Sie sind auf Seite 1von 630

~~-- - ~ ~ - ~ -- - - - - - -- --~ - -

Novo
~

DICIONARIO
PORTUGUES-KIKONGO
I
OBRAS CONSULTADAS

1. Rev. William Holman Bentley, Dictionary and Grammar o/the Kongo Language,
As spoken at San Salvador, the Ancient Capital o/the OldKongo Empire, m-st
Africa, Baptist Missionary Society and Trubner & Co., London, 1887.

2. Pe. Antonio da Silva Maia, Diciondrio Complementar Portugues-Kimbundu-


Kikongo (Linguas nativas do centro e norte de Angola), 1961.

3. Missionarios Capuchinhos em Angola, Coordenador do Dicionario Pe. Flaviano


. Petterlini, Diciondrio Kikongo-Portugues, Portugues-Kikongo, Padua, 1977.

4. Diciondrio do Estudante Portugues-Alemao, Empresa Literaria Fluminense,


Lda., Lisboa, 1991.

5. Grande Diciondrio Universal da Lingua Portuguesa [Electr6nico], versao 3.0,


Texto Editora, Lisboa.

6. Grande Diciondrio Universal da Lingua Portuguesa [Electr6nico], versao 5.0,


Texto Editora, Lisboa.

7. Diciondrio Portugues-Ingles [Electr6nico], versao 1.0, Priberam Informatica e


Porto Editora, 1996.

8. Aurelio Buarque de Holanda Ferreira, Novo Diciondrio da Lingua Portuguesa,


Ia edi<;:ao (l4 a impressao), Editora Nova Fronteira, Rio de Janeiro, 1975.

9. Aurelio Buarque de Holanda Ferreira, Novo Diciondrio Aurelio Electr6nico -


SeculoXXI, versao 3.0, Editora Nova Fronteira, 1999.

10. Lernout & Hauspie, L&HPower Translator Pro [Dicionario Electr6nico],


versao 7.0, 1993-2000.
Novo
~

DICIONARIO
PORTUGUES.KIKONGO
I

Francisco Narciso Cobe

I SImayamba I
Colecc;:ao: mayamba DICIONARIOS - 1
------------------

Copyright© Francisco Narcisco Cobe IMayamba, Luanda - 2010

NOVO DICIONARIO PORTUGUES.KIKONGO


Autor: Francisco Narcisco Cobe

Edi"io: Mayamba Editora


Capa e pagina,ao: Luciano de Paula Almeida
Impressao e Acabamento: Rolo & Filhos II, S.A.
Tiragem: 2.000 exemplares
Deposito Legal n.O: 5016/10
ISBN: 978-989-8370-34-1

l~ edi,ao:Luanda, Novembro de 2010


Colec,ao: mayamba Dicionarios - 1

I fj I mayamba I
Mayamba Editora
Rua 3, n. Q 231 - Nova Vida - Municipio de Kilamba Kiaxi
Caixa Postal n.o 3462 - Luanda
mayambaeditora@yahoo.com
www.mayamba.com

Sob 0 Alto Patrocinio da Funda~ao Open Society-Angola

Nao epermitida a reprodn~ao total on parcial desta


obra, por quaisquer meios, sem previa autoriza.;ao par
escrito da Editora.
A minha familia, especialmente aminha esposa
Guida a quem dedico esta Obra, aHelena (Lena),
aLuisa (Ticha) e aCatarina G. (Caty), os meus
sinceros agradecimentos pelo apoio "
[...] porque a cultura de um povo niio sepode transfor-
mar na curta durafiio de uma existencia humana, niio
pode abandonar os seuspadroes e substitui-lospelos de
outra muito diferente e, em outros aspectos, antag6nica.
(Manuel Alfredo de Morais Martins, "Contacto
de culturas no Congo Portugues", Ministerio do
Ultramar, 1958)
Algumas observafoes

Em Kikongo

1. 0 alfabeto: a, b, d, e, f, i, k, 1, m, n, ng, 0, p, S, t, U, v, w, y, z.

2. nao temos: c, h, j, q, r, x (j = z, x = s). 0 r esubstituido por 1. (Kilisitu).

3. g nunca tern 0 valor de j. Assim, escreve-se nkonge, dyenge, dingidingi (e


nao nkongue, dyengue, dinguidingui).

4. s soa sempre f ou ss (Ex.: Iusansu, Iusanu, Iukasa, disa, disu).

5. Neste dicionario usa-se 01', ri (duro) e serve de acento da primeira silaba


(01'bangiki, O1'banku, O1'bandu, O1'bazi, O1'bundu, O1'vati, rilongoki,
risamu, ritima, ritokami).

6. N.B.: Nem todas as palavras que comes;am com m ou n tern ap6strofo


(mbaza, mbandu, mbangu, mbundu, mbanzi, mbazi, mbata, nkome,
nkomi, ndundu, ndonda, ndyata, nkindu, nsoyo).

7. men brandos nasalam Ievemente e abrandam as consoantes da silaba.


Por conseguinte, a divisao de silabas nao segue as regras do portugues
(lu-ba-mba, Iu-mbu, Iu-so-mpo, mu-ntu, nda-nda-ni, tu-nga, Iu-to-nto,
vu-mvu-Ia, vwa-mvu-Ia).

8. b, f, p e v sao nasalizados com 01' (duro) ou m (brando). Ex.: O1'bundu,


mbundu, O1'fuma, mfuma, O1'pata, mpata, O1'vu, mvu, O1'vwatu, mvwata).

9. Todas as palavras terminam com vogais.

10. 01 da primeira silaba do verbo transforma-se em nd como substantivo


(longa -7 ndonga, lunda -7 ndunda).

11. O1'm, rin sao representados por 'm, 'n neste dicionirio (Ex.: O1'moni-7
'moni, rinene-7 'nene).

12. Na adaptas;ao de palavras estrangeiras deve tomar-se em conta que, 0


Kikongo nao tern consoantes seguidas (cr, cl, pI, pr, etc.). Por conseguinte,
intercala-se uma vogal entre as consoantes (Cristo -7 Kilisitu, cruZ-7
kuluzu, presidente -7 pelezidente, litro -7litulu).

11
INTRODUy\.O

Ja nos principios do seculo XVI os missionarios come<;:aram a escrever em


Kikongo 1 • Fr. Jorge escreveu a "Doutrina Crista' (1624), Fr. Hyacinth Brusciotto
de Vetralla a Gramatica de Kikongo [de N'Soyo] (1659), Rev. William Holman
Bentley da B.M.S. (Baptist Missionary Society), 0 "Dictionary and Grammar of
the Kongo Language, As spoken at San Salvador, the Ancient Capital ofthe Old
Kongo Empire, WestAfrica." (1887). Como radas as lfnguas do mundo, 0 Kikongo
tern a sua historia que nao e tema deste Novo Dicionario Portugues-Kikongo.
Lingua viva, 0 Kikongo continua a se desenvolver e esra apta para integrar termos
tecnicos dequalquer dominio (medicina, justi<;:a, matematica, informatica, etc.);
assim "crescem" as lfnguas ditas vivas.
Na decada 90 do seculo passado senti a necessidade de escrever urn diciona-
rio que pudesse servir de ajuda para mim e para todos aqueles que se interessam
em aprender, desenvolver e conservar a lfngua Kikongo. Assim comecei em 1991
o presente Novo Dicionario Portugues-Kikongo I - que dedico a minha familia
- com mais de 35.000 palavras portuguesas. Muitos falam portugues ou outras
Hnguas e que desejam aprender ou "usar" 0 Kikongo em forma oral ou escrita, mas
os meios de aprendizagem ou de consulta sao escassos ou ja nao correspondem a
realidade actual (novas tecnicas precisam de novos termos ou expressoes). 0 Novo
Dicionario Portugues-Kikongo I contem palavras modemas da lfngua portuguesa
dos mais variados dominios (medicina, justi<;:a, informatica, quimica, etc.).
Ha muitas variedades de Kikongo - prefiro linguas regionais, dialecto sendo
depreciativo e prova de arrogancia duma Hngua em rela<;:ao as outras - , 0 presente
dicionario tern como base 0 Kikongo de Mbanza Kongo (capital do antigo Reino
do Congo).
o Kikongo e, como Hngua banta, uma Hngua de entoa<;:ao, a pronuncia2
correcta, aprende-se com 0 usa e a pratica da Hngua. A acentua<;:ao que conhece-
mos do portugues nao corresponde a entona<;:ao do Kikongo. Alguns exemplos:
konko (canto, angulo), konko (proibis:ao, tabu), konko (gafanhoto); mazu (sons),
mazu (algazarra, barulho, ruido); kunda (assento), kunda (vingans:a, malevolen-
cia), kunda (adorar, magnificar, celebrar).

1 Um missionan'o portugues de Mbanza Kongo escreveu um catecismo em Kikongo - 0 manuscn'to desapareceu em


Leiria em 1504, antes da impressao e 500 anos depois, a 8 de Novembro de 2004, perdi em Luanda a minba pasta
'Todos por uma Angola melbor" que continba documentos inclusive dinbeiro e 0 suporte informatica deste dicionario!
2 A pron{mcia emuitfssimo importante, porque ela muda 0 significado de uma palavra (ef os exemplos).

13
- - - - ------------------------
ABREVIATURAS
USADAS NESTE DICIONARIO

Abrev. = Abreviatura Lus. = Lusitanismo


Adj. = Adjectivo M. = Masculino
Adv. = Adverbio Mat. = Matematica
Anat. = Anatomia Med. = Medicina
Ang. = Angolanismo Mus. = Musica
Bras. = Brasileirismo N.=Nome
Dem. = Demonstrativo Num. = Numerico
Depree. = Depreciativo Part. Carr. = Particula correctiva
Econ. = Economia Pej. = Pejorativo
Electr. = Electricidade PI. = Plural
F. = Feminino Pref. = Prenxo
Fam. = Familiar Prep. = Preposi<;:ao
Filos. = Filosona Pron. = Pronome
Fis. = Fisica Psicol. = Psicologia
Gir. = Giria Psiq = psiquiatria
Gram. = Gramatica Quim. = Quimica
Indef. = Indennido S. = Substantivo
Inorm. = Informatica Sing. = Singular
Jur. = Juridico Sup. = Superlativo absoluto
Ling. = Linguistica v.: = Verbo
Lac. Adv. = Locw;:ao adverbial

15
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Abalroamento S. ntutana, ngwulana,


A ngwanana.
v.
Ahalroar tutana, wulana, wanana.
A Prep. ye, yo, kuna; pron a, 0, e; a comefar de: v.
Abanar vuvila, vemona, vemuna, vevomo-
tuka 0, yatika 0; a par: 0 landakana; it toa: na, vevumuna, veva; tokanesa n'tima, to-
nkatu, mpavala; a limine: tuka lubantiku, kanisa n'tima.
lembi fimpa, lembi fimpulula. Abandalha~o S. ntumbula, mbolola, lu-
Aaz S. kamba kya makesa, dingameno, mbin- vezo, nsakidika, nkulula, nkondwa a zitu;
gila, ndo, sanzala, sanzelo, kampa; ndonga. lutumbuku, luboloko, lusakidiku, lukulu-
AaAbrev. de ana: muna konso kyuma. ku, nkuluka.
Aba S. mfokola, ndambu, mbambi, n'lambu, Abandalhamento S. nrumbula, mbolola,
kumu, simu, nsuka; aba dum vestudrio: luvezo, nsakidika, nkulula, nkondwa a zitu;
n'swiku; aba dum chapeu: nkwenko, lutumbuku, luboloko, lusakidiku, lukulu-
n'swiku, m'vilu. ku, nkuluka.
v.
Ababadar fuba, fumbika. Abandalhar v.
tumbula, bolola, veza, va-
Ababado Adj. zowa, azengomoka, nga mbi, sakidika, kulula, kondwa zitu;
azengumuka. abandalhar-se: tumbuka, boloka, sakalala,
v.
Ababalhar sya nzembo, sotolwela nzembo. kuluka.
Ababelado Adj. ampilakanu, asangana, a- v.
Abandear soba, viluka, yaluka.
fWasuka, ansoni. v.
Abandonar yeka, yekola, yekula, yambula,
v.
Ababosar-se volomokwa zunu, zengomo- sisa, tuba tandangala, bembeka; abandonar-
ka, zengumuka. se: kuyambula, kubembeka, kufWasa.
v.
Aba~ar fufukila, vesuka, vesoka, pyuka. Abandono S. ngyambula, nsisa, ndoza,
v.
Abacinar fufukila, vesuka, vesoka, pyuka. ngyeka.
Abaco (ang.) S. m'vwatu wa kondwa nsingu. Abano S. vuvilu, vuvidilu, banu.
Abaeto S. wivi wa twelezi, ngiya a twelezi. v.
Abarcar zinga, binga, babila.
Abaetor S. mwivi a twelezi. Abardada S. lubangiku, lubangamu.
Abada S. fig. ndambu ampwena. Abarrotamento S. m'bingu, lubingu, zala,
Abada S. nguvu ankento, mpika (nguvu), nzala, lububalalu, mbubalala.
mpaka (nguvu). v.
Abarrotar zadisa kwa yingi, lutakesa, tu-
Abadanar fufukila. v. mbidika, wokesa; abarrotar-se: zala kwa
Abade S. nganga a Nzambi, m'pelo. yingi, lutakana, wokela.
v.
Abaetar fig. fukila, vwika; songa lombo. v.
Abastardar soba, vilula, fWasa, wola, nuka,
v.
Abafar nyema, nyemenena, zima tiya. fWasuka.
Abaixamento S. lusakalalu, nkuluka. v.
Abastecer fula, vana; abastecer-se: kusansa.
v.
Abaixar vweteka, kulula; sakidika, vokesa; Abastecimento S. mfula, mpana.
manuna, yenzeka. v.
Abater kulula, kekununa, vonda, kunku-
AbaixoAdv. ku yanda; S. yanda. la, bondola, kendola, kenda, saka, vweteka,
s.
Abalada ndikunu, ndikuka, nzakama. sakidika; zima meso; tanda.
Abaladura S. ndikunu, ndikuka, nzakama. Abatido Adj. ayindama, akafalala, adimbu-
Abalamento S. ndikunu, ndikuka, nzakama. kwa moyo, atanda.
v.
Abalar nikuna, ninginisa; abalar-se: nikuka. Abatimento S. nkuluka, mbwa, mbetomo-
s.
Abalo ndikunu, ndikuka, nzakama. ka, mbotoka.
Abalroa~o S. ntutana, ngwulana, v.
Abaular koveka, konzeka, fumbika.
ngwanana. Abcesso S. taza, vumbu, lwanga; vumbu dya
Abalroada S. ntutana, ngwulana, ngwanana. mbwaza a luku.

17
Francisco Narciso Cobe

Ahdica~o S. ngyambula, ndembwa, nsisa, kadilu, nkala, lukadilu.


ntengola, ntengula, nkatuka. Ahjuramento S. mvakula a n'kalu; kadilu,
Ahdicador Adj. n'yambudi, n'lembi, n'sisi, nkala, lukadilu.
n'tengodi, n'tengudi, n'katuki. Ahjurar v. kala, kadila, kaluzyoka, yambwila.
Ahdicante Adj. n'yambudi, n'lembi, n'sisi, Ahla~o S. ndalula, nzenga, ndabuna, ndabu-
n'tengodi, n'tengudi, n'katuki. la, ndaduna.
v.
Ahdicar yambula kiyekwa, lembwa, sisa, Ahlacta~o S. ntauka.
tengola, tengula, katuka. Ahlu~iio S. nsukula, mpelelesa, mvelelesa.
Ahdicativo Adj. anyambula, andembwa, a- AhluenteAdj. asukulwila, avelelesela.
nsisa, antengola, antengula, ankatuka. v.
Ahluir sukula, velelesa.
Ahdicatorio Adj. anyambula, andembwa, Ahnega~o S. tn'vevo, nkenda, walakazi.
ansisa, antengola, antengula, ankatuka. v.
Ahnegar zola, vevola, vevula, kala yo wa-
Mdito Adj. asweki, akinsweki, afukama, ava- lakazi, kuvana.
vuka; S. kanga. v.
Ahnuir tantana, kala, veta, takula.
Ahdome S. vumu, kifundu. AhobadoAdj. dinda, zowa.
Ahdomen S. vumu, kifundu. Ahobamento S. nzengomoka, nzengumuka.
AhdominalAdj. avumu. v.
Ahobar-se kuzengomona, kuzengumuna.
Abdominoso Adj. avonga vumu. Ahobora lenge.s.
v.
Aheberar nwa, nwika. v.
Ahocanhar yakila, yakila mu 'nwa, kavu-
Ahecedario S. bede. na, mina, lunza, kanza, tatika.
s.
Ahelha nyumbwila, nyosi, yuki. Ahocar V. yakila, yakila mu 'nwa, kavuna,
s.
Ahelheira nzo a nyosi, nzo a mbwinginina. mina.
v.
Ahen~oar sambula. Ahoiz s. n'tambu.
s.
Ahertura vundu, mpwasi; S. fig.lubantiku. Aholecer v. bumba, funda, wola.
Ahespinhado Adj. afwema, n'kwa makasi, Aholetar v. songa lombo, tambula nzenza.
n'saudi, m'fuluti, n'kwa luvezo. Aholi~o S. mponda, mvunza, nkunguna;
Ahespinhamento S. makasi, nsaula, luvezo. aboliftlO da escravatura: lukuku, nkuka,
v.
Ahespinhar fWemesa, saulwisa, mwesa ku- mbaninu a kibundu.
di; veza; abespinhar-se: dasuka, fWema, mo- Aholir v. vonda, vunza, kunguna, vunzuna,
na kudi, fuluta, balata, saula. katula.
v.
Ahicar zyonzyomona nwa, songola, kwe- Aholorecer bubula. v.
nda, finama, lwaka. Ahomina~iio nsaula, lusaulu.s.
Ahichar V.lwaka, lwakila, baka, bakila, lenda. Ahominado Adj. asaulwa, azembwa, anu-
Ahifica~o S. nsemesa. kwa, asibwa, abi.
Ahiscoitar V.baka, lenda. Ahominador Adj. s. n'saudi, n'zembi.
v.
Ahismar vonda, fWasa, vwanza, vangula, Ahominando Adj. asaula, azemba.
tumbula; abismar-se: yindama. v.
Ahominar saula, savula, nuka, nukwa.
Ahismo S. ngodya, bilungi, tombe. Ahominave1 Adj. angongo, angemi, ange-
Ahjecto Adj. ambi-mbimbi, angengesi, ngesi, asaula.
angemi. Ahominoso Adj. asaula.
v.
Ahjugar lambula, yambula, vovela, vulula Ahona~o S. kimbangi, vuvu, kala n'tu a
mu vonza, pakumuna. mundya mfuka, lusikidisu, lukwikilu, lu-
Ahjun~o S. mpambula, mvambula, mpavu- lungisu, n'swa, ntonda, zola, kimvwama,
la, mvalula, nkatula. lusanu.
Ahjungir V. valula, vambula, katula. Abonado Adj. mvwama, mbangi.
Ahjur~iio S. mvakula a n'kalu, n'kalu; s.
Ahonamento kimbangi, vuvu, kala n'tu

18
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

a mundya mfuka, Iusikidisu, IukwikiIu, Iu- Abril S. Abilili, ngonde a kisingamu, ngonde
Iungisu, n'swa, monda, zoIa, kimvwama, akimornbo.
Iusanu. Abrir v. zibula, bindula, zyuwula; teta, senda
Abonan~ V. Iembeka, vuvika. nzila, yalumuna n'kanda; abrir-se: tetoka,
v.
Abonar sya kimbangi, tambula kimbangi, tetuka, zyuka, kuzibula, kuzyula.
sya vuvu, kala n'tu a mundya mfuka, sikidi- v.
Abrogar vonda, katula n'siku, vunzuna.
sa, kwikila, Iungisa, vana n'swa, tonda, wIa, v.
Abrolhar savuka, mena, kula.
sompeka, kusana. Abrolho S. lusende, n'savu, songololo.
v.
Abordar totana, yatika, bantika, tona, vova. Abrolhos S. pl jig. mpasi, n'kaku,
Abongene Adj. s. mungutukila, musi nsi, nkankalakani.
mwisinsi. Abrupto Adj. atongalala, atongama; Adj. jig.
v.
Aborrecer saula, savula, nukwa. asusi, akinsalukisa; anzaki, asazu, an'swalu.
Aborrecido Adj. angemi, n'yoyesi, n'tovodi, Abmtado Adj. akibulu kya futa, abubu,
n'tokanisi, n'tokanesi. akondwa nkenda, n'kwa makasi rna yingi,
Aborrecimento S. Iusaulu,Iukwamisu. dinda.
v.
Aborrir saula, savula, nukwa. Abmtalhado Adj. akibulu kya futa, abubu,
v.
Aborrotar zala, zadisa, safula, sefula, fuka akondwa nkenda, n'kwa makasi rna yingi,
yevimpa. dinda.
v.
Abortar sulula, sulukisa, sululwisa. v.
Abrutalhar kituka ne bulu kya futa, kala
Aborto S. nsuluka; aborto provocado: mu bubu, kondwa nkenda, kituka kidinda.
nsulukisa. v.
Abrutar kituka ne bulu kya futa, kala mu
v.
Abra~ bimba, birnbakana, bita; abrafar- bubu, kondwa nkenda, kituka kidinda.
se: bimbana, bimbazyana, bitana. v.
Abrutecer kituka ne bulu kya futa, kala mu
Abr3fo S. mbimbana, mbirnbakanu, Iubi- bubu, kondwa nkenda, kituka kidinda.
mbanu, nkonzaku, nkonzamu. v.
Absceder vanga vumbu, vanga taza.
Abrandamento s.
nzeza, Iuzezeso, Iule- Abscesso (med) S. vumbu, taza.
mbamu,Iuvuvamu. v.
Abscidar vavuka, vambuka.
v.
Abrandar zezesa, lembeka, vuvika; kutu- Abscisao (med) S. rnpasuIa, nzenga.
muna; abrandar-se: Iembama, vuvama. Absconso Adj. aswekama, afukama.
v.
Abranger zyeta, bakisa, baka, simba. Absinto S. n'lulu.
v.
Abrasar yoka, yuyisa, lakula. Absoluto Adj. akondwa nkendelo, akondwa
Abrenuncia~o S. n'kalu, ngyambula; nsuka, akondwa ntwangu, azikuka, aziku.
mpengama, luvambanu; luvew. Absolver V.loloka, yambuIa, yambwila.
Abrenunciar v.
kala, vengeka, vengama, Absolvi~o s. luloloko, ndoloka, ndoloki.
yambula, vambana; veza, levola, levula. Absolvido Adj. alolokwa, ayambulwa,
Abrenoocio! Inter}. ke difwene ko!. ayambulwilwa.
Abrevia~o S. lukufiku, nsazula, Iusazulu. Absono Adj. jig. akondwa ngwawani, ampa-
Abreviar v. kufika, sazula, zenga dyambu, mbana, amvambana, aswaswana.
kevesa. Absor~o s. ndwina, ndwinu, mfyema,
Abreviatura S. ndambu a dyambu, lukufiku, mfiba.
nzengo a dyambu, lunkufi, nkeveso. Absorto Adj. ayima, ayuma, ayimiswa,
v.
Abrigar vengola, vengula, bendola, tina, ayumiswa.
sweka, songa lombo; abrigar-se: tina, sweka- v.
Absorver nwa, mina, fiba, fyenta, sumata,
rna, kusweka. yimisa, yumisa.
Abrigo S. fika, veta, kalu, swekameno, tininu; Absten~o S. ngyambula, mpambana,
sudi. mpambani, mpavuka, mpavula.

19
Francisco Narciso Cobe

Abster v. nyemenena, boselela, sunda, le- Acampar v. dingama, vunda, leka.


mvola, lemvula, sunda, luta, sima, kadi- Acanavear V. bunda, wanda, weta, bangika.
la, vunza, kaka nzila, venga, tina, butama, Acanhado Adj. ankufi, akete (muna n'tela),
dingalala. awonga, abatakana, amfinakani; kimpu-
s.
Abstinencia mpenga, mvenga, ntina. mbulu, akondwa nsoni; molo.
Abstrair v. vavula, katula. Acanhamento S. unkuta, wonga, lufinanga-
Abstruso Adj. afukama, aswekama, ampilaka- nu, mfinakani, mfinangani, nsoni, nswata-
nu, asangana, afWasuka, ansoni. rna, mbatakani.
Absurdo Adj. amfwanti, auzowa, akizowa; S. Acanhar v. batakesa, finakesa, mwesa nsoni,
mfwanti, uzowa, kizowa. fwisa nsoni, mwesa wonga.
Abulia (med.) S. abuli, nkuluka a luzolo. Acantoar v. yekeka vana konko, sweka, va-
Ab61ico (med.)Adj. s. mbevoaabuli. vula, bula, kaya, vambanisa, vambanesa, va-
Abundancia s. bwe, bweka, mbidi, ulolo, mbula; acantoar-se: vavuka, kayana, vamba-
mbilama. na, vambuka.
Abundante Adj. ambidi, ayingi, awokela, Acariciar v. lengola, lengula, wondelela, ko-
azala. nda, vukumuna.
Abundar V. wokela, bilama, besama, bweka, Acarinhar V. lela, wondelela.
tumbalala; fazer abundar: wokesa, bidika, Acarretar v. natina ku mosi.
beteka, bweka, zadisa. Acasalar v. sompa, yikana.
Abusar v. veza, levola, levula, finga, fwasa. Acaso S. susi, kisusi, nsambu, lau, kyese.
Abuso S. rn'fwasu, ndutakana, ndutakesa, le- Acautelar V.lukisa, lungidika.
yo, nguzi, mfinga. s.
Ac~o vangu, salu.
Abutre S. mbemba. Acefalo Adj. akondwa n'tu, ankondwa rn'fidi.
Abuzinar v. sika buzina. Aceitar v. tonda, zola, tambula, tambulwila.
Acabamento S. mbaninu, nsuka, mfoko, Aceleirar v. zonzeka, kutika, lunda.
mfokola. Acelerar v. sazula, zabula, nyanguna,
Acabar v. fokola, manisa. nyangumuna.
Acabrunhar v. kendeleka, tokanesa, toka- Acender v. kwika tiya, yoka.
nisa, bangika. Acendrado Adj. an'toto a mpolo.
Academia S. akademi, kinkimba, nkutakani Acento S. zu, nsyamisu a silabi, tatwilu.
a kwa zayi wa sina; academia de ciencias: ki- Acentuar v. tatula, tumbula, toma mwesa.
nkimba kya zaya, kinkimba kya zayi. Acep~o nsasa. s.
Aca1entar v. wondelela. Acepilhar V.leleka, lengola, lengula, tomesa,
s.
Acalma~o luvuviku, lulembeko. toma sikidisa, zikula, kulongolola, kutome-
Aca1mamento S. luvuvamu, mvuvama, sa,zikuka.
lulembeko. Acerar v. sanga ye tadi kya lambwa, sanga ye
Acalmar v. vuvika, lembeka, kulula n'lunzi. sengwa; lenga, songola, syamisa, kolesa.
Acamar V.lekesa. Acerca Adj. tini kya nkufi, tini kya kete; acer-
A~barcador Adj. s. m'bingi. ca de: muna dyambu dya, tezo kya, muna
A~barcagem S. nzinga, mbinga, mbabi- owuwa.
la, lubabiku. Acercar v. zyeta, zunga.
A~barcamento s. nzinga, mbinga, Acertar v. sikidisa, kubika, fwaninika.
mbabila,lubabiku. Acervo S. mbilama, mbidi, ulolo, kimvwama.
A~barcar v. zinga, binga, babila. Aceso Adj. akwama, alema.
Acampamento S. dingameno, mbingila, AcessivelAdj. alendakana, alwakakana.
ndo, sanzala, sanzelo, kampa. Acesso s.
mwelo, nkotelo, nzila, ndwaka,

20
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

mfinama. nsenguka, nkusumuka, mbetumuka, mbe-


AchaS. n'ti, vimpa, nkuni (sing.: lukuni). tomoka, ngwalumuka, ndunguka, ntu-
AchacadoAtij. n'yedi, mbevo. pama, ndumbama, ngyembama, ngwoto-
Achacar v. vanga mbi, mwesa mpasi, kafidika moka, nsakalala, nkoboka, nkunkumuka,
n'tima, tokamena, mwesa makasi, fWemesa, mpukama, ngwolomoka, nteleka, kumbila.
kendeleka, saula, savula, nukwa, yiya. Acne s.
buya; bwaza-bwaza, kwanza, vizi,
Achada S. lelensi, n'zanza. kinkwada.
Achaque S. kimbevo, yela (pl.: mayela). s.
A~o tadi kya lambwa, sengwa.
Achar v. mona, solola, selomona, sengomona, Acobertar v.
fukila; acobertar-se: kufukila,
sengumuna, fukula. kuzombeka.
v.
Achatar bweta, bweteka, batika, babika, fi- v.
Acocorar-se dongama, vwetama, fukama.
nangesa, finakesa, batama,· finangana, fi- v.
A~odar sazuka, sazula, zabula.
nakana, babama. v.
Acogular sefula, sefola, lutakesa, tumbidi-
Achavascar v.
kitula, sangalakesa, fWasa, ka, wumba, wokesa, bidika, tenseka, kutika.
kondwa nkenda, kituka dinda. v.
Acoimar tumba, yelesa, longa.
Achega S. nkudikilu, lusadisu; S. Jam. fin'luta, Acoitar v. songa lombo, vana lombo, tanina,
kan'luta. keba, sunga, sadisa.
Achegas S. pl. nsungamena, ngindu, mbalu, A~oitar V. zwabula, bunda; bula n'singa.
nsengumuna, nsengomona. A~ite S. n'swangi.
Achegar v. yikakesa, finika, finakesa. AcoIa.Adv. okuna, ovana, omuna.
Achicadura S. nkamuna, nyanika, nyimisa, Acolchetar v.
vakika, zitikila; yatika, yanti-
yumisa. ka, bantika, kota; V. pop. sokela, seva, sevela,
Achicanar v. baka mu wanda, kanga, konda, sakanena, sakanina, vilakesa.
tyangumuna, vukumuna, kombola, bwisa. Acolher v. konka, tambula.
Achicar V.kamuna, yanika, yimisa, yumisa. Acolhimento s. ntambula, n'kamba;
Achichelar v. kokelesa malu, kokela. lutambiku.
Achincalha~o S. luvezo, luzengeneko, Ac6lito S. n'longoki, ntaudi.
lusakidiku. v.
Acometer nwanisa, bwila, yilama.
Achincalhamento S. luvezo, luzengeneko, Acomoda~o s. nsonga a lombo, ngwawani,
lusakidiku. ntonda.
Achincalhar v. veza, zengeneka, sakidika. v.
Acomodar songa lombo, kubika; kubikila,
Achincalhe S. luvezo, luzengeneko, wawana, tonda.
lusakidiku. v.
Acompanhar fidikila, fila, landa, yikama.
Acidente S. susi, kintulumukina, sumbula. Aconchegado Adj. afinama; parente acon-
Acidez S. ngani, kadi, n'sa, nsati, mfiki. chegado: yitu (kya ziku).
Acido Adj. angani, akadi, ansa, ansati, amfiki; Aconchegar v.
finama, lwaka; tambula, so-
S. sata. nga lombo, sadisa.
Acima Adv. ku n'twala, va ntandu; Prep. vana Aconchego S. mfinama, ndwaka; ntambula,
n'twala, vana ntandu. nsonga a lombo; nsadisa.
Aclamar V.kembela, kayisa, sola. Aconselhar V.longa, longela.
Aclarar v. songa, sasa, sasila, tendola, bangu- Acontecer V.bwa (dyambu), vangama.
la; kyesa. Acontecimento S. dyambu, mbwa a dya-
Aclimatar v. kulukila, kulukilwa. mbu, dyambu di bwidi.
Aclive Adj. azenda, ayenzama, atekama, ase- Acorar-se V.butama, sondama, yinama.
ndalala, asyendalala; S. nsendalalu, nsye- v.
Acorcovar konzama, vwa kinkunda.
ndalalu, mbwa, nsoroka, ndoka, nsengoka, v.
Acorcundar konzama, vwa kinkunda.

21
Francisco Narciso Cobe

Acordao S. nzengo a n'kanu. Acumpultura S. kumpurula.


Acordar v. sikama, vulwnuka; sikamesa, vulu- Acumula~o S. nrensakani, kunku, nkuta.
muna, bundwnuna; susula; acordar-se: wawa- Acumulador S. n'wumbi, n'kutiki, n'wokesi.
na, wizana, kwenda betda, kwenda dede. Acumular v. wumba, wokesa, bidika; tense-
Acordo S. lufwananu, ngwawani, mundengi. ka,kutika.
v.
Acorrer dudumuka, tulumuka. Acumulativo Adj. antesakesa, akunku,
Acossamento s. ndanda, ngyinga, ankuta.
lubangiku. Acunhar v. batika, kokeka, nyema,
Acossar V.landa, yinga, bangika. nyemenena.
Acosso S. ndanda, ngyinga, lubangiku. Acupremir v. kumpusila.
v.
Acostumar kulukilwa; kulukisa. Acupressao (med.) S. kumpesu, kimpusula,
Acotovelar rwakula. v. nkanga a menga ye kumpusula.
Afougada S. mazu. Acupressura (med.) S. akupesula,
Afougue S. vondelo dya bulu, nzenga, nze- kumpusula.
ngununa, nzengonona, nsensa, nkesuna, v.
Acurtar kevesa, kufika, katulula.
nkesona, nkesumuna, nkesomona; vwa kya Acusafao S. rn'fundu.
mpuma, voso; ngwanda; mponda, mvonda, Acusado Adj. rn'vodi a n'kanu.
mbukumuna. Acusador S. rn'fundi.
v.
Acreditar kwikila, kala dyau. v.
Acusar funda, zingula; acusar falsamente:
Acrescentar V.kudikila, koma, tumbidika. kanginina.
v.
Acrescer wokesa, kudikila. Acusma S. kusima, wa ndinga vana ke vena
Acrescimo S. nkudikilu. anru yovo bulu ko.
Acrinico Adj. amundembi vangama, amu- Ad instar Loc. afwaniswa kya, ne, nze.
ndembi vangama muna nrangwa ambote. Adagio S. ngana, kingana.
Acronia (ling.) S. akoloni, lembi badika nta- Adail S. mbura a makesa, rn'fidi a makesa.
ngwa (muna ndongokazazayi wa ndinga). Adansania S. n'kondo.
v.
Activar sadisa, dyatisa. Adao n. Adami, Dau; D. Adiio: Ndwadau.
Actividade S. salu, nzaki, n'swalu. Adapta~o S. mfwaninika, mbatika; nkonka.
Activo Adj. s. amundembi dingalala; n'sadi, Adaptado Adj. afwanana, abatama, abatikwa.
n'kwa nzaki. Adaptador S. adj. m'fwaniniki, rn'batiki,
Acto S. vangu, nsadilu, mpangu; acto de acusa- n'konki.
fao: rn'fundu. v.
Adaptar fwaninika, batika, kulukisa; ko-
Actor S. n'sadi a kimpa, n'songi a fwani-fwani. nka; adaptar-se: kulukilwa.
ActualAdj. antangwa yayi, alumbu yayi. v.
Adejar papala, dimuzyoka, timuzyoka.
Actualidade s. nrangwa yayi, owau. Adejo S. mpapala, ndimuzyoka, ndimuka,
Afucar S. nswikidi, sukadi. ntimuzyoka.
v.
Afucarar zenzesa, tomesa. Adeleiro S. munkiti a fwalanganu.
v.
AfUdar kakila maza. Adelo S. munkiti a fwalanganu; tekelo dya
AfUde S. nkaku, kinrakula. fwalanganu.
v.
Acudir sadisa, tanina. Adepto S. n'landi.
v.
Afular zonzesa mbwa. Adequar v.
fwaninika, batika, konka; ade-
AcUleo S.lusende; S. jig. nkindisa, nyangwnu- quar-se: kulukilwa.
na, luzakameso, lukasakeso, ndikuka, lu- Aderencia S. nratama, nratamena, mbatama.
tonto, ntonta. Aderente Adj. alamama, abatama; n'landi,
Acultura~o S. mbindakani a kadilu. m'batami.
Aculturado Adj. abindakana muna kadilu. Aderir v. lamama, batama, landa, silama,

22
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

silamena. Admissao s. ntondelo, nkotelo, ntambula,


Adestra~o S. ndonga, luludiku, ndongoka. ntambulwa, nsonama, mbakama mu salu,
Adestrado Adj. angangu, aumbangu, antona, mbakama mu ndongokelo.
alungalala, aluka, asingama. Admissivel Atij. alendakana, atondakana,
Adestrador S. adj. n'longi. abanzakana.
Adestramento S. ndonga, luludiku, Admitir Vkotesa, tonda, tambwila, kwikila.
ndongoka. Admoesta~o S. longi, tumbu.
Adestrar Vlonga, ludika, longoka. Admoestar Vlonga, tumba; lukisa.
Adeus! Interj. sala kya mbote!, sala kya biza!, Adobar V vanga dobo.
yoyoL Adobe S. dobo, ndobe, ndobo.
AdiadoAdj. asobwa lumbu, avunzwa lumbu. Ado~ento S.lulembeko, ndembeka.
Adiamento S. nsoba a lumbu, mvunza a Ado~ V zenzesa, tomesa, zezesa, lembeka,
lumbu. vevola, vevula.
Adiantamento S. mvita, mpita, mvitisa, Adocicar V zenzesa, tomesa.
mpitisa. Adoecer V yela.
Adiantar V vita, nungunuka, vita n'tu; vitisa. Adoidado Adj. alau.
Adiante Adv. kuna n'tu, ku lose, va n'twala, Adoidar V zyetesa zayi, laula.
vana n'twala. Adolescencia S. kileke, uleke; kitoko, ki-
Adiar V soba lumbu, vunza lumbu. ndumba, ntuluka.
Adi~o S. mbundakesa, mbundakeso, Adolescente S. n'leke, kindende; n'leke a-ya-
bundakana. kala: toko; n'leke an'kento: ndumba.
Adicionar Vbundakesa, koma, vukika. Adoptar V tonda, sola, landa, sansa mwana
AdimplenteAdj. n'lunganisi, m'vangi. angani, kitula; adoptar-se: tanginina.
Adimplimento S. lulunganisu, mpanga. Adora~o S. nkunda, mfukamena.
Adimplir Vlunganesa, lunganisa, vanga. Adorar V kunda, fukamena.
Adipe S. mazi (rna bulu). Adormecer V tonza; wondelela, lekesa.
Adir V vwa, kudikila, bundakesa, sanganisa, Adormentar Vlekesa.
sanganesa, yikakesa, kutakesa; bundika, Adormir Vlekesa, wondelela.
sangana, yikana, kangana. Adomar V vyengesa, tomesa; vwika.
Adivinha S. ngwala, ntemona, ngombo. Adorno S. ntoko, mvyengeselo.
Adivinha~o S. ngombo, mpandu. Adquiridor Adj. s. m'baki, m'vwe.
Adivinhar V ta ngwala; ta ngombo. AdquirinteAtij. m'baki, m'vwe; n'sumbi.
Adivinho S. nganga a ngombo. AdquirivelAtij. abaka, avuwa.
AdjacenteAtij. atalana, ankufi, afinama. Adregar V lungisa, sikidisa, songa, vana,
Adjectivo S. mpila a dyambu disonganga fWaninika, fWananesa, fWananisa, kubika,
nkya mpila lekwa, vansonga. kanana.
Adjunto S. n'sadisi, boka. Aduar S. vata; S. jig. nkutakani.
Administra~o S. luyalu, fulu kya n'yazi, fu- Adula~o S. lengo.
lu kya n'yadi, mbongi. Adulador Atij. s. n'lengi.
Administrador S. n'yadi, dimisi; n'sansi, Adular V sanisina, lengola, lengula.
n'kubiki. Adul~orar V zenzesa, tomesa, nikuna, teleka
Administrar V yala, lunda, keba, sansa, tu- moyo; yangumuna.
mina; nwika n'longo, vana n'longo. Adultera~o S. zumba, ngyambila; nsoba,
Admira~o S. sivi, kumbu, tondo. mvuninina, mpuninina.
Admirar V sivika, tonda. Adulterador Atij. amunta zumba; S. munta
AdmiravelAtij. esivi, ambote, abiza, awete. zumba, n'kwa ngyambila, n'yambidi.

23
Francisco Narciso Cobe

Adulterar v. ta zumba, yambidisa; sanga le- n'kondi, n'wondeledi.


kwa ya swaswana, vuninina. Afamado Adj. atunda, ayenda nsangu.
Adulterio S. zumba, ngyambila. Mamar v. tundisa.
Adulto Adj. ambuta, an'kuluntu, alumbuta; S. Manar v. vava, landa, lomba, kwama,
mbuta, n'kuluntu. kwaminina, fimpa, fimpulula, vavulu-
v.
Adumbrar fuka, fukidila. la, zaya, satulula, talulula; afanar-se: yoya,
Adunco Adj. akonzama, akonanana. tovoka.
v.
Aduzit songa, vana. Afasia (med) S. afazi (kimbevo kya lembi lenda
A.dvenaAdj. nzenza, munduti a nzila. dyaka vova), kempova.
Adventicio Adj. s. nzenza, munduti a nzila. Mastamento S. luvavuku, luvambuku, mpa-
Advento S. ngyiza, ndwaka, mboneka, luba- vuka, mvamvuka, mpambula, mvambula.
ntiku, tuku. v.
Mastar vambula, vavula; afastar-se: valuka,
Adverbio (gram.) S. divelebe, nsonga a vavuka, kuvalula, lubuka.
mpangilu. Mavel Adj. awalakazi, akyememe; an'lOlwa,
Adversante Adj. atalana, akaka, nkani, akyese.
n'tantu. Afazer v. kulukisa, kulukila, kulukilwa.
Adversao s. kinkani, ntantani, mpaka. Afazeres S. pL salu; kuma, dyambu, mpangu.
Adversar v. tantana, sya kinkani, fila mpaka. Mec~o S. kimbevo, yela.
Adversario s. nkani, n'tantu, mbeni; mpala. Mectar v. fwasa, sambukisa.
Adversidade S. m'vya. Mecto S. nlOla, lulOlo; lOla.
Adverso Adj. atalana, akaka, nkani, n'tantu. Mei~o S. zola, luzolo; wndo.
Advertencia s. lulukisu, luludiku, longi, lu- MeifoadoAdj. an'lOlwa, azolwa.
zayisu; lususulu, n'samu. Meifoador Adj. s. n'lOdi.
Advertir V.ludika, lukisa, longa; zayisa, susu- Memia (med) S. afemi (lembi lenda vova).
muna, samuna. Merrar v. simbinina, kwamanana, kwamini-
Advir V.bwa (dyambu), vangama. na, tatamena, tantamena.
Advogado S. kimpovela, kimpovi, nganga a Merro S. nsimbinina, nkwamanana, nkwa-
mambu, mvudi a ngunda. minina, ntala.
Advogar V. vovela, sadisa, tanina. Merroar v. fula, doda.
Aereo Adj. amwela. Merrolhado Adj. avakikwa, abindwa,
Ma s. luzolo, sungididi, lusazuku, salu. abindikwa.
Mabilidade S. mawete. Merrolhar v. vakika, binda, bindika.
Afabula~o S. savu, kingana. Merventar V.lebula, lebola, yadika.
Afacia (med) S. afasi (nkondwa a ngengele a Mervorar v. yandula, yadika.
disu), kengengele. Afiado Adj. atwa, alengwa, asongoka.
v.
Madigar yoyesa, tovola; afadigar-se: yoya, Afian~do Adj. avuvu, avitilwa n'tu.
tovoka. Afian~ v.
sya ziku, kwikidisa, sikidisa, ta-
Afagador Adj. s. n'sokolodi, n'lengodi, mbula kimbangi, vitila n'tu.
n'lengudi, n'kondi, n'wondeledi. v.
Afiar twisa, lenga, fula,songola; fila mpaka,
Magante Adj. n'sokolodi, n'lengodi, £fa, ta mundengi.
n'lengudi, n'kondi, n'wondeledi. Afigura~o S. mfwanana, mfwaninika, ngi-
Magar V. sokolola, lengola, lengula, konda, ndu,mbalu.
wondelela. v.
Afigurar fwanana, fwaninika, yindula, ba-
Mago s. nsokolola, ndengola, ndengula, dika, banza.
nkonda, ngwondelela. AfiladoAdj. aluvevekezya, aveva; an'kyongolo,
Magoso Adj. n'sokolodi, n'lengodi, n'lengudi, abalakana, atanda, anyonza.

24
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I

Afilar v. kevesa. Afluencia s. kimvwama; n'longa, ndonga;


Afilhado S. mwana a mungwa, mwana a bwe, bweka, mbidi, ulolo, mbilama.
mwanda, mwana a lukazalu. Afluente Adj. awanana, atotana, amvwama,
Afilia?o S. nkota mu kintwdi. awokela.
Afiliar v.vanga kintwadi; afiliar-se: kota Aflui?o s. ngyenda, ngwanana, motana,
kintwadi. kimvwama.
AfinalAdv. kinga, mpangu, kumbaninu. Afluir v.kwenda, kutana, wanana, totana,
v.
Afinar fWananesa, fWananisa, yikakesa. vwama; besama, bweka, bilama, tulama;
Afinidade S. mfWanana, ngikana, mbatana, lazer afluir: bidika, bweka, tudika, kutika,
kiyitu. wananesa, wananisa.
Afinna?o S. nkwikanisa, nkwikanesa, Afloxo s. ngyenda, ngwanana, motana,
n'komo a nkonko, n'komwa nkonko, nko- kimvwama.
rna a nkonko, lulunganeso, lulunganisu. Mofamento S. ndeboka, ndebuka; S. fig. lu-
v.
Afinnar koma nkonko, kwikanesa, kwi- kundalalu, lusanu.
kanisa, syamisa, vova kyeleka. Mofar V.lebuka, leboka, kundalala, kusana.
Afinnativo Adj. akwikana, alulunganu, Mogadilho S. nzaki, sazu.
ankoma a nkonko, akyeleka, aludi. v.
Mogar nwika nkaki, butikina, vonda.
Alito S. pop. ndutwa a vumu. Mogo S. mungama a n'tima, tiya, m'vyangalu
v.
Alive1ar kanga, kangidila, binda, bindika, a moyo, n'teleko a moyo, n'telamu a n'tima,
wawana. wonga, nkankumuka, nzaki, sazu.
Afixa?o S. mbatika, ndamika a n'kanda, Mogueamento S. mpanga a tiya, mpya.
nkanga, nkangidila. v.
Moguear vanga tiya, lunga tiya, yoka, vya.
Afixar v.
lamika n'kanda, batika n'kanda, Moitar V. kabula, kasakesa, kumika, zabulwi-
kanga, kangidila. sa, zaulisa, sazula, sazuka; afoitar-se: kabu-
Afixo S. nkambama, nsimbininu, nsimbinina, ka, kasakana, kukasakesa, kumama, zabuka,
nkangidila, nkangidilu. sazuka.
AflanteAdj. m'vemoni, akintwenge, atelamwa Moiteza S. nkabu, ngolo, lukasakeso, luka-
moyo, ayangamwa n'tima. sakanu, nzaki, sazu, sazuka, sazula.
v.
Aflar vemona, vernuna, fulumuna kintwe- Moito Adj. ankabu, angolo, anzaki, asazu.
ntwe, twengena, wondelela, zola, tomba, Monico Adj. amundembi vova, akondwa
ketokela, ketukila, lokokela, zinwa moyo, ndinga.
vemoka, vemuka. Monso n. Funsu.
Aflato S. mpemona, mpemuna, mpemoka, v.
Morar sompeka, kaya, kayila, tambula ki-
mpemuka, mwela, nsudi, nsunga, kyufuta. mbangi, vukulula, vana n'swa, vana ngenda,
AfIi?O S. m'vya, yela, kimbevo, n'songo, lu- yeka.
bangamu, nkenda, mantu, lukendalalu; lu- v.
Mormosear tomesa, vyengesa.
tokaneso, lutokanisu, lutokanu, mpasi. Mortunado Adj. n'kwa lau, n'kwa nsambu.
Afligir v. kendeleka, tokanesa, tokanisa, v.
Mortunar sambula.
bangika; afligir-se: mona mantu, kendalala, Africanismo S. 1 ndongokelo, zayi wa ma-
tokana. mbu rna Afilika; 2 wisa kya Afilika; 3 dya-
Aflora?o S. mfWaninika, mela, ndengola, mbu dya tuka ku Afilika, m'vovo wa tub ku
ndengula, nkonda, ngwondelela, mbandu- Afilika.
la, lukanu, mbambi, sinsu. AfricanistaAdj. 1 akyafilika; S. 2 n'longoki a
Aflorar v.
fWaninika, tela, lengola, lengu- ndinga za Afilika, n'zayi a ndinga za Afilika,
la, konda, wondelela, bandula, kana, sya n'zayi a tusansu twa Afilika; 3 kimpovela
mbambi, sinsa. kyandombe.

25
Francisco Narciso Cobe

Africanizar v.
kitula kisi Afilika; baka fu ye Agafanhar V.batuna, baka, kwatanzala, kwa-
nkadilu akisi Afilika. za nzala; V.fig. yiya, yiya.
Afroixar V. volomona, =esa, yambula, Agaiar V. sweka.
lembeka. Agaiatar-se V.lungalala, luka; tokama.
Afroixelado Adj. alembama, avuvama, ale- Agalanar v.vyengesa, tomesa.
mvuka, alemvoka. Agaloar V.sanisa, sanisina, tundidika, tundisa.
Afroixelar v.
lembeka, vuvika, lemvula, " ..Slmb'a., rna.,'baka'..
Agarral1ntery.
lemvola. Agarrar V. baka, bakila muna nzala, simba,
Afronta S. tingu, tyangu, nguzi, levo; fazer kanga.
uma afronta: levola, levula, veza, mwesa Agasalhar v. fukila, vwika, songa lombo.
nsoni, vonda nsoni. Agasalho S. lombo, m'vwatu.
Afrontar v. tyangima, levola, levula, finga, ve- Agastamento S. lusaulu, makasi, nsita.
za, kota n'soki, vanga mbi. Agastar V. mwesa makasi, fWemesa; agastar-se:
Afrontoso Adj. atyangu, anguzi, amalevo, baka makasi, mona makasi, fuluta yo maka-
aluvezo, ambi. si, fWema, dasuka, mona nsita.
Afrouxamento S. lulembeko, ndembeka. Agastura S. nyoya, ngyoya, lutovoko.
Afrouxar V. volomona, zezesa, yambula, Agatanhar v. kwata luzala (pL nzala), kwaza
lembeka. luzala.
Afrouxelado Adj. alembama, avuvama, Agatinhar v. yavula.
alemvuka, alemvoka. Agat6ideAdj. ambote.
Afrouxelar v. lembeka, vuvika, lemvula, Agenda s. kintumwa, ndunda, ndunga-lu-
lemvola. nga, nkengela.
v.
Afugentar tinisa, mwanga, vumuna, bu- Agenda~o S. kintumwa, ndunda, ndunga-
ndumuna, yinga. lunga, nkengela.
v.
Afumar sya mwisi, vanga mwisi. Agendar V. lunda, lunga-lunga, kengela.
v.
Afundar dyumba. Agenda s. zyenda, kinsungamena.
Afunilado Adj. anse a kelelwa, akeveswa, AgenteAdj. s. n'kengedi, n'sadisi.
abatakana, abatakeswa, akatululwa, Ageusia (med.) S. ndula.
asongoka. 4geustesia (med.) S. ndula.
Afunilamento S. nkeva, mbatakana, AgiI Adj. apyaku-pyaku, n'kwa pyaku-pyaku,
mbatakani, nkatululwa, nkatuluka. n'kwa saluzyoka, n'saluzyoki, n'timbuzyoki.
Afunilar v. vanga kelelwa, kevesa, batakesa, Agilidade S. nzaki, n'swalu, mpevo, luzamu,
katulula. nsaluzyoka, ntimbuzyoka, pyaku-pyaku.
Afusado Adj. anti a zekela mavusu,ampila a Agita~o S. zaka-zaka, ndikuka, nyangama,
n'ti a zekela mavusu. madikita.
Afusao s. ngyobela, ngyowela, mbwanga, Agitado Adj. abendomoka, abendumuka,
ntyaka, ntyakuka. nzonzi, n'tokami, tentebele.
v.
Afusar songola. Agitador s. m'vavi a nkindu, m'bendomoni,
Afuselado Adj. ampila a zekelwa kya mavusu, m'bendumuni.
anse a zekelwa kya mavusu. Agitar V. yangalakesa; agitar-se: yangalakana,
v.
Agachar-se swekama, fukama, kuluka; V. dikita.
fig. kukulula, kusakidika, sakalala. s.
Aglomerado buka, lukutakanu lwa wantu.
Agadanhar V. batuna, baka, kwata nzala, Aglomerar V. bandakesa, kutika.
kwaza nzala; V. fig. yiya. v.
Agoirar badika, yindula, banza, banzikisa,
Agafanhador Adj. s. nzonzi, n'zonzi; Adj. s. kala ye sampu-sampu, ta ngombo.
fig. mwivi. Agonia S. mpasi za lufWa, mbambala.

26
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Agoniar v.
mona mpasi, kala muna mpasi za Aguia S. vungu, ngozulu; dguia pescadora:
huwa; mwesa ntantu, kendeleka. mbemba.
AgonizanteAtij. ampasi za lufwa. Aguilhao S. lusende, songololo.
AgoraAdv. owau. Aguilhoamento S. ntutula, ntutubula, nto-
Agosto S. Ngositu, Lunkyesa, ngonde a bola, nkindisa, ntonta, lu£Onto.
n'kyela. Aguilhoar V. tutula, tutubula, £Obola, kindi-
Agourar V. badika, yindula, banza, banzikisa, sa, bundumuna, £Onta.
kala ye sampu-sampu, ta ngombo. Agulha S. ntumbu.
Agradar v. yangidika, mwesa kyese. AiAdv. koko, vovo, momo.
Agradavel Atij. an'yangidiki, n'kwa ngwawa- Ai! Interj. e kwe!, e yaya!.
ni, n'lembami. Aia S. ndezi, n'sansi a mwana.
Agradecer v. £Onda, fyauka; agradecer batendo AIDS (med.)sida.
aspalmas: bunda lukofi, £Onda, sakumuna. Ainda Adv. dyaka; ainda que: kana una YO,

AgradecidoAtij. a£Onda, n'£Ondi. kanele, kanele YO.


Agradecimento S. £Ondo. Ajoelhado Atij. afukama, asakalala, asakidi-
Agrado S. yangi, wete. kwa, akendalala.
Agrario Atij. an'to£O, ampatu, akyana, avya, v.
Ajoelhar fukama, sakalala, kuluka, tovoka;
an'zanza. V. jig. ajoelhar-se: kuluka, kukulula, kusaki-
Agravar V. veza, kafuna, funisa (makasi), sa- dika, sakalala.
sisa; agravar com sarcasmos: lengula, lengo- Ajoujado Atij. akangama, akangidilwa,
la,zikuna. a£Otakeswa, afwaninikwa, 'nati a zitu.
Agravo S. mbi, vangu dya mbi. Ajoujamento s. nkanga, nkangidila, nto-
Agredir v. yilama, bwila, nwanisa. takesa, mfwaninika.
Agregar V. yikakesa, kutakesa; bundika. v.
Ajoujar kanga (n'singa muna nsingu a bulu),
Agressivo Atij. s. nzonzi, m'vavi a n'zingu. kangidila, totakesa, fwaninika.
Agreste Atij. akyana, an'zanza, avata, abubu; Ajuda S. lusadisu.
akondwa luzitu. Ajudar v. sadisa.
Agricultor S. m'vati. Ajuntar V.bundakesa, kudikila.
Agricultura S. mpata, mvata, salu kya ma- Ajustamento S. mfwaninika, lufwaniniku,
vya, salu kya mpatu. ngikakesa, ngindika.
Agrimensao S. nteza a n'to£O. Ajustar V.lungisa, sikidisa, yikakesa, fwanane-
Agrimensor S. n'tezi a n'toto. sa, fwananisa.
Agrimensura S. nteza a n'toto. Ajuste S. n'silu, n'silanu, luwawanu, nkangu,
Agrupamento S. nkutakani, kanda. mundenge.
Agrupar V. kutika, kutakesa, kyatika; agru- Alagamento S. mbunga, kizalu, mfwasa,
par-se: kutakana. mfwasakesa, n'soki, ntumbula, mponda,
Agua S. maza, n'langu; dgua turva: mvunzu. mbukumuna, mpangula.
Aguaceiro S. wanga. Alagar V.langa, lungula, zadisa, fwasa; V. jig.
Aguardar V. vingila, beka. fwasakesa, kota n'soki, tumbula, vonda,
Aguardente S. ngwala. bukumuna.
Agudo Atij. asongoka, asongoloka. Alambamento S. nkama a longo, nzimbu
Agueira S. n'kulu. za longo, mbongo za longo, nzimbu za
Agueiro S. n'kulu. lusompo.
Aguentar V. zindalala, zizila, simbinina. Alamborar v. koveka, konzeka, koneneka,
Aguerrido Atij. n'wdi a vita, 'nwani a vita, fumbika.
kesa. Alameda S. nzila a mfinda, nzila ye n'ti muna

27
Francisco Narciso Cobe

ndambu. Albergaria S. lombo, ndo.


Alanzoar v. wulumuna, lombolola, kusana, Albergue s. lombo, ndo.
kukundidika, kusonga. Albergueiro s. n'songi a lombo, n'rambudi a
Alapar v. sweka ku nsi a radi, fukidila, baralala nzenza.
vana n'toto. Alberguista S. n'songi a lombo, n'rambudi a
Alarde S. lusanu. nzenza.
v.
Alardear kusana. AlbescenteAdj. an'toto a mpolo, asema.
v.
Alargar yalumuna, vongesa, vudisa. AlbicanteAtij. asema, ampembe.
Alarido S. mazu, dilu, mbembo, mboka, ka- .Albido Atij. asemeswa.
zu, ngyayala, nyayala. Albificar v. semesa.
Alannar v.
vumisa, vulumuna, sika mbwa- Albinia S. kindundu.
bwa, lolomona, mbwabwa. Albinismo S. kindundu, undundu.
s.
Alanne mbwabwa, wonga. Albino S. ndundu.
Alarvada S. kibulu, kizowa, kidinda. Alb6io S. vera kya mwelo.
Alarve S. bulu, rn'vilwa, dinda; n'kwa lunkulu, Albor S. n'remo, lulezimu, lulekomoko,
n'kwa ntyamvu, n'dye, n'kwa rn'biki. lulekumuku.
v.
Alarvejar kirula bulu, kirula m'vilwa, ki- Alborcar v. soba, sobakesa.
rula dinda; alarvejar-se: kiruka bulu, kiruka Alborque S. nsoba, nsobakesa.
rn'vilwa, kiruka dinda. Albufeira s. yanga dya maza rna m'bu.
Alarvia S. kibulu, mpilwa, kidinda, lunkulu, Albugem S. makeya muna zala.
ntyamvu. Albuginado Atij. asemeswa.
Alarvice S. kibulu, mpilwa, kidinda, lunkulu, Albugineo Adj. asemeswa.
ntyamvu. Albuginoso Atij. asemeswa.
Alassar v.yoya, tovoka, vambana, kituka ki- Albugo s. makeya muna zala.
mpumbulu, kituka kingumba, wola, nuka, lala. .Album S. lubumu, n'kanda a lundila sisa, kaye
AlastradeiraAtij. s. m'fukidi, n'yalumuni. kya lundila foro.
AlastradorAtij. s. rn'fukidi, n'yalumuni. Albume S. ngunguya.
Alastramento S. mfukidila, mfukila, nzadi- AlbUmen s. ngunguya.
sa, ngyalumuna. Albumina S. ngunguya.
v.
Alastrar fuka, fukidila, zadisa, yalumuna. Al? s. ve, veve; nsala; n'dika.
Alavercar-se V.kusakidika, kukulula. Al?~O S. nkubika a n'kanda (mi kwezwa),
Alazarado Adj. azala ye mpuma, anrantu. mbundika a n'kanda (mi kwezwa).
Alazeirado Atij. antanru. Alcicer s. mbongi, tininu, nzo angola.
Alba s. n'kyelo, mbungululu, mvunguka a Alcachinar v. konzeka, bundika, kulula;
kuma. alfachinar-se: konzama, kukonzeka, ku-
Albacara S. mpaka a ngombe. kulula, kuluka, kubebesa, beba, kufwasa,
Albarda S. jig. lubangiku, lubangamu. fwasuka.
Albardar v.jig. bangika, yala, boselela, sunda. Al?daS. n'swa, wisa; kiyekwa.
AlbenteAdj. an'semesi, asemesena. Als:adeira S. n'dika.
Alberca S. n'kulu. Als:adura S. nzangula, ntalamesa, mvumbula,
Albergador S. n'songi a lombo, n'rambudi a nsengola, nsengula.
nzenza. Alcaidaria S. kimfumu kya mbongi.
Albergagem S. nsonga a lombo, ntambula a Alcaide S. mfumu a mbongi.
nzenza. Alcaidia S. kimfumu kya mbongi.
Albergar v.
songa lombo, rambula nzenza, Alcaiotar V. vukumuna, konda, kombola,
kala mu lombo, kala mu nw a nzenza. leba.

28
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Alcaiote S. rn.'vukumuni, n'kondi, n'kombodi, Alcova S. suku, ngudi a nzo.


n'lebi. Alcoveto S. rn'vukumuni, n'kondi,
Alcan~ V. lwaka, lwakila, baka, bakila, le- n'kombodi, m'bendomoni, rn'bendumuni,
nda; baka lau, yimita. n'lebi.
Alcance s. mbaka, ndwaka, ndenda, mbone- Alcovez S. mpukumuna, luvukumunu, be-
ka; ngiya, ngwombolola, wivi. ndomoka, mbendumuna, nkonda, nko-
v.
Al~ zangula, telamesa, vumbula, sengola, mbola, ndeba.
sengula; alfar-se: zanguka, telama, vumbu- Alcovista S. n'wdi (ayingi) akemo.
ka, sengoka, senguka; alfar 0 preto: bandisa Alcovita~o S. mpukumuna, luvukumunu,
malu, zanguna malu, zangula malu. bemndomaona, mbendumuna, nkonda,
Alclrcova S. wulu, sima. nkombola, ndeba.
Alcatrao s. dimbu wa n'dya a kyanga. Alcovitagem S. mpukumuna, luvukumunu,
Alcatraz S. lembe. bendomaona, mbendumuna, nkonda, ko-
Alcofa s. n'tete, lekwa; rn'vukumuni, n'kondi, mbola, ndeba.
n'kombodi, n'lebi. Alcovitar v.
vukumuna, konda, kombola,
v.
Alcofar zonzeka, kubika, kutika; V. fig. vu- bendomona, bendumuna, leba.
kumuna, konda, kombola, leba. Alcoviteirice S. mpukumuna, nkonda, nko-
Alcofinha S. rn.'vukumuni, n'kondi, mbola, mbendomona, mbendumuna,
n'kombodi, n'lebi. ndeba.
Alcoice S. nzo a zumba. Alcoviteiro s. m'vukumuni, n'kondi,
Alcool S. ngwala, kindakidi. n'kombodi, m'bendomoni, rn.'bendumuni,
Alco6latra S. mbevo a malavu, mbevo a n'lebi.
kindakidi. Alcovitice S. mpukumuna, luvukumunu,
Alco6lico Adj. angwala, akindakidi. nkonda, nkombola, ndeba.
Alcoolifica~o S. mfuna, nkituka se ngwala, Alcrevite S. sofele.
nkituka se kindakidi. Alcunha S. nkumbu ansaka.
v.
Alcoolificar funisa, kitula se ngwala, kitula v.
Alcunhar vana nkumbu ansaka, luka.
se kindakidi. Alcunho S. nkumbu ansaka.
Alcoolismo s. kimbevo kya malavu, kimbe- v.
Alcursar mona, sasuka.
vo kya kindakidi, kindakila. AldaS. tezo (kyal,lOm).
Alcoolista S. mbevo a malavu, mbevo a Aldeaga S. n'wulumuni, n'lombolodi; lau,
kindakidi. kimpumbulu, kingumba.
Alcoolito S. nkusa, nkula. Aldeagante s. n'kangadi, munkiyi, n'kiyi,
Alcooliza~o S. nsanga ye ngwala, nsanga ye munduti a nzila.
kindakidi; nkolesa. Aldeagar V.kangala, kiya, bembela, bumbula,
Alcoolizado Adj. angwala, akindakidi; Adj. vumvula, zungana, kankata.
fig. akolwa, ankolwa. Aldeamento S. ntunga a vata, mavata.
v.
Alcoolizar sanga ye ngwala, sanga ye ki- Aldeante Adj. rn.'bembedi, m'vumvudi,
ndakidi, kolesa. rn.'bumbudi, n'zungani.
Alcorca S. n'kulu. Aldeao S. mwisi vata, musi vata, n'kwa vata.
Alcorcova S. nkonzama, kinkunda. v.
Aldear tunga vata; kangaia.
Alc6rcova S. wulu, sima. Aldeia S. vata, fimbanza, kavata; aldeia aban-
Alcorcovar v.
konzeka, konzama, vwa donada: zumbu.
kinkunda. AldemenosAdv. mpe, mu sungula, kana.
Alcouce S. nw a zumba. Aldeola S. fivata, kavata.
Alcou~o S. zunga kya sude, zunga kya yanda. Aldeota S. fivata, kavata.

29
Francisco Narciso Cobe

Aldraba S. bindikilu; nkoki, lukoki, nkunki. AlegreAdj. akyese, ayangalala, ayangi.


Aldraba~o S. nsikinina, nkangidila, nkakila, Alegrete Adj. ayangi.
nta a sakuba, nkambika; luvunu. Alegria S. kyese, yangi, luyangalalu.
Aldrabado Adj. asikininwa, akangidilwa, Alegrias S. pl. makata rna bulu.
akakilwa; avunwa. Alegrorio S. yangi.
Aldrabao S. kimpumbulu, n'kwa luvunu, Aleia S. nzila a mfinda, nzila ye n'ti muna
m'vungyanu. ndambu.
Aldrabar v. sikinina, kangidila, kakila, ta AleijadoAdj. s. atoloka, m'vanguki.
sakuba, kambika; vuna, vuninina. Aleijamento S. ntoloka, mpanguka,
Aldrabice S. luvunu, nsoka, nsokela, mvanguka.
mpuninina. Aleijao S. fu kya mbi, nkondwa, mpanguka.
Aldrava S. bindikilu; nkoki, lukoki, nkunki. Aleijar v. toloka, vanguka.
Aldravado Adj. asikininwa, akangidilwa, Aleijo S. mpanguka, mvanguka.
akakilwa; avunwa. Aleitamento S. nyemeka, ndwika, nsansa.
Aldravao S. kimpumbulu, n'kwa luvunu, Aleitar v. yemeka, nwika, sansa.
m'vungyanu. Aleive S. kumbu, luvezo, nsokela, lukangi-
Aldravar v. sikinina, kangidila, kakila, ta nunu, nkanginina.
sakuba, kambika; vuna, vuninina. Aleivosia S. n'soki, tumbu, kumbu.
Aldraveiro S. kimpumbulu, n'kwa luvunu, Aleivoso Adj. n'kwa nsoki, n'kumbi, n'kwa
m'vungyanu. kumbu.
Aldravice S. luvunu, nsoka, nsokela, Aleixar-se v. kuvalula, valuka, lubuka.
mpuninina. Ale1a S. mavata; S. fig. nkutakani.
AldreteAdj. an'zayi, n'kwa zayi. Alelo S. alelu.
AldrubioAdj. s. pop. m'vuni, n'sokedi. Ale10quia S. nyikani, nsimbani.
Mea s. nzila a mfinda, nzila a n'ti. Aleluia S. n'kembo, n'kembo kwa Yave,
Alealdar v. fimpisa, songa, lomba n'swa, 10- aleluya.
mba kimbangi, sUllzula. Aleluitico Adj. an'kembo.
Alear v. papala, papumuka, dimuzyoka, Alem Adv. kuna simu, vana simu; alem disso:
timuzyoka, dumuzyoka. conj. vana ntandu a dyadi.
Aleatorio Adj. alukatikisu, akondwa sikididi. Alemao s. alemau, alimau.
Alectorio Adj. ansusu a koko. Alembamento (ang.) s. nzimbu za longo,
Alega~ao S. m'fundu, nzingula, nsamuna, lusompo, makwela.
. kimbangi, mpovela, ntanina, lutaninu, vi. Alembar (ang.) v. sompa, kwela.
AleganteAdj. s. m'fundi, n'zingudi, n'samuni, Alembrar (ang.) v. susula, yindula, zayidila,
kimpovi, n'tanini. sungamena.
Alegar v. funda, yika, zingula, samuna, sunzu- Alentado Adj. ampongo, angolo.
la, tumba kimbangi, vovela, tanina. Alentar v. kasakesa, kumika; fulumuna.
Alegoria S. ngana, savu. Alentecer v. vukuka.
Alegorico Adj. angana, asavu. Alento S. mwela, mwanda, mfulumuna, fu-
Alegorismo S. kingana. lumwinu; swekameno, nsambu, lusadisu.
AlegoristaAdj. s. n'te a yingana. Meo Adj. amave.
Alegorizar v. ta ngana. Aleonado Adj. ase kya nkosi, ase kya n'toto a
Alegrador Adj. s. n'yangidiki. yenga.
Alegramento s. kyese, yangi, luyangalalu. Alergia (med.) S. alezi.
Alegrao S. yangi; S. fig. ndwa, nkolwa. AlergisanteAdj. am'vani a alezi.
Alegrar v. yangalala, yangidika. Alerta Interj. kala Iwe!; Adv. ye ndwenga, ye

30
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I

ngangu; S. nkeba, ndwenga, ngangu. Alfarnbar s. vunga.


Alertar v. vengozyoka, venguzyoka, kempo- Alfandega S. dwani, lufWandika.
zyoka, kempuzyoka, sampuka, lukisa. Alfaqueque S. ntumwa, mbasi.
v.
Alesur sazula, zabula, tentuka, tensuka, sa- Alfareme S. banda, mpu, toka.
zuka, zabuka. Alfarricoque S. pop. munkondwa a m'funu.
Alest:esia (med) S. aletezi. Alfeire S. mpaka a ngulu.
AletaS. mpundu. Alfenar v. vyengesa, kumpika, leleka.
Aletargar-se V.leka tulu twa kimbevo. AlfetenaS. n'zingu, nkindu, vita.
Aletradar V.longa, sansa, temona; aletradar- Alfinago S. muntu asakalala; nsoni, tuvi,
se: longoka. mbole, bi, fWalanganu.
AleuAtij. amave. Alfinetar v. tutula ye nnete, tutubula ye
Aleucemia (med) S. alesemi, nnete.
twangungolobompembe. Alfinete S. lututulwilu, nnete, m'pengele,
Aleucia (med) S. alesi, m'pinu,lukonde.
nkondwangolobompembe. Alfinetear v. tutula ye nnete, tutubula ye
Aleurisma S. mbumbu. nnete.
Alevantar v.
telamesa, tongeka, zangula, AlfitenaS. n'zingu, nkindu, vita.
sempola, zanguna, tombola, vumbula; Alfobre S. saya, saba; tumbi.
alevantar-se: telama, tongama, tomboka, Alfombrar v.
fuka yaka ye tapete, kuna
vumbuka. kimbanzya.
s.
Alevante ntelamesa, ntongeka, nzangula, Alfonsia S. mbumbu.
nsempola, nsempula, nzanguna, ntombola, Alforge S. kimpakala, nkutu.
mvumbula. v.
Alforjar sya kimpakala, sya mu nkutu, sya
v.
Alevedar funa, funisa, wokela, wokesa, tu- mu posi, zadisa posi.
tumuka, fululuka. Alforje S. kimpakala, nkutu.
Alfabar S. vunga. Alforra S. mbumbu.
Alfabeta?o S. kibede, ndandani ne bede. Alforrado Atij. avevoka, avevuka, akuka,
Alfabetamento S. kibede, ndandani ne avevolwa, avevulwa, akulwa.
bede. v.
Alforrar bubula.
Alfabetar v.
bedeka, landanesa ne bede, Alforria s. luvevoko, luvevuku, lukuku,
landanisa ne bede. nkuka.
Alfabecirio Atij. abede; S. bede. v.
Alforriar vevola, vevula, kula, yambula.
Alfabetico Adj. abede, akibede, alandana ne Alfoz S. n'zanza.
bede. Alga S. n'lele, langi.
Alfabetiza?o S. mbedeka, ndonga a bede. Algar S. ngodya, bilungi, tombe.
Alfabetizado Atij. abedama, alongoka bede, Algara S. mpayikilu; nyilama, ndwanisa, nka-
alongoka tanga, alongoka soneka; Adj. s. nga, ngyala.
n'zayi a tanga, n'zayi a soneka. Algarada S. mpayikilu; nyilama, ndwanisa,
Alfabetizar V.bedeka, longa bede. nkanga, ngyala.
Alfabeto S. bede. Algaravia S. mazu, myangu.
Alfa~ S. lufWasa. Algaraviada S. mazu, myangu.
Alface S. lufWasa. Algaraviar v. kololoka, boka, kaza, tata,
AlfaiaS. sadilwa, sengwa, fWalanganu. bokomoka.
Alfaiar v. vyengesa, tomesa. Algarido S. mazu, dilu, mbembo, mboka, ka-
Alfaiate S. fWayeta, n'tungi a n'lele, n'tungi a zu, nyayala.
m'vwatu. Algarismeira S. n'tandalizi.

31
Francisco Narciso Cobe

Alindamento s.
lutomeso, luvuviku; Aliviamento S. luvevoko, luvevuku, mpevo.
mpyengesa. Aliviar v. vevola, vevula, fYaulwisa, kulula
v.
Alindar toma, tomesa, vuvika; alindar-se: mpasi.
kuvyengesa, vyenga, kutomesa, kusikidisa. Alivio S. luvevoko, luvevuku, mpevo.
s.
Alinde lutomeso, luvuviku; mpyengesa. AliviosoAdj. m'vevodi, tn'vevudi, tn'fYaulwisi.
s.
Alinea alinea, lubantiku, tinin'longa. Aljamia S. mazu, myangu.
Alinegro Adj. amave rna ndomba. AljamiadoAdj. alongoka, n'zayi.
Alinhamento S. nkyatika, lukyatiku, All6 Adv. kUlla.
nsingika. Alma S. mwanda, moyo, mbundu.
v.
Alinhar kyatika; V. fig. wawana, dedakana; Alma-de-clntaro s. pop. mumu ambi.
tonda, tambulwila; alinhar-se: kyatama. Almadia S. nzaza.
Alinhavado Adj. aswikwa, atamwa, atami- Almadraque s. kolosi kya matiti.
kwa, atantinkwa. Almafre S. mpu, kapasete.
Alinhavao S. n'swiku, lutamu, mama, Almagrar v. sya sinsu, sya dimbu, sya tona,
natantika. sya keya, sya nsamba.
v.
Alinhavar swika, tama, tantika, tamika. Almainha S. kyana.
Alinhave S. n'swiku, lutamu, mama, ntantika, Almalfo S. mwana a ngombe.
mamika. Almanaque S. amanake, lumanake.
Alinhavo S. n'swiku, lutamu, mama, ntanti- Alma-negra S. pop. mumu ambi.
ka, mamika. Almanicha S. muntu ambi.
Alinho S. nkyatika, lukyatiku, nsingika; S. fig. Almanxar S. kanga.
unkete, luvelelo, mimi. Almarada S. n'soma.
Alisado Adj. alengoka, alenguka, alelama, Almaraz S. n'soma.
ababama, alengwa. AlmardaS. n'soma.
Alisador Adj. s. n'lengodi, n'lengudi, n'leleki, Almarge S. madilu rna bulu.
m'babiki, n'lengi. Almargem S. madilu rna bulu.
Alisamento S. ndengola, ndengula, ndeleka, Almario s. pop. kabadi, lundilwa.
mbabika, ndenga. Almarraxa S. tekelelwa, vungilwa.
Alisar V.lengola, lengula, leleka, babika, lenga. Almaxar S. kanga.
Alismo S. lutokanu, nzyenzye, madikita, Almazem S. pop. lundilu, vula, lozya.
m'vyangalwa a moyo, n'telamu a moyo, Almece S. maza rna bobi, maza rna mbondo.
wonga, nkankumuka. Almecega s. dimbu.
s.
Alistabilidade nsonama muna lisita. Almecegar V.lamika dimbu.
Alistamento s.
lukumpiku, lukubamu, Almegue S. sawu.
nsonama muna lisita, nsonama muna salu, Almeida n. Lumeda.
nsonama muna kikesa. Almeida S. Jam. n'kombi a vata, n'kombi a
Alistando S. n'sonami muna lisita, nsonama. m'vakala, n'kombi a nzila.
v.
Alistar kumpika, kubika, soneka muna lisi- AlmejanteAdj. aketo, aloko, atima, azinu.
ta, soneka muna salu. Almejar V.ketokela, ketukila, lokokela, zinwa
AliscivelAdj. asoneka muna lisita. moyo, banza, zola, vava, tomba.
AlistridenteAdj. m'fYengi. Almejo S. keto, tima, loko, zinu, nzola; ma-
A1ivia~o S. luvevoko, luvevuku, mpevo. mu, lukendalalu; mpasi.
Aliviadoiro S. vundilu. AlmenosAdv. mpe, musungula, kana.
Aliviador Adj. s. tn'vevodi, m'vevudi, Almeque S. sawu.
tn'fYaulwisi. Almixar S. kanga.
Aliviadouro S. vundilu. Almo Adj. poet. m'vangi, n'semi; Adj. fig.

34
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I

avelela, akondwa twangu. Alogia S. mfwanti, uzowa, kiwwa, levo, safu.


v.
Almo~ dya madya rna mwini, dya madya Alojac?o S. lombo.
rna ntangwa alunga, dya madya rna ndan- Alojamento s. lombo, lumbu.
ginu, dya ndanginu. Alojar v. songa lombo, tambula nzenza; sya
Almo~o S. madya rna mwini, madya rna munavula.
ntangwa alung, ndanginu; pequeno a/mofo: Alomado Adj. lau, kimpumbulu.
'minuete. Alombamento S. nkoveka, nkonzeka,
v.
Almoeadar tekela vana zandu. nkoneneka.
Almoeda S. kinkita, n'kitu, nteka. Alombar v. koveka, konzeka, koneneka,
v.
Almofa~ sana, kumbula. fumbika.
s.
Almofada mfika, lukuba, nkata. Alomborar v. koveka, konzeka, koneneka,
Almofariz S. su, tutilu. fumbika.
Almofate S. tobolwelo. Alomear v. yika nkumbu, vova nkumbu, luka
s.
Almofre mpu, kapasete. (zina), yeka, sola, bokela.
s.
Almofreixe nkutu a nzila. Alomoma S. nyuwula, nkituka, nsoba,
s.
Almofrexe nkutu a nzila. mpangulula, mvangulula, mpanguluka,
Almoinha kyana. s. mvanguluka, nteta, ntetuka, ntetoka.
Almorreimas S. pL pop. emoloyide, moloy- Alonga S. ndambuka, ndanuka, ndangama.
ide, ngyalumuka a veya ya funi. Alongamento S. ndambuka, ndambula,
Almorr6idas S. pL emoloyide, moloyide, Iulambulu.
ngyalumuka a veya ya funi. Alongar V.lambula, nanuna, nangika.
Almuinha S. kyana. Al6nimo S. munsweki ankumbu.
Almunha S. kyana. Alonso Adj. s. pop. dinda, wwa, zenga, zengi,
Al6 Adv. kuna. mpamvu, tunze.
Al6broge S. munkondwa a luzitu, mundembi s.
Alopecia kinkunku, vandu.
sanswa, bulu, dinda, m'vilwa, mvutwa. Aloque S. n'duku.
Al6brogo S. munkondwa a luzitu, munde- Aloquete S. kumba.
mbi sanswa, bulu, dinda, m'vilwa, mvutwa. s.
Alor ntunta, nzabula, nsazula, ntumpa, lu-
Alocrmirio Adj. an'sobi a se. kasakeso, nkindisa.
Alocroismo s. nsoba a se. Alorpado Adj. dinda, wwa, zenga, zengi,
Alocromasia S. nsoba a se. tunze.
Al6ctone Adj. anzenza, nzenza, musi nsi a Alotigeno Adj. ankesona, ankesuna, amfusu-
kaka. la, amfWenka, andeka, anseka.
Alocuc?o S. m'vovo, mpova a nkufi. Aloucado Adj. alau, alauka.
Aloe s. alowe, ba dya n'seke, ya dya n'seke; aloe Aloucar V.lauka.
vera: alowe aludi, alowe ekibeni. Alparavaz S. n'swiku.
Moe s. alowe, ba dya n'seke, ya dya n'seke; dloe Alparca S. mpalakata, palakati.
vera: alowe aludi, alowe ekibeni. AlparvadoAdj. zengi, n'zengomoki, wwa.
Aloes s. alowe, ba dya n'seke, ya dya n'seke; Alpe S. mongo, myongo.
aloes vera: alowe aludi, alowe ekibeni. s.
Alpendre veta, nsampa.
Aloeste Adv. kuna ete, kuna ndukumuka a Alpercata S. mpalakata, palakati.
ntangwa, kunalunene. AlpestreAdj. amongo, amyongo.
Aloetina (quim.) S. maza rna alowe, alowetina. Alpestrico Adj. amongo, amyongo.
Alofana s. luma lwa mpembe. Mpico Adj. amongo, amyongo.
Alofamo s. luma Iwa mpembe. Alpivre S. nw a nyosi, nzo a mbwinginina.
Alofilo Adj. nzenza. s.
Alpondra matadi rna sawukila.

35
Francisco Narciso Co be

Alpoque S. n'savu, n'savukila. Alterablilidade S. nsoba, mfWasuka.


Alporca S. sikofula, situluma; n'savu. Altera~o S. nsoba, luviluku.
Alporcamento S. n'savu, n'savukila. Alterado Adj. asobwa, avilulwa, afWaswa,
Alporcar v. dyukisa mu nsi a n'toto, kote- afWasuka.
sa mu nsi a n'toto, wumba n'toto, bumba, Alterador Adj. s. Adj. n'sobi, m'viludi,
bumbika, simika; alporcar mandioca: kuna m'fWasi.
madyoko. AlteranteAdj. n'sobi, m'viludi, m'fWasi.
Alporquento Adj. asikofula. v.
Alterar soba, vilula, fWasa.
Alporquia S. n'savu, nsavukila. Alterca~o S. mpaka, ntema, nkindu,
Alquebramento S. lutuvoko. ntantani.
Alquebrantado Adj. atovoka, ayoya. v.
Altercar tema, zonza, tantana, fila mpalra.
Alquebrantamento s. lutuvoko. Alterco S. mpaka, ntema, nkindu, ntantani.
Alquebrar v. konzeka, bundika. s.
Alter-ego muntu a vuvu ekibeni.
Alquebre S. luruvoko. Alteridade S. kikaka.
Alqueive S. mpyaza. AltemaAdj. an'sobi, arn'viluki.
Alquiar v. sompa m'bula. Altema~o S. nsoba, nsobana, mpinga,
Alquilar v. sompa m'bula. mpingila, mvingila.
Alquime S. fig. luvunu, mpilakesa. Altemado Adj. asobwa, asobana.
Alquimiar v. sanga, sanganesa, sanganisa, Alternancia s.nsoba, nsobana, mpinga,
vuninina, sokela. mpingila, mvingila, mpingana, mvingana.
Alrotar V. boka, tata, tatila, yayala; sokolola, AlternanteAdj. an'sobi, am'viluki; S. m'vingi.
seva, sokela; V. pop. byokwa, kusana. v.
Alternar soba, sobana, vinga, vingana.
Alrotaria S. mazu, myangu; nkyekele- Alternativa S. nsola, ndandana.
la, nseselela, lulendo, mpadi, mvuninina, Altemativo Adj. asoba, n'landi, m'vingi.
mpuninina. Altemidade S. nsoba, nsobana.
Alta S. mbanda, ntalu, nyambulwa, mpayika Alterno Adj. asobwa, asobana.
(mu nzo a n'longo), luzanguku; a alta dos Alteroso Adj. anda, an'tela, azanguka, ala-
prefos: mbanda a ntalu; tet alta do hospital: mbuka, alambumuka.
yambulwa mu nw a n'longo; dar alta do hos- Alteza S. n'tela, luzangu, luzanguku.
pital: vayika mu nw a n'longo; alta apedido: Altifalanate Adj. andinga a zanguka; S.
ndomba a mpayika mu nw a n'longo; na ci- n'zangudi a ndinga.
dade alta: kuna ntandu (e vata). Altiloquencia s. mpova ambote-mbote.
Altamado Adj. asangana. Altiloquente Adj. ampova a mbote-mbote.
Altamala Adv. muna nzaki, muna n'swalu, Altiloquia S. mpova ambote-mbote.
munasazu. Altil6quio S. mpova ambote-mbote.
Altanado Adj. atelama, azanguka; an'za yo lu- Altiloquo Adj. ampova a mbote-mbote.
lendo, alukundalalu, alunkulu. Altiplano s. n'zanza.
Altanaria S. ntelama, nzanguka; n'za yo lule- AltipotenteAdj. ampungu ngolo.
ndo, lukundalalu, lunkulu. AltissimoAdj. azanguka beni; S. Nzambi.
v.
Altanar-se kukundidika. Altitonante Adj. an'dududi, an'zunzudi,
Altaneiro Adj. atelama, azanguka; an'za yo lu- arn'bumini, an'zazadi, an'tatadi, am'baki.
lendo, alukundalalu, alunkulu. Altitude S. la, n'tela, zangu.
Altar S. ziku, makukwa, makuku, walatala. Altivez S. n'za yo lulendo, lukundalalu,
Altea~o S. nzanguna, nkudisa. lunkulu.
Alteamento S. nzanguna, nkudisa. Altivo Adj. an'za yo lulendo, alukundalalu,
Altear v. zanguna, kudisa. alunkulu.

36
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Alto-e-malo Adv. muna nzaki, muna nrinu- tendola.


ntinu, muna sazu; a wonso. Alumbrar v.
minika, temona, temuna, kwi-
Altofalante S. n'zangudi a ndinga. ka, kyesa, tendola.
Alto Adj. azanguka, anda, an'tela, alambuka, a- Alumbramento S. mbinika, ntemona, nre-
landumuka; S. nzanguka; em alto: ku nta- muna, nkwika, nkyesa, ntendola.
ndu, ku zulu; alto! Interj. dingarna!, yambu- Alumia~ S. mbinika, nrernona,nremuna,
la!, vingi/a!, telama!, buramaL nkwika, nkyesa, nrendola.
s.
Altoplanalto n'zanza. Alumiamento S. mbinika, nremona, nte-
Altor Adj. s. n'dikidi, n'sadisi. muna, nkwika, nkyesa, nrendola.
Altos e baixos S. pL jig. nsoba a lau. Alumiado Adj. atemoka, atemuka, atendoka,
Altruismo S. wla, m'vevo, nkenda, walakazi. akya; angangu, azayi.
AltruistaAdj. s. n'wdi a wantu. Alumiador Adj. s. n'temoni, n'temuni,
AltruisticoAdj. n'zodi a wantu. n'tendodi.
Altura S. n'tela, luzangu, luzanguku; ntangwa; Alumina~o S. mpangama alume [lu:me].
tezo. Alunar V.lwaka vana ngonde.
Alua S. walwa. Aluno S. n'longoki, n'tangi.
Aluado Adj. angonde, alauka. Alusao S. lusamunu, lusamwinu, nsungula,
Aluamento S. luzolo lwa bandana (bulu), ngika, mpova.
mfukila (bulu). Alusivo Adj. alusamunu, alusamwinu, ansu-
Aluar V. bandana (bulu). ngula, angika, ampova, aluyindwi/u.
Aluarado S. mbukika, mbunga, nyangamesa v.
Alustrar sezima, tezima.
a n'tima, nsivikisa, nyutukisa, ndoka, nko- s.
Alustre nsemo, n'sezi.
mbola, mpukumuna, nketukila, nketoke- Alutar V. vwika luru, mwesa nrantu, mwesa
la, mpuninina, nkonda, ndemba, ntonta, keza, zakamesa, yangika n'tima, bwitalala,
lutonro. lomboka,lomba.
Alucina~o S. ndauka, luvunu, luvungidiku, AluvialAdj. an'toto a nkuka, ankuka.
ndozi. Aluviano Adj. an'toto a nkuka, ankuka.
Alucinar V. vi/wa zayi, laula, lauka. Aluviao S. n'toto a nkuka, nkuka.
Alucinatorio Adj. amawazawaza. Aluvio S. n'toto a nkuka, nkuka.
Alucinante Adj. an'laudi, alauka, v.
Aluxar zezesa.
amawazawaza. Aluziar V.lengola, lengula, leleka, seka.
Alucinador Adj. an'laudi, alauka, amawaza- Alva S. mbungululu, fuku-fuku, n'kyelo,
waza; S. lau, n'kwa mawazawaza. n'suka-n'suka, n'syuka-n'syuka.
Alucinamento S. lauka, ndauka, luvunu, lu- Alva~o Adj. an'toto a mpolo, asema.
vungidiku, ndozi. v.
Alvacentar fusuka, funzuka, fufukila.
Aludir v. vova, vovela, sungula, yika, tela, Alvacento Adj. an'toto a mpolo, asema, afu-
samuna. nzuka, afufukila.
v.
Alugar fitisa n'sompi, futisa n'sompi, fitila, Alvadio Adj. an'toto a mpolo, asema, afunzu-
futi/a, fita n'sompeki, futa n'sompeki, ka, afufukila.
bakula. Alvaiade S. mbodi ampembe, nsyumbu
Aluguer S. kibwanga, mfitu, mfutu. ampembe.
Aluguel S. kibwanga, mfitu, mfutu. Alvalade S. lumbu.
Aluir V. titisa, zakamesa, nmgmlsa, fwasa, v.
Alvalar kala, vakula n'kalu, kolama.
fwasakesa, kota n'soki, tumbula, vonda, Alvane1 S. petelelo.
bukumuna. Alvar Adj. an'toto a mpolo, asema, afunzuka,
Alumiar v.minika, temona, kwika, kyesa, afufukila.

37
Francisco Narciso Cobe

Alvara S. n'kanda a n'swa, Iuve, n'kanda a Alvitre S. Iuludiku, Iusikidisu, Iususulu, Iusu-
n'siku. suIu, nsunguIa, nsonga a mona, Iongi.
Alvaraz S. wazi wa mpemba. Alvitreiro Atij. s. n'Iudiki, n'sikidisi, n'singiki,
Alvaro n. Luvwalu; D. Alvaro: NdoIuvwalu. n'songi a mona, n'Iongi.
Alvaroso S. wazi wa mpemba. Alvitrista Atij. s. n'Iudiki, n'sikidisi, n'singiki,
Alvea1llento S. nsemesa, mpembesa. n'songi a mona, n'Iongi.
v.
Alvear semesa, pembesa. Alvo Atij. ampembe, avelela; Afij. jig. akondwa
Alveario S. nzo a nyyosi, nzo a mbwinginina. twangu; S. jig. vumu; ndwakiIu, Iukanu, Iu-
Alvedrio S. nzengo a kumwena. zoIo; sem alvo: mpavala, mpamba, nkaru.
Alveiro Afij. ampemba; S. sinsu (tadi) kya Alvor S. n'remo, Iulezimu, Iulekumuku.
mpembe, dimbu (tadi) kya mpembe. Alvora~ v. nikuka, zakama, yangama.
AlvejanteAtij. asemesena, an'semesi. Alvorada s. mbunguiulu, fuku-fuku, n'kyelo,
Alivinitencia s. nsema, nsemenena. n'suka-n'suka, n'syuka-n'syuka, mvunguka a
v.
Alvejar semesa, pembesa. kuma; tocar a alvorada: kya (kuma), vungu-
Alvenaria S. kiperelelo, yaka kya maradi, ka(kuma).
yaka. Alvorado Atij. arelama, arelameswa, aza-
Alveneiro S. perelelo. nguIwa, azanguna.
Alvenel S. perelelo. Alvorar v. remuka, remoka, kya, vunguka; V.
Alvener s. perelelo. jig. yarika, yantika, bantika.
Alveneu S. perelelo. Alvoreado Atij. ampalakasa, azaka-zaka,
Alveo S. Iwingi, nsi a maza rna n'koko. akondwa Iuzitu, abendomoka, afwasuka; S.
AlvercaS. n'yaba. kimpumbulu, kingumba.
Alvercada S. mvula ampwena. Alvorear v. remuka, remoka, kya, yantika,
Alvescente Afij. an'toto a mpoIo, afunzuka, bantika, semesa, pembesa.
afufukiIa, asema, asemenena. v.
Alvorecer remuka, remoka, kya, vunguka,
Alvescer v. semesa, velelesa. yantika, bantika.
Alviao s. nsengo ampwena. v.
Alvorejar remuka, remoka, kya, yantika,
Alvidra!iao S. nzenga a kumwena. bantika, semesa, pembesa.
Alvidra1llento S. nzenga a kumwena. v.
Alvori~ nikuka, zakama, yangama.
Alvidrar v. fundisa, zenga mambu, zenga Alvori!iO S. ndikuka, nzakama, nyangama.
n'kanu. Alvoro~do Atij. akondwa Iuvuvamu, ama-
Alvidrio S. nzengo a kumwena. dikira, ayangamwa n'tima.
Alviduco S. pulukanra, n'Iongo mya suku- Alvoro~ento S. ndikuka, nzakama,
Iwilavumu. nyangama.
AlvinitenteAtij. asema, asemenena. v.
Alvoro!iar nikuka, zakama, yangama.
Alvino Afij. di radidi n'dya, an'dya. Alvoro!io S. ndikuka, nzakama, nyangama.
Alvissar v. samuna, reka nsangu za mbore, Alvorotado Atij. akondwa Iuvuvamu, ama-
reka nsangu za kyese. dikira, ayangamwa n'rima.
Alvissaras s.
pl. n'sendo (a muntu 0 tekele Alvorotamento S. ndikuka, nzakama, nya-
nsangu za mbote); Mo-se alvissaras a quem ngama, nyangalakana.
achar: 0 tn'bongolodi n'sendo e vewa. Alvorotar v.
nikuka, zakama, yangama,
Alvitra1llento S. Iuludiku, Iusikidisu, Iusu- yangalala.
suIu, IususuIu, nsunguIa, nsonga a mona, Alvoroto S. ndikuka, nzakama, nyangama.
Iongi. Alvura S. mpembe, umpembe.
Alvitrar V. Iudika, singika, susuIa, susumuna, Alzabaque S. vondelo dya buIu, nzenga, nze-
sunguIa, songa mona, Ionga. ngununa, nzengonona, nsensa, nkesuna,

38
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

nkesona, nkesumuna, nkesomona; vwa kya Amagotar V. kutika.


mpuma, voso; ngwanda; mponda, mvonda, Amagrado Adj. pop. atanda, akuluka.
mbukumuna. Amainar v. zezesa, lembeka, vuvika, vuvama,
Ama S. ndezi, n'sansi; ama-de-leite: n'sansi, lembama; kutumuna, kulula, kevesa.
n'yemeki; ama-seca: nezi, ntawudi. Amal S. 'nati, ngamba.
Ama S. ndoloki. Amaldifoado Adj. asibwa, abi, azembwa,
Amabil Adj. poet. awalakazi, akyememe, a asaulwa, akondwa nsambu, kimpumbulu.
n'zolwa. v.
Amaldifoar siba, dya kandu, saula, ze-
Amabilidade S. walakazi, kyememe, luzolo, mba,menga.
mawete, lemvo, lulembamu, luvuvamu;ftl- AmaIgama S. nsanga, mbundakesa,
ta de amabilidade: n'tima ambi, nkondwa a nsangalakesa.
luzolo. Amalgama~o S. nsangalakani, ngikana.
Amabillssimo Adj. aluta zolwa. Amalgamar v.sanga, bundakesa,
Amabilizar v.
lemvola, lemvula, vuvika, sangalakesa.
lembeka. Amalgamento S. nsangalakani, ngikana.
v.
Amacacar tanginina, sokolola. v.
Amalhar koma (bulu), sweka, tambula,
Amachucadela S. mbofozyola, nkofozyola, lunda, sya mu nzila ambote, ludika.
ndyemakesa, ndyatakesa. v.
Amalhoar koma, nata muna nzila ambote.
v.
Amachucar bofozyola, kofozyola, nye- Amaltar v.kutika n'kangu, soba, viluka,
makesa, dyatakesa. yaluka.
Amaciar v. lemba, lembeka, vuvika, Amalucado Adj. alauka.
lembama. Amalucar V.lauka.
Amada S. n'zolwa. Amamenta~o S. nyemeka, ndikila,
Amadioso Adj. awalakazi, akyememe, alem- nyundula.
bama; an'zolwa, akyese, an'yangidiki, v.
Amamentar yemeka, dikidila, yundula;
n'lembami. amamentar animais: dikila, kenga, rwela;
AmadoAdj. s. n'zolwa. amamentar uma crianfa: dikidila, yemeka.
Amadouo Adj. awalakazi, akyememe, Aman~S. nzola,luzolo.
an'zolwa; S. n'kisi mya zola, n'kisi mya Amancebado Adj. makangu, amundembi
madila. sompana, amundya zola.
Amador Adj. s. n'zodi. Amancebamento S. kimakangu, ndya e
v.
Amadornar tonza, leka. zola.
v.
Amadorrar tonza, leka. v.
Amancebar-se lembi sompana, bonga,
Amadouro Adj. awalakazi, akyememe, dyazola.
an'zolwa; S. n'kisi mya zola, n'kisi mya Amancebia S. kimakangu, ndya e zola.
madila. AmanhaS. mbazi.
v.
Amadrinhar kala kingudi kya mwanda, v.
Amanhar vata, kubika; amanhar-se: kuku-
lunga-Iunga, tanina, sadisa, keba. bika, kukumpika, kuvyengesa, kutomesa.
Amadurar v.
bwaka, kola, vya, lomba; v.
Amanhecer kya, vunguka, kyesa.
bwakisa, kolesa, visa. Amanho S. mvata, mpara, nkuna, nsansa a
v.
Amadurecer bwaka, kola, vya, lomba; rwelezi; amanhos: sadilwa.
bwakisa, kolesa, visa. Amansadela S. ndembeka, nclemvola,
Amadurecimento S. mbwaka, nkola, ndemvula, ndembama, lulembamu,
mpya, ndomba. nzezesa, nkulula.
Amagar-se V.lavalala, kala va mfulu a yela. Amansadura S. ndembeka, ndemvola,
Amago S. kati, n'tima; n'zolwa, makangu. ndemvula, ndembama, lulembamu,

39
Francisco Narciso Cobe

nzezesa, nkulula. Amargor s. ndudi, kadi, nkenda, ntantu.


Amansar V lembeka, lemvola, lemvula, le- Amargoso Atij. andudi, akadi.
mbama, zezesa, kulula. Amarguezas. ndudi, kadi, nkenda, ntantu.
Amansia s. ndembeka, ndemvola, ndemvula, Amargura S. ndudi, kadi, nkenda, ntantu.
ndembama, lulembamu, nzezesa, nkulula. Amargurado Adj. azala ye nkenda, antantu.
Amantar V fuka, fukidila, sweka; amantar-se: Amargurar V kwama, tonta, bangika.
bonga n'kento, dya zola (n'kento), sompana. AmaricanteAdj. andudi, akadi.
AmanteAtij. s. n'zodi, kyabonda. Amaridao s. ndudi, kadi, nkenda, ntantu.
Amante1ar V kumika, kasakesa, kasumuna, Amaridar V sompa, sompana.
yangidika, sadisa, tanina. Amarmeo Atij. andudi, akadi.
AmanteticoAtij. an'zodi, n'zodi. AmarissimoAtij. andudi-ndudi, akadi-kadi.
Amantilhar V zinga, zingalakesa, bundika, Amaritude s. ndudi, kadi.
sanga, vilakesa, £\vasa, zengalakesa; yambila, Amarlotar V fitika, fitakesa, bundika.
ta zumba; bonga n'kento, dya zola (n'kento), Amaro Atij. andudi, abititi, akadi.
sompa, sompana. Amaroso Atij. andudi, abititi, akadi.
Amantizado Adj. makangu, amundembi Amarra S. ngonzi, n'singa.
sompana, amundya zola. Amarra~o S. nkanga, nzitika, nkweta,
Amantizar-se Vlembi sompana, bonga, dya lukweto.
zola. Amarradura s. nkanga, nzitika, nkweta,
Amanuense S. n'soneki, nsekele, manuense. lukweto.
Amar V zola. Amarrar Vkanga, zitika, kweteka.
Amarado Adj. avavuka kumu (dya m'bu), Amarrecado Adj. akinkunda, akonzama.
akizalu, ankaki. Amarrecar V konzama.
Amaranto S. bowa. Amarrilho S. n'singa.
Amarar V vavuka kumu (dya m'bu). Amarroar V bula matadi.
Amarasmar V dingalala, yoya, tovoka. s.
Amarrotamento mbofula, mfitika, mfita-
Amarecer V £\va nkenda, songa ngyambani, kesa, mbundika.
zola, zizila. Amarrotar Vbofola, fitika, fitakesa, bundika.
Amare1ar V funzuka, sebukila, sebokela, AmarulentoAtij. andudi-ndudi, akadi-kadi.
funzula. Amarume S. ndudi.
Amare1ecer V funzuka, sebukila. Amas s. ulolo, mbindi.
Amareledmento S. mfunzuka, nsebokela, Amasia s. makangu (n'kento).
nsebukila. Amasiar-se V bonga n'kento, dya zola
Amarelidao S. nsebokela, nsebukila, (n'kento), lembi sompana.
mfunzuka. Amasio S. kimakangu, ndya e zola.
Amarelidez S. nsebokela, nsebukila, Amasio s. makangu, mundembi sompana,
mfunzuka. mundya zola.
Amarelo Adj. an'toto a yenga, akimunsansa, Amassar V lamba, sanga, nyemakesa, fitake-
akisofele, abwaka. sa; sunda.
AmarescenteAdj. andudi, akadi. Amastia S. nkondwa a ntulu, amazya.
Amarfalhar V bofakesa, nyemenena, fitake- Amatividade S. luzolo lwa wuta, nzola, zola.
sa, kofola; veza, levola, levula. Amativo Adj. n'zodi.
Amarfanhar V bofakesa, nyemenena, fitake- Amatorio Adj. s. azola, an'zodi, n'suni a disu.
sa, kofola; veza, levola, levula. Amatular-se V kuyambula, kubembeka,
Amargar Vlula, ludisa. kufWasa, £\vasuka.
Amargo Atij. andudi, abititi, akadi. Amaurose S. mfuwa a meso, kimpofo,

40
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

amaloze (med). kayanesa, kayanisa, vambula.


AmavelAtij. awalakazi, akyememe, an'zolwa. Amea~o S. luvumisu, lusisisu, nsisi, nsisisa,
Amavios S. pL n'kisi. mvumisa.
Amazelado Adj. ambi, asafu, afunzuka, Ameba S. ameba.
asumu, asumuka. Amedrontamento S. mbwemesa, nsaluki-
Amazelar-se V.lwala, kendalala. sa, mpana a wonga, mbwesa a wonga, luvu-
Amazia S. nkondwa a ntulu. misu, lusisisu, nsisi, nsisisa, mvumisa.
Amazilhado Adj. ambi, asafu, afunzuka, Amedrontar v.
bwemesa, salukisa, vana
asumu, asumuka. wonga, mwesa wonga, sisisa, vumisa.
Ambi~o S. tima, keto, loko, zinu, luwlo. Ameigar V. lela, wondelela.
Ambicionar V.lokokela, ketokela, ketukila. v.
Ameijoar kutika bulu.
Ambicioso Adj. atima, aketo, aloko, n'kwa Amencia s. ndauka.
keto, n'kwa loko. Ameixa-brava S. ngyengye.
Ambiente S. yuwi, zunga; defesa ambiental S. Amelia n. Melya.
ndunga-Iunga a yuwi, ndunga-Iunga a zu- Amendoa s. n'kandi.
nga; protecfiio ambiental S. ndunga-Iunga a s.
Amendoim nguba za mputu, mpinda za
zunga. mputu.
Ambiguidade S. katikati, dingudingu, ba- s.
Amenidade mawete, nkala ambote, kye-
nzu-banzu, nsasa za yingi, mpilakesa. meme, luyangalalu, kyese, luvuvamu.
Ambfguo Adj. akati-kati, adingudingu, aba- Ameninado Atij. akileke.
nzu-banzu, ansasa za yingi, ampilakesa. Amenizar V.lembeka, vuvika, zenzesa, zezesa,
Antbito S. kinzyeta, nzyeta, zunga, fulu, fu; vevola, vevula, yangidika.
kuma, mpitu. Ameno Atij. ayangalala, amawete, akyememe,
AmbivaIencia S. mpila wle za swaswana, aluvuvamu.
nswaswani. Amenoso Adj. ayangalala, amawete, akye-
Ambfvio S. mpambu. meme, aluvuvamu.
Amblose S. nsuluka. AmenteAdj. akondwa nsungamena.
Ambos Pron. pL yau wole, yau e wole. Amerceamento S. luloloko.
Ambrosio Atij. ansunga. Amercear V.loloka.
Ambrosio n. Mbolozi. v.
Amerger vweteka, yenzeka, kulula, vokesa,
Ambude S. kumba. sakidika.
Ambulilncia S. nzo a n'longo, kalu dya na- v.
Amerissar vwanda vana maza (ndeke).
tina mbevo; ambuldncia postal: kalu dya na- Amesendar v. vwandisa vana meza, vwandi-
tina n'kanda. sa, songa fulu.
AmbulanteAdj. n'zungani, n'kiti. Amesquinhado Atij. asakidikwa, avezwa;
Ambular v. kangala, vungyana, zungana, akuluka, asakalala.
bumbula, bembela, vumvula. s.
Amesquinhamento lusakidiku, luvew,
Am~ S. luvumisu, lusisisu, nsisi, nsisisa, luwungalalu.
mvumisa. v.
Amesquinhar sakidika, veza, zemba; ku-
Amea~dor Atij. ansisi, an'sisisi, am'vani a luka, sakalala.
wonga, m'vumisi. v.
Amestrar zayisa, songa, temona, temuna.
Amea~te Atij. ansisi, an'sisisi, am'vani a Amiba S. ameba.
wonga, m'vumisi. Amidcia S. kikundi, luwlanu, nwlani.
Am~ V. sisisa, vumisa, mwesa wonga., Amido S. mbuma.
sinsikila. Amiga~o S. nsompa, nsompana, mbonga,
Amealhar v. kutika (ndambu-ndambu); ndyaa wla.

41
Francisco Narciso Cobe

Amigado Adj. amundembi sompana, amu- Amolentamento s. nzezesa, nwombesa,


ndyazola. ndembeka, ndebula, lutovoko.
Amigar V. zolana, wawana. v.
Amolentar zezesa, wombesa, lembeka, le-
Amigar-se V. lembi sompana, bonga, dya bula, lebola.
zola. Amolgar V.babika, koveka.
Amigavelmente Adv. mu kikundi, muna Amontoar v.
bidika, kutika, tumbika, tu-
kikundi. mbidika; wokesa.
Amigdala s. mininwa. Amor s. nzola, luzolo; amor maternal: ungu-
Amigo S. n'kundi, makangu. di; amor reciproco: nzolani, zolana; amor
Amimador Adj. n'sokolodi, n'lengodi, proprio: kizola-zola.
n'lengudi, n'wondeledi. Amoranl? S. nkembana, nzolana.
Amimar V.lengola, lengula, wondelela. Amoreira S. n'kuzu.
v.
Amiudar kesomona, kesumuna, fusumu- v.
Amorenar fufukila.
na, kesomoka, kesumuka, fusumuka; fi- Amores s. pL nzola, lekwa kya zola kwa yingi;
mpa, fimpulula. amores de inftncia: nzola a kileke.
Amizade S. kikundi, luzolanu, nzolani. v.
Amomar tema, temesa, yandula; amornar-
Amnesia (med) S. amenezi. se: baka kididi, kala kididi, zizima.
Amnio (med)S. ameni. v.
Amomecer tema, temesa, yandula.
Amnistia S. luloloko. Amorosidade s. nzola.
Amnistiar V.loloka. Amoroso Adj. an'zodi, n'zodi.
Amo s. mfumu a fulu, mfumu a nkama, mfu- v.
Amortecer vonda, zezesa, lembeka, betu-
muanzo. muka, betomoka.
v.
Amocar sweka, fuka, kitula, soba. Amortecido Adj. azabalala, azeza, avevuka,
v.
Amochilar jig. lunda, keba, sweka. avevoka, akondwa ngolo.
Amodorrar V.lekesa. Amostra S. nsonga, mbandu.
Am6filoAdj. anz'ingidi muna senge; S. n'zingi Amotinador S. n'kwa nzunzu,
a muna senge. m'bendomoni, m'vukumuni; n'zonzi,
v.
Amofinar yoya, tovoka, botomoka, zeza; nzonzi.
kendeleka, tokanesa, tokanisa, bangika. v.
Amotinar nikuna, zakamesa, yangumuna;
Amojo s. nkola, mbwaka. nikuka, zakama, yangama.
Amola?o s. nsongola, ntwisa, nseka, nse- Amoucar-se fuwa matu. v.
nga, ndengola, ndengula. Amparamento S. mbambakana, nsi-
v.
Amolachar babika, koveka, zyetomona, mbinina, nsadisa, mpovela.
zyetumona. Amparar v.bambakana, simbinina; sadisa,
Amolada S. nsongola, ntwisa, nseka, ndenga, vovela.
ndengola, ndengula. Amparo s. nyekeko, sikininu, mbambakanu;
Amolador Adj. s. n'songodi, n'twisi, n'seki, m'bambakani, n'sadisi.
n'lengi, n'lengodi, n'lengudi. Amplexo s. mbimbana, mbimbakanu,
Amoladura S. nsongola, ntwisa, nseka, lubimbanu.
ndenga, ndengola, ndengula. Amplia~ao s. mvongesa, mpongesa, ngya-
v.
Amolar songola, twisa, seka, lenga, lengola, lumuna, nwokesa, nkudikila, nsyamisa a
lengula. ndinga.
v.
Amolecer zezesa, wombesa, lembeka, le- v.
Ampliar vongesa, yalumuna, wokesa; ku-
bula, lebola. dikila, syamisa ndinga.
Amolecimento S. nzezesa, nwombesa, Amplidao s. ngyalumuka.
ndembeka, ndebula, ndebola, lutovoko. Amplifica?o s. mvongesa, mpongesa,

42
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

ngyalumuna. Anafado Adj. avonga, ampongo; an'lezimi,


Amplitude s. ngyalumuka. an'kezimi, an'yengeneni, an'lemi, amazi.
Amplo Adj. avonga, ayalumuka; ser amplo: v.
Anafar vonga.
vatumuka. Anafonese S. mfulumuna, kazu.
s.
Ampola mpula. Anafragar fwa. v.
v.
Ampolhar butamena (nyumbwila, nyosi, v.
Anagalhar-se sompa, kwela.
yuki). Anainho Adj. ankufi.
Ampula S. mpula. Anais S. pl S. lusansu Iwa nsi, nsangu, n'samu.
Ampular Adj. anse a mpula. AnalAdj. am'vu a mvimba; asina, afuni.
Amputa~o S. nzenga, mbutuna, Analecta S. nkutama a mambu rna
mbunduna. masonama.
Amputado Adj. azengwa, abuntunwa, aze- Analecto S. nkutama a mambu rna
ngoka, azenguka, abuntuka. masonama.
v.
Amputar zenga, buntuna, bunduna. Analector S. n'kutiki a mambu rna sonama.
Amuado Adj. atokana, ayindalala. Analepse S. sasuka, sampuka.
AmuaDlento S. mfJengenesa, lufJengeneso, Analepsia S. sasuka, sampuka.
ntokanesa, lutokaneso, ntokanisa, nyindika. AnaleptieoAdj. an'kumiki, an'kasumuni.
v.
Amuar fJengenesa, tokanesa, tokanisa, yi- Analfabeto Adj. amundembi longoka, abu-
ndidika; amuar-se: tokana, yindalala. bu, atombe; S. mundembi zaya tanga yo
Amuleto S. n'kisi, nkutu a n'kisi. soneka.
Amulherado Adj. anse a n'kento. Analgesia S. nkondwa a n'lunzi.
Amulitieo Adj. an'kisi. Analgia S. nkondwa a n'lunzi.
Amun~ v.
kusuna, kunguna, kumbula, fu- v.
Analgizar kondeswa n'lunzi.
sula, sukula. v.
Analisar fimpa, kayanesa muna fimpa, ka-
Amuo S. lufJengeneso, lutokaneso, lutoka- yanisa muna fimpa.
nisu, ngindalala, luyindalalu, nkasi-kasi. Analise S. analize, lufimpu.
Amurujar v.
tekelela, vungila, yayila, AnalistaAdj. s. m'fimpi.
zombesa. Analogia S. mfwanani, fwani-fwani.
AnaAdv. muna konso. AnatogoAdj. afwanana, ampilamosi.
Anabasia S. sansa, nsasa. Analose S. nkondwa a ngolo, lutovoko.
Anabiose S. mfuluka. AnatlUlese S. nsangu za kimbevo, nsangu za
Anabrose S. malunga. yela.
v.
Ana~ sakumuna, yangalakesa, tokeka, to- AnatlUlesia S. nsangu za yela, nsangu za
kama, yangika n'tima, teleka moyo. kimbevo.
Anacatarse S. ntaula a kolola, ntaula a kololo, AnatlUlesico Adj. ansangu za yela, anzangu
kolola, kololo. za kimevo, n'susudi.
Anacatarsia S. ntaula a kolola, ntaula a kolo- s.
Ananas nanazi, nananzi, kintu, mfubu.
10, kolola, kololo. Anandengue (ang.) S. mwana, n'leke,
Anaeefaleose S. mpovolola, mvovolola, kindende.
mvutukila, mputukila, lukufiku, nkufika. Ananicado Adj. anse a mbaka, akete-kete.
Anaeo Adj. am'vu mosi. v.
Ananicar kala mbaka, keva.
Anactesia S. nsasuka, nsampuka. Anameo Adj. ambaka, akete.
Anaeusia S. mfuwa a matu, anakuzi. v.
Ananzar kala mbaka, keva.
v.
Anadir vwa, kudikila, bundakesa, sangane- Anano Adj. akete, afwanana ye mbaka.
sa, sanganisa, yikakesa, kutakesa; bundika, Anao s. mbaka, n'kufi.
sangana, yikana, kangana. Anarcisar-se V.kuzola, kuzola-zola.

43
Francisco Narciso Cobe

Anarquia S. nkondwa a luyalu, mvwanga, Anedota S. kingana, savu.


ntyakalakani. Anel s. nela, ndamba, mpeto.
s.
Anatema sibu, kandu. Anela~o s. kintwengenya; luzolo, zinu dya
Anatematizar v.
siba, dya kandu, yelesa, yingi, tima dya yingi.
tumba, zenga n'kanu. Anelado Adj. azingama.
s.
Anatomia anatomi, zayi wa tudilwa ye Anelante Adj. atelamwa moyo, ayangamwa
mpangwa a nitu. n'tima, luzolo, zinu dya yingi, tima dya
Anavalhar V.lweka ye mbele a lose. yingi.
v.
Anazar kala mbaka, tanda, kuluka, keva, Anelar v.
katula, vonda n'siku, vunzuna, zi-
lala. nga, zola, tomba, ketokela, ketukila, 10-
s.
Anca luketo, tungi. kokela, zinwa moyo.
Ancestral Adj. atandu kya nkulu. Anelo S. luzolo, zinu dya yingi, tima dya yingi.
Ancho Adj. ayalumuka. Anemia s. anemi, mfyumbu, nkondwa a
Anchura S. ngyalumuka. menga.
Anciania S. unkulu. Anemoterapia s. anemotelapi, bukamena.
Ancianidade S. unkulu. Anesplenia (med) s. alyeni, nkondwa a
s.
AncHio mbandabanda, n'kuluntu, 'nunu, nzalambinzi.
n'kulu. Anestesia (med) s. anesitezi.
v.
Anciar zola, tomba, vava, ketokela, ketuki- Aneurisma (med) S. anelizima, mabazi.
la, lokokela. s.
Anexar toteka, yika, yikakesa.
AncUaS. m'bundu (a n'kento), n'sadi. s.
Anexo nkudikila, ntoteka, ngyika, ngyika-
s.
Ancinho kombelwa, kombelo, sanu kya ti. kesa, ngyikanesa, ngikanisa.
Ancioso Adj. n'teleki a moyo, n'kwa swengete. Anfi'bio S. bulu kya londe yo maza.
Ancora S. nzundu, mbwa a kumbi dya maza. Anfora s. tn'vungu, n'lingi.
s.
Ancoradoiro Iwakilu dya makumbi rna s.
Angina anzina, yela kwa laka.
maza. Angola (bras.) s. nsusu aNgola.
Ancoradouro S. Iwakilu dya makumbi rna s.
Angolano adj. musi Ngola, mwisi Ngola,
maza. kya Ngola, angola.
v.
Ancorar kyubula mbwa a kumbi dya maza. Angolar s.
ngolale, nkumbu a nzimbu za
Andaime S. tungwa, kulu, mantinu, bandilu, nkulu (za Ngo!a); esi Santume (s. Tome).
tini, nzanza, sina. Angolinha S. nkelele.
Andamento S. ngyenda, ngyendelo, ndyata. Angolista (bras.) s. nkelele, nsusu aNgola.
AndanteAdj. n'dyati, 'nungunuki. Angor s. n'songo, mpasi, ndunzi, n'lunzi,
v.
Andar dyata, nungunuka; andar nas palpa- myangala, nkenda, ntantu.
delas: babata, fimfita; andar de um !ado para Angular Adj. akonko.
o outro: vumvula, bumbula, tamvula; andar Angulo S. konko, fuma, mvwala ampimpita.
de pernas abertas: yangata; andar de tastos: AngUstia s. n'songo, mpasi, ndunzi, n'lunzi,
kokela. myangala, nkenda, ntantu.
AndarUho S. m'bembedi, tn'bumbudi, v.
Angustiar mwesa mpasi, yangamwa n'tima.
n'zungani. Angusto Adj. amfinakani, abatakana.
Andorinha S. n'lengwa, venga-mpunza. Anho S. mwana e meme.
Andrajo S. taya, n'laba, n'lanzi. v.
AnUar bwakisa.
Andrajoso Adj. amataya, an'laba, an'lanzi. Anima~o S. yangi, kyese, lukasakeso.
Andre n. Yandele; D. Andre: Ndwandele. Animal s. bulu, mbizi, rna kya moyo.
Andrologia (med) S. andolozi, ndongokelo v.
Animar kasakesa.
za mayela rna yakala. Animo s. lukasakeso, nkabu, moyo, mwanda.

44
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Animosidade s. kitantu, kimbeni, ngwanzi. Ansia S. lubangamu, nkenda, mantu, luke-


Animoso Adj. ankabu, aluzindalalu, n'kwa ndalalu; mpasi.
nkabu, n'kwaluzindalalu. Ansiamento S. lubangamu, nkenda, mantu,
v.
Aninhar tunga nzala, tunga nzwala. lukendalalu, m'vyangalwa a moyo, n'telamu
Aniquilamento S. lufwasu, lubukumunu, a moyo, wonga, nkankumuka.
lubukumuku, mbunga, mbungwa. Ansiar v. banza, zola, tomba, ketokela,
v.
Aniquilar fwasa, vonda, ladisa, bukumuna, ketukila, lokokela, zinwa moyo; tatamena,
fwasakesa, manisa; aniquilar-se: lala, fwa, kwaminina.
bukumuka; kukulula, kusakidika. Ansiedade S. m'vyangalwa a moyo, n'telamu
Aniversario S. n'kinzi, ndungisa a m'vu, ndu- a moyo, wonga, nkankumuka.
ngisu a m'vu, lumbu kya m'vu. Ansioso Adj. abangama, ankenda, akendala-
Anjo S. mbasi, wanzi. la, antantu, atelamwa moyo, azinwa moyo,
s.
Ano rn'vu. amundembi zizila, n'kwa sma, awonga.
An6fe1e S. anofele, vekwa. Antag6nico Adj. atalana, akaka, nkani,
v.
,Anoitecer bwita, fwa kuma, fukama (ku- n'tantu.
ma), baka tombe. Antagonismo S. kitantu, lumengo.
v.
Anojar kenonoka, kenunuka, mona ngemi, AntagonistaS. n'tantu, nkani.
mona ngengesi. v.
Antagonizar tantana, talana.
Anomalia S. mpanguka, mbi, nswaswani, Antalgia (med) S. antalazi, lembi mona
nswaswana, mekama. n'lunzi, kondwa kwa n'lunzi yovo mpasi.
An6malo Adj. answaswani, aswaswana, Antanho Adv. muna mama, omu rn'vu wa
atekama, afwasuka. vyokele.
Anomia S. nkondwa a n'siku. Ante Prep. vana, vana ndose a; Adv. mete,
Anona S. n'lolo. teka; Loc. adv. ante com ante: nzaki-nzaki,
An6nimo Adj. akondwa nkumbu; S. nkon- n'swalu-n'swalu.
'. dwa a nkumbu. Anteaurora S. mbungululu, n'kyelo, mvu-
Anorexia (med) S. molezi, nduka akuzolela. nguka a kuma, nswe.
AnormalAdj. answ<iswani, aswaswana, ateka- Antecedencia mvita, mpita.s.
rna, afwasuka. Antecedencias S. pl tuku dya dimbu.
Anormalidade s. nswaswani, nswaswana, AntecedenteAdj. avita, antete.
mekama. Anteceder vita. v.
Anosidade s. k.ijnunu, kimbma, kikuluntu, Antecipa~o S. mpitisa, mvitisa, mpanga.
kin'kulumu. '! v.
Antecipar vitisa, vita; vanga, vova.
Anoso Adj. ambuta, ambandabanda, Antemao Adv. mete, dya mete.
an'kuluntu, a'nunu. Antena S. nzevo.
Anota~o S. nsungamena, nsasa, Anteontem Adv. zono kya lmidi, zuzi.
mbwangununa. Antepassado Adj. ankulu, aki nkaka, avita;
Anotar v.
soneka nsungamena, sasa, S. nkaka, nkayi, kulu.
mwangununa. v.
Antepor vitisa; antepor-se: vita.
Anotia S. nkondwa a matu. Anterior Adj. anima, avita, ankulu.
Anoto Adj. akondwa matu. Anterioridade S. mpita, mvita.
Anovamento S. mpangulula, mvangulula. Antes Adv. teka, mete, vava ... ke.
v.
Anovar vangulula. v.
Antessentir mona sampu-sampu, banza,
Ansa S. nkonge, simbilu. tona, solola, tezakesa, ta mbalu, yindula,
Ansas S. pl mfusu a n'tima. swaswanisa, swaswanesa.
Anseio S. m'vevo, nzola, nzala, nsatu, zinu. v.
Antever teka mona, yindula, badika, banza.

45
Francisco Narciso Co be

Antidoto S. n'kuludi a n'longo, n'kuludi a Anunciador Atij. s. n'samuni, n'zayisi; S.


manga, n'kuludi a ndikila. boka.
Antigamente Adv. mbala nkulu, ntama, ta- Anunciante Atij. s. n'samuni, n'zayisi; S.
ndu kya vyoka. boka.
AntigoAtij. ankulu. Anunciar v. samuna, zayisa.
Antiguidade S. lunkulu-nkulu, nza-nkulu. AnunciativoAtij. s. n'sariluni, n'zayisi, m'viti,
Anti-helmftico Atij. avondela nyoka za m'boki a n'koki.
moyo, asukulwila vumu. Antincio S. luzayisu, n'samu, nsangu,
Antilope. S. nkai, nsofi, nkoko, mpalanga, ntumwa.
kinkuba, nsa. Anuria S. nkondwa a masuba, nkondwa a
Antipatia S. luzembo. manzyena.
Antipatizar v.
vengumuna, vengomona, Anus (med) S. anu, nu, funi.
zemba, fila nima. Anuviar v. fukama, yitalala, lomba, lomboka,
s.
Antitese ntalana, mpilukyana, mvilukyana, fifilala; V.fig. kendalala.
nswaswana, unzungu. Anuviar v. yitalala, lomba, lomboka.
v.
Antojar yindula, badika, zola, mona zinu, Anzol S. luvaku, mpaku.
kala ye tima. Anwlada S. n'singa a luvaku, n'singa a mpaku.
Antojo S. ngindu, mbalu, zinu, tima, nzala. Anzonice S. mbaka mu wanda, nkanga,
Antonican. N'tonika. nkonda, ntyanguna, tyangu, mpukumu-
Antonio n. Ntoni; D. Antonio: Ndontoni, na, luvukumunu, nsoka, mbwisa, nsoke-
Ndwantoni. la, ntungyana, ntyakalakani, nzengalakani,
Antraz S. taza, vumbu. mvwanga, luvunu, ndangidila, mpingila,
Antro S. n'duku, wulu. n'tambu, nekwa, lutonto.
Antropofago S. n'dye a wantu. Ao Art. Pron. kuna, kuna kwa; ao redor de: mu-
Antuviado Atij. anzaki-nzaki, asazu-sazu, na kinzyeta kya, vana ndimbu a.
antinu-ntinu. Ao pe Prep. Lac. adv. vana ndambu a.
AnualAdv. m'vumunam'vu. AodonteAtij. ambomvo.
AnualmenteAdv. mu m'vu. AondeAdv. kweyi, akweyi.
AnuenciaS. ntambulwilu, tambwila, ntonda. AOrlstico Atij. alukatikisu, n'katikisi,
AnuenteAtij. s. n'tambulwidi, n'tondi. an'zenzedi.
v.
Anuir tambulwila, tonda. Aorta s. wota.
Anulabilidade S. mpondwa, mvondwa, Aortectasia S. ngyalumuka a wota.
mvunzuna, mpunzuna. Aortico Atij. di tadidi wota, awota.
Anula~o S. mpondwa, mvondwa, mvunza, Apadrinhar v. kala se dya mwanda, lunga-
mpunza, mpingisa, nsoba. lunga, tanina, sadisa, keba.
Anulado Atij. akatulwa, avunzunwa. Apadroar v.
sadisa, tanina, kala se dya mwa-
Anulador Atij. s. m'vondi, n'katudi, nda, kala se dya lukazalu.
n'kangudi, m'vunzi. Apagado Atij. afwa, azima, afunzuka,
Anulante Atij. m'vondi, n'katudi, n'kangudi, akusuka.
m'vunzi. Apagador Atij. s. n'zimi, m'vunzuni, n'kusuni,
Anular v. vonda, katula n'siku, kangula, n'kunguni, n'lembeki.
vunza. Apagamento S. nzima, mvunzuna, mpunzu-
Anulativo Atij. m'vondi, n'katudi, n'kangudi, na, nkusuna, nkunguna, ndembeka.
m'vunzi. Apagar V. zima, vunzuna, kusuna, kunguna,
Anuncia~o s. n'samu,luzayisu. lembeka; apagar-se: zima.
AnunciadaS. n'samu,luzayisu. Apaijar v. fidikila, fila, landa, yikama.

46
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

ApaixonadoAdj. n'kembi, n'zodi. dgua: lalama.


Apaixonar v. yangumuna keto, wnda, zola; Aparecimento S. nsampu, nsengomoka,
apaixonar-se doidamente: tatamena, laukila. nsengumuka, mbona, mboneka.
Apajar v. fidikila, fila, landa, yikama. Aparelhado Adj. ayikana, atotana.
Apajear V. fidikila, fila, landa, yikama. Aparelhamento S. ngikakesa, ntotakesa.
Apalavrar V.lunganisa, lunganesa, wawanisa, Aparelhar v. kubika, singika, vyengesa,
wananesa, fvvaninika, silanisa, silanesa. kubama.
Apalermado Adj. dinda, zowa, zenga, zengi, Aparelho S. sadilwa, nkubama, lukubiku,
tunze. makina, sengwa, salu.
Apalpadela S. mbabata, mpyakana, nsimba, Aparencia S. mpwa, fvvaniswa, lufvvananu,
lufimfitu, mfimfita. fvvani-fvvani, mfvvanani.
Apalpamento S. mbabata, mpyakana, nsi- AparenteAdj. afWanana.
mba, lufimfitu, mfimfita. Apari~o S. nsampu, nsengomoka, nsengu-
Apalpar V.babata, vyakana, simba, fimfita. muka, mbona a meso, mboneka.
Apalpo S. mbabata, mpyakana, nsimba, lu- Apartado Adj. avambuka, avavuka, anda.
fimfitu, mfimfita. Apartador S. m'vambudi, n'kayi, m'budi.
Apancar v. vengeka kyelo, vengeka zyanela. Apartamento S. mpavuka, mvamvuka,
ApandUhar v. vuninina (kuna nsaka), ntamuka, mpambuka, mvambuka, mpa-
bozelela; apandilhar-se: tumbuka, boloka, mbana, mvambana; suku, masuku.
sakalala, kuluka. Apartar v. bula, kaya, vambanisa, vambanesa,
s.
Apanha mbaka, ndowa, nkutika, mve- vambula.
la, mpela; apanha de peixe na seca dos rios e Aparte S. nsimba a m'vovo.
lagoas: vuwa, nkaku, nyaya. Aparvado Adj. azengomoka, azengumuka,
Apanha~ S. mbaka, nkutika, mvela, mpe- n'zengomoki, n'zengumuki, zengi, zowa.
la, nsimba, nkanga. Aparvalhado Adj. dinda, zowa, zengi.
Apanhado Adj. abakwa, abongwa, asimbwa, Aparvalhamento S. ndauka, umpumbulu.
avelwa; S. lunkufi, nkeveso. Aparvalhar v. laula, lauka, vanga
Apanhamento S. mbaka, nkutika, mvela, umpumbulu.
mpela. Aparvoado Adj. alauka, lau, kimpumbulu.
Apanhar v. baka, bonga, simba, kanga, ve- Aparvoar V.laula, lauka, vanga umpumbulu.
la (bundu); apanhar lenha: tyama nkuni; Apascentar v. vungula, dikila.
apanharpeixe com ChUfO ou vara de aguilhiio: Apatetado Adj. akatika zowa.
Iowa. Apatetar v. kitula zowa.
Apanho s. mbaka, nkutika, mvela, mpela. Apatia S. nyoya, nyoya a nitu yo mwanda,
Apaniguar v. lunga-Iunga, tanina, keba, su- nkondwa a ngolo, lutovoko.
nga, sadisa. Apatico Adj. ayoya, akondwa ngolo.
Apara S. belengenze, nkeso, nkesona, nkesu- Apatizar v. yoyesa, wyola, yoya, tovoka.
na, tini, ndambu, butu. Apaular v. kitula se yanga, zadisa, zomba,
Aparar v. tambula, simbinina, zenga ndambu; kolwa.
songola; aparar 0 cabelo: zenga nsuki. Apavorado Adj. ambubu, awunkuta,
Aparato S. nsonga, nsongela, nkala akimvwa- awonga.
rna, ndezima, nkezima. Apavorar V. mwesa wonga, zakama yo wo-
Aparatoso Adj. asonga, asenzeka, asenzama. nga, tita.
Aparcelar v. kayanesa, kayanisa. Apaziguamento S. ndemba, ndembeka,
Aparecer v. moneka, sengomoka, sengumu- mvuvika, mpuvika, ngwondelela.
a
ka, seloka, selola; aparecer supeificie da Apaziguar v. lemba, lembeka, vuvika,

47
Francisco Narciso Cobe

wondelela. tensakesa, bandakesa.


Apear v. dyata n'toto, kulumuna, lwaka, Apinhoar v.
yika, zadisa, dakika; kutika, te-
bangula, fWasa, zenga, bwisa, nengona, nsakesa, bandakesa.
nunguna. v.
Apitar sika kimbila, sika pitu.
Apedrejamento S. ntuba a matadi, nsunga Apito S. mbambi, kimbila, mpyololo, pitu; a-
amatadi. pito de cafa: konki.
v.
Apedrejar tuba tadi, sunga tadi. Aplaca~ S. nkuluka, ndembama, mpuva-
Apegar V. yikakesa, batika, wla, simba. rna, mvuvama, luvuvamu.
Apego S. nsimba, luzolo Iwa lekwa, nsimbani. Aplacar V.lembeka, vuvika, dingalala.
v.
Apeirar vunanana, dyata n'swalu. v.
Aplainar seka, lenga, songola.
Apela~o S. mbokela, mboka. Aplanar V.leleka, lengula, lengola.
Apelado S. nkumbu, zina. v.
Aplaudir sika tyetye, sanisa, kembelela,
v.
Apelar lomba lusadisu, lomba kimbangi, kembela.
tumba kimbangi. Aplauso S. nkembela, ntonda, nsanisa.
Apelidar V.luka. Aplica~iio S. mpuwa a til funu.
Apenas Adv. kya kete, kaka, ngatu, mu mpasi. v.
Aplicar sya, vanga, sala, vwa m'funu, tote-
Apendice s. nkundika, nkudikila, nku- ka, tenseka.
dikilwa, n'kola, kinzembele, ndingwa a Apocalipse S. lusengomono, lusengumunu.
n'kazyawu. Apodar v.
levola, levula, seva, sakanena,
Apensar V. kudikila, yika, yikakesa, yikanesa, sakanina, zengeneka.
yikanisa, kanga, zitika, binda, bindika. Apoderar-se V.kuka, baka, kutumuna, binga.
Apenso S. nkudikila, ntoteka, ngyika, ngyika- Apodo s. luvew, n'wnzi, nkumbu a luvunu.
kesa, ngyikanesa, ngikanisa. v.
Apodrecer wola, fusa.
v.
Aperfei~oar tomesa, toma sikidisa, zikula; Apodrecido Aeij. awola, afusa.
aperfeifoar-se: longoloka, toma, zikuka. Apogeu S. nsunda, nduta, mpavuka; S. jig.
v.
Apertar kanga, kafinina, boselela, koselela, nkundalala, ntandu.
nyemenena, kama, kaminina; apertar apele v.
Apoiar sadisa, sikinina, simbinina, yekama.
com as unhas: zyongona, zyotona, zyozyo- Apoio S. lusadisu, kyekwa, ngyekama, lunzi.
mona, dimbula; apertar alguem afazer uma Ap61ogo S. savu, fika.
coisa: kwika muntu a vanga kaka e dyambu, Apontar V. songa, songela, songelela, dimba
kwaminina, nangamena, tantamena; aper- (yo n'kele).
tar contra 0 corafiio: bimba, batikina; apertar Apontamento S. nsungamena, ngindu,
em cerco: zinga; apertar entre os dedosfriccio- mbalu, nsengumuna, nsengomona.
nando: vinza, £}ronta. Apoquenta~o S. luyoyo, lutovoko, mboto-
Apesar de Prep. kufWila owu ko yo, kana una moka,lubotomoko.
yo, kinga mpe, kingolo mpe. Apoquentar V. yoyesa, tovola, botomona,
v.
Apetecer wlela, wla, ketokela, ketukila, zezesa; apoquentar-se: yoya, tovoka, boto-
kwendewa moyo, nzinwa moyo. moka,zeza.
ApetedvelAeij. an'tomi, an'zenzi. Aportar V. Iwaka, vana senselo, kyubula
Apetite S. nzala, nsatu, n'laku, zinu dya dya, mbwa a kumbi dya maza.
mayukuta. Ap6s Adv. bosi, i bosi, mbengi, i mbengi; Prep.
v.
Apetrechar vana sadilwa. kuna nima a; dia apas dia: lumbu-ke-Iu-
Apice S. ntandu, n'tu a mongo, londe, zulu. mbu; apos isso: i bosi, 0 landila, 0 landakana.
v.
Apiedar fWisa nkenda, mwesa nkenda. Aposenta~iio S. vundu, vundilu, lombo.
v.
Apimentar sya ndungu, twisa. Aposentado Aeij. amundembi sala dyaka (mu
Apinhar v.
yika, zadisa, dakika; kutika, kuma kya ntela yovo mayela); S. mundembi

48
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

sala dyaka (mu kuma kya ntelayava mayela). Aprendizagem S. ndongoka, ndongokelo.
Aposentamento S. vundu, vundilu, lombo. Apresar v. kanga, baka, koma mu pelezo.
Aposentar V. vunda, songa lombo, tambu- Apresenta~o S. lusunzulu, nsonga.
la nzenza, kala mu lombo, kala mu nzo a Apresentar V.sunzula, songa; apresentar cum-
nzenza. primentas de baas-vindas: sambula; apre-
Aposento S. suku, nzo, lombo. sentar cumprimentas de despedida: kanina;
Aposito Adj. asikila, afwana; asingama; S. apresentar desculpas: lomba ndoloki, lomba
n'longo mya mpuma. luloloko, dodokela.
Apossar V. vwa, baka, tambula, vingila. Apresilhar v. bakila ye sokolo, kangila ye so-
Apossepsia S. ngwolakana. kolo; V.Jam. vuninina, kusana.
Aposta S. mundengi, lutoto, lufYa. Apressadamente Adv. mu nzaki, ye sazu,
Apostar v.tota, fya. mu ntinu-ntinu.
Apostolo S. ntumwa, ntawudi, n'longoki, Apressado Adj. asazu, anzaki, azabuka,
m'wangi a nsangu. an'zabuki, avoloka, am'voloki.
Apostrofo S. koma kya ntandu, n'tentya. Apressamento S. sazu, nzaki, ntinu-ntinu,
Apoucar V. zengeneka, sakanena, sakanina, mvoloka, mpoloka.
zemba, seva; kevesa, kulula, sakidika. Apressar v. sazula, zabula, tentuka, tento-
Aprazar V. sya ntangwa, sya lumbu (kya vanga ka, tensuka, sazuka, zabuka, voloka, vitisa,
kansa dyambu, kansa salu), sikidisa. kufika.
Aprazer V. mwesa kyese, yangidika, tonda, Apresso S. lubangiku, lubangamu.
zola. Aprestamento S. nkubama, mbaninu, mfo-
Aprazimento S. kyese, luzolo, luyangalalu; ko, nsuka, nsukllu, nzaki, sazu.
ntonda, ntambwila, ntambwilu, n'swa, luve. Aprestamentos S. pL sadilwa.
Apre~ v.yuvula ntalu, sya ntalu, bandisa Aprestar v. manisa, fokola, kubika mu nzaki,
ntalu, vwa rn'funu, mona rn'funu. sazula, sazuka, zabuka.
Aprecia~o S. m'badiku, mbadika, lutangu, Apresto s. nkubama, mbaninu, mfoko, nsu-
ntanga, ntonda, mbalu. ka, nsukilu, nzaki, sazu.
v.
Apreciar yangalela, tezakesa, ta mbalu. Aprestos s. pL sadilwa.
Aprefo S. ntalu, m'funu. Aprimorar v. tomesa, toma sikidisa, zikula;
Apreender v.
kanga, baka, simbinina, yi- longoloka, kutomesa, zikuka.
ndula, tokanesa ngindu, tokanisa ngindu, Aprisco S. mpaka a mameme.
lukula. Aprisionar v. kanga, koma mu pelezo, sya
Apreensao S. ngyangamwa a n'tima, mbaka- mupelezo.
rna, nkangama, lukatikisu, ngindu, Aprontar V. manisa, fokola.
n'tokanu a ngindu. Apronto S. nkubama; mbaninu, mfoko, nsu-
Apreensivel Adj. an'yangiki a n'tima, ka, nsukilu.
alukatikisu. Apropria~ S. mvwa.
Apreensivo Adj. ayangamwa n'tima, aluka- Apropriar v. vwa, fwaninika; kutumuna.
tikisu, akangamwa n'tima, an'yindaladi; Aprova~o S. ntonda, ntambwila, n'swa, luve.
n'yindaladi. Aprovar V. kwikila, lungisa, vana n'swa, to-
Apregoador Adj. s. m'boki a n'koki, n'zayisi; nda,zola.
S. boka. Aproveitamento S. nsadila, mawete.
v.
Apregoar boka n'koki, zayisa. Aproveitar v. sadila, mona wete.
Aprender V.longoka, zaya. Aprovisionamento S. mpana, mfikisa,
Aprendiz S. n'longoki a salu, n'longoki a zayi nzonzeka, ntumba, nkubika, nkubikila,
wan'kanda. nkumpika, nsikidisa; ndundidila, mpanga.

49
Francisco Narciso Cobe

Aprovisionar v. fula, vana, fikisa, kyatika, ntambulwila.


zonzeka, mmba, kubika, kumpika, sikidisa, Aquiescer v. lungisa, tonda, tambwila, ta-
vangila. mbulwila, kwikanesa rn'vovo, kwikanisa
Aproximas:ao s. mfinama, mbatama, mpa- rn'vovo, nungisa.
lakana, mpalakani. Aquietar v. vuvama, butama, katula myangu,
Aproximadamente Adv. mu ngenga, mu kala pi.
mbela. Aquilo Pron. kyakyo, kyakyna, yayo, yayina.
Aproximar v. finama, yika, batika, vala- Aquilombar (bras.) V. kutika abundu mu-
kana; batakyana, totakyana, valakyana, na mavata; aquilombar-se: tinina kuna
finamyana. Kilombo (vata dya abundu).
Aptidao s. mfwana, ndenda, ndendelo; ap- Aquiritivo Adj. avwa, alenda.
tiddo na arte: umbangu, unkete, ndwenga, Aquisi~o S. nsumba, mpwa, mvwa, ndenda.
ngangu. Aquisitivo Adj. avwa.
Apto Adj. afwana, n'lwengi, n'zayi a salu, Aquosidade s. maza-maza.
n'lendi a salu. AquosoAdj. amaza-maza, amaza.
Apupar v. sika Iwita, sika mpunzi, sika mpyo- Ar S. mwela, mwanda; tomar ar: kangala; bo-
1010; V. jig. veza, yinga, kaza. lha de ar: fulufulu; ao ar livre: kuna mbazi;
Apupo S. Iwita, mumpizi, mpyololo; S. jig. lu- ir aos ares, irpelos ares: dimuka; dikita, fulu-
vezo, myangu, kazu. ta, balata.
Apurado Adj. avelela, asingama, asikila, Ara S. ziku, makuku, makukwa, walatala.
avyenga. Arada S. mpatu, vya.
Apurar v. velelesa, semesa, tomesa, vyengesa, Aradar v. saya, vata, sala, bundula n'toto.
lomba, tambula, zaya ziku; apurar-se: serna, Arado S. nsengo a ngombe, temo.
bwaka. Aragem S. mpemo, mpeve, mpevelo, vento.
Apuro S. nkyanzisa, luveleleso, nkela. Arame S. n'singa a tadi, fiyo; iraos arames: diki-
Aquatico Adj. amaza. ta, balata, fuluta, fwema.
Aquecedor Adj. n'yandudi; S. makina a ya- Aramista S. m'bembedi, rn'bumbudi,
ndulwila maza, makina a vudila maza, maki- rn'vumvudi, n'zungani.
na a yandulwila nzo yovo lekwa ya kaka. Arangao s. pop. mbangu, rn'fudi, n'sadi.
Aquecer v. bakisa tiya, yandula, teleka, teme- Aranha S. ngungu, sambyangungu, sambila-
sa; aquecer-se ao sol, aofOgo: yetela, yotela. ngungu, sangangungu.
Aquecimento S. mbangazi, mbaka a tiya, Aranheira s. wanda.
ngyotela, ngyetela, tiya. Aranzel S. savu, luvunu.
Aquedar v. lembeka, vuvika, lembama, Arar v. vata, sala, bundula n'toto, kava, saya.
vuvama. Arara S. Jam. luvunu.
Aquele Pron. ona, ndyona, kina. Arauto s. jig. ntumwa, n'kunzi, mbasi.
Aqueloutro Pron. ndyona. Aravia S. mazu, myangu.
Aquem Adv. kuku, ku ndambu yayi; aquem Araviar v. kololoka, boka, kaza, tata,
de: kuku, ku ndmbu yayi, ku simu dyadi; es- bokomoka.
tar aquem de, jicar aquem de: kala ku nima a, Arbitras:ao S. mfundisa, lufundisu, nze-
sala ku nima a. nga a mambu, nzengo a mambu, nzenga a
Aquem-mar Adv. ku simu dyadi dya m'bu. n'kanu, nzengo a n'kanu.
Aquentar v. temesa, yidisa. Arbitrador Adj. s. n'zengi a mambu, n'zengi
AquiAdv. vava, kwaku. an'kanu.
Aquiescenda S. lulungisu, lukwikane- Arbitragem s. lufundisu, nzengo.
so, lukwikanisu, ntonda, ntambwila, Arbitramento s. rn'fundu, nzengo a

50
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

mambu, nzengo a n'kanu. areo-da-eara: nzanza, ta, buta.


Arbitrar v.
fundisa, zenga mambu, zenga Areo-eeleste S. nkongolo.
n'kanu. Areo-da-alian~ s. nkongolo.
Arbitrariedade S. nzengo a kumwena, nze- Areo-da-velha S. nkongolo.
ngo a wisa, nzengo a kimfumu. Areo-de-deus s. nkongolo.
Arbitrario adj.anzengo a kumwena, anzengo Areo-iris S. nkongolo.
a wisa, anzengo a kimfumu. Areua~o s. nkonzama a valanganza.
Arbftrio S. nzengo a kumwena, nzengo a wi- Areuar v. konzeka, fumbika.
sa, nzengo a kimfumu; livre arbitrio: luzolo Ardea S. nuni e yanga.
lwakibeni. Ardego At{;. atiya, ayama, n'kwa vema.
Arbitro S. rn'fundisi, n'zengi a mambu, Ardencia s. mpya, mpyaza.
n'zengi a n'kanu; drbitro do jogo: kimbila. ArdenteAt{j. atiya, ayama, n'kwa vema; desejo
Arboreseencia S. nkula, ndambuka. ardente: n'zinwa a moyo.
ArboreseenteAt{;. anse a n'ti. Arder v. kwama, yuya, lema, vya, yama.
Arboreseer V.kula, lambuka. Ardidez S. nkabu, kikesa, kiyakala.
Arboreto S. mfinda. Ardideza S. nkabu, kikesa, kiyakala.
ArborfeolaAt{j. n'zingidi a muna n'ti. Ardido At{;. avya, ayokwa, awola.
Arboricultor S. n'kuni a n'ti. Ardil s. ngangu, ndekwa, n'tambu.
Arboricultura S. mpatu a n'ti. Ardileza S. ngangu, ndekwa.
Arborista S. n'kuni a n'ti. Ardiloso At{;. angangu, andwenga, andekwa,
Arboriza~o S. nkuna a n'ti. an'kondi.
v.
Arborizar kuna n'ti. Ardimento s. mpya, mpyaza.
Arbusto S. sasa, kamfinda, fifinda. Ardor s. mbangazi, kimfuzi, keto, luzolo lwa
s.
Area nkela; area de alianra: nkela a kangu; mpwena.
area de Noe: nzaza Noa; area do peito: tulu; Ardoroso At{;. akididi, atiya-tiya, n'kembi,
areas eneoradas: mbumba, kimpa. n'zodi.
s.
Areaboi~o tulu, visi, valanganza. Ard6sia S. tadi dya sonekena.
s.
Areabou~o tulu, visi, valanganza. Arduidade S. mpasi, bala, mbala.
Areado At{;. akovama, akonanana, azyetomo- Ardume S. mbangazi, keto, kimfuzi, luzolo
ka, azyetumuka. lwampwena.
Arcaieo At{j. ankulu, ambalankulu, akondwa Arduo At{;. ampasi, abala, am'badi.
dyaka m'funu. Ardura S. tiya, kimfuzi, keto, luzolo lwa
Arealsmo S. mpova ankulu, nsoneka ankulu. mpwena.
Arcafsta At{j. s. n'wdi a nsoneka za nkulu, s.
Area zunga, ternbe, yanzala.
n'wdi a mpova za nkulu. s.
Areal kumu dya rn'bu, kinyenge.
ArcaizanteAt{;. s. n'wdi a nsoneka za nkulu, Arefeee At{j. ambi, atumbuka, aboloka,
n'wdi a mpova za nkulu. akuluka.
Arcanidade S. mbumba, kinsweki. Areia S. senge, nyenge; S. Jam. fu kya mbi, u-
Arcanjo S. mbuta a mbasi. mpumbulu; ter areia: kala tunze.
Arcano At{j. ambumba, akinsweki; S. mbu- Arejador At{;. s. n'sobi a mpevo, rn'vumvudi.
mba, nsweki. s.
Arejamento nyotelesa a mwini, mpevo-
v.
Arcar koveka, konzeka, zyetumuna, zyeto- mona,mpevumuna,mvemona,mvevumu-
mona; nana rn'fumba, nwana. na, nsoba a mwela, nsoba a mpevo.
v.
Areatar vola, koneneka, kufika, batakesa. v.
Arejar yotelesa mwini, yetelesa mwini, ve-
Arehote mini.s. mona, vemuna, soba mwela, soba mpevo.
Areo s. m'fumba, lufumba, nkonro; Arejo S. nyotelesa a mwini, nyetelesa a

