OSNOVI TEORIJE SISTEMA I

UPRAVLJANJA
/1/
 1. UVOD
• Pojam “sistem”
• Četiri generacije razvoja teorije sistema:
– I generacija – diferencijalne jednačine, integralni
račun, Furijeove i Laplasove transformacije, ...
– II generacija – promjenjiva stanja i teorije
linearnih sistema
– III generacija – kombinacija transformacionih
metoda i metoda promjenjivih stanja, vremenski
indiskretni i diskretni sistemi
– IV generacija – teorijske osnove proučavanja
sistema
• Hegel-“Cjelina sastavljena od dijelova” –
osnovni postulat teorije sistema
• Formalizacija i fenomenologija
• Hijerarhijski karakter cjelovitosti sistema
• Ludvig fon Bertalanfi- teorija sistema kao
filozofija
• Aristotel-”Cjelina je više od zbira dijelova”
• Norbert Viner- začetnik opšte teorije
sistema i kibernetike
• Teorija sistema – izučava sistem kao
cjelinu, teži formalizaciji i matematičko-
logičkoj apstrakciji relanog svijeta.
• Kibernetika – izučava kompoziciju,
funkcionisanje i posljedice sistema
upravljanja
• Funkcija svakog sistema-transformacija
ulaza u izlaze uz održavanje ravnoteže
na putu do cilja.
1.1 Opšte razmatranje teorije sistema
• Osnovni pojam opšte teorije sistema –
sistem
• Naučni karakter teorije sistema
• Matematička teorija – osnov teorije sistema
• Matematičko modeliranje – osnovni
postupak
• Opšta teorija sistema – teorijsko-
metodološka baza interdisciplinarnog i
transdisciplinarnog znanja
• Sistem – kompleks elemenata koji su
meĎusobno povezani
• Opšta teorija sistema je:
– Apstraktna- univerzalnost termina i pojava
– Naučna – jednoznačnost korišćenog jezika
i kategorija
– Pragmatična – otkriva zakonitosti
ponašanja realnih pojava
 1.1.1 Pojam, značaj i definisanje
sistema

• “Stanje sistema” kao pojam

• Sistem – apstraktna konstrukcija predstavljena
skupom elemenata povezanih relacijama
• Osnovni ciljevi kibernetike:
– Ustanoviti opšte principe funkcionisanja
– Ustanoviti apstraktne granice i zakone
funkcionisanja
– Korišćenje činjenica i modela radi
praktičnosti teorije
Sl.1. Dijagramski prikaz sistema
 1.1.2 Filozofski aspekt sistema
• Sistem nije konačno stanje procesa već
subjektivni (apstraktni) aranžman
• Indukcija ne daje pouzdane rezultate
• Istinitost i trajna vrijednost naučnih zakona
i teorije
• Sistemski pristup predstavlja stvaralački rad
• Cilj kao centralna kategorija (primjer –
L.Kerol “Alisa u zemlji čuda”).
• Cilj – vizija budućnosti
• Istorijski razvoj filozofske misli o sistemu:
• Platon – “pećina”
• Aristotel – ideja je sposobnost i ona ne postoji bez
rada, odnosno postoji uzajamna uska veza
• Vilhelm Fridrih Hegel – utemeljio zapadnu misao o
sistemima prema Aristotelovom stavu
• Klod Levi Štros - simboli i jezik simbola u teoriji
sistema
• Jezik simboličnog govori da su sve religije i kulture
jedinstven svijet, a da su podjele posljedica
pogrešnog ljudskog razmišljanja i razumijevanja
svijeta.
1.1.3.Sistemi i sistemsko mišljenje
• Funkcionisanje sistema-davanje i
primanje
• Funkcionisanje uslovljeno hijerarhijom
• Sistemsko mišljenje – skup teorija sa
zajedničkim objašnjenjem i opisom
pojedinih klasa sistema
• Sistem – definisana cjelina ureĎena
zbirom elemenata i njihovih fukncija s
ciljem funkcionisanja
• Koncept sistemskog mišljenja:

– Sve je sistem i sve je podsistem

– Ništa nije sigurno, ali je sve moguće –
probabilističko shvatanje
– Apsolutni determinizam ne postoji
 1.1.4 Matematički aspekt teorije
sistema
• Matematički model realnog sistema – složeno i apstraktno
opisivanje realnog sistema uz pomoć jednoznačnih
matematičkih simbola

