l a t e s t a m e n t i
d e illa t e r r a d e d o n n a N u n i a q u e est i n t e r illo o r t o m a i o r e e t illo m o l i n o
e t findet illa t e r r a d e L i s a b e p e r m e d i u m et t e n e t illo u n o c a p o d e illa l i m i t e
d e illo o r t o d e d o n a N u n n i a u s q u e finget in S a r r e s a z o , r e g n a n t e a u t e m r e x
S a n c i o G a r s e a n e s in P a m p i l o n i a et s u a g e n i t o r e r e g i n a d o n n a E n d e r g o t o
in L u m b e r r i . P e t i b i t e r g o r e g i n a d o n n a E n g r e g o t o ipsa t e r r a q u o d s u p r a MONARCAS N A V A R R O S OLVIDADOS:
s c r i p s i m u s a d n e t a d e d o n n a N u n i a d o n n a A u r i a et a d v i r e i u s L o p e B l a s -
c o n e s , q u i e u m t e n e b a n t . P l a c u i t a d r e g i n a u t d o n a s s e n t illa t e r r a a d L i s a b e LOS REYES DE VIGUERA
et a d v o l u n t a r o n d o n n a A u r i a et v i r e i u s L o p e B l a s c o n e s et p e r c o n s i l i o
d e r e g i n a m i s e r u n t illa t e r r a a d S a n c t a M a r i a et S a n c t i S a t u r n i n i d e L i s a b i .
E g o a u t e m I o h a n n e s q u a s i a b b a q u i e r a m in L i s a b i i n illis d i e b u s , e g o c u m
f r a t r e s m e o s d e d i m u s u n a b a c c a c u m s u o b e z e r r o a d L o p e B l a s c o n e s et a d
s u a u x o r e d o n n a A u r i a e t r e c o l l i g i m u s illa t e r r a a d L i s a b i s i n e ulla q u e r e l l a .
R e g i n a domino E n d e r g o t o p e r c u i u s c o n s i l i u m f u i t f a c t a ista c a u s a t e s t i s
[signo], G a r s e a F o r t u n i o n e s d e C a p a n a s t e s t i s , p r e s b i t e r F a l c o n t e s t i s [sig-
no], X e m e n M i r o n e s t e s t i s , I o h a n n e s G a r b i s s o n e s d e L u m b e r r i et M u n i o
B l a s c o n e s et M u n i o B l a s c o n e s q u i f u e r u n t in i s t o m e r c a t o t e s t e s s u n t , et
totos vicinos de L u m b e r r i testes sunt. E g o I o h a n n e s abba m a n u p r o p r i a
r o b o r a v i et t e s t i s f u i .
Publicado en
"Hispania", 10 (Madrid 1950), páginas 3-24.

L o s o r í g e n e s del r e i n o de N a v a r r a y del c o n d a d o de A r a g ó n
son o b j e t o de n u m e r o s o s estudios, publicados recientemente. La
d i v e r s i d a d d e o p i n i o n e s y p a r e c e r e s e m i t i d o s i n d i c a n q u e el p r o -
b l e m a e s t á t o d a v í a p o r r e s o l v e r ( 1 ) . Y la h i s t o r i a d e e s t o s a n t i -
g u o s E s t a d o s p i r e n a i c o s t a m p o c o e s b i e n c o n o c i d a , p u e s la s e r i e
de r e y e s y c o n d e s , a n t e r i o r e s a S a n c h o el M a y o r , e s i n s e g u r a y
q u i z á a l g ú n día s e a a u m e n t a d a .
E n este breve artículo v o y a reseñar unas notas sobre deter-
minada dinastía real navarra p o c o conocida. Mas, antes de pasar
adelante, notaré que los reyes o condes pirenaicos lo son de los
p a m p l o n e s e s , de l o s a r a g o n e s e s , etc., y n o d e N a v a r r a , o d e A r a -
gón, c o n c e p t o s m á s modernos. L a idea de N a v a r r a no aparece

(1) Los p u n t o s de vista m á s i n t e r e s a n t e s h a n sido expuestos, c o e t á n e a


e independientemente, por don José M a r í a L a c a r r a (Textos navarros del
Códice de Roda, en "Estudios de E d a d Media de la Corona de A r a g ó n " , 1,
193-284) y F r a y J u s t o P é r e z de Urbel (Relaciones entre los Reyes de Na-
varra y los Condes de Castilla, P a m p l o n a , 1945). P o s t e r i o r m e n t e , don Claudio
Sánchez Albornoz h a estudiado t a n i n t e r e s a n t e p r o b l e m a desde u n nuevo
p u n t o de v i s t a en su t r a b a j o titulado La auténtica batalla de Clavijo, en
"Cuadernos de H i s t o r i a de E s p a ñ a " (Buenos Aires, 1948), págs. 94-139.
Sobre A r a g ó n vid. J o s é M a r í a L a c a r r a : Orígenes del Condado de Aragón
(Zaragoza, 1945).
132 133

g r e s o s del r e y S a n c h o G a r c é s ( 9 0 5 - 9 2 5 ) r e s p o n d i e r o n l o s m u s l i m e s
en el c a m p o h i s t ó r i c o h a s t a d e s p u é s d e a l g u n o s s i g l o s , y enton-
c o n u n a s e r i e d e e x p e d i c i o n e s de c a s t i g o , y a a l u d i d a s . Posterior-
ces, a ñ o 1087, q u e d a v i n c u l a d a a un t e r r i t o r i o f o r m a d o p o r las
m e n t e , l a s l u c h a s c o n t i n ú a n y l o s c o r d o b e s e s i n t e r v i e n e n en l o s
t i e r r a s s i t a s al S u r de la M o n t a ñ a y al N o r t e del r i o E g a , te-
p r o b l e m a s i n t e r n o s del r e i n o p i r e n a i c o . A s í , en 9 3 3 - 9 3 4 , Abde-
niendo c o m o ciudades m á s importantes a Pamplona y Estella,
r r a h m a n III l l e g ó h a s t a P a m p l o n a , y d o ñ a T o d a , v i u d a d e S a n c h o
q u e d a n d o T a f a l l a f u e r a d e lo q u e p o r a q u e l l o s d í a s se l l a m ó " C o n -
G a r c é s y m a d r e del i n f a n t e G a r c í a S á n c h e z , p e n s a n d o en su v e n -
d a d o de N a v a r r a " ( 2 ) . S a b i d o es, p o r o t r o l a d o , q u e e n el s i g l o XII
g a n z a c o n t r a el " b a i u l v s " J i m e n o G a r c é s , le r i n d i ó o b e d i e n c i a . E l
los tudelanos, según resalta un documento, no se consideraban
o m e y a c o l o c ó en el t r o n o al i n f a n t e d o n G a r c í a — e l G a r c í a S á n -
navarros (3).
c h e z q u e o c u p a el t r o n o h a s t a 9 7 0 — , y d e s p u é s se d i r i g i ó h a c i a
tierras de Alava (5). Para comprender esta intromisión, así
A p r i n c i p i o s del s i g l o X, l o s p a m p l o n e s e s del r e y S a n c h o G a r - como otras que enumeraremos, no debemos olvidar que Abde-
c é s ( 9 0 5 - 9 2 5 ) , i m p e l i d o s p o r la s a v i a y el e m p u j e de la n u e v a d i - rrahman III era sobrino carnal de la r e i n a d o ñ a T o d a y , por
nastía que acababa d e o c u p a r el t r o n o , se p r e c i p i t a b a n p o r la lo tanto, primo hermano del rey don García Sánchez (6).
R i o j a y c o n q u i s t a b a n N á j e r a y V i g u e r a ( 9 2 0 ) , y , c o n ellas, u n a s Cuando pocos años más tarde rompió doña Toda, en nom-
t i e r r a s q u e e s t á n a g r u p a d a s e n d o s r e g i o n e s n a t u r a l e s : la c u e n c a bre de su hijo, los pactos suscritos, Abderrahman III volvió
del N a j e r i l l a y la del I r e g u a , c o n N á j e r a y V i g u e r a , respectiva- a e n t r a r e n el r e i n o iruñés en s o n de g u e r r a , o b l i g a n d o a f i r m a r
mente, c o m o ciudades m á s importantes (4). la p a z a la r e v o l t o s a r e i n a ( 7 ) . Sin e m b a r g o , c o n o c a s i ó n de l o s
M i l i t a r m e n t e , e n a q u e l e n t o n c e s , V i g u e r a e r a la m á s intere- t r i u n f o s c o n t r a l o s m u s u l m a n e s , o b t e n i d o s p o r R a m i r o II de L e ó n
sante. N á j e r a estaba confinada por territorios pamploneses y cas- e n S i m a n c a s ( 9 3 9 ) , b a j a r o n l o s g u e r r e r o s del r e y G a r c í a S á n c h e z
t e l l a n o s , m i e n t r a s q u e V i g u e r a h a c í a f r e n t e a l o s m o r o s de T u - hasta Medinaceli, cuartel general cordobés de la F r o n t e r a del
dela y Zaragoza y a los de Córdoba. Basta r e c o r d a r que pasaba M e d i o , e i n f l i g i e r o n un f u e r t e d e s c a l a b r o a l o s f u g i t i v o s . Según
p o r V i g u e r a la c a l z a d a r o m a n a q u e i b a d e s d e N u m a n c i a ( G a r r a y ) c u e n t a un c r o n i s t a , la r e i n a d o ñ a T o d a b l a n d í a u n a e s p a d a en
a la a c t u a l L o g r o ñ o , y q u e e s t e c a m i n o , j u n t a m e n t e c o n el q u e m e d i o del c o m b a t e m i e n t r a s a l e n t a b a a l o s s u y o s ( 8 ) .
unía O s m a con Tudela, p o r T a r a z o n a , era utilizado p o r los m u - H a y , pues, una mediatización cordobesa en el c o m i e n z o del
sulmanes andaluces en sus expediciones contra los pamploneses. r e i n a d o d e G a r c í a Sánchez, s o s t e n i d a c o n i n c u r s i o n e s esporádi-
Recordamos, a título de ejemplo, que A b d e r r a h m a n III utilizó cas (9), m a s no aceptada por los pamploneses.
a q u e l l a r u t a c u a n d o r e g r e s ó d e la c a m p a ñ a de M u e z ( j u l i o de 9 2 0 ) .

(5) C f r . Maqqari, II, 135, citado por G o v a n t e s : Diccionario, 240. Hemos


E n l o s p r i m e r o s a ñ o s del s i g l o X, l a s r e l a c i o n e s d e l o s p a m - de a d v e r t i r que las noticias t o m a d a s de M a q q a r i a t r a v é s de G o v a n t e s no
las e n c o n t r a m o s en la edición d e Gayangos.
ploneses con los califas de Córdoba f u e r o n tirantes. A los pro-
(6) C f r . L a c a r r a : Textos navarros del Códice de Roda, 231, n ú m . 5.
(7) C f r . Maqqari, II, 135, citado p o r G o v a n t e s : Diccionario, 240.
(2) C f r . A. Ubieto A r t e t a : Homenaje de Aragón a Castilla por el Con- (8) C f r . F r a y J u s t o Pérez de U r b e l : Relaciones, 15, y bibliografía allí
dado de Navarra, en "Estudios", III, 16-26. citada.
(3) C f r . Y a n g u a s y M i r a n d a : Diccionario de Antigüedades, II, 464. (9) E n 948 f u e r o n derrotados los cristianos en A r t a k ' i r a , que F a g n a n
(4) Sobre el r e y Sancho G a r c é s I y sus conquistas, vid. J o s é M a r í a s u g i e r e identificar con A r t a c o z o A r t a r i a i n , c e r c a de P a m p l o n a (Iben-
L a c a r r a : Expediciones musulmanas contra Sancho Garcés (905-925), en A d h a r i : Histoire de d ' A f r i q u e et de d ' E s p a g n e intitulée Al-Bayano'l-Mogrib,
" P r í n c i p e de Viana", I (1940), 41-70.
134 135

r a d a m e r c e d a una p o l í t i c a c e r t e r a . A s í , c u a n d o l o s cordobeses
o t r a f a c e t a d e tal m e d i a t i z a c i ó n , a h o r a v e n t a j o s a p a r a l o s iru-
reclamaban en 960 al c o n d e Fernán González, prisionero de G a r -
ñ e s e s , e s la a y u d a p r e s t a d a p o r el c a l i f a a su tía f r e n t e a l a s p r e -
c í a S á n c h e z , la c o r t e c r i s t i a n a e v i t a la e n t r e g a , o r g a n i z a n d o un
t e n s i o n e s c a s t e l l a n a s . A s í , e n 958, la r e i n a d o ñ a T o d a , d e s p u é s d e
s u c e s o q u e t i e n e un e l e v a d o t i n t e p o é t i c o : la p r i n c e s a d o ñ a U r r a c a
s u v i a j e i m p e t r a t o r i o a C ó r d o b a , c o n s i g u e c o l o c a r e n el t r o n ó de
l i b e r a al c o n d e c a s t e l l a n o , b a j o p r o m e s a d e m a t r i m o n i o , y se e n c a -
L e ó n a S a n c h o e l C r a s o , s u n i e t o , e n v e z del c a n d i d a t o p r e s e n t a d o
m i n a c o n él a s u s E s t a d o s (11).
y d e f e n d i d o p o r el c o n d e c a s t e l l a n o F e r n á n G o n z á l e z . U n a v e z l o -
Hay u n o s a ñ o s d e t r a n q u i l i d a d h a s t a q u e o c u p a el califato
g r a d a s s u s a p e t e n c i a s , la m a q u i a v é l i c a r e i n a n a v a r r a y su h i j o
H i x e m II (976-1008 y 1009-1012). Aprovechando la m i n o r í a de
don García Sánchez rompieron los tratados suscritos, y los cor-
H i x e m II, el r e y S a n c h o G a r c é s II A b a r c a , s u c e s o r d e su p a d r e
dobeses, g o b e r n a d o s a h o r a p o r A l h a k e m II (961-976), invadieron
García Sánchez, ayudó al c o n d e castellano Garci-Fernández, y
n u e v a m e n t e las t i e r r a s c r i s t i a n a s y c o n q u i s t a r o n C a l a h o r r a , o b l i -
j u n t o s c o r r i e r o n l a s t i e r r a s de A t i e n z a y G u a d a l a j a r a , y e n d o l u e g o
g a n d o al m o n a r c a a f i r m a r la p a z ( 1 0 ) . Q u i z á u n a c l á u s u l a de
a C o v a r r u b i a s p a r a f u n d a r ( 9 7 8 ) el i n f a n t a d o f a m o s o ( 1 2 ) . S e g ú n
l o s t r a t a d o s f i r m a d o s o b l i g a s e la e n t r e g a de A u r o r a — " l a rubia
Moret, A l m a n z o r e n v i ó seguidamente (979) a su h i j o A b d e l m e l i k
v a s c o n g a d a S u b h " — , m a d r e d e l o s ú n i c o s h i j o s q u e t u v o el g r a n
c o n t r a l o s p a m p l o n e s e s , c o n s i g u i e n d o la s u m i s i ó n y la p a z (13).
A l h a k e m I I y m u j e r i n f l u y e n t e , j u n t o c o n A l m a n z o r , d u r a n t e el
La paz firmada p o r l o s c o n t e n d i e n t e s o b l i g ó a S a n c h o G a r c é s II
g o b i e r n o d e H i x e m II. U n a v e z m á s iba a c o r r e r p o r las v e n a s
A b a r c a a e n t r e g a r u n a d e s u s h i j a s c o m o e s p o s a a A l m a n z o r el
c a l i f a l e s la s a n g r e d e u n a c r i s t i a n a y , a la vez, n a v a r r a .
a ñ o de la H é g i r a 3 7 0 (a. J. C. 1 7 j u l i o 9 8 0 - 7 j u l i o 9 8 1 ) ( 1 4 ) , c e l e -
L a i n f l u e n c i a m u s u l m a n a en P a m p l o n a es c o m b a t i d a y a m i n o - b r á n d o s e la b o d a el día d e A ñ o N u e v o , f e s t i v i d a d q u e l o s m o r o s
e s p a ñ o l e s d e n o m i n a b a n el J a n e i r o o el N e u r u z ( 1 5 ) . D e e s t e m a -
t r a d u i t et a n n o t é e p a r E. F a g n a n (Alger, 1904), II, 357 y n o t a 2). Y a u n
t r i m o n i o , h a c i a 986, n a c i ó u n v á s t a g o q u e r e c i b i ó el n o m b r e de
es posible que h a c i a 950 hubiese o t r a expedición p o r t i e r r a s n a v a r r a s y
r i o j a n a s (Cfr. M o r e t : Anales, edic. 1890, II, 35-36). Abderrahman; posteriormente fué declarado presunto heredero
(10) E l año 963 A l h a k e m II dirigió p e r s o n a l m e n t e u n a expedición con- d e H i x e m II, c o n s i g u i e n d o g a n a r la a n t i p a t í a del p u e b l o y ha-
t r a S a n E s t e b a n , que F a g n a n identifica con San E s t e b a n de Lerín (Iben- c i e n d o e x c l a m a r a un p o e t a c o n t e m p o r á n e o e s t o s v e r s o s , q u e n o s
A d h a r i : Histoire, II, 389). Dos p á g i n a s antes, dice I b e n - A d h a r i que " A l h a -
ha conservado Ibn-al-Allat:
k e m II hizo una c a m p a ñ a c o n t r a el país cristiano, donde conquistó n u m e -
rosos castillos f u e r t e s y ciudades i m p o r t a n t e s . Volvió victorioso, c a r g a d o de
"Ibn-Dzacwan e Ibn-Bord han herido la religión de una manera inaudita.
botín y llevando cautivos". S e g ú n u n f r a g m e n t o de Maqqari, II, 159, a d u -
Se han vuelto contra el Dios de la verdad,
cido por G o v a n t e s (Diccionario, 244), el a ñ o 964-965, Gálib, general de Al-
puesto que han declarado al nieto de Sancho heredero del trono" (16).
h a q u e m II, t o m ó C a l a h o r r a ; y al año siguiente, 965-966, el m i s m o caudillo
hizo u n a c o r r e r í a por Alava. E l a ñ o 972 s u f r i ó don R a m i r o de V i g u e r a u n a s
(11) Vid. F r a y J u s t o P é r e z de U r b e l : Relaciones, 25-26, e Historia del
h e r i d a s en la b a t a l l a de E s t e r c u e l y m u r i e r o n J i m e n o F o r t ú n , I ñ i g o Veláz-
Condado de Castilla, 569-584.
quez e I ñ i g o Galíndez. Quizá el mismo r e y Sancho G a r c é s II A b a r c a cayese
(12) Vid. F r a y J u s t o P é r e z de U r b e l : Relaciones, 27.
prisionero, p u e s sabemos que Jimeno, su hermano, estuvo como rehén en
(13) M o r e t : Anales, edic. 1890, II, 72.
poder de los m u s u l m a n e s .
(14) C f r . C o d e r a : Mélanges de la Faculté Orientale de la Université
L o s cristianos firmaron paces con los m u s l i m e s (vid., por ejemplo,
Saint Joseph (Beyrouth), en B A H , L I I (1908), 534-535, n o t a 2.
Maqqari, edic. Gayangos, II, 166) y enviaron f r e c u e n t e s e m b a j a d a s a Cór-
(15) S i m o n e t : Historia de los mozárabes de España (Madrid, 1897-
doba. Conocemos la p r e s e n c i a de pamploneses en la capital califal en a g o s t o
1903), 618.
de 971, o c t u b r e de 972 y s e p t i e m b r e de 973 (Cfr. C o d e r a : Embajadas de
(16) D o z y : Recherches sur l'histoire et la l i t t é r a t u r e de l ' E s p a g n e pen-
príncipes cristianos en Córdoba en los últimos años de Alhaquem II, en
dant le moyen age (París-Leyde, 1881, 3.ª edic.), I, 190-191 y 189.
B A H , XIII (1888), 457-460.