51
..
~~~_ ~~---_ ...
Francisco Narciso Cobe

mwini, mpevomona, mpevumuna, mve- Arguir v. tumba, funda, songa, fimpa, yuvula.
mona, mvevumuna, nsoba a mwela, nsoba Argumentar v. songa ngindu, sikidisa
ampevo. m'vovo, fila mpaka, tantana.
Arena S. fulu kya sakanena, fulu kya sakanina, Argumento S. kimbangi, nsikidisu a m'vovo,
n'tanda asiwa senge. m'filu a mpaka.
Arenata S. tadi dya sangana ye senge. Aridez s. n'kolokoso, nyima, nyuma.
Arenato Adj. asenge. Arido Adj. akolokoso, ayima, ayuma,
Arenga S. m'vovo, mpova, n'tewa a mambu, ayiminina.
n'zonzi, nzonzi. Arimbo s. vya, mpatu, kyana, monga.
v.
Arengar vova, samuna, zayisa, teka nsangu; Arimo s. vya, mpatu, kyana, monga.
17.ftm. wnza, tantana. Aringa s. lumbu, nzo a mfumu e vata.
Arenisco Adj. asenge. Aritmetica s. alitimetika, zayi wa malu.
Arenoso Adj. asenge. Arma s. nwaninwa, n'kele; seguir as armas: ko-
Areola S. kumu dya m'bu, kinyenge. ta kikesa; passar pelas armas: nonga, vonda;
Aresta S. konko, lusende; S. jig. fwalanganu, com armas e bagagem: yo mwana ye teva, na-
mfwanti. tayawonso.
Areola s. saya, lumbu lwa n'tu a mulu, yene, ArmaC(iio S. mvwata, mpwata, ndeka a n'kele,
lumbu lwa ngonde. nzalumuna; armafiio de oculos: tungwa ya
Areoso Adj. asenge. mweno, tungwa ya nguya.
Arestado Adj. akonko. Armadilha S. n'tambu, vuwa, kyemba,
v.
Arestizar vanga konko. mpombolo, sokolo, kangu, wumba; armar
Aresto S. nzengo a n'kanu. armadilhas: leka n'tambu; cair na armadi-
Arestoso Adj. akonko. lha: fwa mu n'tambu.
AreuAdj. antyakalakani, anzengalakani, n'kwa Armadura S. mpwata, mvwata, ndeka a
ntyakalakni, m'vungyanu. n'kele, nzalumuna.
Arfada S. nkwinta, mfwima, mfulumuna Armamento S. salanganu ya vita.
akintwentwe, mfulumuna a kintwengenya, Armando n. Lumandu.
nsakasa (bulu), ndakumuka a n'tima. v.
Armar vwata, nwaninwa, leka n'kele, zalu-
Arfadura S. nkwinta, mfwima, mfulumuna muna; armar ciladas: leka n'tambu; armar
akintwentwe, mfulumuna a kintwengenya, uma briga: yatika n'wnzi, zonzesa.
nsakasa (bulu), ndakumuka a n'tima. s.
Armario kabadi, lundilwa, lundilu.
Arfagem S. nkwinta, mfwinta, mfulumuna Armazem s. lundilu, vula, lozya.
akintwentwe, mfulumuna a kintwengenya, Armazenagem s. ndunda, nsya mu lundilu.
nsakasa (bulu), ndakumuka a n'tima. Armazenamento s. ndunda, nsya mu
Arfar v. kwinta, fwinta, fulumuna kintwe- lundilu.
ntwe, fulumuna kintwengenya, sakasa Armazenar V. lunda, sya mu lundilu, lundila
(bulu), kunga, lakumuka (n'tima). muvula.
s.
Argamassa meke asengwa ye nkala. Armencirio S. rn'vungudi.
Argamassar tebeka. v. s.
Armentio kambi dya buIu.
Arganz S. ngone. Armento S. kambi dya buIu.
Argelia s. Luzyelya. Armindo n. Lumindu.
Argencirio Adj. mvwama. ArnazAdj. angolo, akumama, akola.
ArgilaS.luma (pl.: tuma), meke. Arnoso Adj. asenge.
ArgilosoAdj. aluma, anteke. s.
Arola n'tambu, vuwa, kyemba, mpombolo,
Argola S. mundengi, dyenga, dimba, n'lunga. sokolo, kangu, wumba.
Argueiro S. n'titikidi, lukaya, kiti, fimbwaza. Arolas s. pI mataya ma mpwena, masengi;

52
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

m'vuni, n'sokedi, n'kwa vilu-vilu. dyampwena.


Aroma S. nsunga. Arrabaldeiro Adj. amusi zunga, amusi vata;
Aromar v. ta nsunga, tesa nsunga. S. musi zunga, musi vata.
Aromatico Adj. ansunga. Arrabaldio Adj. azunga, amavata rna £1-
Aromatizar v. tesa nsunga. namene vata dya mpwena.
Aromoso Adj. ansunga. v.
Arrabeirar fokola, mana, manisa, manesa.
Arpao s. dyonga dya lumpaki. Arrabujar-se v.
kabuka, kondwa nso-
Arpar v. someka dyonga, tuka dyonga. ni, tokanisa, tokanesa, tokama, dila-dila,
Arpear v. someka dyonga, tuka dyonga; V. jig. yindalala.
vukumuna, bendomona, bendumuna. Arr3foamento S. mpana a madya, nkaya,
Arpentagem S. nteza a n'toto. nkayila.
Arpo S. dyonga, nswanga, nzanza. v.
Arr3foar vana madya, kaya, kayila.
Arpoar V. someka dyonga, tuka dyonga; V. jig. Arrafanhar v.
tuntumuna, kwatumuna,
vukumuna, bendomona, bendumuna. kwantumuna, kutmuna, kwasa.
Arqueasao S. nkonzeka, mfumbika. Arrafim S. mpava, ndomba, nkwama, nkwa-
Arqueado Adj. akonzoma ne m'fumba, mi-ni-na, luzolo, vuvu, banza, mbanzikisa,
afumbama. ngindula, mbadika, sampu-sampu; luku-
Arqueador S. m'fumbiki, n'konzeki. ndalalu, lulendo.
Arqueamento S. nkonzeka, mfumbika. Arraia S. mbambi, zamba; n'kangu.
v.
Arquear konzeka, fumbika. Arraiada S. mbungululu, fuku-fuku, n'kyelo,
Arqueio S. nkonzeka, mfumbika. n'suka-n'suka, n'syuka-n'syuka.
Arquejar v.
fwinta, kwinta, fulumuna Arraiado Adj. asiwa muna n'kamba, asone-
kintwentwa, fulumuna kintwentwe, kwa muna n'longa a nkumbu.
fulumuna kintwengenya, sakasa (bulu), Arraial S. ndo a makesa.
kunga, lakumuka (n'tima), bangika. Arraiano Adj. ansuka, ambambi; S. nsuka,
Arquejo s. kintwentwa, kintwentwe, ki- mbambi.
ntwengenya; wonga, n'teleko a moyo, v.
Arraiar temuka, temoka, kya, vunguka, ya-
lubangiku. . tika, yantika, bantika.
Arquelha S. n'sikitela, nsesele. Arraigado Adj. asimama, akimama, amena,
Arqueta S. mbangu a n'kayilu (muna nzo a akimikwa, asimikwa, akola.
Nzambi). Arraigamento S. nsimama, mpayika a mya-
Arquete S. n'kala, tumbela, zyami. nzi, nsimika, nkimika, nkolesa.
Arquetipo s. mbandu, Nzambi. v.
Arraigar simama, vayika myanzi, simika,
Arquipelago s. sanga ya m'bu. kimika, kolesa.
Arquitectar v.
tunga, vanga, vangamesa, v.
Arralentar kulula, kevesa, kuluka, keva.
kumika. Arramado Adj. amwangana, atyakana,
Arquitecto S. lukiteto, n'tungi a nzo, m'vangi atyakalakana.
anzo. Arranca S. nsungu.
Arquitectura S. lukitete, ntunga a nzo, Arrancada S. mpuza, mbangula, mfwantake-
mpanga a nzo. sa, nsomona, ndokona, nzokona, ndukula.
ArquitolisAdj. dinda, tunze. Arrancadela S. mpuza, mbangula, mfwa-
Arquitolo Adj. dinda, tunze. ntakesa, nsomona, ndokona, nzokona,
Arquivar V. lunda n'kanda, kubika n'kanda. ndukula.
Arquivista S. n'lundi a n'kanda. Arrancado Adj. avuza, abangulwa, asomo-
Arquivo S. lukivu, lundilu dya n'kanda. nwa, adokonwa, azokonwa, adukula.
Arrabalde s. zunga, mavata rna £1namene vata Arrancamento s. mpuza, mbangula,

53
Francisco Narciso Cobe

mfWantakesa, nsomona, ndokona, nzoko- Arrazoa~o S. mpovela, ntanina, lutaninu,


na, ndukula. kuma, mpitu.
v.
Arran~ar kula, vulula, vuluza. Arrazoado S. mpovela, ntanina, lutaninu.
v.
Arrancar vuza, bangula, fwantakesa, somo- Arrazoador S. kimpovela, n'tanini.
na, dokona, zokona, dukula; lenda. Arrazoamento S. mpovela, ntanina, luta-
Arranco S. mpuza, mbangula, mfwantakesa, ninu, kuma, mpitu.
nsomona, ndokona, nzokona, ndukula. Arrazoar v. songa ngindu, sikidisa m'vovo, £1-
v.
Arran~oar-se sya kunda, landa kunda. lampaka.
Arranhadela S. nkwalumuna, nkwatumuna, Arre! Inter}. e kwe!, a wa!, mba!, eel.
nkwata a nzala, nkwazuna, ndweka, luvunu. Arrea~o s. nkubika, nsingika, mpyenge-
Arranhadura S. nkwalumuna, nkwatumu- sa, mvyengesa, nkubama; nkulula, mve-
na, nkwata a nzala, nkwazuna, ndweka, teka, nyenzeka, ngwanda; sadilwa, sengwa,
luvunu. fwalanganu.
Arranhao S. nkwalumuna, nkwatumuna, Arreador s. n'kubiki, n'singiki, m'vyengesi.
nkwata a nzala, nkwazuna, ndweka, luvunu. Arreamento S. sadilwa, sengwa, fwalanganu;
v.
Arranhar kwalumuna, kwatumuna, kwata nkubika, nsingika, mpyengesa, mvyengesa,
nzala, kwazuna, lweka, vuna. nkubama; nkulula, mventeka, nyenzeka,
Arranjado Adj. akubikwa, aludikwa, azonze- ngwanda.
kwa, akumpikwa, akubama, aludikwa, v.
Arrear kubika, singika, vyengesa, kubama;
azonzama, akumpama; estar bem arranjado: kulula, veteka, yenzeka, wanda.
kala mu mpasi. Arreatadura S. kozi.
Arranjamento S. luludiku, nyidikila, v.
Arreatar zitika, kanga.
nzonzeka, nkubika. Arrebalde S. zunga, mavata ma £1namene vata
Arranjao S. ntalu abiza, nsambu. dyampwena.
v.
Arranjar kubika, ludika, zonzeka, yidiki- Arrebanhar V.kutika.
la, yidika, kumpika; arranjar-se: zonzama, Arrebatado Adj. anzaki, asazu.
kubama, kumpama. Arrebatamento S. makasi, ngolo, nkoka,
Arranjo s. nyidikila, nzonzeka, nkubika. nkutumuna, nkwangula.
Arranque s. mpuza, mvuza, mbangula, v.
Arrebatar kutumuna, zavuna, langula, ba-
mfwantakesa, nsomona, ndokona, nzokona, ka,sazula.
ndukula; ntunta, nzabula, nsazula, ntumpa. Arrebate s. makasi, ngolo, nkoka, nkutumu-
Arras S. pl. nsimbi, n'silu. na, nkwangula, mbundumuka, mbundu-
Arrasadura S. mbangula, mbula, mfwasa, muna, ndikuna.
mbwangalakesa. Arrebato S. makasi, ngolo, nkoka, nkutumu-
Arrasamento S. mbangula, mbula, mfwasa, na, nkwangula.
mbwangalakesa. Arrebe~ V.luka.
v.
Arrasar zika, fuka, zadisa, fwasakesa, sanza. v.
Arraigar kolesa, syamisa.
Arrastadura S. nkoka, ntunta, ntulumuna, Arrebenta~o S. mbuka, mbaka, ndatuka,
nyatata, nyavula. ndatuna.
Arrastamento S. nkoka, ntunta, ntulumu- Arrebentado Adj. abuka, abaka, adatuka;
na, nyatata, nyavula. Adj. jig. afwa, afwasuka.
v.
Arrastar koka, tunta, tulumuna, yatata, Arrebentamento S. mbuka, mbaka, ndatu-
yambata, yavula; arrastar-sepelo chao: koke- na, ndatuka.
la, kutulumuna. Arrebenta-punhadas S. pL nzonzi, 'nwani,
v.
Arrastrar koka, tunta, tulumuna, yatata, n'zodi a zonza, n'zodi a nwana.
yavula. v.
Arrebentar buka, baka, datuna, datuka.

54
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Arrebicar v. tomesa, vyengesa, kubika, vilula, Arremate s. mbaninu, mfoko, mfula, nsuka.
kitula, soba. Arremedar v. sokolola, tanginina.
v.
Arrebitar £Itika, bundika, songa nzunzu. Arremedilho S. nsaka za sevela, luvunu.
Arrecada~o ndunda. s. Arremedo S. nsokolola, manginina,
Arrecadar v.
lunda, kubika, tarnbula, lutangininu.
zonzeka. Arreliar v. memesa, saula, savula, nukwa,
v.
Arredar vavuka, varnbuka, katuka, katula. merna; nao me arrelies!: i mono kwarne oyu!.
v.
Arredondar vinza, vinzumuna. v.
Arremelgar vudidika meso, vayikisa meso.
Arredores s.
nganzu, zunga, nzinguluka, Arremessar V.lumba, bwisa, zanza, tuba, ve-
rn'vivu. ta, loza, takula, yemba, yumba, vikimika,
v.
Arrefa~ kulula ntalu. ta kinsi, tuba kinsi, wanda kinsi; arremes-
v.
Arrefecer vola, volesa, zizima. sar ao chao: bunda, lumba va n'toto, zanza va
v.
Arrefentar zizima. n'toto, yemba va n'toto; arremessar-se (atirar-
v.
Arrefertar pop. tumba, yelesa, sungula, se ao chao): bundana.
kumba. Arremetedor Adj. s. 'nwani.
Arrega~ v. £Itika. ArremeteduraS. nkindu, n'zingu.
Arregalar v. vudidika meso, vayikisa meso, ArremetenteAdj. s. 'nwani.
tala tukutuku, tungununa. v.
Arremeter nwanisa, bwila, yilama.
Arreganhar v. veneneka meno, songa meno, ArremetidaS. nkindu, n'zingu.
vumisa, sevelela; (ang.) V. sisisa, vumisa. Arremetimento S. nkindu, n'zingu.
Arreganho S. nsisisa, luvumisu, n'za yo lu- Arremina~o S. kasi, nganzi, nsita, kudi,
lendo, lukundalalu, lunkulu. mafunga.
v.
Arregoar sima wulu, sima n'kulu, tima wu- Arreminado Adj. arnakasi, n'kwa makasi,
lu, tima n'kulu, vanga n'suku, zoka wulu. n'kwa kudi, n'kwa nsita.
Arregougado Adj. pop. angangu, alwenga, Arreminar-se v.
kusaula, merna, funga
alungalala. makasi, mona makasi, baka makasi, mona
v.
Arregueirar sima wulu, sima n'kulu, tima ngwanzi, mona kudi, mona nsita.
wulu, tima n'kulu, vanga n'suku, zoka wulu. Arrenda~o S. nsela.
Arreguenhar (ang.) V. sisisa, vumisa. v.
Arrendar sela; £Itisa n'sompi, futisa n'sompi,
v.
Arreguilhar vudidika meso, vayikisa meso, £Itila, futila, £Ita n'sompeki, futa n'sompeki,
tala tukutuku, tungununa. bakula.
v.
Arreigar kolesa, syarnisa. s.
Arrendamento nsela; kibwanga, m£Itu,
Arreitamento S. tongo. mfutu.
v.
Arreitar zola, mona tima, vava, tomba. s.
Arrenda nsela.
v.
Arrejeitar tuba, takula, veta, loza. v.
Arrenegar vakula n'kalu, kala, yarnbula,
Arrelia S. makasi, lutokaneso, lutokanisu, katuka, vayika, tyanguna, kalumuka, be-
lutokamu, mala, lufyengeneso, kudi, loka, beluka, soba; siba, dya kandu, saula,
muntyozo, muntyozi. zemba, menga.
s.
Arrelia~o makasi, lutokaneso, lutokanisu, Arrenega~o s.
n'kalu, tyangu, nkalumuka,
lutokamu, mala, lufyengeneso, kudi, mbeloka, mbeluka, nsoba; kandu, lusaulu,
muntyozo, muntyozi. luzembo, lumengo.
Arreliar v. saula, tokanesa, tokanisa, na- Arrenego S. n'kalu, tyangu, nkalumuka,
nganisa, kwika, tantika, nangika, fyengene- mbeloka, mbeluka, nsoba; kandu, lusaulu,
sa, tyozona. luzembo, lumengo.
v.
Arrematar mana, manesa, manisa, fokola, v.
Arrentar pop. kusana, vyengesa, kumpika,
fula, sukisa. kubika, leleka, kemba.

55
Francisco Narciso Cobe

Arrepanhado Adj. azanguka, atelama; Adj. mvunzakesa, mpilakesa, mvilakesa, mvu-


jig. aloko, akokoto, n'kwa kokoto, am'biki, kula, mpukula, mpukuka, mvukuka, ndi-
amwimi. ngama, nyambulwa, mvekeka, mpekeka;
Arrepanhar v. fitika, fitama, fitakyana, kuti- nsimbi.
ka, yiya. v.
Arretar dirigidika, sima, kadila, vunza, kaka
Arrepanho S. mfitika, mfitama, mfitakyana, nzila, vunzakesa, vilakesa, vukula; vukuka,
nkutika, wivi; n'kama. dingama, yambulwa, vekeka, simbisa.
s.
Arrepela~o munta a nsuki, mpuza a nsa- Arreto S. ndingidika, nsima, nkadila, mvu-
la, mvuza a nsala, mpuza a mika, mvuza a nzakesa, mpilakesa, mvilakesa, mvukula,
mika. mpukula, mpukuka, mvukuka, ndingama,
Arrepeladela S. ndwana, nkindu. nyambulwa, mvekeka, mpekeka; nsimbi.
v.
Arrepelar tuma nsuki, vuza nsala, vuza mi- Arrevesado Adj. atombe, aswekama,
ka; arrepelar-se: kuvuza nsuki, kendalala. am'fufulu, ampimpita.
v.
Arrepender-se viluka n'tima, kubama, ku- Arrevesar v.
vutula, vilula, bangumuna,
banza, mona mantu, mona nkenda. bekula, bekola, belula, belola, vutuka, viluka,
Arrependido Adj. avilukwa n'tima, bangumuka,bekuka,bekoka,beluka,beloka.
akubanza. Arrevessar V.luka, zemba, saula.
Arrependimento S. mviluka a n'tima, Arriamento S. nkulula, nsotola, ntakula,
mpiluka a n'tima, lutokanu, lukendalalu, mveta, ndoza.
ntantu. Arriar V.kulula, sotola, takula, veta, loza.
Arrepente S. pop. susi, kinsalukisa; nzaki, sa- ArribaAdv. va mandu, va ntwala.
zu, n'swalu. Arriba~o S. ndwaka, nkulumuka.
Arrepeso Adj. avilukwa n'tima, akubanza. Arribar V.lwaka, kulumuka.
Arrepiado Adj. azakama, atita, awawumukwa Arri~ar v. zakama, tita, wawumukwa nitu,
nitu, akunkuma, n'kunkumi. kunkuma.
Arrepiadura s nzakama, mita, nwawumu- Arrife S. m'vivya, n'zididi, nzila.
kwa a nitu, nkunkuma, lunyangananu. Arrimadi~o Adj. m'vingi.
Arrepiamento s nzakama, mita, nwawu- v.
Arrimar singika, kubika, ludika, kumpi-
mukwa a nitu, nkunkuma. ka, wnzeka, sadisa, sikinina, simbinina, ba-
ArrepianteAdj. ambubu. mbakana, vovela, yekama, finama.
v.
Arrepiar zakama, tita, wawumukwa nitu, Arrimo S. lunzi, yekameno, sikininu, mba-
kunkuma; arrepiar caminho: vutuka ku ni- mbakanu, ngyekama, lusadisu, kyekwa,
rna, vutuka lunima. n'sadisi.
Arrepio S. nzakama, mita, lunyangananu. v.
Arrincoar-se kuvalula, valuka, lubuka.
Arrepolhado Adj. jig. ankufi ye ampongo. Arriosca S. nsokela, luzengeneko, n'tambu,
v.
Arrepolhar vimba, vimbisa, kundalala. nekwa, luvukumunu, lutonto; cair na ar-
Arrepsia S. kati-kati, lukatikusu, banzu-ban- riosca: £\va mu n'tambu.
zu, dingu-dingu. Arriscar sinsa, ~ya mu vonza, sya mu su-
v.
Arresinar v.
gfr. titisa, zakamesa, vumisa, mbula, sinsa mu kinsunsa.
mwesa wonga. Arro s. nteke, mvindu, mpasi.
v.
Arrestar baka, batikina, kafinina, yilama, Arrocho S. mpasi, mpilakanu; S. jig. lubangi-
kutumuna, zavuna, bweta, kanga, vukula, ku, lubangamu, ntintibila, ntimba, m'balu,
vekeka, vukuka. ngolo.
Arresto S. mbakama, nkangama, ntambula, Arrodilhar-se v. fukama.
nkutumuna. Arroga~o S. mbaka, mpwa, mambulwila a
Arretadura S. ndingidika, nsima, nkadila, kise kya mwana se wina muna mela.

56
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Arrogamento s. nkabu,lulendo. Arroxear v. bwakisa, kusa se kya nduwa, bwa-


ArroganciaS.lulendo, nkumbi, n'za. ka, serna.
Arrogante Adj. n'kwa nkumbi, n'kwa lule- Arroz S. loso.
ndo, n'kwa n'za. Arrozal s. vya dya loso, mpatu a loso.
Arrogar v. baka, vwa; arrogar-se: kusana, Arrozeira S. vya dya loso, mpatu a loso.
kuvana. Arrua? S. nkindu muna nzila, myangu muna
Arrogia s. nkutumuna, nkwaturnuna, nkwa- nzila, mazu muna nzila.
ntumuna, wivi. Arruaceiro Adj. s. rn'bembedi, rn'vumvudi,
v.
Arroiar tuba, vayikisa, mena, venga, wuta, rn'bumbudi, n'zungani.
sokomoka, lokomoka. Arruador S. rn'bembedi, rn'vumvudi,
Arroio S. fin'koko, kan'koko. rn'bumbudi, n'zungani; nzonzi, 'nwani,
Arrojado Adj. ankabu, angolo; n'kwa nkabu. n'zodi a zonza, n'zodi a nwana.
Arrojamento S. nkabu, n'kuma, ngwanzi. Arruar v.kyatika; bembe1a, bumbula, vumvu-
Arrojar V.koka, tunta, koke1esa, koke1a, taku- la, zungana, kankata.
la, tuba, vikimika. v.
Arrufar funa, funganana, saula, baka maka-
Arrojo S. nkabu, n'kuma, ngwanzi. si, fwema.
Arrolamento S. lutangu. Arrufo S. makasi, lufunananu, lufungananu,
v.
Arrolar tanga. nsaula, lufyengeneso, lutokaneso, lutoka-
v.
Arrolhar kaka, samika, vumisa. nisu, ngindalala, luyindalalu, nkasi-kasi.
Arrolho S. nkaka, nsamika, luvumisu. Arrugado Adj. afi.tama, afi.takyana.
Arrombada S. mbaka, nyembama, nyilama. Arrugadura S. mfitika, mfitama, mfitakyana.
Arrombadela s. mbaka, nyembama, Arrugamento s. mfitika, mfitama,
nyilama. mfitakyana.
Arrombamento S. mbaka, nyembama, Arrugar V. fitika, fitama, fitakyana.
nyilama. Arruido S. mboka, kazu, ngyayala, nyayala,
v.
Arrombar baka, yembama, yilama. ngindalalu, ngindalala, ntantu.
v.
Arromper sola, vata. Arruinamento S. mfwasa, mfwasuka, nko-
v.
Arrostar talana, syama, syandama, te1ama, ta a n'soki, ntumbula, mponda, mvonda,
te1amena. mbukumuna, mpangula, mvangula.
Arrota s. sole, vya, mpatu. Arruinar v.
fwasa, fwasakesa, kota n'soki,
Arrota~o S. fig. nsonga, nsenzeka, lusenze- tumbula, vonda, bukumuna; n. afwan.
ko, lusanu, lukundalalu. vangula.
Arrotar V.byokwa, kusana. Arrulhar v. yimbila ne yembe, lemvola, le-
Arroteamento S. sole, vya, mpatu. mvula, wonde1e1a, vukumuna.
v.
Arrotear sola, vata. Arrulho S. ndinga a yembe, zu dya yembe; lu-
Arroteia S. sole, vya, mpatu. wonde1e1o, ngwonde1e1a, ndemvola, nde-
Arroto S. byoko, lusanu. mvula, luvukumunu, mpukumuna.
v.
Arroubar yangidika, vukumuna, bwisa. Arruma~oS. luludiku, lukumpiku.
Arroubo S. silwa, zaka-zaka, luyangalalu Iwa Arrumador S. n'kubiki, n'ludiki, n'kumpiki.
yingi, yangi. v.
Arrumar kubika, ludika, kumpika, ronze-
Arrou~ v.
koka, tunta, tulumuna, yatata, ka, toma sikidisa.
yavula. Arrumo S. luludiku,lukumpiku.
v.
Arroupar vwika, vwata. Arse S. nzangula a ndinga.
v.
Arroxar bwakisa, kusa se kya nduwa, bwa- Arsenio (quim.) S. alesene.
ka,sema. Arte S. umbangu, zayi.
Arroxeado Adj. ambwaki a pyuka. Arteirice S. ngangu, lulungalalu, nduka, ntona.

57
Francisco Narciso Cobe

ArteiroAtg. angangu, aluka, aumbangu, antona. Arvicultor s. m'vati.


Artejano s. mbangu, m'fudi, n'sadi. Arvido S. nzengo a kumwena, nzengo a wisa,
Artelbo S. mbolongo (a kulu). nzengo a kimfumu, luludiku, lusingiku, lu-
Arteria (med) S. aletela, m'vuvu a menga. susulu, nsungula, longi.
Arteriola (med) S. aletola, fim'vuvu f)ra me- Arvoamento s. nzyetwa a zayi, ndauka,
nga, kam'vuvu ka menga. mfwa a mome, nsalukisa.
ArtesanalAtij. ambangu, am'fudi, an'sadi. v.
Arvoar zyetesa zayi, laula.
Artesao S. mbangu, m'fudi, n'sadi. Arvorado Atij. atelama, atelameswa, anza-
Arteso S. mbangu, m'fudi, n'sadi. ngulwa, anzangunwa.
Artice S. ngangu, lulungalalu, nduka, ntona. v.
Arvorar vwika dimbu kya nsi, vwika bande-
Articula~o S. kikwa, yikilu, konko. la, zangula, telamesa, vumbula, vundumu-
Articular Atij. akikwa, ayikilu, akonko; V. na; tina, taya.
yikakesa, songa ngindu, torna vova. Arvore S. n'ti; drvore da borracha: n'sanda,
Articulo S. nkaya, nkayaneso, nkayanisu. kabinda, n'ti a n'kweza; drvore da cola:
ArtificeS. mbangu, m'fudi, n'sadi. n'kazu; drvore da familia das malvdceas, ma-
Arti.ficialAtij. ansoka. fureira: m'fuma; drvore da saude: n'lemba,
Artificiar v. soka, vuna. lemba-lemba.
Artificio S. umbangu, ngangu, nsoka, luvunu. Arvorecencia s. nkula a n'ti, ndambuka a n'ti.
Artificioso Atij. angangu, aluka, aumbangu, Arvoredo s. sasa, n'ti.
antona. Asa s. ve, veve; nsala.
Artigo S. yikila, lekwa, rna, kima; sono. Asca s. ngengesi; kimbeni, kitantu, nsita;
Artimanha S. umbangu, ngangu, ndekwa. ngwanzi.
Artista S. mbangu, m'bakudi. Ascarento Atij. angengesi, angemi.
Artistico Atij. aumbangu. Ascarida s. n'seta.
Artola s. m'fwasi a nzimbu, m'bendomoki, Ascaris S. n'seta.
m'bendumuki, ngyangya. Ascaroso Atij. angengesi, angemi.
Artolar v.
bembela, bumbula, vumvula, zu- Ascendencia s. ntomboka, mbada, mbalu-
nga, kankata. ka, nsambila; kingudi antete, kinkakuludya,
Art6latra s. n'wdi a mbolo. kimbuta (kya kanda).
Artonomia s. mpanga a mbolo. Ascendente Atij. an'tomboki, am'bandi,
Artralgia (med) S. talazi, n'lunzi mya kikwa an'sambidi; S. nkai, ngudi antete, mbuta (e
(pL:yikwa). kanda).
Artrite (med) S. tUite, mbisukila a kikwa (pl.: Ascender v.
tomboka, banda, baluka, sambi-
yikwa). la; ascenderpela atracfiio capilar: mya.
Artritico Atij. atilite. Ascendimento S. ntomboka, mbada, mba-
Artrodinia S. lematizimu. luka, nsambila.
Artropatia S. kimbevo muna yikwa. Ascens!iao S. ntomboka, mbanda, nsambila.
Artropiose s. tufina muna yikwa. Ascenso S. ntomboka, mbanda, nsambila.
Artrose (med) S. atoloze. Ascensor S. tombokelo, ,nati, natinwa, vunduna.
Arujo s. n'lezi, n'tezi, nzaki, n'swalu, zayi, Ascite S. sulu.
ndwenga, mfumfu. Ascitico Atij. asulu, n'kwa sulu.
Arula S. mfumfu; ziku, makukwa, makuku, Asco S. ngengesi, ngemi, kimbeni, kitantu,
walatala. nsita, ngwanzi.
Arval Atij. avya, akyana, ampatu; S. vya, kya- Ascorosidade S. ngengesi, ngemi.
na,mpatu. Ascoso Atij. angengesi, angemi.
Arvicola S. musi kyana. Asfaltar v. sya sifalutu, batika sifalutu.

58
NOVO DIOONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Asfalto S. sifalutu. Asperger v. mwangila maza, sonsana.


Asfixia s. nrungama a n'tima, nzima, mponda. Aspergir v. mwangila maza, sonsana.
Asfixiante Adj. n'rungiki a n'tima, an'zimi, Asperidade s. n'kalala, nkwakasa, bala.
tn'butikini, 'nyemeneni, tn'vondi. Asperidao S. n'kalala, nkwakasa, bala.
Asfixiar v. rungika n'tima, zima, vonda. Aspermatico (med.) Adj. akondwa maluma,
Asfixioso Adj. n'tungiki a n'tima, an'zimi, akondwa malumi, afWa-nima.
tn'butikini, 'nyemeneni, tn'vondi. Aspermia (med.) S. nkondwa a maluma,
Asicia S. nkondwa a nzala. nkondwa malumi, mfWa anima.
Asilar v. songa lombo, tambula nzenza, kala Aspermo Adj. afWa-nima, akondwa maluma,
mu lombo, kala mu nzo a nzenza. akondwa malumi.
s.
Asilo tininu, swekameno, vundilu. Aspero Adj. ankwakasi, abala, ayima, ayuma,
Asinha S. ve dya kete, five, kaYe; Adv. nzaki, ayiminina, ayuminina, alula, ansesi.
n'swalu. Aspersao s. mbwangana, nsonsana.
Asinino Adj. abuluku, atn'bula; zowa, zengi, Aspersar v. mwangila maza, sonsana.
kipombo. Asperso S. mbwanga, nsansina.
Asma s. nswengenya, mfWima. Aspersor Adj. s. 'mwangi.
Asmar v. balula, badika, yindula, tanga (nta- Aspers6rio S. mwanginu.
lu), sya ntalu, vakulwisa. Aspiciencia s. ntala.
AsmaticoAdj. answengenya, amfWima. Aspiciente S. n'tadi.
Asmento Adj. answengenya, amfWima; S. Aspira~o S. mpola, tima, luzolo, vuvu,
n'kwa nswengenya, n'kwa mfWima. lukanu.
Asnada S. kidinda, kizowa, kizengi, umvwa- Aspirante S. sipilante, n'sadisi a nsekele,
mvwala, kilau. n'sadisi a dimisi.
Asnal Adj. abuluku, atn'bula; zowa, zengi, v.
Aspirar vola, vumuka, lokokela, nangame-
kipombo. na, ntantamena, sya tima, zola, kana, sya
Aselha S. ve dya kete, kaye, five; vundu. vuvu.
Asnatico Adj. abuluku, atn'bula; zowa, zengi, Aspirador S. tn'vodi a mbundukutu, tn'wodi
kipombo. mfumfuta.
Asnear V.levola, levula, vanga mbi, vova mbi. Asquerosidade S. mvindu, nsasa, ngengesi,
Asneira S. levo, safu. ngemi.
Asneirada s. mpilakanu ampwena. Asqueroso Adj. amvindu, ambi-mbimbi, a-
Asneirola s. dyambu dya mbi, dyambu dya ngengesi, angemi.
nsoni, mbi, nsoni, safu. v.
Assaborar twisa, tomesa.
Asnice S. levo, safu. v.
Assaborear twisa, tomesa.
Asnidade S. levo, safu. Assacadilha s. kumbu, n'soki.
Asnil Adj. abuluku, atn'bula; zowa, zengi, Assacador Adj. s. n'kumbi, n'kwa kumbu,
kipombo. n'kwa nsoki.
Asno S. buluku, tn'bula; zowa, zengi, kipombo. v.
Assacar kanginina, sokela, kangila mambu,
Asofia S. nkondwa a zayi, bubu, tombe. kumba.
Aspar v. sya muna koma ya ntandu; kwaza, v.
Assalar fWasa, bangula.
kwazuna, vunzuna, vunzuka; fWasuka, fWa. Assalariado Adj. s. n'sadi.
Aspas S. pl koma ya ntandu. Assalariamento S. mfuta a n'sadi, mfita a
Aspecto s. mpwa, mpila, nse, mpolo, mona. n'sadi.
Aspereza S. n'kalala, nkwakasa, bala. v.
Assalariar fita n'sadi, futa n'sadi; assalariar-
Aspereza S. nkondwa a luzitu, kibulu, tn'balu, se: baka salu.
ngolo. v.
Assalganhar vilakesa, sanga, sanganisa,

59
Francisco Narciso Cobe

sanganesa, sangalakesa, fwasa, zengalakesa. Assegurar v. simbinina, simba, vova kyeleka,


Assaltador Adj. s. 'nwanisi, mwivi. vova ludi, sikidisa.
AssaltanteAdj. s. 'nwanisi, mwivi. Asseidade S. zingu kya kuvwila.
Assaltar v. nwanisa, bwila, yilama, lwakila, Asseio S. wunkete, kingwedi, luvelela, ntind.
yiya, vwila. Asselvajamento s. kibulu kya futa, nko-
Assaltear v. nwanisa, bwila, yilama, lwakila, ndwa a nkenda.
yiya, vwila. Asselvajar V.kiluka bulu; asselvajat-se: kituka
Assalto S. ndwana, wivi. bulu, kondwa nkenda.
Assanhado Adj. n'tokami, akilawu, aki- Assembleia s. nkutakani, lukutakanu, lu-
mpumbulu, azyetwa zayi. nganinu, mfulu, mbazi (e Kongo).
Assanhamento S. lutokamu, ulau, Assemelh~o s. mfwananesa, mfwananisa,
umpumbulu. ntanginina, lutangininu.
v.
Assanhar tokama, tonta, kala kilau, kala Assemelhar v. fwananesa, fwananisa,
kimpublu; assanhar-se: fwema. tanginina; assemelhar-se: fwanana; asseme-
Assanho S. lutokamu, ulau, umpumbulu. lhar-se aopai: nata se, fwana se.
v.
Assar yoka, yanga, kanga, vubula, keketesa, Assenso s. ntonda, ntambulwila, ntambwila.
kanzula. Assentamento s. mpwandisa, mvwandisa,
v.
Assassinar vonda muntu, fumba, kabika. mfongesa; nsikidisa, nsonekesa.
Assassinato s. mponda a muntu, mfuba, v.
Assentar vwandisa, fongesa, sikidisa, sone-
mfumba. ka, sya; assentar liquido: kyenzesa, kululwi-
Assassinamento s. mponda a muntu, mfu- sa; assentar-se: vwanda, fonga; assentar-se
ba,mfumba. sobre os calcanhares: konkama, dongama,
Assassinio s. mponda a muntu, mfuba, sondama.
mfumba. Assente Adj. asyama, akindama, akwama, a-
Assazonar V.bwaka, kola, vya, lomba; bwaki- kwaminina, asikila, avuvama, alembama.
sa, kolesa, visa. Assentimento S. n'swa, ntonda,
Assazoar V.bwaka, kola, vya, lomba; bwakisa, ntambulwila.
kolesa, visa. v.
Assentir tambulwila, tonda, kwikila, vana
Assazonado Adj. abwaka, akola, avya, n'swa.
alomba. Assento s. kyandu, kunda, lukanu, nsuka,
Assassino S. m'vondi, m'fumbi, rn'fubi. mpwandilu, mataku; ter assento: kala yo
AssazAdv. fwana, wokela, lunga. zayi, sikila.
Asseado Adj. asukuka, avelela, akingwedi, Asseoso Adj. afwana, alwenga, n'zayi a salu.
akinkete. Assepsiar v. vonda zyelemesi.
Assediado Adj. azingulukwa kwa makesa, Asseptizar v. vonda zyelemesi.
azyetwa kwa makesa. Asser~o s. nkwikanisa, nkwikanesa, n'komo
Assediador Adj. s. n'zinguluki (makesa), a nkonko, lulunganeso, lulunganisu, kyele-
n'kaki a nzila (makesa). ka, ludi.
Assediante Adj. s. n'zinguluki (makesa), Asserir v. vova kyeleka, vova ludi, koma
n'kaki a nzila (makesa). nkonko.
v.
Assediar zunga, zinguluka (makesa), zyeta v.
Assertar vova kyeleka, vova ludi, sikidisa,
(makesa), kakanzila (makesa). koma nkonko, dya ndofi.
Assedio S. nzinguluka, nzyeta, nzunga, n'kaku Assertiva S. nkwikanisa, nkwikanesa, n'komo
a nzila; S. fig. ntala, nkwaminina. a nkonko, lulunganeso, lulunganisu, kyele-
Assegura~ao S. nsimbi, nsimbinina, kyeleka, ka,ludi.
ludi, lusikidisu. v.
Assertoar zenga, tensakesa, bandakesa.

60
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Assertividade S. nkwikana, lulunganu, nko- Assimilado Adj. afWanana; S. m'fWanani.


rna a nkonko, kyeleka, ludi. Assimilar v. fWaninika, fWananesa, fWa-
Assertivo Adj. akwikana, alulunganu, anko- nanisa, sya fWani-fWani.
rna a nkonko, akyeleka, aludi. Assimilhar v. fWananesa, fWananisa,
s.
Asserto nkwikanisa, n'komo a nkonko, lu- ranginina.
lunganeso, lulunganisu, kyeleka, ludi. s.
Assina~o nsoneka, nsoneka a dimbu, nsi-
Assertor S. n'ranini. na, ndyema a n'lembo.
Assertorio Adj. akwikana, alulunganu, anko- Assinala~o S. nsongelela, nsya a dimbu, nsi
rna a nkonko, akyeleka, aludi. asinsu.
Assessor S. n'sadisi. Assinalamento S. nsongelela, nsya a dimbu,
Assessorado Adj. asadisi; S. kin'sadisi. nsi asinsu.
Assessorar v. sadisa. Assinalar v. songelela, sya dimbu, sya sinsu.
AssessorialAdj. an'sadisi. Assinamento S. nsoneka, nsoneka a dimbu,
Assessorio Adj. an'sadisi. nsina, ndyema a n'lembo.
Assestar v. dimba, sikidisa, kubika, fWaninika. Assinar v. soneka, soneka nkumbu, sina,
Assesto s. ndimba, nsikidisa, nkubi- nyema n'lembo.
ka, mfWaninika, lusikidisu, lukubiku, Assinatura S. nsina, nsoneka a nkumbu,
lufWaniniku. ndyereka a n'lembo.
Assetar v. lweka ye nzanza, levola, levula, ti- Assingelar v. sazula, kufika, kevesa, vevesa.
nguna, tyanguna, veza, bolola, funzula, fWa- Assisado Adj. azayi, n'kwa zayi, n'kwa ngangu.
sa nkumbu ambore, karula wisa, karula zitu, Assistencia s. nsadisa, lusadisu.
sungula, kumba, kangila mambu, kangidila AssistencialAdj. alusadisu.
mambu, sokela mambu. AssistenteAdj. s. n'sadisi, n'kebi, n'langididi.
Assetear V.lweka ye nzanza, levola, levula, ti- Assistimento S. n'seke, mbodi, mfWele.
nguna, tyanguna, veza, bolola, funzula, fWa- Assistir v. sadisa, vana moko, rala, kala ku
sa nkumbu ambore, karula wisa, katula ziru, mosi.
sungula, kumba, kangila mambu, kangidila Assoalhar v. yanika, yimisa, yumisa.
mambu, sokela mambu. Assoar v. vemba zunu, kunguna zunu.
Assevera~o S. ziku, ludi, ndofi, nkoma a Assobarcar v. bambakana, sadisa, simbinina;
nkonko. zinga, binga, babila.
Asseverar v. vova
kyeleka, vova ludi, koma Assoberbar v. sakidika, kulula, veza,
nkonko, dya ndofi. zengeneka, tyanguna, mwesa nsoni, fWisa
Asseverativo Adj. akwikana, alulunganu, nsoni.
ankoma a nkonko, akyeleka, aludi. Assobiada S. mumpizi, lwira, mpyololo.
Assialia S. nkondwa a mere. Assobiar v. sika mumpizi, sika mpyololo, sika
Assiduidade S. luzindalalu, luzizilu, nkwa- lwira, wenga, yaya.
manana, nkwaminina. Assobio S. lwira, mpyololo, mumpizi.
Assiduo Adj. aluzindalalu, n'kwa luzindalalu, Associa~o S. kinrwadi, kibale, bundu; as-
n'kaminini. sociafdo das ideias: ngikaneso a ngindu,
Assilhar v. rapalala, kandalala, seka. n'sangu a ngindu, nrorakeso a n'tu.
AssimAdv. nana, ana, wau, wowo; can}. assim: Associar v. bundana, kora kinrwadi, vanga
i dyanu yo; Lac. can}. assim como: konso wu- kinrwadi.
na, ne, ne i, wau yo; assim que: vo ki, wau Assola~o S. langu, lubungu, lubukumuku,
ki; Inter}. assim seja!: dikala wowo!, i wau mvwanzalakesa, mvwanzakesa, mvonda,
wowo!, i wowo!; Lac. adv. assim assim: mu- mponda, mvondesela, mpondesela.
nampasi. Assolamento S. langu, lubungu,

61
Francisco Narciso Cobe

lubukumuku, mvwanzalakesa, mvwa- mvuvila, mvemona, mvemuna, mpemona,


nzakesa, mvonda, mponda, mvondesela, mpemuna.
mpondesela. v.
Assoprar vuvila, vemona, vemuna, lema,
Assolar V.langa, bunga, bukumuna, vwanza- lemesa.
lakesa, vwanzakesa, vonda, vondesela. Assopro S. mpuvila, mvuvila, mvemona,
v.
Assoldadar £ita, futa. mvemuna, mpemona, mpemuna; S. giro
v.
Assoldar £ita, futa. nzingula, nsamuna, meka a nsangu, nsangu,
Assomada S. mboneka, ndukumuka, ndu- m'fundu.
ngumuka, nseloka, nsengomoka, nsengu- v.
Assm..ear zala ye senge, kakama ye senge.
muka, mvunguka, nkya; londe, makasi. Assossegar v.
vuvika, lembeka, dingidika,
Assomado Adj. n'kwa makasi mayingi, n'kwa vundisa, butama, dingalala.
suta. Assossego s. luvuvamu, lulembamu, ndi-
v.
Assomar moneka, dukumuka, dungumu- ngalala, mbutama.
ka, seloka, soloka, sengomoka, sengumuka, v.
Assovelar jig. doda, sima, kasakesa, tokane-
vunguka, kya; fwemesa, sisisa, nwanisa. sa, tokanisa, nangika, kwika, fungisa maka-
Assombra~ao s. n'kwiyi, tombola. si, £Yengenesa.
Assombramento S. tombe, kini, ngitalala, v.
Assovinar jig. doda, sima, kasakesa, to-
ngindalala; nsaluka, sivi. kanesa, tokanisa, nangika, kwika, fungisa
v.
Assombrar fuka, yitalala, yitama, bwita, makasi, £Yengenesa.
yindalala; saluka; assombrar-se: sivika. Assuada s. nkindu muna nzila, myangu mu-
Assombreamento S. tombe, ngitalala. na nzila, mazu muna nzila.
v.
Assombrear fuka, yitidika, yitama, yitala- v.
Assuar nwana muna nzila, veza, yinga, sya
la, bwita. myangu, kaza.
Assombro s. sivi, mbubu, nsisi, unkuta, Assumir V. baka, kutumuna, bokela, tonda,
wonga. tambwila, landa.
Assombroso Adj. ambubu, ansisi, awonga, Assumptivo Adj. atonda, alanda.
akinsalukisa. Assunamento s. nkindu, ndikuna, nzaka-
Assomo S. mboneka, nseloka, nsengomo- rna, nyangama.
ka, nsengumuka, lukatikisu, mbanzikisa; v.
Assunar nikuna nkindu, nwana, nikuna,
makasi, nsisisa, ndwana. zakama, toma, yangama.
Assonancia S. mfwanani a mazu. Assun~ao s. monda, ndanda, mbaka, mba-
v.
Assonar zunzula (ngunga), wakakana; ko- nda, momboka, ngyenda.
na, kwima. Assunto S. dyambu, m'fundu, lekwa, kima.
Assonia S. mfwanani a mazu. Assustadi~o Adj. n'kwa wonga, n'kwa
v.
Assonvinhar swika, tama, tamika. unkuta.
Assopear v. kakila, sakidika, kulula, veza, Assustar V. saluka, salumuka; vumisa, titisa,
zengeneka. salukisa.
Assopradela S. mpuvila, mvuvila, mvemona, Asta S. mungingi, m'fuka (mankondo, ma-
mvemuna, mpemona, mvemona. konde), mungelezi (masa), mwinza, lule-
Assoprado Adj. avimba, akundalala, aluku- mbe, n'ti.
ndalalu; alulendo. Astasia (med) S. asitazi, mayovoka.
Assoprador S. m'vuvidi, mvemoni, Aste S. mungingi, m'fuka (mankondo, ma-
m'vemuni, n'sengomoni, n'sengumuni. konde), mungelezi (masa), mwinza, lule-
Assopradura S. mpuvila, mvuvila, mvemo- mbe, n'ti.
na, mvemuna, mpemona, mpemuna. Astenia s. asiteni, mayovoka.
Assopramento s. mpuvila, Asterio s. mumpa.

62
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I

Asterisco s. sinsu kya ntetembwa. Atabalhoamento S. nwulumuna, nzokosa,


Asterismo s. bundu dya ntetembwa. mbolokosa, mvungyana, ntyakalakesa, nze-
AstemalAtij. avisi kya vembo. ngalakesa, mbwangalakesa, mbwanganesa,
AsteroideAtij. anse a ntetembwa; S. fin'kaza a mbwanganisa, nkitula, mfwasa, nkondwa a
ngonde, kan'kaza a ngonde. nkenda, nkituka se dinda.
Astigma~o S. ntekama. v.
Atabalhoar wulumuna, zokosa, bolokosa,
AstUha S. veso kya baya, nkuni, keso, veso, vungyana, tyakalakesa, zengalakesa, mwa-
tini. ngalakesa, mwanganesa, mwanganisa, kit-
Asto S. nsita, keto, n'soki, kimpala, nsongo; ula, fwasa, kondwa nkenda, kituka kidinda.
ngangu, lulungalalu, nduka. Atabular (bras.) V. wulumuna, lombolola, te-
Astomatico Atij. akondwa nwa. ma, zonza, tantana, fila mpaka, kusana, ku-
Astomia S. nkondwa a nwa. kundidika, kusonga; sazuka.
Astomo Atij. akondwa nwa. Atacas. n'singa.
AstralAtij. antetembwa, azulu. Atacador S. n'singa a nsampatu.
Astrego mbembe, lutantiku, nkwika, nkome- Atacadura S. nyilama, ndwanisa, nkanga,
na, nkomekena; S. pL yitu, kanda. nzonzeka.
Astreo Atij. antetembwa, azulu. v.
Ataeanhar kevesa, kulula, sakidika.
Astres s. pL nsambu, malau. Atacani~ s. veta; swekelo, swekameno;
Astro S. ntetembwa. mbumba, kinsweki.
Astronomia S. zayi wa lekwa yina kuna zulu Ata~ S. nkanga, ngikakesa, nzinga, nzitika,
(ntetembwa, ngonde, ntangwa). nzitakesa, mbindakesa.
Astrosia S. nkwikila a mambu ma kondwa Atacar V. yilama, nwanisa, kanga, zonzeka.
ziku. Atada S. nkanga, ngikakesa, nzinga, nzitika,
AstrosoAtij. an'zilu, am'vya, antantu. nzitakesa, bindakesa; n'tete.
Asmcia s. ngangu, lulungalalu, nduka. Atado Atij. ayikwa, akangwa, azitikwa, azita-
Astuciar v. soka, banza, banzikisa, badika, keswa, azingwa, abindakeswa, ayikaneswa,
yindula, kana. ayikaniswa, ayikana, akangana, akangama,
Astucioso Atij. angangu, aluka, alungalala. azitama, azingama; S. n'tete, funda; por ata-
Astuto Atij. angangu, alungalala, aluka; Atij. do:kumosi.
s. n'kwa ngangu, n'kwa lulungalalu, n'kwa Atador Atij. s. n'kangi.
nduka. Atadura S. kangilu.
Aci (bras.) na Loc. adv. andar ao atd: zunguna, Atafega~o S. ndwika a nkaki, mbutikina,
bembela, bumbula, vumvula, kankata. ndyema, ndyemenena, ntungika a n'tima,
Atabafado Atij. afukwa, afukidilwa, aswekwa, nzima, mponda, mvonda.
avunzwa, abangikwa. v.
Atafegar nwika nkaki, butikina, nyema,
Atabafador Atij. s. rn'fuki, rn'fukidi, n'sweki, nyemenena, tungika n'tima, vonda, zima.
rn'vunzi, rn'bangiki. Atafona S. tutilu.
Atabafamento S. mfuka, mfukila, nsweka, v.
Atafulhar sefula, lutakesa, komekena.
mvunza, lubangiku; ntugamwa a n'tima. v.
Ataganhar kafinina, nyemenena (vana e
Atahafar v.fuka, fukidila, sweka, vunza, laka).
bangika; tungamwa n'tima. Atalaia S. ndangidila, nkengela; estar ou ficar
Atahalhoa~o S. nwulumuna, nzokosa, de atalaia: kengela, langidila.
mbolokosa, mvungyana, ntyakalakesa, nze- AtalhadaS. rn'vyavya, n'zididi, nzila, n'suka.
ngalakesa, mbwangalakesa, mbwanganesa, Atalhar v.
kakila nzila, zenga nzila, zenga,
mbwanganisa, nkitula, mfwasa, nkondwa a zengela, vunza, vunzakesa.
nkenda, nkituka se dinda. Atalho S. finzila, kanzila, n'suka, nzila ankufi,

63
Francisco Narciso Cobe

nzila a nzengela. mpwika.


Atamancar v. kamika, fwasa. Ataviar v. vyengesa, tomesa, kembesa, toma
Atambia S. ziku, sikididi. vwika.
Atamento S. nkanga, ngikakesa, nzinga, nzi- Atavio S. mpwata, moko.
tika, nzitakesa, mbindakesa, wonga Atavismo S. ndose a nkayi wa fwa kala, fu ya
Atanar v. ludika n'kanda mya bulu, vala nkayi wa fwa kala.
n'kanda mya bulu, badisa. Atazanar v.
bangika, kendeleka, mwesa
v.
Atanchar simika, kuna. mantu.
v.
Atapetar fuka yaka yo mateva, fuka yaka yo Ate Prep. ya vana, ya kuna, ya muna; auf 0
twandu, fuka yaka ye tapete. Antonio sabe isto: 0 Ntoni kutu 0 zeye wo;
Atapulhar v.
fuka, kaka, kakila, kanga, ate agora: ya mu wau; ate amanhii!: sala kya
sweka, zika. mbote!, se mbazi!; ate logo!: se mbatuL
Ataque s. ndwanisa, n'zingu, nkindu. Ateador S. n'kwiki a tiya, n'tubudi a tiya.
v.
Atar kanga, yikakesa, zinga, zitika, zitakesa, Atear v. kwika tiya, tubula tiya, lemesa,
bindakesa. lemona, lemuna, yuyisa, vuvila; atear-se:
Ataranta~ao S. nzyetesa a zayi, mome, nsa- kwama, fwema.
lukisa, kinsalukisa, mpilakesa, nsanga, nso- v.
Atediar saula, savula, nukwa.
ni, mfwasa, nzengalakesa, nzegalakani. Atefego S. ndwika a nkaki, mbutikina, ndye-
Atarantado Adj. atyakalaka, antyakalakani, rna, ndyemenena, ntungika a n'tima, nzima,
azengalakana, anzengalakani, n'kwa ntyaka- mponda, mvonda.
lakani, m'vungyanu. Atelier S. sadilu, fulu kya sadila.
v.
Atarantar zyetesa zayi, fwisa mome, sa- Atemorizamento S. luvumisu, nzakamesa,
lukisa, vilakesa, sanga, mwesa nsoni, fwa- mitisa, nsalukisa, nsalumuka.
sa, zengalakesa; atarantar-se: zyetwa zayi, v.
Atemorizar vumisa, zakamesa, titisa, sa-
fwa mome, saluka, vilakana, sangana, mo- lukisa, saluka, salumuka, zakama.
na nsoni, fwasuka, tyakalakana, zengalaka- Atempa~o S. nsya a lumbu.
na, vungyana. v.
Atempar sya lumbu.
Ataraxia S. luvuvamu lwa n'tima. Atenazar v.bangika, kendeleka, mwesa
Atardar v.
zingila, sukinina, zingidisa, ntantu.
lambula. Aten~a S. ndingika, ndingidika, nyekeka,
v.
Atarefar sadisa m'pele, vana m'pele, tumi- nsikidisa, lusikidisu, nsyamisa, lusyamisu;
nina, sala kwa yingi. lukwikilu, monda, vuvu, m'bundu a vuvu.
Ataroucado Adj. azowa, avwengele, adinda, Aten~o S. fuka, vumi, zitu, keba, nkeba,
azenga, azengi, atunze. kyememe; atenfiio!.· kebaL
Ataroucar V. zowalala. Atencioso Adj. avumi, azitu, n'kwa vumi,
Atarracado Adj. abatakana, ambatakani. n'kwa luzitu, n'kwa zitu, n'kwa kyememe.
v.
Atarracar kanga, kweteka, syamisa, vilake- v.
Atender wa, wila, wunikina, tambula, ta-
sa, sanga, mwesa nsoni, fwasa, zengalakana. mbulwila, kubama, sya moyo, tala, yelesa,
v.
Atarraxar koma nsonso, kanga, yikakesa, sadila.
kweteka. Ateneu s. longokelo.
v.
Atassalhar zengonona, zengununa, kaya- Atentado S. ndwanisa, n'kanu, m'voke.
nesa, kayanisa, kesona, kesuna, yuna, tyaza, v.
Atentar tungununa, toma wunikina, toma
tyazuna, yunununa, tyazununa. winikina, tala.
Ataude S. bawola; n'kala. Atentatorio Adj. alukuzuku.
Ataumasia S. luvuvamu lwa n'tima. Atentivo Adj. angangu, andwenga, aluzitu,
Ataviamento S. mpyengesa, momesa, an'we, avumi.

64
NOVO DICIONARIO PORTUGlllis - KIKONGO I

Atento Adj. angangu, andwenga, aluzitu, Ati~ V. sikamesa, temona, temuna, vulu-
an'we, avumi, n'kwa vumi, n'kwa luzitu, muka, vulumuna, bundumuna, lunga tiya,
n'kwazitu. kwika tiya, vemona, vemuna, nikuna, sazu-
v.
Atenuar kulula, katula, katulula. la, zabula, zabulwisa, sutakesa.
Ater v. dingika, dingidika, yekeka, sikidisa, Atigrado Adj. afwanana ye ngo, anse a ngo.
syamisa; kwikila, tonda; ater-se: yekama, Atilado Adj. alusansu, asikila, antona, aluka.
sikinina; ater-se ao regulamento: landa n'siku. Atilamento S. ngangu, zayi, ntona, ngindu.
v.
Atergar tumbidika, sefula, sefola. v.
Atilar toma vanga, tomesa, vyengesa, luka,
Atermal Adj. alavuka, akididi, anzizi. keba. .
Atermaneidade S. ndavuka, kididi, nzizi. Atilho S. n'singa, ngonzi.
s.
Atermia ndavuka, ndavuka, kididi, nzizi. Atimia S. lutovoko, ntantu, nkenda, luwu-
Aterragem S. nkulumuka, mbela, ndwaka. ngalalu, nkuluka.
Aterrar V. bela, sisisa, vumisa, titisa, zakamesa. Atinar v. tona, zaya, luka, selola, susukwa, to-
Aterro S. n'toto, senge, keso, veso, ndambu, ti- rna vanga, singika.
ni, ti, titi; nkaku. s.
Atinencia mfWanani, mfWanana, dyambu
Aterrorizar V. titisa, zakamesa, vumisa, mwe- dya.
sawonga. Atinente Adj. di tadidi, amfWanani, afwa-
v.
Atesar kola, syama, bala, timba. nana, adyambu dya, muna dyambu dya.
Atesta~o S. kimbangi, n'kanda a kimbangi. Atingido Adj. atela, atelwa, alendakana,
Atestado S. n'kanda a kimbangi. atonakana.
Atestamento S; nzadisa. Atingimento S. ndwaka, ndwakila, ndwaki-
Atestante S. mbangi. sa, mbaka, mbakila, nsya, nsimba.
v.
Atestar tambulwila, soneka kimbangi, ta- atoaLoc. adv. mpavala, nkatu.
mbula kimbangi. Atingir V.lwaka, lwakila, lwakisa, baka, baki-
Atestorio Adj. akimbangi, ambangi. la, sya, simba.
Ateu Adj. amundembi kwikila; S. n'kadi a Atino S. zayi, ngangu, ntona.
Nzambi, n'tyanguni a Nzambi. v.
Atirar tuba, veta, takula, loza, nonga.
Atevico Adj. afwanana yo nkayi (wafwa kala), Atito S. mfyenga.
afu ya nkayi (wafwa kala). s.
Atitude ntelama, nkala, kalu, kadilu, fu.
v.
Atextar wnza, fila mpaka, viluzyola dya- Adantico s. Talantika.
mbu, fimpa, yuvula. Adas S. atalazi, n'kanda ansi ya nsi.
Atexto S. nwnza, mpaka, mpiluzyola a dya- Adeta S. n'kwa nsaka za ngolo.
mbu, lufimpu, ngyuvu. Adetica s. nsaka za ngolo.
Atezanar v.
bangika, kendeleka, mwesa Adetico Adj. ansaka za ngolo, an'kwa nsaka za
ntantu. ngolo, akumama, an'kuma, angolo.
v.
Atibiar zizimisa, tovola. Adetismo S. nsaka za ngolo.
Ati~do S. ndikuka, nsazula, nzabula, nzabu- Atmosfera S. ngambwila, mwela, mwanda.
lwisa, nsutakesa. Atmosferico Adj. di tadidi ngambwila, a-
Ati~dor S. n'sikamesi, n'temoni, n'temuni, ngambwila, amwela, amwanda.
rn'bundumuni, n'lungi a tiya, n'kwiki a tiya. s.
Atoada kumbu, nsangu, n'samu.
Ati~ento S. nsikamesa, ntemona, ntemu- v.
Atoar nata, tunta, koka.
na, mvulumuka, mpulumuka, mvulumu- Atoarda S. kumbu, nsangu, n'samu.
na, mbundumuna, mpulumuna, ndunga a Atochado Adj. azala, atumbalala, alutakana,
tiya, nkwika a tiya, mpemona, mpemuna, asefuka, asefoka, abatakana.
mvemona, mvemuna, ndikuna, nsazula, Atochador S. mpalu.
nzabula, nzabulwisa, nsutakesa. v.
Atochar kanga, kangila; zadisa, tumbidika,

65
Francisco Narciso Cobe

lmakesa, sefola sefula,. komenena; atochar- lmokanisu, lutokanu, lufYengeneso.


se: zala. Atormentador Adj. s. m'bangiki, m'fYenge-
Atocho S. sikinwa, kokekelwa; nzadisa, ntu- nesi, n'tokanesi.
mbidika, .ndutakesa, nsefula, nsefola, nko- Atormentar v. bangika, mwesa mpasi, vanga
menena; S.fig. nsimbi, luzolo, n'lma, m'futu. mpasi, tokanesa, tokanisa, tantika, nangika,
Atocia S. kisita. kwika, fYengenesa.
Atoladeiro .S. n'yaba, n'taba; mpasi, Atou~ V.lenga.
n'yanguku a n'tima, luzingameno. Atraca~o S. nsimbinina, mbatikina, nkafini-
Atolado Adj. dinda, zowa, zengi, n'kwa umpa- na, nsimba, nkanga, ndwana, mbimbana.
mvu, tunze, lau, kimpumbulu. Atracadela S. nsimbinina, mbatikina, nkafi-
Atoladoiro s.
n'yaba, n'taba; mpasi, nina, nsimba, nkanga, ndwana, mbimbana.
n'yangiku a n'tima, luzingameno, mpasi. Atracadura S. nsimbinina, mbatikina,
Atoladouro s.
n'yaba, n'taba; mpasi, nkafinina, nsimba, nkanga, ndwana,
n'yangiku a n'tima, luzingameno, mpasi. mbimbana.
Atolambado Adj. dinda, zowa, zengi, n'kwa v.
Atracar simbinina, batikina, kafinina, si-
umpamvu, tunze, lau. mba, kanga, nwana, bimbana.
v.
Atolambar kitula kizowa, laula, kukitula Atrac~o S. mpola, mvola, luzolanu;
kilau. atrac~o capilar: mya.
v.
Atolar sya mu n'yaba, sya mu n'taba, kala Atractivo Adj. ambote, angemba, n'tunti.
mu mpasi, zengomona, zengumuka, fWa- Atraente Adj. n'kombodi, n'kondi,
sakana, kusya mu mambu, kusya mu mpasi, m'vukumuni.
kala mu mpasi; atolar-se: tatamena. v.
Atrafegar-se yoya, tovoka.
AtoleimadoAdj. zowa, alauka, kimpumbulu. Atrai~oamento s.
mvakula, mpaku-
v.
Atoleimar kituka kizowa, lauka, kukitula la, ngyekola, ngyekula, nsununa, mbaka,
kilau, vanga umpumbulu. mbangula, mfukula, nsegola, nsegula, nka-
Atoleiro S. n'yaba, n'taba; mpasi, n'yangiku a nginina, mvuninina, mpuninina.
n'tima, luzingameno, mpasi. v.
Atrai~oar vakula, yekola, yekula, sununa,
Atomico Adj. atomi, atini, andambu, abuku, baka, bangula, mwesa, fukula, sengola, se-
atenda, abwelengenze, akelengenze. ngula, kanginina, vuninina.
v.
Atomizar kesumuna, kesomona, fusumu- Atraido Adj. atuntwa, azoleswa, avolwa,
na; V. fig. fWasa, vonda, ladisa, bukumuna, akombolwa, akondwa, avukumunwa.
.fWasakesa, manisa. v.
Atrair tunta, zolesa, vola, kombola, konda,
Atomo s. ngedi, tini, ndambu, buku, kunku, vukumuna, bwisa.
tenda, bwelengenze, kelengenze; v.
Atracar sikinina, kangidila, kakila, kambika.
atomico Adj. angedi, aklengenze. Atrancamento s. nsikinina, nkangidila,
Atonar V.lelama. nkakila, nkambika.
Atonia s. ndebuka, ndeboka, nzeza, nyoya, Atranco s. padi-padi, bindikilwa.
ntovoka. s.
Atranquilo padi-padi, bindikilwa.
Atonizar V.lebula, leboka, zezesa, yoyesa, tovola. Atrapalha~ao S. ntyakalakani, nzengalakani,
Ator~oar V. nika, dusuna, dosona. mvwangalakani, mvungyanu, nyangika a
s.
Atordoamento n'zyeto a zayi, nzyeta a n'tima, ngyela, mbwabwa, mvwanga.
zayi, ndekesa, nyoyesa, mbebesa, mfWisa a Atrapalhado Adj. atyakalaka, antyakalakani,
mome, nsalukisa; sivi. azengalakana, anzengalakani, n'kwa ntyaka-
v.
Atordoar zyetesa zayi, lekesa, yoyesa, bebe- lakni, m'vungyanu, amvwanga.
sa, fWisa mome, salukisa; sivika. Atrapalhar v.
tyakalakesa, zengalakesa,
.Atormen~ S.lubangiku, mpasi, lmokaneso, mwangalakesa, mwanganesa, yela, sya

66
NOVO DICIONAR:!O PORTUGms - KIKONGO I

myangu; atrapalhar-se: vungyana, yangika lufyengeneso, myangala, nkenda, ntantu.


n'tima, teleka moyo, teleka n'tima. Atribular v.
bangika, mwesa mpasi, vanga
Atrapar V.baka, mana, manisa, fokola. mpasi, tokanesa, tokanisa, tantika, nangika,
AtrasAdv. ku nima, ku mpiluka, ku mpukulu, kwika, fJengenesa, yelesa, vonda.
kunsuka. Atributo S. mbaku, mpila, fu, nkadilu, sinsu,
Atrasado Adj. asukinina, anima, ankulu. dimbu.
v.
Atrasar sukinina, sukinisa, zingidisa, dingi- Atri~o S. nkusa, nswaswani, ntantani, kita-
ka, vutula (ku nima). ntu, kinkani, kimbeni.
Atraso S. nsukinina, nzingila. AtricaudeAdj. an'kila a ndomba.
Atravancamento S. n'kaku, nkankalakani, v.
Atrigueirar fufukila.
n'kama, sakuba, n'kambikilu. Atrio S. vitu, fisuku, kasuku.
v.
Atravancar kakila, kakinisa, kaka, kanga AtripedeAdj. amalu rna ndomba.
nzila. Atriquia S. nkondwa a nsuki.
Atravanco S. n'kaku, nkankalakani, n'kama, Atritar v. kusa, kunga, lweka, kendeleka,
sakuba, n'kambikilu. bangika, mwesa mpasi, vanga mpasi, to-
Atraves Adv. muna; atraves da cidade: muna kanesa, tokanisa, tantika, nangika, kwika,
mbanza; ele ouve atraves de paredes: 0 yandi fJengenesa.
wa e toma wanga. Atrito S. nkusa, nwaswani, kitantu, kinkani,
Atravessado Adj. akambikwa, akambama; ntantani.
Adj. Jam. n'kwa nzunzu, n'tokami. Atritos S. pl. mpasi, nkankalakani, n'kama,
Atravessadoiro S. nzila muna kyana, nzila a n'kaku, n'kambikilu, sakuba; sem atritos:
kyana. kondwa kwa mpasi.
Atravessadouro S. nzila muna kyana, nzila Atro Adj. andombe, apyuka, atombe, am'vani a
akyana. wonga, am'vya, an'zilu, ambi.
Atravessamento S. nkambika, nsauka, Atroada S. myangu, mazu, m'vumu.
mvyoka, mpyoka, ndura. Atroador Adj. s. n'zakamesi, 'mwesi a wonga.
v.
Atravessar kambika, sauka, vyoka, luta. Atroamento S. m'vumu, myangu, mazu, zu.
Atreito Adj. akulukilwa; ser atreito a: zola e. AtroanteAdj. n'zakamesi, 'mwesi a wonga.
Atre1ar v. yikakesa, kanga, tunta, koka; V. Atroar v. bunina, duduma, dudumuna,
jig. sakidika, lembeka, tolola, kulula, yala, dudula, zakamesa, nikuna, ninginisa, mwe-
boselela, lemvola, lemvula, sunda, lura. sawonga.
Atrepar V. banda, manta, sambila. Atroddade S. lubangiku, mbi, saula, keza.
Atrepsia (med) S. atepesi, ntandu za n'sedya. Atroeroar V.kesona, kesuna, kayanisa, kayane-
Atresie (med) S. atelezi, nkondwa a nzila (mu- sa, bukuna, bukununa, zengonona, zengu-
nanitu). nuna, dusuna, dosona, tuta, nika, bula.
Atrever-se V. kabuka, talana, kumama, zabu- AtrofiaS. nkuluka, nkeva, ntandu, ndala.
ka,sazuka. v.
Atrofiar tanda, kuluka, keva, lala.
AtrevidoAdj. ankabu, n'kwankabu, alungala- v.
Atrolhar vata.
la, akondwa wonga. Atroo S. m'vumu, mbumina, nduduma,
Atrevimento S. unkabu, nkabu, lunkulu, ndudumuna, ndudula, nzakamesa, ndiku-
kiyakala. na, ndinginisa, mbwesa a wonga.
Atribui~o S. mpana, nkaya, nkayila. s.
Atropa beladona.
Atribuieroes s. pL n'swa, kiyekwa. v.
Atropar kutika makesa, kutika masoladi.
v.
Atribuir kaya, kayila, vana. Atrope1a~o s. ndyata, ndyatakesa, ndosona,
Atribula~o S. lubangamu, mpasi, luto- ndusuna.
keneso, lutokanisu, lutantiku, lunangiku, Atropelador Adj. s. n'dyati, n'dusuni, n'dosoni.

67
Francisco Narciso Cobe

Atropelamento S. ndyata, ndyatakesa, ndo- AudienciaS. mbazi a n'kanu, awe, ntambula.


sona, ndusuna. Audio s. zu, zu dya sengwa.
AtropelanteAtij. n'dyati, n'dusuni, n'dosoni. Auditivo Atij. anwa.
Atropelar V. dyata, dyatakesa, dosona, Auditor Atij. n'we.
dusuna. Auditorio S. nkutakani awe, awe, te-
Atropelo S. ndyata, ndyatakesa, ndosona, nda-nkongolo, fulu kya wila mambu, wilu.
ndusuna, nkuzuka a n'siku; de atropelo: mu Auferir v.sala, kutika, vela, tota, baka, ta-
n'swalu-n'swalu, mu ntinu-ntinu. mbula,vwa.
Atropico Atij. abeladona. Auge S. n'tu a mongo, n'kunda, nkundalala,
Atropina S. atopina. londe, ntandu.
AtrozAtij. ansita, ankwenya. v.
Augurar ta ngombo.
Atucanado Atij. fig. angemi, n'yoyesi, Augure S. nganga a ngombo.
n'tovodi, n'tokanesi, n'tokanisi. Aug6rio S. ngombo.
Atucanar (bras.) .v. saula, savula, nukwa, Augusto Atij. akin'tinu, akimfumu, alulendo;
yoyesa, tovola, botomona, zezesa. ambote-mbote.
v.
Atufar zadisa, ta mfimbu, dyumbisa, kyu- Augusto n. Ngusitu.
vuka, kyuvula, yuba, vubika,yondeka; ko- Aula S. fulu kya wila, fulu kya longokela, siko-
ta, kotesa. la, longi; sala de aula: suku dya longokela,
Atulhado Atij. azala, atumbalala, asefuka, suku dya tangila; dar aulas a algubn: longa
asefoka. muntu.
Atulhamento S. nzadisa, nkoma, Auleta S. n'siki a tutu, n'siki a tete.
nkomenena. Aulete S. n'siki a tutu, n'siki a tete.
v.
Atulhar zadisa, koma, komenena. s.
Auletride n'siki a tutu, n'siki a tete.
Atulho S. nzadisa, nkoma, nkomenena. Aulido S. nwonga, ntwenga, mbeka.
v.
Atumultuar nikuka, zakama, yangama. v.
Aulir wonga, woka, twenga, meka.
v.
Atundir dusuna, dosona, wula, fobola, bo- Aulo S. tete, tutu.
fola; nika, wosola, wosakesa; dyatakesa; Aumenta~o S. nkudika, nkudikila, nwoke-
funtakesa. sa, nwokela.
Aturado Atij. aluzindalalau, an'kuluku a Aumentador Atij. s. n'kudikidi, n'wokesi,
moyo; n'kwa luzind<Jalu. m'bidiki.
v.
Aturar zizila, vutula moyo ku nima. v.
Aumentar kudikila, wokesa, kudika, ko-
Aturdido Atij. asalukiswa, avumiswa. ma, bidika.
Aturdimento S. nzyeto a zayi, ndekesa, Aumento S. nkudika, nkudikila, nwokesa,
mome, nsaluka, luvumisu. nwokela.
v.
Aturdir zyetesa zayi, lekesa, fwisa mome, sa- s.
Aura mpevelo, mpeve; bikula (kwa wana a
lukisa, vumisa. kete), silwa; S. fig. nsangu, tunda, yaya.
Aturgir v.bumina, duduma, dudumuna, Aureo Atij. akyese, ampila a wolo, am'funu.
dudula, zakamesa, nikuna, ninginisa, mwe- s.
Aureola n'tezi; n'kembo; ntunda.
sawonga. Aureolar Atij. an'tezi; an'kembo; atunda; V.
Aucupio S. ndeka a n'tambu mya nuni. kembela, kembesa, kunda, sanisa, sanisina,
Audacia S. m'badi, unkabu, kiyakala, lunku- tundidika, tundisa.
Iu, ukesa, kikesa. AuricoAtij. akyese, ampila a wolo, atn'funu.
Audacioso Atij. n'kwa nkabu, kesa, n'kwa Auricolor Atij. ase kya wo!o.
lunkulu. Auricula S. kutu.
AudazAtij. ankabu, alunkulu. Auricular Atij. di tadidi matu, amatu; S.
Audi~ao S. nwa. n'lembo ansuka (koko).

68
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Auriculo S. kutu. akwasulu.


Aurifero Adj. awolo. Autarquia S. luyalu lwa nsi, luyalu lwa
Aurmca~o S. nkakila a meno yo wolo. kuvwila.
Aurmcar v. kakila meno yo wolo. Autentica~o S. mpana a n'swa, kimbangi,
Aurffice S. n'sadi a wolo, m'fudi a wolo. mpovaa ludi.
Auriginoso Adj. ase kya wolo. Autenticar v.
vova ludi, sya kimbangi, vana
Auriluizir V. kezima ne wolo, yengenena ne n'swa.
wolo. Autenticidade S. ludi, ziku.
Auriluzente Adj. an'kezimi ne wolo, Autentico Adj. aludi, aziku.
an'yengeneni ne wolo. Autentificar v. vova ludi, sya kimbangi, vana
Aurito Adj. amatu rna mpwena, n'kwa matu n'swa.
mampwena. Auto s. vangu, nsadilu, mpanga; n'kembo,
s.
Aurora mvunguka, nkya a kuma, nduku- n'kembo yo luyangalalu.
muka a ntangwa, mpayika a ntangwa; lu- Auto-admira~o S. nzola akibeni, kuzola.
wutuku, kileke. Autocarro busu.s.
Aurorar v.
tendoka, temoka, temuka, kya, s.
Autoddio kuvonda.
vunguka, yantika, bantika. Autoclave S. autokalave.
v.
Aurorejar tendoka, temoka, temuka, kya, Autocomisera~ao S. kumona nkenda.
vunguka, vengoka, yantika, bantika. Autocopia S. mbandu.
v.
Aurorescer tendoka, temoka, temuka, kya, Autocopiadora S. mbandulwilu.
vunguka, vengoka, yantika, bantika. Autocopiar V.bandula.
Ausculta~o S. ngunikina, nwinikina. Autooorico Adj. akuyala.
Auscultador Adj. s. an'wunikini, n'winikini, Autocracia S. luyalu lwa m'bangiki.
sengwa kya nwunikinina. AutoctoneAdj. mungutukila, musi nsi.
v.
Auscultar wunikina, winikina. Autoctone Adj. s. mungutukila, musi nsi,
s.
Ausencia nkondwa; fazer mds ausencias: mwisinsi.
vove1a mbi, vova mbi, kumba. Autoctonia S. kinwutukila.
v.
Ausentar-se katuka, kwenda, kondwa. Autoctonismo S. kinwutukila.
AusenteAdj. akondwa; estarausente: kondwa. Autodefesa S. kutanina.
Ausia S. nkabu, kiyakala. Autodetermina~o s. lukanu lwa kibeni.
Ausio S. nkondwa; nkabu, kiyakala. Autodidaxia S. kulonga.
Auso S. pop. nkabu, kiyakala. Auto-educa~o S. kusansa.
Auspicar V. ta ngombo. Autofagia S. kufwasa.
Auspice S. nganga a ngombo. Autofecunda~o S. kuyimitisa (n'ti,
Auspiciar v.ta ngombo. m'vuma).
Auspicio s. ngombo; S. pl. jig.: nyekeko, si- Autofilia S. kuzola.
kininu, mbambakanu, n'sadisi, ndunga-Iu- Automatia S. mpanga kaka, kisisa, kisengwa.
nga, lusadisu; ntanina, lutaninu, nkeba. Automatico Adj. amundembi yindulwa,
Austereza S. bala, m'balu, ngolo, yolo, tezo. avanga kaka.
Austeridade S. bala, tn'balu, ngolo, yolo, Automatismo S. mpanga kaka, kisisa,
tezo. kisengwa.
Austero Adj. abala, am'badi, angolo; m'vavi, Automatiza~o S. mpanga kaka, nsala kaka.
n'lombi, n'kwami, n'kwaminini, ayima, Automatizar v. vanga kaka, sala kaka.
ayuma, ayiminina, ayuminina, an'lembami, Automato S. sengwa ki salanga, sisa,
apyuka. n'tanginini.
Austro S. sulu, ndambu eyanda, mpeve10 Automovel S. kalu.

69
Francisco Narciso Cobe

Autonomia S. luyalu lwa kuvwila. zitu,luzitu.


Aut6nomo Adj. aluyalu lwa kuvwila. Avaliar v. sinsa, teza, sya ntalu, vakulwisa.
Autopatia S. wimi wa lutakana, kokoto wa Avalizar V. sya kimbangi, tambula kimbangi,
lutakana. sya vuvu, kala n'tu a mundya mfuka, sikidi-
Autopedia S. kusansa. sa, kwikila, lungisa, vana n'swa, tonda, zola,
Aut6psia S. lufimpu lwa ngindu, lufimpu lwa sompeka, kusana.
vimbu. v.
Avaloar sinsa, teza, sya ntalu, vakulwisa.
Autopsiar v. fimpa vimbu, yindula, badika. v.
Avaluar sinsa, teza, sya ntalu, vakulwisa.
Aut6psico Adj. alufimpu lwa ngindu, alufi- Avan~da s. ngyenda, ndyata, ngyendesa,
mpu lwa vimbu. ndyatisa, ndungunuka; nyilama, ndwana,
Aut6ptico Adj. alufimpu lwa ngindu, alufi- wivi.
mpu lwa vimbu. Avan~ado Adj. m'viti, n'songeledi, 'nungu-
Autor S. m'vangi, n'soneki. nuki, asunda zaya.
Autoridade s. wisa, kimfumu, wene, ngolo, Avan~ento s. ngyenda, ndyata, ndyatisa,
n'kwa wisa, n'yadi. ngyendesa, ndungunuka; nyilama, ndwana,
Autoricirio Adj. m'bangiki. wivi.
Autoritarismo S.lubangiku. Avan~ v.vita, kwenda, dyata, kwendesa,
Autoriza~o S. wisa, luve, n'swa, kiyekwa. dyatisa, nungununa, nungunuka.
Autorizar v. vana n'swa, vana wisa, vana luve, Avan~o s. nsompa a nzimbu, ndungunuka.
yeka, tonda, yambwila. AvanteAdv. kuna n'tu.
Autos S. pl. ngwawani; estarpelos autos: wawa- Avantesma s. n'kwiyi.
na; niio estarpelos autos: lembi wawana. Avaqueirado aki m'vungudi a ngombe,
Autoscopia S. kufimpa. am'vungudi a ngombe.
Autotomia S. kuvangula. AvarentoAdj. aloko, akokoto; S. n'kwakoko-
Autovia s. nzila a makalu. to, n'kwa m'biki, mwimi.
Autua~o S. m'fundu, n'kanu, nzimbu za Avareza s. loko, kokoto, wimi.
n'kanu. Avaria S. mfwa, mbanguka; avaria mental: nz-
Autuar v.funda, funda n'kanu, fitisa n'kanu, engomoka,nzengumuka,ndauka.
futisa n'kanu. Avariado Adj. afwa, afwasuka, abanguka;
Auxese s. nsakisa, ndutakesa. alauka.
Auxiliador Adj. s. n'sadisi, n'tanini. Avariar v. fwa, fwasuka, banguka;
Auxiliar Adj. an'sadisi, an'tanini; S. n'sadisi, nzengomoka, zengumuka; lauka.
n'tanini; V. sadisa, sadila, vana moko, vove- Avaro Adj. aloko, akokoto, mwimi, n'kwa
la, tanina. m'biki.
AuxiliarioAdj. n'sadisi, n'tanini. Avarzeado Adj. an'dimba.
Auxilio s. lusadisu, mbambakanu. Avascon~do Adj. amundembi waka-
Avacalha~o (bras.) S. ntumbula, nkitula, na, amundembi tonakana, amundembi
luzengeneko, luvezo, lusakidiku. bakulwa.
Avacalhamento (bras.) S. ntumbula, nkitu- Avassalador Adj. s. n'sakidiki, m'bunduni.
la, luzengeneko, luvezo, lusakidiku. v.
Avassalar sakidika, bunduna, sunda.
Avacalhar (bras.) V. tumbula, kitula, zengene- Avatar S. nkituka, nsoba, ngutuluka.
ka, veza, sakidika. Ave Maria S. Vemadiya.
Aval s. nsimbi. AveS.nuni.
Avalia~ao s. nsinsa, nteza, ntalu, mpaku, zi- Aveado Adj. alauka.
tu,luzitu. Avecer V.luta, vangama, kala, tuka.
Avaliamento S. nsinsa, nteza, ntalu, mpaku, Ave-de-Venus S. yembe.

70
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Ave-imperial s. ngozulu. kayanisa, kayanesa, vanga, funda.


Avejao S. m'bi a n'tela anda, n'kwiyi. Avergar v. konzeka, zyetomona, zyetumuna.
Avelado Adj. antundulu, anzizi, amvutu. Avergoar v. zwabula, bunda.
Avelamento S. nyiminina, nyuminina. Averigua~o S. lufimpu, nsatulula, ntalulula.
Avelar v. yiminina, yuminina. Averiguador Adj. s. m'fimpi.
Avelhacado Adj. kimpumbulu, n'kwa lu- Averiguar v. fimpa, satulula, talulula.
vunu, n'yekodi, n'yekudi. Avermelhado Adj. ambwaki.
Avelhacar-se v. kituka kimpumbulu. Avermelhar V.bwakisa.
AvelhadoAdj. anunuva, 'nunu. AvemalAdj. abilungi.
Avelhantado Adj. anunuva, avuvuma, Avemo S. bilungi.
ankulu. Avemoso Adj. abilungi.
Avelhantar v. vuvuma, nunuva. Averrugar v. fitika, fitama, fitakyana.
Avelhar v. nunuva. Aversao S. kitantu, kimbeni, ngongo.
Avelhentado Adj. anunuva, avuvuma, Averter v. katula muna nzila, tungyanisa,
ankulu. tungyanesa, vavula, vengeka, zungisa, ve-
Avelhentar v. vuvuma, nunuva. ngama, yungana, vidisa nzila, soba nzila.
Avel6rios S. pL n'sanga. Avessar v.
fidisa mpaka, talana, nanganesa,
Aveludar v. jig. lemba, lembeka, vuvika, nanganisa, wola, nuka, fwa, fita muna va-
lembama. ngilwa konso dyambu dya mbi, futa mu
Avenado Adj. alauka. vangilwa salu kya mbi.
Aven~ s. kangu, bika, luwawanu, mfitu, mfu- Avessas S. pL lekwa ya swaswana; as avessas:
tu,mpaku. muna unzungu.
Aven~Adj.s. m'fiti a mpaku, m'futi a mpaku. Avessia S. mpila-mpila, mbi, kitantu,
Aven~ v.
wawana, fita, futa, fita mpanku, kinkani, nswekama, lunima, umpumbulu,
vakula. ungumba.
v.
Avendar katula, vayikisa, kula, vavula. Avessidade S. mpila-mpila, mbi, kitantu,
Avenida S. nzila, m'vakala. kinkani, nswekama, lunima, umpumbulu,
Avental S. lenga, n'lele, kipeka, lunkumfu. ungumba.
v.
Aventar yotelesa mwini, vemona, vemuna, Avesso Adj. ampila-mpila, ampila kaka, ambi,
soba mwela, soba mpevo, vuvila, vuvilwa, akitantu, ankinkani, aswekama, alunima; S.
banza, banzikisa, mona, tuba, takula, veta. nima, ndambu akaka.
AventuraS. tundanganu, susi, sumbula, lau. Avezado Adj. akulukilwa.
Aventurado Adj. ankabu, alunkulu, alung- s.
Avezamento fu, kadilu, mpila.
alala, akondwa wonga, n'kwa nkabu, kesa; v.
Avezar kulukisa, kulukilwa, vwa.
bem-aventurado: n'kwa nsambu, n'kwa lau. Avezo Adj. akulukilwa.
Aventuran~ S. lau, nsambu, wete, kyese, Aviado Adj. afokoka, amana, amanisa, anzaki,
yangi, luyangalalu. asazu, asingama, afwa, afwaswa, afumbwa.
v.
Aventurar sinsa mu kinsunsa. Aviamento S. mpangama, nkubama, luku-
Aventureiro Adj. akonclwa wonga, ankabu; bamu, nsikila, mbaninu, mfoko, ntwika,
S. n'kabukidi a vonza, kimpumbulu. mfila, ndata, mfwasa, mponda, ndyata, nsa-
Aventuresco Adj. avonza, asumbula. zuka, lusazuku.
AventurosoAdj. akondwa wonga, n'kabukidi Aviamentos S. pl. sadilwa.
avonza, kimpumbulu. s.
Aviao ndeke, kumbi dya zulu.
Averbamento S. kisungamena, nkayanisa, v.
Aviar vanga, kubika, sikidisa, singika, foko-
nkayanesa, vangu, m'fundu. la, manisa, twika, @a, nata, sazuka.
Averbar v.
soneka va ndambu a n'kanda, s.
Aviario fulu kya nuni, fulu kya tekela nuni.

71
Francisco Narciso Cobe

AvidamenteAdv. ye loko, ye keto. Avisamento S. luzayisu, n'samu, nsangu, lu-


Avidez S. loko, keto. lukisu, nduka, longi, mona.
Avido Adj. aloko, aketo. Avisar V. zayisa, samuna, teka nsangu, lukisa.
Avigoramento s. lukumiku, lusakumunu, Aviso S. luzayisu, n'samu, nsangu, lulukisu.
ngolo. Avistar V. tadila kwa nda, tadila kuna vala
Avigorar v. kumika, sakumuna, vana ngolo, mwena kwa nda, mwena kuna vala, sukila;
kolesa. avistar-se com: wanana yo, monana yo.
Avilanar-se v. tumbuka, boloka, funzuka, Avitaminose S. nkondwa a vitamina.
sakalala, kuluka. Avitualhar v. vana madya, dikila.
Avilta~ao s. ntumbula, lutumbuku, mbolo- Aviuzar v. tekeka.
la, luboloko, lufunzulu, luvew, lusakidiku, Avivado Adj. avangululwa.
nkulula. Avivamento S. lusikameso, mpangulula,
Aviltado Adj. atumbuka, aboloka, avezwa, mvangulula, nkindisa, mbundumuna, lu-
asakidikwa, akuluka, akondwa zitu. tonto, luyangumunu, luzakameso, luka-
Aviltador Adj. s. n'tumbudi, tn'bolodi, sakeso, ndikuna, lukasakanu, lukumamu.
m'funzudi, m'vezi. Avivar V. sikamasa, vangulula, kindisa, bu-
Aviltamento S. ntumbula, lutumbuku, ndumuna, tonta, yangumuna, kasakesa, ni-
mbolola, luboloko, lufunzulu, luvezo, lu- kuna, kasakana, kumama.
sakidiku, nkulula. Aviventa~o S. lukasakeso, lukumiku, nyi-
Aviltante Adj. alutumbuku, aluboloko, alu- mitisa, ngymitisa, mpana a mbongo, mpan-
funzuku, aluvezo, alusakidiku, ansoni, gaambongo.
akondwa zitu, ambi. Aviventador Adj. s. n'kasakesi, n'kumiki,
Aviltar V. tumbula, bolola, funzula, veza, va- m'vani a mbongo, tn'vangi a mbongo.
nga mbi, sakidika, kulula, kondwa zitu; Aviventar V. kasakesa, kumika, yimitisa, vana
aviltar-se: tumbuka, boloka, funzuka, saka- mbongo, vanga mbongo.
lala, kuluka. Avizinhamento S. mfinama, mfinangani,
Avinagrado Adj. avinika, ansasa, asata, akadi. mfinakani.
Avinagrar V. sya vinika. Avizinhar v. finama, finangana.
Avincar v. fitika, fitama. Avo S. fig. lekwa kya ndwelo, dyambu dya
Avindo Adj. aluwawanu, an'silu. ndwelo, zenzi-zowa.
Avindor Adj. s. n'kambalakani, n'kambakani, Avo S. nkayi a n'kento.
m'vangi a ngemba. Avo S. nkayi eyakala.
Avingar v. sya dimbu, sya sinsu, sasa, sasila, Avoa~o S. ndimuka, ntimuka, mvumuzyo-
tendola, zayisa, sya mbambi, kaya, kayanisa, ka, mpumuzyoka, mpapumuka, mpapala,
kayanesa, vavula. ndimuzyoka, ntimbuzyoka, mbembela.
Avio S. mpangama, nkubama, lukubamu, Avoa~ v. dimuka, timuka, vumuka, pa-
nsikila, mbaninu, mfoko, nrwika, mfila, pumuka, papala, dimuzyoka, timuzyoka,
ndata, mfwasa, mponda, ndyata, nsazuka, bembela.
lusazuku. Avoado (bras.) Adj. afwa diya, adiya, avukuka,
Avioneta S. findeke, kandeke, fikumbi fYa zu- n'kwa diya, n'kwa mavuku.
lu, kakumbi ka zulu. Avoamento s. ndimuka, ntimuka, mvu-
Avios (bras.) S. pI. sadilwa. muzyoka, mpumuzyoka, mpapumu-
Avir v. wawana, silana, sadisa. ka, mpapala, ndimuzyoka, ntimbuzyoka,
Avisado Adj. azayiswa, alukiswa, aluka, azayi. mbembela.
Avisador Adj. s. n'teki a nsangu, 'nati a nsa- Avoca~o S. mbokela, mvukulula, mpavula,
ngu, n'samuni, mbasi. mvengola, mvengula, mpengola, mpengula,

72

--------------- - - - - -
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

rnvaluka, rnvengama, rnpengama. Axingia S. rnazi.


Avocamento S. rnbokela, rnvukulula, Axioma S. asyorna.
rnpavula, rnvengola, rnvengula, rnpengola, Axis S. asise, visi kya n'zole kya nsingu.
rnpengula, rnvaluka, rnvengama, Axorcar v. vyengesa, kurnpika, leleka.
rnpengama. AxUngia S. rnazi rna ngulu.
Avocar V. bokela, vukulula, vavula, vengola, Axungiar V.lernbeka, kusa rnazi.
vengula, vengeka, valuka, vengama. Az S. kamba kya rnakesa.
s.
Avocatura rnbokela, rnvukulula, rnpavula, Azabumbar v. salukisa, sivikisa.
rnvengola, rnvengula, rnpengola, rnpengu- Azado Adj. abetela, antangwa a rnbote.
la, rnvaluka, rnvengama, rnpengama. AzMama S. sazu, nzaki, n'swalu.
v.
Avoejar papala, dirnuzyoka, tirnuzyoka. Azafamar v. sazula, zabula, zabuka, voloka,
Avoenga S. ntende, fwa. zyeta, vunguta, zungana.
Avoengo Adj. atuka kwa nkayi, ankayi. Azaga S. rnbuta a rnakesa, rn'fidi a rnakesa,
Avoengos S. pl. akulu. rnakesa rna nirna.
v.
Avolumar funa, virnba, vonga. Azagaia S. swanga, dyonga.
.A-vontade S. nkabu, kiyakala. Azagaiar V. tuka swanga, tuka dyonga.
Avos S. pl nkayi, akulu. Azamboado Adj. azernbelala, zowa, zengi,
v.
Avozear kaza, ta rnbwabwa. dinda, wuya, vuya, vwengele, lau.
Avuitor S. rnbernba. Azamboamento S. n'zyeto a zayi, nzyeta a
Avulsao s. rnvuza, rnpuza, ndukula. zayi, ndekesa, nyoyesa, rnbebesa, rnfwisa a
AvulsoAdj. avuzwa, adukulwa, avavulwa. rnorne, nsalukisa; sivi.
Avulta~o S. nkonzama, nkudikilu, rnbanda, Azamboar v.zyetesa zayi, lekesa, yoyesa,
rnbandakana, ndutakana, nwokela; S. pop. bebesa, fwisa rnorne, salukisa; sivika.
rnfwanani. AzambradoAdj. akondwa urnbangu, arnvya,
Avultado Adj. akonzama, akudikilwa, awoke- n'kwa m'vya, wwa.
la, ampwena, alutakana. Azar S. surnbula, m'fwilu, lutonto.
AvultanteAdj. awokela, ayingi, abeni, anene, AzaraS. surnbula, rn'fwilu, lutonto.
ampwena. Azarado Adj. s. am'vya, n'kwa m'vya.
Avultar V. kudikila, wokesa, bandisa, lutakesa, Azaranzar v. zunguna, bernbela, yungana,
vongesa, kudisa. vurnvula, tentebela, tetebela.
Avultoso Adj. afuna, avirnba, avonga, ampo- Azarar v. vana m'vya, lengula, lengola.
ngo, ampwena. Azarento Adj. am'vya, n'kwa m'vya.
Avunculado S. kirnfumu kya kanda. Azebre s. alowe, ba dya n'seke, ya dya n'seke; se
Avuncular Adj. ditadi ngudi a nkazi, di tadidi kya ngwento.
ngwa, di tadidi ngudi a nsakila. Azebro s. alowe, ba dya n'seke, ya dya n'seke;
Avunculato S. kirnfumu kya kanda. se kya ngwento.
.Axa S. nengadi (n'kento). v.
Azedar sasisa, sata, tokanisa, fYengenesa,
Axe S. firnpurna, firnputa, kampuma, kampu- tantika, kwika, nangika.
ta, nkwazuka, kwazu, n'lamu. Azedem s. lula, kadi, nsasa, n'ta.
Axe [es] S. konge. Azedia S. nsasa, sata, kadi, n'ta; S. jig. luto-
AxialAdj. akonge. kaneso, lutokanisu, lufYengeneso, lutanti-
Axicarado Adj. ampila a sikala. ku, ndangika, nkwika; nsiya.
Axila S. nsi a rnpakaya, nsi a rnpakanya. Azedo Adj. ansasa, asata, akadi, an'ta;
Axilar Adj. ansi a rnpakaya, ansi a rnpakanya. an'tokanesi, am'fYanganesi, an'tantiki,
Axilose (med) S. akiloze, kyufuta kya yingi an'kwiki.
kya nsi za rnpakanya zi tanga e nsudi. Azedum S. ndula, kadi, nsasa, n'ta; S. jig.

73
Francisco Narciso Cobe

nsiya, kasi, lufYengeneso. Azoada s.


nyaya, lwita, rnfYenga, nyenga,
Azedume s. ndula, kadi, nsasa, n'ta; S. jig. nsi- nwuninina, rnhvetelela.
ya, kasi, lufYengeneso. Azoado Adj. azernbelala, zowa, zengi, dinda,
Azeitar v. sya rnazi. amakasi.
Azeite S. rnazi; azeite de ginguba: rnazi rna Azoamento S. n'zyeto a zayi, nzyeta a zayi,
nguba; azeite de gergelim: rnazi rna wangi- ndekesa, nyoyesa, rnbebesa, rnhvisa a
la; azeite de palma: rnazi rna ngazi; azeite de rnorne, nsalukisa; sivi; rnakasi.
oliveira: rnazi rna rnputu, zete. Azoar v. zyetesa zayi, lekesa, yoyesa, bebe-
Azeite-de-cheiro (bras.) S. rnazi rna ngazi. sa, hvisa rnorne, salukisa; sivika; azoar-se:
Azeite-de-dende (bras.) S. rnazi rna ngazi. hverna.
Azeite-de-dendem (ang.) S. rnazi rna ngazi. Azoinado Adj. asalukiswa, avurniswa.
Azeitona S. zetona, bundu ya rnazi rna AzoinanteAdj. s. antala, n'tokami, n'kwa ma-
rnputu. la; mangwa ambi.
Azeme1a s. m'bula; S. jig. dinda, zowa. Azoinar v. tantika, nangika, tokanesa.
Azemola S. rn'bula; S. jig. dinda, zowa. Azongado Adj. asalukiswa, avumiswa.
Azena S. sengwa kya rnaza kya tutila mfurnfu, Azoospermia s. nkondwa a rnaluma.
sengwa kya rnaza kya tutila rnfuba. Azoratado Adj. azyetwa 0 zayi, kirnpumbu-
Azenha s. sengwa kya rnaza kya tutila rnfu- lu, abendornoka, afWasuka, rn'bendornoki,
rnfu, sengwa kya rnaza kya tutila rnfuba. m'bendurnuki.
Azequia S. lundilu dya rnaza rna rnvula. Azoratar v.
tamika, nangika, tokanesa,
Azerar v. sanga ye tadi kya lambwa, sanga ye tokanisa.
sengwa; lenga, songola, syamisa, kolesa. s.
Azoreiras pL futa.
Azeviche S. lekwa kya pyuka-pyuka. Azorragada nzwabula. s.
Azevieiro Adj. s. jam. azayi, angangu, anduka, Azorragar zwabula. v.
n'kwa ngangu, kirnpurnbulu, kingurnba. s.
Azorrague n'swangi, sikoti; turnbu.
Azevre S. alowe, ba dya n'seke, ya dya n'seke; se Azorrar v.
koka, tuma, tulurnuna, yatata,
kya ngwemo. yavula.
Azia S. nsiya. Azougado Adj. n'tokami, n'kwa nzunzu, a-
AziagoAdj. am'vya, an'zilu, ambi. ngangu, alungalala.
Aziar S. jig. lubangamu. Azougamento S. ngangu, nduka, lulungala-
Azigo Adj. akondwa n'kwandi, kirnosi kaka; lu, n'kurna, ngolo, n'swalu, sazu.
S. veya an'yikakesi (i yikakesanga veya za Azougar v. sanga, bundakesa, sangalakesa.
mpwena). Azul Adj. bundi, bunzi, andornbe, azulu.
Azimo Adj. rnbolo a lernbi funa. Azulado Adj. abunzi, andornba.
Azinabre S. alowe, ba dya n'seke, ya dya Azular v. kusa se kya bunzi, pyukisa.
n'seke; se kya ngwento. Azul-celesteAdj. ase kya zulu; se kya zulu.
Azinhaga S. nzila a futa. Azulejo S. zulezo, zulezu.
AzinhagoAdj. am'vya, an'zilu, ambi. Azul-marino S. se kya rnaza rna m'bu.
Azinhavre S. se kya ngwemo. Azumbrado Adj. akonanana, akinkunda.
Aziumar v. sasisa, sata, baka n'ta; tokanisa, to- Azumbrar v. konzama, konanana, vwa
kanesa, fYengenesa, tantika, kwika, nangika. kinkunda.
AziUme S. nsasa, sata, kadi, n'ta; lutokaneso, Azurrar v. bokela, kololoka, kaza; bundila rnu
lutokanisu, lufYengeneso, lutantiku, nda- bota, bundila rnu rnbota, bufuna, bafuna.
ngika, mantika, nkwika; nsiya. Azurzir v.wanda, biba, weta, zwabula, zuba,
Azo S. mangwa arnbote, ntangwa abiza, kolo zuka, kafuna, bafuna.
kya rnbote; dyambu, sina, tuku, kuma, nto.

74
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

an'tungyani, antyakalakani, anzengalakani.


B Bahelismo S. ulolo wa ndinga.
Bahelizar v. tyakalakesa, mwanga, mwa-
Ba (bras.) S. ntawudi. nganisa, mwanganesa, vilakesa, sanga, fwa-
Baha S. ntawudi. sa, zengalakana.
Baha S. nzembo, mete. Bahil6nia S. jig. mvwanga, myangu, mazu,
Bahabi (bras.) S. ngwanda, mbiba, ngweta, ntungyana, ntyakalakani, nzengalakani.
nzuba, nzuka, nkafuna, mbafuna. Bahil6nico Adj. amvwanga, amyangu,
Bahaca (bras.) S. vuluva, nyoyo, babu ya nge- amazu, an'tungyani, antyakalakani,
nzi, babu ya koto, mpindi; S. giro dinda, anzengalakani.
zowa, zengi, n'kwa umpamvu, tunze. Bahoca Adj. dinda, zowa, zengi, n'kwa um-
Baha~ (bras.) S. nzuzi, nsimba, nsimba yo pamvu, tunze, lau.
mzuzi. Bahordo S. zowa, dinda, tunze, mpavu.
Bahadinho Adj. jig. n'zodi; zengi, Bahosa S. alowe, ba dya n'seke, ya dya n'seke.
n'zengomoki, zowa. Bahoseira S. uzowa, kizowa, kidinda, kitu-
Bahado Adj. anzembo, amete; Adj. Jam. nze, kimpamvu, safu.
n'zodi. Bahosice S. uzowa, kizowa, kidinda, kitunze,
Bahadoiro S. bengo, kumbulwilu kya kimpamvu, safu.
nzembo. Bahoso Adj. s. n'kwa nzembo, zengi,
Bahador (bras.) S. bengo, kumbulwilu kya n'zengomoki, n'zengumuki, zowa.
nzembo. Bahu S. mfumu.
Bahadouro S. bengo, kumbulwilu kya Bahuge S. nzembo, fulufulu; S. pop. nsadidila
nzembo. zamadya.
Bahadura S. mpayikwa a nzembo, mpayikwa s.
Bahugem nzembo, fulufulu; S. pop. nsadi-
a mete. dila za madya.
Bahaldoar V.levola, levula, siba. BahugentoAdj. anzembo, afulufulu.
Bahanca S. dinda, zowa, zengi. Bahujar v. zomba ye nzembo; V. fig. sanisina,
Bahao Adj. s. n'kwa nzembo; Adj. s. jig. dinda, lengola, lengula.
zowa, zenga, zengi, mpamvu, tunze. Bahujaria S. lengo.
Baha-ovo S. n'wondeledi, n'levodi, n'levudi, Bahy S. n'sedya, mwana an'swa.
n'lombi, n'kembi. Bacada S. mbwa, nsotoka, munkanda.
Bahaquice S. levo, safu. Bacamarte S. n'kele.
Babar v. vayikwa nzembo, vayikwa mete, s.
Bacante n'kento a kimpumbulu.
zembumuka. Bacento Adj. afufukila, afunzuka, avesuka,
Bahare S. mazu, dilu, mbembo, mboka, kazu, avesoka.
nyayala; lusakaneno, lasakaninu, luvezo. Bacharelice S. Jam. nwulumuna.
Bahareu S. mazu, dilu, mbembo, mboka, ka- Bachetar (bras.) V. kyekelela, seselela, sokela,
zu, nyayala; lusakaneno, lasakaninu, luvezo. sila lulendo, sila mpadi.
Bahatar (bras.) V.babata. Bachicar v. mwanga maza, vwanga maza,
Bahau! Inter). ku vwidi! i mene! vunga maza, zombesa, lembeka, yowela,
haheiro S. bengo, kumbulwilu kya nzembo. yobela.
Bahel S. mvwanga, myangu, mazu, ntungya- Bachucar v. nikuna, dumvuna.
na, ntyakalakani, nzengalakani. Bacia S. longa dya mpwena, bola, kukuwa.
Bahelesco Adj. amvwanga, amyangu, amazu, Badado Adj. afufukila, afunzuka, avesuka,
an'tungyani, antyakalakani, anzengalakani. avesoka.
Bahelico Adj. amvwanga, amyangu, amazu, Baciano Adj. ambizi a yingi.

75
Francisco Narciso Cobe

Bacidez S. mfufukila, mvesuka, mvesoka, Badaleiro S. n'siki a ngunga, boka, m'boki a


mpesuka, mpesoka. n'koki, n'siki a ngonge.
Bacio s. subilu, lwenga lwa subila, lwenga lwa Badalejar v. wanda, zakama, tita, teta.
zyenena, lwenga lwa kukila, lwenga lwa Badalhocar v. funzula, fWasa, safula, bebesa.
nenena. Badalhoco Adj. amvindu, afunzuka, asafuka,
Baco (ang.)Adj. sita, fWa-nima. abeba,ambi.
Ba!i0 Adj. afunzuka, apyuka, alomboka; S. Badalo S. mungiti a ngunga; dar ao badalo:
nzalambinzi, fuma; inflamafiio do bafo: wulumuna, lombolola.
bekele. Badameco S. nkutu a mwana a sikola; toko,
Bacoco Adj. s. dinda, zowa, zengi. molo.
Bacora s. mwana a ngulu ankento. Badamecos S. pl makata.
Bacorada S. jig. ngemi, safu, levo. Badana S. meme dya tanda, mbizi a meme
v.
Bacorejar tumpa (n'tima), landana, kulana, dya tanda; S. Jam. zowa, dinda.
zakama, dikinga; V. Jam. mona sampu-sa- Badanal S. myangu, mazu, mvwanga, n'swalu,
mpu, banza, tona, solola, tezakesa, ta mba- nzaki, sazu.
lu, yindula. Badanar v.vuvila, vemona, vemuna, vevo-
Bacorejo S. Jam. ntumpa (n'tima), ndandana, mona, vevumuna, veva; zakama, tita, deda,
nkulana, nzakama, ndikinga; dingudingu, pupila, kunkuma.
banzubanzu. Badano S. meme dya tanda, mbizi a meme
Bacorice s. nsokela, kumbu, nsangu, nsungu- dya tanda; S. Jam. zowa, dinda.
la; mvindu, safu. Badante Adj. atekama, azenda, asyendalala,
v.
Bacorinhar tumpa (n'tima), landana, ku- asendalala.
lana, zakama, dikinga. Badema S. ntyakalakani, mvwanga,
Bacorinho S. fimwana fya ngulu, kamwana mvwalangani.
kangulu. Badernar (bras.) V. sakana, kemba, yangalala.
Bacoro s. mwana a ngulu akoko. Badernas S. pl. fWalanganu.
Bacorote S. ngulu. Badine S. n'kawu, mvwala, mpangu.
Bacteria S. batelya, zyelemesi. Badola S. dinda, zowa.
Bacteriaceo Adj. di tadidi batelya,abatelya. Badulaque S. kimoyo.
Bacteriano Adj. di tadidi batelya, abatelya. Badulaques (bras.) S. pl. fWalanganu.
Bactericida S. bateside, m'vondi a batelya. Bae S. 'mote (n'kento), muntu ankufi.
BactericoAdj. di tadidi batelya,abatelya. Baeta S. toko, n'kwa kitoko, n'kwa ntoko.
Bacteriemia S. batelemi, batelya muna Bafagem S. mpemo, mpevelo, mpeve, vento.
menga. v.
Bafar fulumuna kintwentwe.
Bacteriologia s. zayi wa batelya. Bafejar v.
kwika, vemona, vemuna, sadisa,
Bacteriologico Adj. azayi wa batelya. kumika, kolesa, vana, wondelela, lembeka,
Bacteriologistas. n'zayi a batelya. vuvika, tuma.
BacteriUria s. batelya muna masuba. Bafejo S. mwela, mwanda, mfulumuna, fu-
BacteroideAdj. afWanana ye batelya. lumwinu; nsambu, lusadisu, lombo.
Baculo s. n'kawu a bisipu, mvwala, mpangu; Bafiento Adj. amufu, ansudi.
S. jig. nsikininu, lusadisu. Bafio S. mufu, nsudi.
Badalada S. zu dya ngunga, ngunga, ngonge, Bafo S. mwela, mufu, nsudi; nsambu, lau,
kumbu, nsangu. lombo, swekameno.
Badalao S. n'wulumuni. Baforada S. mufu, nsudi, mwisi a ndolo; S.
v.
Badalar wanda, sika ngunga, bolongonza, jig. lusanu, lukundalalu.
kumba, samuna, teka nsangu, fWetelela. Baforar v.
byokwa, kusana; jig. kutundisa,

76
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

kusanisa, kukundidika. avesuka, avesoka.


Bafum S. mufu, nsudi. Baioneta S. bayonete.
Bafurdar V. vindumuna. Bairrista S. musi belo, mwisi belo.
Bafureira (bras.) S. mbono. Bairro S. belo.
Baga S. nginga; S. jig. tonsi dya kyukusa, tonsi BaitaAdj. jig. ankabu, atunda, amote, mote.
dya kyufuta. Baiuca S. saba, nw a malavu, lundilu.
Baga~o S. titi, lekwa kya nkulu; ter dinheiro co- Baixa S. n'dimba, n'koko, nkuluka, nkangama,
mo bagafo: e nzimbu ne makaya; um bagafo: ngyambula a salu, lufwa; dar baixa: yambu-
m'bi, 'nunu, atovoka, n'tovoki. lwa, vundiswa muna kisoladi, vavulwa; dar
Bagagem S. funda, n'tete, lekwa ya nzila. baixa em: vavulwa, yambula muna kisoladi;
BagaIhudo S. pop. m'vwama. ter baixa: yambulwa muna kisoladi; baixa-
Baganha S. n'kanda (a bundu). mar: nkuluka a m'bu.
Bagata S. n'kisi, mpandu, kindoki. Baixada S. n'dimba, nkuluka, nkulumuka.
Bagatela S. lekwa kya ndwelo, dyambu dya Baixamento S. nkulula, nkuluka.
ndwelo, zenzi-wwa. Baixar v.
kulula, kuluka, veteka, vweteka,
Bagaxa S. n'kento amunta a zumba, mputa. vwetama, fukama, kulumuka; baixar a ca-
v.
Bagear mena bundu. befa: vwetama, vweteka n'tu; baixar de ni-
Bagem S. bundu; ndunda, matiti rna dya, lu- vel: kuluka, vinza; baixar-se: sakalala, kuluka,
kasa (pl. nkasa), dew (pl madezo). vwetama; 0 solbaixa: 0 ntangwa se kota muna
Bago S. nginga, mbongo, nkeni. kalunga, 0 mangwa se dyuka, se masika.
Bagoa S. kinsanga. s.
Baixel jig. zingu, luzingu, moyo; lukanu,
Bagre S. ngola. nzila, lwakilu, nsuka.
Bagulho S. mbongo, m'bi, 'nunu. Baixeza S. lusakalalu, nkuluka, mbi.
Baias. n'suvila, n'suku, nsuka. Baixinho Adv. muna kimfwetelela, kuna
v.
Baiar kina. kinwseki.
Baila S. makinu; andar na baila, estar na baila: Baixio S. jig. n'kaku, nkankalakani, n'kama,
toma zayakana, tunda; chamar a baila: se- sakuba, n'kambikilu, sumbula, vonza.
ngomona, sengumuna, senzeka, songa; vir Baixo Adj. akuluka, ankufi.
a baila: moneka, sengumuka, sengomoka, BaixoteAdj. s. ankufi, n'kufi.
senzama, kanwa. v.
Bajar mena bundu.
Bailada S. makinu. v.
Bajujar jig.lengola, lengula, seva, veza, saki-
Bailado S. makinu. dika; vukumuna, yangidika.
Bailador Adj. s. n'kini, kinkini. s.
Bajujice jig. lengo, nseva, luvezo, nsakidi-
BailanteAdj. amakinu, akinkini. ka, lusakidiku, mpukumuna, nyangidika,
v.
Bailar kina. mbwesa a kyese.
Bailarico S. makinu. Bajujo Adj. s. m'vezi, n'wdi, n'zengomoki,
s.
Bailarino kinkini, n'kini. n'zengumuki, n'lengodi, n'lengudi,
Baile S. makinu, nkutakani a kini. n'wondeledi, n'sokolodi, zowa, dinda.
v.
Bailhar pop. kina. Bajula~o S. ndengola, ndengula, tuse-
Bailomania S. wla kwa yingi. yo, luvezo, lusakidiku, luvukumunu,
Bainha S. m'vila, n'swiku. luyangidiku.
Bainhar V. swika, vanga m'vila, vanga Bajulador Adj. s. n'wondeledi, n'levodi,
mbambi. n'levudi, n'kembi, n'lombi, kimpumbulu.
Baio Adj. afifalala, afufukila, n'latu. Bajular V.lengola, lengula, seva, veza, sakidi-
Baiona S. mansyensya. ka; vukumuna, yangidika.
BaionesAdj. afifalala, afufukila, amfufulukya, Bajulice S. ndengola, ndengula,

77
Francisco Narciso Cobe

tusevo, luvew, lusakidiku, luvukumunu, vatwa, amundembi sanswa; S. futa.


luyangidiku. Baldo Adj. akondwa, asukama; S. n'kaku.
Bala S. luvunza, kela. Baldoar v. levola, levula, tinguna, tyanguna,
Balaia S. lekwa, kitunga. veza.
Balaio S. n'tete, kitunga. Baldrocar v. vuna, vuninina, vilakesa.
Balan~a S. balanza, ntembela, tezelo dya zitu, Baleeira S. n'lungu (a lowela matele).
ntezanisa, ntezanesa, ntezani. Baleeiro S. n'loyi a tele, m'vondi a tele.
Balan~ar v.
fwaninika (mazitu), teza, peza, Baleia S. tele.
tembela, zungana, kina-kina. Balelas. nsangu, n'samu, zungana, luvunu, vi-
Balanceamento S. ndinginisa, ntembelesa, ku, ungyangya.
mvwembeka, ndingina, nkinkita, mvwem- Balestra S. n'kele mya nkulu; bulu, wwa,
bela, ntembela. n'kwa lulendo.
v.
Balancear ninginisa, tembelesa, vwembe- s.
Balha makinu; chamar a balha: tonta.
ka, ningina, kinkita, vwembela, tembela. s.
Balido mbeka.
Balan~o S. ntembela, nzungana, nzyeta, nki- Balido S. meka.
na, ndyengana, ndikunu, ndikuka; nzaka- v.
Balir meka, beka.
rna; balanfo de entrada: ntalu i kotele; ba- Baliza S. sinsu, mbambi, nsuka, nsukilu, lu-
lanfo de sa/ria: ntalu i vayikidi. mbu, nganzu, mbwa a luvaku, baliza.
BaIano (med) S. balanu, n'tu a mvya, n'tu a ka- v.
Balizar sya mbambi, bula mbambi, vanga
ta, n'tu a n'dindi, n'tu a sondo. mbambi, sya mwingilu, sobola, swaswane-
Balao S. kimbufuna. sa, tona, mona, vambula.
v.
Balar meka. v.
Balmmcar sya nsunga, lembeka, vuvika,
Balbo Adj. n'kukumi, n'kokomi, n'lokosi. zezesa, vevola, vevula.
Balbucia~o S. nkukuma, nkukumina, nko- Balnear Adj. ayowolwela, ayobelela; V. yo-
koma, nkokomena, nwazumuna. wolwesa, yobelesa.
Balbuciamento S. nkukuma, nkukumina, Balneario Adj. ayowolwela, ayobelela; S. yo-
nkokoma, nkokomena, nwazumuna. wolwelo, yobelelo.
v.
Balbuciar kukuma, kukumina, kokoma, Balofo Adj. aveva, atutu, azeza, atutalala,
kokomena, lokosa, wazumuna. abubalala, ngyangya.
Balb6rdia S. ntyakalakani, nkankalakani, v.
Baloi~ zunganesa, zunganisa, wondelela,
myangu, mazu. wonza, tembela, zungana, zyeta.
s.
Bal~a mfinda atombe. Baloi~o S. nzunganu, ngwondelela, kilele-
s.
Balcio baya, meza rna tekela. 10, dyemba, ntembela, nzungana, nzyeta,
Bal~o S. sinsu, dimbu. nkina.
s.
Balcedo mfinda atombe. v.
Balou~ zunganesa, zunganisa, wondelela,
s.
Balda fu kya mbi, twangu. wonza, tembela, zungana, zyeta.
Baldado Adj. akondwa m'funu, akondwa nsa- Balou~o S. nzunganu, ngwondelela, kilele-
mbu, ankatu, ampavala. 10, dyemba, ntembela, nzungana, nzyeta,
s.
Baldao m'vya, sumbula, levo. nkina.
v.
Baldar fwasa, kondeswa m'funu, vunina, v.
Balroar tutana, wanana.
vunisa. Balsa S. lalu.
s.
Balde panu, katini. v.
Balsamar vanga mazi rna n'longo, sya nsu-
Baldea~o s.
nsekoloa, nsekula, nzadisa, nga, lembeka, vuvika, zezesa, vevola, vevula.
nsoba. s.
Balsamiza~o ndembeka, mpuvika, mvu-
v.
Baldear sekola, sekula, zadisa, soba. vika, nzezesa, mpevola, mpevula.
Baldio Adj. akondwa m'funu, amundembi v.
Balsamizar sya nsunga, lembeka, vuvika,

78
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

zezesa, vevola, vevula. Banca s. meza rna sonekena, sonekeno, sone-


BalSaDlO S. mazi rna n'longo; S. jig. luvevoko, keno dya kimpovela, salu kya kimpovela;
luvevuku, mpevo. banca de cozinha: meza rna kuku; banca de
Balsao S. sinsu, dimbu, bandela. jornal: fulu kya tekela nsangu za mpa, sa-
Baluarte S. nzo angolo, mbongi, nzo a mpa, zyolonale; banca examinadora:afimpi.
matenda. s.
Banco kunda, kyandu, lundilu dya nzimbu,
Balu.rdio S. jam. mbidi a nzimbu. lundilu dya menga (muna nzo za n'longo),
Balurdo S. nsonso ampwena. lundilu dya kimvumina (muna nzo za
BaDlba (bras.) S. bambwila (makinu). n'longo), fulu kya subila, subilu.
BaDlba S. kesa, koba, n'zayi. Banda S. ndambu, simu, tenda, n'dyedye,
BaDlbaleadura s. membela, nzungana, rn'vengo, kambi, buka.
nzyeta, nkina, ndyengana, ndikunu, ndikuna. Bandalho S. m'vwati a n'lanzi, munkondwa
v.
BaDlbalear dyengana, kina, nikuna, te- a nsoni, munkondwa a zitu, n'kwa unkabu.
mbela, zungana, zyeta. Bandarra s.m'bembedi, m'vumvudi,
BaDlbaleio S. ntembela, nzungana, nzyeta, rn'bumbudi, n'zungani, n'kankati.
ndyengana, ndikunu, ndikuna. v.
Bandarrear bembela, bumbula, vumvula,
BaDlbalhao Adj. jig. atovoka, molo. zungana, kankata.
v.
BaDlbar katikisa, fwasuka, fwasa; yoya. Bandarrice S. mbembela, mvumvula,
v.
BaDlbear zeza, yoya, kuluka (nswalu). nzungana.
BaDlbo Adj. ayoya, alukatikisu, afwasuka. v.
Bandear soba, viluka, yaluka.
v.
BaDlboar tovoka, lebuka, leboka, zungana. Bandeira S. bandela, dimbu kya nsi.
BaDlboleamneto S. lutovoko, wolo, Bandeja S. longa dya yalalala, vuvilu kya
nzungana. matiti.
BaDlbolear v.
tovoka, lebuka, leboka, Bandido S. kimpumbulu, kingumba, lau.
zungana. s.
Bando buka, kamba, makanda.
BaDlboleio S. lutovoko, wolo, nzungana. Bandoleiro S. kimpumbulu, kingumba,
BaDlbu S. tutu dya nzadi, tete dya nzadi. mwivi.
BaDlbu.rrio S. nsambu, lau. s.
Bandolim ngoyo, ngoyi.
Banal Adj. akete, andwelo, aveva, akuluka, Bandulho S. fulukutu; S. pop. vumu.
alumbu ya wonso, ankulu, atwangu, ambi, Banga S. lulendo, n'za yo lulendo,
akondwa rn'funu, asakalala. luku-ndalalu.
s.
Banalidade kikete, ndwelo, mveva, mpe- Banha S. mazi, mafuta.
va, twangu, mbi, nkondwa a m'funu, v.
Banhar yowela, vwanga, zombesa, sya mu-
nsakidika. namaza.
Banaliza~o S. nkevesa, nkulula, luboloko, s.
Banho ngyobela, ngyowela, nyobela, nyowela,
nkondeswa a rn'funu, lusakidiku. yowolwelo; dar 0 banho: vuna, vuninina.
v.
Banalizar kevesa, kulula, bolola, kondeswa Banimento S. nkula, ngyinga, nkatula, mpa-
rn'funu, sakidika. vula, mvalula, tumbu, swekameno.
Banana S. tiba, konde, dinkondo; S. pop. di- Banir V. kula, yinga, katula, vavula, tumba.
nda, zowa, zengi. Banjo S. kokolo, nsambi.
Bananal S. mpatu a tiba, mpatu a makonde, Banqueiro S. n'lundi a nzimbu.
mpatu a mankondo. Banqueta S. fimeza, kameza, fikunda,
Bananice S. kidinda, kizowa. kakunda.
Banano S. n'ti, tete, tutu, m'vala, n'swangi. Banquete S.lambu, n'kinzi.
s.
Bananzola dinda, zowa. v.
Banquetear dya lambu, kemba.
s.
Banazola dinda, zowa. Banto S. bantu, wantu, antu.

79
Francisco Narciso Cobe

Bantologia S. zayi wa bantu, zayi wa wantu. Barateamento S. mbukulula, nkatulula, nta


Banza S. lumbu; S. pop. ngoyo. a ntalu, nkulula a ntalu, mpanga a ntalu
Banzado Adj. akatikati, abanzu-banzu, adi- abiza.
ngu-dingu, alukatikisu. v.
Baratear bukulula, katulula, ta ntalu, kulu-
Banzar v. saluka, sivika, yindalala, yindama. la ntalu, vanga malu abiza.
Banze S. mazu, myangu, ntantani, nkindu. Barateio S. mbukulula, nkatulula, nta amalu,
Banzear v. ninginisa, zyetesa, nikuna. nkulula amalu, mpanga a ntalu abiza.
Banzo S. mbalu; yela kwa ngindu (kwa baka- Barateza S. m'fiku, malu akete, malu abiza.
nga a bundu bafilwanga muna nsi za nda ne v.
Baratinar vuna, vuninina, vilakesa.
Balazile), nkenda zampwena. Barato Adj. am' fiku, antalu a kete, amalu a bi-
Baoba S. n'kondo;ftuto de baobd: n'sunga. za, n'sendo, n'lma.
Baobabe S. n'kondo. Baratro s. ngodya, bilungi, tombe.
BaptismalAdj. di tadidi luvubu, aluvubu. Barba s. nzevo; it barba: ntalani, ntalana;
Baptismo S. luvubu, mvuba, mvubwa, barba a barba: talana (vana lose); dar dgua
mboteka, mbotama. pela barba, ver-se it barba: kala mu mpasi za
Baptista S. m'vubi. mpwena, kala ye salu kya yingi; homem de
Baptisterio S. vubilu. barba rija: n'kwa nkabu; nas barbas de: vana
Baptizado S. luvubu. ndose a.
BaptizanteAdj. s. m'vubi. Barba-azul S. fig. yakala dya £\vilwa e kento
Baptizar v. yuba. n'kumbu mya yingi, nganda.
Baque S. zu dya lekwa ki sotokele, zu dya le- Barba~ S. pl. S. n'kwa nzevo za yingi.
kwa i totanene, nsotoka, sumbula. Barbafudo Adj. anzevo za yingi.
Baquear v. sotoka, nunguka, bwa, kolokosa, Barbado Adj. n'kwa nzevo, manzevo.
bwa mu sumbula. Barbalho S. nzevo za kete, nzevo za nkombo.
Baraba~ana s. n'kwa nzevo za yingi, Barbalhoste Adj. anzevo za sanga-sanga,
manzevo. awonga, akondwa lusadisu.
Bara?S. n'singa, fin'singa, kan'singa. Barbante S. ngonzi, balabanti.
Bara~o S. n'singa, fin'singa, kan'singa. v.
Barbar menwa nzevo, mena (myanzi mya
Barafunda S. mazu, myangu, ntantani, nsa- n'ti).
ngalakani, ntyakalakani, mvwanga. Barbaria S. vangu dya mbi, mbi, nkondwa a
v.
Barafustar kolama, tokama, saula, vana kiwumu, keza, saula, buka kya wantu ambi.
mputwilu za mbi, sya lulendo. Barbaridade s. vangu dya mbi, nkondwa a
Baralha S. mazu, myangu, ntantani, nsanga- kiwumu.
lakesa, mbundakesa, nkankalakesa. Barbarie s. nkadilu a muntu wa kondwa ki-
Baralhamento S. ntyakalakesa, mbwanga, wuntu,mbi.
mbwanganisa, mbwanganesa, mpilakesa, Barbaro Adj. nzenza, amundembi zaya,
mvilakesa, nsanga, nsangalakesa, mfwasa, amundembi sukuka, akondwa zitu, ako-
nzengalakana. ndwa nkenda, akondwa kiwuntu, ambi;
Baralhar v. tyakalakesa, mwanga, mwa- bdrbaro!Inter).: e sivi!, mpolakanuL
nganisa, mwanganesa, vilakesa, sanga, sa- Barbarolexia S. nsangalakesa a ndinga, mpo-
ngalakesa, mwesa nsoni, fusula nsoni, £\va- va ambi a ndinga akinzenza.
sa, zengalakana. Barbatana S. suka.
Barata S. mpese; S. fig. mbma an'kento; barata Barbear v. zenga nzevo, katula nzevo.
descascada: ndundu; barata tonta: muntu 0 Barbeiro Adj. s. mundembi toma zeka (kalu),
sivikidi, n'kwa wonga, n'zakami. mundembi toma zaya salu; n'katudi a nze-
Barataria S. nsobana, nsoba, nsobakesa. n'zengi a nzevo, n'tendi a nsuki.
YO,

80
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

Barbeito S. mbambi. Barreirar v. tunga lumbu.


Barbicha S. nzevo za kete, nzevo za nkombo. Barreiro n. Balelo.
Barbital (med.) S. balubitale. Barreiro S. n'toto a luma.
Barbiteso Adj. anzevo, abala, angolo, a Barrento Adj. anteke, amvindu.
n'zindaladi. Barreta S. mbindi.
Barbiturato (med.) S. balubitulatu. Barrete S. banda, mpu, sapu.
Barbudo Adj. n'kwa nzevo, manzevo. Barrica S. mpimpa, pipa, zenzo.
Barcada S. zitu kya n'lungu, lekwa yina muna Barricada S. n'kaku.
n'lungu. Barricar v. kakila.
Barco S. n'lungu, nzaza, bota. Barrifadela S. mbwanga a maza, nzombesa,
Barda S. yaka, lumbu, ulolo, mbidi. ndembeka.
Bardar v. tunga lumbu. Barriga S. vumu; barriga cia perna:
Bardino S. pop. m'bembedi, tn'vumvudi, kimfYangumbe; barriga de dgua: sulu.
m'bumbudi, n'zungani. Barrigada S. nyukuta, nyimita, vumu.
Barganhar v. kita, sumba, teka. BarrigudaAdj. pop. ayimita, avumu.
Bargantaria S. ungumba, ungyangya, lu- Barrigudo Adj. ampongo, n'kwa mpongo.
vunu, nsangu. Barriguista S. jig. n'kwa loko.
Bargante S. kimpumbulu, kingumba, Barril S. mpimpa, badilu, bayi.
ngyangya. s.
Barrito zu dya nzau, zu dya nzamba.
v.
Bargantear bembela, bumbula, vumvula, Barro S. nteke.
zungana, kankata. s.
Barroca luma, wulu, lubulu.
Barifonia S. ntatala a ndinga. Barros n. Baluzu.
Bario s. bali. Barros S. pi bwazabwaza.
s.
Barjoleta nkutu anima. Barroso Adj. anteke, abwaza-bwaza (vana lose,
Barjuleta S. nkutu anima. vanaluse).
Barometro S. balometa. Barroso n. Balozo.
Barra S. n'kambikwa, mbindi, senselo. Barrote S. bandu.
Barraca S. saba, nzo a n'lele, balaka. Barruntar v. katikisa, badika, yindulula,
Barracao S. saba, tamba. satulula.
Barracento Adj. anteke. Barrunto S. mbalu, ngindu, lukatikisu,
Barragem S. n'kaku, n'kama. mbanzikisa.
Barral S. luma. Barteadoiro S. yayilwa.
Barramento S. mebeka, nkaka, mbindika, Barteadouro s. yayilwa.
mbinda, mvunina, mfWasa. Barulhada s. mazu, mbwabwa, nkololo,
Barranca S. yenga, nkenge a yenga, ti, titi. nkindu.
s.
Barranco yenga, nkenge e yenga, m'vonzi. Barulhar v. vanga mazu, tumba mazu, tumba
Barrao S. ngulu akoko. myangu, sya nkololo, ta mbwabwa, nikuna
Barra-pesada S. muntu a zitu, muntu a vu- nkindu, tyakalakesa, bindakesa.
vu; dyambu dya mpasi, salu kya mpasi. Barulheira S. mazu, mbwabwa, nkololo,
Barraquim S. fisaba, kasaba, fitamba, nkindu.
katamba. Barulheiro Adj. amazu, amyangu, tn'vwanzi,
v.
Barrar tebeka, kaka, kakila, bindika, binda, nzonzi.
vunina, fWasa. BarulhentoAdj. amazu, amyangu, tn'vwanzi,
Barrasco S. ngulu akoko. nzonzi.
v.
Barregar tata, sika mbwabwa, ta mbwabwa. Barulho S. mazu, myangu, ntantani.
Barreira S. luma; S. jig. nkaku. Barulhoso Adj. amazu, amyangu, akambu,

81
Francisco Narciso Cobe

ansangu, .arnayidikita, n'kwa kumba, n'kwa do cheft: mvwala.


nsangu, n'kwa mayidikita. Bastar V.lunga, lungila, fwana, fwanisa.
Barusta S. nkoloma, ntokama, lutokamu, Bastardear v. soba, vilula, fwasa, wola, nuka,
nsaula, mpurwilu za mbi, lulendo. fwa.
Basal Adj. ansi, ayanda. Bastardo Adj. azumba, asangana, afwasuka; S.
Basbaearia s. kidinda, kiwwa, kizenga, ki- mwana azumba.
zengi, umparnvu, kitunze, umvwarnvwala, Basteeer v. fula, vana.
kilau. Bastimento s. mfula, mpana.
Basbaque Adj. dinda, wwa, zengi, n'kwa u- Basto Adj. avonga, an'kandu, atombe, alo-
mpa-mvu, tunze, lau. mboka, ayukuta.
Basbaqueira S. kidinda, kiwwa, kizenga, ki- Bastonada s. nzwabula.
zengi, umparnvu, kitunze, umvwarnvwala, Bastonario s. m'fidi.
kilau. Bastura S. mpongo, n'kandu.
Basbaquiee S. kidinda, kiwwa, kizenga, ki- Bata S. kinkutu kya larnbuka, batao
zengi, umparnvu, kitunze, umvwarnvwala, BatalhaS. ndwana, n'zingu; nwaninu.
kilau. Batalha~o s. jam. ntantani, lutantanu,
v.
Bascamar vuza nzevo (za ngani), vuza nse mpaka, ntala.
(za ngani), vuza nsuki (za ngani). Batalhador Adj. S. 'nwani, kesa.
Baseula s. balanza arnpwena. Batalhar v. nwana, syandarna, lombolola
Baseulamento S. nteka, ndanda a (fig.).
m'bindiku. BatariaS. mumbongolodi, bataliya.
BaseulanteAdj. arn'bindiku. Batata S. kwa, mbala; S. jam. n'suni arnpwe-
Baseulhadeira S. sesa. na,luvunu.
Baseulhadela S. nkomba; mpava, mfimpa. Batata-da-ilha S. kwa kya nguvu.
Baseulhador s. n'kombi, sesa; m'vavi, Bate s. loso; ntela, ntelela, mpyakana.
m'fimpi. Bate-eu s. ntupama.
v.
Baseulhar komba; vava, fimpa. Batedela s. ngwanda, nzuba, mbiba, ngwe-
Baseulheira S. sesa. ta, ntuta, ngwandana, ntutana, nzubana,
Baseulho S. sesa; mpava, lufimpu. mbibana, nwetana.
Baseulo s. m'bindiku. Batedoiro s. tadi dya sukulwila.
Base s. sina, n'kubilwa, lufulu, lubantiku, tu- Batedouro S. tadi dya sukulwila.
ku, vwandilu. Batedura S. ngwanda, nzuba, mbiba, ngweta.
v.
Basear kuba, kolesa, syarnisa, sikidisa. Bate-folha S. m'vangi a kelelwa, funinelo.
BaselgaAdj. pop. ampongo, n'kwa mpongo. BategaS. wanga (mvula).
Basicidade (quim.) S. kisina. Bateira S. n'lungu.
Basico Adj. an'kubilwa, asina, akisina. Bate! s. n'lungu.
Basilar Adj. n'kubilwa, asina, akisina, v.
Bater wanda, zuba, biba, bunda, weta; bater
am'funu. aporta: dodela, konkotela; bater as palmas:
BasqueAdj. zowa, zengi. bokela; bater palmas: sakidila, sika tyetye;
Bassula (ang.) S. nkonkalakesa (kulu), nka- bater 0 corafdo: dikita, yarnuka; bater os pes
mbika (kulu). no chdo: duda malu, kuba malu, bater a bo-
Bastalntelj. yarnbula! sya wowo!, va fweneL ta: fwa; ai e que bate 0 ponto!: i wau kikilu
BastanteAdj. fwana, yingi. wowo!; ele ndo bate bem da bola!: 0 yandi 0
Bastao Adj. an'kandu, arnpwena, atombe, zayi wa zyeta!.
alomboka; S. n'kawu, mpangu, n'ti a kumi- Bateria s. mubongolodi, batalya.
na, n'ti, tete (tutu), m'vala, n'swangi; bastdo Bate-sola S. giro sapatelo.

82
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Batida s. ngwanda, nzuba, mbiba, mbunda, Bebe-agua s. zowa, dinda, zengi.


ngweta; S. jig. mbazu, tumbu, ngika, nsima. Bebedanas S. 'nwe, n'kwa nkolwa.
Batido Adj. awandwa, azubwa, abibwa, Bebedeira S. nkolwa.
abundwa, awetwa, asundwa. Bebedice S. nkolwa.
Batimento S. ngwanda, nzuba, mbiba, Bebedo Adj. ankolwa, akolwa, an'kwa nko-
mbunda, ngweta, ngwandana, ntotana, lwa; S. n'kwa nkolwa, nkolwa, kolwa.
ntutana. Bebedoiro s. nwinu dya bulu.
Batina S. batao Bebedolas s. 'nwe, n'kwa nkolwa.
v.
Batocar samika. Bebedor Adj. s. 'nwe.
Batoque S. nwa, vundu; S. Jam. n'kwa n'tela Bebedouro s. nwinu dya bulu.
ankufi. Beber v. nwa, latula (bulu), pyata (bulu); dar
Batota S. vuna, luvunu. de beber: nwika; assinar e beber nao seJaz sem
v.
Batotar vuna, vuninina. ver: teka yindula kana se yandala.
v.
Batotear vuna, vuninina. Beberagem S. n'longo, maza rna funzuka.
Batoteiro Adj. s. m'vuninini. Beberar v. nwa, nwika.
Batotice S. mpuninina, mvuninina. Bebericar v. bimba, sumata, yeleka.
Batrado S. bataki, zundu, nswamba. Beberragem S. n'longo, maza mafunzuka.
Batraquio S. bataki, zundu, nswamba. Beberrao s. nduvu.
v.
Batucar sika ngoma. Beberraz S. nduvu.
Batueira (bras.) S. n'susulu. Beberrica~o s. mbimba, nsumata,
Batuera (bras.) S. n'susulu. ngyeleka.
Batuque S. ngoma; makinu. Beberricar v. sumata, bimba, yeleka.
BatutaAdj. afwana, angangu, aluka, n'sadi; S. Bebida S. lekwa kya nwa.
n'ti a vanina kuma. BebivelAdj. anwa.
Bau S. mpakasa. Beca s. bata andomba.
Ban S. nkela, nkele. Beco s. nzila andwelo, konko, fulu; beco sem
Baud S. baudu. saida: mpasi za mpwena.
Bazar (ang.) V. tina, taya, venga, tensuka, te- Bedelhar v. vakika mbindi.
ntuka, lundumuka, kwankumuka, lamvu- Bedelho S. mbindi, mwana an'swa.
ka, womboloka. BegeAdj. ase kya dino dya nzau; S. se kya dinu
BazOfia S. lusanu, lukundalalu. dyanzau.
Bazofiador Adj. S. n'kwa lusanu, n'kwa Bei~o S. babu, bobo, m'vilu, nkwenko,
lukundalalu. n'swiku, ndambu, mbambi, meno; andar de
v.
Bazofiar kusana, kukundidika, kusonga. beifo caido: zola kwa yingi; estar pelo beifo:
BazOfio Adj. alusanu, alukundalalu; S. n'kwa wla kwa yingi, [olama; !amber as beifos: ya-
lusanu, n'kwa lukundalalu. ngalala, venda babu; morder as beifos: kala
Be-a-baS. bede, lubantiku. ku makasi, £Wema, saula; trazer pelo beifo,
Beamo s. n'kwa nsambu, n'kwa kuvunina, trazerpreso pelo beifo: finama.
n'kwa kuvuna, n'kwa luvunu, ngyangya, Bei~oca S. babu kya mpwena, bobo kya
kimpuki. mpwena.
Beatice S. kuvunina, ungyangya, umpuki, Bei~ola S. babu kya mpwena, bobo kya
disu ku nsi a lukaya. mpwena.
Bebado Adj. ankolwa, akolwa, n'kwa nkolwa; Bei~orra S. babu kya mpwena, bobo kya
S. n'kwa nkolwa, nkolwa, kolwa. mpwena.
Bebe S. n'sedya, mwana an'swa, mwana akete. Bei~do Adj. ababu kya mpwena, abobo kya
Bebe S. n'sedya, mwana an'swa, mwana akete. mpwena.

83
Francisco Narciso Cobe

Beige Adj. ase kya dino dya nzau; S. se kya Beliscadura S. nzyongona.
dinu dya nzau. Beliscao S. nzyongona.
BeijadelaS. mfiba, fibu. Beliscar v. zyongona, batikina, kafinina.
Beija-Hor S. nsonge Belisco S. nzyongona.
beijar v. fiba. Beliz Adj. angangu, andwenga, aluka, azolwa;
Beijo S. mfiba, fibu. S. n'kwa ngangu, n'kwa nduka, n'wlwa.
Beijocar V. fiba. Belo Adj. atoma, awete, amote.
Beijo-de-judas S. ngyekola, ngyekula. Beltrano S. nengandi.
Beira S. ndambu, konko, kumu; it beira de: Beltrao s. nengandi.
vana ndambu a; beira dum abismo: kota mu Beluino Adj. akibulu, abulu, abubu, atombe,
sumbula, ntangwa a sumbula. amundembi sanswa.
Beirada S. kumu, ndambu, mbambi, zunga. Bem S. wete, mbote, mbongo, kimvwama,
Beirado S. nsuka, mbambi, ndambu. rn'funu; Adv. yingi, ludi, kikilu; bens ria ter-
Beira-mar S. kumu dya rn'bu. ra: mawete rna nza; bens espirituais: mawete
Beirao n. Belau. mamwanda.
Beirar v. zunga, zyeta, bembela; finama, Bem-afortunado Adj. n'kwa lau, n'kwa
lwaka. nsambu.
Bejoega S. suwa, sowa, subula. Bem-amadoAdj. n'wlwa.
BejogaS. suwa, sowa, subula. Bem-andanteAdj. n'kwa lau, n'kwa nsambu.
BeIAdj. atoma, awete, amote. Bem-aventurado Adj. nkwa nsambu.
Bela S. 'mote. Bem-aventuran~aS. nsambu, kyese, yangi.
Beladona (med) S. beladona. Bem-avindo Adj. angwawani, azola, azolana.
Belarmino S. wwa, dinda. Bem-criado Adj. atoma sanswa.
Belatrice S. 'nwani (n'kento), kesa (n'kento). Bem-dito Adj. asaniswa, asanisinwa, n'kwa
Belatriz S. 'nwani (n'kento), kesa (n'kento). lau, n'kwa nsambu.
Beldade S. 'mote (pl. 'myote). Bem-dizer v. sanisa, sanisina, sana, kunelldi-
Beldar v. wulumuna, lombolola, zokosa. ka, yimbidila, kembela.
Beldroega s. bowa. Bem-educado Adj. atoma sanswa.
Beldroegas S. pl. pop. dinda, wwa, zengi. Bem-estar S. luvuvamu.
Beleza s. wete, mote. Bem-fadado Adj. n'kwa lau, n'kwa nsambu.
Belfas s. pl mabunell. Bem-fazejo Adj. rn'vangi a wete, n'kwa nke-
Belfo Adj. avonga babu kya yanda. nda, rn'vangi a mbote.
Belfudo Adj. ababu kya mpwena, abobo kya Bem-hajaS. matondo.
mpwena. Bem-ouvidoAdj. n'lemvoki, n'we.
Belgica n. Belezi; belga: musi Belezi. Ben~ao s. nsambu.
Beliche S. mfulu za tensakeswa, fisuku. Bendi~o S. nsambu.
BelicistaAdj. s. n'well a vita. Bendito Adj. n'kwa nsambu, asambulwa.
Belico Adj. avita, arn'vengo. BendizenteAdj. n'sanisi, n'tondi.
Belicoso Adj. n'zodi a vita, 'nwani a vita, kesa. Bendizer v. sanisa, tonda, sambula.
BelidaS. n'tezi (munadisu). Beneficiador Adj. s. rn'vangi a mawete,
Beligerencia S. ndwana a vita. n'kwa mawete.
BeligerenteAdj. 'nwani a vita. Beneficiar v. vanga wete, sadisa.
BelisarioAdj. an'zilu, antantu, amunkondwa, Beneficiencia S. vangu dya wete.
nsukami. BeneficienteAdj. rn'vangi a mawote, rn'vangi
Belisca s. kinzyongo. a mawete, n'kwa mawote, n'kwa mawete.
Beliscadela s. nzyongona. Beneficio S. wete, lusadisu.

84
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Benefico Adj. ambote, ankenda yo walakazi. Besta S. bulu, mundembi sanswa; besta-ftira:
Benegnidade S. mbote, nkenda yo walakazi. bulu kya mbi, muntu ambi.
Benemerito S. m'vangi a mawete. Bestearia S. kibulu, kizowa, kidinda.
Beneplacito S. ntambulwila, nkwikanisa, Besteira s. levo, safu, kidinda, kizowa, kize-
nkwikanesa, ntonda, luve, n'swa. nga, kizengi, umpamvu, kitunze, umvwa-
BenevoIencia S. walakazi, wete, nkenda, mvwala, kilau.
n'lemvo. s.
Bestiaga fig. zowa, dinda, tunze, mpavu.
Benevolo Adj. n'kwa walakazi, n'kwa nkenda. Bestial Adj. akibulu, akidinda, akizowa, aki-
Benfazejo Adj. m'vangi a mbote, n'kwa nke- zenga, akizengi, akitunze.
nda, n'kwa ngemba, am'funu. Bestialidade S. kibulu, kidinda, kizowa,
Benfazejo Adj. m'vangi a wete, n'kwa nkenda, kizenga, kizengi, kitunze.
m'vangi a mbote. Bestializar v. kitula kibulu, kitula muntu
Benfeitor S. m'vangi a mawete, n'sadisi. ambi, kitula kizowa; bestializar-se: kituka
Bengala S. n'kawu, mvwala, mpangu. kibulu, kituka muntu ambi, zengumuka,
Benigno Adj. akondwa mbi, n'kwa nkenda yo zengomoka.
walakazi, alembama. s.
Bestice levo, safu, kidinda, kizowa, kize-
Benim n. Benine. nga, kizengi, umpamvu, kitunze, umvwa-
Benquisto Adj. azolwa kwa awonso. mvwala, kilau.
Bens S. pllekwa, mawete. Bestidade S. kibulu, kidinda, kizowa, kize-
Bento Adj. asambulwa, avelela. nga, kizengi, kitunze.
Benzer v. sambula, sakumuna; ser benzido: Bestificar v. kitula kibulu, kitula muntu a-
sambulwa. mbi, kitula kizowa; bestificar-se: kituka ki-
Benzidina S. benzidina. bulu, kituka muntu ambi, kituka kizowa.
Berbigao S. kyasa. Besuntar v. kusa mazi mayingi, kusa mvindu.
Ber~ S. mpila a nkove. Bemo S. betanu.
Bers:o s. mfulu a zunga, sansilwa; nascer em Betar v. vanga n'sinda, sya n'sinda, vanga nzi-
berro de ouro: wurwa kwa mvwama. la-nzila, sya nzila-nzila, vanga n'zididi, sya
Beringela s. mbolongwa. n'zididi, fwaninika.
Bernarda S. Jam. ndikuka, nyangama, ma- Betatrao S. betanu.
dikita, zaka-zaka. Betatron S. betanu.
Bernardo Adj. fig. akidinda yo m'biki. s.
Betesga nzila ambatakani, nzila abatakana,
Bernardo n. Belenadu, Bele; D. Bernardo: nzila andwelo.
Ndombele. Betonar v. sya betanu.
Berra S. zu dya nkayi; andar na berra: yaya, Betrano S. nengandi.
tunda. Betumar v. sya bitume.
Berra~o S. dilu, nkololoka, kololoka, kazu, Betume S. birume.
tatu. Bexiga S. nzyenena, kinzyenena, nkutu a ma-
Berrador Adj. s. n'didi, n'koloki, m'boki, za, nkutu a masuba.
n'kazi, n'tati. Bexigar v. giro seva, sokolola, sokela, tumba.
Berrao S. ngu/u. Bexigas S. pl sika, fu.
Berrar v. kololoka, boka, kaza, tata, Bexigoso Adj. asika.
bokomoka. Bexigueiro Adj. n'zodi a nsaka, n'zodi a
Berraria S. dilu, nkololoka, kololoka, kazu, n'kembo.
tatu. Bexiguento Adj. asika.
Berreiro S. nkololoka, dilu. Bezerra S. ngombe ankento.
Berro S. mboka, mbokomoka, kazu, tatu, dilu. Bezerro S. mwana ngombe akoko.

85
Francisco Narciso Cobe

BezoanteAtij. ameki. Bicho-de-pe s. mumvidi.


Bezoar v. meka. Bichoso Atij. n'kwa mimvidi.
Biangular Atij. akonko yole. Bicideta S. mvelo.
BianualAtij. akonso m'vu myole. BidpiteAdj. an'm myole; S. bisepu.
Bibe s. ventadi a mwana. Bico S. zozo, 'nwa, nsuka, n'tu.
Biberao S. mbwata a kimvumina. Bicudez s. nzyonzyomoka, nzonzomoka,
Biblia s. N'kanda a Nzambi. nsongoka, mpasi, mpimpita.
Bibliaco Atij. di tadidi n'kanda, an'kanda. Bicudo Adj. azonzomoka, azyonzyomoka,
Bibliatrica s. bibilyatika, umbangu wa va- asongoka;fig. abala, ampasi, ampimpita.
ngulula yo kubika n'kanda. Bide s. longa dya sukulwila kikento, longa dya
s.
Biblicista bibilitika, n'zayi a mambu rna ta- kikento.
didi N'kanda a Nzambi. BifacialAtij. andose zole, andambu zole.
Biblico Adj. eli tadidi N'kanda a Nzambi. Bifada S. jam. n'suni mya mbizi akangwa; S.
Bibliodepta S. mwivi a n'kanda. pop. mufu.
Bibli6fi1o S. n'kutiki a n'kanda, n'zodi a Bifalhada S. n'suni mya ~bizi akangwa.
n'kanda. v.
Bifar wombolola, yiya, zenga.
s.
Bibliomania nkutika a n'kanda. Bife S. mbizi a ngombe ayokwa, bifi.
s.
Bibliopola n'teki a n'kanda. Bifido Adj. alwamvu, ampwasi.
Biblioteca s. ulolo wa n'kanda (mya tanga), Bifurca~o S. mpambu, mpambula, mpa-
nzo a lundila n'kanda, bibilyoteka, vivu. mbuka, nkayana, nkayanesa, nkayanisa.
Biblista s. n'zayi a mambu rna tadieli 0 v.
Bifurcar vambula, vambuka, kayana, kaya-
N'kanda a Nzambi. nesa, kayanisa.
BibuloAtij. poet. 'nwe, anwe. Bigamia s. longo Iwa akazi wole, nsompa a
Bica s. n'kelo, nto, sima. kentoyole.
Bicada S. ndoda, ndilu. v.
Bigamizar sompa kento yole, sompa aka-
Bicanca S. pop. n'zunu ampwena wa songoka. ziwole.
BicancraAdj. an'zunu ampwena. Bigamo Adj. asompa akazi wole.
Bicancudo Atij. an'zunu ampwena. Bigode S. nkyengye; passar um bigode: baza,
Bicao S. n'kwa nsangu, n'teki a nsangu, tumba, yika, sima.
n'samuni a nsangu, m'vingi. v.
Bigodear fig. vunina, veza, seva.
Bicar V. boba, doda, zoza, dokona, dokono- Bigoma S. nzundu.
na, dongona, nona, vela, zotona, zonzona, BilateralAdj. andambu zole, an'wole.
kongona. s.
Bilbode ntungyana, ntyakalakani, nzenga-
Biceps s. bisepu. lakani, mvwanga.
Bicha s. muntudya, n'longa. Bile s. mbilubisu.
v.
Bichanar fWetelela. Bilha S. n'lingi, m'vungu.
Bichanice s. nsokela, kumbu, nsangu, Bilharzia (med) S. bilazi.
nsungula. Bilharziase (med) S. bilazyoze, mpila a
Bichano S. jam. mwana a mbumba, mwana nyoka a moyo muna n'dya.
misi. Bilharziose (med) S. bilazyoze.
Bichinha-gata s. mbimbakana, ndeba, Bilhestres s.
pop. nzimbu, kuta, m'pata,
ndemvola, ndemvula. mbongo.
Bicho S. rna kya moyo, m'bi, n'zayi, n'kwa Bilhete s. fin'kanda-kanda, kan'kanda-kanda,
ngangu, nanzi, mvya; matar bieho: vonda tikiti, tiki.
nyoka, dya mene-mene, dya matabisu. Bilhostre s. depree. nzenza, 'nwanisi,
Bicho-da-sedaS. kimpyatu. n'kutumuni; S. kingumba, kimpumbulu, lau.

86
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Biliar Adj. ambilubisu. ngyangya.


Biliario Adj. ambulubisu. Birra S. mala, nkwamanana, nkwamininina,
Bilingue Adj. m'vovi a ndinga zole, andinga nkabu, nzunzu.
zole, asonama muna ndinga zole, ampova Birrar v. tantamena, kwamanana, kwaminina,
zole. kabuka.
Biliosidade S. lwenya. BisAdv. n'kumbu myole, dyaka.
Bilioso Adj. ambilubisu; Adj. jig. n'kwa Bisa s. mfika, lukuba, nkata.
makasi. Bisalho S. fisalu, kasalu.
Bills S. mbilubisu. Bisao s. ngombe a futa.
Biliteral Adj. asono yole. Bisar v. vovolola, kumbulula, landulula, vu-
Billtero Adj. asono yole. tukila, vangulula.
Bilontra S. kimpumbulu, m'vuni, n'kwa lu- Bisav6 s. nengwa ambuta.
vunu, kingumba, lau. Bisavo s. tata ambuta.
Bilontragem S. umpumbulu, luvunu, Bisbilhar v. wuninina.
kingumba, kilau. Bisbilhotar v. soka, sokela.
s.
Biltragem umpumbulu, kingumba, kilau. Bisbilhoteiro S. n'kwa nsangu, n'teki a nsa-
Biltre S. kingumba, kimpumbulu, lau. ngu, n'samuni a nsangu.
Bimano Adj. amoko mole. Bisbilhotice S. nsoka a mambu, nsokela a
Bimbada (bras.) S. ngyambila, mfukila. mambu.
Bimensal Adj. akonso ngonde zole. Bisb6rria s. m'vuni, n'sokedi, n'kwa viluvilu;
BimestralAdj. angonde zole. kingumba, kimpumbulu, lau.
BimestreAdj. angonde zole. Bisca S. jig. nsokela, luvezo, n'kwa fu kya mbi,
Bimotor Adj. s. amomolo zole; S. momolo mumuambi.
zole. Biscalheira S. n'koka.
s.
Binda nkalu. Biscate S. fisalu, kasalu, n'kudemi.
Binga S. mpika. Biscato S. madya rna wana a nuni.
Binoculado Adj. ameso mole. Biscatos S. pl. tini, mwingilu, n'suvilwa,
Bin6culo S. vokolo, 'mweno. ndambu.
Bin6mico Adj. abinome, ankumbu zole. Biscoitar V.baka, lenda.
Bin6mio S. binome, nkumbu zole. Biscoito s. mbolo, bisikiti.
Bioco S. jig. ungyangya. Bisel S. nsamfuzyoka.
Biografia S. luzingu lwa mumu, byogalafi. Biselamento S. nsamfuzyola, nsamfuzyoka.
Biologia S. byolozi, zayi wa yima ya moyo. Biselar v. samfuzyola, samfuzyoka.
Bioma S. yima ya moyo ya zunga kimosi. Biselho S. n'singa a nsampatu.
Biombo S. nkaya, kubu. Bisneto S. mwana, mwana a n'tekolo, mwana
s.
Biopsia byopisi, nzenga. a n'tekulu.
Biose S. nzinga, zingu. Bisonho Adj. akondwa umbangu, akondwa
Biparti~o S. ndambu zole. ngangu, n'yantiki, n'yatiki, awonga, molo,
Bipartir v. bula tayi, vambula. kimpumbulu, akondwa nsoni.
Bipartir v. kaya va kati, kaya vana kati. Bispar v. banza, banzikisa, kengelela, ziyidila,
BipatenteAdj. ayzuwuka ndambu zole. tona,mona.
BipedeAdj. amalu mole. Bispar-se v. womboloka, kengelela, ziyidila,
BiplumeAdj. amave mole. tona, mona, tona, mona.
Bipolar v. andambu zole. Bissemanal Adj. ankenge zole ye nsona zole,
Bipolo S. bipole, ndambu zole. akonso tumingu tole.
Birbante S. kingumba, kimpumbulu, lau, Bissexual Adj. akikemo mu yakala, n'kento

87
Francisco Narciso Cobe

muyakala. ntyanguna, luvezo.


Bissexualidade S. kikento mu yakala. Blasfemador Adj. s. n'levodi, n'levudi,
Bisturi S. bituli, mbele (a siluzi). n'tyanguni, m'venzi.
BitS. bite. Blasfemar V.levola, levula, tyanguna, veza.
Bitacaia (ang.) S. mumvidi. Blasfematorio Adj. alevo, aluvezo, atyangu.
Bicicula S. pop. n'zunu; pop. levar nas bitdcu- Blasfemia S.levo, luvezo, tyangu.
las: bundwa, sovolwa. Blasfemia S. levo, luvezo, tyangu.
Bitola S. tezo, fwaniswa, tini. BlasfemoAdj. s. n'levodi, n'levudi, n'tyanguni,
Bitolado Adj. abatakana, zowa. tn'vezi.
Bitolar v. teza, fimpa, badika, fwananesa, fwa- Blasonador Adj. s. n'kwa lusanu, n'kwa
nanisa, tezakesa. lukundalalu.
Biviario Adj. akumu. Blasonar v. sana, sanisa, tundidika, kundidi-
Bivio s. mpambu. ka, kundalala; blasonar-se: kukundidika, ku-
Bizarrear V. vumisa, kusana, kusanisina, sana, kusanisa, kusanisina, tundalala.
kundala. Blatera~ao S. nwalumuna, mfolokosa,
Bizarria S. lulendo, nkumbi, n'za, n'za yo lu- tn'folokoso.
lendo, lukundalalu. Blaterar v. walumuna, folokosa.
Bizarrice s. lulendo, nkumbi, n'za, n'za yo lu- Blenorragia (med) S. mbamba, kantamento.
lendo, lukundalalu. Blenorreia (med) S. mpayika.
Bizarro Adj. n'kwa nkumbi, n'kwa lulendo, Blindado Adj. afukwa ye tadi, afukilwa ye ta-
n'kwa n'za, n'kwa lulendo. di; S. kalu dya tadi.
Black out S. tombe, vilakanwa, mpilakanwa, Blindagem S. taninwa.
mpilakana. Blindar v. fuka ye tadi, fukila ye tadi.
Blandicia s. mfiba, mbimbakana, ndeba, BloquanteAdj. n'kaki, n'kakidi.
ndemvola, ndemvula, lengo, nseva, luvezo, Bloqueador Adj. s. n'kaki, n'kakidi.
nsakidika, lusakidiku, mpukumuna, luvu- Bloquear v. kaka, kakila.
kumunu, nyangidika. Bloqueio S. nkakila, nkakama, nzinguluka,
Blandiciar v. sokolola, lengola, lengula, ko- nzyeta, nzunga, n'kaku a nzila.
nda, wondelela, lemvola, lemvula. Blusa S. kinkutu, mbinza.
Blandicio s. mfiba, mbimbakana, ndeba, BoaAdj. ambote, amote; boa-noite!: se mbazi!,
ndemvola, ndemvula, lengo, nseva, luvezo, fuku wambote!, leka kya mbote!; boa-Nova
nsakidika, lusakidiku, mpukumuna, luvu- (Novo Testamento): LuwawanulwaMpa; boa
kumunu, nyangidika. pessoa: muntu ambote; boa tarde!: 0 nangini
Blandiloquo Adj. andinga a mbote, andinga e?; boa viagem!: wenda kya mbote!, nda
alembama. kya mbote!; boas noticias: n'samu ambote,
Blandimento s. mfiba, mbimbakana, nde- nsangu zambote; as boas: ye ngemba.
ba, ndemvola, ndemvula, lengo, nseva, lu- Boa s. mboma.
vezo, nsakidika, lusakidiku, mpukumuna, Boa-fe s. ziku, ludi, kyeleka; it boa-ft: muna
luvukumunu, nyangidika. ludi, muna ziku, muna kyeleka.
Blandina s. sazu, nzaki, n'swalu. Boatar v. samuna, samwina, zingula, kumba.
Blandinas s. pL ntyanguna, tyangu, mpu- Boateiro Adj. s. n'teki a nsangu.
kumuna, luvukumunu, nsoka, nsokela, Boato s. nsangu, n'samu, kumbu.
mbwisa, ntungyana, ntyakalakani, nzenga- Boava (bras.) Adj. s. nzenza (ne mputuki).
lakani, mvwanga, luvunu, n'tambu, nekwa, Boa-vai-elaS. vundu, yolo, luvuvamu.
lutonto. Bobagem S. uzowa, kizowa, udinda, kidinda,
Blasfem3fao s. ndevola, ndevula, uzenga, kinzenga, unzengi, kizengi, utunze,

88
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

vwengele, urnpavu. BochaS. vumukyampwena.


Bobalhao S. zowa, dinda, zengi. Bochaca S. vizi, kwanza, fulu-fulu.
Bobice S. uzowa, kizowa, udinda, kidinda, u- Bochecha S. bundi, m'banku.
zenga, kinzenga, unzengi, kizengi, utunze, Bochechada S. mbata.
vwengele, umpavu. Bochechao S. mbata.
BobinaS. mpola, bobina. Bochechar v. sukumuna 'nwa.
Bobinagem S. nzinga a n'singa, nzinga a Bochecho S. nsukumuna.
luvusu. Bochechudo Adj. amabundi rna butalala.
v.
Bobinar zinga n'singa, zinga luvusu. BochomalAdj. atiya, ayanduka.
Bobo (bras.) S. nkasa ye kwa kya nguvu, ma- Bochomo S. mpevelo atiya.
dezo ye kwa kya nguvu. Bochomoso Adj. atiya, ayanduka.
Bobo [6] Adj. azowa, adinda, azenga, zenga, Bocio (med) S. vimba (/aka), siturna.
azeza, atunze; S. zowa, dinda, zenga, zeza, BocudoAdj. a'nwaa mpena.
tunze, n'sevesi, n'yangidiki. Boda S. n'kinzi, lambu.
Boboleteio S. mbumbula, nzungana, nka- Bodalha S. mwana a ngulu ankento.
ngala, lukangalu, ndimuka. Bodalhao S. muntu amvindu, ngulu.
Boca S. 'nwa, vundu, mwelo, wulu; bocas do Bodalhice S. mvindu, safu.
mundo: kurnbu, levo, mfinga, nguzi; nsu- Bodalho S. mwana a ngulu ekoko.
ngula, n'sibu; jicar de boca aberta: voleleka 0 Bode S. vaka kya nkombo; S. jig. m'bi; (bras.)
'nwa, sivika; provisoes de boca: madya; ter boa S. n'latu.
boca: zola dya kwa yingi. Bodega S. nzo a malavu, lundilu, madya rna
Bo~ S. ngozi, n'singa. mfisi ampombolo, madya mambi.
Bocaf3. S. 'nwa ampwena. Bodegao S. n'teki a malavu, n'teki a madya rna
Bocadinho S. fintangwa, kantangwa; um bo- mfisi ampombolo, muntu amvindu, ngulu,
cadinho de: findambu fya, ka ntangwa ka. n'safu.
Bocado S. tini, ndambu, vese, buki, n'kadu, Bodego S. n'teki a malavu, n'teki a madya rna
nsululu. mfisi ampombolo, ngulu, n'safu.
Bocagem S. ngemi, safu. Bodegueiro S. n'teki a malavu, n'teki a madya
Bo~ Adj. azowa, adinda; (bras.) S. m'bundu rna mfisi aampombolo.
ampa, m'bundu wa tukidi kuna Afilika (ka Bodeguice S. mvindu, safu.
lendele vova mputu ko). v.
Bodejar meka, kukuma, kokoma, lokosa.
Bocal S. nwa, vundu, kulu kwa m'bati. Bodelha S. titi ya m'bu.
Bocanhar v. yakila, yakila mu nwa, kavuna, Bodelho S. titi ya m'bu.
mina, lunza, kanza, tatika. BodicoAdj. di tadidi nkombo, ankombo.
BocanteAdj. ayalala 0 'nwa. Bodo S. lusadisu lwa madya, lusadisu lwa
Bocar v. mina, yakila, yakila mu 'nwa, kavuna, rn'vwatu.
mina, lunza, kanza, tatika. Bodum S. n'kuvu, nsudi.
Bo~ V. yakila, yakila mu 'nwa, kavuna, mina, Boemia s. ndutakeso, mfWasa a nzimbu,
lunza, kanza, tatika. mfWasa a lekwa, mbendomoka,
Bocarela S. n'wulurnuni, n'lombolodi; mazu, mbendumuka, mvukula, mpukula,
nkindu. nsakana, nyangalala, mbwanganisa,
Bocarra S. 'nwa ampwena, 'nwa avolalala. mbwanganesa, mbwangalakesa, ntyakanisa,
Bocaxim S. n'kuba. ntyakanesa, mbaninu, mbangula, mbula.
Bocejar v. ta mwaya. Bofar V.byokwa, vembazunu, kusana.
Bocejo S. mwaya. Bofe Adv. muna ludi, muna ziku, muna
Boceta: S. finkela, kankela. kyeleka.

89
Francisco Narciso Cobe

Bofes S. pL pop. lufulu, kimoyo; S. jig. kadilu, mfundi.


fu, m'baku. Bola s. somba, bola; bola de sabiio: fulu-fulu
Bofetada S. nkome, nkomi, mbata; S. jig. le- dya zabau (nzabau, sabau, sabuni).
yo, nguzi, tingu, tyangu, luvezo. Bolacha s. mbolo a nswikidi; S. Jam. mbata.
Bofetio S. mbata ampwena. Bolachada S. Jam. mbata.
v.
Bofetear wanda nkomi, wanda nkome, Bolandas s. pl. S. sazu, nzaki, n'swalu.
wanda mbata. v.
Bolar ta somba, bula somba; (bras.) V. baka-
B6fi.a S. giro kulusi, kipulusi, pulusi. mwa kwa mpeve.
Boi S. ngombe ekoko. Bolas s. pL zowa, dinda, zengi, tunze.
B6ia S. tembela, ntembela, madya; niio ver Bolbo s. ndambu ayalumuka, bundu yamu
Mia: lembi tona, lembi mona, lembi wa. nsi a n'toto, bundu ya nsi a n'toto.
Boiada S. buka kya ngombe, kambi dya Bolboso Adj. andambu ayalumuka, abundu
ngombe. yamu nsi a n'toto, abundu ya nsi a n'toto.
Boiama S. buka kya ngombe, kambi dya Bol~da S. nduka, luka.
ngombe. v.
Bol~ veta, takula, luka.
Boiante Adj. alalama, atembela, akukula, Boleado Adj. avinzumuka, azyetumuka,
avevela, n'katikisi, n'kwa lukatikisu. azyetomoka.
Boiao S. kinzu. Boleamento S. mvinzumuna, nzyetumuna,
v.
Boiar lalama, tembela, kukula; V. jig. ka- nzyetomona; S. jig. lusikidisu, nsingika,
tikisa, dyenganwa n'tima, kala manti-manti, ntomesa, nzikula.
fwa kati-kati. v.
Bolear vinzumuna, zyetomona, zyetumu-
Boi~ S. nyoka ye nzenga a n'ti. na; V. jig. sikidisa, singika, tomesa, toma
Boi~ V. yoka yo zenga n'ti (muna mjinda). sikidisa, zikula.
Boicotagem S. tumbu, mpenga, mvenga, Boleia S. nzangula, mvumbula, mvunduna,
nkakila, ntina. ndata ampavala; dar boleia: nata mpavala,
v.
Boicotar tumba, venga, kakila, tina. sadisa.
Boicote S. tumbu, mpenga, mvenga, nkakila, Boleio s. mvinzumuna, nzyetumuna, nzye-
ntina. tomona; lusikidisu, nsingika, ntomesa,
Boiuno Adj. di tadidi ngombe, angombe. nzikula.
Boiz S. n'tambu a nuni. v.
Boletar songa lombo, tambula nzenza.
Bojador Adj. akundalala, azyetomoka, azye- Boletim S. nsangu za sonama, luzayisu, mpila
tumuka; S. n'kundidiki, n'zyetumuni, a vangila, mpurwilu za mambu rna sonama,
n'zyetomoni. nkudikilu a mamambu rna sonama.
Bojadura S. mvimbila, m'vimbu. Boleu S. mbwa, nsotoka, munkanda.
Bojan~S. vizi, kwanza, fulu-fulu. Bolha S. vizi, kwanza, fulu-fulu.
BojanteAdj. avumu, akundalala, aumbangu. v.
Bolhar vanga vizi, vanga kwanza, vanga fu-
v.
Bojar zyetumuna, zyetomona, vinzumuna, lu-fulu, yila.
vimbisa, tutidika, kundalala. Bolhelho S. mvindu a moko; mbolo a
Bojarda s. luvunu, rwangu, lufunzuku, levo, nswikidi.
safu. Bolhoso Adj. amavizi, amakwanza.
BojegaS. vizi, kwanza, fulu-fulu. Bolo S. bala, mbolo, mbalama.
Bojo S. vumu, nkundalala, umbangu, ndambu Bol6nio Adj. s. dinda, zowa, zengi, n'kwa u-
a m'funu, ngolo, ndenda, ndendelo; ele tem mpamvu, tunze, lau.
bojopara isso: 0 yandi 0 lenda dyo vanga. Bolor S. mbumbu.
Bojudo Adj. avumu kya mpwena. Bolorecer V.bubula.
Bola s. mbolo a masa; bola deJunge ou depiriio: Bolorencia S. mbubula.

90
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I

BolorentoAtij. abubula. Bons-dias S. pl. mavimpi (rna mene-mene).


Bolsa S. nkutu, kimpakala, dila; bolsa de es- Bonus S. rn'fitu, rn'furu, n'sendo.
tudo: nzimbu za n'longoki, lusadisu Iwa Bonzo (bras.) S. ngyangya.
n'longoki. BoqueadaS. mwaya.
Bolsada S. nkutu azala. Boquear v. vova, samuna, fwerelela, fundidi-
Bolso S. nkutu, posi, boloso. la, sukumuna nwa, kwinta, fwinta, burna.
BomAtij. ambore. Boquejadura S. mpova, nsamuna, mfwe-
Bomba S. rn'vumba, volelwa kya maza. relela, mfundidila, nsukumuna a 'nwa.
Bombarda S. n'renda, bomba. Boquejamento S. mpova, nsamuna, mfwe-
Bombardear v. yemba bomba, ruba bomba, relela, mfundidila, nwuninina, nyidima,
vinza, vinzumuna, soroka (mu lujimpu). nsukumuna a 'nwa.
Bombear v. yemba bomba, tuba bomba, Boquejar v. vova, samuna, fwerelela, fundidi-
vinza, vinzumuna, soroka (mu lujimpu). la, sukumuna 'nwa.
Bombicar (ang.) v. vanga fisalu, vanga kasalu. Boquejo S. mpova, nsamuna, mfwerelela,
Bombo (ang.) S. makeso, bala, n'rondo. mfundidila, nsukumuna a 'nwa.
Bombo S. ngoma. Boquiaberto Atij. avolalala 'nw-a, inwa a
Bombo seco S. bala, n'rondo, keso. volala, azowa, adinda, n'siviki.
Bom-dia S. mavimpi (rna mene-mene); bom- Boquilha S. kinzu kya mfumu.
dial: 0 lele e?, 0 sikamane e?, 0 nangini e? Boquirroto Atij. n'kwa nsangu.
Bom-grado S. rondo. Boquisseco Atij. aburama, adingalala.
Bom-mo~o S. ngyangya. Borboleta S. lumbemba-mbemba,
Bom-nome S. ntunda, zitu, luzitu. lube-mba-bemba.
Bom-senso S. zayi, ntona. Borboleteador Atij. rn'bumbudi, rn'be-
Bom-seras S. n'kwa luvuvamu, n'lembami. mbedi, n'zungani, n'kangadi.
Bom-tom S. lembama, ziru. Borboleteante Atij. rn'bumbudi, rn'be-
Bonachao Atij. s. n'kwa ngemba, n'kwa nke- mbedi, n'zungani, n'kangadi.
nda, n'kwa walakazi, n'kwa n'lemvo. Borboletear v. vumvula, bumbula, zungana,
Bonacheiro Atij. s. n'kwa ngemba, n'kwa kangala, dimuka.
nkenda, n'kwa walakazi, n'kwa n'lemvo. Borboloto S. nduka.
Bonacho Atij. s. n'kwa ngemba, n'kwa nke- Borborigmo S. n'kumbu a vumu.
nda, n'kwa walakazi, n'kwa n'lemvo. Borborismo S. n'kumbu a vumu.
Bonan~ S. ndembama a rn'bu, lulembamu Borbomo S. mvwasumuka, nkuka, ngungula.
Iwa rn'bu, luvuvamu, kukolela. Borbotar v. mena, savuka, vwasumuka,
Bonan~ V.lembeka, vuvika. zyozya.
Bondade S. mbore, were, ngemba, nkenda, Borboto S. ntombo, duku, nsanga, nsonge.
walakazi, n'lemvo. Borbulha S. bwaza-bwaza, n'savu, n'savukila,
Bondoso Atij. ambore-mbore, awere, ange- ntombo.
mba, awalakazi. Borbulhar v. vayikwa bwaza-bwaza, savuka,
Bone S. bone, mpu. mena, walumuka.
Boneca S. mwana a sisa, reke. Borbulhento Atij. abwaza-bwaza, asavuka.
Boneco S. mwana a sisa (kyayakala), reke, sisa. Borcar v. bukika, sekola, sekula, tyaka; luka.
Bonifica~o S. n'sendo, n'swa, lau, dyenga. Borco S. Loc. adv. de borco: a mambukama, a
Bonificar v. senda, vanga were, sadisa, vye- mbukama; cair de borco: bukama; virar de
ngesa, romesa, vangulula. borco: bukama; virar de borco (uma vasilha):
Boniteza S. 'wore. bukika.
Bonito Atij. 'more. Borda S. simu, kumu, ndambu, nkwenko;

91
Francisco Narciso Cobe

borda dafloresta: n'teto a mfinda. Borr~ v. fukumuka (wunge).


Borda-d'ligna s. kumu, simu. Borraceiro s. wunge.
Bordada S. simu, kumu, ndambu, nkwenko, Borracha s. n'kweza.
nkunkula, nkuba, ntunga, mpyengesa. Borracheira s. nkolwa, mfolokosa, mbi,
Bordado Adj. avyengeswa; S. kimpa kya safu, levo, salu kya lembi sikila.
ntumbu. Borracheiro S. n'teki a n'kweza, n'teki a
Bordadura s. nkunkula, nkuba, ntunga, malola.
mpyengesa. Borrachice S. nkolwa, mfolokosa, mbi, levo,
Bordalengo Adj. ambi, m'bi, azowa, adinda, safu, salu kya fwa.
azenga, atunze. Borracho S. mwana e yembe, n'kwa nkolwa.
Bordamento S. nkunkula, nkuba, ntunga, Borrada S. safu, rn'fwanti, levo, kizowa,
mpyengesa. kidinda.
Bordao S. n'ti, tete, tutu, bu, m'vala, n'swangi. Borralha S. n'toto ampolo.
v.
Bordar kunkula, sya nkwenko, kuba, tu- Borralheira s. makuku, makukwa.
nga, vyengesa, bandula kimpa ye ntumbu. BorralheiroAdj. n'yotedi, n'zodi akonkama,
v.
Bordear zenzela, sansala, zungana, vumvu- mundembi kangala.
la, kangala. Borralhento Adj. ase kya n'toto ampolo.
Bordegao Adj. ambi, m'bi, azowa, adinda, a- Borralho S. yolo, kala; ziku, nw, lumbu.
zenga, atunze. Borrao S. lukanu, nsinsa, keya, mvindu.
Bordejar v.
zenzela, sansala, zungana, vu- Borrar v. fwasa, vunzuna, kusuna.
mvula, kangala. Borrasca S. tembwa.
Bordo S. nzenzela, nsansala, nzungana, Borrascoso Adj. atembwa.
mbumbula, nkangala, ndambu e kumbi; Borrega S. mwana e meme; suwa, sowa,
a bordo: muna kumbi; S. fig. lukubamu, subula.
nkubama, lukanu; aos bordos: muna nze- Borregada S. kambi dya wana a mameme.
kalakani, muna nsansala; fig. de alto bordo: Borrego S. mwana e meme, n'lembami.
ambote beni, ambote-mbote, azitu beni, Borregueiro S. rn'vungudi a wana a
ampwena-mpwena. mameme.
Bordura S. m'vilu, mbambi, n'swiku. Borreguice S. lemvo, n'lemvo, lulembamu,
BorealAdj. anode, andambu a ntandu. ungudi.
Borga S. ndutakeso, mfwasa a nzimbu, mfwasa Borri~ v. fukumuka (wunge).
a lekwa, mbedomoka, mbendumuka, Borri~o S. wunge.
mvukula, nsakana, nyangalala, mbwanganisa, Borrifador S. vungilwa.
mbwanganesa, mbwangalakesa, ntyakanisa, Borrifar v. mwanga maza, wmbesa, lembeka.
ntyakanesa, mbaninu, mbangula, mbula, Borrifo s. matonsi, mbwanga a maza,
mfwasa, mfwasakesa. nwmbesa, ndembeka.
Borta S. ngovo; de borla: a ngovo. Borriscada S. tembwa.
Bornal S. nkutu, nsaku, dila. Borrisco s. tonsi, mbwanga a maza, nwmbe-
Bornear v. dimba, zinta, zunta, tezela mu sa, ndembeka, syuvelo.
meso. Borro S. mwana e meme.
Boroa S. kende, kwanga, mbolo. Boscagem S. mfinda, sasa.
Borra S. safu, lubo, nsenga. Boscarejo Adj. amfinda, asasa.
Borra-botas S. m'vuni, n'kwa luvunu, Bosque s. sasa, mfinda.
n'sokedi, n'kwa vilu-vilu; kingumba, ki- Bosquejo S. mbandula, lukanu, nsinsa,
mpumbulu,lau. lunkufi, nkeveso.
Borra~s. wunge. Bossa s. taza, nkongo, kinkunda, lunda;

92
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

umbangu, nsotoka, bwa, mbokela. ngyalumuna, nzunga a moko, ndikuzyona a


Bosta S. mbole a ngombe, mvindu a ngombe, moko yo n'tu mu ntangwa a vova.
safu, m'fWanti. v.
Bracejar yala moko, yala, yalumuna, zu-
Bosta! s. mpaka a ngombe. ngamoko.
Bostar v. kusa mvindu, safula, fWantika, s.
Bracejo ngyala a moko, ngyala, ngyalumu-
fWasa. na, nzunga a moko.
Bostela S. bakula kya mpuma, vumbu. s.
Brace1eira lekwa kya koko, lekwa ya moko.
Bota S. bota, sapatu; nsampatu; S. jig. zowa, Bracelete S. n'lunga, ndamba, nkwangu.
dinda, tunze, mpavu. Bra~o s. koko, n'kuma, lusadisu; abrir os
Botada S. nyilama, ndwanisa, nkanga. brafos: sambula, vana lusadisu; brafo de
Boclnica S. botanika, zayi wa n'ti. drvore: n'sungu; dar 0 brafo a torcer (bras.):
Botiio S. mbotazi, tenzi, bundu, nyemenwa, soba ngindu; de brafos abertos: muna
simbilwa; casa de botiio: vundu dya mbotazi; ngemba, ye ngemba; de brafos cruzados: yo
carregar no botiio: nyema simbilwa. wolo, kondwa luzolo; ser 0 brafo direito de:
v.
Botar sya, sa, tula, loza, veta, takula, tuba. kala muntu a vuvu kwa.
Botelha S. mbwata, n'tutu, bungwa. Bra~uco Adj. angolo.
Botequim S. nzo a malavu, nwinu dya Bradante Adj. m'boki, n'kazi, n'tati,
malavu. n'kololoki.
s.
Botica nzo a vangila yovo tekela n'longo, Bradar V.bokela, kazila, tatila, kololoka.
fWalamasa. Bradejar V.bokela, kazila, tatila, kololoka.
Boticirio S. m'vangi a n'longo, n'teki a Bradifasia S. mpova amalembe.
n'longo. Brado S. dilu, mboka, kazu, tatu.
Botija S. mbwata, n'kwa ampongo. Brad6rio S. mazu, myangu.
Boto [6] Adj. amfWanka, afubuka, zowa, di- Braga S. luvumbu.
nda, zenga, zengi, mpamvu, tunze. Braga! S. mvwatu mya mpembe.
Boto [6] S. nkutu a n'kanda a bulu. Bragante s.
kimpumbulu, kingumba,
v.
Botocar vayika, katuka, zima, vila. ngyangya.
Botoeira S. vundu dya mbotazi, m'vangi v.
Bragantear bembela, vumvula, bumbula,
a mbotazi (n'kento), n'tungi a mbotazi zungana, kankata.
(n'kento). Braille S. baye, bede dya mpofo.
Bouba (med) S. buba, fWalambozi. Bramanhas S. pl. ndozi za mbi.
Bou~ s. nyoka ye nzenga a n'ti. v.
Bramar kumba (m'bu), meka, moka, baka
Bousar V. yoka yo zenga n'ti. makasi, fWema.
Boucha s. nyoka a futa, nzenga a n'ti, vyaza. Bramido S. kumbu (m'bu), mazu.
Bovino Adj. di tadidi ngombe, angombe. v.
Bramir kumba (m'bu), meka, woka, kaza,
Brabo Adj. koba, n'kwa ngolo. bakamakasi.
Bra~ S. tezo kya koko. s.
Branca mvu.
Bra~da S. mbimbakana, nkonzakana, nsi- Brancacento Adj. apekepeke, antunya.
mbinina; as brafadas: lekwa ya yingi. Brancao (bras.) S. mundele a fu ya mbi.
Bra~em S. salu kya moko. Branco Adj. ampembe, asema; S. mundele,
Bra~Adj. di tadidi moko, amoko. maza rna dyaki; cabelos brancos: mvu; por os
Brasaria S. ntuba, mveta, ndoza. olhos em branco: vilula meso kuna ntandu,
v.
Bracear zunga moko. sengula meso, sengola meso.
Braceiro Adj. amoko mangolo, n'kwa ngolo, Brancor S. umpembe, nsema.
n'sadi a salu ya moko. Brancura S. umpembe, nsema.
Bracejamento S. ngyala a moko, ngyala, Brandao S. sisi, nsimbi.

93
- - - - - - - - ----- ------
Francisco Narciso Cobe

Brandear v.
lembeka, lekesa, vuvika, zezesa, dinda, m'vilwa, n'tunduluki, ampolakanu,
lebula, lebola, wombesa, tovola. kimpumbulu.
v.
Brandir zanguna, sangalakesa, nikuna, ni- Bravura S. unkabu, kikesa.
kuzyona, zunganesa, zunganisa. v.
Brear sya dimbu wa n'dya a kyanga, kusa
Brando Adj. alembama, aleka, avuvama, aze- dimbu wa n'dya a kyanga, kusa mazi.
za, alebuka, aleboka, awomba, atovoka, Breca S. mbindama a n'suni, nkangama a
n'lembami. n'suni, nkufama a n'suni; n'lunzi, nsita, kasi,
Brandura S. ndembama, lulembamu, luvu- kudi, mbangalakana.
vamu, nwomba, nzeza, ndebeka, lutovoko, v.
Brecar dingika, dingidika.
ntovoka. Brecha S. wulu, lwamvu, mbamvu.
Branquea~o S. nsemesa, nkusa a mpemba, v.
Brechar zoka wulu, bula lwamvu, £Ita.
mpelelesa. Bredoega S. bowa.
Branqueado Adj. asemeswa. Brega S. ndwana, nkindu.
Branqueamento S. nsemesa,luvelelo. Breia S. £Inzila, kanzila, nzila ambatakani, nzi-
v.
Branquear semesa, velelesa. laankufi.
Branquicento Adj. anse a mpembe. Breja S. n'yaba.
v.
Branquir semesa (e sengwa ne palata yovo Brejal s. n'yaba.
wolo). Brejeirada S. nzungana, mbumbula, nzunzu,
Braquial (med.) Adj. abalaki, di tadidi moko, lutokamu, umpumbulu.
amoko. v.
Brejeirar zungana, bembela, tokama.
Braquidactilo Adj. an'lembo mya nku£I. Brejeirice s. nzungana, mbumbula, nzunzu,
Braquiotomia (med.) S. balakitomi, lutokamu, umpumbulu.
mbunduna a koko. Brejeiro Adj. s. m'bumbidi, n'zungani n'kwa
Brasa S. kala dya tiya, yolo dya tiya; pisar em nzunzu, n'tokami, kimpubulu.
brasa: kala mu mpasi za mpwena. Brejeirote Adj. s. m'bumbidi, n'zungani,
Braseiro S. makuku, makala rna tiya. n'kwa nzunzu, kimpubulu; n'leke ayakala.
Brasume S. mpya, vya, tima, zola kwa yingi. BrejentoAdj. an'yaba.
Bravata S. luvumisu. Brejo s. n'yaba.
Bravatear v. vumisa. Brenha S. mfinda atombe, mbindakani,
Bravear v. fuluta, saula, yayala, yabana, kaza, mvwanga, mbumba, kinsweki.
tata, kololoka, sika nkololo. Brenseada S. tombe.
Bravejar v. fuluta, saula, yayala, yabana, kaza, Brete s. n'tambu a nuni.
tata, kololoka, sika nkololo. Breu S. dimbu wa n'dya a kyanga, kima kya
Braveza S. ngwanzi, makasi, kikesa, unkabu, pyuka-pyuka.
ngolo, nkwangula, nkutumuna. BreveAdj. anku£I, akete, afYoti, andwelo.
Bravia Adj. amfinda; abubu, atombe, ako- Breviador Adj. s. m'bembedi, m'vumvudi,
ndwa fuka, amundembi sanswa. m'bumbudi, n'zungani, kingumba, mpuki,
Bravio Adj. akibulu, dinda, m'vilwa, n'safu.
n'tunduluki, kimpumbulu, ampolakanu, Breviario S. malongi, buku dya sambu,