• Matematički model – skup odnosa karakteristika stanja koji

zavisi od početnih uslova, ulaza, izlaza i parametara sistema

• Skup je poznat ako su mu poznati svi elementi, njihova

pripadnost, a određen ako je poznat poredak elemenata i
njihova prebrojivost.
 X Y
A B C

Y
D

Sl. 2. Primjer sistema automatskog upravljanja

• Svakom stanju sistema pripada odgovarajuća tačka u
koordinatnom sistemu, a karakteriše se u svakom
trenutku (t) sljedećim veličinama: z ,z ,...z ,....z
1 2 j n

• Funkcionisanje sistema - predstavlja faznu

trajektoriju opisanu vektorskom funkcijom oblika
z(f), čije su koordinate z1(f), z2(f).....zj(f)...zn(f).
• Relacije – meĎusobni odnosi, kako izmeĎu
elemenata, tako i unutar elemenata i skupa.
• Grafikon - prave ili krive linije kojima se prikazuju
veze dva ili više elemenata i time grade strukturu
sastavljenu od binarnih relacija

X1 X1

X2 X2

X3 X3

X4 X4

X5 X5

X6 X6

Sl.3. Grafikon relacija meĎu elementima skupa

  U praksi se koriste elemntarne
 Vrste radnje s grafikonima kao što su
grafikona: sabiranje, množenje i slično, a u
– Simetrični zavisnosti od njihovih
– Lančani vektorskih karakteristika kao
što su:
– Kružni -Simetričnost
– Asimetrični -Refleksivnost
– Ciklični -Tranzitivnost
-Otvorenost
– Vezani
-Zatvorenost, itd.
– Dualni graf
,itd.
• Matrični prikaz – tabela u kojoj
kolone predstavljaju ulazne elemente,
a redovi izlazni, dok se u poljima
tabele unose veze izmeĎu ulaza i
izlaza u binarnoj formi (0=ne, 1=da)
• Faze razvoja savremenih sistema:
• Analiza osobina sistema (sa aspekta
strukture i parametara)
• Sinteza (strukture i parametara) sistema
metodom eksperimentisanja ili metodom
modeliranja
• Svaki sistem nastaje radi nekog cilja
• Neophodan uslov održavanja sistema
procesom upravljanja promjenama
stanja sistema.
 1.1.5 Sistemski pristup – sinergetski
efekat

• Sistem nemoguće potpuno opisati zbog

kompleksnosti
• Sinergija – efekat zajedničkog djelovanja
elemenata
• Dinamičko posmatranje – jedinstvo vremena i
prostora
• Holističko posmatranje – sistem kao ukupnost
• Relativnost sistema - proizilazi iz prirodnih
zakona
• Sistemski pristup integriše:
– Opštu teoriju sistema,
– Kibernetiku,
– Teoriju informacija,
– Semiotiku
– Informatiku i
– Matematičku teoriju sistema
Sistemske Sistemski
nauke pristup Proces Novo znanje
Integracije primjene
u praksi

Nova sistemska istraživanja

Sl.4. Shema sistematskog mišljenja
• Sinergetski efekat postoji samo ako postoji
harmonija imeĎu elemenata sistema.
• Sinergetski efekat – donošenje zaključaka
dedukcijom (od opšteg ka pojedinačnom)
• Cjelina se ne može rastaviti na sastavne
dijelove, a da pri tome ne izgubi svoje
osobine.
• Optimum cjeline = zbir suboptimuma =
sinergetski efekat
• Matematički :
f(a,b,c)> f(a)+ f(b)+ f(c)
 1.1.6 Teorija globalnog razmišljanja
• Sistem (grč. “to systema”) – cjelina sastavljena
iz dijelova i njihovih karakteristika, matematički
ili prirodno integrisana radi ostvarivanja
odreĎenog cilja, odnosno promjene stanja
sistema.
SISTEM

SKLOP A SKLOP B SKLOP C

ELEMENT ELEMENT ELEMENT

DEO 1 DEO 1 DEO 1 DEO 1 DEO 1

Sl. 5. Sistem kao skup ili podskup

 Sl.6. Osnovni oblik sistema

S –sistem određen postupnom promjenom stanja u funkciji vremena

Xn – ulazni vektor koji odrađuje na rad sistema i utiče na njegovo ponašanje
Yi- izlazni vektor koji predstavlja rezultat rada sistema i utiče na samo
ponašanje sistema
• Osobine sistema:
– Uređenost (održanje reda pri
funkcionisanju)
– Organizovanost (usaglašenost uloga u
zajedničkom cilju)
– Struktura (uopštenost elemenata i relacija)
• Promjena bilo kog elementa utiče na
ostale iz cjeline.
Element Stanje Element
promjene sistema promjene
stanja stanja