1
136
137

La sumisión de Pamplona ante Córdoba es tal, que en el


n o h a b e r c o m e n z a d o p o r ahí, y d e s p u é s p r e p a r ó r á p i d a m e n t e la
a ñ o 9 9 2 el r e y S a n c h o A b a r c a s o l i c i t ó p e r m i s o p a r a v i s i t a r a su
guerra santa; pasó revista a sus s o l d a d o s de todas p r o c e d e n c i a s
h i j a en la c o r t e califal, donde f u é recibido p o m p o s a m e n t e p o r una
y s a l i ó a c a m p a ñ a . C u a n d o l l e g ó c e r c a del h i j o de S a n c h o (léase,
c o m i t i v a e n la q u e f i g u r a b a s u n i e t o , l l a m a d o p o r l o s m u s u l m a n e s
G a r c í a ) , que reunía sus guerreros, un g r a n t e m o r invadió a los
Abderrahman Sanchol (17). cristianos, y éste se apresuró a dirigir una carta, preguntándole
La i n t e r v e n c i ó n d e A l m a n z o r e n P a m p l o n a y el e s p í r i t u de la f a l t a q u e h a b í a c o m e t i d o , j u r a n d o , a d e m á s , d e la m a n e r a m á s
este reino durante su gobierno está reflejado perfectamente en f o r m a l , que n o e r a c u l p a b l e , ni se h a b í a s e p a r a d o d e l c a m i n o d e
un f r a g m e n t o de E l - F a h t ' b e n K h a k ' a n , aducido por Iben-Adhari, la o b e d i e n c i a . L o s p o r t a d o r e s del m e n s a j e f u e r o n s e v e r a m e n t e a c o -
q u e c o n f u n d e a S a n c h o A b a r c a c o n su p a d r e G a r c í a S á n c h e z . D i c e g i d o s : " V u e s t r o señor, les f u é dicho, m e ha g a r a n t i z a d o q u e n o
así, t r a d u c i d o libremente: q u e d a e n su p a í s ni c a u t i v o ni c a u t i v a m u s u l m a n e s , d e la m i s m a
" U n o de los enviados de A l m a n z o r , que visitaba frecuentemente f o r m a q u e n o l o s h a y e n el b u c h e d e u n a v e d e r a p i ñ a . L u e g o h e
los países del N o r t e , se dirigió j u n t o a García (léase, Sancho), sabido que todavía h a y una anciana en tal iglesia, y t e n g o al
s e ñ o r del p a í s v a s c o , q u e l o r e c i b i ó u n día d e P a s c u a c o n todos c i e l o d e t e s t i g o q u e y o n o m e iré d e a q u í h a s t a d e s p u é s d e v e r l a
l o s h o n o r e s y m á s a l t o s s i g n o s d e r e s p e t o y c e l o . L a e s t a n c i a del en m i p o d e r . " E l c o n d e (léase, r e y ) e n v i ó e s t a m u j e r c o n otras
e n v i a d o se p r o l o n g ó y n o h u b o lugar de recreo donde no f u e s e d o s a A l m a n z o r , j u r a n d o q u e n o l a s h a b í a v i s t o ni l a s h a b í a o í d o
p a r a divertirse, siendo r e c i b i d o a m a b l e m e n t e en t o d a s partes. V i - hablar, y añadió, para confirmar su dicho, que había c o m e n z a d o a
s i t ó t a m b i é n l a m a y o r p a r t e d e l a s i g l e s i a s , y c u a n d o un día e s t a - g e s t i o n a r la d e m o l i c i ó n d e la i g l e s i a i n d i c a d a . Se h u m i l l ó para
b a e n el r e c i n t o d e u n a d e ellas y p a s e a b a s u s m i r a d a s s o b r e l o s ser, p o r s u n e g l i g e n c i a , l l e n o d e r e p r o c h e s , y Almanzor, encon-
c o n t o r n o s del e d i f i c i o , u n a m u j e r e n v e j e c i d a en el c a u t i v e r i o , t o - t r a n d o s u s e x c u s a s s u f i c i e n t e s , se r e t i r ó " (18).
d a v í a d e r e c h a a p e s a r d e s u d e s g r a c i a , se p r e s e n t ó a n t e él, e i n t e r - E s t e espíritu de inferioridad que e n c o n t r a m o s en las tierras
p e l á n d o l e h i z o c o n o c e r s u p e r s o n a l i d a d . L a a n c i a n a p r e g u n t ó si n a v a r r a s allá p o r l o s a ñ o s d e la d é c i m a c e n t u r i a , n o s e x p l i c a c ó m o
era posible que A l m a n z o r , viv ie n do en las delicias, olvidase su el r e i n o d e P a m p l o n a c a r e c í a d e u n a i d e a r e c o n q u i s t a d o r a y se
m a l v o l u n t a r i a m e n t e y g o z a s e d e l o s p l a c e r e s d e una t r a n q u i l i d a d a l l a n a b a a c o n v i v i r c o n el I s l a m , m i e n t r a s q u e el r e i n o d e L e ó n
q u e ella n o c o n o c í a . D e s p u é s d e n u m e r o s o s a ñ o s , d i j o , e s t a b a p r i - y el c o n d a d o d e C a s t i l l a l u c h a b a n c o n t r a l o s e n e m i g o s d e la f e
s i o n e r a e n a q u e l t e m p l o , d e d i c a d a a la h u m i l l a c i ó n y al a b a t i m i e n - católica.
t o . Y , s e g u i d a m e n t e , c o n j u r ó e n n o m b r e d e D i o s al m e n s a j e r o a
h a c e r c o n o c e r s u h i s t o r i a y a p o n e r t é r m i n o a s u a g o n í a ; le h i z o
prestar los j u r a m e n t o s m á s s a g r a d o s y e x i g i ó las p r o m e s a s m á s
e s t r i c t a s , t o m a d a s e n n o m b r e del M i s e r i c o r d i o s o . " (18) I b e n - A d h a r i : Histoire, II, 495-498.
" E l enviado r e g r e s ó a C ó r d o b a e hizo c o n o c e r a su señor los A ú n h u b o a l g u n a s intervenciones g u e r r e r a s en el reino pamplonés. H a -
cia 986 A l m a n z o r invadió y dañó l a s t i e r r a s de A l a v a y P a m p l o n a (Maqqari,
asuntos que tenía encomendados. Almanzor, después que hubo
ob. c i t . , edic. Gayangos, II, 192). E l a ñ o 999 Abdelmelik se u n í a con su
o í d o l a s r e s p u e s t a s , i n t e r p e l ó al m e n s a j e r o y é s t e v o l v i ó a c o n - p a d r e A l m a n z o r en Z a r a g o z a c u a n d o éste volvía de u n a expedición c o n t r a
t a r la h i s t o r i a d e la m u j e r . A l m a n z o r le c e n s u r ó y r e p r i m i ó p o r el país de los Vascos ( I b e n - A d h a r i : Histoire, II, 470. El t r a d u c t o r s u g i e r e
la idea de que la expedición se hubiese realizado c o n t r a J a c a ) . Y en 1005,
y a m u e r t o Almanzor, Abdelmelik emprendió u n a c a m p a ñ a c o n t r a N a v a r r a ,
(17) C o d e r a : Mélanges, 534-535, n o t a 2. p e r o f r a c a s ó por la lluvia.
138 139

S i n e m b a r g o , l o s d o c u m e n t o s d e S a n M i l l á n d e la C o g o l l a lla-
G a r c í a Jiménez t u v o de su esposa Dadildis de Pallás d o s h i j o s :
m a n a la e s p o s a d e d o n G a r c í a S á n c h e z , d o ñ a T e r e s a ( 2 1 ) . Y la
Sancho Garcés y Jimeno Garcés. El primero f u é rey de P a m p l o -
H i s t o r i a s e g u n d a d e S a n V o t o la d e n o m i n a O n n e c h a ( 2 2 ) . E l P a -
n a d e s d e 9 0 5 a 925 y c o n q u i s t ó las p o b l a c i o n e s d e N á j e r a y V i -
dre Moret supone que estos tres nombres responden a una sola
g u e r a ; casado con doña T o d a Aznárez, procreó a García Sánchez,
persona (23). N o s o t r o s d e m o s t r a r e m o s que, p o r lo menos, f u e r o n
O n n e c a , S a n c h a , U r r a c a , B e l a s q u i t a y O r b i t a . A l m o r i r en 925,
c o m i e n z a el g o b i e r n o d e J i m e n o G a r c é s ( 9 2 5 - 9 3 1 ? ) , q u e o c u p a el dos las esposas de don García Sánchez: A n d r e g o t o y Teresa.

t r o n o a t í t u l o d e r e g e n t e p a r a e j e r c e r la " p o t e s t a s " s o b r e el r e i n o E s i n d i s c u t i b l e q u e el p r i m e r m a t r i m o n i o d e G a r c í a Sánchez

y l o s h o m b r e s d u r a n t e la m i n o r i d a d de G a r c í a S á n c h e z ( 1 9 ) . P o - f u é c o n d o ñ a A n d r e g o t o , p u e s el h i j o d e é s t a s u c e d i ó e n el t r o n o ,
c o s a ñ o s m á s t a r d e i n t e r v i e n e A b d e r r a h m a n I I I (en el a ñ o 9 3 3 - s e g ú n c o r r e s p o n d í a al p r i m o g é n i t o ( 2 4 ) . P e r o e s t e m a t r i m o n i o s e
9 3 4 ) y c o l o c a en el t r o n o de P a m p l o n a a su p r i m o h e r m a n o el in- a n u l ó p r o n t a m e n t e , a u n q u e n o s a b e m o s si f u é p o r intervención
fante don García Sánchez (20). e c l e s i á s t i c a o p o r r e p u d i o h e c h o p o r el m o n a r c a , b a s á n d o s e e n la
S e g ú n l a s G e n e a l o g í a s d e R o d a , el r e y d o n G a r c í a Sánchez c o n s a n g u i n i d a d d e a m b o s . D o ñ a A n d r e g o t o f u é a p a r t a d a d e la
c a s ó c o n A n d r e g o t o , h i j a d e G a l i n d o A z n a r II, c o n d e d e A r a g ó n , c o r t e y se r e f u g i ó en A r a g ó n , donde v i v i ó h a s t a f e c h a d e s c o n o c i -
y d e d o ñ a S a n c h a , q u e a s u v e z lo e r a d e d o n G a r c í a J i m é n e z . A s í , da (25). L a c i r c u n s t a n c i a d e q u e el ú n i c o documento de doña
p u e s . G a r c í a S á n c h e z , r e y d e P a m p l o n a (933 ? - 9 7 0 ) , y d o ñ a A n - A n d r e g o t o c o n s e r v a d o f u e s e emitido j u n t o con su h i j o Sancho
d r e g o t o e r a n p r i m o s h e r m a n o s , s e g ú n p u e d e v e r s e en el g r á f i c o G a r c é s I I A b a r c a y la e s p o s a d e é s t e . U r r a c a , al a ñ o s i g u i e n t e d e
que s a c a m o s d e l a s c i t a d a s Genealogías: la m u e r t e d e d o n G a r c í a S á n c h e z , n o s h a c e p e n s a r e n u n a c e r c a -
m i e n t o d e l a m a d r e y el h i j o d e s p u é s d e la s e p a r a c i ó n i m p u e s t a
p o r el d i f u n t o m o n a r c a .
El matrimonio de don García Sánchez con doña Andregoto

(21) Vid. L u c i a n o S e r r a n o : Cartulario de San Millán de la Cogolla (Ma-


drid, 1930), n ú m s . 18, 22, 32, 38 y 39.
(19) " R e g n a v i t Sanzio G a r s e a n i s a n n o s XX. Obiit s u b e r a DCCCCLXIII. (22) S e g ú n la versión del Libro Gótico de S a n J u a n de l a P e ñ a , fo-
III idus d e c e m [ b r i s ] . Successit vero post eum f r a t e r eius Scemeno Garseanis, lios 97 v.-99 r.
et r e g n a v i t annos V et m e n s e s V [ ]. Obiit sub e r a DCCCCLXVIIII, IIII k a - (22) M o r e t : Anales, edic. 1890, II, 6-7.
lendas iunias" (Cfr. L a c a r r a : Textos navarros del Códice de Roda, 255, nú- E l a ñ o 971 d o ñ a " E n d r e g o t o Galindonis et p r o l e m eius Sancio
m e r o s 6-8). Téngase en cuenta que esta página se invalida con lo dicho en las págs. 11-12. G a r s i a n i s r e x e t u x o r eius H u r r a c a F e r d i n a n d i " o f r e c e n a S a n P e d r o de
Los documentos que t i t u l a n a J i m e n o Garcés r e y f u e r o n reseñados por S i r e s a l a villa de J a b i e r r e de M a r t e s con t o d a s s u s p e r t e n e n c i a s (Publ. D á -
t a l historiador en el t r a b a j o que hemos indicado. Dicen así: a ñ o 928, " a n t e m a s o S a n g o r r i n : El Libro de la Cadena del Concejo de Jaca ( Z a r a g o z a
rege Scemeno Garcianis et suo c r e a t o domno G a r s e a , filio de r e g e Sancio 1921), 17-19; y TM, 2, página 30).
Garseanes. R e g n a n t e Scemeno G a r s i a n e s c u m suo c r e a t o domno G a r s e a in (25) El a ñ o 1075 u n a d o ñ a E n d r e g o t o ofreció a S a n Millán de l a Cogolla
P a m p i l o n a et in Deiu". A ñ o 931: " r e g n a n t e domino n o s t r o I h e s u C h r i s t o et el m o n a s t e r i o de S a n S a l v a d o r de B e r n u é s ( p a r t . de J a c a ) y o t r a s v a r i a s
principe Scemeno G a r s e a n i s in Pampilona... S c e m e n u s rex serenissimus, tes- posesiones en A r a g ó n " p r o a n i m a ex a v u n c u l a m e a r e g i n a d o m n a E n d r i g o t o "
tis, G a r s i a rex, filius Sancionis, t e s t i s " (Cfr. L a c a r r a : Textos, 256, n ú m . 7). (Publ. S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 222; y E d u a r d o I b a r r a y
Sobre el c a r á c t e r del gobierno de J i m e n o Garcés, vid. J o s é M.ª R a m o s y R o d r í g u e z : Documentos correspondientes al reinado de Sancio Ramírez (Za-
L o s c e r t a l e s : La sucesión del rey Alfonso VI, en A H D E , XIII (1936-1941), 71. r a g o z a , 1913), 99.)
(20) C f r . Maqqari, n , 135, citado p o r G o v a n t e s : Diccionario, 240.
140 141

d e b i ó r e a l i z a r s e e n l o s p r i m e r o s a ñ o s del r e i n a d o d e a q u é l , c u a n d o r a b a v a s a l l o de S a n c h o el M a y o r ( 3 2 ) . D o ñ a U r r a c a m u r i ó , s e g ú n
t o d a v í a e r a un n i ñ o ( 2 6 ) . el N e c r o l o g i o d e S a n S e v e r o , el 12 d e j u l i o d e 1 0 4 1 ( 3 3 ) .
N o m u c h o m á s t a r d e , a c o n t e c i ó la s e p a r a c i ó n d e l o s c ó n y u g e s , E s fácil suponer a doña Teresa pretendiendo coronar a su h i j o
pues los documentos emilianenses presentan a doña Teresa c o m o c o m o r e y de P a m p l o n a , f r e n t e a l o s d e r e c h o s del i n f a n t e d o n S a n -
r e i n a . Y p r e c i s a m e n t e un d o c u m e n t o a l u s i v o a d o ñ a T e r e s a con- c h o , t a n t o m á s c u a n t o q u e é s t e e r a h i j o d e un m a t r i m o n i o decla-
firma la i d e a d e r e p u d i o , b a s a d o e n p a r e n t e s c o , p o r p a r t e del m o - r a d o n u l o . Y l a s p r e t e n s i o n e s de la r e i n a e s t a r í a n a p o y a d a s p o r el
n a r c a , e n s u m a t r i m o n i o a n t e r i o r , c u a n d o d e n o m i n a a la n u e v a p a r t i d o l e o n é s o c a s t e l l a n o a s e n t a d o en la c o r t e p a m p l o n e s a a l r e -
r e i n a " l e g a l i c o n i u g e m e a " ( 2 7 ) . D o ñ a T e r e s a se c i t a i n s i s t e n t e - d e d o r d e la r e i n a . P o r o t r o l a d o , h a y q u e s u p o n e r l a d i s p u e s t a a
m e n t e e n l o s d o c u m e n t o s d e S a n M i l l á n a p a r t i r del a ñ o 9 4 3 ( 2 8 ) , seguir una política occidentalizada (leonesa-castellana) contra los
f e c h a p o s i b l e del e n l a c e m a t r i m o n i a l . D e s c o n o c e m o s la filiación de musulmanes, que mediatizaban el r e i n o d e P a m p l o n a . Quizá la
d o ñ a T e r e s a , a u n q u e le s u p o n e m o s u n o r i g e n l e o n é s o c a s t e l l a n o . p o é t i c a l i b e r a c i ó n d e F e r n á n G o n z á l e z e n 960, c o n la c o n s i g u i e n -
E l p r i m o g é n i t o del m a t r i m o n i o d e G a r c í a S á n c h e z c o n doña te burla de las peticiones cordobesas, s e deba m á s a iniciativa de
T e r e s a f u é el i n f a n t e d o n R a m i r o , q u e j u g ó u n p a p e l i m p o r t a n t e d o ñ a T e r e s a q u e a d o ñ a T o d a , la m a d r e del m o n a r c a , p u e s la i n -
e n la p o l í t i c a n a v a r r a y s u s r e l a c i o n e s c o n la c o r t e l e o n e s a , p u e s fluencia d e é s t a d e c a e h a s t a el p u n t o d e q u e n o se c i t a e n l o s d o -
e n f e b r e r o d e 9 6 2 l o e n c o n t r a m o s e n t r e v i s t á n d o s e e n la ciudad c u m e n t o s reales, y a d e m á s , p o r e s t o s m o m e n t o s , e s t a b a i n d i s p u e s -
i m p e r i a l c o n el r e y d o n S a n c h o el C r a s o , s u p r i m o h e r m a n o ( 2 9 ) . t a c o n el c o n d e c a s t e l l a n o .
L a o t r a h i j a c o n o c i d a — n o s a b e m o s si t u v i e r o n m á s descenden- L a s pretensiones de doña Teresa, probablemente basadas en
cia- f u é d o ñ a U r r a c a . C a s ó c o n el c o n d e c a s t e l l a n o F e r n á n G o n - la n e c e s i d a d d e d e f e n d e r l o s a c c e s o s m e r i d i o n a l e s del r e i n o u t i -
zález, d e s p u é s d e la p o é t i c a l i b e r a c i ó n d e a q u é l , q u e d a n d o viuda lizados por los musulmanes, forzaron a García Sánchez a en-
e n 9 7 0 ( 3 0 ) . V u e l t a a la c o r t e n a v a r r a , c o n t r a j o s e g u n d a s n u p c i a s t r e g a r al i n f a n t e don Ramiro una "haereditas", que coincidía
c o n d o n G u i l l e r m o Sanz, c o n d e d e G a s c u ñ a , y t u v o u n h i j o , lla- c o n el " t e r r i t o r i u m " d e V i g u e r a . U n d o c u m e n t o de f e c h a a d u l t e -
m a d o S a n c h o Guillermo, que en 992 confirmaba una d o n a c i ó n de rada, emitido por aquel monarca, presenta a Sancho Garcés II
s u t í o S a n c h o G a r c é s II A b a r c a ( 3 1 ) , y a ñ o s m á s t a r d e se d e c l a - A b a r c a c o m o r e y de Pamplona y a R a m i r o c o m o r e y de V i g u e -
r a ( 3 4 ) . D e s p u é s d e la m u e r t e del m o n a r c a G a r c í a S á n c h e z , un

(26) G a r c í a Sánchez comenzó a r e i n a r cuando t e n i a solamente doce a ñ o s


(Cfr. L a c a r r a : Textos, 255, n ú m . 8). Y los p r i m e r o s d o c u m e n t o s emitidos (32) U n documento de Sancho el Mayor, a t r i b u i d o equivocadamente a
por G a r c í a Sánchez los o t o r g a s i e m p r e con su m a d r e doña Toda (Vid. Se- S a n c h o R a m í r e z por su editor, p r e s e n t a como vasallo de aquél a " S a n c i u s
r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m s . 16, 17, 19, 20, 21, 23, 24 y 25). W [ i l l e r m u ] s in G a s q u e n n a " (Publ. R i c a r d o del A r c o : Huesca en el siglo XII,
(27) C f r . S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 18, que tiene la f e c h a H u e s c a , 1921, apéndice III).
equivocada. (33) C f r . L a c a r r a : Textos, 249, n ú m . 29.
(28) Vid. S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 22 y ss. (34) L a f e c h a dice: " F a c t a c a r t a e r a DCCCCLXXXI, E g o r e x G a r s i a
(29) P . M o r e t : Anales, edic. 1890, II, 48, que utiliza u n documento del u n a cum g e n i t r i c e m e a T u t a regina, testis, Sancio r e x et R a n i m i r u s rex,
monasterio de Sahagún. testis, ... r e g n a n t e principe Sancione in P a m p i l o n a , et R a n e m i r o in V e c a r i a
(30) C f r . F r a y J u s t o P é r e z de U r b e l : Relaciones, 24-25. et s u b imperio eorum, ego q u i d a m E n n e c i Blasconis", etc. (Publ. T. Gon-
(31) Vid. S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 66. Y posterior- z á l e z : Colección de privilegios... de la Corona Real de Castilla, copiados de
m e n t e , en 996, c o n f i r m a b a o t r o privilegio de su p r i m o G a r c í a Sánchez el orden de S. M. de los registros del Real Archivo de Simancas (Madrid, 1830),
T r é m u l o ( S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 67). VI, n ú m . CCXV). Ver adición nº. 9.
142 143

Q u i z á l a s r e l a c i o n e s e n t r e el r e y d e P a m p l o n a , S a n c h o Gar-
d o c u m e n t o presenta a d o n S a n c h o c o m o r e y de P a m p l o n a "et sub
c é s II A b a r c a , y las d e R a m i r o de V i g u e r a f u e r a n un t a n t o d i f e -
illius i m p e r i o f r a t e r e i u s R a n i m i r o in V e c h a r i a e t L e z a " ( 3 5 ) .
r e n t e s a l a s h a b i d a s e n t r e el m o n a r c a y l o s " t e n e n t e s " . E l Cro-
H a b r í a , pues, q u e p e n s a r q u e f u é p o r i n f l u e n c i a d e d o ñ a T e -
n i c ó n A l b e l d e n s e , t e r m i n a d o d e a m p l i a r el a ñ o 9 7 6 , n o h a c e d i s -
resa p o r lo q u e se i n t r o d u j o e n la m o n a r q u í a pamplonesa esta
t i n g o s y d i c e q u e s u c e d i e r o n al r e y G a r c í a S á n c h e z s u s d o s h i j o s :
" m o d a l i d a d n u e v a e n r e l a c i ó n c o n la c o n s t i t u c i ó n d e las " h a e r e -
Sancho y Ramiro, a los que desea próspera vida (38). Y algún
d i t a t e s " p a r a l o s h i j o s n o p r i m o g é n i t o s s o b r e el " h o n o r regalis",
d o c u m e n t o o t o r g a d o p o r el r e y d e P a m p l o n a y s u h e r m a n o Ra-
a s a b e r : la d e h a c e r l a s c o i n c i d i r c o n un " t e r r i t o r i u m " d e l o s i n t e -
m i r o c o p i a el n o m b r e d e éste, t a n t o e n el p r o t o c o l o c o m o e n el
g r a d o s en s u u n i d a d d e s o b e r a n í a " ( 3 6 ) . P o s i b l e m e n t e h a s t a e n -
e s c a t o c o l o , c o l o c a d o e n t r e l o s n o m b r e s d e S a n c h o y d e la r e i n a
t o n c e s l a s " h a e r e d i t a t e s " d e l o s m i e m b r o s de la f a m i l i a r e a l — i n -
doña Urraca, según veremos más abajo.
c l u y e n d o las a r r a s d e la m u j e r — s e c o n s t i t u í a n s o b r e b i e n e s t e r r i -
E l m i s m o a u t o r del C ó d i c e A l b e l d e n s e c o p i a al final d e s u o b r a
t o r i a l e s d i s p e r s o s q u e f o r m a b a n el " h o n o r r e g a l i s " . L a documen-
estos versos asclepiádeos:
tación escasea para poder hacer a este respecto afirmaciones ro-
t u n d a s . A h o r a , sin e m b a r g o , c o m o d i c e R a m o s L o s c e r t a l e s , ' ' t o d o s
"Ranimiri fratre regnante Sancio rege ortodoxo scribtus est liber hic
l o s b i e n e s q u e i n t e g r a b a n el " h o n o r r e g a l i s " d e n t r o de e s e " t e r r i - una cum regina Urraca preclara sexto anno obitus regis Garseani" (39).
torium" [Viguera] pasaron a formar la " h a e r e d i t a s " asignada
del h i j o . P e r o l a s " h a e r e d i t a t e s " c o n t i n u a b a n f o r m a n d o p a r t e del Y a d e m á s t r a e u n a miniatura c o n l a s figuras de Sancho G a r -
" h o n o r r e g i s " d e t e n t a d o p o r el r e y , y p e r s e v e r a b a n , a d e m á s , en cés II Abarca, doña Urraca y don Ramiro, a los que viste de atri-
s u a d s c r i p c i ó n al c u m p l i m i e n t o de t o d a s l a s o b l i g a c i o n e s del p o d e r b u t o s r e a l e s y l e s d a el t í t u l o d e r e x o r e g i n a ( 4 0 ) .
real, s i e n d o , p o r t a n t o , el h i j o , n o un " d o m i n u s " , s i n o un " t e n e n t e " D o n R a m i r o , q u e h a b í a s i d o h e r i d o e n la b a t a l l a d e E s t e r c u e l ,
— u n d e d u c t o r d e u n a p a r t e d e las u t i l i d a d e s — . P o r o t r a p a r t e , intervino en diversos d o c u m e n t o s emitidos por su hermanastro
se m a n t e n í a la i n t e g r a c i ó n del " t e r r i t o r i u m " en la u n i d a d d e s o - S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a . El día 1 0 d e d i c i e m b r e d e 9 7 1 c o n f i r -
beranía: así p u e s , l o s h i j o s " t e n e n t e s " se e n c o n t r a b a n puestos m a b a a San Millán las villas de Villagonzalo y Cordobin, apare-
b a j o la " r e g i a a u c t o r i t a s " del p r i m o g é n i t o , ú n i c o i n v e s t i d o d e ella c i e n d o e n la " i n t i t u l a t i o " y " s u b s c r i p t i o " el n o m b r e d e d o n Ra-
y de c u y o p o d e r e r a n u n o s d e l e g a d o s a l o s c u a l e s s e d i ó en la m i r o e n s e g u n d o l u g a r , e n t r e el del r e y S a n c h o y l a r e i n a d o ñ a
" e s c r i b a n í a " p a m p l o n e s a , p a r a d i f e r e n c i a r l o s de l o s o t r o s seño- U r r a c a , si b i e n n o p r e s e n t a el t í t u l o d e " r e x " ( 4 1 ) ; e l 14 d e j u l i o
r e s n o p e r t e n e c i e n t e s a la " h e r m a n d a d " e n c a b e z a d a p o r el r e y
p r i m o g é n i t o , la d e n o m i n a c i ó n d e " r e x " o d e " r e g u l i " , en l u g a r d e (38) " S u p e r s u n t eius filii in p a t r i a ipsius: videlicet Sancio et f r a t e r eius
la u s u a l d e " s e n i o r e s " " (37). R a n i m i r u s : quos salvet Deus Omnipotens p e r m u l t a c u r r i c u l a a n n o r u m .
A m e n " ( E S . , X I I I , 463-464).
(39) C f r . P e d r o de M a d r a z o : España. Sus monumentos y Artes. —Su
(35) Lo publ. González: Colección de privilegios, nº. 216; y TM, 1. nº. 26.
naturaleza e Historia: Navarra y Logroño (Barcelona, 1886), III, 579, n o t a 2.
En este volumen e n c o n t r a m o s a l g u n o s d o c u m e n t o s que no h e m o s podido
(40) Publ. t a l m i n i a t u r a P . G a r c í a V i l l a d a : Historia eclesiástica, III, 355.
e n c a j a r en n u e s t r o estudio por t e n e r la f e c h a viciada. Así la donación de
U n d i b u j o a p l u m a puede v e r s e en M a d r a z o : Navarra y Logroño, I I I , 584.
Barea a S a n M a r t í n de Albelda, que lleva f e c h a de 22 de noviembre de 947,
(41) "Sancio r e x simulque f r a t e r m e u s R a n i m i r u s et d o m p n a U r r a c a
copia: " E g o vero G a r s i a rex, simul cum m a t r e m e a T u t a , regina, ... S a n t i u s
r e g i n a " ... "Santio r e x ... m a n u m e a s i g n u m (signo) feci, ... R a n i m i r u s
R a n i m i r i regis filius, f i r m a n s " (núm. CCXI). Ver adición n°. 10.
p r e f a t i r e g i s g e r m a n u s hic i n t e r f u i et confirmavi, d o m n a U r r a c a r e g i n a
(36) R a m o s L o s c e r t a l e s : La sucesión, 71.
c o n f i r m a n s " (Publ. S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 56).
(37) R a m o s L o s c e r t a l e s : La sucesión, 71.
144 145