ansita, akudi, amakasi. n'kanda a sambu.
Bravo Adj. ankabu, angwanzi, akibulu, dinda, Brevidade S. kufi, kete, ndwelo.
m'vilwa, n'tunduluki, kimpumbulu, ampo- Briba S. n'dyalanga.
lakanu, ansita, akudi, amakasi; S. kesa. Bricabraque S. salanganu, fwalanganu.
Bravosidade S. ngwanzi, makasi, kikesa, Briga S. ndwana, nkindu.
unkabu, ngolo, nkwangula, nkutumuna. Brigada S. kamba kya makesa.
Bravoso Adj. ansita, akudi, amakasi, akibulu, Brigadeiro S. mbuta a makesa, mfumu a

94
NOVO DIOONARIO PORTUGms - KIKONGO I

makesa. Britamento S. salu kya bula matadi.


Brigado Adj. amakasi. Britar V bula matadi, kesumuna, kesomona,
Brigador Adj. n'zonzi, n'wani. vesona, vesuna, tuta.
Brigante Adj. n'zonzi, n'wani, n'zodi a zonza, Broa S. kende, kwanga, mbolo.
n'zodi a nwana. Broca S. zekelwa.
Brigao Adj. s. nzonzi, n'zonzi, 'nwani, n'zodi a Brocar V zoka, zyuwula, tobola, tompola,
zonza, n'zodi a nwana. fusula.
Brigar V zonza, nwana, wandana, tantana, Brocha S. nsonso, n'singa.
bundana. Brochadeira S. n'kangi (n'kento) a mabuku,
Brigoso Adj. n'zonzi, n'wani, n'zodi a zonza, n'kangi (n'kento) a n'kanda.
n'zodi a nwana. Brochadura S. salu kya kanga n'kanda, salu
Briguento Adj. n'zonzi, n'wani, n'zodi a zo- kya kanga mabuku.
nza, n'zodi a nwana. Brochagem S. salu kya kanga n'kanda, salu
BrUhante Adj. an'lezimi, an'yengeneni, kya kanga mabuku.
an'lemi, atunda; S. tadi dya ntalu. Brochar V koma nsonso, kanga n'singa.
BrUhar Vlezimina, tentena, kedinga, lezima, Brocho S. nsonso, n'singa.
lema, tezima, yengenena, tunda; fazer bri- Brodio S. n'kembo, mazu.
lhar: lemesa, minika. Brodista S. n'zodi a n'kembo, m'vingi.
s.
BrUharete ndandu, mfoko ambote. Broega S. pop. malavu, nkolwa.
s.
BrUho n'tezi, n'lemo, wete, wote, n'kembo, Brolhar V savuka, mena, kula.
'nene, ntunda. Brolho S. lusende, songololo.
Brinca S. nsaka. Broma S. fumbe, zowa, dinda, lekwa kya
Brincadeira S. nsaka. kondwa tn'funu, kima kya kondwa m'funu.
Brincado (ang.)Adj. akyese, ayangalala. Bromar V deka, zaka, tobola, tompala.
Brincador Adj. s. n'zodi a sakana. Bromo s. balamo.
Brincalhao Adj. s. n'zodi a sakana. Bromoso Adj. afutalala, abwitalala, ambu-
Brincalhar (ang.) V sakanena, sakanina, se- tutu, ambungezi, akisisi, awisisi, atombe,
selela, sokolola, seva, sokela. abwita.
Brincalhotice S. nsaka. Bronco Adj. abubu, dinda, m'vilwa, abubu,
Brincar V sakana. ambi,akwakasa,muluzu.
s.
Brinco n'lunga a matu, bidinku. Broncotomia (med) S. bankotami.
Brindar V kayila, vana, fika. Bronquice S. kibulu, uzowa, kizowa, udinda,
s.
Brinde nsambula, nkayila, n'kayilu, fika. kidinda, uzenga, kizenga, kitunze, urnpavu.
s.
Bringe mbizi alambwa. Bronquio (med) S. bonki, nzila a lufulu.
s.
Brinquedo nsaka, lekwa kya nsakanena, le- Bronquite (med) S. bankiti.
kwa kia sakanina, kima kya sakanina. Bronzagem S. mpyuka, mpyukisa.
Brio S. zitu, unkabu, kyese. Bronze S. bonze, maku.
Brioso Adj. azitu, ankabu, angolo, an'za yo lu- Bronzeado Adj. apyuka, apyukiswa.
lendo, alukundalalu. Bronzeamento S. mpyuka, mpyukisa.
Brisa s. mpemo, mpevelo, mpeve, vemo. Bronzear V pyuka, pyukisa.
Brita S. matadi mabulwa. Broqueagem S. nzoka, nzyuwula, mabola,
Britadeira S. sengwa kya budila matadi. ntampala, mfusula.
Britado Adj. abulwa (matarli), akesomonwa, Broqueamento S. nzoka, nzyuwula, moba-
akesurnunwa. la, ntampala, mfusula.
Britador S. tn'budi a matadi. Broquear V zoka, zyuwula, tabala, tampola,
Brltagem S. salu kya bula matadi. fusula.

95
Francisco Narciso Cobe

BrotaS. nto, n'kelo, n'duku, n'zenw. kidinda.


Brotadura S. ntuba, mbena, mpayika, nguta, Brutificar v.
kitula kibulu, kitula muntu a-
nsokomoka, ndokomoka. mbi, sengomona, zengumuna; brutificar-se:
Brotam.ento S. ntuba, mbena, mpayika, kituka kibulu, kituka muntu ambi, zengu-
nguta, nsokomoka, ndokomoka. muka, zengomoka.
v.
Brotar tuba, vayikisa, mena, vanga, wuta, BrutoAdj. s. m'bangiki, bulu, dinda, m'vilwa.
sokomoka, lokomoka. Bruxa s. nganga a mpandu (n'kento), ndoki
Broto S. n'savu, ndwasi, ngonge, ndambu, (n'kento).
ntuba, mbena, mpayika, nguta, nsokomo- Bruxar V.loka.
ka, ndokomoka. Bruxaria s. mpandu, kindoki, undoki, n'kisi.
Bru!rOs S. pl. na Loc. adv. de brufOS: bukama. Bruxear V.loka.
BruegaS. wanga, wunge, matonsi (ma mvula). Bruxedo S. mpandu, kindoki, undoki, n'kisi.
Brulha s. n'savu, ntombo, bundu, Bruxeleio s. nsemenena, ntentena, nkezimi-
bwaza-bwaza. na, nkedinga.
Bruma s. mbututu, m'bungezi, mbombo, wi- Bruxo S. nganga a mpandu (yakala), ndoki
sisi, kisisi, wunge. (yakala).
Brumado Adj. afutalala, ambututu, ambu- BruxuleanteAdj. an'kezimi.
ngezi, awisisi, abwita; zowa, dinda. Bruxulear v. semenena, tentena, kezimina,
Brumal Adj. di tadidi mbututu, ankenda kedinga.
(dyambu), antantu (dyambu). Buala (ang.) S. vata, bwala.
Brumo s. tufina. Buba S. vumbu; S. giro nkolwa.
BrunalAdj. akyozi, atombe; akafalala, ambi. Buba.o s. n'lola, taza.
BruneteAdj. andombe, andomba. Bubela S. wndo, bondo.
v.
Brunir woma, lengola, lengula, leleka, seka. Bubo s. n'lola, vumbu, taza.
Bruno Adj. afufukila, amfufulukya, avesuka, Bub6nico Adj. di tadidi n'lola, di tadidi vu-
avesoka; Adj. fig. atombe; akafalala, ambi, mbu, di tadidi taza.
an'zilu, antantu. BucalAdj. a'nwa, di tadidi 'nwa.
Brusco Adj. apalakasa-palakasa, an'za yo lu- Bucha S. sami.
lendo, asusi; an'swalu, antinu, asazu. Bucho S. lukutu, vumu.
Brusquida.o S. palakasa-palakasa, n'za yo lu- Buchudo (bras.) Adj. avumu kya mpwena,
lendo, susi, n'swalu, ntinu, sazu. ayimita.
Brusquidez s. palakasa-palakasa, n'za yo lu- Buco s. vumu, nkundalala, umbangu, nda-
lendo, susi, n'swalu, ntinu, sazu. mbu a m'funu (a konso kima), ngolo, nden-
Bruta S. na Loc. adv. abruta: muna ngolo, ku- da, ndendelo.
na ngola, ku ngolo. Bu~o S. wika, nkyengye.
Brutal Adj. akibulu kya futa, abubu, akondwa Bue (ang.) Adv. giro ulolo, beni, wingi, yingi.
nkenda, n'kwa makasi mayingi. Bueiro S. lwingi, n'kulu.
Brutalidade S. mbi, lubangiku, kibulu, Buelo (ang.) Adj. akati-kati, abanzu-banzu,
kizowa, kidinda. adingu-dingu, alukatikisu, asivika,
v.
Brutalizar vanga mbi, bangika, kitula ki- ayitukwa, asalukiswa, asisiswa, avumiswa.
bulu, kitula kiwwa, kitula kidinda. Buerere (ang.)Adv. beni-beni.
Bruteza S. mbi, lubangiku, ubulu, kibulu, BufaS. rn'funi.
usowa, kiwwa, udinda, kidinda, bubu. Bufalino Adj. ampakasa.
Brutidade S. mbi, lubangiku, kibulu, kiwwa, BUfalo S. mpakasa.
kidinda. Bufa.o s. m'byodi, n'kwa pyolo, n'kwa lusanu,
Brutida.o S. mbi, lubangiku, kibulu, kiwwa, n'kwa lukundalalu.

96
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Bufar v. nena m'funi, vemunwa, vumuka, mfwetelela, ntokama, lutokamu.


kundalala. Buli~oso Adj. ampaka, antantani, amvwa-
Bufarinheiro S. n'teki a fwalangani, n'teki a nga; n'kwa mpaka, nwnzi, n'tantani, n'kwa
fwalanganu. mazu, n'zodi a nkindu, n'kwa mvwanga,
Bufido S. rn'funi. n'tokami, n'lungaladi.
Bufio (ang.) S. mpemona, mpemuna. Bulidela s. ndikuna, nyangalakesa, ntyakala-
Bufo S. rn'funi, n'sevesi (muna kifwani-fwani). kesa, nkina-kina, nzunganisa, nzunganesa,
Bufonaria S. matyetye, nseselela. nzungana, ntela.
Bug S. mpilakanu, mpilakeno, mvilakanu, Bulimia (med) S. bulemi, kimbevo kya nzala.
mvilakeno. Bulir v. nikuna, tela, yangalakesa, tyakalakesa,
Bugalha S. disu, vinzingidi. zunganisa, zunganesa; kina-kina, zungana,
Bugalho S. disu, vinzingidi. yangana.
Bugia S. nkewa ankento, nkewo ankento. Bumbar (bras.) V. tuta, nika, dyata, wanda, bi-
s.
Bugiada kambi dya nkewo, kambi dya nke- ba, weta, zuba, zuka, kafuna, bafuna.
wa, ntanginina, nsokolola. Bumbo S. ngoma.
v.
Bugiar tanginina, sokolola. Bumbum (bras.) S. taku, mpwandilu.
Bugiaria S. ntanginina, nsokolola. Bunda S. taku, mpwandilu.
Bugiganga S. mfwanti, lekwa ya kondwa Bundo S. ambundu, kimbundu.
m'funu. Bungular (ang.) v. vanga, sala, nikuzyoka, ni-
Bugre S. bulu, kimpumbulu. kuka; ningina; tembela, vevela.
Buibuilar (ang.) V. kumba, kaza, woka, me- Bunho S. luvwiyi.
ka, kwinta, samba (nkosi), kololoka. Buque S. finzaza, kanzaza.
Buldo Adj. alengolwa, alengulwa, alelekwa, Buquinar v. tanga, longoka (muna buku).
asekwa. Buraca S. wulu, wumba.
Buinho S. luvwiyi. Buracio S. wulu dya mpwena.
Boo V.lengola, lengula, leleka, seka, fusula, su- Buracar v. vanga mawulu, zyuwula mawulu.
kula, kusuna, kunguna, kumbula. Buraco S. wulu, vundu, wumba, mpwasi,
Bujao s. sami, kakilwa. nkondwa, kondwa.
s.
Bujarrona fig. tingu, nguzi, levo, luvezo, Burburejar v. yila, fululuka, fwakata.
n'soki. Burburijar v. yila, fululuka, fwakata.
BulaS.luzayisu (twa ntotela), n'siku (a ntotela); Burburinhar v. wuninina, fundidila,
S. Jam. luvunu, kuvunina, ungyangya. fwetelela.
Bulbo S. ndambu ayalumuka, bundu yamu Burburinho s. madikita, myangu, nguni-
nsi a n'toto, bundu ya nsi a n'toto. nina, nwuninina, mfundidila, mfwetelela,
Bulboso Adj. andambu a yalumuka, abundu ntokama, lutokamu.
ya nsi a n'toto. BurdoAdj. ambi, amvwamvwala, amundembi
s.
Bulcio lulombo, tombe, bubu, buki ye sanswa.
tombe. Burel S. n'lele andomba.
Bulcio S. lulombo. Bureta (quim.) S. bulete, wngelwa kya yima
Bule S. lwenga lwa ti, lwenga lwa kafe, kafitela. yamaza.
Bulha S. mazu, zonza, n'zingu, nkindu. Burgalhao s. matadi, makodya, senge, nsadi.
Bulhar v.
vanga mazu, wnza, nwana, Burgalhau S. matadi, makodya, senge, nsadi.
wandana. Burgau S. matadi, makodya, senge, nsadi.
BulhentoAdj. nwnzi, n'wani. Burgo S. matadi, senge, nsadi.
Bulicio S. ndikuka, nyangama, madikita, Burgo S. mbanza akete, vata.
myangu, nguninina, nwuninina, Burgomestre S. mfumu e vata.

97
Francisco Narciso Cobe

Burgo-podre S. n'teki a ndinga akibeni. Busca s. mpava, nsata, mfimpa.


Burgues s. musi vata, mwisi vata. Buscador Adj. s. n'landi, fivavi, fifimpi,
BurUar v. jig. tomesa, toma sikidisa, zikula; 'nati.
kulongolola, longoloka, kutomesa, zikuka. Buscante S. n'landi, m'vavi, fifimpi, 'nati.
s.
Burla luvunu, nsokela, viku, ungyangya, Buscar v. vava, fimpa, sata, landa, baka.
luvezo. Busca-vidaS. muntuo badikangakakan'luta
Burlador Adj. s. n'kwa luvunu, n'kwa nsokela, myandi, muntu ambi, mwimi, mwivi.
n'kwa viku, ngyangya, n'kwa luvezo. Busca-vidas S. pI. muntu 0 badikanga ka-

Burlantim (bras.) S. m'bembedi, m'bumbudi, ka n'luta myandi, muntu ambi, mwimi,


n'zungani. mwivi.
Burlao s. n'kwa luvunu, n'kwa nsokela, n'kwa Busco S. giro mwivi, kimpumbulu.
viku, ngingya, n'kwa luvezo. Busills s. mpasi, mpimpita.
Burlar v. vuna, vuninina, sokela, veza, seva. Bwsola s. busula, nsongela, tadi kisonganga
Burlesco Adj. asevela, an'sevesi. ndambu a nza.
Burletas. nsaka (zasevela), luvunu. Bussolar (ang.) v. songa nzila, twala, fila.
BurlistaAdj. s. n'kwa luvunu, n'kwa nsokela, Busto s. tulu, tini kya tulu kya sisa (kya
n'kwa viku, ngingya, n'kwa luvezo. muntu).
Burloso Adj. aluvunu, ansokela, aviku, angya- Bute s. giro nsampatu, bota.
ngya, aluvezo, n'kwa luvunu, n'kwa nsokela, Btitio S. jig. molo.
n'kwa viku, ngingya, n'kwa luvezo. Butirada S. mbolo a mazi rna kimvumina
Burloso Adj. aluvunu, asoka, asokela. (kya ngombe), mbolo a manteka.
Burocracia S. bulokasi, nsadilu muna luyalu, Butirina S. butina, mazi rna kimvumina (kya
ngikana ye ndandana a salu ya luyalu. ngombe).
Burocrata S. bulokate, n'sadi a luyalu. Butiroso Adj. amanteka, ase kya manteka.
s.
Burrada levo, safu. Butuca S. lusende, sembo, nkindisa.
Burragem S. kizowa, kizengi. Butucar V.lweka, kindisa.
Burrao S. jig. ntala, nkolama. Buzate Adj. ampongo, n'kwa mpongo; S. di-
Burreca S. mwana a buluku, mwana a fibula; ncla, zowa, zenga, zengi, mpamvu, tunze.
kinkunda, konzama. Buzina S. mpungi, ngongo, ngonge, buzina.
Burreco S. mwana a buluku, mwana a fibula. Buzina~ao S. nsika a mpungi, nyinginina; S.
Burrego (bras.) Adj. s. zowa, zengi. jig. lutantiku, lubangiku, lutokaneso, luto-
Burreza S. kizowa, kizengi. kanisu, lusaulu, lukwamisu.
Burrica1Adj. zowa, dinda, tunze, mpavu. Buzinar v. sika mpungi, yinginina; V.jig. kwi-
Burrice S. jig. uzowa, kizowa, udinda, kidi- ka, tantika, nangika, tokanesa, tokanisa.
nda, uzenga, kizenga, kitunze, umpavu. Btizio S. n'sungu, kodya, kidyambwa, kyasa.
Burrico S. mwana a buluku, mwana a fibula. By-pass (med) S. bayi-pase, mpambu.
Burrinho S. mwana a buluku, mwana a
m'bula.
Burro S. buluku, m'bula; zowa, zengi, dinda,
tunze, mpavu; burro de sorte: n'kwa nsambu,
n'kwaIau.
Burundanga S. mazu, myangu, ntungyana,
ntyakaIakani, nzengalakani, mvwanga.
Burundi n. Bulundi.
Buruso S. titi.
Burusso S. titi.

98
NOVO DlCIONAR!O PORTUGU£S - KIKONGO I

c n'kwa zaka-zaka, munkondwa a Iuzitu.


Cabe~-dura S. n'kwa mala, n'tokami, zowa,
vwengele, dinda, zengi, zeza, mpamvu,
ca (pL elis) S. mvu. tunze.
CaAdv. kwaku, vava, va, mu. Cabe~ S. mfika.
Caba (bras.) S. dingungu, tampakasa. Cabe'(a1ho S. nkumbu, zina.
Caba~ S. nkalu; cabafa partida: tutu; caba- Cabe~-no-ar S. zowa, vwengele, dinda,
fa pequena com haste natural: ndongo, zengi, zeza, mpamvu, tunze, n'kwa umpa-
nkonge; cabafa para guardar bebida alc06li- Iakasa, n'kwa zaka-zaka, munkondwa a
ca: n'sanga, n'tumbu; miolo da cabafa: ma- Iuzitu.
komvi (sing.: komvi). v.
Cab~ vita, vita n'tu.
Caba~o S. nkalu; n'kanda a kimwenze, ki- Cabe~ia S. matadi (ma tungila nzo).
mwenze, mwenze, ndumba amwenze; tirar v.
Cabecear wanda n'tu, tonza, soba nzila.
o cabafo de: katula kimwenze kya; miolo do Cabeceio S. ngwanda a n'tu, ngwandana a
cabafo: makomvi. n'tu.
CabalAtij. amvimba, azala, alunga, azikuka. CabeceiraS. mfika, m'fidi, mfumu.
v.
Cabalar soka, sokela, kangila mambu, ka- CabecUha S. m'fidi, mbuta, n'tu.
ngidila mambu, tyanguna, vukumuna, to- Cabe~o S. mandu, n'kunda, fimongo.
ma, tokanesa, tokanisa, tantika, kwika, Cabe~orra S. pop. n'tu ampwena.
fYengenesa, fWasa, fWasula, vonda, vwa- Cabe~orro S. n'kunda.
nzakesa, fungisa makasi, fWemesa. Cabe~udo Atij. s. n'kwa mu ampwena; fig.
Cabalistico Atij. ambumba, asweki, afifalala, Atij. s. n'kwa mala, n'kwa Iuzindalalu,
atombe, aswekama, am'fufulu. n'zindaladi, n'kwaminini.
s.
Cabana nzo akete, zozokolo, saba. s.
Cabedal n'kanda a bulu; S. fig. kimvwama,
Cabaneiro S. n'sukami, n'tete, Iekwa, n'yende. wisa, ngolo; jazer cabedal de: vwa In' funu a.
Cabanejo S. n'tete, n'yende. Cabedelo S. nyenge.
Cabano s. n'tete, Iekwa. Cabeiro Atij. ansuka, an'sukinini.
Cabaz s. n'tete, n'kola. Cabeladura S. nsuki za Iambuka.
Cabe s. nkwikiIa, mambulwila, mangwa a- Cabelame S. myanzi.
mbote, mfWana, ngwawani, mfWana, ngan- Cabeleira S. nsuki za Iambuka.
gu, Iulungalalu, nduka. Cabeleireiro S. n'zengi a nsuki.
v.
Cabear yunga, yunga n'kiIa, zunga n'kila. Cabelo S. nsuki; cabelo da pubis: nkundu; ca-
Cabe~ S. n'tu (pl. n'tu); cabefa dura: zowa, belos brancos: mvu; cabelo crespo: nsuki za
dinda; n'kwa mala, fWa-matu. zingama; cabelos loiros: nsuki za ndundu,
Cabe~d' agua s.pop. idosefa, mpiki, sivi, Iusamba-nsamba; pelos cabelos: kondwa Iu-
simbi. zolo, mu nzaki-nzaki, mu sazu-sazu; ter ca-
s.
Cabe~da ngwandanesa, ngwandanisa, ng- belos no corafiio: vwa n'tima ambi.
wandanesa a n'tu, ngwandanisa a n'tu; S. fig. Cabeludo Atij. ansuki za yingi.
uzowa, kizowa, kidinda. Cabelugem S. nsuki, nsuki za Iambuka.
Cabe~-de-ab6bora S. n'kwa umpalakasa, v.
Caber fWana, Iunga.
n'kwa zaka-zaka, munkondwa a Iuzitu. Cabida S. nkwikiIa, ntambulwila, mangwa
Cabe~-de-alho-chocho S. n'kwa diya. ambote, ntangwa abiza, mfWana, fWana,
Cabe~-de-prego S. bwazabwaza, vizi, ngwawani, kikundi, Iuzolanu, nzolani.
kwanza, kinkwanda. Cabide S. kabidi, yengeleko dya m'vwatu.
Cabe~-de-vento S. zowa, vwengele, dinda, CabidelaS. wanaa nuni.
zeza, mpamvu, tunze, n'kwa umpalakasa, Cabido Atij. alunga, afWana, afWanana.

99
.~---._---~~----
Francisco Narciso Cobe

CabilaS. dkangu, ndonga. luvunu, dsoki, mpilakesa.


Cabilda S. dkangu, ndonga. Cabular v.
mona le1e muna ndongok~lo, vu-
Cabimento S. kwikila, tonda, ntambulwila, kuka, mona wolo, vuninina (kuna lufimpu).
ntangwa ambote, ntangwa abiza, mfwana, Cabulete (bras.) S. m'vuni, n'kwa luvunu,
fwana, ngwawani. dsokedi, dkwa vilu-vilu; kingumba, ki-
Cabina S. suku; ndambu. mpumbulu,lau.
Cabindama (ang.) S. n'kwa m'vya. Cabulice S. wolo, le1e, luvukuku, mavuku.
Cabinge (ang.) S. m'bundu. Ca~ S. saku, veta, nkonda.
Cabisbaixo Adj. avwetama; Adj. fig. asakidi- Caca S. tuvi, bi, mbole, mvindu.
kwa, avezwa, azengenekwa. Cacabe (bras.) S. mfumfu, mfuba.
Cabo s. nsuka, m'va, ngenda a kisoladi; dar ca- Ca~da S. nkonda.
bo de: manisa e, fwasa e, vonda e. Ca~dorAdj. dkondi; S. nkongo, n'kondi.
Cabobo (ang.) Adj. s. mbomvo. Ca~ba (bras.) S. panu, katini, kantini.
Cabotino S. fig. nganga a luvunu, dteki a Ca~teAdj. dkondi.
dkisi. Ca~o S. ngembo, ngembwa.
Caboucar v. kuba lufulu, kuba nzo, sima Ca~po S. mwana a dlumba.
wulu. Ca~ V.konda, veta, saka (mpuku).
Cabouco S. lufulu, wulu. Cacarecos S. pL be1engeze, lekwa kya kondwa
Cabra S. nkombo ankento. m'funu; mbuta, mbevo.
Cabra-cega S. kinswekamena. Cacarejar V. kokola, keke1a; V. fig. wazumu-
Cabrao S. nkombo ekoko. na, wulumuna, byola.
Cabrazar v. dimuzyoka ne nkombo. Cacarejo S. nkokola, kokola; S. fig. nwazu-
Cabrea s. ngonzi. muna, nwulumuna, mbyola.
Cabreiro Adj. s. m'vungudi a nkombo. CacarCus s. pl. be1engeze, fwalanganu,
Cabrejar v. sakana. fwalangani; mbuta, mbevo.
Cabriao s. dtokami, m'fJengenesi. Cacaria S. be1engenze, fwalanganu,
Cabril S. mpaka a nkombo. fwalangani.
CabrilhaS. sokolo, dtambu, zinebe1a. Ca~ola S. nzungu, kinzu.
Cabrim S. dkanda a nkombo. Cacete S. mbota, bota, lubota, mbangala.
Cabrinha s. mwana a nkombo ankento. Cacha S. kinsweki, mbumba, mfuka, ndunda,
Cabriola s. ndunguka, ndengoka, mbwa, ba- nkitula, nsomba, luvunu.
lu, mvumuka, ntakuka, ndemoka, ndemu- Cacha~ S. ngwala.
ka, ndamuka, nsaka; S. fig. vilu-vilu. Cacha~o s. nsingu ampwena, nkongo.
v.
Cabriolar nunguka, nongoka, bwa, balu- Cachada s. mpyaza.
zyoka, vumuka, takuka, lemoka, lemuka, Cachao S. fulufulu, vuku, mvwasumuka,
damuka, takuzyoka, sakana. nkuka, ngungula.
Cabriolice S. ndunguka, mbwa, balu, mvu- v.
Cachar sweka, fuka, lunda, kitula, soba,
muka, ntakuka, ndemoka, ndemuka, vuna.
ndamuka, nsaka. Cachecol S. fukilwa kya laka ye tulu.
Cabrita S. mwana a nkombo ankento. Cacheira s. mbota, bota, mbangala, mwiku.
v.
Cabritar vumuzyoka, takuzyoka, domo- Cacheiro Adj. angangu, andwenga, andekwa,
zyoka, sakana. aluka, aumbangu, antona; S. mbota, bota,
Cabrito S. mwana a nkombo ekoko; (ang.) S. mbangala, mwiku.
dlatu afufukila. Cachete S. nkomi, nkome, kofi.
CabrumAdj. di tadidi nkombo, ankombo. Cachimbador Adj. s. m'bafudi a ndolo,
Cabula s. wolo, le1e muna ndongoke1o, m'vodi a kizu kya mfumu, m'vodi a kinzu

100
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

kya mfomo, m'vodi a mfumu, m'vodi a mbungu.


mfomo. Ca~oada S. luzengeneko, luvezo, nsakanena,
v.
Cachimbar bafu]a kinzu kya mfumu, ba- nsakanina.
fula kinzu kya mfomo, vola mfumu, vola Ca~oar V. zengeneka, sakanena, sakanina,
mfomo, nwa mfumu. veza.
Cachimbo S. ndolo, mbaya, kinzu kya mfu- Cacoete S. fu kya mbi, nkanga a lose, nkan-
mu, kinzu kya mfomo. gaaluse.
s.
Cachim6nia pop. n'tu, nsungamena, zayi. Cacofonia s. zu dya mbi, mambu rna nsoni,
Cachinada S. tusevo, nseselela, luvezo. safu.
v.
Cachinar seva, seselela, veza, sokolola. Ca~oi1a S. nzungu, kinzu.
Cacho S. nkangi, kyazi, lende; cacho de ba- Cacologia S. mpova ambi.
nana: nkangi a makonde; cacho de dendim: Cacopatia S. kimbevo kya mbi, kimbevo kya
kyazi kya ngazi; caho de fruta: saki; cacho de mpwena, yela kwa mbi, yela kwa mpwena.
flores de palmeira: mwenge. Cacoquimia S. luyoyo, lutovoko, ntovoka.
v.
Cachoar yila, vwasumuka, zyozya, mena, Cacostomia S. mufu.
savuka. Ca~ou1a S. nzungu, kinzu.
Cachoeira S. kumbila. Ca~ou1a S. nzungu, kinzu.
Cachola S. pop. n'tu, nsungamena, zayi, Cacozelia S. nsokolola.
kimoyo. Cacto S. diza.
s.
Cacholada kimoyo kya lambwa. Ca~a (bras., ang.) S. ndandana (kuna tuta lu-
s.
Cacholeira kimoyo kya ngulu. ku), mwana a nsuka, nsuka.
Cacholeta s.
tyangu, levo, finga, luvezo, Ca~o (ang.) S. mwana a nsuka, nsuka.
nsungula, luzembo, mbenga; n'kanikinu. Cacunda S. nima, mpati, kinkunda; S. jig.
Cachopa S. ndumba, mwana an'kento, n'lundi, n'tanini, n'keba, n'kebi, n'sadisi.
dumbelele. Ca~urrento Adj. amvindu, asafu.
Cachopice S. kileke. Ca~urro S. mvindu, safu.
Cachopo S. toko, mwana eyakala, n'leke, Cada Pron. konso; cada um, cada qual: mosi
ntawudi. mosi; cada vez que: konso ntangwa e; cada
Cachorrice S. jig. kokoto. vez: aka, kaka, konso ntangwa.
Cachorro S. mwana a mbwa. s.
Cadastragem lutangu, nsonama.
Cachucho S. sumbi. v.
Cadastrar tanga, soneka.
Cachumba S. nkongelevoke. Cadastro S. lutangu, nsonama a n'toto ye nzo.
Cacifo S.lundilu (dya nzimbu). CadavaS. sinza.
Cacifre S.lundilu (dya nzimbu). Cadaver s. vimbu, mvumbi, £\va.
Cacifro S.lundilu (dya nzimbu). Cadavo s. sinza.
Cacimba (ang.) S. sima, wulu dya maza. Cadeado s. kumba.
Cacimbar S. sonsana, fukumuka, betomoka, s.
Cadeia syenge, luvambu, pelezo.
betumuka, zala. Cadeira S. kunda, kyandu; zayi, mambu rna
Cacimbeiro S. m'vangi a sima. longa, mambu rna longoka.
Cacimbo (ang.) S. kisisi, tn'bungezi, Cadela S. mbwa ankento, mwana a mbwa a-
mbungezi, m'fukubundu, wunge; n'kyela, nkento, n'kento ambi.
mbangala. Cade10 S. mwana a mbwa.
Caco S. belengeze, lekwa ya nkulu, yima Cadencia s. kuma.
ya nkulu, yuma ya nkulu; S. jig. mbuta, Cadenciado Adj. akuma.
mbevo. Cadenciar v. kuma.
Ca~o S. nzungu, kinzu, kodya; ngutu, loco; Cadencioso Adj. akuma.

101
Francisco Narciso Cobe

Cadente Atij. akuluka, afwasuka; ayoya, Cafunge (bras.) S. mwivi, kimpumbulu.


akuma. Cafurna S. saba, fulu, wulu, swekameno,
Cademeta S. kalaneta. ndunda, n'duku.
Cademo s. kaye. Cafuzo s. mvesuki.
Cadexo S. nsuki za kangwa. Caga~ S. jam. myangu, mazu.
Cadimo Atij. angangu, aumbangu, antona, Caga~o S. pop. wonga, unkuta, nsaluka,
alungalala, aluka. saluka.
Cadinho S. fig. luf1mpu, lutonto. Cagado Atij. s. n'kwa ngangu, n'lungaladi; S.
Cadivo Atij. atoma bwaka, ankulu, ayima,a- mfulu, mfulututu.
fWa, afwasuka. Cagadoiro S. pop. nzo akete, kukilu.
Cado S. n'lingi, m'vungu. Cagalhao S. tuvi twa bala, bi wa bala, mbo-
Cadou~o S. n'duku. Ie abala.
Cadoxo S. nsuki za kangwa. Cagalizar (bras.) V. sivikisa, yitultwa, salukisa,
Cadoz S. wulu, swekameno. sisisa, vumisa.
Caducante Atij. aluta ntangwa, ankulu, Caga-lume S. minika-malenge.
anunuva. Caganeira S. nduta a vumu.
v.
Caducar luta ntangwa, nunuva, laluka, Caganeta S. saluka, nsaluka.
ninga, nyonza. Caganifanda S. lekwa kya ndwelo, dyambu
Caduddade S. nduta a ntangwa, unku- dya ndwelo, zenzi-zowa.
lu, ndunuva, nkuluka, mfWasuka, nyoya, Caganifrates s. pl. n'sevesi, muntu wa ko-
lutovoko. ndwazitu.
Caduco Atij. aluta ntangwa, ankulu, ayima, Caganito S. ba-kuf1.
afwa, afwasuka. Cagao S. n'kwa wonga, n'kwa unkuta.
Caduquice s. nduta a ntangwa, ki'nunu, Cagar V. nena, kuka, funzula.
kimbuta, unkulu, ndunuva, nkuluka, CagarolaAtij. s. n'kwa wonga, n'kwa unkuta.
mfWasuka, nyoya, lutovoko. Caginchas S. pL n'kwa wonga, n'kwa unkuta.
Cafeal s. mpatu a kafe. Cagun~o S. pop. aleke, yindende.
Cafeeiral s. mpatu a kafe. Cahirn S. f1mbwa, nkadi a mpemba.
Cafeeiro s. n'ti a kafe. Caia~ao S. nsemesa, mpembesa.
Cafejestada s. lusukamu. Caiadela S. nsemesa, mpembesa.
Cafejeste (bras.) S. n'sukami. Caiadura S. nsemesa, mpembesa.
Cafetaria S. nzo a nwina kafe ye lekwa ya Caiar v. kusa nkala, semesa, pembesa.
kaka. Caibo s. n'kweka.
Cafeteiro Atij. s. m'vangi a kafe. Caibra S., nkangama a n'suni, nkufama a
Cafezal S. mpatu a kafe. n'suni.
Cafezeiral S. mpatu a kafe. Caida S. mbwa, ndunguka, nsotoka, munka-
Cafezeiro S. n'ti a kafe. nda, vambala, nkuluka, nkunkulwa, nyoya,
Cafezista S. n'kuni a kafe, mvwe a mpatu a luyoyo, lutovoko, mfWasuka, lufWasuku,
kafe. mbaninu, nsuka.
Cafila S. ndonga, buka, minduti anzila. Caideiro Atij. aluta ntangwa, ankulu, ayima,
Cafofo (ang.) Atij. mpofo. afwa, afwasuka.
Ca:&ice S. mfunya, umpolakanu, nkangu a Caido Atij. abwa, anongoka, anunguka, asoto-
n'tima, vangu dya mbi, nkondwa a kiwu- ka, akunkulwa, akuluka, ayoya, akendalala,
ntu, bubu, tombe, nkondwa a lusansu. afwasuka.
Cafua S. saba, fulu, wulu, swekameno, ndu- Caidos S. pl. mfuka, n'suvilwa.
nda, n'duku. Cairn S. muntu ambi, kingumba,

102
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

kimpumbulu, lau. caixinha: lunda mbumba.


Caimao s. ngandu. Caixote S. nkela a mabaya, n'tete.
Caimbo S. nsoba a nzimbu, molakesa. Cajado S. n'kawu, mpangu, n'ti a kumina.
Caimbra S. nkatanga, nkangama a n'suni, Caju S. n'kazyawu.
nkufama a n'suni. Cajueiro S. n'ti a n'kazyawu.
Caimbro S. n'kweka. Cal S. mpemba; leite de cal: nkala.
Caimento S. mbwa, nsotoka, munkanda, Cala S. n'suvila, n'suku, mbutama, kala pi.
nkuluka; S. jig. nyoya, luyoyo. Calaba~ S. nkalu.
v.
Cainhar wqka, wonga. Calaboi~o s. syenge, luvambu, boloko,
Cainheza S. ngwoka, nwonga; loko, kokoto, pelezo.
wimi. Calabou~o s. syenge, luvambu, boloko,
Cainho Acij. di tadidi mbwa, ambwa; Acij. pelezo.
jig. abititi, azowalala, am'vewki, am'vezuki, Calabre S. ngonzi.
an'zilu. Calabreada s. luvunu, mpilakanu, mungya-
Caio S. nkala, nsemesa, mpembesa. na, ntyakalakani, nzengalakani, mvwanga.
Caipira (bras.) S. musi futa, musi·mfinda, mu- v.
Calabrear vuna, vuninina, vilakesa, sa-
si vata, mwisi futa, mwisi mfinda, mwisi va- nga, tungyana, tyakalakana, zengalakana,
ta, bulu, dinda, m'vilwa, mvutwa. mwanga, fwasa, zengalakesa.
Caipirice S. kimusi futa, kimusi vata, kibulu, Cal~ S. wolo.
kidinda. Cal~ia S. wolo.
Caipirismo S. kimusi futa, kimusi vata, ki- Calacear V. vukuka, mona wolo.
bulu, kidinda. Calaceio s. wolo.
v.
Cair bwa, sotoka, kusumuka; cair ao jimdo: v.
Calaceirar vukuka, mona wolo.
dyumba, sinuka; cair desastradamente: Calaceirice S. wolo.
kusumuka; cair em desuso: lembi sadilwa Calaceiro Acij. s. molo, rn'bembedi,
dyaka, lembi vovelwa dyaka, luta ntangwa; rn'vumvudi, rn'bumbudi, n'zungani.
cair em gotas: sonsa, sonsona; cair certo: Calacice S. wolo.
fwanana, kwenda dede; cair com estrondo: Calacre S. mfuka ya lembi fitwa, nkondwa a
bufuka, lumbama, yembama; cair de cima: nzimbu, nkondwa a mbongo, lusukamu.
sangumuka, betumuka, betomoka, sotoka; Calada S. mbutama, kala pi.
cair sentado: tupama; cair de costas: nengoka Caladura S. mbutama, kala pi, vundu,
mambemba, nunguka mambemba, mpwasi,lwamvu.
bwa mambemba, senguka, sengoka; cair Calafate S. n'londi a mavundu, n'kaki a
doente: yela; cair de cama: kala va mfulu a mawulu.
mayela, yela; cair em sincope: fwa kyambu, Calafeta~o S. ndonda a mavundu, nkaka a
yoyomoka, tabuka, zeboka, zebuka; cair mawulu.
na ratoeira: fwa mu n'tambu; comefar a cair Calafetagem S. ndonda a mavundu, nkaka a
(chuva): swenswena, sonsana; cair na raziio: mawulu.
sikila zayi, sikidisa zayi. Calafetamento s. ndonda a mavundu, nka-
Cais S. tombwelo. kaamawulu.
s.
Caixa nkela, nkobe. Calafetar V.londa, kaka mawulu.
Caixa-d'agua S. lundilu dya maza. Calafeto S. ndonda a mavundu, nkaka a
Caixao S. bawola. mawulu.
Caixeiro S. munkiti, n'teki, m'vangi a nkela. Calafrio S. nzakama, mira.
Caixilho S. nsimbilu, tungwa, kulu. Calamidade S. nkuba, vuku, n'zilu, m'vya,
Caixinha S. finkela, kankela; Jam. fazer sumbula.

103
-------~---~~~-----
Francisco Narciso Cobe

Calamitoso Arij. avuku, an'zUu, arn'vya, Calcar v. nyemenena, boselela, dyatakesa, ve-
asumbula, avonza. za, bunda, dyata.
Calamocar v. jig. fwasa, vanga mbi, kota Cal~ar v. vwata nsapatu, vwata nsampatu.
n'soki. Calcare S. kimbimbi.
Calandragem s. ndengola (n'lele, papela), Calclrio Arij. akala:
ndengula (n'lele, papela), ndeleka (n'lele, pa- Cal~ S. pL m'bati.
pela), nsemesa (n'lele, papela). Calce S. kaku, sikinwa, sikininu.
Calandrar v. lengola n'lele, lengola papela, Calceiro S. n'tungi a m'bati.
lengula n'lele, lengula papela, leleka n'lele, Calcemia S. kala (Cfi2+) muna menga.
leleka papela, semesa n'lele, semesa papela. Calceta S. mpanga, luvumbu.
Calao s. ndinga alunimanima. Calcetamento s. nkanga ye mpanga, nkanga
Calar v. sya pi, butika nwa, kanga nwa; kulula, muna luvambu.
wanda; calar-se: butama, kanga nwa, kala pi. Calcetar v. kanga ye mpanga, kanga muna
Calaveira Arij. abendomoka, abendumu- luvumbu.
ka, afwasuka; S. m'fwasi (a nzimbu), Calci:fica~o s. nkitula se kala (Cfi2+), nkim-
m'bendomoki, m'bendumuki. lasevisi.
Calazar (med) S. kalaza. Calcmcar v. kitula se kala, kitula se visi.
Calmo (med) S. kalazi, vumbu dya n'kanda Calcina~ao s.
nkitula se n'toto ampolo,
adisu. nyoka, nkitula se mpemba.
Cal~a S. m'bati. v.
Calcinar kitula se n'toto ampolo, yoka, nki-
Calca S. ndyatakesa, luvew, mbunda, ndyata. tula se mpemba.
Calcada S. ndyatakesa, luvew, mbunda, Calchinha (ang.) S. n'kwa kusonga.
ndyata. Calcinavel Arij. ayoka, akitula se n'toto a-
Cal?da s. nzila a matadi. mpolo, akitula se mpemba.
Calcadeira S. sokelwa. CaIcio S. kala.
Calcadela S. ndyata, ntuta, nsovola, mbunda, Calco S. ntenseka, nsokolola.
mbiba, nzuka. Cal~o S. kaku, sikinwa, sikininu, syamu.
Calcado Arij. adyatakeswa, anyemenenwa; Calcular V.balula, badika, yindula.
Arij. jig. asakidikwa, avezwa, azengenekwa. Calculador Arij. s. n'te a mbalu, sengwa kya
Cal?do S. nsapatu, nsampatu. mbalu, sengwa kya ntalu.
Calcadura S. ndyatakesa, luvezo, mbunda, Calculadora S. mbadikilu.
ndyara. CaIculo S. mbalu a ntalu, lutangu, mbadika;
Calcagem s. ndyatakesa, luvew, mbunda, tadi muna nitu.
ndyata. Calculoso (med)Arij. amatadi munanitu.
Cal~amento S. mvwata a nsapam, mpwata a s.
Calda mpUa a syalopa, ngwanda, mbiba,
nsampatu. ngweta, nzuba, nzuka, nkafuna, mbafuna.
Calcamento S. ndyatakesa, luvezo, mbunda, Calda?S. n'wngi amaza-maza.
ndyata. v.
Caldar yandula.
Calclneo S. singini. s.
Caldas pl. nto a maza ma tiya.
Calcanhar S. singini; dar aos calcanhares:taya, Caldea~o S. mfula, ngikakesa, mbundakesa,
tina. nzitika, nsanganisa, nsanganesa.
Calcante S. kulu. Caldeamento S. mfula, ngikakesa, mbunda-
Calcantes S. pl. gir. nsapatu, nsampatu. kesa, nzitika, nsanganesa, nsanganisa.
Cal~o S. kupe. v.
Caldear fula, yikakesa, bundakesa, zitika,
Calclo S. ndyata, ntuta, nsovola, mbunda, sanganisa, sanganesa.
mbiba, nzuka. s.
Caldeira kinzu, nzungu.

104
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

Caldeirada S. mbizi a maza ya lambwa. Caloricidade s. mpangama a tiya muna ni-


Caldeirar V.lamba mbizi a maza. tu, ndunda a tiya muna nitu, katiya.
Caldeirinha S. n'tedi, fikinzu, kakinzu. Calorifero S. sengwa kya yandwila, sengwa
Caldeiro s. katini, kantini, nkalu, ngonge. kya yandulwila, sengwa kya tiya, sengwa
Caldo s. mwamba, supu, mole, sopa, n'wngi. kya yotelela, yotelelo.
Caleadela S. nkusa a mpemba, nsemesa, Calorifica~o S. nwokela a tiya twa nitu.
mpembesa. v.
Calorificar yandula, teleka, temesa, tema.
Caleamento S. nkusa a mpemba, nsemesa, Calorffico S. sengwa kya tiya, sengwa ki va-
mpembesa. nganga tiya, yotelelo.
Calear v. kusa nkala, semesa, pembesa. Caloroso Atij. atiya, alutakana, angolo za
Calefac~o S. tiya, mbangazi, nyotela. yingi, amundembi zizila, an'suti, akyavi.
CalefacianteAtij. atiya, ambangazi. Caloso Atij. amasuwa, amasweya, amasubula.
Calefactor s. sengwa kya tiya, sengwa kya Calota S. visi ya n'tu.
mbangazi, sengwa kya yotelela, yotelelo. Calote s. f visi ya n'tu.
Calefrio s. nzakama, ntita. Calote s. m. mfuka ya lembi fitwa, mfuka ya
Caleja S. nzila ambatakani, n'zila andwelo. lembi futwa.
Calendario s. manaka. Calotear v. lembi fita mfuka, lembi futa
Calhau s. tadi. mfuka.
CaIice S. mbungwa. Caloteiro S. m'fiti ambi, mundye a mfuka.
s.
Caligem tombe. Calouro S. n'yatiki, n'yantiki, m'bantiki,
Caliginar V.baka tombe, bwita, fwa (kuma). n'longoki ampa.
Caliginoso Atij. atombe, abubu, arn'wesi a Calpar S. n'lingi, m'vungu.
wonga. Calque S. ntenseka, nsokolola.
Caligrafia S. sono kya mbote-mbote. Calu S. Jam. musi Luwanda, mwisi Luwanda.
Calma S. mbangazi, ntangwa a lunga; S. jig. Caluanda S. Jam. musi Luwanda, mwisi
luvuvamu. Luwanda.
Calmante Atij. arn'vuviki, an'lembeki; Caluandano S. Jam. musi Luwanda, mwisi
m'vuviki, n'lekesi. Luwanda.
Calmar V.lemba, lembeka, vuvika, wondelela. Caludalntelj. pi!
Calmeirao S. Jam. molo. ca1undu S. makasi, lufunananu, lufungana-
Calmo Atij. n'kwa luvuvamu. nu, nsaula, lu£Yengeneso, lutokaneso, lu-
v.
Calmorrear wanda, biba, weta, zuba, zu- tokanisu, ngindalala, luyindalalu, lauka,
ka, kafuna, bafuna. ndauka, fu kya mbi.
Calmoso Atij. ambangazi, akyungula, amu- CalUnia s. kumbu, luvew, nsokela, lu-
ngula, atiya. kangininu, nkanginina.
Calo S. suwa, sweya. Caluniador Atij. s. n'kumbi, n'kwa kumbu,
Caloirice S. kidinda, kiwwa, kizengi, kitunze. n'sokedi.
Caloiro S. n'yatiki, n'yantiki, m'bantiki, v.
Caluniar kumba, kangila mambu, kangi-
n'longoki ampa. dila mambu, sokela (mambu).
Calor S. mbangazi, kyungula, mungula, kyu- Calunioso Atij. akumbu, akangidila, asokela,
kusa, tiya; calor solar: mwini, mbangazi; ca- ankangidila, ansokela.
lor suftcante: kyungula, mungula. Calva S. vandu.
Calorento Atij. ambangazi, ankyungula, v.
Calvar baka vandu, kala ye vandu, menwa
amungula, akyukusa, atiya. vandu.
Calorescencia S. mbwangana a tiya. Calvario s. fulu kya vondelwa Yesu (Yisu,
Caloria S. kaloli. Yeswa); S. jig. mpasi, lubangamu.

105
Francisco Narciso Cobe

Calvejar v. baka vandu, kala ye vandu, me- CambetaAdj. s. n'kwa beta.


nwavandu. Cambetear v.
tekeka malu kuna dyata, te-
Calvez S. vandu. dinga, zodinga.
Calvide S. vandu. s.
Cambia~o nsoba a se.
Calvo Adj. avandu, n'kwa vandu; S. n'kwa va- Cambiador Adj. s. n'sobi a nzimbu, n'syensi
ndu; S. jig. kanga, luvunu. anzimbu.
Cama S. mfulu. v.
Cambiar soba nzimbu, syensa nzimbu; so-
Camabuinhi (ang.)Adj. mbomvo. ba, vingisa; cambiar 0 dinheiro: syensa nzi-
Camacosas (ang.) S. pl. n'lanzi. mbu, soba nzimbu; cambiar as ideias: moka,
Camada S. n'kanda a ntandu. mokena.
Camaleao S. lungweya, lungwenya; S. jig. Cambio s. nsoba a nzimbu.
n'kwa vilu-vilu. Cambista S. n'sobi a nzimbu.
Camalhao S. n'zididi, n'dyedye. Cambo S. n'kweka.
Camara S. suku, nkutakani a yadi; camarapa- s.
Cambola ngonzi.
rafotograJar oujilmar: disuki. Cambola~ao (ang.) S. kingamba.
Camarada S. n'kundi, makangu. Cambolador (ang.) S. m'vindi a ngamba,
Camaradagem S. kikundi, kimakangu. m'vavi a ngamba.
Camarao S. munsala. Cambolar (ang.) V. vinda ngamba, vava
Camaras S. pl nduta a vumu, n'lutwa vumu. ngamba.
Camarata S. suku dya leka dya mpwena. Cambota (bras.) S. n'kwa beta.
Camar~o S. n'zilu, kimbevo, yela. Cambotermo (ang.) S. n'kwa nkabu, n'kwa
Camarilha S. n'sadisi a n'sikidisi. lulungalalu, munkondwa nsoni.
Camarista S. mfumu a zunga. v.
Cambrar konzeka, fumbika.
Camartelo S. pika. s.
Cambras pl. pop. nduta a vumu, n'lutwa
Cambada S. lekwa ya yengelekwa, lekwa; vumu.
nkondwa a nsoni. Cambudo Adj. akonzama, akonanana.
s.
Cambadela ntekama, ndunguka. Cambulador (ang.) Adj. s. kimpumbulu,
Cambado Adj. atekama, n'kwa beta. n'kwa luvunu, m'vungyanu.
Cambaio Adj. n'kwa beta, abeta, atekama ma- Cambular (ang.) V. kombola, leba, vukumu-
lu, amalu rna kondwa ngolo. na, konda, bwisa.
Cambalachar vuninina. v. s.
Cambulha ntungyana, ntyakalakani, nze-
s.
Cambalacho mpuninina, mvuninina. ngalakani, mvwanga, mvwalangani; S. Jam.
Cambaleante Adj. n'zungani, m'vuvudi, ntyanguna, tyangu, mpukumuna, luvuku-
n'kangadi. munu, nsoka, mbwisa, nsokela.
v.
Cambalear zungana, vumvula, kangala. s.
Cambulhada ntungyana, ntyakalakani,
s.
Cambaleio nzungana, mvuvula, nkangala. nzengalakani, mvwanga, mvwalangani; S.
s.
Cambalhota ndunguka, mbwa. Jam. ntyanguna, tyangu, mpukumuna, lu-
v.
Cambalhotar nunguka, nongoka, bwa. vukumunu, mbwisa, nsoka, nsokela.
s.
Cambaluz mbwa, nsotoka, munkanda, Cambulhao S. ntungyana, ntyakalakani,
m'vya, mpasi. nzengalakani, mvwanga, mvwalangani; S.
Cambape S. m'bindiku, m'vindi, kinkondo- Jam. ntyanguna, tyangu, mpukumuna, lu-
ndo, n'tambu, nekwa; luvukumunu, lutonto. vukumunu, mbwisa, nsoka, nsokela.
v.
Cambar tekama (kuna dyata), tekeka 0 ma- Camelaria S. levo, safu, uzowa, kizowa,
lu kuna dyata, vumvula, zungana, vila. udinda, kidinda, uzenga, kizenga, kitunze,
Cambembe (bras.) Adj. n'kwa beta, abeta, umpavu.
atekama malu, amalu rna kondwa ngolo. Cameleao s. lungwenya; S. jig. n'kwa vilu-vilu.

106
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Camelice S. levo, safu, uzowa, kizowa, udin- Campar V. vunda, kemba, yangalala, kusana,
da, kidinda, uzenga, kizenga, kitunze, kundalala, tina, taya.
umpavu. Campeador S. bamba-ngolo, n'sundi muna
Camelo S. ka.!nela, samo; S. fig. zowa, dinda, nsaka,mbuta,mfUrnu.
tunze, mpavu. Campeao S. bamba-ngolo, n'sundi muna
Came16rio S. zowa, dinda, tunze, mpavu. nsaka.
Camena S. n'kunga. Campear V. nwana, nwanisa, sinsana, kusana.
Camiao s. kalu dya mpwena. CampesinoAtij. akyana, ampatu.
Caminhada S. kala mu nzila, ngyenda, ndya- CampestreAdj. akyana, ampatu.
ta, nkangala, lukangalu, nkiya. Campina S. nsela, mpata.
Caminhador Adj. s. n'kangadi, munkiyi, Capin~o S. nsela, mpata.
n'kiyi, munduti a nzila. Campino Atij. akyana, ampatu.
Caminhante Adj. an'kangadi, amunkiyi, Campionato S. ndwana a nsaka, nsinsani.
an'kiyi, amunduti a nzila; S. n'kangadi, Campo S. mpatu, n'zanza, kyana, vya; campo
munkiyi, n'kiyi, munduti a nzila. de batalha: inza; campo de mandioca: bale.
Caminhao (bras.) S. kalu dya mpwena. CamponesAdj. akyana, ampatu; S. m'vati.
v.
Caminhar simba nzila, kwenda, kangala, Camp6nio S. musi kyana, musi zumbu.
kiya; caminhar adiante de: vita; caminhar ao Campo-santo S. zyami.
acoso: vungyana, vumvula; caminhar com Camposo Adj. avonga, ayalumuka.
precipitafdo: zawula, sazuka, lundumuka; Camptocormia S. nkovama a nitu, nkona-
caminhar coxeando: tendinga, tondinga, nana a nitu, nkonzama a nitu.
zodinga; caminhar para velhice: kwiza a Camuelo (ang.) Atij. s. n'kwa kokoto, n'kwa
nunuvi, nunuva; caminhar (andar) pelado: m'biki, mwimi.
kunkuta kimpene; caminhar penosamente: Camuflagem S. nsweka, nkusa a nkula.
kenketa, nangana. Camuflar V. sweka, kusa nkula.
Caminheiro S. n'dyati, n'kiyi, n'kangadi. Camumbembe (bras.) S. n'sukami.
Caminheta S. kalu dya kete. Camundongo (ang.) S. pej. musi Luwanda.
s.
Caminho nzila; caminho de ferro: nzila a Cana S. munse, mwinse, dyadya; cana brava:
makumbi, nzila a n'layi; errar 0 caminho: vi- tete, tutu; cana da perna: m'vidingi.
la; indicar 0 caminho: songa nzila; impedir 0 Canabis s. dyamba.
caminho: kaka zila, kanga nzila. Canada s. finzila, kanzila, n'suka, nzila ankufi,
Camioneta S. kalu dya kete, kamyonete. nzila a futa, n'dimba, lwingi.
Camionete S. kalu dya kete, kamyonete. Cana-da-india S. dyadya, tombe.
Camisa S. kinkutu. Cana-de-a¢car S. munse, mwinse.
Camisola S. 'nanu. CanadianaS. mpatakani, mpandi, mbangala.
Camoeca S. pop. nkolwa,lutovoko. Canal S. kimpambwila, n'kulu; S. fig.
Camoesa S. nkolwa. n'kambalakani, n'kambakani, m'vangi a
Campa S. zyami, n'kala, tumbala. ngemba, mpovi.
Campa~o S. vundu, nkemba, nyangalala, Canalha S. kingumba, kimpumbulu.
luyangalalu, lusanu, ntina, ntaya. Canalhice S. ungumba, umpumbulu, lusaka-
Campainha S. kingengele, ngongi, ngunga. lalu, nkuluka, mbi.
CampalAdj. an'zanza, ampatu, evya. Canaliza~o S. n'kulu.
Campana S. kingengele, ngonge, ngongi, v.
Canalizar vanga n'kulu, sima n'kulu, sya
ngunga. mu nzila, singika.
Campanario S. ngunga, vata, zunga. Canamo S. dyamba.
CampanhaS. ndwana. Canaria S. zila muna nitu, n'kulu.

107
Francisco Narciso Cobe

Cana-sacarina S. munse, mwinse. Canela s. kanela, n'ti a vangila lumbwa,


Canave S. dyamba. m'vidingi.
Canavial S. madyadya, mpatu a minse. Canelada S. kinsi vana rn'vidingi.
Canaz S. mbwa ampwena; S. fig. kimpumbu- Caneta S. kaneta.
lu, n'kwaluvunu, n'yekodi. Canga S. vangu; S.fig.lubangiku, lubangamu.
Can~ao S. n'kunga. Cangalha S. zitu.
Cancela S. vitu, m'bindiku. Cangalhada S. lekwa ya nkulu, yima ya nku-
Canceladura S. n'ziku a n'kanda, nkatula a lu, yuma ya nkulu.
n'siku, mvunzuna, mvunza. Cangalhao S. vangu; S. fig. muntu avuvuma.
Cancelamento S. n'ziku a n'kanda, nkatula a Cangalhar V. natisa zitu, sya zitu.
n'siku, mvunzuna, mvunza. Cangalho S. vangu, molo.
v.
Cancelar zika n'kanda, katula n'siku, vu- Cangar V. sya mu vangu; V. fig. boselela, nye-
nzuna, vunza. menena, bangika.
Cancer (med) s. kanku, nkala a nitu. Canguinho (bras.) Atij. s. mwimi, n'kwa
Cancera~o S. nkituka se kanku, nkituka se kokoto.
nkala a nitu. Canha s. koko kwa lumonso.
Cancerar V. kituka se kanku, kituka se nkala Canhamo S. dyamba.
anitu. Canhao s. tenda.
Cancho s. tadi dya mpwena, n'senzele. Canho Atij. 'monso, n'kwa lumonso.
CancrescenteAtij. akanku. CanholaS. pop. n'tu.
Cancro S. kanku, kansele, nkala a nitu. Canhota s. pop. koko kwa lumonso, n'kele
Candaca (ang.) s. nzenza. ankulu.
Candeeiro s. mwinda, mini. CanhotoAtij. 'monso, n'kwalumonso.
Candeia s. mwinda, mini. CanibalAtij. n'dye a wantu.
Candeio s. mini. Canibalismo S. ndya a wantu.
Candela s. mwinda, mini. Cani~adaS. madyadya.
Candengue (ang.)Atij. s. n'leke. Cani~al s. madyadya, mpatu a minse, minse.
Candente Atij. atiya, akengomoka tiya, ake- Cani~o S. tete, lubamba.
ngumuka tiya. Canicula S. ntetembwa anse a mbwa,
Candidatar-se v. kusolesa, lomba, vinga. ntangwa avuvama; mbangazi, kyungula,
Candidato s. n'lombi, m'vingi. mungula, kyukusa, tiya.
Candidatura s. ndomba, nsolesa. Canicular Atij. ambangazi, akyungula,
Candidez s. umpembe, luvelelo; S. fig. ziku, amungula, atiya.
ludi, nkondwa a kuma. Canicultor S. n'twedi a mbwa.
Candidizar v. semesa, velelesa. Canino Atij. ambwa; dente canino: dino dya
Candido Atij. ampembe, avelela; Atij. fig.
azi- n'twa!a, dino dya nsevela;fOme canina: nzala
ku, aludi, akondwa kuma. za yingi, kimbevo kya nzala.
Candil S. fimwinda, kamwinda, fimini, Canivete S. mbele (a pokoti), mbele a posi,
kamini. kanivete.
Candor s. umpembe, luvelelo; S. fig. ziku, Canario S. mpila a nuni an'yimbidi.
ludi, nkondwa kuma. Canja S. n'zongi a nsusu yo loso; S. jam. lekwa
Candura S. umpembe, luvelelo; S. fig. ziku, kya mbote, kima kya mbote.
ludi, nkondwa a kuma. Canjar V. soba nzimbu, soba.
Caneca S. pote, neka. Canjica S. kidobo (nkasa yo masa ma lambilwa
Canejo Atij. di tadidi mbwa, ambwa, ne munamazi).
mbwa. Canjirao S. n'lingi a vinyo, rn'vungu a vinyo,

108
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

sikala. Canula s. kanule, m'vuvu.


Cano S. m'vovo, vuvu, tutu, m'vumba. Canuque (ang.) S. n'leke, kindende.
Canoa S. n'lungu. Canvanza (ang.) S. nkindu, ntungyana,
Canoila S. mungelezi. ntyakalakani, nzengalakani, mvwanga.
Canoilo S. mungelezi. Canvuanza (ang.) S. nkindu, ntungyana,
canon S. n'siku, longi, nkelekelo, ndyatilu, ntyakalakani, nzengalakani, mvwanga.
tezo, fWaniswa, mbaku. Canzarrao S. mbwa ampwena.
Canone S. n'siku, longi, nkelekelo, ndyatilu, CanzeiroAdj. s.fig. m'fiti ambi, m'futi ambi,
tezo, fWaniswa, mbaku. mundye a mfuka.
Canonico Adj. akonso owu wa n'siku, akonso CanzoalAdj. di tadidi mbwa, ambwa;Adj.fig.
owuwalongi. atumbuka, aboloka, ambi.
Canoro Adj. azu dya mbote, alekama, GioS.mbwa.
awawana. Gio-marinho S. mbwa a m'bu.
Canotaria S. nzila muna nitu, lwingi, n'kulu. Caos S. ntyakalakani, m'vwanga.
Canoula S. mungelezi. Gio-tinoso s. nkadi ampemba.
Canoulo S. mungelezi. Caotizar v. tyakalakesa, vwanza, vwanzakesa.
Cansa~o S. mabibi, lutovoko, mayovoka. Caozarrao S. mbwa ampwena.
Cansado Adj. ayoya, atovoka, ayovoka. Caozeiro Adj. s. jam. m'fiti ambi, m'futi ambi,
Cansar V. yoyesa, tovola, yovola, tokanesa, to- mundye a mfuka.
kanisa, yelesa. Capa S. fukilwa, n'kanda, yunga, nkampa.
Cansativo Adj. an'yoyesi, an'tovodi, Capa~o S. ndemba, mpokola, mvokola;
an'yovodi. mpodala.
Canseira S. mabibi, lutovoko, mayovoka. Capacete S. mpu, kapasete.
Cantador Adj. s. n'yimbidi. Capachice S. kibundu, ubundu.
CantanteAdj. an'yimbidi, n'yimbidi. Capachismo S. kibundu, ubundu.
Canmo S. tini kya nzila, zunga. Capacho s. teva; S. fig. n'lengi, m'bundu.
Cantar V. yimbila. Capacidade S. ndenda, mfWana, fuka.
Cantarejar V. pop. yinginina, tola, yimbila. Capacitar V. longa, kubika, sikidisa, zayisa,
Cantarejo S. pop. nsonge, nyinginina, ntola, mwesa, songa, songela; dodokela, leba;
nyimbila. nangika.
Cantaro S. m'vungu. Capado Adj. alembwa, avokolwa; apodalwa.
Cantarola S. nsonge, nyinginina, ntola, Capador S. m'vokodi.
nyimbila. Capadura s. ndemba, mpokola, mvokola;
Cantarolar v. yinginina, tola, yimbila. mpodala.
CanteiroS. saya, saba. Capar V.lemba, vokola; podala.
Cantico s. n'kunga. Capataz S. kapata.
Cantiga S. n'kunga, mbembo, lusanisu. Capatazia S. kikapata.
Cantilena S. n'kunga; S. fig. ngangu, lulun- CapazAdj. alenda, afWana.
galalu, nduka, nwzomona, fu kya mbi, mbi. Capcioso Adj. angangu, andwenga, andekwa,
Cantina s. dilu. an'kondi.
Canto S. konko, fuma; n'kunga. Capeado Adj. asweki, afukama; akituka,
Cantoneiro S. n'sadi a nzila, n'kubiki a nzila. asoba.
Cantor S. n'yimbidi. Capeamento S. mpwika, mfukila ye yunga,
Cantoria S. ayimbidi, nyimbila, n'kunga. nsweka, mfuka, mfukidila, mvuninina,
Canuco (ang.) S. giro n'leke, kindende. mpuninina, ntonta, lutonto.
Canudo s. m'vumba, nsuki za zingama. Capear V. vwika, fukila yunga, sweka, fuka,

109
- - - - - ----------
Francisco Narciso Cobe

fukidila, vuninina, vukumuna, tonta. Capricho S. vilu-vilu.


Cape1a S. sambilu, nzo a Nzambi. Caprichoso Adj. avilu-vilu.
Capiangar (bras.) V. vyangula, lamuna, la- Caprico Adj. angani, akadi, an'ta, ansati,
bula,yiya. amfiki.
Capiango (ang.) S. wivi; mwivi. Caprideo Adj. ankombo, ne nkombo.
Capianguista (ang.) S. mwivi. Caprino Adj. ankombo; S. nkombo.
CapUamento S. nsuki za lambuka. Capro S. nkombo.
CapUar Adj. ansuki; S. miya; capilar sangui- CaprumAdj. ankombo.
neo: fin'singa fYa menga (muna nitu a muntu Capsula S. bukikwa, bukikilwa, lundilwa,
yovo ya bulu), lusuki lwa menga. kape (n'longo); nkela (nkele).
CapiliformeAdj. ne lusuki. Capsular Adj. akape.
CapUota S. ngwanda, mbiba, ngweta, nzuba, Capta~o S. mbaka, nsambukila, nkonka-
nzuka, nkafuna, mbafuna. lakesa, mvwamvula, nyaka, nzakula,
Capim S. masinde (sing. sinde), nyanga, titi, nyilama, mbwila.
futa. Captar V. baka, sambukila, konkalakesa,
Capina S. mpata, nsola, nsela, nsakula. vwamvula, yaka, zakula, yilama, bwila.
Capina~ao S. mpata, nsola, nsela, nsakula. Captor S. m'baki, n'kangi.
Capinador Adj. s. m'vati, n'sodi, n'sedi, Captura S. mbaka, mbakama, kanga, nkanga.
n'sakudi. Capturado Adj. akangama, abakama.
Capinar v. vata, sola, sela, sakula. Capturador S. tn'baki, n'kangi.
Capinzal S. futa. Capturar V. kanga, baka, selela, mwesa mpasi.
Capiscar (bras.) v.tona, tyangu, bakisa, wa. Capuchar V. fig. fuka, fukidila, sweka, fuka-
Capita S. duki, sobeta. rna, kufukidila, swekama.
Capita~ao S. mpaku. Caquexia S. lunyonzo.
Capital S. ngudi a mbanza, nganda; dila, sina, Caquinar V. seva, sevelela, kyekyelela, saka-
mbobela; capitaldo Kongo: nganda a Kongo, nena, sakanina, keneneka meno.
mbaza a Kongo; capital (dinheiro) duma so- Cara S. kwa, mbala.
ciedade, capitalnominal: sina, dila. Cara S. luse, lose, mbulu, mpolo; cara a cara:
Capitalismo S. nwokesa a mavwa ye wi- mantalani; cara de lua cheia: luse lwa zyeto-
sa kya avwe muna luyalu, wisa kya avwe, moka, lose lwa zyetumuka, lose ne ngonde,
kapitalizimu. luse ne ngonde; cara defuinha: n'kwa koko-
Capitaliza~o S. nkudikila a sina, nwokesa a to; cara de reu: nse a kimpumbulu; amarrar
sina, nwokwesa a mavwa. a cara: baka makasi, kanga luse, kanga lose,
Capitalizar v.
kudikila sina, wokesa sina, kanga lumunga; dar da cara com: salukisa;
wokesa mavwa, kudikila mavwa. de cara cheia: ku nkolwa; ser a cara de: fWa-
v.
Capitanear tuma, yala. nanayo.
Capitania S. kimbuta, mbongi, luyalu. Carabina S. n'kele.
Capimo S. mbuta a makesa; n'yadi, kapita. Cara~ S. nkula, zizi, nsweka, nswekama.
Capitato (biol) Adj. ne n'tu. Caracarecos S. pl. fWalanganu ya nkulu,
Capitoso Adj. n'kwa ntala. fWalangani ya nkulu.
v.
Capitular kuvana kwa n'tantu, kuyekola Caracareus S. pl. fWalanganu ya nkulu,
kwa n'tantu, kuyekula kwa n'tantu. fWalangani ya nkulu.
Capitulo S. n'tu, kono, kunku, tini. Caracol s. mbete; niio valer um caracol (niio
Capoeira S. kolo kya nsusu, mpaka a nsusu. valer dois carac6is): kondwa m'funu.
Capote S. yunga. v.
Caracolar vindumuka.
CapotUha S. lenswa. v.
Caracolear vindumuka.

110
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Caracter S. fu, kadilu, m'baku; ziru, kimfu- Caranguejar V. jam. katikisa, dyengana
mu; cardeter alegre eprazenteiro: fu kya luya- n'tima, kala manti-manti, fwa kati-kati.
ngalalu ye tiku; cardeter hereditdrio: fu kya Caranguejo S. nkala; m'vukuki, n'kwa mave-
ngutukila; cardeter tipogrdfico: sono, letela. ko, n'kwa mavuku, n'kwa fuki.
CaracterialAtij. amundembi kulukilwa. Carantonha s ngwotwena, ngwongwena.
s.
Caracteristica sinsu, dimbu, sinsikilu. Carantulas S. pl sisa, fwaniswa, lekwa, ruse,
Caracteristico Adj. an'songi, asisu; S. sinsiki- tose, ndose.
lu, nsinsikilu, sisu. Carao S. m'bi.
Caracterizap.o S. sinsu, nsonga. Carapanta S. nkolwa.
Caracterizado Atij. aswaswana, aswaswa- Carapau S. kalapau.
neswa, aswaswaniswa, asiwa sinsu, asiwa Carapemo S. luvunu.
dimbu; asonama. Carapetar V. vuna.
Caracterizador Adj. s. n'sye a sinsu, n'sye a Carapeteiro Adj. s. n'kwa luvunu, rn'vuni.
dimbu. CarapetenteAdj. n'kwa luvunu, rn'vuni.
Caracterizante Adj. asinsu, adimbu, n'sye a Carapeto S. n'kwa luvunu, rn'vuni.
sinsu, n'sye a dimbu. Carapim s. palakati.
Caracterizar v. sya sinsu, sya dimbu; swa- Carapinha s. nsuki za zingama (za ndombe).
swanisa, swaswanesa; soneka. Carapinho Adj. azingama, abala.
Carafuzo (bras.) Adj. avesuka, avesoka; S. Carapu~ S. mpu, sapu, banda; sungula.
m'vesuki, m'vesoki. Carate S. kilati.
Caramanchao S. saba. Caravana S. buka, n'kiti, ngamba.
Caramanchel S. saba. Caravar V. koma, banda.
Carambola S. fig. S. luvunu, ungyangya, Caraveira S. vundu dya nsonso, tezo.
mpilakesa. Carbonizar v. yoka, kitula se kala.
Carambolar v. fig. vuna, vuninina, vilakesa. Carbono S. kala.
Caramboleiro Adj. s. fig. m'vuni, ngyangya. Carbtinculo S. taza.
Carambolice S. luvunu, mpilakanu, Carbunculose S. mataza.
ungyangya. CarbunculosoAdj. di tadidi taza, ataza.
s.
Cara-metade jam. n'kento asompwa. Carca~ S. valanganza, visi ya wonso ya niru,
Caramilho S. nkonda, ntyanguna, tyangu, vangala.
mpukumuna, luvukumunu, nsoka, mbwi- CarcavaS. n'kulu, wulu, lumbu.
sa, nsokela, ntungyana, ntyakalakani, nze- Carcere S. syenge, luvambu, boloko, pelezo.
ngalakani, mvwanga, luvunu. Carcereiro Atij. nkole.
Caraminhola S. fig. nkonda, ntyanguna, tya- Carcinoma (med) S. kasyoma, kanku, nka-
ngu, mpukumuna, luvukumunu, nsoka, la (yela).
mbwisa, nsokela, nrungyana, ntyakalakani, Carcinomatoso (med) Adj. akisyoma,
nzengalakani, mvwanga, luvunu. akanku, ankala (yela).
Caraminholas S. pl. sampu-sampu; luvunu. Carcinose (med) S. kasinoze, wana a kanku,
s.
Caramoi!io n'kunda. wana a nkala (yela).
Caramou!io S. n'kunda. Carcole s. kimbimbi.
Caramulo S. tumbi. CarcomaS.fig. m'fwasi.
Caramunha S. m'fundu, kazu, mboka, nya- Carcomer V. deka, kesumuna, fwasa, fusa,
yala, lukendalalu. bumba, bumbisa, wolesa.
Caramunhar V. funda, kaza, tata, yayala, Carcomido Adj. akesuka, afusumuka, afu-
kendalala. nzuka, ambumbu, awola, ayukuta; afwasu-
Carango S. nyanzi, nanzi. ka,awola.

111
Francisco Narciso Cobe

Carcova S. kinkunda, n'kwa kinkunda. Careio S. ngyekola, munta, nkoka; nkombola,


Carcova S. n'kulu, wulu, lumbu. mpwa, mvwa; zayi.
Carcunda Adj. akinkunda; S. kinkunda, Carendas. nkondwa,lusukamu.
n'kwa kinkunda. Carendado Adj. akondwa, tn'vavi, n'sukami.
Cardagem S. nsana, ndanuna; S. giro nwo- Carendador Adj. 5. n'sukami.
mbolola, wivi. Carente Adj. akondwa, tn'vavi, asukama,
Cardapio S. ngindu, luyindwilu. n'sukami.
Cardar v. sana, nanuna; V. giro wombolola, Carepa S. baku, bakula.
yiya. Carepento Adj. amavavala rna n'tu, n'kwa
Cardeal Adj. asina, antete, atn'funu, anene, mavavala rna n'tu.
ampwena, asunda. Careposo Adj. amavavala, n'kwa rna vavala.
Cardeiro Adj. m'vangi a sanu (ya nanunwi- Carestia S. nkondwa, lusukamu; ntalu
na n'singa), n'teki a sanu (ya nanunwina ampwena, mbandisa a malu.
n'singa). Careta S. ngwotwena, ngwongwena.
Cardia s. lukutu. Caretear V. wotwena, wongwena.
Cardiaco (med) Adj. an'tima; S. mbevo a Careteiro Adj. 5. n'kwa wotwena, n'kwa
n'tima. wongwena.
CardialAdj. alukutu. Careza S. nkondwa, lusukamu; malu ampwe-
Cardialgia (med) S. kadyazi, n'lunzi mya na, mbandisu a malu.
n'tima. Carga S. zitu, n'kaku, lubangamu; carga de 05-
Carwco Adj. alukutu. 505: n'tanzina.
Cardiectasia (med) S. kadyetazi, ngyalumu- Cargo S. salu, mbebe, kiyekwa, fulu, wene,
kaan'tima. kimfumu, mvwala, ngenda.
Cardina S. mvindu a nitu; S. pop. nkolwa. Carguejar V. nata.
Cardinal Adj. antete, atn'funu, anene, am- Caria S. lunswa.
pwena, asunda. Caria s. ngwola a meno, tadi; cdria do5 05505:

Cardiografia (med) S. kadyofi. mbumbu a visi, ngwola a visi.


Cardiograma S. kadyongame. Cariacado Adj. awolwa 0 meno, wola meno;
Cardiologia S. kadyolozi. dente caricado: dinu dya wola.
Cardiologista S. nganga a n'tima, n'wuki a v.
Cariar wolwa dinu (pL: wolwa meno), fwa-
n'tima. suka, wola, fwa, nuka.
Cardiopatia S. mayela rna n'tima. CaribalaAdj. 5. n'kwa vandu.
Cardioplegia S. kadyopazi, ngyalumuka a v.
Caricar seva, sokela, tumba.
n'tima, mvoka a n'tima. Caricato Adj. asevela, an'sevesi; S. n'sevesi,
Cardite (med) S. kadite, mbisukila a n'tima. n'sokedi.
Cardume S. bemba, ulolo wa mbizi za maza; Caricatura S. nsevesa, nsokela, tumbu.
S. fig. ndonga, buka. v.
Caricaturar seva, sokela, tumba.
Cardura S. nsana, ndanuna; S. giro nwombo- Carida S. mfiba, mbimbakana, ndeba, nde-
lola,wivi. vola, ndevula.
Carear V. yekola, tuma, koka; kombola, vwa. Caridar v.
sakanesa, sakanisa, lemvola,
CarecaAdj. n'kwa vandu; S. vandu. lemvula.
Carecente Adj. akondwa, tn'vavi, asukama, Caridativo Adj. alemvoka, alemvuka, ale-
n'sukami. mbama, an'lembami, n'lembami.
Carecer V.kondwa, vava, vwatn'funu. Caridoso Adj. m'fibi, n'zodi a bimbakana,
Caredmento S. nkondwa,lusukamu. n'zodi.
Carecos S. pL fwalanganu ya nkulu. Caridade S. zola, nkenda.

112
NOVO DICIONAR!O PORWGuEs - KIKONGO I

Caridoso Adj. n'kwa nkenda, n'kwa ngemba, CamalAdj. anitu, ayitu, aluzolo lwa nitu.
n'wdi. Camalidade S. kinitu, wla kwa nitu.
Carie S. ngwola a meno, tadi; carie dos ossos: Camaliza~o S. nkituka se nitu.
mbumbu. Camalizar v. kituka nitu.
Carimbagem S. nsya a dimbu, nsya a sinsu. Camar V. kala yitu, yikana muna nitu.
v.
Carimbar sya dimbu, sya sinsu. Camario s. n'swa a dya mbizi.
Carimbo S. dimbu, sinsu. Came S. mbizi, nitu.
Carinegro Adj. alose lwa ndomba, aluse lwa Camear (brllS.) V. vonda rwelezi, yanika mbizi
ndomba. (vana mwini), yimisa mbizi (vana mwini).
Carinho s. ngemba, walakazi, ndengola, Cameira S. n'kanda e meme.
ndengula, nkonda, ngwondelela, lemvo, Cameiro S. meme.
lulembamu, luvuvamu, ndunda, ngangu, CameirumAdj. ameme.
lusansu, unkete, sunga-sunga, nkeba. CarneoAdj. ambizi, anitu, ase kya mbizi.
Carinhoso Adj. angemba, awalakazi, n'kwa Camiean S. ngungu a tufina.
ngemba, kwa walakazi. Cami~ia S. mponda, mvonda.
Carioso Adj. awolwa meno, amatadi rna me- Camieeiro S. n'dye a mbizi, n'zodi a mbizi,
no, ambumbu a visi. n'teki a mbizi; S. jig. m'bangiki, mpolakanu,
Carisma S. dyenga dya Nzambi, nkenda m'fubi, m'vondi.
za Nzambi, nsobokela, m'fidi awutukilu, Carnffiee Adj. m'bangiki, mpolakanu, n'kwa
mbunzu. mfunya; S. muntu ambi, kingumba.
Caritativo Adj. n'kwa nkenda, nkwa ngemba, Carnifieina S. mponda, mvonda, umfumbi.
n'wdi. Camigiio S. ngungu a tufina.
Cariz S. mpila, mona, nse, ndose, luse, lose, Carnivoro Adj. n'dye a mbizi, n'wdi a mbizi.
mbulu, mpolo, mbunzu. Camosidade S. mpila a mbizi, mbizi ayingi.
Carme S. n'kunga. Camoso Adj. anse a mbizi, ambizi a yingi,
Carmear V.kutulula, nanuna. an'suni.
CarmesimAdj. ase kya mbwaki, ambwaki; S. Camudo Adj. an'suni, ambizi a yingi, ampo-
se kya mbwaki, mbwaki. ngo, avonga.
CarmimAdj. ase kya mbwaki, ambwaki; S. se CaroAdj. antalu, an'wlwa, n'wlwa
kya mbwaki, mbwaki. caroavel Adj. angemba, awalakazi, n'kwa
Carminado Adj. ase kya mbwaki, akuswa e ngemba, kwa walakazi.
mbwaki, ambwaki, abwaka. Caroca S. fisalu, kaselu, n'kudemi.
v.
Carminar kusa se kya mbwaki, bwakisa. Caroeha S. nganga a mpandu (n'kento), ndoki
Carminativo Adj. asukulwila vumu; S. (n'kento).
n'longo mya sukulwila vumu. Caroehas S. pL S. mpandu, kindoki, undoki,
Carmineo Adj. ase kya mbwaki, akuswa e n'kisi, luvunu, nsoka, nsokela.
mbwaki. Caroeho Adj. andomba.
Carminieo Adj. angani, akadi, an'sa, ansati, Carofo S. bundu, mvimbu; S. pop. nzimbu; S.
amfiki. fir.lau, nsambu.
Cama~ S. pop. ulolo wa mbizi. Carolo S. n'susulu (a disa).
Cama~o S. se kya nitu, kimpene. Carona (brllS.) S. ndata ampavala.
Camada (brllS.) S. nekwa. Caropa S. wunge.
s.
Camadura n'suni a mbizi, nse a nitu, se kya Carotida (med) S. katida.
mbizi. Car6tide (med) S. katida.
Camagem S. mponda a bulu, ndundilu a Carotideo (med) Adj. di tadidi katida.
mbizi, mponda, mbukumuna. Carotidiano (med)Adj. di tadidikatida.

113
Francisco Narciso Cobe

CarotinaS. katina. ambi-mbimbi, asawula.


Carotin6ide S. katinode. Carrapito S. mpika, mpaka (za bulu).
Carpanta S. pop. nkolwa. CarrascioAdj. ankwakasi, abala, ayima, ayu-
Carpar (bras.) V. vata, sola, sela, sakula; vele- rna, ayiminina, ayuminina, alula, ansesi.
lesa, komba, sukula, kunguna; kusuna, Carrasco S. muntu ambi, kingumba, S.
kubula. tn'vanga, n'kalala.
Carpear V.kutulula, nanuna. Carraspana S. pop. nkolwa.
Carpe1ar Adj. alukaya; V. vanga makaya, Carraspeira S. mfisima e laka.
menwa makaya. Carraspude S. ludimi lwa yima, ludimi lwa
Carpe10 S. lukaya. yuma, lubini lwa yima, lubini lwa yuma.
Carpideira S. n'didi a mbembo (n'kento), Carrasqueira S. m'vanga, n'kalala.
n'kololoki (n'kento), n'yayadi (n'kento), Carrasqueiro S. m'vanga, n'kalala.
n'yengi (n'kento). Carrea~o S. ndatina mu kalu, mpangisa,
Carpido Adj. adilu, ambembo, amboka, aka- mvangisa, nrwadila, nrwala.
zu, adidila, alukendalalu; S. dilu, mbembo, Carreamento S. ndatina mu kalu, mpangisa,
mboka, kazu, ngyayala, nyayala. mvangisa, nrwadila, nrwala.
Carpidor Adj. s. n'yengi, n'yayadi. Carrear V. natina mu kalu, vangisa, rwadila,
Carpidura S. dilu, mbembo, mboka, kazu, rwala, natina ku mosi.
ngyayala, nyayala. Carrewo S. zitu, n'kaku, lubangamu.
Carpimento S. dilu, mbembo, mboka, kazu, Carregador S. 'nati, ngamba.
ngyayala, nyayala. Carregamento S. lekwa, yima, yuma, zitu,
Carpina (bras.) S. valanti, tn'vadi a n'ti, mba- n'kaku, lubangamu.
ngu a mabaya. Carregar v.soka, nata, rwika.
Carpinteiro S. valanti, tn'vadi a n'ti, mbangu Carrego S. ndata, nsoka, nrwika, zitu.
amabaya. Carreira S. nzila, salu, zingu, luzingu; em car-
Carpir v. vuza nsuki; dila, yenga, wuninina, reira: muna n'longa.
yidima, fundidila, fwetelela, vunguta, ku- Carreiro S. nzila.
mba, bokota. Carrejao S. 'nati, ngamba.
Carpo S. bundu; visi ya koko. Carrejar V. natina mu kalu, vangisa, rwadila,
Carquejar V. vanga fu, sasula, sasuka. rwala, rwasa.
Carquilha S. n'kama, mfitama, mfokola a Carre1a S. kipoyo.
n'lele, mfoko. Carretagem S. ndatina mu kalu, mpangisa,
Carra~a S. kuva. mvangisa, nrwadila, nrwala, nrwasa.
Carrada s. lekwa i nata kalu. Carretar V. natina mu kalu, vangisa, rwadila,
Carranca S. ndose ambi, nkanga a luse, nka- rwala, rwasa, natina ku mosi.
nga a lose, nkafuka, lumunga. Carretear V. natina mu kalu, vangisa, rwadila,
Carrancudo Adj. n'kangi a luse, n'kangi a rwala, rwasa, natina ku mosi.
lose, n'kwa lumunga, n'kafuki, n'kwa nsita. Carreteira S. nzila a futa.
Carranha S. zunu dya yiminina. Carreteiro S. 'nati.
Carranquear V. kanga luse, kanga lose, ka- Carreto S. ndatina mu kalu, mpangisa, ffiva-
nga lumunga, kanga mbulu, zitika luse, zi- ngisa, nrwadila, nrwala, lekwa, yima, yuma,
tika lose, zitika mbulu, kafalala, mona nsita. zitu, n'kaku, lubangiku, lubangamu.
CarrapataS. kuva; S.fig. mpasi, mpilakanu. Carriagem S. makalu, ndatina mu kalu,
Carrapateiro S. mbono. mpangisa, mvangisa, nrwadila, nrwala,
Carrapato S. kuva, mbono. ntwasa.
Carrapento Adj. angemi, ambi, Carrilamento s. nsingika, nkubika,

114
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

lukubiku, nsikila, lusingiku. Carujo S. wunge, mbututu, m'fukezi.


CarrUar V. sya mu nzila; jig. singika, kubika, Caruncho S. mfusa, fusi, mfusi, ngwola, mbi.
sikila. Carunchoso Adj. afusa, awola, ambi.
CarrUhar V. sya mu nzila; jig. singika, kubi- Carunha s. bundu.
ka, sikila. Carunho S. bundu.
CarrUheira s. nzila. cams (metL) S. mpasi za lufwa.
CarrUho S. n'susulu (a disa), bundi, m'banku, Carvalho S. m'vanga, n'kalala.
mbulu, luse, lose; comer a dois carrilhos. dya Carvao S. kala.
kwam'biki. Carvoeiro S. m'vangi a amakala, n'teki a
Carrinha S. kalu dya kete. makala.
Carrinho S. kalu dya n'sedya, 'natinwa kya Carvoejar V. vanga makala, teka makala.
lekwa. CasS.nw.
Carro S. kalu, n'kunka; carro deprafa: takisi. Cas s. pl. nsuki za mpembe, mvu.
Carruagem S. n'kunka a kumbi dya n'toto. Casa S. nzo; casa arruinacla: bangala; casa do
Carta S. n'kanda, kalati; carta de divorcio: cheft: lumbu; casa comercial: vula, tekelo;
n'kanda a lufolo, n'kanda a luvambanu. casa construicla por cima de outra: bandiku,
Cartiio S. kalati, n'kanda; cartdo de identidade: ngololo; casa de Deus: sambilu, nzo a
kalaneta, zayilwa; cartdo-postal: kalati kya Nzambi.
posite. Casacao S. yunga.
Cartapacio S. n'kanda ampwena, n'kanda Casaco S. kinkutu, n'zaka, bulutulu, kuta; ca-
ankulu. saco curto sem mangas: ve dya ngembo.
Cartas S. pL myangu; balayi. Casadeiro Adj. antela a sompa.
Cartaxo S. lusakaneno, lusakaninu, luvezo. Casado Adj. asompa; Adj. jig. ayikana,
Cartaz S. n'kanda ampwena wa luzayisu, awawana.
n'kanda ampwena wa nsangu; ter cartaz Casadoiro Adj. antela a sompa.
(bras.): zayakana, tunda, kwenda nsangu. Casados s. pL n'kento yo yakala.
Cartazeiro S. m'batiki a n'kanda mya mpwe- Casadouro Adj. antela a sompa.
na mya nsangu. Casal s. vata, mpatu, kyana, vya, n'kento yo
Carteira S. finkutu (f;a lundila n'kancla); meza yakala.
rna sonekena, fin'kanda fYa soneka. Casalar v. sompa, yikana.
Carteiro S. 'nati a n'kanda. Casalejo s. finzo, kanw, saba.
Cartel s. luzayisu, lutonto, nsinsa, unzonzi. Casamento S. longo, lusompo, makwela, lu-
CartUagem S. minse. kazalu, kangu; pedicla em casamento: nzitiki-
CartUaginoso Adj. aminse. la; pedir em casamento: zitikila; dote de casa-
s.
CartUha n'kanda a longokela tanga; n'tu, mento: nzimbu za longo, lufikisu.
mpila, tew. Casante S. S. nzitikila.
Cartorio S. lukivu, lundilu dya n'kanda. Casar V. sompa, kwela, kazala; casar-se: so-
Cartucheira s.
nkutu a matuza, nkutu a mpana, kwelana.
n'zongo. Casarao S. nwampwena.
Cartucho S. tuza, n'wngo. Casareu S. nzo ampwena.
Carugem S. kime, dime. Casaria S. belo, vata.
CarujaS. kime, dime. Casario S. belo, vata.
Carujar V. sonsana. Casca S. ti, n'kanda a bundu ya n'ti; casca de dr-
CarujeiraS. kime, dime. vore: baula; casca de barco: vimbu; casca de
Carujeiro S. mbututu, m'fukezi, wunge. noz de palma: sudi, sungila; casca de ovo: ti
Carujem S. mfusa, fusi, mfusi. kya dyaki; casca de noz: silu, sula; casacas de

115
Francisco Narciso Cobe

alho: kondwa m'funu; giro dar a casca: fwa; Caspento Adj. abaku, abakula.
Jam. largar a casca: fwa. Caspite! Inter). kyeleka!, ludi!
Cascabulho S. fuku (dya ti). casposo Adj. abaku, abakula.
Cascaburrento Adj. ankwakasi, abala, a- Casquejar v.vanga n'kanda ampa, vanga fu.
yima, ayuma, ayiminina, ayuminina, alula, Casquento Adj. ati ya yingi.
ansesi, an'kama, afitama. Casquilho Adj. awete, antoko, asikila; S.
Cascalhada S. jig. tusevo, nsevelela, wete, ntoko.
nkyekyelela. Casquinada S. nseva, nsevelela, nkyekyelela,
Cascalhar V. seva, sevelela, kyekyelela, nsakanena.
sokolola. Casquinar V. seva, sevelela, kyekyelela, saka-
Cascalhento Adj. amatadi rna yingi. nena, keneneka meno.
Cascalho S. matadi. Casquinha S. fin'kanda.
Cascar V. teta, tuta, bunda, nika, dyata, wa- Cassa~o S. nkatula, mvunza.
nda, biba, weta, zuba, zuka, kafuna, bafuna. CassadoAdj. akatulwa, avunzwa, avunzunwa.
Cascata S. meleka, kumbila. Cassar V. vonda, katula n'siku, kangula, vu-
Cascatar V.kumba (maza). nza, kondeswa m'funu, vundisa, manisa, fo-
Cascatear V.kumba (maza). kola, fwasa.
Casco S. n'kanda a n'tu, n'tu, mpu, kapasete, ti, Cassava S. mfumfu, mfuba.
n'kand'a bundu ya n'ti. Cassave S. mfumfu, mfuba.
Cascopo (ang.) Adj. ankolwa, akolwa, n'kwa Cassear V. soba nzila, kanga, simba, si-
nkolwa. mbinina, kafinina.
Cascoso Adj. an'kanda a bala. Cassendo (ang.) S. kikundi kya menga.
Cascudo Adj. an'kanda a bala; S. kinkodya. Cassete S. kasete.
Casculho S. fuku dya ti; S. jig. lekwa kya Cassen (ang.) S. nsesi.
ndwelo, dyambu dya ndwelo, zenzi-zowa. Casso Adj. akondwa m'funu, ankatu, ampava-
Casear V. zyuwula mavundu rna mbotazi. la, ampamba.
Casebre S. wzokolo, finzo, kanzo, saba. Castas. mpila, kanda.
Caseira s. n'kemo asompwa. s.
Castanha munsansa.
Caseiro Adj. anzo; S. m'fitidi a nzo, m'futidi Castanheiro S. n'ti a minsansa.
anzo. Castanho Adj. ambwaki-afunzuka.
Casinha s. finzo, kanzo; S. pop. nzo akete, Castelo s. mbongi, tininu dya ngolo.
kukilu. Casti~ S. tadi dya mini.
Casinhola S. zozokolo, finzo, kanzo, saba. v.
Casti~ yikakesa (bulu kya yakala ye ki kya
Casinholo S. zozokolo, finzo, kanzo, saba. nkento), bandakesa (bulu kyayakalaye ki kya
Casinhota S. zozokolo, finzo, kanzo, saba. nkento); yambidisa, fukila (fig.); castifar-se:
Casinhoto S. zozokolo, finzo, kanzo, saba. yambila, fukila (fig.).
Casiteu S. zozokolo, finzo, kanzo, saba. Casti~o Adj. avelela, akyanza, akyenzoka,
Casmurrar V. tantamena, tatamena, nanga- akyanzuka.
mena, kwaminina, kwamanana, kolama. Castidade S. luvelelo, mambu rna mbote,
Casmurrice s. mala, nkolama, mantu. mpila ambote.
Casmurro Adj. antala, antantu; Adj. s. n'kwa v.
Castificar velelesa, semesa.
mala, n'kolami. Castigado Adj. atumbwa.
Caso S. dyambu, kuma, m'funu, mbwa a dya- Castigador S. n'tumbi.
mbu, dyambu dibwidi. v.
Castigar tumba, longa, wanda, bunda.
Casorio S. lusompo, lukazalu. s.
Castigo tumbu, longi.
Caspa S. baku, bakula. Casto Adj. avelela, akondwa fu, akondwa

116
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

twangu, akondwa kuma. Catarina n. Kati.


Castra~o S. ndemba, mvokola; mpodala. Catarina S. uva ampembe, bundu kya mpem-
Castrado Adj. alembwa, avokolwa; apodalwa. be kya vinyo.
Castramento S. ndemba, mvokola; Catarrear V. kovola.
mpodala. Catarreira s. mvolomoka a zunu.
Castrar V.lemba, vokola; podala. Catarro S. bonkiti, nkovolo, fukutila, lufwen-
Castro S. mbongi ankulu, tininu dya ngolo ko, lufwenku.
dyankulu. Catarse S. nsukula a vumu, luveleleso, mpele-
Casual Adj. asusi. lesa, lukenzelo, mpayika.
Casualidade susi. s. Catarsia S. nsukula a vumu, luveleleso,
Casucha S. wzokolo. mpelelesa, lukenzelo, mpayika.
Casuco S. pop. wwkolo, finw, kanw, saba. Cacirtico Adj. asukulwila vumu.
Casuismo S. lemvo, lutumamu. Caclstrofe S. sumbula, vonza kya mpwena.
Casuistica S.lemvo, lutumamu. Catatau S. ftm. tumbu, longi, nkomi, nkome,
Casula S. ti kya lukasa, titi kya lukasa, kiti kya kofi.
lukasa. Cata-vento S. n'songi a ndambu a tembwa,
Casulo S. kutu, ti kya mbongo, titi kya mbon- vuvilwa; S. fig. n'kwa vilu-vilu.
go, kiti kya mbongo. Catecnmeno S. n'kwa moko kya luvubu,
Cataclismo S. kizalu, nkaki, vonza, sumbula. n'landi.
Catadupa S. kumbila; em catadupas: ulolo. Catedra s. kunda.
v.
Catadupejar vwasumuka, kumba. Catedral S. sambilu dya mpwena-mpwena.
Catadura S. nse, mpila. Categoria S. ndandani, kamba, ngenda.
Caclfora S. tulu twa kimbevo. Categ6rico Adj. amfoko, ansuka, ambaninu.
Catalisa~o S. nsazula. Categoriza~o S. mpambula, nsya muna
Catalisador (quim.) Adj. s. n'sazudi. kamba-kamba, nkaya a kamba.
v.
Catalisar sazula. Categorizar v.
vambula, sya muna kamba-
Cacl1ise S. nsazula. kamba, kaya kamba.
Cataliticoadj. di tadidi nsazula. Catequese S.longi (dya mambu ma Nzambi).
Caci1ogo S. kataloge, kamba kya sonama. Catequista S. n'longi (a mambu ma Nzambi).
Catamenio S. n'seke, mbodi, mfwele. Catequiza~o S. ndonga a mambu rna
Catamento S. ndanda, mbaka, mpava, ndo- Nzambi, ndongelela, mvukumuna, mpu-
na, mfimpa, lufimpu. kumuna, nkonda, ntunta, nzolesa, nkom-
Catana S. kimpumpu, kayi, tanzi. bola, ndeba.
Catanada S. ndwekela mu kayi, ndwekela mu Catequizador S. n'longi (a mambu ma
kimpumpu; S. fig. mbazu. Nzambi).
Catanear V. lwekela mu kayi, lwekela mu Catequizar V.longa (mambu maNzambi).
kimpumpu. Caterva S. buka, ndonga, kamba.
Cataplexia S. nyoyomoka, keza, kyambu, lu- Cateter (med.) S. kateta.
tuvoko (lwa nitu), luyoyo, nkuluka, mbeto- v.
Cateterizar sya kateta.
moka, mbetumuka, mbetoka. Cateto S. ndambu za konko.
Cataptose S. luyoyo, lutovoko, nkuluka, Catita Adj. akitoko, antoko, awete, avyenga,
mbetomoka, mbetumuka, mbetoka. asikila, 'mote; S. n'kwa ntoko, n'kwa kyese,
Catapucia S. mbono. n'kwa luyangalalu.
Catar V.landa, baka, vava, fimpa, nona. Catitice S. wete, kyese, luyangalalu.
Cataracta (med.) S. n'tezi. Catitismo S. wete, kyese, luyangalalu.
Catarata S. kumbila. Cativa~o S. mbunduna, ngyala, mboselela,

117
Francisco Narciso Cobe

nkonda, ntyanguna, tyangu, mvukumuna, Caucionar V. simbisa, tambula kimbangi,


mpukumuna, luvukumunu, mbwisa. vitila n'tu.
Cativante Adj. s. m'bunduni, n'yadi, Cauda s. n'kila, mbaninu, n'suka, sota.
m'boseledi, n'kondi, n'tyanguni, m'vuku- Caudal Adj. angungula, ankuka.
muni, m'bwisi. Caudalosidade s. ngungula, nkuka.
Cativar v. bunduna, yala, boselela, konda, CaudalosoAdj. angungula, ankuka.
tyangumuna, vukumuna, bwisa. Caudatorio S. m'bundu.
Cativeiro S. kibundu, umbundu, wayi, Caudice s. sina (kya n'ti).
kiwayi. Caule S. sina (kya n'ti), n'ti, mungingi; caule de
Catividade s. kibundu, umbundu, wayi, bananeira: m'fuka; caule de folha: mwinza;
kiwayi. caule de gramineas: mungelezi; caule de cebo-
CativoAdj. s. m'bundu, n'wayi. fa: lulembe.
Catorze n. kumi ye ya. Caulificar v. mena.
Catorzinha (ang.) S. pop. dumbelele. Caulim S. luma (lwa mpembe).
v.
Catrafilar pop. baka, simba, kanga, yikake- Caulino S. luma (lwa mpembe).
sa, totakesa, tatamena, simbinina. Caurinar v.pop. vuninina.
Catraia S. Jam. mwana an'kemo, dumbelele. Caurineiro S. m'fiti ambi, mundye a mfuka.
Catraio S. Jam. n'leke, mwana eyakala, fitoko, Causa S. dyambu, sina, tuku, kuma, mo; por
katoko. causa de que?: e kuma?, mu kuma kya nki?;
Catrambias S. pL kimbangumuna. por causa de: mu kuma kya; advogar uma
Catrame~o S. vasi kya mpwena, n'suni causa: funda n'kanu; por causa disto: mu ku-
ampwena. ma kyaki, muna dyadi; uma causa publica:
v.
Catrapiscar kemba, folama, tona, bakula. dyambu dya n'kangu; causaprimdria: tuku.
Catre S. fimfulu, kamfulu. Causador Adj. s. n'kwa kuma.
Catrefa S. buka, ndonga, kamba. Causar V.vangisa, rwala, bakisa, kotesa; causar
Catrefada S. buka, ndonga, kamba. alegria: yangidika, mwesa kyese; causar sofri-
Catrofa S. nkongo, nsingu ampwena. mento: mwesa mpasi, vangisa mpasi; causar
Catucar (bras.) V. pop. doda (lembo), kwanga, desgrafa: rwala sumbula, sya mu vonza.
fisa, wanda kongoni, suka, tuka. Causidico S. kimpovela, kimpovi, mvudi a
CatucheiraS. n'ti a n'kweZ2.;fruto ria catuchei- ngunda.
ra: lombwa, bumi. Causticar v.vovela, manina; V. jig. tantika,
Catulo (poet.) S. mwana a mbwa. nangika, tokanesa, tokanisa, saula, savula,
Catulo S. pop. n'tu, nduta, ndutakana, nsunda. nukwa.
Caturra Adj. n'kwa mala, n'kwa mpaka, Caustico Adj. asinsu, adimbu, atiya, n'sye a
nwnzi. sinsu, n'sye a dimbu, n'yoki.
Caturrar v.tema, wnza, fila mpaka. Cautela S. ngangu, dunka.
Caturreira S. mala, nwnza, mfila a mpaka. CautelosamenteAdv. muna ngangu.
Caturrice S. mala, nzonza, mfila a mpaka. Cauteloso Adj. angangu, aluka.
Cau,?o S. nsimbi. Cauterio s. sengwa kya tiya, sengwa kya yo-
Caucheiro (bras.) S. n'dodi a dimbu. kela kikwa; S. jig. tumbu, longi.
Caucho s. dimbu, n'kweza. Cauteriza~ao S. nyoka a kikwa.
Caucho S. dimbu, n'kweZ2.. v.
Cauterizar yoka kikwa.
Cauchu s. dimbu, n'kweZ2.. Cauto Adj. angangu, aluka, azayi.
Cauchuchar (neoL) V. sya dimbu, kusa Cava S. wulu, suku dya nsi a n'toto, kaye.
dimbu. Cavaca S. veso kya baya, nkuni.
v.
Cauchutar sya dimbu, kusa dimbu. Cava,?o S. nsima a wulu, n'simu e wulu,

118
NOVO DICIONARiO PORTUGuEs - KIKONGO I

nzoka e wulu; S. fig. nkubika, nkumpika. vukumuna.


Cavacarv.vala. Cavilha S. nsonso a n'ti.
Cavaco S. veso kya baya, nkuni; dar 0 cavaco: Cavilha~o S. nkoma a nsonso a n'ti.
baka makasi, £\.vema; niio dar cavaco: lembi Cavilhar V. koma nsonso a n'ti.
tambulwila. Caviloso Adj. angangu, andwenga, alulu-
Cavada S. wulu, sole, kyana, vya, mpatu. ngalalu, anduka; asoka, aluvunu, akuvuni-
Cavadela S. sela, vata, nsela, mpata, mvata. na, answeka.
Cavado S. wulu. CavicirioAdj. di tadidi wulu, awulu.
Cavadura S. sela, vata, nsela, mpata, mvata. Cavo Adj. akovama, awulu, atata (ndinga),
Cavalaria S. makesa vana m'valu. akaya.
Cavalari~ S. mpaka a m'valu. Cavoucar V. kuba lufulu, kuba nw, sima wu-
v.
Cavalear fila m'valu. lu (dya tungi!£l nzo).
Cavaleiro S. m'fidi a m'valu. Cavouco S. wulu dya nzo.
Cavalga~o S. mfila a m'valu. Cazu S. n'kazu; 0 fruto do cazu: kazu.
Cavalgadura S. m'valu, m'bula. Cazucuta (ang.) S. nkolama,lukolamu.
v.
Cavalgar fila m'valu. Cazumbi (bras.) S. nzumbi, n'kwiyi.
Cavalheiro S. mfumu, n'zitu amuntu. Cear V. dya (madya ma masika).
Cavalidade S. mbi, lubangiku, kibulu, Ceata S. n'kinzi.
kiwwa, uwwa, kidinda, udinda, kitunze, Cebalha S. lunwnzi, lusaba, mwende.
umpavu. Cebo S. madya.
Cavalo s. m'valu. Cebola s. nyaza, nsawola, sabola.
Cavalo-marinho s. nguvu, m'valu a Cece S. vekwa.
kalunga. Ceco S. sina.
Cavaqueador Adj. s. n'wulumuni. Cecum S. sina.
Cavaquear V. wulumuna. Cedencia S. ngyambulwila, ngyambula.
Cavaqueio s. veso kya baya, nkuni. Cedente S. adj. n'kayi, m'vani, n'yambulwidi,
Cavaquinho S. ngoyo, ngoyi, nsambi, biti. n'yambudi.
Cavar V. sima wulu, tima wulu, wka wulu; ca- Ceder v. yambula, vana, kaya; tonda; ceder ao
var batatas: sima kwa; por-se a cavar: lundu- peso, ceder it pressiio: kuluka, fyoboka, ko-
muka, tina, taya. nzama, lembwa, tonda; ceder por empresti-
Cava-terraS. mpate. mo: sompeka.
Cave S. suku dya nsi a n'toto, kaye. Cedi~o Adj. afWasuka, ambi, akondwa zitu;
Cavea s. kalanga, wulu dya swakamena, adingalala; ankulu.
swekameno dya mivi. Cedimento S. ngyambula, ngyambulwila,
Caveiroso Adj. atanda, abalakana. mpana, nkaya, ntonda.
Cavema S. wulu. Cedo Adv. nzaki; wuna-wuna, fuku-fuku.
Cavemoso Adj. amawulu. Cedula s. fin'kanda, n'kand'a kimbangi.
Cavidade s. wulu, suku; cavidade num rio: Cefalalgia s. n'tu bwanga, m'bwangwa a n'tu.
n'duku. Cefeiro S. n'sadi.
Cavila~o S. ngangu, lulungalalu, nduka; so- Cegada S. pop. ntungyana, ntyakalakani, nze-
ka, luvunu, kuvunina, nsweka, mbendomo- ngalakani, mvwanga.
na,luvukumunu. Cegar V. fuwa meso.
Cavilagem (bras.) S. soka, nsoka, luvunu, ku- Cego S. mpofo.
vunina, nsweka. Cegonha S. nuni e yanga.
Cavilar V. lungalala, luka, vuna, vunini- Cegonhao S. pop. kinsalukisa, wonga.
na, vilakesa, bendomona, bendumuka, Cegueira S. kimpofo; S. jig. bubu, tombe.

119
----- ------- - - - - - - - - - - - -
Francisco Narciso Cobe

Ceguidade S. kimpofo; S. jig. bubu, tombe. kyazi; cem mil'lundu; um milhao: fuku.
Ceia S. madya rna masika; Santa ceia: n'lekelo. Cementerio S. zyami.
Ceifa S. nsala, nzatuna, nsaka, mfWenka; mve- Cemento S. kala, sumenta, simento.
la, mpela, ndona, nkutika. Cemiterio s. zyami.
Ceifador S. n'saki, n'sadi. CenaS. tini.
Ceifar v. sala, zatuna, saka, fWenka, vela, nona, Cenacolo S. dilu, seka dya dila.
kutika. Cenagoso Adj. amvindu, ambi, abi.
Ceiva S. nzibula, nzyuwula, mfukula, nkutu- Cendrado Adj. an'toto a mpolo.
lula, ngyambula, mpayikisa, mpayika. Cendrar v. kwika tiya, yoka.
Ceivar v. zibula, zyuwula, fukula, kutulula, Cenho S. lukafuku, lulendo, minganana, nka-
yambula, vayikisa, vayika. fuka,kudi.
Ceive S. nzibula, nzyuwula, mfukula, nkutulu- Cenhoso Adj. n'kafuki, n'kwa lulendo, n'kwa
la, ngyambula, mpayikisa, mpayika. kudi.
Cela S. fisuku, kasuku. Ceno S. lulendo, minganana, kudi.
Celebra~ao S. nkembelela, lukembelelo, nsa- Cenobiose S. zingu kya kintwadi, kintwadi.
nisina, lusanisinu, luyindwilu, nkunda. Cenosidade S. safu, n'safu, doti, mvindu,
Celebrado Adj. atunda, ayenda nsangu, mbi, nsoni, m'fWasu.
akumbu. Cenoso Adj. ambi, ansoni, afWasuka, asafu,
Celebrador Adj. n'kembeledi, n'sanisi. amvindu.
CelebranteAdj. s. n'sanisini. Cenreira S. pop. nkwamanana, nkwaminina,
Celebrar v. kembelela, yindula, kunda. lukwamininu, nsyandama, luzindalalu, ntala.
Celebre Adj. atunda, ayaya, akumbu. Censo S. lutangu.
Celebridade s. ntunda, nyaya. Censor S. n'sungudi.
Celebriza~ao s. ntunda, nyaya. Censorio Adj. an'sungudi.
Celebrizar v. tunda, yaya, kwenda nsangu. CensualAdj. alutangu; S. n'kanda a lutangu.
Celeiro S. lundilu, kimpuka, tamba. Censuario Adj. alutangu.
Celere Adj. an'swalu, anzaki, alusazuku, Censura S. ngyela, nsungula, luzembo,
antinu-ntinu. mbenga, ntumba, tumbu, nkumba, ku-
Celeridade S. n'swalu, nzaki, lusazuku. mbu; n'kanikinu.
Celeste Adj. azulu. Censurador Adj. s. n'sungudi.
Celestial Adj. azulu. Censurar V. tumba, yelesa, sungula, kumba,
Celestino Adj. azulu, ase kya zulu. kangidila mambu, kanginina mambu,
Celeuma S. myangu, nyimbila za sadi. valula.
Celhas S. pl ve ya meso. Centelha S. ntentezi.
CellacoAdj. di tadidi vumu, di tadidi n'dya. Centelhante Adj. an'tenteni, an'lezimi,
Celibaclrio Adj. s. mpumpa. an'kezimi.
Celibato S. kimpumpa. Centelhar v. tentena, lezima, kezima.
Celico Adj. azulu. Centena S. kunku kya nkama, nkama; meia
Celoma S. wulu. centena: lufuku (50).
Celso Adj. azanguka, atunda, anene, atoma Centenariante S. n'kwa nkama a m'vu,
velela, ambote-mbote, awete. n'kwa m'vu nkama.
Celola s. selula, seka dya kete, fisuku, kasuku, Centenario S. nkama (100).
nselo ["Ns.lo]. Centenio S. nkama a m'vu, tandu.
CeluJite S. mbisukila a nsi a n'kanda (nitu), Centesimal Adj. ankama.
mazi rna nitu. Centesimo S. ndambu a nkama, kunku kya
Cem S. nkama; mil: kulazi, zunda; dez mil, nkama.

120
NOVO DICIONARIO PORWGuEs - KIKONGO I

Cento S. kunku kya nkama, nkama. Cerci.o Adj. amwisi zunga, amusi zunga,
Centopeia S. ngongolo, kingongolo; S. fig. azunga.
m'bi (n'kento). Cercar V. zyeta, zunga.
Centopeia S. ngongolo, kingongolo; S. fig. CereeAdv. yo kufi, muna mwanzi.
m'bi (n'kento). Cereeadura S. nkulula, nkufika, nkatulula,
CentralAtij. akati. nzenga, mbuntuna, nkatula.
Centrifuga S. sentifu, kenzelwa, kelelwa, Cereeamento S. nkulula, nkufika, nkatulula,
m'vavudi. nzenga, mbuntuna, nkatula.
Centrifuga~o S. nsentifa, nkeza, nkela, Cereear V. kulula, kufika, katulula, zenga,
mpavula, nzyengota. buntuna, katula.
Centrifugador S. n'setifi, n'kenzi, Cereeio S. nkulula, nkufika, nkatulula, nze-
n'zyongoti. nga, mbuntuna, nkatula.
Centrifugar V. sentifa, kenza, kela, vavula, Cereeo Atij. abuntunwa; Adv. yo kufi, IDuna
zyengota. mwanzi.
Centrifugo Adj. asentifu, akenzela, akelela, Cereilhar v. tenda, zenga nsuki.
avavulwila, azyengota. Cereilho s. nzyola a nsuki.
Centro S. kati, ngudi. Cereo S. nzyetumuka, nzyetomoka, nzyeta,
v.
Centuplicar bidika n'kumbu nkama; V. nzunga.
fig. wokesa. Cerdas s. pl. mika mya lambuka (mya bulu),
CenturHio S. mbuta ankama. wika walambuka (wa bulu).
Centtirio S. mbuta ankama. Cerdo s. ngulu.
Cepa S. nyaza. Cerdoso Atij. amika, awika.
Cepa S. sinza kya n'ti a vinyo, sina. Cereal Adj. ambwaza; S. mbwaza za vangila
v.
Cepilhar fig. leleka, lengola, lengula, tome- mbolo; S. pl mbwaza.
sa, toma sikidisa, zikula, kulongolola, ku- Cerebra~o S. mbalu, ngindu, mbakula,
tomesa, zikuka. ntona.
Cepo S. sinza, sina. CerebralAtij. di tadidi tomfo, atomfo.
Cepticismo S. lukatikisu. Cerebralizar v. zaya, yindula, badika, baku-
Ceptieo Atij. s. n'kwa lukatikisu. la, tona.
Ceptro S. m'vwala, n'kawu; S. fig. kimfumu, Cerebrino Atij. di tadidi tomfo, atomfo; Adj.
wisa,wene. fig. asoka, asampu-sampu, ambote-mbote.
Cera S. mazi rna wiki; cera do ouvido: mazi rna Cerebro s. tomfo, masa rna n'tu; S. fig. nga-
kum;fazer cera: sala malembe-malembe. ngu, ndwenga, mbalu, ngindu, mbakula,
Ceraeeo Atij. ampila mazi rna wiki. ntona.
Ceranuca S. bolongonzo. Cerimonial Adj. afuka, an'kembo; S. mava-
Ceranueo Adj. abolongonw. ngu, nkadilu, nsadilu.
Ceramista S. n'wumbi a bolongonzo. v.
Cerimoniar vanga fuka.
Cerar V.lamika, batika, kaka. Cerimonioso Adj. n'kwa fuka.
Ceratose (med.) S. kelatoze. Cereo Atij. poet. amazi rna wiki, ase kya mazi
Cerca S. kaku, kow, n'kow, lupangu, lumbu; mawiki.
Adv. mfinama, tezo; cerca de: tezo kya. Cerim6nia S. fuka, n'kembo; cerimoniaJUne-
Cercado Atij. avavulwa; S. lumbu, lupangu. bre: luziku.
Cercadura S. m'vilu, n'swiku. Cerimoniatieo Adj. n'kwa fuka.
Cercanias S. zunga, nganzu. Ceme S. fu]u, kingudi.
Cercano Adj. amwisi zunga, amusi zunga, Ceroso Atij. amazi rna wiki.
azunga. Cerra~o S. tombe.

121
Francisco Narciso Cobe

Cerrado S. yaka, kozo, lupangu. Cesura S. nzengoka, nzenguka, ndatuka.


Cerradoiro S. n'nsinga, ngonzi. Cetil s. jig. nkondwa a tn' funu, mfWanti.
Cerradouro S. n'nsinga, ngonzi. Cetona (quim.) S. setona.
Cerradura S. yaka, kozo, lupangu. Cetose (quim.) S. setoze.
Cerramento S. nkanga, mbinda, mbindi- Cetra S. nkubu.
ka, nkutika, nkanikina, n'kanikinu, nsima, Cetro S. kimfumu, kin'tinu; empunhar 0 cetro:
mvyengesa, mpyengesa, nkadila, nkandiki- yala.
la, konko, ndyemenena, mfuka, mfukila, CeuS.zulu.
mbana, mbanisa, mfokola, mfoko. Cevar V dikila, yundula, vongesa, yondeka
Cerrar V kanga, binda, bindika, kanikina, si- madyoko; wokesa, vwama, vwamisa.
ma, vengesa, kadila, kandikila, sya konko, Cevo S. nekwa.
nyemenena, fuka, fukila, mana, manisa, Cha s. sya, ti.
fokola. Chacal s. mbulu.
CertamenteAdv. kyeleka, ludi. Chacim s. ngulu.
Certeza S. ziku, ludi; com certeza: kyeleka, ye Chacina S. lubukumunu, mbukumuna,
ludi. mvonda, mponda, ndalumuna, fumba,
Certidao S. n'kanda a kimbangi, kimbangi. lufWasakeso, tilya (mbizi a mungwa ya
Certificado S. n'kanda a kimbangi, yima).
kimbangi. Chacinar V zengonona, zengununa, yimisa
Certificar V tambula kimbangi. yo mungwa (mbizi a tilya); fumba, vonda,
Certo Adj. aludi, aziku; S. ludi, ziku. fWasakesa, zenga; toma badika.
Cerume S. doti, mazi rna matu. Chacota s. luvezo, nzengeneka, luzengeneko.
CerUmen S. doti, mazi matu. Chacotear V seselela, veza, zengeneka.
Cerveja S. malavu. ChadaS.lelensi, n'zanza.
Cerviz S. nkongo, nsingu; dobrar a cer- Chafariz S. sima, lundilu dya maza, nto,
viz: kuyekola kwa luyalu, kuvana muna n'kelo.
kibundu. Chafurda S. yowolwelo dya ngulu, mvindu,
Cerzido Adj. atoma tungwa. mbi.
Cerzir V toma yikakesa (kuna tunga), yika, Chafurdar V vindumuna, tampalala, vindu-
yikakesa, totakesa. muka; V jig. fWasuka.
Cessa~o S. mbaninu, mfoko, ngyambula. Chafurdeira S. yowolwelo dya ngulu, mvi-
Cessamento S. mbaninu, mfoko, ndu,mbi.
ngyambula. Chafurdice S. mpindumuna, mvindumuna,
Cessao S. ngyambula, mbaninu, mfoko. ntampalala, mvindumuka, mvindu.
Cessar V yambula, lembwa, vwena, manisa, Chafurdo S. yowolwelo dya ngulu, mvindu,
fokola; cessar de andar: zyuma, telama, din- mbi.
gama; cessar de viver: fWa; cessar de viver em Chaga S. mpuma, mputa; S. jig. m'vya, n'zilu,
comum: vambana. vonza.
Cesta S. lekwa, n'tete, nteva, mbangu, kitunga. Chagado Adj. azala ye mpuma, antantu.
Cesteiro S. n'tungi a yitunga. Chagar Vlweka, vanga mpasi, mwesa ntantu;
Cesto S. lekwa, n'tete, nteva, mbangu, kitu- V jig. bangika.
nga, sakutu; cesto com ramos depalma: n'tete; Chaguento Adj. azala ye mpuma, antantu.
cesto em forma de pequeno prato: sakilwa, Chala~ S. luvezo, lusakaneno, lusakaninu,
leko, n'kola; cesto grande: mbangu; cesto para matyetye, nseselela.
transportar as costas vdrios objectos: n'yende; Chala~ar V veza, sakanena, sakanina, seselela.
cesto de vime na ilha de Luanda: sakutu. Chalacear V veza, sakanena, sakanina,

122
NOVO DICIONARIO PORTUGu!s - KIKONGO I

seselela. Chanceler S. mfumu a luyalu, m' fidi a luyalu.


ChaladoAeij. pop. kimpumbulu, lau. Chan~do Aeij. n'kwa n'za yo lulendo, n'kwa
Chaleira S. mbidika, syatala. lukundalalu.
Chama s. n'laku (tiya), n'temo; S. jig. zola. Chaneza S. lusakalalu lwa n'tima, lulembamu.
Chamada S. mbokela, mbila, luvukululu. v.
Chanfalhar vanga tiku, vanga matyetye,
Chamado Aeij. abokelwa; S. mbokela, mbila, seselela.
luvukululu. ChanfanaS. kimoyo, kidobo, madya rna mfi-
Chamamento S. mbokela, mbila, si ampombolo.
luvukululu. Chanfrado Aeij. asamfuzyoka; Aeij. pop. lau,
Chamar v.
bokela, susumuna, vukulula, kimpumbulu.
yikila, yika; chamar a atenfdo: sima, su- Chanfradura S. nsamfuzyola, nsamfuzyoka.
sula; chamar it memoria: bambula n'tima; Chanfrar v. samfuzyola, samfuzyoka, vuza.
chamar nomes feios: levola, levula, dokono- Chanfro S. nsamfuzyola, nsamfuzyoka.
na; chamar em socorro: samba, sambila, 10- Chanta S. tayi.
mba lusadisu. Chantagem S. nkutumuna, m'futu a kwika.
Chamariz S. ngonge, nekwa. Chantar v. kuna tayi, vwandisa, fongesa, siki-
Chambaril S. kulu kwa ngombe. disa, soneka, sya.
Chambeta S. n'kwa beta. Chao s. nsi, n'toto.
Chambetas S. pl malu. Chapa S. vi, lata, dinzanza.
Chamear v.
tentena, kezima, lezima, Chapar v. koma vi, koma lata.
yengena. Chape1aria S. tungilu dya mpu, vangilu dya
Chamejarv. tentena, kezima, lezima, mpu.
yengena. Chape1eiro S. n'tungi a mpu, m'vangi a mpu.
Chamine s. tutu kya mini, vayikilu dya Chapen S. mpu, mpeu, sapu.
mwisi. Chapinhar v. yowola, lakila.
Chamo S. mbokela, mbila, luvukululu, Chapuzar v. swekana, swekama, kufuka, ku-
ngonge, nekwa. kulula, kuluka.
Chamo S. nyabula, mvubula, mvumpa, Chara S. zina.
mfumpa, mfumpula, nwangula, nyabuka, Charada s. kimpa, ngwala.
mvubuka, mvumpuka, mfumpuka. Charadismo S. lusansu.
Chamusca S. nyabula, mvubula, mvumpa, Charadista s. n'te a ngwala.
mfumpa, mfumpula, nwangula, nyabuka, Charca S. sima, ziya, n'yaba.
mvubuka, mvumpuka, mfumpuka. Charco S. sima, ziya, n'yaba; n'zabu a menga.
Chamuscadura S. nyabula, mvubu- Charcoso Aeij. asima, aziya, n'yaba; n'zabu a
la, mvumpa, mfumpa, mfumpula, nwa- menga.
ngula, nyabuka, mvubuka, mvumpuka, Charla s.nwazumuna, nwulumuna, nwalu-
mfumpuka. muna, mbyola, zoko-zoko.
v.
Chamuscar yabula, vubula, vumpa, fu- Charlador Aeij. s. m'byodi, m'wulumuni,
mpa, fumpula, wangula, yabuka, vubuka, n'zokomoni.
vumpuka, fumpuka. v.
Charlar byola, walumuna, wulumuna, wa-
Chana (ang.) S. n'lelensi, n'zanza. zumuna, zokomona.
Chan~ S. luvezo, tusevo, matyetye, makwa- s.
Charlatanaria luvunu, mpilakesa, nsoke-
kwa, lukundalalu. la, ungyangya, mabyola, kinganga kya
v.
Chancear veza, seselela, seva. luvunu.
Chance1a S. dimbu, sinsu, kingengele. v.
Charlatanear vovela ne nganga a luvunu,
v.
Chance1ar sya dimbu, sya sinsu, ronda. vangila ne nganga a luvunu.

123
Francisco Narciso Cobe

Charlatanice S. kinganga a luvunu. Chefia s. kimfumu.


Charlatanismo S. kinganga a luvunu. Chefiar v. vita n'tu, sikidisa, fila, tuma, yala.
Charlatio S. m'vuni, n'sokedi, nganga a lu- Chega Inter}. yambula! sya wowo!, va fWene!.
vunu, n'teki a n'kisi. Chega S. ngyela, nsungula, luzembo, mbenga;
Charme S. mpola, luvukumunu, mpukumu- n'kanikinu.
na, luvukumuu, nkonda, ndombola, nde- Chegada s. ndwaka, ndwakilu.
mvola, ndemvula, nkemba, nkombola. Chegar v. lwaka, lwakila, kwiza; chegar a um
Charneca S. n'toto a senge. acordo: wawana; chegar antes: vita; chegar em
Chameira S. kozi. atrazo: sukinina; chegar ao jim: manisa, fo-
Charquear v. yimisa mbizi vana mwini (ti- kola; chegar depois de: landila; chegar oportu-
lya), yanika mbizi. namente: lwaka mu ntangwa ambote, lwaka
Charola S. fulu kya teke muna sambilu mu ntangwa abiza; chegar 0 primeiro: vita;
(katoleka). fazer chegar: fWanisa, lwakisa.
Charro Adj. akyana, an'zanza, avata, abubu, Cheia s. nkuka, kizalu.
akondwa luzitu. Cheio Adj. azala, afuluka, alunga (ngonde),
s.
Chasco lusakaneno, luvew, luvunu, nsoke- ayingi.
la, viku, ungyangya. Cheirar v. nukuna, volela, ta sunga, ta nsudi.
Chasquear v. sakanena, sakanina, seselela, Cheirete s. nsudi, mukwa, n'kevo, n'kuvu.
veza. Cheiro s. nsunga, nsudi, lufuki, n'kevo,
Chasqueio S. lusakaneno, luvezo, nseselela. n'kuvu.
Chatear v. Jam. tokanesa, tokanisa, yovola, Cheiroso Adj. ansunga.
tovola, yoyesa, vana mabibi. Cheirum s. nsudi, mukwa, n'kevo, n'kuvu.
Chatice S. Jam. nzwabula, lusaulu, lu- Chelpa s. giro nzimbu.
kwamisu, lutokaneso, lutokanisu, mabibi, Chena s. giro syenge, luvambu, pelezo.
mpasi. Cheque s. syeke.
Chatim S. m'vuninini, n'kiti, n'teki. Che6ra S. mbidi, ulolo, mbilama.
Chatinar V.kita, sumba, teka, bangika, vuku- Chiada s. nkyenga, nyenga, mfYenga, nyaya,
muna, kombola, lemvula, lemvola. nkwinta, mfYenga.
Chato Adj. ankufi, akete (muna n'tela), ChiadeiraS. nkyenga, nyenga, mfYenga, nya-
awonga, abatakana, amfinakani, akondwa ya, nhvinta, mfYenga.
nsoni, amunkondwa a nsoni, alufYe- Chiadoiro S. ndakala, mvuvu, laka.
ngeneso, n'kwa lufYengeneso; S. n'yovodi, Chiadouro S. ndakala, mvuvu, laka.
n'tovodi, n'tokanesi, n'tokami, ntokami, Chiadura S. nkyenga, nyenga, mfYenga, nya-
kimpumbulu. ya, nkwinta, mfYenga.
Chavao S. nsabi ampwena, tezo, fWaniswa, Chiar v. kyenga, yenga, fYenga, yaya, kwinta.
mpila, mbaku, wisa. Chiba s. mwana a nkombo.
s.
Chavasquice safu, n'safu, doti, mvindu. Chiban~ S. pop. nzonza, ndwana, kikesa,
Chave S. nsabi. kibambangolo, n'za yo lulendo, lukundala-
Chavelho S. mpika. lu, mbyola, pyolo, lusanu.
Chavena s. sikala. Chibantaria S. nzonza, ndwana, kikesa, ki-
Chazada S. Jam. sikala a sya, sikala a ti. bambangolo, n'za yo lulendo, lukundalalu,
Checar (bras.) V. fWananesa, fWananisa, mbyola, pyolo, lusanu.
tezakesa, talana, tambika, vana, fimpa, Chibante Adj. nzonzi, n'zonzi, 'nwani, kesa,
landulula. bambangolo, vavi, an'za yo lulendo, aluku-
s.
Chefe mfumu, n'kuluntu; cheft do cld: mbu- ndalalu, am'byodi, m'byodi, apyolo, alusa-
ta e kanda; cheft de guerra: mbuta a makesa. nu, n'kwa pyolo, n'kwa lusanu.

124
NOVO DICIONARIO PORTUGlllis - KIKONGO I

Chibantear v.
zonza, nwana, songa n'za yo Chilrar v.
kyenga, fyenga, walumuna, wazu-
lulendo, kundalala, byola. muna, lombolola, byola.
Chibantice S. nzonza, ndwana, kikesa, ki- Chilreada S. nkyenga, mf}renga, rn'fyengo,
bambangolo, n'za yo lulendo, lukundalalu, nwalumuna, nwazumuna, ndombolola, lu-
mbyola, pyolo, lusanu. lombololo, mbyola.
Chibantismo s.
nzonza, ndwana, kikesa, v.
Chilrear fyenga, kyenga, walumuna, wazu-
kibambangolo, n'za yo lulendo, lukundala- muna, lombolola.
lu, mbyola, pyolo, lusanu. Chilreio S. nkyenga, mf}renga, rn'fyengo,
v.
Chibar zonza, nwana, songa n'za yo lule- nwalumuna, nwazumuna, ndombolola, lu-
ndo, kundalala, byola; V. giro zingula, samu- lombololo, mbyola.
na, teka nsangu, funda. Chilro Adj. atozo, amaza-maza; S. nkyenga,
Chibata S. n'swangi, sikoti. mfyenga, rn'fyengo, nwalumuna, nwazu-
Chibatar v.
wanda, mfumbula, zwabula, muna, ndombolola, lulombololo, mbyola.
fubula. Chima (mot.) S.luku, n'diba, fundi.
Chibatear v.
wanda, mfumbula, zwabula, Chimpanze s. kimpenze, kimpenzi.
fubula. v.
Chimpar tupika, komekena, kwika, koma
Chibo S. mwana a nkombo. nsonso, bama; V. pop. bungula, pongola,
Chicante Adj. akitoko, antoko, awete, avye- tyamuna, tyaka.
nga, asikila, 'mote. Chinca S. mflmpa, lufimpu, nsinsa, nteza,
Chicha S. pop. mbizi, madya. ngyeleka, mvwa, mpwa; S. jig. mpilakanwa,
Chicharro S. kimungwa (mbizi a maza), ka- mvilakanwa, nsumukwa.
lapau ampwena. v.
Chincalar veza, zengeneka, sakidika.
Chichi S. masuba, manzyena; fazer chichi: Chincalha~o S. luvezo, luzengeneko,
suba, zyena. lusakidiku.
Chico n. Fula, Fwala. v.
Chincar flmpa, sinsa, teza, yeleka, vwa; V.
Chico S. ngulu. jig. vilakanwa, sumukwa.
Chi-cora~o S. Jam. mbimbana, mbimbaka- Chinche S. kinsekwa.
nu, lubimbanu. Chinchifrinar V. vanga mazu, sya mazu,
s.
Chicoria lufwasa. vanga myangu, sya myangu, vwalangesa,
v.
Chicotar zwabula, vubula, wanda n'swangi, tyakalakesa.
zuba n'swangi. .Chinela S. nsapatu, nsampatu.
Chicote S. n'swangi, sikoti. Chinelo S. nsapatu, nsampatu.
Chicoteamento S. nzwabula, mvubula, Chinesadas. mpimpita.
ngwandila yo nswangi, nzuba a n'swangi. Chinesice S. mpimpita.
v.
Chicotear zwabula, vubula, wandila yo Chinfrim Adj. amyangu, amazau, ambi-
n'swangi. mbimbi, angemi, ansoni, akuluka, ako-
Chieira S. lulendo, n'za yo lulendo, ndwa rn'funu; S. pop. mazu, myangu,
lukundalalu. mvwanga, mvwalangani, ntungyana,
Chieirento Adj. alulendo, an'za yo lulendo, ntyakalakani, nzengalakani.
alukundalalu. Chinfrinada S. pop. mazu, myangu, kazu,
s.
Chifrada mula. tatu.
v.
Chifrar tula, wanana, kolama, suka moyo. Chinfrineira S. pop. mazu, myangu, kazu,
s.
Chifre mpika. tatu.
Chila S. lenge. Chinfrineiro Adj. pop. n'kwa nzunzu, n'to-
Chilido S. mf}renga, nkyenga a wana a nuni. kami, amundembi vuvama, akondwa luvu-
Chilique S. pop. keza. vamu, n'teleki a moyo.

125
--~~~--~~------------
Francisco Narciso Cobe

Chio S. nkweta, ntwenga, mfYenga, nwonga. Chocarrice S. luvezo, nsakanena, nsakanina,


Chiquanga (ang.) S. kwanga. lusakeneno.
ChiqueAtij. akitoko, antoko, awete, avyenga; Chochinha s. muntu akete wa kondwa ngo-
nem chique nem mique: nkatu kwandi kiki- 10, n'zengomoki, n'zengumuki, zowa.
lu, ke kwina kwandi rna ko. Chocho Atij. ayima, ayuma, akondwa lufulu,
Chiqueirar V. tawula (bulu). akondwa ngolo, akondwa rn'funu, azowa,
Chiqueiro S. mpaka a ngulu, kolo kya ngulu; azengomoka, azengumuka.
S. jig. fulu kya mvindu. Choco S. mbutamena, rn'butameni, dyaki dya
Chirinola S. pop. mazu, myangu, ntantani, butamenwa; estar de choco, estar no choco:
nsangalakani, ntyakalakani, mvwanga, kubama, lavalala.
ntungyana, nzengalakani, n'tambu. Chofrar v. wandila kuna susi, mwesa n'tima
Chirrear v.twenga. mpasi, kendeleka, veza.
Chisca S. tini, ndambu, tenda. Chofre S. mbata a susi, seva, luvezo; de chofte:
Chisco S. tini, ndambu, tenda. kunasusi.
Chisme S. kinsekwa. Choina s. n'lezi, n'tezi, nzaki, n'swalu, zayi,
Chisnar v. kanga, yoka, zinisa. ndwenga, mfumfu.
Chispas. n'lezi, n'tezi, n'sezi. Choinice S. mbembela, mvumvula, mbu-
Chispar V.lezima, tezima, sezima. mbula, nzungana, lukankatu.
Chispar V.lezima, kezima, tezima, sezima; V. Chola S. n'tu.
jig. fwema. Choldra s. pop. antu ambi, wantu ambi, yi-
Chispe S. kulu kwa ngulu. mpumbulu, rn'vukami, muntu asakala-
Chispear V.lezima, tezima, sezima. la, nsoni, bi, tuvi; S. giro luvambu, syenge,
Chissangua (ang.) S. sangwa. boloko; ir de choldra: kota mu kamba kya
Chiste s. matyetye, nselela. mbi, vukama.
Chistoso Atij. amatyetye, anselela. Chonar v. giro leka.
Chitio Intery. butama!, kala e pi!, kanga 0 Choque S. vindu kya n'kele, kumfu, tutana,
nwa!. ntutana, nikuka, ndikuka, ndikuna.
Chitom Intery. butama!, kala e pi!, kanga 0 Choquento Atij. abutamena, atovoka,
nwa!. mbevo.
Choca S. kingengele. Choquice S. lutovoko, lubotomoko Iwa nitu,
Cho~s. zozokolo, saba; pelezo, boloko. luyoyo, nyoya.
Chocadeira S. butamenwa, tetelwa. Choquilha s. kingengele.
Chocagem S. mbutamena. Chora S. dilu.
Chocalhada S. yingengele; S. jig. tusevo. ChoradeiraS. n'kololoki, n'didi, n'yengi.
Chocalhar v. yangalakesa, yangalakana, sika Chorador S. n'zodi a dila, n'kwa dila.
kingengele; V. jig. zayisa, samuna, tendola, Choramigador S. n'zodi a dila-dila, n'yengi.
sununa, bungula, sengola, sengula, tengola, Choramigar v. kefuna, kefona, dila-dila,
tengula. yenga.
Chocalheiro Atij. n'kwa mvwanga, n'teki a Choramigas S. n'zodi a dila-dila, n'kwa dila-
nsangu. dila, n'yengi.
Chocalhice S. nyangalakani, nteka a nsangu. Choramigueiro Atij. s. n'zodi a dila-dila,
Chocalho S. kingengele. n'kwa dila-dila, n'yengi.
ChocanteAtij. ambi, angemi. Choramingar v. kefuna, kefona, dila-dila,
Chocar V.butamena, teta, nengona, nenguna, yenga.
nikuna, ta sakuba, bundana, tutana. Choramingas S. n'zodi a dila-dila, n'kwa di-
Chocarrear v. veza, seva, sakanena, sakanina. la-dila, n'yengi.

126
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

Choramingo S. nkefuna, nkefona, cafa: nsadi.


ndila-dila. Chupa (bras.) S. lalanza dya terwa, molo.
Choramingueiro S. n'wdi a dila-dila, Chupadeira s. fibwa.
n'kwa dila-dila, n'yengi. Chupade1a S. mfiba, mvola, mfYenta.
Chorao S. n'kwa dila-dila, n'didi. Chupado Adj. fig. atanda, afibwa, afYenrwa.
Chorar v. dila. Chupadoiro S. fibwa.
Chorecer v. savuka, wuta n'savu, mena n'savu. Chupador S. m'fibi, m'vodi, m'fYenti.
Choro s. dilu. Chupadouro S. fibwa.
Chorrilho S. ndandani. Chupar v. fiba, fYenta, vola.
Chorro S. mvwasumuna, mvwasumuka. Chupeta S. fibwa.
Chorume s. mazi. Chupista S. tn'vingi, 'nwe, n'dye.
Chorumento Adj. amazi. Chupitar v. sumata, dekola, dekula, yeleka,
Chostra S. rona, mvindu. bimba.
Choupana S. nw akete, wwkolo, saba. Churdo Adj. amvindu, ankenda, abititi,
Chouri~o S. syolisu, syodisu. azowalala.
Chousa s. yaka, kow, lupangu. Churrasco S. mbizi ayokwa.
Chover v. noka. Churro Adj. ambisu, ankunzu, amvindu, a-
Chu~ V.lweka ye dyonga, lweka ye swanga. mwiyi; S. mvindu a nitu.
Chucha s. nyema, kimvumina, ntulu, fibwa; Chus Adv. dyaka; ndo dizer chus nem bus: yandi
it chucha calada: kuna sweki, lembi dila, bu- ka zyuwula nwa, 0 nwa wau ke uzyuka.
tama, dingalala. Chusma S. asadi a kumbi dya maza, ulolo wa
Chuchar v. yema, fiba, fYenta, vola. wantu, buka kya wantu.
Chuchu (bras.) S. lenge, 'mote, n'zolwa. Chutalntelj. butama!, kala e pi!, kanga 0 nwa!
Chuchurrear v. fYenta, sumata, chutar V. tuba.
kyudumuna. Chute S. kinsi.
Chu~o S. dyonga, swanga. Chuto S. kinsi.
Chue Adj. ambi-mbimbi, angemi, ansoni, Chuva S. mvula; chuvada prolongada:
akuluka. tn'vimbu, tn'fumbula; ameafa de chuva:
Chufa S. nkyekelela, nseselela, lulendo, mpa- lulombo.
di, mvuninina, mpuninina. Chuvaceiro S. wanga.
Chufar v. kyekyelela, sevelela, sokela, sakani- Chuva-criadeira S. m'fumbula.
na, sakanena. Chuva-de-caju (ang.) S. banda-n'roto, mvu-
Chuchadeira S. nyema, kimvumina, ntulu, la a banda n'toto.
fibwa; S. Jam. ntalu abiza, nsambu, lau. Chuvasco S. wanga.
Chui (Ius.) S. gir. pulusi. Chuveiro s. syuvelo, kintungila, wanga.
Chute S. n'sudi amalu, n'kefo. Chuvinha S. wunge.
Chulice S. akondwa a zitu, nkondwa a lusa- Chuvinhar v. sonsana.
nsu,mbi. Chuviscar v. sonsana.
Chulo Adj. akondwa zitu, akondwa lusansu, Chuvisco S. wunge.
akuluka, ambi, ansoni. Chuvoso Adj. amvula.
Chuma~ v. sya mavusu (muna m'vwatu). Clarno S. kwa kya nguvu (kya Ngipiti).
Chuma~o S. mavusu (muna m'vwatu). Cianose S. kyanoze, se kya bunzi (muna
Chumbar v. dobeka, dodeka, nyema di- n'kanda a nitu).
mbu, kalwa, tumba, tumbwa, sotoka (mu Ciano S. bunzi, se kya m'bu, se kya zulu.
lufimpu). Ciao S. bunzi, se kya m'bu, se kya zulu.
Chumbo S. mbodi, nsyumbu; chumbo de Ciar v. dya nsongo, mona kimpala, lokokela,

127
Francisco Narciso Cobe

ketokela, ketukila. Cigalho S. keso, nkeso, nkesona, kesuna, dni.


Cibalho S. madya rna nuni, £ltini, £lndambu, Cigarra S. nzenze (a mbangala).
katini, kandambu. Cigarrear V. wisa ndinga, yenga.
Cibar v. dikila, yundula. Cigarro S. bafulu, sikalu, mfumu anzingwa.
Cibario s. nseka. Cilada S. n'tambu, nekwa; luvukumunu,
Cibato S. madya rna nuni, £ltini, £lndambu, lutonto.
katini, kandambu. CilhaS. mponda, n'singa.
Ciberespa~o s.
zunga kya nsokolola, Cilhado Adj. akangwa, abatakana.
nsokololo. Cilhar v. kanga mponda, batakesa.
Cibo S. madya rna nuni, £ltini, £lndambu, ka- Ciliar Adj. anse.
tini, kandambu. Cilindro S. ngoma, mondo, nkumbi, bungu.
Cica (bras.) S. nsasa, ngani. CilioS. ve.
Cicateiro Adj. n'kwa nkabu, n'kondwa a nso- CimaS. ntandu, zulu, n'tu.
ni, n'kwa lunkulu, n'kwa ntala, n'tokami, Cimalha S. ntandu.
n'tokanesi, aloko, akokoto, n'kwa kokoto, Cimba S. zanza.
n'kwa m'biki, mwimi. Cimbalo S. nkamba, lanta, lata, longa dya
Cicatice S. ntala, nzonza, mfila a mpaka, sikila miziki.
luzembo, mpengama, m£lla anima. Cimbrar V. konzeka, koveka, fumbika,
s.
Cicatricula £lfu, kafu, fu kya kete, disu fumbama.
(munadyaki, muna n'ti). Cimeira S. nsonga, nsenzeka, lusenzeko, lu-
Cicatriz s. fu. sanu, lukundalalu, ntandu, n'tu a mongo,
Cicatrizas:ao S. mpangama a fu, sasuka. londe, zulu, nkurakani a mfumu za tuyalu,
Cicatrizar v. vanga fu, sasula, sasuka. lukutakanu lwa mfumu za tuyalu.
Cicerone S. n'songi, m'£ldi a nzenza, n'sekodi, Cimeiro Adj. anrandu, an'tu a mongo, alonde,
n'sekudi. azulu.
Ciciamento S. nwuninina, mfwetelela, nwa- Cimentar V. sya simente, sya sumenta; syami-
kurnuka, nsasurnuka. sa, kolesa, sikidisa.
Ciciar V. wuninina, fwetelela, wakumuka, Cimento S. simente, sumenta.
sasumuka. Cimerio Adj. atombe, abubu, am'wesi a wo-
Cicio S. nwakumuka, nwuninina, mfwetelela. nga, abilungi.
CiciosoAdj. n'wuninini, m'fweteledi. Cimo S. ntandu, n'tu a mongo, londe, zulu.
Ciclone S. ndonabidi, tembwa kya ngolo. Cinfutcia S. kinasa, anzina, yela kwa laka.
Cidadiio S. musi nsi, mwisi nsi. Cinca S. jig. mpilakanu, mpilakeno, mvilaka-
Chifrar v. ku£lka, kevesa. na, mpilakana, luvunu, sumu.
Cidade S. mbanza. Cincada S. mpilakanu, mpilakeno, mvilaka-
Cidadela S. nw a ngolo, mbongi. na, mpilakana, luvunu, sumu.
Cide S. mfumu, mwana a n'tinu. Cincar V. jig. vilakanwa, surnukwa, vuna, vu-
Cieiro S. ntyazuka (babu), nyunuka (babu). ninina, sumuka.
Ciencia S. zayi; ngangu, ndongelo. Cinclise S. nziminina a meso, mbala-bala.
CienteAdj. n'zayi, angangu, anzayi, alongoka. Cinco Num. tanu.
Cientifico adj .di tadidi zayi, di tadidi ngangu, Cindir v. vambula, kayanesa, kayanisa, zenga.
azayi, angangu. CinegeticaS. nkonda (yembwa).
CientistaS. n'zayi. Cinema S. sinema.
Cifose (med.) S. kifoze. Cinera~iio S. nyoka, nzinisa.
Cifra S. ntalu. Cinerar V. yoka, zinisa.
Ci&iio S. sinsu kya nzimbu. Cinerario Adj. an'toto a mpolo.

128
NOVO D1CIONARIO PORTUGlllis - KIKONGO I

Cinereo Adj. ase kya n'toto arnpolo. m'funu.


Cinesia S. kinezi, ndikuka, ndyatisa, mpanga, Cio S. luzolo lwa bandana (bulu), nzakama,
mfula, nsala. ndikuka, nkolesa, nyangarna.
Cinetica S. kinetika. Cioso Adj. ansongo, akimpala, andunda, awa-
Cingel S. buka kya ngombe, kambi dya lakazi, alusansu, akinkete.
ngombe. Cipaio S. soladi, sipai.
Cingelada S. buka kya ngombe. Cipo S. kanda, tadi (zyami).
Cingeleiro S. m'vungudi a ngombe. Cipreste S. jig. lufWa, n'lunzi, n'songo, mpasi,
v.
Cingir kondoloka, zinga, kanga mponda, ntantu.
vwata mponda, kulula, kufika, nyemenena, Ciranda S. kisaka, n'salu, yungulu; makinu
boselela, sima, tumba, sungula, zemba. (ma wana kuna Mputu).
Cinorexia (med) S. kinolezi, bulemi. Cirandar v. senga, kina, zungana, veyana.
CinquentaNum. makumatanu. Circuitar v. zyeta, zekela, zunga, zingugulu-
Cinquentenario S. makumatanu. ka, zyetumuka, zyetomoka.
Cinta S. mponda,luketo. Circuito S. kinzyeta, nzunga, lumbu.
Cintagem S. nkanga a mponda. Circula~o S. nzyeta, nzungana, nzila,
v.
Cintar kanga mponda. nzanzala (menga).
Cintel S. fulu, zunga, yaka, kozo, lupangu. v.
Circular zyeta, zekela, zinguluka, zunga,
Cintigrama (med) S. sintigama. zungana; S. n'kanda a luzayisu, nzanzala
Cintila~o S. n'lezimu, ntentena, (menga), nkongolo, lukongolo.
n'kezi-nkezi. s.
Circulo kinzyeta, nwngolotoma, tengelezi,
Cintilante Adj. an'lezimi, an'tenteni, nkongolo, lumbu.
an'yengeneni, an'kezimi. v.
Circuncidar zenga, yotesa.
v.
Cintilar kezima, lezima, tezima, tentena. Circuncisado Adj. ayota, ayoteswa.
Cinto S. mponda. Circuncisao S. nyota, nkeswa, nzenga.
Cintura S. luketo, luketu. Circunciso Adj. ayota, ayoteswa.
v.
Cinturar vwika mponda. Circunda~o S. nzyetomoka, nzyetumuka,
Cinza S. n'toto arnpolo; cinza quente: mbo- nzinguluka, nzyeta, nkondoloka, lumbu.
mbe; cinza das queimadas: mvungula; deitar Circundamento S. nzyetomoka, nzyetu-
cinza nos olhos de: fuka meso rna, vuninina. muka, nzinguluka, nzyeta, nkondoloka,
v.
Cinzar vuna, vuninina, pupidika. kinzyeta, nzunga, lumbu.
Cinzel S. vadilwa; S. jig. m'vadi a teke, n'soneki. Circundar v. zyetumuka, zyetomoka, zingu-
Cinzelado Adj. avalwa; Adj. jig. atoma salwa, luka, zyeta, zekela, kondoloka.
atoma vangwa. Circundu~o S. nzyetomoka, nzyetumuka,
v.
Cinzelar vala teke, vanga teke; V. jig. vele- nzinguluka, nzyeta, zekela, nkondoloka.
lesa, semesa, tomesa, vyengesa. Circundutar v. vonda, katula n'siku, kangu-
s.
Cinzeladura mvala a teke, mpanga a teke; la,vunza.
S. jig. mpelelesa, mvelelesa, nsemesa, nto- Circunduto Adj. avangulula, avutukila.
mesa, mvyengesa, mpyengesa. Circunferencia S. kinzyeta, zunga, nkongo-
Cinzelagem S. mvala a teke, mpanga a teke; 10, nkwenko.
S. jig. mpelelesa, mvelelesa, nsemesa, nt- Circunferente Adj. akinzyeta, azunga,
omesa, mvyengesa, mpyengesa. ankongolo, ankwenko.
Cinzelo Adj. ase kya n'toto arnpolo, arnufufu- CircunHexao S. nkonzama, nzingarna.
lu, amfufulukya, avesoka, avesuka. CircunHexo Adj. akonwma.
Cinzento Adj. an'toto a mpolo, arnufufulu, CircunHuir v. kota, bwa, vakula, wanana,
arnfufulukya, avesoka, avesuka, akondwa bulangyana, sefoka, sefuka.

129
Francisco Narciso Cobe

Circunjacencia S. malana, mfinama, Circunvalar V. zyeta, zunga.


mbatama. Circunver V. viluzyoka, vyenguzyoka,
Circunjacente Adj. atalana, afinama, vyengozyoka.
abatama. Circunvizinhan? S. nganzu, zunga,
Circunlocu?o S. nzyetuluka (a dyambu), m'vivu, nzinguluka, vata (di finamene vata
nzyetoloka (a dyambu), mpovolola, mvo- dya mpwena).
volola, mputukila (dyambu), mvutukila Circunvizinhar V. finama, batama.
(dyambu). Circunvizinho Adj. afinama, abatama.
Circunl6quio S. nzyetuluka (a dyambu), Circunvolever V. zinga, zyetumuna,
nzyetoloka (a dyambu), mpovolola, mvo- zyetomona.
volola, mputukila (dyambu), mvutukila Circunvolu?o S. mpyondoloka, mvyo-
(dyambu). ndoloka, nkondoloka, nzyeta.
Circunrodar V. zyeta, zekela, zyetomoka, Circunvoluto Adj. azingama, akonzama.
zyetumuka, kondoloka, vungyana, bumbula. Cirial S. mini.
Circunscrever V. kondolola, zingumuna, Cirio S. mini.
zyetumuna, zyetomona, sya mbambi, vanga Cirrose (med.) S. kiloze, kimbevo kyakimoyo.
mbambi, zyeta, bakisa, baka, simba, kulula, Cirurgia S. siluzi, zayi wa mpasula, mpasula.
kevesa, katulula, sakidika. Cirurgiao S. siluzyau, m'pasudi.
Circunscri?o S. zunga; nkondoloka, nzye- Cirtirgico Adj. asiluzyau, ampasula, lekwa
tumuka, nzyetomoka, nzyeta, mbambi, kya pasulwila.
mbakisa, mbaka, nkulula, nkevesa, nkatu- Cisa S. nzenga, mbutuna, nzatuna, nsola, nsa-
lula, nsakidika. ka, nsongola.
CircunscricionalAdj. azunga. Cisao S. mpambula, nkayanesa, nzenga, nze-
Circunscritivo Adj. azyeta. nga, ntyakalakani, mpambana, nkayana.
Circunscrito Adj. azyetwa, akululwa, akatu- Cisar V. zenga, butuna, kufika, zatuna, vala,
lulwa, akeveswa. lweka, sola, saka, songola.
Circunsonar V. dudula, tatala, zunzula Ciscalho S. mbundukutu, n'toto ampolo, ti.
(ngunga), kona. Ciscar V. komba, kumbula.
Circunspec?o S. mbalu, mfimpulula, nta- Cisco S. mbundukutu, n'toto ampolo, ti.
lulula, nduka, lulungalalu. Cisel S. fulu, zunga, yaka, kozo, lupangu.
Circunspeccionar V. badika, fimpulula, ta- Cisma S. mpambana, nkayana.
lulula, tala, visa meso, kengelela, vengozyo- Cismador Adj. angindu, ambalu, akati-ka-
ka, venguzyoka. ti; S. n'kwa ngindu, n'kwa mbalu, n'kwa
Circunspecto Adj. arn'fimpi, aluka, alu- kati-kati.
ngalala, arn'vengozyoki, arn'venguzyoki; Cismar V. yindula, badika, tokanesa ngindu,
m'vengozyoki, m'venguzyoki, n'sabuzyoki. tokanisa ngindu, lukula.
Circunstancia S. kalu, kuma, nkala, mayika- Cismatico adj.angindu, ambalu, akati-kati,
kana, kadilu. avavuka, avavulwa, akatuka muna bundu
Circunstancial Adj. ankudikila, ankulama, (dya Nzambi) akatulwa muna bundu (dya
akulama, akalu, ankala. Nzambi); S. n'kwa mbalu, n'kwa ngindu,
Circunstante Adj. atalana, afinama, n'kwa kati-kati.
abatama. Cisne S. nuni e yanga.
Circunstantes S. pl awe. Cisqueiro S. fuku (dya titi).
Circunstar V. finama, batama. Cissao S. mpambula, nkayanesa, nkayanisa,
Circunvagar V. zungana, yungana, vumvula, nzenga, zenga, ntyakalakani, mpambana,
bembela. nkayana.

130
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Cissiparidade S. nkayana mu ndambu wle, Civilizado Adj. alembama, asanswa, asukuka,


ndambuwle. alongoka.
Cissura S. mpwasi, lwingi, n'kulu; S. jig. Civilizar V.lembeka, lemba, longa, sansa, su-
luvambanu. kuka, longoka.
Cisterna s. lundilu dya maza (ma mvula), Civilizavel Adj. alembeka, alemba, asukula,
sima. alonga.
Cistico Adj. ankutu a mbilu-bisu, ankutu a CivilmenteAdv. konso owu wa n'siku.
zyeneno, ankutu e subilu, afulu. Civismo S. wla kwa nsi, nwla a nsi.
Cistina (med) S. sisitina, matadi muna masu- Cizania S. jig. titi, ti, bi, safu, mantana, ma-
ba, matadi muna zyeneno. mani, nwnza, n'zingu, mpaka, m'fundu.
Cistite (med) S. sisite, vimba kwa zyeneno, Cizicena s. seka dya dila.
vimba kwa nkutu a maza. Cia s. kanda, luvila.
Cisto S. fulu, bwaza-bwaza. Clad6podo Adj. an'lembo mya yingi (bulu).
s.
Cisura nzenga, nsaka, nzengoka, nzenguka. Clamador Adj. ankenda, antantu; Adj. s.
Cita S. ngika (a m'vovo), oku Yo. m'boki, n'tati, n'yayadi, n'yindaladi.
Cita~o S. ngika, oku yo, mbokelwa. Clamante Adj. ankenda, antantu, m'boki,
Citadino Adj. ambanza; S. mwisi mbanza, n'tati, n'yayadi, n'yindaladi.
musi mbanza. Clamar v. boka, tata, tatila, yayala, yindalala,
v.
Citar yikakesa m'vovo, bokela, bokelwa. kendalala.
Citara S. wengelele; S. jig. ngindu. Clamaroso Adj. ankenda, antantu, akazum,
Citerior Adj. andambu yayi. an'yayadi.
Citigrado Adj. an'swalu. Clamor s. mboka, kazu, ngyayala, nyayala,
Citola S. wengelele. luyayalu, luyindalalu, nyindalalu, ngindala-
s.
Citologia sitolozi. lu, ntantu.
Citrico S. nsata a dimau. Clandestinidade s. sweki, kinsweki.
Citrina S. sitina, mwema a dimau. Clandestino Adj. asweki, aswekama,
Citrino Adj. ase kya dimau. akinsweki.
Citrio Adj. adimau. Clangor S. tema, mema, ntatala.
Citro s. n'ti a dimau. Clangorar v.tenta, tatala, boka n'koki,
Citronela s. sinde dya mputu. zayisa.
v.
Ciumar dya nsongo (yakala), mona kimpa- Clangorejar v.
tema, tatala, boka n'koki,
la (n'kento), kala ye kimpala (n'lento). zayisa.
Chime s. kimpala (n'kento), nsongo (yakala). Clangoroso Adj. atema, atatala.
Ciumento Adj. s. n'kwa nsongo (yakala), s.
Clanguista n'siki a tyetye.
n'kwakimpala (n'kento). Clara s. maza ma dyaki, mpembe a disu,
Civel Adj. an'siku mya nsi, alongoka, asanswa, m'vyavya.
alembama, aluzitu. Clarao s. n'temo, n'tezi, n'semo; clariio do sol:
CivicoAdj. akisi nsi, akimusi nsi, akimwisi nsi. disu dya mangwa.
Cividade S. mbanza. Clarea~o s. mendola, memona, nkyesa.
Civil Adj. alongoka, asanswa, alembama, v.
Clarear tendola, temona, kyesa.
aluzitu. ClarezaS. n'temo, kya.
s.
Civilidade lulembamu, luzitu. Claridade S. n'temo, n'tezi, n'semo.
Civilismo S. wla kwa nsi. Clarifica~o s. mendola, nsasa, nkeza(ma-
s.
Civilista n'wdi a nsi. za, lavu).
Civiliza~o S. lusansu lwa nsi, kisi nsi, lule- Clarificar v. tendola, sasa, kenza (maza,
mbamu, lusukuku. malavu).

131
Francisco Narciso Cobe

Clarividencia s. zayi, ntona, ngangu, n'kwa walakazi.


ndwega. Cleptomania s. ketomani, kimbevo kya
Clarividente Adj. azayi, antona, angangu, yiya.
alwenga. Clerical Adj. aki padele, aki m'pelo.
Claro Adj. akya, akyanza, atendoka, atemoka, CIerigo s. nganga e bundu dya katoleka.
atumuka; passar a noite em claro: lembi zi- Clero s. nganga za bundu dya katoleka.
rna meso; deixar em claro: sisa fulu, luta dya- Clicar V. doda, dokola, nyema.
mbu; 0 seu estd claro: 0 kuma kwa kya, 0 ku- Cliente s. n'sumbi.
ma kwa kyanza. Clientela s. asumbi.
Claror s. n'temo, n'tezi, n'semo. Clima s. nsungi, kyuwi.
Classe s. kamba. Climacterico (med.)Adj. akilimatele.
CIassicoAdj. aluzitu, atunda (n'kanda, mvovo, Climacterio (med) S. kilimatele.
n'kunga). Climcitico Adj. ansungi.
Classifica~o s. kimpambwila. Climatiza~o s. nkulukisa.
Classificar v. vambula, sya muna Climatizar v. kulukisa.
kamba-kamba. Climatologia s. kiyuwi, yuwizayi, zayi wa
Clastomania s. m'fwasu a lekwa, m'fwasu a nsungi.
yima, m'fwasu a yuma. Climatologico Adj. akiyuwi, ayuwizayi,
Claudica~o S. tedinga, todinga, zodinga; azayi wa nsungi.
S. jig. lukatikisu, manti-manti, mpilakeno, Climatologista S. kiyuwin'zayi.
sumu, nkondwa, nkonga, twangu, mbi. Clinica S. kinganga, mbevo za nganga, nzo a
Claudicante Adj. n'kwa tedinga, n'kwa to- n'longo; clinica medica: nzo a n'longo.
dinga, n'kwa zodinga, m'vanguki; Adj. jig. Clinicar v. wuka.
n'katikisi, m'vilakani; n'tungyani, m'bi. Clfnico S. n'wuki.
v.
Claudicar tedinga, todinga, zodinga; V. jig. Clique S. n'doko.
katikisa, vilakanwa, sumuka, kondwa, vwa Cliquer v. dokola.
twangu. Clisma s. n'sukulu a vumu.
Claustra s. yanzala, kuva, nkutakani a longi a Clister s. n'sukulu a vumu.
sikola za mpwena. Clitoride s. n'dindi.
Claustralidade s. zingu kya kuva. Clitoris s. n'dindi.
Claustro s. yanzala, kuva, nkutakani a longi a Clivar v. bula.
sikola za mpwena. Clivo s. n'kunda, kundubulu.
Clausura s. kozo, lumbu, lupangu, kuva, Cloaca s. kyumbu, fulu kya mvindu.
mpaka, syenge, boloko, mpavuka. Clorofila s. kolofila.
Clava s. bota, mbota, kodi. Clorose (med) s. koloze, anemi.
Clavado Adj. anse a kodi, anse bodi. Clube s. sakaneno, nzo a kinina, fulu kya
Clavicula s. visi kya vembo. lukutakanu.
Clavicular Adj. avisi kya vembo. Clunambulo s. munkondwa a malu.
ClaviformeAdj. anse a kodi, anse bodi. Cnemio Adj. akulu.
Clavina S. n'kele. Cnemio Adj. akulu.
Cleireira s. m'vyavya; S. jig. vundu, nkondwa, Coa s. kenza, nkenza, kela, nkela.
twangu, funze, mpilakana. Coabita~ao s. zingu kya kintwadi, longo.
Clemencia s. nkenda, m'fuwa a nkenda, ki- Coabitador. s. n'kwa zingu kya kintwadi.
wuntu, walakazi. Coabitante Adj. azingu kya kintwadi; S.
Clemente Adj. n'kwa nkenda, akiwuntu, n'kwa zingu kya kintwadi.
awalakazi, n'kwa kiwuntu, n'kwa nkenda, Coabitar v. zinga kintwadi.

132
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Coa~o S. kenza, kela, nkenza, nkela. Coalizio S. ngwawani a yimpuka (ya


Coac~o S. lukwamisu, lunangiku, politika).
lubangiku. Coalizar-se v. yikana, wawana.
Coacervar V. kutika, wokesa. C6ano S. mazunu.
Coactar V. kwika, nangika, bangika, Coapta~o S. ndekani, ngwawani, ngwizani;
nyemenena. ndekana.
Coadela S. nkenza, nkela. Coaptar V. fwaninika, fwananesa, fwananisa.
Coadjutor s. n'sadisi. Coar V. kela, kenza; kwamisa, nangika,
CoadjuvanteAtij. s. n'sadisi. bangika.
v.
Coadjuvar sadisa, yikama. Coarcta~o S. nkufika, nkatulula, nkevesa.
Coador s. kenzelwa, kelelwa. Coarctado Adj. akufikwa, azengununwa;
v.
Coadquirir vwa ntwadi. abulwa, afobolwa, abangikwa.
Coaduna~o s.
nkutika, ngika, nkutakesa, Coarctar V. kufika, kulula, kevesa, katu-
ngikakesa, ngwawanesa, ngwawanisa. lula, zegununa, zengonona; bula, fobola;
v.
Coadunar kutika, yika, kutakesa, yikakesa, bangika.
wawanesa, wawanisa. Coarctivo Adj. m'bangiki.
Coadura S. nkenza, nkela. Coarcto Adj. akufikwa, azengununwa; abu-
Coagido Adj. akwikwa, abangikwa, lwa, afobolwa, abangikwa.
anyemenenwa. CobardeAdj. n'kwa unkuta, n'kwa wonga.
Coagir V. kwika, nangika, bangika, Cobardia S. unkuta, wonga.
nyemenena. Coberta S. vunga, n'lele a mfulu.
Coagmentar V. wumba, bumba, wumbika, CobertoAtij. afukama.
bumbika, yikakesa, yikanesa, kanga, zitika, Cobertor s. vunga.
bindika. Cobertura S. vunga.
Coagmenta~o S. nwumba, mbumba, Cobi~ S. loko, keto, kimpala; mpyavyana.
nwumbika, mbumbika, ngikakesa, ngi- Cobi~teAdj. n'kwaloko, n'kwaketo.
kanesa, nkanga, nzitika, mbindika. Cobi~ V.lokokela, ketokela, ketukila.
Coagmento S. nwumba, mbumba, nwumbi- Cobi~vel Atij. alokokela, aketokela,
ka, mbumbika, ngikakesa, ngikanesa, nka- aketukila.
nga, nzitika, mbindika. CobifoSO Adj. n'kwa loko, n'kwa keto.
Coagula~o S. nkangama, ntinta. Cobol S. kobole.
Coagular V. kangama, tinta, tintila. Cobra s. nyoka; dizer cobras elagartos de: mpo-
CoagulavelAdj. an'kangami. va ambi, kumba, kumbu.
Cmigulo S. kendengele. Cobrador S. n'lombi a nzimbu, n'lombi a
Coalescencia S. ngikana, ngikani, kintwadi, mpaku.
nkutakani, mbundani, mbulangyana. Cobran~ S. mpaku, mvakulwisa, ndomba a
CoalescenteAtij. ayikana, antwadi, akutaka- nzimbu, ndomba a mpaku, ntambula.
na, abundana, atatana. v.
Cobrar vakulwisa, lomba nzimbu, lomba
Coalescer v.
yika, yikakesa, kanga, zitika, mpaku, tambula; cobrar animo: kabuka, ka-
binda, bunda, kutika, kutakesa, zonzeka. sumuka; cobrar divida: lomba mfuka; cobrar
Coalhadura S. nkangama, ntintila. forfas: kumama.
Coalhamento S. nkangama, ntintila. s.
Cobre ngwento, nsongo, ntaku, kobidi.
v.
Coalhar kangama, tintila. s.
Cobreafiio nsya a ngwento.
Coalho S. kendengele. Cobreagem s. nsya a ngwento.
Coaliza~o S. ngwawani a yimpuka (ya v.
Cobrear sya ngwento (vana ntandu a komo
politika). sengwa), vana se kya ngwento.

133
Francisco Narciso Cobe

Cobre~o S. mfukila. zyozyomona, zyozyomoka, dyeka.


Cobrejar v. kokela, tekamyana. Coceguento Adj. aketo, aloko, atima, azinu,
Cobres S. pL nzimbu. n'kwa keto, n'kwa loko, n'kwa tima, n'kwa
Cobrimento S. vunga. zinu.
Cobrir v. fuka, fukila, fukidila, batika, kaka, Coceira S. ngongofila, mpele, makwanza.
sweka, tanina; cobrir uma casa: fuka nw; co- v.
Cochar kanga, kafinina, boselela, koselela,
brir os ovos chocando: butamena; ser cober- nyemenena, kama, kaminina.
to: fukilwa, fukwa; coberto: fukama, afuka, CochichadaS. mfwetelela, kifundu-fundu.
fukilwa, afukilwa, yitalala, ayitalala; cobrir- v.
Cochichar fwetelela, vova kifundu-fundu,
se: kakama, swekama, fukama, kika; cobrir- wuna, wunina, kumba, sokela.
se 0 corafao: yindalala: cobrir-se de nuvens: s.
Cochicho mfwetelela, fundu-fundu, lu-
lomba; cobrirpara nao ser conhecido: sweka. vunu, kumbu, nsokela.
Cobro S. nsuka, mbaninu, tumbu, nsungula, Cochilar (bras.) V. lembalala, tonza, leka; V.
luzembo, mbenga, lundilu, ndomba. jig. vilakanwa, fwasa.
Coca S. n'kazu. Cochilo S. lulembalalu, £ltulu, katulu, ndeka;
Coca S. m£lsa, nkwanga; ndangidila, nkengela; S. jig. mpilakanwa, lufwasu, lufwasuku.
estar ou £lear 11. coca de: kengela, langidila, Cochinada s. buka kya ngulu; S. jig. mvi-
leka n'tambu; dar coca: vukumuna, konda, ndu,safu.
lemvola, lemvula, bwisa, kemba, kombola. Cochinar V. kunga, kumba.
Co~a S. nkwanga, m£lsa, mvuluta, ndika, Cochino Adj. amvindu, afunzuka, ambi; S.
mfeleka, nkwata a nzala, m£lsima, m£lsi, ngulu.
ngwanda, mbiba, ngweta, nzuba, nzuka, C6dea S. mbete, n'kulu akati a kutu.
nkafuna, mbafuna. Codear Adj. azingama, avindumuka.
Co~dela S. nkwanga, m£lsa, mvuluta, ndika, Coco [6] Adj. wwa, alauka, kimpumbulu.
mfeleka, nkwata a nzala, m£lsima, m£lsi; S. Coco [<'>] S. kokoti.
jig. mbazu, tumbu, ngika, nsima. Coc6 S. tuvi, bi, mbole, mvindu.
Co~dura S. nkwanga, m£lsa, mvuluta, ndi- Coconote S. ngazi, tesi, n'kandi.
ka, mfeleka, nkwata a nzala, m£lsima, m£lsi. C6coras S. pL lufukamu, nsodama, nkokela;
Cocaiar (ang.) V. kengelela, longola, laya, la- estar de cocoras: sondama; sentar-se de coco-
nga, tala, widikina. ras: fukama.
Cocal (bras.) S. mpatu a maba. Cocto Adj. alambwa.
Cocanha S. mbidi, ulolo, mbilama. Cocuruto S. ntandu, n'tu, zulu.
Cocar V. giro langidila, kengela, laya, tala, C6dao s. n'toto anzizi, kime, dime, Iowa.
konda. Codea s. n'kanda, vevele, vavala; mvindu.
Co~ar V. kwanga, £lsa, vuluta, nika, feleka; Codear v. yeleka, zenzesa teo
kwata nzala; cOfar-se: kukwanga, ku£lsa. Codeina s. kodeina.
C6~aras S. pl. lufukamu, mfukama, nsodama, Codeudo Adj. an'kanda a mpwena, avavala,
nkokela; estar de cocaras: sondama; sentar-se avevele kya mpwena.
de cocaras: fukama. Codicilar Adj. aluwlo lwa nsuka.
Coc~o S. lamba, ndamba, lubululwisu, nsa- Codicilo S. luzolo lwa nsuka, nsoba a luzolo
ngana a madya muna vumu. lwansuka.
Coccige [es] S. koki, visi kya mpwandilu. Codifica~ao S. nkutakeso a n'siku.
C6ccix [es] S. koki, visi kya mpwandilu. Codificar v. kutika n'siku, sadila n'siku, kuti-
s.
C6cegas mfisi, ngongo£lla, nyama; S. jig. ka, bundakesa.
ndokokela, nketokela, nketukila, luwlo lwa C6digo S. n'siku, n'kanda a n'siku.
mpwena; fazer cocegas: mona m£lsi, £lsima, Codilhar v. jig. vuna, vuninina, vilakesa,

134
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

sokela, veza, seva. CogitativoAdj. rn'banzi, rn'badiki, n'yindudi.


Codilho S. fig. Iuvunu, mpilakanu, mpilake- Cogito S. mbalu, ngindu, cogito, ergo sum:
sa, nsokela, viku, ungyangya, Iuvezo. mbadikidi, ngina.
Codo S. n'ww anzizi, kime, dime, Iowa. Cogna~o S. kingudi, kiyitu, sina kimosi,
Cod6rio S. n'kudi, findambu fya madya. kanda.
Codomiz S. kimbimbi. Cognado Adj. akingudi, ayitu, asina kimosi,
Coeduca~o S. Iusansu Iwa ntwadi. akanda; S. yitu, n'kwa kanda, musi kanda,
v.
Coeducar sansa ntwadi. mwisi kanda.
Coefeciente S. n'sadisi am'funu. Cognatico Adj. akingudi, akiyitu, asina ki-
Coeficiencia S. Iusadisu Iwa m'funu. mosi, akanda.
Coelho S. n'lumba. Cognato Adj. akingudi, ayitu, asina kimosi,
Coer~o S. nkenza; Iukwamisu, Iunangiku; akanda.
Iubangiku; Ioko, ndyemena. Cogni~o S. mbaka a mona, mbaka a nza-
Coercitivo Adj. 'nyemeneni, m'bangiki. yilu; mona, nzayilu, zayi, nzaya, ngangu,
Coercivel Adj. akwikwa, anangikwa, abangi- ndwenga.
kwa, anyemenenwa. Cognitivo Adj. antona, anzayilu, azayi, a-
Coercivo Adj. 'nyemeneni, rn'bangiki. ngangu, andwenga.
Coerencia S. mfwanana, ngwawana, ngika- C6gnitoAdj. azayakana, aronakana.
na, Iuwawanu. Cognome S. nkumbu an'zole.
Coerente Adj. afwanana, awawana, ayikana, Cognomina~o S. mpana a nkumbu
atotana. an'zole.
Coerir v. fwanna, wawana, yikana, torana. Cognominado Adj. avewa nkumbu an'zole.
Coesao S. ngikani, ngwawani, mfwanani. Cognominados (ling.) S. sina di mosi,
Coesivo Adj. afwanana, awawana, ayikana. mambu rna sina kimosi.
Coeso Adj. afwanana, awawana, ayikana; Cognominar V. vana nkumbu an'zole.
angwawani. Cognoscibilidade s. nzayakana.
Co-esposa S. mpala. Cognoscitivo Adj. an'zayi, alenda zaya.
Coessencia S. mwema. Cognoscivel Adj. di Ienda zayakana, azaya.
CoessencialAdj. amwema. Cogoilo S. nsuvila, nsunda, nduraka-
Coetaneo Adj. atandu kimosi. na, mumbalala, mbilama, mbidi, ulolo,
Coevo Adj. arandu kimosi; S. tandu kimosi. kimvwama.
Coexistencia s. zingu kya kintwadi yo Cogote S. pop. nkongo.
Iuvuvamu. Cogotudo Adj. alambuka nkongo; Iambuka
Coexistente Adj. aluzingu Iwa kintwadi yo nkongo.
Iuvuvamu. CoguladoAdj. asuva, alutakana.
Coexistir v. zingila kintwadi yovo kumosi yo Cogular V. bidika, sefula, sefola, tumbidika,
Iuvuvamu, kala kintwadi, kala sangi. wokesa, zadisa; bilama, sefoka, sefua, tu-
Cofiar v.
Iengoia nzevo, Iengula nzevo, Ie- mbalala, wokela, zala.
ngoia nsuki, Iengula nsuki; V. fig. sokolola, Cogulho S. nsuvila, nsunda, nduraka-
wondelela. na, mumbalala, mbilama, mbidi, ulolo,
Cofose (med.) S. kofoze, mfuwa a matu. kimvwama.
Cofre s. Iundilu dya nzimbu, nkutu, nkela. Cogulo S. nsuvila, nsunda, ndutakana, ntu-
Cogitabundo Adj. ambalu, ayindalala, mbalala, mbilama, mbidi, ulolo, kimvwama.
m'badiki, rn'banzi, n'yindaladi, n'yindudi. Cogumelo S. Iwivwa.
Cogita~o S. mbalu, ngindu. v.
Co-herdar dya fwa e kintwadi.
Cogitar V. badika, yindula, banza. Co-herdeiro S. n'dye mya fwa e kintwadi.

135
Francisco Narciso Cobe

C6i S. swekameno dya impumbulu, vundilu. °


nkencla mpe!, e nengwa e!, podiL
Coibi~ S. nkondeswa, nkondesa, ngya- Coitar v. konka, tambula, lunga-lunga, tani-
mbula, mpambana, mpambani, ndyeme- na, keba, sunga, sadisa, kendeleka, mwesa
nena, mboselela, mvunza, sima, kadila, nka- nkenda, mwesa mamu; vanga mpasi; ya-
dila, tumbu, lusungulu, luzembo. mbila, yambidisa, fukila (fig.).
v.
Coibir nyemenena, boselela, sima, kadila, Coito S. ngyambila, mfukila (fig.), tininu,
vunza, kaka e nzila, mmba, sungula, zemba. swekameno, swaminu.
Coke S. singini, n'seve (bulu), nima. Coitofobia S. wonga wa yambila.
v.
Cokear wanda n'seve (bulu). Cola S. dimbu; S. fig., S. pop. mambi, n'sinda,
Cokeira S. nima a kyelo. sinsu.
Coi~oeira S. nima a kyelo. Colabora~o s. nsadisa, nsadizyana,
CoifaS. toka (kya n'kento). nsalazyana.
Coima S. tumbu, mpasi, n'kanu, nzimbu za Colaborador Adj. s. n'sadisi.
n'kanu. v.
Colaborar sadisa, sadizyana, salazyana.
v.
Coimar fitisa n'kanu. Col~ao s. mbatika, mpana a ngenda, me-
Coimeiro S. m'fiti a n'kanu, m'fitisi a n'kanu. zanisa, ntezanesa, ntezani, lukutakanu,
Coinddenda s. mfwanana, betela, motana, lufimpu.
dede. Colada S. kimpangi, kikundi, ngemba.
Coinddente Adj. afwanana, ampila mosi, v.
Colacionar tezanisa, fimpa.
atotaneswa. Cola~o S. mpangi.
v.
Coinddir bwila kumosi, kala betela, fwa- Colado Adj. angenda, n'kwa ngenda.
nana, kwenda dede, kala dede, fwaninika; Colador S. rn'batiki, n'lamiki.
totakana, totakesa; fazer coincidir: fwanane- Colagem S. ndamika, mbatika, ndamizyeka,
sa, fwananisa, fwaninika, totakesa. mbatizyeka.
Coio (ang.) [6] S. zumba, ngyambila, mfukila. Colante Adj. alamama, abatama, an'lamami;
Coio [6] S. pop. swekameno dya yimpumbulu, S. rn'lamami, rn'batami.
n'duku, wulu. Colapso S. yoyomoka, nyoyomoka.
Coira~ar v.
vwata nkikwa a tulu, kutanina. Colar S. n'sanga, mindengi, n'lunga.
Coiracho S. n'kanda a bulu. Colar v. batika, lamika, yikakesa, batama,
Coirela S. rn'vyavya, mpam a kete. lamama, tatamena, vewa ngenda, baka nge-
Coiro S. n'kanda, n'kanda a bulu; estar em ncla, bandula (lufimpu), kopa (kuna lufimpu).
coiro: kala kimpene, kala una awutilwa. Colarinho S. nsingu a kinkum.
Coisa S. lekwa, kima; coisas e loisas: ntyaka- ColateralAdj. andambu.
lakani; alguma eoisa: dyambu, lekwa, kima. Colcha S. nsela, n'lele a fukila mfulu.
Coisa-feita (bras.) S. n'kisi. s.
Colchao n'kolosi, m'fwadaa mfulu.
Coisar V.badika, yindula. Colchete S. luvaku, mpaku.
Coisas S. pL mavwa, mawete. Colchoeiro S. rn'vangi a m'fwada mya mfulu,
Coisificar v.
kimla ne lekwa, bangika, n'teki am'fwada mya mfulu.
yindula. Coleamento S. ndikuna a nsingu, nzyetesa a
Coisfssima S. loeAdv. coisissima nenhuma: ke n'tu, mvuyana, mvunguta, nzungana.
dilendi kala (n'kutu) ko. Coleante Adj. akankalakana, azekalakana,
Coiso S. pop. kingandi. atekama, akondoloka, rn'vuyani, m'vunguti,
Coita S. manm, nkenda, mpasi, m'vya; nko- n'zungani.
ndwa; mbele. v.
Colear nikuna nsingu, zunga n'm, vuyana,
Coitada S. fulu kya n'siku. vunguta, zungana, kankalakana, zekalaka-
Coitado Adj. antanm, ankenda; coitado!: na, teka, kondoloka.

136
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Colec~o S. nkutama, nzonzama, nzonzeka, Colgadura S. fukilwa.


luzonzeko, kamba. Colgar v. yengeleka, manika, vakika, ze-
Coleccionador S. n'kutiki, n'zonzeki. mbeleka, dingika, dingidika, yengeleka,
v.
Coleccionar kutika, bundakesa, zonzeka. simbinina, yambula, kakila, yengalala, di-
Colecta S. nkutika a nzimbu, mpaku, n'kayilu ngalala, dingama, yambulwa, manama.
(munasambilu). Colha S. nsalu a mbongo, nkutika, ndona,
Colecclnea S. mbundana, nsangana. mpela.
Colecclneo Adj. abundakeswa, abundana, s.
Colhada n'dya mya bulu, kimoyo.
asangana. s.
Colhao kata.
Colectar v. vakulwisa, kutika, bundakesa, ve- s.
Colheita nsala a mbongo, nkutika, ndona,
la, kuba. mpela; colheita de caft: mpela a kafe, mvela
Colectasia (med) S. koletazi, ngyalumuka a akafe.
n'dya. Colher S. loto, ngutu, nzalu, zalu.
Colectividades. nkutakani, kintwadi, buka, v.
Colher sala, kutika, vela, nona, tota; colher
kamba, zunga. zinguba: vava nguba; colher lenha: tyama
Colectivismo S. kintwadi. nkuni.
Colectivo Adj. ankutakani, akintwadi, abuka, Colhimento S. nsala a mbongo, nkutika,
akamba, anzunga. ndona, ntota, mpela.
Colecto Adj. akutikwa, abundakeswa, asanga- Colibri S. nsonge.
neswa, asanganiswa. C6lica S. n'lunzi mya vumu; S. jig. lukatikisu,
Colector Adj. s. n'kutiki, n'lombi a mpaku. kat-kati, wonga.
Coledoco S. nzila a mbilubisu. C6licas S. pL jig. lutantu, wonga, lukatikisu,
Chupa-mel S. nsonge. kati-kati, mpasi.
Colega S. n'kwa; meu colega de escola: n'kwame C6licoAdj. an'dya (mya vumu).
asikola. v.
Colidir wandanesa, wandanisa, wananisa,
Colegial Adj. akolezi, alongelo; S. mwana a wananesa, totanesa, totanisa, wandana, wa-
kolezi. nana, totana, tutana; V. jig. tantana, swas-
Colegio S. kolezi, longelo, longokelo, luku- wana, lembi wawana.
takanu, kintwadi; S. giro syenge, luvambu, Coliga~o S. mbundani, ngikani, nsangani,
boloko, pelezo. kintwadi, kimvuka; governo de coligafiio:
s.
Coleguismo kinkwa. luyalu lwa ngikani.
s.
Coleio ndikuna a nsingu, nzunga a n'tu, Coligado Adj. abundana, ayikana, asangana.
mvuyana, mvunguta, nzungana. Coligar-se v.
bundana, yikana, sangana,
Colelitfase (med) S. koleti, matadi muna vukana.
mbilubisu. Coligido Adj. akutikwa, abundakeswa, asa-
Colelito S. kolelitu, matadi muna mbilubisu. nganeswa, sanganiswa.
Colemia (med) S. kolemi, mbilubisu muna Coligir v. kutika, bundakesa, zonzeka.
menga. Colima~o S. ntungununa, ntala, nkengele-
Colendo Adj. afwana 0 zitu, azitu. la,ndimba.
C6lera S. nkumbu a mayela; kasi, ngwanzi, Colimar v.
tungununa, tala, kengelela,
kudi, nsita, kyangala, nyangalakani. dimba.
Colerico Adj. s. n'kwa makasi mayingi, n'kwa Colina S. kundubulu, fimongo, kamongo.
ngwanzi, n'kwa nsita. Colinoso Adj. amyongo.
Colete S. kulete. Coliqua~o S. nduta a vumu.
Colgado Adj. ayengelekwa, amanikwa, adi- Coliquar V. zelola, yangula, zezesa, yitila.
ngalala, ayengalala, amanama, akati-kati. Colisao s. ngwandana, ntotana, ntutana,

137
Francisco Narciso Cobe

ngwanana, nkindu, ntantani, lutantanu, luvunu, m'vukumuni, rn'vilakesi, ngyangya,


mpambani, nwaswani. aswekama, afukama; S. se.
Coliseu S. vukulwilu. v.
Colorir kusa se, lombola, bwakisa, semesa,
Colmada S. nyanga, nsoyo. pembesa.
Colmado Adj. afukwa ye nyanga, afukwa ye Colossal Adj. ampwena-mpwena.
nsoyo; S. nzo a nsoyo, nzo a nyanga. Colostro S. kimvumina kya mete.
Colmagem S. mfuka ye nyanga, mfukila ye Colpalgia s. n'luzi mya ngenzi, n'lunzi mya
nyanga, mfuka ye nsoyo, mfukila ye nsoyo. koto.
v.
Colmar fukila ye nyanga, fuka; zangula, so- Colpite (med.) S. kopiti, elitite, vaginite,
ba, kitula, vongesa, zadisa. mbisukila a ngenzi, mbisukila a koto
v.
Colmatar zadisa, kaka, tumbidika, sefula, (chulo).
sefola, tensakesa, bandakesa; V. jig. sadisa, Colpocele (med.) S. kopisele, elitosele,
tanina. n'kukulu a ngenzi, n'kukulu a koto (chulo).
s.
Colmeia nzo a nyosi, nzo a mbwinginina. Coluna s. lunzi, tungwa, n'londa; coluna ver-
Colmeia s. nzo a nyosi, nzo a mbwinginina. tebral: nzila a Nzambi, lubasa lwa nima.
Colmo s. jig. nyanga, nsoyo, nzo akete, zozo- Colutario s. n'longo mya butikina.
kolo, saba. Com Prep. ye, yo, muna; com a ajuda de: yo
s.
Colo nsingu, laka, nkata, n'dya ampwena. lusadisu lwa; com toda a pressa: ye sazu kya
Coloca!?o salu, fulu. s. wonso, muna nzaki-nzaki; com isto: muna
v.
Colocar sya, tula, vana salu, kubika, ludika, dyadi, mu dyadi.
kumpika, zonzeka. Comadre S. ngudi a mwanda a mwana, ngudi
s.
Colocasia kwa kya nguvu, sadi. a mungwa a mwana.
ColoidalAdj. ase kya dimbu. Comandante s. rn'fidi a makesa, komanda.
Coloide Adj. ase kya dimbu. Comandar v. tuma, sindika.
s.
Colon n'dya ampwena. Comando S. konko, n'kanikinu, n'siku,
s.
Colonia koloni, nsi ya yalawa kwa kanda lutumu.
dya kaka, luyalu lwa nzenza, kintwadi kya Comarca S. vata, zunga.
nzenza, esi nsi a kaka, luyalu lwa nsi angani, Comba s. n'dimba.
nsiangani. Combate s. n'zingu, nkindu, vita.