Sl. 7. Uticaj elemenata sistema na promjenu

stanja sistema
 PROCES UPOZNAVANJA SISTEMA

•DEFINISANJE SISTEMA
Aspekt posmatranja

1 1
MODEL SISTEMA
ORIGINAL PRESLIKAVANJE (DERNICIJA)
2 2

Istraživač
(SUBJEKAT MODELIRANJA)

Sl.8. Proces modeliranja

• Modeliranje sistema
• Izomorfno – uzajamna jednoznačna veza izmeĎu
elemenata, osobina i ponašanja originala i modela
• Homomorfno (pojednostavljeno): veći broj elemenata
i karakteristika originala svodi se na manji broj
komponenti i osobina modela.
 1.1.7 Sistem i okolina
x
ULAZI
SPOLJNA
U
SREDINA
SISTEM
Sistem D

SISTEM
SPOLJNA A SPOLJNA
-stanje
SREDINA SREDINA
- struktura
Sistem B Sistem C
DEJSTVO
Izlazi iz SISTEMA
NA
Granica sistema sistema OKRUŽENJE

Sl.9. Sistem sa spoljašnim okruženjem

• Okruženje sistema – okolina

• Okolina integralni dio sistema
 1.1.8 Ulazi i izlazi sistema
• Ulazne veličine - materijalne, energetske
i signalne veličine odreĎene sadržajem
informacija.
• Izlazi – reagovanje sistema na odreĎeni
intenzitet pobude, rezultat – količina
novostvorenog kvaliteta iz datih
sastojaka (ulaza)
• Tehnologija – način transformisanja
ulaza u izlaz
 Vrsta ulazne veličine
Granični uslovi Oblik u vremenu Karakteristika
Oznaka Naziv
za t<0, y(t)=0
za t0, y(t)=1
1. Skokovita y=const=1

za t<0, y(t)=0; za
2. Impulsna t>0, y(t)=0; ydt=const=1
za t=0, y(t)=∞

za t<0, y(t)=0; za
3. Nagibna y’=const=1
t>0, y(t)=at

za t<0, y(t)=0; za
4. Sinusna y’’= - Ky, k=1
t>0, y(t)=sin t

Eksponen- za t<0, y(t)=0; za

5. y’= - Ky, k=1
cijalna t>0, y(t)=e-t
• Ako je Z ukupan profit preduzeća, za proizvodne linije
vrijedi:
Z=a1x 1+a2x 2+a3x 3+...+ B, gdje su
a1,a2...an - profiti po jedinici proizvoda
B – ukupni fiksni troškovi (b1,+b2+...bn)
x1,x2,...xn - količine elemenata

• Cilj i mjera vrijednosti ukupnog sistema je Zmax, tj.bitno je

da je x>0 (povećanje radne aktivnosti), sve dok a nije manje
od 0 (gubitak), kada bi trebalo obustaviti proizvodnju.

• Za x>0 i a>0, Z raste zajedno sa porastom količine

aktivnosti
• Ulaz, izlaz i stanje sistema imaju svoje višedimenzionalne promjene u
vremenu.
• Ulaz zavisi i realizuje se prema potrebi sistema.
• Izlazi su reakcije sistema na ulazno, interno ili eksterno dejstvo.
• Svaki sistem izbačen iz ukupnosti je podsistem.
• Granice sistema obuhvataju sve ulaze i izlaze, relevantne za ostvarivanje
cilja.
• Elementi stanja sistema su akumulacija u sistemu, gdje se akumulira
razlika ulaznih i izlaznih promjena, a njihova vrijednost zavisi od
akumulacije stvorenih vrijednosti promjene stanja u prošlosti.
• Upravljanjem se rješava savladavanje proračuna ograničenih ulaza i
neograničenih potreba.
• Odnosi i veze među elementima mogu biti deterministički i stohastički.
• Uspješnost funkcionisanja poslovnih sistema: η= Y/X, η>1; Kod
tehničkih sistema: η<1.
Sl.10. Ulazno-izlazni model procesa proizvodnje
HVALA NA PAŽNJI !!!