Sin e m b a r g o , n o s e h a r e p a r a d o q u e e s t e d o c u m e n t o n o es
d e 9 7 2 c o n f i r m a b a la c a r t a d e o t o r g a m i e n t o d e la v i l l a d e H u é r -
o r i g i n a l o p r e s e n t a la f e c h a v i c i a d a . P a r a d e m o s t r a r l o b a s t a c o -
c a n o s q u e h i z o el m i s m o r e y a S a n M i l l á n ( 4 2 ) ; el 1 3 d e n o v i e m -
p i a r la lista c r o n o l ó g i c a d e l o s o b i s p o s n a v a r r o - a r a g o n e s e s d e l r e i -
b r e del s i g u i e n t e i n t e r v e n í a e n la d o n a c i ó n d e la villa de C i r u e ñ a
n a d o d e S a n c h o G a r c é s II A b a r c a , s e g ú n a p a r e c e n en l o s docu-
al m o n a s t e r i o d e S a n A n d r é s d e C i r u e ñ a , y su n o m b r e v a a c o m -
m e n t o s r e s e ñ a d o s p o r el s e ñ o r C a n e l l a s :
p a ñ a d o del t í t u l o del " r e x " ( 4 3 ) ; el 3 0 del m i s m o m e s v o l v í a a
r e p e t i r la d o n a c i ó n a n t e r i o r y o t o r g a b a f u e r o s , l l e v a n d o i d é n t i c o ARAGON PAMPLONA NAJERA
t í t u l o ( 4 4 ) ; el 15 d e f e b r e r o d e 979, j u n t o c o n el r e y d o n S a n c h o
G a r c é s II A b a r c a y l a r e i n a d o ñ a U r r a c a , c o n f i r m a b a la c o n c e s i ó n Oriulus (971-979). Blasco (971-972). Benedictus (971-979).
Vibax (979).
del d i e z m o d e la sal d e N u r o a S a n P e d r o d e S i r e s a ( 4 5 ) ; y , a n t e - Atus (981). Sisebutus (981). Vincentius (981).
r i o r m e n t e , e n f e c h a d e s c o n o c i d a , el r e y d o n S a n c h o , j u n t o con Oriulus (983-989). Julianus (983-985). Benedictus (983-987).
d o n R a m i r o y la r e i n a d o ñ a U r r a c a , c i t a d o s e n el d o c u m e n t o p o r Blasius (986).
Actus (992). Sisebutus (987). Vincentius (992).
e s t e o r d e n , c o n f i r m a b a n al m o n a s t e r i o e m i l i a n e n s e la propiedad
Belasco o B[asilio] (988-
de Cordobín, B a r b a r a n a y Barbaranillas (46). 989).
S i g u i e n d o al P . M o r e t , q u e u t i l i z a b a un d o c u m e n t o posterior- Sisebutus (991-997).
m e n t e p u b l i c a d o p o r M i l l a r e s y c o n s i d e r a d o c o m o o r i g i n a l , se c r e í a
q u e el r e y d o n R a m i r o h a b í a m u e r t o a n t e s del 2 3 d e a g o s t o d e 981, A la v i s t a d e l o s d a t o s p r e c e d e n t e s , r e s u l t a i n d u d a b l e q u e l o s

y a q u e e n e s e día S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a y su e s p o s a Urraca o b i s p o s r e f e r i d o s al a ñ o 9 8 1 r o m p e n la s u c e s i ó n o r d e n a d a d e p r e -

e n t r e g a b a n al m o n a s t e r i o d e S a n S a l v a d o r d e L e i r e la villa de lados, q u e d a n d o restablecida c o n s ó l o retrasar en diez a ñ o s la

A p a r d u é s en r e c u e r d o d e s u a n t i g u o p r o p i e t a r i o el d i f u n t o rey f e c h a del d o c u m e n t o ( 4 8 ) . P o r o t r o l a d o , el p r i v i l e g i o d e 9 8 8 ( n ú -

don R a m i r o de Viguera (47). m e r o 2 0 ) , q u e c i t a al o b i s p o d o n B e l a s c o , h a d e s e r m u y a n t e r i o r ,


q u i z á del a ñ o 9 7 0 ó 971, p u e s el d o c u m e n t o d i c e f u é h e c h o "in

(42) " S a n c i u s p r i n c e p s ... m a n u m e a s i g n u m c r e d u l i t a t i s (signo) de- concilio de Sancta Eolalia in A r r e z o post obitum patris nos-
pinxi, ... i n d i t a d o m n a U r r a c a c o n f i r m a n s , R a n i m i r u s , p r e f a t i regis g e r m a -
nus, c o n f i r m a n s " ( S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 59). (1914), 61-63, y Millares: Tratado de Paleografía Española (Madrid, 1932),
(43) " S a n c t i u s r e x et R a n e m i r u s rex seu c u m c l a r a U r r a k a r e g i n a " ... 222 y l á m i n a núm. L. Siguiendo u n a copia del Becerro de Leire, p á g . 219, lo
" S a n c t i o n e r e x in N a g e l a et in P a m p i l o n a , et sub eius imperio p a r e n d o r e x publicó t a m b i é n A r i g i t a : La Asunción de la Santísima Virgen y su culto
R a n e m i r u s in V e k a r i a " , ... " S a n c t i u s s e r e n i s s i m u s r e x / cum prolis G a r - en Navarra (Madrid, 1910), 205, nota. Ver las páginas 162-163 de este libro.
seani, / confirmans, R a n e m i r u s f r a t e r ipsius regis c o n f i r m a n s , d o m n a U r r a k a (48) El señor Canellas notó la a n o m a l í a de este d o c u m e n t o que p r e s e n t a
c l a r a r e g i n a c o n f i r m a n s " (AHN, Cirueña, leg. 677. Publ. Y e p e s : Coronica, como obispos a Sisebuto, A t ó n y Vicente (pág. 188). Y, por otro lado, señaló
V, fols. 150 y 440). que el d o c u m e n t o de S a n c h o Garcés II A b a r c a por él publicado "viene si no
(44) P u b l . p o r N a r c i s o H e r g u e t a : Fueros inéditos de Cirueña en el a d e s v i r t u a r la tesis del Dr. Millares, sí a r e s t a r l e generalidad, y en todo
año 972, en B A H , X X I X (1896), 346-351. L a titulación y suscripción, p u e s t o caso a c o m p l e t a r l a " (págs. 163-164). Así, h a s t a que no a p a r e z c a u n estudio
que lo copia, son las m i s m a s que las del d o c u m e n t o señalado en la n o t a c o m p a r a t i v o de los p r e s u n t o s d o c u m e n t o s originales de S a n c h o A b a r c a que
anterior. E n la f e c h a dice: " r e g n a n t e Sanctione r e x c u m U r r a c a r e g i n a in el señor Canellas no p u d o ver, no podemos a c e p t a r la t e o r í a e m i t i d a por
N a g e l a et in P a m p i l o n a , et s u b eius imperio r e x R a n e m i r u s in V e k a r i a " . el Dr. Millares de que "la c u r s i v a quedó, en efecto, excluida de los docu-
(45) P u b l . C a n e l l a s : Un documento original del rey Sancho Garcés II m e n t o s n a v a r r o s , lo m i s m o reales que p a r t i c u l a r e s , a c a s o p o r influjo librarlo"
Abarca, en " E s t u d i o s de E d a d Media de la Corona de A r a g ó n " , I, 190. (Millares, ob. cit., 228), y a que el único e j e m p l a r original analizado e s t á
(46) S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 38. Lleva f e c h a de 988. escrito en l e t r a c u r s i v a visigótica.
(47) Publ. M a r i c h a l a r , en Bol. Com. de M o n u m e n t o s de N a v a r r a , V
146 147

t r i " ( 4 9 ) , p r e s e n t a n d o c o m o r e c i e n t e la m u e r t e de G a r c í a Sán- Jimena; los hijos de R a m i r o de Viguera, Sancho y García Ra-

c h e z . C o n f i r m a n u e s t r a o p i n i ó n s o b r e la f e c h a del d o c u m e n t o de m í r e z ; y S a n c h o , h i j o del c o n d e G u i l l e r m o d e G a s c u ñ a ( 5 3 ) .
Don Sancho y don García Ramírez de Viguera siguen con-
L e i r e , el e p i s c o p o l o g i o p u b l i c a d o p o r el s e ñ o r L a c a r r a , q u e e s t a -
firmando documentos de García S á n c h e z el T r é m u l o e n 996 y
blece esta sucesión para los o b i s p o s pamploneses: Belasco, Bibas,
9 9 7 ( 5 4 ) , p e r o sus n o m b r e s n o v a n a c o m p a ñ a d o s del t í t u l o d e r e x .
Juliano y Sisebuto (50).
D o n S a n c h o R a m í r e z de V i g u e r a debió m o r i r m u y p r o n t o , p u e s
C o n f i r m a la h i p ó t e s i s del e r r o r en la d a t a del d o c u m e n t o d e 9 8 1
el t í t u l o r e a l l o v e m o s r e f e r i d o , p o s t e r i o r m e n t e , a su hermano
la c i r c u n s t a n c i a d e q u e S a n c h o G a r c é s II A b a r c a y su e s p o s a la
G a r c í a . E l a ñ o 1 0 5 0 el s e n i o r F o r t ú n S á n c h e z y s u e s p o s a doña
r e i n a d o ñ a U r r a c a c o n c e d i e s e n a L e i r e el 15 de f e b r e r o de 9 9 1 l a s
T o d a c o n c e d í a n a S a n M i l l á n d e la C o g o l l a la m i t a d d e u n a v i ñ a
p o s e s i o n e s q u e el r e y d o n R a m i r o t e n í a en N a v a r d ú n e n s u f r a g i o
e n S a n t o v e n i a p o r el a l m a d e s u s u e g r o el r e y G a r c í a Ramí-
d e s u a l m a , p u e s r e s u l t a e x t r a ñ o q u e el r e y h a g a d o s d o n a c i o n e s
r e z ( 5 5 ) . E l o t r o t e s t i m o n i o , s o b r e la r e a l e z a d e d o n G a r c í a Ra-
p o r el a l m a d e s u h e r m a n o R a m i r o c o n un i n t e r v a l o d e d i e z a ñ o s ,
m í r e z d e V i g u e r a l o v e m o s e n u n d o c u m e n t o del B e c e r r o d e I r a -
c u a n d o e n a m b a s p a r e c e q u e se a l u d e a e s t e h e c h o l u c t u o s o c o m o
che, y a utilizado p o r don Javier Ibarra, pero no aquilatado (56).
a un suceso reciente.
D e la c o n j u n c i ó n de los t e s t i m o n i o s a d u c i d o s en a m b o s docu-
D o n R a m i r o de V i g u e r a , después de su muerte, f u é e n t e r r a d o
m e n t o s s e c o l i g e q u e el r e y G a r c í a R a m í r e z d e V i g u e r a estuvo
e n el m o n a s t e r i o de S a n S a l v a d o r d e L e i r e (51).
casado c o n la r e i n a dona Toda. D e este matrimonio nacieron
No sabemos con quién c o n t r a j o matrimonio don Ramiro de
doña Fronila y doña T o d a . E l r e y García Ramírez de Viguera
Viguera. Tuvo dos hijos: Sancho Ramírez y García Ramírez. A m -
h a b í a m u e r t o a n t e s d e 1050, f e c h a q u e a ú n a d e l a n t a r e m o s , y e n
b o s c o n f i r m a r o n la d o n a c i ó n h e c h a p o r S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a
1054 aún vivía su viuda. D o ñ a Fronila, quizá en trance de m u e r -
e n 9 9 1 a L e i r e , m a s el d o c u m e n t o n o l e s d a el t í t u l o d e reyes.
te, viviendo su m a d r e y estando ausente su hermana, q u e h a b í a
T r a s l a s c o n f i r m a c i o n e s d e e s t o s p e r s o n a j e s a p a r e c e la d e una
c o m e t i d o i n c e s t o , d a b a a I r a c h e la a l u d i d a v i l l a d e T o r r i l l a con
" d o m p n a S a n c c i a S a n c c i o n i s " , q u e , p o r el l u g a r q u e o c u p a e n el
todas sus pertenencias (57).
e s c a t o c o l o , n o s i n d u c e a p e n s a r p e r t e n e c í a a la f a m i l i a r e a l n a -
varra (52). D o n R a m i r o de V i g u e r a no debió tener m á s descen- (53) S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 66.
d e n c i a , p u e s e n 9 9 2 el r e y S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a h a c í a c o n f i r - (54) S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m s . 67 y 68.
(55) S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 149. E s t e es el r e y q u e
m a r a t o d a la f a m i l i a r e a l u n a d o n a c i ó n o t o r g a d a a S a n M i l l á n
don R a m ó n Menéndez Pidal, en La España del Cid (Madrid, 1947), II, 733,
y allí a p a r e c e n s u s h i j o s G a r c í a y G o n z a l o y la e s p o s a d e é s t e , no p u d o identificar a l t r a t a r de los a u x i l i a r e s del r e y m o r o de G r a n a d a .
C r e e m o s q u e el y e r n o de G a r c í a R a m í r e z de V i g u e r a n o t u v o q u e v e r n a d a
con el F o r t ú n Sánchez c i t a d o p o r la Historia Roderici.
(49) S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 38, pág. 48. De la m i s m a (56) J a v i e r I b a r r a : Historia del monasterio y de la Universidad de
f o r m a , los d o c u m e n t o s de San J u a n de la P e ñ a que c i t a n al obispo B l a s Irache (Pamplona, 1938), 41-42.
o Basilio (núms. 15, 19 y 21) e s t á n m a l f e c h a d o s ; e s t á n comprendidos e n t r e (57) E l d o c u m e n t o que copiamos lo publicó f r a g m e n t a r i a m e n t e el se-
los a ñ o s 971 y 979. ñ o r I b a r r a en su aludida obra, p á g . 42, n o t a 7. V a i n t e g r o :
(50) L a c a r r a : Textos, 263. Rúbrica: D e donatione p a l a t i o r u m et h e r e d i t a t u m de Torrillas.
[ S ] u b nomine S a n c t e et individue T r i n i t a t i s . H e c e s t c a r t a donationis
(51) C f r . doc. citado en n o t a 47.
q u a m ego Fronilla, G a r s i e r e g i s filia et r e g i n e domine Tote, facio S a n c t e
(52) P o s i b l e m e n t e f u e s e d o ñ a S a n c h a h i j a del r e y leonés S a n c h o el
M a r i e d e I r a c h et a b b a t i domno Munio et m o n a c h i s ibi Deo servientibus p r o
Craso. T a m b i é n pudo s e r h i j a de Sancho R a m í r e z de Viguera, p e r o es im-
r e m e (sic) p r o remedio a n i m e m e e vel p a r e n t u m m e o r u m et p r o p t e r p r e m i u m
probable.
148
149