Colonial Adj. aluyalu lwa nzenza, aluyalu lwa CombatenteAdj. s. 'nwani, kesa.
nsiangani. Combater v. nwana, nwanina, nwanisa; bi-
Colonato s. vata dya nzenza, lumbu lwa tana, bimbana, bundana, sangila.
nzenza, koloni. Combina!?o s. nkanani, lukananu, luwizanu;
Colonialismo s. luyalu lwa nzenza, luyalu luzolanu, luwawanu, ngwizani, mundengi;
lwa nsi angani. lusanganeso, lusanganisu, nsangana.
Colonialista Adj. n'yadi ansi akinzenza, Combinar v.sanga, sangalakesa, kanana,
n'yadi ansi angani. wizana, wawana.
Colonizado Adj. ayalwa kwa nzenza. Comboio s. kumbi dya n'toto.
v.
Colonizar yala nsi angani, zingila mu nsi Combro s. n'kunda.
angani, sadila mu nsi angani. Comburir v. yoka, yuyisa, lakula.
Colono S. musi nsi a kaka, nzenza. Combustao s. nyoka, nyuyisa, ndakula; S.
Coloquio S. moko, m'vovo. jig. ndikuka, nyangama, madikita, vita.
Colora~ao s. nkusa a se, ndombola, mbwaki- CombustivelAdj. an'yoki, an'yuyi; S. nkuni,
sa, nsemesa, mpembesa. mazi; S. fig. kuma.
Colorido Adj. akuswa se, alombolwa, a- Come~dor Adj. s. n'yatiki, n'yantiki,
bwakiswa, asemeswa; Adj. jig. n'kwa m'bantiki.

138
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Com~te Adj. n'yariki, n'yanriki, Comento S. nsasa, mbwangununa.


m'bantiki. Comer V.dya; sem se lavar: dya una; comer um
Comepu V. yantika, yarika, bantika, bonga pouco par matar alome: lembeka n'rima, mi-
n'kunga, rola, rona. na re; comer aviddmente: fora, rava.
Comechilho S. Jam. ruku,lubantiku. ComercialAdj. amunkira.
Come~o S. lubantiku, luyanriku, nyantiku, Comerciante S. n'kiti, munkiti, n'reki.
ruku. Comerciar V. kira, ra kinkira, ra mana, reka,
Come~os S. pL umbangu, nreza. sumba.
Comedeira s. wivi. Comercio S. n'kiru, kinkira, mana.
Comedela S. pop. mvwa (a lekwa), mpwa (a ComestivelAdj. adya.
lekwa), mbaka a n'lura, mbanisa, mbaninu, Cometa S. nyanya, kinyanya.
mfokola, mfoko, luvunu, viku, mpilakesa, Cometer V. vanga dyambu, vola n'kanu, na-
ungyangya, sweki, kinsweki, wivi. rasumu.
Comedia s.
fWani-fWani, nsaka; S. jig. Cometimento S. nsinsa, nreza.
nsweka, mfuka, mfukila, nsoka, luvunu, Comezaina S. pop. madya mayingi, nsaka,
kuvunina, ungyangya. n'kembo, luyangalalu.
Comediante s.
n'sevesi; S. pop. rn'vuni, Comezinho Adj. adya, aveva; S. n'leke a nzo,
ngyangya. n'lundi a nw, rn'fitidi a nzo, rn'futidi a nzo.
ComedidoAdj. anduka, alungalala, asikididi, Comichao S. mfisi, mfisima.
ansoni, anginzama, alembama, aziru, n'kwa Comichar v. fisima.
ludi, n'kwa kye1eka, n'kwa nsongi, n'kwa Comfcio S. lukurakanu (twa esi nsi).
luziru. Comico Adj. ansaka, aseve1a; S. n'sakani,
Comedimento s. nduka, lulungalalu, siki- n'sevesi.
didi, nsoni, nginzama, lulembamu, luziru, Comida s. madya.
ludi, kye1eka, nsongi. Comigo Pron. yo mono.
Comedir v.@a, sikidisa, kulula, singika, Comilao Adj. s. n'dye, n'kwa rn'biki.
lembeka, lungila, lungisa, reza, songe1a, Comina~o s. rumbu,luvumisu.
fWaninika, batika, kulukilwa; konka, fWana, Cominar v. rumba, vumisa.
luka, lembama, vuvama. Cominativo Adj. arumbu, aluvumisu.
Comedor Adj. s. n'dye. Cominatorio Adj. arumbu, aluvumisu.
Comedoria S. madya, nyundula; S. jig. wivi, Cominui~o S. mbulakesa, mfusakesa.
luvunu, mpilakanu. Cominuir V.bulakesa, fusakesa.
Comemora~o S. luyindwilu. Cominutivo Adj. abulakeswa, afusakswa.
Comemorar V. yindula. Comiscar v. ye1eka.
Comemorativo Adj. aluyindwilu. Comisera~o S. vumi, nkenda, ngyambani;
Comemorativos (med) S. pL nsangu za wla.
maye1a, nsangu za kimbevo. Comiserador Adj. n'kwa vumi, n'kwa nge-
Comenos S. nrangwa; comenos de angUstia: mba, n'kwa zola.
nrangwa a mpasi; neste comenos: omu nra- Comiserar V.kende1eka, vanankenda.
ngwayayi. Comissao S.lurumu, n'sendo, rn'furu, rn'firu.
Comensal S. m'vingi, n'disi. Comissario S. nrumwa.
Comensurar V. rezanisa, rezanesa, wnzeka Comisso S. rumbu.
sadilwa. Comissorio Adj. amundembi sikila.
Comentador S. n'sasi, rn'wangununi. Comissura S. lwamvu, mpwasi.
Comentar v.sasa, mwangununa. Comite S. kimvuka, kamba kya afidi.
Coment:ario s. nsasa, mbwangununa. ComitivaS. alandi, afidi, buka, kambi (antu).

139
Francisco Narciso Cobe

Como can). Prep. wau va, aweyi, nkya mpila. Comparticipa~o S.lusanganu; lukayanu.
Como~o S. nkindu, ntembela, ntelama a Compartilhar v. kayanesa, kayanisa, kaya,
moyo. kayana.
Comocionar V. nikuna, teleka moyo; Compartimentar V. kayanesa, kayanisa,
yangumuna. kaya.
Comodidade S. luvuvamu, mfwana, Compartimento S. suku; ndambu.
rn'funu, lukumiku, lusyamisu. Compartir V. kayanesa, kayanisa, kaya.
C6modo Adj. aluvuvamu, afwana, arn'funu, CompassivelAdj. n'kwa nkenda.
alukumiku, alusyamisu; S. m'vuviki, CompativelAdj. afwanana.
n'kumiki, n'syamisi. Compatriota S. mwisi nsi mosi, musi nsi
C6modos S. pl. suku, ndambu. mosi.
Comora~o S. zingu kya kintwadi, longo. Compelir v. kwika, nangika, bangika, nye-
Comorar V. zinga kintwadi. menena, boselela.
Comoro S. n'kunda. Compendio S. mfinikisa, mfinakesa, lukufi,
Comovente Adj. ankindu, an'telamesi a lunkufi, nkufiku (a mambu, a malongi).
moyo. Compenetrar V. kotesa, tungika, sunda,
Comover V. nikuna, teleka moyo, simika, kimika, kolesa, kwikila.
yangumuna. Compensa!iiio S. n'sendo, rn'fitu, rn'futu.
Compacto Adj. ayikana, akangama, Compensar V.senda, fita, futa, fwaninika.
an'kandu, azitu, amfinga, an'ziti, akomo, Compensativo Adj. an'sendo, an'luta.
avindu. Competencia S. mfwana, nzaya, nswa, wisa;
Compadecer v. fwa nkenda, fwa kyadi, so- kiyekwa, ngenda.
nga ngyambani, zizila. CompetenteAdj. n'zayi, n'kwa wisa.
CompadecidoAdj. ankenda, n'zizidi. Competi~o S. nsinsani, ntalana, nzekana.
Compadre S. se dya mwanda dya mwana, se Competidor Adj. s. n'sinsani.
dya mungwa dya mwana. Competir V.sinsana, talana, zekana.
Compaixao S. nkenda, ngyambani, zola. Competitivo Adj. ansinsani, anzekana.
Companheiro S. n'kwa, n'kundi, mpangi. CompUa!iiio s. nkutika (a n'kanda), lukutiku
Companhia S. buka, kamba, kintwadi, (lwa n'kanda).
kibale. CompUar V. kutika, bundakesa.
Compar Adj. afwanana. Compita S. n'zingu, nkindu, ndwana, vita,
Comparabilidade S. ntezani, mfwanani. kitantu, kinkani, mfwana, nzaya, nswa, wi-
Compara~o S. ntezanisa, ntezanesa, nte- sa; kiyekwa.
zani; ngana, kingana. Compito S. mpambu, tezo.
Comparador Adj. s. rn'fwaniniki, n'tezi. Complacencia S. m'vevo.
Comparar V.tezanisa, tezanesa. ComplacenteAdj. n'kwa vevo.
Comparativo (gram.) S. ntezani. Comp1ana!iiio S. ndeleka, mfwananesa,
Comparavel Adj. afwananesa, afwananisa, mfwananisa.
atezanesa, atezanisa. Complanar V.leleka, fwananesa, fwananisa.
Comparecer V.kwiza, sunzuka, moneka, ku- Comp1ei!iiio S. nitu, lukubiku, kintwadi, fu.
zunzula; fazer comparecer: vuna, soka. Compleicional Adj. anitu, alukubiku,
Comparecimento S. ngiza, nsunzuka, lu- akintwadi, afu.
sunzuku, mboneka. Complementa!iiio S. lulunganeso, lulu-
Comparencia S. ngiza, nsunzuka, lusunzu- nganisu, nkudikila.
ku, mboneka. Complementar v. lunganesa, lunganisa,
ComparteAdj. andambu; S. n'kwa. kudikila; Adj. alulungisu.

140
NOVO DICIONAR.!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Complementaridade S. lulunganisu, lu- Comprador Adj. s. n'sumbi.


lunganeso, ndunganisa, ndunganesa, Comprar V. sumba; comprar a cridito: dya
nkulakana. mfuka; comprar a bam mercado: sumba
Complemencirio Adj. alulungisu, mfiku.
ankudikila. CompravelAdj. asumba.
Complemento S. nkudikilu, nkudikila, lu- Comprazer V. yangidika; wawana, tonda.
ngisilu, ndungisilu; complemento gramati- Comprazimento S. nyangidika, ngwawana,
cal: ndungisilu; complemento determinativo: monda.
ndungisilu ampambula; complemento expli- Compreender v. wa, bakula, tona.
cativo: ndungisilu antendola; complemento Compreensao S. mbakula, mona.
de objecto directo: ndungisilu ayikama; com- CompreensivelAdj. abakula, atonakana.
plemento de objecto indirecto: ndusingisilu Compreensivo Adj. n'kwa mona, m'bakudi.
anatukina; complemento circunstancial: ndu- Compressa (med.) S. kompelesa, kompesa.
ngisilu ampangila. Compressao S. ndyema, ndyemenena, nko-
Completar v. lungisa, lunganesa, lunganisa, menena, mboselela, mbatikina, zitu.
koma, manisa, fokola. Compressor Adj. s. 'nyemeneni, m'boseledi.
Completivo Adj. alungana, amvimba; S. Comprido Adj. anda, alambuka.
n'lunganesi, n'lunganisi, m'fokodi. ComprimenteAdj. 'nyemeneni, rn'boseledi.
Completo Adj. alunga, afokoka, amvimba. Comprimento S. la, ndambuka, tew, n'tela.
Complexidade S. umpimpita, lubindaka- Comprimido Adj. akangama, ayikana,
nu, mbindakana. abatakana, an'kandu, azitu, amfinga, an'ziti,
Complexo Adj. abindakana, ampimpita, akomo, avindu; S. bundu (n'longo).
abindakana. Comprimir v. nyema, nyemenena, nyeteka,
Complica~o S. mpimpita, ntyakalakani, komenena, batakesa, boselela, batikina.
nzengalakani. Comprometer V. binda, sila, sya n'silu, vana
Complicado Adj. atyakalakana, anze- mbebe, tambula mbebe.
ngalakani; ampimpita. Compromisso S. n'silu.
Complicar v. tyakalakesa, zengalakesa. CompromitenteAdj. s. n'sye a n'silu.
Componente S. ndambu, kikwa. Comprova~o S. lusikidisu, nsonda a ludi,
Compor V. yikakesa, kubika, sikidisa, tunga, lufimpu, nsatulula, mala, malulula, nkole-
wumba, bumba, vanga, yanda, soka; com- sa, lukoleso.
par um remidio: vanga n'longo; compor um Comprovar V. sikidisa, songa ludi, fimpa,
livro: soneka n'kanda; compor mmica: soka satulula, tala, talulula, kolesa.
n'kunga. ComprovativoAdj. alusikidisu, aludi, asatu-
Comportamento S. fu, kalu, kadilu. lula, afimpa, atalulula, alukoleso.
Comportar V. kala. Compulsar V.ludikisa, fimpa, vilula (makaya
Composi~o S. luyidiku, nkubika, nsikidisa, ma n'kandd), kwika, nangika, bangika, nye-
nsadilu. menena, boselela.
Compositor S. n'kubiki, n'sikidisi, n'soki a Compun~o S. mviluka a n'tima, mpiluka a
n'kunga. n'tima, luviluku Iwa n'tima, lutokanu, nta-
Composto Adj. ayikana. mu, lukendalalu.
Compostura S. ngikakesa, nkubika, nkadi- Compungimento S. mviluka a n'tima, mpi-
lu, nsikidisa, lusikidisu, ntunga, nwumba, luka a n'tima, luviluku Iwa n'tima, lutokanu,
mbumba,mpanga,mpanda,nsoka. mantu, lukendalalu.
Compra S. sumba, nsumba. Compungir V. fwisa nkenda, mwesa nke-
Compradis:o Adj. asumba. nda, vevola n'tima, vevula n'tima, lembeka,

141
Francisco Narciso Cobe

vuvika, mona ntantu, kendalala. Concavidade S. nkovarna.


Compungitivo Adj. antantu, alukendalalu. Concavo Adj. akovarna.
Computa~o S. mbalu, lutangu, ntalu. Conceber v. yimita, vilarna, yindula, banza.
Computador S. kompyuta, m'badikilu. Concebimento S. ngindu, mbalu, nyimita.
Computadorizar v. sadila mu compyuta, Conceder v. yarnbulwila, yarnbwila, vana,
sya muna kompyuta, sadila mu m'badikilu, tonda, yarnbula.
sya mu m'badikilu. Concei~o n. N'sesa, Konsa.
Computar V. tanga ntalu, ta ntalu, badika. Concei~o s. ngindu, luyindwilu, nyimita.
Computista S. n'kubiki a mbalu. Conceito S. mbalu, ngindu.
Computo S. mbalu, lutangu. Conceitua~o s. mbadika, ngindula, nsinsa,
v.
Computorizar sadila mu compyuta, sya nteza.
muna kompyuta, sadila mu rn'badikilu, sya Conceituar V.badika, yindula, sinsa, teza.
mu rn'badikilu. Conceituoso Adj. ambalu, angindu,
ComumAdj. akintwadi, akulukilwa, alumbu angindu.
yawonso. Concela s. mbungu avelela.
Comumente Adv. zayakena muna, tundila Concelho s. zunga.
muna. Concentra~o S. nkutakani, lukutakanu,
Comuna S. zunga, mbongi. nzonzeka, nkonka, mbandakesa, mbatake-
ComunalAdj. azunga, arnbongi. sa, lutangu.
Comungar V. bundana, tarnbula nitu a Yesu Concentrar V. kutika, zonzeka, konka,
(Yeswa), dya n'lekelo. mbandakesa, batakesa, tanga.
Comunhao S. n'lekelo, kintwadi. Concep~o S. nyimita, ngindu, mbalu.
Comunica~o S. ntarnbanisa, ntarnbanesa, ConcementeAdj. a, aki, di tadidi.
nzayisa. v.
Concemir tala, simba, tela.
Comunicado S. n'koki, luzayisu, nsangu. Concertar V. vangulula, londa, sikidisa,
v.
Comunicar tarnbanisa, tarnbanesa, zayisa. wawana, silana, lekana, yimbila.
Comunidade S. nkutakani, kintwadi, Concertina s. sikilu.
bundu. Concerto S. mpangulula, ndonda, nsikidisa,
Comuta~o S. nsoba. ndekana, nyimbila.
Comutar V. soba, teka (mu vula). Concessao S. luyambulwilu, n'swa, luve.
Comutatividade S. nsobana. Concessivo Adj. aluyarnbulwilu, an'swa.
ComutativoAdj. asoba. Concessionar v.
yarnbulwila, yarnbwila,
Cona~ao S. zolela, luzolo, keto, tima, zinu. vana n'swa, vana luve.
Conato Adj. antela mosi. Concha s. kodya, ngutu, Iota, mbungu.
Conato S. nteza, nsinsa. Conchado Adj. anse a kodya, anse a ngutu,
Conatural Adj. awutukila, arnpila mosi, anse a mbungu.
akiyitu. v.
Conchar sya makodya.
Concatena~ao S. ngikakesa, ndandane- Conchavado Adj. ayikana, akangama,
sa, ndandanisa, nkonda, ntyanguna, awawana, asilana.
mpukumuna. Conchavar v.
totakesa, yikakesa, kanga,
Concatenamento S. ngikakesa, nda- wawana, silana, sya.
ndanesa, ndandanisa, nkonda, ntyanguna, Conchavo s. ntotakana, ngikana, n'silu,
mpukumuna. ngwawani.
Concatenar V. yikakesa, landanesa, la-ndanisa, v.
Conchear sya makodya.
konda, tyanguna, vukumuna, bwisa. Conchegado Adj. ahnarna; parente conchega-
Concavar V. koveka. do:yitu.

142
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Conchegar v. lwaka, batama, finama, fini- nzadi.


ka; kubika, sikidisa; tambula, songa lombo, Concupiscencia s. luzolo lwa nitu, zola kwa
yekama, sikinina, bambakana, sadisa. nitu, umpumbulu, umpuki, safu.
Conchego s. ndwaka, mfinama, nkubika, ConcupiscenteAdj. aluzolo Iwa nitu, anitu,
nsikidisa; nyekeko, sikininu, mbambakanu, kimpumbulu, n'safu.
n'sadisi, kintwadi. Concurso S. nsinsana, nkulana, ndwanina,
Concho Adj. fig. n'kwa lulendo, n'kwa n'za yo ntezana.
lulendo, n'kwa lukundalalu. Concutir v. nikuna, ninginisa.
Concidadao s. musi nsi mosi, mwisi nsi mo- Condecora~o s. Iuzitu, buzu.
si, n'kwa nsi mosi. Condecorar v. zitisa, zanguna, kolesa (dya-
Conciliabulo s. nkutakani, lukutakanu, mbu, m'vovo), sikidisa.
lunganinu, mfulu. Condenado Adj. ayela, ayeleswa, atumbwa;
Concilia~o s. ngwawani. S. n'kwa tumbu.
Conciliador Adj. n'kambakani, n'lembeki. Condenar v. yelesa, tumba, zenga n'kanu.
Conciliar v. wawanesa, wawanisa. Condensar v. kitula mwisi se maza, kufika
Concisao S. nkufika a mpova, nsikila, mfWa- m'vovo, nyema, kufika.
na, ndunga. Condescendencia s. m'vevo.
Conciso Adj. n'kufiki a mpova, asikila, afWa- Condescendente Adj. am'vevo, angemba,
na, alunga. n'kwa m'vevo, n'kwa ngemba.
Concita~o S. luvukumunu, ndikuna. Condescender v. kala yo m'vevo, vanga Iu-
Concitador Adj. s. m'vukumuni. zolo Iwa ngani.
Concitar V. vukumuna, nikuna. Condessar V. lunda, Iundisa.
CondudenteAdj. amfoko, ambaninu. Condi~o s. nkala, nkadilu.
Conduir v. fokola, mana, manisa. CondicenteAdj. awawana, alekana.
s.
Condusao mfoko, mbaninu. CondicionalAdj. ankala, ankadilu; S. kala.
Concordar v. wawana, dedakana, tonda, Condicionalidade s. nkadilu, nkulukisa,
tambulwila; fazer concordar: dedakesa, fWa- nkulukilwa.
nanesa, fWananisa; fazer concordar um im- Condicionar V.kulukisa.
trumento musical: leka sikilu. Condignidade s. Iuzitu Iwa fWana.
Concorde S. ngwawani, mfWanani a ngindu. Condigno Adj. alzitu Iwa fWana.
Concordia S. ngwawani, nzolani, ngemba. Condimentar v. zenzesa, lumba, twisa,
Concorrencia S. nsinsani, betela, nkulana, tomesa.
ndwanina, mbilama. Condimento s. Iumbwa.
Concorrer V. sinsana, kwenda betela, kulana, Condir v. Iumba (n'longo), zenzesa, twisa,
nwanina, bilama. tomesa.
Concretiza~o S. mpanga, mfula, lulunga- Condisdpulo s. n'kwa, n'kwa kamba
nisu,lulunganeso. kimosi.
Concretizar v. vanga, fula, lunganisa, Conditorio s. zyami.
lunganesa. CondizenteAdj. awawana, alekana.
Concreto Adj. akangama, asikidi. Condizer v. wawanesa, wawanisa, Iekanesa,
Concubinas. makangu (n'kento). lekanisa; condizer-se: wawana, Iekana.
s.
Concubinagem kimakangu, ndya e zola. Condoer v. fWisa nkenda, mwesa nkenda,
s.
Concubinato kimakangu, ndya e zola. kendeleka, mwesa n'tima mpasi; condoer-
s.
Conc6.bito ngyambila, zumba. se: mona mantu, mona nkenda, kendalala,
Conculcar V. dyata, bangika, veza, sakidika. mona m'ima mpasi.
s.
Concunhado nkwezi a nkwezi, nzadi a Condolencia s. nkenda, ngyambani, zola.

143
Francisco Narciso Cobe

CondoIencias s. pl. lu£Yaulwisu. lukwikilu, nkulukyanwa; S. nkabu, lunku-


CondralAtij. s. aminse. lu, kiyakala; dar conjianfa: kwikila, zala; ir it
Condro S. minse. conjianfa: kala sikididi; tomar conjiafa, gan-
Condu~ao S. mfila, ndyatisa, nzeka, nzekelo har conjianfa: zalana.
lusikidisu. Confiar v. bunda vuvu, sya vuvu, kwikila,
Conduta S. mfila, ndyatisa, nsikidisa, ndyata, simbisa, lundisa.
ndata, nkatula, kalu, kadilu, nzila, n'kulu. Confidencia s. mbumba.
Conduto S. nzila, kimpabwila, n'kulu; S. pop. ConfidencialAtij. ambumba; S. mbumba.
dilwa. Confidenciar V.leka mbumba.
Condutor Atij. s. m'fidi, n'dyatisi, n'zeki, Confidente s. n'lundi a mbumba, n'zolwa,
n'sikidisi. n'kundi, muntu a vuvu.
Conduzir v. fila, dyatisa, sikidisa, nata, katu- Configura~o S. mpila, mbandu, nitu.
la; conduzir um carro: nata kalu, dyatisa ka- Configurar v. kala vana fulu kya, fwaninika,
lu, zeka kalu; conduzir it parte oposta: saula. vananitu.
Cone S. ngongo. ConfimAtij. ansuka, amfoko, ambambi.
Conectar V. yikakesa, yika, sanga, sanganesa, Confinamento S. mbanisa, mfokola, mpa-
sanganisa, kanga, zitika, binda, bunda, ku- nga a mbambi, ndunda, nkala mu, mfwa-
tika, kutakesa. namu.
Conexao S. ngikakesa, ngika, nsanga, nsanga- ConfinanteAtij. ambambi, atalana, ansuka.
nesa, nsanganisa, nkanga, nzitika, mbinda, Confinar v. manisa, fokola, vanga mbambi,
mbunda, mbundakesa, nkutika, nkutakesa. lunda, kala mu, fwana mu.
Confabula~o S. mboka, moko, mbokena, Confins s. pl mbambi, zunga ya nda, nsuka;
nwulumuna. conjins (fronteiras) do pais: ngambu, mba-
Confabular v. moka, mokena, wulumuna. mbi; conjins da cidade: nganzu.
Confeccionar v. vanga, tunga. Confirma~ao S. lusikidisu, nkoma a
Confedera~o S. ngikani, kintwadi, kintwa- nkonko.
dikyansi. Confirmar v. sikidisa, koma nkonko.
Confederar v. yikakesa, vanga kintwadi; con- Confiscar v. baka, tambula, batikina, kafi-
federar-se: yikana, vanga kintwadi. nina, yilama, kutumuna, zavuna, bweta,
Confei~oar v. vanga. kanga.
Confeitar v. tenseka nswikidi; V. jig. sweka, Confissao S. mfunguna, ntambwila, nta-
fuka. mbulwila,lukwikilu.
Conferencia S. mfulu, lukutakanu. Conflagra~o S. mpya, vita, nkindu, luto-
ConferencialAtij. amfulu. kaneso, lukwamisu.
Conferenciar v. vanga mfulu, kutakana, ConHagrar v. yoka, nwana vita, tokana, to-
moka, mokena. kanesa, tokanisa, kwika.
Conferencista S. m'vangi a mfulu, mpovi. Conflito S. n'zingu, ntantani; conflito belico:
ConferenteAtij. s. m'vangi a mfulu. vita.
Conferi~o S. ntambika, mpana. ConHuencia s. ngwanana, nsangana, mbu-
Conferir v. tambika, vana. ka(taza).
Confessa S. pop. mfunguna, ntambulwila. ConfluenteAtij. awanana, asangana.
Confessar v. funguna, tambwila, tambwila, ConHuir v. wanana, sanga, sangana, toteka,
zingula, bungula, tendola. totana.
ConfessionalAtij. alukwikilu, akwikizi. s.
Conforma~ao mfwaninika, ngwawanesa,
Confessor s. m'fungunwisi, munkwikizi. ngwawanisa, lufwaniniku, lufwananu.
Confian~ S. vuvu, m'bundu a vuvu, Conformar v. fwaninika, wawanisa,

144
NOVO D1CIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

wawanesa. Confugir V. tayila ku mosi, vutukila, kwizila,


Conforme Adj. ampila mosi, afWanana; Adv. vava, fimpa, fimpulula, lomba lusadisu.
konso owu wa, muna owu wa; conj. wau yo, Confundido Adj. ansobakani, asanga-
a weyi, nkya mpila; Prep. 0 landila, oku yo. na, ansoni, antungyani, atyakalakana,
Conformidade s.
lufwananu, mfwanani; azengalakana.
em conformidade: konso OWU. Confundir V. vilakesa, tungika, sanga, mwe-
s.
Conforta¢o lufYaulwisu, lukumiku, lu- sa nsoni, fwasa, zengalakesa; confimdir-se:
syamisu, longi. vilakana, sangana, fwa nsoni, mona nsoni,
Confortador Adj. s. m'fYaulwisi, n'kumiki, fwasuka, zengalakana.
n'longi. Confusao s. ntungyana, ntyakalakani, nze-
s.
Confortamento lufYaulwisu, lukumiku, ngalakani, mvwanga.
lusyamisu, longi. Confuso Adj. ampilakanu, asangana, afWasu-
Confortante Adj. m'fYaulwisi, n'kumiki, ka, ansoni, abindalakana, ampimpita.
n'longi. Confuta¢o S. ntantana, ntantani, lutanta-
v.
Confortar fYaulwisa, kolesa, kumika, sya- nu, mpaka, n'kalu, mpovolola, mpangulula.
misa, vana longi. v.
Confutar tantana, wnza, fila mpaka, vuni-
Conforto S. lufYaulwisu, lukumiku, lusya- sa, kala, vovolola, vangulula.
misu,longi. Congela¢o S. nzizima, nkangama.
Connade S. n'kwa, n'kundi, mpangi. Congelador Adj. s. n'zizimisi.
Connagoso Adj. amazu, amyangu, abala, a- Congelamento S. nzizima, nkangama.
yima, ayuma, ayiminina, ayuminina. CongelanteAdj. n'zizimisi.
Connangedor Adj. ankenda, an'kendeleki, v.
Congelar zizima, kangama; V. fig. kakini-
antantu, n'tovodi, m'bangiki. na, kakila, kaka, kankalakesa, tokeka, ya-
v.
Connanger wula, bula, tolola, bukuna, ngamesa n'tima.
nika; fig. sunda, bangika, mwesa mpasi, va- s.
Congelo nzizima, nkangama.
nga mpasi, tovola, tyakalakesa, mwangane- Congemina¢o S. nwokela, nwokesa, nw-
sa, kuzuka, nyemenena, kendeleka, mwesa lana, mbadika, mbalu, ngindu, luvumuku,
ntantu. sampu-sampu, banza-banza, ndozi.
Connangimento S. lutovolo, lubangiku, Congeminado Adj. ayindulwa, akanwa,
lubangamu, mpasi, nkuzuka, lukendeleko, aluwlo.
ntantu. Congeminar V. wokela, wokesa, wlana, ba-
ConnariaS. kintwadi. dika, yindula, vumuka.
ConnatemalAdj. anwlani. s.
Congeminencia Jam. nwokela, nwokesa,
Connatemar V. wlana. nwlana, mbadika, mbalu, ngindu, luvumu-
Connatemidade S. nwla. ku, sampu-sampu, banza-banza, ndozi.
Connaterniza¢o S. luzolo, nzolani. CongenereAdj. ampila mosi, afWanana.
Connaternizar wlana. v. Congenito Adj. antela mosi, angutukila.
Connatemo Adj. anwlani. Congerie S. mbilama, mbidi, ulolo, kimvwa-
Connonta¢o S. mfwaninika, mfwananisa, rna, ntensakani, kunku.
mfwananesa, ntezanisa, ntezanesa, ntalana, Congesmo (med) S. bisukila, mbisukila.
ndwana, kindu. Congestionamento S. mbisukila,
v.
Connontar fwananesa, fwananisa, tezake- nkangama.
sa, tezanisa, tezanesa, talana, nwana. Congestionar V.bisukila, kanga, kangama.
Connonto s. mfwaninika, mfwananisa, Conglomera¢o S. nkutakani, buka.
mfwananesa, ntezanisa, ntezanesa, ntalana, Conglomerar V. kutakesa, bundakesa, kuti-
ndwana. ka, bundakana.

145
Francisco Narciso Cobe

Conglutina~ao s. ngika, ngikana, mata, musi Kongo, mwisi Kongo, kikongo.


matamena, nkangarna, nkangana. Conheeedor Atij. s. n'zayi.
ConglutinanteAtij. an'yiki, antati. Conheeer v. zaya; conhecer-se: zayana; jazer
Conglutinar v. yika, yikana, tata, tatamena, conhecer: zayisa; conhecer a verdade: zaya
kangana. ludi, visa.
ConglutinosoAtij. akangarna, an'tati. Conhecido Atij. azayakana, atunda.
Congo S. Kongo; Reino do Congo: Kongo dya Conhecimento s. zayi, ngangu, mona,
Ntotela; Imperador Rei do Congo: Ntotela nzayilu.
N'tinu Nekongo. C6nieo Atij. angongo, anse a ngongo.
Congoense Atij. akongo; S. musi Kongo, Conivencia s. mfulu ambi, n'kwa, nzaya,
mwisi Kongo. mfukila, mfinama, nkenda.
Congolense Atij. akongo; S. musi Kongo, Conivente Atij. n'kwa, n'zayi, m'fuli,
mwisi Kongo. m'fukidi, m'finami, afinama, ankenda.
Congol&Atij. akongo; S. musi Kongo, mwisi Conjectura S. kyenze, mbalu, ngindu.
Kongo, Kikongo. Conjectural Atij. akyenze, ambalu, angindu,
Congra~dor Atij. s. n'ludiki, m'vangi a angindu.
ngemba. Conjecturar V. kwiza kyenze, badika, yindu-
Congra~ento S. Iuludiku, ngwawa- Iula, satulula.
na, ngwawani, ngwawanisa, ngwawanesa, Conjuga~o S. kimwadi, mbundani, ngi-
nwlana. kani, ngikana, mbulangyana; (gram.) S.
Congra~ar V. ludika, wawana, wawanesa, mbendola.
wawanisa, zolana. ConjugalAtij. alongo.
Congratula~o S. nsakiillla, nkembelela, Conjugar V. sya kintwadi, kutika, yika, bu-
monda, matondo. ndana, yikana; (gram) V.bendola.
CongratulanteAtij. n'kembeledi, n'tondi. Conjuge S. n'sompi (yakala, n'kento).
Congratular V. sakidila, kembela, tonda. Conjugio S. longo, lusompo.
Congrega~ao S. lukutakanu, bundu. Conjun~ao (gram.) S. yikilu; conjunrtio de co-
CongregacionalAtij. alukutakanu, abundu. ordinartio: yikilu kya nsangi; conjunrtio de
CongregadoAtij. abundu, munkwikizi. subordinartio: yikilu kya mfudila; conjunrtio
Congregar V.lungalakana, kutakana, lunga- consecutiva: yikilu kya ndandani.
lakesa, kutakesa. Conjuntivite (med) S. ngobela.
Congressional Atij. di tadidi lukutakanu, ConjuntivoAtij. ayikila, ayikilu.
alukutakanu. Conjunto Atij. afinama, atalana; S. kintwadi,
CongressistaAtij. ill tadidi lukutakanu, alu- n'kangu, ndonga, lukutakanu, nkutakani,
kutakanu; S. n'kutiki. buka; conjunto de trespedrasftrmando tridn-
Congresso S. lukutakanu. gulo e sobre 0 qual se coloca apanela ao lume.
Congruencia S. mfwanana, ngwawana, ngi- makuku; conjunto do cabelo que cobre a
kana, luwawanu. regitio pubica: nkundu; conjunto de animais:
CongruenteAtij. afwanana, awawana, ayika- kambi dya bulu, buka kya bulu; conjunto de
na, atotana. pessoas da mesma origem: kanda; conjunto de
Congruidade S. lufwananu, mfwanana, ngi- pessoas da mesma povoartio: esi vata; conjunto
kana, ntotana. depanosftbricados da rama da palmeira, teci-
Congruo Atij. afwana, amfwanani, angwawa- do de algodiio muito em voga: n'kosi.
ni, ambote, abiza, awete, n'lwengi, n'zayi a Conjuntura S. mangwa abiza, kolo kya
salu, n'lendi a salu, n'sadi. mbote, motana, nsangana, nsangani, nkala,
Congues Atij. di tadidi Kongo, akongo; S. dyambu.

146
NOVO DICIONARJ:O PORTUGuEs - KIKONGO I

Conjura S. Jam. mfulu ambi, mpwanda a Consciencioso Adj. n'kwa zayi, n'kwa mo-
mfulu ambi, lukanu Iwa mbi. na, n'kwa ngindu.
Conjura~o S. mfulu ambi, mpwanda a ConscienteAdj. n'toni, n'kwa ngindu, n'kwa
mfulu ambi, lukanu Iwa mbi. ntona, n'kwa zayi.
Conjurado Adj. s. n'kangi a mfulu a mbi, Conscientiza~o s. ngindu, mbalu,
n'kwa lukanu Iwa mbi. ntona,zayi.
Conjurar V. kanga mfulu ambi, vwanda mfu- Conscientizar v. baka ngindu, badika.
luambi. Conscio Adj. n'toni, n'zayi, n'kwa mona,
Conjurat6rio Adj. amfulu a mbi, alukanu n'kwazayi.
Iwambi. Conscri~o S. nsonama muna kisoladi.
Conjuro S. kindoki. Consecret6rio Adj. antumba, anyekola,
v.
ConIuiar kanga mfulu ambi, kana mbi, anyekula, antambika, ampaula, amvaula.
binda, bindakesa, bindalakesa, vilakesa, Conseccirio Adj. amfoko, ambaninu; S. bu-
sanga, mwesa nsoni, soka mambu, sokela, la, dyambu, landilu.
fWasa, zengalakana. Consecu~o S. ndenda, mbaka, mambula,
ConIuio S. mfulu ambi, lukanu Iwa mbi, mpwa,mvwa.
n'siluambi. ConsecutivoAdj. alandana, alandi-Iandi.
v.
ConIuir manisa, fokola, sukisa, fula, kana, Conseguimento S. ndenda, mbaka, ma-
sikidisa, zenga mambu. mbula, mpwa, mvwa.
Connosco Pron. yo yeto. Conseguidor S. n'lendi, m'baki, n'tambudi,
Conoidal Adj. anse a ngongo. m'vwe.
Conosco Pron. yo yeto, yo yetu. Conseguinte Adj. alandana, andandani,
Conota~o S. mfWanani, nsasa. alandi-Iandi; por conseguinte: muna dyadi, i
Conquanto conj. kana, kana una yo. dyanuvo.
Conquista S. nsunda; S. Jam. nkembana, Conseguir V.lenda, baka, tambula, vwa.
nzolana. Conselheiro S. n'ludiki, n'lwengesi, n'longi.
Conquistado Adj. asundwa, avuwa, asaki- Conselho S. luludiku, longi, ndukisa.
dikwa, alembekwa, atololwa, akululwa. Consemelhan~ s. mfWanani.
Conquistador Adj. s. n'sundi, 'nwani; S. Jam. ConsensialAdj. angwawani.
n'kembi, n'zodi. Consenso S. ngwawani.
Conquistar V. sunda, sakidika, lembeka, to- Consensual Adj. angwawani.
lola, kulula; V.Jam. kemba, kombola, mla. Consensualidade S. ngwawani.
Consagra~o S. ntumba, ngyekola, ngyeku- Consentaneidade S. mfWana.
la, ntambika, mpavula, mvavula. Consentaneo Adj. afWana.
Consagrado Adj. atumbwa, ayekolwa, Consentimento S. mambwila, mambu-
ayekulwa, avawulwa. Iwila, nkwikanisa, nkwikanesa, monda, ng-
Consagrar V. tumba, yekola, yekula, tambi- wawani, mpana a luve, mpana a n'swa.
ka, vaula. Consentir v.
tambwila, tambulwila, kwi-
Consanguineo Adj. akingudi ki mosi; S. kanisa, kwikanesa, tonda, vana luve, vana
kingudi. n'swa.
Consanguinidade S. kingudi. Consequencia S. bula, dyambu, landilu.
Consciencia S. zayi, mona, ngindu, ziku, Consequente Adj. alanda, alandila, afWa-
n'tima. nana, awawana, ayikana, atotana.
Consciencializa~o S. nzaya, mona, ConsequentementeAdv. dyau, dyanu.
ngindula. Consertado Adj. alondwa, avangululwa.
v.
Consciencializar zaya, tona, yindula. Consertar V.londa, vangulula, tungulula.

147
Francisco Narciso Co be

Conserto S. londa, mpangulula, ntungulula. akumama, akola, avangululwa, asikila,


Conserva S. kinzu, lundilwa, lundilu. akangama, atintila.
Conserva~oS. ndunda, nkubika, lundilu. Consolidador Adj. n'kumiki, n'sikidisi,
Conservador Adj. s. n'lundi, n'kubiki, n'syamisi.
n'kebi. Consolidante Adj. n'kumiki, n'sikidisi,
Conservar V. lunda, kubika, keba, n'yamisi.
lunga-lunga. Consolidar v. syamisa, vangulula, kolesa,
Considera~o S. fuka, vumi, zitu, luzitu, sikidisa, kumika, kanga, tintila.
mbadika, mpiluzyola. Consolo s. kyanga, san~a; lufYauku, fYauzi;
ConsideradoAdj. atunda, azitiswa. mfYaudi, n'lembeki, n'sadisi.
Considerando S. kuma, dyambu, n'kinzi. Consonancia S. ndekani, ngwawani, ngwi-
Considerar v. badika, viluzyola, zitisa, yi- zani; ndekana.
ndula; nwa maza, luka maza. Consonantal Adj. amazu, azu dya laka,
ConsideravelAdj. anene, abeni, ayingi. akonswante.
Consigo Pron. yo yandi. ConsonanteAdj. alekana, awawana.
Consistencia S. nwanani, ndekana, nsikila; Consonantico Adj. amazu, azu dya laka,
S. fig. nsyama, nkola, nkangama. akonswante.
ConsistenteAdj. fwana, syama, kangama. Consonantismo S. kintwadi kya mazu rna
Consistir v. kala, vangilwa, wawana, lekana. laka, mazu rna laka.
Consoada S. finkuta fYa n'leke1o muna lu- Consonantizar v. kitula se zu dya laka.
mbu kya luwutuku (lwa Yesu, lwa Yeswa). Consonar V. vanga mazu rna laka, wizana,
Consoante Adj. azu; Prep. konso owu, muna wawana.
owu wa; S. zu dya laka, konswante, mvwa- Consono Adj. azu dya mbote, azu dya laka,
la; consoante simples: mvwala mpamba; con- akonswante.
soante composta: mvwala piluka; consoante Consorciar V. yikana, sangana, silana;
complexa: mvwala mpimpita. sompana.
Consoar V. sikila ku mosi, dya finkuta fYa Consorcio S. kintwadi, luwawunu,
n'leke1o, n'leke1o muna lumbu kya luwutu- nkutakani, lusompo.
ku (lwa Yesu, lwa Yeswa, lwa Yisu). ConsorteAdj. n'kento yo yakala, n'sompi.
Consocia~ao S. kintwadi, mbundani. Conspec~o S. mbona.
Consociar V. yikana, bundana, vanga Conspecto S. mbona, mpwa, mpila, nse,
kintwadi. mpolo, ndose.
Consola~o s. lufYauku, fYauzi; motivo de Conspeito S. mbona, mpwa, mpila, nse,
consolariio: lufYaulwisu. mpolo, ndose.
Consolado Adj. afYaulwa, alembwa. Conspicuidade S. ntunda, zayi, nzaya, nte-
Consolador Adj. s. mfYaudi, n'lembeki, moka, ntemuka, ndongoka, kye1eka, ludi,
n'sadisi. ziku.
Consolante Adj. mfYaudi, n'lembeki, Conspicuo Adj. atunda, n'zayi, atemoka,
n'sadisi. alongoka, akye1eka, aludi, aziku.
Consolar v. fYaulwisa, fYaulwa, wonde1e1a, Conspira~o S. mfulu ambi, lukanu lwa
lemba, vevula, vevola. mbi.
Consolativo Adj. m'fYaudi, n'lembeki, Conspirar v. kanga mfulu ambi, leka mfulu
n'sadisi. ambi.
Consolida~ao S. nkumika, nsyamisa, nsiki- Conspirata S. jam. mfulu ambi, lukanu lwa
disa, nyikanisa, nyikanesa, nkangana. mbi, n'silu ambi.
Consolidado Adj. asyama, asyamiswa, Conspirativo Adj. n'kangi a mfulu ambi,

148
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

alukanu lwa mbi. Constructo S. mbalu, ngindu.


Conspur~?O S. mfunzuka, mbeba, Construido Atij. atungwa, avangwa.
mvwanzuka, ndimbuka, mvwanzuka, Construir v.tunga,vanga.
ndimbula, ngwola. Construtor S. n'tungi, m'vangi.
Conspurcar V. funzula, bebesa, vwanza, Construtura S. mungilu, mpangilu.
dimbula, wola, wolesa. Consubstancia?o s. lufwaniniku, lufwa-
Consta S. nsangu za ziku, nsangu za ludi. naneso, lufwananisu, ndedakesa.
Consclncia S. nsikila, luzindalalu, ngolo, Consubstanciar v. kutakesa, yikakesa, to-
luzizilu; constancia naft: lukwikilu. takesa, zitakesa.
Constante Adj. anzindalala, an'zindaladi, Consueto Atij. akulukilwa, alumbu ya wonso.
asyama, asikila; ser constante: syama, kwami- Consul S. konsulu, n'tanini esi nsi andi muna
na, kwaminina, tatamena, sikila. nsi akizenza.
ConstantementeAtij. aka. Consulta S. nta, mfulu, lufimpu, luludiku,
Constar V. zayakana, moneka, kala. longi.
Constata?o S. lufimpu, mona, mbona. Consulta?o S. mfulu.
Constatar V. songa ludi, fimpa, fimpulula, Consultador Atij. s. n'ludiki, n'lombi a
satulula, talulula. luludiku.
Constela?o S. bundu dya metembwa. Consultante Atij. s. n'ludiki, n'lombi a
Constema?o S. sivi, keza, zaka-zaka, luludiku.
n'yangiku a n'tima, wonga. Consultar V. vava luludiku, lomba luludiku,
Constemado Atij. asivika, akeza, azaka-zaka, ludikisa; consultar um medico: ta ngombo,
ayangamwa n'tima, awonga. yuvula nganga.
Constemar V. titisa, zakamesa, vumisa, sisi- Consulto S. n'ludiki, mfulu ambi, lukanu lwa
sa, sivikisa, mwesa keza, bakamwa kwa keza, mbi, n'silu ambi.
yangika n'tima. Consultor S. n'ludiki.
s.
Constipa?o fukutila, fwebele, zunu; nko- Consultorio S. fulu kya luludikilu, nw a
vola, kovolo. ngombo.
v.
Constipar vana fukutila, vana fwebele, ko- Consuma?o S. mbaninu, mfoko, nsuka,
volwesa; constipar-se: baka fukutila, yela fu- mpangama.
kutila, kala ye fwebele, kovola. Consumador Adj. s. m'fokodi.
Constitui?o S. lukubiku, nsikidisu, n'siku Consumar V. mana, manesa, manisa, fokola,
myansi. fukisa, zikula.
Constituir V. kubika, sikidisa, vanga. Consumir V. dya, vya, mana, yoka, ladisa,
Constitutivo Atij. alukubiku, alusikidisu, lala.
an'siku mya nsi. Consumo S. dya, mana, mfwasa.
Constranger V. komena, kwika, kwami- Conta S. mbalu, malu, koma (banku); conta
sa, nangika; constranger-se: kwama, conjunta: koma a kintwadi; afinal de conta:
kwamanana. kinga, kingolo; dar conta de: tona, mona, so-
Constrangimento S. mbatakani, mfi- lola, sengomona, sengumuna, bakisa; dar
nakani; lukendalalu, mpasi. conta do recado: sala kya mbote, toma sala.
Constri?o S. mbatakani, mfinakani, Contabescencia S. mandu, luyoyo, lutovo-
lubangamu. ko, nkuluka.
Constringir v.batakesa, finakesa, zinga, v.
Contabescer tanda, tovoka, yoya, kuluka.
zinguluka, kondoloka. Contabilidade S. zayi wa mbalu.
Constrito Atij. abatakana, amfinakani. Contabilista S. n'te a mbalu.
Constru?o S. ntungu. Contabiliza?o S. nsoneka a mbalu.

149
Francisco Narciso Cobe

Contabllizar V. soneka mbalu, ta mbalu. Contemplador Adj. s. m'badiki, n'yindami.


Contactar V. tela, simba, vyakana, finama, Contemplar v. badika, tanga, yindama, yu-
totana. tuka, yangalela, tezakesa, ta mbalu.
Contacto S. nsimba, mpyakana, mfinama. Contemplativa s. fuka kya mbalu.
Contado Adj. atangwa, akuvwila, azayakana, Contemplatividade S. nyindama.
atunda. ContemplativoAdj. s. n'yindami.
Contador Adj. s. n'tangi, n'te a mbalu, Contemporaneidade S. ntangwa mosi.
n'samuni, n'teki a nsangu. ContemporaneoAdj. s. antangwamosi.
Contadoria S. tangilu. Conremporim~o s. luwawanu, n~~
Contagem S. mbalu, ntalu, ntanga, lutangu. mbulwila, n~ambula, ntonda.
Contagiante Adj. an'sambukisi. Contemporimr v. wawana, yambwila,
Contagiao S. nsambukila. yambula, tonda, kala yo m'vevo, vanga lu-
Contagiar V. sambukisa, mwanganesa, zolo Iwa ngani, vana ntangwa.
mwanganisa; V. fig. fwasa, funzula, vwanza. Contemptive1Adj. aveza, aluvezo, asaula.
Contagio S. nsambukila. Contempto s. luvezo, lusavuku, lusaulu.
Contagiosidade S. nsambukila. Contemptor Adj. s. n'kwa n'za yo lulendo,
Contagioso Adj. ansambukila; doenra con- n'kwa luvezo.
tagiosa: yela kwa nsambukila, kimbevo kya Conten~ao S. mpaka, nzekani, ntantani,
nsambukila. n'zingu, kindu.
Conta-gotas S. tanga-matonsi. Contencioso Adj. ampaka, antantani, anze-
Contaminabllidade S. mfunzula, kani, an'zingu.
nsambukisa. Contenda s. ntantani, mpaka, nzekani,
Contamina~o S. nsambukisa, mfwasa, n'zingu, nkindu, vita.
mfunzula, mvwanza. Contendedor Adj. s. n'kwa mpaka, n'zonzi.
Contaminado Adj. asambukila, afwasuka, ContendenteAdj. s. n'kwa mpaka, n'zonzi.
afunzuka. v.
Contender tantana, fila mpaka, zonzesa,
Contaminador Adj. s. m'fwasi, m'funzudi; nwana, wandana, bundana.
n'sambukisi. Contendor s. mpala, n'kwa mpaka, n'zonzi.
Contaminar v. sambukisa, mwanganesa, Contenho s. poet. nse, mpwa, fwaniswa, lu-
mwanganisa, funzula; V. fig. wolesa, nukisa, fwananu, fwani-fwani, mfwanani.
fwasa, vukumuna. Contensao s. ngolo za n'tima, luzolo Iwa le-
Contaminave1 Adj. afunzula, asambukisa. nda konso kina, mpaka, nzekani, ntantani,
Contanto que Loc. con}. yo, wau yo, kufwila n'zingu, kindu.
owukovo. Contentamento S. yangi, luyangalalu, lu-
Contar V. badika, tanga; samuna, vova, ta; f}rauku, kyese.
contar com: sya vuvu; contar um conto: ta Contentar V. yangidika, f}raulwisa, mwesa
kingana; contar uma novidadae: ta nsangu, kyese.
samuna, zingula, teka nsangu; contar clara- ContenteAdj. ayangalala, akyese, afYauka.
mente: tendola, tumbula n'samu; contar em Contento Adj. ayangalala, akyese, afYauka;
detalho: tangumuna, satununa; contar sobre: S. yangi, luyangalalu, luf}rauku, kyese, dya-
bunda vuvu, sya vuvu, lekela vuvu; levar a mbu, mbokena, moko.
conta de: tadila, badika, yindula. Conter V. kala mu, fwana mu.
Contas S. pI. n'senga, n'sanga, lekwa ya kete- Contermino Adj. s, afinama, ankufi; S. kwa-
kete, yima ya ndwelo, yuma ya ndwelo. zu, n'sinda, n'kamba, zunga ya nda, nsuka,
Contempla~ao S. mbadika, ngindama, nyi- mbambi, ngambu.
ndama, mbalu, ntanga, lutangu. Conterraneo S. adj. musi nsi, ansi mosi.

150
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Conterrito Adj. akati-kati, abanzu-banzu, nkwaminina, matamena.


adingu-dingu, alukatikisu, ambubu, awu- Continuo Adj. s. n'kwamanani, n'zindaladi,
nkuta, awonga. n'syandami, n'zizidi;Adv. aka, kaka.
Contestabilidade S. mpaka, unzonzi. Contista S. n'soneki a savu, n'te a savu.
Contesta~o S. mpaka, mantani, n'zonzi. Conto S. kingana, savu, fika, kimpa, n'samu,
Contestador Adj. s. m'fidi a mpaka, n'kwa funda (dya m'pata).
mpaka, n'kwa n'kalu, n'zonzi, nzozi. Contor~o S. mfYatalakani, nkufama, ninga,
Contestante Adj. s. m'fidi a mpaka, n'kwa nzekomoka, nzekumuka, mbangumuka,
mpaka, n'kwa n'kalu, n'zonzi, nzonzi. mpisuka, mvwanzalakesa.
Contestar V. tantana, zonza, fila mpaka, Contorcer V. zekomoka, zekumuka, zeko-
filana mpaka, vunisa, kala. mona, zekumuna, vindumuna, vwanzake-
Conteste Adj. awawana, angwawani, alu- sa, fisuna.
sikidisu, aludi, asatulula, afimpa, atalulula, Contomar V. vinda, zunga, zyeta; mandar
alukoleso. contornar: zungisa, zyetesa, vindisa, sikidisa,
Conteudo s. dyambu, momo, mbokena, vyengesa.
nsasa, ngudi a dyambu. Contomear V.vinda, zunga, zyeta.
Contexto S. kati, ngudi a dyambu. Contorno S. mvinda, kinzyeta, nzyeta.
Contextura S. ngikana, kati, ngudi a Contorto Adj. azekama, atekama, avwa-
dyambu. nzakeswa, avwanzalakana.
Contigo Pron. yo ngeye, yo nge. Contos S. pL luvunu, ungyangya.
v.
Contiguar finama, batama. Contra Prep. ntalani, sambu dya kaka; S.
Contiguidade S. nfinama, bati. n'kalu, ngongo, mpaka.
Contiguo Adj. afinama, abatama. Contrabalan~do Adj. afwanana.
Continencia S. luvelelo, mambu rna mbote, Contrabalan~ V. fwaninika, fwananesa,
mpila ambote. fwananisa.
Continental Adj. akominente, avololo. Contrac~o S. nkufama, mfYatalakani, ni-
Continente Adj. avelela, akondwa fu, ako- nga; ndangama.
ndwa rwangu, akondwa kuma; S. komi- Contractura S. nkufama, ndangama.
nente, vololo. Contracto Adj. akufama, afitalakana, aninga,
Contingencia s. susi, lukatikisu. anangama.
Contingente Adj. asusi, alukatikisu; S. nda- ContraidoAdj. akufama, afitalakana, aninga,
mbu, kunku, n'kubilwa, kamba. anangama.
Contino Adv. aka, kaka. Contracep~o (med) S. kisita (kya n'longo),
Continua Adj. anzila mosi; S. nzila mosi. n'kaku a wuta.
Continua~o S. ndandani, nkwamanana, Contraceptivo Adj. s. n'longo mya kisita.
luzindalalu, nsyandama. v.
Contracambiar soba, sobakesa.
ContinuadamenteAdv. kaka, kaka. Contracosta S. mpiluka a kalunga, makumu
Continuador Adj. s. n'kwamanani, rna talana (ma ndambu mosi).
n'kwa-minini. Contradeclara~o S. mpaka, ngongo,
Continuamento s. ndandani, nkwa- n'kalu, mpovolola.
manana, nkwaminina, luzindalalu, Contradeclarar v.
fila mpaka, vovolola,
nsyandama. vunisa.
v.
Continuar kwamanana, kwaminina, zi- Contradi~o S. n'kalu, ngongo, mpaka.
ngila, kwamina, syandama, zindalala, sala. Contradita S. mpurwilu, n'kalu, mpaka,
Continuidade S. luzindalalu, nsyandama. mantani, n'zonzi.
Continuativa S. luzindalalu, nsyandama, Contraditar v.
fila mpaka, kala,vunisa,

151
Francisco Narciso Cobe

tantana, wnza. mpunisa, mvunisa, n'kalu.


Contraditor Adj. s. m fidi a mpaka, m'vunisi, Contraposto Atij. akizungu, awunzungu,
n'kwa n'kalu. avilukyana.
Contradit6ria S. nswasana, nswaswani. Contrariado Adj. akafuka, akakalala.
Contradit6rio Adj. ampaka, anzila za yingi. Contrariar v. fidisa mpaka, talana, nangane-
Contradizer v. fila mpaka, vunisa, tantana, sa, saula, savula, nukwa; contrariar-se: filana
nzonza. mpaka, talana, nangana.
ContraenteAtij. asilana, akonanana, awawa- Contrariedade S. kinzungu, unzungu.
na, akwikana; S. n'kwa n'silu, n'wawani, Contracio Atij. akizungu, awunzungu,
n'kwikanisi. avilukyana.
Contrafac~o S. nsokolola, nsanga, nsanga- Contrastar V. talana, wnza, fila mpaka, swa-
nesa, nsanganisa. swana, swaswanesa, swaswanisa.
v.
Contrafazer sokolola, sanga, sanganesa, Contraste S. ntalana, nte1ama, mpaka, ngo-
sanganisa. ngo, nswaswana.
Contrafei~o S. nsokolola, nsanga, nsanga- Contrastear V. talana, zonza, fila mpaka,
nesa, nsanganisa. swaswana, swaswanesa, swaswanisa.
Contraforte S. sikilu. Contrata S. pop. kangu, luwawanu, nsimbi.
Contrafundo Adv. kuna nsi. Contratado Adj. asonama mu salu; S. nga-
Contra-indica~ao S. nsungula. mba; contratado defazenda: ngamba a ntonga.
Contra-indiear sungula. v. Contratar V. soneka mu salu, vinda.
v.
Contrair vola, voloka, konanana, wawana, Contratempo S. susi, unzungu, kinzungu,
kwikanisa; contrair uma alianfa: kota ki- n'kaku, nkankalakani, n'kama, sakuba,
ntwadi, vanga kintwadi; contrair uma n'kambikilu.
divida: dya mfuka; contrair uma doenfa: Contrato S. kangu, luwawanu, nsimbi.
ye1a; contrair-se: kufama, voloka, konanana. Contraven~ao S. tumbu, ngye1e1e, luvezo,
Contramestre S. n'sadisi a nkete. nkuzuka, lukuzuku, nkulala a n'siku, nsisa,
Contrape S. lusadisu, kyekwa, ngyekama, ngyambula.
lunzi. Contraventor S. n'kuzuki (n'siku), n'kuludi a
Contrape~onha S. pop. n'kuludi a n'longo, n'siku, n'sumuki, mvezi, n'kwa luvew.
n'kuludi a manga, n'kuludi a ndikila. Contravir V. kuzuka (b'siku), kulula n'siku, si-
Contrapesar V. fWaninika, fWananesa, sa, yambula, veza.
fWananisa. Contribui~o S. n'kubilwa, nkubila-nkubi-
Contrapeso S. nkudikilu. la, nkubidi-nkubidi, lukau, mpaku.
Contrapor V. sya va ntwala, vitisa, fWanane- Contribuinte S. n'kubi, n'kayi, mvakudi.
sa, fWananisa, tezakesa, tezanisa, tezanesa, Contribuir v.kuba, vakula, vana lukau,
talanesa, tantana, wnza, fila mpaka, vuni- sadisa.
sa, kala. Contributo S. n'kubilwa, nkubila-nkubila,
Contraposi~ao S. nsya va ntwala, mpitisa, nkubidi-nkubidi, lukau, mpaku.
mvitisa, mfWananesa, mfWananisa, ntezake- Contri~o S. lutokanu, lukendalalu, ntantu,
sa, ntezanisa, ntezanesa, ntalanesa, ntanani, nkenda, kubanza.
nwnzi, m'filu a mpaka, mfila a mpaka, Contrista~ao S. ntantu, nkenda, lukendala-
mpunisa, mvunisa, n'kalu. lu; mpasi, m'vya, n'songo, lubangamu.
Contraposta S. nsya va ntwala, mpitisa, mvi- Contristar v.
kafidika n'tima, kende1aka,
tisa, mfWananesa, mfWananisa, ntezakesa, mwesa ntantu, bangika.
ntezanisa, ntezanesa, ntalanesa, ntanani, Contrito Atij. antantu, ankenda.
nwnzi, m'filu a mpaka, mfila a mpaka, v.
Controlar fimpa, satulula, tala, talulula,

152
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

lunga-lunga, lunda, keba, kengela, sikidisa, Convalidar v. sikidisa.


yala, boselela, levola, lemvula, sunda, luta. Convelir v. vuza, bangula, fwantakesa, somo-
s.
Controle mfimpa, lufimpu, nsatulula, nta- na, dokona, wkona, dukula.
la, ntalulula, ndunga-Iunga, ndunda, nke- Conven~o S. n'silu, n'silanu, lusilanu,
ba, nkengela, nsikidisa, ngyala, mboselela, luwawanu.
ndemvola, ndemvula, nsunda, nduta. Convencer V. kwikidisa, zayisa, mwesa, so-
Controlo s. mfimpa, lufimpu, nsatulula, nta- nga, songela, dodokela, leba, nangika.
la, ntalulula, ndunga-lunga, ndunda, nke- Convenddo Atij. aziku, aludi.
ba, nkengela, nsikidisa, ngyala, mboselela, Convencimento S. longi, luludiku, ndo-
ndemvola, ndemvula, nsunda, nduta. dokelo, ndeba, ndangika, lukwikilu.
Controversia s. ntungyanu, mpaka, ConvendonadoAtij. an'silu, alusilanu, alu-
ntantani. wawanu, asilanwa.
Controverso Adj. ampaka, alutantanu. ConvendonalAtij. an'silu, aluwawanu.
Controverter V. tantana, wnza, fila mpaka, v.
Convendonar wawana, silana.
viluzyola (dyambu), fimpa, yuvula, katikisa, Convenienda S. mfwana, ngwawani.
kala. Conveniente Atij. amfwanani, angwawani,
Controvertido Adj. ampaka, alutantanu, ambote, abiza, awete.
alukatikisu. Convenio S. n'silu, n'silanu, lusilanu,
Contudo conj. atu, watu, kansi. luwawanu.
Contumada s. ntala, nsimbinina, nkwama- Conventicular Atij. amfulu a mbi, ambu-
nana, nkwaminina, lulendo. mba, asweki.
ContumazAtij. s. n'kwa ntala, n'kwa lulendo. Conventfculo S. mfulu ambi.
Contumelia s. tingu, nguzi, levo, mpova Convergenda S. nkutakana, ngwawana,
ambi. ntotana.
Contundante Adj. azita, aziku, adyatake- Convergente Atij. akutakana, awanana,
sa; argumento contundante: m'vovo azitu, atotana.
m'vovo am'funu. Convergir V. kutakana, wanana, totana.
v.
Contundir lweka, dusuna, dosona, wu- Conversa S. mboka, mbokena, moko,
la, fobola, bofola; nika, wosola, wosakesa, m'vovo.
dyatakesa; funtakesa. Conversa~o S. mboka, mbokena.
Conturba~o S. ndikuka, nzakama, ConversadaS. pop. n'zodi, n'wlwa, n'kembi.
nyangama. Conversado Atij. 'mokeni; S. pop. n'zodi,
v.
Conturbar nikuka, zakama, yangama. n'wlwa, n'kembi; estar conversado: azayaka-
Contusao S. ndwala, ndusuka, ndosoka, na, amokenenwa, avovelwa.
nwula, nwosoka, ndyatakesa, mfuntakesa. Conversador Atij. s. 'moki, 'mokeni.
Contuso Atij. alwala, adosoka, adusuka, abu- Conversao S. nsoba, nkituka, mpilukwa a
dika, awosoka; awosakeswa, adyatakeswa, n'tima, mpiluka a n'tima.
afuntakeswa. Conversar V. moka, mokena, yambila; V.pop.
Conubial Adj. alongo, alusompo, amakwela, kemba, kembana, zolana.
akangu, alukazalu. Converso Atij. asoba, asobwa, aviluka, avi-
Comibio S. longo, lusompo, makwela, ka- lulwa, avilukwa n'tima; S. munkwikizi.
ngu, lukazalu. Converter V. soba, katuka, kitula; converter-
Convalescen~ S. sasuka, sampuka. se: viluka, vilukwa n'tima.
Covelescenda S. sasuka, sampuka. Convertido Adj. asoba, asobwa, aviluka, avi-
v.
Convalescer sasuka, sampuka. lulwa, avilukwa n'tima; S. munkwikizi.
Convalida~o S. lusikidisu. Convertimento S. nsoba, nkituka,

153
Francisco Narciso Cobe

mpilukwa a n'tima. Cooperativa S. kintwadi, temo.


Convexidade S. mbutalala, nkonanana, Cooperativo Adj. n'sadi a kintwadi.
nkonzama. Coopta~o S. mbundana, nkota mu kintwa-
Convexo Adj. abutalala, akonana, akonzama. di, mpanga a kintwadi.
Convic!i3.o S. lukwikilu, ziku. Cooptar V. bundana, kota kintwadi, vanga
ConvicenteAdj. n'zayisi, n'songi, 'nangiki. kintwadi.
Convicio S. levo, nguzi, tingu, tyangu, Coordena!i3.o S. mfwaninika, mfwani-
luvezo. niku, mbundakesa, nkubika, nkumpika,
Convicioso Adj. nzonzi, n'levudi, n'levodi, nzonzeka, lukyatiku, lukubiku, lukumpiku,
m'vezi, n'kwa luvezo. luzonzeko.
Convicto Adj. aziku, aludi. Coordenado Adj. afwaninikwa, akyatikwa,
Convidado Adj. avukululwa, asusumunwa, akubikwa, akumpikwa, azonzekwa.
abokelwa; S. nzenza. Coordenador Adj. s. n'kubiki, n'kumpiki,
Convidar v. vukulula, susumuna, bokela. n'zonzeki, m'fwaniniki, n'kyatiki.
Convindo Adj. amfwanani, angwawani, v.
Coordenar fwaninika, bundakesa, kyatika,
n'tondi. kubika, kumpika, zonzeka.
Convir V. fwana, kwikanisa, wawana, wawa- Coorte S. ndonga, n'kangu, buka.
nesa, wawanisa, lekanesa, lekanisa. Copado Adj. abutalala, akonana, akonzama.
Convite S. mvukulula, mpukulula, nsusumuna. Copal S. nkidi, nkwala, bwanga.
Convivencia S. mvukulula, mpukulula, nsu- Copar V. zinga, koneneka, konzeka, batidika.
sumuna, mbokela, kintwadi, sangi. Copia S. mbandu, mfwanani, kopi.
Convivente Adj. n'kwa kintwadi, kwa wa- Copiar V.bandula, sokolola, fwaninika, kopa.
lakazi, muntu ambote. Copiosidade S. mbidi, ulolo, mbilama.
Conviver V. kala kintwadi, kala sangi. Copioso Adj. anyingi, ampwena.
Convivio S. kintwadi, sangi, nsangi. Copista S. m'bandudi, n'kopi.
Convoca!i3.o s. lususumunu, mboka, Copo S. mbungwa, kopo, kompo.
mbokela, mpukulula, mvukulula. Copofone s. pop. nduvu.
Convocar V. susumuna, bokela, tumisa, Copofonio S. pop. nduvu.
kutika. Copremese S. kopemezi, nduka a tuvi.
Convocatoria S. n'kanda a lususumunu. Coprolalia s. kimbevo kya vova mambu rna
Convola~o s. nsoba a sazu. safu.
v.
Convolar soba sazu. Copula S. mfukila, ngyambila, nyongana,
Convosco Pron. yo yeno. ngikani, kintwadi.
Convuls3.o (med.) S. silwa, singa, zaka-zaka. Copula~o S. mfukila, nyongana, ngyambi-
Convulsar V. sila, kusila, singisa, kusinga. la, ngikana.
Convulsibilidade S. mbaka a silwa. Copular V. fukila, yambila, yonga, yongana,
Convulsionar V. zakamesa, sila, kusila, si- yika, yikakesa, yikana.
ngisa, kusinga. Copulativa (gram.) S. ngikakesa.
Convulsiomirio Adj. s. n'kwa silwa. Coque S. kinkodya, n'lambi.
Convulsivo Adj. asilwa. Coqueiral S. maptu a maba.
Convulso Adj. asilwa; asinga, azakazaka. Coqueiro S. maba.
Coonestar V. vangulula, vutula, kitula, vana Coquduche S. nkovolo.
n'swa, kanikina, vana n'siku, sya n'siku. Coquice S. pop. kidinda, kizowa, kizenga, ki-
Cooperador Adj. s. n'sadi a kintwadi. zengi, umpamvu, kitunze, umvwamvwala,
CooperanteAdj. s. n'sadi a kintwadi. kilau.
Cooperar V. sala ntwadi. Coquinada S. pop. kidinda, kizowa, kizenga,

154
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

kizengi, umpamvu, kitunze, umvwamvwa- Comar V. tula.


la, kilau. Comear V. tula.
Cor S. n'tima, mbundu. Cometa S. mpungi.
Cor S. se, nitu. Como S. mpaka, mpika.
Cora~o S. n'tima, mbundu. Coro S. kamba kya ayimbidi.
Corado Adj. asiwa se, almswa se, abwaka. Coroa S. banda, n'dyengo, kolowa.
Coradouro S. yanikinu. Coroar V. yadika kimfumu, vwika banda, vwi-
Coragem S. nkabu, unkabu, kiyakala, kikesa; kakolowa.
luzindalalu; coragem!: syama!. Coronha s. lunda dya n'kele.
Corajoso Adj. n'kwa nkabu, n'kwa Corpo S. nitu, to.
luzindalalu. Corpora~o S. kintwadi, mbundani, kamba.
Coral S. kamba kya ayimbidi, kolale. Corporal Adj. anitu.
Corar V. sya se, kusa se, semesa. Corporalidade S. nitu.
Cor~aS. sofi (nkento). Corporalizar v. vana nitu; tendola.
Corcar V. zekoka, zekuka, tekama, zekumuna, Corporativo Adj. akintwadi, ambundani,
zekomona, fisuka. asangi, akamba.
Corcova S. nkonzama, nkovama, kinkunda. Corporeidade S. nitu.
Corcovado Adj. akonzama, akovama, Corp6reo Adj. anitu.
akinkunda. Corporifica~o S. mpana a nitu, nkutakesa.
Corcovar V. konzama, vwa kinkunda. Corporificar v. vana nitu, kutakesa.
Corcunda S. kinkunda, nkonzama. Corpulencia S. mpongo.
Corda s. n'singa, ngonzi, nkwasa; corda de ins- Corpulento Adj. ampongo, n'kwa mpongo.
trumento musical: lusinga; corda para subir Corpuscular Adj. anitu a kete.
napalmeira: lukamba. Corpu.sculo S. nitu a kete, finitu, kanitu.
Cordao s. n'singa, n'sanga; corddo umbilical' Corra S. lukamba.
Iwayi, kinkonko, nkonga. Correagem S. mbamba.
Cordatoadj. aluka, azayi. Correame S. mbamba.
Cordeiro s. mwana a meme. Correc~o S. nsikidisa, luludiku, ndonga,
Corde1 s. lusinga, n'singa. nsingika.
Cordial Adj. aziku, aludi, amoyo tayi. Correcto Adj. asikila.
Cordialidade S. luzikuku, luyangalalu, luzo- Corredi~o Adj. n'lelumuki, n'lelomoki, anza-
10, nzola. ki, avevuka, avevoka.
CordiformeAdj. ampila a n'tima. Corredio Adj. n'lelumuki, n'lelomoki, anzaki,
Cordilheira S. myongo mya landana. avevuka, avevoka.
Cordo Adj. aluka, azayi. Corredor Adj. n'lundumuki, n'tensuki,
Cordoar v. kanga, vanga meno mu sengwa, n'tentuki; S. ngyendelo, ndundumuka,
vanga meno mu baya. ntentuka, nzila.
Cordoeiro s. n'syeti a n'singa, n'teki a n'singa. Corregedor S. n'ludiki, rn'fundisi.
Cordura s. zayi, ngangu, nduka, ndwenga. Correia S. lukamba.
Corisca~o S. nsezima, ntezima, nkezima. Correio S. 'nati a n'kanda, n'kanda mya
Coriscar v. sezima, tezima, kezima. n'swalu.
Corisco S. n'sezi, n'tezi, n'kezi. Correla~o S. mfwanani.
Corista S. n'yimbidi. v.
Correlacionar fwaninika.
Coriza s. fukutila, fwebele. Corrente Adj. an'kukudi; S. luvambu, konge,
Corja S. yimpumbulu; uma corja de livros: fu, nkukula; corrente de dgua: nkukula a ma-
n'kanda makumole (20). za, nkumba a maza; corrente de ar: mpevelo.

155
Francisco Narciso Co be

Correntio Adj. an'lelumuki, an'lelomoki, a- katula nsuki; cortar 0 pano: zenga n'lele; cor-
nzaki, aveva, atondwa, atondakana. tar a carne: zenga mbizi, sasa mbizi; cortar 0
Correr V. lundumuka, tensuka, tentuka, yi- caminho: kanga nzila; cortar mordendo: da-
nga, tina. tuna, zatuna; cortar as ervas: saka ti, sela; cor-
Correspondencia S. nsonazyana, mfwa- tar os dentes incisivos: teta meno, bula meno;
nana, mfwanani, betela, dede. cortar naponta: songola.
Correspondente Adj. afwanana; Adj. s. Corte S. lumbu Iwa n'tinu, luyalu Iwa n'tinu; S.
n'soneki, n'samuni. fig. kitoko, kindumba.
v.
Corresponder soneka, sonekenwa, fwa- Corte S. nkwenko, nzenga, nzengo, nsaka; ko-
nana, kwenda betela, kwenda dede; corre- 10, mpaka; S. jam. wivi; corte ao longo da ma-
sponder-se: sonazyana, fwanana. tapara servir de limite: mbambi.
Corrida S. ntinu, ndunduma, ntesuka, nte- Cortejar V. zitisa, yuvula mavimpi; seva,
ntuka, ntentoka, nkula. sakanena, sakanina.
Corrigir v.
sikidisa, singika, ludika, longa, Cortejo S. buka, kambi, mavimpi.
tumba, sungula. Cortes Adj. n'kwa zitu, n'kwa kyememe.
Corriola S. fig. nkindu muna nzila, myangu Cortes S. pl. nganda, telo dya mambu rna nsi.
muna nzila, mazu muna nzila. Cortesao Adj. alumbu Iwa n'tinu, n'kwa
Corriqueiro Adj. alumbu ya wonso, alu- lumbu.
mbu-ke-Iumbu, ankulu. Cortesia S. fuka, zitu, luzitu, kyememe.
Corrobora~o S. mpana a ngolo, nkumika; Corti~ S. sami, loya.
nsikidisa; nkumama, lukumamu. Cortina S. n'lele a zyanela, n'kaku, fukilwa kya
Corroborar V.kumika, sikidisa, kumama. zyanela.
Corroer V.dya, zatuna, datuna, zoka; bumba, Cortinar v. fuka, sweka.
bumbisa; ta nsudi. Cortineiro S. m'vangi a n'lele mya zyanela.
Corroido Adj. adiwa, azatunwa, adatanunwa, Coruja S. fungu, vungu, kungudya,
azokwa. kutukudya.
Corromper V. wola, nuka, fwa; wolesa, nuki- Coruscar V. lezima, kezima, yengenena,
sa, fwasa, vukumuna; corromper os costumes: serna.
soba fu, baka fu ya mbi, kituka; corromper- Coruto S. ntandu, n'sesa.
se: wola, kituka, fwasuka. Corvejar V. dyatulula, nikununa.
Corrompido Adj. awola, afwasuka, anuka. Corvina S. kuluvina.
Corrosao S. mbubula, nsudi, malunga. Corvino Adj. angono.
Corrup~o S. ngwola, mfwasuka, nuka. Corvo S. ngono.
Corruptela S. fwasa, soba, levo. Cos S. tenda, mponda a n'lele.
Corruptivel Adj. afwasa, avukumuna, avana Coscorar V. baka mavavala, baka mavevele,
fuyambi. baka baku, baka bakula, vavala, badisa,
Corrupto Adj. awola, afwasuka, anuka. kolesa, bala, kola.
Corta S. nsola, nzenga. Coscoro Adj. avavalala, bala, abala, akola; S.
Cortador Adj. s. n'zengi, m'vangi a nzila. mvavalala, bala.
Cortagem (de carne) S. mpanga, nzengono- Coscoro Adj. avavalala, bala, abala, akola; S.
na, nzengununa, nsasa (mbizi). mvavalala, bala.
Corta-mato (ang.) S. nsola, sole. Coscorrao S. mbata.
Cottar V. zenga, butuna, sola, zatuna, vala, Coscos S. pI. makuta.
Iweka, kufika, saka; cortar aos bocados: kesa, v.
Coscuvilhar samuna, soka, sokela, kan-
kesomona, kesumuna, zengonona, zengu- ga, kangidila, kanginina, tyanguna, vuku-
nuna, sensa; cortar os cabelos: tenda nsuki, muna, tonta, tokanesa, tokanisa, tantika,

156
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

kwika, fYengenesa, fWasa, fwasula, vonda, Cotiio s. mavusu, nsende-nsende, mika.


vwanzakesa. Cota-parte S. nkubila-nkubila,
Coscuvilhice S. nsokela, nkanginina, ku- nku-bidi-nkubidi.
mbu, nsangu, nsungula, tingu, tyangu. Cotar V. sya ntalu, sinsa, teza, vakulwisa.
CoseduraS. ntunga (n'lele), ndonda, mbata. Cote S. tadi dya lengela.
Coser V. tunga (n'lele), londa, batao Cotejador Adj. S. m'fwaniniki, n'tezanesi.
Cosicar V.londa, batao Cotejar V. fwaninika, tezanisa, tezanesa.
Cosmico Adj. angambwila, anza ye zulu. Cotejo S. ntezanisa, ntenzanesa, ntenzana,
Cosmognose S. zayi wa nza. ntezani, mfwanani.
Cosmos S. ngambwila, nza ye zulu. Coteto S. pop. ba-kufi.
Cosmurgia S. mpangama a nza. Cotiar v. vwata lumbu-ke-lumbu.
Cosquinhas S. pI. mfisi, ngongofila, nyama. Cotidiano Adj. alumbu-ke-lumbu.
Cossa S. pop. ndanda, ngyinga, lubangiku. Cotio Adj. alumbu-ke-lumbu; S. nsadilu a
Costa S. kumu dya m'bu, n'lamvu a m'bu; S. lumbu-ke-lumbu; a cotio: lumbu-ke-lumbu.
fig. nima. Cotiza~o S. nkubila-nkubila,
Costado Adj. anima, ampati; S. nima; no nku-bidi-nkubidi.
costado: muna n'tima. Cotizar V. kuba.
Costal Adj. aluvati, alubanzi; S. funda, zitu. Coto (bras.) Adj. avanguka, m'vanguki.
Costalgia (med.) S. n'lunzi mya mina. Coto S. ndambu, tini, n'suvilwa, nsuka.
Coscilgico (med.) Adj. an'lunzi mya nima. Cotoco (bras.) S. pop. tini.
Costas S. pI. nima. Cotonar V. sya mavusu.
Costeagem S. nzungana, nzyeta; ndwaka, Cotovelada S. ntwakula.
mfinama. Cotovelao S. ntwakula.
Costear V. zunga, zyeta, bembela; lwaka, v.
Cotovelar pakula, twakula.
finama. Cotovelo S. kongoni; dor de cotovelo: nsongo,
Costeio S. nzungana, nzyeta; ndwaka, mfina- kimpala.
rna; dar um costeio: tumba. CotraS. mvindu ayingi (m'vwatu).
Costeira S. kumu dya m'bu, n'lamvu a m'bu. Cotroso Adj. amvindu a yingi (m'vwatu), a-
Costela S. lubanzi, luvati. mvindu, abi, ambi.
Costelado S. jam. mpati, nima. Couce S. singini, n'seve (bulu), nima.
Costelame S. jam. mpati, nima. Coucear V. wanda singini (bulu); V. fig. levu-
Costeleta S. nsila. la, levola, tinguna, yilama, nwanisa, kanga,
Costilo S. n'tambu. zonzesa.
Costumado Adj. ayendelela, aku- Coura~ S. nkikwa a tulu; S. fig. n'kisi.
lukilwa, ankulu, alumbu ya wonso, Coura~ V. vwata nkikwa a tulu, kutanina.
alumbu-ke-lumbu. CourachoAdj. akimpene; S. n'kandaa nitu.
Costumar V. kwendelela, kulukilwa. Courama S. ulolo wa n'kanda.
Costume S. fu, kadilu, mpila. Courato S. n'kanda a ngulu.
Costumeira S. fu kya mbi. Couro S. n'kanda a bulu; dar 0 couro as varas:
Costumeiro Adj. ankulu, alumbu ya wonso. fwa; em couro: e kimpene.
Costura S. n'swiku, ntunga, ndonda. Cousa S. lekwa, kima.
Costurao S. pop. fu kya mpwena. Couso S.pop. nengani, kingandi.
Costurar V.swika, tunga, londa, batao Coutada S. fulu kya n'siku.
Costureira S. n'tungi a n'lele (n'kento). Coutamento S. nkonka, ntambula, ndu-
Costureiro S. n'tungi a n'lele (yaka!4). nga-lunga, ntanina, lutaninu, lusadisu,
Cota S. ndambu, nkubidi-nkubidi. nkendeleka, ntantu, mpasi; mfukila,

157
Francisco Narciso Co be

ngyarnbila, ngyarnbidisa, ngikana. Craniologista S. n'kwa wisa kya malongi rna


Coutar V. konka, tarnbula, lunga-lunga, tani- valanganza ya n'tu.
na, keba, sunga, sadisa, kendeleka, mwe- Crani61ogo S. n'kwa wisa kya malongi rna
sa mantu; vanga mpasi; yarnbila, fukila, valanganza ya n'tu.
yarnbidisa. Craniometria S. lutezo lwa valanganza ya
Couto S. fig. tininu, swekameno. n'tu.
Couve S. nkove. Cranioscopia S. lufimpu lwa valanganza ya
Cova S. wulu; S. fig. lufwa; descer acova: fwa; do n'tu.
berfo acova: tuka ngutukilu ya muna lufwa. Craniosc6pio S. sengwa kya lufimpu lwa va-
Covada S. wulu dya mpwena, n'kulu, lwingi. langanza ya n'tu.
Covagem S. n'simu a zyarni. Craniotomia S. mpasula a valanganza ya
Covao S. sulu. n'tu.
Covao S. wulu dya mpwena. Crapula S. umpumbulu, ungumba.
Covarde Adj. s. n'kwa unkma, n'kwa wonga; Crapulear V. kala kingumba, kala
n'yekodi. kimpumbulu.
Covardia S. unkma, wonga; lutovoko lwa Crapuloso Adj. kingumba, kimpumbulu.
mwanda. Crase (ling.) S. nkufarna (mbandu [mb.): aa a
Covardice S. unkuta, wonga; lutovoko lwa a); S. med. mfwanani, mfwanana, fu, kadi-
mwanda. lu, mavungu, m'baku.
Coveiro S. n'simi a zyarni. Crasskie S. n'kandu, nkangarna, 'nene, mbi,
Covil S. lekelo, swekameno dya mivi, saba. bubu, tombe.
Covilhete S. pidi, bola. Crassicolo Adj. ansingu a mpwena.
Covo Adj. alonga, akovarna; S. wulu dya Crassidade S. n'kandu, nkangama, 'nene,
mpwena, sulu. mbi, bubu, tombe.
Coxa S. tungi, to. Crassidao s. n'kandu, nkangarna, 'nene, mbi,
Coxal Adj. atungi, ato; S. visi kya luketo. bubu, tombe; S. fig. uzowa, kizowa, udinda,
Coxartria (med.) S. kokosati, yela kwa visi ya kidinda, uzenga, kizenga, kitunze, umpavu.
matungi. Crassirostro Adj. anwa arnpwena.
Coxartrose (med.) S. kokosatoze, yela kwa Crassitude s. n'kandu, nkangarna, 'nene,
yikwa ya luketo. mbi, bubu, tombe.
Coxeadura S. medinga, modinga, nzodinga. Crasso Adj. an'kandu, akangarna, arnpwena,
Coxear V. tedinga, todinga, zodinga. arnvwarnvwala, arnundembi sanswa, arnbi,
Coxeio s. ntedinga, modinga, nzodinga. abubu, atombe.
Coxeira s. ntedinga, modinga, nzodinga. Crasta S. kuva, vula.
Coxendico Adj. avisi ya luketo. Cratera S. wulu dya tiya twa Nzarnbi; S. fig.
Coxo Adj. s. m'vanguki. n'zilu, vonza.
Cozedor Adj. s. n'larnbi. Craticula S. kozo.
Cozedura S. ndarnba, nyidisa, mfukusa. Crava~o S. nkoma, nkomenena, ndyukisa,
Cozer V.larnba, yidisa, vula maza, fukusa. mobola, mungununa.
Cozinha S. kuku, kikuku. Cravadura s. nkoma, nkomenena, ndyukisa,
Cozinheiro s. n'larnbi. mobola, mungununa.
CranianoAdj. avalanganza ya n'tu. Cravar V. koma, komenena, dyukisa, tobola,
Cranio S. visi ya n'tu, valanganza ya n'tu. tungununa; V. Jam. lomba nzimbu.
Craniologias. malongi rna valanganza ya n'tu. Craveira S. tezelo, tezelwa.
Cranio16gico Adj. arnalongi rna valanganza Cravejamento S. nkoma a nsonso, mbina,
yan'tu. nkyubula, ndingika, nkota, nkotesa, nsya

158
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

vakati. Crendice S. nkwikila a mambu rna kondwa


Cravejar S. koma nsonso, mina, kyubula, di- ziku.
ngika, kota, kotesa, sya va kati. CrenteAdj. s. munkwikizi.
Cravelha S. kamba. Creofagia S. ndya a mbizi.
Cravelho S. kamba, m'bindiku, m'bindikilwa. Cre6fago Adj. n'dye a mbizi.
Cravo S. nsonso, lusende Iwa Nzambi, lubwi- Creofi1o Adj. n'wdi a mbizi.
nibwini, lubunibuni, mbwindibwindi, Creolina S. kyololina.
mpila a luvuma. Crepe S. n'lele a vevuka, n'lele a vevoka, n'lele
Cre S. luvemba, mpemba; na exptessao ere com adomba, lutu, ntantu.
ere, Ie com Ie: konso muntu ye kyandi, konso Crepido Adj. ankwakasi, azakazaka,
muntu muna kamba kyandi. n'tungyani, azingama.
Crebro Adj. poet. an'kwaminini, avangu- Crepita~o S. daka, baka, buka, deka.
lulwa, avovololwa. v.
Crepitar daka, buka, deka, baka.
Creche s. kesye, nanginu dya wana afYoti. Crepuscular Adj. amasika, ankokela, antom-
Credenciais s. pL lusunzulu, nsonga, nkani- belele, atombelele.
kina, nsunzula, ngenda. Crepusculino Adj. amasika, ankokela, a-
Credencial Adj. s. n'kwikidi, n'sompeki a ntombelele, atombelele.
nzimbu. Crepusculizar V. bwita.
Credenciar V.kwikila, tonda, zitisa. Crep6sculo S. masika, nkokela, ntombele-
Credibilidade S. nkwikila, lukwikilu, Ie, tombelele; S. jig. nkuluka, mfwasuka,
kwikizi. nyoya, mbaninu, nsuka.
Creditar v. kwikila, dya mfuka, sompa, dika Crer V. kwikila, tonda, sya vuvu.
mfuka, sompeka. Crescens:a S. mbena, nkula, nkudika, nkola,
Cddito s. nzimbu za nsompa, nkumbu a- mwokela, mbanda, ntomboka.
mbote, wisa, n'kuma. Clister S. nsukula a vumu.
CredivelAdj. aludi, aziku. Crescente Adj. a'meni, an'kudi, am.'vongi; S.
Credo s. sambu; com credo na boca: muna vo- mbulakati (ngonde), kizalu, nkaki, zalu.
nza kya mpwena, yo wonga wa yingi. Crescer V. mena, kula, kudika, kola, zangama
Credor Adj. afwana, azitu; S. n'diki a mfuka, (ngonde); crescer para baixo: butalala, bata-
n'dye a mfuka. lala; erescer rapidamente: tulumuka; crescer
Credulidade S. nkwikila, kwikizi. em tamanho: kula, lambuka, leva; erescer em
Cddulo Adj. akondwa mbi, akondwa rwa- grossura: vonga; fazer erescer: kudisa, vonge-
ngu, avelela. sa,menesa.
Cremadoiro S. yokelo dya mafwa. Crescido Adj. akula, akudikilwa, avonga, ako-
Cremador Adj. s. n'yoki a mafwa, m'fwasi. la, n'suvilwa.
Cremadouro S. yokelo dya mafwa. Crescimento S. mbena, nkula, nkudika,
Cremar V. yoka mafwa. nkola, nwokela, mbanda, ntomboka.
Crematorio S. yokelo dya mafwa, ziku dya s.
Crescimo n'suvilwa, nsuvidi, nsadidila.
mafwa. Crespar V. zinga, kwakasa, kwaza, kwazuna.
Creme S. ndalama. Crespidao s. nzinga, kinzingila, nkwakasi,
Cremor S. ndalama. nkwaza, nkwazuna.
Crenar V. vala. Crespir v.
zinga, kwakasa, kwalakasa, kwaza,
Crens:a S. lukwikilu, kwikizi. kwazuna.
Crenchas S. pl. nsuki za kangwa, mvanda. Crespo Adj. azingama, ankwakasi, azaka-zaka,
s.
Crendeirice nkwikila a mambu rna kond- n'tungyani; Adj. jig. n'kwa nkumbi, n'kwa
waziku. lulendo, n'kwa n'za.

159
Francisco Narciso Cobe

Crespos S. pL nzila (vana luse, vana lose). babu ya koto, mpindi.


Cresta S. nyoka, nyanga, mvumpa, nyimisa, Crico S. pop. kyasa.
nyumisa, nyanika, ndavula, mbonga a wiki; CricrUar V.kaza (nzenze).
S. jig. nkulula, nkatulula; ntyaka. Crime S. n'kanu, m'voke, sumu; crime capital:
Crestadura S. vumpa, mvumpa, ndavula. mponda, mvonda.
Crestamento S. nyoka, nyanga, mvu- Crimina~o S. m'fundu, n'kanu.
mpa, nyimisa, nyumisa, nyanika, ndavula, Criminado Atij. afundwa, m'vodi a n'kanu.
mbonga a wiki. Criminador S. m'fundi.
Crestar V. yoka, yanga, vumpa, lavula, yanika; Criminal Atij. an'kanu, am'voke, asumu; S.
bongawiki. m'fundu, mbazi a n'kanu.
CretinAtij. s. wwa,lau. Criminalidade S. mpanga a mbi, mpola a
Cretina~oS. kizowa, kilau. n'kanu, mvola a n'kanu, nsumuka.
Cria S. mwana a bulu. Criminar v. funda, kanginina, sokela.
Cria~ao S. nsema, mpanga, nsansa a twelezi; Criminoso Atij. s. m'vangi a mbi, m'vodi a
criafiio do mundo: n'semo a nza; de criafiio: n'kanu.
mwana a nsansa. Crimodinia (med) S. kilimodini, n'lunzi
Criada S. n'sadi (an'kento muna nzo), n'leke muna mu kuma kya nzizi.
(an'kento muna nzo). Crina S. lusinga, nsambansala.
Criadagem S. buka kya asadi, kamba kya Crioulo Atij. awutukila muna kinzenza; S.
asadi. ndinga a sangalakana.
CriadeiraS. n'yemeki, n'sansi, ndezi. Cris Atij. an'toto a mpolo, afufukila, andomba;
CriadoAtij. avangwa, asanswa; S. n'sadi, n'leke S. mpuya.
a nw, mawudi. CrisaIida S. kinkete, kutu, kimeka.
Criadoiro Atij. asanswa; S. kimbongo-mbo- Crisalidar v. kituka kinkete, kituka se kutu.
ngo, n'savu, n'sansi, ndezi. Crisilide S. kinkete, kutu, kimeka.
Criador Atij. s. m'vangi, n'semi. Crise S. vonza, mpasi, mangwa a lukatikisu.
Criadouro Atij. asanswa; S. kimbongo- Criseo Atij. awolo, ase kya wolo.
mbongo, n'savu, n'sansi, ndezi. Crisma S. lusikidisu.
Crian~ S. mwana, mwana an'swa, mwana Crismar v. sikidisa, vana nkumbu; V. jig. soba
akete, mwana afYoti, n'leke, kindende; cri- nkumbu.
anfa recem-nascida: n'sedya. Crista S. bondo, lwimba, lwinda.
Crian~da S. aleke, wana, aleke, yindende, Cristal S. ngengele, pelo a moni.
kileke. Cristalino Atij. angengele; Atij. jig. avelela,
Crian~o S. n'kwa zayi wa kileke. akondwa twangu; S. ngengele (a disu).
Criancelho S. jam. n'kwa zayi wa kileke. Cristaliza~o S. mpanga a ngengele.
Criancice S. uleke, kileke. v.
Cristalizar kirula se ngengele, kituka se
Criancinha S. n'sedya, fimwana, kamwana, ngengele; V. jig. koma, syamisa, simika,
mwana an'swa. sikidisa, kubika, vanga, fula, lunganisa,
Crian~ola S. n'kwa zayi wa kileke. lunganesa.
v.
Criar tunga, vanga, wuta, sansa, twela, fula; v.
Cristalizar vanga se ngengele.
criar bolor: bubula, wola; criar carne: vonga; Cristamente Adv. muna kikilisitu, muna
criar ramela nos olhos: kala ye votela. mpila a kikilisitu.
Criatividade S. mpanga. Cristandade s. lukutakanu lwa minkwikizi.
Criatura S. ma kya moyo, ma kya semwa, Cristiio Atij. s. munkwikizi, mukilisitu,
vangwa. n'kilisitu.
Crica S. kyasa; S. vulg. nyoyo, babu ya ngenzi, v.
Cristear pop. vuninina, sakanena, sakanina.

160
NOVO DICIONARlO PORTUGuEs - KIKONGO I

Cristel S. pop. nsukula a vumu. Crucificar v. koma vana kuluzu.


Cristianismo S. kikilisiru. Crucifixao S. nkoma vana kuluzu.
Cristianizador Adj. s. rn'viludi mu kikilistu. Crucifixo Adj. akomwa vana kuluzu; S. teke
Cristianizar v. vilula mu kikilisiru, kwikila kya Kilisiru vana kuluzu.
Kilisitu. CruciformeAdj. anse a kuluzu.
Cristina S. Ditina. Crudivoro Adj. n'dye a madya rna nkunzu.
Cristo S. Kilisiru. Cruel Adj. m'bangiki, mpolakanu, n'kwa
Criterio S. sina, n'kubilwa, lubantiku, tuku, mfunya.
nzengo, ngangu, zayi, mona, ngindu. Crueldade S. umpolakanu, nkangu a n'tima,
Criterioso Adj. n'kwa ngangu, n'kwa zayi, mfunya.
n'kwa mona, n'kwa unsongi. Cruenta~o S. mpana a se kya menga,
Critiea S. nsungula, tumba, ngyelesa, meza- ndweka.
nisa, mezanesa. Cruentar V. vana se kya menga, lweka,
v.
Criticar sungula, tumba, yelesa, tezanisa, vayikwa menga, zala yo menga, funzula yo
tezanesa, kumba. menga.
CriticoAdj. avonza, ampasi; S. vonza, n'yelesi, Cruento Adj. amenga, rn'bangiki, mpolaka-
n'tezanisi, n'tezanesi. nu, n'kwa mfunya.
v.
Crivar senga, kela. Crueza S. mbisu, nkuzu, menga, mbisukila,
CrivelAdj. aludi, aziku. umpolakanu, nkangu a n'tima, mfunya.
Crivo S. n'salu, kelelo. Cruor S. menga.
Croea S. pop. funi, neneno, kukilu. Crural Adj. avisi kya luketo.
Crocodilo S. ngandu. Crusta S. n'kanda, vevele, vavala, baku.
Croia S. pop. mume a zumba (n'kento). Cruz S. kuluzu;fazer cruz na boca: fwa nzala;
Cromia S. se. entre a cruz e a caldeirinha: kala mu mpasi,
s.
Cronica lusansu, nsangu. nkinsola.
v.
Cronicar soneka lusansu, soneka nsangu, s.
Cruzada vita a minkwikizi mya katoleka.
samuna lusansu, teka nsangu. Cruzamento S. mpambu, lusanganu,
Cronico Adj. azingila, akolo, ankulu, amu- nsangana.
ndembi wukakana. Cruzar V. kambika, kuna kanda, binda, sa-
Cronista S. n'soneki a lusansu, n'zayi a lusa- nga, sangana; cruzar os braros: bindika mo-
nsu, n'samuni a lusansu, n'teki a nsangu. ko; cruzar as pernas: binda malu; cruzar os
Crosta S. n'kanda, vevele, vavala, baku, animais: sangalakesa bulu; cruzar-se: wa-
bakula. nana, kambakana.
Crosto S. kimvumina kya mete. Ctoniano Adj. nzambi za nsi a n'toto.
CruAdj. anse, ankunzu, ambisu, amenga. Ctonico Adj. ansi a n'toto.
Crucia~o S. lubangiku, lurokaneso, luro- Ctonio Adj. anzambi za nsi a n'toto.
kanisu, lunangiku, nkwika, lufyengeneso. Cu S. funi, neneno, kukilu, mataku.
Cruciador Adj. s. jig. m'bangiki. Cuba s. n'dungu, n'lingi.
Crucial Adj. ampasi, abala; Adj. jig. asikila, Cubar (ang.) V. siba, dya kandu, sungula.
akamikwa, am'funu a yingi. Cubata s. nzo azyetomoka, nzo azyerumuka.
CrucianteAdj. ampasi, antantu. s.
Cubeba mumfumfu.
Cruciar V. mwesa mpasi za mpwena, bangi- Cubebeira s. mumfumfu.
ka, vanga mpasi, tokanesa, tokanisa, ranti- Cubelo s. fisuku, kasuku.
ka, nangika, kwika, fYengenesa. Cubiculo s. fisuku, kasuku.
Crucifiea~o S. nkoma vana kuluzu. CueaS. ndoki (n'kento).
Crucifieador Adj. s. jig. rn'bangiki. Cucho s. mbwa.

161
Francisco Narciso Cobe

Cuco S. n'kuku; S. pop. yakala dya n'kento Cultivar v. vata, lunda, kuna, sansa; V.jig. longa.
amunte a zumba. Cultivo S. vata, mpata, nduna, nkuna, nsansa.
Cuculo S. nsuvila, nsunda, ndutakana, Culto Adj. asanswa, asukuka, alongoka,
ntumbalala, mbilama, mbidi, ulolo, an'zayi; S. sambu.
kimvwama. Cultor S. m'vati; S. jig. n'longoki, n'landi.
Cuc-urbita S. lenge. Cultridentado Adj. ameno rna songoka.
Cucurbitino Adj. anse a lenge. CultualAdj. asambu.
Cucuricar V. kokola. Cultuar v. sambila.
Cucuritar V.kokola. Cultura s. mpatilu, lusansu lwa konso nsi,
Cuecas S. pl. mudinda, m'bati ansi. kisi nsi, lulembamu, lusukuku, ndongoka,
Cueiro S. n'lele a natina mwana. ndongokelo.
Cufefetar (ang.) V. fwetelela, vova kifundu- Cultural Adj. ampatilu, alusansu lwa konso
fundu, fundidila, wuninina. nsi, alusukuku, andongokelo.
Cuica (bras.) S. n'kwinti. Cume S. n'tu a mongo, n'kunda, nsuka.
Cuidado S. ndunda, walakazi, ngangu, lusa- Cumeada s. myongo mya landana, m'wangu.
nsu, unkete, sunga-sunga, keba. Cumeeira S. m'wangu.
Cuidadoso Adj. andunda, awalakazi, n'kwa CuminalAdj. asunda, azanguka.
walakazi, n'kwa unkete, n'kwa ngangu. Ctimplice S. m'fuki (n'kanu), n'sweki
Cuidar v. lunga-Iunga, keba, sansa, dikila, (n'kanu), n'lundi a mbumba.
yundula; cuidar de uma crianfa: kala Cumplidar V. lunda mbumba, sweka, fukila.
kindezi, lela mwana; cuidado!: keba!, Cumpliddade S. mbumba, mfulu ambi,
malembe!. n'kwa, nzaya, mfukila, mfinama, nkenda.
Cujo Pron. wa yandi, kya yandi. Cumpridor Adj. m'vangi, n'lunganesi,
Culaga S. nzila a futa. n'lunganisi, n'lemvoki, n'lemvuki.
Culapada s. ntupama. Cumprimentar V.kayisa, zaya vimpi, yuvu-
Culapar v.tupama. la vimpi, kunda, fukamena.
Cule S. ntumwa. Cumprimento S. lukayisu, mavimpi, ku-
Cweo S. lusende; S. jig. nkindisa, nyangumu- nda, lufukameno, ndunganesa, ndunganisa.
na, luzakameso, lukasakeso, ndikuka, lu- Cumprir V. vanga, lunganisa, lunganesa.
tonto, ntonta. Cumquibus S. pl.Jam. nzimbu.
Culi S. ntumwa. Cumula~o S. nzonzakesa, nkutakesa,
Culmina~o S. nkundalala, ntandu, nzangu- nkutika.
ka, nsunda, nduta, mpavuka. Cumular V. kutakesa, zonzeka, kutika.
Culminanda S. nkundalala. Cumulativamente Adv. muna sangi, muna
CulminanteAdj. asunda, azanguka. kintwadi.
Culminar v. sunda, zanguka. Cumulativo Adj. anzonzakesa, ankutakesa,
Culpa S. ngyelele, kuma. antesakesa, akunku, ankuta.
Culpado Adj. n'kwa kuma, n'kwa dyambu, Ctimulo S. n'tu a mongo, n'kunda, nsuka,
n'kwa tumbu. nkundalala.
Culpar V. yelesa. Cunco S. nzungu, kinzu, longa dya n'ti.
CulpavelAdj. an'yedi. CUneo S. mpalu.
Cultismo S. zayi, lusansu, ndongoka, lule- Cunha S. mpalu.
mbamu, lusukuku. Cunha (bras.) S. n'kento.
Cultiva~ao S. mvata, mpata, ndunda, nkuna, Cunhado (-a) S. nkwezi, nzadi.
nsansa. Cunhal S. konko, mpambu.
Cultivador S. m'vati. Cunhar V. zunza nzimbu, koma mpalu,

162
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

tunga, vanga, fula, soka; V. jig. kundidika, CursadoAtij. alongoka, akulukilwa.


sengola, sengula, sengeka, songa ludi. Cursar V. dyata, kwenda, Iwaka, baka, sanga,
Cunho S. nsamba, sinsu, dimbu, tona, keya. sangana.
Cunillngua s m'vendo a n'dindi. Cursista S. n'longoki.
Cupidez s. loko, keto, kimpala, zinu, luzolo, Curso S. nzila, malongi, ndongoka.
mpyavyana, n'dyafu, um'biki. CursorAtij. s. n'dyati, n'songi.
CupidineoAtij. azola, aluzolo. Curteza S. nkufi, kufi, tini, wonga.
CupidinosoAtij. n'zodi. Curti~o S. ndudika a n'kanda (mya bulu),
Cupido Atij. aloko, aketo, akimpala, aluzolo; mbadisa, luyangalalu.
m'vyavyani, n'dyafu, n'kwa tn'biki. Curtidura s. ndudika a n'kanda mya bulu,
Cupido s. nzola, zola. mbadisa n'kanda mya bulu.
Cupincha (bras.) S. n'kundi, makangu, Curtidor Atij. s. n'ludi a n'kanda mya bulu.
n'kwa, mpangi. Curtimenta S. ndudika a n'kanda mya bulu,
Cuprico Atij. angwento, ansongo, antaku, mbadisa n'kanda mya bulu.
akobidi. Curtimento S. ndudika a n'kanda mya bulu,
Cuprino Atij. angwento, ansongo, antaku, mbadisa n'kanda mya bulu.
akobidi. Curtir V. ludika n'kanda mya bulu, badisa
Cupula S. n'ludi azyetomoka, n'ludi azyetu- n'kanda mya bulu.
muka, kima kya nse a ndambu a dyaki. Curto Atij. ankufi, asikila, afwana, alunga, a-
Cupular Atij. azyetomoka, azyetumuka. nzaki, an'swalu, alusazuku, antinu-ntinu.
Cuque S. Jam. n'lambi. Curtume S. ndudika a n'kanda mya bulu,
Cura S. nguka, nsasula, nyeloka, nyeluka, nsa- mbadisa n'kanda mya bulu.
suka, nkubika. Curuba (bras.) S. mpele.
Curabilidade s. nsasuka, nyeloka, nyeluka. s.
Curumba mbuta an'kento.
Curado Atij. asasuka, ayeloka, ayeluka. Curva S. nkonzama, nzyetomoka, nzyetumu-
Curador S. n'kengedi, n'kengi, n'kebi, ka, nkondoloka, nzenga.
n'lundi. Curvado Atij. akovama, akonanana, azyeto-
CurandeiroAtij. n'wuki; S. nganga, n'wuki. moka, azyetumuka, akondoloka, avindu-
Curandice s. kinganga, nguka. muka; Atij. jig. n'kwa zizi, abangikwa.
Curar V. wuka, sasula, yelola, yelula, sasuka, Curvar V. konzeka, zyetomona, nzyetumuna,
yeloka, yeluka, kubika. zenga, kondoloka; V. jig. bangika, kulula,
Curativo s. wuku, n'longo mya mpuma. vonda, kunkula, bondola, kendola, kenda,
Curavel Atij. awuka, asasula. saka, vweteka, sakidika.
Cureta (med) S. kuleta, vadilwa. Curvatura S. nkonzama, nkonanana, nzyeto-
Curetagem (med) S. kuletazi, nsala a moko, moka, nzyetumuka.
mpala. Curvidade s. nkonzama, nkonanana, nzye-
Curetar V. vala (ye kuleta). tomoka, nzyetumuka.
CurialAtij. amfwanani, angwawani, ambote, Curvo Atij. akonzama, akonanana, azyetumu-
abiza, awete. ka, azyetomoka.
Curialidade s. mfwana, ngwawani. Cuspe S. mete.
Curiosidade s. keto dya zaya, untunguluzi. CuspidadoAtij. asongoka.
Curioso Atij. n'kwa keto dya zaya, n'kwa u- CuspidalAtij. aswa dya ntumbu, ansuka.
ntunguluzi, ntunguluzi. Cnspide s. songololo, songo, nsuka.
Curral s. mpaka. Cuspidela s. ntaula a mete.
Curriculo S. kulikulu, zingu; curricula vitae Cuspido Atij. ataulwilwa mete, akumbwa,
(CVJ: nzila aluzingu (NL). akumbu; cuspido e escarrado: ana dede.

163
Francisco Narciso Cobe

Cuspidor Adj. n'taudi a mete; S. taulwilu dya


mete. D
Cuspidura S. maula a mete, nduka.
Cuspilhar V tawuzyola mete, lukula. Da comr. Prep. de com Pron. dem. a a; da mes-
Cuspinhar V tawuzyola mete, lukula. rna forma, da mesma maneira, do mesmo mo-
Cuspir V tawula mete, luka, levola, levula. do: dyawu adi mosi, dyawu e mosi, mpila
Cuspo S. mete. mosi.
Custa s. m'fwilu, ntalu, sumba, nsumba; it cus- Da capo (mUs.) vutukila tuka kuna lubantiku
ta da barba longa: lembi sala, za tata (zingila (n'kunga).
mu nzimbuzase). Dablio s. nkumbualetela"w" ("we").
Custar V fwa malu, kala mpasi. Dacnomauia (med.) S. dakomani, nkanza.
Custas S. pL nzimbu za n'kanu. Dacriadenalgia (med.) S. dakidenazi,
Custeamento S. m£lta, mfuta, nsumba, n'lunzi mya disu, n'lunzi mya n'kandi a
m£ltila, mfutila, nsumbila. kinsanga.
Custear V futa, £lta, sumba, £lilla, futila, Dacriorreia S. mpayika a kinsanga, nduta a
sumbila. kinsanga.
Custeio s. m£lta, mfuta, nsumba, m£ltila, Dactilino Adj. anse a n'lembo, afwanana yo
mfutila, nsumbila. n'lembo.
Custo S. ntalu, m'fwilu. Dactilite S. mbisukila a n'lembo.
Cust6dia s.
lundilu, nsimbinina, ndunda, Dactilo S. n'lembo.
ndingidika, mbaka, mbanika, mvakika, Dactilografado Adj. asonamena muna
ndingika, dingama. makina.
Custodiar V lunda, simbinina, dingidika, ba- Dactilografar V sonekena muna makina.
ka, manika, vakika, dingika, lunga-lunga, Dactil6grafo S. n'sonekeni a makina.
tanina. Dactil6ide Adj. anse n'lembo, afwanana yo
Cust6dioAdj. s. n'lundi, n'simbinini, n'tanini. n'lembo.
Custoso Adj. am'badi, ampasi, abala. Dactiloscopia S. lu£lmpu lwa nzila za
Cutan.eo Adj. an'kanda a nitu. n'lembo.
Cute S. n'kanda a nitu. Dada S. lukau, mpana, nkayila, n'kayilu,
Cutela S. mbele a zengela mbizi. n'sendo.
Cuteleiro S. ngangula, m'fudi. Dadiva S. lukau, mpana, nkayila, n'kayilu,
Cute10 S. m'pata, m'poko, mbele, n'sengele; S. n'sendo.
fig. ngungula, lubangiku, lubangamu. Dadivar V kayila, vana, senda.
Cutilada S. nzengela ye mbele. Dadivoso Adj. n'kayi, n'zodi a kaya, n'zodi a
Cutis S. n'kanda a nitu. vana, n'kwa m'vevo.
Cutisar V kitula ne n'kanda a nitu. Dado Adj. alukau, avewa, akayilwa; S. dya-
Cutuca~ao (bras. ang.) S. mwakula, nzoko- mbu, ndambu; dado a brigas: nzonzi.
nona, ndokonona, m£lsa, nsuka, muka. Dador Adj. S. n'kayi, m'vani; n'dikidi.
Cutucada (bras. ang.) S. ntwakula, nzokono- DaiAdv. tuka vovo, katuka vovO.
na, ndokonona, m£lsa, nsuka, muka. DaliAdv. tuka kuna, tuka vavana.
Cutucar (bras. ang.) V pop. twakula, zokono- Dama S. nengwa, n'kento, nkenge, ndona.
na, dokonona, £lsa, suka, tuka. Damejar V kayisa, fukamena; kemba.
Cuzada S. mupama. Damice S. mpyenga, morna, kindumba.
Cuzapada S. ntupama. Daua~o S. ngwanzi, nsita, mbi, sibu, n'sibu,
kandu.
Dauado Adj. asibwa, afwasuka, an'soki, n'kwa

164
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

n'soki, amvwanzi, azyetwa zayi, alauka. presente: kayila, vana lukau; dar em casamen-
Danamento S. ngwanzi, nsita, mbi, sibu, to: sompesa, kazalesa; dar de vestir: vwika;
n'sibu, kandu. dar aluz: kulumuna, wuta.
Danar v. fWasa, fWasakesa, kota n'soki, tu- Dardar V.lweka ye dyonga; fig. V. kendeleka,
mbula, vonda, bukumuna, vangula, tya- tokanesa, tokanisa, bangika.
nguna, levola, levula, finga, veza, vanga Dardejamento S. ndweka ye dyonga, nto-
mbi, fWemesa; danar-se: lauka, fWasuka, bola ye dyonga.
fWema, dikita. Dardejar v.
lweka ye dyonga, tobola ye
Dan~ S. makinu; entrar em danfa: yatika salu, dyonga.
yantika salu, bantika salu, yantika dyambu, Dardejo S. ndweka ye dyonga, ntobola ye
yatika dyambu, bantika dyambu. dyonga.
Dan~-de-rato (bras.) S. mvwanga, Dardo S. nzanza, swanga, dyonga; manga.
ntyakalakani. Dares S. pl. loc dares e tomares: kitantu, ki-
Dan~deiraS. kinkini (n'kento). nkani, ntantani, mpaka, nzekani, n'zingu,
Dan~dor Adj. s. kinkini, n'zodi a kina. nkindu.
Dan~teAdj. amakinu, akinkini, an'kini. Darto (anat.) S. dalutu, n'kanda akati a
Dan~icar sakana. v. makata.
Dan~ino Adj. amakino; S. kinkini, n'kini. Dartro S. yela kwa n'kanda a nitu, kimbevo
Danda S. n'laba. kya n'kanda a nitu.
Dandi S. n'kwa kitoko, toko. Dartroso Adj. n'kwa yela kwa n'kanda a nitu,
v.
Dandinar tentela, zunzula, zungumuka. n'kwa kimbevo kya n'kanda a nitu.
Danifica~o S. mfWasa, mvwanza, nkota a Dasite S. dazite, mika mya yingi.
n'soki, luvwanzakeso. Data S. lumbu kya ngonde, ntangwa, nda-
Danificador Adj. s. m'fWasi, m'vwanzi, n'kwa mbu a n'toto.
n'soki. Data~o S. nsoneka a lumbu, nsya a lumbu.
Danificamento S. mfWasa, umvwanza, DatalAdj. di tadidi nsoneko a lumbu, di tadidi
mvwanzakesa, nkota a n'soki. nsiwa a lumbu.
v.
Danificar vwanza, fWasa, vwanzakesa, fWa- Datar v. soneka lumbu, sya lumbu.
sakesa, kota n'soki. Datileira S. dinsongwa.
DanfficoAdj. s. m'fWasi, m'vwanzi, mvwanzi, Davandito Adj. avovwa kala, avita, edi di
n'kwa n'soki. vavelo kala, edi di vitidi.
Dano s. mfWasuka, mpanguka, m'fWilu, De jure (jur.) S. a n'swa.
n'soki. De Prep. a, muna; de maneira nenhuma: ve.
Danoso Adj. s. m'fWasi, m'vwanzi, mvwanzi, De cor Adv. muna n'tima.
n'kwa n'soki. De facto Loc. adv. e ludi, muna kyeleka; mu
Dante S. n'kayi, m'vani; n'dikidi. dyodyo, i dyanu YO.
Dantes Adv. ntete, nza ankulu, vita, teka, tasi, DeaS. poet. nzambi (n'kento).
ntangwa avyoka. Deajudar V.lembi sadisa, yambula, sisa, loza,
DaquiAdv. tuka vava, tuka wau. takula, veta.
Dar v. vana, kaya, kayila; dar a cauftio: simbi- Dealba~o S. ntendola, ntemona, ntemuna,
sa; dar a cheirar: nunkisa, wunikisa; dar a nkyesa, mpelelesa, nsemesa, nkya a kuma.
compreender: zayisa, lukisa; dar a ftrma de v.
Dealbar tendola, temona, temuna, kyesa,
arco: konzeka, fWeteka; dar a ftrmular: yu- velelesa, semesa, kya; S. nkya a kuma.
vula, yuvulwisa; dar alta: yambula, vayiki- Dealbo S. ntendola, ntemona, ntemuna,
sa (muna nzo a n'longo); dar baixa: lekeswa; nkyesa, mpelelesa, nsemesa, nkya a kuma.
dar liberamente: vevola, vevula; dar como v.
Dealvar tendola, temona, temuna, kyesa,

165
Francisco Narciso Cobe

velelesa, semesa, kya. Debicar v. jig. zana, yeleka; sakanena, sakani-


Deamar v. kondwa walakazi, kondwa kye- na, veza, seva.
meme, kondwa ungudi, kondwa luzolo. Debil Adj. akondwa ngolo, alefakana, ayovo-
Deambula~ao S. nkangala, lukangalu, nki- ka, atovoka.
ya, nzyeta, nzungana, nyungana, mvumvu- Debilidade S. nkondwa a ngolo, nyoya, lu-
la, mbumbula, mbembela. yoyo, lutovoko; mpevoka, mpevuka.
Deambulante Adj. n'kangadi, n'zyeti, Debilita~o s. nkondwa a ngolo, nyoya, lu-
n'zungani, n'yungani, m'vumvudi, yoyo, lutovoko.
m'bumbudi. Debilitado Adj. akondwa ngolo, alefakana,
Deambular v. kangala, kiya, zyeta, zungana, ayoya, atovoka.
yungana, vumvula, bumbula, bembela. Debilitamento S. nkondwa a ngolo, nyoya,
Deambulismo S. nkangala, lukangalu, nki- luyoyo, lutovoko.
ya, nzyeta, nzungana, nyungani, nyungana, DebilitanteAdj. n'tovodi.
mvumvula, mbumbula, mbembela. Debilitar v. kondesa ngolo, katula ngolo, ku-
Deao s. mbuta, n'kuluntu. lula ngolo, yoyesa, tovola.
Deapropriamento S. ntutumuna. Debique s. nzana, ngyeleka; n'sendo, wete,
Dearticula~oS. mpova a mbote. kyese; nsakanena, nsakanina, nseva, luvezo,
Dearticular v. toma vova. luzengeneko.
Debacar v. fWemesa, vana makasi, saulwisa, Debitar v. dika mfuka; debitar-se: dya mfuka.
tokanesa, tokanisa, nangika, kwika, fungisa Debito s. mfuka.
makasi, fYengenesa. Deblatera~o s. mboka, ntata, ntatila,
Debagar v. teta, bunda, deda, sola, kongona, nkololoka.
zotona, zonzona, vela. Deblaterar V.boka, tata, tatila, kololoka.
Debaixo Adv. kuna nsi. DebochadoAdj. kimpumbulu, kingumba.
Debala~o s. nsunda, ngyala, mboselela, Debochar V.bendomona, fWasa.
ndwanisa. Deboche s. umpumbulu, ungumba, ngwola,
Debalador Adj. n'sundi, n'yadi, m'boseledi, mfWasuka, nuka.
'nwanisi. Deboi~ v. lembeka, lemvola, lemvula, ze-
DebaldeAdv. nkatu, mpavala. zesa, kulula, velelesa, sukula, kunguna.
Debandada S. ntyakalakana, mbwangana; Deborcar V.luka, tuba, takula, veta, loza.
ntina, ntaya. Debotar v. funzula, vesula, vesola.
Debandar v. tyakalakana, mwangana; tina, Debou~ V.lembeka, lemvola, lemvula, ze-
taya. zesa, kulula, velelesa, sukula, kunguna.
Debar v. pop. zinga, zyeta, zyetesa. Debruar v. swika, vyengesa, tomesa, kumpi-
Debate s. mpiluzyola a dyambu, mpaka, ka, kubika, zonzeka.
nzonza, n'zonzi, ndombolola, n'lombo, Debru~ v. vweteka, yenzeka; debrurar-se:
ntantana, lutantanu. vwetama, yenzama, landa, badika, zola.
Debater v. viluzyola dyambu, fila mpaka, Debrum s. n'swiku, m'vila, m'vilu, nkwenko.
zonza, tantana, lombolola; debater-se: kutu- Debulha s. nteta, nzoka, nsokosa, ndeda,
muka, pakumuka, dikita. ndedona.
Debela~o s. nsunda, ngyala, mbosele- Debulhador Adj. n'teti, n'zoki, n'dedi.
la, ndyemenena, ndwanisa; S. jig. nsima, Debulhadora S. sengwa kya tetela, tetelwa.
ntumba, nsungula, nzemba, mbenga. Debulhar v. teta, deda, zoka (masa), zokona
Debelar v. sunda, yala, boselela, nyemenena, (masa), sokola (ngazi).
nwanisa; V. jig. sima, tumba, sungula, zem- Debulho s. nteta, ndeda, nzoka (masa), nzo-
ba,menga. kona (masa), nsokola (ngazi).

166
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Decadas. m'vukumi. nzengununa, mbumuna, mpambula.


Decadactilo Adj. an'lembo kumi, n'kwa Decepar v.
zenga, zengonena, zengununa,
n'lembo kumi. bumuna, vambula.
Decadencia S. nkuluka, nyoya, mfwasuka, Decep~o S. ngovo, lukendalalu, nkoneneko
mbaninu, nsuka. a n'tima, mpasi, nkatula a vuvu.
DecadencialAdj. ambaninu, ansuka. Decepcionado Adj. akonananwa n'tima, a-
DecadenteAdj. akuluka, afwasuka, ayoya. kendalala, amweswa mpasi, akatulwa vuvu,
Decaedro Adj. andambu kumi. adimbukwa vuvu, adimbulwa vuvu.
Decagonal Adj. dekakonale, andambu kumi v.
Decepcionar koneneka n'tima, kendeleka,
ye konko kumi. mwesa mpasi, katula vuvu, dimbula vuvu.
Decagono S. dekakone. Decertar v.
nwana, bundana, nwanina,
Decaida S. mbwa, nkuluka, lufwasuku, nyo- nwanisa; bitana, sangila.
voka, luyovoko, lutovoko. Decerto Adv. ludi, ziku, sikididi.
Decaido Adj. abwa, akuluka, afwasuka, ayo- Decesso S. lufwa, nkuluka, nkatuka, ngyenda.
voka, asukama. Decidir V. kana, sikidisa, zenga (mambu), sasa
Decaimento S. mbwa, nkuluka, nsoto- (n'kanu).
ka, nyoya, movoka, mfwasuka, mbaninu, Decidua S. desidwa, n'kanda akati a n'dya
nsuka. am'buti.
v.
Decair bwa, sotoka, yekoka, yekuka, kulu- Deciduo Adj. ankulu, ayima, ayuma, afwa, a-
ka, fwasuka, yovoka. fwasuka, akola, atoma bwaka.
Decalitro S. dekalitulu, litulu kumi. Decifra~o s.
tanga, nsasa, mbwangununa,
s.
Deci.logo n'kanikinu kumi mya Nzambi, mfimfita, mendola, nsekula, nsekola.
konko kumi ya Nzambi. Decifrador Adj. s. n'tangi, n'sasi, 'mwangu-
v.
Decampar zyetoka, katuka, yaluka. nuni, n'tendodi, n'sekudi.
Decano S. mbuta, n'kulumu. v.
Decifrar tanga, sasa, mwangununa, fimfita,
Decanta~o S. ndalula, nkenza. tendola, sekola, sekula.
Decantar V.lalula, kenza; kembelela, sanisa. DecifravelAdj. atanga, asasa, amwangununa,
v.
Decapar katula, kusuna, kungula, kumbu- atendola, asekula.
la, seka, velelesa. Decima s. ndambu e kumi.
Decapita~o s.
nzenga a n'tu, mfumba. DecimalAdj. andambu kumi.
v.
Decapitar zenga n'tu, fumba. v.
Decimar fwasakesa, bukumuna, manisa.
DecapodeAdj. amalu kumi. Decisao S. lukanu, lusikidisu, nzengo.
Decedura (med.) S. mpayika a ngudi a mwa- Decisivo Adj. asikila, akamikwa, ansuka,
na, nkuluka, nkunkulwa. ambaninu.
v.
Decemplicar vanga n'kumbu kumi, kitula v.
Dedamar ta, vovolola, tewolola, tewulula.
n'kumbu kumi. Dedara~o S. nsengola, nsengula, mbwa-
DecenalAdj. am'vukumi. ngununa, nsamuna, lusamunu, luzayisu.
Decemirio Adj. akayila kwa kumi. Dedarado Adj. asengolwa, asengulwa, a-
Decencia S. unkete, fuka, zitu mu mvwatilu. mwangununwa, asamunwa, azayiswa.
Decenio S. tn'vu kumi. Dedarador Adj. s. n'sengodi, n'sengudi,
DecenteAdj. kinkete, azitu, ambote, afwana. 'mwangunini, n'samuni, n'zayisi.
Decepado Adj. azengononwa, azengununwa, Dedarante Adj. s. n'sengodi, n'sengudi,
azengwa, abuntunwa, avambulwa. 'mwangunini, n'samuni, n'zayisi.
Decepador Adj. n'zengi, n'zengononi, v.
Dedarar sengola, sengula, mwangununa,
n'zengununi, tn'bumuni, tn'vambudi. samuna, zayisa; declarar a sua intenfiio: so-
Decepamento S. nzenga, nzengonona, ngakani.

167
Francisco Narciso Cobe

Declina~o S. nsakalala, nkuluka, nkeva, Decortic~o S. nteta.


mvenga, mpenga, mpengama, n'kalu. Decorticar v. teta.
Declinador Adj. s. n'sakidiki, n'kuludi, Decotado Adj. azengwa, azungulwa,
n'kevesi. akumpulwa.
DeclinanteAdj. n'sakidiki, n'kuludi, n'kevesi; Decotador S. n'zengi, n'zungudi, n'kumpudi.
akuluka, afwasuka, ayoya. Decotar v. zenga, zengonona, zengununa,
Declinar v. sakalala, keva, vambuka, vembu- zungula, kumpula.
ka, venga, vengama, kala. Decote S. nzungula, nzengonona, nzengu-
Declinatoria S. n'kalu. nuna, nkumpula.
Declinatorio Adj. asakalala, akuluka, akeva, Decremento S. nkuluka, nkekonona, nkeku-
avengama. nuna, nkonoka.
DecHnio S. nsakalala, nkuluka, nkeva, nyoya, Decrepidez S. u'nunu, ki'nunu, ndunuva,
mfWasuka, mbaninu, nsuka, mpenga, mvuvuma, mvuvuka, nyoya.
mpengama. Decrepita~o s.
u'nunu, ki'nunu, ndunuva,
Declive Adj. asyendalala, asendalala; S. nku- mvuvuma, mvuvuka, nyoya.
lumuka, nkuluka, nsyendalalu, nsendalalu, Decrepitar v. nunuva, vuvula, vuvuka, yoya,
nsyendalala, nsendalala. fWasuka.
Declivio S. nkulumuka, nkuluka, nsyendala- Decrepito Adj. anunuva, ankulu, ayoya, a-
lu, nsyendalala, nsendalala. fWa, afwasuka.
Declivoso Adj. asyendalala, asendalala. Decrepitude S. u'nunu, ki'nunu, ndunuva,
Decoada S. maza rna makala rna sukulwila. mvuvuma, mvuvuka, nyoya.
Decoar v. vudila maza yo makala. Decrescen~ S. nkuluka, nkatuluka, nkeko-
Decoc~ S. ndamba, mvula, mpula. nona, nkonoka, nkeva, ndala.
Decocto S. ndamba, mvula, mpula. Decrescendo S. nkatuluka, nkuluka.
Decolagem S. nkatuka, ndimuka. Decrescente Adj. akuluka, akekonoka, ako-
Decolar v. katuka, dimuka. noka, akeva, alala.
Decompor v. vambula, kayanesa, kayanisa, Decrescer v. kuluka, katuluka, kekonona,
fWasa, fWasakesa, soba, kituka; S. fig. fim- konoka, keva, lala.
pa, kayanesa muna fimpa, kayanisa muna fi- Decrescimento S. nkuluka, nkatuluka,
mpa; decompor-se: wola. nkekonona, nkonoka, nkeva, ndala.
Decomposi~o S. mpambula, nkayane- Decrescimo S. nkuluka, nkatuluka, nkeko-
sa, nkayanisa, mfWasa, mfWasakesa, nsoba, nona, nkonoka, nkeva, ndala.
nkituka. Decreta~o S. nsya a n'siku, ntumba, mboka
Decomposto Adj. awola, afwasuka. an'koki.
Decor~o S. mpyengesa, mvwika, mpwika. Decretar v. sya n'siku, tumba, boka n'koki.
Decorar V.lundila muna n'tima, tangila muna Decreto S. n'siku, ntumba, lutumu.
n'tima, vyengesa, vwika, seleka. Decreto-lei S. n'siku a wene, n'siku a luyalu.
Decorativo Adj. avyengesela. Decretorio Adj. asikila, akamikwa.
Decoro S. unkete, fuka, zitu, wene, mfWanani. Decrua S. ndavula.
DecorrenciaS. ngyenda, ngyendelo, ndyata, Decruagem s. ndavula.
mbaninu, nsuka, mfoko. Decruar V.lavula.
Decorrente Adj. alma, avangama, akala, Decubito S. ndavalala; mpuma andavalala.
atuka. Decumbente Adj. alavalala, asyendalala,
Decorrer V.luta, vangama, kala, tuka. asendalala, abwa; n'kwa mpuma andavalala.
Decorrido Adj. alma, avangama, akala, Decuplar v. komakesa n'kumbu kumi.
atuka. Decuplicar v. komakesa n'kumbu kumi.

168
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Decupliear v.
vanga n'kumbu kumi, kitula Defender v. tanina.
n'kumbu kumi. Defendimento S. lutaninu, manina.
Decuplo Adj. aluta n'kumbu kumi; S. nduta DefendivelAdj. atanina.
n'kumbu kumi. Defensa S. lutaninu, manina.
Dectiria S. kamba kya kumi (antu, lekwa). Defensao s. lutaninu, manina.
DecursivoAdj. aluta, avangama, akala, atuka. Defensar v. tanina.
Decurso S. nduta, mpangama, ndandani, Defensiva S. nkika, ndwanina, manina,
nkala, ntuka, mangwa, nzingila, kolo. lutaninu.
Decussa~o S. mpambu, ngwanani vana Defensivo Adj. alutaninu.
mpambu. Defensor S. n'tanini.
Decussado Adj. awanana vana mpambu. Defensorio Adj. alutaninu.
v.
Decussar wanana va mpambu. Deferencia S. fuka, vumi, zitu, luzitu; mba-
Dedada s. mvindu a n'lembo, kinkodya, dika, mpiluzyola.
kinzyongo. Deferente Adj. n'kwa luzitu, n'kwa vumi;
Dedal S. mpu a n'lembo. am'vevo, angemba, n'kwa m'vevo, n'kwa
Dedao S. n'lembo ampwena. ngemba; canal deferente: defente, nzila a
Dedica~o S. nzola, ngyekola, mpana, maluma.
mpaluka. Deferimento S. mpana a n'swa, mpana a
DedicadoAdj. ayivana, avaulwa, an'zolwa. luve, mpevola, mpevula, ngyambulwila,
Dedicador Adj. m'vani, n'kayi, m'vaudi. ngyambwila, mpana, monda.
v.
Dediear vaula, tumba, vana. v.
Deferir vana n'swa, vana luve, vevola, vevu-
Dedicatoria S. sono kya luyindulu. la, yambulwila, yambwila, vana, tonda.
Dedigna~o S. kuveza, kukatula zitu, ku- Defervescencia (med.) S. nkuluka,
kondwa zitu, luvew, lusavuku, lusaulu. ngyandula.
v.
Dedignar-se sakalala, kuveza, kusakidika. Defesa s. lutaninu, manina; nkakinisu, nkaki.
v.
Dedilhar sikila ye n'lembo, wanda n'lembo. Defesas s. pL mpika, mpaka.
Dedo S. n'lembo. Defeso Adj. an'siku, akandu, akonko.
Dedu~o S. nkulula, nkatula, mfoko, Defesso Adj. ayoya, atovoka.
mbaninu, nsuka, nsukilu. Defice S. nkondwa, nzimbalakanwa.
Deduzir v. kulula, katula, fokola, mana, Deficiencia S. nkondwa, twangu, mpilaka-
manisa. na, mpanguka.
Defeca~o S. ndena, nsala, nkuka. Deficiente Adj. akondwa, atawangu, ampi-
v.
Defeear nena, sala, kuka, valula, kumbula, lakanwa, ampilakanu, avanguka.
velelesa. Deficit s. nkondwa, nzimbalakanwa.
Defec~o S. nkondwa, ngyambula, mpamba- Deficicirio Adj. akondwa, azimbalakanwa.
na, luvambanu. DefidenteAdj. kondwa vuvu, alukatikisu.
Defective! Adj. atwangu, afunze, abi, ako- Definhado Adj. atanda, ayoya, akuluka.
ndwa, ampilakana, amvilakana. Definhamento S. nkondwa a ngolo, tandu,
Defectivo Adj. akondwa, atwangu, afunze, nkuluka.
abi, ampilakana, amvilakana. v.
Definhar tanda, yoya, kuluka.
Defeda~o S. fu. Definibilidade S. mbwangununwa, nsa-
Defeito S. twangu, funze, mbi, nkondwa, sakana, nsaswa, ntendolwa.
mpilakana, mvilakana. Defini~o S. nsasa, nsasila, mendolo.
Defeituoso Adj. atwangu, afunze, abi, Definido Adj. asasilwa, atendolwa, ana-de.
ankondwa, ampilakana, amvilakana. Definidor Adj. s. n'sasi, n'tendodi.
DefendenteAdj. n'tanini. v.
Definir mwangununa, sasa, sasila, tendola.

169
Francisco Narciso Cobe

Definitivo Adj. a'mwangununi, ansuka, a- DefronteAdj. atalana; Adv. vana ndambu a.


mbaninu, asikila, akamikwa. Defuma~ao S. nyanga, mfuta a mbizi.
Definito Adj. asasilwa, atendolwa, ana-de. Defumar v. yanga, futa mbizi.
Definivel Adj. amwangununa, asasa, asasila, Defunto Adj. s. fwa, vimbu, vumbi.
atendola. Degastar v. fwasakesa, mwanganisa, mwa-
DeHa~ao s. nkulula a mbidi a nzimbu. nganesa, tyakanesa, tyakanisa, bangula, bu-
v.
DeHacionar kulula mbidi a nzimbu. la, mwangalakesa, ladisa, fwasa, bangula,
DeHagrar V.kwama, lema, yuya. vonda, vangula, bukumuna, tyakalakesa,
v.
DeHectir soba nzila, soba fulu, tekeka, va- soba, vilula, kota n'soki, vwanza, vwanzake-
mbuka, tungyanisa, tungyanesa, vidisa nzila. sa, fwasakesa, yalula, yaluka, fukisa, manisa,
DeHegma?o S. nkela, nkenza. katula.
v.
DeHegmar kela, kenza. v.
Degelar katula nzizi, yandula.
DeHexao S. nsoba a nzila, nsoba a fulu, Degelo s. nkatula a nzizi, ngyandula.
mpambuka, ntungyanisa, ntungyanesa, Degenera?o S. mfwasuka, ngwola, mfwa;
mvidisa a nzila. ngwolesa, ndukisa, mfwasa, mpukumuna,
DeHexo Adj. avwetama. nsoba a fu, nkituka.
DeHora?o (med.) S. mvidisa a kimwenze. Degenerado Adj. afwasuka, awola, afwa,
DeHoramento S. mvidisa a kimwenze. avukumuka, abendomoka, abendumuka.
v.
DeHorar katula kimwenze. Degenerar v.
fwasuka, wola, fwa, fwasa,
DeHuencia S. mpolomoka, mvolomoka, wolesa, vukumuna, bendomona, bendu-
nduta, nkukula, ntuka, mpayika. muna, sobafu.
DeHuente Adj. avolomoka, alura, akukula, Degluti?o S. mbina, nkyubula, ndwa,
atuka, avayika. nkyula, mvyula.
DeHuir v. volomoka, lura, kukula, tuka, v.
Deglutir mina, kyubula, nwa, kyula, vyula.
vayika. Degola S. nsaka a n'tu.
DeHuvio S. mpolomoka, nivolomoka, nduta, Degola~ao S. nsaka a n'tu.
nkukula, ntuka, mpayika. Degolador Adj. s. kisaka n'tu, n'saki a n'tu.
DeHuxao S. mpolomoka, mvolomoka, ndu- Degoladouro S. vondelo dya bulu.
ta, mpayika. Degoladuras. nsakaan'tu.
DeHuxo S. mpolomoka, mvolomoka, ndura, Degolamento S. nsaka a n'tu.
mpayika. v.
Degolar saka n'tu.
Deforma~ao S. nkituka, nsoba, mpanguka. v.
Degotar pop. zenga, zungula.
Deformado Adj. akituka, asoba, avanguka; Degote S. pop. nzenga, nzungula.
pessoa defOrmada: nekongo, m'vanguki; pes- Degrada~ao S. ntumbula, nkulula, nkatula a
soa gibosa: n'kwa malunda; pes tortos: ntyala. ngenda, ntumbuka, nkuluka.
Deformar V.kitula, soba, vangula. Degradador Adj. s. n'tumbudi, n'kuludi,
DeformeAdj. akituka, asoba, avanguka. n'katudi a ngenda, n'katudi a zitu.
Deformidade S. fu kya mbi, nkondwa, Degradante Adj. n'tumbudi, n'kuludi,
mpanguka. n'katudi a ngenda, n'katudia zitu.
Defrauda?o S. luvunu, mpuninina, mvu- v.
Degradar tumbula, kulula, katula ngenda,
ninina, wivi. katula luzitu.
Defraudador Adj. s. tn'vuni, m'vuninini, v.
Degranar soka, zoka, teta, bunda.
mwivi. v.
Degranhar soka, zoka, teta, bunda.
v.
Defraudar vuna, vuninina, yiya. Degrau s. telameno, zwiminu, lutambi; S.
Defronta?o S. ntalana. nzila.
v.
Defrontar talana. Degredado Adj. akulwa, ayingwa.

170
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

Degredar v. kula, yinga. bangula, bula, vangula, vonda, bukumuna.


Degredo S. nkula, ngyinga. Delatar v. zingula, sungula, samuna, teka
Degressivo Adj. ankatuluka, ankuluka. nsangu, funda.
Degusta~o S. mbimba, ngyeleka. Delator Adj. s. n'zingudi, n'sungudi, n'teki a
Degustar v. bimba, yeleka. nsangu, m'fundi.
DeicidaAdj. s. m'vondi a mwana a Nzambi. Delat6rio Adj. anzingula, ansangu, ansamu-
Deiddio S. mponda a Nzambi, lufwa lwa na, amfunda.
Kilisitu. Dele Pron. andi (yakala), a yandi (yakala).
Deidade s. unzambi, kinzambi; S. jig. n'kento Delega~o S. kintumwa, rn'vingu a fulu.
a mbote-mbote. Delegacia S. kintumwa.
Deifica~o S. nkitula se nzambi. Delegado S. ntumwa, rn'vingi a fulu.
Deificar v. kitula se nzambi. DeleganteAdj. s. n'tumi.
Deipara S. ngudi a nzambi. v.
Delegar tuma, vana wisa, yeka.
Deitada S. ndavalala, ndeka, ndekesa. Delegat6rioAdj. akintumwa; S. ntumwa.
Deitar v. veta, sya, sekola, sekula, takula, so- Deleita~o s. luyangalalu, kyese, yangi, wete.
tola, lekesa; deitar abaixo: sotola, nengona, v.
Deleitar yangidika.
nunguna; deitar-se para dormir: lavalala; DeleicivelAdj. an'tomi, awete, abiza, ambote.
deitar-se de costas, deitar-se supino: seka, ka- Deleite s. luyangalalu, wete.
ndalala; deitar-se de traves: kambama; deitar- Deleitoso Adj. awete, abiza, ambote, an'tomi.
seface a terra: bukama. Deleterio Adj. m'fwasi, rn'vwanzi, mvwanzi,
Deixa S. ngyambula, ngyeka, mbika, nde- n'kwa n'soki.
mbwa, nsisa. v.
Deletrear tanga dimosi-dimosi, tanga sona
v.
Deixar yambula, yeka, bika, lembwa, sisa. muna sona, lembi toma tanga.
Dcixis [es] (ling.) S. sinsu, dimbu, fwaniswa. DeIevel Adj. azima, avunzuna, akusuna, aku-
Dejec~o S. S. ndena, nsala, nkuka. nguna, alembeka.
v.
Dejectar 'nena, sala, kuka. Delgadeza S. ntandu, balakana, mbalakana,
Dejecto S. ndena, nsala, nkuka. ninga, nkeva, luvevekezya (n'kanda).
Dej6rio S. ndofi. Delgado Adj. atanda, abalakana, aninga, alu-
DelaPron. andi (n'kento), a yandi (n'kento). vevekezya (n'kanda).
Dela~o S. nzingula, nsamuna, nteka a nsa- Deliba~o S. poet. ndwa, mbimba, mbimbu,
ngu, nsangu, mfunda, m'fundu. ngyeleka, nsumata, sumata.
v.
Delamber-se tela, vyakana, venda, pyata, v.
Delibar poet. nwa, bimba, yeleka, sumata.
pyatula, yangalala, kundalala, kukundidika. Delibera~o s. mbadika, ngindula, mpi-
Delambido Adj. atelwa, avyakanwa, ave- luzyola a mambu, ndwa a maza, nduka a
ndwa, apyatwa, apyatulwa, ayangalala, maza, mvwanda a mfulu, mpwanda a mfu-
afunzuka, ayima, ayuma, akondwa ngolo, lu, n'zengo a mambu, nzenga a mambu,
akondwa rn'funu, azowa; Adj. s. n'kwa lusa- n'tewa a mambu, lukanu, lukanu.
nu, n'kwa lulendo. Deliberadamente Adv. yo lukanu, ku
Delapida~o S. mbwanganisa, mbwanganesa, lukanu.
ntyakanisa, ntyakanesa, ntyakalakesa, v.
Deliberar badika, yindula, viluzyola ma-
mbwangalakesa, mvunza a lukanu, mfwasa, mbu, nwa maza, luka maza, vanga mfulu,
mbanisa, ndadisa, mbangula, mbula, zenga mambu, ta mambu, kana.
mpangula, mponda, mvonda. Delicadeza S. tanda, ntandu, ninga, kete-
Delapidar v.
mwanganisa, mwanganesa, kete, mbalakana, luyoyo, lutovoko, nto-
tyakanisa, tyakanesa, tyakalakesa, mwanga- voka; zayi, ntona, ngangu, ndwenga,
lakesa, vunza lukanu, fwasa, manisa, ladisa, lulungalalu.

171
Francisco Narciso Cobe

Delicado Adj. atanda, aninga, akete-kete, a- nsoba a lumbu.


balakana, akondwa ngolo, arn'budiki, azitu, Delongador Adj. s. n'zingidi, n'sukinini.
azayi, angangu. Delongar v. zingidisa, lambula, soba lumbu.
s.
Delicia wete, kyese, yangi, luyangalalu. Delubro S. nw a teke, teke.
Deliciar v.
mwesa wete, mwesa kyese, Deludir v. vuna, vuninina, vilakesa.
yangidika. Delusao S. luvunu, mpilakanu, nsoke1a, viku,
DeliciosoAdj. awete, ambote, abiza, an'tomi. ungyangya.
Deliga~o s. nsya a lukamba. Deluso Adj. avunwa, avunininwa.
v.
Deligar sya lukamba, yikakesa, yikanesa, Delusorio Adj. tn'vuni, tn'vilakesi.
yikanisa, kanga, zitika, bindika. Deluzir-se v. fifalala, funzuka, lomboka, zi-
Delimi~o s. nsya a mbambi, dimbu, ma,fwa.
sinsu. Demagogia S. mbundumuna, luvunu.
Delimitador Adj. s. n'sye a mbambi, n'sye a Demagogico Adj. ambundumuna, aluvunu.
dimbu, n'sye a sinsu. Demagogismo S. lubundumunu, luvunu.
v.
Delimitar sya mbambi, vanga mbambi, Demagogo S. tn'bundumuni, m'vuni.
sya dimbu, sya sinsu. Demais Adj. ampwena, abeni, ayingi; Adv.
Delimitativo Adj. n'sye a mbambi, n'sye a vana ntandu, beni, yingi.
dimbu, n'sye a sinsu. DemandaS. tn'fundu, m'vingu, ngyuvu.
Deline~ao S. mbandula, lukanu, mbambi. Demandador s. tn'vavi, n'lombi, n'gyuvudi.
Delineamento s.
mbandula, lukanu, Demandante Adj. m)vavi, n)lombi,
mbambi. n'gyuvudi.
v.
Delinear bandula, kana, sya mbambi, va- Demandar v. vava, lomba, yuvula, vwa
ngambambi. m'funu.
Delinquencia S. mbi, n'kanu, mpanda, Demandista S. tn'vavi, n'lombi, n'gyuvudi,
sumu. n'zodi a lomba.
DelinquenteAdj. s. tn'vodi a n'kanu, tn'vangi Demao S. mputukila, mpangulula; lusadisu.
a mayi, 'nati a mpanda, n'kwa masumu. Demarcaliao S. dimbu, sinsu, nsasila, nte-
v.
Delinquir vola n'kanu, vanga mambu rna ndolo, luzayisu, mpavula.
mbi, nata mpanda, sumuka. Demarcador Adj. s. n'sye a dimbu, n'sye a
Deliquio (med) S. kyambu, n'wolomoko a sinsu, n'sasi, n'tendodi, n'zayisi.
nitu. Demarcar v. sya dimbu, sya sinsu, sasa, sasila,
Delir V.ladisa, vidisa, sanga, kulula; V. fig. zi- tendola, zayisa, valula, vavula.
rna, kusuna, vunzuna, lembeka, vuvika, fwa Demarcativo Adj. asila dimbu, asila sinsu,
kyambu. asasila, atendolwe1a, azayisila.
Delirado Adj. amawazawaza, alauka. Demarcatorio Adj. adimbu, asinsu, ansasa,
Deliramento S. mawazawaza. antendola, aluzayisu.
Delirante (med) Adj. n'kwa mawazawaza. Demarcavel Adj. asya dimbu, asya nsasa,
Delirar v.
wazumuna, walumuna, vova atendola, azayisa.
mawazawaza. Demasia S. ndutakana, nsuva, nwoke1a, ulo-
Delirio (med) S. mawazawaza. 10; S. fig. tn'fwasu, levo, nguzi, mfinga.
Delito S. n'kanu. DemasiadamenteAdv. vana ntandu.
Delituoso Adj. an'kanu. Demasiado Adj. alutakana, ansuva, ayingi;
Delivramento (med) S. mpayika a ngudi a Adj. fig. asafu, alevo, anguzi.
mwana. Demasiar-se V.lutakana, suva.
v.
Delivrar-se vayikisa, wuta, kulumuna. Demencia s. mfwasuka a zayi, nkondwa a
Delonga S. nzingidisa, nzingila, ndambula, nsungamena; S. pop. kilau, kizowa.

172
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Demen~o s.
mfwasuka a zayi, nkondwa a mbwangalakesa, ndengona, ndunguna.
nsungamena, kiwwa; S. pop. kilau, kiwwa. Demolidor Adj. s. m'fwasi, m'bungi,
Dementado Adj. akondwa nsungamena, rn'vondi, m'bnkumuni, mvwangi.
yowa; S. munkondwa a nsungamena; S. Demolir v. bangula, mwangalakesa, bula, ne-
pop. lau, wwa. ngona, nunguna.
v.
Dementar fwasukwa zayi, kondwa nsu- Demonete S. n'tokami.
ngamena; V. pop. lauka. Demonetiza~o S. nkulula a ngolo za
Demente Adj. amfwasukwa zayi, akondwa nzimbu.
nsungamena; S. pop. lau, wwa; tornar-se de- Demonetizar v. kulula ngolo za nzimbu.
mente: kondwa nsungamena, lanka. Demoniaco Adj. an'kwiyi, atombola, ankadi
Demerito Adj. amundembi fwana, amu- ampemba.
ndembi fwana; S. mundembi sendwa. DemonifUgio S. m'vayikisi a mwanda ambi.
Demissao S. nkula, nsindika, mvunza, nka- DemonifugoAdj. n'yingi a nkandi ampe-
tula, mumbula, nkatuka. mba, n'tinisi a nkadi ampemba.
Demisso Adj. akulwa, akatulwa, asindikwa. Demoninharia S. kinkadi ampemba.
Demitido Adj. akulwa, akatulwa, asindikwa. Dem6nio S. n'kwiyi, tombola, nkadi
v.
Demitir kula, sindika, vunza, katula, ya- ampemba.
mbula, tumbula; demitir-se: katuka. Demonstra~o S. nsongela, nsonga.
Democracia S. kinkamala, luvevo, luyalu Demonstrador Adj. s. n'songedi, n'songi.
lwa nsi, luyalu lwa wisa kya n'kangu, luyalu DemonstranteAdj. n'songedi, n'songi.
lwa n'kangu. Demonstrar v. songela, songa.
Democrata Adj. s. n'kwa kinkamala, n'kwa DemonstrativoAdj. s. n'songedi, n'songi.
luvevo, awisa kya n'kangu, n'landi a wisa kya DemonstravelAdj. asongela, asonga.
n'kangu. Demora S. nzingila, nsukinina, nzingidisa,
Democratico Adj. akinkamala, aluve- ndambula, nsoba a lumbu, mvunda.
yo, aluyalu lwa nsi, aluyalu lwa wisa kya DemoradoAdj. n'zingidi, n'sukinini.
n'kangu, aluyalu lwa n'kangu. Demorar v. zingila, sukinina, zingidisa, la-
Democratismo S. kinkamala, luvevo, luyalu mbula, soba lumbu, vunda.
lwa nsi, luyalu lwa wisa kya n'kangu. DemorosoAdj. n'zingidi, n'sukinini.
Democratiza~o S. mpanga a kinkamala, Demover v. katula, vambula, vavula, su-
mpanga a luvevo, mpanga a luyalu lwa wisa ngulwisa, longa, ludika, sima, nikuna,
kya n'kangu, mpanga a luzolo lwa n'kangu, ninginisa; demover-se: nikuka, katuka,
ndanda a luzolo lwa n'kangu. kwenda, dyata, vambuka, valuka.
v.
Democratizar vanga kinkamala, vanga DemudadoAdj. asobwa, fwaswa, kitulwa.
luvevo, vanga luyalu lwa wisa kya n'kangu, v.
Demudar soba, fwasa, kitula.
vanga luzolo lwa n'kangu, landa luzolo lwa Demulcente (med) Adj. n'wombesi,
n'kangu. n'lembeki, n'lebudi, n'zezesi.
Demofilia S. zola n'kangu. v.
Demulcir wombesa, lembeka, lebula, le-
Dem6filo Adj. s. n'zodi a n'kangu. bola, zezesa.
Demografia S. zayi wa lutangu lwa n'kangu, Dende (bras.) S. ba, ngazi.
demogafi. Dendem (ang.) S. ngazi.
Demografico Adj. azayi wa lutangu lwa Dendezeiro (bras.) S. ba.
n'kangu, ademogafi. Dendr6bata S. bulu kya n'ti.
Dem6grafo S. n'kwa zayi wa lutangu lwa Dendrofobia S. wonga wa n'ti.
n'kangu, demogafe. Dendr6fobo Adj. n'kwa wonga wa n'ti.
Demoli~o S. mbangula, mbula, mfwasa, Dendr6latraAdj. s. n'sambidi a n'ti.

173
Francisco Narciso Cobe

Dendrolatria S. nsambilu a n'ri. Denso Adj. an'kandu, ayikana, akangama,


Dendr61ito S. n'ti awola. azitu, amfinga, an'ziti, akomo, ampwena,
Dendrologia S. zayi wa ndongokelo za n'ti. an'rumbami; Adj. fig. arombe, alomboka.
Denega?o S. n'kalu, mpaka. Dentada s. nkanza, ntarika, ndedeka.
Denegar v. kala, vakula n'kalu, fila mpaka, Dentado Adj. ameno, akanzwa, ararikwa.
funzula, karula wisa, katula ziru, sungula. Dentadura S. meno.
Denegat6rio Adj. an'kalu, ampaka, DentalAdj. ameno.
an'sungudi. v.
Dentar kanza, ratika, menwa dinu.
v.
Denegrecer pyukisa, vesula, vesola, funzula, Denclrio Adj. ameno.
kangidila mambu, kanginina mambu, Dente S. dinu (pl meno); dente par dente: dinu
sokela, karula wisa, karula zitu, sungula. mu dinu; dente de leite: meno ma kileke;ja-
Denegridor Adj. s. tn'pyukisi, tn'vensudi, lar entre as dentes: fofola, wuninina; mostrar
tn'vesodi, n'si e rona, n'kangididi a mambu, as dentes: vumisa, keneneka meno.
n'sungudi. Dentea~ao S. mpanga a meno, nzenga ne
v.
Denegrir pyukisa, vesula, vesola, funzula, meno.
kangidila mambu, kaninina mambu, soke- v.
Dentear vanga meno, zenga ne meno.
la, karula wisa, katula ziru, sungula, sokela. Denti?o S. mpayika a meno.
Dengoso Adj. avyenga, aromeswa, akiro- Denticulado Adj. anse a dinu.
ko, angangu, an'kisi, n'kwa lusanu, n'kwa Denticulo S. fidinu, kadinu, anse a dinu.
lulendo. Dentifica~ao s. mbena a meno.
Dengue Adj. avyenga, aromeswa, akitoko, a- DentiformeAdj. anse a dinu.
ngangu, an'kisi, n'kwa lusanu, n'kwa lule- Dentifrkio Adj. s. n'sukulwilu a meno.
ndo; S. mpila a yela. Dentigero Adj. ameno, wina yo meno.
Denguice S. mpyenga, nromesa, ntoko, Dentina S. dentina.
kindoki. Dentista S. nganga a meno.
Denigra~ao S. mpyukisa, mpesula, mpesola, Dentre Prep. vana kati kwa.
mfunzula, nkangidilu a mambu, nsokela, Dentro Adv. mu kari, muna kari.
nsungula. Dentrosa (bras.) S. giro nsabi za zyuwulwila
Denodado Adj. ankabu, akikesa; S. n'kwa yelo yo malundilu.
nkabu, kesa. Dentu~ S. jam. meno ma kenanana.
Denodamento S. unkabu, kikesa, kiyakala. Dentudo Adj. ameno ma mpwena, amenD
Denodar V.kutulula. ma vananana.
Denodo S. unkabu, kikesa, kiyakala. v.
Denuar kala kimpene.
Denomina?o s. nduka, mpana a nkumbu, Denuda~ao S. kimpene, mfukula, nsonga.
mbokela a nkumbu. v.
Denudar vula tn'vwatu, sya kimpene, kala
Denominador Adj. s. tn'vani a nkumbu. kimpene, fukula, songa.
v.
Denominar luka, vana nkumbu, bokela Denooda s. nzingula, nsamuna, nteka a
muna nkumbu. nsangu, nsangu, tn'fundu.
Denominativo Adj. ankumbu. Denunda?o S. nzingula, nsamuna, nteka
Denota?o S. nsasa, mbwesa, nsongela, a nsangu, nsangu, tn'fundu, nsengola, nse-
nsonga. ngula, mbwangununa, luzayisu.
v.
Denotar sasa, mwesa, songela, songa. DenundanteAdj. s. n'reki a nsangu, tn'fundi.
Densidade S. n'kandu, mponga, tombe, v.
Denundar zingula, samuna, reka nsangu,
ndomboka, ntumbama. funda.
Densidao S. n'kandu, mponga, tombe, Denutri?o S. nkondwa a madya, ntandu,
ndomboka, ntumbama. nyoya, mbeba.

174
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Denutrir V.lembi toma dya, kondwa madya, kyawika.


tanda, yoya, beba. Deple~o (med) S. nkuluka, nyoyomoka.
v.
Deodorar tesa nsunga. Deplora~o S. dila, ntantu, mpumuka, nke-
v.
Deparar solola, wana, mona. nda, lukendalalu.
Departamento S. mpambula, ndambu, ti- v.
Deplorar didila, mwena ntantu, vumuka,
ni; nzenga, nzengo, mpasula, nkayana, mona nkenda, kendalala.
sonekeno. Deplumar v. vuza nsala, yiya nzimbu zawo-
Departi~o S. mpavula, mpambanesa, nso, katukwa nsala.
mpambula, nkaya, nkayanesa, nkayanisa, Depoente (jur.) S. mbangi.
nkayana. Depoimento S. lusikidisu, kimbangi.
Departimento S. mpavula, mpambanesa, Depois Adv. bosi, i bosi; depois de: vava a, vava
mpambanisa, mpambula, nkaya, nkayane- kya, 0 landakana; depois que: tuka vava, tuka
sa, nkayanisa, nkayana, mbwangununa. vana, waua.
v.
Departir vavula, vambanesa, vambanisa, v.
Depopular yalula, katula, yaluka, fukisa,
vambula, kaya, kayanesa, kayanisa, mwa- ladisa, manisa.
ngununa, vayika, katuka. v.
Depor vavula, vambula, kunkula, yambula,
Depaupera~o S. lusukamu, lurovoko. vova, sya kimbangi; depor as armas: manisa
Depauperador Adj. n'sukiki, n'tovodi. vita.
Depauperamento S. lusukamu, lurovoko. Deporta~o S. nkula, ngyinga, mfila mu
DepauperanteAtij. n'sukiki, n'tovodi. tumbu.
v.
Depauperar sukama, tovoka. Deportado Atij. akulwa, ayingwa, afilwa mu
Depenado Atij. s. akondwa nsala, n'sukami. tumbu.
v.
Depenar vuza nsala, yiya nzimbu zawonso, v.
Deportar kula, yinga, fila mu turilbu.
vuzukwa nsala. Deposi~o S. mpavula, mpambula, nkunku-
Dependencia S. nsansa, ndunda, ngyala; la, ngyambula, mpova, kimbangi.
lemvo, lutumamu, lusakalalu. DepositanteAtij. s. n'lundisi.
DependenteAtij. asanswa, alundwa, ayalwa. Depositar v.
lundisa, yekeka, sya, tula,
v.
Depender sanswa, lundwa, yalwa, yekama. tenseka.
Dependura S. nyengeleka, nkangidila, nzi- Deposiclrio S. n'lundi.
tika, nsyamisa; estar na dependura: kala mu Deposito S. lundilu.
mpasi. Deposto Atij. akulwa, akatulwa, asindikwa.
Dependurado Atij. ayengalala, akangidilwa, Deprava~o s. mfwasa, mvwanzi, nkota a
azitikwa, asyamiswa. n'soki, n'soki, mvwanzakesa.
v.
Dependurar yengeleka, kangidila, zitika, Depravado Adj. afwasuka, akorwa n'soki,
syamisa. avwanzakeswa, afwa, awola.
Dependuro S. nyengeleka, nkangidila, nziti- Depravador Atij. s. m'fwasi, m'vwanzi, n'koti
ka, nsyamisa. a n'soki, m'vwanzakesi, m'fwasakesi.
v.
Depenicar vuza, zazuna, zatuna; V. pop. za- Depravar v. fwasa, vwanza, kota n'soki,
na, yeleka. vwanzakesa, fwasakesa, wolesa.
v.
Deperecer nyonza. Depreca~o S. m'vingu, sambu.
Deperecimento S. ndyumba, nyonza. Deprecada (jur.) S. m'vingu.
Depila~ S. mvuza a wika (mika), mvuza a Deprecado Atij. alombwa, asambilwa.
nsuki. v.
Deprecar dodokela, lomba, samba.
Depilar v. vuza wika, vuza, nsuki, yuna Deprecativo Atij. adodokela, alomba,
n'kanda, tunta. asambila.
Depilatorio s. vuzilwa kya nsuki, vuzilwa Deprecia~o S. nkulula a ntalu, luvezo,

175
Francisco Narciso Cobe

luzengeneko. Deriva S. mpambuka, nsoba, mpangama, lu-


Depreciado Adj. andwelo, avezoka, avezuka, bantiku, ngyenda.
azenganana. Deriva~o S. mpambuka, nsoba, mpangama,
Depreciador Adj. s. n'kuludi a ntalu, m'vezi, lubantiku, tuku, ngyenda.
n'zengeneki. Derivado Adj. asoba, avambuka, atuka, aya-
v.
Depreciar kulula ntalu, veza, zengeneka. tikila, ayenda, avangilwa, anda.
Depreciavel Adj. akulula ntalu, aveza, Derivar v.
soba nzila, vambuka, vangama,
azengeneka. yantikila, tuka, kwenda.
Depreda~o S. mfwasa, lufwasu, mbangula, Derivativo Adj. ampambuka, ansoba, a-
nsanzula, mbunga, wivi. mpangama, alubantiku, atuku, angyenda.
v.
Depredar fwasa, bangula, langa, sanzula, Derma (med) S. delema, n'kandi a nsi a nitu.
bunga, yiya. Dermatite S. delematite, yela kwa n'kanda a
v.
Depreender tona, wa, bakula, tanga, katu- nitu.
la, bula, fokola, mana, manisa. s.
Dermatoide anse a n'kanda a nitu.
Depreensao S. ntona, nwa, mbakula, nta- Dermatologia (med) S. delematolozi, zayi
nga, nkatula, mbula, mfokola, mfoko, mba- wa n'kanda a nitu.
na, mbanisa. Dermatologico Adj. an'kanda a nitu.
DepressaAdv. nzaki, n'swalu, sazu. s.
Dermatologista nganga a delematolozi.
Depressao S. luwungalalu, nkuluka. Dermatose S. delematoze, mayela ma
Depressivo Adj. an'wungidiki. n'kanda a niru.
Depresso Adj. awungalala. Derme S. deleme, n'kanda a nsi a niru.
Depressor Adj. s. n'wungidiki. Dermico Adj. ansi a n'kanda a niru.
DeprimenteAdj. s. n'wungidiki, n'kendeleki. Derrabado Adj. azengwa 0 n'kila, aburunwa
Deprimir v.wungalala, kuluka, sakidika, o n'kila, abuntunwa 0 n'kila.
tumbula, bolola, funzula, veza, vanga mbi. v.
Derrabar buruna n'kila, buntuna n'kila,
Depura~o S. mpelelesa, nsemesa, nsukula. zenga, zatuna, daruna.
Depurador Adj. s. m'velelesi, n'semesi, DerradeiraAdv. kuna nsuka, kuna mbaninu.
n'sukudi. Derradeiro Adj. ansuka, ansukinina,
Depuramento S. mpelelesa, nsemesa, ambaninu.
nsukula. Derramado Adj. abungulwa, apongolwa,
DepuranteAdj. m'velelesi, n'semesi, n'sukudi. atyamunwa, atyakulwa, amwanganeswa,
v.
Depurar velelesa, semesa, sukula. amwanganiswa.
Depurativo Adj. s. n'longo mya sukulwila Derramador Adj. s. m'bungudi, m'pongodi,
vumu. n'tyaki, 'mwangi.
Deputa~ao S. kintumwa, mbazi a Kongo. Derramamento S. mbungula, mpongola,
Deputado Adj. ntumwa, ntumwa kuna mba- ntyamuna, ntyaka; derramamento de sangue:
ziaKongo. mbungula a menga, mbwanga; derramar 0
v.
Deputar ruma. Evangelho: mwanga Nsangu za Mbote, sa-
Dequita~o (med) S. mpayika a ngudi a muna Nsangu za Mbote.
mwana. Derramar v.
bungula, pongola, tyamuna,
Dequitadura (med) S. mpayika a ngudi a tyaka, mwanganisa, mwanganesa; derramar
mwana. osangue: bungula menga.
Dequitar-se kulumuna.v. s.
Derrame mbungula, mpongola, ntyamu-
Dequite S. mpayika a ngudi a mwana. na, ntyaka.
Derisao S. rusevo, saula, luvezo. Derrancamento S. nta a nsudi (madya,
Derisorio Adj. atusevo, asaula, aluvezo. malavu), ngwola, mfwasa, mbangula,

176
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

nsaka a mbi, mvwanzi, nkota a n'soki, Derri~ v.tunta, vuza, vela, wnzona; veza,
n'soki, mvwanzakesa, mfWasakesa, mvuza. seva, sakanena, sakanina; V. pop. kemba,
v.
Derrancar ta nsudi, wola, fWasa, bangula, kombola, kembana.
saka mbi, vwanza, kota n'soki, vwanzakesa, Derri~o s. pop. nkabu, nkondwa a nsoni,
fWasakesa, vuza. lunkulu, luzengeneko, luvezo, nsakanena,
Derranco S. nta a nsudi (madya, malavu), sakanina, lusakaneno; S. fig. nkembana.
ngwola, mfWasa, mbangula, nsaka a mbi, Derrisao S. nsevelela, luzengeneko, luvew.
mvwanzi, nkota a n'soki, n'soki, mvwa- v.
Derriscar vunzuna nkumbu, kusuna, zika
nzakesa, mfWasakesa, mvuza. n'kanda, karula, karula n'siku, kula, yinga,
Derranque S. nta a nsudi (madya, malavu), vavula, tumba.
ngwola, mfWasa, mbangula, nsaka a mbi, Derris6rioAdj. aseva, azengeneka, aveza.
mvwanzi, nkota a n'soki, n'soki, mvwa- Derrocada s. ndunguna, mbangula, mbwi-
nzakesa, mfWasakesa, mvuza. sa, mfWasakesa, nsanza, nsunda, nkaru-
Derreadela S. ntekeka, mfumbika, nkonze- la, ngyambula, ntumbula, nzika, nzadisa,
ka, nkoveka, mvwereka. nsakidika; ndunguka, mbanguka, mbwa,
Derreador Adj. s. n'rekeki, m'fumbiki, mfWasuka, nkaruka, ntumbuka, nkuluka,
n'konzeki, n'koveki, m'vwereki. nsakaIaIa.
Derreamento S. ntekeka, mfumbika, Derrocado Adj. anungunwa, abangulwa,
nkonzeka, nkoveka, mvwereka. abwiswa, afWasakeswa, asanzwa, asundwa,
v.
Derrear rekeka, fumbika, konzeka, koveka, akatulwa, ayambulwa, arumbulwa, asaki-
vwereka. dikwa; anunguka, abanguka, abwa, afWa-
Derredor S. kinzyera, nzunga, lumbu. sakana, arumbuka, akuluka, asakaIaIa.
v.
Derregar vanga m'vwila, vanga lwamvu. Derrocamento s. ndunguna, mbangula,
Derreio S. ntekeka, mfumbika, nkonzeka, mbwisa, mfWasakesa, nsanza, nsunda, nka-
nkoveka, mvwereka. tula, ngyambula, nrumbula, nzika, nzadisa,
Derrelic~o s. ngyambula, nsisa, ndoza, nsakidika; ndunguka, mbanguka, mbwa,
ngyeka. mfWasuka, nkaruka, nrumbuka, nkuluka,
Derrelito Adj. ayarnbulwa, asiswa, aIozwa, nsakaIaIa.
ayekwa. Derrocar v. nengona, nunguna, bangu-
v.
Derrengar vanga m'vwila, vanga lwamvu. la, bwisa, fWasakesa, sanza, sunda, karula,
Derretedura S. nzeza, nzelumuka, nzelomo- yarnbula, zika, fuka, zadisa; V. fig. rumbula,
ka, ndala. sakidika.
v.
Derreter zeza, zezesa, zelumuka, lala. Derroga~o S. mpingisa, nsoba, mponda,
Derretido Adj. azezeswa, azeza, azelumuka, nkarula a n'siku, mvunzuna, mpunzuna.
azelomoka, aIaIa. Derrogador S. m'vingisi, n'sobi, n'katudi a
Derretimento S. nzeza, nzezeswa, nzelumu- n'siku, m'vunzuni.
ka, nzelomoka, ndaIa, kyambu. Derrogamento S. mpingisa, nsoba, mpon-
Derribado Adj. anungunwa, anungu- da, nkarula a n'siku, mvunzuna, mpunzuna.
ka, abangulwa, abwa, abwiswa, asundwa, Derrogante Adj. m'vingisi, n'sobi, n'karudi a
akulwa, asindikwa, akarulwa, ayarnbulwa, n'siku, m'vunzuni.
atumbulwa. Derrogar v. vingisa, soba, vonda, karula
Derribar v.
nengona, nunguna, bangula, n'siku, vunzuna.
bwisa, sunda, kula, sindika, karula, yambu- Derrogat6rio Adj. avingisa, asoba, akarula
la, rumbula. n'siku.
Derri~dor Adj. s. n'tunti, m'vuzi, m'vedi, Derrogavel Adj. avingisa, asoba, akatula
n'wnwni, m'vezi, n'sevi; n'kembi. n'siku.

177
Francisco Narciso Cobe

Derrota S. nsundwa, nsunda, mbukumuna, Desabafar v. vula, fukula, vevola, vevula,


mbukumuka, mfwasakeso, ntyakalakanu, yanika, senzeka; yalumuna, sanzuka, sa-
mbwanganeso, mbwanganisa, ntovoka. nzumuka, sadila, zezola, zezula; yalumuna;
Derrotado Adj. asundwa; akendalala. vunda.
Derrotamento (jur.) S. nsobesa a nzila. Desabafo s. mvula, mpula, mfukula, mpe-
Derrotar v. sunda, bukumuna, fwasa, fwa- vola, mpevula, nyanika, nsenzeka; ngyalu-
sakesa, mwanganesa, tyakalakesa, tovola, muka, nsanzuka, nsanzumuka, ntandu-
soba nzila (kumbi dya maza), vila. ka, nsadila, nzezola, nzezula, ngyalumuna;
Derroteiro S. ngyenda, nzila. vundu.
Derruba S. nsola. Desabalar v. vulumuka, vumvumuka, kutu-
Derrubada S. nsola. muka, kunzumuka, taya, tina.
Derrubado Adj. asolwa, anungunwa, anu- Desabalroamento s. nkutulula, nkatula,
nguka, abangulwa, abwa, abwiswa, asu- mpavula.
ndwa, akulwa, asindikwa, akatulwa, aya- Desabalroar v. kutulula, katula, valula.
mbulwa, atumbulwa. Desabamento S. ngwulumuka, ngwolomo-
Derrubamento s. nsola, nzenga, mbwisa, ka, nkosomoka, nkuluka, mfwasuka, bwa,
ndunguna, ndunguka. mbwa, ndunguka.
Derrubar v. sola, zenga, bwisa, nengona, Desabar v. wulumuka, wolomoka, kosomo-
nunguna. ka, kuluka, bwa, fwasa, nunguka, nongoka.
Derrube (bras.) S. nsola. Desabe S. ngwulumuka, ngwolomoka, nko-
Derruido Adj. anungunwa, abangulwa, somoka, nkuluka, mfwasuka, bwa, mbwa,
abwiswa, asundwa, akulwa, asindikwa, ndunguka, ndengoka.
akatulwa, ayambulwa, atumbulwa, asobwa, Desabelhar v. mwangana, tyakalakana, taya,
avunzunwa, anunguka, abanguka, abwa, tina, yinga (nyosi).
asoba, avunzuka. Desabilidade s. nkondwa a unkete.
Derruimento s. ndengona, ndunguna, Desabilitar v. kondwa unkete.
mbangula, nsunda, nkula, nsindika, nkatu- Desabitado Adj. ayalukwa, zumbu, kanga.
la, ngyambula, ntumbula, nsoba, mvunzu- Desabitar v. yalula, yaluka.
na, mpunzuna. Desabito s. nkondwa a fu, ngyambula a fu,
Derruir v. nengona, nunguna, bangula, bwi- nkatula a fu.
sa, sunda, kula, sindika, katula, yambula, Desabitua~o S. nkondwa a fu, ngyambula
tumbula, soba, vunzuna. a fu, nkatula a fu.
Des Prep. tuka. Desabituado Adj. amundembi kulukilwa
Desabadela s. nkayanesa, nkayanisa, nsaka, dyaka.
ntelama, ngyenda, ndikunu, ndikuka, nza- Desabituar v. katula fu, yambula fu.
kama.ntina, ntaya. Desabocar (bras.) V.levola, levula, vova mbi,
Desabado Adj. awolomoka, awulumu- vovasafu.
ka, akosomoka, akuluka, afwasuka, abwa, Desabo~ar v. kutulula, zyuwula.
anunguka, anongoka. Desabonado Adj. akondwa n'sadisi,
Desabafado Adj. avulwa, afukulwa, afukuka, n'sukami.
avevoka, avevuka, ayanikwa, asenzekwa. Desabonador Adj. s. n'zengeneki, n'sevi,
Desabafamento S. mvula, mpula, mfukula, lembi kwikila, n'kondwa a zitu, n'sungudi.
mpevola, mpevula, nyanika, nsenzeka; Desabonar v. zengeneka, veza, lembi kwiki-
ngyalumuka, nsanzuka, nsanzumuka, la, kondwa zitu, sungula.
ntanduka, nsadila, nzezola, nzezula, Desabono S. luzengeneko, luzengananu, lu-
ngyalumuna; vundu. vezo, nkondwa a zitu, nsungula.

178
NOVO DICIONAIuo PORTUGuES - KIKONGO I

Desabordamento S. mpambula, mpa- a vuvu, longi, luludiku, nsima; nsasa, nte-


mbanesa, mpambanisa, nkatula. mona, mbwesa, mvungula, mpungula.
Desabordar v. vambula, vambanesa, va- v.
Desacasalar vambula (bulu).
mbanisa, katula. Desacatamento S. nkondwa a zitu, luvezo,
Desabotoadura S. nzyuwula a mbotazi, mfunzula, luzembo, lusaulu.
nzyuwula, nkutulula, nzezola, nzezula. Desacatar v. kondwa zitu, veza, funzula,
Desabotoamento S. nzyuwula a mbotazi, zemba, saula.
zyuwula, nkutulula, nzezola, nzezula. Desacato s. nkondwa a zitu, luvezo, mfunzu-
v.
Desabotoar zyuwula mbotazi, zyuwula, la, luzembo, lusaulu.
kutulula, zezola, zezula. Desacato S. nkondwa a zitu, luvezo,
Desabrido Adj. am'vwamvwala, amunde- mfunzula.
mbi sanswa, ankwakasi, abala, ayima, ayu- Desacautelar-se V.lembi luka, lembi keba,
rna, ayiminina, ayuminina, alula, ansesi, zengeneka, zengeleka.
m'vilwa. Desacavalar v. vambula, vambanisa,
Desabrigado Adj. akondwa fika, akondwa vambenesa.
veta, akondwa kalu, akondwa swekameno, v.
Desaceitar kala.
akondwa tininu, akondwa lusadisu, aye- Desace1era~o S. nkulula a n'swalu.
kwa, ayekolwa, ayekulwa, ayambulwa. v.
Desacelerar kulula n'swalu.
v.
Desabrigar yinga, yeka, yekola, yekula, v.
Desacerbar katula ngani, lembeka, vuvika,
yambula. kulula, zenzesa, tomesa.
Desabrigo S. nkondwa a fika, nkondwa a ve- v.
Desacertar tyakalakesa, vilakanwa, sumu-
ta, nkondwa a kalu, nkondwa a swekameno, ka, yungana, vumvula, bembela.
nkondwa a tininu; S. jig. ngyambula, nsisa, Desacerto s. ntyakalakesa, mpilakanu,
ndoza, ndoza, ngyeka. mpilakeno, mvilakana, mpilakana, luvunu,
Desabrimento S. nkondwa a lusansu, sumu, nyungana, mvumvula, mbumbula,
nkondwa a luzitu, kibulu, kidinda, kizowa, mbembela, levo, kidinda, kizowa,
bubu. kizenga, kizengi, umpamvu, kitunze,
Desabrochado Adj. azezuka, azezoka, aku- umvwamvwala.
tuluka, ayzuwuka. v.
Desachegar vavula, vambula.
Desabrochamento s. nzezesa, nkutulula, Desacochar (brns.) V. yangumuna,
nkutuluka, nzyuwula, nsonga, mpangama, sasumuna.
nkula, ndungunuka. Desacoimar v.loloka, vangulula, vutula,
v.
Desabrochar zezesa, kutulula, zyuwula, kitula.
yatika zyuwula; songa, vangama, kula, nu- v.
Desacoitar yinga, kula, yambula.
ngunuka,nongonoka. v.
Desacolchoar kutulula.
v.
Desabrolhar zezesa, kutulula, zyuwula, v.
Desacolher lembi wma tambula, lembi
yatika zyuwuka; mena, vangama, kula, nu- songa lombo.
ngunuka, nongonoka. Desacolhimento S. ntambula a mbi, nde-
Desabusado Adj. ankabu, n'kwa nkabu, alu- mbi songa lombo.
ngalala, akondwa wonga. Desacompanhar v.
lembi lunga-lunga,
v.
Desabusar vova ludi, vova kyeleka, zyuwu- lembi, sadisa, lembi wawana.
la meso, katula vuvu, dimbula vuvu, longa, v.
Desaconselhar sobesa ngindu, longelela.
ludika, sima; sasa, temona, mwesa, songa, Desacor~ v. sukisa n'tima, yoyesa, wyola,
vungula. zoweleka.
Desabuso S. mpvova a ludi, mpova a kyeleka, Desacordado Adj. antantani, avilakana,
nzyuwula a meso, nkatula a vuvu, ndimbula akondwa ngwawani; afwa kyambu.

179
Francisco Narciso Cobe

Desacordar v.
tantana, swaswana, lembi Desmnar v. vambula, soba, vilula, fwasa,
wawana; fwa kyambu, yoyomoka (nitu). sanza, mwanga, tyakalakesa.
Desacordo S. ntantani, lutantanu, nkondwa Desmo S. kinya.
a ngwawani; kyambu, nyoyomoka (nitu). Desafogado Adj. avevoka, avevuka.
Desacoro~oar v.
sukisa n'tima, yoyesa, to- Desafogar v.vevola, vevula, zewla, zezu-
vola, zoweleka. la, yalumuna; vunda, vuvama; desafogar-se:
Desacostumado Adj. amundembi ku- yalumuka.
lukilwa dyaka. s.
Desafogo mpevola, mpevula, nzewla, nze-
v.
Desacostumar katula fu, yambula fu. zula, ngyalumuna; vundu, luvuvamu.
v.
Desacoutar yinga, kula, yambula. Desafoguear zizimisa. v.
v.
Desacreditar fwasa nkumbu ambote, ka- v.
Desaforar vwa n'swa a lembi vakula, ko-
tula wisa, katula zitu, funzula, sungula. ndwa n'soni, yambula mawete.
v.
Desactivar dingidika, dingika. Desaforo S. n'swa a lembi vakula, nkondwa a
Desacumular vambula. v. nsoni, nkabu.
v.
Desadmoestar sobesa ngindu, longelela. Desafrontar V.landa kunda, vevoka, vevuka,
Desadormecer sikamesa. v. yangalala, vangulula, tanina, vevola, vevula.
Desadormentar sikamesa. v. v.
Desafumar katula lusanu, katula lulendo,
v.
Desadunar vambula, vavula, vambanesa, katula nkumbi.
vambanisa, katula. Desafundar V.lalula.
v.
Desafaimar katula nzala, yukuta. v.
Desagarrar yambula, vevola, vevula.
v.
Desafamar fwasa nkumbu ambote, katula Desagastar v. lembeka, vuvika, wawanisa,
wisa, katula zitu, funzula, sungula. wawanesa, wizanesa, wizanisa.
v.
Desafazer katula fu, yambula fu. Desagradado Adj. akendalala, akafalala.
Desafecta~ao S. lusakalalu Iwa n'tima, v.
Desagradar kendeleka, ka£dika n'tima, to-
lulembamu. kamena, fwemesa.
Desafectado Adj. n'kwa lusakalalu Iwa nti- Desagradavel Adj. an'kendeleki, an'ka£diki
rna, n'lembami, aziku, alukdi, akyeleka. a n'tima, ambi, angemi.
Desafecto Adj. akikani, akitantu, akimbeni; Desagradecer tokola. v.
S. nkani, n'tantu, mbeni. Desagradecido Adj. ntokozi.
Desafei~o S. luzembo, kinkani, kimbeni. Desagradecimento S. untokozi.
Desafei~oadoAdj. nkani, n'tantu, mbeni. Desagrado S. untokozi, nkondwa a luzitu,
Desafei~oamento s.
kinkani, kitantu, kibulu, kidinda, kiwwa, bubu, lukendalalu,
kimbeni. lukafalalu, ntokamena, lutokamu, makasi.
v.
Desafei~oar soba, kitula, zemba, lembi w- Desagravar (jur.) V. futa, fita, vutula, vangu-
ladyaka. lula, yangidika.
Desafeito Adj. amundembi kulukilwa dyaka. Desagravo (jur.) S. mfuta, mfitu, mputula,
v.
Desaferrar zezesa, vayikisa, yambula, katu- mpangulula, nyangidika.
la fu, yambula fu. Desagrega~o S. mpambula, nkayanesa,
Desaferroar v.
yambula, sotola, vidisa, nkayanisa, mfwasa, mfwasakesa, nsoba,
vavuka, vavula, yeka, yekola, sisa, tuba nkituka.
tandangala, bembeka. Desagregador Adj. s. m'vambanesi.
Desaferrolhar v.
vayikisa, yambula, DesagreganteAdj. m'vambanesi.
kutulula. v.
Desagregar vambanisa, vambanesa.
Desafiar V.lomba kinya, bundumuna, niku- DesagregavelAdj. avambanesa, avambanisa.
na, yangumuna, tonta, zonzesa; kutulula Desagrilhoar V.kutulula, kangula, yambula,
n'singa. tayisa, kola, kula, vevola, vevula.

180
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Desaguadouro S. wulu, n'kulu, n'duku. Desalentado Adj. awwalala, ayindalala, a-


Desaguamento S. nkenza, nke1a, nkamuna, yoya, atovoka, akondwa nkabu.
nyumisa, nyimisa, mpongola. Desalentar v.
zowe1eka, kendeleka, vunzisa,
v.
Desaguar kenza, ke1a, kamuna, yumisa, sima, sukisa n'tima, yoyesa, yovola.
yimisa, pongola. Desalento s. luwwalalu, lukendalalu,
Desaguisado S. ntantani, ntyakalakani. luyindalalu, lutovoko, wonga.
v.
Desaguisar tyakalakesa, mwanga, mwa- v.
Desalgemar katula minoti, kangula, ku-
nganisa, mwanganesa, vilakesa, sanga, tulula, yambula; tayisa, kola, kula, vevola,
mwesa nsoni, fwasa, zengalakana, nikuka, vevula.
zakama, yangama. v.
Desalhear tungyanisa, tungyanesa, venge-
Desajeitado Adj. akondwa umbangu, ka, bula, kayanisa, kayanesa, vambula, va-
akondwa nsambu, wwa. vula, teka, kuteka; lauka.
Desajeitamento S. mpila, nkondwa a u- Desalian~ s. mpambani, mpambana,
mbangu, nkondwa a nsambu, kiwwa. luvambanu.
Desajeitar v.kondwa umbangu, kondwa v.
Desaliar vambana.
nsambu, kituka kizowa. Desalinhamento s. mpengeka, mpengama,
Desajoujar V.kutulula, zezola, zezula, vevola, ntyakalakesa, ntyakalakana.
vevula. v.
Desalinhar vengeka, tyakalakesa, vwanza,
Desajoujo S. nkutulula, nzewla, nzezula, vwanzalakesa.
mpevola, mpevula. v.
Desalinhavar kutulula n'swiku.
s.
Desajuda ngyambula, nsisa, ndoza. Desalinho S. nkondwa a kingwedi, umvwa-
Desajudado Adj. amundembi sadiswa, aya- nzi, ntyakalakani, mvwanga.
mbulwa, asiswa, alozwa. v.
Desalistar vunzuna, kusuna, katula.
Desajudar v.lembi sadisa, yambula, sisa, Desalmado Adj. an'tima ambi, m'bangiki,
loza. mpolakanu, n'kwa mfunya.
Desajuizado Adj. akondwa zayi, lau, dinda, Desalmamento S. umpolakanu, nkangu a
wwa. n'tima, nsita, mfunya.
v.
Desajuizar katula zayi, zyetesa zayi, laula. Desalojamento S. nyalula, mpayikisa,
Desajuntar v.vambanesa, vambanisa, va- nkula.
mbula, valula, kutulula. v.
Desalojar yalula, vayikisa, kula.
DesajustadoAdj. amwangalakana, afwasaka- v.
Desalterar singika, vuvika, lembeka, di-
na, avambana, akutuluka, atyakalakana. ngidika, kulula, katula.
Desajustamento S. mbwangalakana, Desalumiado Adj. atombe; Adj. fig. abubu,
mfwasakesa, mpambana, nkutuluka, m'vilwa, dinda, wwa.
ntyakalakani. Desamabilidade S. nkondwa a walakazi,
Desajustar v. mwangalakesa, fwasake- nkondwa a kyememe, nkondwa a luwlo.
sa, vambanesa, vambanisa, kutulula, Desamalgamar v.
vavula, vambula,
tyakalakesa. kutulula.
Desajuste S. mbwangalakana, mfwasakesa, Desamamentar tawula. v.
mpambana, nkutuluka, ntyakalakani. Desamanhar v.
bangula, tyakalakesa,
v.
Desalagar yimisa, yumisa, yaya (maza), la- mwanganesa, mwanganisa.
lula, vevola, vevula, katuka. Desamar v. saula, zemba, kondwa luzolo,
v.
Desalastrar katula zitu, vevola, vevula. kondwa walakazi, konda kyememe.
v.
Desalbardar katula vwandilu, yambula, Desamarrar v.
kutulula, yambula, vevola,
vevola, vevula. vevula, kula.
v.
Desaleitar tawula. Desamarrotar v.
lengola, lengula, le1eka,

181
Francisco Narciso Cobe

babika, lenga. taya, tina, swekama; £\va.


Desambi~o S. nkondwa a tima, nkondwa Desaparecido Adj. avila, alala, ataya, atina,
a keto, nkondwa a loko, nkondwa a zinu, aswekama; afWa.
nkondwa a luzolo. Desaparecimento s. mvila, ndala, mve-
Desambicioso Adj. akondwa tima, ako- mpoka, mvempuka, maya, mina, nsweka-
ndwa keto, akondwa loko, akondwa luzolo. ma;lu£\va.
Desamodorrar v. kasumuna, sikamesa, ka- Desaparelhar v. katula sadilwa, tyakalakesa.
sumuka, sikama. Desapari~o S. mvila, ndala, mvempoka,
Desamontoar v. valula, vambula, vengeka. mvempuka, maya, mina, nswekama; lu£\va.
Desamor s. nkondwa a zola, kitantu, ki- Desapartar v. pop. bula, kaya, vambula, va-
nkani, kimbeni, luvezo, lusavuku, lusaulu. mbanesa, vambanisa.
Desamparado Adj. ayambulwa, asiswa, Desapavorar v. katula mbubu, kabula.
alozwa, abembekwa, azekolwa, azekulwa, Desapear v. dyata n'toto, kulumuka, Iwa-
akondwa lusadisu. ka, bangula, £\vasa, zenga, bwisa, nengona,
Desamparar v. yambula, sisa n'yambi, ye- nunguna.
ka, yekola, yekula, sisa, tuba tandangala, Desapegado Adj. avambaneswa, avamba-
bembeka. niswa, avambulwa, azezeswa, akondwa lu-
Desamparo S. ngyambula, nsisa, ndoza, zolo, amundembi zola.
ngyeka, mbembeka. Desapegamento S. nkondwa a zola, ki-
Desancamento S. mbunda, ngwanda, llZU- tantu, kinkani, kimbeni, luvezo, lusavuku,
ba, mbiba, nsunda; nsungula, tumbu, ngye- lusaulu.
lesa, nkumba, kumbu. Desapegar v. vambanesa, vambula, zezesa,
Desancar v. wanda, zuba, biba, bunda, weta, kondwa luzolo, lembi zola.
sunda; sungula, tumba, yelesa, kumba. Desapego s. nkondwa a zola, kitantu, ki-
Desanda s. pop. ngwanda, mbiba, ngweta, nkani, kimbeni, luvezo, lusavuku, lusaulu.
nzuba, nzuka, nkafuna, mbafuna, mbazu, Desaperceber v. lembi fula, lembi vana,
tumbu, ngika, nsima, simu. lembi lunga-Iunga, kondwa nduka, ko-
Desandar v. fila ku nima, vutula, kwenda ku ndwa ngangu.
nima, vutuka, vutukisa; vana, wanda. Desapercebido Adj. amundembi luka,
Desanichar v. yalula, vayikisa, kula. amundembi lukiswa, amundembi zayaka-
Desanimado Adj. asukwa n'tima, ayoya, ato- na, amundembi wakakana.
voka, azowelala, akendalala. Desapercebimento S. nkondwa a nduka,
Desanimar v. sukisa n'tima, yoyesa, tovola, nkondwa a ngangu.
zoweleka, kendeleka. Desaperrar v. nangika 0 n'kele, tantika.
Desanimo s. lutuvoko, luzowalalu, Desapertar v. zezesa, yambula, kulula
luyindalalu. n'swalu, zyuwula mbotazi, zyuwula, kutulu-
Desaninhar v. bonga nzwala, solola. la, zezola, zezula, yalumuna, vevola, vevula.
Desanuviar v. kya, kyesa, lembeka. Desaperto s. luzezeso, ngyambula, nkatula a
Desapadrinhado Adj. ayambulwa, asiswa, n'swalu, nzyuwula, nkutulula, nzezola, nze-
alozwa. zula, ngyalumuna, mpevola, mpevula.
Desapadrinhar v. yambula, sisa n'yambi, si- DesapiedadoAdj. akondwa vumi, akondwa,
sa, loza, bebembeka. nkenda, an'tima a mbi.
Desaparafusar v. zezola nsonso a mvu, ze- Desapiedar v. kondwa vumi, kondwa
zula nsonso a mvu, kutulula, vutula, vutu- nkenda.
ka, vutukisa; vana, wanda. Desaplica~ao S. nzengele, lulazulu, nko-
Desaparecer v. vila, lala, vempoka, vempuka, ndwa a ndunda, nkondwa a walakazi,

182
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

nkondwa a ngangu, nkondwa a lusansu, luvwanzakeso, nsanzika, mvwanzakesa,


nkondwa a unkete; ludingalalu, ndingalala, mvwanzalakesa, mpondesela, mbunga,
ndandula, lukatikisu, luvezo. ndadisa, mfWasakesa, mpalangesa, nsakani-
v.
Desaplicar vukula, vukuka, sakana, vilaka- na, nsakanena.
na, vilakesa. v.
Desaproveitar lembi sadila, lembi mona
v.
Desapoiar kondesa lusadisu, kondesa nsi- wete, fWasa, vidisa.
kininu, yambula, lembi wawana. v.
Desaprumar tekeka, zendesa; V. fig. tu-
Desapontam.ento S. ngemi, ngovo, luke- mbuka, boloka, funzuka, sakalala, kuluka.
ndalalu, nkenda, mpasi. Desaprumo S. ntekeka, nzendesa.
Desapontar v.
vendesa, vuna, vuninina, Desapuro S. nzengele, lulazulu, nkondwa
kendeleka. a ndunda, nkondwa a walakazi, nkondwa
v.
Desapoquentar vuvika, lembeka, vevola, a ngangu, nkondwa a lusansu, nkondwa a
vevula, fYaulwisa, kulula mpasi. unkete; ludingalalu, ndingalala, ndandula,
Desaportuguesar v.
katula fu ya lukatikisu, luvezo.
kimputuki. v.
Desaquartelar katula kuna kwalatele, ya-
Desaposentar v.
yalula, vayikisa, yinga, lula, vayikisa, kula.
kula. v.
Desaquecer volesa.
Desapossar v.
tambula, kutumuna, yiya, Desar S. n'zilu, m'vya, nkondwa e lau; keya,
sanza, fWasakesa. tona; twangu, lufunzuku.
v.
Desaprazer kendeleka, kafidika n'tima, to- v.
Desaranhar katula wanda, temesa, tendo-
kamena, fWemesa, kala. la, temona, temuna, kyesa.
DesaprazivelAtij. angemi. v.
Desarborizar zenga n'ti.
v.
Desapre~ kulula ntalu, kevesa. v.
Desarcar katula tn' fumba, vambula.
Desapreciar v.
kulula ntalu, kevesa, Desarmado Atij. akondwa 'nwaninwa.
kondeswa m'funu, sakidika, veza, bolola, Desarmamento S. ntambula a 'nwaninwa,
funzula, vanga mbi; wungalala, kuluka, ku- ndembeka,luvuviku.
kulula, kusakidika. v.
Desarmar tambula 'nwaninwa, lembeka,
Desaprefo S. nkondwa a m'funu, luvezo, vuvika.
lusakidiku. Desarmonia S. nkondwa a ngwawani,
v.
Desaprender vilakana, vilakanwa. mpambani, nwsaswani.
Desapressar v.
vevola, vevula, lembeka, Desarmonico Atij. akondwa ngwawani,
vuvika. avambana, aswaswana.
v.
Desaprestar katula sadilwa, tyakalakesa. Desarmonizar v.
lembi wawanisa, lembi
Desapropria~o s. nkutumuna. wawanesa, vambanesa, vambanisa, swa-
Desapropriador Atij. s. n'kutumuni. swanesa, swaswanisa.
Desapropriando (jur.) S. kutumunwa, v.
Desaromar katula nsunga.
tambulwa, nkutumunwa. v.
Desaromatizar katula nsunga.
Desapropriante Atij. s. n'tambudi, v.
Desarquear nanuna, katula fumba.
n'kutumuni. Desarraigamento S. mpuza, mvuza, ndu-
v.
Desapropriar kutumuna, tambula. kula, mbutuna, mbuntuna.
Desaprova~o S. nsima, n'kalu, m'filu a Desarraigar v.vuza, dukula, butuna,
mpaka, manga, nkukwa, tumbu, ngyelesa, buntuna.
nsungula. v.
Desarrancar vuzumuna, tuntumuna.
v.
Desaprovar sima, kala, fila mpaka, manga, v.
Desarranjar tyakalakesa, bangula, soba,
nukwa, tumba, yelesa, sungula. vilula, fWasa; desarranjar-se: tyakalakana,
Desaproveitam.ento S. lufWasu, banguka, fWasuka, viluka.

183
Francisco Narciso Cobe

Desarranjo s. ntyakalakani, mbangula, nso- Desassociar v. vambula, vambenesa, va-


ba, mpilula, mfwasa. mbanisa, valula.
Desarrazoado Adj. akondwa ndungidi, Desassombrar v. kyesa, temesa, mwesa.
akondwa unsongi, akondwa zayi. Desassossegado Adj. n'tokami, atokana
v.
Desarrazoar kondwa ndungidi, kondwa n'tima, akondwa luvuvamu, akendalala.
zayi, levola, levula, safula. Desassossegar v.
kondwa luvuvamu, ke-
Desarrega~ v.
yambula, kutulula, kulu- ndalala, teleka moyo.
munabwisa. Desassossego S. nkondwa a luvuvamu,
Desarreigamento S. mpuza, ndukula, n'teleko a moyo, lukendalalu.
mbutuna, mbuntuna. v.
Desassustar kabula, lembeka, vuvika.
Desarreigar v.
vuza, dukula, butuna, Desastrado Adj. n'kwa m'vya, ampasi, asusi,
buntuna. akondwa nsambu.
v.
Desarrimar yambula, sisa n'yambi. Desastre s. m'vya, vonza, mpasi, susi.
Desarrimo S. ngyambula, nsisa a n'yambi. Desastroso Adj. am'vya, ampasi, asusi.
v.
Desarrolhar zyuwula, fukula. Desatacar v.kutulula, vula nsapatu, vula
v.
Desarrufar wawana, wawanesa, wawanisa, nsampatu.
vutula ngemba, zalana. Desatado Adj. akutulwa, ayambulwa,
Desarrufo S. ngemba, kingudi, kyememe. akutuluka.
Desarrugamento S. ndanuna. Desatadura S. nkutula, ngyambula, mfoko,
Desarrugar nanuna. v. nsuka, mbaninu.
Desarruma~ao S. mvwanga, mbwanganesa, Desatamento s. nkutulula, ngyambula,
mbwanganisa, nsoba a fulu, mfwasa. mfoko, nsuka, mbaninu.
v.
Desarrumar mwanganesa, mwanganisa, v.
Desatar kutulula, yambula, vevola, vevula,
soba fulu, fwasa. bangula, ta mambu, yalumuna, yalumuka,
Desarrumo S. ntyakalakani, mbangula, nso- vangama, desatar-se: kukutulula.
ba, mpilula, mfwasa. Desatarraxar v.
vuza, dukula, kutulula,
Desarticula~o S. nzenga, mbutuna, vambula, zezala, zezula, vutula, vutuka,
mbunduna, mfisuna. vutukisa.
v.
Desarticular zenga, buntuna, bunduna, Desataviado Adj. akatulwa ntoko, akondwa
fisuna. ntoko, akitulwa, afwaswa, afwasuka.
Desarvorar v.
nengona, nunguna, veta, Desataviar v.katula ntoko, kitula, fwasa,
takula, kulula, kekununa, vonda, kunku- vula (m'vwatu, nsapatu, nsampatu), katula
la, bondola, kendola, kenda, saka, vweteka, (nsapatu, nsampatu), yuna, yambula.
sakidika. Desate S. nkutulula, ngyambula, mfoko, nsu-
v.
Desasir yambula, vayikisa, vevola, vevula. ka, mbaninu.
v.
Desasnar katula muna tombe, longa. v.
Desatemorizar kabula; vuvika, lembeka.
v.
Desassanhar lembeka, vuvika, lemvola, Desaten~o S. nkondwa a fuka, nkondwa a
lemvula. vumi, nkondwa a zitu, lembi keba, lembi
Desasseado Adj. akondwa unkete, amvindu. toma wa, lembi toma tala.
v.
Desassear kondwa unkete, sya mvindu, Desatencioso Adj. akondwa fuka, akondwa
funzula. vumi, akondwa zitu, amundembi toma wa,
Desasseio S. nkondwa a unkete, mvindu. amundembi toma tala.
v.
Desassenhorear kutumuna, tambula. Desatender v.
landula, lembi tambula,
Desassisado Adj. alauka. kondwa zitu, lembi vumina, lembi tambu-
v.
Desassisar vidisa zayi, vidisa ntona, !aula, lwila, lembi wila, lembi kubama, lembi sya
lauka. moyo, lembi tala.

184
NOVO DICIONA!uO PORTUGuEs - KIKONGO I

Desatento Adj. lembi toma wa, lembi keba, Desavexar V.lembeka, vuvika.
lembi toma tala. Desavezado Adj. akatulwa fu kya mbi,
Desaterrar v. katula n'toto, komba, sima amundembi kulukilwa dyaka muna fu kya
wulu. mbi.
Desaterro S. nkatula a n'toto, nkomba. v.
Desavezar katula fu kya mbi, yambula fu
Desatinado Adj. alauka, azowa, n'tungyani. kyambi.
Desatinar V.laula, tungyanisa, tungyanesa. Desavezo S. nkatula a fu kya mbi, ngyambula
Desatino S. kilau, lurungyanu, kiwwa, kidi- afukyambi.
nda, kivwengele, kimpavu, kitunze, nze- Desavindo Adj. akitantu, akinkani,
ngomoka, nzengumuka, levo, safu. antantani.
Desatraca~o S. nkurulula, nkatula, v.
Desavir tantana, wnza.
mpavula. DesavisadoAdj. s. wwa, vwengele, dinda, ze-
v.
Desatracar kutulula, katula, valula. za, mpamvu, tunze.
v.
Desatramar laula, tungyanisa, tungyane- v.
Desavisar kala, lembi keba, lembi badika,
sa, katuka mu nzila a mbote. lembi kwikila.
Desatravancar v.
katula nkankalakani, Desaviso S. umpalakasa, zaka-zaka, nkondwa
vayikisa, kutulula, zingumuna, bangu- aluzitu.
la, vakula, kubika, vulula, sadisa, vevula, v.
Desavistar vidisa.
vevola. Desazado Adj. akondwa ngangu, akondwa
Desautor~o Adj. akatulwa wisa, akatulwa unkete, zowa.
mbebe, akatulwa kimfumu. Desazo S. nkondwa a ngangu, nkondwa a u-
Desautorado Adj. akatulwa wisa, akatulwa nkete, kizowa, nzengalala, nkondwa a ngi-
mbebe, akatulwa kimfumu, akatulwa zitu, ndu, lulembamu, luvuvamu.
akululwa, asakidikwa. Desbabar v.kusuna nzembo, kumbula
v.
Desautorar katula mbebe, katula kiyekwa, nzembo; zyuwula meso, katula vuvu, di-
katula va fu]u, katula wene, katula kimfu- mbulavuvu.
mu, katula mvwala, katula ngenda, katula v.
Desbagar teta, bunda, deda, sola, kongona,
wisa, kunkula, tumba. zotona, zonzona, vela.
Desautoriza~o s. nkatula a wisa, nkatula v.
Desbagoar teta, bunda, deda, sola, kongo-
a mbebe, nkatula a kimfumu, nkatula a zi- na, zotona, zonzona, vela.
tu, nkondwa a zitu, nkulula, luzengeneko, v.
Desbancar jig. sunda, lura, suva, vingila.
lusakidiku. Desbandeirar v.
vula bandela, katula
Desautorizado Adj. akatulwa wisa, akatu- bandela.
lwa mbebe, akatulwa kimfumu, akatulwa Desbanque S. mbaka a nzimbu muna sa-
zitu, akululwa, asakidikwa, akunkulwa. lu kya kimpovela, nsunda, nduta, nsuva,
v.
Desautorizar katula wisa, katula mbebe, mpingila.
katula kimfumu, zengeneka, veza, lembi Desbaratador Adj. s. m'fwasi, 'mwanganisi,
kwikila, katula zitu,kulula, ssakidika, n'sanzi, m'vwanzakesi, m'vondi, m'bungi.
kunkula. Desbaratamento S. lufwasu, lufwasake-
Desaven~ S. kitantu, kinkani, ntantani. so, luvwanzakeso, nsanzika, mpondesela,
v.
Desaverbar vunzuna kinsungamena, vo- mbunga,lubungu.
nda, katula n'siku. v.
Desbaratar fwasa, mwanga, mwanganisa,
Desavergonhado Adj. s. n'kondwa nsoni, mwanganesa, sanza, vwanzakesa, vwa-
n'kwa nkabu, n'lungaladi. nzalakesa, vondosela, bunga.
Desavergonhar v.
katula nsoni, kabula, Desbarate S. lufwasu, luvwanzakeso, nsanzi-
lungidika; lungalala, kabuka. ka, mpondesela, mbunga, lubungu.

185
Francisco Narciso Cobe

Desbarato s. lufwasu, luvwanzakeso, mpensuka, mpesoka.


mfwasa, nsanzika, mpondese1a, mbunga, Desbra~ v.
vevola, vevula, yambula,
lubungu. kutulula.
Desbarbado Adj. akondwa nzevo. Desbragado Adj. akizowa, alulendo, n'kwa
v.
Desbarbar katula nzevo, zenga nzevo, ze- lulendo, n'kwa nkumbi, amundembi sikila,
nga wika, lengola, lengula. akondwa nsoni, n'tokami, amvindu, ambi,
Desbastamento s. nkulula, nkevesa, nde- ansoni.
ngola, ndengula, mpyengesa, nkyesa, longi. Desbragamento S. kizowa, lulendo, nku-
v.
Desbastar kulula, kevesa; lengola, lengula, mbi, nkondwa a nsoni, lutokamu, mvindu,
vyengesa, kyesa, longa. mbi,nsoni.
v.
Desbastardar sikidisa muna n'siku, tonda Desmamar tawula. v.
(muna n'siku). v.
Desbragar fig. yambula, yambula fu ya
Desbaste S. nkulula, nkevesa, ndengola, mbote, kituka kimpumbulu, kondwa zitu.
ndengula, mpyengesa, nkyesa, longi. Desbravamento S. ndembeka, lulembeko,
Desbocado Adj. akondwa nsoni, akondwa ndemvola, ndemvula, mpata, nkomba,
zayi, kimpumbulu. mpe1e1esa, nsukula, nkunguna, ndembama,
Desbocam.ento s. mpongola, ntyaka, nke- lulembamu, nzenzesa, nkulula; sole, vya,
nza, nke1a, nkamuna, nyimisa, nyumisa, mpatu.
mpova za nzoni. Desbravar V.lembeka, lemvola, lemvula, va-
v.
Desbocar pongola, tyaka, kenza, ke1a, ka- ta, komba, ve1e1esa, sukula, kunguna, le-
muna, yimisa, yumisa, vova mambu rna mbama, zezesa, kulula.
nsoni. v.
Desbriar fufidika, mfunzula, kitula, sakidi-
Desbolado Adj. akondwa zayi, lau; dinda, ka, kuluka.
kondwa ngangu. Desbridamento S. mpavula, nteta.
v.
Desborcar pongola, tyaka, kenza, ke1a, ka- v.
Desbridar vavula, teta.
muna, yumisa, yimisa. DesbrUho S. mfunzuka, nkondwa a nsoni.
Desbordamento S. nsavula, nsabuka, Desbrio S. mfunzuka, nkondwa a nsoni.
ndutakana. v.
Desbulhar teta, soka, deda.
DesbordanteAdj. asavuka, alutakana. Desbunda S. giro ndutakana.
v.
Desbordar savula, savuka, lutakana. Descaba~ (bras., chulo) S. katula kimwe-
Desbordo s. nsavula, nsavuka, ndutakana. nze, funzula.
v.
Desborrar kumbula, kusuna, ve1e1esa. Descabe~ado Adj. fig. lau, kimpumbulu.
Desbotado Adj. avesuka, afunzuka, asoba se; Descabe~adorS. kizenga n'tu, kifumba.
akondwa ngolo, azeza, azezeswa, alembe- Descabe~ento S. nzenga a n'tu.
kwa, abetumuka. Descabe~ v.
zenga n'tu, buntuna, kufika,
Desbotadura s. mpesula, mpesola, mfu- kulula.
nzula, nsoba a se; mponda, nkulula a ngolo, Descabe1ado Adj. akondwa nsuki, avuzwa
luzezeso, nzezesa, ndembeka, mbetumuka, nsuki, amundembi sana nsuki; mentira des-
mbetomoka. cabelada: vuna kwa yingi.
Desbotamento S. mpesula, mfunzula, nso- v.
Descabe1ar zenga nsuki, vuza nsuki, vwa-
ba a se; mponda, nkulula a ngolo, luze- nzakesa nsuki, fwema.
zeso, nzezesa, ndembeka, mbetumuka, Descaber V.lembi fwana, lembi sikila.
mbetomoka. Descabido Adj. amundembi fwana, amu-
v.
Desbotar vesula, funzula; vonda, yovola, ndembi sikila.
zezesa, lembeka, betumuka. Descadeirar V. bunda, wanda, sunda; sungu-
Desbote s. nkondwa a ngolo, mfunzuka, la, tumba, ye1esa, tezanisa, kumba.

186
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Descaida S. nyengalala, nsotoka, mpilakanu, DescamisadaS. meta (masa).


nzengele, nkondwa a ngindu. Descamisado Adj. amundembi vwata ki-
Descaidela S. mpilakanu. nkutu, n'sukami.
Descaimento S. nyengalala, nsotola, meka- Descamisar v. vula, teta (masa).
rna, zenda, konzama, nsotoka, bwa, lufwa, Descampado Adj. ayalukwa; S. kanga,
ndembama, luvuvamu, mpavuka, nkatu- zumbu.
ka, nkuluka, nyoya, mfwasuka, mbaninu, Descampar v.nengona, nunguna, veta,
nsuka. takula, kulula, vonda, kunkula, kendola,
v.
Descair yengeleka, bekeka, sotola, teka- kenda, saka, vweteka, sakidika; V. jig. lala,
rna, zenda, bekama, konzama, sotoka, bwa, vila.
kuluka, fwa, lembama, vuvama, vavuka, Descancarado Adj. s. n'kondwa nsoni,
katuka. n'kwa nkabu, n'lungaladi.
Descalabro S. vonza kya mpwena; mfwa- Descansadao S. jam. molo.
sakana, mfwasuka; lufulu, vangala; m'filu. Descansadeiro s. vundilu.
Descal!?deira S. sengwa kya vwatila nsapa- Descansado Adj. alembama, avuvama,
tu, sengwa kya vwatila nsampatu. akondwa luzolo, amalembe.
Descal!?dela S. pop. malevo, nguzi. v.
Descansar vunda, vuvama, yekama, leka,
Descal~ v.vula nsapatu, vula nsampa- dingama; descansar a espirito: vuvika n'tima;
tu; katula nsampatu; V. jig. yambula, sisa descansar sabre as costas: seka, leka mambe-
n'yambi. mba; descansar sabre a ventre: bukama, leka
Descal~o Adj. amundembi vwata nsapa- mambukama.
tu, amundembi vwata nsampatu; Adj. jig. Descanso s. yolo, luvuvamu, vundu; 0 eterno
amundembi zaya, amundembi lukiswa. descanso: e vundu kya m'vu ya m'vu.
Descalvado Adj. avuzwa nsuki, akitulwa se Descante S. n'kunga.
vandu, avangwa kanga. v.
Descapacitar-se katula fu, yambula fu,
v.
Descalvar vuza nsuki, kitula se vandu, va- soba ngindu, soba mona.
ngakanga. Descaracteriza~o S. nsoba a fu, nsoba a
Descama~o S. mvala, mpala, nkwana a kadilu, nsoba a m'baku; nkuluka.
mavevele. v.
Descaracterizar soba fu, soba kadilu, so-
v.
Descamar vala, kwana mavevele. ba m'baku; kuluka.
Descamba~o S. mbwa, ndunguka, nde- Descarado Adj. ankabu, alungalala, ako-
ngoka, nsotoka, nkulula, nkuluka, mfwasa, ndwa wonga, n'kwa nkabu, n'kwa lulu-
mpova a mambu rna lembi sikila. ngalalu, munkondwa nsoni.
Descambada (bras.) S. ndelumuka, ndelo- Descaramento S. nkondwa a nsoni, nkabu,
moka, mpilakanu. lulendo,lulungalalu.
Descambado Adj. abwa, anunguka, anengo- Descarar v. katula nsoni, kabula, lungidi-
ka, asotoka, akululwa, akuluka, afwasuka, ka; descarar-se: lungalala, kabuka, kondwa
m'vovi a mambu rna lembi songa. nsoni.
v.
Descambar tekama, syendelala, sendalala, Descarga S. nzonzola, mbanuna, ntulula,
zenda, bwa, nunguka, nongoka, sotoka, ku- nkatula, nkulumuna, ndonga, n'zongo,
, . , .
lula, kuluka, fwasa; V. jig. wazumuna. n tezl, nseZI.
v.
Descaminhar bendomona, bendumuna, Descargo S. ndunganisa a n'silu, ndunganesa
vukumuna, vukika, vidisa; descaminhar-se: a n'siku, luvevoko, luvevuku, mpevo.
bendomoka, bendumuka, vukama, vuku- Descama~o S. mpala a n'kanda ambizi; S.
muka, vila. jig. mandu, m'balakanu
DescamisaS. meta (masa). descamado Adj. ambizi a kete, avisi, atanda.

187
Francisco Narciso Cobe

Descarnadura S. mpala a n'kanda ambizi; S. Descascador Adj. s. n'teti.


jig. mandu, m'balakanu. Descascadela S. meta; S. jig. ndyemene-
Descarnagem S. mpala a n'kanda ambizi; S. na, mboselela, tumbu, nsungula, luzembo,
jig. ntandu, m'balakanu. mbenga; ndyatakesa, ndosona, ndusuna,
Desearnar v. vala n'kanda a mbizi, tanda, ndosonona, ndusununa.
nyonza, balakana. Descascadura S. meta.
Descaro s. nkondwa a nsoni, nkabu, lulendo, Descascamento S. meta.
lulungalalu. Descascar teta.v.
Desearo3.vel Adj.
akondwa nkenda, Descaso S. nkondwa a zitu, luvezo, nkondwa
rn'bangiki, mpolakanu, n'kwa mfunya. angindu.
Descaro~ento S. meta, ndeda; S. jig. Descasque S. meta.
nsukula, mendola, mbwangununa. v.
Descativar vevola, vevula, yambula, vana
Descaro~ v.
teta, deda; V. jig. sukula, te- luve.
ndola, mwangununa. Descativo Adj. avevoka, avevuka.
v.
Desearolar teta (disa). Descato s. nkondwa a zitu, luvezo, mfunzula.
v.
Desearrar kulumuna, zonzola, manuna, Descaudado Adj. akondwa n'kila.
katula, kulumuna, nonga; lembeka, vuvika. v.
Descaudar butuna n'kila, bumuna n'kila,
Desearrega s. nzonzola, mbanuna, mulu- zenga, zatuna, datuna.
la, nkatula, nkulumuna, ndonga, n'zongo, Descaudato Adj. akondwa n'kila.
, . .
Descautela S. nzengele, umvwanzi, kizowa.
)

n tezl, nseZI.
Desearregamento S. nzonzola, mbanuna, DescendenciaS. nkulumuka, wana (twana).
mulula, nkatula, nkulumuna, ndonga, DescendenteAdj. atuka, an'kulumuki, awu-
n'zongo, n'tezi, n'sezi.. tuka; S. mwana, n'tekolo, n'tekulu.
v.
Descarregar zonzola, manuna, katula, ku- Descendentes s. pL yitu, wana.
lumuna, nonga. Descender v.
tuka, vayika, kulumuka,
Desearrego s. ndunganisa a n'silu, ndunga- sotoka.
nesa a n'silu, luvevoko, luvevuku, mpevo. Descendimento S. nkulumuka, mpayika,
Desearreirar v.
bendomona, bendumuna, nkuluka.
vidisa (nzila). Descensao S. nkulumuka.
Desearrilamento S. nkatuka mu nzila, va- DescensionalAdj. ankulumuka, ansotoka.
ngu dya mbi, nsala a mbi. Descenso S. nkulumuka, nsotoka.
v.
Descarrilar jig. katuka mu nzila, vila, va- DescenteAdj. n'kulumuki, n'sotoki, n'tyaki.
nga mbi, sala mbi. Descentralismo S. desemalizimu.
Desearrilhamento (bras.) S. nkatuka mu Descentral.izafao S. mpana a kiyekwa kwa
nzila, vangu dya mbi, nsala a mbi. tuyalu twa zunga.
v.
Desearrilhar jig. katuka mu nzila, vila, v.
Descentralizar vana kiyekwa kwa tuyalu
vanga mbi, sala mbi. twazunga.
v.
Descartar kula, yinga. v.
Descentrar vana kiyekwa kwa tuyalu twa
v.
Descasalar vambula. zunga, katula vana kati.
Descasamento S. mponda a longo, luva- v.
Descer kulumuka, kuluka, sotoka, vanga,
mbanu, mpambula. tuka.
v.
Descasar vonda longo, vambana, vambula. Descerebrado Adj. akondwa tomEo, zowa,
Descasca s. meta; S. jig. ndyemenena, lau.
mboselela, tumbu, nsungula, luzembo, Descerebrar v.
katula zayi, laula, kituka
mbenga; ndyatakesa, ndosona, ndusuna, kizowa; katula tomEo.
ndosonona, ndusununa. v.
Descerrar zyuwula, kutulula.

188
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Deschance1ar v. katula dimbu, katula sinsu. kondwa zitu, lutokamu, ntokama.


Deschape1ar-se v. katula mpu, kufukula. Descomedir-se v.
savuka, tumbuka,
Descida S. nkulumuka, nkuluka. lutakana.
Descingir v. zewla, zezula, kutulula, yalumu- v.
Descomer pop. nena, sala, kuka, valula,
na, katula. kumbula, velelesa.
Desdaridade S. tombe, mbubu. v.
Descometer katula, yambula.
Desdassmca~oS. nkatulwa muna kamba, v.
Descomover vuvika, lembeka, yambula,
mpambulwa, mpengekwa. katula kiyekwa, kunkula.
Desdassmcado Adj. akatulwa I11una ka- Descompaixao S. nkondwa a nkenda.
mba, avambulwa, avengekwa. v.
Descompor vwangalakesa, vwanzalakesa,
Desdassi6.car v.
katulwa muna kamba, soba, kitula, vula m'vwatu.
vambula, vengeka. Descompostura S. malevo, nguzi.
Descoagula~o S. nzezesa, nzewla, nzenzu- Descomprazente Adj. n'kendeleki,
la, ngitila. n'kafidiki a n'tima, n'tokami, n'tokanisi,
Descoagulamento S. nzezesa, nzezola, nze- n'tokanesi.
zula, ngitila. Descomprazer v.
kendeleka, kafidi-
v.
Descoagular zezesa, zewla, zezula, yitila. ka n'tima, tokamena, tokanisa, tokanesa,
v.
Descoalhar zezesa, zezola, zezula, yitila. fWemesa.
Descoberta S. nsengoka, nsenguka, nsen- Desconceito S. ngindu za mbi, mfWasuka a
gomoka, nsengumuka, nsoloka, ziku, luza- nkumbu a mbote, nsungula, nkatula a wisa,
yisu, nsoka. nkatula a zitu.
Descoberto Adj. asengoka, asenguka, ase- v.
Desconceituar katula ngindu za mbote,
ngomoka, asengumuka, amoneka, asoloka, fWasa nkumbu ambote, katula wisa, katula
aziku, azayiswa, asokwa. zitu, sungula.
Descobrimento S. nsolola, mfukula, nsolo- Desconcentrar v.katula vana kati, va-
ka, mbona, mboneka. mbanisa, vambanesa.
v.
Descobrir solola, fukula, mona, soloka; Desconcertado Adj. abanguka, awa-
descobrir-se: kufukula, kusonga, sengomoa, ngalakeswa, avwanzakeswa, amundembi
sengumuka. wawana, akiwwa, alulendo, n'kwa lulendo,
Descocado Adj. akondwa nsoni, n'kwa lule- akondwa unsongi, akondwa nsoni,
ndo, n'lungaladi. n'tokami.
Descochar v.vonda nsoni, yangamesa Desconcertante Adj. m'bangudi, m'vwazi,
n'tima, tungyanisa, tungyanesa. n'tyakalakesi, m'fWasi.
Descoco S. Jam. nkondwa a nsoni, lulendo, Desconcertar v.tungyanisa, tungyanesa,
lulungalalu, nkabu, levo. tyakalakesa, tokanesa, tokanisa, tantika,
Descoimar V.loloka. kwika, f}rengenesa, tokeka, yangika n'tima,
Descolagem S. ngyambula, ntunta, mvuza, bangula, fWasa, mwangalakesa, vwanzake-
ndukula, ndamuna, ndimuka (ndeke). sa, lembi wawana, vambanesa, vambanisa,
v.
Descolar vambula, yambula, tunta, vuza, swaswanesa, swaswanisa.
dukula, lamuna, dimuka (ndeke). Desconcerto S. ntyakalakani, mvwanga,
v.
Descolmar vunza, nata, katula nyanga. mvwalangani, ntyakalakani, mvwanzala-
Descomedido Adj. akizowa, alulendo, kani, lutokaneso, lutokanisu, luf}rengene-
n'kwa lulendo, akondwa unsongi, akondwa so, mfWasuka, mfungisu a n'tima, nyangi-
nsoni, n'tokami. ku a n'tima, nyangameso a n'tima, unzungu,
Descomedimento s. kiwwa, lulendo, mbanguka, nkondwa a ngwawani, mpa-
nkondwa a unsongi, kondwa nsoni, mbani, nwsaswani.

189
Francisco Narciso Cobe

Desconchavar v. vambula, vavula, levola, mbisukila, nkarula a mvimba, ngyalumuna,


levula. mpana a nzila.
Desconchavo S. mpambula, mpavula, nde- Descongestionar V.katula mbisukila, kulu-
vola, ndevula, kidinda, kizowa, kizenga, ki- la mvimba, yalumuna, vana nzila.
zengi, umpamvu, kirunze, umvwamvwala, Desconhecer v. lembi zaya, vakula n'kalu,
kilau. lembi tonda, tokola.
Desconchegar v. vavula, vwanzakesa. Desconhecido Adj. amundembi zayaka-
Desconciliar v. tantana, wnza, lembi na, ntokozi; ilustre desconhecido: munduti a
wawana. nzila.
Desconcordancia s. lutantanu, nzoza, Desconhecimento S. nkondwa a zaya,
nkondwa a luwawanu. tn'vakulu a n'kalu, untokozi.
Desconcordante Adj. amundembi fwa- Desconhecivel Adj. amundembi lenda
nana, antantani, akondwa ngwawani. zayakana.
Desconcordar v. tantana, wnza, kondwa Desconjun~ao S. luvambanu, mpambana,
ngwawani. mpambula, mpambanesa, mpambanisa,
Desconcorde Adj. amundembi fwanana, a- nkatula vana fulu, nkunkula, nzenga,
ntantani, akondwa ngwawani. mbuntuna, mbunduna, mfisuna, mpunisa.
Desconcordia S. nkondwa a ngwawani, lu- Desconjuntamento S. luvambanu, mpa-
tantanu, ntantani. mbula, mpambanesa, mpambanisa, nkatu-
Descondensar v. karula n'kandu, katula la vana fulu, nkunkula, nzenga, mbuntuna,
tombe, kulula, lala. mbunduna, mfisuna, mpunisa.
Desconexao S. nkondwa a ngikani, Desconjuntar v. vambula, vambanesa, va-
mpambani. mbanisa, karula vana fulu, kunkula, zenga,
Desconexo Adj. akondwa ngikani, buntuna, bunduna, fisuna, vunisa.
avambana. Desconjunto Adj. avambulwa, avambuka,
Desconfiado Adj. akondwa vuvu, alukatiki- aswaswana.
su, ayindalala, ayungana. Desconjuntura S. luvambanu, mpambu-
Desconfian~ S. nkondwa a vuvu, lukatiki- la, mpambanesa, mpambanisa, nkarula
su, mbanzikisa. vana fulu, nkunkula, nzenga, mbuntuna,
Desconfiante Adj. n'kwa lukatikisu, mbunduna, mfisuna, mpunisa.
tn'banzikisi. Desconjurar v. disa ndofi; vanga dyambu
Desconfiar v. kondwa vuvu, katikisa, dya yiva, kondwa ziru, veza, funzula.
yindalala, yungana; desconjiar-se: luka, Desconsagra~o s. luvew, mfunzu,
katikisa. nsavula.
Desconformar v. swaswana, tantana, wnza. Desconsagrar v. funzula, savula, rumbula.
DesconformeAdj. aswaswana, antantani. Desconsciencia S. nkondwa a ntona,
Desconformidade s. mvengama, mve- nkondwa a ngindu.
ngoka, mvenguka, nkondwa a ngwawani, Desconsentimento S. n'kalu, nkondwa a
nswaswani. ngwawani, wnza.
Desconfortar v. kendeleka. Desconsentir v. kala, lembi vana n'swa, le-
Desconforto S. lukendalalu, ntantu. mbi wawana, wnza.
Desconfranger v. nanuna, zezola, =ula. Desconsertado Adj. avwanzalakana, atyaka-
Descongela~o S. nzezesa, nkatula a nzizi, lakana, afwa, afwasuka, abangunguka.
ngyandula. Desconsertar v. vwanzalakesa, tyakalakesa,
Descongelar v. zezesa, katula nzizi, yandula. fwasa, fwasakesa, bangula, vambula,
Descongestionamento S. nkarula a vambanesa, vambanisa, katula vana fulu,

190
NOVO DICIONmO PORTUGuEs - KIKONGO I

zenga, buntuna, bunduna, fisuna, vunisa. Desconto S. nkatula, nkulula, ngyambwila,


Desconserto s.ntyakalakani, mbangu- ngyambulwila, ndoloki.
la, nsoba, mpilula, mfWasa, mpambu- Descontrolar v. vwambika, vwambama, lu-
la, mpambanesa, mpambanisa, nkatula takana, kondwa tezo, safuka.
vana fulu, nzenga, mbuntuna, mbunduna, Descontrole S. ndutakana, nkondwa a tezo,
mfisuna, mpunisa. nsafuka.
Desconsidera~o S. nkondwa a zitu, lu- Desconvencer v. longa, ludika, sima, soba
vezo, mpilakana, mpilakanu, vangu dya ngindu.
mbi. Desconversar v. butarna, soba moko.
v.
Desconsiderar kondwa zitu, veza, saka- Desconvir v. kala, swaswana, tantana.
nena, sakanina, fWasa nkumbu ambote, Descoordenar v. valula, tyakalakesa.
funzula, katula wisa, katula zitu, sungula. Descor S. mfunzuka, mpesuka, mpesoka, nse-
Desconsola~o s.
nkondwa a lufyauku, u- boka, nsebuka.
ntokozi, nkondwa a fyauzi. Descorado Adj. afunzuka, avesuka, avesoka,
Desconsolado Adj. ankenda, antantu, asivi- aseboka, asebuka.
ka, akeza, azaka-zaka, ayangamwa n'tima; Descoramento S. mpesuka, mpesoka,
awonga. mfunzuka, nseboka, nsebuka.
Desconsolador Adj. s. 'mwesi a nkenda, DescoranteAdj. m'vesudi, m'vesodi.
'mwesi a ntantu, n'sivikisi, 'mwesi a ke- Descorar v. vesula, vesola, seboka, sebuka.
za, m'vani a zaka-zaka, n'yangiki a n'tima, Descor~oar v. kendeleka, zoweleka, sukisa
'mwesi a wonga. n'tima, tovola, yoyesa.
v.
Desconsolar kendeleka, mwesa nkenda, Descor~oar v. sukisa n'tima, yoyesa, tovola,
mwesa ntantu, tokanesa, tokanisa, bangika. kendeleka, zoweleka.
Desconsolativo Adj. 'mwesi a nkenda, v.
Descornar katula mpika, katula mpaka.
'mwesi a ntantu, n'sivikisi, 'mwesi a ke- Descoro~oar v.
kendeleka, zoweleka, sukisa
za, m'vani a zaka-zaka, n'yangiki a n'tima, n'tima, yoyesa, yovola, katula ngolo.
'mwesi a wonga. Descorre1a~ao S. nkondwa a mfWanani,
s.
Desconsolo nkondwa a lufyauku, unto- nswaswani.
kozi, nkondwa a fyauzi. Descorre1acionar v.
katula mfWanani,
Descontar v. katula, kulula, yambulwila, swaswanisa, swaswanesa.
yambwila, loloka. v.
Descortejar kondwa zitu, veza, sakanena,
Descontentamento S. lukendalalu, lu- sakanina.
kafidiku lwa n'tima, lutokameno, nsaula, Descortes S. nkondwa a zitu, luvezo,
lusaulu. lusakaneno.
v.
Descontentar kendeleka, kafidika n'tima, Descortesia S. nkondwa a zitu, luvezo, lu-
tokamena, vana makasi, fWemesa, saula, sakaneno, lusakaninu.
kala. Descorticar teta. v.
Descontente Adj. ankenda, akendalala, Descorti~ teta. v.
akafalala. Descortinar v. selola, tumbula, seleleka, te-
Descontinencia S. nkondwa a lunda. ndola, songa, mona kwa nda, sukila, wa-
Descontinua~o S. ngyambula, mvunza, nana, monana, kengelela, tadidila.
ndingidika. Descoser V.kutulula, bangula, yuna, kutulu-
v.
Descontinuar yambula, vunza, dingidika. ka, sunuka; V.jam. vovava, bungula.
Descontinuidade S. ndingalala, Descosido Adj. akutuluka, asunuka, abangu-
nwsaswani. ka, abangulwa, ayunuka, avambana.
Descontinuo Adj. adingalala, aswaswana. Descosturar v.
kutulula, bangula, yuna,

191
Francisco Narciso Cobe

kutuluka, sunuka. Descumprimentar v. kolama, landula,


Descorti!?l1lento s. meta. vukula.
Descravar v. dukula, vuza nsonso, vilula me- Descumprimento S. nkolama, lukolamu,
so, viluka. ndandula, luvukulu, mvukula.
Descreditar v. fwasa nkumbu ambote, katu- Descuramento S. ngyambula, mbika, lu-
la wisa, katula zitu, sungula. vezo, luzengeneko, mpunisa, mvunisa,
Descredito S. mfwasa a nkumbu ambote, mungulula, luvukulu, mvukula, nkolama,
nkatula a wisa, nkatula a zitu, nsungula. lukolamu, ndandula.
Descren~a S. nkondwa a lukwikilu, mpaka, Descurar v. yambula, bika, veza, zengeneka,
mala. vunisa, tungulula, vukula, kolama, landula.
DescrenteAcij. s. m'fidi ampaka, m'vunisi. Desdar v. kutulula (zita), tambula, vutukila,
Descrer v. kala, fila mpaka, vunisa. zyuwula meso, banguka.
Descrever v. mwangununa, samuna, songa. Desde Prep. tuka; desde entdo: tukamena, tuka
Descris:ao S. mbwangununa, nsamuna, mama; desde que: tuka, tukamena, yo.
nsonga. Desdem S. luvezo, lusaulu, kinya, lunyanga-
Descrido Acij. s. m'fidi a mpaka, m'vunisi, nanu; ao desdem: kuna nzengele.
mundembi kwikila. Desdenhador Acij. s. m'vezi, n'saudi,
Descriminas:ao (jur.) S. n'kalu a kuma, 'nyanginiki.
n'kalu a ngyelele, ngyambulwilu, luloloko, Desdenhar v. veza, saula, nyanginika.
ndoloki. Desdenhativo Acij. aluvezo, alunyangananu,
Descriminador Acij. s. n'kadi a kuma, n'kadi aluzengeneko.
a ngyelele, n'loloki. Desdenhoso Acij. aluvezo, alunyangananu,
DescriminanteAcij. n'kadi a kuma, n'kadi a aluzengeneko.
ngyelele, n'loloki. DesdentadoAcij. mbomvo, fwa-meno.
Descriminar v. kala kuma, kala ngyele- Desdentar V. kola dinu (pL meno), vuza dinu.
Ie, yambulwila kuma, yambulwila tumbu, Desditas. m'vya, n'zilu, mpasi.
loloka. Desditado Acij. n'kwa m'vya, n'kwa n'zilu.
Descristianizar v. katula lukwikilu muna Desdito Acij. n'kwa m'vya, n'kwa n'zilu.
Kilisitu. Desditoso Acij. n'kwa m'vya, n'kwa n'zilu.
Descritivo Acij. akimbwangununa, akinsa- Desdizer v. kala, vunisa, tungulula.
muna, ansonga. Desdobramento S. nzingumuna, ngyalu-
Descritor Acij. s. 'mwangununi, n'samuni, muna, bula va kati, nkayanisa, ngyalumuka,
n'songi. ndambuka, nzingila.
Descruzar v. vavula; descruzar os brafos: bi- Desdobrar v. zingumuna, yalumuna, bula
ndulamoko. va kati, kayanisa, kayanessa, yalumuka, la-
Descuidado Acij. s. n'kwa nzengele, n'kwa mbuka, zingila.
umpalakasa, m'vwanzi. s.
Desdobre nzingumuna, ngyalumuna, bula
Descuidadoso Acij. anzengele, ankondwa va kati, nkayanesa, nkayanisa, ngyalumuka,
ngindu, alembama, avuvama, m'vwanzi. ndambuka, nzingila.
Descuidar v. kondwa ngindu, zengeleka, Desdoirar v. jig. vesola, vesula, funzula, ki-
zengeneka; descuidar-se: lembi kukeba, le- tulwa, fwasa nkumbu ambote, katula wisa,
mbiluka. katula zitu, sungula.
Descuidoso Acij. anzengele, avuvama. Desdoiro S. jig. mpesula, mpesola, mfunzula,
Desculpa S. ndoloki. nkitulwa, mfwasa a nkumbu ambote, nka-
Desculpar v. loloka, yambulwila; desculpar- tula a wisa, nkatula a zitu, nsungula; keya,
se: lomba ndoloki. tona.

192
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Desdourar v.fig. vesula, vesola, funzula, ki- Desembarcadouro S. sau, sensolo.


tulwa, fWasa nkumbu ambote, katula wisa, Desembarcar v. kulumuka, katuka mu nza-
katula zitu, sungula. za, tambola ku seke.
Desdouro S. fig. mpesula, mpesola, mfu- Desembarque S. nkulumuka, nkatuka mu
nzula, nkitulwa, mfWasa a nkumbu ambote, nzaza, ntombola ku seke, ntomboka ku
nkatula a wisa, nkatula a zitu, nsungula; seke; sau, senselo.
keya, tona. v.
Desembarrancar katula va yenga, katula
Desedificar v.
vukumuna, tyanguna, le- mu m'vonzi, katula mu n'yaba (n'taba), ka-
vola, levula, veza, funzula, fWasa nkumbu tula mu mpasi, vayikisa, kutulula, zingumu-
ambota. na, kubika, vulula.
Deseduca~o S. mfWasa a lusansu, mpana a v.
Desembarrilar katula mu badilu, zanga
lusansu lwa mbi, lusansu lwa mbi. malavavu; V.fig. vova ludi, zyuwula meso.
v.
Deseducar fWasa lusansu, vana lusansu lwa Desembebedar V.kulula nkolwa.
mbi. Desembestar v. vova mbi, takula, tuba,
Desejado Adj. azolwa, azolakana. sakuka, tumbuka, suva, luta, lutakana.
v.
Desejar zola, zolela, vwa n'kinzi, ketokela, Desembocar v. vayikisa. kenza, kela, ka-
ketukila, lokokela, zinwa moyo. muna, yumisa, yimisa, pongola, fokola,
Desejo S. luzolo, zalela, keto, tima, zinu. manisa, sukisa, fula.
Desejoso Adj. aketo, aloko, atima, azinu; S. v.
Desembolsar fWasa, maninsa.
n'kwa keto, n'kwa loko, n'kwa tima, n'kwa v.
Desembolsar manisa (nzimbu), dya (nzi-
zinu. mbu), fWasa (nzimbu).
v.
Desemaf31" katula, vavula. Desembolso S. lufWasu, mbanisa, mbaninu,
Desemaranhar v.
kutulula, zingumuna, mfitu, mfutu.
vakula, sasa, baka, bangula, tendula, tendo- v.
Desemborrachar kulula nkolwa.
la, tengula, tengola. v.
Desemborrascar kyesa, lembeka, vuvika,
v.
Desembaciar kumbula, velelesa, fukula, kubika vela.
vyengesa. Desembotar v. songola, lenga, vevola,
v.
Desembainhar vayikisa n'sosolo, kutulu- vevula.
lan'swiku. Desembravecer v.vuvika, lembeka, le-
Desembalar v.
kutulula funda, katula mvola, lemvula; vuvama, lembama, lemvo-
luvunza. ka, lemvuka.
Desembandeirar v.
vula bandela, katula v.
Desembrenhar vayika mu mfinda, katu-
bandela. kwa mbindakani, mona ludi, vevoka.
Desembara~do Adj. akondwa wonga, v.
Desembriagar katula nkolwa.
akondwa nsoni, n'sadi, n'kwa nzaki; amu- Desembrulhar v.zingumuna, kutulula,
ndembi dingalala. yalumuna.
v.
Desembaraf31" vayikisa, kutulula, zingu- Desembrulho S. nzingumuna, nkutulula,
muna, vakula, kubika, vulula; desembarafar ngyalumuna.
alguem das dificuU1des: sadisa; desembara- v.
Desembruscar velelesa, kyesa, lembeka.
far-se: kabuka. Desembrutecer V.longa, katula bubu.
Desembaras:o S. nkondwa a wonga, nko- v.
Desembruxar katula n'kisi, katula loki.
ndwa a nsoni, nkutulula, nkubika, nza- v.
Desembus:ar tendola, kyesa, sasa, zayisa,
ki, n'swalu, mpevo, ntimbuzyoka, pyaku- samuna, fukula (lose, fuse), songa.
pyaku, nkabu, unkabu. v.
Desembuchar vayikisa, fukula, samuna,
v.
Desembaralhar kubika, singika, vayikisa, funguna, vevola, vevula, senzeka.
kutulula, zingumuna, vulula. v.
Desempachar katula nkakalakani, kakula,

193
Francisco Narciso Co be

vutula, vutulwisa, vevoka, vevuka. n'tima, kulula moyo, kulula vwina, zizimisa.
Desempacotamento s. nzingumuna, nku- Desencaminhador Adj. s. m'bendomoni,
tulula, ngyalumuna. m'bendumuni, m'vukumuni.
Desempacotar v. zingumuna, 'kutulula, Desencaminhamento S. mbendomoka,
yalumuna. mpukumuka, mvila.
Desempalmar v. zyuwula koko. Desencaminhar v. bendomona, bendumu-
Desempanado Adj. akimpene, aziku, aludi, na, vukumuna, vukika, vidisa; desencami-
avelela, alungwa. nhar-se: bendomoka, bendumuka, vukama,
Desemparelhar v.
vambula, vambanisa, vukumuka, vila.
vambanesa; vavula, tamuna. Desencantamento S. nkoneneka a n'tima,
Desempatar v. swaswanisa, swaswanesa, lukoneneko Iwa n'tima, lukendalalu, ludi,
sikidisa, zenga, fokola, manisa. nkatula a vuvu, ndimbula a vuvu, n'dimbulu
Desempe~ v. katula, vavula, solola, ku- a vuvu, nsolola.
tulula, zingumuna, zezola, zezula, vulula, v.
Desencantar koneneka n'tima, kendeleka,
vayikisa, vakula, kubika, kabuka; bangula. mwesa mpasi, vova ludi, zyuwula meso, ka-
Desempenar v. singika, leleka, singama, tula vuvu, dimbula vuvu, solola.
lelema. Desencanto s. nkoneneka a n'tima, lu-
Desempenhar v.
kangula, kakula, vanga, koneneko Iwa n'tima, lukendalalu, ludi,
songa, zunzula. nkatula a vuvu, ndimbula a vuvu, n'dimbulu
Desempenho S. nkangula, nkakula, mpa- a vuvu, nsolola.
nga, nsonga, nsunzula. v.
Desencapelar vuvika, lembeka.
v.
Desemperrar zezola, zezula, vevola, vevu- v.
Desencapotar vula, fukula, songa, selola,
la, vayikisa, kutulula, zingumuna, vakula, tendola, tumbula.
kubika; bangula. Desencardir v. semesa, velelesa, sukula,
Desempoar v. kubula, kumbula. kumbula.
Desempobrecer v. vwama. v.
Desencarecer kulula ntalu, veza, zengene-
Desempolar V.leleka, lengola, lengula. ka, tumbula, bolola, vanga mbi, sakidika,
Desempolgar v. yambula vana moko; katu- kulula, kondwa zitu.
ka mu nzila ambote, soba, kituka. Desencarnar fWa. v.
Desempregar v. kula, katula mu salu. v.
Desencarquilhar katula n'kama, kutulu-
Desemprego s. nkondwa a salu. la, leleka, lengola, babika, lenga.
Desemprenhar v. kulumuna, wuta; tendo- v.
Desencarregar vulula, vevola, vevula, ka-
moka, tendumuka, wokela, yalumuka. tula zitu, fYaulwisa, kulula mpasi, katula wi-
Desempunhar v. yambula. sa, katula mu salu.
Desencabado Adj. asokoka. v.
Desencarreirar bendomona, bendumu-
Desencabar v. sokola muna m'va. na, vukumuna, vidisa.
Desencabe~ v.
katula muna n'tu, soba DesencarrUamento S. nkatuka mu nzila,
ngindu, ludika, longa, sima. mpanga ambi, nsala ambi.
Desencadear v. yambula, kutulula, vambu- DesencarrUar v.
katuka mu nzila, vanga
la, zezesa, votomoka (mvula). mbi, sala mbi.
Desencaixar v. katula, vayikisa mu nkela, so- DesencarrUhamento (bras.) S. nkatuka
bafulu. mu nzila, mpanga ambi, nsala mbi.
Desencalacra~ao s. m'/itu a mfuka, m'futu DesencarrUhar (bras.) V. katuka mu nzila,
amfuka. vanga mbi, sala mbi, fWasuka.
Desencalacrar v. /ita mfuka, futa mfuka. v.
Desencascar sukula, velelesa, kumbula,
Desencalmar v. lembeka n'tima, vuvika semesa; katula n'kanda a bulu, vula mpu,

194
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

katulampu. mvukulwilu, mpukulwilu, nsaka, nsakana.


Desencasquetar v. saba ngindu, saba fu, Desenfarpe1ar v.
vula (m'vwatu, nsapatu,
longa, ludika, sima. nsampatu), katula (mapatu, nsampatu).
v.
Desencerrar vayika, vevola, vevula, zyu- v.
Desenfeiti~ katula kindoki, katula loki,
wula, songa, moneka, soloka. vevola, vevula, yambula (kindoki).
v.
Desencharcar Ialula, tambala, yimisa, yu- Desenfermar v. sasuka, yeluka.
misa, kamuna. Desenferrujar v. seka, katula malunga, su-
v.
Desencobrir fukula. sukwa, longoloka, vovolola; desenferrujar 0
v.
Desencolerizar kulula makasi, lembeka, seu ingles: longoloka kingelezo.
vuvika, lembama, vuvama. Desenfezar v.jig. sasula, kumika, kolesa.
Desencolher v. nanuna, yaiumuna. Desenfiar v. somona, somoka, vula (nsapatu,
Desenconchar v. vayikisa, yambula, vevola nsampatu).
vevula. DesenHorar v. katula mvuma, sotakwa
Desencontrado Adj. avambana, aswaswana, mvuma.
antantani, answaswani, avilana. Desenfreamento S. mpayikisa, ngyambula;
Desencontrar v.
tantana, swaswana, vilana; S. jig. mfwema, makasi, nsakuka, ntumbu-
desencontrar-se: vingana. ka, ndutakana, nkondwa a tew.
Desencontro S. ntantani, mpambani, lu- Desenfrear v.
vayikisa, yambula; V. jig. fwe-
vambanu, mpilana, mvilana, nswaswani. rna, sakuka, tumbuka, lutakana, kondwa
s.
Desencorajamento mvunzisa, nyoya. tezo.
v.
Desencorajar vunzisa, yoyesa. Desenfreio S. mpayikisa, ngyambula; S. jig.
v.
Desencorpar kulula (nitu), katulula. mfwema, makasi, nsakuka, ntumbuka,
Desencorti~ v. katula n'kama, kutulula, ndutakana, nkondwa a tezo.
IeIeka, lengola, lengula, babika, lenga. v.
Desenfronhar katula nkutu a mfika; V.
v.
Desencoscorar teta, katula n'kama, kutu- jig. vula, kala kimpene, yindula, songa.
lula, Ieleka, lengola, lengula, babika, lenga. Desenfurecer V.kululamakasi, lembeka, vu-
Desencravar v. vuza nsonso, katula, takano- vika, lembama, vuvama.
na, zyuwula; V. pop. sompa. Desenganado Adj. akonananwa n'tima, a-
Desencrespar v. nanuna, katula n'kama, ku- kendaiaIa, amweswa mpasi, azyukwa meso,
tulula, Ieleka, babika, lenga, Ieleka, lengola, akatulwa vuvu, adimbulwa vuvu, adimbu-
lengula, lembeka, vuvika. kwavuvu.
v.
Desencurralar vayikisa, vevola, vevula. Desenganar v.
koneneka n'tima, vova ludi,
v.
Desencurvar singika, leleka. zyuwula meso, katula vuvu, dimbula vuvu.
Desendemoninhar v.
katula ngindu za v.
Desenganchar vayikisa, kutulula.
mbi, vuvika, lembeka, dingidika. Desengano S. nkonananu a n'tima, lu-
v.
Desendividar fita mfuka, futa mfuka. konananu lwa n'tima, lukendaiaIu, mpova
Desenegrecer v. semesa, veIeIesa, kyesa. a ludi, nzyuwula a meso, nkatula a vuvu,
Desenervar v. kumika, kolesa, kasumuna. n'dimbulu a vuvu.
Desenestrar v. kutulula n'singa mya nsuki, Desengasgamento S. nkovolo, nkovola.
kutulula nsuki. Desengasgar v. kovola.
Desenevoar v. jig. kya, serna, lembama, vu- Desengasgo S. nkovolo, nkovola.
vama, yangidika. Desengasgue S. nkovolo, nkovola.
Desenfadado Adj. avuvama, aIembama, Desengastar v. kutulula, zewla, zezula.
n'sakani, m'vukudi, rn'vuvami, n'lembami. Desengatilhar v. nangika n'keIe, tantika,
Desenfadar v. vukula, sakana. basula, sununa, sika, nanga; saba, vilula.
Desenfado S. mvukula, mpukula, Desengenhoso Adj. akonda ngangu,

195
Francisco Narciso Cobe

akondwa unkere. Desenleado Adj. n'sadi, n'kwa nzaki, n'kwa


Desenglobar V vambula, kayanesa, kaya- nkabu, n'saluzyoki; amundembi dingalala-
nisa, mwanganisa, mwanganesa. nga, akondwa wonga, akondwa nsoni.
Desengodar V koneneka n'tima, vova ludi, Desenlear V kutulula, zingumuna, zewla,
zyuwula meso, karula vuvu, dimbula vuvu. zezula, vulula, vayikisa, bangula, vakula,
Desengolir Vluka. kubika.
Desengomar V karula dimbu, karula Desenlevar V kendeleka, koneneka n'tima,
ngoma. vova ludi, zyuwula meso, karula vuvu.
Desengon~ V vangula, valula, basula. Desenli~ V karula muna wanda, kurulula,
Desengon~o s. mpangula, mpalula, mvalu- vayika, kuruluka, kuka.
la, mbasula, mpanguka, mpaluka, mvaluka. Desenlutar V vula luru, yangindika,
Desengordar V karulula mazi, randisa, fyaulwisa.
randa. Desenobrecer V katula kimfumu, tumbu-
Desengordurar V karula mazi. la, bolola, veza, vanga mbi, sakidika, kulula,
Desengra~ V vengomona, vengumuna, kondwa zitu.
zemba, fila nima. Desenove1ar V zingumuna, yalumuna, so-
Desengrandecer V kevesa, karulula, kulula, lola, landa, zingumuka, yalumuka, vyoka,
rumbula, bolola, veza, vanga mbi, sakidika, luta.
kondwa zitu. Desenquadrar V karula mu kamba.
Desengraxamento S. nkarula a mazi. Desenraizamento S. mpuza, mburuna.
Desengraxar V katula mazi, funzula, vesula, Desenraizar V vuza, butuna.
vesola. Desenredar V karula muna wanda, vavula,
Desengrimpar-se V kulumuka, kuluka, solola, kurulula, zingumuna, zewla, zezu-
bondoka, sakalala. la, vulula, vayikisa, vakula, kubika, kabuka,
Desengrossamento S. nkevesa, nkuluka, bangula.
nkeva, nkuluka. Desenredo S. nkatulula, mpayikisa, ngya-
Desengrossar V kevesa, kulula, keva, mbula, nkyesa, nsasa.
kuluka. Desenri~ar V nanuna, karula n'kama, ku-
Desengrosso s. nkevesa, nkuluka, nkeva, rulula, leleka, lengola, lengula, babika, le-
nkuluka. nga, lelama, lengoka, lenguka, lembama,
Desengrunhir V katula malunga, susukwa, vuvuma.
longoloka, vovolola. Desenriquecer V sukika, sukama.
Desenhado Adj. abandulwa, afikulwa. Desenrodilhar V yalumuna, vavula, yalu-
Desenhador S. tn'bandudi, tn'fikudi. muka, vavuka.
Desenhar V bandula, fikula, moneka, sengo- Desenrolamento S. nzingumuna, nzingu-
moka, sengumuka, songa. muka, mbula va kari, nkayanisa, nkayane-
Desenhistas. rn'bandudi, rn'fikudi. sa, lukumiku, lukasakeso, ngyalumuka,
Desenho S. kimpa. nzingila.
Desenl~ento S. nkatulula, mpayikisa, Desenrolar V zingumuna, yalumuna, kutu-
ngyambula, nkyesa, nsasa. lula, sasa, zingumuka, yalumuka, bula va
Desenla~ V kutulula, vayikisa, yambula, kati, kayanisa, kayanesa, kumika, kasakesa,
kyesa. zingila.
Desenlace S. nkarulula, mpayikisa, ngya- Desenroscar V nanuna, yalumuna, zingu-
mbula, nkyesa, nsasa. muna, kutulula, zewla, zezula, nanuka,
Desenlambuzar V pop. sukula, velelesa, yalumuka, zingumuka, kutuluka, zezuka,
kumbula. zewka.

196
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Desenrugar v. katula n'kama, kutulula, lele- Desenvoltura S. nkabu, nkondwa a nsoni,


ka, lengola, lengula, babika, lenga. nzaki, sazu, nzunzu, lutokamu, ntokama,
Desensinar v. vilakesa. umpumbulu.
Desensino s. mpilakesa. Desenvolu~o S. mvatumuka, nzingumu-
Desensopar v.kamuna, yimisa, yumisa, nwa ka, ndanuka, nkudikila, ngyenda, ndyata,
kono. mpangama, nkumama.
Desentalar V.kutulula, vulula, sadisa, vayiki- Desenvolver v. vatumuna, zingumuna, na-
sa, zingumuna, vakula, kubika, bangula. nuna; kudikila; desenvolver-se: nungunuka,
Desentarraxar v. vuza, kutulula, vambu- kula, mena, zingumuka, nanuka.
la, zewla, zezula, fila nima, vutula, vutuka, Desenvolvimento s. mvatumuka, mpatu-
vutukisa. muka, nzingumuka, ndanuka, nkudikila,
Desentender V.lembi tona, lembi zaya, lem- ngyenda, ndyata, mpangama, nkumama.
biwawana. Desenxabidez S. tow, maza-maza.
Desentendido Adj. amundembi tona, Desenxabido Adj. atozo, amaza-maza.
amundembi zaya, amundembi wawana; S. Desenxabir v. kituka maza-maza.
n'kwa malevo, n'kwa safu. Desenxottar v. katula sofele, lembeka, vu-
Desentendimento S. nkondwa a ntona, vika, lembama, vuvika, vuvama, wawanisa,
nkondwa a ngwawani, kiwwa, levo, safu. wawanesa, wizanesa, wizanisa.
Desentenebrecer v. kyesa, temona, temu- Desequilibrado Adj. atekama, azenda,
na, tendola, temoka, temuka. abondalala, azenda; lau, akiwwa, alulendo,
Desenterramento S. ndukumuna, mbandu- n'kwa lulendo, amundembi sikila,
muna, ntombola, nsengomona, nsengumu- amukondwa nsoni, n'tokami.
na, nsolola, mpulula, mpevola, mpevula. Desequilibrar v. tekeka, zendesa, bondele-
Desenterrar v. dukumuna, bandumuna, ka, tekama, zenda, bondalala.
tombola, sengomona, sengumuna, solola, Desequilibrio S. ntekama, nzenda,
vulula, vevola, vevula. mbondalala; estar em desequilibrio: sansala,
Desenterro S. ndukumuna, mbandumuna, ningina.
ntombola, nsengomona, nsengumuna, nso- Deser~o S. ntina.
lola, mpulula, mpevola, mpevula. Deserda~o S. nkatula a kidya fWa, nkatula
Desentoar v. fJ'enga, vambula, soba, vilula, antende.
fWasa, swaswakesa, sobakesa. Deserdar v. katula kidya fWa, katula ntende.
Desentonar v. sakidika, kulula. Desertar v. tina, yambula, vavuka.
Desentorpecer v. sikamesa, yangumuna, Deserto Adj. ayalukwa; S. kanga; zumbu.
kasakesa. Desertor Adj. n'tini, m'vavuki.
Desentran~ V.kutulula nsuki, zingumuna. Desespera~o S. nkondwa a vuvu,
Desentranhar v. katula, vayikisa, dukumu- n'dimbulu a vuvu.
na, wnzola, yanuna, tombola, kuyekola. Desesperan~ S. nkondwa a vuvu,
Desentupimento s. ndokonona, ntokono- n'dimbulu a vuvu.
na, nkakula, nzokonona, nzyuwula. Desesperan~ v. dimbula vuvu, sukisa
Desentupir v. dokonona, tokonona, wko- n'tima, yoyesa, zoweleka.
nona, kakula, zyuwula. Desesperar v. kondwa vuvu, dimbula vuvu.
Desenvencilhar V.katula ti, yambula, kutu- Desespero S. nkondwa a vuvu, n'dimbulu a
lula, vuluka. vuvu, bititi.
Desenvolto Adj. ankabu, akondwa nso- Desesteirar v. fukula.
ni, n'kwa nzaki, n'kwa nzunzu, n'tokami, Desestima S. luzembo, luvew, lusaulu,
kimpumbulu. lunyangananu.

197
Francisco Narciso Cobe

Desestima~o S. luzembo, luvew, lusaulu, nkumbu ambote, katula wisa, katula zitu,
lunyangananu. sungula.
v.
Desestimar zemba, veza, saula. Desfeito Adj. asoba nse, afwasuka, akondwa
v.
Desfabricar zingumuna, bangula, fwasa. m'funu, akituka, asoba, asobwa.
Desf~ado Adj. ankabu, n'kwa nkabu, v.
Desferir vayikisa, wnzola, manuna, katula,
akondwa wonga, alungalala, alunkulu. kulumuna, nonga, kanina, tuba, zyuwula,
Desf~atez S. nkondwa a nsoni, lulungalalu, telama, zangula.
lulendo. Desfiado Adj. akutuluka, azingumuka, afusu-
v.
Desfalcar katulula, kevesa, kulula, vuna, ka, afunzuka, asasumunwa.
vunina, yiya, vava. Desfiadura S. nkutulula, nzingumuna, mfu-
Desfalecente Adj. an'yoyesi, a n'wweleki, sula, mfunzula, nsasumuna.
ansisi. v.
Desfiar kutulula, zingumuna, fusula, fu-
v.
Desfalecer fwa kyambu, nyonza, yoyomo- nzula, sasumuna.
ka,zoweleka,yoyesa. Desfibrado Adj. akululwa, akutululwa, ake-
Desfalecido Adj. afwa kyambu, anyonza, a- veswa, afimpwa, akondwa fu ya mbote.
yoyomoka, ayoya, azowalala, awonga. Desfibramento S. nkutuluka, nzingumuna,
s.
Desfalecimento mfwa a kyambu, ndyon- lufimpu, nkondwa a fu ya mbote.
za, nyoyomoka, nwweleka, nyoyesa. v.
Desfibrar kutulula, kevesa, £Impa.
Desfalque S. nkatulula, nkevesa, nkulula, lu- Desfigura~o S. mpangula, mfwasa, nkitula,
vunu, mvuninina, mpuninina, wivi, mpava. nsanga, mpuninina.
v.
Desfarelar bulakesa, nika. Desfigurado Adj. avangulwa, afwaswa,
Desfastio S. wla, nzala, n'laku, nsambu, lau, asangwa, avunininwa, avanguka, afwasuka.
kyese. v.
Desfigurar vangula, fwasa, kitula, sanga le-
s.
Desfavor n'zilu, luvezo, lusaulu, kinya, lu- kwa ya swaswana, vuninina.
nyangananu, n'za yo lulendo, lukundalalu, s.
Desfi.ladeiro mbatakani, mpasi.
kitantu. s.
Desfi.lamento ndandani, ndondana.
Desfavorecer V.lembi sadisa, yambula, sisa, Desfi.lar V.landana, londama.
loza, zemba, veza, saula. Desfi.le S. ndandani.
v.
Desfazer baka, bangula, bula, mwangala- Desfitar v.
tungununa, koma, komene-
kesa, fwasa lukanu, yandula, kutulula, ke- na, vilula meso, katula, tungyanganisa,
vesa, zezesa, vavula, katula, kulula, lala, la- tungyanesa.
disa, vambula, mwanganesa. DesHora~o (med.) S. mvidisa a kimwenze,
Desfazimento S. mbaka, mbangula, mpidisa a kimwenze.
mbula, mbwangalakesa, mfwasa a lukanu, DesHoramento S. mvidisa a kimwenze,
nkutulula, nkevesa, nzezesa, mpavula, nka- mpidisa a kimwenze.
tula, nkulula, ndala, ndadisa, mpambula, v.
DesHorar katula mvuma, katula kimwe-
mbwanganesa. nze, funzula mwenze.
v.
Desfechar basula, sika, nonga, tuba, zo- v.
DesHorecer katukwa mvuma, tovola, le-
nzola, manuna, katula, kulumuna. ngela, lebola, lebula.
Desfecho S. nsuka, mbaninu, mpayikisa, DesHorir v.
tovola, lengela, lebola, lebula,
ngyambula, nkatulula. fwa, lutisa, vidisa, kulula, ladisa, manisa,
Desfeita S. levo, luvew, tyangu, nsunda, lembeka, vuvika.
mbukumuka, mfwasakeso, ntyakalakani, v.
Desfolhar vela makaya, kolomona, wnw-
mbwanganeso, mbwanganisa. na makaya, kola makaya, sotoka (makaya).
v.
Desfeitear levola, levula, veza, tyanguna, Desfor~ v.
landa kunda, £Ita, futa, vutula,
kondwa zitu, sakanena, sakanina, fwasa vangulula, yangidika, tanina, vevola, vevula.

198
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Desfor~o S. kunda, lutaninu, mpevola, kitantu, kimbeni, ngongo.


mpevula. Desgostoso Adj. akendalala, antantu, alu-
Desformar V.kitula, soba, vangula. kendalalu, alukeneno, akitantu, akimbeni,
Desforra S. kunda, lutaninu, mpevola, angongo.
mpevula. Desgovema~o S. umpumbulu,
Desforrar v.katula fwolo, landa kunda, fita, mpondesela.
futa, vutula, vangulula, yangidika, tanina, Desgovemado Adj. amundembi sikila, ki-
vevola, vevula. mpumbulu, rn'vondesedi.
v.
Desfortalecer tovola, yoyesa. v.
Desgovemar lembi sikila, kala kimpu-
DesfortunaS. n'zilu, rn'vya, mpasi. mbulu, vondesela.
v.
Desfraldar vayikisa, zonwla, manUlla, ka- Desgra~S. rn'vya, n'zilu, vonza.
tula, kulumuna, nonga, kanina, tuba, zyu- Desgra~do Adj. ambi, akondwa nsambu,
wula, telama, zangula. akondwa lau, n'kwa rn'vya, n'kwa n'zilu.
v.
Desfranzir kutulula, leleka, lengola, lengu- v.
Desgra~ mwesa nsoni, fusula nsoni.
la, babika, lenga. v.
Desgranar sola nguba, lengula, lengola.
Desfrechar v.
tuba, loza, veta, basula, si- Desgranhado Adj. avwanzalakana nsuki,
ka, nonga, zonwla, manuna, katula, atyakalakana.
kulumuna. Desgranhamento S. mvwanzalakesa,
v.
Desfrutar baka n'sendo, mona wete, ya- mvwanzalakani, ntyakalakani.
ngalala, yangalela; sokela, sakanena, sakani- Desgranido Adj. amoyo, anzaki, angangu,
na, veza, zengeneka. akumama, angolo.
Desfrute S. n'sendo, wete, kyese; luvezo, Desgravidar V.kulumuna, wuta.
luzengeneko. Desgrenhar v.
vwanzalakesa, vwanzakesa,
Desfruto S. n'sendo, wete, kyese; luvezo, tyakalakesa.
luzengeneko. Desgrudar v. vambanesa, vambanisa, va-
v.
Desgabar zengeneka. mbula, zezesa, kondwa zuzolo, vambula,
Desgabo S. luzengeneko. yambula, tunta, vuza, dukula, lamuna,
v.
Desgadelhar vwanzakesa, tyakalakesa. dimuka (ndeke).
v.
DesgaIhar zungula. v.
Desguarnecer vwanza, fwasa, bangula.
Desgarrado Adj. akituka, asoba, avevoka, Desguedelhado Adj. avwanzakana,
avevuka, kimpumbulu. atyakalakana.
v.
Desgarrar katuka mu nzila ambote, soba, v.
Desguedelhar vwanzakesa, tyakalakesa.
kituka, yambula, vevola, vevula. DesiderativoAdj. aluwlo.
Desgarre S. unkabu, kiyakala, rn'badi, unku- Desiderato S. n'zolwa.
lu, ukesa, kikesa. Desidia S. vundu, wolo, nkondwa a ngindu,
Desgarro S. unkabu, kiyakala, rn'badi, unku- nzengele, lulazulu, luvezo.
lu, ukesa, kikesa. Desidioso Adj. awolo, alutlivoko, akondwa
Desgastar V.ladisa, manisa, dya, lala, mana. ngindu, anzengele, n'kwa lulazulu, n'kwa
Desgaste s. ndala, ndadisa, mbanisa, ndya, luvezo.
mbaninu. Desidrata~o (med.) S. dezidalata, nkondwa
Desgasto S. ndala, ndadisa, mbanisa, ndya, a maza muna nitu, yima, yuma.
mbaninu. DesidratadoAdj. ayima, ayuma.
Desgorjado Adj. afukuka nsingu. v.
Desidratar yimisa, yumisa.
v.
Desgostar kafalala, tokamena, vana maka- Desidremia (med.) S. dezidelemi, nkuluka a
si, kendeleka, kafidika. maza rna menga.
Desgosto S. ntantu, lukendalalu, lukeneno, Designa~o S. nkumbu, mbokela, luzayisu,

199
Francisco Narciso Cobe

nsonga, nsyamisa, lusyamisu, lukanu, nze- kufika, sanga, yikakesa, karula, solola, ku-
ngo, nsungula. tulula, zingumuna, zezola, vulula, vayikisa,
Designado Adj. avewa nkumbu, alukwa, bangula, vakula, kubika.
abokelwa, azayiswa, asongwa, asyamiswa, v.
Desimpressionar vilakesa, soba ngindu,
akanwa, azengwa, asungulwa. sima, vukula.
Designador Adj. s. m'vani a nkumbu, n'luki, v.
Desin~ kuluka, keva, kufama, vulula, sa-
m'boki, n'zayisi, n'songi, n'syamisi, n'kani, disa, vayikisa, kurulula, zingumuna, vakula,
n'zengi, n'sungudi. kubika,.vulula.
Designante Adj. s. m'vani a nkumbu, n'luki, v.
Desincarnar vuza nsonso, karula, tokono-
m'boki, n'zayisi, n'songi, n'syamisi, n'kani, na, zyuwula.
n'zengi, n'sungudi. Desincha~o S. mpevola, mpevula, nkulu-
Designar v. vana nkumbu, luka, bokela, la a vimba, lusakidiku, mvonda, mponda,
zayisa, songa, syamisa, kana, zenga, sungula. nkunkula, mbondola, nkendola, mvwereka,
Designativo Adj. ampana a nkumbu, andu- nkatukwa a lulendo.
ka, ambokela, aluzayisu, asonga, asyamisa, v.
Desinchar syona, vevola, vevula, sakidika,
alukanu, anzengo, ansungula. vonda, kunkula, bondola, kendola, kenda,
s.
Designio lukanu, kani, luzolo. vwereka, karukwa lulendo.
DesigualAdj. aswaswana. s.
Desinclina~o nsingika, luludiku, nsoba,
.Desigualar v.
swaswana, swaswanesa, nkitula, luzembo.
swaswanisa. v.
Desindinar singika, ludika, soba, kirula,
Desigualdade S. nwaswani. zemba.
Desiludido Adj. akononwa n nma, ake- Desincorpora~o s.
mpavula, mpambula,
ndalala, amweswa mpasi, azyukwa meso, mpambanisa, mpambensa, nkarula.
akarulwa vuvu, adimbukwa vuvu, alongwa, Desincorporar v.
vavula, vambula, va-
aludikwa, asimwa. mbanisa, vambanesa, karulula, vavuka,
Desiludir v.
koneneka n'rima, kendeleka, vambuka, katuluka.
mwesa mpasi, vova ludi, zyuwula meso, v.
Desincumbir-se lunganisa n'silu, lunga-
karula vuvu, dimbula vuvu, longa, ludika, nesa n'silu, manisa salu, fokola salu.
sima. Desindida~o (jur.) S. nkatula, ngyambula.
Desilusao S. nkonananu a n'tima, lukendala- Desindidar (jur.) V.karula, yambula.
lu, mpova a ludi, nzyuwula a meso, nkatula Desindividualizar v.
sangalakesa, sa-
a vuvu, n'dimbulu a vuvu, ndimbula a vu- nganisa, sangensa.
vu,ngovo. Desinenda S. nsuka, mfoko, mbaninu,
v.
Desimagiuar vilakesa, vilakanwa; longa, mbambi, nsongela.
ludika, sima. Desinendal Adj. ansuka, amfoko, a-
Desimpedido Adj. avevoka, avevuka, mbaninu, ambambi, ansongela.
akondwa wonga, akondwa nsoni, n'sadi, DesinenteAdj. alura, avangama, akala, aruka.
n'kwa nzaki. Desinfec~o S. mponda a zyelemesi,
Desimpedimento S. nkarula a nkanka- mpelelesa.
lakani, mpayikisa, nkurulula, nzingumuna, v.
Desinfecdonar vonda zyelemesi, velelesa.
mbangula, mpakula, nkubika, mvumvula, v.
Desinfectar vonda zyelemesi, velelesa.
lusadisu, n'sakidiku a mpasi. v.
Desinfemar vuvika, lembeka.
s.
Desimpedir katula nkankalakani, vayiki- v.
Desinfestar vulula, sadisa, vayikisa, kuru-
sa, kurulula, zingumuna, bangula, vakula, lula, zingumuna, bangula, vakula, kubika,
kubika, vulula, sadisa, sakidika mpasi. vuluka.
Desimplicar v.
vavula, vambula, vevesa, Desinfetador Adj. s. m'vondi a zyelemesi,

200
~--~--_. -----
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

rn'velelesi. manga, vayikisa ndikila, vayikisa manga.


Desinfetante Adj. avondela zyelemesi, Desintrincar v.
kyesa, kevesa, katula muna
avelelesela. wanda, kutulula, vavula, solola, zingumu-
Desinficionar v. vonda zyelemesi, velelesa. na, vulula, vayikisa, bangula, vakula, kubi-
DesinHama~o S. mpevola, mpevula, nku- ka, kabula; tendula, tendola, tengula, tengo-
lula a vimba, lusakidiku, mvonda, mponda, la; datuka, zutuka, somona, tayisa, ningina,
nkunkula, mbondola, nkendola, mvweteka, ninginisa, zeza, zezesa, zewla, zezula, kola,
nkatukwa a lulendo. koka.
v.
DesinHamar vevola, vevula, kulula vimba, Desintumescer v.
vevola, vevula, kulula
sakidika, vonda, kunkula, bondola, kendo- vimba, sakidika, vonda, kunkula, bondola,
la, vweteka, katukwa lulendo. kendola, vweteka, katukwa lulendo.
v.
DesinHuir sukisa n'tima, yoyesa, tovola, Desinvestir v.
£\vasa, vonda, bangula,
wweleka. kunkula, katula.
Desinibir v.
katula nkankalakani, sadisa, v.
Desipotecar fita nsimbi, futa nsimbi, futa
kabula. mfuka, fita mfuka.
Desinjuriar v.
vangulula, tanina, vevola, DesirmanadoAdj. aswaswana.
vevula. v.
Desirmanar swaswana, tantana, zonza.
Desinqieto Adj. amundembi vuvama, abe- DesirmaoAdj. Adj. aswaswana.
ndomoka, abendumuka, nwnzi. Desistencia S. ndemba, ndembwa, ngya-
v.
Desinquietar telekesa moyo, yangamesa mbula, nsisa, mengola, ntengula.
n'tima, yangika n'tima, tokanisa, tokanesa. v.
Desistir lembwa, yambula, sisa, tengola,
Desinsofrido Adj. amundembi zizila, n'suti. tengula.
Desinsofrimento S. nkondwa a luzizilu, Desjangir v.
kutulula, vakula, vambanisa,
nsuta. vambanesa, zyuwula, bindula.
Desintegra~o S. mpavula, mpambula, Desjeitoso Adj. akondwa umbangu, ako-
mbwanganisa, mbwanganesa. ndwa nsambu, wwa.
Desintegrar v.
vavula, vambula, mwa- Desjejua s. madya rna mete muna lumbu,
nganisa, mwanganesa. 'minua te.
Desinteiri~-se v.
kuluka, leka, zeza, Desjejuar v.dya n'kumbu a mete muna
lembama. lumbu.
Desinteligencia S. nwsaswani, mpambani, Desjejum S. madya rna mete muna lumbu,
nkondwa a ngwawani, mantani, kinkani. 'minuate.
Desintencional Adj. amundembi wla, v.
Desjuizar katula zayi, zyetesa zayi, laula.
asusi. Desjungir V.kutulula, zezola, zezula, yambu-
Desinteressante Adj. akondwa luwlo, la, vevola, vevula, vayikisa, vambula, vavula,
an'kalu, anyambula, ansisa, antengola, ate- bula, kaya, vambanisa, vambanesa.
ngula, am'vevo. Desla~ v. kutulula, vayikisa, yambula, va-
Desinteressar v.
katula luzolo, lembi zo- vula, kyesa.
la, kala, kondwa n'luta, lembi vwa m'funu, v.
Deslanchar basula, sika, nonga.
zembeleka, zengeneka. v.
Deslassar zezola, zezula, yalumuna, vunda,
Desinteresse S. nkondwa a lumlo, n'kalu, vuvama.
ngyarnbula, nsisa, ntengola, ntengula, Deslavamento S. mpesula, mfunzula;
m'vevo. mponda, luzezeso, nzezesa, ndembeka,
v.
Desintimidar kabula, kasakesa, kumika, mbetumuka, mbetomoka; unkabu,
syamisa n'tima. lunkulu, kiyakala, nzizila.
Desintoxicar v.
katula ndikila, katula Deslavar v. vesula, funzula, katula nsoni,

201
Francisco Narciso Cobe

kabula, lungidika. nsasila, mendola, luzayisu, nkatula, mpavu-


Deslavrar v. vatulula. la, nsolola, nkutulula, nzingumuna, nzezo-
DeslealAcij. ngyangya, m'vuni, n'kwa nsangu. la, nzezula, mpulula, mpayikisa, mbangula,
Deslealdade S. ungyangya, luvunu, nsangu. mvakula, nkubika, nkabu, mbula, nkaya,
Deslealdar v. zingula, sungula, funda, yeko- mpambanisa, mpambanesa, mpambula.
la, yekula. v.
Deslindar sya dimbu, sya sinsu, sasa, sasila,
Desleita s. maula. tendola, zayisa, katula muna wanda, vavula,
Desleitagem S. ntaula. solola, kutulula, zingumuna, zezola, vulula,
Desleitar v. tawula. vayikisa, bangula, vakula, kubika, kabuka,
Desleix¥o S. ngyambula, luvezo, luze- bula, kaya, vambanisa, vambula.
ngeneko, mvunisa, mpunisa, mvukula, Deslinde S. dimbu, sinsu, nsasa, nsasila, me-
mpukula, lukolamu, nganzi, n'landu. ndola, luzayisu, nkatula, mpavula, nsolola,
Desleixado Acij. n'kwa nzengele, n'kwa lazu, nkutulula, nzingumuna, nzezola, nzezu-
n'kwa n'landu, n'kwa nganzi, n'kolami, mo- la, mpulula, mpayikisa, mbangula, mvaku-
lo,mvwanzi. la, nkubika, nkabu, mbula, nkaya, mpa-
Desleixamento S. ngyambula, luvezo, lu- mbanisa, mpambanesa, mpambula.
zengeneko, mvunisa, mpunisa, mvukula, Deslinguado Acij. akondwa ludimi, ako-
mpukula, lukolamu, nganzi, n'landu. ndwa lubini, n'walumuni, kimpovi, apo-
v.
Desleixar yambula, bika, veza, zengeneka, ngoka, atyakuka, akenzama, akelama, aka-
zengeleka, vunisa, vukula, kolama, landula. muka, ayima, ayuma.
s.
Desleixo ngyambula, luvezo, luzengeneko, v.
Deslinguar zenga ludimi, zenga lubini,
mvunisa, mpunisa, mvukula, mpukula, lu- walumuna (fig.), pongoka, tyakuka, kenza-
kolamu, nganzi, n'landu. rna, kelama, kamuka, yima, yuma.
Desleixoso Acij. n'kwa nzengele, n'kwa lazu, v.
Deslisar lengola, lengula, leleka, babika,
n'kwa n'landu, n'kwa nganzi, n'kolami, mo- lenga.
lo,mvwanzi. Deslisura S. n'kama, kundubulu.
Deslembrado Acij. avilakanwa. Deslizadeiro S. tulumukinu, nkulumuka.
Deslembran~ S. mpilakana. Deslizador S. n'syelomoni, n'selomoki,
v.
Deslembrar vilakana, vilakanwa. m'bendomoni, m'bendumuni, m'vuku-mu-
DeslembrativoAcij. avilakeswa, ampilakana. ni, n'kadi.
Deslendear v.
katula nenga, ta nanzi, ta Deslizamento S. ndelomoka, ndelumu-
nyanzi. ka, nselomoka, nselumuka, nsyelomo-
v.
Desliar vambanisa, vambanesa, kutulula, ka, n'syelele, mbedomoka, mbendumuka,
zyuwula, bindula. lubendomoko, mpukumuna, nduta, mpan-
Desligamento s.mpambanesa, mpa- gama, nkala, tuku, lubantiku.
mbanisa, nkutulula, nzyuwula, mbindula. Deslizante Acij. n'syelomoni, n'selomoni,
v.
Desligar vambanisa, vambanesa, kutulula, m'bendomoni, m'bendumuni, m'vuku-
zyuwula, bindula; desligar-se: kutuluka; des- muni, n'kadi.
ligar-se violenternente: kutumuka, sunuka. v.
Deslizar lelomoka, lelumuka, syelomoka,
Deslinda~o S. dimbu, sinsu, nsasa, nsa- syelumuka, selomoka, selumoka; bendomo-
sila, mendola, luzayisu, nkatula, mpavula, ka, bendumuka, vukumuka, womboloka.
nsolola, nkutulula, nzingumuna, nzezola, Deslize S. ndelomoka, ndelumuka, nsyelomo-
nzezula, mpulula, mpayikisa, mbangula, ka, nsyelumuka, n'syelele, n'selele; mbedo-
mvakula, nkubika, nkabu, mbula, nkaya, moka, mbendumuka, lubendomoko, lube-
mpambanisa, mpambanesa, mpambula. ndumuku, mpukumuka, umpalakasa.
Deslindamento S. dimbu, sinsu, nsasa, Desloca~o S. nkatula, mpambula, mpavula,

202
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

lutungyanu, ntaya, ntina, mpisuna, mpisu- nsungula, lusungulu, mfVvasa.


ka, nkatuka. Desluzir v. zima, funzula, lombola, kondwa
Deslocamento S. nkatula, mpambula, mpa- zitu, fuka, fukidila, sweka, mwesa nsoni, fu-
vula, lutungyanu, ntaya, ntina, mpisuna, sula nsoni, fVvasa nkumbu ambote, katula
mpisuka, nkatuka. wisa, sungula, fVvasa.
v.
Deslocar katula, vambula, vavula, tungya- DesmaiadoAdj. aseboka, asebuka, asebukila.
nisa, tungyanesa, taya, tina, visuna, fisuna, v.
Desmaiar funzula, lombola, kondwa zitu,
visuka, fisuka, katuka. fuka, fukidila, sweka, mwesa nsoni, fusula
Deslograr v.
lembi tambula, lembi baka, nsoni, fVvasa nkumbu ambote, katula wisa,
kondwa n'luta, lembi vuninina. sungula, fVvasa, fVva kyambu, zeboka, zebu-
v.
Deslombar wanda, bunda, weta, sunda. ka, yoyomoka, wweleka, yoyesa.
v.
Deslouvar zengeneka. Desmaio S. nyoyomoka, keza, kyambu, lu-
Deslouvor S. luzengeneko. tuvoko Iwa nitu, luyoyo, luzowalalu, lu-
Deslumbramento S. mbukika, mbunga, yindalalu, nkuluka, mbwa, mbetomoka,
nyangamesa a n'tima, nsivikisa, nyutukisa, mbetumuka.
ndoka, nkombola, mpukumuna, nketuki- Desmama S. ntaula.
la, mpuninina, nkonda, ndemba, ntonta, Desmamado Adj. atawuka.
lutonto. Desmamar tawula. v.
v.
Deslumbrar bukika, bunga, yangamesa Desmame S. ntawula.
n'tima, sivikisa, yutukisa, loka, kombola, Desmamentar tawula. v.
vukumuna, ketukila, vuninina, konda, le- Desmanchar .V. fVvasa, bangula, vonda, ka-
mba, tonta; deslumbrar-se: kwendelela. tula n'siku, vunzuna, kondeswa m'funu, vu-
v.
Deslustrar funzula, lombola, kondwa zitu, ninina, vunisa, tumbuka, kondwa tezo.
fuka, fukidila, sweka, mwesa nsoni, fusula v.
Desmanchar kutulula nsuki, zingumuna.
nsoni, fVvasa nkumbu ambote, katula wisa, Desmancho s.
mfVvasa, mbangula, mpa-
sungula, fVvasa. ngula, mponda, nkatula a n'siku, mvu-
Deslustre S. mfunzula, ndombola, nkondwa nzuna, nkondeswa a m'funu, mvuninina,
a zitu, mfuka, mfukidila, nsweka, mbwesa a mvunisa, nsakuka, ntumbuka, nkondwa
nsoni, mfusula a nsoni, mfVvasa a nkumbu a tezo, mfVvasuka, mbanguka, mpanguka,
ambote, nkatula a wisa, nsungula, lusungu- mfunzuka, nsuluka.
lu, mfVvasa. v.
Desmandibular volelekesa 'nwa, volele-
Deslustro S. mfunzula, ndombola, nkondwa ka'nwa.
a zitu, mfuka, mfukidila, nsweka, mbwesa a Desmando S. nkuzuka, lukuzuku, nkolama,
nsoni, mfusula a nsoni, mfVvasa a nkumbu m'fVvasu, ndutakana, levo, nguzL'
ambote, nkatula a wisa, nsungula, lusungu- Desmantelamento S. mfVvasa, mfVva-
lu, mfVvasa. sakesa, nkota a n'soki, ntumbula, mponda,
Deslustroso Adj. afunzuka, alomboka, mbukumuna, mpangula, mbangula, nto-
akondwa zitu, afukidilwa, afukama, aswe- lola, mbwisa, mbwanganisa, mbwanganesa,
kwa, aswekama, amweswa nsonsi, afusulwa ntyakalakesa.
nsoni, akondwa wisa, asungulwa, afVvasuka. Desmantelar v.
fVvasa, fVvasakesa, kota
Desluzido Adj. andwelo, avezoka, avezuka, n'soki, tumbula, vonda, bukumuna, va-
azenganana, afunzuka, atombe. ngula, bangula, tolola, bwisa, mwanganisa,
Desluzimento S. nzima, mfunzula, ndo- mwanganesa, tyakalakesa.
mbola, nkondwa a zitu, mfuka, mfukidila, Desmantelo S. mfVvasa, mfVvasakesa, nkota
nsweka, mbwesa a nsoni, mfusula a nsoni, a n'soki, ntumbula, mponda, mbukumu-
mfVvasa a nkumbu ambote, nkatula a wisa, na, mpangula, mbangula, ntolola, mbwisa,

203
Francisco Narciso Cobe

mbwanganisa, mbwanganesa, ntyakalakesa. desmembrar-se: kayana, mwangana, vamba-


Desmarcado Adj. akondwa tezo, ampwena, na, tyakana.
anene. DesmemoradoAdj. avilakanwa, afuwa diya.
Desmarcar v.katula sinsu, kondwa tezo, Desmemorar v. vilakesa.
wokesa, vongesa. Desmemoria S. mpilakanwa, mpilakana.
Desmascaramento S. mfukula, nsolola, Desmentido Adj. avuniswa, afidiswa mpaka;
nsonga. S. ngongo, luvunisu, m'£Ilu a mpaka.
Desmascarar v.
fukula, solola, songa, Desmentir v. vunisa, fila mpaka, kala,
mwesa. swaswana.
s.
Desmasia ndutakana, nsuva, nwokela. Desmerecer v.
kevesa, kulula, sakidika, ve-
Desmazelado Adj. n'kwa nzengele, n'kwa la- sola, vesula, funzula; vonda, yovola, zeze-
zu, n'kwa n'landu, n'kwa nganzi, n'kolami, sa, lembeka, betumuka, funzula, lombola,
molo, mvwanzi. kondwa zitu, fuka, fukidila, sweka, mwesa
v.
Desmazelar tumbula, fWasa, vonda, veza, nsoni, fWasa nkumbu ambote, katula wisa,
vanga mbi, mwesa mpasi, bunda, bufuna. sungula, fWasa.
Desmazelo s. ngyambula, luvezo, luze- Desmesurar V.lurakesa, sefula.
ngeneko, mvunisa, mpunisa, mvukula, v.
Desmilitarizar yambula makesa, yambu-
mpukula, lukolamu, nganzi, n'landu. la masoladi, katula kikesa, katula kisoladi.
Desmedido Adj. aIutakana, anene, ampwe- Desmiolado Adj. akondwa fulu (mbala),
na, abeni. azokononwa, adokononwa; Adj. jig. lau,
v.
Desmedir-se sakuka, tumbuka, lurakana. kimpumbulu.
Desmedrado Adj. atanda, akeva, aninga, a- v.
Desmiolar katula fulu, zokonona, doko-
yoya, akuluka, akondwa m'funu; Adj. jig. nona; V.jig. laula, lauka.
ngyambula, luvezo, luzengeneko, mvunisa, Desmobiliza~ao S. ngyambula, nyambu-
mpunisa, mvukula, mpukula, lukolamu, lwa,mfoko.
nganzi, n'landu. v.
Desmobilizar yambula, fokola.
Desmedramento S. mandu, lutuvoko, v.
Desmochar zenga mpika za ngombe, ze-
nyoya, nkuluka. nga mpaka za ngombe, zungula, fWasa.
Desmedran~ S. ntandu, lutuvoko, nyoya, Desmoderar V.lutakesa.
nkuluka. s.
Desmoeda~ao nkulula a maIu a nzimbu,
Desmedrar V.lembi wma kula, keva, tanda, nkuluka a maIu a nzimbu.
ninga, yoya, kuluka. v.
Desmoedar kulula ntaIu a nzimbu.
Desmedroso Adj. ankabu, aIuzindaIaIu, s.
Desmoita sole, vya; S. jig. longi.
n'kwa nkabu, n'kwa luzindaIaIu. Desmoitador Adj. s. n'sodi, tn'vati; Adj. s. jig.
v.
Desmedular katula n'luku a mazi. n'longi.
v.
Desmelancolizar yangaIaIa, yangidika. v.
Desmoitar sola, vata, sela, kuna; V. jig.
v.
Desmelindrar futa, £Ita, vutula, vangulu- longa.
la, yangidika. v.
Desmolgar singika, leleka.
Desmembra~o S. nzenga, mbutuna, Desmonetiza~o S. nkulula a ntaIu a
mbunduna, nkayanisa, nkayanesa, mpa- nzimbu.
mbula, luvambanu. v.
Desmonetizar kulula maIu a nzimbu.
Desmembramento S. nzenga, mbutuna, Desmontar v.
kulumuna, bangula, baka,
mbunduna, nkayanisa, nkayanesa, mpa- bonga, fWasa, fWasakesa, kota n'soki, tu-
mbula, luvambanu. mbula, vonda, bukumuna, vangula.
Desmembrar v.
zenga, buntuna, bundu- Desmoraliza~o S. mfWasa, nsanza.
na, sasa, teta, kayanisa, kayanesa, vambula; Desmoralizado Adj. afWa, avondwa,

204
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

atumbuka. Desnublar v. karula matuti; V. jig. kyesa, kya


Desmoralizar v. fwasa, vonda, vwanzakesa, (kuma), lembeka, remoka, remuka, remona,
sanza, rumbula, kitula. remuna.
Desmoronarnento S. nkulula, nsola, nze- Desnudarnento S. kimpene, mpula, mvu-
nga, mbwisa, ndengona, ndunguna, mba- la, nkonga, mfukula, nsonga, nsenzeka,
ngula, mbwangalakesa, mbula. mpayikisa a n'sosolo, nkutulula a n'swiku.
v.
Desmoronar kulula, sorola, zenga, bwi- v.
Desnudar vula, fukula, songa, senzeka,
sa, nengona, nunguna, bangula, mwa- vayikisa n'sosolo, kutulula n'swiku.
ngalakesa, bula; desmoronar-se: kulu- Desnudez S. kimpene, nkonga.
ka, sotoka, zengoka, zenguka, banguka, DesnudoAtij. akimpene, ankonga, asenzama,
mwangalakana. akuluka.
Desmouta S. sole, vya; S. jig.longi. DesnudoAtij. akimpene, ankonga, asenzama,
Desmoutador Adj. s. n'sodi, tn'vati; Adj. s. akuluka.
jig. n'longi. Desnutri~o S. nkondwa a madya, ntandu,
v.
Desmoutar sola, kuna; V. jig. longa. nyoya, luyoyo, mbeba.
v.
Desnacionalizar karula kisi nsi, yambu- v.
Desnutrir lembi roma dya, randa, yoya,
lakisi nsi. beba.
Desnacionalizza~o S. nkarula a kisi nsi, Desobedecer V.kolama.
ngyambula a kisi nsi. Desobediencia S. nkolama,lukolamu.
Desnalgado Atij. aninga lukero. DesobedienteAtij. n'kolami.
Desnalgar-se V. leva, kina. Desobriwo S. ngyambula, mpulula,
Desnarigado Atij. akondwa n'zunu, an'zunu mpevola, mpevula, nkarula a zitu, lufyau-
akere. Iwisu, nkulula a mpasi, nkarula a wisa, nka-
v.
Desnastrar kurulula nsuki. rula mu salu.
v.
Desnaturalizar karula kisi nsi, yambula Desobrigado Atij. ayambulwa, avululwa,
kisi nsi. avevoka, avevuka, akarulwa zitu, akondwa
v.
Desnaturar kirula (mi, n'toto), fwasa, fu- wonga, akondwa nsoni, n'sadi, n'kwa nzaki.
nzula, bebesa, sanga, vuninina. v.
Desobrigar yambula, vulula, vevola, vevu-
Desnecessario Atij. angovo, akondwa la, katula zitu, fyaulwisa, karula wisa, karula
tn'funu. musalu.
Desnervar v. yoyesa, tokeka, rokanisa, v.
Desobscurecer kyesa, songa, sasa, sasila,
rokanesa. rendola, bangula.
Desnorteado Atij. avilla, avilakanwa, dinda, Desobstru~o S. nkarula a nkanka1akani,
zowa, wuya, alauka, n'rungyani. mpayikisa, nkutulula, nzingumuna, mba-
Desnortearnento S. mpidisa, nkarula mu ngula, mpakula, mvakula, nkubika, mpulu-
nzila, ntokeka, nyangika a n'tima. la, nsadisa, nsakidika a mpasi.
v.
Desnortear vidisa, karula mu nzila, toke- Desobstruencia S. nkatula a nkankalakani,
ka, yangika n'tima. mpayikisa, nkurulula, nzingumuna, mba-
Desnorteio s. mpidisa, nkarula mu nzila, ngula, mpakula, mvakula, nkubika, mpulu-
ntokeka, nyangika a n'tima. la, nsadisa, nsakidika a mpasi.
Desnu Atij. akimpene, ankonga, asenzama, v.
Desobstruir karula nkankalakani, vayiki-
akuluka. sa, kutulula, zingumuna, bangula, vakula,
v.
Desnuar vula, fukula, songa, senzeka, va- kubika, vulula, sadisa, sakidika mpasi.
yikisa n'sosolo, kurulula n'swiku. Desocupado Atij. akondwa salu, aya-
Desnublado Adj. akya, ave1e1a, alembama, mbulwa, akutuluka, azingumuka, aba-
aremoka, azayi. ngulwa, avakuka, asadiswa; estar desocupado:

205
Francisco Narciso Cobe

kondwa salu, fotalala. Desoprimir v. vevola, vevula, katula zitu,


Desocupar v. lembi sala, yambula, vayikisa, fyaulwisa, kulula mpasi.
kutulula, zingumuna, bangula, vakula, ku- Desoras S. Loc. adv. a desoras: muna ntangwa
bika, vulula, sadisa. ambi, mu ntangwa ambi.
Desodorisante Adj. akatulwila nsudi; S. Desorbitar v. katula mu nzila, katula mu wu-
n'katudi a nsudi. ludyadisu.
Desodorizar v. katula nsudi. Desordeiro Adj. s. m'vwanzi, mvwanzi.
Desofuscar v. kyesa, tendola, temona, Desordem s. nkindu, ntyakalakani, mvwa-
temuna. nga, mvwalangani; por em desordem:
Desola~a.o S. zumbu, mbunga, lubungu, lu- vwalangesa, vwangalakesa, tyakalakesa.
£\vasu, nkendeleka, ntokanisa, ntokanesa, Desordenado Adj. antyakalakani, amvwa-
lubangiku, mponda a nsoni. nga, amvwalangani.
Desolado Adj. akendalala, azowalala, ansoni, Desordenar v. tyakalakesa, mwanga, mwa-
ankidinginza. nganisa, mwanganesa, vilakesa, sanga,
Desolar v. yalula, mwanganisa n'kangu, mwesa nsoni, £\vasa, zengalakana, nikuka,
mwanganesa n'kangu, £\vasa, bunga, ke- zakama, yangama.
ndeleka, zoweleka, tokanisa, tokanesa, Desorganizar v. zonzola, tyakalake-
bangika, mwesa nsoni, fusula nsoni. sa, mwanga, mwanganisa, mwanganesa,
Desonerar v. yambula, vulula, vevola, vevu- vilakesa, sanga, mwesa nsoni, £\vasa, ze-
la, katula zitu, fyaulwisa, kulula mpasi, ka- ngalakana, nikuka; zakama, yangama, ladi-
tula wisa, katula mu salu. sa, manisa.
Desonestar v. katula zitu, tumbula, kulula, Desorientado Adj. avila, avilakana, dinda,
katula kimfumu, veza, saula. azowa, wuya, vuya, alauka, n'tungyani,
Desonestidade s. nsoni, nkondwa a zitu, ampilakanu, asangana, afWasuka, ansoni.
mbi, luvunu. Desorientar v. vidisa, katula mu nzila,
Desonesto Adj; ansoni, akondwa zitu, ambi, tungyanisa, tungyanesa, tokeka, yangika
m'vuni. n'tima; desorientar-se: vila, katuka mu nzila,
Desonra S. nsoni, nkondwa a zitu, mbi, lu- tungyana.
funzuku,luvunu. Desova S. ndozela; S. pop. nkulumuna, nguta.
Desonradez S. nkatula a zitu, ntumbuka, Desovamento S. ndozela; S. pop. nkulumu-
nkatula a kimwenze. na, nguta.
Desonrado Adj. akatulwa zitu, atumbuka, Desovar V.lozela; pop. kulumuna, wuta.
akatulwa kimwenze, afunzulwa. Desoxida~o S. nkatula a malunga.
Desonrar v. katula zitu, tumbula, funzula, Desoxidarv. katula malunga.
kulula, katula kimfumu, veza, saula. Despachado Adj. ankabu, akondwa nsoni,
Desonroso Adj. ansoni, akondwa zitu, ambi, n'sadi, n'kwa nzaki; amundembi dingalala.
afunzuka, aluvunu. Despachar v. sindika, twika, tuma, ta ma-
Desopilapo S. nkatula a nkankalakani, mbu, zenga mambu, tambwila, tambulwila,
mpayikisa, nkutulula, nzingumuna, mba- bokela, zayisa, songa, syamisa, kana, fokola
ngula, mpakula, mvakula, nkubika, mpu- munzaki.
lula, nsadisa, nsakidika a mpasi, luvevoko, Despacho S. nsidika, ntwika, ntuma, nta a
luvevuku, mpevo. mambu, nzenga a mambu, nzaki, n'swalu.
Desopilar v. katula nkankalakani, vayikisa, Despargir v. tyaka, pongola, mwanga,
kutulula, zingumuna, bangula, vakula, ku- bungula.
bika, vulula, sadisa, sakidika mpasi, vevola, Desparramar v. vambanisa, vambane-
vevula, katula zitu, fyaulwisa, kulula mpasi. sa, vavula, tyaka, pongola, mwanganisa,

206
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

mwanganesa, bungula. Desperceber v. lembi tona, lembi mona,


Despartir v. bula, kaya, vambanisa, va- lembi kukeba, lembi luka.
mbanesa, vambula. Despercebido Adj. amundembi tonakana,
Desparzir v. tyaka, pongola, bungula, amundembi moneka, amundembi toma
mwanga. wakakana, amundembi keba, amundembi
Despassar V.luta, lutakana. toma tala.
Despavorir v. salukisa, sisisa, vumisa, titisa. Despercebimento S. nkondwa a ntona,
Despeda~ento S. ntyazununa, ntyazu- nkondwa a fuka, nkondwa a vumi, nko-
na, lubukumunu, mbula, ngyuna. ndwa a zitu, nkondwa a nduka.
Despeda~ v. tyazununa, tyazuna, bukuna, Desperdi~ento S. lu~asu, luvwa-
bula,yuna. nzakeso, lusakaneno, mbwanganesa,
Despedida S. nkanina, nkanana, nsindika, mbwanganisa, nsanzika, mvwanzakesa,
lukananu. mvwanzalakesa, mpondesela, mbunga,
Despedir v. kanina, sindika, kula, vambula, ndadisa, mfwasakesa, mpalangesa,
katula. nsakanina, nsakanena.
Despegar v. vambanesa, vambanisa, vambu- Desperdi~ v. fwasa, mwanga, mwa-
la, zezesa, kondwa luzolo. nganisa, mwanganesa, sanzika, vwanzake-
Despego S. nkondwa a nsimbani, nkondwa a sa, vwanzalakesa, vondosela, bunga, ladisa,
luzolo (lwa lekwa). fwasakesa, palangesa, sakanina, sakanena.
Despeitado Adj. atanda, aninga; atokaniswa, Desperdfcio S. lufwasu, luvwanzakeso, lu-
atokaneswa, atantikwa, anangikwa, akwi- sakaneno, mbwanganesa, mbwanganisa,
kwa, afYengeneswa. nsanzika, mvwanzakesa, mvwanzalakesa,
Despeitar v. tokanisa, tokanesa, tantika, mpondesela, mbunga, ndadisa, mfwasake-
nangika, kwika, fyengenesa. sa, mpalangesa, nsakanina, nsakanena.
Despeito S. nsita, makasi, nkasi-kasi, lutantu; Desperdfcios S. pL nsuvidi, nsadidila, nsadi-
a despeito de: kana wuna yo. la, nkesona, nkesuna.
Despejar v. katuka, katula, tyamuna, yiti- Desperecer v. vila, lala, mana, fwa, bukumu-
la, lembi sala, yambula, vayikisa, kutulula, ka, zimbalala.
zingumuna, bangula. Desperecimento s. mpila, mvila, ndala,
Despejo S. nkatuka, nkatula, ntyamuna, mbana, mfwa, mbukumuka, nzimbalala.
nkondwa a salu, ngyambula, mpayikisa, Despersonaliza~o S. nkituka, nsoba a fu.
nkutulula, nzingumuna, mbangula, nkabu. Despersonalizar v. kituka, soba fu.
Despelar v. yuna, vuza, teta. Despersua~o S. ndonga, ndudika, nsima.
Despenar v. vuza nsala. Despersuadir V.longa, ludika, sima.
Despender v. sumba, dya, fwasa. Despertar v. sikamesa, temona, temuna,
Despendurar v. kulumuna, sotola, bonga. tonta, moneka, sikama; despertar subita-
Despenhadeiro S. m'vonzi, yenga, m'beka; mente: vulumuna, bundumuna, vulumuka,
S. fig. vonza. bundumuka.
Despenhamento S. ntuba, ndoza, nsotola, Despesa S. ntalu, nsumba.
nsotoka. Despicar v. landa kunda, £ita, futa, vutula,
Despenhar v. tuba, loza, sotola, sotoka. vangulula, yangidika, tanina, vevola, vevula.
Despenho S. ntuba, ndoza, nsotola, nsotoka. DespicativoAdj. aluvezo.
Despensa S. lundilu dya madya. Despiciendo Adj. aveza.
Despenseiro s. n'lundi a madya. Despiciente Adj. m'vezi, n'kwa luvezo.
Despentear v. kutulula n'siku, vwanza, Despido Adj. akimpene, ankonga.
vwanzakesa, tyakalakesa. Despimento S. mvula (mvwatu, mapatu,

207
Francisco Narciso Cobe

nsampatu), mpula (m'vwatu, nsapatu, nsa- Despota s. rn'bangiki.


mpatu), nkutula (nsapatu, nsampatu), ngyu- Desp6tico Atij. arn'bangiki, alubangiku.
na, ngyambula. Despotismo s. lubangamu.
Despintar v.funzula, vangula, fwasa, ki- Despotizar V.bangika.
tula, sangalakesa, sanganesa, sanganisa, Despovoa?o s. nyalula, ngyaluka, mfukisa,
vuninina. ndadisa, mbanisa, nkatula.
v.
Despiolhar ta nanzi, ta nyanzi. Despovoado Atij. ayalukwa, afukiswa,
Despique S. kunda, kinya, m£lta, mfutu, lu- aladiswa, amaniswa, akatukwa.
yangidiku, lusadisu, mpevola, mpevula. Despovoamento S. nyalula, ngyaluka,
v.
Despir vula (m'vwatu, nsapatu, nsampatu), mfukisa, ndadisa, mbanisa, nkatula.
katula (nsapatu, nsampatu), yuna, yambula. Despovoar v. yalula, fukisa, ladlsa, manisa,
v.
Despistar vidisa, katula (mu nzila), toke- katula, yaluka.
ka, yangika n'tima, vuna, sokeIa, sakanina, Desprazer s. lukendalalu, lutokamu, lu-
sakanena. zembo, n'kalu.
v.
Desplantar dukula, vuza yo kuna va kaka. v.
Desprazer kendeIeka, kafidika n'tima, to-
Desplante S. fig. nkabu, n'kuma, kikesa, kamena, fwemesa, kala, vana n'kalu.
ngwanzi. Desprazimento S. lukendalalu, lutokamu,
v.
Desplumar vuza nsala. luzembo, n'kalu.
Despojamento S. ngiya, wivi, nsanza, Desprazive1 Atij. alukendalalu, alutokamu, a
mfwasakesa, mvula (a m'vwatu, a nsapatu), n'kalu, angemi.
nkatula (a nsapatu), ngyuna, ntambula. Desprecatado Atij. akondwa ngindu, anze-
Despojar v.
yiya, sanza, fwasakesa, vula ngeIe, ampalakasa, amfunzu, amvwanzi,
(m'vwatu, nsapatu, nsampatu), katula (nsa- m'vwanzi.
patu, nsampatu), yuna, tambula. Desprecatar-se V.lembi kukeba, lembi luka.
Despojo S. sanzu, mbwangalakesa, ngungula, Desprecaver V.lembi luka, lembi keba.
nwungula, nkuki. Despregar v. vuza, dukula, kutulula, ka-
Despojos S. pl. nsuvidi, nsadidlla, nsadlla, ngula, yambula; vavula, solola, zingumu-
nkesona, nkesuna. na, zezola, zezula, vulula, vayikisa, bangula,
v.
Despolpar zenga, zengonona, zengununa. vakula, kubika, kabula.
v.
Despontar zenga, tolola, datuna, ladisa, Despregui~ v.
sikama, temona, temuna,
lala; tumbuluka, mena, savuka. kunana, nanuka.
Desporte S. nsaka, nsinsana. Desprender v.kutulula, zezola, zezula,
v.
Desportilhar wula kyeIo, bula kyeIo, ba- yambula, vevola, vevula, vayikisa, vova,
ngula kyeIo. vambula, vavula, bula, kaya, vambanisa,
DesportistaAtij. s. n'sakani, n'sinsani. vambanesa.
Desporto S. nsaka. Desprendimento S. nkondwa a luzolo,
v.
Desposar zitikila, sompa, kweIa, kazala. n'kalu, ngyambula, nsisa, ntengola, ntengu-
Despos6rio S. kinzitikila, longo, makweIa, la, luvevoko, luvevuku.
lusompo, lukazalu, kangu. Despreparado Atij. amundembi kubama,
v.
Despossar tambula, kutumuna, yiya, sa- amundembi zaya, antyakalakani, aba-
nza, fwasakesa. ngulwa, asoba, avililwa, afwaswa, afwasuka.
Despossuir v.
tambula, kutumuna, yiya, Despreparo S. ntyakalakani, mvwanga,
sanza, fwasakesa. mvwalangani, mbangula, nsoba, mpilula,
v.
Desposti~ar yinga, kula vayikisa. mfwasa.
v.
Despostigar katula £lneIa, kaka vundu dya Desprestigiar v.fwasa nkumbu ambote,
tadila. katula wisa, katula zitu, sungula.

208
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Despretensao s. nkondwa a tima, nkondwa Desprovimento s. lusukamu, nkondwa.


a keto, nkondwa a zinu, nkondwa a luzolo. Despudor S. umpumbulu, nkabu.
Desprevenir V.lembi luka, lembi keba. Despudorado Adj. s. kimpumbulu.
Desprezador Adj. s. m'vezi, n'saudi. Despundonor S. nkondwa a zitu.
v.
Desprezar veza, kondwa zitu, katula zitu, Despundonoroso Adj. akondwa zitu.
sungula, sakanena, sakanina, saula,· kala, DesquadrUhar v. zekeka, fisuna, vwa-
yambula. nzakesa, nikuna, fumbika, konzeka, koveka,
Desprezativo Adj. aluvezo, akitantu. vweteka, tovoka, lebuka, leboka, zungana.
DesprezavelAdj. aveza, asungula, asakanina, Desqualifica~o S. nkatula, nkula,
asakanena, asaula, ayambula. mpayikisa, mpambula.
DesprezUho s. luvezo, lusaulu, kinya, Desqualificar v.
katula, kula vayikisa,
lunyangananu. vambula.
Desprezivel Adj. ambi-mbimbi, angengesi, Desquita~o S. lufolo, luvambanu, ngya-
angemi, ansoni. mbula, mpevola, mpevula, luvevoko,
Desprezivo Adj. aluvezo, akitantu. luvevuku.
Desprezo S. luvezo, lusavuku, lusaulu. Desquitado Adj. afwolwa, ayambulwa,
Desprimor S. tyangu, mfunzula, luvew, avevolwa, avevulwa, avambana.
tyangu, lusakaneno. Desquitar v. fwola, yambula, vambana,
v.
Desprimorar tyanguna, funzula, tumbu- vevola, vevula; desquitar-se: folana, lembwa,
ka, boloka, kuveza, sakalala, kuluka. yambula, kala.
Desprimoroso Adj. amundembi lu- Desquite S. lufolo, luvambanu, ngyambula,
nga, alutyangu, akondwa zitu, aluvew, mpevola, mpevula, luvevoko, luvevuku.
alusakaneno. Desrabar v. butuna n'kila, zenga, zatuna,
v.
Desprofanar velelesa, kyenzesa, sukula. datuna.
Despropor~o S. ndutakana a tew, v.
Desraigar vuza, dukula.
nswaswana. v.
Desraizar vuza, dukula.
Desproporcionado Adj. aswaswana. v.
Desramar zungula, bungula, pongola, tya-
Desproporcionalidade S. ndutakana a muna, tyaka.
tew, nswaswani. v.
Desratizar vonda mpuku.
Desproporcionar v.
lutakesa tew, swa- Desrazao S. ngyelele.
swanesa, swasanisa. Desregrado Adj. akizowa, alulendo, n'kwa
Despropositado Adj. avezoka, atyangunwa, lulendo, amundembi sikila, akondwa nso-
asavuka, asusi, dinda, akondwa nganu. ni, n'tokami.
v.
Despropositar levola, levula, tyanguna, Desregramento S. kizowa, lulendo, u-
savula. mpumbulu, nkondwa a nsoni, lltokama,
Desprop6sito S. levo, tyangu, nsavula, lutokamu.
kizowa, ndutakana. v.
Desregrar sakuka, tumbuka, kondwa tezo.
v.
Desproteger yambula, sisa n'yambi. v.
Desrejelar yanduka.
DesprotegidoAdj. ayambulwa, an'yambi. Desrespeitador Adj. s. n'kondwa a zitu,
Desproveito S. mfwasuka, luvwanzakeso, n'tokami, m'fwasi.
nsanzika, mvwanzakesa, mvwanzalake- v.
Desrespeitar kondwa zitu, tokeka, tele-
sa, mpondesela, mbunga, ndadisa, mfwa- ka moyo, yangamesa n'tima, soba, vilula,
sakesa, mpalangesa, nsakanina, mpanguka, fwasa.
m'fwilu, n'soki. Desrespeito S. nkondwa a zitu.
v.
Desprover sukika. Desrespeitoso Adj. akondwa zitu,
Desprovido Adj. n'sukami. an'tokami.

209
Francisco Narciso Cobe

Desrevestir-se v. vula, katula, yuna, Destacar v.kanina, sindika, kula, varnbula,


yarnbula. katula, vayikisa, dukisa, senzeka, kundidika;
Desri~ v.
nanuna, katula n'kama, kutulula, vayika, duka, kundalala, senzarna.
leleka, lengola, lengula, babika. Destampar v.
bukula, fukula, yantika,
Desrolhar v. zyuwula. bantika.
Desrugar v. katula n'kama, kutulula, leleka, Destapar V.bukula, fukula.
lengola, lengula, babika, lenga. Destaque S. mpayika, nduka, nkundalala.
v.
Dessaber vilakana, vilakanwa. DestarteAdv. muna dyadi.
Dessabor s. tow, nkondwa a n'tomo. Deste Pron. ndyoyu.
Dessaborar V.katula n'zenw, katula n'tomo. Destecer v. kutulula, fwasa, bangula, vangu-
Dessaborear v.
katula n'zenw, katula la, vonda, katula n'siku, vunzuna, kondeswa
n'tomo. m'funu, vunina,vunisa, sakuka, tumbuka,
Dessaibrar v.
katula senge, katula luma, to- lutakana.
vola, lebola, lebula, vevola, vevula. Destemer v. kondwa wonga.
v.
Dessalgar katula mungwa, kitula tow. Destemeroso Adj. ankabu, akiyakala.
v.
Dessalinizar kela maza rna m'bu. Destemidez S. nkabu, kiyakala.
v.
Dessangrar katula menga, tovola, lebula, Destemor S. nkabu, kiyakala, unkulu, ukesa,
lebola, vevola, vevula. kikesa, n'kuma, ngwanzi.
v.
Dessazonar katula n'zenw, katula n'tomo. Destemperan~ s. loko, n'dyodyo.
Desse Pron. ndyoyo. Destemperar v. tovola, kitula, zezesa, lebo-
Desseca~ao s. nyima, nyuma. la, lebula, soba, laula, vidisa zayi, vidisa ngi-
Dessecagem s. nyima, nyuma. ndu, tungyanisa, tungyanesa, sakuka, tu-
Dessecamento s. nyima, nyuma. mbuka, kondwa tew.
Dessecar v. yima, yuma, yimisa, yumisa. Destempero S. levo, ndevola, ndevula,
Dessedentar v. tukutisa, lembeka vwina, ku- tyangu, mparnbula, mpavula, ntantani,
lulavwina. kiwwa; S. pop. nduta a vumu.
Dessegredar v.
zayisa, mwanganisa nsangu, Destempo S. Loc. adv. ao destempo: muna
mwanganesa nsangu. tangwa arnbi.
Dessemelhan~ S. nswaswana. Desterrado Adj. akulwa, ayingwa.
DessemelhanteAtij. aswaswana. v.
Desterrar kula, yinga, vayikisa muna nsi,
Dessemelhar v.
swaswanesa, swaswanisa; kwenda ku nsi akaka.
dessemelhar-se: swaswana. Desterro s. nkula, ngyinga, mpayikisa muna
Desservi~o s. salu kya mbi, nkondwa a salu. nsi, ngyenda, zungulu.
Desservir v. vanga salu kya mbi, lembi sala. v.
Destetar tawula.
Dessimpatizar v. saula, menga. Destila~o S. nkela, nsonsesa.
Dessiso S. nkondwa a unsongi, nkondwa a v.
Destilar kela, sonsesa.
zayi. Destilaria s. nkezela, nsonsesela.
Dessorar v. tovola, vevola, vevula, katula ma- Destimidez S. nkabu.
zarna menga. Destimido Adj. ankabu.
Dessoterrar v. sima, dukumuna, bandumu- Destina~ao S. lukanu, nzila, Iwakilu, nsuka,
na, tombola, sengomona, sengumuna, solo- mfoko.
la, vulula, vevola, vevula. Destinado Adj. akanwa, asilwa, avanwa,
Dessubjugar v. vevola, vevula. atwikwa.
Dessuetude s. nkondwa a fu. v.
Destinar kana, sila, vana, kaya, twika.
Dessumir v. badika, fokola, mana, manisa, v.
Destingir vesula, vesola, funzula, vonda,
tanga, katula, bula. fwasa, yovola, betumuka, wowomoka.

210
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Destino S. lukanu, nzila, lwakilu, nsuka. kutulula, zingumuna, bangula, vakula, ku-
Destitui~o S. nkula, nsidika, mvunza, nka- bika, vulula.
tula, ntumbula, nkatuka. v.
Destrepar kulumuka.
Destituir v. kula, sindika, vunza, yambula, Destreza S. ngangu, umbangu, ntona, lulu-
tumbula; destituir dumafimfdo: katula kiye- ngalalu, nduka.
kwa, kunkula. Destrin~ S. mpambula a n'singi, nkatula
v.
Destoar fYenga, tantana, swaswana, kend- muna wanda, mpavula, mpayikisa, mba-
eleka, kafidika n'tima, tokamena, fwemesa. ngula, nzingumuna, nzezola, nzezula, mpu-
Destocamento S. ndukula (vimpa ya n'ti, lula, nsolola, mvakula, nkubika, nkabu.
sinza), mpambanisa, mpambanesa, nkutu- v.
Destrincar deka, dekesa.
lula, mbindula, nzyuwula. Destrin~ v. vambula n'singa, katula muna
Destocar v. dukula (vimpa ya n'ti, sinza), wanda, vavula, solola, kutulula, zingumu-
vambanisa, vambanesa, kutulula, bindula, na, zezola, vulula, vayikisa, bangula, vakula,
zyuwula. kubika, katukwa wonga.
v.
Destoldar fig. fukula, tendola, sasa, kenza v.
Destripar vayikisa n'dya.
maza malavu, kyesa. Destro Adj. angangu, aumbangu, antona, alu-
Destom S. mfYenga, nkondwa a ngwawani, ngalala, aluka, alunene, asingama.
mpambula, mpilula, mfwasa, nswaswakesa, Destro~ v.
mwanganisa, mwanganesa,
nsobakesa, ntantani, mpambani, nwaswani, tyakalakesa, sunda, mwanga, sanzika, vwa-
mfwasuka, ngwola, mfwa; ngwolesa, nduki- nzakesa, vwanzalakesa, fwasa, vondosela,
sa, nkituka. bunga, tyakalakana, mwangana.
v.
Destorcer zekola, singika, tunta, nanuna, Destro~o S. mbunga, mbwanganisa, mbwa-
zingumuna, yalumuna. nganesa, ntyakalakesa, nsunda, mbwanga,
Destorpecer v.
sikamesa, yangumuna, nsanzika, mvwanzakesa, mvwanzalakesa,
kasakesa. mfwasa, mpondesela, ntyakalakna,
Destra S. koko kwa lunene, lunene. mwangana.
Destramar v.
kutulula, fwasa, bangula, Destronamento S. nkunkula, nkatu-
vonda, katula n'siku, vunzuna, kondeswa la, ngyambula, ndembwa, nsisa, ntengo-
m'funu, vunina, vunisa, sakuka, tumbuka, la, ntengula, nkendola, nsakidika, nkulula,
lutakana. mponda.
v.
Destrambelhar zekola, singika, tunta, na- Destronar v. kunkula kyandu, katula; von-
nuna, zingumuna, yalumuna, tyakalakana, da, bondola, kendola, kenda, saka, vweteka,
banguka, viluka, soba; V. pop. levola, levu- sakidika.
la, safula. Destroncado Adj. avanguka, afisuka, abu-
Destrambelho S. nkindu, ntyakalakani, ntuka, azunguka.
mvwanga, mvwalangani, levo, tyangu, v.
Destroncar zenga, zungula, kenda, katu-
nsavula, mpambula, mpavula, ntantani, la, vambula, vavula, tungyanisa, tungyane-
kizowa, ndutakana. sa, taya, tina, visuna, fisuna, visuka, fisuka.
Destrancar v.
bindula, zyuwula, zezola, Destroniza~o S. nkunkula, nkatula, ngya-
zezula. mbula, ndembwa, nsisa, ntengola, ntengu-
v.
Destran~ kutulula nsuki, zingumuna. la, nkendola, nsakidika, nkulula.
Destravancar v.
katula nkankalakani, v.
Destronizar kunkula (va kyandu), katu-
vayikisa, kutulula, zingumuna, bangu- la; vonda, bondola, kendola, kenda, saka,
la, vakula, kubika, vulula, sadisa, sakidika vweteka, sakidika.
mpasi. Destrui~o s. m'fwasu, mbunga, mvo-
Destravar v. zezola, zezula, vayikisa, nda, mponda, mvangula, mpangula,

211
Francisco Narciso Cobe

lubukumuku. Desvalijar v. yiya, sanza, fwasakesa.


Destruidor Adj. s. m'fwasi, m'bungi, Desvalor S. nkondwa a m'funu.
m'vondi, m'bukumuni, mvwangi. Desvaloriza~iio S. nkondwa a m'funu, nku-
Destruir v.fwasa, bangula, vangula, vonda, luka amalu, luvezo, luzengeneko.
bukumuna, tyakalakesa, soba, vilula. Desvalorizar v. katula m'funu, kulula malu,
Destrutivo Adj. m'fwasi, m'bungi, m'vondi, veza, zengeneka.
m'bukumuni, mvwangi. Desvanecer v.
lutisa, vidisa, ladisa, zima,
Destrutor Adj. s. m'fwasi, m'bungi, m'vondi, vunza, vonda, fukisa, bangula, fwasa, vesula,
m'bukumuni, mvwangi. vesola, funzula; yovola, zezesa, lembeka,
Desultrajar V.landa kunda, vevoka, vevuka, betomona, betumuna; vila, lala, vuvika,
yangalala, vangulula, tanina, vevola, vevula. kabula, kulula n'lunzi, mona lulendo,
Desumanidade S. umpolakanu, nkangu a yangalala.
n'tima, mfunya. Desvanecimento S. luyoyo, lutovoko, lu-
Desumano Adj. m'bangiki, mpolakanu, zowalalu, luyindalalu, nzowalala, ngindala-
n'kwa mfunya. la, nyoya, wonga, nkuluka, mbwa, mboto-
v.
Desunhar vuza luzala (pL: nzala), yoyesa, moka, mbetomoka, lulendo.
tovola; yoya, tovoka. Desvantagem S. m'fwilu, nkuluka,
Desuniiio S. luvambanu, kitantu, kinkani, lusakalalu.
mantani, nswaswani. Desviio s. swekameno.
v.
Desunificar vambanisa, vambanesa. v.
Desvariar fwasa, vonda, zyetesa zayi, lau-
v.
Desunir vambanisa, vambanesa, vambula, la,lauka.
kutulula, bindula, swaswana, swaswanisa, Desvario s. ndauka, lauka, mawazawaza,
swaswanesa, tantana, zonza, zenga, buntu- nzyetwa a zayi, lutungyanu.
na, bunduna, sasa, teta, kayanisa, kayanesa. Desvelado Adj. andunda, awalakazi, n'kwa
Desusado Adj. amundembi sadilwa, anta- unkete, n'kwa ngangu, alungalala beni, azi-
ngwa a kaka. ku; akimpene, ankonga.
Desusar V.lembi sadila. v.
DeSvelar langidila, lungalala beni, lembi
Desuso Adj. amundembi sadilwa, akondwa leka, kaya meso, kawa meso; sengomona,
fu. sengumuna, fukula, songa, zayisa, sasa,
Desutilidade (econ.) S. m'fwilu, mfwasuka. sasila, tendola, tendula, bangula, tungulula;
v.
Desvaecer fwa, lutisa, vidisa, kulula, ladisa, kyesa.
manisa, lembeka, vuvika. Desvdo s. ngemba, walakazi, kyememe, nzo-
Desvaidade S. nsoni, nginzama, lulembamu. la, nyingila, ngyenkola, ngyekula, mpana,
Desvaidoso Adj. ansoni, alembama, mpaluka.
n'lembami. Desvencilhar v.
kutulula, zezola, zezula,
Desvairamento S. kilau, mawazawaza, yambula, vevola, vevula, vayikisa, vambula,
nkondwa a zayi, lutungyanu. vavula, bula, kaya, vambanisa, vambanesa.
v.
Desvairar zyetesa zayi, laula, fungisa maka- v.
Desvendar fukula, mwesa, songa, sengo-
si, fwemesa, vuna, vilakesa, tantana, swa- mona, sengumuna, solola, selola, tumbula,
swana, yungana, bembela, vumvula, bu- seleleka, tendola, tendula, zayisa.
mbula, zungana, bendomoka, bendumuka, Desvenera~o S. nkondwa a zitu, mfunzula,
vukumuka, vukama, vila, tungyana. mbolola, luboloko, luvezo.
Desvairo s. kilau, mawazawaza, nkondwa Desvenerar V.kondwazitu, funzula, bolola.
a zayi, lutungyanu, luvambanu, kitantu, v.
Desventrar zenga vumu.
kinkani, mantani. DesventuraS. n'zilu, m'vya, mpasi.
Desvair-se V.lala, mwangana, tyakana. Desventurado Adj. s. n'kwa n'zilu, n'kwa

212
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

m'vya. luzengeneko, mpilula, nsoba.


Desverdecer V.lengela, yima, yuma, rovola, Desvirtuar v.
kulula, veza, zengeneka, vilu-
tovoka. la, soba.
Desvergonha S. nkondwa a nsoni, lulendo, Desvirtude S. fu kya mbi, twangu, funze,
lulungalalu. mbi, nkondwa, mpilakana.
Desvergonhamento S. nkondwa a nsoni, Desviscerar V. katula n'dya.
lulendo,lulungalalu. Desviver fwa.v.
Desvergonhar v.
katula nsoni, kabula, v.
Deszelar yambula, bika, veza, zengeneka,
lungidika. vunisa, tungulula, vukula, kolama, landula.
v.
Desvestir vula (m'vwatu, nsapatu, nsampa- v.
Detalhar kayanisa, bulanisa, bulanesa, sa-
tu), katula (nsapatu, nsampatu), yuna, ya- muna, kubika.
mbula, sya kimpene, kala kimpene, fukula, Detalhe S. nkayanisa, mbulanisa, mbulanesa,
songa. nsamuna, nkubika.
v.
Desvezar katula fu kya mbi, yambula fu Detec~o S. nsengomona, nsengumuna, nzi-
kyambi. ngula, ntendola, nselola, nsolola, mba-ngu-
Desviar V. katula mu nzila, tungyanisa, la, mbona, ntona, luntunguluzi.
tungyanesa, vavula, valuka, vengeka, v.
Detectar sengomona, sengumuna, zingula,
vengama, zungisa, yungana, vidisa nzila, tendola, selola, solola, bangula, mona, rona,
soba nzila, tina. tungulula.
Desvidrar-se V.budika, funzuka, lomboka. Detective S. n'sengomoni, n'sengumuni,
Desvigiar V.lembi kengela. n'zingudi.
v.
Desvigorar yoya, tovoka. Deten~S. nzingila, nsoba a lumbu, mvunza a
v.
Desvigorizar yoya, tovoka. lumbu, ndungununa.
v.
Desvincar katula n'kama, kutulula, leleka, Deten~o S. ndingidika, mbaka, nsimbinina,
lengola, lengula, babika, lenga. nzingidisa, mavuku, mvundisa, mbani-
Desvincilhar v.
kutulula, zezola, zezula, ka, mvakika, mpakika, ndingika, dingama;
yambula, vevola, vevula, vayikisa, vambula, mvwa, nkudikila, mbundakesa, nsanga-
vavula, bula, kaya, vambanisa, vambanesa. nesa, nsanganisa, ngikakesa, nkutakesa,
v.
Desvincular kutulula, yambula, bindula, mbundika, nsangana, ngikana, nkangana,
vambanisa, vambanesa, vevola, vevula, ba- nkangama.
ngula, ta mambu, yalumuna, yalumuka, v.
Deter nanga, dingidika, baka, simbinina,
vangama, vuluka. zingidisa, kakila, vundisa, manika, vakika,
Desvio S. mpambu, luyuyanu, mpilakanu. dingalala, vukuka, beka, nangisa, bekesa;
v.
Desvirgar pop. katula kimwenze, funzula vwa..
mwenze. Detergente (med.) Adj. asukulwila mpuma;
Desvirginamento S. nkatula a kimwenze, S. n'longo mya sukulwila mpuma.
mfunzula a mwenze. v.
Deterger velelesa, sukula mpuma.
Desvirginar v.
katula kimwenze, funzula Deteriora~o S. nsasa, nsaka, mfwasuka,
mwenze. mvonda, mponda, mvwanza, mvwanzake-
v.
Desvirginizar katula kimwenze, funzula sa, mfwantakeso, mfwantakani, ngwola.
mwenze. Deteriorado Adj. asasa, asaka, afwasuka,
Desvirllizar v.
katula kiyakala, vokesa, avwanzakana, afwantakana, awola.
yoyesa. v.
Deteriorar sasa, saka, fwasa, vonda, vwa-
Desvirtua~o S. nkulula, luvezo, luze- nza, vwanzakesa, fwentakesa, fwantakana,
ngeneko, mpilula, nsoba. wola.
Desvirtuamento S. nkulula, luvezo, Determina~o S. lukanu, kani, lusikidisu.

213
Francisco Narciso Cobe

Detenninado Adj. akanwa, asongwa, a moyo, ndangama a n'tima.


asikidiswa, azengwa mambu, asaswa, abi- Deturbar v. tokeka, telekesa moyo, yangame-
ndumunwa, avangiswa, atwadilwa, atwalwa. san'tima.
Determinador Adj. s. n'kani, n'sikidisi, Deturpa~o S. nkitula, nsanga a lekwa ya
n'zengi a mambu, n'te a mambu. swaswana, luvunu.
DeterminanteAdj. n'kani, n'sikidisi, n'zengi De~par v. kitula, sanga lekwa ya swaswana,
a mambu, n'te a mambu. vuninina.
v.
Determinar kana, songa, sikidisa, zenga Deu s. Loc. adv. diu em deu: zungana, bembela.
mambu, ta mambu, sasa, bindumuna, va- Deus S. Nzambi, Yave, Nzambi ampungu,
ngisa, twadila, twala. Kongo Kalunga, Amakongo, Omakongo.
Determinativo Adj. ansuka, ambaninu, Deus-dara S. Loc. adv. ao deus-dara: muna
asikila, akamikwa, n'songi, n'sikidisi. ngovo, kuna susi.
Detersao (med) S. nsukulwilu a mpuma. Deus-nos-acuda S. nkindu, ntyakalakani,
Detersivo Adj. asukulwila mpuma. mvwanga, mvwalangani, ntungyana, nze-
Detersorio Adj. asukulwila mpuma. ngalakani, myangu, mazu.
Detesta~ao S. nsaula. Deuterogamia S. nsompolola.
Detestando S. asaula. Deuterogamo S. n'sompolodi.
v.
Detestar saula, nukwa, menga. Deuterologia S. mpovela, mpova (a n'tanini
DetescivelAdj. asaula, ambi-mbimbi. kuna mJimdu).
Detetive S. n'sengomoni, n'zingudi. Deuteronomio s. N'siku.
Detido Adj. adingikwa, akangwa, kangama. Deuterose S. nkumbulula, mpovolola, nso-
Detona~o S. mbuka, mbaka. kolola, lusansu lwa nsi.
DetonanteAdj. am'buki, am'baki. Devagar Adv. malembe, malembe-malembe,
Detonar V.buka, baka. kete-kete.
Detrac~o S. sibu, tumbu, luvew, luze- Devanea~o s. mbalu, sampu-sampu.
ngeneko, kumbu. Devaneador Adj. s. n'kwa mbalu, n'kwa
Detractivo Adj. aluvew, aluzengeneko, sampu-sampu.
akumbu. Devaneamento S. mbalu, sampu-sampu.
Detractor Adj. s. m'vezi, n'zengeneki, v.
Devanear kala ye sampu-sampu, banza,
n'kumbi. banzikisa, yindula, badika, keba, vova
v.
Detrair veza, zengeneka, kumba. mawazawaza.
Detraque S. lau, akiwwa, alulendo, amu- Devaneio S. mbalu, sampu-sampu.
ndembi sikila, kondwa nsoni, n'tokami. Devassa S. nkengelela, lufimpu, mbwa-
DetrasAdv. kuna nima. nganisa, mbwanganesa.
Detratar (bras.) V. veza, zengeneka, kumba. Devassador Adj. s. n'kengeledi, n'tadi,
Detri~o S. mfusula. m'fimpi, n'samuni, n'zingudi, n'samuni,
Detrimento S. mpondesela, tn'fwilu, 'mwanganisi.
mfwasuka. Devassamento s. nkengelela, lufimpu,
Detritico Adj. ankesona, ankesuna, amfusula, mbwanganisa, mbwanganesa.
amfwenka, andeka, anseka. v.
Devassar kengelela, tala, fimpa, samuna,
Detrito S. nkesona, nkesuna, mfusula, zingula, mwanganisa, mwanganesa.
mfwenka, ndeka, nseka. Devassidao s. umpumbulu, ungumba.
Detruncar V.buntuna, vangula, fwasa. Devasso Adj. s. kimpumbulu, kingumba.
Detumescencia S. nsyona, mpevola, mpe- Devasta~o s. lubungu, mbungu, tn'fwasu,
vula, mvonda, mponda. mponda, mpangula, lubukumuku.
Deturba~o S. ntokama, lutokamu, n'teleko Devastador Adj. s. tn'bungi, m'bukumuni,

214
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

m'fWasi, m'vondi. DextrosUria S. nswikidi muna masuba.


Devastar v.
fWasa, bangula, vonda, vangula, Dez Hum. kumi; dez mil (J 0.000): kyazi; cern
bukumuna, tyakalakesa, langa, bunga, mil: lundu.
vwanza, vwanzakesa, fWasakesa, yalula, Dezanove Hum. kumi ye nana.
fukisa, ladisa, manisa, katula. Dezasete Num. kumi ye nsambwadi.
Devedor Adj. s. n'dye a mfuka. Dezasseis Hum. kumi ye sambanu.
Deve-haver S. zayi wa mbalu. Dezembro s. Desemba, ngonde a nsuka,
v.
Devenir vangama, kala. ngonde a kumi ye zole.
Deventre S. n'dya mya bulu. Dezena S. kumi.
Dever S. mbebe, salu, mfuka; V. dya mfuka. Dezoito Hum. kumi ye nana, makumole rna
DeverasAdv.ludi, kyeleka, kikilu. kondwa e yole.
s.
Devia~o mpambu, luyuyanu, mpilakanu. Dez6ito Hum. kumi ye nana, makumole rna
Devido Adj. amfuka, ansongi; S. lunga, kuma, kondwa e yole.
nsongi; devido a: muna kuma kya, muna Dia S. lumbu; dia feriado: lumbu kya vundu;
dyambudya. dias cia semana (4) congolense: nkenge, nso-
Devio Adj. avila, atekomonwa, akondwa nzila. na, nkandu, konzo; semana (7) romana: kya
v.
Devir vangama, kala. mete, kya n'zole, kya n'tatu, kya n'ya, kya
s.
Devo~o kwikizi, nzola, vumi wa Nzambi. n'tanu, kya nsabalu (nsabala), kya lumingu.
Devocionario S. n'kanda a sambu. Diabetes S. dyabete, yela kwa nswikidi
s.
Devolu~o mputula, nkeva. diabete S. dyabete, yela kwa nswikidi.
Devolutivo Adj. m'vutudi, n'kevesi. Diabetologia S. dyabetolozi.
Devoluto Adj. avutulwa, amputula; akondwa Diabeto16gico Adj. adyabetolozi.
salu, ayambulwa. Diabet61ogo S. dyabetologe, nganga a
v.
Devolver vutula. dyabete.
Devora~o S. mvempola, mvempula, mbina, Diabinho S. finkadi ampemba, fin'kwiyi,
ngyakila (mu 'nwa), dya, manga a sazu; fitombola.
lufWasu, mbangula, mponda, mpangula, Diabo S. nkadi ampemba, n'kwiyi, tombola;
lubukumunu, ndadisa. fazer 0 diabo a quatro: vava unzonzi, vava
v.
Devorar vempola, vempula, mina, yakila tantana, sya mavwanga.
(mu 'nwa), dya, tanga sazu; fWasa, bangu- Diab6lico Adj. ankadi a mpemba, an'kwiyi,
la, vonda, vangula, bukumuna, tyakalakesa, atombola.
vya, manisa, yoka, ladisa, bangika, mwesa Diabolismo S. kinkadi ampemba, kin'kwiyi,
mpasi, vanga mpasi. kitombola.
Devorismo S. wivi. Diabrete S. nkadi ampemba, n'kwiyi, tombo-
DevoristaA{i. s. mwivi a nzimbu za luyalu. la; S. jig. n'tokami.
Devotaf3.o S. luvaulu, nzola, ngyenkola, Diabrura s. kinkadi ampemba, kin'kwiyi,
ngyekula, mpana, mpaluka. kitombola; S. jig. lutokamu, mbi.
Devotado Adj. avaulwa, ayivana, an'zolwa. Diacho S. nkadi ampemba, kasi (pI: makasi).
Devotamento S. luvaulu, nzola, ngyekola, Diacomado S. kiselo.
ngyekula, mpana, mpaluka. DiaconalAdj. aselo.
v.
Devotar kuvana, vaula, tumba, vana. Diaconato S. kiselo.
Devoto Adj. s. munkwikizi, n'kwa vumi wa Diaconia S. kiselo.
Nzambi. Diaconisa S. selo kya n'kemo, n'kaza a selo.
Dextro Pref lunene. Diacono S. selo.
s.
Dextrose ngilikose, nswikidi. Diacromatopsia (med.) S. dyakolomatopisi.
Dextrosuria S. nswikidi muna masuba. Diacronia (ling.) S. dyakoloni, lusansu lwa

215
Francisco Narciso Cobe

ndinga, mpangama ye ndungunuka a DianteiraS. ntwala.


ndinga. Dianteiro Adj. s. m'viti a n'tu.
Diada S. n'wole, n'zole. Diapedese (med) S. dyapedeze.
DiadeS. n'wole, n'zole. Diaporese S. ndingalala (a m'vovi, a kimpovi
Diadema S. kolowa, n'dyengo. kunavova).
DiafanoAdj. amoni-moni, amona-mona. Diapositivo S. dyapo, foto a 'moni, sisa kya
Diafase S. mpambula, nkatula, luvambanu, 'moni.
mpambana. Diciria S. mfitu a lumbu-ke-Iumbu, ye nkenge
Diaforese (med) S. dyafoze, kyufuta kya yensona.
yingi, kyukusa kya yingi. Dicirio Adj. alumbu-ke-Iumbu; S. lumbu-ke-
Diafragma S. luvungu, lumbu lwa n'tima. lumbu, nkenge ye nsona.
Diagnose (med) S. dyangonoze, mbwangu- Diarista S. n'soneki a nsangu za lumbu-ke-
nUlla a kimbevo. lumbu, n'sadi a m'fitu a lumbu-ke-Iumbu.
v.
Diagnosticar mwangununa kimbevo. Diarquia S. luyalu lwa mfumu zole.
Diagnostico Adj. adyangonoze, ambwangu- Diarreia S. nduta a vumu.
nUlla a kimbevo; S. dyangonoze, mbwangu- Dias S. pl zingu, luzingu.
nuna a kimbevo. Dia-santo S. vundu muna meya, vundu mu-
DiagonaiAdj. akambikwa, akambama. na dila dya kulu.
Dial Adj. alumbu-ke-Iumbu. Diascopia S. dyasikopi, ntadilu, mbweno.
Dialectal Adj. andinga a zunga, ampova a Diascopio S. disikope, sengwa kya tadila ma-
zungu. na kati kwa nitu.
Dialecto S. ndinga a zunga, mpova a zunga. Diaspora S. mbwangana, mbwangani, nsi
Dialectologia S. dyaletolozi, zayi wa ndinga akinzeza.
zazunga. Diastase s. mfisuka, mpisuka, mpambana a
s.
Dialectologo dyaletolonge. visi.
s.
Dialho pop. nkadi ampemba. Diastema S. mpaya.
v.
Dialisar vambanesa, vambanisa. Diastole S. dyasitole.
s.
DiaLise dyalize, luvambanesa, luvambanisa. Diatermia S. dyatermi.
Dialogal Adj. amoko kya n'wole, amoko kya Diatermocoagula?o S. dyatemi a
ntambuzyana. pasulwila.
v.
Dialogar mokena. Diatese S. mayela.
Dialogo S. moko kya n'wole, moko kya Diatesico Adj. amayela.
ntambuzyana. Diatetico Adj. amayela.
Diamante S. tadi dya ntalu, dyamante. Diatomacea S. nkayanisa, nkayanesa, lu-
Diamantifero Adj. afulu kya dyamante. kayanisu, lukayaneso, mpambanisa,
Diamantista S. m'vavi a dyamante, n'teki a mpambanesa.
dyamante. Diatribe S. nsungula, tumba, ngyelesa,
v.
Diamantizar kezimisa ne dyamante. ntezanisa.
Diamba S. dyamba. Diatrofia S. mpisuka.
Diametral Adj. anzila va kati, adyametulu. Diazo (quim.) S. dyazo, kamba kya N z•.
Diametro S. nzila va kati, dyametulu. DiazoicoAdj. adyazo, akambakyaNz•
Diana S. poet. ngonde. Dicacidade S. nsungula, ntatika.
Diangas S. pI .pop. nkadi ampemba. v.
Dicar vaula, tumba, vana.
s.
Dianho pop. nkadi ampemba. Dicarpelar Adj. amakaya mole.
Diante Adv. kuna n'tu, ku lose, ku luse, va DicazAdj. n'sungudi a ngolo, n'lunzi.
n'twala. Diq:ao S. mpovelo.

216
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Dicefalo Adj. an'tu myole. mbolola, nkatula a wisa, nkatula a zitu,


Dicionariar v. sekola, sekula, soneka disyo- nsungula, kumbu, luvezo, nkangidulu a
nale, kubika disyonale. mambu.
Dicionario S. disekola, disekula, disyonale, Difamador Adj. s. m'fwasi a nkumbu a-
kinsasila, kimbwangununa; diciondrio vivo: mbote, n'sungudi, n'kumbi.
n'zayi a mambu. Difamante Adj. m'fwasi a nkumbu ambote,
Dicionarista S. n'soneki a disekula, n'soneki n'sungudi, n'kumbi.
a disekula, n'soneki a disyonale, n'soneki a v.
Difamar fwasa nkumbu ambote, bolola,
kinsasila, n'sonkei a kimbwangununa, di- katula wisa, katula zitu, katula wisa, sungu-
sekodi, disekudi. la, kumba, veza, kangidila mambu, kangini-
Dicionariza~o S. kinsekola, kinsukula, na mambu, sokela.
nsoneka a disyonale, nsoneka a kinsasila, Difamatorio Adj. amfwasa a nkumbu a-
nsoneka a kimbwangununa, nkubika a di- mbote, ambolola, ankatula a wisa, ankatula
syonale, kinsekola, kinsekula. a zitu, ansungula, akumbu, aluvezo, anka-
Dicionarizado Adj. adisekola, adisekula, ngidulu a mambu.
asononama muna disyonale, asonama muna s.
Diferen~ nswaswani, nsoba, ndutakana a
kinsasila, asonama muna kimbwangununa. tezo.
Dicionarizar v. soneka dinsekola, soneka v.
Diferen~ swaswanesa, swaswanisa, soba,
dinsekula, soneka disyonale, soneka kinsas- lutakesa tezo.
ila, soneka kimbwangununa, kubika disyo- Diferen~ S. pl. kitantu, kinkani, ntantani.
nale, kubika kinsasila, kubika kimbwangu- Diferencia~o S. nswaswanisa, nswasanesa,
nuna, sekola, sekula. nsoba, ndutakeso a tezo.
Dicotomia S. yole, zole, dikotomi, nkabu, v.
Diferenciar swaswanesa, swaswanisa, so-
ndambu zole, tini yole, lukayanisu lwa mfi- ba, lutakesa tezo; diferenciar-se: swaswana,
tu za nganga. soba, lutakana tezo.
v.
Dicotomizar kaya va kati, bula va kati. Diferendo S. mpaka, ndangani, nzonzi,
Dicterio S. tusevo, sokela, luvezo, nsaula, ntantani.
wolo. DiferenteAdj. aswaswana.
Didactico Adj. amalongi, andongokelo, Diferido Adj. asobwa lumbu, avunzwa
andongela. lumbu.
Didactilo Adj. an'lembo myole. Diferimento S. nsoba a lumbu, mvunza a
Didactologia S. didatolozi, malongi. lumbu, nzingidisa, nzingila, ndambula.
Didactologico Adj. adidatolozi, amalongi. v.
Diferir soba lumbu, vunza lumbu, zingila,
Didimalgia (med) S. didimalazi, n'lunzi mu- zingidisa, lambula, swaswana.
namakata. Dificil Adj. akola, abala, ampasi, ampimpita,
Didimite (med) S. didimite, n'lunzi muna asangana, afwasuka, ansoni.
makata. s.
Dificu1dade mpasi, mpilakanu.
Didimo Adj. andambu zole za fwanana. Dificu1ta~o S. mpanga a mpasi, mbwesa a
Dierese S. dyeleze, lukayanisu, lukayaneso, mpasi.
mpambanisa, mpambanesa. v.
Dificultar vanga mpasi, mwesa mpasi.
Dieretico Adj. adyeleze, alukayanisu alu- Dificu1toso Adj. akola, abala, ampasi, ampi-
kayaneso, ampambanisa, ampambanesa, lakanu, asangana, afwasuka, ansoni.
akayaniswa, akayaneswa, avambaniswa, Difluente Adj. amwangana, amwanganiswa,
avambaneswa. amwanganeswa.
Dieta S. dyeta, konko za madya. Difluir v. mwanga, mwanganisa,
Difama~o S. mfwasa a nkumbu ambote, mwanganesa.

217
Francisco Narciso Cobe

Difundir v. mwanga, mwangana, mwa- Dila~o S. nzingila, nsoba a lumbu, mvunza a


nganisa, mwanganesa, yalurnuna, tendanisa. lumbu, ndungununa.
Difusao s. mbwanga, mbungula, mendanisa, Dilacera~ao s.
ntyazununa, ntyazuna, lu-
ntendanesa. bukurnunu, mbula, lubangiku, mfwasa a
Difusibilidade s. mbunguka. nkurnbu ambote, nsungula, kumbu, lu-
Difusivel Adj. amwangana, amwanganiswa, vezo, nsokela, ngyuna.
amwanganeswa. Dilaceramento S. ntyazununa, ntyazuna,
Difusivo Adj. amwangana, amwanganiswa, lubukumunu, mbula, lubangiku, mfwasa
amwanganeswa. a nkumbu ambote, nsungula, kumbu, lu-
Difuso Adj. amwangana, afifalala. vezo, nsokela, ngyuna.
v.
Digerir bululula; V. fig. nata, zizila, simba, v.
Dilacerar yuna, tyaza, tyazuna, bangika,
yundula, zindalala, mona mpasi. fwasa nkumbu ambote, katula wisa, ka-
Digestao S. mbululuka, lubululwisu, nda- tula zitu, sungula, kumba, veza, kangidila
ta, luzizilu, nsimba, nyundula, luzindalalu, mambu.
mbona a mpasi. v.
Dilapidar fwasa, bangula, vonda, vangula,
Digesto Adj. ambululuka, alubululwisu, bula, bukumuna, tyakalakesa, mwangalake-
anatwa, n'zizidi, asimbwa, ayundulwa, sa, nengona, nunguna.
azindalala, n'zindaladi, amona mpasi. Dilata~o S. mpongesa, nzingidisa, luzi-
v.
Diginificar tumba, yeka. ngidisu, ngyalumuna, mbungula, nkompola.
Digitado Adj. ne n'lembo. Dilatado Adj. ayalurnuka, avonga, ampwena.
DigitalAdj. an'lembo. v.
Dilatar vongesa, zingidisa, yalumuna, bu-
v.
Digitalizar vana nse a n'lembo; V. (inform.) ngula, kompola.
soba mu malu. Dilat6rioAdj. n'zingidisi, n'sukinisi.
v.
Digitar vana nse a n'lembo; V. (inform.) so- Dilec~ao S. nzola.
bamumalu. DilectoAdj. an'zolwa.
Digito S. n'lembo, lutangu (J yakuna 10). DiletanteAdj. n'zodi.
v.
Digliadiar nwana ye sivata, zonza, tantana. Diletantismo nzola. s.
v.
Dignar-se zola, fwa nkenda, sadisa. s.
Diligencia sungididi, lusazuku, sala.
Dignidade s. kimfumu, umfumu, wene, Diligente Adj. n'sadi, n'kwa nzaki, amu-
zitu. ndembi dingalala.
v.
Dignificar zitisa, tundisa. v.
Diligienciar vanga ngolo, sya ngolo.
Dignicirio S. n'kuluntu, mbuta, mfumu. Dilucida~ao S. mendola, nsasa, nsamuna,
Digno Adj. afwana, azitu, akimbuta, nsonga, nkyesa.
akimfumu. Dilucidamento S. mendola, nsasa, nsamu-
Digo patt. corr. kasi, oku Yo. na, nsonga, nkyesa.
Digressao S. mpambu, mvengoka, mvengu- v.
Dilucidar tendola, sasa, samuna, songa,
ka, nkatuka, mpayika, luyuyanu, mpilaka- kyesa.
nu, lukangalu, nkangala, vinza. Dilucido Adj. akya, atendoka, atemoka,
Digressivo Adj. avambana, aswaswana, atemuka.
amantani. Diluculo S. n'kyelo, mvunguka a kuma.
Digresso S. mpambu, luyuyanu, mpilaka- v.
Diluir sanga, sanga yo maza, kulula.
nu, luvavuku, luvambuku, mpambuka, Diluto Adj. asanga yo maza, maza-maza,
n'kangalu, lukangalu, nkangala, vinza. akuluka.
Diguice (bras.) S. kidinda, kizowa, kizenga, Diluviano Adj. ankuka, akizalu, alulangu.
kizengi, umpamvu, kitunze, umvwamvwa- Diluvio S. kizalu, lulangu, nkuka.
la, kilau. Dimana~o S. lubantiku, tuku, nto.

218
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I

Dimanante Adj. atubwa, avayika, amena, Diplomacia S. kintumwa, ngangu, lulu-


avangama, awutuka, asokomoka, alokomo- ngalalu, nduka.
ka, alubantiku, alutuku, atuka. Diplomado Adj. angangu.
v.
Dimanar tuba, vayikisa, mena, vanga, wu- Diplomar v. tambula lusikidisu, tambula
ta, sokomoka, lokomoka, yantika, tuka. kimbangi.
Dimensao S. ngyalumuka, tezo. Diplomata s. ntumwa.
Dimensionalidade S. ntenzaneso. DiplomaticoAdj. akintumwa, angangu, alu-
Dimensionamento S. ntezanisa. ngalala, aluka, n'kwa ndekwa.
Dimensionar V. teza. Diplopia (med) S. dipolopi, mona lekwa se
DimenslvelAdj. atezo. iyole.
s.
Dimidia!?o nkaya va kati, mbula va kati. Dique S. n'kaku, n'kama.
Dimidiado Adj. akawa va kati, abulwa va Direc!?o S. lutumu, m'vovo, lusikidisu, ngye-
kati. ndelo, nzila, ndimba.
v.
Dimidiar kaya va kati, bula va kati. Directiva S. nsikidisa, ngyendelo.
Dimidiato Adj. akawa va kati, abulwa va kati. Directo Adj. asingama.
Diminuendo S. nkevewa, nkululwa, Director Adj. s. n'singiki, n'tu, n'tumi.
nkatululwa. Directriz S. nsikidisa, ngyendelo.
Diminuente Adj. n'kevesi, n'kuludi, as
Direita S. lunene; direitas: kuna ndambu a
n'katuludi. as
lunene; um homem direitas: muntu asiki-
Diminui!?o S. lukeveso, nkulula, nkuluka, la, muntu a vuvu.
nkatuluka, nkatulula. Direito Adj. alunene, asingama; S. n'siku mya
Diminuidor Adj. n'kevesi, n'kuludi, ., .
nSI, nswa, Wisa.
n'katuludi. Dirigenten'sikidisi, m'fidi, n'yadi, n'yazi.
Diminuir V. kevesa, keva, kulula, kuluka, Dirigido Adj. songelwa, sikidiswa, filwa,
katulula, katuluka. yalwa.
Diminutivo Adj. akete, n'kuludi, n'kevesi. Dirigir v.songela, sikidisa, fila, yala.
Diminuto Adj. akeveswa, akululwa, Dirigismo S. nkengela.
akatululwa. DirigivelAdj. asongela, asindika, afila, ayala.
Dinamica s. fuka, ngolo. Dirimir V.kakidila, sima, vunza, vonda, katu-
Dinamico Adj. angolo. la n'siku, ladisa, lala, yitila, zezesa, zezola, ze-
Dinamismo S. ngolo, salu, nzaki, n'salu. zula, zima, bukumuna, yambulwisa, kana,
Dinamite S. dinamite. kanika, sikidisa, zenga mambu.
Dinamiza!?o S. nkolesa, ndyatisa. Diro Adj. m'bangiki, mpolakanu, n'kwa
Dinamizar V. kolesa, dyatisa. mfunya.
s.
Dmamo dinamo. v.
Diruir nengona, nunguna, bangula, bwi-
Dinastia S. n'tinu mya kanda dimosi. sa, sunda, kula, sindika, katula, yambula,
Dindinho S. nkaka ayakala. tumbula.
Dinheiro S. nzimbu, mbongo; dinheiro con- Dirup!?o S. mbuka, mfwasakesa, m'fwilu,
tado: nzimbu va koko; ter dinheiro como nkulula, nsola, nzenga, mbwisa, ndengo-
bagafo: e nzimbo ne makaya. na, ndunguna, mbangula, mbwangalakesa,
Dinheiroso Adj. mvwama. mbula, ndanuka, nzutuka.
Dinossauro S. dinosaulu. Disbulia (med) S. dibulya, nkuluka a luzolo.
Dioptria S. dyotili. Discencia S. ndongoka.
Di6ptrica S. dyotilika. DiscenteAdj. n'longoki.
Diplegia (med) S. dipelizi, kilebuka. Discepta!?o S. mpaka, ntantani, lutantanu,
s.
Diploma lusikidisu, kimbangi. nzonza, n'lombo.

219
Francisco Narciso Cobe

DiscementeAtij. amona, n'roni, n'solodi, n'te mpambanisa, mpambanesa, mbambi,


ambalu. n'zingu, ntantani.
Discemidor Atij. n'roni, n'solodi, n'te a Discrimina?o S. nswasanisa, nswaswane-
mbalu. sa, nsoba, ndutakesa a tezo, ntona, nsolola,
Discernimento S. mona, nsolola, ntezake- ntezakesa, nta a mbalu, mbona, mpambula,
sa, ma a mbalu, mbona, nswaswanisa, mpambanisa, mpambanesa.
nswaswanesa. Discriminar v. swaswanesa, swaswanisa, so-
Discernir v. rona, mona, solola, tezakesa, ta ba, lutakesa tezo, tona, solola, tezakesa, ta
mbalu, swaswanesa, swaswanisa. mbalu, mona.
Disciplina S. longi, wa, tumbu. Discursar v. mwangununa, mokena, longa,
Disciplinar V.longa, ludika, tumba, sikidisa; vova.
Atij. alongi, atumbu. Discurso S. mbwangununa, longi, mpova.
Discipulado Atij. an'longoki, an'tangi, Discussao S. nzonza, mpaka, mpiluzyola a
an'landi. dyambu, lufimpu, ngyuvu.
Discipular Atij. an'longoki, an'tangi, an'landi. Discutir v. zonza, fila mpaka, viluzyola dya-
Discipulato Atij. an'longoki, an'tangi, mbu, fimpa, yuvula.
an'landi. Disemia (med) S. dizemi, nkituka a menga.
Disdpulo S. n'longoki, n'tangi, n'landi. Disenteria (med) S. dizenteli, makulu, nduta
Disco S. luvanza, longa. a menga rna vumu, lufulundundu.
Discolo Atij. s. m'vavi anzingu, nzonzi. Disenterico Atij. di tadidi dizenteli, adize-
DiscordanciaS. mantani, nswaswani. nteli, amakulu, alufulundundu.
DiscordanteAtij. antantani, answaswani. Disepatia (med) S. disepati, kimbevo kya ki-
Discordar v. tantana, swaswana. moyo, yela kwa kimoyo.
DiscordeAtij. antantani, answaswani. Diserto Atij. n'kwa mvwala.
Discordias. ntantani, mpambani, nwaswani. Disfagia (med) S. disifazi, mpasi muna mina.
Discorrer v. mwangana, zungana, kiya, ka- Disfar~do Atij. n'kwa luvunu, n'kwa vinza,
ngala, yindula, badika, fimpa. m'vukumuni, m'vilakesi, ngyangya, asweka-
Discorrimento S. mbwangana, nzungana, rna, afukama.
nkiya, nkangala, lukangalu, ngindu, mba- Disfar~ v. kitula, soba, sya vinza, vanga
dika, lufimpu. vinza, vuna, sweka.
Discrepancia S. nswaswana, nwsaswani. Disfarce S. nkitula, nsoba, vinza, luvunu,
DiscrepanteAtij. aswaswana, answaswani. nsweka.
Discrepar v. swaswana. Disfasia (med) S. disifasi, mpasi muna vova.
Discretear v. mwangana, zungana, kiya, ka- Disferir v. wokesa, vongesa, yalumuna,
ngala, yindula, badika, fimpa, fwetelela. bungula.
Discreto Atij. angangu, andekwa, n'lundi a Disformar V.kitula, soba, vangula.
mbumba. Disforme Atij. asivi, ampwena-mpwena,
Discri?o S. ngangu, zayi, ndekwa, mbumba. ~ene, angobodi, avanguka.
Discrime S. nswasanisa, nswaswanesa, nsoba, Disformidade S. ungobodi, kingobodi,
ndutakesa a tezo, ntona, nsolola, ntezake- mvanguka, mpanguka.
sa, nta a mbalu, mbona, mpambula, mpa- Disfrutar V. baka n'sendo, mona wete, ya-
mbanisa, mpambanesa, mbambi, n'zingu, ngalala, yangalela; sokela, sakanena, sakani-
ntantani. na, veza, zengeneka.
Discrimen S. nswasanisa, nswaswanesa, Disgenegia (med) S. dizenezi, kisita.
nsoba, ndutakesa a tezo, ntona, nsolola, Disgenegico Atij. akisita, sita.
ntezakesa, nta a mbalu, mbona, mpambula, Disgenetico Atij. akisita, sita.

220
NOVO DICIONAIuo PORTUGu!s - KIKONGO I

Disgrega~o S. mpambanisa, mpambanesa. bangula, vonda, vangula, bukumuna, tyaka-


Disgregar V. vambanisa, vambanesa. lakesa, soba, vilula.
Disjun~o S. nkutulula, nzerola, nzezula, Dispermatico Adj. abundu yole.
ngyambula, mpevola, mpevula, mpayiki- Dispermico Adj. abundu yole.
sa, mpambula, mpavula, mbula, nkaya, Dispermo Adj. abundu yole.
mpambanisa, mpambanesa. Dispersao S. mbwanganisa, nsansakesa.
Disjungir V. kutulula, zezola, =ula, yambu- Dispersar V. mwanganisa, mwanganesa,
la, vevola, vayikisa, vambula, vavula, bula, sansakesa.
kaya, vambanisa, vambanesa. Dispersivo Adj. 'mwanganisi, 'mwanagesi,
Dislalia (med.) S. disilali, mpasi muna vova. n'sansakesi.
s.
Dislate levo, safu. Disperso Adj. amwangana, asansakana.
Dismenorreia (med.) S. disimenole, n'lunzi Dispersor Adj. 'mwanganisi, 'mwanganesi,
myangonde. n'sansakesi.
Dismuta~o (quim.) S. nkituka, nsoba. Displasia (med.) S. disipalazi, mvatumuka
Disorexia (med.) S. dizolesi, anolesi, nko- ambi.
ndwa a nsatu. Display S. lusanu, mbokela, luzayisu, nsika,
Dispar Adj. aswaswana. mweno.
Disparada S. mbwangana, ntyakalakana. Displicencia S. lukendalalu, lukafidiku lwa
Disparar V.basula, sika, nonga, tuba. n'tima, lutokameno, susaulu, ntantu.
Disparatar V.levola, levula, safula. Dispneia (med.) S. disipene, mpasi muna fu-
Disparate S. levo, safu. lumuna, lembi lenda toma fulumuna.
Dispareunia (med.) S. disipalani, n'lunzi ku- Disponibilidade S. ngyambula, mpevoka,
na ngyambila (n'kento). mpevuka, nkubama, lukubamu, mpingila.
Disparidade S. nswaswani. DisponivelAdj. ayambula, avevoka, avevuka,
Disparo S. mbasula, nsika, ndonga, ntuba. akubama, avingila.
Dispartir v.kayanisa, kayanesa, vambula, Dispor V. kyatika, zonzeka, tumba, kubika,
vambanisa, vambanesa. kumpika, sikidisa, vingila.
Dispendio S. ndya, mfwasa, mfwasuka, Disposi~o S. nkyata, nzonzama, lukubamu,
m'fwilu, mpanguka, n'soki. nkubama, lukanu.
Dispendioso Adj. antalu a yingi. Disposto Adj. akubama, alukau, avewa.
Dispensa S. ngyambulwila, ngyambwila, s.
Disputa mpaka, ndangani, nzonzi, nta-
ngyambula, mpevola, mpevula, mpana a ntani, mazu, nyokosa.
n'swa, lundilu dya madya. Disputador Adj. s. m'fidi a mpaka, nzonzi.
Dispensa~o S. ngyambulwila, ngyambwila, DisputanteAdj. m'fidi a mpaka, nzonzi.
ngyambula, mpana a n'swa, mpevola, mpe- Disputar V. fila mpaka, nangana, zonza, ta-
vula, nsimbasa, nsompeka, n'swa. ntana, yokosa.
Dispensar v. yambulwila, yambwila, ya- Disquete S. filuvanza, kaluvanza.
mbula, vana n'swa, vevola, vevula, simbisa, Dissabor S. mbuyu-buyu, tozo, ngemi.
sompeka. Dissaborido Adj. ambuyu-mbuyu, atozo,
Dispensario S. nro a n'longo. angemi.
Dispensat6rio S. nzo a n'longo. Dissaboroso Adj. ambuyu-mbuyu, atozo,
Dispensavel Adj. ayambula, asimbisa, angemi.
asompeka. Disseca~o S. mpambula, nzenga.
Dispepsia (med.) S. disipepisi, mpasi muna v.
Dissecar vambula, zenga, sasa.
vumu. Dissemina~o S. mbwanga, mbungula,
Disperder V. veta, loza, takula, fwasa, ntendanisa, ntendanesa.

221
Francisco Narciso Cobe

Disseminar V mwanga, mwangana, mwa- vambana, baka, bakisa, bangula, bula,


nganisa, mwanganesa, yalumuna, tendan- mwangalakesa, fwasa lukanu, lala.
isa, tendanesa. Dissonancia S. nkondwa a ngwawani,
Dissensao S. kitantu, kinkani, ntantani. mpambani, nwaswani.
Dissenso S. kitantu, kinkani, ntantani, mvi- Dissonante Atij. akondwa ngwawani, ava-
luka a n'tima, mpiluka a n'tima. mbana, aswaswana.
Dissentimento S. kitantu, kinkani, Dissonar V lembi wawana, swaswana,
ntantani. vambana.
Dissentir V swaswana, tantana. Dissono Atij. akondwa ngwawani, avambana,
Dissepimento S. mbambi, yaka. aswaswana.
Disserta~ao S. ngindu, mbalu, lufimpu, Dissonoro Atij. akondwa ngwawani, ava-
mbwangununa, longi, mpova. mbana, aswaswana.
Dissertar V yindula, badika, fimpa, vova. Dissuadir Vlonga, ludika, sima.
Dissidencia s. kitantu, kinkani, ntantani, Dissuasao S. longi, luludiku, nsima.
luvambanu. Dissuasivo Atij. alongi, aluludiku.
DissidenteAtij. s. n'tantani, m'vambuki. Dissuasor Atij. s. n'longi, n'ludiki, n'simi.
Dissidiar V tantana, vambana, swaswana. Dissuas6rioAtij. alongi, aluludiku.
Dissidir V tantana, vambana, swaswana. DistalAtij. avaluka, antama, anseke.
Dissimil Atij. swaswana. Distancia s. ntama, nseke, vala, tini, tem.
Dissimila?o S. nswaswanisa, nswaswanesa. Distanciamento S. mpavula, mpambula,
Dissimilado Atij. aswaswaniswa, mvaluka, mpaluka.
aswaswaneswa. Distanciar V vavula, vambula, valuka.
Dissimilar Atij. aswaswana; V swaswanesa, DistanteAtij. antama, anseke, anda.
swaswanisa. Distar V kala kwa nda, valuka, nswaswana.
Dissimula~ao s. nsweka, mfuka. Distender V yalumuna, nanuna, vongesa,
Dissimular V sweka, fuka. zingidisa, bungula, kompala.
Dissipa~ao S. mbwanganisa, mbwanganesa, Distensao S. mpisuka, mfisuka, ngyalumuka,
ntyakanisa, ntyakanesa, mbaninu, mbangu- ndambuka.
la, mbula, mbwangalakesa, mvunza a luka- Distenso Atij. avisuka, afisuka, ayalumuka,
nu, ndadisa. alambuka.
Dissipador Atij. s. 'mwanganisi, 'mwangane- Distin?o S. nswaswani, nsobokela, ntunda.
si, n'tyakalakesi, m'bangudi. Distinguido Atij. asobokela, aswaswana,
Dissipar V mwanganisa, mwanganesa, atunda.
tyakanisa, kyakanesa, manisa, bangula, bu- Distinguir V sobola, vambula, swaswanesa,
la, mwangalakesa, vunza lukanu, ladisa. swaswanisa, rona, mona.
Dissocia?o s. ndadisa, mpambanisa, Distintivo S. sinsu.
mpambanesa. Distinto Atij. asobokela, akikaka, atunda.
Dissociar Vladisa, vambanisa, mpambanesa. Distiquiase (med) S. disitikyaze, mbena a ve
Dissolu?o S. ndala, mpambana, umpu- ya meso muna kati.
mbulu, ungumba, ngwola, nuka. Distocia (med) S. disitozi, nkulumuna a
Dissoluto Atij. alala, avambana, kimpumbu- mpasi.
lu, kingumba, awola, anuka. Distrac?o s. nkindu-nkindu, nyangi-
Dissolvencia s. ndadisa, mpambanisa, ka a n'tima, diya, mpilakana, mvukula,
mpambanesa, mpambana, mbaka, mbaki- mvukulwilu.
sa, mbangula, ndala. Distraido Atij. afwa diya, adiya, avukuka,
Dissolver V ladisa, vambanisa, vambanesa, n'kwadiya.

222
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Distrair v. vukula, vukuka, sakana, vilakana, mbutama, nsoba a moko.


vilakesa. Divagar v. zungana, bembela, butama, soba
Distribui~o S. nkaba, nkabula, nkaya, moko.
nkayanesa, nkayanisa. Divergencia S. nwaswani, ntantani.
Distribuidor Adj. s. n'kabi, n'kabudi, n'kayi. Divergente Adj. avambana, aswaswana,
Distribuir V. kaba, kabula, kaya, kayanesa, antantani.
kayanisa. Divergir v. vambana, swsaswana, ntantana.
DistritalAdj. azunga. Diversao S. lubendomoko, nsaka, mpukula,
Distrito S. zunga. mvukula.
Distriubuir v. kaya, kayanisa, kayanesa. Diversidade S. nswaswana, nswaswani.
Distrofia S. disitofi, nkeva, nkuluka, mvono- Diverso Adj. akaka-kaka, aswaswana.
ka, mvutuluka. Divertido Adj. akyese, ayangalala.
Distrofiado Adj. adisitofi, akeva, akuluka, Divertimento S. nsaka, mvukula, mpukula.
avonoka, avutuluka. Divertir v. bendomona, bendumuna, vuku-
Distrofico Adj. adisitofi, akeva, akuluka, avo- la, yangidika, sakanesa, sakanisa; divertir-se:
noka, avutuluka. sakana, yangalala, vukula.
Disturbar v. nikuna, tokeka, fwasa, vunza, Divida S. mfuka.
vunzakesa. Dividendo Adj. s. akayana, akayanisa; S.
DistUrbio S. ndikuka, ntokanesa, ntokanisa, (mat.) dividendo, nkawa, ndambu, tini.
mfwasa, mfwasuka, mvunza, mvunzakesa. Dividir V. kaba, kabula, kaya, kayanisa, ka-
Disuria (med) S. dizuli, mpasi kuna suba. yanesa, vambula, vavula, bukuna.
Dismia (med) S. dizuli, mpasi kuna suba. Divina~o s. mpandu, nta, ngwala.
Disvitaminose (med) S. devitaminoze. DivinalAdj. akinzambi.
DitaAdj. avovwa, avovoka; S. nsambu, lau. Divindade S. kinzambi.
Ditado s. kingana, nsoneka, soneka. Diviniza~o S. nzanguna, nsanisa, nkundi-
Ditador Adj. s. m'bangiki. dika, nzanguka.
Ditadura S. kinzundu, lubangiku. Divinizado Adj. azanguka, alusanisu.
Ditatorial Adj. am'mbangiki. Divinizar v. zanguna, sanisa, kundidika,
Ditatorialismo S. kinzundu, lubnagiku. zangula.
Ditatorio Adj. am'mbangiki. Divino Adj. akinzambi.
Dito Adj. avovoka, avovwa; S. m'vovo, Divisa S. sinsu, mambi, nzimbu za nsi akaka.
dyambu. Divisao S. mpambula, kimpambulwila, nka-
Ditologia (ling.) S. ditolozi, mfwanani a nsasa ya, buku, kubu, mpatakani, mwingilu,
(mambu). ndambu.
Ditoso Adj. ansambu, alau, n'kwa nsambu, Divisar v. tadila kwa nda, mwena kwa
n'kwalau. nda, sukila, wanana, monana, sobola,