un documento de Sancho el Mayor llama a un Fortún Sánchez


En 1054 vivían dos hijas del matrimonio de don García Ra-
"princeps" (58), título que no hemos sabido encontrar en los do-
mírez de Viguera: doña Toda y doña Fronila. El documento pu-
cumentos coetáneos. Y posteriormente, en 1033, otro privilegio
blicado en nuestra nota núm. 57, interpretándolo literalmente,
de Sancho el Mayor llama a Fortún Sánchez "colleganeus regi'',
hace presumir un matrimonio anterior del rey García Ramírez
al mismo tiempo que cita otro Fortún Sánchez como señor de
con una mujer viuda que tuviese un hijo, ya que la hermana de
Caparroso (59). Creemos que el Fortún Sánchez distinguido por
doña Fronila había fornicado con su propio hermano, no con un
Sancho el Mayor a partir de 1030 debió ser hermano de don Iñigo
hermano común de ambas. Sin embargo, nos extraña la realiza-
Sánchez, señor de Nájera en 1011 (60). Nos fijamos para nues-
ción de tal boda. ¿Habrá que pensar mejor en una hija de Gar-
cía Ramírez de Viguera habida fuera de matrimonio en mujer (58) Vid. Serrano: Cartulario de San Millán, núm. 401.
que tuviera un hijo? Parece más lógico. De tal forma resultaría (59) Sancho el Mayor vende al obispo don Sancho la villa de Adoain
por una loriga y cien sueldos de plata, "senior Fortunio Sanz colleganeus
que García Ramírez de Viguera tuvo tres hijas: doña Toda, doña regi et alius Fortunius Sanz de Caparross" (Becerro antiguo de Leire, pá-
Fronila y una ilegítima. ginas 205-206).
Sabemos que doña Toda estuvo casada con Fortún Sánchez. (60) Vid. Serrano: Cartulario de San Millán, núm. 79. Don Iñigo lo
vemos citado en los documentos como señor de N á j e r a hasta 1020 (Serrano:
La filiación de este personaje es difícil dada la abundancia de
Cartulario de San Millán, núm. 88).
señores navarros que tuvieron tal nombre durante los últimos L a primera mención que conozco de don Fortún Sánchez como señor de
años del siglo x y primeros del siglo XI. El 14 de mayo de 1030 Nájera es de 14 de abril de 1035 (Huesca, Arch. de la Catedral, arm.° II,
leg. 4, núm. 170, original, único, conservado de Sancho el Mayor). La úl-
vite eterne, de illa hereditate quam habeo in Torrilas et cum omni suo
tima es de 1050 (Serrano: Cartulario de San Millán, núm. 149).
terminato et cum omnibus suis pertinentiis, cum palacio, cum domibus, cum
E n prensa este artículo, llega a mis manos el sugestivo trabajo de f r a y
terris, vineis, paludis, aquis, molendinis, cum omni introitu et exitu et cum
Justo Pérez de Urbel, Sancho el Mayor de Navarra (Madrid, 1950).
illo rivo qui decurrit irrigando ab Iroga usque ad Lucronium et ab eadem
Supone a Fortún Sánchez de Nájera hijo de Sancho Fortuñones, archi-
via que vadit ad villam Medianam usque ad Irogam et ab area regis que
triclino de García el Trémulo (pág. 55), y descendiente posible de Ramiro
est secus Irogam, illam viam que protendit ad Lucronium usque ad calzatam
de Viguera. Asimismo cree posible que Sancho Ramírez de Viguera tuvie-
de Barea et ab illa calzata usque ad alveum de Lucronio absque voce mala
se como hijos a Lope Sánchez, mayordomo (1009-1020) de Sancho el Ma-
alicuius hominis. E g o Fronilla moriente ( ? ) viventeque matre mea, absen-
yor, vizconde de Labourd, y tenente de Loarre desde 1033 (pág. 55); y a
teque sorore m e a que peccavit et fornicata est cum fratre suo, feci hanc Fortún Sánchez, señor de Caparroso (pág. 392). H a s t a ahora no se h a po-
cartam nullo cogente set spontanea voluntate et obtuli eam in altari Sancte dido documentar tan atrayente afinidad, pues para establecer el parentes-
Marie et reliquiis eiusdem loci, quatinus in orationibus servorum Christi ibi co entre los señores navarros y aragoneses de e s t a época h a y que guiarse
habitantium partem habeam et regni celestis gaudia cum illis simul optinere por las inseguras posibles relaciones familiares que denotan los patroními-
valeam amen. cos y los cargos ocupados por los posibles progenitores. Por consiguiente,
Facta carta era Mª. LXXXXª. IIª., regnante rege Sancio Gassiano (sic) al mayordomo Lope Sánchez quizá lo podamos suponer descendiente del
in Pampilona, Ranimiro rege in Aragone, Frendinando in Leione. Episcopo mayordomo de García el Trémulo, "Sancius Blasii", que es citado en un
Johannes in Pampilona, Gomesano in Calagurra, Fortunio episcopo in Alava. documento de 997 (Serrano, Cartulario de San Millán, núm. 68). Por otro
Senior Eximino Fortuniones de Pontecorvo, testis. Senior Eximino Manzones lado, no debemos olvidar que en un documento sospechoso, atribuido al
maiordompnus, testis. Senior Garcia Garceiz stabularius. Senior Fortun Gar- año 983, ya encontramos a un Lope Sanoiz como mayordomo en la casa del
ceiz s[c]ancianus, testis. Senior Blasco Garceiz botellarius, testis. Siquis rey (Magallón, Colección, XVIII, 70).
autem hoc meum f a c t u m dirumpere voluerit, sive rex vel princeps, sive Publica el documento que incluímos en nuestra nota 57 (pág. 452).
miles, servus vel liber / fol. 4 v. / propinquus vel extraneus, carentibus Lamentamos no poder utilizar ampliamente la interesante y fundamen-
bonis, utentibus malis, de Christo dampnatus, a diabolo nexus, regnet cum tal obra de f r a y Justo Pérez de Urbel, porque nos serviría para documentar
Zabulo et cun sociis eius in Erevi antro, amen. determinados extremos.
(Becerro de Irache, fol. 4-4 v.)
151
150
l o s p r i m e r o s a ñ o s del r e i n a d o d e S a n c h o el M a y o r ( 6 1 ) , n o s h a c e
t r a s u p o s i c i ó n e n q u e el a ñ o 1 0 5 0 v i v í a aún d o n F o r t ú n S á n c h e z ,
p e n s a r e n la e x i s t e n c i a de u n a c u e r d o , firmado más o menos pron-
m i e n t r a s q u e e n 1054, r e i n a n d o S a n c h o d e P e ñ a l é n (1054-1076),
t o , e n t r e las h i j a s d e G a r c í a R a m i r e z de V i g u e r a y el monarca
d o ñ a F r o n i l a n o h a c e m e n c i ó n d e él. P o r o t r o l a d o , c o n f i r m a r í a
p a m p l o n é s , q u e c o n s e g u i r í a la reversión del " t e r r i t o r i u m " d e V i -
n u e s t r a s o s p e c h a la m u e r t e d e F o r t ú n S á n c h e z , s e ñ o r d e N á j e r a ,
g u e r a a la c o r o n a a c a m b i o d e a l g u n a s " h a e r e d i t a t e s " m á s d i s e -
e n la b a t a l l a d e A t a p u e r c a ( 1 0 5 4 ) , c u b r i e n d o c o n su c u e r p o el
m i n a d a s ; y un c l á u s u l a de tal t r a t a d o o t o r g a r í a el t í t u l o d e " p r i n -
del r e y G a r c í a d e N á j e r a ( 1 0 3 5 - 1 0 5 4 ) . D e e s t a f o r m a se expli-
c e p s ' ' , q u e p o d r í a m o s c o n s i d e r a r i n t e r m e d i o e n t r e el d e " r e x " y
c a r í a el m a t r i m o n i o d e d o n F o r t ú n S á n c h e z , p e r t e n e c i e n t e a u n a
' ' t e n e n t e " , al f u t u r o m a r i d o d e la m a y o r d e l a s h i j a s d e G a r c í a
f a m i l i a p o d e r o s a e n N á j e r a y fiel a S a n c h o el M a y o r , c o n la h i j a
R a m í r e z de V i g u e r a (62).
de Ga rc í a R a m í r e z de V i g u e r a , que heredaría los m e n g u a d o s de- E l p r e c e d e n t e e s t a b l e c i d o p o r el r e y G a r c í a S á n c h e z , al d e j a r
r e c h o s d e s u p a d r e en el r e i n o c r e a d o h a c í a p o c o s a ñ o s . A s í el un " t e r r i t o r i u m " con personalidad propia y límites más acusa-
monarca navarro evitaba las c o m p l i c a c i o n e s políticas y asegu- d o s c o m o " h a e r e d i t a s " p r o p i a de u n o de sus h i j o s , l o r e c o g e m á s
r a b a la c o l a b o r a c i ó n d e l o s s e ñ o r e s d e N á j e r a al d a r a u n o de t a r d e S a n c h o el M a y o r al h e r e d a r a su h i j o R a m i r o c o n l o s b i e -
e l l o s el t í t u l o d e " p r i n c e p s " y " c o l l e g a n e u s regi''. n e s t e r r i t o r i a l e s q u e el r e y t e n í a e n el c o n d a d o d e A r a g ó n , más
Del matrimonio de d o n F o r t ú n Sánchez con doña Toda no o t r a s t i e r r a s s i t a s e n t e r r i t o r i o d e s u h e r m a n o G a r c í a ( 6 3 ) , al p a -
h u b o d e s c e n d e n c i a , s e g ú n se d e s p r e n d e d e l o s d o c u m e n t o s con- r e c e r c o n s u m i s i ó n a la s o b e r a n í a del p r i m o g é n i t o , s e g ú n a p u n t a
s e r v a d o s . C o n e l l o s t e r m i n a d e u n a m a n e r a a n o d i n a la s u c e s i ó n R a m o s L o s c e r t a l e s ( 6 4 ) . A l g o s e m e j a n t e d e b i ó o c u r r i r c o n el c o n -
del r e y R a m i r o d e V i g u e r a . d a d o d e Castilla, o t o r g a d o p o r S a n c h o el M a y o r a s u o t r o h i j o
T o d a s e s t a s c i r c u n s t a n c i a s , u n i d a s a la f a l t a d e testimonios F e r n a n d o , al p a r e c e r c o n el t í t u l o d e c o n d e , q u e e l e v a a la d i g n i -
relativos a los reyes Sancho y García R a m í r e z de Viguera duran- d a d r e a l al r e c i b i r la c o r o n a d e L e ó n , c o m o d i c e la s e g u n d a v e r -
t e el g o b i e r n o d e S a n c h o el M a y o r , y su a p a r i c i ó n e n l o s ú l t i m o s s i ó n d e las G e n e a l o g í a s d e R o d a ( 6 5 ) . P e r o l o s h e r m a n o s d e G a r -
m o m e n t o s d e G a r c í a d e N á j e r a , n o s p l a n t e a la p r e g u n t a d e c ó m o
r e a c c i o n ó a q u é l f r e n t e a la d i n a s t í a d e V i g u e r a . (61) E n u n d o c u m e n t o p a r t i c u l a r de 1013 a p a r e c e citado el "Sennor
L a edad de los reyes de Viguera, Sancho y García Ramírez, F u r t u n Ozoiz d o m i n a n s Vicarie" ( S e r r a n o : Cartulario de San Millán, nú-
m e r o 81, pág. 92). F o r t ú n Ochoiz f u é u n p e r s o n a j e de confianza de S a n c h o
c u a n d o c o m e n z ó a r e i n a r S a n c h o el M a y o r ( 1 0 0 5 ? ) debía cifrar
el Mayor. E n 1016 r e p r e s e n t ó al reino p a m p l o n é s en la concordia firmada
sobre los treinta años. E n 991 solamente estaba en condiciones con don N u ñ o A l v a r o p a r a fijar los límites del condado de Castilla con el
de confirmar u n d o c u m e n t o la p r e s u n t a h i j a d e d o n S a n c h o Ra- reino de N a v a r r a (Publ. S e r r a n o : Cartulario de San Millán, n ú m . 86. C f r . F r a y
J u s t o P é r e z de U r b e l : Relaciones, 39). L a ú l t i m a vez que veo citado a don
mírez. Es, pues, de suponer que doña T o d a y doña Fronila eran
F o r t ú n Ochoiz como señor de V i g u e r a es en el a ñ o 1050 ( S e r r a n o : Cartulario
d e e s c a s a e d a d , o, m e j o r t o d a v í a , n o h a b í a n n a c i d o . D e t a l f o r m a , de San Millán, n ú m . 147).
a f i n e s del r e i n a d o d e S a n c h o el M a y o r , a m b a s e s t a r í a n e n e d a d (62) No debemos olvidar a este r e s p e c t o que, s e g ú n R a m o s Loscertales,
d e c o n t r a e r m a t r i m o n i o . E n 1 0 3 0 se d a a d o n F o r t ú n S á n c h e z el la c o s t u m b r e sucesoria p a m p l o n e s a impedía t r a n s m i t i r a las h e m b r a s el
"ejercicio de la s o b e r a n í a ni la de la t e n e n c i a del territorio, las cuales debían
título de " p r i n c e p s " , lo que n o s hace suponer que había pasado a p a s a r a m a n o s del m a r i d o , s i e m p r e que éste f u e s e de l i n a j e s o b e r a n o " (Ramos
s e r el j e f e d e u n a f a m i l i a d e o r i g e n r e a l — l a d e l o s r e y e s d e V i - L o s c e r t a l e s : La sucesión, 59).
g u e r a — y a representar los derechos de éstos, lo que significaba (63) I b a r r a : Documentos de Ramiro I, 188; y TM, 6, n º . 66.
(64) C f r . R a m o s L o s c e r t a l e s : La sucesión, 75-76.
que S a n c h o y García R a m í r e z de V i g u e r a habían muerto.
(65) C f r . L a c a r r a : Textos, págs. 224 y 239.
T o d o e s t o , y la a p a r i c i ó n de u n " t e n e n t e " en V i g u e r a d u r a n t e
152

cía d e N á j e r a , p r i m o g é n i t o l e g i t i m o d e S a n c h o e l M a y o r , d e s a c a -
taron la a u t o r i d a d de aquél y se p r o c l a m a r o n reyes del " t e r r i t o -
rium" que habían recibido c o m o "haereditas", originando las lu-
chas q u e culminan c o n la muerte de d o n García en A t a p u e r c a y
afianzan la creación d e l o s reinos independientes de Castilla y
Aragón.

X
A ñ o s m á s tarde, esta modalidad de entregar una "haereditas",
coincidente c o n un " t e r r i t o r i u m " , se modifica a la vista del r e -

SIGLO
sultado d e l o a c a e c i d o e n t i e m p o s d e S a n c h o el M a y o r . Y así, S a n -
cho Ramírez de Aragón, que había dotado a su segunda esposa
doña Felicia de R o u c y c o n el "territorium" de Ribagorza, ordena

EL
a su p r i m o g é n i t o Pedro, h a b i d o en una m u j e r d e la Casa condal

EN
urgelesa, y a Fernando, primogénito de doña Felicia d e R o u c y ,
que e f e c t ú e n u n a m u t a c i ó n . Y d o n F e m a n d o renuncia al " t e r r i -

VIGUERA
torium" d e Ribagorza, " q u e f u i t data in dote d o m n e Felicie r e -
g i n e " , y r e c i b e d e l r e y - i n f a n t e P e d r o , a c a m b i o , una s e r i e d e b i e -
n e s d i s e m i n a d o s p o r t o d o el r e i n o ( 6 6 ) , e v i t a n d o a s í l a p o s i b i l i -
d a d d e q u e el " t e r r i t o r i u m " de Ribagorza se pudiese disgregar

DE
de la corona aragonesa.

Y
(66) Publ. U b i e t o : Colección diplomática de Pedro I de Aragón y Na-

PAMPLONA
varra, n ú m . 2.

DE
REYES
154

ADICIONES

9. La edición del Cartulario de Albelda, en " T e x t o s Medievales", n º . 1,


permite conocer mejor esta documentación. Tal como aparecía en la publica-
ción de González, estábamos ante un t e x t o de fecha adulterada. En realidad
son dos documentos, datados respectivamente en 9 5 3 y 9 7 3 (números 20 y
25 de mi edición). Por el de 9 5 3 , el rey García Sánchez I, con su madre la
reina doña Toda, e hijos, confirman al monasterio de San Martín de Albelda
y al abad Salvo la villa de Bagibel: a q u í está la fórmula "ego rex Garsea, una
cum genitrice mea Tuta regina, testes, Sancio rex et Ranimirus rex testes"
(página 58).
El d o c u m e n t o de 9 7 3 contiene la noticia de la donación de la villa de
Bagibel al monasterio de Albelda, hecha por Iñigo Blascones y su familia (pá-
gina 66). A q u í está la fórmula "regnante principe Sancione in Pampilona, et
Ranemiro in Vecaria".
XI
10. Publicado en "Textos Medievales", I , n º . 15. La fecha es correcta.
El Sancho Ramirez que confirma el d o c u m e n t o es el f u t u r o Sancho el Craso DOS O B S E R V A C I O N E S AL ABACIOLOGIO DEL

de León.
M O N A S T E R I O DE SAN COSME V SAN D A M I A N DE BURBIA
Publicado en
"Archivos Leoneses", I I (León 1958), páginas 000-000.

La lectura del interesantísimo trabajo de don Augusto Quintana,


Tebaida berciana. San Cosme y San Damián de Burbia, publicado en el
número 22 de estos "Archivos Leoneses", me ha sugerido dos obser-
vaciones, que señalo tímidamente al autor por si considera que pueden
servirle en futuros trabajos. Las baso en mi continuada lectura de docu-
mentos escritos en letra visigótica y en los laboriosos trabajos sobre el
episcopologio hispánico medieval, que preparo desde hace años.
Fácilmente se puede notar que si dos nombres infrecuentes se repi-
ten alternados en una lista de obispos esto se debe a que se han utilizado
documentos que tienen la fecha alterada. Y la revisión de tal fecha lleva
indefectiblemente a la supresión de los nombres que están duplicados,
unificándolos.
La documentación utilizada por don Augusto Quintana procede en
su mayor parte del Tumbo Negro de Astorga, que sólo se puede utilizar
a través del extracto contenido en el manuscrito 4357 de la Biblioteca
Nacional de Madrid. Esto es, conocemos los documentos primitivos a
través de varias copias sucesivas, no mediante los originales. Cabe, pues,
la posible equivocación de cualquiera de los múltiples copistas, que el
autor ha utilizado correctamente.
El abaciologio reseñado repite los nombres de Guiniverto y de Er-
menegildo, datando aquél en los años 964 y 1013, mientras que éste lo
es en 983 y 1076. Las menciones documentales aparecen aisladas, lo
que hace aumentar las sospechas de que alguno de los documentos esta-
ba mal datado en el Tumbo Negro. Y creo que fueron los atribuidos a
los años 1013 y 1076. Veamos.
El 25 de noviembre de 1013 Duzila Adeastriz donaba por el remedio
de su alma al abad Guiniverto todas las posesiones que tenía en Solana,
Arganza, Orbigo y Páramos a excepción de los que poseía en el valle de
Santa María (Cfr. QUINTANA, p. 93-94, que utiliza doc. del Tumbo).
Si el documento estuviese bien datado en el Tumbo aludido, presentaría
158

la "era T. L. I", correspondiente al año 1013. Pero es posible que uno de


los copistas del documento incurriese en una equivocación frecuente en
quienes leen letra visigótica: confundió la equis visigótica con la ele. Y
leyó "era T. L. I", allí donde, indudablemente, decía "era T. X. I", que
dataría el documento de Duzila Adeastriz en el día 25 de noviembre
del año 973.
La otra observación se refiere al documento fechado el 22 de junio
de 1076 (p. 100). Contiene una donación hecha por el presbítero Ram-
pasio al abad Ermenegildo, entregándole las posesiones que tenía en Ar-
ganza y Posadilla. Este texto presentaría en el Tumbo la fecha así: "era
T. C. XIIII". A la vista del abaciologio aludido, creo que el copista
del Tumbo Negro incurrió en uno de estos dos errores: a), añadió una C
a la fecha; b). confundió una equis visigótica con una C. Cualquiera de
los dos errores los comprenderá quien trabaje con textos escritos en
visigótica. Y no puedo inclinarme de momento por ninguno de ellos. De
esta forma, el documento de 1076 habría que datarlo en 976 ó en 986.
XII
No cabe la posibilidad de datar el documento de 964 cien años más tar-
de, porque las interferencias de nombres continuarían con Menendo. CON QUE TIPO DE LETRA SE ESCRIBIO EN NAVARRA
Si se aceptan como posibles estas rectificaciones -vuelvo a insistir
que sólo se basan en mis constantes lecturas de documentos y en las rec- HACE MIL ANOS
tificaciones que debo hacer-, el abaciologio del monasterio de San Cos-
me y San Damián de Burbia quedaría así:
Según Quinterna: Según Ubieto:
Andrés. 931-946 Andrés, 931-946.
Esteban, 952-958 Esteban, 952-958.
Guiniverto, 964. Guiniverto, 964-973.
Ermenegildo, 983. Ermenegildo, 976?-983 ó 983-986?
Guiniverto, 1013.
Guebaldo, 1060. Guebaldo, 1060.
Menendo, 1062-1064. Menendo, 1062-1064.
Ermenegildo, 1076.
De esta forma, el documento de donación de 998 que afecta al mo-
nasterio, así como la "entrada del milenio" en la diócesis astorgana po-
dría estudiarse desde nuevos puntos de vista. ¿Habría después de 998
continuidad en la vida monástica? ¿La nueva mención del abad Guebal-
do estaría en relación con la reforma eclesiástica promovida por el con-
cilio de Coyanza de 1055? Las interrogaciones posibles son muchísi-
mas. Pero no conozco la historia del monasterio berciano y sólo puedo
esperar que, si mis observaciones sobre los documentos arriba reseña-
dos son perfectas, don Augusto Quintana las confirme en sus continua-
das investigaciones.
Publicado en
"Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos'', 6 3 (Madrid 1957),
páginas 4 0 9 - 4 2 2 .

Se acepta ya tradicionalmente que en el viejo reino pamplonés


únicamente se utilizó, en la época anterior a Sancho el Mayor
(1004-1035), «una minúscula visigótica caligráfica, poco diversa
de la usada en los códices de los siglos X y IX», y a que «ninguno
de los diplomas originales navarros de carácter real y de las cen-
turias mencionadas presenta ejemplos de la cursiva que tan usada
1
fué, según hemos visto, en León, Asturias y Galicia» .
Sin embargo, esta teoría general quedó limitada cuando apare-
ció un documento compuesto en «visigótica cursiva, que viene, si
no a desvirtuar la tesis del doctor Millares, sí al menos a restarle
generalidad, y en todo caso, a completarla» 2. Y poco más tarde
se debilitaba, y aun casi anulaba, cuando —al estudiar una des-
conocida dinastía de reyes navarros— puse en tela de juicio la
originalidad del documento que había servido de base a Millares
para sentar su teoría 3. Hoy, con el hallazgo de dos nuevos do-
cumentos originales —que por cierto eran conocidos y estaban pu-
blicados, aunque no valorados—, vamos a replantear el problema
en torno al tipo de escritura que se pudo utilizar y se utilizó en
los diplomas navarro-aragoneses durante el siglo X.
Antes será conveniente puntualizar qué valor vamos a dar a
las distintas designaciones de las grafías de letra visigótica. Lla-
maremos «minúscula visigótica», «cursiva visigótica» y «cursiva

1 AGUSTÍN MILLARES CARLO, Tratado de Paleografía Española. Madrid, 1932,


segunda edición. 228.
2 A N G E L C A N E L L A S , Un documento original del rey Sancho Garcés II Abarca,
en «Estudios de Edad Media de la Corona de Aragón, I . Zaragoza, 1 9 4 5 , 1 4 9 - 1 9 2 .
Las palabras entrecomilladas están en la página 163.
3 Cfr. A N T O N I O U B I E T O A R T E T A , Monarcas navarros olvidados: los reyes de Vi-
guera, en «Hispania», X. Madrid, 1950, 16-18. Ver las páginas 44-45 de este libro.
162 163
clamoribus, quos sepe unanimiter meditatis, et ut per intercessu sanctarum
visigótica ondulada» a las así denominadas en la obra de Millares 4. uirginum, que in hanc domum corpora quiescunt, mereat gratiam Domini
Otro punto que debe quedar sentado es —e insistimos porque nostri Ihesu Christi inuenire, et cum sanctis et electis regnum possidere,
frecuentemente es olvidado por quienes aluden a las actuales tie- iussimus uobis tradere omnes possessiones quas illi dinoscebatur habere in
uilla Apardossi in palatiis, cum omni edificia sua uel uasa sua seu uineis et
rras de la Rioja— que desde principios del siglo X 5 hasta media-
ortis, aqueductis, riguis, silbis cultibus uel incultibus. Omnia uobis puro
dos del siglo XII la zona de Nájera-Logroño-Albelda, y aun casi corde et promta mente tradimus, nullum mandatum nobis uel heredibus
toda la actual provincia riojana, dependió de los reyes de Pamplo- illius ibi relinquimus. Insuper et omnes qui habitant in hanc uillam sint
na-Aragón, a excepción del corto dominio castellano bajo Alfon- uniuersi sub uestro dominatu, nullus sit ibi qui se excuset nec uos contra-
dicat, sed a iure nostro sit omnia ablata et in uestro dominio confirmata.
so V I .
Hoc autem iussimus fieri, commendantes commemorationem eius in uestris
deprecationibus, et ut nos de fructu bonorum operum mereamur in futuro
U N DOCUMENTO DISCUTIBLE obtinere regnum sempiternum, amen.
Si quis autem, quod absit, aliquis ex propinquis uel heredibus aut cuili-
Millares, para afirmar que durante el siglo X sólo se utilizó en el bet uobis inquietaberit, et hanc cartam traditionis nostre disrumpere tem-
reino navarro la «minúscula visigótica», se basó en un documento taberit aut contradicere, sit a Deo reprobus uel maledictus et anathemati-
zatus, et ab ecclesia catholica segregatus, et cum Iuda traditore in gehenne
conservado en el Archivo General de Navarra, fechado el 1 5 de sociatus.
agosto de 981, por el que el rey Sancho Garcés II Abarca y su Facta est hec traditio de uilla supra nominata, X V I I I º kalendas septem-
mujer la reina Urraca donaban al monasterio de San Salvador de bris, era millesima nonadecima. Nos quoque supranominatos, ego Sanccio
Leire las posesiones que el rey de Viguera, Ramiro, había tenido Garseanis rex et Urraca regina, hanc cartam traditionis uel confirmationis
en la villa de Apardués. Dice así: fieri iussimus et relegentem audibimus et nostros proprios signos inposui-
mus et liberis nostris uel confirmatoribus siue testibus ad confirmandum
tradimus. Signum regis [signo] Signum regina [ s i g n o ] .
[Christus] In nomine sancte et perpetim manentis Trinitatis, Pater et
[Col. a] Garsea Sanccionis rex confirmans, Eximina regina confirmans,
Filius et Spiritus Sanctus, qui est Trinitas inseparabilis et simplexque Dei- Ranemirus prolis regis in Christi ausilio confirmans, Gundesalbo prolis re-
tas. Hec est carta donationis uel confirmationis que iussimus fieri ego Sanccio gis in Dei ausilio confirmans, Sanccio Ranemirus confirmans, Garsea Ra-
Garseanis rex, una cum coniux mea Urraca regina, uobis Exymino abba nemirus confirmans, domna Sanccia Sanccionis confirmans.
uel omni collegio monacorum conuersantes in monasterio Leiorensem, sub [Col. 6 ] Sisebutus in Christi potentia episcopus confirmans, Atus episco-
aula Sancti Saluatoris, qui est Christus filius Dei uiui, ubi quiescunt cor- pus in Christi benedictione confirmans, Uincentius episcopus in Christi ausi-
pora sanctarum hac beatissimarum uirginum et martirum Nunilonis atque lio confirmans.
Alodie, necnon et omne reliquie baatissimorum Apostolorum atque marti- [Col. c ] Exymino Sanccionis confirmans, Furtunio Garseanis confir-
rum que ibidem recondite sunt, per misericordiam Domini nostri Ihesu mans, Garsea Fidelis confirmans, Furtunio presbyter confirmans, Furtunio
Christi, amen. Enniconis confirmans, Garsea Lopiz confirmans, Furtunio Scemenonis
Ideoque nos supra nominatos, ego Sanccio Garseanis rex atque regina firmans, Furtunio Garseanis confirmans, Azenari Sanccionis confirmans,
Urraca, propter dilectionem fratris nostri et karissimus noster, domno Ra- Furtunio Scemenonis confirmans, Oggua Sanccionis confirmans.
nemirus rex, qui post uius uite certaminis migrabit ab hoc seculo, et in [ A b a j o , a la derecha] Unde precamur uobis, ministri Sancti Saluatoris
hoc monasterio cum Dei ausilio sepultus est, ut illum in memoriam habeatis presentibus et subsequentibus, qui in ipsum monasterium Leiorensem liba-
in sacris uotibis, quos in sanctis altaribus iugiter offertis et in psalmis uel mina Deo obtuleritis, et qui psalmis uel clamoribus meditabitis, nobis su-
pradictos Sanccio rex et Urraca regina Christum nos commendare non de-
4 Cfr. MILLARES, Tratado de Paleografía, p. 84-191. sistat sancta karitas uestra, qualiter adiuti uestris suffragiis, ualeamus penas
5 P a r a la c o n q u i s t a d e la a c t u a l R i o j a por N a v a r r a , vid. JOSE MARIA LACARRA, euadere, et uobiscum et cum omnes electi Dei in celestia regna sedes luci-
Expediciones musulmanas contra Sancho Garcés (905-925), en « P r i n c i p e d e Via-
fluas possidere, ubi letemini cum Christo et cum omnes amici eius. in se-
na», I . P a m p l o n a , 1940, 41-70.
El m o n a s t e r i o d e S a n Millán d e la Cogolla pasó f r e c u e n t e m e n t e d e d o m i n i o culis sempiternis absque fine, amen
c a s t e l l a n o al n a v a r r o , y viceversa.
U n a revisión gráfica sobre estos p u n t o s en A . UBIETO ARTETA, Las fronteras de 6 Publica este d o c u m e n t o MARIANO ARIGITA, La A s u n c i ó n de la S a n t í s i m a Vir-
N a v a r r a , en « P r í n c i p e d e V i a n a » , X I V . P a m p l o n a , 1953, 61-96.
164
165
E s t e d o c u m e n t o , sin e m b a r g o , p r e s e n t a u n a g r a v e a n o m a l í a e n
el m i s m o m o n a r c a h i z o d e la v i l l a d e C i r u e ñ a al m o n a s t e r i o d e S a n
el e s c a t o c o l o . P a r a c o m p r o b a r l o b a s t a r e h a c e r l a l i s t a d e l o s o b i s -
A n d r é s d e C i r u e ñ a y a su a b a d S a n c h o 11. E s t a es la ú l t i m a men-
p o s q u e r i g i e r o n las s e d e s n a v a r r o - a r a g o n e s a s d u r a n t e el ú l t i m o t e r -
ción del o b i s p o Belasco. A p a r t i r d e la d o n a c i ó n de Cirueña, la
c i o d e l s i g l o X 7. documentación e s c a s e a h a s t a 9 7 8 , p u e s s ó l o se h a c o n s e r v a d o un
d o c u m e n t o de 974, que n o da n o m b r e s de obispos 12.

El obispo Vibax, citado por la n ó m i n a rotense 13, solamente


Aportación al episcopologio navarro-aragonés
aparece documentado en 978, c u y o 15 d e f e b r e r o c o n f i r m a b a n el
Los episcopologios d e las s e d e s n a v a r r o - a r a g o n e s a s c o r r e s p o n - r e y S a n c h o G a r c é s I I A b a r c a , su e s p o s a U r r a c a y l o s i n f a n t e s R a -
d i e n t e s al s i g l o d é c i m o están p o r estudiar, y a que los conocidos m i r o y J i m e n o al m o n a s t e r i o d e S a n P e d r o d e Siresa la concesión
actualmente aprovechan multitud de documentos espúreos. Aquí d e l d i e z m o d e la s a l , q u e a n t e s h a b í a o t o r g a d o al c e n o b i o arago-
v a m o s a rehacer los correspondientes a los obispados de Pamplo- n é s el r e y G a r c í a S á n c h e z I , a la q u e a ñ a d e n la c o n c e s i ó n del d i e z -
na, Aragón y Nájera, basándonos únicamente en l o s testimonios m o d e la sal d e O b a n o 14.

auténticos, recogidos, en c u a n t o a los d o c u m e n t o s se r e f i e r e , de J u l i á n , s u c e s o r d e V i b a x en el o b i s p a d o p a m p l o n é s , es citado


l o s a p u n t a d o s en la n o t a precedente. p o r p r i m e r a v e z el día 1 d e e n e r o d e 9 8 3 , c u a n d o S a n c h o G a r c é s I I
Belasco figura c o m o o b i s p o d e P a m p l o n a e n el a ñ o 9 7 1 , a ñ o e n A b a r c a , j u n t a m e n t e c o n su e s p o s a e h i j o s , d o n a b a n la v i l l a d e B a -
q u e l a r e i n a v i u d a E n d r e g o t o G a l í n d e z , c o n su h i j o el r e y Sancho daguás a don Sancho de A t a r é s ; Julián aparece c o m o confirman-
G a r c é s I I A b a r c a y la e s p o s a d e é s t e . U r r a c a , d o n a b a n al m o n a s - te 15, l o m i s m o q u e en d o c u m e n t o s d e 981 16. Su ú l t i m a mención
terio d e San P e d r o de Siresa la villa d e J a v i e r r e d e M a r t e s c o n sus d o c u m e n t a l es d e 6 d e m a y o d e 9 8 5 , y a p a r e c e en la c o n f i r m a c i ó n
posesiones 8. P o s i b l e m e n t e c o m e n z ó a n t e s d e ese a ñ o su episcopa- q u e l o s m i e m b r o s d e l a f a m i l i a r e a l a r r i b a m e n c i o n a d o s h a c í a n al
d o , p e r o los últimos d o c u m e n t o s atribuidos a García Sánchez I son monasterio de P a m p a n e t o 17. El obispo Julián de P a m p l o n a moría
sospechosos y n o utilizables 9. Y a d e s p u é s , el 14 d e j u l i o d e 9 7 2 , p o c o d e s p u é s , en el a ñ o 9 8 7 18.

c o n f i r m a b a la d o n a c i ó n d e la v i l l a d e H u é r c a n o s , h e c h a p o r San-
c h o G a r c é s I I A b a r c a al m o n a s t e r i o d e S a n M i l l á n d e l a C o g o l l a 10; 11 Publ. YEPES, Coronica de la Orden de San Benito, V, fols. 150 y 440.
12 PUBL..
TOMÁS G O N Z Á L E Z , Colección de Privilegios, franquezas, exenciones y
el 13 d e n o v i e m b r e s i g u i e n t e su n o m b r e figura en la e n t r e g a que fueros concedidos a varios pueblos y corporaciones de la Corona de Castilla, V I .
Madrid, 1833; núm. 216; y TM, 1, nº 26.
gen y su culto en Navarra. Madrid, 1910, p. 205, nota, tomándolo del Becerro de 13 La Genealogías de Roda contienen un obituario de los obispos pamploneses.
Leire, p. 219; a base del pergamino del A G N lo editaron CARLOS MARICHALAR, en En él figuran, por orden cronológico, los siguientes obispos: Belasco, Vibax, Ju-
lián (muerto en 9 8 7 ) , Sisebuto (sucedió el 1 enero 9 8 8 ) , vid. JOSÉ M A R Í A L A C A R R A ,
«Boletín de la Comisión de Monumentos de Navarra», V (1914), 61-63; y MILLA-
Textos navarros del Código de Roda, en «Estudios de Edad Medía de la Corona
RES, Tratado de Paleografía, 232 y lám. L . de Aragón», I. Zaragoza, 1945, 263.
7 En otra ocasión hemos indicado que tenemos recogida la documentación na-
varro-aragonesa anterior al año 1000. La utilizamos para este t r a b a j o ; los docu- 14 Publ. CANELLAS, Un documento original, 190, con fecha 979. Creo que co-
rresponde al año 978. Lo publicamos más abajo.
mentos están discutidos en sus fechas en tal colección. Por ello, no insistiremos
15 P u b l . MANUEL MAGALLÓN Y CABRERA, Colección diplomática de San Juan de
sobre cada uno de los citados posteriormente.
la Peña, anexo de la «Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos», años 1903-1904,
8 Publ. D Á M A S O S A N G O R R Í N , Libro de la Cadena del Concejo de Jaca. Zarago- número 18, p. 69-70; y 6, n º . 22, sospechoso.
za, 1921, 17-19. El 10 de diciembre del mismo año 971 hacía el rey una confirma-
En el 17 de septiembre del mismo año aparece como testigo en el pacto suscrito
ción al monasterio de San Millán de la Cogolla (Publ. P. LUCIANO SERRANO, Cartu-
entre Benedicto, obispo de Nájera, y Vigila, abad de Albelda, sobre las décimas
lario de San Millán de la Cogolla. Madrid, 1930, núm. 56): allí se cita a Belasco.
de los frutos de Desojo (ver el texto más abajo).
9 H a y un documento atribuido a 988 que no puede ser de ese año (Publ. SE-
16 Confirmación de Villagonzalo, Cordovin y Villajúniz a San Millán de la Co-
RRANO, Cartulario de San Millán, núm. 38). Fué hecho «in concilio de Sancta Eola- golla (SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 62). H a y otro docu-
lia in Arrezo, post obitum patris nostri», lo que obliga a fecharlo en 970 (año del mento fechado en 984 que podría ser de 987, ya que los dos últimos trazos pueden
fallecimiento de Garcia Sánchez) o primeros meses de 971. Este documento f u é con- leerse II o U (Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 63).
firmado por el obispo Belasco. Sería en tal caso el más antiguo auténtico con men-
ción del prelado pamplonés. 17 Confirmación de la villa de Senzano, que le había donado García Sánchez I
(Publ. GONZÁLEZ, Colección V I , núm. 217; y TM, 1, número 29).
10 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán, núm. 59.
18 La fecha de la muerte en LACARRA, Textos navarros, 263.
167
166
a d u l t e r a d o s p o r l o s c o p i s t a s e m i l i a n e n s e s . L u e g o se c o p i a su n o m -
E l s u c e s o r d e J u l i á n , S i s e b u t o , c o m e n z ó su e p i s c o p a d o el día
b r e e n 9 7 2 , 978 y 9 8 8 27. L a ú l t i m a m e n c i ó n s e g u r a es d e 9 8 4 y a p a -
1 d e e n e r o d e l a ñ o 988 19, p e r o su p r i m e r a m e n c i ó n d o c u m e n t a l es
rece en l a confirmación de Villagonzalo, Cordobín y Villajúniz,
d e tres años más tarde ( 9 9 1 ) . E l día 15 d e f e b r e r o d e 9 9 1 , el r e y
realizada por Sancho Garcés II Abarca, antes reseñada 28.
Sancho Garcés II Abarca y la r e i n a U r r a c a c o n c e d í a n al monas-
Atón, sucesor del o b i s p o O r i o l en la s e d e a r a g o n e s a , aparece
t e r i o d e S a n S a l v a d o r d e L e i r e l a s p o s e s i o n e s q u e el r e y Ramiro
solamente d o c u m e n t a d o en l a e s c r i t u r a d e l 15 d e f e b r e r o d e 991
de Viguera había d i s f r u t a d o en N a v a r d ú n 20; y el s e ñ o r Sancho
que anteriormente h e m o s reseñado, relativa a N a v a r d ú n 29; y en
G a r c é s y su h e r m a n a T o d a d a b a n al m i s m o m o n a s t e r i o el c e n o b i o
otra de 992, t a m b i é n utilizada 30.
d e B a i a q u a , s i t o e n el v a l l e d e I b a r g o i t i 21. En ambos documentos
aparece citado Sisebuto como obispo de Pamplona. Se h a n con- C o m o c o n o c e m o s q u i e n e s r e g í a n las s e d e d e P a m p l o n a y Ná-

s e r v a d o n u e v a s m e n c i o n e s en e s c r i t u r a s d e 9 9 2 y 9 9 6 22. En 997 j e r a en 996 y 9 9 7 , h a y q u e s u p o n e r q u e el n o m b r e d e B l a s citado

v o l v í a a c o n f i r m a r o t r a n u e v a d o n a c i ó n del n u e v o m o n a r c a , Gar- en d o c u m e n t o s d e e s o s a ñ o s h a d e r e s p o n d e r al o b i s p o a r a g o n é s 31.

c í a S á n c h e z I I el T e m b l ó n , al m o n a s t e r i o e m i l i a n e n s e , p o r la q u e El comienzo y final d e su e p i s c o p a d o es t o t a l m e n t e desconocido.

c e d í a el u s o d e l a g u a proviniente del valle d e Alesón p a r a q u e los L a escasez de d o c u m e n t o s conservados y o t o r g a d o s durante estos

monjes de San Millán regasen determinados días las posesiones a ñ o s s ó l o p e r m i t e s a b e r q u e en 1005 y a e s t a b a e n la s e d e monta-
ñ e s a el p r e l a d o M a n c i o 32, q u e la regiría hasta 1037, p o r lo me-
q u e t e n í a n en N á j e r a 23. E s t a s s o n las m e n c i o n e s finales del o b i s p o
nos 33.
S i s e b u t o , q u e se h a s u p u e s t o m u r i ó el a ñ o 1000 24. Su sucesor iba
a ser el a b a d de Leire, Jimeno, que se c i t a r á por vez primera Son m e j o r c o n o c i d o s los obispos najerenses. Contribuye a ello
en 1005 25. l a c i r c u n s t a n c i a d e q u e la c o r t e r e a l p e r m a n e c i e s e e n N á j e r a du-
L o s o b i s p o s aragoneses son peor c o n o c i d o s q u e los de Pamplo- r a n t e el s i g l o X .
n a . L o s d o c u m e n t o s n o s h a b l a n d e O r i o l , q u e es c i t a d o c o n segu- B e n e d i c t o f u é o b i s p o d e N á j e r a b a j o el r e i n a d o d e G a r c í a S á n -
r i d a d en 971 26, pues los t e x t o s anteriores a esa f e c h a h a n sido m u y chez I , según denotan los d o c u m e n t o s emilianenses. P e r o prescin-
Hay dos documentos de 1 de enero de 987 que presentan al sucesor de Julián d i r e m o s d e s u s m e n c i o n e s p a r a u t i l i z a r las q u e s e a n r e a l m e n t e se-
como obispo de Pamplona: son falsos (vid. RAMÓN DE ABADAL, Catalunya Carolin- g u r a s . L a p r i m e r a es d e 9 7 1 , c u a n d o se c i t a a « B e n e d i c t u s e p i s c o -
gia, I I I . Barcelona, 1955, p. 69-70. Otro documento falso (MAGALLÓN, Colección di-
plomática, núm. 17, p. 62-63) presenta arbitrariamente a Basilio como obispo de
Pamplona en 987.
19 Cfr. LACARRA, Textos navarros, 263. 27 Para 972, vid. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 59:
20 Documento inédito en A G N , Becerro de Leire, p. 21-5-216. y YEPES, Coronica, V , fols. 150 y 440. Para 978, vid. CANELLAS, Un documento
21 Documento inédito en A G N , Becerro de Leire, p. 244-245. original, 190, que copiamos más abajo. Para 983, MAGALLÓN, Colección diplomática,
22 En 992 aparece como confirmante en la donación de la villa de Cárdenas.
número 18, 69-70; y TM, 6, nº. 22, falso.
hecha por Sancho Garcés II Abarca a San Millán (Publ. SERRANO, Cartulario de
28 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 62. Y a hemos
San Millán de la Cogolla, núm. 66). En 996 confirmaba la concesión que el nuevo
rey pamplonés García Sánchez II el Temblón hacía al mismo monasterio (SERRANO, indicado que hay un documento que puede ser de 984 ó 987 (SERRANO, Cartulario
Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 67). de San Millán de la Cogolla, núm. 63), donde aparece el obispo aragonés como con-
23 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 68. firmante. En otro documento de autenticidad dudosa (MAGALLÓN, Colección diplo-
Hay otra cita en la donación del cenobio de Isusa, sito en el valle de Salazar, mática, núm. 22, p. 8 1 ; y TM, 6, nº. 24, de 987, también cita al obispo Oriol.
hecho por García Sánchez II el Temblón a Leire (987), pero el documento está 29 A G N , Becerro de Leire, p. 245-246.
mal fechado (AGN, Becerro de Leire, p. 193-195). 30 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 66.
24 Vid. ITURRALDE, Las grandes ruinas monásticas de Navarra, p. 383, cit. por 31 Documentos de García Sánchez I I el Temblón dados al monasterio de San
CARLOS CORONA BARATECH, Los abades del monasterio de San Salvador de Leire, Millán de la Cogolla (Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, nú-
en «Pirineos», IV. Zaragoza, 1948, 179. mero 67 y 68. Ver la adición señalada con * al pie de esta página.
32 Cfr. PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor de Navarra, 276.
25 Sobre el obispo Jimeno vid. Fray JUSTO PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor
33 Cfr. A . UBIETO ARTETA, Gonzalo, rey de Sobrarbe y Ribagorza, en «Piri-
de Navarra. Madrid, 1950, p. 270. neos», V I I I . Zaragoza. 1952. 313-314.
26 «Ariolo episcopo in Aragone», en SANGORRIN, Libro de la Cadena del Con-
cejo de Jaca, núm. I, 17-19. Se cita también en 10 de diciembre del mismo año 971 * E l d í a 1 de agosto de 1 0 0 4 aparece " e p i s c o p o Blasco in S a s a b e " , en
(SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 56). el Cartulario de San Juan de la Peña, en T M , 6 , número 3 3 . Y el día 1 de mar-
zo se vuelve a citar a " d o n o Belasco e p i s c o p o " ( T M , 6, n º . 3 4 , página 9 8 ) .
168
169

pus in Nagera» 34; ; luego aparece en 972, 978, 983 y 984 35. La y V i c e n t e . H a y , p u e s , u n a c o n t r a d i c c i ó n e v i d e n t e e n t r e tal docu-
última auténtica es de 6 de m a y o de 985, ya citada c o n anterio- m e n t o y el e p i s c o p o l o g i o r e s u l t a n t e d e l r e s t o d e la d o c u m e n t a c i ó n
ridad 36. c o n s e r v a d a , e n t r e la c u a l h a y d o s e s c r i t u r a s q u e m a n t i e n e n su f a c -
V i c e n t e , sucesor de B e n e d i c t o , se cita p o r vez primera el 15 d e tura o r i g i n a l ( d e 978 y 983). E l l o n o s p e r m i t e a f i r m a r q u e el d o -
f e b r e r o d e 991 en t e s t i m o n i o legerense 37; luego, en 992 38. Murió c u m e n t o e s t u d i a d o n o es o r i g i n a l , y a q u e p r e s e n t a un e r r o r d e v a -
el 23 de enero de 996 39. rios a ñ o s en la f e c h a , y h e m o s d e c o n s i d e r a r l o c o m o u n a copia.
G a r c í a , su sucesor, aparece en el m i s m o año 996, sin especifi- A h o r a b i e n , si el d o c u m e n t o d i s c u t i d o n o es o r i g i n a l , s i n o u n a
carse el m e s , en la c o n c e s i ó n real de la villa de Terrero a San Mi- c o p i a , d e b e m o s t r a t a r d e a v e r i g u a r el a ñ o v e r d a d e r o d e su emi-
llán d e la Cogolla 40. Y vuelve a citarse al año siguiente 41. Luego s i ó n . E s e v i d e n t e q u e será p o s t e r i o r al 1 d e e n e r o d e 9 8 8 , día q u e
e p i s c o p ó a lo largo del reinado de S a n c h o el M a y o r hasta morir
S i s e b u t o se h i z o c a r g o del o b i s p a d o d e P a m p l o n a 44, pues Sisebuto
el día 23 de d i c i e m b r e de 1021 43.
figura en el e s c a t o c o l o d e l d i s c u t i d o d i p l o m a . Y será t a m b i é n an-
C o m o resumen, p o d e m o s concretar el e p i s c o p o l o g i o de las se-
t e r i o r al 23 d e e n e r o d e 996, y a q u e en ese día f a l l e c i ó el o b i s p o
des de P a m p l o n a , A r a g ó n y N á j e r a del ú l t i m o tercio del siglo x ,
de Nájera, Vicente 45, que aparece n o m b r a d o junto al anterior.
así:
L u e g o el d o c u m e n t o t a n t a s v e c e s c i t a d o f u é e s c r i t o e n t r e 987 y
Pamplona: Aragón: Nájera:
Oriol (971-984) 9 9 6 , n u n c a en 9 8 1 .
Belasco (970-972) Benedicto (970-985)
Vibax (978) Atón (991-992) Vicente (991-+23-I-996) V i s t o s e s o s l í m i t e s , c r e e m o s q u e f u é o t o r g a d o en 991 y q u e su
Julián (983-+987) Blas (996-1005) García 996-+23-XI-1021) copista omitió una equis involuntariamente. Confirma tal suposi-
Sisebuto (1-I-988 a 1000?) Mando (1005-1037)
c i ó n el h e c h o d e q u e el 15 d e f e b r e r o d e 991 el r e y S a n c h o Gar-
c é s I I A b a r c a y la r e i n a U r r a c a h i c i e s e n u n a d o n a c i ó n a L e i r e p o r
EN TORNO AL PRESUNTO ORIGINAL
el e t e r n o d e s c a n s o d e l r e y d e V i g u e r a , R a m i r o 46. L a nueva dona-