Diurese (med) S. dyuleze, masuba ma yingi. swaswanesa.
Diuretico Adj. asubisila, n'longo mi Divisibilidade S. mpambula, mpambane-
subisanga. sa, mpambanisa, mpavula, nkayakana,
DiurnalAdj. antangwa a mwini. mbukuka.
Diurno Adj. antangwa a mwini. Divisivel Adj. avambula, avambanesa, ava-
Diuturnidade S. ntangwa anda, luzingu lwa mbanisa, avavula, akaya, abukuna.
nda. Divisor Adj. n'kayi; S. n'kayi, kayilwa.
Diuturno Adj. aluzingu lwa nda, an'zingidi. Divisoria S. mbambi, kayilwa, yaka.
Diva S. kunda. Divisorio Adj. m'vambudi, m'vambanesi,
Divaga~o S. nzungana, mbembela, m'vambanisi, m'vavudi, n'kayi, m'bukuni,

223
Francisco Narciso Cobe

mbambi. n'lemvoki, an'lemvuki.


Divorciar V. vevola, vevula, vambula, vonda Docilidade S. lemvo, lulembamu.
longo, fola. Docilizar V. lemvola, lemvula, lemvoka, le-
Divorcio S. mpambana, mponda a longo. mvuka, lembeka, lembama.
Divulga~o S. mboka, mbandumuna, luza- Doetiloquia S. mvwala.
yisu, ntendola, nsununa, mbungula, nsen- Doctf1oquo Adj. kimpovi.
gola, nsengula, ntengula, ntengola. Documento s. n'kanda, n'kanda a kimbangi.
Divulgador Adj. s. m'boki, n'samuni. Do~uras. n'zenzo, lulembamu.
Divulgar V.boka, bandumuna, zayisa, samu- Dodoi (bras.) S. yela, kimbevo, n'lunzi,
na, tendola, sununa, bungula, sengola, se- mpuma.
ngula, tengula, tengola. Doen~ S. kimbevo, yela; doenfa do sono: ki-
Divulsao S. mvuza, mbangula, ntuntake- mbevo kya n'kandi, n'tonzi, makwende.
sa, nsomona, ndokona, nzokona, ndukula, DoenteAdj. mbevo.
nkuka, mbuka. DoentioAdj. n'yedi.
Dizer v'vova, ta, sungula, yika, sakula, samu- Doer V.lunza, yama, mona mpasi.
na, kamba, zingula. Dogma S. malongi, lukwikilu.
Dize-tu-direi-eu s. ntantani. Doidavanas S. pL Jam. S. kilau, umpumbu-
Dizimar V. vonda, bunga, £\vasa, vondosela, lu, nkondwa a ngangu, kidinda.
katulula, kevesa, kulula. Doidejante Adj. lau, n'levodi, n'safudi,
Dizimo S. mpaku, nkubila-nkubila. n'sakani.
Do Prep. Pron. aki. Doidejar v. vanga kilau, levola, levula, safu-
Do S. nkenda, ntantu, mpasi. la, sakana.
Doa~o S. lukau, n'kayilu. Doidejo S. mpanga a kilau, ndevola, ndevula,
Doador Adj. s. n'kayi. nsafula, nsakana.
Doar v. vana, kaya, tambika. Doidke S. kilau.
Dobras. n'suvilwa, m'vinda. Doido Adj. lau, n'yuvu; S. n'kwa nkabu, kesa,
Dobradas. fulukutu (dya ngombe). n'kwa lunkulu.
Dobradi~aS. kozi. Doira~o S. nkusa a wolo, mpyengesa,
Dobradi~o Adj. afitika, abundika, afokola. mfukila, nwseka a dyambu dya mbi.
DobradoAdj. afitama, abundama, afokoka. Doiradura S. nkusa a wolo, mpyengesa,
DobraduraS. mfitika, mbundika, mfokola. mfukila, nwseka a dyambu dya mbi.
Dobramento S. mfitika, mbundika, Doirar V. kusa wolo, vyengesa, fukila, sweka
mfokola. mbi.
Dobrar v. fitika, bundika, fokola. Dois Num. kole, yole, zole.
Dobro S. mbundika, yole-yole, n'kumbu DoitoAdj. n'zayi; S. fu, kadilu.
myole. DolenciaS. ntantu, n'lunzi.
Do~aria S. ulolo wa n'zenzi, madya rna DolenteAdj. andunzi, antantu.
n'zenzi, tekelo dya madya rna n'zenzi. Dolero (bras.) Adj. pop. 'mote.
DoceAdj. an'zenzi, an'tomi; S. n'zenzi, madya Dolo S. luvunu, viku, ungyangya, wivi.
man'zenzi. DoloridoAdj. an'lunzi, ampasi, antantu.
Doceiro S. m'vangi a n'zenza, n'teki a n'zenza. Dolorifico Adj. an'lunzi, ampasi, antantu.
s.
Docencia kilongi. Dolorosa (bras.) S. gir. mfuka.
DocenteAdj. an'longi; S. n'longi. Doloroso Adj. andunzi, antantu.
Docente-livre (livre-docente) S. n'longi a Doloso Adj. aluvunu, aviku, awungyangya,
sikola za mpwena, n'longi a kolezi. awivi.
Docil Adj. alembama, an'lemvo, n'lembami, Dom S. lukau, n'kayilu; Dom Francisco:

224
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Ndofula.; DomManuel: Ndomalwele; Dom Dormida S. ndeka, tulu.


Sebastiiio: Dombasi. Dorminhoco S. n'zodi a leka.
Domar (bras.) V. lemba, lemvola, lemvula, Dormir V.leka.
sansa, sunda, tumba. Dormitar V. tonza, nimba.
Domestica S. n'sadi (an'kento muna nzo), Dormitivo Adj. n'lekesi, alekesela.
n'leke (an'kento muna nzo). Dormitorio S. suku.
Domestiear v.
lemba, lemvola, lemvula, Dorso S. nima.
sansa. Dosagem S. nteza, tezo.
Domestiddade s.
ndemba, ndemvola, Dosar v. teza, zonga.
ndemvula, nsansa. Dose s. doze, tezo.
Domestico Adj. anzo; S. n'sadi (muna nzo), Doseamento s. nteza, tezo.
n'leke (muna nzo), ntaudi (a nzo). Dosear v. teza, zonga.
v.
Domiciliar kala, vwanda. Dosmear v. teza, zonga.
Domicilio S. kalu, nzo, vata. Dota~o S. n'kayilu, mfikisa.
Domimgueiro Adj. alumingu. Dotal Adj. alufikisu, anzimbu za longo.
Domin~o S. ngyala, mboselela, ndemvola, Dotalido Adj. alufikisu, anzimbu za longo.
ndemvula, nsunda, nduta. Dotar v. vana, fikisa.
Dominador Adj. s. m'boseledi, n'lemvodi, Dote S. lufikisu, nzimbu za longo.
n'lemvudi, n'sundi. Doudejante Adj. lau, n'levodi, n'levudi,
Dominante Adj. m'boseledi, n'lemvodi, n'safudi, n'sakani.
n'sundi. Doudejar v.vanga kilau, levola, levula, safu-
Dominar V. yala, boselela, lemvola, sunda, la,sakana.
luta. Doura~o S. nkusa a wolo, mpyengesa,
Domingo S.lumingu. mfukila,nwseka (a dyambu dya mbi).
Dominica1Adj. alumingu. Dourado Adj. awolo.
Dominio S. ngyala, mboselela, ndemvola, Douradura S. nkusa a wolo, mpyengesa,
ndemvula, nsunda, nduta, wisa, nkwa wisa, mfukila, nsweka dyambu dya mbi.
kimfumu, n'yadi, wene, ngolo. Douramento S. nkusa a wolo, mpyengesa,
Dona S. nengwa. mfukila, nwseka a dyambu dya mbi.
s.
Donaire wete, ntoko. Dourar V.kusa wolo, vyengesa, fukila, ssweka
v.
Donairear vwa fu ya mbote, kala ye ntoko. dyambu dya mbi.
Donairoso Adj. antoko. DoutoAdj. azayi, n'zayi.
Donativo S. lukau. Doutor S. nganga, dokota, nkunku.
Dono S. m'vwe, mfumu. Doutoral Adj. akinganga, akidokota,
Donoso Adj. antoko. akinkunku.
Donzel Adj. avelela, alembama, an'lemvo, Doutoramento s. kinganga, kidokota,
n'lembami, n'lemvoki, an'lemvuki. kinkunku.
Donzela S. mwenze, ndumba. Doutorando S. nganga, dokota, nkunku.
Donzelice S. kimwenze, kindumba. Doutrina S. longi.
Donzelinha S. lubembabemba. Doutrina~o S.longi.
Donzelo S. pop. toko. DoutrinalAdj. alongi.
Doping S. dopingi. Doutrinar V.longa.
Dor S. n'lunzi, n'songo, n'soki, mpasi, ntantu. Donze Num. kumi ye zole.
DoravanteAdv. tuka wau. DozenaNum. kumi ye zole.
Dorido Adj. aluza, an'luzi, ampasi, akenda. Dragea S. bundu kya n'longo.
DormenteAdj. aleka. Drama S. kifwani-fwani, sumbula, vonza kya

225
Francisco Narciso Co be

mpwena. DuodecimalAdj. akamba kya kumi ye zole.


Dramatico Adj. afwani-fWani, an'telamesi a Duodecimo Num. kumi ye zole.
moyo, asumbula, avonza kya mpwena. Duodecuplo Num. S. nsunda muna kumi ye
Dramatizar V vanga kifWani-fWani, sakisa, zole.
lutakesa, telekesa n'tima. DuodenalAdj. an'm a n'dya.
Drapear V yangalakana, zyeta. Duodenario Adj. akamba ya kumi ye zole.
Drapejamento S. nyangalakesa, nyangal- Duodenite (med.) S. yela kwa n'm a n'dya.
akana, nzyeta. Duodeno S. n'm a n'dya.
Drapejar V yangalakana, zyeta. DuplexNum. n'kumbu myole.
Drapetomania s. nzungana. Duplica?o S. mbudakesa n'kumbu myole.
Drenagem S.lubulu, delenazi, nzila (med.). Duplicado Adj. an'kumbu myole; S. kopi.
Drenar V kenza, kela. Duplicar Vbunda n'kumbu myole.
Dreno S.lubulu, nzila (med.). Duplicata S. kopi.
Droga S. dologa (ne dyamba). Duplicatura S. mbumdekesa.
Drusa s. n'kandi. Duplice Num. n'kumbu myole.
DrusiformeAdj. an'kandi, anse a n'kandi. Dura S. nzingila.
Dual Adj. andambu zole, zole. Durabilidade S. nzingila.
Dualidade S. kin'zole. Dura?o S. nzingila.
Duas Num. kole, yale, zole. DuradoiroAdj. an'zingi.
Dubiedade S. kati-kati, dingu-dingu, DuradouroAdj. an'zingi.
banzu-banzu. Dura-mater S. dula mata, ngudi a m'badi.
Dubio Adj. akati-kati, adingu-dingu, Durame S. fulu, kingudi.
abanzu-banzu. Duramen S. fulu, kingudi.
Duelo S. ndwana a n'wole. Durante Prep. kolo, muna (ntangwa), tasi,
Dueto S. n'kunga a n'wole. tukamena.
Duidssono Adj. azu dya mbote, azu dya Durar V zinga, zingila, sindama, kwama.
lembama. DuravelAdj. an'zingi, an'zingidi, n'kwami.
Duidade S. kinrwadi kya n'wole. Dureza S. bala, nkulungunzu.
Duipara (med.) Adj. dupale, n'kento wa wuta Duro Adj. abala, am'badi.
n'kumbu myole. Duvida S. kati-kati, banzu-banzu, dingu-di-
DUlcido Adj. an'zenzi, an'tomi; S. n'zenzi ngu, lukatikusu.
madya rna n'zenzi, alembama, avuvama. Duvidar V katikisa, vunisa.
Dulcificado Adj. azenzeswa, atomeswa, Duvidoso Adj. akati-kati, abanzu-banzu,
alembekwa, avuvikwa. adingu-dingu, alukatiku §su.
DulcificanteAdj. atomesena, azenzesela. Duzentos Num. nkama zole.
Dulcificar V zenzesa, tomesa, zezesa, le- Dnzia s. kumi ye zole.
mbeka, vuvika, lembama, vuvama, vevola, Dnzias S. pL ftm. mbidi, ulolo, kunku, tezo.
vevula.
Duldfico Adj. atomesena, azenzesela.
Duldloquo Adj. ampova a mbote, ampova a
malembe.
Duldssimo Adj. sup. azenza-zenza, an'zenzi-
zenzi, an'tomi-tomi.
Dul~or s. n'zenzo, lulembamu, luvuvamu.
Dul~orosoAdj. azenza, alembama, avuvama.
Duo s. n'kunga a n'wole.

226
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Ecoar v. dudula, tatala.


E Ecolalia (med) S. ekolali, nsokolola.
Ecologia S. ekolozi.
E Prep. ya, ye, yo. Ecol6gico Adj. akyekolozi.
Ebaneo (bras.) Adj. andomba, apyuka. Economia S. lukebo, mpimbu, ndunda a nzi-
Ebanizar V.lombola, pyukisa. mbu, nzimbu za ndundisa.
Ebano S. n'ti andomba, baya dya ndomba, Econ6mico Adj. ampimbu, n'kwa dya
mpyuka. mpimbu.
Ebriedade S. nkolwa. Economista S. n'kwa mpimbu, n'kwa zayi
Ebrio Adj. ankolwa, n'kwa nkolwa. walukebo.
Ebrioso Adj. ankolwa, n'kwa nkolwa. Economizar v. lunda, lundidila, kutikila,
Ebuli~o S. nyila, ndikuka, nyangama, dyampumbu.
madikita. Ec6nomo S. n'sansi, n'kebi, n'lundi.
EbulienteAdj. ayila. Ecorpado Adj. avonga, angolo, kula,
Ebulir V. yila. akumama.
Ebulitivo Adj. ayila. Ecpiema (med) S. taza, vumbu.
Eb6rneo Adj. adinu dya nzau, anse a dinu dya :Beran S. n'kika, kikilu.
nzau. Ectasia (med) S. ekitazi, mponga a konso ki-
Ecar (bras.) V. kaza, boka n'koki. kwa kya nitu.
Ecardine Adj. s. kondwa yikwa, nkondwa a Ectopia (med) S. ekitopi, fulu kya kaka.
yikwa. Ect6pico Adj. ekitopiku, afulu kya kaka.
Ecarrapi~ v. katula, vavula, solola, kutulu- Ectr6pio (med) S. ekitolopi, mbangumuka a
la, zingumuna, zezola, zezula, vulula, vayiki- n'kanda a ve kya disu.
sa, bangula, vakula, kubika. Ectropion S. mbangumuka a n'kanda a ve
:Bebase S. mpilakanu, nsoba (kuna vova). kyadisu.
Ecb6licoAdj. asululwisila. Ectr6tico Adj. alongo mya sululwila.
Ecdemico (med)Adj. ayelakwandonga. Eczema (med) S. ekizema.
Ecdise (bioi.) S. teta (n 'kanda), soba (n'kanda). Eczematoso Adj. aekizema.
Echarpe S. n'lele a nsingu. Edacidade S.loko.
Eclampse (med) S. silwa. EdaficoAdj. aUtoto.
Eclampsia (med) S. silwa. Edafologia S. zayi wa n'toto.
Eclampsia (med) S. silwa. EdazAdj. aloko, n'kwa loko.
Eclamptico Adj. asilwa. Edeia (med) S. edeya, kikwa kya kiyakala, ki-
Eclesiastico Adj. s. abundu, nganga e bundu kwa kya kin'kento, lekwa kya yakala, lekwa
dya katolika. kya n'kemo.
Eclipsado Adj. akikwa, aladiswa, afukwa, Edema (med) S. edema, vimba yo maza.
afukidilwa, alala, afukama, alala. Edemaciar v. vimba yo maza.
Eclipsar v. kika, ladisa, sweka, fuka, fukidila; EdematicoAdj. avimba yo maza.
eclipsar-se: lelomoka, lala. Edematoso Adj. avimba yo maza.
Eclipse S. nkikama, mvila. Eden S. edeni.
Ediptico Adj. ankikama, amvila. Edenico Adj. aedeni.
Eclodir v. moneka, sengomoka, sengumuka, Edeologia s. edeolozi, zayi wa yikwa ya ki-
seloka, selola. yakala ye kikemo.
Eclosao S. nsampu, nsengomoka, nsengumu- Edeoscopia (med) S. edosikopi, mala a yi-
ka, mbona meso, mboneka. kwa ya kiyakala, mala a yikwa ya kikemo,
Eco s. zu, kimambwila. lufimpu lwa yikwa ya kikoko, lufimpu lwa

227
Francisco Narciso Cobe

yikwa ya kikento. Efectuar v. sala, fula, vanga.


Edicr3.0 S. ndyeteka. Efedrina (quim.) S. efedina, fedina, nkumbu
Edificador Adj. n'tungi, m'vangi, n'kumiki. an'longo.
Edificante Adj. alukumiku. Efeito s. lekwa, kima, ntwa, mbaka, mpanga,
Edificar v. tunga, vanga, vangamesa, kumika. mpangama, ndunda, nsala.
Edificativo Adj. alukumiku. Efemeridade S. zingu kya nkufi.
Edificio s. nzo, ntungu. Efemeride S. fuva.
Edil S. n'kengedi, n'tadi. Efemero Adj. azingu kya nkufi.
EdilicoAdj. akin'kengedi, akin'tadi. Efeminado Adj. anse a n'kento.
Edilidade S. nkengela, ntala. v.
Efeminar kitula ne n'kento.
Editacrao s. ndyeteka, nsamuna, nyalangesa. Efendi s. mfumu, n'kuluntu.
EditalAdj. allsiku. EferenteAdj. avayikisila, avayikila.
Editar v. nyeteka, samuna, yalangesa. Efervescencia S. fulu-fulu.
Edito s. luzayisu, n'siku. EfervescenteAdj. afulu-fulu.
Edito S. n'siku. Eficicia S. 'vangu, salu, kindembi funga.
Editor Adj. s. 'nyeteki, n'samuni. EficazAdj. avangu, akindembi funga.
Editora s. nyetekeno. Eficiencia s. 'vangu, salu, kindembi funga.
Editorar v. nyeteka, samuna, kutika, kubika, EficienteAdj. avangu, akindembi funga.
sikidisa. v.
Efigiar vanga teke.
EditorialAdj. anyeteki. Efigie S. teke.
Educacrao s. ndonga, nsansa, lusansu, Eflorescencia S. mvuma, nsampu, nse-
lusansuku. ngomoka, nsengumuka, mbona, mboneka,
Educacional Adj. andonga, ansansa, alusa- ngutuka.
nsu, alusansuku. v.
Eflorescer YUma, moneka, sengomoka,
Educado Adj. asanswa, alongwa, alongoka, sengumuka, seloka, wutuka.
asikila. Efluencia s. ngolo.
Educador Adj. s. n'sansi, n'longi. Efluvio S. ngolo.
Educando s. n'longoki. Efluxao (med.) S. fusu, nsulula (muna lumbu
Educrao S. ntanga, nkatula, mbula, mfoko, ya nteteya vumu).
mbaninu. s.
Efluxo nduta, mpayika.
Educar V.longa, sansa. s.
EfUgio n'kalu, ntina, fika, veta, kalu, sweka-
Educativo Adj. andonga, ansansa, alusansu, meno, tininu.
alusansuku. v.
Efundir bungula, tengula, tengola, pongo-
EducavelAdj. alonga, asansa. la, tempula, tyamuna, tyaka.
Edulcoracrao S. nzenzesa, ntomesa. Efus3.o s. mbungula, mpongola, ntyamuna,
Edulcorar v. zenzesa, tomesa. ntyaka.
EduleAdj. adya. Efusivo Adj. abunguka, apongoka, atyakuka,
Edulo Adj. adya. atyaka.
Eduzir v. tanga, katula, bula, fokola, manisa. Efuso Adj. abungulwa, apongolwa, atyamu-
Efectivamente Adv. kyeleka, inga, ingeta, nwa, atyakwa.
elo. Egeria s. fig. mpumuna, mfulumwinu,
Efectivar v. vanga, sala. mwanda.
EfectivelAdj. asala, afula, avanga. Egide S. fika, veta, kalu, swekameno, tininu,
Efectividade s. mpanga, nsala. nyekeko, sikininu, mbambakanu, n'sadisi.
Efectivo Adj. avangama, asikila, aziku. Egiptologia S. ungipiti, zayi wa Ngipitu.
Efectuacr3.0 s. nsala, mfula, mpanga. Ego s. ego, kibeni.

228
NOVO DIcroNARio PORTUGuEs - KIKONGO r

Egocentrico Adj. s. kibeni. Electronico Adj. akiyembo.


Egocentrismo S. kibeni. Elefante S. nzau, nzamba.
Egofsmo S. wimi, kokoro, kusungalala, Elefantfase (med.) S. elefantyazi, twavinga.
kusungidika. Elefiintico Adj. anzau, arwavinga.
EgofstaAdj. s. n'kwa wimi, mwimi. Elefantino At(;. anzau, arwavinga.
Egofstico Mv. awimi, akokoro. ElefantoideAdj. anse nzau.
Egotismo S. kuzola kwa yingi. Elegc1nciaS. nroko, untye, were.
EgotistaAt(;. akuzola kwa yingi. EleganteAt(;. awere, asikila, akitoko.
Egregio At(;. asobokela, akikaka, arunda, Eleger v. sola, dimbuna, yeka, rumba.
aziru. Elegibilidade S. nsolakana, ngyekekana,
Egressao S. mpayika, mpavuka, mpambuka. nrumbakana.
Egresso At(;. avayika, avavuka, avambuka. ElegivelAdj. asola, adimbuna, arumba, ayeka.
Egua S. rn'valu ankento. Eleif3.o s. nsola, ndimbuna, ngyeka, ntu-
Eido S. kolo, mpukulu. mba, ngyekwa; set eleiro: dimbunwa, solwa,
Eira S. kanga, yanzala, zunga. rumbwa, yekwa.
Eirado s. kanga, yanzala, zunga. Eleitor At(;. s. n'sodi.
EisAdj. eki. Eleitorado S. n'swa a sola, n'swa a dimbuna,
Eito S. ndandani. n'swa a yeka, n'swa a yekwa, asodi, adimbu-
Eiva S. lwamvwa, rona, twangu, funze, mbi, ni, ayeki.
nkondwa. Eleitoral At(;. ansola, andimbuna, angyeka,
Eivar V. jig. kirula, fwasa, funzula, vwanza, ngyekwa.
sambukisa. Elementar At(;. anrere, alubantiku,
Eixo S. konge. an'kubilwa, asina, akisina.
Ejaculaf3.o S. mpayikisa, mpongola. s.
Elemento kima, lekwa, n'kubilwa, kisina,
Ejacular v. vayikisa, pongola, luma. sinai elementos ria escrita Mandombe: mvwa-
Ejaculatorio Adj. avayikisila, apongolwela. la za n'kubilwa.
Ejecs;ao S. mpayikisa, mpayika. Elevaf3.o S. nzanguka, nzanguna, londe,
Ejectar v. vayikisa, vayika. n'kunda.
Ela (e1e) Pron. yandi; elas (eles): yau; elas por Elevado At(;. azanguka, azangama, akundala-
elas (bras.): disu muna disu. la, arundalala.
Elaboraf3.o S. mpanga, nkubika. Elevador At(;. s. n'nati, natinwa, vunduna.
Elaborador At(;. s. rn'vangi, n'kubiki. Elevar v. zangula, kundika, rundidika,
Elaborar v. vanga, kubika. vunduna.
Elaboravel At(;. kya vanga, kya kubika. Eliciar v.
vayikisa, kula, yinga, kanga mfulu
Elaf3.o S. n'za yo lulendo, lukundalalu. ambi, vwanda mfulu ambi.
Elanguescer v. kondesa ngola, karula ngolo, Elfcito Adj. akarulwa, aruka, azoleswa, avolwa,
rovola, lebula, lebola. akombolwa, akondwa, avukumunwa.
Elasticidade S. mfwemoka, nranrumuka. v.
Elidir kuzuka, vilakanwa, kondesa, ko-
Elastico At(;. s. ananuki, am'fwemoki, ndwa, vempola, vempula, zenga, zima, vu-
n'kweza. nzuna, yambula.
Electivo At(;. ansola, andimbuna, angyeka, Eliminaf3.o S. nkarula, mvonda, mponda,
angyekwa, anrumba. mfwasa, nkula, mpayikisa, mpambula.
s.
Electrao yembo. v.
Eliminar karula, vonda, fwasa, kula, vayiki-
Electricidade S. mayembo. sa, vambula.
EIectrico Adj. amayembo. Eliminatoria S. nsola.
Electronica S. kiyembo. Eliminatorio Adj. ansolela.

229
Francisco Narciso Cobe

Eliminavel Adj. akula, akatula, avyikisa. lungula, kyungula.


Elisao s. nkatula, mvonda, mponda, mfwasa, Emanar V tuka, vayika.
nkula, mpayikisa, mpambula. Emancipa~ao S. luvevoko, luvevuku.
Eliseu s. luvuvamu. Emancipado Atij. avevoka, avevuka.
Elfsio Adj. avelela, akondwa twangu, n'kwa Emancipar V vevoka, vevuka, vevolwesa,
lau, n'kwa nsambu; S. luvuvamu. vevulwisa.
Elite S. wantu ba sunda e ngangu, afidi, aviti Emanquecer V vanguka.
an'tu. Emaranhado Adj. akakwa, atokaniswa, ato-
Elitrite (med.) S. litite, kopiti, vaginite, kaneswa, ayamgamwa n'tima, akangama;
mbisukila a ngenzi. Atij. jig. atyakalakana, anzengalakani;
Elitrocele (med) S. litosele, kopisele, ampimpita.
n'kukulu muna ngenzi. Emaranhamento S. n'kaku, nkankalakani,
Elitr6ide (med.) S. litoide, n'kanda a makata lutokaneso, mbaka mu wanda, nkanga,
munakati. nkonda, ntyanguna, tyangu, mpukumu-
Elitroplastia (med) S. litopalasiti, mpangu- na, luvukumunu, nsoka, mbwisa, nsoke-
lula a ngenzi. la, ntungyana, ntyakalakani, nzengalakani,
Elitrorragia (med.) S. litolazi, mpayika a mvwanga,luvunu.
menga kuna ngenzi. Emaranhar V baka mu wanda, kanga, kon-
Elo S. jig. nkutakani, ngikani, mbundani. da, tyangumuna, vukumuna, bwisa, soka,
Elocu~ao s. mpova. sokela, tyakalakesa, fitika, fitakesa, mwan-
Elogiar V sanisa, sanisina, sana, kembela, ganesa, mwanganisa, vilakesa, sanga, mwesa
kundidika. nsoni, fwasa, zengalakana.
Elogio S. nsanisa, lusanisu, lusanu. Emascular V lemba, vokola; V jig. tovola,
Eloquencia s. mvwala. yoyesa.
EloquenteAdj. kimpovi. Emba~ V funzula, vesula, vesola, lombola;
Elucid~ao s. mendola, nsasa. V jig. vuninina, fuka, fukidila, sweka, ko-
Elucidar V tendola, sasa. ndwa luzitu, mwesa nsoni, sakidika.
Elucidario s. n'kanda a nsasa, Embaciar V funzula, lombola, kondwa zi-
mbwangununa. tu, mwesa nsoni, sakidika, fuka, fukidila,
Elucubra~ao S. ngindu za fuku, mbalu. sweka.
Elutri~o (quim.) S. nkenza, nsola. Embaimento S. luvunu, mpilakanu, nsoke-
Em Prep. muna; Adv. ku nsi, mu nsi; em cima la, viku, ungyangya.
de: vana ntandu a; emjim: oku nsuka, ozevo. Embainhar V fitika, winda, swika.
Ema~ar V kutika, zinga. Embair V vuna, vuninina, vukumuna, ko-
Emacia~o (med) S. mandu, lutovoko. mbola, bendomona, bendumuna.
Emaciado Atij. atanda, atovoka. Embaixada S. kimumwa.
Emaciar V tanda, tovoka. Embaixador s. mumwa.
Emagrecer V balakana, tanda, tandisa, EmbaixatrizS. mumwa (a n'kento).
kuluka. Embala s. vata, lumbu.
Emagrecimento S. mbalakana, ntandu, Embalagem S. rn'vavala.
nkuluka. Embalar V zinga, sya; V jig. vukumuna, ko-
Emagrentar V balakana, tanda, tandisa, nda, lemvola, lemvula, bwisa, kemba, ko-
kuluka. mbola, yambidisa, fukila (jig.); embalar uma
Emalar V kubika nkela, lunda nkela. crianfa: wondelela, lela.
Emana~o S. tuku, lubamiku, luyantiku, EmbaldeAdv. nkatu, mpavala.
mo, mpayika; emanafdo do sol: mungula, Embalsamar V kusa maza rna nsunga,

230
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

kundikila. kombola.
Embara?do Adj. akakwa, atokaniswa, ato- Embelecer v. vyengesa, tomesa.
kaneswa, ayamgamwa n'tima. Embeleco S. luvunu, luvukumunu, mpu-
Embara~ v.
kakila, kaka, kankalakesa, kumuna, nkonda, nkombola, ndemvola,
tokeka, yangamesa n'tima; embarafar-se: to- ndevmvula, nkemba, ngyambidisa, mfukila
kana, yangamwa n'tima. (fig.), ngyambila.
s.
Embaralio n'kaku, nkankalakani, lutoka- Embelezamento S. mpyengesa, mvyengesa,
neso, lutokanisu. ntomesa.
v.
Embaralhar sanga, sangalakesa, vilakesa, v.
Embelezar vyengesa, tomesa.
£\vasa, zengalakana, mwesa nsoni. v.
Embestar kituka kibulu, kituka mumu a
v.
Embarbar sya vana fulu, kubika, kotesa, mbi, kituka kiwwa.
longelela, sunzula dyambu. Embevecer V.loka, vuna.
v.
Embarbascar kolesa (mbizi za maza). Embevecimento S. mbina, ndwa, mfiba,
v.
Embarbecer menwa nzevo. mf}rema.
Embarca~o S. nzaza. v.
Embezerrar pop.jam. £\vema, baka makasi.
v.
Embarcar kota mu kumbi, banda (kumbi), v.
Embicar songola, dingama.
sambila (kumbi). Embida S. lwayi, nkonga.
Embargado Adj. atumbwa, akakwa, aka- Embiga S. lwayi, nkonga.
kilwa, adingidikwa, adingama. Embigo S. pop. n'kumba.
v.
Embargar tumba, kaka, kakila. v.
Embiocar fuka, fukila, sweka.
Embargo S. tumbu, n'kaku. Embirra S. merna, mala, luzembo, kitantu,
Embarque S. bandilu, kotelo. kimbeni, ngongo.
v.
Embarrar tebeka, kikila. Embirra~o S. merna, mala, luzembo, kita-
v.
Embarrigar vonga (bulu), yimita, yimitisa. ntu, kimbeni, ngongo.
v.
Embarrilar sya mu badilu. Embirran? S. merna, mala, luzembo, kita-
v.
Embasbacar sivika, tonganana, tumbalala, ntu, kimbeni, ngongo.
tala tuku-tuku. Embirrante Adj. aluzembo, akitantu,
Embate S. ngwandana, ntotana, nsyama, akimbeni.
melamena, ndwana, ngolo. v.
Embirrar tema, zemba, vengumuna, ve-
v.
Embater wandana, wanana, totana. ngomona, fila nima.
Embatucar v.
butamesa, butama, kaka, Embirrativo Adj. aluzembo, akitantu,
kakila. akimbeni.
v.
Embaucar tunta, wlesa, vola, konda, le- Embirrento Adj. aluzembo, akitantu,
mvola, lemvula, kemba, kombola, vukumu- akimbeni.
na, vuna, vuninina. EmblemaS. dimbu.
Embaulamento S. nsweka, ndunda. v.
Emblemar sya dimbu.
v.
Embaular sweka, lunda. Emblematico Adj. anse a dimbu, adimbu.
v.
Embebecer vuna, loka. Embocadura S. ntebeka; mwila, bwila,
Embebedar kolwa.v. bwilu.
v.
Embeber mina, nwa, fiba, f}rema. s.
Embo?IDento ntebeka, mfuka.
v.
Embeberar nwika (bulu). v.
Embocar sya mu nwa, kotesa, kota.
Embebi~o S. mbina, ndwa, mfiba, mf}renta. v.
Embo~ tebeka, fuka.
EmbebidoAdj. azomba. Emb6fia S. banza, mbanzikisa, ngindu-
v.
Embei~ jig. lqka, vyengesa, konda, tya- la, mbalu, mbadika, sampu-sampu; luku-
nguna, vukumuna. ndalalu, lulendo.
Embelecar v.
vuna, vuninina, vukumuna, v.
Emboitar funzula, £\vasa, safula, bebesa.

231
Francisco Narciso Cobe

Embolar v. vindumuka, nengumuka, Embriagamento S. nkolwa.


nengomoka. EmbriaganteAdj. koleswa.
Embolia (med.) S. mboli, nkakama a nzila a Embriagar v. kolwa.
menga, n'kakamu. Embriaguez s. nkolwa.
Embolorar v. bubula. Embriao S. mbiyo, lubantiku, tuku.
Embolorecer v. bubula. Embrincar v.vyengesa, tomesa.
Embolsar v. sya muna posi, vwa, tambula, £1- Embriogenia S. mpangama a lekwa ya
ta, futa. moyo.
Embolso S. nsya muna posi, mvwa, mpwa, Embriologia s. mbiyozi, zayi wa mpangama
ntambula, m£1ta, mfuta. ye mpatumuka a mwana (mbiyo).
Embondeiro S. n'kondo. Embrionia (bioi.) S. mbiyoni, mpangama a
Embora conj. kana una yo, kanele yo: ir-se em- mbiyo.
bora: katuka, kwenda. Embrulhada S. mvwanga, ntyakalakani,
Emboras s. pL nsakidila, n'kembo, kyese. n'kaku, nkankalakani, lutokaneso, lutoka-
Emborcar v.bukika, sekula. nisu, mpasi.
Embomalar v.jig. lunda, lundidila, kutika. Embrulhado Adj. amvwanga, antya-
Emborrachar v. kolwa. kalakani, azengalakana, ansoni, asangwa,
Emborralhar v. lombola, tubula, vesula, ampimpita, ampasi, abindakana.
vesola. Embrulhamento S. nzinga, nzingalakesa,
Emboscada s.
ndangidila, mpingila, mbundika, nsanga, mpilakesa, mbwesa a
n'tambu, nekwa; luvukumunu, luronto. nsoni, mfwasa, nzengalakesa.
Emboscar v.
langidila, beka, vingila, leka v.
Embrulhar zinga, zingalaksea, bundika,
n'tambu, vukumuna, tonta. sanga, vilakesa, mwesa nsoni, fwasa, zenga-
s.
Embotadura lufungisu, lutovoko, nsukisu lakesa; embrulhar-se: tyakalakana, zenga-
a n'tima, luyoyo. lakana, vungyana, yangamwa n'tima.
Embotamento S. mfubula, mbufuna, Embrulho S. nkutu, funda.
mfungisa, ntovoka, lurovoko, nyovoka; v.
Embruscar yindidika, kendalala, wweleka.
nkatanga. v.
Embrutar wwalala, kituka kidinda.
v.
Embotar fubula, bufuna, fungisa, tovoka, v.
Embrutecer wwalala, kituka kidinda.
yovoka; V. jig. kala ye nkatanga. Embrutecimento s.
kiwwa, kidinda, ki-
v.
Embrancar semesa, velelesa, serna. zenga, kizengi, kitunze, kimpamvu.
v.
Embrandecer zezesa, wombesa, lembeka, Embruxar v.loka.
lebula. Embu~do Adj. afuka luse, akitulwa, afuki-
Embranquecer semesa, velelesa. v. dilwa akituka, asoba, aluvunu, aswekama.
Embravear v.
kituka mbi, fwema, baka Embu~ v.
fuka luse, kitula, fukidila, soba,
makasi. vuna; V. jig. sweka.
Embravecer v.
kituka mbi, fwema, baka Embuchar V. dya, yukuta; V. jig. buramesa,
makasi. kangisa nwa.
Embravecimento S. mbi, mfwema, kasi (pl. Embu!io s. fukilwa kya luse; S. jig. nkitula,
makasi). nsoba, luvunu, nsweka.
Embrenhar v. swekama. Emburramento s. luwwalalu, kizowa,
Embretar v. kweteka, kusya mu mpasi, kota . kidinda, kizenga, kizengi, kitunze,
mumpasi. kimpamvu.
Embriagado Adj. akolwa, ankolwa, n'kwa Emburrar v.
wwalala, kituka kidinda, di-
nkolwa. ngama, fYengenesa, tokanesa, yindalala.
Embriagador Adj. an'kolesi. v.
Emburricar loka, vuna, sokela, sakanina,

232
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

vunina. EmigranteAdj. n'gyaluki.


Embuste S.luvunu, ungyangya. Emigrar v. yaluka, soba fulu, katuka.
Embustear v. vuna, vunina. Emilia S. Milya.
Embusteiro Adj. s. m'vuni, ngyangya. Eminencia S. ntunda, nsuvuka, londe,
Embustice S. luvunu, ungyangya. n'kunda.
Embutir v. kotesa, dyukisa, koma, komene- EminenteAdj. atunda, asuvuka.
na; V. fig. komekena, kwika; vuna, vunini- Emissao s. mpayikisa, ntuma, mpova,
na; longa, samuna. nsonga.
Embuziar v.
£Yengenesa, lOkanesa, toka- Emissario s. ntumwa.
nisa, yindidika, yindalala, wwalala, kituka Emissivo Adj. avayikisa, atuma, avova, aso-
kidinda. nga, m'vayikisi, n'tumi, m'vovi, n'songi.
Emelar v. zenzesa, lOmesa, zezesa, lembeka. Emissor Adj. avayikisa, atuma, avova, asonga;
Emenda S. nsoba, mpilula, mpangulula, S. m'vayikisi, n'tumi, m'vovi, n'songi.
nsingika. Emissora Adj. avayikisa, atuma, avova, aso-
Emendador Adj. s. n'sobi, m'vanguludi, nga; S. m'vayikisi, m'vovi, n'songi.
n'singiki. Emitente Adj. s. m'vayikisi, n'tumi, m'vovi,
Emendar v. soba, vilula, vangulula, singika. n'songi.
Emendavel Adj. asoba, avilula, avangulula, Emitir v. vayikisa, tuma, vova, songa.
asingika. Emo~o S. ndikuna, nkindu, ntembela, ntela-
Ementa S. ngindu, luyindwilu. rna a moyo; kyese, n'kembo, wete, wonga,
Ementar v. susula, yindula. mbubu, mpasi, lukendalalu.
Emergencia S. mpayika, nseloka, nsengomo- v.
Emocionar nikuna, telekesa moyo; yangu-
ka, nsengumuka, ndongomoka, nsenzama, muna, yangidika, bwemesa.
nyangama,nzangama,ntuntuka,nzanguka, Emoliente Adj. n'wombesi, n'lembeki,
mpasi, mbwa a dyambu, vonza. n'lebodi, n'lebudi.
Emergente Adj. avayika, aseloka, asengomo- Emolir (med.) V. zezesa, wombesa, lembeka,
ka, asengumuka, adongomoka, asenzama, lebula, lebola.
ayangama, azangama, atuntuka, azanguka, Emolumento S. n'luta, n'sendo.
avonza. Emolumentos S. pL n'luta.
Emergir v.
vayika, seloka, sengomoka, se- Emonar-se v.pop. tokana, yindalala.
ngumuka, dongomoka, senzama, yangama, Emortecer v. vonda, zezesa, lembeka,
zangama, tuntuka, zanguka. betumuka.
Emerito Adj. ayangalelwa, azayakana, atunda, Emostar v. zenzesa, tomesa.
azayi, n'kwa zayi, adimbu, asinsu. Emouquecer v. fuwa matu.
Emersao s. mpayika, nseloka, nsengomo- Empachado Adj. vumu kya lOrna zala.
ka, nsengumuka, ndongomoka, nsenzama, Empachamento S. nzala ayingi, nkaka, nka-
nyangama, nzangama, ntuntuka, nzanguka. kinisa, dya kwa yingi, ndutakesa, nwokesa.
Emerso Adj. avayika, aseloka, asengomoka, Empachar V.kaka, kakila, kakidila, kangama,
asengumuka. bandama, batakesa, batakana, zala, zadisa.
Emeticidade S. ndukisa. Empacho S. n'kaku, nkankalakani, n'kama,
Emetico Adj. alukisila. sakuba, n'kambikilu; S. fig. nsoni, wonga,
Emetina (quim.) S. metina (C2/f4P4N), mbubu.
lekwa kya vangila n'longo mya lukila. Empafocar (bras.) V. bofakesa, nyemenena,
Emetizar V.lukisa. fitakesa, kofola; veza, levola, levula.
Emigra~o S. ngyaluka. Empacotamento S. m'vavala, nkutu, n'tete.
Emigrado Adj. ayaluka; S. n'gyaluki. Empacotar v. kanga nkutu, kanga n'tete.

233
Francisco Narciso Cobe

Empadroar v. soneka, sonama. dya kwa yingi, lutakesa, wokesa, vuna, vu-
Empafia s. n'za yo lulendo, lukundalalu, ninina, sokela, veza, seva.
luvunu. v.
Empapar zezesa, wombesa, wolomona, vu-
Empala~iio S. nsoma, nsomeka. kumuna, konda, lemvola, lemvula, kemba,
Empalado Adj. asomekwa, asomarna. kombola.
Empalar v. soma, someka. v.
Empapelar zinga va papela, zingalaksea,
Empalecer v. funzula, sebukila, sebokela. bundika.
Empalhar v. fuka; V. Jam. zingila, sukinina, Empapu~doAdj. avimba.
zingidisa. Empapu~ vimba. v.
Empalidecer v. funzula,
sebukila, seboke- v.
Emparceirar yikakesa, totakesa, bundake-
la, lombola, kondwa zitu, fuka, fukidi- sa, yikana, totana, bundana.
la, sweka, mwesa nsoni, fWasa nkumbu a- v.
Empardecer fusuka, funzuka, lomboka.
mbote, katula wisa, sungula, fWasa. v.
Emparedar tunga yaka.
Empalmar v.
sweka vana koko, batikina, Emparelhar v.
yikakesa, totakesa, talana,
wombolola, yiya, baka, tarnbula, vingila. vanga kimpala, sya kimpala, nwanina.
Empanamento S. mfukudila, nsweka, v.
Emparvar kitula kizowa, kituka kizowa.
mfunzula, ndombola, nkondwa a luzitu, v.
Emparvecer kitula kizowa, kituka kizowa.
mbwesa a nsoni, lusakidiku. Emparvoecer v.
kitula kizowa, kituka
v.
Empanar fuka, fukidila; V. fig. sweka, fu- kizowa.
nzula, lombola, kondwa luzitu, mwesa nso- v.
Empastelar fWasa, fWasakesa.
ni, sakidika. v.
Empatar kakila, kaka, kankalakesa, tokeka,
v.
Empancar kangidila (ye mbindi), bindika, yangarnesa n'tima, fWanana.
simbinina, kamika, kaka, kakila, kakidila, Empate s. nkakila, nkaka, nkaku, nka-
sirna, sefola, sefula, kakinisa, dya kwa yingi, nkalakesa, ntokeka, nyangamesa a n'tima,
lutakesa, wokesa. mfWanani.
Empandeiramento s. nzadisa, mvimbisa, Empatia (psicol) S. empati, ngindula a mpasi
mvimba; S. fig. luvunu, mvuninina, mpu- za mosi.
ninina, nsokela, mveza, nseva, mfWasa, v.
Empavonar kundidika, kundalala, mona
mponda. lulendo, mona lunkulu.
v.
Empandeirar zadisa, vimbisa, vimba; V. Empe~ar v.tyakalakesa, fitika, fitake-
fig. vuna, vuninina, sokela, veza, seva, fWa- sa, mwanganesa, mwanganisa, vilakesa,
sa, vonda. sanga, mwesa nsoni, fWisa nsoni, fWasa,
Empandilhar v.
vwanda mfulu a wivi, zengalakana.
vuninina. v.
Empecer fWasa, kota n'soki, vanga mpasi,
Empantanar V.kituka n'yaba, sya mu n'yaba, mwesa mpasi, kaka, kakila.
sya mu n'taba, kala mu mpasi, tatarnena. Empecilho S. n'kaku, nkankalakani, sakuba,
v.
Empanturrar zadisa yo madya, tumbi- mpasi.
dika, sefula, sefola, kaka, kakinisa, dya kwa Empecimento S. n'kaku, nkankalakani,
yingi, lutakesa, wokesa. sakuba, mpasi, mfWasuka, mpanguka,
Empanzinamento S. nzadisa yo madya, m'fWilu, n'soki.
nsalukisa, ntumbidika, nfefula, nsefo- Empe~o s. n'kaku, nkankalakani, sakuba,
la, nkaka, nkaku, nkakinisa, ndya a yingi, mpasi.
ndutakesa, nwokesa, luvunu, mvuninina, Empe~onhar v.
dika; V. fig. kulula, veza,
mpuninina, nsokela, luvezo, nseva. zengeneka.
v.
Empanzinar zadisa yo madya, salukisa, Empe~onhetar dika. v.
tumbidika, sefola, sefula, kaka, kakinisa, Empedernecer V.bala ne tadi, kituka muntu

234
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

ambi. Empinar v. singika, telamesa, lutakesa.


Empedemido Adj. abala ne tadi. Empino S. nsingika, ntelamesa, ndutakesa,
Empedernir v. bala ne tadi, kituka muntu nsingama, melama, ndutakana; S. jig. n'za
ambi. yo lulendo, lukundalalu.
Empedradura s. fuka yo matadi, ndingalala, Empionfalo (med) S. mpyomfalu, vumbu
nkituka se mumu ambi. dya n'kumbu.
Empedramento s. fuka yo matadi, ndi- Empiorar v. sasa.
ngalala, nkituka se muntu ambi. Empiose (med) S. mpyoze, mpangama a
Empedrar v. fuka yo matadi, dingalala, bala, tufina.
kituka mumu ambi. Empireuma s. nsudi a tiya, nsudi a lekwa kya
v.
Empegar vonda, fwasa, vwanza, vangula, yokwa.
tumbula, zika. Empfrico Adj. anteza.
v.
Empenachar vyengesa. Empirismo (jilos.) S. meza.
v.
Empenar menwa nsala, vyengesa ye nsala. Emplasmar v. sya dizivu.
Empenhamento S. nsimbi, ngolo, n'kuma, Emplasta~o S. nsya a dizivu.
luzindalalu, nzola, ngyekola, mpana, Emplastagem S. sya dizivu.
mpaluka. Emplastamento S. nsya a dizivu
v.
Empenhar simbisa, dya mfuka. emplastar v. sya dizivu.
Empenho s. nsimbi, luzolo, n'luta, m'futu. Emplasto s. dizivu.
Empenhorar simbisa.v. Emplastro S. dizivu.
v.
Emperlar soma dyongo. Empluma~o S. mpyengesa, mbenwa a
v.
Empemar konka malu, zinga malu. nsala.
Emperramento S. nkakinina, mbadisa, Emplumado Adj. ansala.
mala. Emplumar v. vyengesa ye nsala, menwa
v.
Emperrar kakinina, badisa, kwamanana, nsala.
tantamena. Empoado Adj. ambundukutu.
Emperro S. nkakinina, mbadisa, mala. Empoar v. fuka ye mbundukutu, kusa n'tow,
Empertigado Adj. asingama, akola, abala, sweka mu nsi a n'toto.
atelama. Empobrecer v. sukika, sukama.
Empertigar v.
singika, kolesa, badisa, Empobrecimento S. lusukamu, nsukama.
telamesa; empertigar-se: singama, kola, bala, Empo~ v. vanga sima, sima wulu.
telama. Empocilgar v. sya mu mpaka, kotesa mu
Empesgadura S. nkusa a dimbu wa n'dya a mpaka, dyukisa, dyukisa mu mpaka.
kyanga, nkusa a lufumbu. Empoeirar v. fuka ye mbundukutu,
v.
Empesgar kusa dimbu wa n'dya a kyanga, lomboka.
kusa lufumbu. Empola s. fulu-fulu, subula, suwa, vizi,
v.
Empestar sambukisa vuku, fwasa. In' pola (a n'longo).
v.
Empezar kusa dimbu wa n'dya a kyanga, Empolado Adj. amafulu-fulu, amasubula,
kusa lufumbu. amavizi, amasuwa, avimba.
v.
Empezinhar kusa dimbu wa n'dya a kya- Empolar Adj. anse a mafulu-fulu, anse a ma-
nga, kusa lufumbu, funzula. vizi, anse masuwa.
Empiema (med.) S. mpyeme, tufina. Empolar v. vanga mafulu-fulu, fululuka,
Empiematico (med)Adj. ampyeme, atufina. vanga mavizi, vanga masuwa, sya muna
Empilhar V.bidika, kutika, tumbika; wokesa. m'pola, zanguka, telama, wokela.
Empinado Adj. asingama, atelama, Empoleirar v. zangula, zanguna, kundika,
alutakana. tundidika, sangika; empo!eirar-se: zanguka,

235
Francisco Narciso Cobe

sangama, kundalala, tundalala. Empurriio S. ndengona, ndunguna, ngweta,


Empolgar V.baka, batikina, simbinina. ndikuna, ndinginisa.
Empolhar V.butamena (maki), teta (maki). Empurrar v. nengona, nunguna, weta; V. fig.
Emporcalhar v. fwasakesa, funzula, vwanza, pop. komekena, kwika; vuna, vuninina; 10-
dimbula. nga, samuna.
Emporio S. zandu. Empuxiio S. ndengona, ndunguna, ngweta,
Empos Prep. e Adv. bosi, i bosi, kuna nima, ndikuna, ndinginisa.
mbengi, imbengi; empos de: vava a, vava kya, Empuxar v. nengona, nunguna, weta, niku-
o landakana. na, ninginisa, tunta.
Empossar v. yeka, yadika, yala. Empuxo S. ndengona, ndunguna, ngweta,
Emposse s. ngyeka, ngyadika, ngyala. ndikuna, ndinginisa, ntunta.
Emposta?o s. ndeka a ndinga kuna yimbila. Emudecer V.butama.
Empostar V.leka ndinga kuna yimbila. Emula?o S. nsinsani, ntalana, nzekana,
Emprazar v. sya lumbu, lomba kinya, bu- mfwanani, ndwanina, ntanginina, nsokolola.
ndumuna, nikuna, yangumuna, sompeka. Emular v. sinsana, talana, tezana, zekana, la-
Empreender v. teza dyambu, kana. nda, tanginina, sokolola.
Empreendimento S. nteza a dyambu, EmuloAdj. s. n'tanginini, n'sokolodi, mpala.
lukanu. Emunctorio s. funi, sina.
Empregado Adj. s. n'sadi. Emurchecer v. soba, lebuka.
Emprego S. salu, kiyekwa, kimfuzi. Enaltecer v. sanisa, sanisina, kundidika,
Empreguirrar v. mona wolo, vana wo!o. tundisa.
EmpreitadaS. rn'pele. Enaltecido Adj. akundalala, atunda,
Empreitar v. sala rn'pele. asanisinwa.
Empresa S. lukanu, salu. Enaltecimento s. lusanisinu, lutundisu,
Empresar v. dingingidika, simbinina, kakini- luyangulu, lukembeso.
na, kanga, baka, koma (mu pe/ezo). Enamorar V.kemba, wla.
Empresariado s. kamba kya mfumu za salu. Enantema (med.) S. nantema.
Empresario Adj. asalu; S. mfumu a salu. Enantese (med.) S. nanteze.
Emprestador Adj. s. n'sompi, n'sompeki. Emintico Adj. asunga a malavu.
Emprestar v. sompeka. Enastrar v. yanda, binda, bindakesa,
Emprestimo s. nsompeka, nsompa. bindalakesa.
Emprisionar v. dingingidika, simbinina, ka- Enausear v. fusisa n'tima.
kinina, kanga, kangidila, koma (mu pelezo), Encabadoiro S. vundu, nwa.
sya (mupelezo). Encabadouro S. vundu, nwa.
Emproado Adj. n'kwa lukundalalu, dinda, Encabar v. kwika,koma, vuna, vuninina,
zowa, zengi, n'kwa umpamvu, tunze, lau. vilakesa.
Emproamento S. fig. lukundalalu, lulendo, Encabe~ento S. m'vitu a n'tu, nsola,
n'za yo lulendo. nkayanisa, nkayanesa.
Emproar V.kundalala. Encaberrar v. vita n'tu, sola, kayanisa,
Empubescer v. tuluka. kayanesa.
Empulhar V.levola, levula, tinguna, tyangu- Encabeirar v. kwika, koma, vuna, vuninina,
na, veza, kyekelela, seselela, sokela, sila lu- vilakesa.
lendo, sila nkumbi, sila mpadi, vuninina. Encabelado Adj. ansuki, ansuki za mpa.
Empunhar v. simba, simbinina, batikina, Encabe1adura S. mbenwa a nsuki.
kafinina. Encabe1ar v. menwa nsuki.
Empurra S. ndunguna. Encabelizar v. menesa nsuki.

236
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Encabritar-se V banda, manta, sambila, Encalir V vubula, yabula, lebula.


vumbuka, zanguka, telama, singama, se- Encalistado Adj. n'kwa rn'vya, n'kwa n'zilu.
ngoka, senguka; V fig. kolama, bendomoka, Encalistar V katula nsambu, twala m'vya.
bendumuka. Encalmar V yandula, yadika; V fig. tantika,
Encabruado Adj. n'kwa mala (ne nkombo), tokanisa, tokanesa, nangika, kwika.
n'kwa nkumbi. Enca1vecer V menwa vandu.
Encabular (bras.) V vonda nsoni, mwesa nso- Enca1vecido Adj. avandu, n'kwa vandu.
ni, fusula nsoni, batakesa, finakesa, mwesa Encamar Vlekesa, yela.
wonga. Encaminhamento S. ngyenda, ndyata,
Enca~par V giro bunda, wanda, biba, weta, ndyatisa, mfila.
zuba, zuka, kafuna, bafuna. Encaminhar V kwenda, dyata, dyatisa, fila.
Encadeamento s.
ngikani, ndandani, Encamisar V vwata kinkutu.
nkonda, lutyangu, tyangu, luvukumunu, Encampar (jur.) S. sumba, tekulula, tekolola,
mbwisa. vunza, fWasa, vutula.
Encadear V yikakesa, landanesa, landanisa, Encampsu1a~o S. mbukika, mbukikila.
konda, tyanguna, vukumuna, bwisa. Encanar V sya mu nzila, singika.
Encadema~o s.
mpanga a kaye, nkutika a Encanastrar V yanda, binda, bindakesa,
n'kanda. bindalakesa.
Encademar V vanga kaye, kutika n'kanda. Encancerar V vanga vumbu, baka kansele,
Encafuar V sweka, fuka, fukidila; encafuar- wola.
se: swekama. Encandear V fuka, vonda meso, bukika,
Encafurnar V sweka, fuka, fukidila; encaftr- bunga, zyetesa zayi.
nar-se: fukama, swekama. Encandilar V kitula ngengele, kitula kengele,
Encaixamento S. nsya mu nkela, nsya va ka- kituka ngengele, kituka kengele.
ti, nkota. Encanecer V menwa mvu, nunuva.
Encaixar V sya mu nkela, sya va kati, kotesa; Encangalhar V pop. natisa zitu, sya zitu.
encaixar-se: kota. Encangar V kanganisa ngombe muna va-
Encaixe S. nsya mu nkela, nsya va kati, ngu, kanganesa ngombe muna vangu, sya
nkotesa. muvangu.
Encaixilhar V vanga, bumba, batika, sya, Encanta~oS. loki, mpyengesa.
simbisa, kuba (tungwa). Encantado Adj. alokwa, avyenga,
Encaixo S. nsya mu nkela, nsya va kati, avyengeswa.
nkotesa. Encantamento S. loki, mpyengesa.
Encaixotar V sya mu nkela, sya va kati, kota. Encantar Vloka, konda, toma, tyanguna, vu-
Enca1acrar V sya mu mpasi, kakila, kaka, kumuna, bwisa.
kankalakesa, tokeka, yangamesa n'tima. Encanteirar V vanga saya.
Enca1amoucar V pop. sya mu mpasi, kaki- Encanto S. wete, kyese, yangi, luyangalalu, lo-
la, kaka, kankalakesa, tokeka, yangamesa ki, mpyengesa.
n'tima. Encantoar V vavula, sya va konko.
Enca1~ Vlandidila, landana, lamama. Encanzinar V pop. fWemesa, vana makasi,
Enca1car V nyemenena, yikakesa. fulutwisa, saulwisa.
Enca1s:o S. ndandidila, ndandana, ndamama. Encanzoar V fWemesa, vana makasi, fulutwi-
Enca1ecer V vayikwa masuwa. sa, saulwisa.
Encalhamento S. nyimisa. Encapar V sya kapa, fukila.
Encalhar V dyumba, tomboka,dingama. Encapelar V nikuka (m'bu), tambula ngye-
Encalhe S. ndyumba, ntomboka, ndingama. nda a kinganga.

237
Francisco Narciso Cobe

Encapetar-se (bras.) V. tokama. Encarochar V.loka.


EncapotadoAtij. afukama, aswekama, akitu- EncarquilhadoAtij. afitama, afitakyana.
ka, asoba, aluvunu. Encarquilhar v. fitika, fitama, fitakyana.
Encapotar v.
fukila, kitula, soba, vuna, Encarrancar v. kanga luse, kanga lose, ka-
sweka. nga lumunga, kafalala, mona nsita, lomba
Encapsular v.
bukika, bukikila, sya mu (zulu).
bukikwa, sya mu bukikilwa. Encarrar v. soka kalu.
v.
Encaracolar vanga ne kodya, zinga; enca- Encarrascar-se v. pop. kolwa.
racolar-se: zingama. Encarraspanar-se V.fam. kolwa.
v.
Encaramonar pop. kendalala, fwema, ba- Encarregado S. ntumwa.
kamakasi. Encarregar v. natisa, vana kiyekwa.
v.
Encarangar tita, zakama, yela. Encarrego s. ndatisa, mpana a kiyekwa,
v.
Encarapelar nikuka (m'bu), tambulangye- kyeyekwa.
nda a kinganga, yangalakesa; yangalakana, Encarreirar v.
songa nzila, vana nzila, kwe-
zakama, tita, waumukwa nitu, kunkuma. nda, dyata, dyatisa, fila.
v.
Encarapinhar zinga, fitika, zizima. v.
Encartar vana n'kanda, vana n'swa, vana
Encarapitar v.
tenseka, manika, tombola, dipoloma.
bandisa; encarapitar-se: tensama, manama, v.
Encarvoar funzula (Jo makala).
tomboka, banda. v.
Encarvoejar funzula (Jo makala), vesula,
v.
Encarar tala, talana; V. fig. fimpa, kayanesa vesola, pyukisa.
muna fimpa, kayanisa muna fimpa. s.
Encasamento sya mu nkela, sya va kati,
s.
Encarceramento nkangidila, mpavula. nkota.
v.
Encarcerar kangidila, vavula. v.
Encasar sya vana fulu, kubika, kotesa, sya
Encardimento nkuvila. s. mu nkela, sya va kati, longelela, songa 10-
v.
Encardir kuva, kuvila, kuvisa. mbo, wawana.
v.
Encarecer bandisa ntalu, sanisa, sanisina, v.
Encascar vanga n'kanda (n'ti), kola.
sana, kembela, kundidika. v.
Encasmurrar vwa ntala, tantamena, kola-
Encarecimento S. mbandisu a ntalu, lusani- rna, kendalala.
sinu, nkembela, nkundidika, nsimbi, n'luta, Encasque S. mpangama a n'kanda (n'ti),
luzolo. nkola.
Encaretar-se v.
fuka luse, fuka lose, v.
Encasquetar fig. sya muna n'tu, lundila
swekama. mu n'tima, yindula.
v.
Encargar natisa, vana kiyekwa. v.
Encastoar mina, kyubula.
Encargo S. mbebe, zitu. Encastramento S. nsya mu nkela, nsya va
Encarna S. ntambula a nitu, nkota. kati, nkota, nkanga, nsimba, nkotesa.
Encarna~o S. ntambula a nitu. v.
Encastrar sya mu nkela, sya va kati, kota,
Encarnado Atij. atambula nitu, ambwaki, kanga, simba, kotesa.
abwaka; S. mbwaki. v.
Encasular fig zikidila, kaka, kakidila, vwa,
v.
Enearnar tambula nitu, vwa nitu. lunga-lunga, kala mu, fwana mu.
Enearne S. ntambula a nitu, mbizi. Encataplasmar yela. v.
Encarnecimento S. ntuba a mbizi (kwa v.
Encatarrar-se yela fukutila, bakama kwa
mbwa), nwnzesa a mbwa, makasi, nsita. fwebele, kovola.
v.
Encarneirar nikuka (m'bu). v.
Encatarroar-se yela fukutila, bakama kwa
Encarni~ar v.
tuba mbizi (kwa mbwa), zo- fwebele, kovola.
nzesambwa. Encatrinar-se pop. kolwa. v.
s.
Encaro ntalana, ntalani. Encauma (med.) S. mpuma a disu, fu kya

238
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

mpuma a tiya. nsuka, mfoko.


Encavacado Adj. arokana, ayindalala, afWe- Encetadura S. lubantiku, luyanriku,
rna, amakasi, ansoni. ngyanriku.
v.
Encavacar rokana, yindalala, fwema, baka Encetamento S. lubanriku, luyantiku,
makasi, fwa nsoni, mona nsoni. ngyantiku.
v.
Encavalar renseka, rensama, banda. Encetar v. yatika, yanrika, banrika.
v.
Encavar sya mu wulu, sima wulu. Enchafurdar v. vindumuna, vindumuka.
Encavemar swekama. v. Enchamboado Adj. arurulu, am'bi, m'bi.
v.
Encavilhar koma nsonso a n'ri. Enchape1ar-se v. vwara mpu.
Encefalalgia (med.) S. nsefalazi, n'lunzi mya Encharcar v. kirula se yanga, zadisa, zomba,
romfo. kolwa.
Encefalite (med.) S. nsefalire, yela kwa romfo. Enchente s. kizalu, ulolo.
Encefalitico Adj. nsefalirike, aromfo. Encher v. zadisa, yukurisa, demesa,
Encefalo (med.) S. nsefale, romfo (twa n'tu). rumbidika.
Encefaloce1e (med.) S. nsefasele, mpiki a Enchimento s. nzala, nzadisa, ntumbidika.
romfo. Encho~ v. sya mu boloko, lunda, kala, fwa-
Encefalograma (med.) S. nsefangalama. na, manisa, fokola.
Encefal6ideAdj. aromfo. Enchuma~ v. sya mavusu (muna m'vwatu).
Encefal6lito (med.) S. nsefaloliru, maradi Encidopedia S. nsikopedi, n'kanda a zayi wa
munaromfo. wonso.
Encefalologia S. nsefalozi, uromfo, zayi wa Encidopedico Adj. ansikopedi, an'kanda a
romfo. zayi wa wonso.
Encefaloma (med.) S. nsefalome, vumbu dya Encidopedista S. n'soneki a nsikopedi.
romfo. Encimar v. renseka, bandisa, yeka.
Enceguecer v. fuwa meso. Encinzar v. kusa n'roro ampolo.
Enceguecimento S. mfuwa a meso, Encistar v. sya mu nkela, sya mu nkuru, sya
kimpofo. va kati, kora.
Enceleirar v. zonzeka, kutika, lunda. Enciumar v. dya nsongo (yakala), dya ki-
Encelialgia (med.) enselyalizi, n'luzi muna mpala (n'kento).
n'dya. Endausuar v. vavula, kangidila, lunda, kala,
Encelite (med.) S. enselire, yela kwa n'dya. fwana, manisa, fokola.
Encenar v. vanga, songa, reza, vuna; V. fig. fu- Endavinhar v. kanganisa n'lembo, kangane-
ka,sweka. san'lembo.
Encentrar v. kutika, zonzeka; mbandakesa, Encoberta S. fika, vera, kalu, swekameno, ti-
barakesa. ninu; sudi.
Enceradura S. nkusa a mazi, ndmbeka. Encobertar v. fukila.
Enceramento S. nkusa a mazi, ndembeka. Encoberto Adj. afukama, aswekama, asweki.
Encerar v. kusa mazi, lembeka. Encobrimento S. mfukidila, mfukila,
Encerebra?o S. ndongoka, ndunda muna nsweka, mfukama, nswekama.
n'ru. Encobrir v. fuka, fukidila, fukila, sweka, ku-
Encerebrar V.longoka, lunda muna n'ru. fukidila; encobrir-se: fukama, kufukila,
Encerramento S. ndunda, nkala, mfwana, swekama.
mbaninu, nsuka, mfoko. Endocardio (med.) S. endokade, n'kanda
Encerrar v.
lunda, kala, fwana, manisa, akati a n'tima.
fokola. Encoimar v. rumba, yelesa, longa.
Encerro S. ndunda, nkala, mfwana, mbaninu, Encolar v. batika, yikakesa, rarama, lamama,

239
Francisco Narciso Cobe

lela, wondelela, kasakesa, konda, lengola, kinkunda.


lengula. Encordio S. n'lola, vumbu, taza.
v.
Encolerizar mwesa makasi, fVvemesa; enco- Encordoar v. sya n'singa, tokana, yindalala,
lerizar-se: mona makasi, fVvema. fVvema, baka makasi, mona nsoni.
Encolha S. nkeva, nkonanana, nsweka, Encomar v.
kikila, wanana, dingika; V. giro
nswekama, mbatakesa, mbatakani, m£1- lundila mu n'tu, lavalala, leka.
nakani, m£1nakesa, mwesa nsoni, mwesa Encorpadura S. nkangama, n'kandu, ngolo,
wonga. nkula.
v.
Encolher keva, vola, konana, sweka, £1- v.
Encorpar vongesa, wokesa, yalumuna, ku-
nakesa, mwesa nsoni, mwesa wonga. la,kumama.
Encolhido Adj. akeva, akonanana, asweka- Encorrear V.kanga, yikakesa, zinga, zitika, zi-
rna, abatakana, awonga. takesa, bindakesa; kola, bala; £1tama.
Encolhimento S. nkeva, nkonanana, v.
Encorrilhar kanga, yikakesa, zinga, zitika,
nsweka, nswekama, mbatakesa, mbatakani, zitakesa, bindakesa; £1tama.
m£1nakani, m£1nakesa, mwesa nsoni, mbwe- v.
Encortelhar kotesa mu mpaka, kala mu
sa a nsoni, mwesa wonga, mbwesa a wonga. mpasi, £1tika, £1tama, £1takyana.
Encolpismo (med) nkopizimu, sya n'longo Encosta S. nkulumuka, nkuluka, nsyendalalu,
kunangenzi. nsyendalala, nsendalala, nsendeleka, nze-
Encomenda s.
ntumisa, ngyekeka (a sa- nda, nyenzama, ntekama, mvetama, nda-
lu), mbebe, zitu, lukanikinu, n'kanikinu, mbu, mpiluka, nengo, nkundumuka.
lusikidisu. Encostadela S. pop. ndodokela.
Encomenda~o S. ntumisa, ngyekeka (a sa- Encostador Adj. s. n'lombi, ndye a mfuka.
lu), n'kanikinu, lusikidisu. Encostalar v.
zinga, zingalaksea, bundika,
v.
Encomendar tumisa, yekeka (salu), kani- kanga nkutu, kanga n'tete.
kina, sikidisa. Encostamento S. ngyekama, nzinga, nzi-
Encomiar v.sanisa, sanisina, kembela, ngalakesa, mbundika, nkanga a nkutu, nka-
kundidika. nga a n'tete.
s.
Encomio nsanisa, lusanisu, lusanu. Encostar v.
yekama, sadisa, sikinina,
v.
Enconcar konzeka, koveka. simbinina.
Encontrado Adj. awanana, afinakana, afina- s.
Encosto yekameno.
rna, atotana, asoloka. Encouchar v.
konzeka, vweteka, sakidika,
s.
Encontrao ngwandana, ntotana, nsyama, kulula, sakalala, kuluka.
ntelamena, ndwana, ngolo. Encovado Adj. azikwa, aswekama.
v.
Encontrar wana, wanana, totana, monana. Encovar v.
zika, zonzeka, kutika, lunda,
s.
Encontro ngwanana, ngwandana, ntotana, sweka.
nsyama, ntelamena, ndwana; encontros S. v.
Encovilar sweka, swekama.
pl: mavembo. v.
Encrassar vonga, wokela, kola.
v.
Encontroar wandana, totana, syama, tela- Encrava S. nkoma a nsonso, mbina, nkyubu-
mena, nwana. la, ndingika, nkota, nkotesa.
v.
Encopar vimba, zala, zadisa, zinga, tokana, Encrava~o S. nkoma a nsonso, mbina,
yindalala, kukundidika, kundalala. nkyubula, ndingika, nkota, nkotesa.
Encoquinar sweka. v. Encravamento S. nkoma a nsonso, mbina,
Encoquinhar sweka. v. nkyubula, ndingika, nkota, nkotesa.
Encorajamento S. lukasakeso. v.
Encravar koma nsonso, mina, kyubula,
Encorajar V.kasakesa. dingika, kota.
Encorcundar v.
konzama, koyama, vwa s.
Encrave nkoma a nsonso, mbina, nkyubula,

240
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

ndingika, nkota, nkotesa. nkatuluka, nkatulula


Encravelhar v.
kambika, sya mu mpasi, ka- encurtar V. kevesa, kufika, kulula, katulula,
kila, kaka, kankalakesa, tokeka,' yangamesa kuluka, keva, kufama, katuluka.
n'tima. Encurva~o S. nkonzama, nkovama, nkona-
v.
Encravilhar kambika, sya mu mpasi, ka- nana, nzyetomoka, nzyetumuka, lusakalalu.
kila, kaka, kankalakesa, tokeka, yangamesa Encurvadura s. nkonzama, nkovama,
n'tima. nkonanana, nzyetomoka, nzyetumuka,
Encrespado Adj. ankwakasi, azakazaka, a- lusakalalu.
zingama, afitama, n'tungyani. Encurvamento S. nkonzama, nkovama,
Encrespar v.
kwaza, kwazuna, fitika, ya- nkonanana, nzyetomoka, nzyetumuka,
ngalakesa, yangalakana, zakama, tita, lusakalalu.
wawumukwa nitu, kunkuma, nikuka, Encurvar v. konzeka, koveka, zyetomona,
telama; fig. kukundidika, kundalala. zyetumuna, zenga, bukika, sekula, tyaka,
Encristar-se v.
telamwa lwimba, telamwa katula, tyamuna, lembi sala, yambula,
lwinda; fig. kukundidika, kundalala. vayikisa, kutulula, zingumuna, bangula;
v.
Encrostar baka mavavala, baka mavevele, encutvat-se: konzama, konanana, koyama,
baka baku, baka bakula. zyetomoka, zyetumuka, kuluka, sakalala.
Encruar v. badisa (madya), bala (ne ta- Endameba s. ndameba, ntameba.
di), vanga mpasi, mwesa mpasi, kituka Endecha s. mbembo.
muntu ambi, tokanisa, tokanesa, tantika, v.
Endefluxar-se yela fukutila, bakama kwa
nangika, kwika, fungisa makasi, fwemesa, fwebele, kovola.
fYengenesa. Endemia (med) S. endemi.
Encrudelecer v.
kituka muntu ambi, fwe- Endemico Adj. andemi, ndemike.
rna, baka makasi, fwema, fuluta, saula. Endemoninhado Adj. alokwa; S. n'kwa
v.
Encruecer badisa (madya), bala (ne tadi), makasi, n'kwa kudi, rn' fuluti, n'saudi.
vanga mpasi, mwesa mpasi, kituka muntu Endemoninhar V.loka, fwema, baka maka-
ambi. si, fuluta, saula.
v.
Encruelecer kituka muntu ambi, fwema, Endenta~o S. nsya (va kati kwa meno ma
baka makasi, fuluta, saula. komo lekwa), nkota.
v.
Encruentar badisa (madya), bala (ne tadi), v.
Endentar sya (va kati kwa meno ma komo
vanga mpasi, mwesa mpasi, kituka muntu lekwa), kota.
ambi. v.
Endentecer yatika menwa meno, vayikwa
Encruzada S. mpambu a nzila. meno.
Encruzado Adj. akambama. Endere~ento S. ntwika, nsonekena,
Encruzamento s. nkambika, nsauka, mpyo- mambu.
ka, nduta, mpambu. v.
Endere~ twika, sonekena.
Encruzar V.kambika, sauka, vyoka, luta. Endere~o S. kutumwa, kutwikwa.
Encruzilhada s. mpambu a nzila. Endeusado Adj. azanguka, alusanisu.
Encruzilhado Adj. akambama. v.
Endeusar kitula se nzambi, sivika, yutuka.
v.
Encruzilhar kambika, sauka, vyoka, luta. Endiabrado Adj. alokwa; S. n'kwa makasi,
Encurralamento S. nkotesa muna mpaka, n'kwa kudi, m'fuluti, n'saudi, n'tokami.
kala mu mpasi. Endiabrar V.loka, fwema, baka makasi, fwe-
v.
Encurralar kotesa muna mpaka, kala mu rna, fuluta, saula, tokama.
mpasi. Endinheirado Adj. mvwama.
Encurtamento S. lukeveso, nkufika, Endinheirar vwama.v.
nkatulula, nkufuma, nkulula, nkuluka, Endireita s. nganga a luvunu, n'teki a n'kisi.

241
Francisco Narciso Co be

Endireitado Adj. asingikwa, asingama. Endotelioma (med) S. endotelyome.


Endireitar v. sikidisa, singilQ, longa, tumba. Endoudar v. zyetesa zayi, !aula, zyetwa zayi,
Endividado Adj. amfuka za yingi, n'dye a lauka.
mfuka. Endoudecer v. zyetesa zayi, laula, zyetwa
Endividar v. dika mfuka, dya mfuka, simbisa. zayi, lauka.
Endoado Adj. an'luzi, ampasi, antantu, Endoudecimento S. nzyetesa a zayi,
akenda. ndauka, nzyetwa a zayi.
Endobiose S. endobyoze, nzingila mu nitu Endurecer v. badisa, kolesa, kumika,
angani. kasakesa.
Endocardite (med) S. endokadite. Enduredmento S. mbadisa, nkolesa, nku-
Endocefalo (med)Adj. endosefale, akondwa mika, lukumiku, nkasakesa, lukasakeso.
n'tu. Enegrecer v. pyukisa, lombola, funzula.
Endocranio S. endokani, muna n'tu. Enegreddo Adj. apyuka, alomboka,
End6geneAdj. atuka mu kati, amukati. afunzuka.
End6geno Adj. atuka mu kati. Enegredmento s.
mpyuka, ndomboka,
Endoidar v. zyetesa zayi, laula, zyetwa zayi, mfunzuka; mfWasa a nkumbu ambote,
lauka. nkatula a wisa, nkatula a zitu, nsungula,
Endoidecer v. zyetesa zayi, laula, zyetwa zayi, kumbu, luvezo, nkangidulu a mambu, lu-
lauka. funzulu, mfunzula, ntumbula.
Endoidedmento S. nzyetesa a zayi, nzye- Enema S. enema, n'sukulu a vumu.
twa a zayi, ndauka. Eneo Adj. abonze, antaku.
Endolinfa (med) S. endolimfe, maza rna Energia S. ngolo, n'kuma, fuka, salu, nzaki,
matu. n'swalu; energia at6mica: ngediwisu.
Endometrio (med) S. endometa, n'kanda a Energico Adj. angolo, an'kuma, afuka,
n'dya a m'buti. an'sadi, anzaki, an'swalu.
Endometrite (med) S. endometite, yela kwa s.
Enerva?o ntovola, ngyovola, mbenwa a
n'dya a m'buti. myanzi.
Endomingar v. vyengesa, toma vwata, Enervador Adj. s. n'tovodi, n'yovodi.
ketalala. s.
Enervamento ntovola, ngyovola, mbenwa
Endoplasma (med) S. endopalazima. amyanzi.
Endorsar v. yikakesa. EnervanteAdj. n'tovodi, n'yovodi.
Endoscopia S. endosikopi. Enervar v. tovola, yovola, mena myanzi.
Endosc6pio S. endosikope. EnerveAdj. atovoka, ayoya.
Endossabilidade S. ngyeka. Enevoado Adj. am'bungezi, atombe,
Endossado Adj. s. akiyekwa, n'kwa kiyekwa. afukama.
Endossador Adj. m'vani a kiyekwa. Enevoar v. pyuka, lomboka, fukama yo
Endossamento S. mpana a kiyekwa. m'bungezi, fukama ye kisisi, fukama ye
EndossanteAdj. s. n'yeki. mbututu.
Endossar v. yeka, sadisa, bambakana, tanina. s.
Enfadamento lusaulu, lukwamisu, maka-
Endossado Adj. s. n'kwa kiyekwa. si, nsita.
Endosscirio S. n'kwa kiyekwa. Enfadar v. yoyesa, tovola, tokanesa, tokanisa,
EndossavelAdj. ayeka. yelesa, mwesa makasi, fWemesa; enfadar-se:
Endosse S. kiyekwa. dasuka, fWema, mona makasi, mona nsita.
Endosso S. kiyekwa; (jur.) endosso-caufiio: Enfado S. lusaulu, lukwamisu, makasi, nkasi-
nsimbi; endosso pignoraticio: nsimbi. kasi, nsita.
Endotelio (med) S. endotele. EnfadonhoAtij. n'yoyesi, n'tovodi, n'tokanisi,

242
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

n'tokanesi, n'kwa makasi. Enfenneiro S. m'fidimelo, n'sadisi a mbevo,


Enfadoso Adj. n'yoyesi, n'tovodi, n'takanisi, n'wuki a mbevo.
n'tokanesi, n'kwa makasi. Enfermi~oAdj. n'yedi.
Enfaixar V. zinga tenda, kangi/a ye tenda. Enfermidade S. kimbevo, ngyela.
Enfanicar V. zinga n'singa muna nkwabula. Enfenno Adj. mbevo.
v.
Enfanicar-se fwa kyambu, yoyomoka. Enferrujar v. baka malunga.
Enfaramento S. lusaulu, lukwamisu, Enfesta S. nsuka, n'tu a mongo, n'kunda.
luzembo. Enfestar v. bundika.
v.
Enfarar saula, savula, nukwa, zemba. Enfestar-se v. kemba.
v.
Enfardar zinga, zingalakesa, bundika, ka- Enfesto Adv. ku n'twala, va ntandu, vana
nga nkutu, kanga n'tete. ntandu.
v.
Enfardelar zinga, zingalakesa, bundika, Enfezado Adj. atanda, ayoya, atovoka.
kanga nkutu, kanga n'tete. Enfezar v. tanda, yoyesa, tovola, tokanesa, to-
Enfarinhadela S. mfumfumuna, nsansi/a, kanisa, yelesa, dasuka, fwema, mona maka-
mbwanga. si, mwesa makasi, fwemesa, mona nsita, su-
Enfarinhamento S. mfumfumuna, nsansi- ta, sutakesa.
na, mbwanga. Enfiadura S. nsya, nsoma, nsomeka, nkote-
v.
Enfarinhar fumfumuna, sansina, mwanga. sa, nkota.
Enfaro S.lusaulu, lukwamisu. Enfiamento S. nsya, nsoma, nsomeka, some-
Enfarruscar v.
lombola, tubula, vesula, ka, nkotesa, nkota.
vesola. v.
Enfiar sya, soma, someka, kotesa, kota.
Enfartado Adj. azala, akakama, avimba. Enfileiramento S. nkyatika, nkyata,
Enfartamento S. nzala, nkakama, mpimba. nkyatama.
v.
Enfartar zadisa yo madya, kaka, samika. v.
Enfileirar kyatika, kyata, kyatama.
Enfarte (med) emfate, nzala, nkakama, EnfimAdv. kuna nsuka; Prep. kinga, kingolo.
mvimba, mpimba. Enfisema (med) S emfizema, mwela muna
Enfarto (med) emfatu, nzala, nkakama, nitu.
mvimba, mpimba. v.
Enfitar vingyesa; V. pop. tungununa.
v.
Enfastiar saula, savula, nukwa, yoyesa, to- Enfiteuse S. mfutu kwa n'sompeki a nzo, mfi-
vola, tokanesa, tokanisa, yelesa, mwesa tu kwa n'sompeki a nzo, nsompeka.
makasi, wemesa, mona makasi, mona nsita. v.
Enfiteuticar fitisa n'sompi a nzo, futisa
v.
Enfatuar kundalala. n'sompi a nzo, sompeka.
v.
Enfeirar tekela vana zandu, sumbi/a va v.
Enfobiar fulutwisa, saulwisa.
zandu. Enfogar yoka.v.
v.
Enfeitar vyengesa, kumpika, kubika, leleka. EnforcadoAdj. ayengelekwa, ayengalala.
Enfeite S. ntoko, mpyengesela. Enforcamento S. nyengeleka.
Enfeiti~ento S. ndoka, mpukumuna, v.
Enforcar yengeleka.
nkonda, ndemba. v.
Enfraquecer tovola, sukisa n'tima, yoyesa,
Enfeiti~ V.loka, vukumuna, konda, lemba. zoweleka.
v.
Enfenecer mana, fokoka, fwa, suka, vwa, Enfraquecido Adj. akondwa ngolo, atovoka,
zima. ayoya.
Enfennagem Slusadisu lwa mbevo, wukilu. Enfraquecimento S. nkondwa a ngolo,
Enfennar yela. v. lutovoko.
Enfennaria S. nzo a n'longo. v.
Enfrascar sya mu bungwa, sya mu bungu;
Enfenneira S. m'fidimela, n'sadisi a mbevo, V.jig. kolwa, kusana.
n'wuki a mbevo. v.
Enfrear jig. nyemenena, sima, kala mu,

243
Francisco Narciso Cobe

fwana mu, kakila, dingama, dingalala, EngajadoAdj. n'sadi.


dingika. Engajamento S. ndwana, n'zingu, lukwiki-
v.
Enfrentar talana. lu, n'silu.
v.
Enfriar zizima. Engajar v.
kwikila, tambwila, tambulwila,
v.
Enfroixecer yovona, wvola. banda, nwana, soneka, sala, sya n'silu, si-
Enfronhado Adj. avwata, avwika; Adj. fig. mba, yekama.
n'zayi. v.
Engalanar vyengesa, tomesa.
v.
Enfronhar vwata, vwika; V. fig. zaya, 10- v.
Engalar fig. kundalala.
nga, zayisa. v.
Engalfinhar simba, simbinina, baka, ba-
Enfronho S. mwana an'sedya. tikina, fila mpaka; engalfinhar-se: bimbana,
v.
Enfrouxecer yovona, tovola. yimbana, nwana, wandana, bundana.
v.
Enfrutecer wuta bundu. v.
Engalinhar Jam. katula nsambu, twala
v.
Enfuma~ vanga mwisi, sya mwisi. m'vya, tema, zemba, vengumuna, fila nima.
v.
Enfumar vanga mwisi, sya mwisi, tokana, Enganador Adj. s. m'vuni.
yindalala. v.
Enganar vuna, vuninina, vilakesa; enganar-
Enfunar v.vimba, zala, zadisa, tokana, se: vilakana.
yindalala; V. fig. kukundidika. v.
Enganchar kangidila, kanga.
v.
Enfurecer fwemesa, vana makasi, saulwi- Engano S. luvunu, mpilakanu.
sa; enfitrecer-se: fwema, baka makasi, fuluta, Enganoso Adj. am'vuni, am'vilakesi.
saula. Engar v. kulukilwa, vinga, tantana, tema,
Enfurecido Adj. afwema, amakasi, asaula. zonza.
v.
Enfuriar fwemesa, vana makasi, saulwisa. Engarrafado Adj. asiwa mu mbwata,
v.
Enfurnar sweka, fuka, fukidila, swekama, akakama.
vavuka. v.
Engarrafar sya mu mwabata; V. fig. kaka-
v.
Enfuscar pyukisa, lombola, funzula, veso- rna, dingama; V. pop. baka, kanga.
la, vesula. v.
Engasgalhar-se pop. swenwa, tungama; V.
v.
Engabelar kutika, kutakesa, kyatika, vu- fig. yikana, yikakana, kangana, zonza, nwa-
kumuna, konda, lemvola, lemvula, bwisa, na, wandana, tantana, bundana.
kemba, kombola, yambidisa. Engasgamento S. nswensesa, ntungika,
Engabelo S. nkutika, nkutakesa, nkyatika, nswenwa, ntungama.
mpukumuna, luvukumunu, nkonda, nde- v.
Engasgar swenesa, tungika; engasgar-se:
vola, ndemvula, mbwisa, nkemba, nko- swenwa, tungama.
mbola, ngyambidisa. Engasgo S. nsensesa, ntungika, nswenwa,
Enga~o s. ti, titi, lukaya (pl.: makaya), kutiki- ntungama.
lu dya ti, kutikilu kya titi, sanu kya ti, sanu Engasgue s. nswensesa, ntungika, nswenwa,
kya titi, kombelo. ntungama.
v.
Engadanhar-se fig. tokana, yangamwa v.
Engastar kama nsonso, kyubula, kotesa.
n'tima. Engaste s. nkoma a nsonso, mbina, nkyubu-
v.
Engadelhar vwanzakesa nsuki, bimba- la, nkotesa, kangilu.
na, yimbana, zonza, nwana, wandana, v.
Engatar kangidila, kanga; V. fig. lenda, ba-
bundana. ka, tambula, vwa.
v.
Engaiar zinga singa (muna n'ti a kumbi dJa Engate S. kangilu, nkangidila, nkanga, nko-
maza). nda, nkombola, ndemvula, ndemvola,
v.
Engaifonar wotwena, wongwena. nkemba, ngyambidisa; andar no engata: va-
v.
Engaiolar sya mu sakala, sya mu kalanga, vayambila.
kanga, vavuka, kayana, vambana, vambuka. Engatinhar v.
yavula, yatika, yantika,

244
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I

bantika. Engra~ v. vana nsambu, zola, yangidika,


Engavdar v. kanga, zitika, zinga (va n'lele). yangalala.
Engazopar (bras.) V. vuna, vuninina, koma Engradecer v.
vonga, mena, kula,
mupelezo. nungunuka.
Engazupar (fus.) V. vuna, vuninina, koma Engraecer mena. v.
mupelezo. v.
Engrampar jig. vuna, vuninina, sokela, ve-
EngeladoAeij. afitama, afitakyana. za, seva.
Engelha s. mfokola, mfoko, mfitama, mfYa- Engramponar-se kundalala. v.
talakana, mntika. Engrandecer v.
sanisa, sanisina, kudikila,
v.
Engelhar ntika, ntakyana, ntama, tovola, wokesa, kula, zangula, zangika.
lebola, lebula, fumpula, lengela. Engrandecimento s.
nsanisa, nsanisina,
v.
Engendrar wuta, soka, banza, banzila. nkundidika, lusanisu, lusanisinu, lukundi-
v.
Engenhar yindula, soka, wuta, banza, ba- diku, nkundikila, nwokesa, kula, nzangula,
nzila, kubika, vanga, sala. nzangika.
Engenharia S. mpanga, nsala. v.
Engranzar sya, kotesa, yikakesa, landanesa,
Engenheiro S. yinzyelo, m'vangi, n'sadi, landanisa; V. pop. konda, tyangumuna, vu-
n'kubiki. kumuna, bwisa, vuna.
s.
Engenho ngangu, umbangu, mona, lulu- v.
Engravescer sasa, natisa zitu, vana mbebe,
ngalalu, nduka. vakulwisa, lomba mpaku.
Engenhoso Aeij. angangu, aumbangu, anto- v.
Engravidar yimitisa, yimita.
na, alungalala, aluka. v.
Engravidecer yimitisa, yimita.
v.
Engessar sya luvemba, tebeka luvemba, ku- v.
Engravitar-se singama; V. jig. kolama, to-
saluvemba. kama, saula, vana mputwilu za mbi, sya lu-
s.
Engiva nnni. lendo, sya nkumbi.
Englobar V.bundakesa, yikakesa. Engraxamento S. mpelelesa, nsemesa,
Engodado Aeij. avunwa, avukumunwa. ndengola, ndengula.
Engodamento S. luvunu, mvukula, mpuku- Engraxar v.
velelesa, semesa, lengola, le-
la, luvukuku, nsakana, mpilakana, mpilake- ngula; V. jig. vukumuna, yangidika, vuna,
sa, ngwondelela. vuninina.
v.
Engodar vuna, vukula, vukuka, sakana, v.
Engrazar sya, kotesa, yikakesa, landanesa,
vilakana, vilakesa, lela, wondelela. landanisa; V. pop. konda, tyangumuna, vu-
Engodilhar v.
tyakalakesa, ntika, ntakesa, kumuna, bwisa, vuna.
mwanganesa, mwanganisa, vilakesa, sanga, v.
Engrelar savuka, savukila, singama; telama
mwesa nsoni, fWasa, zengalakana, mwanga- (mwana), yatika dyata (mwana).
lakesa, vungyana, yangika n'tima. Engimpinar-se v.
tensama, manama, to-
Engodo S. nekwa. mboka, banda; V.jig. baka makasi, fWema.
Engoiar-se tanda. v. v.
Engrenar sya (va kati kwa meno ma konso
v.
Engolir mina, nwa, kyubula. lekwa), yikakesa.
Engomadaria S. womeno, sukulwilu. v.
Engrifar kwaza, kwazuna, baka, batikina,
Engomadela S. ngwoma, nsya a ngoma. simbinina.
s.
Engomadura ngwoma, nsya a ngoma. v.
Engrilar telama, singika, singama; V. pop.
Engomagem S. ngwoma, nsya a ngoma. tungununa.
v.
Engomar woma, sya ngoma. v.
Engrimpar-se tensama, manama, tombo-
Engorda S. mpongo. ka, banda; V.jig. baka makasi, fWema.
Engordar vonga.v. Engrimponar-se v.
tensama, mana-
Engra S. konko. ma, tomboka, banda; V. jig. baka makasi,

245
Francisco Narciso Cobe

£Wema. Enladeirar v. zendesa, tekeka, yenzeka.


Engrinaldar v. vyengesa, tomesa, vyenga, to- Enlaivar v. funzula, vesola, vesula.
rna; V. fig. senda, zitisa, f)raulwisa, f)raulwa. Enlambujar v. funzula, sya mvindu, kusa
Engrolar v. £Wasa, vuna, vuninina, vukumu- mazi mayingi.
na, kombola. Enlambuzar v. funzula, kusa mazi mayingi,
Engrossar v. vongesa, wokesa, kudikila, kole- kusa mvindu.
sa, kola, vonga, wokela, kulama. Enlameado Adj. avindu, anteke, afunzuka,
v.
Engrunhir konanana, koyama, konzama, asakidikwa,avewka, avezuka.
kufama. v.
Enlamear tebeka, funzula, sya nteke; en-
Enguia S. n'kamba. lamear-se: funzuka.
Engui~ V.lengula, lengola, siba, loka. v.
Enlanguescer tovola, sukisa n'tima, yoye-
s.
Enguifio ndengola, ndengula, m'vya, n'zilu, sa, wweleka.
n'kisi. v.
Enlapar sweka, vidisa, fukudila, batalala
v.
Enguirlandar vyengesa, tomesa, vyenga, vana n'toto; enlapar-se: swekama.
toma. Enleamento S. ngika, ngikakesa, nkanga,
v.
Engulhar telekesa moyo, zinisa moyo, fu- nzinga, nzitika, nzitakesa, mbindakesa; S.
sisa n'tima. fig. ntungyana, ntyakalakani, nzengalakani,
s.
Engulho n'teleko a moyo, n'zinu a moyo, mvwanga.
nsatu a luka. v.
Enlear yika, yikakesa, kanga, zinga, zitika,
v.
Engunhar fitika, fitakyana, fitama, tovola, zitakesa, bindakesa; V. fig. vilakesa, tungika,
lebola, lebula, fumpula, lengela. sanga, mwesa nsoni, £Wasa, zengalakesa.
s.
Enho mwana a nkayi. Enleio S. ngika, ngikakesa, nkanga, nzinga,
Enigma S. kimpa, ngwala. nzitika, nzitakesa, mbindakesa, ntyakala-
Enigmatico Adj. aswekama, ampimpita, kani, nzengalakani, mvwanga.
akimpa. Enleitado Adj. atoma vwanda (tadi), atoma
Enigmista S. n'te a ngwala. simba (tadi).
v.
Enjambrar tekama, toloka. v.
Enlerdar vekuka, vekoka, sala malembe,
v.
Enjaular kanga, kangidila, vavula. dyata malembe, kitula kidinda, kitula
v.
Enjeitar kala, yeka, yekola, yekula, yambu- kiwwa.
la, sisa, bembeka, yelesa, tumba. Enleva?o S. nkutumuna, nzavuna, nsazula,
EnjeridoAdj. akonzama, akonanana, afitama. ndangula, mbaka, ndoka, loki, nyangidika.
v.
Enjerir-se konzama, konanana. Enlevamento S. nkutumuna, nzavuna,
v.
Enjoar fusisa n'tima, saula, savula, nukwa, nsazula, ndangula, mbaka, ndoka, loki,
yoyesa, tovola, tokanesa, tokanisa, yelesa, nyangidika.
dasuka, mona makasi, mwesa makasi, v.
Enlevar kutumuna, zavuna, sazula, langula,
£Wemesa, mona nsita. baka, loka, yangidika.
Enjoo S. fuswa n'tima, lukeneno; S. fig. lusau- Enlevo S. kindoki, luyangalalu.
lu, lukwamisu. v.
Enlifiar fig. kanga, baka, konda, tyangumu-
Enla~ v.konkalakesa, bakila mu sokolo, na, vukumuna, bwisa, yika, yikakesa, zinga,
kanga, simba, simbinina, zingumuka, ko- zitika, zitakesa, bindakesa, vuna, vuninina,
ndoloka, zinga. sokela, veza, seva.
Enlace S. nkokelesa, mbakila mu sokolo, nka- Enlifio s. fig. luvunu, mpilakanu.
nga, nsimba, nsimbinina, nzingumuka, Enlocar v. sweka, fuka, fukidila, swekama.
nkondoloka, nzinga, kintwadi, lusompo. Enlodar v. funzuka (ye nteke), beba, dimbuka,
Enladeirado Adj. azenda, atekama, tumbuka, boloka, wola, sakalala, kuluka.
ayenzama. Enloirecer v. bwaka.

246
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Enloisamento S. mfukidila, mfuka, mpuna, mwanganesa, mwanganisa, vilakesa, sanga.


mpuninina, mpukumuna, nkombola. Enquanto conj. uwu, wau, e kolo; par en-
Enloisar v. fukidila, fuka, vuna, vuninina, vu- quanta: 0 wau, e kolo kyaki.
kumuna, kombola. Enquistar v. sya mu nkela, sya va kati, kota.
Enlouquecer V.laula, lauka. Enrabichar v. kemba, zola; V. fig. mwesa
Enlouquecimento s. ndauka, ndaula. mpasi, sya mu mpasi.
Enlourecer V.bwaka. Enraivar v. fwemesa, vana makasi, saulwi-
Enlousamento S. mfukidila, mfuka, mpu- sa; enraivar-se: fwema, baka makasi, fuluta,
na, mpuninina, mpukumuna, nkombola. saula.
Enlousar v. fukidila, fuka, vuna, vuninina, Enraivecer v. fwemesa, vana makasi,
vukumuna, kombola. saulwisa.
Enludrado Adj. antyumvu, avindu, afwaswa. Enraizar v. simama, mena, simika, kimika,
Enludrar v. tyumvuna, sya vindu, fwasa. kolesa.
Enlutar v. vwika lutu, mwesa ntantu, ke- Enrascar v. baka mu wanda, kanga, konda,
ndeleka, mwesa keza, zakamesa, yangika tyangumuna, vukumuna, bwisa, soka, soke-
n'tima, bwitalala, lomba, lomboka. la, tyakalakesa, zengalakesa.
Enobrecer v. zitisa, tundisa, vwama, tomesa, Enrata~o s. nzala, nkakama, mpimba,
vyengesa. mvimba.
Enobrecimento s. nzitisa, luzitisu, ntu- Enredadela S. mbaka mu wanda, nkanga,
ndisa, lutundisu, umvwama, ntomesa, nkonda, ntyanguna, tyangu, mpukumu-
mpyengesa. na, luvukumunu, nsoka, mbwisa, nsoke-
Enodar v. zitika. la, ntungyana, ntyakalakani, nzengalakani,
EnodoAdj. akondwazita (pl.: mazita). mvwanga,luvunu.
Enodoar v. funzula, sya tona, sya keya, fwa- Enredado Adj. anse a wanda.
sa nkumbu ambote, katula wisa, katula zitu, Enredamento s. mbaka mu wanda; S. fig.
sungula, kumba, veza, kangidila mambu, nkanga, nkonda, ntyangumuna, mpuku-
kanginina, kangila mambu, sokela mambu. muna, mbwisa, nsoka, nsokela.
Enoitar v. bwita (kuma), fwa kuma, fukama Enredar v. baka mu wanda; V. fig. kanga,ko-
(kuma), baka tombe. nda, tyangumuna, vukumuna, bwisa, soka,
Enoitecer v. bwita (kuma), fwa kuma, fuka- sokela.
rna (kuma), baka tombe. Enredear v. baka mu wanda; V. fig. kanga,
Enojado Adj. angemi, angengesi. konda, tyangumuna, vukumuna, bwisa.
Enojamento S. nkenonoka, nkenunuka, Enredo S. mbaka mu wanda, nkanga, nko-
lukeneno, ngemi, ngengesi. nda, ntyanguna, tyangu, mpukumuna,
Enojar v. kenonoka, kenunuka, mona ngemi, luvukumunu, nsoka, mbwisa, nsokela,
mona ngengesi. ntungyana, ntyakalakani, nzengalakani,
Enojo S. ngemi, ngengesi, lukeneno. mvwanga,luvunu.
Enologia v. zayi wa vinyo, zayi wa malavu. Enregelar v. zizimisa, sya nzizi, vana kyozi.
Enomania S. n'zodi a malavu, yela kwa Enrenquear v. kyatika.
malavu. Enricar v. vwama, vwamisa.
Enorme Adj. alutakana, ampwena-mpwena, Enrijar v. badisa, kolesa, kumika, bala, kola,
abeni-beni. kumama.
Enormidade S. ndutakana. Enrijecer v. badisa, kolesa, kumika, bala, ko-
Enovelar v. fitika, bundika, fokola, zinga, la,kumama.
zyetomona, zyetumuna, vindumuna, Enrilhar v. badisa, kolesa, kumika, bala, kola,
lengomona, lengumuna, fitakesa, kumama, fitama.

247
Francisco Narciso Cobe

Enrimar v. tensakesa, bandakesa, kutika. Ensamblamento S. ngikakesa a mabaya,


Enriquecer v. vwama, vwamisa. nsya mu nkela, nsya va kati, nkota, mbina,
Enriquecido Adj. avwama. nkyubula.
Enriquecimento S. umvwama, kimvwama. Ensamblar v. yikakesa mabaya, sya mu nke-
Enristar v. nana dyonga, nwanisa, bwila, la, sya va kati, kota, mina, kyubula.
yilama. Ensancha s. nsuka, n'suvilwa; S. jig. luvevo-
Enrodilhar v. zinga, zyetomona, zyetumu- ko, luvevuku, n'swa; kimfumu.
na, vindumuna, lengomona, lengumuna, Ensanchar v. vongesa, yalumuna, bungula,
zingalakesa, bundika, sanga, vilakesa, fu- vudisa.
ka, fukidila, sweka, baka mu wanda, kanga, Ensanchas S. pi kolo kya biza, ntangwa
konda, tyangumuna, vukumuna, bwisa, so- abiza.
ka, sokela. Ensanguetar v. zala yo menga, funzula yo
Enrolamento S. nzinga, nzingalakesa, menga.
mbundika, nsanga, mpilakesa, mfuka, Ensaque s. nsoka, nsya mu dila.
mfukidila, nsweka. Ensartar v. sya, kotesa, yikakesa, landanesa.
Enrolar v. zinga, zyetomona, vindumuna, Enseada s. fisau, kasau.
lengomona, lengumuna, zingalaksea, bu- Ensebar v. kusa mazi, funzula.
ndika, sanga, vilakesa, fuka, fukidila, sweka. Enseio S. lwingi.
Enroscar v. zinga, zyetomona, zyetumuna, Ensejar v. vingila ntangwa ambote.
vindumuna, zingalakesa, lambata. Ensejo s. ntangwa abiza, kolo kya mbote.
Enroupar v. vwika, vwata. Ensinador Adj. s. n'longi, n'sasi, n'songi,
Enrouquecer v. tatala (ndinga), tatwa n'temoni, n'temuni.
ndinga. Ensinamento S. longi, nsonga, ntemona,
Enrouquecimento s. ntatala (ndinga), lutemono, lutemunu.
ntantwa a ndinga. Ensinar v. longa, sansa, songa, temona,
Enrubescer V.bwakisa, bwaka, sya se, kusa se. temuna.
Enrudecer v. kituka kidinda. Ensino s. longi, nsonga, ntemona, ntemuna,
Enrufar v. kwakasa, kwaza, kwazuna. lutemono,lutemunu.
Enrufar-se v. fwema, baka makasi. Ensoar v. kuma kunga, tola, yimbila.
Enrugamento S. mfitika, mfitama, Ensoberbecer v. kundidika; ensoberbecer-se:
mfitakyana. kundalala.
Enrugar v. fitika, fitama, fitakyana; enrugar Ensombrar V.lomba, fuka, yindalala, sivika.
as sobrancelhas: kanga mbunzu, kanga luse, Ensombrear v. bukama tombe, vanga
kanga lose, kanga lumunga. tombe, bwitalala, fuka, yindalala, sivika.
Ensaboar v. sukula (ye nzabauya !&liswa mu- Ensombro S. kyozi, fika, veta, kalu; S. jig.
na maza), tumba, longa. swekameno, tininu.
Ensacar v. soka, sya mu dila. Ensopar v. zadisa, zombesa, womba, zomba.
Ensaiar v. teza, sinsa, vovolola, longoloka. Ensurdecencia S. mfuwa a matu.
Ensaio S. nteza, nsinsa, mpovolola, Ensurdecer v. fuwa matu, vonda matu.
ndongoloka. Ensurdecimento s. mfuwa a matu.
Ensambladura S. ngikakesa a mabaya, Entabular v. kubika, singika, kyatika, yatika,
nsya mu nkela, nsya va kati, nkota, mbina, yantika, bantika.
nkyubula. Entala~ao S. mbatika, mbatakesa, nkangidila;
Ensamblagem S. ngikakesa a mabaya, nsya S. jig. nsya mu mpasi, mbatama, mbatakani.
mu nkela, nsya va kati, nkota, mbina, Entaladela S. mbatika, mbatakesa, nkan-
nkyubula. gidila; S. jig. nsya mu mpasi, mbatama,

248
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

mbatakani. Entenrecer v.zezesa, wombesa, lembeka,


Entalado Adj. abatakana, abatakeswa, lebula, lebola, lembeka.
akangama. Entente cordiale S. ngwawani ansi.
Entalar v.batika, batakesa, kangidila; V. fig. v.
Entepidecer volesa, vola.
sya mu mpasi; entalar-se: batama, batakana. Enteomania (psiq.) S. mpeve.
Entalhar vala. v. Enterectasia (med.) S. enteletazi, mpimbu a
Entalneba s. entameba, endameba. n'dya, ngyalumuka a n'dya.
Entanguido Adj. akonanana, atanda, Enterico Adj. an'dya.
azizima. Enterite (med.) S. entelite, mpisukila a n'dya.
v.
Entanguir tanda, yoya, tovoka, konana, v.
Entemecer kendeleka, vevola n'tima, vevu-
zizima. la n'tima, lembeka, vuvika.
Entanto Adv. kansi kadi; Lac. can). atu, watu, Entemecido Ac#. alembama, avuvama.
kansi. Entemecimento S. zola, nkenda,
Entio Adv. i bosi, wau, ntangwa yina, ozevo, ngyambani.
mudyodyo. Enteroclise S. nsukula a vumu.
v.
Entapizar fuka yaka ye tapete. Enteroclisma S. nsukula a vumu.
Entaramelar v.
tembelesa, nikuna, ka- Enterodelo Adj. entodele, an'dya.
ngama, vukumuka, bwa, tyakalakana, fita- Enterodinia S. entodini, n'lunzi mya vumu,
rna, fitakana, mwangana, vilakana, sangana, n'lunzu a vumu.
zengalakana. Enterogastrite S. entongasitite, mbisukila a
Entardecer v.
lwaka masika, sukinina; S. vumu.
ndeka a ntangwa, masika. Enterologia S. entolozi, un'dya, zayi wa
v.
Entarraxar koma nsoso, kanga, yikakesa. n'dya.
s.
Ente lekwa, kima, muntu; ente Supremo: Enterose S. entoze, yela kwa n'dya.
Nzambi a Mpungu. s.
Enterotomia entotomi, mpasula a n'dya.
Enteado S. mwana (a fango fwa kaka). Enterotomo S. entotomo, sengwa kya
v.
Entear syeta, yanda, yika, yikakesa, kanga, entotomi.
zinga, zitika, zitakesa, bindakesa. Enterrador Ac#. s. n'ziki.
Entecar (bras.) V. dingama, dingalala, yela, Enterramento S. luziku.
tovoka. v.
Enterrar zika.
v.
Entecer kanga, yika, yikakesa, yanda. Enterro S. luziku.
v.
Entediar zizimisa, saula, savula, nukwa, fu- Entesado Ac#. atinda, abala, akola, asingama,
sisa n'tima, yoyesa, tovola, tokanesa, toka- ananuka, atelama.
nisa, yelesa, mwesa makasi, fWemesa. Entesar v. tindisa, timbisa, badisa, kolesa,
EnteiaAe&: avelela (n'kento). singika, nanuna, telamesa.
Entejo S. kitantu, kimbeni, kinkani, ngongo. Entesoiramento S. nkutika, mbundakesa,
EnteIequia (filos.) S. entelekya, mpanga nwumba, nwokesa, mbidika.
ambote. Entesoirar v.kutika, bundakesa, wumba,
Entendedor Adj. s. n'toni, n'kwa ngangu. wokesa, bidika, lunda.
v.
Entender tona, wa, kwikila. Entesourador Ac#. s. n'lundi, n'kutiki.
Entendido Adj. atonakana, angangu, n'zayi; s.
Entesouramento nkutika, mbundakesa,
bem entendido: akondwa lukatikisu. nwumba, nwokesa, mbidika.
Entendimento s.
ntona, ngwa, nkwikila, v.
Entesourar kutika, bundakesa, wumba,
lukwikilu, ngwawani. wokesa, bidika, lunda.
v.
Entenebrecer bwitalala, lomboka, lomba, v.
Entestar fWananesa, fWananisa, tezakesa,
yila, yitalala. talana, finama, totana.

249
Francisco Narciso Cobe

EnteuAtij. avelela (yakala). Entrabrir v. vengeleka.


Entibecer v. zizimisa, tovola. Entrada s. nkota, nkotelo, kotelo, mwelo.
Entibiamento S. luzizimu, lutovoko. Entrado Atij. akota, mbuta; Atij. fig. akolwa.
Entibiar v. zizimisa, tovola, yovola. Entra-e-sai s. kora-vayika.
Entidade S. lekwa, kima, muntu, kinrwadi. Entrajar v. vwata.
Entijolar v. fuka ye tizyolo. Entraje S. mpwata, m'vwatu.
Entijucar (bras.) V. funzula, kusa nteke. Entralhar v. tuba wanda, baka mu wanda,
Entintar v. kusa rinta. kanga, konda, tyangumuna, vukumuna,
Entisicar v. tanda, nangika, tokanisa, toka- bwisa, soka, sokela.
nesa, tovola, yoya, tovoka, botomoka, zeza. Entralho S. n'singa a tungila wanda.
Ento3fao S. mbonga a n'kunga. Entran~adura S. mvanda, mbinda, mbinda-
Entoador Atij. s. m'bongi a n'kunga. kesa, mbindalakesa, nzungana.
Entoamento S. mbonga a n'kunga. Entran~ento S. mvanda, mbinda, mbi-
Entoar V.bonga n'kunga. ndakesa, mbindalakesa, nzungana.
Entocar v. swekama. Entran~ar v. yanda, binda, bindakesa,
Entojar v. fusisa n'tima, saula, savula, nukwa. bindalakesa, zungana, bernbela.
Entojo S. ngindu, mbalu, zinu, tima, nzala, Entranhas. vumu, n'dya, kimoyo.
lukeneno. Entranhas S. pI. vumu (kya ngudi); S. pl. fig.
Entona~o s. mbonga a n'kunga, zu dya fu, kadilu, m'baku.
ndinga. Entranhado Atij. akota, akangama, asima-
Entonar v. songa lulendo, songa nkumbi, rna, amena, akimikwa, akimama, akola,
kundalala. an'koteledi, n'dimbuki.
Entono S. lulendo, lukundalalu, nkumbi. Entranhar v. kotesa, dyukisa, koma, kuyeko-
Entontecer v. zyetesa zayi, laula. la, kuyekula.
Entontecimento S. nzyeta a zayi, nzyeteso a Entranqueirar v. binda, bindika, tanina,
zayi, ndauka. lunda, kumama.
Ent6ptico Atij. ameso. Entrapar v. fuka (ye sengi dya n'lele), londa.
Entoma S. mbangula, mpongola, ntyamuna, Entrar v. dyuka, kota; mandar entrar: kotesa,
ntyaka. dyukisa.
Entomadura s. mbangula, mpongola, ntya- Entravar v. kakila, kakidila.
muna, ntyaka. Entrave S. n'kaku, lukakinisu.
Entomar v. bungula, pongola, tyamuna, Entre Prep. va kati kwa, muna mpwasi a.
tyaka. Entreaberta S. mvengeleka, mpengeleka.
Entorpecer v. lekesa, tovola, yovola, suki- Entreaberto Atij. avengalala.
sa n'tima, yoyesa, zoweleka, yoya, yovoka, Entreabrir v. vengeleka.
tovoka. Entrebater-se v. wandana, totana.
Entorpeddo Atij. ayoya, atovoka, ayovoka, Entrebranco Atij. anse a mpembe, asema.
ayoyesa, azowalala. Entrecasa (Ius.) S. yanzala, mbazi, kozo.
Entorpedmento s. lutovoko, nkatanga, Entrecerrar v. vengeleka.
takyula. Entrechar v. yanda, syeta.
Entorse s. mfisuka. Entrechocar-se v. wandana, totana; filana
EntortaduraS. ntekeka, ntekama. mpaka, talana, nangana.
Entortar v. tekeka; V.fig. kota mu nzila ambi, Entrechoque S. ngwandana, ntotana.
fwasuka; entortar-se: tekama. Entreconhecer v. zaya £)roti, sungamena
Ent6tico Atij. amatu. £)roti, zayana.
Entou~ar v. mena (mfinda),vonga, kula. Entrecorrer V.landana.

250
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Entrecortar v.
dingalala, wanana, Entremostrar v. vengola, vengula, vengoka,
kambakana. venguka.
Entrecorte S. nzenga, mpambu. Entrenervo S. nzo.
Entrecozer V.lebula, yidisa. EntrenoiteAdv. muna fuku.
Entrecruzam.ento S. mpambu. Entreolhar-se v. talana, tunguzyana.
Entrecruzar wanana.v. Entrepor v. sya va kati.
Entrededo S. mpwasi a n'lembo. Entreposto S.lundilu (dya luyalu).
Entredilacerar-se kumbana. v. Entrepresa S. nteza a dyambu, lukanu.
v.
Entredizer wuninina, vovana. Entrequerer-se v. zalana.
v.
Entrefechar vengeleka. Entresilhar v. tanda.
Entrega S. ntambika, lutambiku, mpana, Entressachar v. sya, sanga, sya va kati.
ngyekola, ngyekula, mvakula, mpakula. Entresseio S. n'kulu, wulu, lwingi.
Entregar v. tambika, vana, yekola, yeku- Entressonhar v. yindula.
la, vakula; entregar-se: kuyekola, kuyekula, Entretanto Adv. muna kolo kyaki, muna ko-
kuvana. 10 kyokyo, owau.
Entre-hostilAtij. akinkani, akitantu. Entretecedura S. nkanga, ngika, ngikakesa,
Entrel~do Atij. avandwa, ayikama, abi- mvanda, mpanda.
ndwa, abindalakeswa, azengalakana. Entretecer v. yanda, yika, yikakesa, kanga.
Entrela~ento S. yanda, ngika, mbinda- Entretecimento S. nkanga, ngika, ngikake-
lakesa, nzengalakana. sa, mvanda, mpanda.
v.
Entrel~ yanda, yika, binda, bindakesa, Entretela S. n'kuba.
bindalakesa, vilakesa, sanga, mwesa nsoni, Entretem S. nsaka, mvukula, mpukula.
£\.vasa, zengalakana. Entretenimento S. nsaka, mvukula,
s.
Entrelace mvanda, ngika, mbindalakesa. mpukula.
s.
Entrel~o mvanda, ngika, mbindalakesa. Entreter v.
simba, zingidisa, bendomona,
Entrelinhar v.
soneka muna mpwasi za bendumuka, vukula, yangidika, sakanesa,
n'longa, vambula, vanga fulu, zyuwula. sakanisa, sakakana, yangalala.
v.
Entreluzir tentena, kwama. Entrev~o S. mpoka, ndebuka, kilebuka.
Entremanhas. nsyuka, nsuka, fuku-fuku. Entrevado Atij. avoka, alebuka, aloboka,
Entrematar-se vondana. v. n'kwa kilebula.
v.
Entremear sya va kati, sanga, sanganisa, Entrevamento S. mpoka, ndebuka,
sanganaesa. kilebuka.
EntrementesAdv. muna tandu kyakina, mu- Entrevar v.
voka, lebuka (yikwa ya nitu),
na kolo kyaki, muna kolo kyokyo; entre- vanguka; bwitalala, lomboka, lomba, yila,
mentes que: wau yo. yitalala.
Entremesa S. ntangwa a dya. Entrevecer v. voka, lebuka (yikwa ya nitu),
Entremesclar v. vilakesa, sanga, mwesa nso- vanguka.
ni, £\.vasa, zengalakasa, vilakana, sangana, Entrevecimento S. mpoka, ndebuka,
mona nsoni, £\.vasuka, zengalakana. kilebuka.
v.
Entremeter sya va kati, kota va kati, kote- Entrever V.banza, banzikisa.
sa, dyukisa, vova. Entrevinda S. ndwaka akinsalukisa, nginza
Entremeio S. kati. akinsalukisa.
Entemecente Atij. am'vimbisi, am'funisi, Entrevisao S. banzu, mbanzikisa.
an'wokesi. Entrevista S. mbonani, mbokena, ngyuvu.
v.
Entremisturar vilakana, sanganisa, sanga- v.
Entrevistar monana, mokena, yuvula.
nesa, mona nsoni, £\.vasukwa, zengalakana. v.
Entrezar yanda, yika, binda, bindakesa,

251
Francisco Narciso Cobe

bindalakesa, vilakesa, sanga, mwesa nsoni, nwokela.


£\vasa, zengalakana. Entupido Adj. akakama.
v.
Entrincheirar-se tanina, syama, sikila. Entupimento S. nkaka, nkaku, nkakama.
v.
Entristecer kendeleka, mwesa ntantu, to- Entupir v. kaka; entupir-se: kakama.
kanesa, tokanisa, bangika, kendalala, mona Enturbar v. vunzuna, vwalangesa, fuka, lo-
ntantu, tokana, bangama. mba, yindalala, £\vema.
Entristecimento S. lukendalalu, nkenda, Enturvado Adj. avunzuka, avwangalakana,
ntantu, lutokanu, lubangiku. alomboka, afukama, ayindalala.
Entroixar v.zinga, zingalakesa, bundika, Enturvar v.
vunzuna, vwalangesa, lomba,
kanga nkutu, kanga n'tete. lomboka, fukama, yindalala, £\vema.
Entroixo s. n'tete, funda. Entusiasmar v.
nikuna, sikamesa, bu-
v.
Entrombar-se kanga lumuna, kanga luse, ndumuna, vulumuna, mwesa kyangala,
kangalose. kasakesa.
v.
Entronar yeka, yadika. Entusiasmo S. ndikuka, nsikama, mbudu-
Entroncamento S. mpambu. muka, mvulumuka, kyangala, yangi,
Entroncar v.
vonga, kola, yika, kutika, lukasakanu.
vongesa, kolesa. Entuviada S. ntyakalakani, nkindu; de entu-
Entroniza~o S. ngyeka, ngyadika. viada: muna tinu-ntinu.
v.
Entronizar yeka, yadika. Entuviscar V.lomboka, fifalala.
v.
Entronquecer vonga, kola, yika, kutika. Enuclea~o s. mpayikisa a bundu, mvayikisa
Entropion (med) S. entopi, vilula ve kya a bundu, nkatula abundu.
disu. v.
Enuclear vayikisa bundu, katula bundu.
Entropio (med) S. entopi, vilula ve kya disu. v.
Enular yitalala, lomba, lomboka.
Entros S. nsya (va kati kwa meno ma konso le- Enumera~o S. ntangumuna, nzigula.
kwa), nkota. Enumerador Adj. s. n'tangumuni, n'zingudi.
Entrosa S. nsya (va kati kwa meno ma konso le- v.
Enumerar tangumuna, zingula.
kwa), nkota. v.
Enunciar vova, senzeka, sengola, sengu-
Entrosamento S. nsya (va kati kwa meno ma la, songa ngindu, mwangununa, samuna,
konso lekwa), nkota. zayisa.
v.
Entrosar sya (va kati kwa meno ma konso le- Enurese (med) S. enuleze.
kwa),kota. Enuresia (med) S. enuleze.
Entrouxar v.
zinga, zingalakesa, bundika, v.
Enuviar yitalala, lomba, lomboka.
kanga nkutu, kanga n'tete. v.
Envaidar kundalala, kondwa zayi.
Entrouxo S. n'tete, funda. Envaidecer kundalala. v.
v.
Entroviscar yitalala, lomba, lomboka. v.
Envalar sima n'kulu, tanina, syama, sikila.
Entuchar (bras.) V.butama, mina, butamesa. v.
Envecilhar baka mu wanda, kanga, ko-
Entufado Adj. alukundalalu, n'kwa nda, tyangumuna, vukumuna, bwisa, soka,
lukundalalu. sokela.
v.
Entufar vimba, vimbisa, kundalala. Envelhacar nunuva. v.
v.
Entulhar zadisa, tumbidika, sefula, sefola, v.
Enve1hecer nunuva, vuvula, vuvuka.
kaka, tensakesa, bandakesa. EnvelhecidoAdj. anunuva, avuvuka.
Entulho S. fuku, n'kaku, ti, titi. Envelhecimento S. u'nunu, ki'nunu.
Entumecencia S. mvimba, mfuna, nwokela. v.
Envelope tn'volopi.
Entumecer v.
vimba, funa, wokela; V. Envenenamento S. ndika, ndikila.
kundalala. Envenenar dika. v.
Entumecimento s. mvimba, mfuna, Enverdecer kumama. v.

252
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Enveredar v. dyata, kwenda, landa. Enxada S. nsengo.


Envergadura s. ngolo, ndenda, ndendelo. Enxadada s. nsela, mvata, mpata
Envergar v. konzeka, vweteka; S. Jam. vwika, enxadao S. nsengo ampwena, kinkuba.
vwata. Enxaguadura S. mvwanga, mpwanga,
Envergonhado Adj. n'kwa nsoni. nzombesa.
Envergonhar v. mwesa nsoni. Enxaguar v. vwanga, zombesa, sukumuna.
Envermelhar v. bwaka, bwakisa. Enxambrado Adj. amaza, anzizi, akamunwa.
Envermelhecer v. bwaka, bwakisa. Enxambrar v. yimisa, yumisa, kamuna.
Enverrugar v. fitika, fitama, fitakyana. Enxame S. buka kya nyumbwila, bumba dya
Envesgar v. tekeka meso, vididika meso, vi- mbwinginina, mukuku.
lu1ameso. Enxamear v. kutika mbwinginina.
Enviado Adj. antumwa; S. ntumwa. Enxaqueca (med) S. mingelene, n'lunzi mya
Enviar v. tuma, twika, sindika. n'tu mya ndambu mosi.
Enviatura S. ntuma, ntwika. Enxara s. mfinda.
Envide S. pop. n'kumba. Enxerga s. mfulu abala.
Envidilha s. pop. n'kumba. Enxergar v. banza, banzikisa, tadila kwa nda,
v.
Envidra~ sya moni-moni, sya tala-tala, mwena kwa nda, tona, mona.
sya pelo; envidrafar-se: kendalala, fukama, Enxerir v. kota, sya, kotesa, kemba.
funzuka, vesoka, vesuka, swekama. Enxertar v. kotesa, sya, lamika, kota.
v.
Enviesar tekeka. Enxo s. lwavu.
Envilecer v.
kitu1a, tumbu1a, bolola, veza, Enxofra s. nkusa a sofele, nsanga ye sofele.
vanga mbi, sakidika, ku1ula. Enxofra~o s. nkusa a sofele, nsanga ye
Envinagrado Adj. avinika, ansasa, asata, sofele.
akadi. Enxofrado Adj. akuswa sofele, asangwa,
Envinagrar v. sya vinika, sakisa. asangalakeswa, ansudi a sofele.
Enviperar v. fwemesa, vana makasi, fulutisa, Enxoframento S. nkusa a sofele, nsanga ye
saulwisa, kala kilau, kala kimpublu. sofele.
Enviuvar v.
fwilwa n'kento, fwilwa yakala, Enxofrar v.
kusa sofele, sanga ye sofele, sa-
kituka kimpumpa. ngalakesa ye sofele.
s.
Envolta ntungyana, ntyakalakani, nzenga- Enxofre S. sofele.
lakani, mvwanga. Enxotadura S. nku1a, ngyinga.
Envoltorio S. fukilwa, funda, fuku. Enxotamento S. nkula, ngyinga.
s.
Envoltura nzyeta, mbakisa, mbaka, nsi- v.
Enxotar ku1a, yinga.
mba, nzinga, mbinga, mbabila, nkala, s.
Enxoval mvwatu, 2Owa, zengi.
mfwana, fukilwa. s.
Enxovalhamento mfwasakesa, mfunzu-
Envolver v. zyeta, bakisa, baka, simba, zinga, la, mvwanza, ndimbu1a.
binga, babila, kala, fwana, kanga, konda, tya- v.
Enxovalhar fwasakesa, funzula, vwanza,
ngumuna, vukumuna, bwisa, soka, sokela. dimbula; enxovalhar-se: fwasakana, funzu-
Envolvimento s. nzyeta, mbakisa, mbaka, ka, dimbuka.
nsimba, nzinga, mbinga, mbabila, nkala, Enxovalho S. mvindu, mfwasakesa, mvwaza
mfwana. mfunzu1a, ndimbu1a.
Enxabidez s. to2O, maza-maza. Enxugadoiro S. yanikinu, yimisinu,
EnxabidoAdj. ato2O, amaza-maza. yumisinu.
Enxacoco Adj. amundembi toma vova ndi- Enxugador S. n'yimisini, n'yumisi.
nga akinzenza, amundembi toma vova ndi- Enxugadouro S. yanikinu, yimisinu,
nga akinzenza. yumisinu.

253
Francisco Narciso Co be

Enxugar v. yimisa, yumisa; enxugar-se: yima, nkumbulula, mfoko.


yuma. Epimitio S. longi dya savu.
Enxugo s. nyimisa, nyumisa. Epinefrina (quim.) S. epinefine.
EnxumbradoAtij. amaza, anzizi, akamunwa. Epiploo (med) S. epipo, omentu.
Enxumbrar v. yimisa, yumisa, kamuna. Epiploon (med) S. epipo, omentu.
Enx6ndia S. mazi rna nuni. Episodiar V.lambula n'samu.
Enxundiar v. vonga, dikila, vongesa. Epista~ao S. ntuta.
Enxundioso Atij. amazai, avonga kwa yingi. Epistar V. tuta.
Enxurdar-se v. vangama nteke, vindumuka. Epistaxe (med) S. episitaze, mulula, mululu.
Enxurdeiro s. n'yaba. Epistola S. n'kanda a ntumwa.
Enxurradas. nkuka (maza ma mvula). Epistolar Adj. an'kanda a ntumwa.
Enxurreira S. n'yaba. Epistolar v. samuna.
Enxurreiro S. n'yaba. Epistolario s. n'kanda mya ntumwa.
Enxurro S. nkuka (maza ma mvula). Epistoleiro s. n'kanda mya ntumwa.
Enxuto Adj. ayima, akondwa kinsanga. Epiclfio S. nkumbu vana n'kala.
Enzampar v. dya kwa yingi, mina, sefula, se- EpiteIio (med) S. epitele.
fola, lutakesa, vuna, vuninina, sokela, veza, Epitelioma (med) S. epitelyome.
seva. Epiteto S. nkumbu, nkumbu an'zole.
Enzima S. enzime, mfuna. Epitome S. nkufiku a mambu, nkufiku a
Eosina S. mbwaki. malongi.
Eosinofilia (med) S. ezinofili. Epoca S. tandu, kolo, nsungi; epoca dasgrandes
Eosin661o Adj. s. ambwaki, ozinofile. chuvas: kintombo.
Epanortose S. mpovolola, luludiku lwa Equa~o S. mfwaninika, mfwanani,
m'vovo. ekwasyone.
Epicedio s. mbembo. Equacionamento S. mfwaninika, nda-
Epicrise (med.) S. epikize. ndanesa, ndandanisa.
Epidemia (med) S. epidemi, vuku. Equacionar v. fwaninika, landanesa,
Epidemicidade s. vuku. landanisa.
Epidemico adjavuku. Equador S. ekwatele.
Epidemiologia s. epidemyolozi, zayi wa Equ3.nimeAdj. aluvuvamu.
vuku. Equanimidade S. luvuvamu.
Epidemiologistas. n'zayi a vuku. Equevo Adj. antela mosi.
Epidemi6logo S. epidemiloge, n'zayi a Equidade s. unsongi.
vuku. Equidoso Adj. ansongi.
Epiderme S. epideme, n'kanda a nitu. Equilibra~o S. mfwaninika a mazitu,
Epidermico Adj. an'kanda a nitu. mfwanani a mazitu.
Epifise S. epifize, nsuka a visi. EquUibradoAtij. afwanana (munazitu).
Epiglote S. epigote. Equilibrar v. fwaninika mazitu; equilibrar-se:
EpUa~o S. mvuza a wika, mvuza a mika. fwanana.
EpUat6rio S. vuzila wika. EquUibrio S. mfwanani a mazitu.
EpUepsia (med) S. epilepisi, nyangi, nsansi. Equimosar-se V.bisukila.
EpUeptico Atij. s. n'yedi a epilepisi, n'yedi a Equimose s. bisukila, mbisukila.
nyangi, mbevo a nyangi. Equinococo (med) S. ekinokoke.
EpUogar V. kufika, vovola, vutukila, kumbu- Equinococose (med) S. ekinokokose.
lula, fokola. Equipa S. kamba.
Epllogo S. nkufika, mpovolola, mputukila, Equipamento S. sadilwa.

254
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Equipar V. zonzeka sadilwa. Eri?do Adj. azakama, atita, awawumukwa


Equiparar V. fwaninika. nitu, akunkuma, n'kunkumi.
Equipendencia s. mfwanani a mazitu. Eri~ento s.
melamesa, nzakama, mita,
Equipendente Adj. afwanana muna zitu, nwawumuka a nitu, nkunkuma.
malu yovo n'kuma. v.
Eri?f telamesa, zakamesa, titisa, zakama, ti-
Equipolencia s. mfwanani a n'kuma, mfwa- ta, waumukwa nitu, kunkuma.
nani a ngolo. v.
Erigir telamesa, zangula, vumbula, donge-
Equipolente Adj. afwanana n'kuma, afwa- ka, zwimisa.
nanangolo. Erina (med.) S. elina, simbilwa kuna pasula.
Equiponderancia S. mfwanani a mazitu. Erisipela (med) S. elizipele, mbwaka a
Equiponderante Adj. afwanana muna zitu, n'kanda a nitu.
afwanana malu, afwanana n'kuma. Erisipelar (med) V. yela elizipele.
Equiponderar v. fwanana muna mazitu. Erisipeloso (med.) Adj. anse a elizipele.
Equitativo Adj. ansongi. Eritema (med.) S. elitema.
Equivalencia S. mfwanani muna malu, Eritematoso (med)Adj. aelitema.
mfwanani muna n'kuma. Eritopoese (med) S. elitolopoeze.
Equivalente Adj. afwanana muna ntalu, a- Eritremia (med) S. elitelemi.
fwanana muna n'kuma. Eritroblasto (med) S. elitolobalasite.
Equivaler v. fwanana muna malu, fwanana Eritroearpo Adj. abundu ya mbwaki.
muna n'kuma. Eritrocito (med) S. elitolosite.
Equivoca~o S. mpilakanwa, mpilakanu. Eritrodermo Adj. an'kanda abwaka.
Equivocar V.benda-benda, vilakesa, vilakana. EritroideAdj. abwaka, anse a mbwaki.
Equivocidade S. nsasa za yingi, mpilakesa. Eritrose (quim.) S. elitolose (CjfP).
Equivoco Adj. ansasa za yingi, ampilakesa. Eritrospermo (bot.) Adj. abundu ya mbwaki.
Er (quim.) S. sinsu kya elebu. Ermamento S. ngyambula, mpavula, mpa-
Era S. tandu, kolo. vuka, ngyambuka.
Erario S. vwa dya luyalu, nkutu a luyalu. Ermar v. yambula, vavula, yalula, vavuka,
Erebo S. bilungi. vavuka.
Erec~o S. ntelama, ntimba, mpangama, Ermida S. sambilu dya kete.
mvangama. s.
Ermita nkidinginza.
Erectil Adj. atelama, atimba, adongoma, Ermo Adj. akanga, ankindinginza; S. kanga,
avangama. nkidinginza.
Erecto Adj. atelama, adongama, avangama. Erodido Adj. ambutumuka a n'toto.
Erector Adj. s. n'telamesi, n'timbisi, n'dongeki, Eros S. nzambi a zola.
m'vangi. Erosao S. mbutumuka a n'toto.
Eremita S. nkidinginza. Erotico Adj. azola.
Eremftico Adj. ankidinginza. Erotofobia (med.) S. elotofobi, wonga wa
Ereutofobia (med) S. wonga wa bwaka yambila.
(mindele). Errabundo Adj. rn'bembedi, rn'vumvudi,
Erg ((is.) S. elege. m'bumbudi, n'zungani.
Ergastulo S. syenge, luvambu, boloko, Erradica~o S. mpuza, mbutuna, mbumu-
pelezo. na, mfukola.
v.
Erguer zangula, telamesa, vumbula, vundu- Erradicante Adj. rn'vuzi, rn'butuni,
muna; kundika, bandika; erguer com rapi- m'fokodi, 'manisi.
dez: zangumuna; erguer-se (imediatamente): v.
Erradicar vuza, butuna, bumuna, manisa,
vundumuka. fokola.

255
Francisco Narciso Cobe

Erradicativo Adj. m'vuzi, m'butuni, Ervoso Atij. amatiti, atiti.


m'fokodi, 'manisi, m'fokodi. Esbaforar-se V fulumuna kintyetye, tovoka.
ErradicavelAdj. avuza, abumuna, abuntuna. Esbaforido Atij. amfulumuna a kintyetye,
Erradio Adj. m'bembedi, m'vumvudi, atovoka.
m'bumbudi, n'zungani. Esbagachar V vula, songa.
ErradoAdj. ampilakanu, asafu, asafuka. Esbagoar V katula nginga, vela mbongo.
Errante Adj. m'bembedi, m'vumvudi, Esbambear V zeza, yoya, kuluka n'swalu.
m'bumbudi, n'zungani. Esbambolear-se V tovoka, lebuka,
Errar V vilakanwa, sumukwa, yungana, vu- zungana.
mvula, bumbula, bembela. Esbandalhado Atij. abanguka, afwasuka,
Errata S. elata. amwangana, afwasakana, awola.
Erratico Adj. m'bembedi, m'vumvudi, Esbandalhar V bangula, fWasa, fWasakesa,
m'bumbudi, n'zungani. mwanganisa, mwanganesa, wola, fWasuka.
Erri?do Adj. azakama, atita, awawumukwa Esbandulhar V zenga vumu.
nitu, n'kunkumi, akunkuma. Esbanjador Atij. s. 'mwanganisi, 'mwangane-
Erri~amento S. melamesa, nzakama, mita, si, n'tyakalakesi, m'bangudi, m'fWasi.
nwawumuka a nitu, nkunkuma. Esbanjamento s. mbwanganisa, mbwa-
Erri~ V telamesa, zakamesa, titisa, zakama, nganesa, ntyakanisa, mbaninu, mbangula,
tita, waumukwa nitu, kunkuma. mbula, mbwangalakesa, mfWasa a lukanu,
s.
Erro viku, mpilakanu, mpilakeno, mvilaka- ndadisa.
na, mpilakana, sumu; erro de imprensa: mpi- Esbanjar V fWasakesa, mwanganisa, mwa-
lakanu a lukwezo; erro tipogrdjico: mpilaka- nganesa, tyakanisa, tyakanesa, manisa, ba-
nuan'kwezi. ngula, bula, mwangalakesa, fWasa lukanu,
Erroder V bumbisa, bumba, kamvuna, ladisa.
kavuna. Esbarrar V kikila, dingika, wanana.
Errodir V bumbisa, bumba, kamvuna, Esbarrigar V zenga vumu, wuta, kulumuna.
kavuna. Esbarro S. nkikila, ndingika, ngwanana,
Err6neoAtij. ampilakanu, afwasuka, asumu. motana.
ErroniaS. mpilakanu, mpilakeno, mvilakana. Esbarrocamento S. bwa, nsyelomoka
Erubescer V bwakisa, bwaka, sya se, kusa se. nsyelumuka, nkuluka, nsotoka, nzengoka,
Erueta~ao S. byoko. nzenguka, mbanguka, mbwangalakana,
Erudi~o S. zayi wa yingi. mfusumuna.
s.
Eruditismo nzayilu. Esbarrocar V bwa, syelomoka, syelumuka,
EruditoAtij. azayi; S. n'zayi. kuluka, sotoka, zengoka, zenguka, kuzenga,
Eruginoso Atij. ase kya ngwemo. banguka, mwangalakana.
Erup~o S. bwaza-bwaza. Esbarrondar V kulula, sarola, zenga, bwisa,
Erva S. ti, titi; erva santa-maria: kinsidi-nsi- nengona, nunguna, bangula, mwangalake-
mba; erva-santa: dinsuswa-nsuswa. sa, bula, fusumuna.
Ervagem S. matiti, ti. Esbarrondeiro S. yenga, m'vonzi, vonza.
Ervanario S. tekelo dya makaya ma n'longo. Esbater V soba se.
Ervar V dikila. Esbatido Atij. alembekwa, alembama.
Ervatario (bras.) S. n'zonzoni a makaya ma Esbatimento nsoba a se, sebukila.
n'longo. Esbeltar V ninga, vyenga.
s.
Ervilha wandu. s.
Esbeltez moko, wete.
Ervilhal S. ulolo wa wandu, wandu. Esbelteza S. moko, wete.
Ervoeira S. mputa. EsbeltoAtij. antoko, awete.

256
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Esbijar v.pop. nanuna. lembeka.


Esbo~ v. bandula, kana, sya mbambi, sinsa. Esborro S. nsavula, nsavuka, ndutakana.
Esbofo S. mbandula, lukanu, sya mbambi, Esbracejar v. yalumuna, nikuna, zunganesa
nsinsa. moko, zunganisa moko.
Esbodegar (bras.) V. pop. bangula, fwasa, fwa- Espremadura S. nkamuna.
sakesa, mwanganisa, mwanganesa, fwasu- Esbrasear v. yandula (vana makala), yoka
ka, zengalala, kondwa ngindu, lembama, (vana makala).
vuvama. Esbravear v. fwema, baka makasi, fuluta, sau-
Esbofado Adj. atovoka, ayoya. la, bokela, kazila, tatila, kololoka.
Esbofamento S. lutovoko, nyoya. Esbravecer v. fwema, baka makasi, fuluta,
Esbofar v. fulumuna kintwentwe, tovoka, saula.
yoya. Esbravejar v. fwema, baka makasi, fuluta,
Esbofarir v. fulumuna kintwentwe. saula, bokela, kazila, tatila, kololoka.
Esbofetear v. wanda nkomi, wanda mbata. Esbugalhado Adj. abuka meso, buka meso.
Esbombardear v. yemba bomba, tuba bo- Esbugalhar v. fig. tunginika meso, vudidika
mba, vinza, vinzumuna, sotoka mu lufimpu. meso.
Esborce1ar v. vasuna, vesona, bukuna, Esbulhado Adj. asanzwa, afwasakeswa,
bamuna. afwasakana.
Esborcinar v. vasuna, vesona, bukuna, Esbulhador Adj. s. mwivi.
bamuna. Esbulhar v. yiya, sanza, kutumuna.
Esbordar v. savula, savuka, lutakana. Esbulho S. ngiya, wivi, nsanza, nkutumuna.
Esboroamento s. mfusumuka, nkuluka, Esburacado Adj. amavundu, amawulu, ayu-
nsotoka, ndunguka, ndongoka, mbanguka, nuka, awola.
mbwangalakana. Esburacar v. vanga mawulu, zyuwula
Esboroar v. fusumuna, kuluka, sotoka, bwa, mawulu.
nunguka,nongoka,banguka,mwangalaka- Esburgar v. teta.
na, fusumuka. Escabecear v. wanda ntu, tonza, soba nzila.
Esboroo S. mfusumuka, nkuluka, nsoto- Escabelar v. zenga nsuki, vuza nsuki, vwa-
ka, ndunguka, ndongoka, mbanguka, nzakesa nsuki.
mbwangalakana Escabe10 S. kunda.
esboroo S. mfusumuka, nkuluka, nsoto- Escabichar v. fimpulula.
ka, ndunguka, ndongoka, mbanguka, Escabiose (med.) S. sikabyoze, makwanza,
mbwangalakana. mpele.
Esborrachado Adj. abuka, adyatwa, Escabioso (med.) Adj. anse a sikabyoze, anse a
adyatakeswa, adosoka, adusuka. makwanza, anse a mpele.
Esborrachar v. bukisa, dyata, dyatakesa, Escabrear v. fwemesa, vana makasi, fuluta,
dosona, dusuna. saulwisa.
Esborralhar v. fwasa, bangula, vangula, Escabrosidade nkwalakasi, makasi, mfulu-
vonda, katula n'siku, vunzuna, mwangane- ta, nsaulwisa.
sa, mwanganisa, kulula, sotola, zenga, bwi- Escabroso Adj. ankwakasi, abala, ayiminina,
sa, nengona, nunguna, titisa, zakamesa, ayuminina, alula, ansesi.
ninginisa. Escabujar v. tuba moko yo malu, yala moko,
Esborrar v. savula, savuka, lutakana. yala, yalumuna, zunga moko.
Esborratar v. fwasa, vunzuna, kusuna. Escabulhar v. teta, vayikisa, fimpulula.
Esborretar v. fwasa, vunzuna, kusuna. Escacar V.bulakesa, fusumuna.
Esborrifar v. mwanga maza, zombesa, Escachar v. zyuwula, bula va kati, vambula.

257
Francisco Narciso Cobe

Escada S. mantinu, bandilu, sikada. Escam.otar v.


wombolola, sweka, batikina,
EscadeaS. nsungu, yanda (pL: mavanda). yiya, vwa, baka, tambula, vingila, tina.
Escadeirar v. bunda, wanda, sunda; sungu- Escam.otea~o S. nwombolola, nsweka,
la, rumba, yelesa, tezanisa, tezanesa, kumba. mbatikina, ngiya, mbaka, ntambula, mvi-
Escalada s. ndweka, nsunda, nsya a sinsu ya ngila, mpingila, ntina, ntaya.
tezo, mbanta, mbanda, nsambila, m£\vasa. v.
Escatnotear wombolola, sweka, batikina,
Escalatnento s. ndweka, nsunda, nsya a yiya, vwa, baka, tambula, vingila, tina.
sinsu ya tezo, mbanta, mbanda, nsambila, Escam.par v.kya (kuma).
m£\vasa. EscamulaS. fivavala, kavavala.
s.
Escalao tezo,lutambi. Escanado Atij. jig. ambuta, mbuta, aumba-
v.
Escalar lweka, sunda, sya sinsu ya tezo, ngu, n'kwa umbangu, n'kwa ngangu za yingi.
manta, banda, sambila, £\vasa. Escan~ v.zonga (malavu), kaya, kayana,
Escalavradura S. munkwalala. kayanisa, kayanesa.
Escalavratnento S. ndweka, nkwazuna, Escancara S. nsegomoka, nsengumuka, nse-
mvuta, nkwata. nzama, mboneka.
Escalavrar V.lweka, kwazuna, vuta, kwata. Escancarado asdj asensama, aziku, aludi,
Escaldadura S. tiya, mpya, mvula. akyeleka.
EscaldanteAtij. atiya, avulwa. Escancarar v.tengumuna, tengomona,
s.
Escaldao tiya, mpya, mvula. vengeleka, zyuwula, songa, sengomona,
v.
Escaldar yoka, vula. sengumuna, selola; escancarar-se: tengumu-
s.
Escaleno sikalenu. ka, tengomoka, zyuwuka, moneka, sengo-
v.
Escalfar yandula, vula. moka, sengumuna, seloka.
v.
Escalonar kyatika. v.
Escancear zonga (malavu), kaya, kayana,
Escalpa~ao S. nzenga. kayanisa, kayanesa.
Escalpatnento S. nzenga. Escancha S. nzyuwula, mbula (va kati),
v.
Escalpar zenga. mvambula, mpambula, ntama a ntambi,
v.
Escalpe1ar zenga, fimpulula,sungula, tu- ntamuna a ntambi.
mba, yelesa, tezanisa, tezanesa, kumba. v.
Escanchar zyuwula, bula (va kati), vambu-
Escalpelizar v.
zenga, fimpulula, sungula, la, tama ntambi, tamuna ntambi.
tumba, yelesa, tezanisa, tezanesa, kumba. Escandalizatnento S. nkumba, ntesa a
Escalpelo (med) S. kapele, sikapele, mbele a sakuba, ntesa vakuba, nsonga a fu ya mbi,
pasulwila. mbwesa a nsoni, tyangu, levo, luvezo, nkota
Escalva~o vandu.s. a n'soki, mpanga a mbi.
Escalvado Adj. avandu. Escandalizar v.
kumba, tesa sakuba, te-
Escam.a S. vavala. sa vakuba, songa fu ya mbi, mwesa nsoni,
s.
Escam.a~o mvala, mpala, nkwana. tyanguna, levola, levula, finga, veza, kota
EscatnadoAdj. avalwa. n'soki, vanga mbi.
Escam.adura S. mvala, mpala, nkwana. Escandalo S. kumbu, sakuba, mbi, safu,
v.
Escam.ar vala, kwana. nsoni.
s.
Escatnbador n'sobi a nzimbu. Escandaloso Atij. ambi, asafu, ansoni.
v.
Escatnbar soba nzimbu, soba, vingisa. Escandescencia S. mpanga a tiya, nyoka.
Escam.bo S. nsoba a nzimbu. EscandescenteAdj. atiya, anyoka.
Escatnento Adj. amavavala. v.
Escandescer vanga tiya, yoka.
Escam.igero Adj. amavavala. Escangalhado Atij. abanguka, ahvasuka,
v.
Escamisar vula, teta (masa), kwanga. amwangana, amwangalakana, ahvasakana.
Escatnoso Adj. amavavala. Escangalhar v.
bangula, £\vasa, £\vasakesa,

258
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

mwanganisa, mwanganesa, mwangalakana, Escapulir v. tina, taya, tinisa, tayisa.


fwasuka. Escaqueirar v. bulakesa, fusumuna, tyazu-
Escangalho (bras.) S. ntyakalakani, mvwa- nuna, tyazuna, bukuna, bula, yuna.
nga, mvwalangani, ntungyana, nzengalakani. Escara (med) S. bakula.
Escanhoamento S. nzenga a nzevo. Escarafunchar v. paka, pakulula, fimpulu-
Escanhoar v. zenga nzevo. la,nikuna.
Escanhotar v. zenga, zungula. Escarambada S. nyiminina, nyuminina.
Escanifrado Adj. atanda, anyonza, abalaka- Escarambar-se v. yiminina, yuminina.
na, akondwa umbangu, akondwa nsambu, Escaramu~ S. nkindu, n'zingu, n'zonzi,
zowa. ntantani.
Escanifrar v. tovola, yovola, sukisa n'tima, Escaramu~dor Adj. s. 'nwani, nzonzi,
yoyesa, zoweleka. n'zonzi.
Escaninho S. swekelo, swekameno. Escaramu~ v. zonza, nwana.
Escano S. kunda. Escarape1ar v. kwaza nzala, kwata nzala,
Escanzelado Adj. atanda, anyonza, kwazuna, zonza, tantana.
abalakana. Escaravelho S. kinkakala.
Escanzelo S. ntandu za yingi, mbalakana, s.
Escarceu jig. myangu, nyimbila za asadi.
mbalakanu. Escarear v. vudisa, yalumuna.
Escapada S. mpenda, mvenda, ntina, ntaya, Escarmcar v. kwazuna, lweka, zenga.
ntulumuka, nsyelomoka, nsyelumuka. EscarlateAdj. ambwaki; S. mbwaki.
Escapade1a S. mpenda, ntina, ntaya, ntulu- Escarlatim S. n'lele ambwaki.
muka, nsyelomoka, nsyelumuka. Escarlatina (med.) S. n'kankantu.
Escapadi~o Adj. muntayila. Escarmentado Adj. atumbwa, aluka.
Escapamento S. mpuluka, mpenda, ntina, Escarmentar v. tumba, luka.
ntaya, ntulumuka, nsyelumuka, nsyelomo- Escarmento S. tumbu, lulukisu, luludiku,
ka, nselomoka, nselumuka. longi, luzayisu.
Escapar v. vuluka, venda, tina, taya, tulumu- Escarna s. nkatula a visi muna mbizi, mpa-
ka, syelumuka, syelomoka. vula a n'kanda ye mbizi, nsensa a n'suni,
Escaparate S. songelo. nkatula.
Escapat6ria S. mpayika, mpuluka, ntina, Escarna~o s. nkatula a visi muna mbizi,
ntaya, ntulumuka, nsyelumuka, nsyelomo- mpavula a n'kanda ye mbizi, nsensa a n'suni,
ka, nselomoka, nselumuka, n'kalu, ndoloki. nkatula.
Escape S. mpuluka, ntina, ntaya, ntulumu- Escarnar v. vala n'kanda a mbizi, katula visi
ka, nsyelumuka, nsyelomoka, nselomoka, muna a mbizi, sensa n'suni; V. jig. fimpa,
nselumuka. kayanesa muna fimpa, kayanisa muna
EscapeladaS. nteta (masa). fimpa.
Escapelar v. teta (disa). Escarnecer v. sokolola, seva, sokela.
Escapismo S. ntina, ntaya. Escarnecimento s. nsokolola, tusevo,
EscipoleAdj. avevoka, avevuka. nsokela.
Escapula s. mpuluka, ntina, ntaya, ntulumu- Esearnica~o S. nseselela, nsokolola, nse-
ka, nsyelumuka, nsyelomoka, nselomoka, va, tusevo, nsokela, luvezo, nsakanena,
nselumuka. nsakanina, lusakaneno.
Escipula (med) S. sikapula, vembo; S. jig. Esearnicar V. seselela, sokolola, seva, sokela,
lusadisu, kyekwa, ngyekama, lunzi. veza, sakanena, sakanina.
Escapular Adj. avembo. Escirnio s. nkyekelela, nseselela, nsokolola,
Escapulario s. n'lele azinga muna mavembo. nseva, tusevo, nsokela, luvezo, nsakanena,

259
Francisco Narciso Cobe

nsakanina, lusakaneno. Esclerema (med.) S. sikelema, n'kanda abala


Escarnir v.pop. sokolola, seva, sokela, veza. (wanitu).
Escarolar v. zoka, zokonona, dokonona, teta, Esclerodermia (med) S. sikedemi, n'kandu
menwa vandu. a n'kanda a nitu.
Escarpelar v. teta, vala. Esclerose (med) S. sikeloze, mabala, bala.
Escarrado Adj. ataulwa (mete, kolola, luku- Escoa~o s.
nkela, nsonsesa, nsonsanesa,
dya, kololo). nsonsanisa.
Escarradura S. maula, ndukula, nduka (a s.
Escoador kelelwa.
menga). Escoadura s.
nkela, nsonsesa, nsonsanesa,
Escarranchar v. yalumuna malu, zyuwula nsonsanisa.
kwa yingi (malu), baka. s.
Escoamento nkela, nsonsesa, nsonsanesa,
Escarrapichar v.
katula, vavula, solola, ku- nsonsanisa.
tulula, zingumuna, zezola, zezula, vulula, v.
Escoar kela, sonsesa, sonsanesa, sonsanisa.
vayikisa, bangula, vakula, kubika. Escodear teta. v.
v.
Escarrar tawula mete, tawula kolola, tawu- v.
Escoicear wanda ye singini, levula, levola,
la kololo, lukula, luka (menga). tinguna.
s.
Escarro mete, kolola, kololo. v.
Escoicinhar wanda ye singini, levula, le-
v.
Escarvar saya, dya, zatuna, datuna, zoka. vola, tinguna.
v.
Escascar teta. v.
Escoimar sukula, velelesa, swekama.
Escasquear v.
teta, sukula n'tu, velelesa, Escol S. wantu angangu, antu angangu; de es-
kusukula. col: a m' funu-mfunu.
Escassear v. kondwa. Escola S. sikola, longokelo.
Escassez s. nkondwa. Escolar Adj. asikola, alongokelo.
Escasseza s. nkondwa. Escolaridade S. ndongoka, ndongokelo.
Escassilho s. belengenze, m'vengele. Escolariza~iio S. ndonga.
Escasso Adj. ampava, akondwa. Escolarizar V.longa.
Escat6fago Adj. s. n'dye a tuvi, dya-tuvi. EscolarizavelAdj. alonga.
Escava~o s.
mbangula, mfwasa, mfwasake- EscoIastica (ftlos.) Adj. s. sikolasitika.
sa, mbwanganisa, mbwanganesa, ngwola, EscoIastico Adj. aki n'longoki.
mfwasuka, wulu. Esc6lex S. sikolesi, tini kya tenya.
Escavacar v.
bangula, fwasa, fwasakesa, EscolhaS. nsola, mvavula, mpavula, mpavola.
mwanganisa, mwanganesa, wola, fwasuka. Escolher v. sola, vavula.
v.
Escavar sima wulu, tima. Escolhido Adj. asolwa, atumbwa, avavulwa.
v.
Escaveirar tanda, sima, tima, bangula, fwa- Esc6lio S. sikolyo, nsansa.
sa, fwasakesa. Escoliose (med) S. sikolyoze, mekama a
Escindir v. zenga, kaya, vambula, vavula. nkunku anima, mekama a lubasa Iwa nima.
Escirpo S. lubamba. Escolmar v. vuza, nata, katula nyanga.
Esclarecer v. kyesa, sasa, temesa, tendanisa, Escolopendra S. ngongolo, kingongolo.
semesa, vungula, zayisa, samuna. Escoltar V. fidikila, langidila, tanina, nwanina.
Esclarecido Adj. akyanza, akya, avunguka. Escombros S. pl bangala.
Esclarecimento S. nkyesa, nsasa, ntemesa, Escondedoiro S. swekameno.
nsemesa, mvungula, mpungula, nzayisa, Escondedouro S. swekameno.
nsamuna, n'samu, nsangu. Escondedura S. nsweka, mfuka, ndunda,
Esclavar v. menwa vandu, kituka kanga nkitula, nsoba, mvuna.
(n'toto). Esconde-esconde s. kinsweki.
EscleralAdj. abala, akola. Esconder v. sweka, fuka, lunda, kitula, soba,

260
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

vuna. Escorregadura S. nsye1umuka, ndunguka,


Esconderijo s. swekameno. mpilakana, nsumuka.
Escondidas S. pL kinsweki; as escondidas: ku- Escorregamento S. nsye1umuka, ndungu-
na kinsweki, kuna sweki. ka, ndongoka, mpilakana, nsumuka.
Escondido Adj. afukama, aswekama. Escorregar. V. sye1umuka, sye1omoka, tu-
EscondidamenteAdv. kuna kinsweki. lumuka, nunguka, nongoka, vilakana,
Escondimento s. nsweka, mfuka, ndunda, sumuka.
nkitula, nsoba, mvuna. Escorrego S. nsye1umuka, nse1omoka, ndu-
Esconjurar v.dysa ndofi, kana, songa, siki- nguka, mpilakana, nsumuka.
disa, zenga mambu. Escorreito Adj. asikila, ave1e1a, asingama,
Esconjuro S. sibu. avyenga.
Esconso Adj. atekama, azenda, asweki, afuka- Escorrenda s. nkenzama, nsonsana, nzaki,
rna; as esconsas: kuna kinsweki. vevo, n'swalu.
Escopo S. ndwakilu, mfoko, mbaninu, kani, Escorrer v. kenza, sonsesa, sonsa, vayikisa.
lukanu, luzolo. Escorrido Adj. akenzwa, asonsa, ayima, ayu-
Escopro S. nkanku, nsindu. rna, ale1omuka, ale1umuka, ale1ema.
Escora S. sikinwa, sikininwa, sikininu; S. fig. Escorrimento S. nkenza, nsonsesa,
mbambakana, lubambakanu, n'sadisi. mpayikisa.
v.
Escorar bambakana, simbinina; V. fig. sadi- Escorro~ v. kula, tinisa, yinga.
sa, vove1a, tanina. Escorropichar v. manisa, wololola,
Escorbuto (med) S. sikolobutu, nkondwa a kenzulula.
vitamina C; mal-tie-luanda: sikolobutu ya Escote S. nkubidi-nkubidi.
ye1anga a bundu ba narwanga kuna nsi za Escotoma (med) S. sikotoma, n'te1ezi.
Ame1eka). Escoucear v. wanda ye singini, levula, levola,
Escorchamento S. nteta, mvala, mpala. tinguna.
Escorchar v. teta (n'ti), vala. Escoudnhar v.
wanda ye singini, levula, le-
Escordar v.pop. susula, susumuna. vola, tinguna.
Escore s. ntalu. Escova S. sikova, kova, sesa.
Escoria S. n'suvilwa, nseka, n'toto ampolo; S. Escova!?o S. nkubula, nkumbula, tumbu.
fig. lekwa ya kondwa tn'funu. Escovadela S. nkubula, nkumbula. tumbu.
Escoria!?o S. mvunuka, nkwazuka, nkwazu- Escovador S. n'kubudi, n'kumbudi.
na, nteta, mvala, mpe1e1esa, nkyenzesa. Escovalho S. sesa.
Escoriar v. vuna, kwazuna, teta, vala, ve1e1esa, v.
Escovar kubula, kumbula; V. fig. baza, tu-
sukula, kyenzesa; escoriar-se: kwazuka, tetu- mba, yika, sima.
ka, valuka. Escovilhar v.
kumbula wolo, kumbula
Escorificar v. ve1e1esa, sukula, kyenzesa. palata.
Escomar v. tula. Escrachar (bras.) V. giro tungulula.
Escorpiao S. nkutu. Escravatura s. kibundu, wayi.
EscorpioideAdj. anse a n'kila a nkutu. Escravidao S. kibundu, wayi.
Escorralhas S. pl. kono. Escravisa!?o s. mbunduna.
Escorralho S. kono. Escravismo s. kibundu.
Escorredoiro S. n'ke1o. EscravistaAdj. akibundu; S. tn'bunduni.
Escorredouro S. n'ke1o. Escravizado Adj. abundunwa, abangikwa.
Escorredura s. n'kelo. Escravizador Adj. s. tn'bunduni, tn'bangiki.
Escorregadela s. nsye1umuka, ndunguka, Escravizar v. bunduna, bangika, nyemene-
ndongoka, mpilakana, nsumuka. na; escravizar um cid ou um grupo tie pessoas:

261
Francisco Narciso Cobe

bunduna kindongo. Escudar v. tanina, keba, lunga-lunga.


Escravo s.m'bundu, n'wayi; escravo em tro- Escudelas.longadyan'ti.
ca de comida: 'nanga; escravos do mesmo clii: Escudo s. ngubu.
ndongo; escravo que fage do seu dono e pede Esculcas. n'kengedi, n'yingidi.
a
protecfiio outro senhor: nkombo; escravos do Esculcar v. fimpulula, vavulula, vava, zaya,
mesmo dono entre si: yitu; escravo em relafiio fimpa, satulula, talulula, zayisa.
ao dono: mwana. Esculencia s. madya.
Escravocrata S. m'bunduni. Esculento adj an'yundudi, an'kumiki,
Escrete S. kamba (kya asakani ba solwa). am'vani a vimpi.
Escrevaninha meza rna sonekena v.
Esculpir vala, zoka.
escrevente S. m'bandudi, n'sonekei. Escultor s. m'vadi a teke.
v.
Escrever soneka, sona. Escultura s. teke.
Escriba S. n'soneki. EsculturalAdj. ateke.
Escrinio S. lundilu dya papela, lukobe (pl v.
Esculturar vala teke.
nkobe). v.
Escurecer bukama, bwita, bwitalala, lo-
Escrita S. sono. mba, lomboka.
Escrito Adj. asonama, asonekwa; S. n'kanda. Escurecimento s. tombe.
Escritor S. n'soneki. Escurejar V.bwita, bwitalala, lomboka.
Escritorio S. sonekeno. Escureza s. tombe.
Escritura S. sono, n'kanda. Escuridade s. tombe, mbwitalala,
Escrituras s. pl. N'Kanda a Nzambi. ndomboka.
Escritura~ao s.
nsoneka muna n'kanda a Escuridao s. tombe.
nkumbu. Escuro Adj. s. atombe, alomboka.
Escriturar v.
soneka muna n'kanda a Escusa s. ndoloki, ngyambulwila, mvenga,
nkumbu. ntina, n'kalu.
Escriturcirio s. m'bandudi, n'soneki. Escusa~o S. ndoloki, ngyambulwila, mve-
Escrivania s. kin'soneki. nga, ntina, n'kalu.
Escrivaninha s. meza rna sonekena. v.
Escusar loloka, yambulwila, venga, tina,
Escrivao s. n'soneki. kala, vakula n'kalu.
EscrofulaS. sikofula, situluma. Escuso Adj. asweki, afukama, aloloka, aya-
Escroque s. mwivi. mbulwila, avenga, atina, akala.
EscrotalAdj. amakata. Escuta S. ngunikina, ngwidikina, 'nwa,
Escroto s. makata. ngwila.
Escrotocele (med) S. sikotosele, n'kukulu. Escutador Adj. s. n'winikini, n'widikini.
v.
Escrupulizar katikisa, tokana, kendalala. v.
Escutar wunikina, widikina, wa, wila.
Escrupulo s. lukatikisu, lutokanu, luke- Esfacelamento S. ngwola, mfwasa, mba-
ndalalu, lusansu. ngula, mvonda, mponda, mpangula, mva-
Escrupulosidade s. nkatikisa, ntokana, ngula, nsoba, mpilula.
nkendalala, lusansu, nsikila. v.
Esfacelar wola, fwasa, bangula, vonda, va-
Escrupuloso Adj. n'katikisi, n'kwa lukatiki- ngula, soba, vilula; esfarelar-se: wola, fwasu-
su, n'kwa tokanisa ngindu, n'kwa tokanesa ka, soba, viluka.
ngindu, n'kwa nkenda, n'kwa lusansu. Esfacelo (med) S. sifakele, ngangene, ngwola.
Escruta~o S. mfimpulula, mpavulula, mpa- Esfacdo s.
ngwola, mfwasa, mbangula,
va, nzaya, mfimpa, nsatulula, ntalulula. mvonda, mponda; S. jig. mpangula, mva-
v.
Escrutar fimpulula, vavulula, vava, zaya, ngula, nsoba, mpilula.
fimpa, satulula, talulula. Esfaimado Adj. afwa nzala.

262
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I

Esfaimar v. vonda nzala. EsHorar v. katula mvuma, katula kimwenze,


Esfalfado Adj. ayoya, atovoka. kwaza, kwazuna.
Esfalfamento s. nyoya, lutovoko. Esfoguear v. vanga tiya, yoka, vya.
Esfa.lfar v. yoyesa, tovola, manisa, ladisa, Esfola S. nkwazuna, nkwazuka, nkwata,
vayikisa; esfalfar-se: yoya, tovoka, mana, lala, n'lamu.
vayika. Esfoladura S. nkwazuna, nkwazuka, nkwata
Esfanicado Adj. abulakeswa, atyazuka, abu- anzala, n'lamu.
kunwa, abukuka, atanda. Esfolamento s. nkwazuna, nkwazuka,
Esfanicar V. bulakesa, tyazununa, tyazuna, nkwata a nzala, n'lamu.
bukuna, bula, yuna. Esfolar V.kwazuna, kwalumuna, kwatumuna,
Esfaquear V.lweka ye mbele. kwata nzala, Iweka, vya n'lamu, vuna.
Esfarelar v. kesuna, kesona, kesumuna, kesu- Esfolegar v. vunda.
nuna, kesomona, kesonona, fusumuna, ni- Esfolhar v. vela, zonzona, teta (masa).
ka, nikakesa, tura, £\vasa, bangula, vangula, Esfolhoso (bot.) Adj. akondwa makaya.
vonda. Esfolia~o S. mpavula a makaya, nkatula a
Esfarinhar v. fusumuna, nika, nikakesa, tuta. makaya.
Esfarpado Adj. ayunuka, atyazuka. Esfoliar v. vavula makaya, katula makaya.
Esfarpar v. yuna, tyaza, tyazuna. Esfomea~o S. mvonda a nzala, mponda a
Esfarpelar v. yuna, tyaza, tyazuna. nzala, m£\va a nzala.
Esfarrapado Adj. an'lanzi. Esfomeado Adj. afWa nzala.
Esfarrapar v. yuna, tyaza, tyazuna, bangika, Esfomear v. vonda nzala.
£\vasa nkumbu ambote, katula wisa, katu- Esfor~do Adj. ankabu, angolo, kesa,
la zitu, zungula, kumba, veza, kangidila n'zindaladi.
mambu. Esfor~ v. syamanana, kumika, kolesa, kwi-
Esfarripar v. kevesa. ka; esforfar-se: kabuka, kumama, zindalala;
Esfazer V.baka, bangula, bula, mwangalakesa, esforfar-se em viio: lembakana, lembwa.
£\vasa, lukanu, kurulula, kevesa, zezesa, va- Esfor~o S. ngolo, n'kuma, luzindalalu.
vula, katula, kulula, lala, ladisa. Esfra.ldar V. yalumuna, vongesa, vudisa.
Esferico Adj. abulungunzu, avindumuka, a- Esfran~ v. zungula.
vidingizi, azyetumuka, azyetomoka. Esfrangalhar v. yuna, tyaza, tyazuna, £\vasa,
Esfenocefa.lo Adj. adongama n'tu, dongama bangika.
n'tu. Esfrega S. nkusuna, nkunguna, nkumbula,
Esfera S. vinzingidi, bulungunzu, somba, mfusula, nsukula.
butukulu. Esfrega~o S. nkusuna, nkunguna, nkumbu-
Esfericidade S. mbulunguzu, mvindumuka, la, mfusula, nsukula.
mvidingizi, nzyetomoka, nzyerumuka. s.
Esfregadura nkusuna, nkunguna, nku-
Esferula s. nsomba, kasomba, nvidinginzi, mbula, mfusula, nsukula.
kavidinginzi. s.
Esfregao n'lele a kumbulwila.
Esfervilha~o S. ndikuzyoka. Esfregar v. kusuna, kunguna, kumbula, fusu-
Esfervilhar v. nikuzyoka, yila. la, sukula; esfregar os olhos: nsa meso.
Esnampar v. kutulula, zingumuna, kutulu- Esfriamento S. mpola, mvola, mpolesa,
ka, zingumuka. mvolesa, nzizima, nzizi.
Esnapar v. kutulula, zingumuna, kuruluka, Esfriar v. vola, volesa, zizima.
zingumuka. Esfrolar v. kwaza, kwazuna, teta, vala, velele-
Esnar v. kurulula, zingumuna. sa, sukula, kyenzesa.
Es6.ncter (med) S. sinnke, n'suni a funi. Esfuracar v. vanga mawulu, zyuwula

263
Francisco Narciso Cobe

mawulu, zyuwula mavundu. Esgarrar v. soba nzila, vila, vavuka.


Esfuziar V.lweka ye dyonga, tuba, loza. Esgatanhar v. kwalumuna, kwatumuna,
EsfuzUar v. kezima, tentena. kwata nzala, kwazuna.
Esfuziote s. tumbu, longi; de esfuziote: Esgoelar v. kaza, kazila, tatila, kololoka.
nzaki-nzaki. Esgorjado Adj. afukuka nsingu.
Esga~ v.
kayanisa n'lele, kayanesa n'lele, Esgorjar v. fukula nsingu, vula, songa, zinwa
zingumuna, yuna, tyaza, tyazuna, kutulula, moyo, ketukila, ketokela.
lweka. Esgotado Adj. avayika, asukumunwa, asuku-
Esgadanhar v. kwaza nzala, kwazuna ye nza- muka, amaniswa, afokoka, afokolwa, atovo-
la, kwata nzala. ka, atovolwa.
Esgaiva s. nsima a wulu, ntima a wulu. Esgotadoiro S. mvumba, n'kulu.
v.
Esgaivar sima wulu, tima wulu. Esgotadouro s. mvumba, n'kulu.
Esgalgado Adj. atanda, anyonza, abalakana, Esgotadura S. mpayikisa, nsukumuna,
aninga yo n'tela a nda. mbanisa, mfokola, mfoko, ntovola.
v.
Esgalgar tanda, nyonza, balakana. Esgotamento S. mpayikisa, nsukumuna,
Esgalgo Adj. aninga yo n'tela a nda. mbanisa, mfokola, mfoko, ntovola.
Esgalha s. nzungula. Esgotar v. vayikisa, sukumuna, manisa, foko-
Esgalhado Adj. azungulwa, azunguka. la, tovola.
Esgalhar v. zungula. Esgote S. mpayikisa, nsukumuna, mbanisa,
Esgalho S. nsungu, yanda (pi: mavanda). mfokola, mfoko, ntovola.
Esgana~ao s. mboselela, nkafinina, mfYonta. Esgoto s. mpayikisa, nsukumuna, mbanisa,
Esganado Adj. afYontoka, anzala. mfokola, mfoko, ntovola, m'vumba, n'kulu,
Esganadura s. mboselela, nkafinina, wulu.
m£Yonta. Esgravatar v zoka meno, kumbula, kwanga,
Esganar V.boselela, kafinina, £Yonta. fisa; V. jig. fimpa, fimpulula, longa.
Esgani~ V. woka, woza, wonga. v.
Esgravatear zoka meno, kumbula, kwa-
Esgar S. ngworwena, ngwongwena. nga, fisa; V. jig. fimpa, fimpulula, longa.
Esgarabulha S. mvumuzyoka, mpumuzyo- Esgrima S. nsaka za sabala, nsaka za n'sosolo.
ka, ndimuzyoka, ndikuzyoka, mpyavyana. Esgrimidor Adj. s. n'sakani ye sabala, n'sakani
Esgarabulhar v.
vumuzyoka, dimuzyoka, ye n'sosolo, n'yangalakesi, 'nikuni.
nikuzyoka, vyavyana. Esgrimidura s. nsakana ye sabala, nsaka-
v.
Esgarafunchar paka, pakulula, fimpulu- na ye n'sosolo, nyangaleksa, nyangalaka-
la,nikuna. na, nzanguna, nsangalakesa, ndikuna, ndi-
v.
Esgaratujar worwena, wongwena. kuzyona, nzunganesa, nzunganisa.
Esgaravatador Adj. s. kumbwilwa. Esgrimir V. sakana ye sabala, sakana ye
v.
Esgaravatar zoka meno, kumbula, kwa- n'sosolo, nikuna, nikuzyona, zunganesa,
nga, fisa; V.jig. fimpa, fimpulula, longa. zunganisa.
v.
Esgaravatear zoka meno, kumbula, kwa- Esgrimista S. n'sakani ye sabala, n'sakani ye
nga, fisa; V. jig. fimpa, fimpulula, longa. n'sosolo.
Esgar~dura S. nkayanisa a n'lele, nkayane- Esgrouviado Adj. aninga yo n'tela a nda.
sa a n'lele, nzingumuna, nyuna, ntyazuna, Esgrouvinhado Adj. aninga yo n'tela a nda.
nkutulula, ndweka. Esguardar v. badika, yindula, viluzyola, ziti-
Esgar~ v. kayanisa n'lele, kayanesa n'lele, sa, keba.
zingumuna, yuna, tyaza, tyazuna, kutulula, EsguedelhadoAdj. avwanzakana, atyakalakana.
lweka. Esguedelhar v. vwanzakesa, tyakalakesa.
v.
Esgargalar fukula nsingu, vula, songa. Esgueirar v. wombolola, katula mu nzila,

264
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I

tungyanisa, tungyanesa, vavula, vengola, Esmamalhada Adj. antulu za mpwena za


vengula, vengeka, zungisa, vidisa nzila; es- bwa.
gueirar-se: valuka, vengama, yungana, tina. Esmamonar v. zenga nsungu, zungula.
Esguelha S. ntekeka, nkambika. Esmaniado Adj. alau, lau.
v.
Esguelhar tekeka, kambika. Esmanjar v. fWasakesa, mwanganisa, mwa-
Esguichar v.
dumvuna, lufula, lusuka, nganesa, tyakanisa, manisa, bangula, bula,
lufumuka. mwangalakesa, fWasa lukanu, ladisa.
Esguicho S. ndumvuna, ndufula, ndusuka, v.
Esmar balula, badika, yindula, tanga ntalu,
ndufumuka. sinsa, teza, sya ntalu.
Esguio Adj. an'tela a nda yo ninga. Esmechar v.
lweka, bofola, fobola, dusu-
Esgurido (bras.) Adj. afwa nzala. na, tuta, nika, bula, dyata, dyatakesa, yoka,
Esmadrigado Adj. avambulwa, atiniswa, yuyisa.
atayiswa, amwanganeswa, amwanganiswa. Esmegma tofo. s.
v.
Esmadrigar vambula, tinisa, tayisa, taya, Esmerado Adj. ambote-mbote, antoko.
mwangana. Esmeralda ngwento. s.
v.
Esmaecer funzula, vesola, vesula, lombola, v.
Esmeraldear vana se kya ngwento.
fuka, fukidila, sweka; V. fig. vonda, yovola, Esmeraldino Adj. ase kya ngwento.
zezesa, lembeka, betomoka, betumuka. v.
Esmerar kala ye sungididi, tomesa, toma
Esmaecido Adj. afunzuka, avesuka, avesoka, sikidisa, lungisa, manisa.
afufukila, alomboka, afukama, aswekama; Esmero S. sungididi, nkyanzisa, luveleleso,
Adj. fig. afwa, ayovoka, azeza, alembama, nsikidisa, kimvimba.
abetumuka, abetomoka. Esmigalhado Adj. akesomoka, akesumuka,
Esmaecimento S. mfunzula, mpesula, mpe- afusumuka.
sola, mvesula, mvesola, ndombola, fuka, Esmigalhadura S. nkesomona, nkesumu-
mfukidila, nsweka; S. fig. mvonda, nyo- na, mfusumuna, mfusumuka, nkesomoka,
vola, nzezesa, ndembeka, mbetumuka, nkesumuka.
mbetomoka.. s.
Esmigalhamento nkesomona, nkesumu-
Esmagado Adj. abofoka, afoboka, adu- na, mfusumuna, mfusumuka, nkesomoka,
suka, atutwa, anikwa, abulwa, adyatwa, nkesumuka.
adyatakeswa. Esmigalhar v.
kesomona, kesumuna, fu-
Esmagador Adj. m'fobodi, m'bofodi, sumuna, sensa, kesomoka, kesumuka,
n'dusuni, 'niki, n'kamuni; S. m'bangiki. fusumuka.
Esmagadura S. mfobola, mbofola, ndusuna, Esmiolado Adj. akondwa fulu (mbolo), aw-
ntuta, ndika, ndyata, mbula, ndyatakesa, kononwa, adokononwa; Adj. fig. lau,
nkamuna. kimpumbulu.
s.
Esmagamento mfobola, mbofola, ndusu- v.
Esmiolar katula fulu (mbolo), wkonona,
na, ntuta, ndika, ndyata, mbula, ndyatake- dokonona; V. fig. laula, lauka.
sa, nkamuna. Esmirrar-se v.
yima, yuma, valuka, ve-
v.
Esmagar bofola, fobola, dusuna, dosona, ngama, yungana, tina, taya.
tuta, nika, bula, dyata, dyatakesa, kamuna. Esmiu~ v.
kesomona, kesumuna, fusumu-
v.
Esmaiar funzula, lombola, kondwa zitu, na, kesomoka, kesumuka, fusumuka, £1-
fuka, fukidila, sweka, mwesa nsoni, katula mpulula, vavulula, vava, zaya, £1mpa, satu-
wisa, sungula, fWasa, wweleka, yoyesa, fWa lula, talulula.
kyambu, yoyomoka. v.
Esmiudar kesomona, kesumuna, fusumuna,
v.
Esmaltar fig. lengula, lengola, vyengesa. kesomoka, kesumuka, fusumuka, fimpulula,
Esmama~daAdj. antulu za mpwena za bwa. vavulula, vava, zaya, fimpa, satulula, talulula.

265
Francisco Narciso Cobe

Esmo S. nsinsa, nreza, nsya a nralu; it esmo: e madya.


mpavala. Esofagotomia (med) S. zofagotomi.
Esmocar v.zungula; V. pop. wanda, bunda, EsoiradoAdj. abuka, abaka.
fubula, zwabula. Esoterico Adj. asweki, aki nsweki.
v.
Esmochar katula mpika; V. fig. tambula Esoterismo (filos.) S. kinsweki.
nwaninwa, kutumuna nwaninwa. Espa~o Adj. ananuka, alambuka,
v.
Esmoer tafuna. akudikilwa.
Esmola S. lukau lwa nkenda; pedir esmola: Espa?ffiento s.
mpanga a nzila, nkudikila
vinga, lomba lukau Iwa nkenda. anrangwa.
Esmolador Adj. m'vingi, n'lombi a lukau. v.
Espa?f nana, lambula, kudikila, vanga nzi-
v.
Esmolar vana lukau, sadisa. la, kudikila nrangwa.
Esmoleiro S. m'vingi, n'lombi a lukau. v.
Espacear nana, lambula, kudikila, vanga
Esmoler Adj. n'kwa nkenda, nkwa ngemba, nzila, kudikila nrangwa.
m'vingi, n'lombi a lukau. s.
Espacejamento mpambula, mpanga a fu-
v.
Esmoncar Jam. vemba zunu. lu, nzyuwula.
v.
Esmondar teta, vangulula, singika. v.
Espacejar vambula, vanga fulu, zyuwula.
v.
Esmor?dar datuna, zatuna, kanza, yakila Espacial Adj. angambwila.
muna nwa, mina. Espafio S. mpwasi, ngambwila; inform.
Esmordicar kanza. v. num formuldrio ou caixa de didlogo, espafo
v.
Esmorecer zoweleka, kendelaka, yoyesa; reservado para preenchimento pelo usudrio:
leboka, lebuka, tovoka, yoya, yoyomoka. inzalu; it espafos: e zaka nrangwa, e nra-
Esmorecido Adj. asukwa n'tima, ayoya, ato- ngwa za kaka; de espafo: kuna luvuvamu,
voka, azowelala. malembe-malembe.
Esmorecimento s.
luyoyo, lutovoko, lu- Espafioso Adj. avonga, ayalumuka.
zowalalu, luyindalalu, nkuluka, mbwa, Espada s. n'sosolo, sivata, sabala; entre a espada
mbetomoka, mbetumuka. eaparede:kala mu mapsi.
v.
Esmorra?f wanda nkomi, wanda nkome, Espadachim s.
'nwani a n'sosolo, n'zodi a
vangambi. nwana, kesa.
v.
Esmorrar wanda nkome, wanda nkomi, Espadada S. mpuma a n'sosolo.
vangambi. s.
Espadana n'laku a tiya, ne n'sosolo, n'kila a
v.
Esmoucar vasuna, vesona, bukuna, bamu- nyanya, n'kila a kinyanya.
na, vwanza, £\vasa, vwanzakesa, £\vasakesa, Espadanada S. nzyozya, nzyozyomoka,
kota n'soki. ngwulumuka, nryaka, mpayikisa, ntolola,
Esmurra?f v. wanda nkomi, vanga mbi. nruba, ndunguna, ndengona.
Esmurrar v. wanda nkomi, vanga mbi. v.
Espadanar zyozya, zyozyomoka, wulumu-
Es-nao-es S. munru ampamba, lekwa kya ka, tyaka, vayikisa, sotola, tuba, nunguna,
kondwa m'funu; por um es-niio-es: va kete nengona.
kaka, va fYoti kaka. Espadaudo Adj. amavembo rna mpwena.
Esnocar v.zungula, zenga, bunruna, Espadeirada S. mpuma a n'sosolo.
bunduna. v.
Espadeirar wanda yo n'sosolo, wandila yo
Esofagiano Adj. amininwa, anzila a madya. n'sosolo, Iweka yo ns'sosolo.
Esofagico Adj. sofagike, amininwa, anzila a s.
Espadim sabala, fin'sosolo, kan'sosolo.
madya. s.
Espadua vembo.
Esofagite (med) S. zofagite, mbisukila a v.
Espaduar fisukwa vembo, visukwa vembo.
mininwa, mbisukila a nzila a madya. v.
Espairecer vukula, vukuka, sakana, vilaka-
Esafago (med) S. zofange, mininwa, nzila a na, vilakesa.

266
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

Espairecimento s. nsaka, mpukula, mvu- Espanejar v. kubula, yangalakesa,


kula, mpilakana, mvukulwilu. yangalakana.
EspaldaS. vembo (pL: mavembo). Espantado Adj. asivika, ayitukwa, asaluka,
EspalhaS. n'wulumuni. asisiswa, avumiswa, azakama.
Espalhada s. mbwanga, mbwanganisa, Espantador Adj. s. n'salukisi, rn'vumisi.
mbwanganesa, ntendanisa, ntyaka, Espantalho S. sisa, m'bi.
ntyakana, mbwangana, mazu, myangu, Espanta-patrulha s. kesa, koba.
ntantani, ntyakalakani, nkankalakani. v.
Espantar sivikisa, salukisa, sisisa, vumisa,
Espalhadeira S. m'wangi, m'wanganisi, zakamsea, sivika, saluka, yitukwa.
rn'wanganesi. Espanto S. sivi, nsaluka, nsisisa, mvumisa,
Espalhado Adj. amwangana, atyakana, nzakamesa.
atyakalakana; S. mazu, myangu, ntantani, Espantoso Adj. asivi, ansisi, avumi, n'kwa
ntyakalakani, nkankalakani. wonga.
EspalhadoiraS. m'wangi, m'wanganisi. Espapa~ v.
zezesa, wombesa, lembeka, le-
Espalhador Adj. s. rn'wangi, m'wanganisi, bula, lebola, yabula, kitula tow.
m'wanganesi. Espargido Adj. atyakuka, apongoka, amwa-
Espalhadoura S. rn'wangi, m'wanganisi, ngana, abanguka.
m'wanganesi. Espargimento S. ntyaka, mpongola, mbwa-
v.
Espalhafatar sya myangu, tantana, tyaka- nga, mbwanganisa, mbwanganesa, mba-
lakana, kankalakana. ngula, ntyakuka, mpongoka, mbwanga,
Espalhafato S. mazu, myangu, ntantani, mbwangana, mbunguka.
ntyakalakani, nkankalakani. v.
Espargir tyaka, pongola, mwanga, mwa-
Espalhafatoso Adj. amazu, amyangu, anta- nganesa, mwanganisa, bungula, tyakuka,
ntani, antyakalakani, ankankalakani. pongoka, bunguka, mwangana.
Espalhagar veva. v. v.
Esparralhar mwangalakesa, tyakalakesa,
Espalhamento s. mbwanga, mbwanganisa, vambanisa, vambanesa, bungula, pongo-
mbwanganesa, ntendanisa, ntendanesa, la, tempula, tyamuna, tyaka, mwanganisa,
ntyaka, ntyakana, mbwangana. mwanganesa, sansakesa.
v.
Espalhar mwanga, mwanganisa, mwanga- Esparramado Adj. avambana, avavuka,
nesa, tendanisa, tendanesa, tyaka, tyakana, atyakuka, atyamuka, apongoka, abunguka,
mwangana. amwangana, asansakana, amanwangalaka-
Espalho S. nkindu-nkindu, nyangika a na, atyakalakana, abungulwa.
n'tima, diya, mpilakana, mvukulwilu. v.
Esparramar vambanisa, vambanesa, va-
Espalmado Adj. alelama, alenguka, alengo- vula, tyaka, tyamuna, pongola, tempu-
ka, ayalumuka, avonga, azingila, abanguka. la, bungula, mwanganisa, mwanganesa,
Espalmar V.leleka, lengula, lengola, yalumu- mwangununa, sansakesa, mwangalakesa,
na, vudisa, vongesa; V. fig. bofola, fobola, tyakalakesa.
dusuna, tuta, nika, bula, kamuna, bungula. Esparregado s. makaya ma lambwa.
Espamparar v.
tengumuna, tengomona, v.