V o l v i e n d o sobre el d o c u m e n t o básico utilizado p o r Millares y c i ó n d e l 15 d e a g o s t o d e l a ñ o 991 p r o p u e s t o , v u e l v e a contener


r e p r o d u c i d o al principio d e este t r a b a j o , p o d e m o s c o m p r o b a r que o t r a d o n a c i ó n p o r el a l m a d e l d i f u n t o R a m i r o d e V i g u e r a 47. Uno
en él se citan c o m o episcopantes en 981 los o b i s p o s Sisebuto, A t ó n y o t r o d o c u m e n t o i n d i c a r í a n l o r e c i e n t e d e la m u e r t e d e l r e y de
Viguera, R a m i r o ; y d a d a la coincidencia de a m b o s documentos
34 Documento en SANGORRIN, Libro de la Cadena del Concejo de Jaca., nú- en el día d e su o t o r g a m i e n t o , h a b r á q u e s u p o n e r m u r i ó el r e y R a -
mero I, 17-19. Insistimos en la posibilidad de que el documento de 988 (SERRANO,
Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 38) debe ser de 970 ó 971. m i r o u n 15 d e c u a l q u i e r m e s d e 990 o d e e n e r o d e 991.
35 Para 972, vid. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 59; F i n a l m e n t e , h a y q u e a v e r i g u a r l a f e c h a c u a n d o se c o p i ó este
y YEPES, Coronica, V , fols. 150 y 440. Para 978, CANELLAS, Un documento origi-
nal, 190, que reproducimos más abajo. Para 983, documento original que copiamos d o c u m e n t o . Si f u e s e c o p i a c o e t á n e a n o p a r e c e r í a l ó g i c a u n a equi-
luego. Y para 981,SERRANO,Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 62 63. v o c a c i ó n d e d i e z a ñ o s . Sin o t r o e l e m e n t o d e c o m p r o b a c i ó n q u e m i
36 Publ. GONZÁLEZ, Colección, V I , núm. 217. También aparece citado en los
falsos de 1 de enero de 987 (vid. ABADAL, Catalunya Carolingia, III, 69-70. frecuente lectura de documentos navarros de la undécima centu-
37 Documento del AGN, Becerro de Leire, p. 245-246. r i a , c r e o q u e d e b e c o l o c a r s e a m e d i a d o s d e ese s i g l o .
38 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 66.
39 La fecha está documentada en el Obituario contenido en el Leccionario de P o r o t r o l a d o , la tesis d e M i l l a r e s s o b r e el u s o d e l a m i n ú s c u l a
la catedral de Calahorra, que dice: «Obiit Vincentius Nagerensis episcopus era
M. X X X . IIII., X kalendas februarii, regnante Garrsia rege» (Cfr. Guía del Ar- v i s i g ó t i c a , p a r e c í a a d e m á s a p o y a r s e en u n d o c u m e n t o d e l A r c h i v o
chivo Capitular de la Catedral de Calahorra, en «Publicaciones de la Dirección H i s t ó r i c o N a c i o n a l y o t r o d e l m o n a s t e r i o d e S a n M i l l á n d e l a Co-
Generalde Archivos y Bibliotecas». Madrid, 1950, p. 8).
40 Publ. SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 67.
41Publ.SERRANO,Cartulario de San Millán de la Cogolla, núm. 68.
42 Vid. PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor de Navarra, 283-281. 44 Cfr. LACARRA, Textos navarros, 263.
43 «Obiit famulus Dei Garsea episcopus, era T. L V I I I I , X kalendas ianuarias», 45 Cfr. testimonio copiado en la nota núm. 89.
(Cfr. LACARRA, Textos navarros, 264). 46 AGN, Becerro de Leire, p. 245-246.
47 Cfr. documento copiado al principio de este trabajo.
170 171

r e d u c e n a t r e s : l o s d o s q u e v a l o r a m o s a q u í , y el e s t u d i a d o p o r el
g o l l a . E l p r i m e r o c o n t i e n e l a d o n a c i ó n d e la v i l l a d e C i r u e ñ a al
p r o f e s o r C a n e l l a s . E l m á s a n t i g u o es d e 9 5 0 , y n a r r a l a entrega
monasterio de San A n d r é s d e Cirueña, hecha p o r los reyes S a n c h o
q u e A d i c a y l o s m o n j e s d e L a t u r c e h i c i e r o n d e sí m i s m o s y d e las
Garcés I I A b a r c a , R a m i r o de V i g u e r a y la esposa de aquél, U r r a -
iglesias d e S a n V i c e n t e y San Prudencio al a b a d Dulquito, que
ca P e r o n o es o r i g i n a l , s i n o u n a c o p i a p o s t e r i o r , q u e presenta
r e g í a el m o n a s t e r i o d e S a n M a r t í n d e A l b e l d a . D i c e así:
algunas interpolaciones, como las p a l a b r a s «serenissimus rex» y
« c l a r a r e g i n a » , u t i l i z a d a s al d e s i g n a r a S a n c h o G a r c é s I I Abarca
y a su e s p o s a la reina U r r a c a p o r un c o p i s t a a g r a d e c i d o , q u e re- [Christus] Sub nomine sancte et indiuidue Trinitatis. Ego Adica abba,
cum fratribus meis Christoforo, Furtunio, Sarracino, Dato, Stefano, Ra-
cordaba después d e la m u e r t e de ambos los beneficios concedi-
pinato, promta mente, toto corde, tibi patri / spirituali Dulquito abbati
dos 49. El documento de Cirueña fué transcrito después d e 1005, et fratribus tecum, in amore Christi Albilde in cenobio Sancti Martini de-
fecha en q u e aún vivía la reina Urraca. E l escriba utilizó un do- litescentibus, contradimus animas nostras simulque corpora ut uestris ora-
c u m e n t o original, p e r o sus grafías n o son del siglo x , sino d e la tionibus adiuti adipiscamur / nobiscum premia poli. Nos enim supra no-
época de Sancho de Peñalén. minati ecclesiam sancti Uincentii et domini Prudentii uasilicam ubi quiescit
corpus eius uenerabile, que sita est ad radicem montis Laturcii, nutu Dei
El otro posible original 50 c o n t i e n e la confirmación de Villa-
omnipotentis collatam / habuimus et sancitam cum suis adiacentiis, terris,
gonzalo y Cordovin al m o n a s t e r i o emilianense, realizada por el uineis, ortis, et partem molendini in Sosa. Ita et hereditatem Petri presbi-
aludido Sancho Garcés I I Abarca 51. Su editor lo c o n s i d e r ó como teri, qui fuit collega nostrum uibens demumque obiit in oppido Leza et scrib-
original, m a s su afirmación es p u r a m e n t e g r a t u i t a , ya que pre- simus I nomen eius in Albailda inter nomina offerentium. Igitur pro obla-
tione ibidem et lumine ipsius ecclesie derseruiendis, et sicut unanimiter
senta un t i p o d e letra similar al d o c u m e n t o analizado anterior-
nobis uelle adiacet uibere nobiscum, ita offerimus quantum / nobis D o m i -
m e n t e . E s m á s , el c o t e j o d e l a e d i c i ó n d e l C a r t u l a r i o d e S a n M i l l á n
nus contulit in aula sancti Martini nobiscum, ut in huius eui cursu per arta
de la C o g o l l a con los manuscritos emilianense que realicé en el itinera gradientes et in prima resurrectione opem possidentes unatim me-
a r c h i v o d e t a l c e n o b i o m e p e r m i t i ó c o m p r o b a r q u e el s a b i o bene- reamur triunfare in celis / cum Christo Domino et sanctis eius angelis,
d i c t i n o apenas utilizó los f o n d o s antiguos p a r a su e d i c i ó n , sino q u e amen. Et quia hoc regni celorum causa, et pro salute animarum et pro ip-
sius sancti loci inluminatione, iuiique Domini corporis et sanguinis sacri-
a p r o v e c h ó p r e f e r e n t e m e n t e u n a c o p i a c o n o c i d a c o n el n o m b r e de
ficio in ara Dei offerendo, / nos memorati puro corde, puraque mente, do-
« C o l e c c i ó n M i n g u e l l a » . A s í se e x p l i c a q u e a l g u n o s d o c u m e n t o s c o n - mino Martino in honorem nominis Christi locum supra taxatum, cum eo
t e n i d o s e n el « B e c e r r o g a l i c a n o » n o aparezcan en l a publicación nosmetipsos, conicimus obtulisse. Quisquis ille est qui illi loco prees / o b -
d e l a n t i g u o a b a d d e S i l o s . C r e o q u e el d o c u m e n t o aquí reseñado secramus, ut ad inluminandam ipsam sacram hedem Christi regis tibi cura
n o f u é u t i l i z a d o p o r el P . Serrano. adsit, ut cum tibi creditis obibus in diem examinationis reproborum tor-
menta euasisse, et cum electis gaudeas / te mercedem recipisse, nos hoc
litamus omnipotenti D e o qui aliter fecerit sciat se per[e]nniter damnari
ab eo. Uotum autem hoc nostrum firmitatem obtineat in euo, dein si aliqui»
ORIGINALES CONSERVADOS conatus fuerit / hoc decretum fictum esse, prius pondus trium librarum
auri multatus fisco cogatur inferre, demumque sit initiones ac usurpationes
eius irritum.
Así, el catálogo de los documentos navarro-aragoneses del si-
glo X que han llegado hasta nosotros, en su factura original, se Item quia hec nostra traditio que facta est era DCCCC. L X X X U I I I /
regni gloriosi Garseanis principis et Tute regine eiusdem genetricis san-
48 Se conserva en A H N , Cirueña, carp. 1.028, núms. 1 y 2. El núm. 1 es una cienda erat testibus ueridicis tunc adfuerunt in margine fluminis Ibero qui
copia de mediados del siglo XI; el núm. 2 es una copia pseudo-visigótica, que con- Arrezo in Sancta Eolalia anniuersario / Sancionis principis, prefati genitori
tiene amplias interpolaciones. Publ. YEPES, Coronica, V, fols. 150 y 440; reseñado
por CANELLAS, Un documento original, p. 154, con el n ú m . 4. celebrato, uenientes id est Tudimirus Nagelensis episcopus, Dulquitus A l -
49 L a r e i n a U r r a c a vivía a ú n en 1005 ( C f r . PÉREZ DE URBEL, Sancho el Mayor baildensis abba, Didico Sobiensis abba, Munnio de Sancta Columba abba, /
de Navarra, p. 32). Stefanus Dercensis Sancti Emiliani abba, Bellasco Tironensis monasterii
50 C f r . CANELLAS, Un documento original, p . 154, n ú m . 2.
abba, pluresque alii ibidem adstantes, ita sanxuerunt sicut et nos cuncti
51 P u b l . SERRANO, Cartulario de San Millán de la Cogolla, n ú m . 56.
172 173

E l m á s m o d e r n o d e los d o c u m e n t o s n a v a r r o - a r a g o n e s e s , p e r t e -
homines Leccenses [mancha] fratresque Albaildenses / secte hoc statum n e c i e n t eal siglo x y c o n s e r v a d o en su f a c t u r a o r i g i n a l , f u é o t o r -
[ m a n c h a ] audiuimus a prefacis sancti Uincentii fratribus atque recognoui- g a d o el día 17 d e s e p t i e m b r e d e 988 p a r a d a r f e del p a c t o h e c h o
mus ita singillatim decreuimus atque roborauimus. p o r el o b i s p o d e N á j e r a , B e n e d i c t o , y el a b a d d e A l b e l d a , V i g i l a ,
Uigila scriba manu mea signum feci s o b r e las d é c i m a s d e los frutos d e D e s o j o . D i c e así:
Ego namque memoratus Christoforus, cum collegis fratribus meis, hoc
pytacium tradidi per manus meas atrio predicto Sancto Martino necnon
eius famulis incuntanter 62. [Christus] Sub nomine sancte et indiviuidue Trinitatis. Nos quidem re-
ligiosi Benedictus episcopus, pariter abba Uigila, cum fratrum / Albailden-
sium collegio, pactum inconuulsum pepigimus inter nos, pro decimarum
El s e g u n d o d o c u m e n t o o r i g i n a l c o n s e r v a d o f u é o t o r g a d o p o r el
frugibus omnium / Desolii, ut simul ita frugens aridus uel liquidas quas
r e y S a n c h o Garcés I I A b a r c a , la reina Urraca y los infantes Ra- percepturi sumus ab illis hominibus / Desolii, tam paruas quam magnas,
m i r o y J i m e n o el día 15 d e f e b r e r o d e 9 7 8 . D i c e así: fideliter inter nosmetipsos per medium sine aliqua fraudu/losa nequitia
sortiamus perseueranter; et nullatenus surgat inter hec emulatio pernitio-
sa / que diuortium uel deceptionem infra plebes illas agat, sed unanimiter
[Christus] Inlustrissimi atque gloriosissimis uel inuictissimis Dei mar- dilectio ac concordia / ueritatis indisrupte permaneat.
tiribus sanctorum Petri et Pauli uel sancti Andree apostolorum et marti- Si quis autem ex malibolis hoc sancitum testamentum uiolare / uel
rum Christi, quorum uasilicam in loco quod dicitur Siresa dinoscitur / esse disrumpere conatus fuerit, hic careat binis lucernis et uita. Illuc perpetim
fundatam. Nos etenim indigni uel exigui Christi famuli Sancius rex et polorumpremia./ Insuper U auri libras fisco exsolbat; ob inde decretum
Urraka regina, una cum germanis nostris Ranimiro et Eximino memmores nostrum inconuulsum perhenniter maneat.
quod genitor noster Garsea rex / cui sit Deus in ausilio in suo uero iudicio, Facta cartula testamenti discurrente era T . X X . I.ª, X U kalendas octo-
quod dedit ipse decima pars salis de uilla quod dicitur Nurum in ipso sancto bris, regnante principe / Sancione in Pampilona uel in Cantabria. Et testi-
supradicto atrio. Modo uero nos quod dedit ille sancimus et adfirmamus. / bus tradimus ad roborandum Sancio rex / firmans, Urraca regina firmans,
Sed aduc addimus ei aliam decimam partem salis de uilla que dicitur Oban- Garsea regulus firmans, Ranimirus regulus firmans, Gondesaluus regulus
firmans, / Benedictus episcopus testis, Iulianus episcopus testis, Uigila
nos, ut sit eis in ipso loco sancto orantibus fratribus ad condimentum sa-
abba testis, Maurellus abba testis, / Belasco presbiter testis, Samson pres-
lubre et nobis proficiat ad salutem anime. /
biter testis, Garsea presbiter testis, uel omne concilium cenobitarum fra-
Si quis sane ex nostris filiis uel nepotes uel quoliuet subrogata persona trum / Albaildensium testis 45.
hoc testamentum nostrum uiolare temptauerit sit a cetu christianorum se-
gregatus et cum Iuda qui Christum tradidit in inferno / damnatus.
A la v i s t a d e estos d o c u m e n t o s o r i g i n a l e s , e s c r i t o s t o d o s en l e -
Facta carta era cencies dena uis quinque et sestena, die quinto decimo
tra «cursiva visigótica», «semicursiva» o «cursiva visigótica ondu-
kalendas marcias, regente supradicto monasterio Galindoni abbati.
l a d a » , y t e n i e n d o en c u e n t a q u e el d o c u m e n t o u t i l i z a d o p o r Mi-
E g o Sancius rex simul cum uxore mea [et c u m ] germanis uel filiis
quod dedi et adfirmaui et manu mea signum [ s i g n o ] feci. llares en su T r a t a d o d e P a l e o g r a f í a E s p a ñ o l a n o es o r i g i n a l , sino
u n a c o p i a t a r d í a , p o d e m o s a f i r m a r q u e d u r a n t e el s i g l o x hubo
[Columna a] Benedictus episcopus confirmans, Oriolus episcopus con-
u n a u n i d a d g r á f i c a e n t r e los e s t a d o s n a v a r r o - a r a g o n e s e s y l o s r e i -
firmans, Uibax episcopus confirmans.
nos occidentales 55, e m p l e a n d o en la r e d a c c i ó n d e l o s d o c u m e n t o s
[Columna b ] Eximino Sancionis confirmans, Garsea Furtunionis con-
la cursiva visigótica.
firmans, Belasco Lihoriz confirmans.
[Columna c ] Et omnium seniorum Pampilonensium uel Aragonensium
adfirmamus. 54 Se conserva original en Archivo de la Redonda de Logroño, núm 2. Lo
publicó primeramente el P. Luciano SERRANO, Tres documentos logroñeses de im-
[ S i g n o ] 53. portancia, en «Homenaje a Menéndez Pidal», III (1925), 177-178, mas no se fijó en
su trascendencia paleográfica, ya que lo considera únicamente como «original en
52 Se conserva original en el Archivo de la Redonda, de Logroño, núm. I ter. pergamino letra minúscula visigoda alargada, primorosamente trazada, a una sola
Ha sido publicado por FERNANDO BUJANDA, Inventario de los documentos del Ar- tinta». Otra edición posterior en BUJANDA, Inventario, p. 57. Damos facsímil.
chivo de la Insigne Iglesia Colegial de Logroño, anejo núm. I de a Berceo». «Bo- 55 Compárense los facsímiles que presentamos en este trabajo con los de MU-
letín del Instituto de Estudios Riojanos». Logroño, 1947, p. 56, con fecha 956.
Damos facsímil.
53 Publ. CANELLAS, Un documento original, p. 190, con fecha 979. Presenta
facsímil.
174

¿Hasta cuándo se e s c r i b i ó con cursiva visigótica en Navarra


y Aragón? El último documento transcrito da una fecha (983)
« p o s t q u a m » . M a s es e v i d e n t e q u e e x i s t i r í a e n l o s c o p i s t a s u n d e -
seo d e m u t a c i ó n d e s d e t i e m p o s anteriores, y a q u e la visigótica li-
b r a r i a e r a m á s f á c i l p a r a l e e r y a u n p a r a e s c r i b i r . A s í se e x p l i c a
q u e c u a n d o el a ñ o 9 5 0 , el a b a d A d i c a y l o s m o n j e s d e L a t u r c e se
e n t r e g a b a n al m o n a s t e r i o d e A l b e l d a , el m o n j e q u e l l e v a b a el d o -
c u m e n t o al c e n o b i o a l b e l d e n s e a ñ a d i e s e a l final d e l p e r g a m i n o una
b r e v e f r a s e e n « m i n ú s c u l a v i s i g ó t i c a » , c o n t r a s t a n d o c o n el t o t a l d e l
documento que estaba redactado en «cursiva visigótica ondula-
da» 56.

E s p o r a h o r a i m p o s i b l e p r e c i s a r el m o m e n t o e n q u e se d e j ó l a
c u r s i v a v i s i g ó t i c a p a r a utilizar la r e d o n d a en la c o n f e c c i ó n d e do-
cumentos. Desde los últimos años del reinado de Sancho Garcés
II Abarca ( 9 7 0 - 9 9 4 ) h a s t a el p l e n o r e i n a d o d e S a n c h o el Mayor
(1004-1035) la d o c u m e n t a c i ó n conservada es m u y escasa, y sólo
se h a t r a n s m i t i d o en c o p i a s tardías. E l d o c u m e n t o original r e d a c -
t a d o e n m i n ú s c u l a v i s i g ó t i c a m á s a n t i g u o q u e c o n o z c o es y a d e l 7
d e j u n i o d e 1 0 2 9 , día e n q u e O n n e c a p r o h i j a b a y d o n a b a t o d o c u a n -
t o t e n í a e n C a s t i l l a al r e y S a n c h o el M a y o r y a su e s p o s a l a r e i n a
doña Mayor 57.

T r a s e s t a r e v i s i ó n p o d e m o s a f i r m a r q u e se u t i l i z ó e n Navarra
y A r a g ó n l a c u r s i v a v i s i g ó t i c a d u r a n t e el s i g l o x p a r a e s c r i b i r do-
cumentos; por influjo librarlo —como ya apuntó Millares— se
c o m e n z ó a u t i l i z a r l a m i n ú s c u l a v i s i g ó t i c a ; y el a f i a n z a m i e n t o de
este n u e v o t i p o en la r e d a c c i ó n d e d o c u m e n t o s se e f e c t u ó entre
983 y 1029. A u n q u e n o h a y t e s t i m o n i o en q u e a p o y a r s e , sospecha-
mos que la mutación se r e a l i z a r í a en fecha más próxima a la
ú l t i m a d e l a s a p u n t a d a s q u e n o al a ñ o 983.

Ñoz Y RIVERO, Paleografía visigoda. Método teórico-práctico para aprender a leer


los códices y documentos españoles de los siglos V al XII. Madrid, 1919, lám. X X ,
q u e contiene un documento de 932; y con lám. X X X I I I de MILLARES, Tratado de
Paleografía Española.
56 Es la frase final «Ego namque memoratus» que aparece en el documento
correspondiente a la nota 52. Véase la última línea del primer facsímil que pu-
blicamos.
57 Se conserva este documento en A H N , San Juan de la Peña, carp. 696, nú-
mero 13; y TM, 6, n º . 49.
El primer documento original de Sancho el Mayor es de 1035, vid. PÉREZ DE
URBEL, Sancho el Mayor de Navarra, facsímil en p. 224, texto en p. 398. Está es-
crito en redonda visigótica.
INDICES
INDICE DE L U G A R E S

A b e t i t o , m o n t e , 120.
Adones, monasterio, 78.
Agreda, San Julián de, 106.
A g u a t u e r t a , 28.
Agüero (prov. Huesca), 46, 4 8 y 49.
Aibar (prov. Navarra), 14 a 16, 23, 120 y 121.
Alava, 48, 56, 57 a 73, 87, 107, 120, 133, 134 y 137.
Albelda, monasterio, 41, 57, 85, 92, 93 y 162. Ver San Martín de Albelda.
Alberite (prov. Logroño), 41.
Alcanadre (prov. Logroño), 100.
Alcoba, cerca de Clunia, 60.
Alemania, 35.
Alesón, 166.
Andosilla (prov. Navarra), 94.
A n o z , 62.
Ansó (prov. Huesca), 45.
Anués, d e s p o b l a d o cerca de Sos, 37 y 84.
Apardués, 45, 88, 144, 162 y 163.
Ara, río, 38.
Aragón, passim.
Aragón, r í o , 15, 22, 34, 4 9 y 50.
Aragón S u b u r d á n , 35.
Arandia, iglesia de, 71.
Araya, 67.
Arba, río, 16.
Arciledo, villa, 63.
Ardisa, 4 9 y 50.
Arellano, Santa María de, 70.
Arga, r í o , 34.
Arganza (prov. León), 157 y 158.
Arizala, 93.
180 181

Burbia (prov. León), 157 y 158.


A r m e n t i a (prov. Alava), 66, 71 y 72.
Burdeos (Francia), 19.
A r m i ñ ó n , L o p e Sánchez de, 64.
Burgos, 48, 6 8 y 69.
A r n e d o (prov. Logroño), 34 y 40.
A r t a c o z (prov. Navarra), 133. Busturia, 64; Santa María de Aspe de, 64.
Artak'ira, 133.
Artariain (prov. Navarra), 133.
Cabañas, García F o r t u ñ o n e s de, 118 y 128.
Artieda (prov. Zaragoza), 39.
Arreso, 94. Calahorra (prov. Logroño), 34, 4 0 , 42, 44, 4 5 , 4 8 , 50, 5 6 , 57, 64, 68, 69, 72,
Arrezo, Arriezo, 9 2 a 94, 100, 145, 164 y 171. 73, 94, 95, 100, 101, 134 y 148.
Arriatu, Sancho Sánchez de, 71. Calatayud (prov. Zaragoza), 109.
Asa (prov. Logroño), 105. Cameros, Rodrigo Díaz de los, 95.
al-'Askakr, 28. C a n f r a n c (prov. Huesca), 37 y 38.
Aspe de Busturia, Santa María de, 64. Cantabria, 16, 91 y 173.
Astorga (prov. León), 157. Capanas, García F o r t u ñ o n e s de, 118 y 128.
Asturias, 4 0 , 78, 80 y 161. Caparroso (prov. Navarra), 34 y 149.
A t a p u e r c a (prov. Burgos), 150 y 152. Cárcar (prov. Navarra), 4 0 y 100.
Atarés (prov. Huesca), 5 1 y 122; S a n c h o de, 87 y 165. Carcastillo (prov. Navarra), 23.
Atienza (prov. Guadalajara), 135. Cárdenas, C á r d e n a s de Yuso (prov. Logroño), 6 7 y 166.
A u t o l (prov. Logroño), 95. C a r d e ñ a (Burgos), m o n a s t e r i o , 86.
Castañares (prov. Logroño), 66.
Azagra, P e d r o Ruiz de, 95.
Castilla, 60, 137, 151, 152 y 174; Fernán González, conde de, 58.
Cataluña, 17.
Badaguás (prov. Huesca), 87 y 165. Catamesas, Catameses (térm. de Tiermas, prov. Zaragoza), 4 1 , 86, 92, 106 y 107.
Bagibel (prov. Logroño), villa, 154. Cella (Huesca), m o n a s t e r i o , 18, 19.
Bagiliensis (Bailo, prov. Huesca), 10 y 22. C e r r a t ó n , 67.
Bagüés (prov. Huesca), 45. Cillas (Cella, prov. de Huesca), m o n a s t e r i o , 35.
Baiaqua, m o n a s t e r i o , 87 y 166. Cinca, río, 38 y 50.
Bailo (prov. Huesca), 69. Cinco Villas de Aragón, 4 6 a 51.
Barbaranilla, Barberanilla (prov. Logroño), 9 2 y 144. Ciorriz (prov. Navarra), 106.
Barbastro (prov. Huesca), 69. Cirueña (prov. Logroño), 144, 165 y 170.
Barberana (prov. Logroño), 92, 94 y 144. Clunia, 60.
Bárcena, San Miguel de, 77 y 78. Coculo (prov. Logroño), 94.
C ó r d o b a , 10, 28, 35, 132, 134 y 136.
Barea (prov. Logroño), 148.
Barizano, m o n t e , 62. C o r d o b í n , C o r d o v i n (prov. Logroño), 92, 143, 144, 165, 167 y 170.
C o r t o b a (Córdoba), 10.
Bearn (Francia), 22, 36 y 49.
Covarrubias (prov. Burgos), 135.
Begilaza, 60.
C o y a n z a (Valencia de Don J u a n , prov, León), 5 6 y 158.
Benasa (prov. Zaragoza), 4 1 , 86, 92, 106 y 107.
B e r d ú n (prov. Huesca), 4 5 .
Bermeo (prov. Vizcaya), San Miguel de, 72.
Desojo (prov. Logroño), 165 y 173.
Bernués (prov. Huesca), 118; San Salvador de, 139.
D e y o (prov. Navarra), 16, 4 2 , 4 5 , 91, 92, 95, 101 y 106. Ver San Esteban de.
Biel (prov. Zaragoza), 4 6 .
Biescas (prov. Huesca), 38.
Bigüezal (prov. Navarra), 37.
Ebro, río, 34, 45, 50, 51, 92 a 95, 100, 101 y 171.
Bihurko, m o n a s t e r i o , 66
Ega, río, 34, 40, 94, 100 y 132.
Bizcaya (prov. Navarra), 23. Ver La Vizcaya.
Ejea de los Caballeros (prov. Zaragoza), 50.
Bolívar (prov. Alava), iglesia de, 57.
Boltaña (prov. Huesca), 38. El Ciego (prov. Alava), 70.
Borja (prov. Zaragoza), 34. Elesa, 37.
B r o t o (prov. Huesca), 51; valle de, 45. Entrena (prov. Logroño), 9 5 .
Estella (prov. Navarra), 4 0 , 42, 4 5 , 50, 91 y 132.
Estercuel (prov. Navarra), 134 y 143.
Estigi, Iñigo López de, 122.
182 183

Laco (Lagor, Francia). 10.


Lagor. 10 y 122.
Falces (prov. Navarra), 23 y 34.
Farasdués (prov. Zaragoza), 50. L a r u m b r e (prov. Navarra), 13 y 14.
Laturce (prov. Logroño), m o n a s t e r i o de. 92, 171 y 174.
F o n t f r i d a , ver F u e n f r í a .
Francia, 21. Laruta (prov. Zaragoza), 50.
Lecumberri, 13 a 15; I o h a n n e s Garbissones de. 128.
F u e n f r í a , m o n a s t e r i o cerca de Salvatierra, 37 a 39, 83.
Ledena (Liédena, prov. Navarra). 10. 15 y 16.
F u n e s (prov. Navarra), 98.
Legere, ver Leire.
Leire, 23, 35, 37, 39, 42, 62, 65, 70. 83 a 88. 117. 144. 146, 162, 163. 166 y 169.
Galias, 10 y 35. León. 15, 58, 134, 137, 148. 151 y 161.
Galicia, 17 y 161. Lerda (prov. Zaragoza), 37 y 84.
Gállego, río, 38, 5 0 y 51. Lérida, y 69.
Garray ( N u m a n c i a , prov. Soria), 132. Lescún (Francia), 36.
Gascuña (Francia), 19. Leza (prov. Logroño), 34, 142 y 171.
G r a n a d a , 147. Liédena (prov. Navarra), 10, 15, 16, 23, 84.
G r a ñ ó n , San Martín de, 66. Lisabe (prov. Navarra), 117 y 128.
Grisaleña, villa, 62. Lizabe, Galindo de, 86.
Guadalajara, 135. Lizarrara (prov. Navarra), 92.
Guesálaz (prov. Navarra), valle de, 93. Loarre (prov. Huesca), 149.
G u i p ú z c o a , 70. Lodosa (prov. Navarra), 94 y 100.
Logroño, 40, 42, 50, 95. 105, 132, 148 y 162.
Loranco, 62.
Haro (prov. Logroño), 67. Lorbés (prov. Zaragoza), 37,
H e c h o (prov. Huesca), 28, 35 a 37, 4 4 , 4 5 , 4 9 , 85 y 108. Luesia (prov. Zaragoza), 4 6 a 49.
Henestras, San Millán de, 64. Lumberri (Lumbier, prov. Navarra), 128.
Hiarte, S a n t a María de, 96. Ver Yarte. Lumbier (prov. Navarra), 15, 23, 117 y 128.
H u é r c a n o s (prov. Logroño), 118, 144 y 164. Luna (prov. Zaragoza), 50.
H u é r t a l o (prov. Huesca), villa e iglesia, 18 y 19.
Huesca, 28, 46, 47, 4 9 , 5 1 y 68.
Llano de Mutárrif. en C ó r d o b a , 28.
Llantadilla, 68 y 69.
Ibargoiti, valle de, 166.
Ibero, ver Ebro.
Igal (prov. Navarra), 35. Majones (prov. Huesca), 4 5
Illerde (Illerde, d e s p o b l a d o cerca de Sos, prov. Zaragoza), 39. Marañón., Gonzalo de, 94.
Irache (prov. Navarra), monasterio, 65, 6 6 , 70, 95 a 100, 105 a 107 y 147. Mediana (prov. Logroño), 148.
Iregua, río, 132 y 148. Medinaceli (prov. Soria), 133.
Isusa, c e n o b i o de, 166. Mianos (prov. Zaragoza), 4 5 .
I t u r g u y e n (prov. Navarra), 93. Monjardín (prov. Navarra). 34. 40, 91 a 100. Ver San Esteban de.
M o n t a ñ a n a (prov. Logroño), 6 2 .
Muez (prov. Navarra), 40, 109 y 132.
Jaca (prov. Huesca), 36, 3 7 , 4 6 , 47, 48, 50, 68, 122 y 137. Munguía (prov. Guipúzcoa), San Pedro de, 71.
Javierre, Jabierre de Martes (prov. Huesca), 92, 1 1 4 , 139 y 164. Murillo, j u n t o a Calahorra, 94 y 95.
Javierregay (prov. Huesca), 28 y 44. Murillo de Gállego (prov. Zaragoza), 4 6 , 4 8 y 49.
J u a n de Lardero, 64.

Nájera (prov. Logroño). 13, 40, 44, 45, 50, 60. 61, 68, 69, 91, 92, 102, 106,
La C u m b e r r i ( L e c u m b e r r i ? , prov. Navarra), 13 a 15. 120, 132 a 152, 162 a 167; F o r t ú n Galindonis señor en, 92.
Najerilla, r í o , 132.
La Vizcaya (prov. Navarra), 15 y 23.
Labasal (prov. Huesca), m o n a s t e r i o , 119. Ver San Julián de Labasal.
184
185
Navardún (prov. Navarra), 45, 87, 146, 166 y 167. Roncesvalles, 35.
Navarra, 9, 15, 17, 23, 72, 86, 105, 131, 132, 137, 151 y 174. R o u c y (Francia), Felicia de, 152.
Navarrete (prov. Logroño), 9 5 . R o z a d a (Somiedo, prov. Asturias), 78 y 80.
Nave de Albura, 67. Ruesta (prov. Zaragoza), 97 y 98.
N u m a n c i a (prov. Logroño), 106 y 132.
N u r o , 144 y 172.
Sabiñánigo (prov. Huesca). 38.
Sádaba (prov. Zaragoza), 4 6 a 50.
O b a n o , O b a n o s (prov. Huesca), 165 y 172, Salazar (prov. Navarra). 23, 122 y 166.
Obelba (Salvatierra, prov. Zaragoza), 37. Salcedo, m o n a s t e r i o de, 59.
Oca (prov. Burgos), 4 8 y 6 8 . Salerazo (Salazar), 10.
Ocoizta, a b a d de, 59. Salinas. 67.
Oledola, villa de, 28. Salinas de Jaca (prov. Huesca), 4 9 .
O ñ a (prov. Burgos), 6 4 : San Salvador de, 63. Salto, c o t o del, 65.
O p o r t o (Portugal), 5 7. Salvatierra (prov. Zaragoza), 37.
Orbigo (prov. León), 157. Samos (prov. Lugo), 86.
Ormilla, m a j u e l o de, 65; Ormilla de Suso, 6 4 . San Adrián (prov. Navarra), 94.
O s m a (prov. Soria), 6 0 , 132; Felmiro obispo de, 5 7 . San Adrián de D e y o (prov. Navarra), m o n a s t e r i o de, 102.
Oviedo, 77. San Andrés de Cirueña (prov. Logroño), monasterio, 144. 165 y 170.
San C o s m e y San Damián de Burbia (prov. León), 157 y 158.
San Cristóbal de Tobia (prov. Logroño), m o n a s t e r i o de, 61.
Palo (prov. Huesca), p u e r t o del, 22 y 36. San Esteban de Lerín (prov. Navarra), 134.
Pallars Pallás (prov. Lérida), 21, San Esteban de M o n j a r d í n (prov. Navarra), 42, 45, 91 a 100.
P a m p a n e t o (prov. Logroño), m o n a s t e r i o de, 165. San Esteban de Resa (prov. Navarra), 91 a 100, 134.
P a m p l o n a , passim. San Juan de Pancorbo (prov. Burgos), m o n a s t e r i o de, 64.
P a n c o r b o (prov. Burgos), San J u a n de, 64. Ver Pontecorvo. San J u a n de la Peña prov. Huesca), 18, 19. 22. 71, 87, 98, 105, 119, 120, 146.
P á r a m o s (prov. León), 157. San J u a n de Pitillas (prov. Navarra), m o n a s t e r i o de, 62.
Pedroso (prov. Logroño), San Miguel de, m o n a s t e r i o , 62. San Julián, monasterio, 62.
Peña Escrita de R o z a d a ( S o m i e d o ) , 78 y 80. San Julián de Agreda (prov. Soria), 106.
Peralta (prov. Navarra), 23. San Julián de Labasal (prov. Huesca), monasterio, 4 4 y 119.
Piluel, 50. San Martín, J i m e n o de, 86.
Pintano (prov. Zaragoza), 39. San Martín de Albelda (prov. Logroño), monasterio, 4 1 , 85, 92, 93, 108, 142,
Pirineos, 17, 35 y 83. 156, 165, 171 a 174. Ver Albelda.
Pitillas (prov. Navarra), San J u a n de, 6 2 . San Martín de Barbarana (prov. Logroño), 94.
P o n t e c o r v o , E x i m i n o F o r t u n i o n e s de, 148. San Martín de Cella, ver Cella.
Posadilla (prov. León), 158. San Martín de Cercito (prov. Huesca), 19.
P u e n d e l u n a (prov. Zaragoza), 4 9 y 50. San Martín de G r a ñ ó n (prov. Logroño), 66.
P u e n t e la Reina (prov. Huesca), 22. San Miguel de Bárcena (Tineo, prov. Asturias), 77 y 78.
San Miguel de B e r m e o (prov. Vizcaya), 71.
San Miguel de Pedroso, m o n a s t e r i o de, 62.
R a b a t e , S a n t a C r u z de, 106.
San Millán de la Cogolla (prov. Logroño), 33, 5 8 a 71, 92, 105, 106, 116 a 118,
R e s a (prov. Navarra), 94, 95, 100.
139, 140, 143 a 147, 162 a 168 y 171.
Ribagorza, .114. 122 y 152. San Millán de Henestras, m o n a s t e r i o de, 64.
Riezu (prov. Navarra), 93. San Pedro. Galindo G a l í n d e z de, 86.
Rioja, 34, 4 0 , 4 4 , 6 9 , 72, 100, 132 y 162. San P e d r o de Munguía, 71.
R i v a r r e d o n d a , 71.
San Pedro de Siresa (prov. Huesca). 28 35. 4 1 , 85 y 108. Ver Siresa.
R o d a (prov. Huesca), 4 8 , 69. San P e d r o de Usún (prov. Navarra), 38 y 41.
R o m a , 86. San Salvador de Bernués (prov. Huesca), m o n a s t e r i o . 118 y 139.
Roncal (prov. Navarra), 4 5 San Salvador de Leire (prov. Navarra), 13 y 20. Ver Leire.
San Salvador de O ñ a (prov. Burgos), m o n a s t e r i o . 63. Ver O ñ a .
186

187
Tafalla (prov. Navarra), 23 y 132.
San Salvador de Oviedo, 34.
Tarazona (prov. Zaragoza), 15, 106 y 132.
San Sebastián, 62.
T e n a (prov. Huesca), 37 y 38.
San Vicente, villa, 84.
Tera, Santa María de. 106.
San Vicente y San P r u d e n c i o , iglesia, 171.
T e r r e r o (prov. Logroño), 34 y 168.
San Vicente de Ocoizta, m o n a s t e r i o , 57.
Tineo (prov. Asturias), 77.
San Vicente de Ugarte, m o n a s t e r i o , 71.
Tironensis, Bellasco abba, 9 2 y 171.
San Zacarías, m o n a s t e r i o , 35 y 36. Ver Siresa.
Tobia (prov. Logroño), 4 4 y 5 0 : San Cristóbal de, 61.
Sangoncillo (prov. Logroño), 6 5 . Toledo, 28 y 34.
Sangüesa (prov. Navarra), 23.
Toria (cerca de Santa Cruz de la Serós, prov. Huesca), 4 5 .
Santa Agueda de Nájera, 106.
Torrila (prov. Logroño), villa de. 147 y 148.
Santa C o l u m b a (prov. Logroño), Munnio abba de, 92 y 171.
Toulouse (I rancia), 21.
Santa Cristina del S o m p o r t (prov. Huesca), 38. Tudela (prov. Navarra), 13, 16, 27, 28, 91 y 132.
Santa C r u z de Ciorriz (prov. Navarra), 106.
Santa Cruz de R a b a t e , 106.
Santa C r u z de la Serós (prov. Huesca), 5 1 . Ugarte, San Vicente de, 71.
S a n t a Engracia; m o n a s t e r i o de, 66 U j c h m t , 108.
Santa Eulalia, iglesia de, 94.
Lierde, d e s p o b l a d o cerca de Sos (prov. Zaragoza), 39 y 84.
Santa María (prov. León), ville de, 157. Ullato, 4 5 y 106.
Santa María y S i n S a t u r n i n o de Lisabe, iglesia, 117 y 128. Ullerda, despoblado, 3 9 y 84.
Santa María de Arellano, 70. Uncastillo (prov. Zaragoza), 4 6 a 49.
Santa María de Arce, 6 0 . U n d u é s (prov. Zaragoza), 37, 39 y 84.
Santa María de Aspe de Busturia, monasterio de, 64. Unión (prov. Logroño), villa, 108.
Santa María de Hiarte, 96. Urdaspal (prov. Navarra), 35.
S a n t a María de Irache (prov. Navarra), 45. Ver Irache. Urgel (prov. Lérida), 69.
Santa María de las Muelas, 63. Usún (prov. Navarra), 3 8 y 41.
S a n t a María de Sasabe (prov. Huesca), 46 y 47.
Santa María de Tera (prov. Soria), 106.
S a n t a María de la Vega en Haro (prov. Logroño), 67.
Val de Aibar, (prov. Navarra), 14 y 23. Ver Aibar.
Santaver, 16 y 27.
Valdejunquera (prov. Navarra), 4 0 .
Santovenia, 147.
Valderresa (prov. Navarra), 94, 95, 100 y 101.
Sartaguda (prov. Navarra), 94, 95 y 100.
Valdonsella (prov. Zaragoza), 39, 4 2 , 45, 4 8 y 86.
Sarresazo, 128.
Velegia (prov. Alava), 5 7 .
Sasabe (prov. Huesca), 44 a 51. Vellegia, ver Velegia.
Sesma (prov. Navarra), 100. Ventosa (prov. Logroño), 61.
Sierramediana (Serramiana, prov. Huesca), 37, 3 9 y 84. Viena, 72.
Simancas (prov. Valladolid), 133.
Viguera (prov. Logroño), 4 0 , 65, 87, 88, 107, 113, 132 a 152.
Siresa (prov. Huesca), 22, 28, 29, 35, 36, 44, 85, 92, 108, 114, 124, 139 144 Viloria, 26.
164, 165 y 172.
Villagonzalo (prov. Logroño), 7 0 , 9 2 , 143, 165, 167 y 170.
Sobiensis, Didico abba, 92 y 171. Villajúniz (prov. Logroño), 165 y 167.
Sobrarbe, 115. Villanueva (prov. Logroño), 6 5 .
Solana (prov. León), 157.
Villar de la Torre (prov. Logroño), villa de. 117 y 123.
S o m i e d o (prov. Asturias), 78 y 80. Vitoria, 57.
Soria, 106. Vizcaya, 14, 7 0 y 71.
Sos (prov. Zaragoza), 37, 3 9 y 84.
Sosa (prov. Logroño), 171
S o t o (prov. Logroño), 6 4 .
Subiza (prov. Navarra), Sancho Íñiguez de, 98.
S u m m u s Portus, 36.
189
188

Yarte, monasterio, 62. Ver Hiarte.


Y e r r i , c e r c a de Estella ( p r o v . N a v a r r a ) , 9 3 .

Zambrana, 66.
Z a r a g o z a , 2 2 , 3 4 , 36, 4 5 , 4 9 , 1 0 9 y 132.
Zella, ver Cella.

1
INDICE DE P E R S O N A S

' A b b a s ibn ' A b d al-Barr, g o b e r n a d o r de H u e s c a , 28.


A b d a l l a h , e m i r de C ó r d o b a , 21.
A b d e l m e l i k , 135 y 137.
A b d e r r a h m a n II, e m i r d e C ó r d o b a , 16.
A b d e r r a h m a n III, califa de C ó r d o b a , 23, 38, 108 a 110, 114, 1 2 6 , 132, 1 3 3 , 1 3 8 ,
A b d e r r a h m a n S a n c h o l , 135 y 136.
A b g a m i r a , 93.
Acibella, m u j e r del c o n d e G a l i n d o A z n a r II, 114 y 122.
Adalhelmo, 36.
A d e f o n s i , ver A l f o n s o IV de L e ó n .
A d i c a , 92, 1 7 1 y 174.
A g u s t í n , san, 3 6 .
A l f o n s o II, rey de Asturias, 3 4 .
A l f o n s o III, rey de Asturias, 5 7 .
A l f o n s o IV, rey de L e ó n , 10, 14 y 100.
A l f o n s o VI, rey de L e ó n , 7 0 a 72, 162.
A l f o n s o VII, r e y de L e ó n , 9 4 .
A l f o n s o VIH, rey de Castilla, 95.
A l h a k e m II, c a l i f a de C ó r d o b a , 134.
A l m a n z o r , 6 0 , 134 a 137.
Alolia, s a n t a , 162.
Alvaro, o b i s p o d e Alava, 5 5 a 58, 73.
Alvaro H a r r a m é l l i z , c o n d e de Alava, 107.
A m n i s , g o b e r n a d o r de H u e s c a , 28.
A n d r e g o t o , d e s c e n d i e n t e d e la siguiente, 139.
A n d r e g o t o G a l í n d e z , reina de P a m p l o n a y c o n d e s a de A r a g ó n , 22, 9 2 , 113 a 128
138, 1 3 9 y 164.
Andrequina, doña, 67.

1. El mismo nombre puede responder a distintas personas.


190 191

A n d r é s , abad de Burbia, 158. Cardelle Belescones, 10.


Andrés, ingenuo, 70. Carlomagno, 19.
A r r o n c i o , 57. Carlos II el Calvo, rey de Francia, 19.
Asnari Santionis, 10 y 21. Carolo, rege (de I rancia), 19.
Atilio, abad, 18 y 19; Atilio de O r t u l o , abad, 19. Cecodin, señor de Resa, 94.
Atilio de O r t u l o , abad, 19. Celo, doña, 106.
A t o o A t ó n , obispo de Sasabe, 145, 163, 167 y 168.
Auriolo, abad de Albelda, 107.
Aurora, m u j e r de A l h a k e m II, 134. Christoforo, 171 y 172.
Aviano, 35.
Azenari Sanccionis, 163.
Aznar, familia c o n d a l aragonesa, 22 y 23. Dadildis, m u j e r de Muza Aznar, 10 y 11.
A z n a r D í a z de Ciego, 70. Dadildi de Paliares, 10, 11, 20, 122 y 138.
A z n a r Garcés, 70. Dato, 171.
Aznar Garcés, t e n e n t e de Funes, 98. Didico Sobiensis abba, 92 y 171.
A z n a r Sánchez, conde de Gascuña, 21. Dionisio, san, 72.
Aznar Sánchez, señor, 64. Dulquito, abad de San Martin de Albelda, 9 2 y 171.
A z n a r Sánchez de L a r r ó n , 21. Duzila Adeastriz, 157 y 158.

Banu Casi, 27 y 34. Enega, ver Iñiga.