Esparrar-se bwa vambala, vilakana, levola,
songa, sengomona, sengumuna, selola. levula, vanga mbi, vova mbi.
Espanador S. sesa, kombelwa. v.
Esparregar vula makaya ma dya, lamba
v.
Espanar kubula, yangalakesa, yangalakana. (makaya ma dya ne lembe, n'kasikila yo ma-
Espancamento s. ngwanda, ngweta, mbiba, kadyaka).
mbunda, mbafuna. Esparrela S. n'tambu, nekwa; S. pop. lu-
Espancar v.
wanda, weta, biba, bunda, vukumunu, lutonto, luvunu, nsokela,
bufuna. luzengeneko.

267
Francisco Narciso Cobe

Esparrinhar v. bungula, pongola, tempula, nsobokela, nsunda, nzaya.


bukumuna, tyamuna, tyaka, mwanga. Especialista S. n'zayi.
Esparro S. vambala, nsotoka, malevo, pyo- Especializa~o s. mpavula, mvamvula,
10, lusanu, lukundalalu, kidinda, kizowa, nsonga a mpwa, nswaswani.
kizenga, kizengi, umpamvu, kitunze, u- Especializar v. vavula, songa mpwa, swa-
mvwamvwala, kilau. swanisa, swaswanesa, swaswana.
Esparso Adj. abunguka, apongoka, atyamuka, Especiaria S. lumbwa.
atyakuka, amwangana. Especie S. mbaku, mpwa, mbandu, mpila;
Espartano Adj. arn'badi, angolo. causar especie,lazer especie: salukisa.
Esparzir v. tyaka, pongola, mwanga, mwa- Especieiro S. n'teki a lumbwa.
nganesa, mwanganisa, bungula, tyakuka, Especifica~o s. nsonga a mpila, nsasununa,
pongoka, bunguka, mwangana. mfimpa.
Espasmar v. yela silwa. Especificar v. songa mpila, sasununa, fimpa.
Espasmo S. silwa. Especime S. lekwa kya songa.
Espasmodico Adj. aki silwa, asilwa. Especimen S. lekwa kya songa.
Espastico Adj. asilwa. Especiosidade S. luvunu, mpilakanu.
Espatela S. sipatela, filekwa ne sivata £fa nye- Especioso Adj. arn'vuni, am'vilakesi.
mena lubini kuna lufimpu lwa laka. Espectacular Adj. ambote-mbote.
EspatifadoAdj. andambu-ndambu, akesoka, Especciculo s. nsaka, fwani-fwani, mbweno.
akesuka, abudika. Espectaculosidade S. mbote-mbote, wete.
Espatifar v. pop. tyazununa, tyazuna, bu- Espectaculoso Adj. ambote-mbote.
kuna, bula, yuna; V. fig. vondesela, burna, Espectador S. n'tadi.
bunga. EspeccivelAdj. arn'funu, atunda.
Espatula s. sipata, mbele a zengela n'kanda, EspectralAdj. an'kwiyi, atebo, atombola.
mbele a kubikila n'longo. Espectro S. n'kwiyi, tebo, tombola.
Espaventar v. sivikisa, salukisa, sisisa, vumi- Especular Adj. apelo, amoni-moni,
sa, zakamsea, yitukwa. mona-mona.
Espavento S. nsisisa, mvumisa, nzakamesa, Especular v. fimpulula, samuna, badika,
sivi, saluka. yindula, lunda, lunga-lunga, kengela, vava
Espavorecer v. vumisa, titisa, salukisa, mwe- n'luta.
sa wonga; saluka, salumuka. EspeculativoAdj. angindu, ambalu, an'luta.
EspavoridoAdj. awonga, n'kwa wonga. Especulo S. sipekulu.
Espavorir v. vumisa, titisa, salukisa; saluka, Espeda~ v. tyazununa, tyazuna, bukuna,
salumuka. bula, yuna, kesumuna, kesomona.
Espavorizar v. saluka, salumuka; vumisa, ti- Espedregar v. katula matadi.
tisa, salukisa, mwesa wonga, zakamesa. Espelhar v. vanga pelo, lengola, lengula, lele-
Espe~ar V.lambula. ka, kumona muna pelo, lezimina, tentena,
Especar v. bambakana, simbinina, sadisa, kedinga, lezima, lema, yengenena.
vovela, tanina. Espelho S. pelo, tala-tala, lumweno.
Especia S. lumbwa. Espelunca s. wulu, n'tuka, fulu kya mvindu.
Especia~o S. mbaku, mpwa, mbandu, Espenicar v. vuza nsala, yiya nzimbu za wo-
mpila. nso, katukwa nsala, vyenga.
Especial Adj. abiza, answaswani, asobokela, Espeque S. n'kau, lusadisu, kyekwa, ngyeka-
akikaka, atunda. ma,lunzi.
EspecialementeAdv. kaka, ke mu sungula. Espera S. mvingila, mpingila.
Especialidade S. nswasani, luswaswanu, Esperadoiro s. vingidilu.

268
NOVODIOONMuOPORTUG~-~ONGOI

Esperadouro s. vingidilu. Espetan~o S. giro mbatakani, wivi, luvunu.


Esperan~ s. vuvu. Espetar v. tuka, suka, soma, someka, lweka.
Esperan~ v.
sya vuvu, kasakesa, bunda Espeto S. sende, lusende; ntyakalakani,
vuvu. nzengalakani.
Esperar v. beka, vingila, sya vuvu, bunda Espevitamento S. nzenga andambu a
vuvu. n'singa a mwinda, nsongola, ngwanda a
Esperdi~ v.
fwasa, mwanga, mwanganisa, nkomi, mpanga a mbi, ntala, nkonda.
mwanganesa, sanzika, vwanzakesa, vwanza- v.
Espevitar zenga ndambu a n'singa a mwi-
lakesa, vondosela, bunga, ladisa, fwasakesa, nda; songola, wanda nkomi, vanga mbi, ta-
palangesa, sakanina, sakanena. la, konda, langa.
Esperdicio s. lufwasu, luvwanzakeso, Espezinhador Adj. s. tn'bangiki, m'vezi.
nsanzika, mvwanzakesa, mvwanzalake- v.
Espezinhar dyata, bangika, veza, sakidika.
sa, mpondesela, mbunga, ndadisa, mfwa- Espia S. n'langi.
sakesa, mpalangesa, nsakanina, nsakanena, Espiao S. n'langi.
lusakaneno. Espiar 17.langa, tala, widikina.
Esperma s. maluma, malumi. Espica~ V. doda, sima, kasakesa.
Espermatico Adj. amaluma, amalumi. Espicha S. sende, lusende, swanga, songololo.
Espermatizar yimitisa. v. v.
Espichar soma mbizi za maza, someka,
Espermatose S. mpangama a maluma, tobola badilu, tutula, zyuwula, nanuna,
mpangama a malumi. yalumuna.
Espermatowide S. sipematowide, rna ya Espiche S. sende, lusende, swanga, songololo,
moyo muna maluma. muntu a ninga yo n'tela a nda.
Espemear v.
lambula malu, telama, twa v.
Espicular songola.
kinsi, vumuzyoka, dimuzyoka, dumuzyoka. Espiga S. n'susulu (a disa).
v.
Espernegar lambula malu, lavalala, tela- Espigao S. lusende, swanga, nsonso.
rna, twa kinsi, vumuzyoka, dimuzyoka, v.
Espigar menwa n'susulu (masa), mena, va-
dumuzyoka. ngama, vuna, vuninina, sokela, veza.
Espertalhao Adj. s. n'kwa ngangu. Espigoso Adj. an'susulu.
Espertamento S. nsikamesa, ntemona a me- Espigueiro S. lundilu dya masa.
so, ntemuna a meso, mvulumuna, mbu- Espinal Adj. anzila a nzambi.
ndumuna, mvulumuka, mbundumuka. Espineo Adj. ansende, asongololo.
Espertar v.
sikamesa, temona, temu- EspinescenteAdj. ansende.
na, vulumuna, bundumuna, vulumuka, Espingarda S. n'kele.
bundumuka. Espingardaria S. n'kele mya yingi.
Esperteza s. ngangu, nduka, ndwenga. Espingardeamento S. ndonga.
Espertina s. n'kau a meso, kyelwa. Espingardear nonga. v.
Esperto Adj. s. n'kwa ngangu. Espingardeiro S. m'vangi a n'kele, n'teki a
v.
Espessar vongesa, yalumna, baka n'kandu. n'kele.
Espessidao s. mpongo, n'kandu. Espinha S. lusende, songololo; espinha dorsal:
Espesso Adj. avonga, an'kandu. nzila a nzambi.
Espessura S. mpongo, n'kandu. Espinha~o S. nzila a nzambi.
Espetada S. ntuka, nsuka, nsoma, nsomeka, EspinhalAdj. anzila a nzambi.
ndweka. v.
Espinhar tutula, tutubula, tyanguna, le-
Espetadela S. ntuka, nsuka, nsoma, nsome- vola, levula, veza.
ka, ndweka, mbatakani. Espinheiro S. tn'vanga.
EspetadoAdj. asomwa, asomekwa, asomama. Espinho S. lusende.

269
Francisco Narciso Cobe

Espinhoso Adj. asende. Esplenite (med.) S. sipenite, bekele.


Espiolhar v. ta nanzi, ta nyanzi, fimpa, Esplenomegalia (med.) S. sipenomegali.
fimpulula. Espliar v. yiya, sanza, fWasakesa.
Espionagem S. ntala, nkengelela, ndanga, Esplim s. ngindalala.
ndaya. Espoar v. sengulula, kumbula, kubula, ya-
Espionar v. tala, kengelela, langa, laya. ngalakesa, yangalakana.
Espipar v. vwalumuka. Espojar v.nika, fusumuna, sotola, bwisa,
Espique S. n'soko. nunguna, nengona, vindumuka.
Espira S. mvinda, mvindumuka. Espolaceo Adj. anse a mafulu-fulu, anse a
Espira~o S. mfulumuna. mavizi, anse a masuwa.
Espiral Adj. avindumuka, anse a mbete; S. Espoleta S. tadi dya n'kele.
mvindumuka, mvinda. Espolia~ao S. ngiya, wivi, nsanza,
Espiralado Adj. avindumuka. mfWasakesa.
v.
Espirar fulumuna, kutulula, =ola, zezula, Espoliado Adj. asanzwa, afWasakana,
yambula, vevola, vevula, tuka, vayika. afWasakeswa.
Espiritar V.loka. Espoliador Adj. s. mwivi.
Espirito S. mwanda, moyo; espirito santo: EspolianteAdj. mwivi.
mwanda avelela. v.
Espoliar yiya, sanza, fWasakesa.
EspiritualAdj. amwanda, akimwanda. v.
Espolinhar-se vindumuka.
Espiritualidade S. kimwanda, mwanda. Esp6lio S. fWa, sanzu, nsuvidi, nsadidila, nsa-
v.
Espirrar ta nkesya, dumvuna, lufula, lusu- dila, nkesona, nkesuna.
ka, lufumuka. Espondilite (med) S. sipondilite, mbisukila
Espirro S. nkesya. a nzila nzambi.
Esplanada S. n'kunda. Espondilo (med) S. sipondile, nzila a
v.
Esplandecer tentena, kezimina, lezima, nzambi.
kezima. Esponja S. lwivwa.
Esplandescencia s. ntentena, nkenzima, Esponsais S. pL kinzitikila.
n'tezi. EsponsaIias S. pL kinzitikila.
Esplenalgia (med) S. sipenalazi, bekele. Esponsalicio Adj. akinzitikila.
v.
Esplendecer tentena, kezimina, lezima, EspontaneamenteAdv. kuna susi.
kezima, tezima. Espontaneidade S. susi, kuzolela.
v.
Esplendecer tentena, kezimina, lezima, Espontaneo Adj. asusi, akuzolela.
kezima, tezima. v.
Espontar tambula, simbinina, zenga nda-
Esplendente Adj. an'tenteni, an'kezimi, mbu, zungula, songola, tumbuluka.
an'lezimi, an'tezimi. Espora S. sembo, lusende, nkindisa.
Esplendidez S. ntentena, nkenzima, n'tezi. Esporadicidade S. mbwangana,
Esplendido Adj. ambote-mbote, an'kezimi, nsansakana.
asivi. Esporadico Adj. amwangana, asansakana.
Esplendor S. wete, wote, n'kembo, wene. Esporao S. sembe, sembo.
v.
Esplendorar tentena, kezimina, lezima, Esporar V.lweka, kindisa.
tezima. Esporear V.lweka, kindisa.
EsplendorosoAdj. amawete. Esporrar (bras., chulo) V.luma, numa.
Esplenectomia (med) S. sipenetomi, nkatu- Esporte S. nsaka.
la a nzalambizi. Esportismo S. nsaka.
EspIenico (med) Adj. asipene, anzalambizi. EsportistaAdj. s. n'sakani.
Esplenifica~o (med) S. nse a nzalambizi. Esp6rtula S. filukau, finsendo, kan'sendo,

270
NOVODIOON~OPORTUG~-KOCONGOI

tondo. Esquadria s. konko, tadi dya konko; estar em


Esportular v. vana filukau, tonda, senda. esquadria: singama; por em esquadria: singi-
Esposa S. n'kento asompwa, n'kaza. ka; ftra de esquadria: tekama, zenda.
Esposar v. sompa, sompana. v.
Esquadriar vanga konko, zenga konko.
Esposo S. n'sompi, yakala dya sompa, n'kaza, s.
Esquadrinhamento mfimpa, lufimpu,
nkama. mfimpulula, ndongoka.
Espos6rio S. kinzitikila. v.
Esquadrinhar fimpa, fimpulula, longoka.
Espostejamento S. nzengununa, nzengono- Esquadro s.
lungowa, sadilwa kya tezela
na, mbukuna, mbula, ntyazununa, ntyazu- konko.
na,ngyuna. Esqualidez S. bi, ngemi, nsoni, mvindu.
v.
Espostejar zengununa, zengonona, buku- EsquaIido Adj. abi, angemi, ansoni, avindu.
na, bula, tyazununa, tyazuna, yuna. Esquarroso Adj. amavavala, akwakasa.
v.
Esprariar bungula, pongola, tyamuna, tya- v.
Esquartejar zengununa, zengonona, fwa-
ka, mwanganisa, mwanganesa, yala, yalu- sa nkumbu ambote, katula wisa, katula zitu,
muna, yalumuka, mwanagana. sungula, kumba, veza, kangidila mambu.
Espregui~ v.
kumika, sikamesa, vulumu- Esquartelar v. kaya ndambu ya.
na, bundumuna; espreguifar-se: kumama, Esquecer v. vilakana, fwa diya, vilakanwa.
kabuka, sikama, temona meso, ternuna me- Esquecidifo Adj. n'kwa diya.
so, vulumuka. Esquecido Adj. avilakana; S. n'kwa diya.
Espreita S. nkengelelo, nkengelela. Esquecimento S. mpilakana, mvilakana.
Espreitadeira S. kengelelo, longolwelo. EsqueIeticoAdj. avalanganza, avisi, avangala.
Espreitar v. kengelela, longola, laya. Esqueleto S. valanganza, visi ya wonso ya ni-
Espremador Adj. s. n'kamuni. tu, vangala.
Espremer V. kama, kamuna. Esquema S. lukanu.
Espremido Adj. akamuka, abatakana. Esquematizar v. kana.
Espulgar v. landa, baka, vava, nona, fimpa; Esquentaerao S. ngyandula, ntemesa.
yiya. Esquentamento S. mbamba.
Espuma S. fulu-fulu. Esquentar v. yandula, tema.
EspumanteAdj. afulu-fulu. Esquerda S. lumonso, 'monso.
Espumar v. fululuka, yila. Esquerdo Adj. alumonso, a'monso.
Espumejar v. fululuka, fwemesa, vana maka- Esquesito Adj. atutu, ampila kaka, ampimpi-
si, saulwisa, fuluta. ta, akinzenza.
EspumosoAdj. afulu-fulu. Esquife S. bawola.
Espurdcia S. bi, mvindu, mbi, nsoni. Esquilo S. luvadi, mpadi, lubuku, n'kanka.
Espurco Adj. abi, avindu, angemi, ambi, Esquina S. konko, mpambu.
ansoni. Esquinar v. vanga konko, tekeka.
Esp-urio Adj. azumba, asangwa, akinzenza, Esquipaerao S. nkubika, nsingika, mpyenge-
angani. sa, nkubama, nsazula,nsazuka.
Esputar v. tawula mete, vayikwa nzembo. Esquipamento S. nkubika, nsingika, mpye-
Esputo S. mete, nzembo, kolola. ngesa, nkubama, nsazula, nsazuka.
Esquadra S. makumbi rna vita (ma m'bu), Esquipar v.
kubika, singika, vyengesa,
mbongi a mapulusi, kamba, ndandani. kubama, manisa, kubika mu nzaki, sazula,
Esquadrado Adj. akonko. sazuka.
Esquadrar v. sya vana konko, vanga konko. Esquipatico Adj. atutu, ampila kaka,
Esquadrejamento S. mpanga a konko. akinzenza.
Esquadrejar v. vanga konko. Esquiva s. mpenga, mvenga, ntina,

271
Francisco Narciso Cobe

mpengama, mvengama. adingameno.


Esquivan~a S. luvezo, lusaulu, kinya, Estacionamento S. vundilu, dingameno.
lunyangananu. Estacionar v. dingama, dingalala.
v.
Esquivar venga, tina, vengama. Estacionario Adj. adingama.
Esquivez s. luvezo, lusaulu, kinya, Estada S. kalu, nzingila, nsukinina, nzingidisa,
lunyangananu. ndambula, nsoba a lumbu, vundu.
Esquiveza . S. luvezo, lusaulu, kinya, Estadao s. nkala a kimvwama.
lunyangananu. Estadear v. kukundidika, kusana.
EsquivoAdj. aluvezo, alunyangananu, aluzen- Estadia s. kalu, nzingila, zingilu,
nsukinina,
geneko, ankwakasi, abala, ayiminina, ayu- nzingidisa, ndambula, nsoba a lumbu.
minina, alula, ansesi. Escidio S. sakaneno, tandu, kolo.
Esquivoso Adj. aluvezo, alunyangananu, Estadista S. n'yazi.
aluzengeneko, ankwakasi, abala, ayiminina, Estado S. nkala, nkadilu, nsi.
ayuminina, alula, ansesi. Estafa S. mabibi, lutovoko.
Esquizofasia (med) S. kizofazi. Estafado Adj. ayoya, atovoka.
Esquizofrenia (med) S. kizofeni. Estafamento S. mabibi, lurovoko.
Essa (esse) Pron. ndyoyo, kyokyo. v.
Estafar yoyesa, tovola, tokanesa, tokanisa,
Essencia S. mwema. yelesa.
EssencialAdj. am' funu. Estafemo s. sisa, teke, m'bi.
Essencialidade s. m'funu. Estagiar V.longoka.
Esta (este) Pron. ndyoyu, kyaki. Estagiario Adj. s. n'longoki.
Estabanado Adj. asuri, akondwa umbangu, Escigio s. ndongokelo.
akondwa nsambu, zowa. Estagna~o S. ndikama, ndingama.
Estabelecer v. vanga, tunga, kolesa, kumika, Estagnado Adj. adikama, adingama.
tudika, kana, songa, sikidisa, zenga mambu, Estagnar v. dikama, dingama.
ta mambu, sasa, bindumuna. Estala S. mpaka.
Estabelecido Adj. avangama, atungwa, ako- Estalagem s. lombo.
la, asikididi. Estalar v. buka, baka, deka, dedumuka.
Estabelecimento S. ntungu, nzo, vula. Estaleiro s. vangilu dya makumbi.
Estabilidade S. nkola, nkolesa, nsyama, Estalejar V.bukisa, bakisa, dekesa.
nsikila. Estalia S. kalu, nzingila, nzingilu, nsukinina,
Estabilizar V. kolesa, syamisa, nangika. nzingidisa, ndambula, nsoba a lumbu.
Estabular Adj. ampaka. Estalicar v. pop.
tanda, dokesa, tovola, sukisa
Estabular v.
sya mu mpaka, kotesa mu n'tima, yoyesa, zoweleka.
mpaka. v.
Estalidar deka, dekesa, babumuka, sosola.
Escibulo S. mpaka. Estalido S. mbabumuka, n'sosolo,n sosola.
EstacaS. sinsu, n'kafi. Estampa s. sinsu kya ndyeteka, fwaniswa.
Estacada s. kozo, mbambi, mpaka. v.
Estampar nyeteka, vanga fwaniswa, songa,
Estacado Adj. adingalala. sikidisa.
Esta~o S. nsungi, vundilu, dingameno; esta- Estampido S. myangu, mazu, zu.
fdo de grandes chuvas: kintombo; estafdo das Estampilha S. fwaniswa, sinsu.
pequenas chuvas: n'kyela; estafdo seca: mba- v.
Estampilhar sya sinsu, dodeka, nyeteka.
ngala, sivu; estayao quente: masanza. v.
Estancar kakinina, kakidila, kakila, nanga,
Estacar V. sikinina, kakinina, bambakana, dingidika, baka, simbinina, zingidisa, vu-
simbinina; sadisa, vovela. ndisa, manika, vakika, dingalala, vukuka.
Estacional Adj. ansungi, avundilu, Estancia s. vundilu, dingameno.

272
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Estanciar v. vunda, vwanda, kala. lusadisu.


EStandardiza~o S. lufwaniniku, tezo. Esteira S. teva.
Estandardizar v. fwaninika. Esteirado Adj. afukilwa yo mateva, afukilwa
Estandarte S. dimbu. yotwandu.
Estanhar v. fuka ye foya. Esteirarne s. mateva, twandu.
Estanho S. foya. Esteirar v. fuka yo mateva, fuka yo twandu.
EstanqueAtij. akakama, afukama, adingama. Esteireiro s. m'vangi a mateva, m'vangi a
Estante S. lundilu dya n'kanda. twandu.
Estar v. kala, kadila, vwanda. Esteiri~-se V.kandalala, seka.
Estarda1ha~o S. myalala, nkololo. Esteiro s. mwila, mbwilu.
Estarrecer v. saluka, bwema, zakama, tita. Este1anteAtij. antetembwa.
Estase (med) S. sitaze, ndingamaa menga. Este1ar Adj. antetembwa.
EstatalAtij. ansi. EsteHfero Atij. antetembwa.
Estatelar v.
sotola, tuba, nunguna, nengona, Estema s. kolowa, n'dyengo; ndandani a ngu-
bwisa, sanda; estatelar-se: sotoka, nunguka, tukilu muna kanda, kanda.
nongoka, bwa. Estendal S. fwalanganu, fwalangani.
Escitica S. ndingama, ndingalala, mfwanani. Estender v. yala, yalumuka, yalumuna,
Escitico Adj. adingama, adingalala. vongesa, nangika, nanuna, kudikila; este-
Estatistica S. lutangu. nder os brafos: yala moko; estender ao sol: ya-
Estatistico Adj. alutangu. nika; estender a mao para alcanfar uma coisa
Escitua S. kifwaniswa, teke. (um pouco) distante: nanukina.
Estatuario Atij. ansiku. Estenderete S. mputwilu za fwa, n'tambu, lu-
Estatueta S. teke. tonto, luvukumunu.
Estaturas. n'tela. Estendido Adj. ayalalala, ayalumuka,
Estatuto s. n'siku. ampwena, anangama, ayanikwa.
Estau S. lombo. Estenia (med) S. ngolo za yingi (nitu).
Estavanado Adj. asuti, akondwa umbangu, EstenoAdj. abatakana, ankufi, akete, andwelo.
akondwa nsambu, wwa. Estenocardia (med) S. sitenokadi, n'luzi
Escivel Atij. akola, anangama, asyama; ser es- myan'tima.
tavel: syama, sikila, kumama. Estenocefalia S. mbabama a n'tu, mbataka-
Estazado Atij. ayoya, atovoka. naan'tu.
Estazamento S. lutovoko, lutokaneso, Estenocefalo Atij. abatakana n'tu, ababama
lutokanisu. n'tu; S. babama n'tu, babilu.
v.
Estazar yoyesa, tovola, tokanesa, tokanisa, Estenosado Adj. abatakana.
yelesa, yoyesa. Estenosar (med) V.batakesa.
Este (esta) Pron. ndyoyu, kyaki. Estenose (med) S. sitenoze, mbatakani.
Este S. ete, lunene, tukumukinu dya mangwa, v.
Estercar nena, kuka, sala.
tombokelo dya mangwa; oeste: ote, lumo- Esterco S. tuvi twa buIu, mbole, mvindu.
nso, dyukilu dya mangwa; norte: note, Estercorario Atij. abuIu ki zingilanga muna
mandu; suI: sude, suIu, yanda. tuvi, abuIu kya tuvi.
Estear v. sikinina, bambakana, simbinina; EsterilAtij. asita, sita.
sadisa. Esterilidade S. kisita.
Esteatopigia (med) S. siteatopizi, mazi Esteriliza~o S. mvonda a zyelemesi, mpo-
mayingi muna mataku, mataku rna nda a zyelemesi.
mpwena-mpwena. Esterilizado Adj. akondwa zyelemesi.
Esteio S. sikininu, lunzi, tungwa, 'mwangu; Esterilizador S. autokalave, m'vondi a

273
Francisco Narciso Cobe

zyelemesi, vondelwa kya zyelemesi. Estima~o S. zitu, fuka, vumi; mbadika,


Esterilizar v. vonda zyelemesi. mpiluzyola.
Estemal.&ij. akupala. Estimado.&ij. azitu, avumi.
Estemo S. kupala. Estimar v. zitisa, vurnina, badika, viluzyola.
Estemuta~ao S. nkesya. Estimativa S. mbadika, mbalu.
Esterqueira S. lundilu dya tuvi, fulu kya Estimavel Adj. azitisa, avumina, abadika,
mvindu. aviluzyola.
Esterqueiro Adj. abulu ki zingilanga muna EstimulanteAdj. an'kindisi.
tuvi; S. lundilu dya tuvi, fulu kya mvindu. Estimular V.kindisa, bundumuna, tonta.
Esterquilinio S. lundilu dya tuvi. Estimulo S. nkindisa.
Esterrecer v. saluka, bwema, zakama, tita. Estio S. masanza.
Estertor S. mfwinta, bumu. Estiolamento S. nsebukila, nsebokela,
Estertorar v. fwinta, fwima, burna. mfwa, lutovoko, ntandu, nkuluka.
Estetica s. wete. Estiolar v. sebukila, sebokela, fwa, tovoka,
Estetoscopio S. sitetosikope, winikinwa kya tanda, yoya, kuluka.
nitu. Estipe S. sina.
Estiada S. n'kyela. Estipendiar v. fita, senda.
Estiagem S. n'kyela. Estipendio S. mfitu, mfutu.
Estiar v. kya, zezesa, yambula, kulula, kuluka. Estipite S. sina, kanda.
Estica S. nkondwa a mavimpi rna fwana, nta- Estipulas:ao S. luludiku, ngwawani, nzengo.
ndu, mpasi za mpwena. Estipular V.ludika, singika, wawana, zenga.
Esticado Adj. anangama, ananuka. Estira~ar v. nanuna, nana, kasumuna; ku-
Esticar v. nangika, nanuna. mama; estirarar-se: kabuka, sikama, temona
Estigma S. fu, sinsu, dimbu. meso, temuna meso, kasakana, kasumuka,
Estigmatizar v. sungula. kunana.
Estila s. veso kya baya, nkuni, ndambu, tini. Estirar v. yala, yalumuna, nana, nanuna.
Estilar v. kela, bungula, pongola, sonsesa, so- Estirpe S. mwanzi, sina, tuku, kanda.
nsa, dila. Estival Adj. amasanza.
Estilha s. veso kya baya, nkuni, ndambu, tini, Estivo Adj. amasanza.
luswaswa, swaswa, syotobolo, syotolo. Esto s. mbangazi, kyungula, lungula, mungu-
Estilha~ar v. tyazununa, tyazuna, bukuna, Ia, tiya.
bukuzyona, bukununa, kesuna, kesona, Estofo Adj. adikama, adingama.
vesuna, vesona, kesumuna, kesomona, bu- Estofo S. lekwa, n'lele.
la,yuna. Estoieidade s. luzizilu, luzindalalu.
Estilha~o s. vese, vesi. Estoieismo s. zizi.
Estilhar v. kesuna, kesona, tyazununa, tyazu- Estoico S. n'kwa zizi, n'kwa luzindalalu.
na, bukuna, bukuzyona, bukununa, vesuna, Estoirar v. buka, baka, daka, zakamesa, mwe-
vesona, kesumuna, kesomona, bula. sawonga.
Estilicidio s. nsonsana. Estoiro S. zu.
Estiliza~o S. nsikidisa, mpyengesa. Estojar v. sya mu nkela, lunda, lunga-Iunga.
Estilizar v. vana mpwa, tomesa, toma sikidi- EstomacalAdj. alukutu.
sa, vyengesa. Estomagar v. fwemesa, mona makasi, ku-
Estilo S. mbaku, mpwa. mba, tesa sakuba, songa fu ya mbi, mwesa
Estilografo s. kaneta. nsoni, fusula nsoni.
Estima S. zitu, fuka, vumi; mbadika, Estomago S. lukutu.
mpiluzyola. Estomaquico Adj. alukutu.

274
_ _ _ _ _ - _ _ 00 00
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Estomatite (med) S. sitomatite, mbinsukila Estourado Adj. abuka, abaka.


munanwa. Estourar v. buka, baka, zakamesa, mwesa
Estonado Adj. atetwa. wonga.
Estonadura S. nteta. EstourazAdj. amazu, amyangu.
Estonar v. teta. Estouro s. zu.
Estonteado Adj. azyetwa zayi, afWa mome, Estrabar v. nena (bulu), kuka (bulu).
asalukiswa. Estrabico Adj. atekama meso, alengalala
Estonteamento s.
nzyeta a zayi, mfWa a meso.
mome, nsalukisa. Estrabismo S. ntekama a meso.
Estontear v.
zyetesa zayi, fWisa mome, Estrabo S. tuvi (twa bulu).
salukisa. Estracinhar v. tyazununa, tyazuna, bukuna,
Estopa S. n'suvilwa mya n'singa mya vangila bula, yuna, kesomona, kesumuna, fusumu-
n'lele, n'lele a n'suvilwa mya n'singa. na,sensa,kesomoka,kesumuka,fusumuka.
Estoque S. n'sosolo, sivata, sabala, lundilu, EstradaS. nzila, nzilaanene.
lekwa. Estrado S. zangameno, talameno.
v.
Estorcegar zekulula, zekomona, zekumu- v.
Estrafegar tyazununa, tyazuna, bukuna,
na, vindumuna, vwanzakesa, fisuna, dyata, bula, yuna, nwenga, kama laka, nyema, nye-
dyatakesa, zekomoka, zekumuka, zyongo- menena, kafinina.
na, batikina, kafinina. Estragado Adj. afWa, afWasuka, afWasakana,
Estorcer v.
zekulula, zekomona, zekumu- avwanzakana, abanguka, awomba, awola.
na, vindumuna, vwanzakesa, fisuna, dyata, Estragador Adj. s. m'fWasi.
dyatakesa, zekomoka, zekumuka, zyongo- s.
EstragaIo mbolongwa a kulu.
na, batikina, kafinina. v.
Estragar fWasa, vwanza, fWasakesa, vwan-
Estoria S. nsangu, n'samu, savu, lusansu Iwa zakesa, vondesela, bangula, wombesa, san-
nsi. za, wola.
v.
Estomar yambulwila, yambwila, katulwila, Estrago S. lufWasuku, mfWasuka, mpanguka,
fWasa lukanu. m'fWilu, n'soki.
s.
Estorno ngyambulwilu, nkatulwilu, mfWa- Estralada S. ndeka, mbuka, mbaka, ndedu-
sa a lukanu. muka,mazu.
Estorricado Adj. ayiminina, ayuminina. v.
Estralar deka, buka, baka, dedumuka.
Estorricado Adj. azina. v.
Estralejar deka, buka, baka, dedumuka.
v.
Estorricar yiminina, yuminina. Estramontado Adj. avila, avilakanwa, di-
v.
Estorricar zinisa, yoka. nda, azowa, awuya, alauka, n'tungyani,
v.
Estortegar zekulula, zekomona, zekumu- ampilakanu, asangana, amakasi, ansita.
na, vindumuna, vwanzakesa, fisuna, dyata, Estraneidade kinzenza. s.
dyatakesa, zekomoka, zekumuka, zyongo- s.
Estrangeirice fu kya nzenza.
na, batikina, kafinina. Estrangeirismo s. mpova akinzenza, nsone-
Estorva S. nkaka, nkakila. ka akinzenza.
Estorvamento s.
n'kaku, nkankalakani, Estrangeiro Adj. s. nzenza, munduti a nzila.
sakuba, mpasi. Estrangula~o S. ndwenga, n'kamu a laka,
v.
Estorvar kaka, kakila. ndyema, ndyemenena, nkafinina, lukafi-
Estorvilho S. n'kaku, nkankalakani, sakuba, ninu, mboselela, mvonda, mponda.
mpasi. Estrangulamento s.
ndwenga, n'kamu a
Estorvo s. n'kaku, nkankalakani, sakuba, laka, ndyema, ndyemenena, nkafinina, lu-
mpasi. kafininu, boselela, mvonda, mponda.
Estourada S. myangu mya yingi, nkindu. v.
Estrangular nwenga, kama laka, nyema,

275
Francisco Narciso Co be

nyemenena, kafinina, boselela, vonda. kayanesa, vavula.


Estranhar v. yutukwa, salukwa, sivika, mona EstremeAtij. avelela, awutukilu, akyeleka.
kinzenza. Estremecer v. zakamesa, ritisa, tembelesa,
Estranheza S. kinzenza, sivi, mpimpita. ninginisa.
EstranhoAtij. akinzenza, asivi, ampimpita. Estremecer-se v. saluka, salumuka.
Estranja S. pop. nsi akinzenza, nsya akaka. Estremecido Atij. anikunwa, anikuka, asalu-
Estratagema S. ngangu, lulungalalu, nduka, ka, asalukiswa, an'zolwa.
lukanu. Estremecimento S. nsya a mbambi, nkaya,
Estrategia S. lukanu, mbadika, ngindu, nkayanisa, nkayanesa, mvavula, mpavula;
ngangu, nduka. silwa, zaka-zaka, keza, nzola.
Estrategico Atij. akanwa, abadikwa, v.
Estremunhar vulumuna, vulumuka.
ayindulwa. Estrenuo Atij. kesa, n'kwa nkabu, n'kwa
Estrategista S. m'badiki, n'yindudi. ngangu, n'kwa nkenda, n'kwa wla.
Estratifica~o S. mbandakana, ntensakana. s.
Estrepe lusende, songololo; luzembo.
Estratificar V.bandakesa, tensakesa. Estrepes s. pl belengenze.
Estrear v. sadila n'kumbu antete, tumba. Estrepitar v. vova, kelekesa, zazala, tatala, bu-
Estrebaria S. mpaka. ka, baka.
Estrebuchamento S. luzakamu, rita. Estrepito s. mazu, myangu, nkindu, ndiku-
Estrebuchar v. zakama, rita. ka, mbuka, mbaka.
Estreia s. nsadilu antete, ntumba. Estrepitoso Atij. amazu, amyangu, ankindu,
Estreitar v. batakesa, finakesa, kufika, kevesa, anikuka, abuka, abaka; atunda.
bimbakana. Estresir v.jig. sokolola.
Estreiteza s.
mbatakani, mfinakani, lubi- Estressante Atij. m'vangi a sitelese.
mbakanu, bala, ngolo. Estressar v. vana sitelese.
Estreito Atij. abatakana, amfinakani, angolo, Estresse S. sitelese.
adede. Estressor S. m'vangi a sitelese.
Estreitura s. mbatakani, mfinakani, EstriaS. kwazu, n'sinda, mpyavya.
lubimbakanu. Estriamento S. kwazu.
Estrela s. ntetembwa; estrela de amanhii (estre- Estribar v. koma nkonko, vova kyeleka, sya,
la de alva, estrela da tarde): n'kaza a ngonde; koma, kanga, syamisa, kwizika, sikidisa, sa-
estrelajilante (estrela cadente): nyenye. disa, sikinina, simbinina, yekama.
Estrelado Atij. antetembwa, azala ye v.
Estribar kwazuna, kwaza.
ntetembwa. Estribeira S. talameno.
Estrelante Atij. asiwa ntetembwa, antete- Estribilho S. n'kunga.
mbwa, azala ye ntetembwa, an'kezimi. Estribo S. telameno; S. jig. sikininu, lunzi,
Estrelar v. sya ntetembwa, vanga ntetembwa, tungwa, 'mwangu; lusadisu.
tomesa, vyengesa. Estri~o S. sitelese, mbatakani.
EstreIarioAtij. ne ntetembwa. Estric~o S. sitelese, mbatakani.
v.
Estrelejar vayika (ntetembwa). Estridencia s. mf}renga.
Estrelinha S. sinsu (kina ne ntetembwa). EstridenteAtij. an'yayi, an'kwinti, am'f}rengi,
Estrema S. nsuka, mbambi, mbambi a nsi. an'siki a Iwita.
s.
EstremafiW silwa; singa, zaka-zaka, keza, Estridor S. mf}renga.
nwla. Estridualnte adj am'f}rengi.
Estremado Atij. avavulwa, avavuka, akayana. Estridula~o S. mf}renga.
s.
Estremadura mbambi ansi. Estridular v. f}renga.
Estremar v.
sya mbambi, kaya, kayanisa, Estridulo Atij. am'f}rengi.

276
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Estriduloso Adj. arn'fyengi. nkenda, nkatula, mparnbula, mpavula,


Estrigar V. yanda, binda, bindakesa, mungyanisa, ntina, mpisuna, mfisuna,
bindalakesa. mpisuka, mfisuka.
Estrige S. fungu, vungu, kungudya, kutuku- v.
Estronear zenga, zungula, kenda, katula,
dya, ndoki (n'kento). varnbula, vavula, tungyanisa, taya, tina, vi-
Estrinear V. dekesa, deka. suna, fisuna, visuka, fisuka.
Estrin~ V. zenga, butuna, sola, zatuna, vala, v.
Estrondar vova, kelekesa, zazala, tatala, bo-
Iweka, kufika, saka. ka, kaza, tata, tatila, kololoka, buka, baka,
v.
Estrinchar pop. takuka, lemoka, lemuka, kwenda nsangu.
domoka, darnuka, somboka, kyanzuka, v.
Estrondear vova, kelekesa, zazala, tatala,
sakana. boka, kaza, tata, tatila, kololoka, buka, ba-
Estriol S. sitilyole. ka, kwenda nsangu.
Estripar V. katula n'dya, vayikisa n'dya. Estrondo S. myangu, mazu, lusanu, nsonga,
Estro S. ngangu, nduka, lulungalalu, umba- nsongela, nkala, ndezima.
ngu,luwlo. Estrondoso Adj. arnyangu, arnazu.
Estro~ V.mwanganisa, mwanganesa, tyaka- Estropeada S. myangu, mazu.
lakesa, sunda, £\vasa, mwanga, sanzika, v.
Estropear kuba malu, vanga myangu, sya
vwanzakesa, vwanzalakesa, vondosela, bu- myangu.
nga, tyakalakana, mwangana. Estropiado Adj. avanguka, m'vanguki.
Estr0!i0 s. mbwanganisa, mbwanganesa, Estropiar V. zenga, vangula, £\vasa.
ntyakalakesa, nsunda, m£\vasa, mbwanga, Estropicio S. m£\vasuka, mpanguka, m'£\vilu,
nsanzika, mvwanzakesa, mvwanzalakesa, n'soki.
mpondesela, mbunga, ntyakalakana, v.
Estrovinhar vulumuna, vulumuka.
mbwangana. Estrouvado Adj. akondwa ngindu, kimpu-
Estrofe S. n'kunga. mbulu,lau.
Estr6fu1o (med.) S. sitofulu. Estrouvamento S. nkondwa a ngindu, u-
Estroina Adj. abendomoka, abendumu- mpumbulu, ulawu, kilau.
ka, afWasuka; S. m'£\vasi a nzimbu, Estrugido S. fig. ntyakalakani, nzengalakani,
m'bendomoki, m'bendumuki. myangu, mazu.
Estroinar V.lutakesa, £\vasa nzimbu, £\vasa le- Estrugimento S. nzakarilesa, mbwesa a
kwa, vukula, sakakana, yangalala. wonga, mpova, nkelekesa, nzazala, matala,
Estroinice S. ndutakeso, m£\vasa a nzi- mboka, mata, matila, mbukisa, mbakisa,
mbu, m£\vasa a lekwa, mvukula, mpukula, ndarnba.
nsakana, ngyangalala, mbwanganisa, mbwa- Estrugir V. zakarnesa, mwesa wonga, vova,
nganesa, mbwangalakesa, ntyakanesa, ntya- kelekesa, zazala, tatala, boka, kaza, tata, ta-
kanisa, mbaninu, mbangula, mbula. tila, kololoka, buka, baka, larnba.
Estroma S. nitu. Estruma S. situma, sikofula.
Estromato S. nitu. Estruma~o S. mbwanga a tuvi muna mpa-
Estrompado Adj. afWasuka, atovoka, ayoya, tu, tuvi twa sya muna mpatu.
alala. Estrumada S. tuvi.
v.
Estrompar dya, £\vasa, vonda, yoyesa, to- v.
Estrumar sya tuvi muna mpatu.
vola, manisa, ladisa, vayikisa. Estrume S. tuvi (twa bulu), mbole (a bulu).
s.
Estrompido mazu, myangu, nkindu, ndi- Estrumeira S. lundilu dya tuvi.
kuka, mbuka, mbaka. Estrumoso Adj. asituma, asikofula.
Estronca S. n'kawu. Estrupador Adj. m'vangi a ngolo, n'kwiki.
Estroncamento S. nzenga, nzungula, v.
Estrupar vangila ngolo, kwika, yiba.

277
Francisco Narciso Cobe

EstrupidanteAtij. amyangu, amyazu. Estupefazer v. fwa kyambu, vana keza, vana


Estrupicio S. myangu, mazu, lutelamu, ndi- zaka-zaka, tovola, sukisa n'tima, sivika.
kuka, nkindu, vita. Estupeficador Atij. am'fwisi a kyambu,
v.
Estrupidar sya myangu, sya mazu. am'vani a keza, an'zakamesi, asivi.
Estrupido S. myangu, mazu, zu. Estupeficante Atij. am'fwisi a kyambu,
Estupro S. mpanga angolo, ndevo, ngyiba, am'vani a keza, an'zakamesi, asivi.
nkwika. Estupeficar v.
fwa kyambu, vana keza, vana
Estrutura S. ntungu, mpangama, nkubama. zaka-zaka, tovola, sukisa n'tima, sivika.
Estrutura~o S. nsikidisa, nkubika. Estupendo Atij. asivi, akumbu.
EstruturalAtij. antungu, akintangu. Estupidarriio S. dinda, mpavu.
v.
Estruturar sikidisa, kubika. Estupidez S. uzowa, kizowa, udinda, kidinda,
Estua~iio S. munguia, kyungula, mbangazi, uzenga, kizenga, kitunze, umpavu.
zaka-zaka, ndikuka, nyangama, madikita. Esmpido Atij. s. zowa, dinda, tunze, mpavu.
EstuanteAtij. atiya, ayandula, angyangya. Estupor S. kyambu, lumongamu, lutovoko.
v.
Estuar vya, yila, yangalakana. Estuporar v.fwisa kyambu, salukisa,
Estuario S. mwila, mbwilu. fwasuka.
v.
Estucar fuka, lenga, tebeka. Estuprador Atij. s. n'yambidisi mu ngolo,
Estudante S. n'longoki. m'fwasi, m'funzudi, n'kuzuki.
Estudantina S. kamba kya alongoki. v.
Estuprar yiba, fwasa, funzula, kuzuka.
v.
Estudar kulonga, longoka, fimpa. Estupro S. ngyiba, lufwasu, lufunzulu, luku-
Estudiosidade s. ntanga, ndongoka, zuku, nkuzuka.
ndongokelo. Esttirdia S. ndutakeso, mfwasa a
Estudioso Atij. n'tangi, n'sadi, n'kwa nzaki. nzimbu, mfwasa a lekwa, mbedomoka,
Estudo s. ndongokelo, zayi, salu kya ngindu, mbendumuka, mvukula, nsakana,
salu kya masona. luyangalalu; mbwanganisa, mbwanganesa,
Estufa s. sengwa kya tiya twa yingi. ntyakenesa, ntyakanisa, mbaninu,
Estufado Atij. alambwa. mbangula, mbula, mbwangalakesa.
Estufar V.lamba. Esttirdio Atij. alutakana, ayingi, m'fwasi a
Estugar v. zabula, zabuka, zanzumuka, nzimbu, m'fwasi a lekwa.
vevola, vevula, katulula zitu; nikuna, sazu- Esturrado Atij. azina, azinina, avya,azanguka.
la, zabula, zabulwisa; kwika, nangika, koma, Esturrar v.
zinisa; esturrar-se: fwema, baka
nunguna, kindisa. makasi, mona makasi.
Estultice s. kizowa, kizengi. Esturricado Atij. azina, azinina, avya.
Estulticia S. kizowa, kizengi. Esturricar V. zinisa, yoka.
Estultifica~iio S. kizowa, kizengi. Esturro s. zina, zinina, zu, mazu, myangu.
v.
Estultificar kituka kizowa, kituka kizengi. Esvacimento S. luyoyo, luzowalalu, luyi-
Estultiloquio S. mpova akizowa, mpova ndalalu, wonga, nkuluka, mbwa, mbeto-
akizenga. moka, mbetumuka, lulendo.
Estulto Atij. zowa, zengi. v.
Esvaecer zima, kusuna, vunzuna, vunza,
Estupefac~o S. kyambu, keza, zaka-zaka, lembeka, vuvika, fwa kyambu, fwa, lutisa,
sivi. vidisa, vila, ladisa, lala, vonda, fukisa, ba-
EstupefacienteAtij. n'zyetesi a zayi. ngula, fwasa, vesula, vesola, funzula; yovola,
EstupefactoAtij. afwakyambu, akeza, azaka- zezesa, betomona, betumuna, kabula, kulu-
zaka, alutovoko, asivi. la n'lunzi, mona lulendo, yangalala.
Estupefactor Atij. am'fwisi a kyambu, Esvair v. ladisa, funzula, lombola, kondwa
am'vani a keza, an'zakamesi, asivi. zitu, fuka, fukidila, sweka, fwa kyambu,

278
NOVO DICIONARrO PORTUGu!s - KIKONGO I

nyonza, yoyomoka, zowe1eka, yoyesa. mambu.


Esvanecer v.
zima, kusuna, vunzuna, vunza, Etiologia S. etyolozi, zayi wa tuku dya lekwa.
lembeka, vuvika, £\va kyambu, £\va, lutisa, Etiqueta s. zitu wa nsi, fuka ya nsi, fin'kanda.
vidisa, vila, ladisa, lala, vonda, fukisa, ba- Etiquetagem S. nsoneka a fin'kanda.
ngula, £\vasa, vesula, vesola, funzula; yovola, Etiquetar v. soneka fin'kanda.
zezesa, betomona, betumuna, kabula, kulu- Etnia S. makanda.
la n'lunzi, mona lulendo, yangalala. Etnico Adj. amakanda.
s.
Esvao swekameno. Etnogenealogia S. tuku dya makanda.
Esvaziamento S. mpayikisa, mbukula, Etnogenia S. zayi wa tuku dya makanda.
nsukumuna. Etnografia S. etinongalafi, zayi wa mbwa-
Esvaziar v.
vayikisa, bukula, sukumuna, ngununa za makanda.
manisa, fokola. Etnologia S. etinolozi, zayi wa makanda.
Esverdeado Adj. ase kya nkunzu, ase kya Etnologista S. etinologe.
mbisu, ase kya ngisu. Etn61ogo S. etinolonge.
Esverdido Adj. ase kya nkunzu, ase kya Etogenia S. tuku dya fu ya wantu.
mbisu, ase kya ngisu. Etognosia S. zayi wa fu ya wantu.
Esviscerado Adj. akatulwa n'dya, muntu a- Etografia S. mbwangununa a fu ya wantu.
mbi, m'bangiki, mpolakanu, n'kwa mfunya. Etologia S. zayi wa fu ya bulu.
v.
Esvoa~ vumuka, papumuka, bembe1a. Etopeia S. mbwangununa a fu ya wantu.
v.
Esvurmar sukula mpuma, nyema tufina. Etopeia (bras.) S. mbwangununa a fu ya
Etape S. tini, sina. wantu.
Etc. (et cetera) Adv. yo maka dyaka (ymd), etc. Eu Pron. mono.
EterS. eta (mpilaan'longo, C2 HpCft). Eucrasia (med) S. nitu akumama, nitu
Etereo Adj. aki eta, ave1e1a, azulu. angolo.
v.
Eterizar sanga ye eta. Eufemia s. sambu.
Eternal Adj. am'vu ya rn'vu, am'vu ke m'vu, Eufemismo s. ntomesa, nkulula.
azingu. Eufonia S. zu dya mbote, ndekana a ndinga
Eternidade S. kwe1e rn'vu ku vutukidi m'vu, (kuna yimbila).
m'vu ya rn'vu. Eufono Adj. andinga ambote.
v.
Eternizar zinga m'vu ya rn'vu, zinga rn'vu Euf6rbia S. diza.
kem'vu. Euf6rbio S. diza.
Eterno Adj. am'vu ya m'vu, arn'vu ke rn'vu, Euforbiacea S. diza.
azingu. Euforia S. kidikiti, kyese kya lutakana,
Etica S. fu ya konso nsi, fu ya nsi, nkala luvuvamu.
ambote. Euipnia S. tulu twa mbote.
Etico Adj. afu ya konso nsi, afu ya nsi, ankala Euipnico Adj. amy'ani a tulu.
ambote. Eulalia s. mpova ambote.
Etimologia S. etimolozi, tuku dya dyambu. Eunoc6ideAdj. akinzimba, anzimba.
Etimo16gico Adj. aetimolozi, atuku Eunuco s. nzimba.
dyadyambu. Eupatia s. ngyambula, m£\vaninika, ngwawa-
Etimologismo S. nsasa a tuku dya dyambu. nisa, ngwawanesa, lu£\vaniniku, lufWananu,
Etimologista S. etimolonge, n'zayi a tuku luzizilu.
dyamambu. Eupneia (bras.) S. mfulumuna, fulummwinu.
v.
Etimologizar songa tuku dya dyambu, va- EupneiaS. mfulumuna, fulummwinu
va tuku dya dyambu. euricefalo Adj. avonga n'tu.
Etim61ogo S. etimololonge, n'zayi a tuku dya Europa S. Ulopa.

279
Francisco Narciso Cobe

Europeiza~oS. kimundele. Everter v. sengula, sengola, senguka, sengoka.


Europeizar v. kitula kimundele. Evic~o s. nkutumuna, ntambula.
EuropeuAtij. s. mundele. Evidencia s. ludi, kyeleka, ziku, maseloka.
Eur6pio S. ulopyu. Evidenciar v. songa ludi, selola, seloka.
Eutanasia S. mfwa aluvuvamu. EvidenteAdj. aludi, akyeleka, aziku, aseloka.
Eutimia S. luvuvamu. Evidentemente Adv. muna ludi, muna
Evacua~o S. mpayikisa, mpayika, ndyata a kyeleka.
sinde, n'salwa a vumu, ndutwa a vumu. Eviscera~o S. mpayikisa a n'dya.
v.
Evacuar vayikisa, vayika, dyata sinde, salwa Eviscerar v. katula n'dya, vayikisa n'dya.
vumu, lutwa vumu. Evita~o S. ndoloki, mpenga, nkankila, ntina.
v.
Evadir venga, taya, tina, vila, lala, vempo- Evitar v. venga, kakila, tina.
ka, vempuka, vuninina, vuna, woboka, Evici.veIAdj. avenga, akakila, atina.
womboloka. Evitemo Adj. am'vu ya m'vu, azingu.
Evaga~o S. nkindu-nkindu, diya, mpilaka- Evo S. m'vu ya m'vu.
na, mvukulwilu. Evoca~ao s. mboka, mbokela, nsusumuna.
Evangelho S. Nsangu za Mbote. Evocar V.bokela, susumuna.
Evangelico Atij. anzangu za mbote. Evolar-se v. vumuka, dimuka, kwenda, vila,
Evangeliza~o S. nsamuna a Nsangu za vayika, tuka.
Mbote. Evolu~o s. mpangama, lunungunuku,
Evangelizador Adj. s. 'nati a Nsangu za mbunduka.
Mbote. Evolucionar v.
vangama, nungunuka,
EvangelizanteAdj. 'nati a Nsangu za Mbote. bunduka.
v.
Evangelizar samuna Nsangu za Mbote. v.
Evoluir vangama, nungunuka, bunduka.
Evapora~ao S. ndala, nyima, nyuma, mvila, Evolutivo Adj. ampangama, alunungunuku,
mvempoka, mvempuka, maya, mina. ambunduka.
Evaporar v.
ladisa, yimisa, yumisa, vidisa, v.
Evolver vangama, nungunuka, bunduka.
vempola, vempula, taya, tina; evaporar-se: Evulsao s. mvuza, mpuza, ndukula, mpayiki-
lala, yima, yuma, vempoka, vempuka, taya, sa, ndunguna.
tina. Ex abrupto (jur.) kuna susi, kuna kinsalukisa.
Evasao S. mvenga, mpenga, maya, mina, mvi- Ex jure (jur.) muna n'swa.
la, ndala, mvempoka, mvempuka, mvuni- Ex lege (jur.) muna n'siku.
nina, luvunu; vinza. Ex nunc (jur.) tuka mu wau, tuka wau.
Evasiva S. vinza. Ex tunc (jur.) tuka mama.
Evasivo Adj. avinza, n'kwa vinza. Exabundancia S. mulama, nwokela.
v.
Evencer kutumuna, tambula. ExabundanteAtij. atulama, awokela.
Evento S. dyambu, mbwa a dyambu, dyambu Exacerba~o S. nsaka, nsasa.
di bwidi, susi. v.
Exacerbar kola, bala, saka, sasa.
Eventr~o S. mpiki a vumu, mpayika a Exactamente Adv. na dede, i wau wowo,
n'dya. kikilu, ekibeni.
v.
Eventrar vayikisa n'dya. Exactidao s. nsikila, lusikilu, mfwanani,
EventualAdj. asusi. ndunga.
Eventualidade s. susi. v.
Exactificar fimpulula.
Eversaos. m'fwasu, mbunga, mvonda, mpo- Exacto Atij. asikila, afwana, alunga.
nda, mpangula, mbangula. Exagera~o S. nsakisa, ndutakesa.
Eversor S. m'fwasi, m'bungi, m'vondi, Exagerado Adj. asaka, alutakana.
m'bukumuni, mvwangi. Exagerar V. sakisa, lutakesa.

280
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Exagero S. nsakisa, nsakisa, ndutakesa. fulura; exasperar-se: fwema, baka makasi, fu-
Exagitar V. zunganisa, zunganesa, fwema, ba- na, fulura, mona makasi.
ka makasi, fulura, saula. Exaspero S. nsaka, nduraka, lufyengeneso,
Exala~o S. fulumwinu, mpayikisa, mpova, makasi, lusaulu, luvezo.
nkurulula, nzewla, nzezula, ngyambula, Exaurir V. fokola, manisa, sukama, tovoka.
mpevola, mpevula, ntuka, mpayika. Exausmo S. mfoko, mbaninu, lusukamu; S.
Exalar v.fulumuna, vayikisa, vova, songa, jig. lutovoko, mayovoka.
kutulula, zezola, zezula, yambula, vevola, Exaustar V. fokola, manisa, sukama, tovoka.
vevula, tuka, vayika. Exaustivo Adj. afokoka, amanisa, asukama,
Exal~ento S. fulumwinu, mpayikisa, atovoka, amfoko, ambaninu, alusukamu,
mpova, nkurulula, n=ola, n=ula, ngya- alutovoko.
mbula, mpevola, mpevula, ntuka, mpayika. Exausto Adj. afokoka, amanisa, asukama,
Exall?1" V. fulumuna, vayikisa, vova, songa, atovoka.
kutulula, zezola, zezula, yambula, vevola, v.
Exaustorar kunkula, katula kimfumu, ka-
vevula, tuka, vayika. tula wisa.
Exalta~o S. luyangulu, lutundisu, ntundisa. ExcedenteAdj. asuva, alurakana.
Exaltado Adj. alurakana, akundalala, azangu- v.
Exceder suva, lutakana.
ka, atunda, alusanisu. Excelencia S. mbote, wete, mfumu, ne.
v.
Exaltar zangula, sanisa, sanisina. Excelente Adj. ambote, abiza, awete, akimfu-
Exalvi~do Adj. ampembe, ave1e1a. mu, asunda, alura.
Exame S. lufimpu. v.
Exceler sunda, luta.
ExaminadorAdj. s. m'fimpi. v.
Excelir sunda, lura.
Examinar fimpa.v. Excelso Adj. azanguka, nene. a
ExangueAdj. akondwa menga, atovoka. Excentricidade s. lupataka.
Exanimas:ao S. mfwa a kyambu, nyonza, Excentrico Adj. alupataka.
nyoyomoka, nzowe1eka, mvunzisa, nyoya, Excep~o S. ngyambulwilu, ngyambwilu,
nyoyesa. mpavuka, kikaka, n'swa.
Exanime Adj. afwa kyambu, anyonza, ayo- Excepcional Adj. ampila kaka, avavuka, alu-
yomoka, avunzwa, ayoyeswa, azowalala, ta, asunda, akikaka.
awonga. s.
Excepcionalidade mpila a kaka, mpavu-
v.
Exarar zyuwula, sala, zengununa, zengono- ka, nduta, nsunda, kikaka.
na, vanga mbi, tuba tadi (pL: matadi). v.
Excepcionar yambulwila, yambwila, va-
Exarticula~o s.
nzenga, mbutuna, mbu- vula, vana n'swa, sya kikaka, vanga kikaka.
nduna, mfisuna. Excepto Prep. kansi ke .., ko, nangu, nanga,
Exarticular v.
zenga, buntuna, bunduna, nangu tu.
fisuna. v.
Exceptuar katula, valula, vana n'swa, sya
Exartrema S. mfisuka, mpisuka. kikaka, vanga kikaka.
Exartrose (med.) S. ezatoze, mfisuka, Excerto S. tini, ndambu, keso, veso, buku.
mpisuka. Excessivo Adj. asunda, alutakana.
Exaspera~o S. nsaka, nduraka, makasi, lu- Excesso S. nsunda, ndutakana.
fyengeneso, lusaulu, luvezo. Excidios. nifwasu,mbunga, mvonda,mpo-
Exasperado Adj. amakasi, n'kwa makasi, nda, mpangula, mbangula.
n'saldi, n'kwa luvezo, m'fuluti. Excisao s. nzenga, mbuntuna, mpambula.
Exasperar v. tokanisa, tokanesa, tantika, v.
Excisar zenga, buntuna, vambula.
nangika, kwika, fungisa makasi, fyengene- Excitabilidade s.
nyangumuka, nzakama,
sa, fwemesa, vana makasi, saulwisa, veza, lukasakanu, ndikuka, nkindima, mfwema.

281
Francisco Narciso Cobe

Excita~o S. nyangumuna, luzakameso, luka- Excrescer v. wokela.


sakeso, ndikuka, nkindisa, lutonto, makasi. Excreta s. mpayikisa.
Excitador Adj. s. n'yangumuni, n'kasakesi, Excretar v. vayikisa, katula.
n'tonti. Excretor Adj. atuvi, awi, amboIe, avindu.
Excitamento S. nyangumuna, luzakameso, Excruciar v. kendeleka, mwesa mpasi za
lukasakeso, ndikuka, nkindisa, lutonto. mpwena, vanga mpasi, koma vana kuluzu,
Excitante Adj. n'yangumuni, n'kasakesi, vonda, bangika, tokanesa, tokanisa, tantika,
n'tonti. nangika, kwika, fYengenesa.
Excitar v.yangumuna, zakamesa, kasake- Exculpa~o S. ndoloki, ngyambulwila.
sa, nikuka, kindisa, bundumuna, tonta, Exculpar V.loloka, yambulwila.
£\vemesa. Excursao s. nkiya, nkangala.
Excitativo Adj. n'yangumuni, n'kasakesi, Excursionar v. kya, kangala.
n'tonti. Excurso s. nkiya, nkangala, lukangalu.
Exdama~o S. mboka, mpova, ndinga, nta- Excussao s. lulunganisu.
ta, kazu; ponto de exclamafiio: kin'sumi. Excutir V.lunganisa, lunganesa, lunga-lunga.
Exdamador Adj. s. m'boki, m'vovi. Execra~o S. kitantu, kimbeni, ngongo, sibu,
Exdamar V.boka, vova, tata, kaza. nguzi, levo.
ExdudenteAdj. m'vavudi. Execrar v. zemba, menga, saula, siba.
Exduido Adj. akatulwa, avayikiswa, akulwa, Execratorio Adj. akitantu, akimbeni, asibu.
avavulwa. ExecravelAdj. azemba, amenga, asaula, asiba.
v.
Exduir katula, vayikisa, kula, vavula. Execu~o S. salu, mbaninu, mfoko, nsuka.
Exdusao S. nkatula, mpayikisa, nkula, mva- Executante Adj. m'vangi, n'sadi, n'lunganisi,
vula, mpavula. m'fokodi a nzengo.
Exdusiva S. nkatula, mpayikisa, nkula, mva- Executar v. vanga, sala, lunganisa, lunganesa,
vula, mpavula. fokola nzengo.
Exdusividade S. nkatula, mpavula, mpavu- Executivo Adj. m'vangi, n'sadi, n'lunganisi,
ka, nswaswani. m'fokodi a nzengo.
Exdusivo Adj. akatula, avayikisa, akula, ava- Executor Adj. s. m'vangi, n'sadi, n'lunganisi,
vula, aswaswana. m'fokodi a nzengo; m'vondi.
Exduso Adj. avavuka. Exegese S. nsasa, nsasilu.
Excogita~o S. nsoka, mfimpulula, mbalu, Exegetico Adj. ansasa, ansasilu.
ngindu. Exemp~o s. ngyambulwila vana,
Excogitar V. soka, fimpulula, badika, yindu- ngyambwila.
la, banza. Exemplar s. mbandu, £\vani, swa, kopi.
Excomungar v.katula mu bundu dya Exempli gratia (jur., e.g.) ne i, muna mba-
katoleka. ndu (m.mb.).
Excomunhao S. nkatulwa mu bundu dya Exemplifica~ao S. mpana a mbandu, nso-
katoleka. nga a mbandu, mbandu.
Excre~o s. ndena, nkuka, mpayikisa. v.
Exemplificar mbandu, songa mbandu.
Excremenncio Adj. atuvi, awi, ambole, Exemplo S. mbandu; por exemplo: muna
avindu. mbandu (m.mb, mb.).
Excremento S. tuvi, wi, mbole, mvindu. Exentera~ao s. mpayikisa a n'dya, nkatula.
Excrementoso Adj. atuvi, awi, ambole, Exequivel Adj. ki lenda vangama, ki lenda
avindu. vangakana.
Excrescencia S. kinzembele. v.
Exercer sala, sadila, vanga, sinsa, longoka.
ExcrescenteAdj. awokela. Exerdcio s. nsadila, mpanga, salu, kiyekwa,

282
NOVO DICIONAR!O PORTUGms - KIKONGO I

nsinsa, ndonga, luludiku, ndongoka. yambula, tumbula.


Exercita~o S. nsadila, mpanga, salu, kiye- Exoneravel Adj. akatula, ayinga, asindika,
kwa, nsinsa, ndonga, luludiku, ndongoka. avunza, ayambula, atumbula.
Exercitar v.
sala, sadila, vanga, sinsa, longa, Exorar v. nangamena, dodokela, lomba,
ludika, longoka. sambila.
Exercito S. m'vengo. Exorbiclncia S. nsunda, ndutakana.
Exerda~o S. nkatula a kidya fwa, nkatula a ExorbitanteAtij. asunda, alutakana.
mende. v.
Exorbitar vila, tungyana, vavuka, valuka,
v.
Exerdar katula kidya fwa, katula mende. vengema, zungana, yungana, vidisa nzila,
Exibi~o S. mbwesa, nsenzeka, mpayikisa. lutakana, sunda, suva.
v.
Exibir mwesa, songa, senzeka, vayikisa. v.
Exorcismar vayikisa mwanda ambi, kula
Exicio S. mfwasakana, m'fwilu, lufwa. mwandaambi.
Exigencia S. nkwama, nkwaminina. Exorcismo S. nsambilu a mwanda ambi.
Exigente Adj. m'vavi, n'lombi, n'kwami, v.
Exorcizar vayikisa mwanda ambi.
n'kwaminini. v.
Exordiar yatika, yantika, bantika.
v.
Exigir vava, lomba, kwama, kwaminina. Ex6rdio S. lubantiku, tuku.
Exiguidade S. ndwelo. s.
Exoma~o moko, lekwa ki vyengesanga.
Exiguo Atij. andwelo, akete. v.
Exomar vyengesa, tomesa; vwika.
Exilado Atij. ayingwa, akulwa. Exorta~o S. longi, luludiku, lukasakeso,
v.
Exilar yingwa, kulwa. luwondelelo.
s.
Exilio ngyingwa, nkulwa; swekameno. Exortar V.longa, ludika, kasakesa, wondelela.
Exlmio Atij. asobokela, akikaka, atunda, asu- Exosfera S. mbazinyu.
nda, aluta, asuvuka, ambote, abiza, awete, Ex6tico Atij. akinzenza.
akimfumu. v.
Expandir yalumuna, sanzula, sanzumuna,
v.
Eximir yambulwila, yambwila, vulula, vu- tandula, sadisa; expandir-se: yalumuka, sa-
luza, venga, tina. nzuka, sanzumuka, wokela, vonga, tandu-
Exinani~o S. mpayikisa, nsukumu- ka, sadila.
na, mbanisa, mfokola, mfoko, ntovola, s.
Expansiio ngyalumuka, nsanzuka, nsanzu-
mbaninu, lusukamu, lutuvoko, mayovoka. muka, manduka, nsadila.
Exinanir [z] V. tovola, fwasa, vonda, ladisa, Expanso Atij. ayalumuka, asanzuka, asanzu-
bukumuna, fwasakesa, manisa. muka, atanduka.
Existencia S. zingu, nkala. Expatria~o S. ngyingwa, nkulwa, ngyaluka.
ExistencialAtij. azingu, ankala. v.
Expatriar yinga, kula, yingwa, kulwa; expa-
Existencialismo (fifos.) S. zisitensyalizimu, triar-se: yaluka, soba fulu, katuka.
nkala, kalu. Expecta~o S. vuvu.
ExistenteAtij. s. n'zingi, n'kadi. v.
Expeetar sya vuvu, bunda vuvu, vingila,
Existir V. zinga, kala. beka.
Exito S. ndandu, mfoko ambote; mau exito: Expectativa S. vuvu; estar na espectativa: vi-
mfokoambi. ngila, beka.
Exodo S. luvayiku, mpayika. Expeetora~o S. maula a mete, maula a ko-
Exonerabildade S. ngyingwa, nsindi- lola, ntaula a kololo, mete, kolola, kololo.
kwa, mvunzuka, ngyambuka, ntumbuka, v.
Expeetorar tawula mete, tawula kolola,
nkatuka. tawula kololo.
Exonera~o S. nkatula, ngyinga, nsindika, Expedi~o S. nsindika, nrwika, muma,
mvunza, ngyambula, mumbula, nkatuka. nkingula.
Exonerar v.
katula, yinga, sindika, vunza, Expedida S. n'swa a vayika.

283
Francisco Narciso Cobe

Expedidor Adj. n'sindiki, n'twiki, n'tumi. Explicita~ao S. ntendola, ntendula, ntengo-


Expediencia S. nsindika, ntwika, ntuma, la, ntendula.
nkingula, salu, nzaki, n'swalu, sungididi, Explicitar v. tendola, tendula, tengola,
lusazuku. tengula.
Expediente Adj. ambote, awete, abiza, Explicito Adj. atendoka, atenduka, atengoka,
am'funu, asalu; horas de expediente: ntangwa atenguka.
za salu; tef expediente: kiwa meso, kala ye Explodir V.buka.
ngangu. s.
Explora~ao mpava, ntalulula, mpiluzyola,
Expedir v. sindika, twika, tuma. nselomona, nselumuna, mpuninina,
Expeditivo Adj. akondwa wonga, akondwa ndanga.
nsoni, n'sadi, n'kwa nzaki; amundembi Explorar v.
vava, talulula, viluzyola, selo-
dingalala. mona, selumuna, vata, kuna, langa, vuna,
Expedito Adj. akondwa wonga, akondwa vuninina.
nsoni, n'sadi, n'kwa nzaki; amundembi Explosao s. mbuka, mpukuka.
dingalala. Explosivo Adj. abuka; S. tiya twa mputu.
Expedrar v. katula matadi. Explota~oS. n'sendo.
Expelir v. yinga, kula, vayikisa. Explotar v.
mona sendo, baka n'sendo,
Expender v. sasa, sasumuna, mwangununa, sendwa.
songa, badika, songa mbalu, songa ngindu. Expluir buka.v.
Expensao s. nsanga, mbwangununa, nsonga, Expoli~o s. ntomesa, ndambula. nwokesa,
mbadika, nsonga a mbalu, nsonga a ngindu. mvongesa, mpongesa.
Experiencia S. kintungi, umbangu, nteza. v.
Expor mwesa, samuna, zayisa, sasa, songa,
Experiente Adj. s. n'kwa umbangu, n'kwa songela, sunzula, yalumuna, yadika, selo-
ngangu za yingi. mona, selumuna.
Experimenta~o S. nsinsa, ntonta. Exporta~o S. mpayikisa, ntwika ku nsi
ExperimentalAdj. aumbangu, anteza. akaka.
Experimentar v. sinsa, teza, tonta. Exportar v. vayikisa, twika ku nsi akaka.
Experimento s. nsinsa, ntonta. Exposi~ao s. nsasa, nsonga, mbwesa.
Experto Adj. s. n'kwa umbangu, n'kwa nga- Exposto Adj. amoneka, asengomoka, anse-
nguzayingi. ngumuka, atenganana, akenanana.
Expia~ao S. mfutu, mfuta a n'kanu, mfita a Expostula~o S. m'vingu, sambu.
n'kanu. Expressao S. nkamuna, mpovelo, m'vovo;
Expiar v. futa n'kanu, £ita n'kanu. reduzir a
expressiio mais simples: kevesa,
Expilar v. yiya, sanza, fwasakesa. sakidika.
Expira~o S. mbaninu, nsuka, fulumwinu. v.
Expressar vova, senzeka, songa ngindu.
Expirar v. fwa, mana, suka, vwa, lunga, saka. Expressivo Adj. ansasa, asenzama.
Explana~o s. mfwaninika, ndeleka, nsasa, Expresso Adj. asenzama, asikila, akamikwa.
nkyesa, ntendola, mbwangununa. v.
Exprimir vova, senzeka, songa ngindu,
Explanar v. fwaninika, leleka, sasa, kyesa. zayisa.
Expletivo Adj. akudikila, alungisa, Exprobar v.
tumba, yelesa, sungula., ku-
n'kudikilwa. mba, kangidila mambu, kanginina mambu,
Explica~o s. nsasa, ntendola, valula.
mbwangununa. Exprobra~o S. tumbu, ngyelesa, nsungula,
Explicar v. sasa, mwangununa, songa, tendo- kumbu, nkangidilu a mambu, nkanginina a
la, tendula, bungula. mambu, mpalula.
Explicativa (gram.) S. n'sasi. Exprobrar v.
tumba, yelesa, sungula.,

284
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

kumba, kangidila kanginina, mambu, mbaninu, lusukamu, mayovoka.


valula. Extenuado Adj. akondwa ngolo, atovo-
Expromissao S. mvingila, mpingila. ka, avevoka, avevuka, afokoka, ambaninu,
Expropria~o S. nkutumuna, ntambula. asukama.
Expropriar v. kutumuna, tambula. Extenuador Adj. an'kuludi a ngolo,
Expugna~o S. nsunda, ngyala, mboselela, an'tovodi, am'vevodi, arn'vevudi, arn'fokodi,
ndyemenena, ndwanisa. an'sukiki.
Expugnar v.
sunda, yala, boselela, nyemene- ExtenuanteAdj. an'kuludi a ngolo, an'tovodi,
na, nwanisa. am'vevodi, arn'vevudi, arn'fokodi, an'sukiki.
Expui~o S. tawula, luka. Extenuativo Adj. an'kuludi a ngolo,
Expulsao S. ngyinga, nkula, ngyingwa, an'tovodi, arn'vevodi, arn'vevudi, arn'fokodi,
nkulwa. an'sukiki.
v.
Expulsar yinga, kula, vayikisa. Exterior Adj. ambazi; S. mbazi.
Expulso Adj. ayingwa, akulwa. Exterioridade S. mbazi.
Expulsor Adj. s. n'yingi, n'kudi. Exterioridades S. pl. mpwa, mavwa.
Expun~o S. mvunzuna, nkusuna, nkumbu- Exterioriza~o S. mbwesa, nsonga, nzayisa.
la, nkunguna. v.
Exteriorizar mwesa, songa, zayisa.
Expungir v.
vunzuna, kusuna, kumbula, s.
Extermina~o mfumba,lubukumunu.
kunguna. Exterminador Adj. s. m'fWasi, m'vondi,
v.
Expurgar sukula, velelesa, semesa, tomesa, m'fumbi, m'bukumuni.
vyengesa, lomba, tambula, zaya ziku, sikidi- v.
Exterminar yinga, kula, fWasa, fWasakesa,
sa, longa, tumba, sungula, zima, vunzuna, vonda, fumba, bukumuna, ladisa.
kusuna, kunguna. Exterminio S. mfumba, lubukumunu.
Exsica~o S. nyima, nyuma, nyiminina, v.
Extemar mwesa, songa, zayisa.
nyuminina. Extemato S. longokelo.
Exsicar V. yima, yuma, yiminina, yuminina. Extemo Adj. ambazi, n'longoki ambazi.
Exsolver V.ladisa, lala, vambanisa, vambane- Extin~o S. mbukumuna, lufukisu, mbaninu.
sa, vambana, baka, bakisa, bangula, bula, v.
Extinguir zima, ladisa, fWasa, vonda, bu-
mwangalakesa. kumuna, manisa, futa, vunzuna; extinguir-
v.
Exsuar sonsa. se: lala, fokoka.
Exsuda~o S. maza rna nitu. Extinto Adj. afWa, alala.
v.
Exsudar sonsa. Extintor Adj. azimina, n'zimi, m'vondi,
Exsudato S. maza rna nitu, tufina. m'fWasi.
Exsurgir v.telama, zangama. Extirpa~o S. ndukula, ndokola, mvuza,
Extase S. silwa, zaka-zaka. ndunguna, ndongona.
Extasiado Adj. alokwa, ayangidikwa, avuku- Extirpado Adj. adukuka, adokoka, avuzuka,
muka,abwa. adunguka.
Extasiar V.loka, yangidika, vukumuna, bwisa. Extirpador Adj. s. n'dunguni.
Extemporaneidade ntangwa ambi. s. Extirpar V. dukula, dokola, vuza, dunguna,
Extemporaneo Adj. antangwa ambi. dongona.
Extensao v.
ngyalumuka, nsanzuka, v.
Extorquir futisa, fitisa, vakulwisa muna
ngyalumuna. ngolo, kutumuna, tantika, nangika, kwika.
Extenso Adj. ayalumuka, asanzuka, amvimba. Extorsao S. ngungula, lubangiku,
Extensor Adj. an'yalumuni, an'sanzudi. nkutumuna.
Extenua~o S. nkondwa a ngolo, lutovoko, Extorsionario Adj. angungula, am'bangiki.
mbembele; mpevoka, mpevuka, mfoko, Extorsivo Adj. angungula, arn'bangiki,

285
Francisco Narciso Co be

n'kutumuni. mpukumuka, mvila, mbendomona, mbe-


Extorso S. ngungula, lubangiku, nkutumuna. ndumuna, mpukuna.
Extrac~oS. mpayikisa, ndunguna, mvuza. Extremado Atij. akinzenza, akumbu, a-
Extractar v. vayikisa, dongona, zokola. mbote-mbote, ampila kaka, avavuka, aluta,
Extracto S. tini, ndambu. asunda.
Extradi~oS. ntambika, mpana. Extremados S. pl. salu ya kyana.
v.
Extraditar tambika, vana. ExtremamenteAdv. beni-beni.
ExtragenitalAtij. ambazi a butamu. Extremante (mat.) S. nwokesa, nkevesa.
v.
Extrair vayikisa, dunguna, dongona, vuza. Extremar v. zangula, sanisa, sanisina, tundi-
ExtramuralAtij. ambazi. dika, tundisa, soboka, sobokela, swaswana,
Extraordinario Atij. akinzenza, akumbu, tunda, tona, mona, vambula.
ambote-mbote. Extrema-un~o S. dyazi dya nsukinina.
Extrapola!iao S. ndutakana. Extremidade S. nsuka, mbaninu, fukilu,
Extrapolar V.lutakesa, lutakana. nsukilyu.
v.
Extrapor vayikisa. Extremo Atij. ambaninu, ansuka, afukilu; S.
Extraterritorial Atij. ambazi a nsi, ansi a nsuka, mbaninu, fukilu.
kaka. Extremos S. pl kizowa, lulendo, nkondwa a
Extraterritorialidade S. mbazi ansi. nsoni, nkondwa a luzitu, lutokamu, nsaki-
Extra-uterino Atij. ambazi a utelu, ambazi a sa, ndutakesa.
n'dya a m'buti. Extrfnseco Atij. ambazi, akaka.
Extravaganda s. n'savu a nzimbu, Extrusao s. mpayikisa, ngyingwa, nkulwa.
ndutakana. Exuberanda S. ndutakana, ulololo, nwoke-
Extravagandar v.
lutakesa, fwasa la, mbilama.
nzimbu, fwasa lekwa, vukula, sakakana, Exuberante Atij. alutakana, ayingi, awokela,
mwanganisa, mwanganesa, tyakanesa, abilama, akundalala.
tyakanisa, mwangalakesa. Ex6.bere (med.) Atij. atauka.
Extravagante Atij. m'fwasi a nzimbu, ExulAtij. ayingwa, akulwa.
afwasuka. Exular v. zingila mu nsi akinzenza.
v.
Extravagar lutakana, zungana, bembela, Exulcera~o S. mpuma, mpasi za mwanda.
butama, soba moko. Exulcerar v.
lweka, kafidika, tokamena,
Extravasamento S. mbungula, mpongola, fwemesa, kendeleka, tokanisa, tokanesa,
ntyamuna, ntyaka, mbwanganisa, mbwa- bangika.
nganesa, mpayika, mbunguka, mpongoka, ExuleAtij. ayingwa, akulwa.
ntyamuka, ntyakuka, mbwangana. Exulta~o S. kyese, luyangalalu, yangi.
Extravasar v.
bungula, pongola, tyamuna, Exultante Atij. n'kwa kyese, kwa luyangalalu,
tyaka, mwanganisa, mwanganesa; extrava- n'kwayangi.
sar-se: bunguka, pongoka, tyamuka, tyaku- Exultar v. yangalala.
ka, mwangana, vayika. Exuma!iao S. ndukumuna, mbandumu-
Extraviado Atij. abendomoka, abendumuka, na, ntombola, nsengomona, nsengumuna,
avukumuka, avila. nsolola.
Extraviador Atij. s. rn'vukumuni. v.
Exumar dukumuna, bandumuna, tombo-
Extraviar v.
bendomona, bendumuna, la, sengomona, sengumuna, solola, sima.
vukumuna, vukika, vidisa; extraviar-se: Exunda~o S. nsefula, nsefola, ntyaka,
bendomoka, bendumuka, vukumuka, nyitila; nsefuka, nsefoka, ntyakuka, nyitika,
vukama, vila. kizalu, nkaki, zalu.
Extravio S. mbendomoka, mbendumuka, v.
Exundar sefula, sefola, tyaka, yitila; sefuka,

286
- - - - - ----------
NOVO DICIONmO PORTUGuEs - KIKONGO I

sefoka, tyakuka, yitika, bungula, pongola,


tyamuna, tyaka, mwanganisa, mwanganesa. F
Exutorio s. nzila, mpayikilu.
Fabiano (Ius.) S. podi.
Hibrica S. ntungu.
Fabrica~o s. ntungu, mpanga, nkuba,
mfula.
Fabricante S. m'vangi, n'tungi, rn'fudi.
Fabricar v. vanga, tunga, kuba, fula, yidika.
Fabrico s. mfula, ngidika, ntungu, nyidika.
Fabula S. savu, kingana.
Fabula~o S. savu, kingana, longi dya savu.
Fabulador Acij. s. n'te a savu, n'te a kingana.
Fabular v. ta savu, ta kingana.
Fabulario S. savu, yingana, n'kanda a
yingana.
Fabulista S. n'soki a savu, n'soki a yingana.
Fabulizar v. ta savu, ta kingana.
Fabuloso Acij. asoka, aluvunu.
FacaS. mbele, rn'pata.
Facada S. lweka ye mbele.
Facalhaz S. n'sosolo, sivata, sabala.
Fa~a S. vangu dya tundila, ukesa.
Fa~oso Acij. avangu dya kikesa, akikesa.
Fa~udo Acij. avangu dya kikesa, akike-
sa, anzonzi, 'nwani, n'zodi a zonza, n'zodi a
nwana.
Facio S. n'sosolo, sivata, sabala.
Fac~o S. kamba kya wantu ba katukidi mu
kintwadi.
Faccionar v. kayanisa muna kamba, kayanesa
muna kamba, vambanesa, vambanisa, niku-
ka, zakama, yangama.
Faccioso Acij. m'vukumuni, n'zodi .a zonza,
n'kwa mpaka, avavuka.
Face S. mbulu, luse, lose.
Facear v. talana, fWananesa, fWananisa,
tezakesa.
Facecia S. nsaka, tusevo, nseva.
FaceiroAcij. awete, antoko, ambote-mbote.
Facetar v. leleka, seka, lengola, lengula, vye-
ngesa, tomesa.
Facetear v. kyekelela, sokolola, sokela, saka-
nena, sakanina, seva.
Faceto Acij. ansaka, atusevo, anseva, akyese.
Facha S. mini, n'ti, vimpa, luse, lose, ndose.

287
Francisco Narciso Cobe

Fachada S. ndose a nzo, nrwala a nm. FadaS. 'mote (n'kento).


Facho s. mini. v.
Fadar kubikila, vana, yambula, yambwila,
FacialAtij. andose, aluse, alose, anrwala. yambulwila.
Facies s. ndose. Fadario S. nsambu, lau.
FacitAtij. avevoka, avevuka, awete, anzaki, asa- FadigaS.luyoyo, mabibi, lutovoko.
zu, akondwa mpasi. v.
Fadigar yoya, tovoka.
Facilidade S. nkondwa a mpasi, nzaki. Fadigoso Atij. aluyoyo, amabibi, alutovoko.
Facilita~ao S. lusadisu, nsakidika a mpasi, Fagocitose (med) S. fagositoze, mbina, ndya,
nkatula a mpasi. mvonda, mponda.
Facilitar v. sadisa, sakidika mpasi, katula Fagueiro Atij. angemba, n'kwa ngemba.
mpasi. Fagulha S. n'lezi, n'tezi, nzaki, n'swalu, zayi,
Fadnora Atij. s. m'vodi a n'kanu, mpodi a ndwenga.
n'kanu, m'bangiki, mpolakanu, n'kwa mfu- Fagulhar V.lezima, tentena, sazuka, lwenga.
nya, kingumba. Fagulhento Atij. an'lezimi, an'kezimi, anzaki,
Facinoroso Atij. s. tn'vodi a n'kanu, mpodi a an'swalu, azayi, angangu, 'nwani, kesa.
n'kanu, tn'bangiki, mpolakanu, n'kwa mfu- v.
Faiar vambula, vanga fulu, zyuwula.
nya, kingumba. Faguice S. lulembamu, luvuvamu, nzo-
Facistol S. lundilu dya n'kanda mya n'kunga la, ngemba, walakazi, lemvo, lulemvoko,
(muna nzo a Nzambi). lulemvuku.
Facite (med) S. fasite, mbisukila a ngengele a Faim S. sabala, fin'sosolo, kan'sosolo.
disu. Faina S. salu, sazu, nzaki.
Fa~oita S. lose lwa yalalala, luse lwa yalalala. Faisca S. n'tezi.
Facopiose (med) S. fakopyoze, n'tezi. Faisca~o S. ntezima, ndezima, ntezimina,
Facote (med) S. fakote, sengwa kya vadila visi. ndezimina.
Facticio Atij. asoka, ansoka. v.
Faiscar tezima, lezima, tezimina, lezimina.
FactivelAtij. avanga, avangakana. FaixaS. mponda, tenda (kya n'lele).
Facto S. dyambu, vangu, lekwa, mbwa a v.
Faixinar kanga n'tete (ne nkuni), zinga va
dyambu, dyambu dibwidi. n'lele, komba.
Factor S. tn'vangi, n'lunganisi. s.
Fala tn'vovo, mpova, dyambu.
Faetora~ao S. mpambanisa, mpambanesa, s.
Falacia luvunu, ngangu, n'tambu, mpavala,
nsasakesa. nkatu.
v.
Faetorar vambanisa, vambanesa, sasakesa. FalaciosoAtij. aluvunu, angangu, an'tambu.
s.
Factura mpanga. Falacrose (med) S. falakoloze, nsotoka a nsu-
Factura~o S. mpanga. ki, vandu.
Facturamento S. mpanga. s.
Falada nwuninina, myangu, mazu, kumbu.
Fa~udo Atij. avonga lose, avonga luse, yalalala Falador Atij. s. n'wulumuni.
lose, ayalalala luse. Falange (med) S. falange, visi ya n'lembo, visi
s.
Faculdade ngangu, nduka, umbangu, u- kya ntete kya n'lembo, kamba kya makesa,
nkete, fuka, ngolo. ndonga, buka.
Facultar v. sadisa, sakidika mpasi, katu- Falangeal Atij. afalange, avisi kya n'lembo.
la mpasi, tonda, vana n'swa, yambula, Falangeta (med) S. falangeta, visi kya tatu kya
yambwila, vana. n'lembo, visi kya nsuka kya n'lembo.
Facultoso Atij. anyingi, ampwena. Falanginha (med) S. falangina, visi kya n'zole
s.
Facu.ndia mvwala, kimpovi. kya n'lembo, visi kya kati kya n'lembo.
Facundidade S. mvwala, kimpovi. FalanteAtij. tn'vovi, n'wulumuni.
Facundo Atij. n'kwa mvwala, amvwala. v.
Falar vova, samuna, moka, mokena.

288
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Falario S. nwuninina, myangu, mazu, kumbu. Falseamento s. nkitula, nsanga, nsanganesa,


FalastraoAtij. s. n'wulumuni. nsanganisa, luvunu, mpilakesa.
Falatorio S. nwuninina, myangu, mazu, Falsear v. kitula, sanga, sanganesa, sanganisa,
kumbu. vuninina, vuna, vilakesa.
Falaz Adj. m'vuni, angangu, an'kondi, ampa- Falsidade S. luvunu, kumbu, luvezo, nka-
vala, ankatu. ngidilu a mambu, nkangininu a mambu,
v.
Falazar wulumuna, lombolola. nsokela, nkanginna, ungyangya.
Falcao S. vungu, kimbi, ngimbi, nkunku, Falsifica~o S. nsanga, nsanganesa, sa-
mbemba. nganisa, luvunu, nsokela mambu.
Falcato Atij. akimpumpu, akayi; n'kwa ki- v.
Falsificar sanga, sanganesa, sanganisa, vu-
mpumpu, n'kwa kayi. ninina, sokela mambu.
Falcatrua S. luvunu, ungyangya, viku, sweki, Falso Atij. aluvunu, ampavala.
kinsweki. Falta S. nkondwa, ngyelele, kuma, mpilakanu,
v.
Falcatruar vuna, vuninina, vilakesa. mpilakeno, mpilakana, sumu.
Falcatura S. ngangu, n'tambu, luvunu, v.
Faltar kondwa, lembwa.
ungyangya, viku. Falto Adj. akondwa, asukama, amavundu, abi,
Falciforme Atij. anse a kimpumpu, anse a atwangu, ampilakana, alusukamu.
kayi. Faltoso Adj. akuma, n'kwa kuma.
Falda S. mfokola a mongo, ndambu, lwingi. Hilus S. mvya.
v.
Falecer hva, kondwa. s.
Fama nsangu, ntunda, nyaya, n'kembo.
Falecido Adj. afWa, akondwa. Famelico Adj. anzala za yingi, amumhva
Falecimento S. lufWa, nkondwa. nzala.
Falencia (jur.) S. nkondwa,lusukamu. Famigerado Adj. atunda, ayaya, ayenda
Falencial {jur.)Adj. ankondwa, alusukamu. nsangu.
s.
Falha vundu, nkondwa, twangu, funze, Famlgero Adj. atunda, ayaya, ayenda nsangu.
mbi, lusukamu, mpilakana. Familia S. kanda, vumu, yitu, se yo ngudi yo
Falhado Adj. amavundu, ankondwa, atwa- ana.
ngu, abi, ampilakana, alusukamu. Familial Adj. akanda, avumu, ase yo ngudi yo
Falhar v.
fungisa, vengesa, buka, kuluka, wana, ayitu, akiyitu.
sansala, funga, venga. Familiaridade S. kiyitu, kintungi,
Falho Adj. amavundu, ankondwa, atwangu, nkulukilwa.
abi, ampilakana, alusukamu. Familiariza~o S. nkulukisa, nkulukilwa.
Falido Adj. akondwa, asukama. Familiarizar v.
kulukisa; familiarizar-se:
Falimentar {jur.)Atij. ankondwa, alusukamu. kulukilwa.
s.
Falimento nkondwa, lusukamu, luhva. Faminto Adj. anzala, amumhva nzala.
v.
Falir kondwa, sukama. FamosoAdj. atunda, ayaya, akumbu, anene.
Falite (med) S. falite, mbisukila a mvya. Famulagem S. ansadisi (pl.).
Falivel Adj. afungisa, avengesa, abuka, al,<ulu- v.
Famular sadisa, sadizyana, salazyana.
ka, asansala, afunga, avenga. Famulaticio Adj. an'sadisi.
Falmega S. n'lezi, n'tezi, nzaki, n'swalu, zayi, s.
Famulato salu kya n'sadisi, kiyekwa kya
ndwenga. n'sadisi.
Falo S. mvya. Famulatorio Adj. ansadisi.
Falodinia (med) S. falodini, n'lunzi mya Famulento Atij. anzala, amumhva nzala.
mvya. s.
Famulo n'sadisi.
v.
Falsar vuninina muna tezo, sanga, sangane- Fanal S. mini.
sa, sanganisa. v.
Fanar soba, lebuka, leboka.

289
Francisco Narciso Cobe

Fanatico Adj. alutakana tima, m'vukumuni, Fantochada S. buka kya sisa, bukakya teke.
m'vukami, avavuka. Fantoche S. sisa, teke.
Fanatismo S. ndutakana, mpukumuka, Fanular Adj. asavu, akingana.
mvukama. Faquear V.lweka ye mbele.
Fanatizar v.lutakesa tima, vukama, Farao S. falao, n'tinu a Ngipiti.
vukumuna. Farda S. m'vwatu mya fwanana.
Fancaria S. kinkita kya n'lele, salu kya mbi, sa- Fardagem S. m'vwatu.
lu kya fwasuka. Fardamento S. m'vwatu mya fwanana.
FanecaAdj. atanda, ayima, ayuma. Fardar v. vwika m'vwatu mya fwanana, vwata
Faneca S. fimbizi fya maza rna mungwa; S. m'vwatu mya fwanana.
pop. fivasi fya mbolo, kavasi ka mbolo. Fardel s. nkuta.
Faneco Adj. ayima, ayuma, akondwa lufulu, Fardete S. fizitu, kazitu.
akondwa ngolo, akondwa m'funu, azowa; S. Fardo S. zitu.
ndambu, tini; S. pop. fivasi fya mbolo, ka- Farejar v. nukuna, fimba, volela, wunikina
vasi ka mbolo. nsunga, wunikina nsudi, fimpa, vava, landa.
Fanfa S. pop. m'byodi, n'kwa pyolo, n'kwa lu- Farejo S. ndanda, ndukuna, fimba, mvolela,
sanu, n'kwa lukundalalu. mpolela, nta a nsunga, nta a nsudi.
Fanfarra S. mpungi. Farelada S. ulolo wa nseka.
Fanfarrada S. mbyola, pyolo, lusanu. Farelagem S. ulolo wa nseka, nkondwa a
Fanfarrao Adj. am'byodi, apyolo, alusanu; S. m'funu, lekwa kya ndwelo, dyambu dya
m'byodi, n'kwa pyolo, n'kwa lusanu, n'kwa ndwelo, zenzi-zowa.
lukundalalu. Farelice S. lusanu, lukundalalu, mbyola,
v.
Fanfarrear kusana, kukundidika, kusonga. pyolo.
Fanfarria S. mbyola, pyolo, lusanu. Farelo S. nseka, nkondwa a m'funu.
Fanfarrice S. lusanu, lukundalalu, mbyola, Farelorio S. lekwa kya ndwelo, dyambu dya
pyolo. ndwelo, mawaza-waza.
Fanfarronada S. mbyola, pyolo, lusanu. Farfalha S. nwakasa a makaya, mawaza-waza.
Fanfarronar v.
kusana, kukundidika, Farfalhada S. nwakasa a makaya,
kusonga. mawaza-waza.
Fanfarronice S. lusanu, lukundalalu, Farfalhador Adj. s. n'walumuni
mbyola, pyolo. farfalhanteAdj. n'walumini.
v.
Fanhosear fongona. Farfalhao s. n'walumini.
FanhosoAdj. m'fongoni. v.
Farfalhar wakasa, walumuna, zokomona.
Fanico S. pop. kyambu, nkeso, nkesona, nke- Farfalharia s. nwakasa a makaya,
suna, tini, ndambu. mawaza-waza.
Fanqueiro S. munkiti a n'lele. Farfalheira S. nwakasa a makaya,
Fantasia S. sampu-sampu. mawaza-waza.
v.
Fantasiar kala ye sampu-sampu, yindula, Farfalheiro Adj. n'walumini.
badika. Farfalhento Adj. n'walumini.
FantasistaAdj. s. n'kwa sampu-sampu. Farfilncia S. lusanu, lukundalalu, mbyola,
Fantasma S. n'kwiyi. pyolo.
Fantasmagoria S. mbwesa, nsonga, Farilhento Adj. amfumfu ayingi.
mpayikisa. Farinaceo Adj. amfumfu.
Fantasquice S. n'savu a nzimbu, ndutakana. v.
Farinar tuta mfumfu, tuta mfuba.
Fancistico Adj. asampu-sampu; Faringe S. laka, mininwa.
ambote-mbote. Faringeo Adj. alaka, amininwa.

290
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

Farfngico Adj. alaka, amininwa. Fartum S. nsudi, mufu.


Faringite (med) S. falingite, mbisukila a laka. Fartura S. nyukuta, ulolo, mbilama.
Faringodinia (med) S. falingodini, n'lunzi Fas s. nsongi, ndungidi; Loc. adv. porIds ou por
myalaka. nefas: konso una.
Farinha S. mfumfu, mfuba. Fascia (med) S. fasya, n'kandi akati kwa nitu.
Farinhoso Adj. amfumfu a yingi. Fasciculado Adj. akyatama ne kangi, akyata-
Farinhudo Adj. abundu kya mfumfu ayingi. rna ne nkangi, akyatama ne saki, akyatama
Fariscar V. landa, nukuna, fimba, volela, wu- ne tun'kuba.
nikina nsunga, wunikina nsudi, fimpa, vava. Fascicular adj.anse a kangi, anse a nkangi,
Farisco S. ndanda, mfimba, mvolela, mpolela, anse a saki, anse a fin'kuba.
nta a nsunga, nta a nsudi. Fasdculo S. kangi, nkangi, saki, fin'kuba.
Fariseu S. falizeu, ngyangya. Fascina~o S. ntatamena, ntalulula, nko-
Farmaceutico Adj. avangilu dya n'longo, mbola, nkonda, luvukumunu, loki, ntonta,
atekolo dya n'longo; S. m'vangi a n'longo, lutonto.
n'teki a n'longo. Fascinar v. tatamena, talulula, kombola,
Farmacia S. vangilu dya n'longo, tekelo dya konda, vukumuna, loka, vuninina, lemba,
n'longo, nw a n'longo. tonta.
Farmacologia S. famakolozi, zayi wa Fascfnio S. ntatamena, ntalulula, nkombo-
n'longo. la, nkonda, luvukumunu, ntonta, lutonto,
Farne1 S. nkuta. ndengola, ndungula, loki, mpyengesa.
Faro S. nsudi, ndutuka, fimba. Fase S. nsoba, nkituka, ntangwa, tadu.
Farol S. mini. Faseolar Adj. anse a lukasa (pL: nkasa).
Farolim S. fimini, kamini. FaseoliformeAdj. anse a lukasa.
Farpa s. luvaku. Fastidioso Adj. angemi, n'yoyesi, n'tovodi,
Farpa S.luswaswa, swaswa, syotobolo, syotolo. n'tokanisi, n'tokanesi.
v.
Farpear tuka luvaku, lweka yo luvaku. Fastiento Adj. angemi, n'yoyesi, n'tovodi,
Farpela S. m'vwatu. n'tokanisi, n'tokanesi.
Farra S. makinu, nsaka. Fastigio S. n'tu a mongo, n'kunda, nsuka,
Farrapao S. m'vwati a n'lanzi, mataya, nkundalala.
mvindu. Fastigioso Adj. an'tu a mongo, an'kunda, a-
Farrapo S. taya, sengi, n'lanzi, tenda. nsuka, akundalala.
Farripas S. pl. nsuki za nkufi. Fastio S. nkondwa a nzala, ndavuka a mete,
Farroupa S. muntu ambi-mbimbi, muntu kitantu, kimbeni, ngongo, lusaulu,
angengesi, muntu angemi, muntu ansoni. lukwamisu.
Farroupilhas. muntu ambi-mbimbi, muntu Fasto S. lau, nsambu, lukundalalu, nkala
angengesi, muntu angemi, muntu ansoni. akimvwama.
Farrusca s. tona dya ndomba, keya dya Fastoso Adj. n'kwa lau, n'kwa nsambu, aluku-
ndomba. ndalalu, ankala a kimvwama, akadilu kya
Farsa s. nsaka za sevela, luvunu. kimvwama.
Farsola n'kwa pyolo, n'kwa lusanu, n'kwa Fastuoso Adj. n'kwa lau, n'kwa nsambu, alu-
lukundalalu. kundalalu, ankala a kimvwama, akadilu kya
v.
Farsolar sanisa, tundidika, kundidika, ku- kimvwama.
sanisa, tundalala, kundalala. Fatacaz S. vasi, veso, ndwasi, tini, ndambu, to.
Farsolice S. pyolo, lusanu, lukundalalu. Fatal Adj. amfwa, akanwa, akanikinwa,
v.
Fartar yukuta; afarta: ulolo, lutakana. avunzakana.
Farto Adj. ayukuta. Fatalidade S. nkanwa, lukanu, lufwa, vonza,

291
Francisco Narciso Cobe

nsuka. nsadisa, n'sendo.


Fatia S. vasi, veso, ndwasi, ndambu. Favoravel Acij. an'luta, alusadisu, angemba,
Fatiar v. vasuna, vesona, kesuna, kesona, bu- n'kwa ngemba.
kuna, tyazununa, tyazuna, bukuna, bula, Favorecer v. sadisa, sikinina, simbinina, yeka-
yuna. rna, tanina.
FatidicoAcij. am'vya, an'zilu, avonza. Favorecido Acij. asadiswa, asikininwa, asi-
Fatigador Acij. n'yoyesi, n'tovodi, n'yovodi. mbininwa, ayekamwa, ataninwa.
Fatigamento S. luyoyo, mabibi, lutovoko. Favorecimento S. lusadisu, nsaddisa, lusi-
FatiganteAcij. n'yoyesi, n'tovodi, n'tovodi. kininu, nsikinina, nsimbinina, ngyekama,
v.
Fatigar yoya, tovoka. lutaninu.
FatigosoAcij. n'yoyesi, n'tovodi. FavoritoAcij. n'zolwa.
Fatiota S. m'vwatu, n'lele. Favoritsimo S. nsola.
Fato S. rn'vwatu, n'lele. Fazedor Acij. s. m'vangi.
Fatuidade S. uzowa, kizowa, uzengi, kizengi. FazendaS. mpatu, vya, ntonga, n'lele;fazenda
Fatuo Acij. zowa, zengi. publica: n'lundi a mpaku.
Fauce S. laka. Fazendeiro S. mfumu a lltonga.
FaUla S. n'lezi, n'tezi, nzaki, n'swalu, zayi, v.
Fazer vanga, tunga, sala; fazer 0 fogo: lunga
ndwenga, lulungalalu. tiya, kwika tiya;fazerfogo: nonga.
Faular V.lezima, tezima. Fazimento S. mpanga, nsala.
FaUlha S. n'lezi, n'tezi, nzaki, n'swalu, zayi, Fazivel Acij. avanga, avangakana.
ndwenga, mfumfu. Faz-tudo S. m'vanguludi a lekwa.
Faulhar V.lezima, tezima. Fe (quim.) S. Fe (filo, tadi).
Fauna S. bulu ya nsi. Fe s. lukwikilu.
Fausto Acij. n'kwa lau, n'kwa nsambu, n'kwa Fealdade S. mbi, mpesula, mpesola, mfunzu-
dyenga, n'kwa wete, n'kwa kyese, n'kwa la, nkitulwa, nsungula.
yangi, n'kwa luyangalalu; S. lau, nsambu, Febra S. n'suni a mbizi; S. jig. nkabu, unkabu,
lukundalalu, nkala akimvwama, kadilu kya kiyakala, kikesa; luzindalalu.
kimvwama. Febre s. ngyandula.
Faustoso Acij. alukundalalu, ankala a ki- FebricitanteAcij. ayandula.
mvwama, n'kwa lau, n'kwa nsambu. Febricitar v. yandula.
Faustuoso Acij. n'kwa lau, n'kwa nsambu, Febriculoso Acij. n'yandudi.
alukundalalu, ankala a kimvwama, akadilu Febrifugo S. n'longo mya ngyandula.
kya kimvwama. FebrllAcij. ayandula.
Fautor Acij. n'sadisi. FecalAcij. atuvi, awi, ambole, avindu.
Fautoria S. lusadisu. Fecal6ideAcij. ansudi a tuvi, anse a tuvi.
Fautorizar v.
sadisa, tanina, lunga-Iunga, Fechadura S. kumba, mbindi, sami.
keba. Fechamento s. nzika, nkanga, nkaka, nsami-
FavaS. dimbandi (pL: mambandi). ka, mfokola, mfoko, mbaninu.
Favlla S. n'toto ampolo. Fechar v. zika, kanga, binda, bindikila, fokola,
Favo S. kafi, kima kya n'zenzi;favo de mel: nzo mana, bundika, kaka, samika; fechar os
a mbwingina, sasala kya woo. olhos: zima meso.
v.
Favonear sadisa, sikinina, simbinina, yeka- Fecho S. mbindi, padi-padi.
ma,tanina. Fecula s. mfumfu, ngoma, mbuma.
v.
Favoniar sadisa, sikinina, simbinina, yeka- Feculencia S. ngoma, mbuma.
rna, tanina. Feculento Acij. angoma, ambuma.
Favor S. nsambu, lau, matondo, lusadisu, Feculoso Acij. angoma, ambuma.

292
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

Fecundador Adj. n'yimitisi, m'vani a Feiti~ia S. n'kisi, mpandu.


mbongo. Feiticeiro S. ndoki, nganga a mpandu,
Fecundante Adj. n'yimitisi, m'vani a m'vukumuni.
mbongo. Feiticismo S. kindoki, mpandu.
Fecundar v. yimitisa, vana vumu, vana Feiti~o S. n'kisi, mpandu.
mbongo, yimita, baka vumu, baka mbongo. Feitio S. mpila, sisa, teke.
Fecundativo Adj. n'yimitisi. Feito Adj. avangama, afu, akulukilwa, ambuta,
Fecundez S. nyimita, mpana a vumu, mpana an'kuluntu.
ambongo. Feito S. 'vangu, salu, vangu, nsadilu,
FecUndia S. nyimitisa, mpana a vumu, mpa- mpangama.
na a mbongo, nyimita, mbaka a vumu, Feitor Adj. s. m'vangi, n'lundi, n'kengedi.
mbaka a mbongo. Feitorar v. sendwa, yangalala, yangalela.
Fecundidade S. nyimitisa, mpana a vumu, Feitoriar v. sendwa, yangalala, yangalela.
mpana a mbongo, nyimita, mbaka a vumu, Feitorizar v. sendwa, yangalala, yangalela.
mbaka a mbongo. Feitura S. mpanga, mpangama, salu.
FecundoAdj. an'wuti, ambongo. Feixe S. vanga kya nkuni, n'tete, n'kuba, futu-
s.
Fedelhice kin'sedya, kisedya. kulu, m'futukulu.
s.
Fedelho nsudi a tuvi twa n'sedya; n'sedya, Fel S. mbilubisu.
mwana an'swa, mwana-mwana. Felicidade S. lau, nsambu, wete, kyese, yangi,
Feden~ S. nsudi, n'tokami, n'kwa ntala. luyangalalu, luvuvamu lwa n'tima.
FedenteAdj. ansudi. Felicita~o S. lusakidilu, lukembelelo.
Fedentina S. nsudi. Felicitar v. sakidila, kembela.
Feder v. ta nsudi; V. jig. saulwisa, savulwisa. FelizAdj. n'kwa lau, n'kwa nsambu.
Federa~o s. kintwadi kya nsi. Felizao Adj. s. jam. n'kwa nsambu za yingi.
Federado Adj. akota muna kintwadi kya nsi. Felizardo S. n'kwa nsambu za yingi.
Federal Adj. akintwadi kya nsi. Felonia S. ungyangya, luvunu, nsangu,
Federalismo S. luyalu lwa kintwadi kya nsi. mvakula, mpanga a mfulu ambi, umpolaka-
Federaliza~o S. mpanga a kintwadi kya nsi. nu, nkangu a n'tima, mfunya.
Federallzar v. vanga kintwadi kya nsi. Feltro S. n'lele a wika wa bulu.
Federar v. vanga kintwadi, yikana. Felugem S. n'dyakyanga, vilu.
Federativo Adj. akintwadi kya nsi. Femea s. nkento.
Fedido Adj. ansudi Femeal Adj. akikento, akin'kento; Adj. jig.
fedor S. nsudi. n'zodi a kento.
Fedorentina S. nsudi. Femeeiro Adj. n'zodi a kento.
Fedorento Adj. ansudi. Fementido Adj. am'vuni, am'vilakesi, n'kwa
Feedback (ingl.) S. lunima, mputula, nsonga luvunu.
a mona, mona. Femeo Adj. ankento, akinkento, akin'kento,
Fei~o s. mpila, nse, fu, ne. an'kento.
Fei~oes S. pl. ndose, nse. Feminal Adj. akikento, kikento; Adj. jig.
Feijao S.lukasa (pl: nkasa), dezo (pl.: madezo). n'zodi a kento.
Feila S. mfumfu. Femineo Adj. akikento, kikento.
Feio Adj. muyi, m'bi. Feminidade S. kikento, kin'kento.
Feira S. zandu. FeminilAdj. akikento; Adj. jig. n'zodi a kento.
FeiranteAdj. azandu, n'teki vana zandu. Feminilidade S. kin'kento, kikento.
Feirar v. tekela vana zandu, sumbila va zandu. Feminino Adj. an'kento.
Feita S. vangu, nsadilu, mpangama, 'vangu, salu. Feminizar v. kituka ne n'kento.

293
Francisco Narciso Cobe

FemoralAcij. avisi kya tungi. angolo.


Femur s. visi kya tungi. Ferocidade s. untentasyalu, umpumbulu,
Fenda S. lwamvu, mbamvu, mpwasi. untunduluki, umpolakanu, lunzi, nkangu a
Fender v. bamvuka, buka lwamvu, deka n'tima, mfunya.
lwamvu, bula, basa, vasa, basuna, vasuna, Feros S. pl. mbyola, pyolo, lusanu.
vesona, kesona, kesuna, bukuna, tyazuna; FerozAcij. alau, abulu kya futa, an'lunzi.
fender-se: bamvuka, basuka, buka, tetoka, Ferra S. nsya a dimbu ye sengwa kya tiya; S.
tetuka, tyazuka, budika. Jam. mpana, nzika, luziku, nkoma, nko-
Fendimento S. mbasuna, ntyazuna, mbula, menena, nkomekena, ntungununa.
mbamvuka, ntetuka. Ferra~o s. nkoma, nkomenena.
Fenecer v.mana, fokoka, £\va, zima, suka, Ferrado s. tuvi twa n'sedya (0 tuka wutuka);
vwa. atadi, asengwa, n'kwa ntala.
Fenecimento S. mbaninu, mfoko, nsuka, Ferramenta s. sadilwa.
lu£\va. Ferrao S. lusende, songololo, songo, ntumbu.
Fenomeno s. monameso, tundanganu. v.
Ferrar sya dimbu ye sengwa kya tiya; V.Jam.
Fenotipo (bioi.) S. fenotipu. vana, zika, koma, komenena, tungununa.
Fera S. bulu kya n'lunzi, n'kwa mfunya. Ferreiro s. ngangula.
Feracidade S. nyimitisa, mpana a vumu, Ferrenho Acij. anse a sengwa, anse a tadi,
mpana a mbongo, nyimita, mbaka a vumu, n'kwa ntala.
mbaka a mbongo. Ferreo Acij. asengwa, atadi, angolo,
FeralAcij. alu£\va. n'zindaladi, m'bangiki, mpolakanu, n'kwa
FerazAcij. awuta, ambongo. mfunya.
Feretro s. bawola. v.
Ferretar funzula, sya tona, £\vasa, sungu-
Fereza s. untentasyalu, umpumbulu, u- la, kumba, veza, kangidila mambu, sokela
ntunduluki, umpolakanu, lunzi, nkangu a mambu, tumba, yelesa, longa.
n'tima, mfunya. Ferrete S. dimbu, keya, tona.
Feriado Acij. alumbu kya vundu; S. lumbu kya v.
Ferretear sya dimbu, sya keya, sya tona,
vundu. kendeleka, tokanesa, tokanisa, bangika,
v.
Feriar vunda. £\vasa nkumbu ambote, katula wisa, katula
Ferias s. pL vundu. zitu, funzula, tumba, yelesa, longa.
Ferida S. mpuma, mputa, YUma. Ferretoar v. tutula, tutubula, tobola, kindisa,
Feridade S. untentasyalu, umpumbulu, u- bundumuna, tonta, tumba, yelesa, sungula,
ntunduluki, umpolakanu, lunzi, nkangu a kumba, kangidila mambu, kanginina ma-
n'tima, mfunya. mbu, valula.
Ferido Acij. alwala. Ferrico Acij. asengwa, atadi.
Ferimento s. ndwala. Ferrinhos s. pL ngonge.
Ferino Acij. alau, abulu kya futa, an'lunzi. Ferro s. tadi, sengwa;ferropara engomar: felo.
Ferir V.lweka. v.
Ferroar tutula, tutubula, tobola, kindisa,
Fermenta~ao s. mfuna, zaka-zaka, ndikuka, bundumuna, tonta, tumba, yelesa, sungula,
nyangama, madikita. kumba, kangidila mambu, kanginina mam-
v.
Fermentar funa, funisa, yangalakesa. bu, valula.
Fermento S. mfunisa. v.
Ferrolhar vakika, binda, bindika.
Fermentoso Acij. an'yangalakesi, m'be- Ferrolho s. mbindi.
ndomoni, m'bendumuni; n'kasakesi, v.
Ferropear kanga muna luvambu.
n'kumiki. Ferropeia s. minoti, luvambu, mpanga.
Fero Acij. alau, abulu kya fut~, an'lunzi, abala, Ferros s. pl. luvambu, mpanga, syenge.

294
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Ferroso Aeij. asengwa, atadi. Feticidio S. nsulukisa.


Ferrovia S. nzila a kumbi dya n'toto. Fetidez S. nsudi, ngwoIa.
Ferroviario Aeij. anzila a kumbi dya n'toto. Fetido Aeij. ansudi, awoIa.
Ferrugem s. malunga. Feto S. fem, mwana muna vumu kya ngudi.
Ferrugento Aeij. amalunga, mbuta, ankulu. Fezes S. safu, Iubo, mvi, mbole, mvindu.
Ferruginoso Aeij. asengwa, atadi, amalunga. Fia?o S. nsyeta, nzeka, nsompeka, ndika a
FertilAeij. awutitisa, ayimitisa, ambongo. mfuka.
Fertilidade S. nyimitisa, mpana a vumu, Fiado Aeij. amfuka, n'kwa lukwikiIu; Adv. mu
mpana a mbongo, nyimita, mbaka a vumu, mfuka.
mbaka a mbongo. Fian~ S. nsompeka, ndika a mfuka.
s.
Fertiliza?o nyimitisa, mpana a mbongo. Fiapo S. fin'singa, kan'singa.
v.
Fertilizar yimitisa, vana mbongo. Fiar S. syeta, zeka, sompeka, dika mfuka.
s.
Ferula mbalama; S. fig. bala, m'balu, ngolo. Fiasco S. mfoko ambi-mbimbi.
Fervedoiro s.
zaka-zaka, ndikuka, nya- Fibra S. Iuvusu, n'singa.
ngama, madikita. FibrUa S. fin'singa, fimwanzi, kan'singa,
Fervedouro s.
zaka-zaka, ndikuka, nya- kamwanzi.
ngama, madikita. FibrUa?o S. nkufama a n'singa mya n'suni
Ferventar V.lebula, lebola, yidisa. myanitu.
v.
Ferver yila, fwakata, yidisa, vula, yandula. FibrUar Aeij. an'singa (mya kyatama).
Fervido Aeij. atiya, akasakana, alukasakanu, FibrinoAeij. an'singa.
n'kwa walakazi, n'kwa n'tima atiya-tiya. Fibroso Aeij. an'singa.
Fervido Aeij. avya, avulwa. Fibula (med) S. fibula, visi kya nima a kulu.
Fervilhar v. yila, yanduka, vumuka. Fiear v. kala, nanga, zingila, sala.
Fervor S. nyila, mbangazi, kyungula, kwikizi, Fic~o S. nsoka, savu.
nwla keto, kimfuzi, luwlo lwa mpwena. Ficiforme S. anse a n'sanda.
Fervoroso Aeij. n'zodi, n'kwamanani, Ficticio Aeij. asoka, ansoka, asavu.
n'kwaminini, n'kwa kimfuzi, n'suti, FietoAeij. aluvunu, ampavala.
m'vangani. Fidalgarrao Aeij. n'kwa Iukundalalu.
Fervura S. nyila, mfwakata, nyidisa, mvu- Fidalgo Aeij. alulendo, alukundalalu; S. n'kwa
la, mpula, ngyandula, ndikuka, nzakama, ngeda.
nyangama. Fidalguia s. Iulendo, Iukundalalu.
Fescenino Aeij. asafu, ansoni. Fidedignidade s. nkwikila, ziku, Iudi.
Festa S. n'kinzi, n'kembo; festa de casamento: Fidedigno Aeij. akwikiIa, aziku, aludi.
lambu;festa depois do enterro: nkunza;ftstas: Fidelidade s. unkwikizi, zizi, n'Iemvo.
S. pL ndemvoIa, ndemvula, Iukau, n'kayilu, Fido Aeij. akwikizi, azizi, alemvo.
Iumbu ya n'kembo. Fidticia s. vuvu, m'bundu a vuvu, ngingi;
Festejar v. kemba. unkabu, Iunkulu, kiyakala, nzizila.
Festejo s. n'kinzi, n'kembo, luyangalalu. FielAeij. akwikizi, azizi, alemvo, abiza, ambote,
Festim S. n'kinzi. asonga.
Festividade S. n'kembo, Iuyangalalu. Figa s. n'kisi.
Festivo Aeij. an'kinzi, an'kembo, aluyangalalu. Figadal Aeij. akimoyo; Aeij. fig. angolo, aki-
Feta?o (filos.) S. mpangama a fem, mbu- ngudi, an'zoIwa.
mbama a munm. Figado S. kimoyo.
FetalAeij. afetu. Figiologista S. fizyoIoge, n'kwa zayi wa nim
Fetiche S. mpandu, n'kisi. za rna ya moyo.
Fetichismo S. kindoki, mpandu. Figo S. bundu kya n'sanda.

295
Francisco Narciso Cobe

Figueira S. n'sanda. Filosofar v. badika, yindula.


Figura S. sisa, fwaniswa, lekwa, kima, luse, Filosofia S. zayi wa ngindu, ngindula.
lose, ndose. Fil6sofo S. n'zayi, n'yindudi, rn'badiki.
Figurao s. fam. muntu azitu; S. depr. n'kwa Filtra~o S. nkela, nkenza.
lusanu, n'kwa lukundalalu. Filtragem s. nkela, nkenza.
Figurar V. vanga sisa, bandula sisa, banza, ba- Filtramento s. nkela, nkenza.
dika, yindula, fwaninika. Filtrar v. kela, kenza.
.Fila S. n'longa, n'kamba, kamba. Filtro S. kelelwa, kenzelwa.
Filamento s. mpusu, n'singa. Fim s. nsuka, mbaninu, mfoko.
Filantropia S. nwla a wantu, ngemba, FimbriaS. nsuka, n'swiku.
nkenda. FimiculaAdj. abulu kya tuvi.
Filantropo Adj. n'zodi a wantu, n'kwa nke- Fimose (med.) S. £lmoze, mbatakani a n'kanda
nda, nkwa ngemba. a n'tu a mvya, lembi lenda £lna mvya.
s.
Filao nzila a maza muna matadi; S. jig. lau, Finado Adj. afwa; S. fwa.
nsambu. FinalAdj. ansuka, ambaninu, amfoko; S. nsu-
v.
Filar kanga, baka, kanza, wnzesa mbwa. ka, mbaninu, mfoko.
Filargiria S. loko, kokoto, wimi. Finalidade S. m'funu, kuma, lukanu,
Filaria (med) S. £llalya. ndwakilu, nsuka, mfoko.
Filariose (med.) S. £llalyoze. Finaliza~o S. mbaninu, mfoko.
FilauciaS. wimi, lusanu, lukundalalu. Finalizar V. manisa, mana, fokola.
Filaucioso Adj. n'kwa wimi, n'kwa lusanu, Finamento S. mbanisa, mfokola, nsukisa,
n'kwa lukundalalu. ntandu,lufwa.
Fileira S. n'longa, kamba, nkyatika, lukya- Finan~ S. pL nkutu (a nzimbu), nzimbu,
tiku, nkyatama, nsingika; £lleiras: kikesa, zayi wa nzimbu.
kisoladi. Financeiro Adj. anzibu; n'lundi a nzimbu,
s.
Filha mwana an'kento; jilho: mwana ayaka- n'kwa zayi wa nzimbu.
la; jilho adoptivo: mwana ansansa; jilho pri- FinancialAdj. anzimbu.
mogenito: zulunkulu; ultimo jilho: nsuka; ji- Financiamento S. m£ltilu, mfutilu.
lho unico: mpivi. v.
Financiar £ltila, futila, £lta, futa.
s.
Filha~ao tuku, kanda, mpandi. Financista S. n'kwa zayi wa nzimbu.
v.
Filhar vangama, yantikila, kwenda, wuta. v.
Finar manisa, fokola, sukisa, tanda, fwa.
Filharar (bioI.) V. wuta, vanga mpandi. Finca S. sikinwa, sikininwa.
Filheiro Adj. awutisa, n'wdi a ana. Finca-pe S. nsimbi, ntantani; fazer jinca-pe:
Filhote S. n'sedya. kala kibanda n'zazi (/ig.), tatamena, tanta-
Filia~o S. tuku, kanda, mpandi. mena, nangamena, syandamena, syandama.
FilialAdj. amwana; S. mpandi. Fincar V. koma, komonona, syamisa, simika,
Filiar v. vangama, yantikila, bantikila, kwaminina, nangamena.
kwenda. Finco S. lutantiku, nkwika, nkomena, nkome-
s.
Filme mbolo, mbabala. kena, mbebe.
s.
Filoginia n'wdi a akento. v.
Findar manisa, fokola, mana.
Fil6ginoAdj. n'wdi a akento, n'wlwa a kento. Fineza S. ngemba, luzolo, mawete; lufwa;
Fil6ideAdj. ne lukaya. lusadisu, nsadisa, n'sendo.
s.
Filologia £llolozi, zayi yo mambu matadidi Fingido Adj. arn'vuni, am'vilakesi, avinza,
ndiga. n'kwa luvunu, n'kwa vinza, ngyangya.
Fil6logo S. £llolonge, n'kwa zayi wa mambu Fingimento S. soka, luvunu, kuvunina,
rna tadidi ndinga. nsweka, vinza.

296
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Fingir v. soka, vuna, kuvuna, kuvunina, Fistuloso Adj. afisitula, ampuma, amputa.
sweka, sya vinza, vanga vinza. Fita S. tenda, tembe, n'dyedye, n'zididi,
Finidade s. nsuka, mbaninu, mfoko. n'singa a n'kanda; mungununa, nkoma,
Finito Adj. ansuka, ambaninu, amfoko. nkomenena.
Finitude S. nsuka, mbaninu, mfoko. Fitar V. tala tuku-tuku, tungununa, koma,
Fino Adj. abiza, avelela, akete, andwelo, akete- komenena.
kete, aninga, abalakana, anwenga, atwa, Fitilho S. n'zididi, n'dyedye.
alengwa, asongoka, an'zolwa. Fito Adj. akomwa, akomenenwa; S. ndwakilu,
Finorio Adj. s. n'kwa ngangu. lukanu.
Finura S. ngangu, lulungalalu, nduka. FiUza S. vuvu, m'bundwa a vuvu, ngingi.
Fio S. luvusu, n'singa. Fivela S. tadi kya mponda.
Firma S. sinsu, dimbu, nkumbu, nsyamu, F~ S. nkoma, nkanga, nsyamisa, nsimi-
lusikidisu. ka, nsikidisa, nkubika, nsasa, mala a
Firmamento S. ngambwila. tukutuku.
Firmar V. soneka nkumbu, sina, nyema Fixar S. koma, kanga, syamisa, simika, sikidisa,
n'lembo, syamisa, sikidisa. kubika, sasa, tala tukutuku.
Firme Adj. asyama, akindama, akwama, a- Fixidade S. nkomama, nkangama, nsimama.
kwaminina, asikila; ser firme: syama, sya- Fixidez S. nkomama, nkangama, nsimama.
nda-ma, sikila, bala, kinda. Fixo Adj. akomwa, akangama, asyama,
Firmezas. nsyama, nsikila, bala, kinda, ngolo. asyamiswa, asimama, asimikwa, asikidiswa,
Fiscal Adj. an'lundi a mpaku; S. n'lombi a akubama.
mpaku, n'lundi a mpaku, m'fimpi. Flabela~o S. mpuvila, mvuvila.
Fiscaliza~o S. ndunga-Iunga, ndunda, v.
Flabelar vuvila.
nkengela, lusikidisu, lufimpu. Flabelo S. vuvilwa.
Fiscalizar V. lunga-Iunga, lunda, kengela, Flacidez s. ndebuka, ndeboka, mfunzuka.
sikidisa, fimpa, kunka. Flacido Adj. alebuka, aleboka, afunzuka.
Fisco S. n'lundi a mpaku. Flagela~o S. nzwabula, lubangiku, luba-
Fisga S. fizika. ngamu, m'vya, ngyela, kimbevo, n'songo,
Fisgar V. tela, baka, tona. nkenda, ntantu, lukendalalu, mpasi.
Fisica S. fizika, zayi wa lekwa ya nza. Flage1ado Adj. azwabulwa, atumbwa,
Fisico Adj. s. fiziku, n'kwa zayi wa lekwa ya abangikwa, abangama, atovoka, mbevo.
nza, mpwa, mpila, mpolo, mona, mbandu, v.
Flage1ar zwabula, tumba, longa, bangika,
nitu. yoyesa, tovola, tokanesa, tokanisa, yelesa.
Fisiologia S. fizyolozi, zayi wa nitu za rna ya Flagelo S. n'swangi, n'zilu, nkuba, vuku,
moyo. m'vya.
Fisiologico Adj. afizyolozi. v.
Flagiciar fwasa nkumbu ambote, katu-
Fisiologo S. fizyologe, n'kwa zayi wa nitu za la zitu, sungula, kumba, veza, kangidila
mayamoyo. mambu.
Fisionomia S. use, ndose, luse, lose, mpwa. Flagfcio S. mbi, nsoni, lubangamu.
Fisoce1e (med) S. fizosele, dungu dya n'dya. Flagrancia s. tiya, ludi, kyeleka,
Fissao s. lwamvu, mpwasi. kimona-meso.
Fissura S. lwamvu, mbamvu, mpwasi. Flagrante Adj. atiya, ayama, aludi, akyeleka,
Fistula (med) S. fisitula, mvuvu a mpuma. aziku, akimona-meso.
Fistulado Adj. anse a fisitula. Flama S. n'laku, mbangazi, keto, kimfuzi, lu-
Fistular Adj. afistula, ampuma, anse a fisitula. zolo lwa mpwena.
v.
Fistular kituka fisitula. v.
Flamar vya, yoka, kwama, yuya, lema.

297
Francisco Narciso Cobe

Flamear V.lakuka, lakumuka, kwama, yuya, FlexibUizar v. leva, vweteka, konzeka,


lema, tentena, kezima, yengena. fumbika, bundika, vangila, vevola, vevula,
Flamejar V.lakuka, lakumuka, kwama, yuya, leboka, lebuka.
lema, tentena, kezima, yengena. FICxil Adj. an'levi, avweteka, akonzeka,
Flamengo S. ndela, ndemba. afumbika, abundikwa, avevoka, avevuka,
Flamingo S. ndela, ndemba. aleboka, alebuka.
v.
Flanar zungana, bembela, kangala. Flexional (gram.) Adj. ansoba (a nsuka a
Flanco s. ndambu, bekete. dyambu).
Flanquear v.
yilama, nwanisa, tanina, Flexivel Adj. an'levi, avweteka, akonzeka,
yikama. afumbika, abundikwa, avevoka, avevuka,
Flap (ingl) S. ve dya ndeke (pl: mave). aleboka, alebuka.
Flash (ingl) S. nsemo, nsema. Flexivo (gram.) Adj. kyansoba (a nsuka a
Flato s. mpevo a vumu; kyambu; ter um fla- dyambu).
to: fwa kyambu, zeboka, zebuka, yoyomoka. Flexo Adj. an'levi, an'levi, avweteka, akonzeka,
Flatoso Adj. am'vani a mpevo muna vumu. afumbika, abundikwa, avevoka, avevuka,
Flatulencia S. bikula, mpevo a vumu. aleboka, alebuka.
Flatulento Adj. ampevo a vumu. Flexor Adj. n'koneneki; mzisculo flexor: n'suni
FlatulosoAdj. ampevo muna vumu. an'kufiki.
Flatuosidade S. bikula, mpevo a vumu. Flexorio Adj. akufama, avoloka, akonana.
Flatuoso Adj. ampevo a vumu. Flexuar v.bundika, bundama, konzema,
Flauta S. tete, tutu. zyetomoka, zyetumuna.
v.
Flautear sika tete, sika tutu. Flexuosidade S. mbindakani, ntekama.
Flavo Adj. an'toto a yenga. Flexuoso Adj. abindakana, abindalakana,
FlebUAdj. n'didi, n'yengi, akondwa ngolo, ato- atekama.
voka, alebuka, aleboka~ Flexura s. kikwa; mbindakani, ntekama,
Flecha s. nzanza, tota. mfwemoka, lemvo, mpangila, mpevoka,
Flechar V.lweka ye nzanza. mpevuka.
v.
Flectir vweteka, konzeka, bundika, yambu- Flogistico Adj. abisukila.
la, vana, kaya. Flogose (med) S. folongoze, mbisukila.
Flegmao s. vumbu, taza. Flor s. luvuma (pl.: mvuma);flor de bananeira:
Fleimao S. vumbu, taza. mpimbi;flor de milho: n'sesa;flor de palmei"
FlenteAdj. n'didi, n'yengi. ra:mwenge.
v.
Flertar kembana. Flora s. n'ti mya nsi.
Flerte s. nkembana. Flora~o S. mvuma.
v.
Fletir vweteka, konzeka, bundika, yambula, FloralAdj. amvuma.
vana, kaya. v.
Florear YUma, kuna mvuma.
FleumaS.luvuvamu, wolo. v.
Florejar YUma, kuna mvuma.
FleumaticoAdj. aluvuvamu, awolo. FlorenteAdj. avuma.
Flexao S. mvweteka, nkonzeka, mfumbama, FloreoAdj. amvuma.
mbundika, mfwemoka, ngangu, umbangu, FlorescenteAdj. avuma.
ntona, lulungalalu, nduka; gram. nsoba (a v.
Florescer YUma.
nsuka a dyambu). Floresta S. rnfinda.
FlexibUidade S. mvwetama, nkonzama, FlorestalAdj. amfinda.
mfumbama, mbundama, mfwemoka, le- Florido Adj. avuma.
mvo, mpangila, mpevoka, mpevuka, nde- v.
Florir Yuma, kuna mvuma.
boka, ndebuka. Flota~ao (quim.) S. ndalama.

298
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Fluencia S. nkukula, nzelomoka, nzelumuka, Focinhudo Adj. abutalala mabundi.


nsonsa. Foco S. kati.
Fluente Adj. an'kukudi, an'zelomoki, Fofice s. mpeva, ndembama, lulembamu, lu-
an'zelumuki, an'sonsi, amaza-maza, aze- vuvamu, nwomba, nzeza, ndebeka; lusanu,
za, avevoka, avevuka, awete, anzaki, asazu, lukundalalu.
akondwa mpasi. Fofo Adj. aveva, alembama, aleka, avuvama,
Fluidifica~o S. nzezesa, nzelumuna, azeza, alebuka; Adj. fig. tn'vuni, ngyangya.
nzelomona. Fog (ingl.) S. mwisi, kisisi, m'bungezi,
Fluidificar v. zezesa, zelomona, zelumuna. mbututu.
Fluido Adj. aamzaza-maza, azeza, azelomo- Fogacho S. n'laku a tiya, tiya.
ka, azelumuka, alala, anzaki, an'swalu, Foga.o s. ziku.
an'kukudi, an'zelomoki, an'zelumuki, Fogo S. tiya.
akondwa nitu; alebuka, aleboka, afunzuka. Fogoso Adj. atiya-tiya, akididi, anzaki, asazu,
Fluir v. kukula, zelomoka, zelumuka, sonsa, n'kembi, n'zodi.
wokela. Foguear v. yoka, vya, vanga tiya, lunga tiya,
Flume s. poet. n'koko, nzadi. tubula tiya, kwika tiya.
FIUmen S. poet. n'koko, nzadi s.
Fogueira tiya, ziku, makukwa, makuku.
HumineoAdj. an'koko, anzadi. Foi~ V.lweka ye kimpumpu.
Fluor (quim.) S. fulwole. Foice S. kimpumpu, kayi, tanzi.
Fluorescente Adj. afulwole. Foiteza S. nkabu, ngolo, lukasakanu.
FluticolaAdj. am'bu. Foito Adj. ankabu, angolo, anzaki.
Fluticolor Adj. ase kya m'bu. Fojo S. wumba.
Flutua~o S. nkukula, ndalama, membela, Folacho S. pop. mbevo, munkondwa a ngolo.
nzakama, mpapala, mpevela, lukatikisu. Folc1ore S. kingana, ngana, savu, n'kunga mya
Flutuador Adj. an'kukudi, an'lalami, an'te- zunga.
mbedi, an'zakami, am'vevedi, n'katikisi, Fole S. nsakasu, kim£..
n'kwa lukatikisu. Folego S. mfulumuna, mpemuna, mpemona,
Flutuante Adj. an'kukudi, an'lalami, lukasakanu, nkabu.
an'tembedi, an'zakami, am'vevedi, n'katikisi, Folga S. vundu.
n'kwa lukatikisu. Folgado Adj. avunda, avundu, ayalumuka,
Flutuar v. kukula, lalama, tembela, zakama, ayalalala.
papala, vevela, katikisa. Folgan~ S. vundu, wolo, yolo, luvuvamu,
Flutuoso Adj. akukula, alalama, atembela. nsaka, mpukula, n'kinzi, n'kembo.
FluvialAdj. an'koko, anzadi. Folgar v. vunda, yalumuna, zezesa, yambula,
FluviatilAdj. an'koko, anzadi. kulula n'swalu, zyuwula, kutulula, zezola,
Fluxao S. mvolomoka, mpolomoka, nduta, zezula, vevola, vevula, yangalala.
mpayika. Folgaz Adj. n'zodi a vundu, n'zodi a nsaka, a-
Fluxo S. nkuka, ngungula, kingungula, nduta. yangalala, n'yangaladi.
Fobia S. wonga wa mpwena. Folgazar v. vunda, yalumuna, zezesa, yambu-
Fobofobia S. wonga wa yela. la, kulula n'swalu, zyuwula, kutulula, zezola,
Foca s. mbwa a tn'bu, mwimi. zezula, vevola, vevula, yangalala.
Focagem S. kati. Folgo S. mfulumuna, mpemuna, mpemona,
Focalizar v. dimba. lukasakanu, nkabu, vundu, wolo, volo,lu-
Focar V. dimba. vuvamu, nsaka, mpukula, n'kinzi; n'kembo.
Focinho S. n'zumbu, n'dumbu, n'zunu; S. Folguedo S. nsaka, mpukula, n'kinzi,
pop. lose, luse, nwa. n'kembo.

299
Francisco Narciso Cobe

Folha S. lukaya. ndiga.


Folhada s. makaya. Fontal Adj. anto, an'kelo, atuka,
Folhagem s. makaya. amunwutikila.
Folhame S. makaya. s.
Fontana n'kelo, nto.
Folhar v. wuta makaya. Fontanal Adj. anto, an'kelo, atuka,
Folhear v. vilula lukaya (lwa n'kanda). amunwutukila.
Folhedo Adj. makaya rna sotoka. Fontanario Adj. anto, an'kelo.
Folheio S. mpilula a makaya (ma n'kanda). Fontane1a S. ntumpa.
Folhento Adj. amakaya rna yingi. Fontano Adj. anto, an'kelo.
Folhetear v. mina, kyubula, dingika, kota, Fonte S. nto, n'kelo.
kotesa, vilula lukaya (lwa n'kanda). Fonticula S. ntumpa.
Folheto S. fin'kanda, kan'kanda. FontinalAdj. anto, an'kelo.
Folhudo Adj. amakaya rna yingi. Fopa S. ntenteni.
Folia S. mpila a makinu, nsaka, mpukula, For S. fu, mpila; afOr de: ne i.
n'kinzi, n'kembo. ForaAdv. ku mbazi.
Foliao Adj. s. n'zodi a nsaka, n'kwa tiku. Foragem S. mpaku andwelo.
Foliar v. takuka, domoka, lemoka, lemuka, Foragido Adj. s. nzenza.
damuka, somboka, kyanzuka, sakana, ya- v.
Foragir-se yaluka, soba fulu, katuka.
ngalala, vukula. Foral S. n'swa, mbazi a n'kanu.
FolifonneAdj. anse a lukaya. Forame S. folame, wulu, vundu, mpwasi.
Foliolo S. filukaya, kalukaya. Foramen S. folame, wulu, vundu, mpwasi.
Folipa S. vizi, fulu-fulu. Foraminoso Adj. amawulu, amavundu,
Fome S. nzala, nkondwa, zinu. ampwasi, atoboka.
FomenicaS. jam. mwimi. Foraneo Adj. anzenza, nzenza.
Fomenta~ao S. nkindisa, ntota, nsadisa, Forasteirismo S. kinzenza.
lusadisu, nsakidika a mpasi, nkulula a mpa- Forasteiro Adj. s. anzenza, nzenza.
si, nkusa a n'longo. Forca S. fig. n'tambu, nekwa; luvukumunu,
v.
Fomentar kindisa, bundumuna, tonta, sa- lutonto.
disa, sakidika mpasi, katula mpasi, yangu- For~ S. ngolo, n'kuma.
muna, zakamesa, kasakesa, nikuka. For~do Adj. s. nkole, rn'bakami.
s.
Fomento nkindisa, ntota, nsadisa, lusadisu, Forcado S. n'soma.
nsakidika a mpasi, nkulula a mpasi, nkusa For~ento S.lunangiku, lukwiku.
n'longo. For?o S. m. n'kau, lusadisu, kyekwa, ngyeka-
Fona S. ntenteni, n'lezi, n'tezi, nzaki, n'swalu, rna, lunzi, sikininu, tungwa, 'mwangu.
zayi, ndwenga, mfumfu, sazu, nzaki; n'zodi For~ v.
nangika, ntantika, kwika, baka,
a kento; mwimi. yembama, yilama, kutumuna, bula.
Fona?o S. mpayikisa a zu (pl mazu), zu dya v.
Forcejar vanga ngolo, sya ngolo, kabuka,
dyambu, mpova, mpovelo. kumama, zindalala, kwama, kamanana.
Fonema (ling.) S. fonema, 'ningu. Forcejo S. mpanga a ngolo, nkabu, nkabuka,
Fonetica (ling., gram.) S. fonetika, zayi wa lukumamu, nkumama, nkwama, lukwa-
mazu. mananu, nkwaminina.
Fonetico Adj. afonema, afonetika, amazu. For~oso Adj. angolo, an'kuma, arn'funu, a-
v.
Fonfonar sika mpungi. mfWa, akanwa, akanikinwa, amundembi
FoniaS.zu. vunzakana.
Fonice S. kokoto, loko, rn'biki. For~udo Adj. pop. angolo, an'kuma, arn'funu,
Fonologia s. fonolozi, lufimpu lwa mazu rna amfWa, akanwa, akanikinwa, amundembi

300
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Gargarejar v. wakumuna; V. fam. kemba, Garrafeira S. lundilu dya n'tumbu mya


kembana. malavu.
Gargarejo s. nwakumuna; nkemba, Garraio s. jig. n'kondwa umbangu, n'kondwa
nkembana. ngangu, n'yantiki, n'kwa wonga, molo,
Gargueiro S. pop. laka, mininwa, mvuvu. kimpumbulu, n'kondwa nsoni, kondwa
Garimbar v. tuta, nika, dyata, wanda, bu- nsoni.
nda, biba, weta, zuba, zuka, kafuna, bafuna, Garrar v. kutulula, zezola, zezula, yambu-
tumba, longa. la, vevola, vevula, vayikisa, vambula, va-
Garimpar v.
vava dyamante, vava matadi vula, bula, kaya, vambanisa, vambanesa,
rna malu, sima dyamante, sima matadi rna lutakana.
malu. Garreia S. ndwana, nkindu, n'zingu, myaka-
Garimpeiro S. m'vavi a dyamante, mvavi a lakani, mvwanga, mvwalangani.
matadi rna ntalu, n'simi a dyamante, n'simi a Garrida S. kingenge1e.
matadi rna ntalu. Garridice S. n'tezi, n'lemo, nzanguka, n'swalu,
Garimpo S. fulu kya dyamante, fulu kya nzaki, moko, wete.
matadi rna mantalu. Garrido Adj. akyese, ayangalala, akitoko, a-
v.
Garlar wulumuna, lombolola, sanisa, ku- moko, alungalala, amoneka.
sanisa, tundidika, kundidika, tundalala, Garrir v. fyenga, kyenga, walumuna, wa-
kundalala. zumuna, lombolola, byola, sika ngunga,
Garlear v.
wulumuna, byola, zokomona, bolongonza, kumba, samuna, teka nsangu,
fyenga, walumuna. sakana, vunda.
Garlopa S. vadilwa kya mpwena, kuya kya v.
Garrochar bundumuna, toma, kindisa.
mpwena. v.
Garrular wulumuna, lombolola, byola.
Garnacho S. yunga. Garrulice S. nwulumuna, ndombolola.
Garnear v.
le1eka n'kanda a bulu ye kayi, Garrulo Adj. s. n'wulumuni, m'byodi,
lengola n'kanda a bulu ye kayi, lengula n'lombolodi.
n'kanda a bulu ye kayi. Gas S. ngansi.
Garoa (bras.) S. wunge. v.
Gasalhar fukila, vwika; songa lombo.
Garoar (bras.) V. sonsana. Gasalho s. m'vwatu,lombo.
v.
Garotar zungana, bembe1a, vumvula. Gasolina S. ngansimaza.
Garotelho S. kindende, n'leke. Gasoso Adj. angansi.
Garotete S. kindende, n'leke. GastadorAdj. s. m'fwasi, m'vondi.
Garotice S. nzungana, mbembe1a, mbumbu- Gastar V.ladisa, dya, fwasa, vonda.
la; kileke. Gasto Adj. alala, afwa, avondwa; S. ndadisa,
Garoto Adj. s. m'bumbudi, m'bembedi, mfwasa, mponda, mvoda.
n'zungani, n'kwa nzunzu, kimpubulu; Gastralgia (med) S. n'lunzi mya lukutu.
n'leke ayakala. GastraIgico Adj. an'luzi mya lukutu.
Garra S. luzala, n'lembo; S. jig. lubangamu, Gastrico Adj. alukutu.
luzindalalu, nsimba, nsimbinina; keto, wivi. GastrintestinalAdj. alukutu ye n'dya.
Garrafa s. nkalu, n'tumbu, mbwata; garrafa Gastrite (med) S. ngasitilite, mbisukila a
branca: mumpempe; garrafa com vinho (g-e- lukutu.
ralmente de palma): n'tumbu a malavu. Gastrodinia (med) S. n'lunzi mya lukutu.
GarrafalAdj. ampwena, anene. Gastronomia S. ndamba.
Garrafao S. mbamba. Gastropatia (med) S. ngasitopati, maye1e rna
Garrafaria S. lundilu dya n'tumbu mya lukutu.
malavu. Gastrose (med) S. ngasitopati, maye1e rna

315
Francisco Narciso Cobe

lukum. Gelado Adj. akyozi kya yingi.


Gatafunhar v. wotwena, wongwena, kwasa, Gelador Adj. am'vangi a kyozi; S. m'vangi a
kwaza, kwazuna. kyozi.
Gatafunhos S. pl nkwaza, nkwasa, Gelar v. zizima, kangama.
nkwazuna. Geleira S. lundilu dya kyozi.
Gatilho S. yanda dya n'kele. Gelha S. mntama.
v.
Gatinhar yavula. Gelidez s. kyozi kya yingi, nzizima, nzizi.
Gatinhas s. pl Loc. degatinhas: nyavula. Gelido Adj. anzizi-nzizi, akyozi kya yingi.
Gato S. mbumba, myau, nyau, misi; mpilaka- Gelo S. tadi dya nzizi, maza rna zizima.
nu; gato selvagem: mbongi; gato-sapato: le- Gema S. mbuma a dyaki; bundu, n'savu; tadi
kwa kya kondwa m'funu, mfwanti. dya malu; ziku, ludi; cia gema: angutukila.
Gatorro S. mbumba ampwena, myau Gema-de-ovo (bras.) Adj. ase kya mbuma a
ampwena, nyau ampwena, misi ampwena; dyaki.
mpilakanu. GemanteAdj. an'lezimi ne tadi dya ntalu.
Gatronomo s. n'lambi. Gemelhicar V.buminina.
Gatunagem S. wivi. GemeHpara s. ngwandi a nsimba, ngudi a
Gatunar v. yiya. nsimba.
Gatunhar v. yiya. GementeAdj. m'bumi, n'didi.
Gatunice S. wivi. Gemeo Adj. nsimba; primeiro do mesmo parto:
Gatuno Adj. s. mwivi, kimpumbulu. nsimba; segundo do mesmo parto: nzuzi; sao
Gauderio s. vundu, wolo, yolo, luvu- gemeos: nsimba yo nzuzi.
vamu, nsaka, mpukula, n'kinzi, n'kembo; Gemer V.buma, dila, vumuka.
m'bembedi, kimpumbulu. Gemicar v. buminina.
Gaudio s. kyese, luyangalalu, yangi; vundu, Gemido S. bumu, dilu.
yolo, luvuvamu, nsaka, mpukula, n'kinzi, Gemina~o s. n'wole-wole.
n'kembo. Geminado Adj. an'kumbu 'myole, kopi.
Gaveta S. nkele ampola ya meza; gaveta de sa- Geminar V.bunda n'kumbu 'myole.
pateiro: ntyakalakani. Gemino Adj. an'kumbu myole, kopi.
Gaviao S. kimbembe. Gene S. ngene.
Gazela S. nsesi. Genealogia S. lusansu lwa kanda.
Gazeta S. n'kanda a nsangu za mpa, nsangu za Genearca S. m'vangi a kanda.
mpa, nsampa. Genelogico Adj. alusansu lwa kanda.
Gazua s. m'fwasu, mponda, mpangula, General S. mbuta a makesa.
lubungu, mbunga, lubukumuku. Generalidade S. ulolo.
Geada S. kime, dime, Iowa. Generaliza~o S. ngyalumuka, nwokela,
v.
Gear vanga kime, vanga dime, vanga Iowa. nsangalakesa, mbundakesa, mbwanganisa,
Geba S. nkonzama, kinkunda. mbwanganesa, nsangalakana.
Gebar V.bofola. Generalizar v. sangalakesa, bundakesa,
Gebo Adj. akonzama, akinkunda. mwanganesa, mwanganisa, sangalakana.
Geboso Adj. akonzama, akinkunda. Generico Adj. ampila, ambaku, ampwa.
Geena (heb.) S. bilungi. Genero s. mpila, mbaku, mpwa; genros ali-
Geio S. maza makangama. menticios: madya.
Geistoria S. lusansu lwa nza. Generosidade S. m'vevo, nkenda, walakazi.
Geistorico Adj. alusansu lwa nza. Generoso Adj. n'kwa vevo, n'kwa nkenda,
Gelada S. kime, dime, Iowa. n'kwa walakazi.
Geladeira (bras.) S. lundilu dya kyozi. Genese s. tuku,lubantiku.

316
NOVODIQONNuOPORTUG~-~ONGOI

Gengibre S. nzibidi. nkondwa a twangu.


Gengiva S. fifini. Genuino Adj. avelela, aziku, akyeleka, ako-
GengivalAdj. afifini. ndwa twangu.
Gengivite (med) S. nginzivite, mbisukila a Genuvaro Adj. abulakana malu.
fifini. Geocentrico Adj. akati kwa nza.
GenialAdj. azayi. Geodesia S. ngyodezi, nteza ye nkayilu a
Genialidade s. zayi. n'toto.
Genico Adj. angene. Geofagia S. ngyofazi, ndya a n'toto.
Geniculado Adj. akonzama ne kungunu. Ge6fago Adj. ngyofangu, n'dye a n'toto.
Genio s. ngangu, umbangu, unkete. Geografia S. ngyogalafi, unza, zayi wa mpa-
GeniosoAdj. afukyambi. ngamaa nza.
Genital Adj. ambandu, atandu, awutila, Geologia s. ngyolozi, zayi wa rna ya n'toto.
abutamu. Geometria s. ngyometeli, zayi wa teza tu-
Genito Adj. awutwa. vimba ye n'kamba.
Genitor Adj. n'wuti, se. Gerador Adj. s. n'wuti, se; gerador de energia:
Genitura S. mbandu, tandu, tuku, sina. kiwuti.
Genituriario Adj. akikwa kya wutila yo GeradoraAdj. s. n'wuti, ngudi.
zyenena, akikwa kya wutila yo subila. Gerar v. wuta, yimita, yimitisa, tunga, vanga,
Genoddio s. mbukumuna. sansa.
Gen6tipo S. ngenetipu. Gerencia S. nsonga, nsikidisa, mfila, ngyala,
GenovalgoAdj. abeta, n'kwa beta. ndunda, nkeba, nsansa, ntumina.
Genro S. n'kaza a mwana, ko, n'zitu, n'zitu ko. Gerenciar v.
songela, sikidisa, fila, yala, lu-
Gentalha S. wantu asakalala, antu asakalala; nda, keba, sansa, tumina.
nsoni, mbi, lekwa ya kondwa m'funu. Gerente Adj. s. n'sikidisi, m'fidi, n'keba,
Gentama S. ndonga, buka, n'kangu. n'kebi, n'yadi.
Gentan~ S. wantu asakalala, antu asakalala; s.
Gergelim wangila.
nsoni, mbi, lekwa ya kondwa m'funu. Geriatria (med) S. ngyatili, yimbevo ya
Gentarada (bras.) S. ndonga, buka, n'kangu. ambuta.
Gente S. antu, wantu, ndonga, n'kangu. Geriatrico Adj. angyatili, ayimbevo ya
GentilAdj. anene, ambote, abiza, aluvuvamu. ambuta.
Gentileza S. umfumu, kimfumu. v.
Gerir songela, sikidisa, fila, yala, lunda, ke-
Gentilicio Adj. alau, akimpumbulu, ba, sansa, tumina.
an'tunduluki. Germanar v.
zolazyana, fwaninika, yika,
Gentilico Adj. akondwa zaya, akondwa lu- yikana.
sukuku, akondwa zitu, akondwa nkenda, Germamco Ad;'. azelemani.
akondwa kiwuntu, ambi, an'tunduluki; Adj. Germanismo S. kizelemani.
s. musinsi. v.
Germanizar kitula kizelemani.
Gentilidide S. bubu. Germano Adj. ase ye ngudi mosi, aziku, avele-
Gentilismo S. bubu. la, akyeleka, akondwa twangu.
Gentio Adj. abubu, n'kwa bubu. Germe S. disu, tuku, lubantiku.
v.
Genuflectir fukama, yenzama. Germen S. disu, tuku, lubantiku.
Genuflector Adj. m'fukami. s.
Germina~o mbena, mbenesa.
Genuflexao S. lufukamu. GerminalAdj. atuku, alubantiku.
Genuflexo Adj. afukama. v.
Germinar mena, menesa.
Genuflex6rio S. fukameno. Gerzelim S. wangila.
Genuinidade S. mpelela, ziku, kyeleka, s.
Gessagem nkusa a nkala.

317
Francisco Narciso Co be

Gessar v. kusa nkala. Gimistico Atij. afuka ya nikwina yikwa, andi-


Gesso S. nkala. kuzyona a yikwa.
Gesta S. kikesa, mambu rna luta. Gindungo (ang.) S. ndungu.
Gesta~o S. vumu (kya mwana). Ginecocrada S. luyalu Iwa akento.
GestanteAtij. ayimita, avumu. Ginecologia S. nginekolozi, zayi wa yimbevo
Gestao S. nsonga, nsikidisa, mfila, ngyala, yaakento.
ndunda, nkeba, nsansa, ntumina. GinecolOgico Atij. ayimbevo ya akento.
Gestatorio Atij. avumu, anata. Ginecologista S. nginekolonge, nganga
s.
Gesticula~o ndikuzyona a moko yo n'tu akento.
mu ntangwa a vova. Ginecomastia (med) S. nginekomasiti,
v.
Gesticular nikuzyona moko yo n'tu mu mponga a ntulu za yakala.
ntangwa a vova. Ginecomasto Atij. s. yakala dya ntulu za
Gesto S. ndikuzyona a moko yo n'tu kuna vo- mpwena.
va; vangu, salu. Ginecopatia (med) S. mayela rna butamu
s.
Gestose ngetoze. kya n'kento.
Giardia s. ngyadya. Ginguba (ang.) S. nguba, mpinda; ginguba
Giardiase (med) S. ngyadyaze, kimbevo kya torrada e pilada com pimenta e sal: kindu-
nduta a vumu. ngu, kindungwa.
Giba S. kinkunda, malunda. Girafa S. n'lunguti, bulu kya nsingu
Gibi (bras.) S. giro fimwana fYa ndombe. anda-ndanda.
Gibizada (bras.) S. kamba kya wana Girar v.
zyeta, zyetomoka, zyetumuka, ko-
andombe. ndoloka, vungyana., bumbula, vumvula.
s.
Gibosidade kinkunda, malunda. s.
Girassol landantagwa.
Giboso Atij. akinkunda, amalunda. s.
Girino taka-ngola.
GigaS. mpimpa, seya. s.
Giro nzyeta, nzyetomoka, nzyetumuka.
GiganteAtij. anda-ndanda, ampwena-mpwe- Girogirar v. zungana, veyana.
na, anene-nene. Girovagar v. zungana, veyana.
Gigantear V.lambuka, kula, kudikila, woke- Giz S. luvemba.
sa, zangula, zangika. Gizamento S. nkwaza a luvemba; S. fig. nta-
Gigantesco Atij. anda-ndanda, ampwena- ngulula, ngindu, mbalu, nsoka.
mpwena, anene-nene. Gizar v.
kwaza luvemba; V. fig. tangulula; yi-
Giganteu Atij. anda-ndanda, ampwena- ndula, badika; soka; V. giro wombolola, yiya.
mpwena, anene-nene. Glabro Atij. akondwa mika, akondwa wika,
Gigantez S. n'tela nda-ndanda. akondwa nzevo.
Gigo S. n'tete, n'kola. GladalAtij. kya nzizi, anzizi, azizima.
Gilvaz S. fu kya lose, fu kya luse. Glandula S. n'kandi, kimbalangilu,
Gimbo S. nzimbu, mbongo, kuta, tn'pata; kimbangilu.
mpilaa nuni. Glandular Atij. an'kandi, akimbalingilu,
Gimboa (ang.) S. bowa. akimbangilu.
GimnodenteAtij. akonananwa meno. Glaucoma (med.) S. ngalakoma, bala kwa
Gimnodermo Atij. akondwa mika, ako- meso.
ndwansala. Glebas. n'toto, vya, nsi.
GimnopodeAtij. amalu rna kondwa mika yo Glia (med) S. ngiliya.
nsala. Glicemia (med) S. ngilikemi, nswikidi muna
Ginastica s. fuka ya nikwina yikwa, ndi- menga.
kuzyona a yikwa. Glicerina s. ngilikelina.

318
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

Glicol S. ngUikole. Goiaba S. ngavwa.


Glicose (med.) S. ngUikoze, nswikidi muna Goiva S. zekelwa.
menga. Gola S. nsingu a m'vwatu.
Glioma (med.) S. ngUyoma, mvimba a ngiliya. Gole s. nsumata, n'kudi, ndekola, ndekula.
GlobalAtij. amvimba. Golelhar v. wulumuna, zakasa.
Globo S. vinzingidi; globo terrestre: vinzigidi Golfada S. nduka,luka.
kya nza, nza. Golfar V.luka.
Globosidade S. mvinzumuka, nzyetomoka, Golfo s. n'suvila; nsuka.
nzyetumuka. Golgota S. N golongota, mpasi za yingi.
G16bulo (med.) S. nselula za menga, ngolobo, Golilha S. vangu.
vinzingidi kya menga, fivinzingidi, kavi- Golo S. nsumata, n'kudi, ndekola, ndekula;
nzingidi; glObulos braru:os: ngolobo za mpembe; sinsu, mbambi, nsuka, nsukilu.
glObulos vermelhos: ngolobo zambwaki. Golpe s. vwa kya mpuma, voso, vosi kya mpu-
Glomo (med.) S. ngolomo. ma; nzenga, ndweka; ngwanda.
Gloria S. n'kembo. Goma S. dimbu, ngoma.
v.
Gloriar kembela, kunda, sanisina; gloriar- Gomo s. ndwasi, ngonge, ndambu.
se: kukundidika, kusanisa. Gomoso Atij. angoma.
Glorifica?o S. lukembeso, lusanisinu. Gongo s. ngunga.
v.
Glorificar kembela, kunda, sanisina. Gonzo s. kozi.
Glorioso Adj. awete wa yingi, an'kembo. Gorar v. fungisa, vekeka; fWasa, vuninina,
Glosas. nsasa, mbwangununa. vuna, kondesa, koneneka n'tima, fungi-
v.
Glosar sasa, mwangununa. sa n'tima; kufWasa, kuvuninina, kuvuna,
Glossalgia S. ngosazi, n'lunzi mya lubini, konananwa n'tima.
konso kimbevo kya lubini, n'lunzi mya lu- Gordo Adj. amazi, ampongo.
dimi, konso kimbevo kya ludimi. Gordura s. mazi; nitu.
Glossalgite S. ngosazi, n'lunzi mya lubini, Gorgulho s. kimpyatu, nsombe.
kimbevo kya lubini, n'lunzi mya ludimi, s.
Gorja pop. laka, mininwa, mvuvu.
kimbevo kya ludimi. v.
Gorjear tola, yimbila.
Glossario s. nsasa. Gorjeio S. mola, nyimbila.
Glossarista S. n'soneki a nsasa. Gorjetas. mfitu, mfutu, n'sendo.
Glossema (ling.) S. ngosema. Gorra S. toka kya n'kemo.
G16ssico Atij. di tadidi lubini, di tadidi ludi- Gorro S. banda.
mi, alubini, aludimi. v.
Gosmar tawula mete, tawula kolola, tawula
s.
Glossite mpimba a lubini, mpima a ludimi. kololo, lukula, luka; wulumuna, zokosa; V.
Glote (med.) S. ngolote. jig. wuninina.
Gluddio (quim.) S. nguzide. Gostar V. zola, tonda.
Glutiio Atij. s. n'dye, n'kwa rn'biki. Gosto S. wete, n'tomo, n'zenw.
Glutonaria S. n'dyodyo, m'biki. GostosoAdj. atoma, azenza, an'tomi, an'zenzi.
Glutoneria s.
n'dyodyo, rn'bi, dya kwa s.
Gota tonsi.
rn'biki. v.
Gotear sonsa, noka.
GlutoniaS. n'dyodyo, m'biki. Gotejar v.
sonsa, noka; sonsesa, sonsa,
Gnoma S. nzengo, mpova. sonsana.
Gnose S. zayi, ngangu, mona. Goto S. pop. laka; cair no goto de: wlwa kwa,
Goderar (bras.) V. vinga. yangalelwa kwa.
s.
Goela laka. Govema~o S. mayala, ngyala.
v.
Goelar wkomona, walumuna. Govemador Adj. s. n'yadi, nguvulu, nkumbi.

319
Francisco Narciso Cobe

Governalho S. membo, bindikilwa. Gramar v. jam. mina, dya; V. pop. bonga, ba-
Governamento S. luyalu. ka, simba; zizila, simbinina.
Govemans:a S. ngyala, mayala. Gramatica S. n'siku mya ndinga.
Govema~o n. ngyala. Grampar v. yiya, wombolola; kandidila.
Govemanta S. n'sadi a mu nzo (n'kento), Grampear v. yiya, wombolola; kandidila.
n'sansi. Granalha S. nsadi.
GovemanteAtij. s. n'yadi. Granar v. tetumuna, tetomona, fusumuna,
Govemar v. yala. nika; mena mbwaza.
Govemo S. luyalu. Grande Atij. ampwena, anene, abeni,
Goza~o (bras.) S. nkemba, luyangalalu. ayalumuka, avonga; grande desgrafa: n'zilu,
Gozar v.kemba, yangalala; sakanina, sakane- mvuka za mpwena; grande espirito: n'tima
na; gozar de boa saude: kala kya mbote, kala ambote; grande multidiio: ndonga ayingi,
yo vimpi, kala mavimpi. buka kya wantu; grande numero de objectos:
Gozo S. n'kembo, luyangalalau, yangi, kyese; lekwa ya yingi, ulolo wa lekwa.
nsakanina, nsakanena. Grandeza S. 'nene; ngyalumuka, mponga;
Gras:an. Ngalasa. grandeza de animo: n'tima ambote.
Gras:a S. dyenga, nkenda; nsambu, lau, tondo; Grandioso Atij. ampwena, ayalumuka, avo-
wete; grafas: matondo. nga; atunda, azitu.
Gracejamento s. nsaka, nseselela, matyetye. Grane1 S. sanza.
Gracejar v. sakana, seselela, sokolola, seva, Granita S. bundu, lubwaza.
sokela. Granito S. n'senzele, kimbwaza-mbwaza.
Gracejo S. nsaka, nseselela, matyetye. Granizar v. fusumuna ne n'senzele.
Graciosidade S. walakazi, ungudi. Granizo S. mvula a matadi.
Gracioso Atij. awalakazi, ansambu, abiza. GranjaS. mpatu, kyana, vya.
Gracitar v. wulumuna, zokomona, zakasa. Granjear v. vata, sala.
Gradagem S. ndeleka, nsingika. Granjeiro S. n'langididi a mpatu, mvati.
Gradar V.leleka n'toto, singika; kula, zola. GranjolaAtij. s. koba.
Grade s. lupangu, yaka, kozo. Gransnador Atij. n'wulumuni, n'zokosi.
Gradeamento S. lupangu, yaka, kozo. Granula~o S. mfusumuna, nkevesa.
Gradear v. tunga lupangu, tunga yaka; yoka. Granulagem S. mfusumuna, nkevesa.
Gradecer V.leleka n'toto, singika, kula, zola. Granular Atij. V. ambwaza, anginga, ambo-
Grado Atij. atoma kula; am' funu; S. luzolo. ngo; akengele; fusumuna, kevesa.
Gradua~o S. mbaka a ngenda, mambula a Granulo s. fimbwaza, lunginga lwa kete.
ngenda; tezo, nkayanesa, nkayanisa. Grao S. mbwaza, nginga, mbongo; kengele.
GradualAtij. amalembe-malembe. Grasnar v. wulumuna, zokosa, kaza.
v.
Graduar sya mu kamba. Grasnir v. zokosa.
Graeiro S. mbwaza. Grassar v. kula, wokela; mena; mwangana.
Grae10 S. mvula a matadi. Grassento Atij. amazi, ampongo.
v.
Grafar soneka. GrassoAtij. amazi, ampongo.
Grafema S. ngalafema, sinsu ya nsonekeno. Gratidao S. monda, tondo, mfYawuka,
s.
Grafia ngalafi, nsonekeno. lufYauku.
Grafica S. nsoneka. Gratifica~ S. mfutu, mfitu, n'sendo,
Grafico Atij. ansonekeno, asinsu. lufYaulwisu.
s.
Grafio mpwa, mpila. v.
Gratificar fita, futa, senda.
Gral S. su, tutilu. GratisAdv. ngovo, mpavala.
Gramafone S. fWono, fono. GratoAtij. atonda, n'tondi.

320
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I

Gratuidade S. ngovo, mpavala. Grilo S. nzenze.


Gratuitidade S. ngovo, mapavala. Grimpar V.banda, tomboka.
Gratuito Adj. angovo, ampavala, ankatu. Gritar v. kaza, bola, tata, fyenga, yokosa.
Gratula~o S. sakidila, kembela, tonda. Grito S. kazu, boko, mboka, tam.
Gratular v. sakidila, kembela, tonda. Grosseiro Atij. amvwamvwala, amundembi
Grau S. tezo, kamba. sanswa, amazinga.
Graudo Adj. anene, ampwena; S. mvwama, Grosseria S. kimazinga.
'nene. Grosso Adj. am'bubulu, an'kandu, ampongo;
Grava~o S. nsona, nsoneka. ankwakasi, abala, ayiminina, ayuminina, a-
Gravador S. n'soneki. lula, ansesi; S. n'kandu, kinkobe, bubukulu.
Gravame S. nkota a n'soki, lutokaneso, luto- Grossura S. n'kandu.
kanisu, lufuntunu, levo; nsona, nsoneka. Grotesco Atij. azyezyana, zenga.
Gravar v.
sona, soneka, zoka, sya sinsu, Grua S. lembe-lembe.
zyuwula. Grudar v. simba, yika, yikakesa, batika.
Gravata S. tenda kya nsingu, ngalavanta. Grude S. dimbu.
GraveAdj. azitu, avonza, ampasi. Grulhat v. wulumuna, lombolola, zakasa,
Gravidade S. zitu, vonza. zokomona.
v.
Gravidar yimitisa, yimita. GrulhaS. n'wulumuni, n'lombolodi, n'zokosi,
Gravidez S. vumu, nyimita. n'zokomoni.
GravidaAtij. ayimita; azala. Grumar v. kangama, tinta, tintila.
Gravita~o S. nzyeta, ntunta; centro de gravi- Grumo S. kendengele.
tafiio: kati, katika. Grumoso Atij. akangama, atinta, atintila.
Gravitar v. zyeta, tunta. Grunhido S. ntwenga, n'twengo.
Gravura S. tona, fikula. Grunhir v. wenga, twenga; yidima, bokota.
Graxa S. tinta a nsampatu. Grupo S. bundu, kamba, kintwadi.
Grecia S. Eleni. Gruta S. n'duku, wulu.
Grege S. kamba kya wana a bulu, buka kya wa- Guano S. mvindu a mwanga mu vya.
na a bulu; lukutakanu lwa minkwikizi; vata, Guarda S. n'kebi, n'lundi, n'lungi; n'yingidi,
nsi, nkutakani a wantu. m'vungudi; nyingila, yingilu.
Grego S. mwisi Eleni, musi Eleni. Guarda-chuva S. vevo, kinonga.
Grei S. kamba kya wana a bulu, buka kya wa- Guardador Adj. s. n'kebi, n'lundi.
na a bulu; lukutakanu lwa minkwikizi; vata, Guardanapo S. twaya dya kumbulwila nwa.
nsi, nkutakani a wantu. Guardar v. yingila, langidila, lunda, keba;
v.
Grelar savuka, tumbuluka, mena. guardar a boca: butama; guardar debaixo
Grelha S. yokelo, kangilu, tamba. da chave: sweka; guardar a lei: lunda n'siku;
Grelhar v. yoka, kanga. guardar um rebanho: kengela kambi, vungula
Grelo s. n'soko. kambi; guardar um segredo: lunda mbumba;
Gremio S. lukutakanu, kintwadi. guardar-se: kukeba, kulunda, kulunga-lunga;
Greta S. mbamvu. guardar-se mutuamente: lundana, kebana;
Greve s. n'kalu a salu, ngongo. guardar silencio: butama, kala pi.
Griataria s. nkaza, mbokomoka, ntata. Guarda-sol S. kinonga.
Grifar v. sya n'nsida mu n'kanda, sikidisa Guardim S. n'singa, ngonzi.
dyambu. Guarida S. sudi; swekameno, tininu, fika.
Grigri S. n'kisi. Guarita S. sudi.
Grilhao S. luvambu, mpanga, mpambu. Guarnecer v. vana; vyengesa, tomesa,
Grilheta s. mpanga, mpambu. sikidisa.

321
Francisco Narciso Cobe

Guarni~ao S. akengedi a mbongi; fwalanga- laka.


nu ya nzo; mpyengesa. Guturalizar v. vovela vana laka.
Guar-te loc sem tir-te nem guar-te: kebaL Guzo S. ngolo, n'kuma.
Guedelha S. nsuki za zingama.
Guelra S. tolo, ndakala.
Guerra S. vita, ndwana, n'zingu, kindu anene.
Guerrear v. nwana vita.
Guerreiro Atij. s. kesa.
GuerrUha S. vita, ndwana, n'zingu.
GuerrUheiro S. kesa.
Guia S. n'kanda a kiyila, n'kanda a nzila;
n'nsongi a nzila, rn'fidi, rn'viti.
Guiar v. fila, dyatisa, rwala, songa nzila, fila.
Guina S. mayukuta rna yingi.
Guinar v. ternbela, zenzela; vambuka, vila,
vilwa.
Guinda s. ngonzi a zangunwina, ngonzi a
telamesena, ngonzi a vundunwina.
Guindar v. zanguna, telamesa, vunduna.
Guindaste s. vunduna.
Guisar V.lamba.
Guita S. n'singa, ngonzi.
Guitarra s. kokolo, nsambi.
Guizo s. yongolo, ngonge.
Gula s. n'dyo-dyo, loko, rn'biki; laka, mini-
nwa,mvuvu.
Guleima s. loko, n'kwa rn'biki.
Gulodice s. n'dyo-dyo, loko, rn'biki.
Guloso Atij. n'dye, n'kwa rn'biki; Atij. fig.
n'kwaketo.
Gume s. fig. meno rna mbele; zayi, ntona,
ngangu, ndwenga, lulungalalu.
Gunfar v. kefuna, kefona, dila, yenga.
Gunga (bras.) S. ngoma.
Guri (bras.) S. mwana, mwana an'swa, mwana
akete, mwana afyoti, n'leke, kindende.
Guria (bras.) S. mwana an'kenro, n'zolwa
(n'ento).
Gurizada (bras.) S. buka kya wana, kamba
kya wana; kileke.
Gurnir (bras.) V. mona mpasi, zizila, zindalala,
simbinina.
Gusta~ao S. n'tomo, n'zenzo.
GustativoAtij. an'tomo, allzenzo.
GuturalAtij. alaka, amvuvu.
Gutura1iza~ao s. zu dya laka, mpovela vana

322
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

alekama.
H Harmonio S. sikilu.
Harmonioso Adj. azu dya mbore; awawana,
H3.! Interj. ai, aweyi!, ngyuvuluIa, ntambuIwila. alekama.
Habia S. nsudi a nsi a mpakani, nsudi a nsi a Harnionizar V.leka, lekanesa, lekanisa, leka-
mpakaya. na; wawana, ngwawanisa, ngwawanesa.
Habil Adj. afwana, afwere, alenda, angangu, Harpa S. kokolo.
andwenga, azaya, aunkente. Harto Adj. angolo, akumama; Adv. ulolo.
Habilidade S. ngangu, ndwenga, zaya, Hasta S. dyonga, swanga, nzanza; nteka a
unkere. kinzau.
Habilidoso Adj. n'kwa ngangu, n'kwa nde- Haste S. n'kawu, mvwala, mpangu; tungwa,
kwa, kinkere. n'ti, mungingi, m'fuka a mankondo, m'fuka
Habilita~o S. ngangu, ndwenga, ndongoka, a makonde, mungelezi (masa), mwinza,
zaya, unkere. luIembe.
Habilita~6es S. ndongoka. Hastia s. n'kawu, mvwala, mpangu; tungwa,
Habilitado Adj. alongoka, azaya, afwana, a- n'ti.
ngangu, andwenga. Hastea s. n'kawu, mvwala, mpangu; tungwa,
v.
Habilitar longa, kubika, kumpika, fwani- n'ri.
nika; habilitar-se: longoka, kubama, Hastear v. sikimika, kumika, syamisa, vevela.
fwanana. Hastil s. m'va, simbilwa.
Habitabilidade S. kalu, nkadilu, nzingilu, Hastilha s. fim'va, kam'va, fisimbilwa,
mpwandilu. kasimbilwa.
Habita~o S. nzo, fulu kya kala. Haurir v. reka maza; runta, vola, rantika; nwa,
HabitacionalAdj. anzo, afulu. manisa, fokola, vundisa; vela, kutika.
s.
Habiciculo zozokolo, saba. Haustelar Adj. m'fibi.
HabitanteAdj. s. n'kwa, musi, mwisi. Hausto S. nreka a maza; ntunra, mpola; ndwa,
v.
Habitar kala, zingila, vwanda. mfokola, mpela, mvela, nkutika.
HabicivelAdj. azingila, akala. Haver v. kala ye, baka, vwa.
Habito s. fu, n'za, nkulukilwa; m'vwaru. Haveres S. pl. mavwa.
Habitua~o S. nkulukilwa, nkuIukiswa. Heautognose S. kuzaya.
Habituado Adj. akulukilwa, akulukiswa. Hebdomada S. lumingu, nsambwadi (lu-
HabitualAdj. akuIukilwa. mbu, lumingu JOVO m'vu).
v.
Habituar kuIukila, kuIukilwa, kulukiswa. Hebdomadario Adj. alumingu ke lumingu,
Hala~o S. n'rezi, n'remo. ankenge ke nkenge (a semana em Kikongo
HaIito S. mwanda, mwela, fulumwinu; mufu. tinha quatro dias: nkenge, nsona, nkandu ye
Halo S. nkolo; S. jig. mbazi a n'kanu a nta- konzo).
ngwa, mbazi a n'kanu a ngonde; nkya a Hebetado Adj. zowa, dinda.
kuma; n'kembo; ntunda. Hebetar v.
kitula kizowa, kiruIa kindinda;
Halux S. n'lembo ampwena a kuIu. hebetar-se: kiruka kizowa, kituka kindinda,
Hanseniase (med) S. wazi. vosoka.
Hariolo S. nganga a ngombo. Hebetico Adj. anrandu, aranda.
Hariolomancia S. nra a ngombo. Hebetismo S. uzowa, udinda.
Harmonia S. ndekani, ngwawani, ngwizani; Hebetizar v. kituka kizowa, kiruka kindinda,
ndekana. vosoka, vosona.
Harmonica S. ngayera. Hebetude S. wonga, zaka-zaka, keza [ke:za].
Harmonico Adj. azu dya mbore; awawana, Hect Prif. nkama.

323
Francisco Narciso Cobe

Hectica S. mandandangwa, mandu za yela. Herbaceo Adj. atiti.


Hecticidade s. mandu. HerbiformeAdj. anse a titi.
Hectico Adj. atanda. Herbivoro Adj. n'dye a matiti.
Hectigo Adj. atanda. Herborista S. nganga.
Hecto Pref nkama. Herborizar v. zotona makaya rna wukila.
Hediondez S. bi, mbi, ngemi, safu. HerbosoAdj. amatiti, atiti.
Hediondeza S. bi, mbi, ngemi, safu. Herdar v. dya mende, dya fwa.
Hediondo Adj. ambi, angemi, asafu. Herdeiro S. n'dye a mende, n'dye e fwa,
Hegemonia S. nsunda, ntwadi. m'vingidi e fwa.
Hegira s. mina, tina; ngyaluka. Hereditariedade S. ngutukilu, ngutukila.
Helcose s. mpuma, vosi, mpuma ankulu, Heredicirio Adj. angutukilu.
mputa ankulu. Herege Adj. s. m'bendomoki, m'bendumuki,
Helena S. Eleni. n'kadi a Nzambi, mundembi kwikila,
Heliaco Adj. anse a mbete, ase kya mbete. n'ketami mu lukwikilu.
Helice s. mvu, nzingu, mpola. Heresia S. mbedomoka, mbendumuka,
Helic6ptero S. ndeke ave dya nzingama. n'kalu a Nzambi.
Helio s. elyo. Hennafrodita S. n'kemo mu yakala.
Helix s. kutu, mbete. Hernia (med) S. eni, n'kukulu, mpiki, du-
Helminte S. nyoka za moyo. ngu; hernia umbilical: kovo; hernia scrotal·
Helmintiase S. kimbevo kya nyoka za moyo, n'kukulu, mpiki.
ve dya zingama. Herniado Adj. an'kukulu, ampiki, adungu,
Helminto S. nyoka za moyo. akovo.
Hem! Interj. nki?!, waul Hernial Adj. an'kukulu, ampiki, adungu,
hematina (med.) S. ematina. akovo.
Hematite (med.) S. emati. Hernico Adj. an'kukulu, ampiki, adungu,
Hematologia (med) S. ematozi, zayi wa akovo.
menga. Hernioso Adj. an'kukulu, ampiki, adungu,
Hematoma S. bisubisu. akovo.
Hematuria S. kazi, kisuswina, ematluli. Herniotomia (med) S. elenyotomi, mpasu-
HematUria S. kazi, kisuswina, ematuli. laaeni.
Hemiplegia (med) S. emipezi, ndebuka a Her6i S. nkabi, kesa, 'nwani.
ndambu mosi ya nitu. Heroicidade S. unkabi, ukesa.
Hemisferio S. ndambu a nza; ndambu a Her6icoAdj. akikesa, ankabi, akesa, an'wani.
vinzingidi, ndambu a bulungunzu. Heroismo s. unkabi, ukesa, kikesa.
Hemo Pref menga. Herpes (med) S. elepesi, mvuka, yela kwa
Hemo61ia (med) S. emofili. n'kanda a nitu; mfwasuka, lufwasuku,
Hemoglobina (med) S. emobina. ngwola.
Hemoglobina (med) S. emogobina. Hesita~o S. kati-kati, lukatikisu, banzu-ba-
Hemorragia (med) S. emolazi, n'zabu a nzu, ndyengana a n'tima.
menga. Herpete S. elepesi, mvuka, yela kwa n'kanda a
Hemorr6idas S. pl emoloyide, ngyalumuka nitu; mfwasuka, lufwasuku, ngwola.
a veya za funi. Hesitante Adj. an'katikisi, an'dyenganwa a
Hemorronia (med) S. emoloni, mulula, n'tima.
mululu. Hesitar v. katikisa, dyengana n'tima, kala
HepatalAdj. akimoyo. manti-manti, fwa kati-kati.
Heran~a s. mende, fwa. Heticidade S. mandu.

324
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Hetico Adj. aranda. Higido Adj. avimpi.


Hetego Adj. aranda. Higiene S. mina mya vimpi, vimpi, kingwedi.
Heureca! Inter). nsolwele!, mbwene! Higienico Adj. avimpi, akingwedi, avelela,
Hiato s. vundu, mpwasi. n'kwa kingwedi.
Hibema~o S. rulu twa nsungi a kyozi (bu- Hilare Adj. akyese, ayangala, anzunzu; n'kwa
lu), rulu twa mabangala (bulu), rulu twa si- kyese, n'kwa rusevo, n'kwa seva.
vu (bulu). HilarianteAdj. n'sevesi, n'yangidiki.
Hibernal Adj. ansungi a kyozi, ambangala, Hilaridade S. kyese, luyangalalu, nzunzu,
asivu. rusevo, makaka.
Hibemar v. leka muna nsungi a kyozi (bu- Hilario Adj. afu, akozi, ampambu.
lu), leka mbangala (bulu), leka muna sivu Hilo S. fu, kozi, mpambu.
(bulu). Hilota S. tn'bundu.
Hibridez S. nsangalakani, n'kenro ne yakala. Hlmen S. n'kanda a kimwenze.
Hibridismo S. nsangalaki, nsagalakanu. Himenal Adj. alusompo; an'kanda a
Hibrido Adj. asangalakana, asangalakeswa, kimwenze.
asangana. Himeneu S. lusompo.
s.
Hidat6dio kinokena. Hinario s. n'kanda a n'kunga, n'kunga.
Hidratologia S. idatozi, zayi wa maza. Hinico Adj. an'kunga.
Hidria S. n'lingi. Hino S. n'kunga.
HidricoAdj. amaza, amaza-maza. Hiperbole S. nsakisa, ndutakesa; geam.
Hidrocefalia (med) S. yidosefa, mpiki, sivi, yipebo.
simbi. Hiperb6reo Adj. anzizi, akyozi, akangama.
HidrocefaIico Adj. n'kwa yidosefa, ampiki; Hiperemia (med) S. yipemi, bisubisu.
ayidosefa. Hiperplasia (med) S. yipepazi.
Hidrocele (med) S. idosele, n'kukulu, mpiki, Hipertensao (med) S. yiperensa.
dungu. Hipnofobia S. wonga wa leka, wonga wa
Hidr6filo Adj. 'nwe a maza, n'zodi a maza. monarulu.
Hidrofobia S. wonga wa maza; nkwanzi. Hipn6fobo Adj. n'kwa wonga wa leka, n'kwa
Hidr6fobo Adj. n'tini a maza; n'kwa ngwanzi. wonga wa mona rulu.
Hidrografico Adj. azayi rna maza. Hipnofone Adj. tn'vovi a lokorela, n'kwa
Hidrologia S. zayi wa maza. lokorela.
Hidromel S. kimbombo, wiki wa sangwa yo Hipnofono Adj. tn'vovi a lokorela.
maza. Hipnografia S. mbwangununa za rulu.
Hidropata (med.) S. yidopara, n'wukidi a Hipnologia S. mbwangununa za rulu.
maza. Hipnosia S. kimbevo kya rulu.
Hidropatia (med) S. yidopati, wukila yo Hipocondria (med) S. yipokondi, mpuna a
maza. yela, ntanru, lukendalalu.
Hidr6picoAdj. asulu, n'kwasulu. Hipocondriaco Adj. yipokonda.
Hidropisia (med) S. yidopizi, sulu. Hipocrisia S. kuvunina, ungyangya, umpu-
Hidrosfera S. maza rna nza. ki, disu ku nsi a lukaya.
Hiena S. kimbungu. Hip6critaAdj. ngyangya, kimpuki.
Hierarquia S. ndandani. Hipogastrico (med) Adj. ayipogasi, akati
Hifemia S. nkuluka a menga, anemi. kwa n'kumba ye mburamu.
Hifen S. nkangilu a dyambu, n'yikilu a dya- Hipogastrio (med) S. yipogasi, kari kwa
mbu, kwazu, sinsu. n'kumba ye buramu.
Higidez S. vimpi. Hipop6tamo S. nguvu.

325
Francisco Narciso Cobe

Hipoteca S. nsimbi, nsimbisa, mfuka. n'sukami; de homem para homem: mwana


Hipotecar Vsimbisa. eyakala, mwana ya sandi; ziku, ludi.
Hipotese S. mbalu, ngindu, mabanzikisa, Homem-chave S. muntu a fulu kya ntete,
susi. muntu antete, muntu arn'funu.
Hircino Adj. ankombo. Homenageador Adj. s. n'kembedi,
Hircismo S. n'kuvu, nsudi a nitu. n'sakididi.
Hirco S. vaka kya nkombo. Homenagear V zitisa, kembela, sanisa, sani-
Hircoso Adj. an'kuvu, an'te a nsudi, n'te a sina, kunda.
nsudi. Homenagem S. luyindwilu, nkunda, lukofi.
Hirsuto Adj. ansuki za nda, amika mya yingi. Homenzarao S. koba, yakala dya nitu
Hirteza S. nsinanana, bala, nkola, ntelama, ampwena yo n'tela anda.
ntimba. HomicidaAdj. s. rn'fumbi.
Hirto Adj. asinanana, abala, akola, atelama, Homiddio S. mfumba, mfumbi.
atimba. Homilia S. lusasumunu lwa mambu ma
Hispidar-se V sinanana, telama, timba. Nzambi.
Hispidez s. nsinanana, bala, nkola, ntelama, Homiliar V sasumuna mambu ma Nzambi.
ntimba. HominalAdj. amuntu, ayakala.
Hispido Adj. asinanana, abala, akola, atela, Hominalidade S. kiwuntu, kiyakala.
atimba. Homo Pref mfwanani, mfwanana.
Hissope s. mwanginu. Homologo Adj. ampila mosi, afwanana.
Histeralgia (med) S. yisitelazi, n'lunzi muna Homomero Adj. andambu za fwanana.
n'dya a m'buti. Homonimo S. zina, ndoyi, syala.
Histerectomia (med) S. isitelekotomi, nka- Homose S. mfwaninika a lekwa yole.
tula a n'dya a rn'buti. Homu.nculo s. muntu akete; muntu
Histeria s. yela kwa zaka-zaka. asakalala.
Histerico Adj. ayela kwa zaka-zaka; S. mbevo Honestar V zitisa; vyengesa.
a yela kwa zaka-zaka. Honestidade s. ludi, kyeleka, unsongi; lu-
Histeroclise S. ndonda a beEo ya n'dya a zitu, zitu.
rn'buti; nsukula a n'dya a rn'buti. Honestizar V zitisa, vumina, zanguna.
Historia s. lusansu lwa nsi, nsangu, n'samu, Honesto Adj. nsongi, n'kwa ludi, n'kwa
savu. luzitu.
Historiador s. n'soneki a mambu ma nsi, Honormcar V zitisa, kundidika; zanguna.
n'teki a nsangu, n'samuni, n'te a savu. Honorffico Adj. azitu, aluzitu, avumi, anso-
Historiar V soneka nsangu za nsi, teka sangu, ngi, azanguka.
samuna, ta savu. Honra S. luzitu, vumi.
Historico Adj. s. anza a nkulu, alusansu lwa Honradez s. luzitu, vumi, vumina, nsongi,
nsi. nzanguna.
Hodiemo Adj. alumbu yayi, awunu, anta- Honrado Adj. azitu, aluzitu, avumi, ansongi,
ngwa zazi, antangwa yayi. azanguka.
HojeAdv. wunu. Honrar V zitisa, vumina, zanguna.
Holandes S. landazi. Honraria s. zitu, wene, kimfumu, ngenda,