Basilio, obispo de P a m p l o n a , 37 a 40, 84 y 166. E n n e c o , 22.
Begilaza, 60. E n n e c h Ariesta, rey, 13. Ver Iñigo Arista.
Beiola, ver Vela. Eneci Blasconi, 141.
Belasco, obispo de P a m p l o n a , 145 y 168. Ver Blasco. E n n e c o Garseanis (Iñigo Garcés), rey, 9 y 10.
Belasco, presbiter, 173. E n n e c o Scemenonis, 9.
Belasco F o r t u ñ o n e s , 21. Ermenegildo, abad de Burbia, 157 y 158.
Belasco Lihoriz, 172. Eolalia, santa, 92.
Bellasco Tironensis monasterii abba, 92 y 171. Esteban, abad de Burbia, 92, 158.
Belasquita, hija del rey Sancho Garcés I, 10, 11, 14, 28, 29 y 138. E s t e b a n , abad de San Millán de la Cogolla, 158.
Belasquita, hija de un rey l l a m a d o Sancho, 28 y 29. E s t e b a n , obispo de Huesca, 4 6 a 48.
Belasquita Galindez, 115, 118 y 122. E s t e f a n í a , reina, m u j e r de García de Nájera, 64.
Benedicto, obispo de Alava, 60, 61 y 73. Eugenio, abad de Salcedo, 59.
Benedicto, o b i s p o de Nájera, 119, 145, 165 a 168, 172 y 173. Eulalia, santa, 92, 93 y 145.
Bernardo, c o n d e de Ribagorza, 122. Eulogio, san, 18, 19, 35, 36, 38 y 83.
Bibas, ver Vibax. E x e m e n o , 22. Ver J i m e n o .
Bivere, o b i s p o de Alava, 5 5 , 57 y 73. E x i m i n o F o r t u n i o n e s de P o n t e c o r v o , 148.
Blas, obispo de Sasabe, 4 9 , 167 y 168. E x i m i n o Manzones, m a y o r d o m o , 148.
Blasco, a b a d de San J u a n de la Peña, 87. E x e m e n Mironis, 128.
E x y m i n o Sanccionis, 163 y 172.
Blasco, obispo de P a m p l o n a , 145, 146, 164, 165 y 168. Ver Belasco.
Blasco o Blas, obispo de Sasabe, 4 9 , 167 y 168.
Blasco Garceiz, botellarius, 148.
Blasco Jiménez, p r e s u n t o c o n d e de Aragón, 122. Falcón, abad de Leire, 85 y 88.
Blasco Ovécoz, 70. Falcón, presbiter, 128.
Blasquita, m u j e r de S a n c h o F o r t u ñ o n e s , 65. Ver Blasquita. Falcone de Legere, 85.
Faliskita, hija de Sancho, señor de Pamplona, 28. Ver Belasquita.
Felicia de R o u c y , reina, m u j e r de Sancho R a m i r e z , 152.
Feliza, obispo de Pamplona, 4 2 y 106
192
193
Felmiro, obispo de Osma, 57. Garsea, comitis Bagiliensis (García el Malo), 10, 22 y 23.
F e r n á n González, c o n d e de Castilla, 58, 118, 123, 134, 135, 140 y 141. García, obispo de Alava, 55, 60, 6 3 , 6 4 , 73 y 87.
F e m a n d o I, rey de Castilla, 66, 148 y 151. García, obispo de Aragón, 87.
F e m a n d o , hijo del rey S a n c h o R a m í r e z de Aragón, 152. García, obispo de Nájera, 6 0 y 168.
F e m a n d o , m o n j e de San Millán de la Cogolla, 71. Garsea, presbiter, 173.
Ferriolo, obispo de Sasabe, 44. Garsea, rex, 10 y 11.
F e r r u c i o , abad de San Millán de la Cogolla, 61. G a r s e a n u ( )s, 10.
Flaco, 35. Garsea Enneconis, rey, ver G a r c i a Iñiguez.
F o r t ú n , abad de Leire, 37, 70, 83 y 88. Garsea E n n e c o n i s de Olza, 10.
F o r t ú n , obispo de Alava, ver F o r t u n i o . Garcia F e r n á n d e z , c o n d e de Castilla, 135.
F o r t u n i o , 171. Garsea Fidelis, 163.
F o r t u n i o , o b i s p o de Alava, 55, 56, 65, 6 8 a 73 y 148. Garcia F o r t ú n , 122.
F o r t u n i o , presbiter, 163. García F o r t u ñ o n e s de Cabañas, 118 y 128.
F o r t u n i o E n n e c o n i s , 10 y 163. Garsea F u r t u n i o n i s , 172.
F o r t ú n Galindonis, señor de Nájera, 92. García Garcés, señor, 67.
F o r t u n i o Garseanis, 163. García Garceiz, stabularius, 148.
F o r t ú n Garceiz, escanciano, 148. García Iñiguez (Garsea Enneconis), rey, 10 a 17, 20, 23, 37, 8 3 y 115.
F o r t ú n Garcés, t e n e n t e de Uncastillo, 4 9 . García J i m é n e z (Garsea Scemenonis), rey, 9 a 14, 17 a 20, 23, 115, 116, 122 y
F o r t ú n Garcés, rey de P a m p l o n a , 16, 21, 4 1 , 84, 86 y 114. 138.
F o r t ú n Iñiguez, hijo del rey Iñigo Garcés, 10 y 11. García Jiménez, n i e t o del rey del m i s m o n o m b r e , 10 y 11.
F o r t ú n Iñiguez, t e n e n t e de F u n e s , 98. García J i m é n e z , p a d r e de Sancha, 138.
F o r t ú n J i m é n e z , c o n d e de Aragón, 115, 119 a 123 y 126. Garsea Lópiz, 163.
F o r t ú n L ó p e z , señor de Resa, 94. García el Malo, c o n d e de Aragón, 10, 22 y 23.
F o r t ú n ibn Musa, g o b e r n a d o r de Tudela, 28. García de Nájera, rey de P a m p l o n a , 64, 65, 87, 96, 150 a 152.
F o r t ú n Ochoiz, 151. García Oriol, señor de Resa, 94.
F o r t ú n Ozoiz, d o m i n a n s Vicarie, 151. García R a m i r e z , rey de Viguera, 6 5 , 146 a 151, 163.
F o r t ú n Sánchez, 6 6 ; señor, 147 a 150. G a r c i a Sánchez I, rey de P a m p l o n a , 10 a 14, 22, 42, 86, 92, 93, 100, 101, 105
F o r t ú n Sánchez, t e n e n t e de Caparroso, 149. a 110, 113 a 126, 133 a 143, 146, 154, 164 a 167, 171 y 172.
F o r t ú n Sánchez, t e n e n t e de San E s t e b a n de Resa, 99. García Sánchez II, rey de P a m p l o n a , 62, 88, 102, 105 a 110, 140, 146 a 149,
F o r t ú n Scemenonis, 163. 163, 166 y 173.
F r e d o l o , c o n d e de Pallars, 21. García Sánchez, t e n e n t e de San E s t e b a n de Resa, 99.
Fronila, hija del rey García R a m í r e z de Viguera, 6 5 , 147 a 150. García Scemenonis, ver G a r c i a J i m é n e z .
F r o n t i n i a n o , o b i s p o de Huesca, 46. G a r s a n d u m , 19 y 20.
Fruela II, rey de Asturias, 7 8 y 80. G a r s i m i r u m , 19 y 20.
Gasrimirum, 19 y 20.
G e r s a n d u m , 19 y 20.
Gálib, 134. G o c e l m e , arcediano y t e n e n t e de San E s t e b a n de D e y o , 98.
Galindo, a b a d de Leire, 87 y 88. Godoigia, 78.
Galindo, a b a d de Siresa, 172. Goimiro, 78.
Galindo, o b i s p o de P a m p l o n a , 39 a 4 5 , 50, 85, 92, 95, 101 y 106. G o m e s a n o , obispo de Nájera, 102. Ver G ó m e z .
G a l i n d o , presbiter, 85. G ó m e z , obispo de Calahorra, 6 4 , 6 8 y 148. Ver G o m e s a n o .
Galindo, prior de Leire, 87. Gonsalbo, capellano de rege d o m n o Carolo, d o m n o , 18 y 19.
Galindo A z n a r I, c o n d e de Aragón, 18, 19, 28 y 19. Gonzalo, hijo del rey Sancho Garcés II Abarca, 146, 163 y 173.
Galindo Aznar II, c o n d e de Aragón, 113 a 115, 121 a 125, 138. Gonzalo Alvarez, conde, 67.
Galindo G a l í n d e z de San P e d r o , 86. G o n z a l o Fernández, 64.
Galindo de Lizabe, 86. G o n z a l o de Marañón, 94.
Gallo P e n n e r o , 49. G u e b a l d o , a b a d d e Burbia, 158.
García, abad de O ñ a , 63. Guilesindo, obispo de P a m p l o n a , 35 a 3 8 y 83.
194 195

Guillermo Sanz, c o n d e de Gascuña, 140 y 147. J i m e n o Garcés, rey, 12, 13, 22, 86, 91, 92, 105 a 110, 114, 120, 122, 125, 126,
133 y 138.
Guiniverto, abad de Burbia, 157 y 158.
J i m e n o Garcés, señor de Bailo, 22.
J i m e n o Garcés, t e n e n t e de San Esteban de Resa, 99.
H i x e m II, califa de C ó r d o b a , 134 a 136. J i m e n o Iñiguez, hijo del rey Iñigo Garcés, 10 y 11.
J i m e n o Iñiguez, tenente de Aguero, 4 9 .
Hugo C á n d i d o , legado pontificio, 6 9 y 72.
J i m e n o de San Martin, 86.
Iohanne?, abba in Lisabi, 128.
Ibn al-Allat, p o e t a , 135. I o h a n n e s Belascotenes, 10.
I b n Bord, 135. I o h a n n e s Garbissones de L e c u m b e r r i , 128.
I b n Dzacwán, 135. J u a n , obispo de Alava, 5 5 y 63.
J u a n , obispo de P a m p l o n a , 148.
I b n Meruán de Mérida, 16.
Julián, obispo de Alava, 55 y 60.
Iñiga, dinastía, 9, 10,16, 17 y 23.
Julián, obispo de P a m p l o n a , 145, 146, 165 a 168, 173.
Iñiga, m u j e r del rey G a r c í a Iñiguez, 14, 120 y 121.
J u s t o , obispo de O p o r t o , 57.
Iñigo, abad de Oña, 64.
Juvenal, 35.
Iñigo, obispo, 120.
Iñigo Arista (Iñigo Garcés), rey, 13, 14, 2 0 y 120. Ver Iñigo Garcés.
Iñigo Blascones, 154.
Legundia M u ñ o z , 71.
Iñigo G a l í n d e z , 134.
Luis el Piadoso, rey de Francia, 19.
Iñigo Garcés ( E n n e c o Garseanis, E n n e c o Arista), rey, 9 a 12, 17, 2 0 a 23 y 120.
Lopa, hija de Sancho Garcés I, 10.
Iñigo Garcés ( h e r m a n o de S a n c h o Garcés I), 108.
L o p e Blascones, 117 y 128.
Iñigo J i m é n e z , h e r m a n o del rey Garcia J i m é n e z , 11.
L o p e C é n t u l o , 20.
Iñigo L ó p e z , conde, 64.
L o p e Garcés, señor de R u e s t a , 97 y 98.
Iñigo L ó p e z de Estigi, 122.
L o p e Iñiguez, conde, 71.
Iñigo Sánchez, alférez, 66.
L o p e López, señor de R u e s t a , 97 y 98.
Iñigo Sánchez, p r e s b í t e r o , 42.
L o p e Sánchez, m a y o r d o m o , 149.
Iñigo Sánchez, señor de Nájera, 149.
L o p e Sánchez de A r m i ñ ó n , 64.
Iñigo Sánchez, t e n e n t e de San Esteban de Resa, 99 y 102.
L u b b ibn Musa, 27 a 29.
Iñigo Velázquez, 134.
Isinario, m o n j e , 4 2 y 87.

Mancia Ortiz, 70.


Mancio, obispo de Aragón, 167 y 168.
Jimena, dinastía, 9 a 12, 15 a 22, 27.
Mancius, 61.
Jimena, m u j e r de García Sánchez II el T e m b l ó n , 62, 88 y 163.
Maria, hija de Sancho Garcés I y m u j e r de O r d o ñ o II, 14.
Jimena, m u j e r de G o n z a l o Sánchez, 147.
Maurellus, abba, 173.
Jimena, reina, m u j e r de Iñigo Garcés, 21.
Mayor, reina, m u j e r de S a n c h o el Mayor, 174.
Jimena, reina, m u j e r de Iñigo J i m é n e z , 12,
Menendo, abad de Burbia, 158.
Jimeno, abad de Leire, 87, 88, 162 y 166.
Millán, reliquias de san, 65.
Jimeno, d o n , 64.
Mirón, 114 y 122.
J i m e n o , h e r m a n o del rey S a n c h o Garcés II Abarca, 134. M o h a m m e d I, emir de C ó r d o b a , 16, 17, 27 y 28.
J i m e n o , i n f a n t e , 165, M o h a m m e d ben Hasdim, g o b e r n a d o r de Zaragoza, 109.
Jimeno, obispo de P a m p l o n a , 37, 38, 8 4 , 88 y 166. Munio, abad de Irache, 147.
Jimeno, origen de la dinastía J i m e n a , 11. Munio, conde de Vizcaya, 14.
Jimeno, ver E x i m i n o , S c e m e n o y X e m e n . Munio, obispo de Alava, 55 a 68, 73.
Jimeno F o r t ú n , 134. Munio, obispo de Calahorra, 68, 7 0 y 73.
Jimeno Galindez, p r e s u n t o c o n d e de Aragón, 122. Munio Blascones, 128.
Jimeno Garcés, hijo del rey G a r c i a J i m é n e z , I I , 12, 2 1 , 122 y 138.
M u n n i o de Sancta C o l u m b a , abba, 9 2 y 171.
Jimeno (Garcés), i n f a n t e , 172.
196
197
M u ñ o Ferruz, 60. Quissilo, m u j e r de S a n c h o J i m é n e z e hija de García, conde de Bailo, 10, 11 y 22.
M u ñ o Niqueti, 59.
M u ñ o Téllez, señor, 64.
Musa II, 29. R a i m u n d o , a b a d de Leire, 87.
Musa Asnari, 10 y 11. R a i m u n d o , c o n d e de Paliars, 10, 2 0 y 21.
Mutárrif ibn Musa, g o b e r n a d o r de Huesca, 28 y 29. Ramiro, hijo del rey S a n c h o Garcés II Abarca, 163 y 173.
Mutárrif ibn al-Rahman, 16 y 17. R a m i r o , i n f a n t e , t e n e n t e de San Esteban de Resa, 70, 9 9 y 100.
M u z a f f a r ibn Muza ibn Di al-Nun al-Hawari, g o b e r n a d o r dé Santaver, 16, 17 y 27.
R a m i r o I, rey de Aragón, 4 7 , 87, 124 a 126, 148 y 151.
R a m i r o II el Monje, rey de Aragón, 22.
R a m i r o II, rey de L e ó n , 4 7 , 8 7 , 124 a 126, 148 y 151.
Nitidio, obispo de Huesca, 4 6 .
R a m i r o , rey de Viguera, 87, 88, 92, 114, 134, 140 a 146, 149, 150, 154, 162 a
Nunia, d o n n a , 128.
165, 166, 170 y 172.
Nunilo, santa, 162.
Rampasio, p r e s b i t e r o , 158.
N u n n u s , ver Munio.
R a p i n a t o , 171.
Nuña, d o ñ a , 118.
Reccaredus Calagurritane sedis episcopus, 34.
N u ñ o , abad de Salcedo, 59.
R e d e m t u s , obispo, 114 y 122.
N u ñ o Alvaro, 151. R e g e m u n d o de Bigorra, 10.
Remigio, obispo de P a m p l o n a , 99.
Rodrigo, a b a d de Leire, 8 6 y 88.
Oggua Sanccionis, 163. Rodrigo D i a z de los Cameros, 95.
O n n e c a , 174. Rodrigo Galindez, 63.
O n n e c a , hija del rey F o r t ú n Garcés, 21. R u d e s i n d o , obispo, 57.
Onneca, hija del rey S a n c h o Garcés I, 10, 11, 14 y 138.
O n n e c a , m u j e r del rey G a r c í a Sánchez I, 139.
O n n e c a Rebelle de Sancossa, 9, 10 y 20. Salvo, abad de Albelda, 154.
Opilano, o b i s p o de P a m p l o n a , 38. S a m s ó n , presbiter, 173.
O r b i t a , hija de S a n c h o Garcés I, 10, 11 y 138. Sancha, h e r m a n a del rey Sancho de Peñalén, 66.
O r d o ñ o II, rey de L e ó n , 14 y 40. Sanzia (hija de Garsea Scemenonis), d o m n a , 9, 11.
O r d o ñ o I I I ? , rey de León, 59. Sancha, hija del rey S a n c h o Garcés I, 10, 11, 14 y 138.
O r d o ñ o IV, rey de León, 10 y 29. Sancha, hija del rey G a r c i a J i m é n e z , 9, 11 y 12.
Oria, m u j e r de L o p e Blascones, 117 y 128.
Sancha, m u j e r del c o n d e G a l i n d o Aznar II, 1 1 5 , 122 y 138.
Oriol, o b i s p o de Aragón, 119, 145, 166 a 168, 172.
Sanzia, m u j e r de J i m e n o Garcés e hija de A z n a r Sánchez, 10, I I , 21 y 122.
Oriol L ó p e z , 66.
Sancha Aznárez, hija de Aznar Sánchez de L a r r ó n , 21.
O v e c o Asúrez, 62. Sanccia Sanccionis, 163.
Oveco Ferruz, 60. Sanccia Sanccionis, d o m n a , 146.
Sancius, 61.
Sancho, abad de C i r u e ñ a , 165.
Pascual, señor de Resa, 94. Sancho, a b a d de Leire, 88.
Paterno, abad, 6 3 . Sancho, abad de San Millán de la Cogolla, 6 4 .
Pedro, o b i s p o de Calahorra, 71. Sancho, obispo de Jaca, 37.
Pedro, obispo de P a m p l o n a , 98. Sancho, o b i s p o de P a m p l o n a , 87 y 149.
Petri, presbiter, 171. S a n c h o I el Craso, rey de L e ó n , 29, 134, 140, 146 y 154.
Pedro I, rey de Aragón y P a m p l o n a , 4 7 , 69, 97 y 152. S a n c h o II el F u e r t e , rey de Castilla, 96.
Pedro Garcés, alférez, 67.
S a n c h o I Garcés, rey de P a m p l o n a , 10 a 17, 20, 23, 27 a 29, 37 a 4 2 , 84, 85, 91,
Pedro Ruiz de Azagra, 95.
95, 100, 101, 105 a 110, 121 a 126, 132, 133, 138.
Pedro Sánchez, alférez, 66.
Sancho II Garcés Abarca, rey de Pamplona, 15, 5 9 , 87, 88, 92, 105 a 110, 113 a
Poncio, obispo de Barbastro, 69.
128, 135 a 146, 154, 162 a 174.
Porfirio, 36.
S a n c h o de Atarés, 87 y 165.
Sanzio Enneconis, 10.
Sancho el Fuerte, rey de Pamplona, 95 y 99.
S a n c h o F o r t u ñ o n e s , 65.
198
199
Sancho F o r t u ñ o n e s , architriclinus, 149.
Toda, hermana del señor S a n c h o Garces. 166.
S a n c h o F o r t u ñ o n e s , n u t r i t o r regis, 96.
Toda, hija del rey García R a m i r e z de Viguera, 147 a 150.
S a n c h o F o r t u ñ o n e s , señor, 65 y 66.
Toda, mujer del rey García R a m i r e z de Viguera, 147.
Sancho F o r t u ñ o n e s , t e n e n t e de San Esteban de Deyo, 96, 99 y 102.
Toda, reina, mujer de Iñigo Arista, 13. 14 y 20. Llamada también Urraca.
Sancho Garcés, señor. 87.
Toda, mujer de Fortún Sánchez, 147.
S a n c h o Garcés, hijo del rey García J i m é n e z , 10 a 12 y 138.
Toda, mujer de Garsea Eneconis de Olza, 10.
Sancho Garcés, señor, 166. Toda, mujer de Sancho F o r t u ñ o n e s , 65.
S a n c h o G u e n d ú l e z , abad de Leire, 83, 84 y 88.
T o d a , reina, m u j e r de S a n c h o Garcés I, 10 a I 2, 29. 37 a 41, 83. 92, 102, 106
S a n c h o Gentuillez, presbitero, 42.
a 110, 116 a 120, 133, 134, 138 a 142, 154 y 171.
S a n c h o Guillermo, conde; de G a s c u ñ a , 140, 141 y 147. Tota Asnari, ver Toda, reina.
S a n c h o Iñiguez, hijo del rey Iñigo Garcés, 10 y 11. Toda Iñiguez, m u j e r de G a r c í a Iñiguez de Olza, 10 y 11.
Sancho Iñiguez de Subiza, t e n e n t e de San Esteban de Deyo, 98. T u d e m i r o , obispo de Nájera, 92, 119 y 171.
S a n c h o Jiménez, 4 9 .
Sancho Jiménez, casado con Quissilo, 10, 11, 22 y 122.
Sancho el Mayor, rey de P a m p l o n a , 49, 51, 6 0 a 63, 88, 96, 126, 131, 141, 149 Urbez, san, 46.
a 152, 161, 168 y 174. Urraca, hija de Sancho Garcés I, 10, 11 y 138.
S a n c h o de Peñalén, rey de P a m p l o n a , 65 a 72, 94, 100 a 102, 148, 150 y 170. Urraca, mujer de Fernán González. 135, 140 y 141.
S a n c h o R a m i r e z , rey de Aragón y Pamplona, 4 9 , 66, 97 a 100 y 141. Urraca, reina, m u j e r de G a r c í a Iñiguez, 13.
S a n c h o R a m i r e z , rey de Viguera, 146 a 150 y 163. Urraca, m u j e r del rey Iñigo Garcés, 20.
S a n c h o el Sabio, rey de Navarra, 95.
Urraca, mujer del rey Sancho Garcés II Abarca, 87, 88, 92, 114, 1 1 8 , 139, 143,
S a n c h o Sánchez, conde, 97, 98 y 118. 144 a 146, 162 a 166, 169 a 173.
S a n c h o Sánchez, conde de Gascuña, 35.
Sancho Sánchez de Arriatu, 71.
Sanzio Scemenonis, ver S a n c h o J i m é n e z . Valentín, obispo de Pamplona, 45 y 106.
Sanya, g o b e r n a d o r de P a m p l o n a , 16, 17 y 27. Vela, obispo de Alava, 55, 56, 65 a 67, 73.
Sarrazino, 171. Verila, ver Virila.
Scemena, reina, m u j e r de E n n e c o Garseanis, 10 y 11. V e r m u d o , a b a d de Irache, 66.
S c e m e n o Enneconis, 10. Vibax, obispo de Pamplona, 119, 145, 146, 165 y 172.
S c e m e n o Garseanis, 10 y 11. Vicente, obispo de Nájera, 145, 163, 168 y 169.
Sentarius, presbiter, 85. Vigila, abad de Albelda, 165 y 173.
Sesuldo, obispo de Calahorra-Nájera, 44. Vigila, escriba, 172.
Sigewinum, conde de Burdeos y d u q u e de Gascuña, 19. Virgilio, 35.
Sisebuto, obispo de P a m p l o n a , 88, 145, 146, 163 a 169. Virila, abad de Leire, 85 y 86.
Sisebuto, rey, 72. Virila, abad de Samos, 86.
S t e f a n o , abad de San Millán de la Cogolla, 92 y 171. Virila, san, 88.
Stephanus, obispo de Jaca, 37.
Stefanus, S t e p h a n u s , ver Esteban.
S u b b (Aurora), 134. Wamba, rey, 72.

Wilesindo, obispo de Pamplona, ver Guilesindo.


Tarasia, ver Teresa.
Taresa, hija de R a m i r o I de Aragón, 124.
Tello, 57. Xemén, ver J i m e n o .
Teresa, reina, m u j e r de G a r c í a Sánchez I, 105, 113 a 119, 123 a 126, 139 a 142.
T e u d o r i c o , obispo de T o b i a , 44. Zorraquino, 66.
Ticlo, condesa, 71.
Tigridia, doña, 63.
T o d a , condesa de Ribagorza, 114 y 122.
Pág. Línea CORRECCIONES

Dice Debe decir


INDICE GENERAL 86,5
Catameses Catamesas
92,1
99,50
datarolo
Justificación 5 99,51 datarlo
error de frecuente error frecuente
La dinastía Jimena 7 157,13
documetnación documentación
158,33
¿Un nuevo rey pamplonés para el siglo IX? 25 etrnada entrada
173,23
Las diócesis navarro-aragonesas durante los siglos IX y X 31 tsetis testis
Episcopologio de Alava (Siglos IX-XI) 53
Dos inscripciones asturianas del siglo X 75
Abades de San Salvador de Leire durante el siglo X 81
¿Dónde estuvo el panteón de los primeros reyes pamploneses 89
Los reyes pamploneses entre 905 y 970. Notas cronológicas 103
Doña Andregoto Galíndez, reina de Pamplona y condesa deAragón..........111
Monarcas navarros olvidados: los reyes de Viguera 129
Dos observaciones al abaciologio del monasterio de San Cosme y
San Damián de Burbia 155
Con qué tipo de letra se escribió en Navarra hace mil años 159
Indices 177
Indice de lugares 179
Indice de personas 189
Indice general 200
Este libro se t e r m i n ó de reproducir
el d í a 15 de J u n i o de 1972
en
FACSIMIL
C r o n i s t a Almela y Vives, 2
V A L E N C I A - 10

Laus D e o

Das könnte Ihnen auch gefallen