Homem S. muntu (pl.: antu, wantu), yakala mwala.
(pL: akala); homem digno: mfumu, muntu Honroso Adj. n'kwa luzitu, n'kwa vumi.
a luzitu; hommem idoso: n'kuluntu, mbuta Hora s. ntangwa, kolo, 10, wola.
amuntu; homem livre: mwana angani, mfu- HoralAdj. antangwa, akolo, alo, wola.
mu; homem rico: mvwama; homem pobre: Horario Adj. antangwa, akolo, alo, wola; S.

326
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

nkayanisu a ntangwa, nkayaneso a ntangwa; Hortelao s. m'vati a rnakaya rna dya, n'kuni a
sinsu kya ntangwa, sinsu kya kolo, sinsu kya rnakaza rna dya, n'sadi a olota.
10, sinsu kya wola. Hortense Atij. ampatu a rnakaya rna dya, a-
s.
Hordeolo tesuku, luntuzya, vumbu dya kyana kya rnakaya rna dya, aolota.
disu. Homcola Atij. ampatu a rnakaya rna dya,
Horizontal Adj. azongolotorna, alukongolo akyana kya rnakaya rna dya, aolota; au-
Iwa n'toto, alelama, alelensi. rnbangu wa rnpatu za rnakaya rna dya, au-
Horizonte S. ngambu, ngambwila, rnbangu wa kyana kya rnakaya rna dya.
lukongolo. s.
Horticultor n'sadi a rnpatu za rnakaya rna
HorrendoAtij. ambi, angerni, ambi-rnbimbi, dya, n'sadi a kyana kya rnakaya rna dya.
amwiyi. Horticultura S. urnbangu wa rnpatu za
Horrente Atij. ambi, angerni, ambi-rnbirnbi, rnakaya rna dya, umbangu wa kyana kya
amwiyi; n'kwa wonga, n'kwa keza. rnakaya rna dya.
H6rrido Atij. ambi, angerni. Horto S. £1rnpatu fYa rnakaya rna dya, £1kyana
Horrffico Atij. ambi, angerni, ambi-rnbirnbi, fYa rnakaya rna dya, kampatu ka rnakaya rna
amwiyi. dya, kakyana ka rnakaya rna dya; fulu kya
Horripilante Adj. ambi, angerni, ambi- rnpasi (ne kyana kya Ngetesemane).
rnbirnbi, amwiyi. Hosana! Interj. n'kernbo!, 0 sana!
Horripilar V titisa, zakamesa, vurnisa, s.
Hospedagem lornbo, nzo a nzenza.
bwernesa, rnwesa wonga. Hospedar V songa lornbo, tambula nzenza;
Horrivel Atij. ambi, angerni; ambi-rnbirnbi, kala rnu lornbo, kala rnu nzo a nzenza.
amwiyi. Hospedaria S. lornbo, nzo a nzenza.
Horror S. keza, ngengesi, lukeneno, ngerni. H6spede S. nzenza.
Horrores S. pl rnalevo; ulolo wa lekwa, lekwa Hospedeiro Atij. s. n'tambudi a nenza,
yayingi. n'songi a lornbo.
HorrorfficoAdj. ambi, angerni. Hospicio S. nzo a sukami; nzo a rnbevo;
Horrorizar V titisa, zakamesa, vurnisa, vundilu, tininu, swekameno.
bwernesa, rnwesa wonga; horrorizar-se: tita; Hospital S. nzo ambevo, yelelo.
zakama, bwerna, mona wonga. Hospitalar Atij. anzo ambevo (Pl), ayelelo;
Horroroso Atij. ambi, angerni; ambi-rnbi- anzo asukami (pl.); atininu, aswekameno.
rnbi,amwiyi. Hospitaleiro Adj. s. n'tambudi a nzenza.
s.
Horta rnpatu a rnakaya rna dya, kyana kya Hospitalidade s. ndunga-Iunga a nzenza,
rnakaya rna dya, vya dya nkove, olota. lusadisu Iwa nzenza.
Hortejo S. £1rnpatu fYa rnakaya rna dya, £1- Hospitaliza~o S. ndekesa (mbevo).
kyana fYa rnakaya rna dya, £1vya fYa nkove, Hospitalizar V lekesa.
kampatu ka rnakaya rna dya, kakyana ka Hoste S. nkani, n'tantu; rnakesa, rnasoladi.
rnakaya rna dya, kavya ka nkove. Hostil Adj. a'nwani, an'zingu; akinkani, aki-
Hortali? S. rnakaya rna nkunzu rna dya, tantu, akirnbeni.
nkove (pl.: makove). Hostilidade S. kitantu, kirnbeni, kinkani,
Hortaliceiro S. n'teki a rnakaya rna nkunzu n'zingu.
rna dya, n'teki a rnakove, n'teki a nkove. Hotel s. lornbo kya £1tila, lornbo kya futila.
Hortativo Atij. alongi, aluludiku, alu- Hoteleiro S. n'songi a lornbo kya futila,
kasakeso; n'longi, n'ludiki, n'kasakesi, n'songi a lornbo kya £1tila.
n'wondeledi. Hulha S. rnakala rna rnatadi.
Hortela S. rnansunswa-nsunswa, Humanar V vana kiwuntu.
rnansunsu-nsunsu. Humanidade S. kiwuntu.

327
Francisco Narciso Cobe

Humanista S. n'zayi a masona rna nkulu.


Humanitario Adj. alusadisu lwa wantu, aki- I
wuntu; S. n'wdi a wantu, n'kwa ngemba.
Humaniza~o S. mpana a kiwuntu. laca S. nsudi.
Humanizar v. vana kiwuntu. laia (bras.) S. Jam. mwana an'kento.
Humano Adj. akiwuntu. lamologia S. zayi wa mpanga a n'longo.
Humectar v. yondeka, yendeke, vwanga, lamo16gieo Adj. azayi wa n'longo, di tadidi
vunga, wmbesa. zayi wa n'longo.
Humedeeer v. yondeka, yendeka, vwanga, lamoteenia S. mpanga a n'longo.
vunga, zombesa. lamottknica s. mpanga a n'longo.
Humidade S. mvutu, ntundulu, nzizi. lamoteenieo Adj. azayi wa n'longo, di tadidi
HUmido Adj. amvutu, antundulu, anzizi. zayi wa n'longo.
HUmilAdj. poet. asakalala; alembama, avuva- lara S. ngudi a simbi.
rna; S.lusakalalu lwa n'tima, n'sukami. latria S. nguka, n'longo.
Humilda~o S.lusakidiku, luvew. Ibidem Adv. vovo, vovo kikilu; mumu, mo-
Humildade S. lusakalalu lwa n'tima. mo, vau e mosi, dyau e mosi.
Humildar v. sakidika, kulula, veza. ibis s. nuni e yanga.
HumildeAdj. asakalala; alembama, avuvama; I~amento s. nzanguna a bandela, mbanika,
S. n'sukami. ntunta.
Humildoso Adj. asakalala, alembama, I~ v. zangula bandela, zanguna bandela,
avuvama. manika, tunta.
Humilha~o S. lusakidiku, luvezo. lcastieo Adj. avelela, akondwa twangu.
Humilhado Adj. asakidikwa, avezwa, leho S. sokolo, n'tambu a n'lumba, n'tambu a
azengenekwa. ngumbe.
Humilhar v. sakidika, kulula, veza, zengene- leone S. teke.
ka; humilhar-se: kusakidika, kukulula. leonografia s. mpanga a teke.
Humor S. matyetye, tiku, luyangalalu. leonolatria S. nsambilu a teke.
Humorado Adj. nkwa matyetye, kwa tiku. leor s. tufina.
Humoroso Adj. nkwa matyetye, kwa tiku. leosaedro S. zunga kya ndambu makumole,
s.
HUmus n'toto wa sangwa ye titi ya wola. lekwa kya ndambu makumole.
leosagonal Adj. azunga kya ndambu maku-
mole, alekwa kya ndambu makumole.
leosagono S. zunga kya ndambu makumole,
lekwa kya ndambu makumole.
Ictericia (med.) S. teli, mbwaka a nitu, yela
kwa lufulu ku bwakisanga e nitu.
Icterico Adj. ateli.
Ictiose (med.) S. yityoze, yela kwa n'kanda a
nitu u kitunkanga ne mavavala.
letologia S. zayi wa mbizi za maza.
Ida s. ngyenda; ida e volta: kwenda yo vutuka.
Idade S. ntela, m'vu, kolo, mbandu; ldade da
Pedra: Tandu kya Matadi;. !dade Media:
Tandu kya Kati; pouca idade: kileke; que
idade tern?: m'vu n'kwa kena?, m'vu n'kwa
wina?; ter a idade de: kala mu ntela a.

328
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

Idea~o S. ngindu, mbalu. fuzi.


Ideal Adj. asampu-sampu, abanza-banza, a- Id6neo Adj. afwana, anwisa, angangu, afuzi.
mbalu, ambore, asonga, ansongi; S. ngindu, Idoso Adj. n'kulumu, mbuta, mbuta amumu,
ngindu za berela. 'nunu, boba.
Idealidade S. ngindu, sampu-sampu, banza- Ignaro Adj. amundembi longoka, abubu,
banza; mbalu, ndozi. azowa, adinda, zengi, zowa.
Idealismo S. ngindu, sampu-sampu, banza- Ignavia S. wolo, kimolo, ndefalakana, wonga.
banza; mbalu, ndozi. Ignavo Adj. molo, n'lefa, alefalakana, awonga,
v.
Idealizar yindula, banza, banzikisa, yindu- n'kwa wonga.
la, badika, kala ye sampu-sampu. Igneo Adj. atiya, ase kya tiya.
v.
Idear yindula, badika, banza, banzikisa, Ignescencia S. tiya, mvya, mpya.
banzila, kala ye sampu-sampu. IgnescenteAdj. atiya, avya.
Ideario S. mbona, ngindu, mbalu. s.
Igni~o mvya, mpya.
Ideia S. mbona, mbadika, ngindu, mbalu. IgnicolaAdj. s. n'zodi a tiya.
Identico Adj. amfwanana, ampila mosi; ser Ignifero Adj. atiya.
identico: kwenda berela, fwanana, dedaka- Ignipotente S. mfumu a tiya, kindafuku.
na; tornar identico: fwananesa, fwananisa, v.
Ignizar-se vya, kwama.
dedakesa. Ign6bil Adj. asakalala, akondwa m'funu,
s.
Identidade mfwanana, mfwanani, mpi- arumbuka, aboloka; ansoni.
la mosi; bilhete de identidade: kindedakani, Ignobilidade S. lusakalalu, nkondwa a
n'kanda a ndedakesa, n'kanda a lusunzulu. m'funu, ntumbuka, mboloka; nsoni.
Identifica~o S. lufwaniniku, lufwanane- Ignomfnia S. mbi, nsoni, luboloko, ntap.ru.
so, lufwananisu, ndedakesa; mona, nsola, Ignorado Adj. amundembi zayakana, a-
mbona. swekama, aswama, asweki, abubu, atombe.
Identificar v.
fwaninika, fwananesa, fwa- Ignorancia S. bubu, rombe, kimazinga.
nanisa, dedakesa; rona, sola, mona. Ignorante Adj. amundembi longoka, abubu,
Ideottenia S. mfwasuka a ngindu, ngindu za arombe, amazinga.
mbi. v.
Ignorar kondwa zaya, kala mu bubu.
s.
Ideolatria kuzola kwa yingi. Ignoto Adj. amundembi zayakana, aswekama,
s.
Ideologia lukubiku lwa ngindu, ngindu, asweki, abubu, arombe.
mabika. s.
Igreja sambilu, nzo a Nzambi.
Idioma S. ndinga, ndinga ansi, ndinga a ko- Igrejeiro Adj. asambilu, anzo a Nzambi,
nso nsi. munkwikizi.
IdiotaAdj. s. dinda, zowa, zengi. Igual Adj. afwanana, aberela.
Idiotia S. kidinda, kizowa, kizengi. s.
Iguala~o mfwanana, ndedakana, berela.
Idiotice S. udinda, uzowa, uzengi. Igualador Adj. afwanana, adedakana, aberela;
Idi6tico Adj. akidinda, akizowa, akizengi. S. n'ranginini.
Idiotismo S. udinda, uzowa, uzengi. Igualamento S. mfwaninika, ndedakesa.
v.
Idiotizar kirula dinda, kirula zowa, kitula Igualan~ S. mfwanana, ndedakana, berela.
zengi. v.
Igualar fwaninika; fwanana, kala berela,
Id6latra Adj. s. n'sambidi a reke; S. fig. n'kwa kwenda berela, dedakesa; leleka, babika,
nzola alutakana. lelama.
v.
Idolatrar sambila reke. Igualavel Adj. afwana, afwaninika, aberela,
Idolatria S. nsambila a reke. adedakesa.
Idolo S. reke. Igualdade S. mfwanana, ndedakana, berela.
Idoneidade S. mfwana, wisa, ngangu, zaya, Igualha S. ngenda mosi, mfwanani a ngenda,

329
Francisco Narciso Cobe

kamba ki mosi; mfWanani, lufWananu. Ilibar v. velelesa.


Igualitarismo S. mfWanana, mfWanani. IliberalAdj. akokoto.
Igua1iza?o S. lufWananu, mfWanana. v.
Ili~ vuna, vilakesa; vuninina, sokela, veza,
Igualmente Adv. dyau dimosi, kyau kimosi, seva; wombolola.
ana dede, betela, mpila mosi. Ilicio S. mpuna, mpilakesa; mpuninina,
Iguana S. mbambi. mvuninina, nsokela, mpeza, luvezo, nseva,
Iguano S. mbambi. nwombolola.
Iguaria S. madya, dya kwa mbote, dya kwa Ilicito Adj. an'longo, an'siku, akanikinwa,
n'tomi. amundembi songa.
Ila?o S. nsukilu, nsukisilu, mbaninu, mfoko. Ilicitude S. n'longo, n'siku, n'kanikinu,
Ilacrimavel Adj. akondwa nkenda, ambi, nkondwa a n'swa, kinsweki.
m'bangiki, mpolakanu, n'kwa mfunya. Ilidimo Adj. an'longo, an'siku, akanikinwa,
Ilaquear V.baka mu wanda, kanga, konda, tya- amundembi songa.
ngumuna, vukumuna, bwisa, soka, sokela. v.
Ilidir fila mpaka, vunisa, kala; tantatana,
Ilativo Adj. ansukilu, ansukisilu, amfoko. wnza, filana mpaka.
Ilectomia (med) S. yelotomi, nkatula a n'dya. Iligar V.kanga, yikakesa, zinga, zitika, zitakesa,
Ilegal Adj. an'longo, an'siku; akondwa n'swa, bindakesa.
asweki. Ilimitado Adj. akondwa nsuka.
Ilegalidade S. n'longo, n'siku, n'kanikinu, Iliquido Adj. ampilakanu, asangana, afWasu-
nkondwa a n'swa, kinsweki. ka, ansoni; amvwanga, antyakalakani, aze-
Ilegitimidade S. nkondwa a n'swa, kinsweki; ngalakana, asangwa, ampimpita, ampasi,
zumba. abindakana; amvimba.
Ilegitimo Adj. akondwa n'swa, amundembi IludenteAdj. s. m'vuni, n'soki a mambu.
solwa, akinsweki; azumba. Iludido Adj. avunwa, avunininwa.
IlegivelAdj. amundembi tangakana. v.
Iludir vuna, vuninina, sokela, sakanina,
Ileite (med) S. yilete, mvimbila a n'dya. sakanena.
lleo s. n'dya. Ilumina?o S. n'temo; ntemona, ntemu-
Ileostomia (med) S. yilositomi, mpanga a na, longi, lutemoko, lutemuku, lutemunu,
vundu muna n'dya. lutemono.
Ileso Adj. avimpi, amavimpi. Iluminado Adj. an'temo, atemoka, atemuka,
Iletrado Adj. amundembi zaya masona, alongoka.
amundembi zaya tanga; S. mundembi zaya v.
Iluminar minika, temona, temuna, mwesa;
masona, mundembi zaya tanga. serna; longa, yangalala.
Ilha S. sanga, sanga kya n'toto. Ilusao s. luvunu, ungyangya, luvungidiku;
Ilhal s. bekete, sambu. mpilakana, ndozi.
v.
Ilhar vavula, vengeka; vavuka, vengama. Iluso Adj. avunwa, avunininwa.
Ilharga s. bekete, sambu. Ilusor Adj. s. m'vuni, n'soki a mambu.
Ilhargas s. pL n'ludiki, mbandabanda. Ilus6rio Adj. m'vuni, n'soki a mambu, ako-
IlheenseAdj. asanga; S. musi sanga. ndwaziku.
Ilheta S. fisanga, kasanga. Ilustra?o s. fWaniswa, sisa; mbaku, nsonga,
IlheuAdj. asanga; S. musi sanga. nsasa.
Ilh6 S. vundu. Ilustrado Adj. n'zayi, atemoka, atemuka,
Ilhota S. fisanga, kasanga. alongoka.
Iliaco S. visi kya luketo. v.
Ilustrar tengola, tengula, tendola, tendula,
Iliba~ao S. mvelela, mpelela. baka, bangula, sasa, songa.
Ilibado Adj. avelela, aveleleswa. IlustreAdj. atunda; n'zayi, atemoka, atemuka,

330
NOVO DICIONA!uO PORTUGuEs - KIKONGO I

alongoka. n'kwa wonga.


Imaculado Adj. avelela, akondwa keya, ImberbeAdj. akondwa nzevo, n'leke.
akondwa twangu. Imbicar v. zyonzyomona nwa, songola, kwe-
Imagem S. fwani-fwani, sinsu, sisa. nda, finama, lwaka; vana senselo, songa nzila.
Imagina~o S. sampu-sampu, banza-banza; Imbondeiro S. n'kondo.
mbalu, ndozi. Imbondo S. n'kaku, nkankalakani,
Imaginar v.
kala ye sampu-sampu; banza, lutokaneso.
banzikisa, yindula, badika. Imbui~o s.mpwanga, ndwika, mfibisa,
Imaginaria S. fwaniswa. m£Yentesa; nyimitisa, ndyukisa, nkoma,
Imaginario Adj. asampu-sampu, aba- ndongelela.
nza-banza, ambalu, andozi; m'vuni, n'soki Imbuir v. vwanga; nwika, fibisa, £Yentesa;
a mambu, akondwa ziku; rn'vangi a sisa, yimitisa, kotesa, dyukisa, koma, kuyekola,
rn'vangi a teke. kuyekula; V.jig. longelela, longela.
Imaginavel Adj. asampu-sampu, yindulwa, Imburgues S. mataya rna mpwena, masengi;
abadika, asoka. rn'vuni, n'sokedi, n'kwa viluvilu.
Imagineiro S. rn'vangi a sisa, m'vangi a teke. Imedia~o S. ndandana, ndandani.
Imago (psicoL) S. luyindwilu lwa n'zolwa a Imedia~6es S. pl. nganzu, zunga, rn'vivu,
kileke, n'zolwa a kileke. nzinguluka.
v.
Imanar tuka, vayika; tunta, vola. ImediatamenteAdv. mu n'swalu, nzaki-nza-
Imane Adj. ampwena-mpwena, anene, abe- ki, vana vau.
ni; Adj. jig. alau, abulu kya futa, an'lunzi, Imediato Adj. answalu, anzaki-nzaki.
rn'bangiki, mpolakanu, n'kwa mfunya. Imemoravel Adj. ankulu-nkulu, atandu ya
Imanencia S. nkala, kalu. nkulu.
ImanenteAdj. n'kadi. ImemoreAdj. avilakanwa.
Imanidade S. 'nene, beni; S. jig. ndunzi, lu- Imemorial Adj. ankulu-nkulu, atandu ya
bangiku, umpolakanu, mfunya. nkulu.
v.
Imanizar tunta, vola, tuka, vayika. Imemoriavel Adj. ankulu-nkulu, atandu ya
Imarcescibilidade S. ngolo; nkondwa a nkulu.
wola, nkondwa a nuka. Imensidade S. ngyalalala.
Imarcesdvel Adj. angolo; amundembi wola, Imensidao S. ngyalalala.
amundembi nuka. Imenso Adj. ayalalala, ayingi, ampwena-
Imareado Adj. avelela, akondwa keya, ako- mpwena, abeni-beni.
ndwa tona, akondwa twangu. s.
Imensurabilidade nkondwa a tew.
Imarginado Adj. akondwa nsuka. ImensuravelAdj. amundembi tezakana.
ImaterialAdj. akondwa nitu. Imergencia S. ndyumba, ndyuka, nkota,
Imaterialidade S. nkondwa a nitu. nkotesa.
Imaterializar v.
kondwa nitu, kituka se v.
Imergir yuba, vubika, dyumbisa, dyukisa,
mwanda. yondeka, yendeka; kota, kotesa, zika.
s.
Imaturidade mundembi kola, mundembi Imersao S. ndyumba, ndyuka, nkota, nkotesa.
vya, mbundebi bwaka. Imigra~o S. ngyaluka, nzingilu mu nsi a
Imaturo Adj. amundembi kola, amundembi kinzenza.
vya, ambundebi bwaka, ambisu, amunde- ImigranteAdj. ayaluka; S. n'yaluki.
mbi kola, amundembi bwaka. v.
Imigrar yaluka, zingila mu nsi aki nzenza.
ImbecilAdj. wwa, dinda, zengi. Iminencia s. ngiza, mbwa, mpangama; ntu-
Imbecilidade S. kizowa, kidinda, kizengi. nda, nsuvuka; londe, n'kunda.
Imbele Adj. n'kwa luvuvamu; akonda ngolo, Iminente Adj. ampangama, amu nzila,

331
Francisco Narciso Cobe

arnbwa; atunda, azanguka, azitu. Imortalidade S. zingu kya rn'vu ke m'vu,


Imis~o S. nsangalakani, nsangalakesa, m'vu ke m'vu.
mpovela, nkota mu dyarnbu dyangani. Imortaliza~o S. ntundisa, lutundisu.
Imiscuir-se v.
kukotesa mu dyarnbu v.
Imortalizar zingisa m'vu ke m'vu, lembi
dyangani. fwa; tundisa.
Imissao S. nsya, nkotesa, ngilarna, ndwanisa, Imoto Adj. asyarna, asikila, amundembi
nkanga, nzonzesa. nikuka.
Imita~o S. lutangininu, lusokololo, Imovel Adj. asyarna, asikila, arnundembi
nsokolola. nikuka.
Imitador Adj. s. n'tanginini, n'sokolodi. Impaciencia S. nsuta, mpangana,
ImitanteAdj. n'tanginini, n'sokolodi. mpyavyana.
v.
Imitar tanginina, sokolola. v.
Impacientar suta, vangana, vyavyana.
Imitativo Adj. atanginina, asokolola. Impaciente Adj. arnundembi zizila, n'kwa
v.
Imitir sya, kotesa, yilarna, nwanisa, kanga, suta.
zonzesa. Impaeto Adj. anyemenenwa; S. ntotana, ntu-
Imo Adj. akati, an'tima, an'koteledi, ango- tana, ndikuna, ngwandana, nsyarna, lu-
10, abala, akumarna; n'zolwa, makangu; kumiku, lusyarnisu, ntelarnena, ndwana,
n'kundi, n'luku, mafindu. ngolo.
Imobilidade S. ndingarna, ndingalala, Impagavel Adj. arn'funu a yingi, n'sevesi,
ludingalalu. n'yangidiki.
Imobiliza~ao s. ndingarna, ndingalala, Impar Adj. akondwa m'bandi, arnundembi
ludingalalu. fwanana.
v.
Imobilizar dingidika, vekeka; imobilizar- v.
Impar dasanana, dasuka, kwinta, fulumu-
se: dingarna, ndingalala. na, sikumuka, sakasa.
Imodestia S. nkondwa a nsoni; nkumbi, lu- Imparcial Adj. asonga, n'kwa unsongi, aludi,
lendo, n'za. aziku.
Imodesto Adj. akondwa nsoni; n'kwa nku- Imparcialidade S. unsongi, ludi, ziku.
mbi, n'kwalulendo, n'kwan'za. Impasse s. n'kaku, nkankalakani, lutokaneso,
Imodico Adj. anyingi, alutakana. lutokanisu, sakuba, mpasi.
Imola~ao S. kimenga, lukau, n'kayilu, mpo- Impassibilidade S. nkondwa a mpasi,
nda, mfumbi; sangue da vitima: nzabu a nkondwa a kyese, ndingalala.
menga. Impassivel Adj. akondwa mpasi, akond-
Imolado Adj. akelwa kimenga, avondwa, wa kyese, arnundembi mona mpasi, arnu-
afumbwa. ndembi mona kyese, adingalala.
Imolador Adj. s. n'kedi a kimenga, rn'fumbi. Impecabilidade S. unsongi, luvelelo.
Imolar v.kela kimenga, vonda, fumba, Impecavel Adj. akondwa twangu, akondwa
kabika. sumu, avelela, ansongi.
Imoral Adj. akondwa fu ya zitu, afu ya mbi, Impedi~o s. n'kaku, nkaki, mvunza,
n'kwa fu ya mbi, n'kwa ungyangya. nkankalakani.
Imoralidade S. fu ya mbi, mbi, ungyangya. Impedidor Adj. s. n'kaki, n'kakinisi, rn'vunzi.
Imorigerado Adj. kimpumbulu, kingumba. ImpedienteAdj. n'kaki, n'kakinisi, rn'vunzi.
Imorredoiro Adj. arn'vu ke rn'vu, andembi Impedimento S. n'kaku, nkaki, mvunza,
fwa. nkankalakani.
Imorredouro Adj. arn'vu ke rn'vu, arnu- v.
Impedir sima, kadila, vunza, kaka nzila.
ndembifwa. Impeditivo Adj. n'kaki, n'kakinisi, rn'vunzi.
ImortalAdj. arn'vu ke rn'vu, andembi fwa. v.
Impelir kwika, nangika, koma, nunguna.

332
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

Impender v.
kwiza, vangama, fwana, vanga, Impetra S. m'vingu.
lunganisa, lunganesa. Impetra~o S. rn'vingu, ndodokela, ndomba.
Impenetravel Adj. akakama, akangarna, Impetrar V. lomba, dodokela, vinga.
azitama. Impetuosidade S. nkondwa a luzizilu, nsu-
Impenitenda S. n'tima abala, nkangarna ta, kyavi, mpyavyana.
n'tima. Impetuoso Adj. amundembi zizila, akyavi,
Impenitente Adj. n'kwa n'tima abala, aka- n'kwa suta, n'kwa kyavi.
ngamwa n'tima. Impiedade S. mbi, umpolakanu, luvezo lwa
Imperador S. ntotela, n'tinu. Nzambi.
v.
Imperar yala. Impiedoso Adj. akondwa lukwikilu, an'tima
Imperativo Adj. arn'funu; Adj. s. n'yadi, a mbi, n'kwa n'soki, n'kwa umpolakanu.
n'tumi; S. mbebe, salu. Impingir v.komekena, kwika, kwaminina,
Imperdoavel Adj. amundembi 101010, tanti1o; vuna, vuninina, longelela.
akondwa ndoloki. Impio Adj. akondwa lukwikilu, amundembi
Imperfei~o S. nkondwa, rwangu, kwikila, an'tima ambi, n'kwa nsoki, n'kwa
mpilakanu. umpolakanu.
Imperfeito Adj. akondwa, atawangu, Impio Adj. akondwa lukwikilu, amundembi
ampilakanu. kwikila, an'tima ambi, n'kwa nsoki, n'kwa
Imperial Adj. akimfumu, ansi a ntotela, umpolakanu.
akintotela. Implacivel Adj. amundembi lembama,
Imperida S. nkondwa a zaya kwa fwana, amundembi vuvama, amundembi dingala-
nkondwa a ngangu, nkondwa a ndekwa, la; akondwa nkenda, n'kwa nsita.
nkondwa a unkete. Implanta~o S. lubantiku, nkotesa, nzyuwu-
Imperio S. kimfumu, luyalu, nsi a ntotela. la, nkuna, nsimi1o, nkimika, nkolesa, nsi-
Imperioso Adj. n'kwa n'za yo lulendo, n'kwa mama, nkota, nzyuwuka.
nkumbi, n'kwa kimfumu. Implantar V.kotesa, zyuwula, yantika, banti-
Imperito Adj. amundembi zaya kwa yingi. 10; kuna, simika, kimika, kolesa; implantar-
Impermeavel Adj. amundembi lutisa maza, se: zyuwuka, simama, kimama, kola.
amundembi lutakana, akakama, akondwa Implante S. nkotesa, nzyuwula, lubantiku,
mavundu. nkuna, nsimama, nsimi1o, nkimi1o, nko-
Impermisto Adj. amundembi sangwa, lesa; lutangininu, nsokolola, lusokololo.
amundembi sangalakeswa, amundembi Implementa~o S. mpanga, nsala, ndungi-
sangana. sa, ndunganesa, ndunganisa.
Imperterrito Adj. an1obu, alunkulu, alu- v.
Implementar vanga, sala, lunganisa, lu-
ngalala, akondwa wonga. nganesa, lungisa.
Impertinenda S. nkabu, nkondwa a nsoni, Implemento S. sadilwa; mbaninu, mfoko,
lunkulu. nsuka.
ImpertinenteAdj. n'kwa n1obu, n'kondwa a Implexo Adj. akangana, avindama, abindaka-
nsoni, n'kwalunkulu, n'yakami. na, ampimpita.
Impervio Adj. akakama, akangama, azitama, Implica~o S. nkanga, nkonda, ntyangu-
avavu1o. muna, mvukumuna, mpukumuna, nso1o,
v.
Impeticar tantana, fila mpaka; kota n'soki, nsokela, nkankalakesa, ntyakalakani, nze-
kanginina, sokela dyambu. ngalakani, ntoke1o, mpangarna, nkota mu
Impeto S. makasi, ngolo, nko1o, ndikuna, mambu.
nkurumuna, nkwangula, mbundumuna, Implicinda S. nkanga, nkonda, ntyangu-
mbundumuka, ndikuka. muna, mvukumuna, mpukumuna, nso1o,

333
Francisco Narciso Cobe

nsokela, nkankalakesa, ntyakalakani, nze- Importe S. malu.


ngalakani, mokeka. Importuna~ao S. lutantiku, lubangiku, lu-
v.
Implicar baka mu wanda, kanga, konda, tokaneso, lutokanisu, lusaulu, lukwamisu.
tyangumuna, vukumuna, bwisa, soka, soke- Importunar v.
tantika, nangika, tokanesa,
la; kakila, kaka, kankalakesa, tokeka, ya- tokanisa.
ngamesa n'tima, kota n'soki, kotesa, kotesa Importuno Adj. amala; Adj. s. n'tokami,
mu mambu, kota mu mambu; kala m'funu, n'kwa mala; S. ntangwa ambi.
lomba. Imposi~o s. n'siku, mpaku; nkomekena,
Implicito Adj. amundembi vovelwa, azayaka- nkwika.
na, abundana, ayikana. Impossibilidade S. mpimpita, nkondwa
v.
Implorar dodokela, lomba, sambila. a mpangilu, nkondwa a nzila, nkondwa a
Implosao s. mbuka. ngolo.
Impoluto Adj. avelela, atoma, akondwa v.
Impossibilitar katula nzila, kondwa nzila,
twangu. kondwa ngolo.
Imponderabilidade S. vevo, mpevoka, Impossivel Adj. amundembi lendakana;
mpevuka, nkondwa a zitu. abendomoka, abendumuka, aJWasuka,
Impondeniavel Adj. avevo, avevoka, avevu- m'bendomoki, m'bendumuki, m'fwasi; atu-
ka, akondwa zitu. tu, ampila kaka, ampimpita, akinzenza.
Impondera~ao s. nkondwa a ngindu, Imposto S. mpaku, vaku; imposto de sangue:
nkondwa a zayi. nkota mu kisoladi.
Imponderado Adj. akondwa ngindu, Impostor Adj. s. m'vuni, ngyangya.
akondwa zayi, anzaki, asazu, antinu-ntinu. ImposturaS.luvunu, ungyangya, kuvunina.
Imponencia s. n'kembo ampwena, nka- Impotencia s. nkondwa a ngolo, lutovoko;
la akimvwama, kimfumu, lukundalalu, sina, mpoka, mvoka, ndeka a kiyakala, luto-
nkumbi, lulendo, n'za. voko lwa kiyakala.
Imponente Adj. atunda, anene, avumi; alu- ImpotenteAdj. akondwa ngolo, atovoka; ale-
kundalalu, n'kwa nkumbi, n'kwa lulendo, ka, asina, alebuka, avoka.
n'kwan'za. Impreca~ao s. sambu, ndomba, sibu.
ImponivelAdj. an'kubilwa, ampaku. v.
Imprecar samba, sambila, lomba, siba.
v.
Impor kwika, komena, komekena; futisa, Imprecisao s. nkondwa a sikididi.
fitisa, sikidisa, zenga mambu, ta mambu, v.
Impregnar kota, vwanga; nwika, fibisa,
sasa, bindumuna; vuna, vilakesa; impor cas- fyemesa; yimitisa, kotesa, dyukisa, koma,
tigo: tumba, vana tumbu; impor as cinzas: kuyekola, kuyekula; longelela; vwa, baka.
kusa n'toto ampolo; impor as miios: sambu- Imprensa s. kwezelo, kwezo, nyemekenwa,
la; impor uma multa: fitisa n'kanu, futisa ndyemeka; imprensa escrita: nsampa, zyolo-
n'kanu; impor um nome: luka; impor obriga- nale; imprensa falada: ladyo; imprensa televi-
foes: vana n'siku, sya n'siku; impor silencio: sionada: televizyo.
butamesa, vuvika; impor tributo: vakulwisa. Impressao S. ndyetekwa, sinsu, mambi,
Importado Adj. atuka nsi kaka. nkokela, fu, dimbu; ngindu, ngindu za
Importador Adj. s. n'kiti; S. munkiti. mete, mona dya mete, nyangumuna; sinais
Importancia S. m'funu, luvatalalu, mbalu; etnicos: nsamba.
kunku kya nzimbu, nzimbu. Impressionante Adj. asivi, akinzenza,
ImportanteAdj. am'funu, anene, ampwena, an'yangumuni.
avatalala, abala. v.
Impressionar sya sinsu, sya rona; nikuna,
v.
Importar kotesa muna nsi, kita, bala, va- ninginisa, sivikisa, yangumuna.
nga, twala, twasa. Impressor Adj. s. n'kwezi.

334
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Impressora Adj. n'kwezi (n'kento); S. Imprudente Adj. s. azowa, akizowa, adinda,


kwezelwa. akidinda, azeza, ampamvu, atunze; zowa,
ImprescivelAdj. akondwa m'funu. vwengele, dinda, zeza, mpamvu, runze.
Imprevidencia S. nzengele, nkondwa a Impuberdade S. kileke.
ngangu, nkondwa a lusansu; ludingalalu, ImpubereAdj. an'leke; S. n'leke.
ndingalala, ndandula, lukatikisu, luvezo. Impubescencia s. kileke.
Imprevidente Adj. s. n'kwa nzengele, n'kwa ImpubescenteAdj. an'leke.
lazu, n'kwa n'landu, m'vwanzi, molo. Impudente Adj. amvindu, ambi, ansoni;
Imprevisto Adj. amundembi badikwa, akondwa nsoni.
amundembi yindulwa, amundembi vingi- Impudidcia s. mvindu, mbi, nsoni, dyambu
lwa, asusi. dya nsoni; nkondwa a nsoni.
v.
Imprimir kweza, nyema, soneka, doda; sya Impudico Adj. amvindu, ambi, ansoni.
sinsu. Impudor S. mvindu, mbi, nkondwa a nsoni,
Improbo Adj. akondwa unkete, akondwa lulendo, lulungalalu.
nsoni, akondwa zitu; ansoni, ambi, m'vuni, Impugna?o S. mpaka, ntantani, n'zonzi.
kimpumbulu, kingumba. Impugnador Adj. s. n'kwa mpaka, m'fidi a
Improdutividade S. usita, kisita, nkondwa mpaka, n'zonzi, nkani.
a m'funu, mpavala. Impugnante Adj. s. n'kwa mpaka, m'fidi a
Improdutivo Adj. akondwa m'funu, a- mpaka, n'zonzi, nkani.
mpavala, akondwa n'luta, akondwa nsam- Impugnar v. tantatana, zonza, fila mpa-
bu, ankatu, asita, sita. ka, vunisa, kala, fidisa mpaka, talana,
Improficuo Adj. akondwa m'funu, ankaru, nanganesa.
ampavala, akondwa nsambu, ankatu. v.
Impulsionar runta, zabula, sazula, nangi-
ImproliferoAdj. asita, sita. ka, zabulwisa, sazulwisa, sazika.
Improlifico Adj. asita, sita. Impulso s. ntunta, nzabula, nsazula, ntumpa.
v.
Improperar rumba, tinguna, levola, levu- Impulsor Adj. s. n'tunti, n'sanzudi, m'fidi.
la, veza, sakanena, sakanina. Impune Adj. akondwa tumbu, akondwa
Improperio s. tumbu, tyangu, levo, luvezo, kuma.
lusakaneno, lusakaninu. Impunidade S. nkondwa a rumbu, nko-
Impr6prio Adj. amundembi sikila, amu- ndwaakuma.
ndembi fWana, arwangu, ambi. Impunido Adj. akondwa rumbu, akondwa
v.
Improvar sima, fila mpaka, manga, menga, kuma.
zemba, nukwa, tumba, yelesa, sungula. Impureza s. mvindu, mbi, safu, mfunzuka,
Improvidente Adj. akondwa ngindu, a- sumu, nsumuka.
zengele, ampalakasa, amfunzu, am'vwanzi. Impurificar v.
safula, sumuna, sumuka,
Impr6vido Adj. akondwa ngindu, azengele, safuka.
ampalakasa, amfunzu, am'vwanzi. Impuro Adj. amvindu, ambi, asafu, afunzuka,
Improvisa?o S. mpanga kaka, nsala kaka, asumu, asumuka.
luvunu, nsalukisa, kinsalukisa, sazu-sazu. Imputar v. tumba, yika, yikila, sungula.
v.
Improvisar vuna, vanga kaka, sala kaka. Imundice S. safu, mvindu.
Improviso Adj. avuna, ansalukisa, akinsa- Imundicia S. mvindu, mbi.
lukisa, asazu-sazu, amundembi teka kubi- Imundicie S. safu, mvindu.
kwa, amundembi teka yindulwa. Imundo Adj. amvindu, abi, ambi, asafu.
Imprudencia S. uzowa, kizowa, kivwengele, Imune Adj. avelela, ataninwa, ayambulwa,
udinda, kidinda, umpamvu, kimpamvu, ki- avevoka, avevuka.
runze, utunze. Imunidade s. luvelelo, luvevoko, luvevuku,

335
Francisco Narciso Cobe

ntanina. Inamovive1 Adj. amundembi kunkulwa,


Imuniza!?o S. mpevola, mpevula, ntanina, amundembi karulwa.
lutaninu. Inana (bras.) S. giro ngemi, lusaulu, lukwamisu,
Imunizador Adj. s. rn'vevodi, rn'vevudi, mpasi, mpaka, ndwana, n'zingu, ntantani.
n'tanini. Inane Adj. ankaru, ampavala; Adj. jig. ako-
Imunizante Adj. m'vevodi, m'vevudi, ndwa rn'funu.
n'tanini. Inam.a s. nkatu, mpavala, kondwa rn'funu, lu-
Imunizar v. vevola, vevula, yambula, tanina. tovoko lwa nitu, zenzi-zowa.
Imuta!?o s. nsoba, nkitula, mpilula, mfwasa, Inam.as s. fwalanganu.
lufwasu, lufwasuku, nkituka, mpiluka. Inani!?o s. nkaru, mpavala, nkondwa a
Imutar v. soba, kitula, vilula, fwasa, viluka. m'funu, lutovoko lwa nitu.
Imutave1 Adj. amundembi soba, amunde- Inanimado Adj. akondwa mwela, afwa, afwa
mbi kiruka, amundembi vilulwa, amu- kyambu.
ndembi viluka, amundembi kituka, amu- In3nimeAdj. afwa, afwa kyambu.
ndembi fwasuka. Inanir v. veza, funtuna, tovola niru.
Inabalavel Adj. asimama, akumama, angolo, Inapelave1 Adj. akondwa nkumbu, amu-
ankabu. ndembi sadisa, amundembi tambula
Inabtl Adj. akondwa ngangu, akondwa nde- kimbangi.
kwa, akondwa ukente. Inapetencia S. nkondwa a nzala.
Inabilidade s. nkondwa a ngangu, nkondwa InapetenteAdj. akondwa nzala, ambi.
a ndekwa, nkondwa a unkete. Inaptidao S. nkondwa a ngangu, nkondwa a
Inabilita~ao s. nkondwa ngangu, nkondwa ndekwa, nkondwa a unkete, mabata.
a ndekwa, nkondwa a unkete, nkondwa a Inapto Adj. akondwa ngangu, akondwa nde-
zaya. kwa, akondwa unkete.
Inabilitar v. tovola; kendeleka, vunza, kaka Inato Adj. awutukilu.
nzila; tovoka, yoya. Inaudito Adj. amundembi wakakana, amu-
Inac!?o S. ludingalalu, ndingalala, lukatikisu. ndembi kwikilwa, ambote-mbote, asivi.
Inacessibilidade S. nkondwa a nzila, nka- Inaudive1Adj. amundembi wakakana.
ngama, nzitama. Inaugura!?o S. ntumba, nzyuwula, mbanti-
Inacessivel Adj. akondwa nzila, akangama, ka, luyantiku, lubantiku.
azitama. Inaugurado Adj. arumbwa, ayzuwulwa,
Inacesso Adj. akangama, azitama, akondwa abantikwa.
nzila. Inaugural Adj. anrumba, anzyula, ambanti-
Inacredicivel Adj. amundembi kwikilwa, ka, alubantiku, aluyantinku.
amundembi kwikila; ambote-mbote, asivi. Inaugurar v. tumba, yatika, yantika, zyuwu-
Inactividade S. ndingalala, ludingalalu. la, bantika, bantikila, yatilikila, yantikila.
Inactivo Adj. adingalala, adingama. Incabive1 Adj. amundembi fwana, amu-
Inactivo Adj. adingalala, azembalala; jicar in- ndembi fokoka.
.activo: dingama, dingalala. Incalculave1 Adj. amundembi yindulwa,
Inadvertencia S. diya, mpilakana. amundembi tangakana, ampwena.
Inala~ao S. fulumunu, mfulumuna. Incandescencia S. n'lemo, tiya.
Inalar v. fulumuna. Incandescente Adj. akwama, alema, avya,
Inaliave1 Adj. amundembi sangana, amu- atiya.
ndembi yambula, amundembi teka. Incandescer v. kwama, lema, lekumuka,
Inalterave1 Adj. amundembi sobwa, amu- lekomoka, vya.
ndembi kituka, amundembi soba. Incansave1 Adj. amundembi yoya,

336
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

amundembi yoya, n'sadi. n'kwaminini.


Incapacidade S. nkondwa a ngangu, nko- Incestar v. sompazyana, sompa yitu, ta mbo-
ndwa a ndekwa, nkondwa a unkete, nko- ndo, yabidisa yitu, fukila yitu (jig.).
ndwa a ngolo; im:apacidtJde deprocriafiio: kisira. Incesto S. nsompazyana, mbondo.
Incapacitar v.
lebula, lebola, tovola; ke- Incestuoso Aeij. ansompazyana, ambondo.
ndeleka, vunza, kaka nzila; kanga nzila, le- Incha S. kitantu, kimbeni, ngongo, lusaulu.
voka, levuka, tovoka, yoya. Incha~o S. rn'vimbu, mvimbila, sulu.
IncapazAeij. akondwa ngangu, akondwa nde- Incha~ S. mvimbila, rn'vimbu.
kwa, akondwa unkete, akondwa mgolo. Inchado Aeij. avimba; Aeij. fig. akundalala,
In~ V. wokela, zala, yalama, wutuna. alukundalalu, alulendo.
Incarna~o s. lukituku-muntu, mpangwa- Inchamento S. mvimba, mvimbu.
muntu, nkituka-muntu. Inchar v. vimba, funa, futuluka, tutumu-
v.
Incarnar kituka muntu, tambula nitu. ka, tuntumuka, tundalala, zala, vunduka,
Incauto Aeij. azowa, akizowa, adinda, fungumuka.
akidinda, azeza, ampamvu, atunze; zowa, Inchume S. mvimbila, sulu.
vwengele, dinda, zeza, mpamvu, tunze; Incidencia s. kinsalukisa, lusalukisu, susi.
kimpumbulu. Incidente Aeij. asusi, akinsalukisa; S. susi,
v.
Incender kwama, vya, lema, bwakisa; ki- kinsalukisa.
ndisa, bundumuna, tonta, yangumuna, za- Incidiar V.langidila, beka, vingila, konda, vu-
kamesa, kasakesa, fWemesa, nikuka. kumuna, tonta.
v.
Incendiar yoka, kwika tiya, lemesa, lema, v.
Incidir bwa dyambu, sotoka, kwiza kyenze;
kwama,vya. lembeka, kulula.
Incendido Aeij. akwama, atiya; Aeij. fig. ango- v.
Incinerar zinisa, kitula se n'toto ampolo.
10, an'suti, arn'vyavya, avya, abwaka. IncipienteAeij. alubantiku, atuku, antete.
Incendimento S. nyoka, nkwika, nkwama, Incircuncidado Aeij. amundembi yota.
ndema, ndemesa, mpya, mvya. Incircuncisao s. nyota.
Incendio S. tiya, mpya. Incircunciso Aeij. amundembi yota.
v.
Incensar mwanga ndumbu, mwanga lu- Incisao s. nzenga, ntendola, ntendula, nzu-
funsu; S. fig. lengola, lengula, seva, veza, ngula, nsensa.
sakidika, vukumuna. Incisar v. zenga, tenda, tendola, tendula,
Incenso S. ndumbu, lufunsu. zengonona, zengununa, zungula, sensa, bu-
v.
Incentivar kindisa, bundumuna, kasakesa, la; incisar aspalmeiras: sensa.
nikuna, tonta. Incisivo Aeij. azengela, azyulwila, ansevela,
Incentivo S. nkindisa, nyangumuna, luza- an'lweki.
kameso, lukasakeso, ndikuna, lutonto, Inciso Aeij. azengwa.
makasi. Incisor Aeij. azengela, azyulwila, an'lweki.
Incentor S. n'kindisi, n'yangumuni, Incisorio Aeij. azengela, azyulwila, an'lweki.
n'kasakesi, 'nikuni, n'tonti, n'kwa lutonto, Incisura S. nzenga, ntendola, ntendula, nzu-
n'kwa makasi. ngula, nsensa.
Incerteza s. lukatikisu, kati~kati. Incita~o S. ndikuna, nsazula, nzabula,
Incerto Aeij. alukatikisu, akati-kati, akondwa nzabulwisa.
ziku; estar incerto: katikisa. Incitamento S. ndikuna, nsazula, nzabula,
Incessante Aeij. amundembi dingalala, 'ni- nzabulwisa.
kuzyoki, rn'vyavyani. v.
Incitar nikuna, sazula, zabula, zabulwisa;
Incessivel Aeij. antala, an'kwaminini, kwika, nangika, koma, nengona, nunguna.
an'tima a mbi, an'tima a bala, n'kwa ntala, IncivilAeij. akondwazitu, akondwaluzitu.

337
Francisco Narciso Cobe

Incivilidade S. nkondwa a zitu, nkondwa a Incompetencia S. nkondwa a zaya kwa fwa-


luzitu, kimazinga. na, nkondwa a ngangu, nkondwa a ndekwa,
Incivilizado Adj. akondwa zitu, akondwa nkondwa a unkete.
luzitu, amundembi sukuka, amazinga. Incompetente Adj. amundembi fwa-
Inc1emencia S. nkondwa a nkenda, nko- na, amundembi lenda; akondwa ngangu,
ndwa a kiwuntu. akondwa ndekwa, akondwa unkete.
Inc1emente Adj. akondwa nkenda, akondwa Incompleto Adj. amundembi lunga,
kiwuntu, an'tima a bala, an'tima a mbi. amundembi fokoka, amundembi manisa.
Inc1ina~o S. nzenda, nyenzama, ntekama, Incompreendido Adj. amundembi waka-
nsendalala, nsendeleka, mvetama; wla, na, amundembi tonakana, amundembi
wlela. bakulwa.
Inc1inado Adj. azenda, ayenzama, atekama, Incompreensao S. nkondwa a ntona,
asendalala. nkondwa a mbaku.
Inc1inar v. tekeka, bekeka, yenzeka, sendele- Incompreensivel Adj. amundembi waka-
ka, yenzama, tekama, sendalala, syendeleka; na, amundembi tonakana, amundembi
inc/inar-se: zenda, tekama, bekama, landa, bakulwa.
badika, wla, wlela. Incompreensivo Adj. amundembi wa,
Inc1itoAdj. atunda; n'zayi, atemoka, atemuka, amundembi tona, amundembi bakula.
alongoka. Incompto Adj. amundembi vyenga, atyaka-
Inc1uir v. vindakesa, tatamesa, sya muna, lakana, ambi, akondwa luzitu; bulu, dinda,
bundakesa. m'vilwa, mvutwa, abubu.
Inc1usao S. mpindakesa, ntatamesa, InconcessoAdj. an'siku, akandikilwa.
mbundakesa. Inconc1uso Adj. amundembi manisa, amu-
Incoa~o S. tuku,lubantiku. ndembi fokoka.
Incoerencia S. kite-kite, nkondwa a mfwa- Inconcusso Adj. asyama, asimama, akinda-
nani, nkondwa a ngwawani, nkondwa a rna, akwama, akwaminina, asikila.
ngikana, nkondwa a ntotani. Incondicional Adj. akondwa nzengo,
Incoerente Adj. akitete-kite, amundembi akondwa mbambi, akondwa n'siku, ako-
fwanana, amundembi wawana, amunde- ndwa n'swangu, akonda nkendelo, azikuka,
mbi yikana, amundembi totana. aziku.
Incognito Adj. amundembi zayakana, Incondito Adj. ampilakanwa, aviku, asan-
akondwa nkumbu. gana, afwasuka, ansoni; ankindu, antyaka-
Incola s. n'kwa, musi, mwisi. lakani, amvwanga, amvwalangani.
Incolor Adj. akondwa se, afunzuka, akondwa Inconsciencia S. kyambu, nkondwa a
ngolo. mbalu.
Incolume Adj. avye, ampa, amwenze, amu- Inconsciente Adj. afwa kyambu, akondwa
ndembi vanguka, avimpi, alungwa. mbalu, akondwa mbebe; amundembi
Incomodar v. nikuna, tokanesa, tokanisa, ze- zayakana.
kanesa, tantika, nangika, kwika, f}rengenesa. Inconscio Adj. afwa kyambu, fwa kyambu.
Incomodo S. lutokaneso, lutokenisu, luta- Inconsistencia S. ndeboka, ndebuka,
ntiku, lunangiku, lukwamisu, luf}rengeneso. nkondwa a ngolo, nkondwa a mfwanani,
IncomparavelAdj. akondwa betela. nkondwa a ngwawani, nkondwa a ngikani.
Incompatibilizar v. lembi fwanana, lembi Inconsistente Adj. aleboka, alebuka, ako-
wizana, lembi wawana. ndwa ngolo, ankondwa mfwanani, anko-
Incompativel Adj. amundembi fwanana, ndwa ngwawani, ankondwa ngikani.
amundembi wizana, amundembi wawana. Inconsolavel Adj. amundembi f}raulwisa,

338
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

alukendalalu. Incriminado Atij. m'vodi a n'kanu.


InconstanteAtij. avilu-vilu, an'sobi. Incriminar v. funda.
Inconclvel Atij. amundembi tangakana, InCrlvel Atij. amundembi kwikilwa, amu-
amundembi samunwa, ampwena, anyingi. ndembi kwikila; ambote-mbote, asivi.
IncontesclvelAtij. aludi, aziku, asikididi. Incrusta~o S. baku.
Incontinencia S. ndondwa a lunda; luzo- Incuba~o S. mbutamena.
10 lwa nitu, zola kwa nitu, umpumbulu, u- Incubadeira S. butamenwa.
mpuki, safu. Incubador S. butamenwa.
Incontinente Atij. amundemi lunda; aluzo- Incubadora S. butamenwa.
10 lwa nitu, azola kwa nitu, kimpumbulu, Incubar V.butamena.
kimpuki, n'safu. Inculca S. nsonga, mbwesa, nkwaminina.
Inconveniente Atij. ankankalakani, amu- Inculcador Atij. s. n'songi, n'kwaminini.
ndembi £Waninikwa, amundembi £Wanana. Inculcar v. songa, mwesa, kwaminina.
Incorpora~o S. ngikana, ngikakesa, nkota, Inculcas s. pL lufimpu, nsangu, n'samu.
nkotesa, mbaka a nitu, nkutakani. Inculpabilidade S. nkondwa a tumbu,
Incorporar v. yikana, yikakesa, kota, kotesa, nkondwa kuma.
baka nitu, vwa nitu. Inculpar v. tumba.
Incorp6reo Atij. akondwa nitu. Inculpe Atij. akondwa tumbu, akondwa
Incorrec~o S. mpilakanu, viku, nkondwa a kuma.
usongi. Inculto Atij. amundembi vatwa, amundembi
Incorrecto Atij. ampilakanu, aviku, akondwa sanswa, abubu.
unsongi, atwangu, afunze, abi. Incumbencia S. ngyekeka, mbebe, lutumu,
Incorrer v. bwa dyambu, sotoka, kwiza kye- nkwika, m£Wana, nsinsana, ntalana.
nze; lembeka. Incumbir v. yekeka, vana mbebe, kala ye
Incorrigivel Atij. amundembi wa, amu- mbebe, vwa mbebe, tuma, kwika, kwama,
ndembi wa, amundembi soba, amundem- £Wana, sinsana, talana.
bisoba. Incunabulo s. tuku, lubantiku.
Incorrimento S. mbwa a dyambu, nsotoka, IncuravelAtij. amundembi wukakana.
ndembeka; ndwanisa, n'zingu, nkindu. Incu.ria S. nkondwa a ndunda, nkondwa a
Incorruptivel Atij. amundembi wola, amu- walakazi, nkondwa a ngangu, nkondwa a
ndembi wolakana, amundembi vukumuka. lusansu, nkondwa a unkete; ludingalalu,
Incorruptivo Atij. amundembi wola, amu- ndingalala, lukatikisu.
ndembi wolakana, amundembi vukumuka. Incutir v. kotesa, dyukisa, songa, mwesa,
Incredulidade S. nkondwa a lukwikilu. kwaminina, longelela.
Incredulo Atij. akondwa lukwikilu, amu- IndaAdv. pop. dyaka.
ndembi kwikila. Indaga~o S.lufimpu, nsatununa.
Incrementa~o S. nkula, nwokela, ndangu- IndagadorAtij. s. rn'fimpi, n'satununi.
muka, nkudikilu. Indagar v. vava, fimpa, satulula, talulula.
Incrementar v. kula, wokela, langumuka, IndagativoAtij. afimpa, asatununa.
nanuka, kudikila. Indagat6rioAtij. afimpa, asatununa.
Incremento S. nkula, nwokela, ndangumu- Indecencia s. ngemi, mambu rna nsoni, mbi.
ka, nkudikilu. Indecente Atij. ambi, angemi, amambu rna
Increpar v. tumba, funda, zingula. nsoni, asafu.
Increu S. mundembi kwikila, n'kadi a Indecisao S. kati-kati, lukatikisu, banzu-ba-
Nzambi. nzu, ndyengana a n'tima.
Incrimina~o S. mfunda, m'fundu, n'kanu. Indeciso Atij. an'katikisi, adyengana n'tima.

339
Francisco Narciso Cobe

Indecoroso Adj. ambi, angemi, amambu rna Indigesto Adj. akondwa mbuIuIuka, amu-
nsoni, amundembi fWana. ndembi zizila, amundembi simba, amu-
Indeferimento s. n'kalu, luvezo, ndembi yunduIa, amundembi zindalala,
lulengeleko. amundembi mona mpasi.
v.
Indeferir kala, veza, lengeleka. Indigita~ao S. nsonga a n'lembo, nson-
Indefesso Adj. amundembi yoya, n'sadi. ga, nsongela, mbwesa, nzunzuIa, nsusula,
Indefinido Adj. akondwa sikididi. mbokela, nsunguIa.
Indefinito Adj. akondwa sikididi. Indigitamento S. nsonga a n'lembo, nson-
Indelevel Adj. amundembi zimakana, amu- ga, nsongela, mbwesa, nzunzuIa, nsusuIa,
ndembi kusuka, amundembi vunzuka, mbokela, nsungula.
amundembi lembakana, amundembi vu- v.
Indigitar songa n'lembo, songa, songela,
vikwa, amundembi ladiswa, amundembi mwesa, sunzuIa, susuIa, bokela, sungula.
vuvama, amundembi lala. Indigna~ao S. makasi, ngwanzi, nsita, kudi.
Indeliberado Adj. an'katikisi, adyengana v.
Indignar mwesa kasi, fWemesa; indignar-se:
n'tima; amundembi yinduIwa, asusi. funga makasi, fWema, kafalala.
Indemne Adj. amundembi vanguka, avimpi, Indignidade S. nkondwa a zim.
avye. Indirecta s. pop. nsangu, nsunguIa, luvezo,
Indemnidade s. m'fum, n'sendo, m'fitu. nseselela.
Indemniza~o S. m'futu, n'sendo, m'fitu. Indirecto Adj. amundembi fWana, atekama,
v.
Indemnizar vana vumdi, fita, futa, senda, aswama, asweki, alukatikisu, akati-kati,
fWaninika. adingu-dingu, abanzu-banzu.
Independencia S. kimfumu, lulendo, ki- Indiscernimento S. nkondwa a mona,
mpwanza, dipanda. nkondwa a zayi.
IndependenteAdj. akibeni, aluIendo, n'kwa Indiscemivel Adj. amundembi rona, amu-
lulendo. ndembi solola, amundembi mona, amu-
Indeterminado Adj. akondwa sikididi, ndembi swaswanisa.
akondwa mangwa. Indisciplina S. nkolama,lukolamu.
Indica~o S. nsongela, sinsu. Indisciplinado Adj. n'kolami.
Indicador Adj. s. n'songedi, n'songi. v.
Indisciplinar fWasa, vonda, vwanzakesa,
v.
Indicar songa, songela, mwesa, kana, siki- sanza, mmbuIa, kituIa; vulumuna, zezesa,
disa, zenga mambu, ta mambu, sasa, bindu- yambuIa, kuzuka n'siku.
muna, vangisa, rwadila, rwala. Indiscre~ao S. umpalakasa, zaka-zaka,
Indicativo Adj. asongela. nkondwa a zayi, kizowa, kidinda.
Indicio s. sinsu, dimbu. Indiscreto Adj. aumpalakasa, azaka-zaka,
Indiferen~a S. luvezo, kinya, lunyangananu, akondwa zayi, azowa, akizowa, adinda,
nkondwa a luzolo, n'kalu, ngyambuIa, nsi- akidinda.
sa, ntengola, ntengula, m'vevo. Indiscriminado Adj. asangana, asangalaka-
Indiferente Adj. n'kwa luvezo, n'kwa kinya, na, ampilakanu, afWasuka, ansoni.
akondwa luzolo, an'kalu. IndiscutivelAdj. aludi, aziku, asikididi.
Indigena Adj. amungutukila, amusi nsi, a- IndispensavelAdj. am'funu.
mwisi nsi; S. mungutukila, musi nsi, mwi- Indisponibilidade S. n'kaku, nkaki,
sinsi. mvunza, kimbevo, nkankalakani, lutoka-
IndigenciaS. m'funu, nsatu, lusukamu. neso, lufYengeneso, mfWasuka, mponda,
IndigenteAdj. s. n'sukami. mvwanzakesa.
Indigesmo S. nkondwa a mbuIuIuka, ndunzi Indisponivel Adj. avwakakana, asoba nzila
a vumu, ndutakana. angani, afWasuka, ayela.

340
NOVODIOONNuOPORTUG~-KOCONGOI

Indispor v.tokanesa, tokanisa, tantika, kwi- ntwala, ndyukisa, mfila, nsonga, mpuku-
ka, fjrengenesa, fwasa, fwasula, vonda, muna, mbwesa, nkwaminina; indufdo em
vwanzakesa, fungisa makasi, yela. erro ou ideiafalsa: vilakesa, vukumuna.
Indisposi~o S. kimbevo, lutokanisu, luto- Inducias S. pL ndingalala, mvunda,
kaneso, lufjrengeneso, mfwasa, mfwasula, mbutama.
mponda, mvwanzakesa, mfungisa a makasi. Indulgencia s. nkenda, mfwa a nkenda,
Indisposto Adj. ambevo, afwema, amakasi. ndoloki, luloloko.
Indissoluvel Adj. amundembi lala, amu- IndulgenteAdj. n'kwa nkenda, n'loloki.
ndembi vambana, amundembi vamba- Indultado Adj. alolokwa.
niswa, amundembi vambaneswa, amundembi v.
Indultar loloka; lomba ndoloki, songa,
mwangana, amundembi mwangalakeswa. lunganisa, lunganesa.
Indistinto Adj. ampilakanu, asangana, afwa- Indulto S. ndoloki, luloloko.
suka, abindalakana, ampimpita. IndUstria S. umfudi, salu.
InditosoAdj. an'zilu, antantu. IndustrialAdj. aumfudi, asalu.
Individua~o S. nsonga a mpila, nsasununa, Industrializa~o S. mfula, nsala.
mfimpa. v.
Industrializar fula, sala.
IndividualAdj. amuntu, amuntu mosi. v.
Industriar toma sala, sasa, sikidisa.
v.
Individualizar vavula, songa mpwa, swa- IndustriosoAdj. n'sadi.
swanisa, swaswanesa, swaswana. v.
Indutar vwata, vwika, fuka, fukila, sweka.
v.
Individuar songa mpila, sasununa, fimpa. Induzir v.
nangika, vangisa, twadila, twa-
Individuo Adj. avimba; S. muntu, nengani; la, kotesa, dyukisa, fila, songa, vukumuna,
individuo de baixa condifdo: n'sukami; indi- mwesa, kwaminina.
viduo de baixa estatura: ba-kufi; individuo v.
Inebriar kolwa, mwesa wete, mwesa kyese,
nascido de gravidez em que ndo cessou a mens- yangidika.
truafiio: seleka; individuo que dd esclareci- Inedia s. mpenga a madya, ntina a madya.
mentos sobre um assunto: n'sasi; individuo ca- Inedito Adj. amundembi zayakana, amu-
fadar: nkongo. ndembi vovelwa, amundembi vovakana.
Indivisao s. mvimba. InefavelAdj. amundembi vovakana.
IndivisivelAdj. amvimba. Inepcia S. kidinda.
Indiviso Adj. amvimba. Ineptidao S. kidinda.
IndizivelAdj. amundembi vovakana. Inepto Adj. dinda.
Ind6cilAdj. amundembi vuvama, afwa-matu, Inequa~o S. nwaswani.
akimpumbulu, lau, n'kolami, n'tokami. Inequivoco Adj. akya, atendoka, atemoka,
Indole s. nkadilu, fu, m'baku. atemuka, aludi, akyeleka, aziku.
IndoIencia s. nkondwa a kiwuntu, lutovoko Inercia s. lutovoko, wolo, nkondwa a ngolo,
Iwa nitu yo mwanda, nkondwa a ngolo, lu- lulengeleko, umpalakasa.
lengeleko, umpalakasa, wolo. v.
Inerciar dingidika.
IndolenteAdj. atovoka, ayoya, akondwa ngo- s.
Inerencia ngikana.
lo,molo. InerenteAdj. ayikana.
Indolor Adj. amundembi vanga mpasi; aveva. v.
Inerir yikana.
Indomavel Adj. afuta, angolo-ngolo, amu- InermeAdj. akondwa lutaninu.
ndembi sundwa. InerteAdj. adingalala, atovoka, akondwa ngo-
Ind6mito Adj. an'za yo lulendo, alukundala- 10, awolo, ampalakasa.
lu, amundembi sundwa, n'kwa nkumbi, v.
Inervar mena myanzi.
n'kwa lulendo. Inescusavel Adj. amundembi loloka, amu-
Indu~o s. ndangika, mpangisa, ntwadila ndembi lolokwa.

341
Francisco Narciso Cobe

Inesgocivel Adj. amundembi vwa, amu- nzala, nkakama, mpimba.


ndembi manisa. Infausto Adj. ambi, ansuka a mbi, arn'vya.
Inesperado Adj. asusi. Infec?o S. nsambukila.
InesquecivelAdj. amundembi vilakanwa. Infeceionado Adj. asambukila, afWaswa, a-
InevicivelAdj. amundembi vengwa. fWasuka, avondeselwa, awola, awoleswa.
Inexactidao s. nkondwa a lusikilu, nkondwa Infeceionar v.
sambukisa, soba, fWasa,
a mfWanani, nkondwa, nsaswani. wolesa.
Inexacto Adj. amundembi sikila, amundembi Infeceiosidade S. nsambukila.
fWanana, amundembi lunga. Infeceioso Adj. ansambukila.
Inexaurivel Adj. amundembi manisa, ako- Infectado Adj. asambukila, ambi, afWasuka.
ndwansuka. InfectanteAdj. an'sambukisi, n'sambukisi.
Inexcedivel Adj. amundembi lurakanwa. v.
Infectar sambukisa.
Inexcedivel Adj. amundembi lutwa, amu- Infectuoso Adj. ansambukila.
ndembi sundwa. Infecundado Adj. amundembi wuta, asita,
Inexequivel Adj. amundembi vangama, avokoka.
amundembi vangwa. Infecundar V.lemba, vokola.
Inexistencia s. nkondwa. Infecundidade S. kisita, mpokoka,
Inexoravel Adj. amundembi yoya, mvokoka.
n'kwaminini. Infecundo Adj. asita, sita, avokoka.
Inexperiente Adj. ampa, akinzenza, amu- InfeliceAdj. an'zilu, antantu.
ndembi zaya, nzenza. Infelicidade s. n'zilu, ntantu.
Inexperto Adj. ampa, akinzenza, amunde- Infelicita?o s. mpana a n'zilu, nkatula a
mbizaya. kimwenze.
Inextenso Adj. andambu, atini. v.
Infelicitar vana n'zilu; katula kimwenze.
InfactivelAdj. amundembi vangama. InfelizAdj. an'zilu, arn'vya, antantu.
Infacundo Adj. akondwa umvwala. InfensoAdj. nkani, n'tantu.
Infama?o S. kumbu, tumbu. Inferencia s. mfoko, mbaninu, nsuka.
Infamador Adj. s. n'kumbi. Inferior Adj. asakalala, akeva.
InfamanteAdj. n'kumbi. Inferioridade S. nsakalala, nkeva.
v.
Infamar kumba, tumba. Inferioriza?o S. nsakidika, nkevesa.
Infamatorio Adj. n'kumbi. v.
Inferiorizar sakidika, kevesa.
InfameAdj. ambi, angemi. v.
Inferir fokola, manisa, badika.
Infamia S. luvungu, luboloko, nkondwa a zi- InfemalAdj. ablungi.
tu,nsoni. Infemar v.bangika, mwesa mpasi, vanga
Infancia s. kisedya, kileke, kisengelezya. mpasi, tokanesa, tokanisa, tantika, nangika,
Infando Adj. ambi, angemi; ambi-mbimbi, kwika, f}rengenesa, kendeleka, yoya, tovoka,
amwiyi, m'bangiki, mpolakanu, n'kwa botomoka, zeza.
mfunya. Infemeira S. myangu, mazu, ntungyana,
Infantaria S. makesa me nwaninanga kya ntyakalakani, nzengalakani, mvwanga.
malu. v.
Infernizar bangika, mwesa mpasi, vanga
Infante Adj. akin'sedya, akileke; S. n'sedya, mpasi, tantika, nangika, kwika, f}rengenesa,
n'leke, mwana a n'tinu. kendeleka, tokanesa, tokanisa, yoya, tovoka,
InfantilAdj. akin'sedya, akileke. botomoka, zeza; fWemesa, saula, tyozona.
Infantilidade s. kinsedya, kileke. Inferno s. bilungi.
Infantilismo (med) S. imfantilizimu. fnferoAdj. asakalala; S. bilungi.
Infarto (med) S. imfatu, emfatu, emfate, InfertilAdj. sita.

342
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

Infertilidade S. kisita. Inflamado Adj. avimba, abisukila, avya, a-


Infertilizar V.lemba, vokola. kwamatiya.
Infesta~o S. m'vya, kimbevo, yela, lubuku- Inflamar v. kwika tiya, lakula, yoka; yangu-
muku, lubangiku. muna, zakamesa, kasakesa, nikuka, tonta,
Infestar v. bukumuna, vonda, vondesela, fWemesa.
bangula, vunzakesa, sanza. Inflar v. vimba, funa, futuluka, tutumu-
Infesto Adj. i nwani, 'nwani, nkani, mbeni. ka, tuntumuka, tundalala, zala, vunduka,
Infibula~o S. nkanga, nkaka, nkakila, fungumuka.
mbinda. Inflectir v. bundika, konzeka, yenzeka, so-
Infibular v. vakika, zitikila, zitika, zinga, ka- ba, bwa dyambu, sotoka, kwiza kyenze;
nga, bindika. lembeka.
Infidelidade S. ungyangya, umpalakasa, Inflexibilidade S. n'tima a kola, n'tima a
luvunu. bala, syama.
Infido Adj. angyangya, aluvunu; Adj. s. ngya- Inflexivel Adj. an'tima a kola, an'tima a bala,
ngya, m'vuni, n'kwa luvunu. asyama, amundembi soba.
Infiel Adj. angyangya, aluvunu; S. n'kwa bu- Inflexo Adj. abundama, akonzama, ayenza-
bu, mundembi kwikila, ngyangya, m'vuni, rna, asoba, abwa, asotoka, ayiza kyenze, ale-
n'kwa luvunu. mbama, alembekwa.
Infiltra~o S. nkota, ndyuka, ngyondeka, Infligir v. tumba, yelesa, vanga mpasi.
nyendeka, nzombesa, nkota a kinsweki. Influencia S. wisa, lufimpu, kimfumu,
Infiltrar v. kota, dyuka, yondeka, yendeka, n'kuma, ngolo.
zombesa, kota kinsweki. Influenciar v. leba, bendomona, bendumu-
Infimo Adj. akete, andwelo, asakalala, ansuka. na, kwikidisa, zayisa, mwesa, songa, songe-
InfindavelAdj. azingu, amundembi suka. la; dodokela; nangika, nikuna, kwika, ko-
Infindo Adj. anda, alambuka, akondwa nsu- rna, nunguna.
ka, amundembi tangakana. Influir v. kukula, zelomoka, zelumuka, so-
Infinidade S. ndambuka, nkondwa a nsuka. nsa, wokela, bendomona, bendumuka, so-
Infinitesima S. ndwelo. nga ngindu, kotesa, dyukisa, mwesa, zayisa,
InfinitesimalAdj. andwelo, akete-kete. kwaminina, yangumuna, zakamesa, kasake-
Infinito Adj. akondwa nsuka, anda, alambu- sa, nikuka, kindisa, bundumuna, tonta.
ka, amundembi tangakaoa. Influxo S. nkukula, nkota, wisa, nzelomoka,
Infinna~o s. ntovoka, nyoya; mponda, nzelumuka, nsonsa, nwokela.
mvonda, nkatula, mvunzuna. Informa~o S. nsangu, n'samu, luzayisu.
Infinnar v. tovoka, yovoka; vonda, katula InformadoAdj. azaya, n'zayi.
n'siku, vunzuna. InformadorAdj. s. n'samuni, n'zayisi.
Infinne Adj. atovoka, ayoya, amundembi InformanteAdj. s. n'samuni, n'zayisi.
syandama. Informar v. samuna, zayiza.
Infirmidade S. ngyela, nkondwa a ngolo, Informatica S. imfolomatika.
ntovoka, lutovoko. Informativo Adj. ansangu.
Infla~o S. yimfasau, nkuluka a nzimbu, Informe Adj. amundembi sikila, amvwa-
nwokela, mvimba, tuva; lukundalalu. mvwala, amundembi sanswa; S. nsangu,
Inflado Adj. avimba, akundalala, alukundala- n'samu, luzayisu.
lu; alulendo. InfortunaS. n'zilu, m'vya, ntantu, mpasi.
Inflama~o S. mvimba, mbisukila, nkwama InfortunadoAdj. an'zilu, am'vya, antantu.
a tiya; inflamafiio dos olhos: bumbulu, ngo- Infortunar v. twala n'zilu, vana m'vya, vana
bela; inflamafiio dospulmoes: pinomoni. ntantu.

343
Francisco Narciso Cobe

InfortUnio S. n'zilu, m'vya, ntantu, mpasi. ntwasa, nsonga.


Infortunoso Adj. akondwa lau, akondwa Ingluvias S. pl. kimn kya nuni, laka dya nuni,
nsambu. laka dya blu.
Infra Pref imfala, ku nsi, ku nima, nsi. Ingluvio S. kimn.
Infrac~ao S. nkuzuku, nkuzuka, nkulala a Ingratidao S. untokozi.
n'siku,luvezo. IngratoAdj. ntokozi.
In&acto Adj. abudika, atoloka. Ingrediente S. lumbilwa, lumbwa.
In&a-renal (med)Adj. imfala-lenale, aku nsi Ingreme Adj. asyendalala, asotoka, adoka,
a nguba a nitu, aku nsi a nketo, aku nsi a asengoka, asenguka, akusumuka, abetu-
nsekinya. muka, awalumuka, avotomoka, asakalala,
In&ene Adj. ankindu, antyakalakani, a- akoboka, awolomoka, akola, abala, ampasi,
mvwanga, amvwalangani. ampilakanu, asangana, afwasuka.
In&ingente Adj. n'kuzuki, n'kuludi a n'siku, Ingresia S. mazu, myangu, ntyakalakani,
mvezi. nkankalakani.
Infringir v. kuzuka, kulala n'siku, veza. Ingressar v. kota, koteswa.
Infrutifero Adj. amundembi wuta bundu, Ingresso S. nkota, nkoteswa.
akondwa mbongo, asita, akondwa m'funu, Ingrossar v. vongessa, funisa, wokesa.
akondwa nzengo, akondwa ndandu, ako- Ingua S. n'lola.
ndwansuka. Ingurgita~o s. mvempola, mvempula,
Infrutuoso Adj. amundembi wuta bundu, mbina, ngyakila mu 'nwa, dya, ntanga a sa-
akondwa mbongo, asita, akondwa m'funu, zu; lufWasu, mbangula, mponda, mpangu-
akondwa nzengo, akondwa ndandu, ako- la, lubukumunu, ndadisa, mvimbila.
ndwansuka. Ingurgitamento s. mvempola, mvempula,
InfundibuliformeAdj. anse a kelelwa, anse mbina, ngyakila mu 'nwa, dya, ntanga a sa-
a ngongo, akeveswa, abatakana, abatakeswa, zu; lufWasu, mbangula, mponda, mpangu-
akatululwa, asongoka. la, lubukumunu, ndadisa, mvimbila.
Infundt'bulo S. kelelwa, rtgongo. Ingurgitar v. mina, nwa, kyubula, vempola,
Infundir v. sonsa, sonsesa, longeleka, tyaka, vempula, yakila mu 'nwa, dya, tanga sazu;
tyamuna, yitila, bungula, pongola; songa, fWasa, bangula, vonda, vangula, bukumu-
mwesa, kwaminina. na, tyakalakesa, soba, vilula, vya, mana, yo-
Infusa S. m'vungu, n'lingi. ka, ladisa, lala, bangika, mwesa mpasi, va-
Infusao S. nsonsa, nsonsesa; ngyondeka, nga mpasi; vimba.
ngyendeka. InhacaS. n'tinu (mof.); nsudi (bras.).
Infusar v. sukama, dya mfuka. Inhame S. kwa kya nguvu.
Ingenito Adj. awutukilu. Inibi~ao S. nkakilu, n'kaku, nkakinisu, nka-
IngenteAdj. alutakana, ampwena-mpwena. nkalakeso, nyangameso a n'tima.
Ingenuidade s. ziku, ludi, ndembama, Inibidor Adj. s. n'kaki, n'kakinisi, n'kanka-
lulembamu. lakesi, n'tokeki.
Ingenuo Adj. avelela, aludi, aziku, alembama, Inibir v. kakila, kakinisa, kankalakesa, tokeka,
n'kwa ludi, n'kwa ziku. yangamesa n'tima.
Ingerencia S. mbina, ndwa, nkyubula, InibitivoAdj. n'kaki, n'kakinisi, n'kanka-lake-
nkotesa, ntwasa, nsonga, nkota mu mambu si, n'tokeki.
mangani. Inibitoria S. n'kaki, n'kakinisi, n'kankalakesi,
Ingerir v. mina, nwa, kyubula, kotesa, twasa, n'tokeki.
songa, kota mu mambu mangani. Inibitorio Adj. n'kaki, n'kakinisi, n'kanka-
Ingesmo s. mbina, ndwa, nkyubula, nkotesa, lakesi, n'tokeki.

344
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Inicia~o S. luyamiku, lubantiku, nsongela, avilwa, akondwa unsongi.


longi; casa au sitio de iniciafiio: nkimba. In-limine Lac. kuna tuku, kuna lubantiku.
Iniciado Adj. s. n'longoki. In-loco Lac. vana fulu.
Iniciador Adj. s. n'longi. In-memoriam Lac. muna luyindwilu (lwa).
Inicial Adj. ayantiku, ayatiku, alubantiku, Inobediencia s. nkolama,lukolamu.
antete. InobedienteAdj. n'kolami.
v.
Iniciar yatika, yantika, bantika, songela, Inobservancia S. nkondwa a lulunganisu,
longa; kota kinkimba. nkondwa a lulunganeso, nkondwa a ndu-
Iniciativa S. kyangula, salu. nganisa, nkondwa a ndunganesa, nko-
Iniciativo Adj. ayantiku, ayatiku, abantiku, ndwa a landa fu, nkondwa a landa mpa-
alubantiku, antete. ngilu, nkondwa a landa nsadilu, nkolama,
In1cio S. lubantiku, bantiku, nyantiku, tuku. iukolamu.
Inimigo Adj. s. n'tantu, nkani, mbeni. Inobservante Adj. amundembi landa fu,
v.
Inimistar saula. amundembi landa mpangilu, amundembi
Inimizade S. kitantu, kinkani, kimbeni. landa nsadilu.
v.
Inimizar saula. Inobservavel Adj. amundembi landa, amu-
lnio (med.) S. inyo, nkongo. ndembi lunda, amundembi talulula.
Inion S. nkongo. Inocencia S. nkondwa a kuma, nkondwa a
Iniquidade S. mbi, sumu, n'soki. mbi.
In1quo Adj. m'vangi a mbi, n'sumuki, n'kwa Inocentar V.loloka, vovela, tanina.
n'soki. InocenteAdj. akondwa kuma, akondwa mbi,
Injec~o S. ntumbu (a n'longo). avelela, akondwa mangu.
Injectado Adj. ase, akakama. Inocuidade S. nkondwa a mbi.
Injectar V.lweka mumbu. Inocula~o S. nkotesa, nsya, ndamika, nko-
Injector S. lwekelo dya mumbu. ta; mpana, ndweka, mutula.
Injucundo Adj. ankenda, antantu, v.
Inocular kotesa, sya, lamika, kota; vana,
an'kendeleki, an'kafaladi, ambi, angemi. lweka, tutula.
Injudicioso Adj. akondwa zayi. Inocuo Adj. akondwa kuma, akondwa mbi.
Injun~o S. nkomena, nkomekena, mantika, Inocupa~o S. nkondwa a salu.
lutantiku, nkwika, mfutisa, mfitisa, nsindi- Inodoro Adj. akondwa nsudi, akondwa
ka, lusindiku, muma. nsunga.
v.
Injungir komena, komekena, tantika, kwi- Inodula S. mpangama a fu kya mpuma.
ka, futisa, fitisa, sindika, tuma. Inofensivo Adj. akondwa mbi.
Injuntivo Adj. am'funu, ambebe, avanga, a- InolvidavelAdj. amundembi vilakanwa.
kwikwa, ankomenwa, akomekenwa. Inoperancia s. nkatu, mpavala.
InjUria S. levo, nguzi, tingu, tyangu, luvezo; InoperanteAdj. ankatu, ampavala.
n'soki; kimbevo, yela. Inopia S. lusukamu, nkondwa.
v.
Injuriar levola, levula, tinguna, tyanguna, Inopinado Adj. asusi.
veza; kota n'soki. InopinoAdj. poet. asusi.
Injurioso Adj. alevo, anguzi, atingu, atyangu, Inopioso Adj. asukama, akondwa.
aluvezo; ans'oki; akimbevo. Inoportuno Adj. antangwa a mbi.
Injusti? S. vilwa, nkondwa a nsongi, ko- InorgWico Adj. akondwa nitu.
ndwa a unsongi, n'soki, mfula. Inoscula~o (med.) S. ngikakesa,
Injusti~oso Adj. m'vilwa, n'kondwa a unso- mbundakesa.
ngi, m'vangi a mbi, n'sumuki, n'kwa n'soki. Inosita S. nswikidi a n'suni.
Injusto Adj. m'vilwa, amunkondwa a nsongi, Inospitaleiro Adj. mwimi.

345
Francisco Narciso Cobe

Inospitalidade S. wimi. Insciencia S. nkondwa a zayi.


In6spito Adj. mwimi, ambi. Insciente Adj. amundembi zaya, akondwa
Inova~o S. mpangulula, nsoka. zayi.
Inovador Adj. s. m'vanguludi, n'soki a dya- Inscrever v. sonama, soneka nkumbu.
mbu, n'soki a lekwa. Inscri~o S. nsomama, nsoneka a nkumbu.
Inovar v. vangulula, soka. Insculpir v. sona, soneka, wka, sya sinsu,
InoxidavelAdj. akondwa malunga. zyuwula.
In6xio Adj. akondwa kuma, akondwa mbi, Insectiddio s. mpnda a rna ya moyo, mpo-
amundembi vanga mbi. nda a rna ya Nzambi.
Inquebrancivel Adj. amundembi budika, InsectilAdj. azenga, akayana, avambula.
amundembi yunuka, angolo, amundembi Insectivoro Adj. n'dye a rna ya moyo, n'dye a
yoya, amundembi soba. rna yaNzambi.
Inquerito S. mfimpa, mfula, kunka, ngyuvu. Insecto Adj. rna kya moyo, rna kya Nzambi.
Inquieta~o S. lutokanu, madikita, nya- Inseduzivel Adj. amundembi vukumuka,
ngama a n'tima, wonga. amundembi fWasuka.
Inquietar v. tokanesa, tokanisa, yangamesa Inseguran~ s. nkondwa a luvuvamu,
n'tima. nkondwa a sikididi, nkondwa a fika.
InquietoAdj. akondwaluvuvamu, amadikita, Inseguro Adj. amundembi syama, akondwa
ayangamwa n'tima, an'tokani, amundembi sikididi, akondwa fika.
vuvama. Insemina~o S. mpana a mbongo.
Inquietude S. lutokanu, madikita, nya- Inseminar v. vana mbongo.
ngama a n'tima, wonga. Insensatez S. nkondwa a zayi.
Inquilinato S. mfitilu a nw, mfutilu a nw. Insensato Adj. akondwa zayi.
Inquiliuo S. m'fitidi a nzo, m'futidi a nw. Insensibilidade s. nkondwa a mona.
Inquina~ao S. nsambukisa, nsya a mvindu, InsensivelAdj. akondwa mona.
mfWasa, mfunzula, nsafula, mbebesa. Inseparavel Adj. atatana, asimbana,
Inquinamento S. nsambukisa, nsya a mvi- akangana.
ndu, mJWasa, mfunzula, nsafula, mbebesa. Inser~o S. nsya, nkotesa, nkudika, nkudikila,
Inquinar v. sambikisa, sya mvindu, fWasa, nsonekesa.
funzula, safula, bebesa. Inserir v. sya, kotesa, kudika, kudikila,
Inquiri~ao S. mfimpulula, ngyuvulula, sonekesa.
ngyandala. Inserto Adj. akoteswa, akidikwa, akudikilwa,
Inquiridor Adj. s. m'fimpuludi, n'gyuvuludi, asonekwa.
n'gyandadi. Insidia S. ndangidila, mpingila, n'tambu, ne-
Inquirimento S. mfimpulula, ngyuvulula, kwa; luvukumunu, lutonto, moma.
ngyandala. Insidiar v. langidila, beka, vingila, leka
Inquirir v. fimpulula, yuvulula, yandala. n'tambu, vukumuna, toma.
Insaciabilidade S. nkondwa a nyukuta. Insidioso Adj. kingumba, n'yekodi, n'yekudi,
Insaciado Adj. amundembi yukuta, amu- m'vuni, n'kwa luvunu, m'vukumuni, n'kwa
ndembi yukuta. lutonto.
InsaciavelAdj. amundembi yukuta. Insigne Adj. atoma zayakana, atunda, ayenda
Insalivar v. sanga yo mete. nsangu.
InsalubreAdj. akondwa vimpi, ambi. Insignia S. dimbu, sinsu, bandela.
Insalubridade s. nkondwa a vimpi, mbi. Insignificancia s. lekwa kya ndwelo, dya-
Insania S. kilau, m'fuwu a matu, mala. mbu dya ndwelo, zenzi-wwa, nkondwa a
Insano Adj. lau, alau; Adj. jig. alutakana. m'funu.

346
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I

Insignificante Adj. akondwa m'funu, ama- an' zilu, akondwa nsarnbu, akondwa lau.
luakete. Inspeccrao S. mpiluzyola, mala, madidila,
Insimulacrao S. nsokela, nzingula, nsarnuna, nkenga.
meka a nsangu, nsangu, m'fundu. Inspeccionar v. viluzyola, tala, tadidila,
v.
Insimular sokela, zingula, sarnuna, teka kenga.
nsangu, funda. Inspectar v. viluzyola, tala, tadidila, kenga.
s.
Insinuacrao ndongesela, ndongelela, ndo- Inspector S. n'tadi, n'kengi, m'fimpi, n'sengi.
ngela, luvukumunu, mpukumuna. Inspiracrao S. fulumunu, mpumuna; ngindu,
InsinuanteAdj. n'longeledi, m'vukumuni. ndongelela, nkasakesa, lukasakeso, nsonga,
v.
Insinuar longesela, longelela, longela. mbwesa, nsusumuna; muma, nzabula, nsa-
Insipidez S. tozo. zula, mumpa.
Insipido Adj. atozo. v.
Inspirar fulumuna; mwesa kyangala, ka-
Insipiencia S. bubu, tombe. sakesa, kotesa, dyukisa, songa, mwesa,
InsipienteAdj. arnundembi longoka, abubu, songelela, sususmuna, kwarninina.
atombe. Inspirat6rio Adj. fulumwinu, afulumwina.
Insistencia s.
mpovolola, nkwarnanana, v.
Inspissar tutalala, bubalala, mvimba.
nkwarninina, lukwarnininu, luzindalalu, v.
Instalar vana kiyekwa, vanga, tunga, kole-
nsyandarna, lusyandarnu, mala [ma:la]. sa, kumika, tudika, kana, songa, sikidisa, sa-
Insistir v. kwarnanana, kwarninina, vovolola, sa, bindumuna; vengola, vengula, bendola,
nangarnena, tantarnena, syarnanana, sya- tina, sweka, songa lombo, tarnbula nzenza;
manena, zindalala. sya muna vula.
Insito Adj. akota, akoteswa, awutukilu. Insclncia S. m'vingu, ndodokela, mbazi a
In-situ Loc. vana fulu. n'kanu.
Insolacrao S. mwini, n'tezi. Instantaneo Adj. asusi, asazu, akinsalukisa.
v.
Insolar sya ku mwini, yimisa, yumisa. InstanteAdj. asazu, anzaki, arnpangarna, arnu
Insolencia S. lunkulu, lulendo, ntyarnvu. nzila; S. kolo, fikolo, kakolo.
InsolenteAdj. alunkulu, alulendo, antyarnvu. Instanteneidade S. susi, sazu, kinsalukisa.
s.
Insolvencia nkondwa fita mfuka. v.
Instar lomba, lomba m'vingu, dodokela,
Insolvente Adj. arnundembi fita mfuka, kwarninina.
arnundembi fuya mfuka. Instaurador Adj. s. n'yantiki, n'yatiki,
Insolvivel Adj. arnundembi fitakana, arnu- m'vangi, n'tungi, n'kumiki, n'sikidisi.
ndembi futakana. v.
Instaurar yantika, yatika, bantika, vanga,
InsoneAdj. akawa meso, akondwa tulu. tunga, kolesa, kumika, tudika, kana, songa,
Ins6nia S. kimongi, n'kau a meso, nkondwa sikidisa, bindumuna.
a tulu. InscivelAdj. avilu-vilu, an'sobi.
Insonioso Adj. akintongi, akawa a meso, Instigacrao S. ndikuna, nsazula, nzabula,
akondwa tulu. nzabulwisa, nkindisa.
Insonolencia S. kintongi, nkawa a meso, v.
Instigar nikuna, sazula, zabula, zabulwisa;
nkondwa a tulu. kwika, nangika, koma, nunguna, kindisa.
Insonoridade S. nkondwa a zu. v.
Instilar sonsa, sona, solonga, fuma, vumba.
Insonoro Adj. akondwa zu. Instinto S. vangu dya ngutukiIu, fu kya
Insonso Adj. atozo. ngutukilu.
Insonte Adj. akondwa kuma, akondwa mbi, s.
Instituicrao nkubilwa, nsikidiswa, kibale.
avelela. Instituir V. kibika, sikidisa, vanga, yantika,
v.
Insossar kondwa mungwa. yatika.
Insosso Adj. atozo; Adj. jig. arnaza-maza, Instituto S. sikola a mpwena, longokelo dya

347
Francisco Narciso Cobe

mpwena; n'siku. Insultante Adj. n'kwa tyangu, n'kwa luvezo,


Instru~ao S. longi, ndongoka, ndongwa. n'kwa n'soki.
Instruendo S. n'longoki. Insultar v. levula, levola, neka, tinguna, tya-
Instruido Adj. alongoka, asanswa, atemoka, nguna; yilama, nwanisa, kanga, wnzesa.
atemuka. Insulto S. levo, nguzi, tingu, tyangu, luvezo;
Instruir V.longa, sansa, temona, temuna; ins- n'soki; kimbevo, yela.
truir-se: longoka. Insultuoso Adj. alevo, anguzi, atingu, atya-
Instrumento s. sadilu, sadilwa, sikwa; in- ngu, aluvew, an'soki, akimbevo, yela.
strumento musical: sikilu; instrumento para Insuporcivel Adj. amundembi tondakana,
alisar: nkwakasa. amundembi wlakana, alutokaneso, alu-
Instrutor S. n'longi, n'sansi, m'fidi. tokanisu, alutamiku, alunangiku, alufye-
Insua S. fisanga, kasanga. ngeneso, m'bangiki, n'kwa lutokaneso,
Insubmissao S. n'za yo lulendo, lukundalalu n'kwa lutokanisu.
lulendo, lukolamu, nkumbi, nganzi. Insurgenda S. lukolamu, mbendomoka,
Insubmisso Adj. an'za yo lulendo, aluku- mbendumuka, ndikuna a nkindu, ndwana.
ndalalu, n'kwa lulendo, alulendo, ankumbi; Insurgente Adj. s. n'kolami, m'bendomoki,
n'kolami. m'bendumuki, 'nwani.
Insubordina~o s. lukolamu, umpumbulu, Insurgir v. kolama, bendomoka, bendumu-
nkumbi. ka, nikuna nkindu, nwana.
Insubordinado Adj. s. n'kolami, n'kwa Insurredonado Adj. s. n'kolami, m'be-
nkumbi, kimpumbulu. ndomoki, m'bendumuki, 'nwani.
Insubordinar v. nikuna, zakamesa, yangu- Insurredonar v. kolama, bendomoka, be-
muna; nikuka, zakama, yangama, kuzuka ndumuka, nikuna nkindu, nwana.
n'siku. Insurrecto Adj. s. n'kolami, m'bendomoki,
Insucesso S. twangu, funze, mbi, mpilakana, m'bendumuki, 'nwani.
lusukamu, nkondwa a nsambu. Insurrei~ao S. ntelama, ndikuka, ndwana,
Insundenda s. nkondwa. nkindu.
Insundente Adj. amundembi fwana, Intacto Adj. ampa, amwenze, alunga.
akondwa. Integra s. mvimba, ndunga.
Insufla~o S. mpemuna, mpemona, ndonge- IntegralAdj. amvimba.
sela, ndongelela, ndongela. Integrar V.lungisa, kotesa, kota.
Insuflar v. vemuna, vemona, longesela, longe- Integridade s. mvimba, ndunga, unsungi.
lela, longela. Integro Adj. awonso, amvimba, alunga,
Insula s. sanga, fisanga, kasanga. asonga.
Insula~o s. mpavula, mpavuka; mwini, Inteiramento s. mvimba, ndunga.
n'tezi. Inteirar V.lungisa, fwanisa, vangulula, sikidi-
Insulamento s. mpavula, mpavuka. sa, manisa, fokola.
Insulano Adj. asanga; S. mwisi sanga, musi Inteiri~do Adj. asinanana, abala, akola, ate-
sanga. lama, atimba.
Insular Adj. mwisi sanga; V. vavula. Inteiri~ v. tindisa, timbisa, badisa, kolesa,
Insularidade s. kimwisi sanga, kimusi sanga. singika, nanuna.
Insulina (med) S. yinsulina. Inteiri~o Adj. awonso, amvimba, alunga.
Insulinico Adj. ayinsulina. Inteiro Adj. awonso, amvimba, alunga.
InsulsoAdj. atow; amza-maza; an'zilu. Intelec~o s. mbalu, ngindu, mbakula,
Insultador Adj. s. n'kwa tyangu, n'kwa lu- mona.
Yew, n'kwa n'soki. Intelecto s. mbalu, ngindu, mbakula, mona.

348
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

Intelectual Adj. ambalu, angindu, amba- Interarticular Adj. avakati kwa yikwa.
ku, antona; S. n'kwa mbalu, n'kwa ngindu, Intercadencia S. luvunzakanu.
n'kwa mbaku, n'kwa ntona, n'kwa zayi. IntercadenteAdj. avunzakana.
Intelectualizar v.zaya, yindula, bakula, Intercala~o S. nsya, nkotesa, ndyukisa,
tona. nkudika, nkudikila.
Inteligencia S. ngangu, zayi, nduka, Intercalar v. sya, kotesa, kudika, kudikila.
ndungalala. Interclmbio S. ntambakyana, nsobana.
Inteligente Adj. angangu, azayi, aluka, alu- Interceder V.lombela, vovela, dodokela.
ngalala; ser inteligente: lwenga, luka. Intercep~o S. nkakila, nkika, nsimbinina.
IntementeAdj. akondwa wonga, ankabu. Intercepta~o S. nkakila, nsimbinina.
Intemerato Adj. awonso, amvimba, alunga, Interceptar v. kakila, kika, simbinina.
asonga; avelela, amundembi wola. Intercessao S. mpovela, nkambakana,
Intemperado Adj. alutakana, avambana, ntanina.
kimpumbulu, kingumba, awola, anuka, Intercessor Adj. s. kimpovela, n'kambakani,
akizowa, alulendo, n'kwa lulendo, akondwa n'tanini.
nsoni, n'tokami. Interciso Adj. azengwa va kati, azengwa, ava-
Intemperan~ S. ndutakesa, rn'biki, sunwa, avesonwa.
n'dyodyo. Intercomunicar-se v.vovana, tambana,
Intemperante Adj. alutakana, avambana, samuzyana, mokena.
kimpumbulu, kingumba, awola, anuka, Intercutaneo Adj. ansi a n'kanda a nitu.
akizowa, alulendo, n'kwa lulendo, akondwa Interdi~o S. kandu, n'siku, konko.
nsoni, n'tokami. v.
Interditar sima, simina, kanda, kandika,
IntempestivoAdj. asusi, asazu-sazu. kandikila, kadila, vunza, kaka nzila, kakila.
IntemporalAdj. antangwa ke tangwa, arn'vu v.
Interdizer sima, simina, kanda, kandika,
kem'vu. kandikila, kadila, vunza, kaka nzila, kakila.
Inten~o S.lukanu, luzolo, zinu, tima. Interessante Adj. arn'funu, anene, ampwe-
Intencionado Adj. alukanu, akanwa. na, anlura, akyese.
Intencionar kana. v. v.
Interessar songa luzolo, zuka, tunta, zolesa,
Intendencia S. kiselo. kombola, konda, vukumuna.
Intendente S. selo. Interesse S.luzolo, n'lura, rn'futu, nzuka.
Intender V.lunga-Iunga, sikidisa, fila, songe- Interesseiro Adj. s. n'kwa wimi, mwimi.
la, yala. Interface S. mbambi a lekwa yole, ngykani a
Intensao S. ndutakana, ngolo za yingi. lekwayole.
v.
Intensar kudikila ngolo. Interferencia S. mpaka, ngyikama, nkota
Intensidade S. ndurakana, ngolo za yingi. mu mambu mangani.
Intensifica~o S. nkudikila a ngolo. Interferente Adj. m'fidi a mpaka, n'yikami,
v.
Intensmcar kudikila ngolo. n'koti mu mambu mangani.
Intensivo Adj. angolo, anzaki, akola, abala. v.
Interferir fila mpaka, yikama, kota mu
Intenso Adj. angolo, anzaki, akola, abala. mambu mangani.
Intentar v. teza, kana, kubika, badika, Interim S. kolo-kolo, nsimba a fulu, ndunda
yindula. afulu.
Intentio-legis Our.) m'funu a n'siku, lukanu Interino Adj. akolo-kolo; Adj. s. n'simbi a fu-
lwan'siku. lu, n'lundi a fulu.
s.
Intento ngindu, kani, lukanu, luzolo, tima. Interior Adj. akati; S. kati, ngudi, ndunda.
Intentona S. nkondwa a unsongi, kani dya Interioridade S. kingudi.
mbi. Interioriza~o s. nkotesa, ndyukisa,

349
Francisco Narciso Cobe

ndunda. Interpretar v.
sasa, bandula, sekula, sekola,
Interiorizar V.kotesa, dyukisa, lunda. tendula, tendola.
Interjei~ao (gram.) S. mboka, mpova, ndi- Interprete s.
n'sasi, n'sekudi, n'sekodi,
nga, mata, kazu. rn'bandudi, n'tendodi, n'tendudi.
Interlocu~o S. moko. Interrito Adj. akondwa wonga, ankabu,
s.
Interlocutor 'mokeni, kimpovela. n'kwa nkabu.
v.
Intermediar sya va kati, sanga, sanganisa, Interroga~o S. ngyuvu, mfimpulula, ngyu-
sanganesa, yikama, vambula. vulula, ngyandala; ponto de interrogaftlo:
Intermedio Adj. akati, avakati; S. mpondani.
n'kambakani. Interrogar v.
yuvula, fimpulula, yuvulula,
v.
Intermeter sya va kati, sanga, sanganisa, yandala.
sanganesa. Interrogat6rio S. mfimpulula, ngyuvulula.
InterminavelAdj. amundembi vwa. v.
Interromper vunza, vunzakesa, vilakesa,
Intermino Adj. alambuka, anda, ampwena. vukula, vekeka.
Intermissao S. luvunzakeso, ndingalala, ndi- Interrup~o S. mvunza, mvunzakesa, mpi-
ngama, mpwasi. lakesa, mvukula, mpukula, mvekeka, mpe-
Intermitencia S. mpwasi, ndingalala. keka, ndingalala.
IntermitenteAdj. adingalala. Interruptor Adj. s. rn'vunzi.
v.
Intermitir vunza, dingalala. s.
Intersncio mpwasi.
IntemacionalAdj. ansi ya nsi. v.
Intertecer yanda, yika, yikakesa.
Intemacionalidade S. kinsi ya nsi. Intervalado Adj. atamuka, avambuka, ata-
v.
Intemar kotesa, sya mu tumbu, sunzula, munwa, avambulwa.
sonama ku longokelo, sonekesa ku longoke- v.
Intervalar tamuna, vambula.
10, lekeswa. s.
Intervalo mpwasi.
Intemet S. imanete, wanda. Interven~o S. mpambula, mpambanisa,
Intemo Adj. amukati; S. mwana a kolezi, yela mpambanesa, nkota va kati.
kwa kati kwa nitu, n'longo. Interveniente Adj. rn'vambudi.
Intem6dio S. ngonge. Interventor Adj. s. rn'vambudi.
Intero-antrior Adj. amukati oku ntwala. s.
Interversao mbangumuna, nsoba.
Intero-inferior Adj. amukati oku yanda. IntervertebralAdj. ampwasi a visi ya nima.
Intero-posterior Adj. amukati oku nima. Interverter V.bangumuna, soba.
Intero-superior Adj. amukadi oku mandu. s.
Interview mbonani.
Interpela~o S. mbokela, ngyuvula; v.
Intervir vambula, vambanisa, vambanesa,
n'kanikinu. kota va kati, sadisa, vana moko, tala, kala ku
v.
Interpelar bokela, yuvula; kanikina; inter- mosi; kwiza.
pelar-se: bokazyana, yuvuzyana, yuvusyana. IntestinalAdj. an'dya.
v.
Interpor sya va kati, kotesa va kati, kotesa, Intestino S. n'dya; intestino animalpreparado
dyukisa, kambika. para ser comido: n'zinga.
v.
Interprender teza dyambu, kana; bwila, Intima~o S. n'kanikinu, lukanikinu.
yilama, nwanisa. v.
Intimar kanikina.
Interpresa S. nteza a dyambu, lukanu, ndwa- IntimativaS.lulendo, n'za, nkumbi.
na,wivi. Intimi¥o s.
mvumisa, nsisisa, mitisa,
v.
Interpresar teza dyambu, kana, nwanisa, nzakamesa.
bwila, yilama, lwakila, yiya, vwila. s.
Intimidade kikundi, ngemba.
Interpreta~o S. nsasa, nsekula, nsekola, v.
Intimidar vumisa, sisisa, titisa, zakamesa.
ntendula, mendola. Intimo Adj. akati, antima, an'koteledi; S.

350
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KlKONGO I

n'zolwa, makangu, n'kundi, kati, n'tima. mambu, n'tyanguni, m'vukumuni, n'tonti,


Intimorato Adj. akondwa wonga, ankabu. n'tokanesi, n'tantiki, m'fYengenesi, m'fvvasi,
Intitular v. vana ngenda, bokela. m'vondi, m'vwanzi.
Intolerancia s. nkondwa a zola, n'tima abala, Intrigar v. soka, sokela, kangila mambu, ka-
ntala, mpava a n'zingu, lutokanisu, lutoka- ngidila mambu, tyanguna, vukumuna, to-
neso,lubangiku. ma, tokanesa, tokanisa, tantika, kwika,
IntoleranteAdj. akondwa zela, abala, an'tima fYengenesa, fvvasa, fvvasula, vonda, vwa-
a bala, antala, n'kwa n'tima a bala; S. n'kwa nzakesa, fvvemesa, fungisa makasi.
ntala, m'vavi a n'zingu, n'kwa lutokaneso, Intriguista Adj. s. n'sokedi, n'kangidi a ma-
n'kwa lutokanisu, m'bangiki. mbu, n'kangididi a mambu, n'tyanguni,
Intoleravel Adj. amundembi tondakana, m'vukumuni, n'tonti, n'tokanesi, n'tantiki,
amundembi zolakana, alutokaneso, alu- m'fYengenesi, m'fvvasi, m'vondi, m'vwanzi.
tokanisu, alutantiku, alunangiku, alufYe- Intrincado Adj. atombe, aswekama, a-
ngeneso, m'bangiki, n'kwa lutokaneso, mbindalakana, asangana, ampilakanu, a-
n'kwa lutokanisu. fvvasuka, ansoni.
Intonso Adj. ansuki za nda, amika mya yingi. Intrincar V. baka mu wanda, kanga, konda,
Intoxicaf3.o S. ndika, ndikila. tyangumuna, vukumuna, bwisa, soka, soke-
Intoxicar v. dika, dikila, kolwa, koleswa. la, tyakalakesa, zengalakesa, zengalakana,
IntranasalAdj. akati a n'zunu. fitika, fitakesa, mwanganesa, sanga, vilake-
Intransigencia S. n'tima a bala, ntala. sa, mwesa nsoni, fusula nsoni, fvvasa, ka-
IntransigenteAdj. s. an'tima a bala, antala; S. kila, kaka, kankalakesa, tokeka, yangamesa
n'kwa n'tima a abala, n'kwa ntala. n'tima.
Intra-uterino Adj. akati kwa n'dya a m'buti. Intrmseco Adj. akati, an'tima, an'koteledi;
Intrepidez S. unkabu, ukesa, kikesa, kiyakala, n'zolwa, makangu, n'kundi, kati, n'tima.
nkondwa a wonga. s.
Introdu?o lusunzulu, nkotelo.
Intrepido Adj. ankabu, alunkulu, alungala- Introdutivo Adj. alusunzulu, ankotelo,
la, akondwa wonga; S. n'kwa nkabu, kesa, alubantiku.
n'kwa lunkulu; nkabu, unkulu; ser intrepi- Introdutor Adj. s. n'sunzudi.
M: kabuka, kindama. Introdutorio Adj. alusunzulu, ankotelo,
Intricado Adj. atombe, aswekama, abinda- alubantiku.
lakana, asangana, ampilakanu, afWasuka, Introduzir v. sunzula, kotesa.
ansoni. Introito S. lubantiku, luyantiku, nyantiku,
Intriear v. baka mu wanda, kanga, konda, ty- nkota, nkotelo, kotelo, mwelo.
angumuna, vukumuna, bwisa, soka, soke- Intrometer v. sunzula, kotesa, sya, kudika,
la, tyakalakesa, zengalakesa, zengalakana, kudikila; kanga, konda, tyangumuna, vu-
fitika, fitakesa, mwanganesa, mwanganisa, kumuna, bwisa, soka, sokela; intrometer-
sanga, vilakesa, mwesa nsoni, fusula nsoni, se: kota mu mambu mangani, tantana, fila
fvvasa, kakila, kaka, kankalakesa, tokeka, mpaka.
yangamesa n'tima. Intrometimento S. nsunzula, nkotesa, nsya,
Intriga S. mbaka mu wanda, nkanga, nko- nkudika, nkudikila, nkota mu mambu
nda, ntyanguna, tyangu, mpukumuna, mangani, nkanga, nkonda, ntyangumuna,
luvukumunu, nsoka, nsokela, mbwisa, mpukumuna, mbwisa, nsoka, nsokela.
ntungyana, ntyakalakani, nzengalakani, Intromissao S. nsunzula, nkotesa, nsya, nkudika,
mvwanga, luvunu, ndangidila, mpingila, nkudikila, nkotamumambumangani, nkanga,
n'tambu, nekwa, lutonto. nkonda, ntyangumuna, tyangu, mpukumuna,
Intrigante Adj. s. n'sokedi, n'kangididi a mbwisa, nsoka, nsokela.

351
Francisco Narciso Cobe

Introspec~o S. ngindula, mfimpululu a Inunda~ao S. kizalu, nkaki, zalu.


ngindu. Inundar V langa, bunga, fukumuka, tyamu-
IntrujaoAtij. m'vuni, n'sokedi. ka, tyakuka.
Intrujar V vuna, vunina, soka, vilakesa. Inupto Atij. mpumpa.
Intrujice s. luvunu, n'soki, mpilakesa. Inusitado Atij. akinzenza, amundembi zaya-
Intrusao s. nkota, ndwanisa, nkutumuna. kana, atutu, ampa.
Intruso Atij. s. 'nwanisi, n'kutumuni. IntitilAtij. akondwa m'funu, ampavala.
Intui~o S. mbona, ntona, nsolola, ntezakesa, Inutilidade S. nkondwa a m'funu, mpavala.
nswaswanisa, nswaswanesa. Inutilizar V fwasa, bangula, vonda, vangula,
Intuir V tona, solola, tezakesa, swaswanisa, tyakalakesa.
swaswanesa. Invadir V kuka, yilama, bwila, baka, kutu-
Intumescencia S. mvimbila. muna, binga, nwanisa; mwanga, mwanga-
Intumescer V funa, tumbalala, tutumuka, na, mwanganisa, mwanganesa, tendanisa,
vimba;fig. intumescer-se: kukundidika, mo- tendanesa.
nalunkulu. Invagina~ s. n'swiku, m'vila, ngikanisa,
Intumeschente Atij. amvimbila, avimba, ngikanesa, ngykakesa.
akundalala. Invaginar V swika, vinda, vanga m'vila,
Intumescido Atij. avimba, akundalala, alu- yikanisa, yikanesa, yikakesa.
kundalalu, alunkulu. Invalidade s. nkondwa a m'funu, nkatu,
Intumescimento s. mvimbila. mpavala, mpanguka, nkatulwa a n'siku,
Inturgescer V funa, tumbalala, tutumuka, mpunzunwa.
vimba. Invalidado Atij. akondwa m'funu, ankatu,
Intuscep~o S. nkota, ndyukisa, mbina, ampavala.
ngikana. Invalidar V vonda, katula n'siku, vunzuna,
Intuspec~o S. ngindula, mfimpululu a fwasa, bangula, vangula, tyakalakesa.
ngindu. InvaIido Atij. akondwa m'funu, anka-
Intuspectivo Atij. angindula, amfimpululu a tu, ampavala, afwa, afwasuka, akatulwa
ngindu. (n'siku), avunzuka, abanguka, avanguka,
Intuspeeto Atij. angindula, amfimpululu a atyakalakana.
ngindu. Invariavel Atij. asikididi, amundembi soba,
Intussuscep~o S. nkota, ndyukisa, mbina, amundembi sobakana.
ngikana. Invasao S. nkuki, vita, nkutumuna, mbinga,
InubeAtij. akondwa matuti, akya. lubingu.
Inubll Atij. akileke; menina que ainda ntio estd Invasivo Atij. m'vavi an'zingu, a'nwani; aki-
em idade de casar: dumbelele. nkani, akitantu.
Inubo Atij. akondwa matuti, akya. Invasor Atij. s. n'kutumuni, m'bingi, 'nwanisi,
Inubo Atij. mpumpa. nkani, n'tantu.
Inulto Atij. n'loloki, amundembi tumbwa, Invectiva S. levo, nguzi, tingu, tyangu, lu-
akondwa tumbu. vezo; n'soki.
Inuma~o S.luziku. Invectivar V tumba, funda, zingula, levola,
Inumanidade S. nkondwa a kiwuntu. levu/a, tinguna, tyanguna, veza; kota n'soki.
Inumano Atij. akondwa kiwuntu. Invectivo Atij. alevo, anguzi, atingu, atyangu,
Inumar V zika fwa, zika mvumbi. aluvezo, an'soki.
InumatorioAtij. aluziku. Inveja S. nsita, keto, n'soki, kimpala, nsongo.
Inumeravel Atij. amundembi tangakana, a- Invejar V mona nsita, ketokela, ketukila, mo-
yingi, ayingi-yingi. na kimpala, dya nsongo.

352
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

Invejoso Adj. s. n'kwa nsita, n'kwa keto, n'kwa meza.


n'soki, n'kwa kimpala, n'kwa nsongo. Investidura S. nkota muna kinfumu, ngyala.
Invenal Adj. amundembi teka, amundembi Investiga~o S. lufimpu.
fwasuka, angolo. Investigador Adj. s. m'fimpi.
Inven~o S. nsoka; S. jig. ngangu, lulungala- InvestiganteAdj. s. tn'fimpi.
lu,nduka. Investigar v. fimpulula, vavulula, vava, zaya,
s.
Invendbilidade ndembi sundakana. fimpa, satulula, talulula.
v.
Invendonar vyengesa. Investir v.yilama, nwanisa, kanga, zonzesa,
Invendoneiro Adj. s. n'kwa luvunu, tn'vuni. yeka, yadika, yala; kita.
Invendonice S. luvunu, nkanga, nkonda, Inveterado Adj. ankulu-nkulu.
ntyanguna, tyangu, mpukumuna, luvuku- v.
Inveterar kulukilwa, kulukiswa, simama,
munu, nsoka, nsokela, mbwisa, mungyana, vayika myanzi, simika, kimika, kolesa.
ntyakalakani, nzengalakani, mvwanga. Invicto Adj. amundembi sundakana, amu-
InvencivelAdj. amundembi sundakana. ndembi sundwa.
v.
Inventar soka. Invfdia S. poet. nsita, keto, n'soki, kimpala,
Invencirio S. lutangu lwa lekwa, lutangu lwa nsongo.
yima, lutangu lwa yuma. Invido Adj. poet. n'kwa nsita, n'kwa keto,
Inventiva S.. nsoka, sampu-sampu, banza- n'kwa n'soki, n'kwa kimpala, n'kwa nsongo.
banza, mbalu, ndozi. Inviscera~o S. nyimitisa, nkotesa, nkoma,
s.
Inventividade nsoka, sampu-sampu, ba- ngyekola, ngyekula.
nza-banza, mbalu, ndozi. v.
Inviscerar yimitisa, kotesa, koma, kuyeko-
InventivoAdj. n'soki, tn'vangi, n'semi. la, kuyekula.
Invento S. nsoka, nsengoka, nsenguka, nse- Invisibildade S. nswekama.
ngomoka, nsengumuka, nsoloka. Invisivel Adj. amundembi moneka,
Inventor S. n'soki. aswekama.
Invemada S. sivu, mbangala. Inviso Adj. amundembi moneka, asaulwa,
Invemagem S. mbangala, sivu. n'tantu, mbeni.
InvemalAdj. asivu, ambangala. Invita~o S. luvukululu, lususumunu.
Invemei~o Adj. asivu, ambangala. v.
Invitar vukulula, susumuna.
Invernia S. sivu, mbangala. s.
Invite luvukululu, lususumunu.
Invemo S. mbangala, sivu. Invito Adj. akwikwa.
Invemoso Adj. asivu, ambangala. Invoca~o S. sambu, ndomba, tn'vingu, nta-
Inverosimil Adj. akondwa sikididi, amu- tila, ndodokela.
ndembi kwikilwa, amundembi kwikila. Invocador Adj. s. n'sambi, n'sambidi, n'lombi.
Inverosimilhan~ S. nkondwa a sikididi. Invocar v.
sambila, lomba, vinga, tatila,
Inversao S. mbangumuka, mbangumuna, dodokela.
nsoba. Invocatoria S. sambu, ndomba, tn'vingu,
Inverso Adj. aki aunzungu, avilukyana. ntatila, ndodokela.
Invertebrado Adj. akondwa yikwa. Involucro S. fukilwa.
Inverter V.bangumuna, soba. Involunclrio Adj. akwikwa.
InvertidoAdj. aunzungu, avilukyana. Involuto Adj. azingama.
Inves S. nima, ndambu akaka, malana, malani; Involutorio S. fukilwa.
ao inves de: muna unzungu, kuna yaka nda- Invulgar Adj. atutu, anzenza, akinzenza.
mbu, kuna dyaka sambu, watu. Ion (quim.) S. yone.
Investida s. nyilama, ndwanisa, nkanga, Ionico Adj. ayone.
nzonzesa, yeka, ngyeka, nyadika, ngyala; Iontoforese (med.) S. yomofol=.

353
Francisco Narciso Co be

Iota S. yota; sem faltarum iota: lunga, kwenda Ironia S. tusevo, tumbu, nkelela, nseselela,
nadede. luvezo.
Ir v. kwenda, katuka; ir a: kwendela; ir Ironico Adj. n'kwa tusevo, n'kedi.
acelerando: zabuka; ir arrastandopor: kokela; Iroso Adj. n'kwa makasi mayingi, n'kwa maka-
ir buscar: kwendela; ir it merce da corrente si rna lufulumbumbu, akilau, akimpumbu-
das dguas: lalama; ir com a corrente das dguas: lu, azyetwa zayi.
kukula; ir com vefocidade: tensuka, tentuka, Irracional Adj. amundembi badikwa, ako-
voloka, zabuka, zabula; ir definitivamente: ndwambalu.
kwendelela; ir um atrds do outro: landana, v.
Irradiar vayikisa, tuma, vova, songa, si-
londana; ir it ftente: vita; ir it sentina: sala, ndika, rwika, tuma; mwanga, mwanganisa,
kuka, nena; ir it pi: dyata; ir a miudo: zezela; mwanganesa, tendanesa, tendanisa, tyaka,
ir pefos ares: dimuka, timuka; ir pelos ares tyakana, mwangana.
com vento: vevumuka, vevomoka; ir atrds Irredunvel Adj. asyama, akindama, akwama,
de: landa, kwikila; ir de volta: zyetuluka, akwaminina, asikila, angolo-ngolo, amu-
vutuka; ir-se desta para melhor: fWa; ir ter a: ndembi sundwa.
lwaka, zayisa, yuvula; ir ter com: wanana yo, Irregular Adj. atekama, amundembi singama,
kwenda kwa. amundembi sikila, amundembi yikana,
Ira S. kasi, ngwanzi, kudi, nsita. akondwa n'swa.
Iractindia s. kasi, kudi, ngwanzi, nsita. Irregularidade S. ntekama, mpambana,
Iracundo Adj. amakasi, n'kwa makasi, n'kwa nkondwa a n'swa.
kudi, n'kwa ngwanzi, n'kwa nsita. Irreligiao S. nkondwa a lukwikilu.
Irado Adj. akilau, akimpumbulu, azyetwa zayi, Irreligiosidade S. nkondwa a lukwikilu.
n'kwa makasi mayingi. Irreligioso Adj. akondwa lukwikilu.
Irar v. fWemesa, bakisa makasi, fungisa makasi, Irrequieto Adj. amundembi vuvama, ako-
mona ngwanzi, vana kudi, mwesa kudi. ndwa luvuvamu, n'teleki a moyo, n'tokami,
v.
Irar-se kusaula, fWema, funga makasi, mona n'kwa nzunzu.
makasi, baka makasi, mona ngwanzi, mona IrresisnvelAdj. amundembi kikakana.
kudi, mona nsira. Irresponsabilidade S. nkondwa a mbebe.
Irascibildade S. kasi dya lumfulumbumbu. IrresponsavelAdj. akondwa mbebe.
Irasdvel Adj. n'kwa makasi rna lufulumbu- Irreverencia S. nkondwa a luzitu.
mbu, n'kwa makasi rna tuntu, n'kwa makasi Irriga?o S. nyitidila, nyayila, ngyondeka
matuntulu. nyondeka, ngyendeka, nyendeka.
Iriado Adj. ase kya nkongolo. Irrigar v. yitidila, yayila, yondeka.
IrianteAdj. an'lezimi, an'yengeneni, an'lemi. Irrisao S. tusevo, saula, luvezo.
Iriar V.lezima, yengenena, lema. Irritabilidade S. kasi dya lumfulumbumbu.
IridescenteAdj. ase kya nkongolo. Irrita~ao S. lutokaneso, lutokanisu, lu-
Iris s. ngungu a disu. nangiku, makasi, mfungisu a makasi,
Irisado Adj. ase kya nkongolo. lufjrengeneso.
Irisar V.lezima, yengenena, lema. v.
Irritar tokanesa, nangika, kwika, fungisa
Irma s. nsanga; irma mais-velha: mpangi makasi, fjrengenesa.
an'kento; irma menora: m'bunzi an'kento. Irrito Adj. akondwa m'funu, ampavala.
s.
Irmao mpangi eyakala, m'bunzi eyakala; ir- Irroga?o S. nkwika, nkomena; mfutisa,
mao espiritual: mpangi muna mwanda: ir- mfitisa, nsikidisa, nzenga a mambu, nta
mao mais-velho: mpangi, mbuta; irmtio a mambu, nsasa, mbindumuna; tumbu,
menor: m'bunzi, nsakila; irmao mais-novo: ngyelesa, mpanga a mpasi.
m'bunzi, n'leke. Irrogar v.
kwika, komena; futisa, fitisa,

354
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

sikidisa, zenga malIlbu, ta malIlbu, sasa, mpovolola, mvovolola, mputukila,


bindumuna; tumba, yelesa, vanga mpasi. mvutukila.
v.
Irromper dyuka, kotela mu kinsalukisa, v.
Iterar vangulula, vovolola, vutuikila.
yilalIla, bula; senzama, sengomoka, sengu- Iterativo Adj. avangulula.
muka, seloka, lwaka, moneka. Itera.velAdj. avangulula.
Irrora~o S. matonsi, mbwanga a maza, Iterbio (quim.) S. itebyu.
nzombesa, ndembeka; kime, dime. ltineranteAdj. s. n'kangadi.
v.
Irrorar mwanga maza, wmbesa, lembeka. ltinerario Adj. anzila; S. nzila.
Irrup~o S. ndyuka, nkotela mu kinsaluki- ltinerenteAdj. n'kiyi, n'kangadi.
sa, nyilalIla, nsezama, nzanguka, mvumbu- ltu (bras.) S. m'bota.
ka, mpayika, nsengomoka, nsengumuka, Ixode S. kuva, mbono.
mboneka.
IseaS. nekwa.
v.
Iscar someka nekwa, sya nekwa, nekena;
vuna, vukula, vukuka, sakana, vilakana,
vilakesa.
Isen~o S. ngyalIlbula, mpulula, mpevola,
mpevula, nkatula a zitu, lufyaulwisu, nku-
lula a mpasi, nkatula a wisa, nkatula mu sa-
lu; ngyalIlbulilwa, nsimbisa, nsompeka.
Isentar v.
yalIlbula, vulula, vevola, vevula,
katula zitu, fYaulwisa, kulula mpasi, katula
wisa, katula mu salu; YalIlbulwila, simbisa,
sompeka.
Isento Adj. ayalIlbulwa, avululwa, avevoka,
avevuka, akatulwa zitu, aYalIlbulwilwa,
asimbiswa, asompeka.
Is6gono Adj. akonko ya fWanana.
Isola~o s.
mpavula, mvavula, mpalIlbula,
mValIlbula, mpavuka.
Isolado Adj. avavulwa, aValIlbulwa, avavuka.
Isolador Adj. s. n'kakilu; S. nkakilu, mfukilu.
s.
Isolamento mpavula, mvavula, mpalIlbu-
la, mValIlbula, mpavuka.
Isolar v. vavula, valIlbula; isolar-se: vavuka,
valIlbuka.
Isomorfo Adj. alIlpila mosi.
Isqueiro S. kwikilu.
Isso Pron. kyokyo.
Istmo S. n'kila a sanga.
Isto Pron. kyaki.
s.
Ita tadi, n'senzele.
ltaoea S. nzo a matadi.
Item Adv. mpila mosi, dyau dimosi, dyaka,
mpe.
Itera~o S. mpangulula, mvangulula,

355
Francisco Narciso Cobe

ayangalala, akitoko, antoko, alungalala, alu-


J kundalalu, alusanu.
Janotar V. zingila mu kimvwama, kusonga,
JaAdv. wau, owau, kala;jd agora: owau, owau kusana, vwata lekwa ya ntalu.
kikilu, owau ekibeni;jd entiio: kansi;jd que: Janotice S. kimvwama, ntoko, wete, nsonga,
wau yo; desde jd: tuka wau, tuka owau. lukundalalu, lusanu.
Jabacule (bras.) S. giro mfitu, mfutu, n'sendo, Janotismo S. ntoko, nsonga, nsenzeka, luse-
nzimbu. nzeko, lusanu, lukundalalu, lusanu.
s.
Ja~ tona, vundu, twangu, funze, mbi, mpi- Jantas. pop. n'lekelo.
lakana; S. pop. fulu, nkole, syenge, luvambu, Jantar S. n'lekelo; V. dya n'lekelo.
boloko, pelezo. Japa (bras.) S. basa.
Jacare S. ngandu. Japa (bras.) S. mfutu, mfitu, n'sendo.
Jaco S. nkusu. JaquetaS. n'zaka.
Jacobeu S. jig. ngyangya. Jara (bras.) S. ba dya mungwa.
Jacobice S. ungyangya. s.
Jardim mpatu, kyana, mpatu a mvuma.
Jacra S. nswikidi. Jardinar v. vata, kuna mvuma.
Jacre S. nswikidi. Jardineiro S. m'vati, m'vati a mvuma.
Jactanda S. lulendo, nkumbi, n'za, n'za yo lu- Jargao S. ndinga alunima-Iunima.
lendo, lukundalalu. Jarras. mbungwa.
Jactandoso Adj. n'kwa lulendo, n'kwa n'za Jarrao S. mbungwa ampwena a vyengesela; S.
yo lulendo, n'kwa lukundalalu. jig. mfumu a nkumbu, mfumu ya kondwa
JactanteAdj. n'kwa lulendo, n'kwa n'za yo lu- mbebe.
lendo, n'kwa lukundalalu. Jarretar V. buntuna, fwasa, bangula, vangula,
Jactar-se V.kusana, kusanisa. vonda, tyakalakesa.
Jacto S. ngolo, nkoka, nkutumuna, nkwa- Jarrete S. nima a kulu, mpiti a kulu, nima a
ngula, mbundumuka, mbundumuna, ndi- kungunu.
kuka, ndikuna; a jacto: mu ntinu-ntinu, Jarro S. mbungwa, beke.
mu n'swalu-n'swalu; de urn jacto: ku mosi, Jasmim S. yesami.
n'kumbu mosi. Jasminaceo Atij. ayesami.
Jactura S. m'fwilu, mfwasuka, mpanguka, JasmineoAdj. ayesami.
n'soki. JatoAdj.lau, kimpumbulu.
Jacula~ao S. n'zongo, luvunza. Jaula S. sakala, kalanga.
Jacular V. lumba, bwisa, zanza, tuba, veta, Javali S. ngulu afuta.
loza, takula, yemba, yumba, vikimika, ta Javalino Atij. angulu a futa.
kinsi, tuba kinsi, vayikisa, tuba, yinga, po- Javardo Atij. an'lukisi, angemi, alukeneno,
ngola,luma. amvindu, afunzuka, ambi; S. ngulu afuta;
JacundoAtij. akyese, ayangi. S. jig. mumvwamvwala, mundembi sanswa.
Jagodes S. pop. zowa, dinda. JazaS.lunzi; tadi, luvambu.
JamaisAdv. ke n'kutu ko, ke ... dyaka ko. Jazer V.lavalala, leka, fwa; kala.
Janeiro S. Zyanelo, ngonde a ntete. Jazida S. ndavalala, ndeka; nkala; luvuvamu.
JanelaS. mbonani, zyanela, nela. JazidaS. zyami, ndavalala; S.jig.luvuvamu.
Janelas S. pl. meso. Jazigo S. zyami, n'kala, tumbala; S. jig. fika, ve-
Janelo S. fimwelo, kamwelo, fikyelo, kakyelo, ta, kalu, swekameno, tininu.
vundu muna kyelo. Jeba (bras.) chulo S. mvya, kiyakala.
Jangada S. nzaza. Jeca (bras.) S. musi futa, musi mfinda, musi va-
Janota Atij. awete, avyenga, asikila, akyese, ta, mwisi futa, mwisi mfinda, mwisi vata,

356
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

bulu, dinda, rn'vilwa, mvutwa. JocosoAdj. ansaka, an'sevi, akyese.


JecoralAtij. akimoyo. Joeira S. n'salu, kelelo, kelelwa.
JecorarioAdj. akimoyo. Joeiramento S. nsenga, mpeva, nsola, nkela.
Jegue (bras.) S. buluku. Joeirar v. senga, veva, sola, kela.
JeiraS. rn'pele. Joeiro S. nsenga, mpeva, nsola, nkela.
Jeiteira S. pop. ndekwa, ngangu, zayi, nsinsa. Joelho S. kungunu; estar de joelho: fukama; por
Jeito S. ndekwa, ngangu, zayi, nsinsa. ernjoelho: fukamesa.
JeitosoAtij. andekwa, angangu, azayi, ansinsa. Jogar v.sakana, ta;jogarfOra: takula, veta, loza.
Jejuar V. fjronkonona. Jogo S. nsaka; jogo de discos: wadi, mpanza; jo-
Jejum S. mfjronkonona. go reciproco: nsakana; jogo ritmico: nkaba,
JejunalAtij. an'dya. mbele, nsunza.
JejunoAtij. s. m'fjronkononi; S. n'dya. Jogral s. zowa, dinda, zenga, zeza, tunze,
Jemao S. pop. to kya ngulu kya futwa, n'sevesi, n'yangidiki.
puluzuntu. Jogralesa s. zowa, dinda, zenga, zeza, tunze,
JeovaS. Yave, Yeova. n'sevesi, n'yangidiki.
Jequi (bras.) S. sulu. Jogralidade S. kizowa, kidinda, kizengi, kize-
Jequia (bras.) S. vuwa. za, kitunze, nsevesa, tusevo.
JerarquiaS. ndandani, kamba. Joguetar V. vova matyetye, sokela, sakana.
Jeremiar v. mwesa ntantu, kendeleka, ke- Joguete S. matyetye, nsaka, tusevo, nkyekele-
ndalala, dila, boka, kaza, yayala, burna, la, nseselela, lulendo, mpadi.
vumuka. Joguetear v. vova matyetye, sokela, sakana.
Jerico S. buluku, m'bula; zowa, zengi, dinda, J6iaS. tadidyantalu.
tunze, mpavu. Joio S. titi, ti, mbi.
Jeric6 S. fikyana, fivya, fimpatu, fimpatu fjra JolizAdj. akyese, an'zolwa.
mvuma, kakyana, kavya, kampatu, kampa- Joma S. m'futu a lumbu, mfitu a lumbu-ke-
tukamvuma. lumbu; It jorna: rn'futu a lumbu-ke-lumbu;
Jeriza (bras.) S. kasi, kudi, ngwazi, n'lunzi, nsi- tomar umajorna: kolwa.
ta, lusaulu, lumengo, kimbeni, kitantu. Jomada S. ngyenda, ndyata, nkiya, nkangala.
Jesus S. Yisu, Yesu, Yeswa. Jomadear V.kangala, dyata, kiya.
Jia S. pop. lekwa ya wivi. Jomal S. rn'futu a lumbu, mfitu a lumbu-ke-
Jib6ia S. mboma. lumbu; n'kanda a nsangu za mpa), nsampa.
Jiboiar V. bululwila kuna luvuvamu. Jomaleiro Adj. s. n'sadi a mfutu a
Jibungo (bras.) S. nzimbu. lumbu-ke-lumbu.
JindUIigo s. ndungu (pl.: ndungu). Jomalista s.
n'soneki a nsangu, n'soneki a
JingubaS. nguba (pl.: nguba). nsampa.
Joalharia S. fudilu dya matadi rna ntalu, teke- Jorrar V. tuba, vayikisa, mena, vanga, wuta,
10 dya matadi rna ntalu. sokomoka, lokomoka; vwasumuka, vwa-
Joalheiro S. rn'fudi a matadi rna ntalu, n'teki a sumuna, lwanzuka, lwanzumuka, tentoka,
matadi rna ntalu. tentuka, buka.
Joana S. pop. buluku dya nkento. Jorro S. mvwasumuka, ndokomoka, ndwa-
Joao n. Zwau. nzumuka, ntentoka, ntentuka.
Joao-ninguem S. pop. munkondwa a Jose n. Zuze.
rn'funu. Jovem S. n'leke, kindende; homern mOfo: toko;
Job (infOrm.) S. mpanga ku mosi; S. n'sukami. mOfa: ndumba.
Jocosidade s. nsaka, tusevo, kyese; dyenga, JovialAdj. akyese.
nsambu, lau. Jovialidade S. kyese.

357
Francisco Narciso Cobe

Jovializar v. yangidika. Jungir V. yikakesa muna vangu, yika, yika-


Juba S. nsambansala a nkosi. kesa, toteka, totakesa, kanga, kanganesa,
Jubado Adj. ansambansala. kanganisa.
Jublla~o S. nkemba, nyangalala, n'kembo, Junho S. Yuni, ngonde a sambanu.
luyangalalu. JUnior Adj. ansakila; S. nsakila, n'leke.
Jubllar Adj. ayangalala, akyese; V. kemba, Junta s. ngikakesa, nkutakesa, nkutakani,
yangalala. mbundakana, mbundani, ngikana,
Jublleu S. n'kembo, lumbu kya luyindwilu. lukutakanu.
Jubllo S. nkololo, yangi, kyese kya mpwena. JuntamenteAdv. ku mosi.
Jublloso Adj. ankololo, ayangi, akyese kya Juntar V. kutika, kutakesa, wnzeka, yika, yika-
mpwena. kesa; juntar as miios: bundika moko; juntar-
Jucundidade S. luyangalalu, kyese. se: kutakana; juntar uma coisa a outra: tense-
Jucundo Adj. akyese, ayangi, awalakazi, akye- ka, tensakesa, bandakesa, bandika, sanga.
meme, n'kwa ngwawani, n'lembami. Junto Adj. ayikana, asimbana, atatana, abata-
Judas s. yuda. na; Adv. ku mosi.
Judiar v. sokolola, seva, sokela. Juntura S. ngikakesa, nkutakesa, nkutakani,
Judiaria s. belo kya esi Yuda; luyoyo, lutovo- mbundana, mbundani.
ko, mbotomoka. Jura S. ndofi, n'silu, bititi, nwwalala.
Judicat6rio Adj. afundisa, alufundisu. Jurado Adj. andofi, an'silu; m'fundisi.
Judicatura s. mbebe a m'fundisi. Jurador Adj. s. n'dye a ndofi.
JudicialAdj. am'fundu. Juramento S. ndofi, n'silu.
Judiciar v. fundisa, zenga n'kanu. Jurar V. dya ndofi, sya n'silu, koma nkonko,
Judiciario Adj. amfundisa. vova kyeleka.
Judicioso Adj. asikididi, aludi, aziku, anga- Jurat6rioAdj. andofi, an'silu.
ngu, azayi. Jurema S. pop. salu kya mpasi.
Jugo S. vangu, taka. JUri s. afundisi, kamba kya afundisi, kamba.
Juiz S. m'fundisi kya afimpi, afimpi.
Juizo S. lufundisu, m'fundu, nzengo, ngangu, Jurfdico Adj. an'siku mya nsi, awisa.
zayi, ntona, ngindu. Jurisconsulto s. nganga a n'siku, n'zayi a
JulgadorAdj. s. m'fundisi. n'siku, n'sasi a n'siku.
Julho S. Yuli. Jurisdi~o S. wisa, ngenda.
Jumentada s. mabuluku; levo, safu. JurisdicionalAdj. awisa, angenda.
JumentalAdj. abuluku. Jurisperfcia s. kinganga kya n'siku, zayi wa
JumentllAdj. abuluku. n'siku, nsasa za n'siku.
Julgamento s. m'fundu, nzengo. Jurisperito s. nganga a n'siku, n'zayi a n'siku,
Julgar v. fundisa, zenga nkanu, tezakesa, ta n'sasi a n'siku.
mbalu. Jurisprudencia S. zayi wa n'siku.
Julho S. YuH, ngonde a nsambwadi. Jurisprudente s. nganga a n'siku, n'zayi a
Jumentada s. levo, mambu rna safu, safu; n'siku, n'sasi a n'siku.
kiwwa, kidinda. Jurista Adj. n'sompeki mu nzuka; S. n'zayi a
Jumento S. buluku; S. fig. wwa, dinda, zengi. n'siku, n'sasi a n'siku.
Jun~o s. ngikakesa, nkutakesa, nkutakani, Juro S. nzuka; S. jam. n'sendo.
mbundakana, mbundani. Jus s. n'swa, unsongi;jus agendi: n'swa a vanga.
Juncar V. fukila yo mabamba, fuka yo maba- Jusante S. nkuluka a kalunga, nkuluka a ma-
mba, fukila, fuka, zadisa. vuku, nkukula a maza.
Junco S. lubamba. Juso S. nsi; Adv. ku nsi.

358
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I

]ussivoAtij. am'funu;Aeij. s. n'yadi, n'tumi.


]ustaS. nkindu, ndwana, n'zingu. L
]ustador Aeij. s. 'nwani; nkani, mpala.
]ustaHuvialAeij. akumu dya n'koko, ava kuc La Adv. koko, momo, vana, vovo, kuna; ld em
mu dya n'koko. cima: kuna ntandu; ld em baixo: kuna e ya-
]ustamaritimo Aeij. akumu dya rn'bu, ava nda, vana e yanda; fd ld vai: wele kala.
kumu dya rn'bu. La S. wika wa meme, mika mya meme.
]ustapor V. totakesa, bandakesa, £Inakesa, sya Laba~ S. ngangu, lulungalalu, nduka; nzozo-
luvati-luvati, tula mbela-mbela. mona, fu kya mbi, mbi.
]ustaposi~o S. ntotakesa, mbandake- Labareda S. n'laku, n'lemo, tiya; S. jig.
sa, mfinakesa, nsya luvati-luvati, ntula n'kuma, ngolo, ngangu, lulungalalu,
mbela-mbela. n'swalu, nsuta, nzaki, nkondwa a luzizilu,
]ustapostoAeij. ayikana, atalana, abandana. kyavi.
]ustar V. nwana, sinsana, talana; singika, Ubaro S. bandela, dimbu kya nsi.
fwaninika, £Ita, futa. Labelo S. £Ibabu.
]usteza S. nsikila, ziku, ludi. Labeu S. mpesula, mpesola, mfunzula, nki-
]usti~S. nsongi, unsongi, rn'fundu, mpovela. tulwa, mfwasa nkumbu ambote, nkatu-
]usti~ V. yelesa, tumba, vonda. la wisa, nkatula zitu, nsungula; keya, tona,
]usticeiro Aeij. n'landi a n'siku, n'zodi a n'siku, nsoni, nkondwa a zitu, mbi, luvunu.
asonga, n'kwa unsongi, aludi, aziku. Ubia S. ngangu, lulungalalu, nduka, nzozo-
]usticioso Aeij. n'landi a n'siku, n'zodi a n'siku, mona, fu kya mbi, mbi; a ldbia ndo pega:
asonga, n'kwa unsongi, aki ke nengandi ko, mpavala aku.
ke n'kwa aki nengandi ko, aludi, aziku. Labiado Atij. anse a babu, anse a befo.
]ustifica~o s.nsonga, nsongesa, ndungisa, LabialAeij. ababu, vovela va ntandu a lubini.
ndungiswa, n'kalu. Labializa~o s.
mpovela a va ntandu a
]ustificadoAeij. alungiswa, alunga. lubini.
v.
]ustificar songa, songesa, lungisa, kala. v.
Labializar vovela va ntandu a lubini, vovela
]ustificativo Atij. asongela, aziku, aludi, va tandu a ludimi.
akadila. Labil Atij. poet. an'syelumuki, an'lelumuki,
]ustoAtij. asonga, aludi, aziku, n'kwa unsongi. an'lelomoki, akondwa ngolo, alebuka, ale-
]ustura S. ndwana, nsinsana, ntalana; nsingi- boka, alefakana, amunduti, amundembi
ka, mfwaninika, m£Itu, mfutu. zingila.
]uvenco S. mwana a ngombe. Labilidade S. nsyelelomoka, nsyelumuka, se-
]uvenil adj akileke. lumoka, nselumuka, ndelumuka, ndelomo-
]uvenilidade S. kileke. ka, nsoba.
]uventa S. kileke. Ubio S. babu, befo; ldbio superior: babu kya
]uventude S. kileke. ntandu; ldbio inftrior: babu kya yanda; ldbi-
osgrandes: babu ya mpwena ya ngenzi; ldbios
pequenos: babu ya kete ya ngenzi.
Labioso Aeij. ababu, abefo, n'kwa babu ya
mpwena.
Labirinto S. rn'vakala.
Labiritico Atij. am'vakala.
s.
Labor salu, n'songo, rn'funtu.
Labora~o s. salu, n'songo, rn'funtu.
v.
Laborar sala, vanga.

359
Francisco Narciso Cobe

Laboratorio s. fimpilu, labole. LacrimogeneoAdj. an'didisi.


Laboriosidade s. nsala. mfutuka. Lacrimoso Adj. n'wdi a dila, n'didi, ake-
Laborioso Adj. n'sadi, n'zodi a sala, ndalala, ayindalala.
m'funtuki. Lacta~o S. mpangama a kimvumina,
Labrega s. pop. wanda. nyemeka.
Labrego Adj. amvwamvwala, amundembi Lactante Adj. akimvumina; S. rn'vangi a ki-
sanswa, akyana, ampatu; S. m'vati. mvumina, n'yemeki, n'yemi.
Labrosta Adj. amvwamvwala, amundembi v.
Lactar yemeka.
sanswa, akyana, ampatu, akyana, an'zanza, Lactario Adj. akimvumina; S. vula dya
avata, abubu, akondwa luzitu; S. m'vati, bu- kimvumina.
lu, dinda, m'vilwa, mvutwa. Lacteo Adj. akimvumina, ase kya kimvumina.
Labroste Adj. amvwamvwala, amundembi LactescenteAdj. anse a kimvumina.
sanswa, akyana, ampatu, akyana, an'zanza, Lacticinoso Adj. anse a kimvumina.
avata, abubu, akondwa luzitu; S. rn'vati, bu- Uctico Adj. akimvumina.
lu, dinda, m'vilwa, mvutwa. Lacticolor Adj. ase kya kimvumina.
Labuta S. salu, n'songo, luzindalalu. LactiformeAdj. anse a kimvumina.
Labuta~o S. salu, n'songo, luzindalalu. Lactose S. latoze, nswikidi a kimvumina.
Labutador Adj. s. n'sadi. Lacuna S. mpavala, vundu, nkondwa, twa-
Labutar V. sala, zindalala, nwana. ngu, funze, mpilakana.
v.
Labuzar venda, funzula, kusa mazi ma- Lacunar Adj. ampavala, avundu, ankondwa,
yingi, kusa mvindu. atwangu, afunze, ampilakana.
La~ada s. mvoneka, mponeka, zita. Lacunoso Adj. avundu, ankondwa, atwangu,
Lacaio s. ntawudi, muntu akondwa rn'funu. afunze, ampilakana.
La~ v. voneka, zitika, konkalakesa, bakila LacustreAdj. ayanga, akumu dya yanga.
mu sokolo, kanga, simba, simbinina, zingu- Lada S. nkukula.
muka, kondoloka, zinga. Ladeamento S. mfidikila, mfila, nyilama,
Lacera~ao s. kwazu, mpuma, lukangininu. ndwanisa, ntantana, ngyikama, nzunga,
v.
Lacerar yuna, kwaza, Iweka, kanginina. nzyeta.
La~o S. sokolo, zita, kintwadi, ngwawani. Ladear v. fidikila, fila, yikama, kwenda ku
Laconico Adj. asikila, afwana, alunga, ankufi, mosi, yilama, nwanisa, tanina, zunga, zyera.
akete, andwelo. Ladeira s. nsyendalalu, nsendalalu, mbwa,
Laconismo S. nkufiku a ngindu. nsotoka, ndoka, nsengoka, nsenguka, nku-
v.
Laconizar kufika ngindu. sumuka, mbetumuka, mbetomoka, nwalu-
Lacrar V.lamika, batika, kaka. muka, ndunguka, ntupama, ndumbama,
Lacrau s. nkutu. nyembama, nwotomoka, nsakalala, nkobo-
Lacre S. dimbu. ka, nkunkumuka, mpukama, ngwolomoka,
Lacrima~o S. kinsanga, dilu. nteleka, nkumbila.
Lacrimante Adj. n'wdi a dila, n'didi, n'kwa Ladeirento Adj. asyendalala, asendalala,
dila, akendalala, ayindalala. abwa, asotoka, adoka, asengoka, asengu-
Lacrimar dila. v. ka, akusumuka, abetumuka, abetomoka,
Lacrimatorio Adj. akinsanga. awalumuka, anunguka, anengoka, atupa-
LacrimavelAdj. adidila, akenda, antantu. rna, ayembama, awotomoka, asakalala, ako-
Lacrimejamento S. dilu, nkefuna, nkefona. boka, akunkumuka, awolomoka.
v.
Lacrimejar dila, kefuna, kefona, yenga, so- Ladeiroso Adj. asyendalala, abwa, asoto-
tola kisanga, sotokwa kinsanga. ka, adoka, asengoka, asenguka, akusumu-
Lacrimejo S. dilu, nkefuna, nkefona. ka, abetumuka, abetomoka, awalumuka,

360
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

anunguka, anengoka, atupama, ayembama, Lagarteira S. nturnpa, wulu.


awotomoka, asakalala, akoboka, akunku- Lagarteiro Adj. pop. an'tima a mbi, ambi,
muka, awolomoka. an'kondi, angangu, alungalala, aluka.
Ladinagem S. zayi, ngangu, nduka. Lagartixa S. n'dyatila, n'dyasila, vala, kolo-
Ladinice S. zayi, ngangu, nduka. mbo; S. fig. pop. m'bi.
Ladino Adj. azayi, angangu, anduka. Lagarto S. kolombo, mbambi.
Lado S. ndambu, luvati, n'teto, sambu, kumu, Lagena S. n'lingi.
n'lambu, mfumfula, nkwenko, mbambi, Lago S. yanga.
mwingilu; !ado a !ado: ntwadi; par de !ado: Lagoa S. yanga.
vavula, sweka, lunda; !ado direito: lunene; Lag6ia S. nyoka.
!ado esquerdo: lumonso; a !ado materna: e Lagosta S. munsala, n'kosa.
kingudi; a!ado paterno: e kise. Lagostim S. munsala, n'kosa.
Ladrado S. fig. kumbu, levo, mfinga, nguzi; LigrimaS. kinsanga (pL: mansanga).
nsungula, n'sibu. Lagrima~o S. kinsanga, dilu.
Ladradura S. ngwoka, nwoka, nwoza, nwen- LagrimalAdj. akinsanga.
ga, ntwenga; S. fig. ngyayala, nyayala, Lagrimante Adj. n'zodi a dila, n'didi, n'kwa
nwololoka. dila, akendalala, ayindalala.
Ladrao Adj. s. mwivi. Lagrimar dila.v.
v.
Ladrar woka, woza, wenga, twenga; yayala, Lagrimat6rio Adj. akinsanga.
wololoka. v.
Lagrimejar sotola kisanga, sotokwa ki-
Ladrasana S. pop. mwivi, kimpumbulu, nsanga, dila, kefuna, kefona.
n'kwa luvunu, n'yekodi. Lagrimoso Adj. akinsanga, n'zodi a dila, an-
Ladravaz S. mwivi ampwena. tantu, ankenda.
Ladrido S. ngwoka, nwoka, nwoza, nwe- Laguna S. yanga.
nga, ntwenga; S. fig. ngyayala, nyayala, Laia S. pop. mpila, nse, kanda, menga; alaia de:
nwololoka. ampila a, ne i; gente da mesma laia: kanda di-
v.
Ladrilhar fuka n'ludi, tunga yaka. mosi, mpangi yo m'bunzi, mpila mosi.
Ladrilho S. bidiki, biliki, dobo; mwivi. Laical Adj. anza.
v.
Ladripar yiya lekwa ya kondwa rn'funu. Laicidade S. kisi nza.
Ladripo S. mwivi a yima ya ndwelo. Laico Adj. anza.
Ladroafo S. mwivi ampwena. s.
Laidamento mpuma, mputa.
Ladroagem S. wivi. Laidar V.lweka.
v.
Ladroar yiya. v.
Laivar funzula, fwasa.
Ladroeira S. wivi. s.
Laivo keya, tona.
Ladroeirar yiya. v. Lama S. nteke, mvindu, mpasi; nkombo; par
Ladroeiro S. mwivi. alguem pela lama: sungula, kumba, veza,
Ladroice S. wivi. kangidila mambu, funzula; levantar da la-
Lagalhe S. munkondwa a rn'funu. ma: sadisa, yikama; tirar da lama: sadisa,
Lagamar S. yanga, wulu. yikama.
Laganha S. votela. Lama~ S. n'yaba, n'taba, nteke, mpasi,
Laganhento Adj. avotela, n'kwa votela. luzingameno.
Laganhoso Adj. avotela, n'kwa votela. Lamaceira S. n'yaba, n'taba, nteke, mpasi,
Lagar S. kelelo dya mazi, kelelo dya malavu, luzingameno.
lundilu dya mazi, lundilu dya malavu. Lamaceiro S. n'yaba, n'taba, mpasi,
Lagarta S. kimpyatu; n'dyatila, n'dyasila, vala, luzingameno.
kolombo; rn'bi. Lamacento Adj. anse a nteke, anteke.

361
Francisco Narciso Cobe

Lambada s. mbata. LamenclvelAdj. adidila, akenda, antantu.


Lambao Adj. s. n'dye, n'kwa m'biki, molo. Lamento S. kazu, mboka, ngyayala, nyayala,
Lambar v. wanda. lukendalalu.
Lambarar v. deka, kesona, kesuna, zoka, za- Lamentoso Adj. adilu, adidila, alukendalalu,
na, zoza. antantu.
LambareiroAdj. s. n'dye, n'kwa m'biki, molo. Laminas. vi, n'sengele; S. pop. zowa.
Lambarice s. ndya, m'biki, wolo. Lamina?o S. mpanga a vi.
Lambedor Adj. s. m'vendi. Laminado Adj. anse a vi, avi.
Lambeiro Adj. s. n'dye, n'kwa m'biki, molo. Laminado Adj. anse a vi, avi.
Lamber v. venda, mina. Laminador Adj. s. m'vangi a vi.
Lambido Adj. alelama, avendwa. Laminagem S. mpanga a vi.
Lambiscar v. deka, kesuna, kesona, zoka, za- Laminar Adj. avi; V. vanga vi.
na,zoza. Laminoso Adj. avi.
Lambri s. mfukilu a yaka (muna kati). Lamoso Adj. anse a nteke, anteke.
Lambril s. mfukilu a yaka (muna kati). Lampa s. mwinda; levar as lampas: sunda.
Lambrim S. mfukilu a yaka (muna kati). Lampada s. mini, mwinda; litmpada electrica:
Lambugem S. nkesuna, nkesona, nzo- mwinda amayembo, mwinda an'zazi.
ka; fin'luta, kan'luta, fin'sendo, kan'sendo; Lampadejar v. kezima, lezima, tezima, sezi-
nekwa. ma, lema, yuya, lakuka, lakumuka, lekomo-
v.
Lambujar deka, kesuna, kesona, zoka, za- ka, lakumuka.
na,zoza. Lampad6rio S. mwinda, mini.
Lambujem s. nkesuna, nkesona, nzoka; Lamparina S. mini, mwinda; nkomi, mbata.
fin'luta, kan'luta, fin'sendo, kan'sendo; Lampejar V.kezima, lezima, sezima, tezima.
nekwa. s.
Lampejo n'sezi, n'tezi, n'temo.
Lambuzadela s. mvenda, mpenda, mfuzula, Lampiao s. mwinda ampwena.
tona dya mazi. Lampinho Adj. akondwa nzevo, n'leke.
Lambuzar v.
funzula, vwanza, dimbula, s.
Lampo n'semo, n'sezi, n'tezi.
bebesa, kusa mazi. s.
Lamu.ria kazu, mboka, ngyayala, nyayala,
Lamecha Adj. s. n'kwa nzembo, zengi, lukendalalu.
n'zengomoki, n'zengumuki, zowa. v.
Lamuriar kaza, boka, yayala, kendalala.
Lamecharia S. uzengi, kizengi, kizowa. Lanar Adj. awika wa mameme, amika mya
Lamechice s. uzengi, kizengi, kizowa. mameme.
Lamedo (bras.) S. n'yaba, n'taba, nteke, mpasi, Lan~ S. swanga, dyonga.
luzingameno. Lan~da s. ntuka a swanga, ntuka a dyonga.
Lameira s. n'yaba, n'taba, nteke, mpasi, Lan~di~o Adj. aveta, atakula, akondwa
luzingameno. m'funu.
Lameiro s. n'yaba, n'taba, nteke, mpasi, Lan~ado s. lukudya.
luzingameno. Lan~amento s. ntuba, mveta, ndoza, ntaku-
Lameiro s. n'yaba, n'taba. la mpayikisa, nsonga, luzayisu.
Lamelar Adj. avi. Lan~ar v. tuba, veta, loza, takula, luka, vana,
Lameloso Adj. avi. vayikisa; lanfar 0 dardo: nonga; lanfar longe:
Lamenta?o S. dilu, mbembo, mboka, kazu, veta, tuba; lanfar uma chamada: boka,
ngyayala, nyayala, lukendalalu. bokela; lanfar rebentos: mena; lanfarpela bo-
Lamentador Adj. s. n'didi, n'yengi. ca: tawula, luka.
Lamentar v. dila, boka, kaza, yayala, Lance s. ntuba, mveta, ndoza, ntakula
kendalala. mpayikisa, nsonga.

362
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Lancear v.
lweka ye swanga, kendeleka, to- Lapideo Adj. abala ne tadi.
kanesa, tokanisa, bangika. Lapidificar V. bala ne tadi.
s.
Lanceiro kesa dya swanga, kesa dya dyo- Lapijar v. kwaza ye lapi.
nga, m'fudi a maswanga, m'fudi a madyoga. Lapis S. lapi.
Lancha S. nzaza, kibula. Lapisada s. kwazu kya lapi.
v.
Lanchar dya muna ntangwa e venga. Lap6nio Adj. amundembi sanswa; Adj. S.
Lanche S. fidya fya ntangwa e venga, nkuta. mvwamvwala.
Lancinar V. tuka, lweka, kendeleka, tokane- s.
Lapso ntulumuka, mpilakeno.
sa, tokanisa, bangika, mwesa mpasi, vanga Lapuz Adj. amundembi sanswa; Adj. s.
mpasi, tantika, kwika, fyengenesa. mvwamvwala.
Lan~o S. ntuba, mveta, ndoza, makula Lapuzice S. umvwamvwala.
mpayikisa, nsonga. Lar S. ziku, kukwa, kuku.
Langoroso Adj. atovoka, ayoya, mbevo, Laracha S. luvezo, lusakaneno.
n'tovoki. v.
Larachear veza, sakanena, sakanina.
Languente Adj. atovoka, ayoya, mbevo, Larada S. n'toto ampolo.
n'tovoki. Laranja S. lala, lalanza.
Languento Adj. mbevo. Laranjal S. vya dya malala, vya dya malalanza,
Languescente Adj. atovoka, ayoya, mbevo, kyana kya malala, kyana kya malalanza.
n'tovoki. Laranjeira S. n'ti a malala, n'ti a malalanza.
Languescer v. tovoka, yoya, botomokwa Larapiar v. yiya, labula, vyangula, wombolo-
nitu. la; swekama, womboloka, nyema, zima tiya.
Languidez S. kimbevo, lutovoko, lubotomo- Larapio s. mwivi.
ko lwa nitu, luyoyo, nyoya. Lardo S. lumbwa.
Languido Adj. atovoka, ayoya, mbevo, Lareira S. ziku, kukwa, kuku.
n'tovoki. Lareiro Adj. aziku, akukwa, akuku.
Languinhento Adj. atovoka, ayovoka, ale- Larga S. ngyalumuka, luvevoko, luvevuku,
buka, akondwa ngolo, alefakana, alefalaka- n'swa, kimfumu, luvuvamu.
na, akete, ankufi, atanda. Largada S. nyabula, nsotola, tiku.
v.
Languir tanda, tovoka, yoya, kolomoka, Largado Adj. ayambulwa, asotolwa.
botomokwa nitu. Largar v. yambula, sotola, vidisa, vavuka, va-
v.
Lanhar telesa, lweka, fumuna, kendeleka, vula, yeka, yekola, yekula, sisa, tuba e ta-
tokanesa, tokanisa, bangika, kitula, sanga ndangala, bembeka.
lekwa ya swaswana, vuninina. Largo Adj. ayalumuka, ampwena, 'anene, abe-
Lanho S. munkwalala. ni, anda, am'funu, am'vevo; S. ngyalumuka,
Lanoso Adj. amika mya meme. m'vevo.
Lantema S. mwinda, mini. Larguear v. vondesela, fwasa.
s.
Lanugem nzevo za mete, wika, mika. Largueza S. ngyalumuka, m'vevo, vundu,
Lapa S. tadi dya mpwena; S. pop. nkomi. luvuvamu.
Lapada S. muba e tadi, mbata. s.
Largura ngyalumuka, nyalumuka; m'vevo,
s.
Laparo mwana a n'lumba. vundu,luvuvamu.
Lapida s. tadi dya luyindwilu. Larica S. titi, ti, bi, nzala.
Lapid~o S. ntuba a matadi; ndongoloka. Laringalgia S. n'lunzi mya laka, n'lunzwa a
Lapidagem S. ntuba a matadi. laka, ndunzi a laka.
Lapidar Adj. v. di tadidi tadi dya luyindwilu; Laringe S. ndakala, m'vuvu, laka.
tuba matadi; V.fig. sansa, longolola. Laringeo Adj. andakala, am'vuvu, alaka.
Lapide S. tadi dya luyindwilu. Laringiano Adj. andakala, am'vuvu, alaka.

363
Francisco Narciso Cobe

Larva s. mumvidi. Latejo s. salu, nsala, mfWinta, nkwinta, mfu-


Larvado Adj. n'yekodi, n'yekudi, m'vuni, lumuna, nsakasa (bulu), nkunga, ndaku-
n'kwa luvunu, m'vukumuni, am'vilakesi, muka (n'tima), mpevomona, mvevomona,
ngyangya, aswekama, afukama. mpevumuka, mvevumuka, lubangiku.
Larval Adj. amumvidi. s.
Latenda nswama, nswekama, mpilakesa,
Larvar Adj. amumvidi. ungyangya; mbutamena.
Larvario Adj. amumvidi. LatenteAdj. aswekama, m'vilakesi, ngyangya.
Larv6fago S. n'dye a mimvidi. LateralAdj. andambu, andambu-ndambu.
Lasca S. vasi, tini, keso, ndambu; S. giro 'mote Utex S. dimbu.
(n'kento); Lasca de carne: (mbizi a) tilya; Las- Latibulo s. swekameno.
ca de madeira: luswaswa, syotobolo, syotolo, Utice s. dimbu.
swaswa, swaswa, zanu-zanu. Lancero Adj. adimbu, anwuti a dimbu.
Lascado Adj. avesoka, avasuka, akesuka, ake- Lando Adj. atizyolo, abidiki, abiliki, adobo.
soka, abudika,avanguka. Latido S. ngwoka, nwoza, nwenga, ntwenga;
v.
Lascar vasuna, vesona, kesuna, kesoha, bu- S. fig. ngyayala, nyayala, nwololoka.
la, tolola, yuna. Latifloro Adj. amvuma za mpwena.
Lasdvia S. umpumbulu, umpuki, safu. Latif6lio Adj. amakaya rna mpwena.
LasdvoAdj. s. kimpubulu, mpuki, n'safu. Latilabro Adj. ababu ya mpwena, ababu ya
v.
Lassar yoya, tovoka, lala, vambana, vanga bumbama.
umpumbulu, vanga umpuki, wola. Latim S. kilatini.
Lassidao s. nyoya, luyoyo, lutovoko, ndala, Lanmano Adj. amoko rna mpwena.
mpambana, umpumbulu, umpuki. Latinada S. nkuzuka a n'siku mya kilatini,
Lassitude s. nyoya, luyoyo, lutovoko, ndala, mpova muna kilatini.
mpambana, umpumbulu, umpuki. v.
Latinar vova kilatini, soneka kilatini, sekula
Lasso Adj. ayoya, atovoka, alala, avambana, kilatini, sekola kilatini.
kimpumbulu, kingumba, awola, anuka. Latin6rio s. kilatini kya nzila.
s.
Lastima nkenda, ntantu. LanpedeAdj. atambi ya mpwena.
Lastimar v.
mwesa ntantu, kendeleka, ke- Latipene Adj. ansala za lambuka, amave rna
ndalala, dila, boka, kaza, yayala, burna, mpwena.
vumuka. v.
Latir woka, woza, wenga, twenga.
LastimosoAdj. ankenda, antantu. Latitude s. ngyalumuka, mvatumuka, nzi-
Lastra~o S. nsoma, nsola, nsya, nkotesa. ngumuka, ndanuka, nkudikila, ngyenda,
Lastramento s. nsoma, nsola, nsya, nkotesa. ndyata, mpangama, nkumama, luvevoko.
v.
Lastrar soma, soka, sya, kotesa. luvevuku.
Lastro S. zitu, nsyama, nsikila, bala, nkinda, Latitudinario Adj. ayalumuka, ampwena,
ngolo. anene, abeni, anda, am'funu, am'vevo.
Lata S. lata, foya; dar lata: yinga, tina. Lato Adj. ampwena, anene, ayalumaka,
Latada S. wandila ye lata, mbata, nkome, awokela.
nkomi. Latoaria S. vangilu dya lata.
Latagao s. koba. Latoeiro Adj. s. m'vangi a lata.
Laclneo Adj. ava ndambu, andambu. Latria S. sambu.
s.
Lamo nsanga a nsongo ye zyunku. Latrina S. nw akete, kukilu.
Utego S. n'swangi, sikoti;S.fig. tumbu, longi. Latrinario Adj. anw a kete, amvindu, abi,
Latejar v.sala, fWinta, kwinta, fulumuna, ambi.
sakasa (bulu), kunga, lakumuka (n'tima), ve- v.
Latrodnar yiyila ye n'kele.
mona, vernuna, burna, bangika. Latrodnio S. wivi (yo n'kele vana koko).

364
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I

Lauda S. lukaya lwa n'kanda, ndambu a luka- mpevola, mpevula, lufYaulwisu, mfyaulwi-
ya lwa n'kanda; n'kunga. sa, nkulula a mpasi.
Laudabilidade S. nkembelela, nsanisina. Laxante Adj. s. n'yalumuni, m'vongesi,
Laudaticio Adj. akembelela. m'vudisi, n'zezesi, n'lebodi, n'lebudi, 'na-
Laudativo Adj. akembelela. nuni, n'kuludi, n'katuludi, m'vevodi,
Laudatorio Adj. akembelela. m'vevudi, m'fyaulwisi; pulukanta.
Laureado Adj. asendwa, akembelelwa, v.
Laxar yalumuna, vongesa, vudisa, zezesa,
asaniswa. lebola, lebula, vundisa, vuvika, nanuna, ku-
v.
Laurear senda, kembelela, sanisa, sanisina; lula, katula, katulula; V. fig. vevola, vevula,
bembela, vumvula. fyaulwisa, kulula mpasi.
Lauto Adj. ambuta, atunda, ampwena. Laxativo Adj. s. n'yalumuni, m'vongesi,
Lavabo s. n'sukulu a moko, sukulwilu. m'vudisi, n'zezesi, n'lebodi, n'lebudi, 'na-
Lava~o s. nsukula. nuni, n'kuludi, n'katuludi, m'vevodi,
Lavadeira s. n'sukudi an'kento. m'vevudi, m'fyaulwisi; pulukanta.
Lavadeiro s. n'sukudi a n'lele. Laxidao s. nyoya, luyoyo, lutovoko, ndala,
Lavadoiro s. sukulwilu dya n'leli:. mpambana, umpumbulu, umpuki.
Lavadouro s. sukulwilu dya n'lele. Laxismo S. ngwawani, ntina, mpenga, mven-
Lavadura S. nsukula; madya matozo, madya ga, mpavuka.
ma maza-maza. Laxo Adj. ayoya, atovoka, alala, avambana, aze-
Lavagem s. nsukula. za, afWasuka, awola, anuka, kimpumbulu,
Lavamento s. nsukula. kingumba.
s.
Lavandaria sukulwilu. Lazarado Adj. n'kwa wazi.
s.
Lavandeira n'sukudi an'kento. v.
Lazarar yela wazi, sambukisa, siba.
v.
Lavar sukula; b:war-se: kusukula; lavar a bo- Lazarento Adj. afwa nzala; Adj. s. n'kwa wazi.
ca: sukumuna nwa. Lazareto S. nzo awukila yimbevo ya nsam-
Lavatico Adj. asukulwila vumu. bukila, wukilu dya kimbevo kya wazi.
Lavativo Adj. asukulwila vumu. Lazaro S. n'kwa wazi.
Lavatorio S. sukulwilu, nsukula. Lazarone S. m'vingi, n'lombi; m'bumbudi.
Lavoira S. salu. Lazeira S. mbi, bititi, mpasi, nkondwa, lusu-
Lavor S. salu. kamu, m'vengele.
v.
Lavorar sala. v.
Lazeirar fwa nzala.
Lavoura S. salu. Lazer S. yolo, luvuvamu, vundu, luvukulu.
Lavra S. sole, kyana, vya, mpatu. Lazerar v.
yuna, kwaza, lweka, kanginina
Lavrado Adj. avatwa, atoma vangwa, mambu, mwesa mpasi, lweka, vangula, fwa-
asonama, atoma sikidiswa. sa, kota n'soki, tyanguna, levola, levula, ve-
Lavrador Adj. s. m'vati. za; fwa nzala, kendalala, boka, kaza, yayala,
Lavragem S. mvata, mpata, nsala, mbundula burna, vumuka, dila.
a n'toto, nsaya, nsela, nkuna. Leal Adj. akwikizi, azizi, an'lemvo, aziku, aludi,
s.
Lavramento mvata, mpata, nsala, mbu- akyeleka.
ndula a n'toto, nsaya, nsela, nkuna. Lealda~o S. lufimpu, nsonga, ndomba a
v.
Lavrar vata, sala, bundula n'toto, saya, se- n'swa.
la,kuna. Lealdade S. kwikizi, zizi, n'lemvo, ziku, ludi,
s.
Laxa~o ngyalumuna, mpongesa, mvonge- kyeleka.
sa, mvudisa, nzezesa, ndebola, ndebula, Lealdamento S. lufimpu, nsonga, ndomba
mpundisa, mvundisa, mvuvika, mpuvi- an'swa.
ka, ndanuna, nkulula, nkatula, nkatulula; Lealdar v. fimpa, songa, lomba n'swa.

365
Francisco Narciso Cobe

Leao S. nkosi. Legislar v. vanga n'siku, sya n'siku.


Lebrao S. n'lurnba akoko. Legislativo Adj. am'vangi a n'siku, an'sye a
Lebre s. n'lumba. n'siku; S. m'vangi a n'siku, n'sye a n'siku.
Lebreia S. wunge. Legislatura S.lukutakanu lwa avangi a n'siku;
Leccionador Adj. s. n'longi. ntangwa a salu kya avangi a n'siku.
Leccionando S. n'longoki, n'landi. Legislcivel Adj. akitulwa se n'siku, akitula se
Leccionar V.longa. n'siku.
Leccionario S. malongi. s.
Legisperito n'zayi a n'siku.
Leccionista S. n'longi, n'sasi. LegistaAdj. s. n'zayian'siku.
Lectivo Adj. amalongi, ansungi a malangi, a- Legitima S. ntende, fwa.
nsungi a ndongoka. Legitima~o s.
mpana a n'swa, nsikidisa mu-
Lectocefalo Adj. an'tu a kete. na n'siku, mpana a n'siku, nsya a n'siku, lu-
Ledice s. kyese, yangi, luyangalalu. lunganisu (muna baka n'swa), lulunganeso.
Ledices S. pi nsaka, tusevo, nseva, kitoko, Legitimar v. vana n'swa, sikidisa (muna
kindurnba. n'siku), vana n'siku, sya n'siku.
Ledo Adj. akyese, ayangi, ayangalala. Legitimidade S. n'swa, ngwingwi, nsongi.
Ledor Adj. s. n'tangi, n'longi. Legitimo Adj. answa, ansongi, asikila (muna
Lega~o S. kintumwa. owu wa n'siku).
Legacia S. kintumwa. LegivelAdj. atanga, atangakana.
Legado S. ntende, fwa; ntumwa. Legografia S. mbwangununa a n'siku.
LegalAdj. an'siku, n'landi a n'siku, ansongi. Legra s. zyuwulwilu dya visi kya n'tu, vadilwa
Legalidade s. ngwingwi, nsongi, unsongi, kyabaya.
ndanda a n'siku. Legra~ao S. nzyuwula a visi kya n'tu.
LegalistaAdj. an'siku; S. n'landi a n'siku. Legradura s. nzyuwula a visi kya n'tu.
Legaliza~ao s. mpana a n'swa, nsikidisa (mu- Legrar v. zyuwula visi kya n'tu.
na n'siku), mpana a n'siku, nsya a n'siku. Ugua S. kilometa tanu; tini kya nda.
Legalizar v. vanan'swa, sikidisa (muna n'siku), Legume S. bundu; ndunda, matiti rna dya.
vana n'siku, sya n'siku. Legumes S. pi ndunda, matiti rna dya.
Legame S. ntende, fwa, ntumwa. Leguminario Adj. abundu, andunda, ama-
Legamento S. ntuma, ntwika, mfila, ndata a titirna dya.
n'samu, nsisa a fwa. Leguminoso Adj. abundu.
Legar v. turna, twika, fila, nata n'samu, sisa Lei S. n'siku.
fwa. Leigo Adj. anza; amundembi longoka, abubu,
Legat6rio Adj. antuma; S. n'dye a ntende, atombe.
n'dye a fwa, m'vingidi a fwa. Leaao s. nsumbila mu ntalu ankudikila.
Legenda S. masona, n'sisu, nsasilu; savu; Leira S. fikyana, fimpatu, fivya, kakyana,ka-
luvunu. mpatu, kavya, tumbi.
Legiao s. makesa, buka. Leimo S. mwana a ngulu; em leitiio: una a wu-
Legibilidade S. nsola. tilwa, kala kimpene.
Legifera~ao s. mpanga a n'siku, nsya a n'siku. Leitaria S. vangilu dya kimvumina, tekelo dya
Legiferar v. vanga n'siku, sya n'siku. kimvumina.
Legifero Adj. s. m'vangi a n'siku. Leite S. kimvumina.
Legisla~o S. mpanga a n'siku, nsya a n'siku, Leiteira S. n'teki (n'kento) a kimvumina, zo-
n'siku mya nsi. ngelwa kya kimvumina; S. giro lau, nsambu.
Legislado Adj. akitulwa se n'siku. Leiteiro Adj. akimvumina; S. n'teki a kimvu-
Legislador Adj. s. m'vangi a n'siku. mina; S. pop. n'kwa nsambu, n'kwa lau.

366
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Leitento Adj. akimvurnina, ase kya Lenhar v. tyama nkuni, tyama n'zangi.
kimvurnina. Lenheiro S. n'zengi a nkuni, n'teki a nkuni.
Leito S. mfulu. Lenho S. n'sungu, sina kya n'ti, sinza; Santo
Leitoa S. mwana a ngulu ankemo. lenho: kuluzu dya Kilisitu.
Leitoado Adj. amazi, ampongo. Lenhoso Adj. an'ti, abandu, abaya.
Leitor Adj. s. n'tangi, n'longi. Lenidade S. wote, wete, n'zenzi, luvuvamu,
Leitorado S. kilongi. luyangalalu, ngwawani, lulembamu.
Leitoso Adj. anse a kimvumina. Lenienda S. wete, wote, n'zenzi, luvuvamu,
Leituado Adj. akimvurnina, ase kya luyangalalu, ngwawani, lulembamu.
kimvurnina. LenienteAdj. an'kuludi, an'lembeki.
Leitura S. ntanga, longi, tini kya tanga. Lenificar v. vevola, vevula, lembeka, sakidika,
Leiva S. tumbi dya n'toto, vya. kulula.
v.
Leixar yambula, yeka, bika, lembwa, sisa. Lenimento S. n'kuludi, n'sakidi, n'lembeki,
Leixamento S. ngyambula, nsisa, ndoza, m'vevodi, rn'vevudi.
ngyeka, mbika. Lenir V.lembeka, sakidika, kulula.
LeIe (bras.) Adj. s. lau, kimpumbulu, n'kwa Lenitivo Adj. ambote, an'zenzi, am'vuviki,
nkabu, kesa, n'kwa lunkulu. an'yangidiki; S. luvevoko, luvevuku, mpe-
Lelo Adj. n'kwa nkabu, kesa, n'kwa lunkulu. va, lufyauku, fyauzi.
Leli S. n'lele. Lentamente adv.malembe-malembe, kete-
Lema S. dimbu, sinsu, nsusumuna, n'tu a kete, fyoti-fyoti.
dyambu. Lentar v.
vwanga, zombesa, vwangama,
Lembar v. (ang.) v'sompa, kwela. zomba.
Lembradi!io Adj. n'kwa nsungamena. Lente S. n'longi (a longelo dya mpwena: uni-
Lembrado Adj. amundembi vilakanwa. vesite, kolezi), n'tangi a n'kanda, moni,
Lembran~ S. nsusumuka, nsungamena, mweno.
luyindwilu. Lenteiro S. n'yaba.
v.
Lembrar susula, yindula, zayidila, sunga- Lentejar v. vwanga, zombesa, vwangama,
mena, susumuka; lembrar-se: susukwa. zomba.
Lembrete S. nsusumuna; S. Jam. mbazu, Lentescente Adj. alamama, atantumuka,
tumbu, ngika, nsima, simu. an'lami.
Leme S. ntembo, bindikilwa; S. jig. lutumu, Lentescer v. vwanga, zombesa, vwangama,
lusikidisu, ngyendelo. zomba.
Len!i0 S. tambala, lenswa. Lentidao S. malembe, fuki, maveko.
Len!iol S. n'lele a mfulu. Lentilha s. wandu.
Lenda S. savu; luvunu. Lento Adj. amaveko, amalembe, n'kwa mave-
Lendario Adj. asavu, aluvunu, asoka. ko, n'kwa fuki.
Lendea S. nenga. Lentor S. nzizi.
Lena S. rn'vukumuni, n'kondi, n'kombodi, Lentura S. finzizi, kime.
n'lebi, n'kambalakani, n'kambakani, Leoa S. nkosi ankemo.
m'vangi a ngemba, mpovi; S. pop. mboka, Leonado Adj. ase kya nkosi.
mbokena, moko, m'vovo. Leonculo S. mwana a nkosi.
Lendeoso Adj. n'kwa nenga, wina ye nenga. Le6nico Adj. ankosi.
Lene Adj. ambote, an'zenzi, aluvuvamu, Leonino Adj. ankosi; Adj. jig. aluvunu,
an'yangidiki, n'kwa ngwawani, n'lembami. angyangya, awivi, asweki, akinsweki.
Lenhas. nkuni, n'zangi. Leopardo S. ngo.
Lenhador S. n'zengi a nkuni, n'teki a nkuni. Lepidez S. kyese, yangi.

367
Francisco Narciso Cobe

Upido Adj. akyese, ayangi. masona, mvwala.


Leporario Adj. an'lumba, anse a n'lumba. Letrado Adj. s. n'zayi a masonona, n'kwa
Leporino Adj. an'lumba; anse a babu kya mvwala, nganga a n'siku, n'zayi a n'siku,
n'lumba. n'sasi a n'siku.
Lepra S. wazi. v.
Letrear tanga dimosi-dimosi, tanga sona
Leprosaria S. nw a wukila mbevo za wazi. muna sona, lembi toma tanga.
Leprosario S. nzo a wukila mbevo za wazi. Letreiro S. masona, n'sisu, nsasilu, n'tu a ngi-
Leprose S. kimbevo kya wazi, yela kwa wazi. ndu,kuma.
Leproso Adj. s. n'kwa wazi. Leu Adj. ampevo, am'vevoki, atn'vevuki,
Leque S. vuvilu, vuvilwa, vuvidilu, banu. an'savuki; S. ntangwa abiza, kolo kya mbote;
Ler v. tanga; fer outra vez: tangulula, tanga wolo, mvumvula, mbumbula.
dyaka. Leucemia (med) S. lekemi, yela kwa menga,
LercaS. n'kento atanda. ulolo wa ngolobo za mpembe muna menga.
Lerdafo Adj. dinda, wwa, zenga, zengi, Leucina (quim.) S. lesina.
mpamvu, tunze. Leucocito (med) S. ngolobo za mpembe.
Lerdo Adj. azita, afuki, amalembe, amalembe; Leucocomo Adj. ansuki za mbembe.
zowa, zengi, mvwamvwala, lau. Leucoma (med.) S. lekoma, lekuma, n'tezi a
Uria S. nkonda, nryanguna, tyangu, mpuku- disu.
muna, mvukumuna, luvukumunu, nsoka, LeucopatiaS.lekopati, kindundu, undundu.
mbwisa, nsokela, nwwmona, fu kya mbi, Leucopenia (med) S. lekopeni, nkuluka a
mbi. ngolobo za mpembe muna menga.
Lesado Adj. alwekwa, afwaswa, akotwa n'soki, Leucorreia (med.) S.lekole, toto, tofo.
alwala, ayela. Leucorreia (med) S.lekole, toto, tofo.
Lesao s. mpuma, yuma; yela; mfWasuka, Leva S. ntunta a sengwa (kumbi dya maza), bu-
mpanguka, tn'fWilu, n'soki. ka kya nkole.
v.
Lesar lweka, vangula, fWasa, kota n'soki, Levada S. ndata.
tyanguna, levola, levula, veza. Levador Adj. s. m'fidi, 'nati.
Lesma S. mbete; munkondwa a ngolo, molo. Levantamento S. ntelama, ndikuka.
s.
Lesmice malembe, fuki, maveko, nkondwa v.
Levantar telama, telamesa, tongeka, zyu-
a ngolo, ndembuka, ndeboka, wolo. misa, zangula, sempola, sempula, zanguna,
Leso Adj. alwekwa, alwala, m'vanguki. tombola, vumbula; levantar-se da cama: si-
Leste S. ete, ndukumuka a ntangwa, ndungu- kama, telama va mfulu: levantar-se tar-
muka a ntangwa. de da cama: kyelwa; fevantar com rapidez:
LestoAdj. pyaku-pyaku, n'timbuzyoki; akyese, vundumuka; fevantar do chao: bonga (va
ayangi. n'toto); fevantarfalsos testemunhos: kanginina
Letal Adj. alufWa, atn'vondi, akanwa, akani- mambu, kangila mambu; levantar os olhos:
kinwa, amundembi vunzakana. sempola meso, sempula meso; fevantar voo:
Letargia S. tulu twa kimbevo. dimuka, dumuka.
Letargo s. tulu twa kimbevo. Levante S. ntelama, ndukumuka a ntang-
Leticia s. kyese, yangi, luyangalalu. wa, ndungumuka a ntangwa; S. ntelamesa,
Letifero Adj. amfWa, alufWa. ntongeka, nzangula, nsempola, nsempula,
v.
Letificar yangidika, yangalala. nzanguna, ntombola, mvumbula.
Letifico Adj. alufWa; akyese, aluyangalalu. v.
Levar nata, fila, twala, katula, yiya; levar a
Letissimulafao s. mpuna a lufWa. efeito: vanga, tunga, sala, fokola; levar al-
Letra S. mvwala, sono, sonekeno; caligrafia: guem para a outra banda: saula; fevar apos
nsoneka; letras: zayi wa masona ye ndinga, si: koka, tunta; levar as ocultas: wombolola,

368
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

sweka, yiya; levar consigo: nata; levar 0 dia Lian~S. kangilu, luwawanu, kangu, ngikani.
a chorar: nangina dila; levar um carro: zeka Liar v.yikakesa, yikana, yikanesa, yikanisa,
kalu; levar a bom termo: toma manisa, toma kanga, zitika, bindika.
fokola; levar muito tempo: kokomoka, zingi- Lib~o S. ndwa a malavu.
la, vukuka; levat sob custodia: baka, sya mu Libames. kimenga, lukau, ndwa a malavu.
tumbu; levar vida deparasita: vinga; levar vi- Libamento S. ridwa a malavu.
da de vagabundo: bumbumbula. v.
Libar vana kimenga, vana n'kayilu, nwa ma-
LeveAtij. ampevo, avevuka, an'savuki. lavu, fYenta, fiba; V.fig. ye1eka, bimba.
LeveAtij. avevoka, avevuka, ampevo. Libata (ang.) S. vata.
Leveda~o S. mfunisa, nwokesa, mfuna, v.
Libelar funda n'kanu.
nwoke1a, nmtumuka, mfululuka. Libelinha S. lubembabemba.
Levedado Adj. afuniswa, awokeswa, afuna, Libelista S. tn'fundi a n'kanu.
awoke1a, atutumuka, aululuka. Libelo S. tn'fundu, nsangu.
v.
Levedar funisa, wokesa, funa, woke1a, tutu- Libelu1a s. lubembabemba.
muka, fululuka. Libente Adj. an'yangidiki, n'kwa ngwawani,
UYedo Atij. afuniswa, awokeswa, afuna, n'lembami, awalakazi, akyememe; an'zolwa,
awoke1a, atutumuka, aululuka. akyese.
s.
Levedura ntuntumuna; ngudi a mbolo, Libera~o S. lukuku, luvevuku, luvevoko, sa-
ngudi a dimpa. vu, nsavu, kimfumu, n'swa.
s.
Leves pf. lufulu lwa nuni. Liberal Adj. s. n'kayi, n'kwa vevo, m'vevudi,
Levez S. mpevo, mpevuka, nsavuka, nkondwa m'vevodi, n'kwa savu.
a luzitu, umpalakasa. Liberalidade S. savu, nsavu, vevo, mpevula,
Leveza S. mpevo, mpevuka, nsavuka, nko- mpevola.
ndwa a luzitu, umpalakasa, zaka-zaka. Liberaliza~o S. mpevola, mpevula, mpana
Leviandade S. umpalakasa, zaka-zaka, an'swa.
nkondwa a luzitu. Liberalizar v. vevola, vevula, vana n'swa.
Leviano Adj. ampalakasa, azaka-zaka, ako- Liberar v. vevola, vevola, kula; yambula, vulu-
ndwa luzitu. la, katula zitu, fYaulwisa, kulula mpasi, ka-
Levidade S. mpevo, mpevuka, mpevoka, nsa- tula wisa, katula mu salu.
vuka, nkondwa a luzitu, umpalakasa, zaka- Liberdade S. luvevoko, levevuku, n'swa;
zaka; nzaki, n'swalu, luzamu, ntimbuzyoka, kimfumu.
pyaku-pyaku. Liberta~o S. lukuku, luvevuku, luvevoko,
Levulose (quim.) S. levuloze, nswikidi. kimfumu, n'swa.
LexicalAtij. alesiko, akinsasila, akimbwangu- Libertado Atij. akutululwa, ayambulwa, ata-
nuna, an'kanda a ndinga. yiswa, akolwa, akulwa, avevolwa, avevulwa.
Lexico S. lesiko, kinsasila, kimbwangununa, Libertador Atij. s. n'tanini, m'vuluzi,
n'kanda a ndinga. m'vevodi, m'vevudi; mfumu.
Lexicon S. lesiko, kinsasila, kimbwangununa, Libertar v.
kutulula, kangula, yambula,
n'kanda a ndinga. tayisa, kola, vevola, vevula.
Leziria S. n'lambu. Libertinagem S. umpumbulu, ungumba.
Lhaneza S. mawete, ziku, ludi, kye1eka. LibertinoAdj. s. kimpumbulu, kingumba.
Lhano Adj. amawete, aziku, aludi, akye1eka. Liberto Adj. akutululwa, ayambulwa, ata-
Lhe Pron. yandi. yiswa, akolwa, akulwa, avevolwa, avevulwa.
Liamba (ang.) S. dyamba. Libidinagem S:
umpumbulu, ungumba,
Liame S. n'singa, ngonzi. umpuki, safu.
v.
Liana n'singa a mfinda, luvwiyi. Libidinosidade S. umpumbulu, ungumba,

369

- - - - - ~------~----~---
Francisco Narciso Cobe

umpuki, safu. maza.


Libidinoso Adj. s. kimpumbulu, kingumba, Lida S. sazu, nzaki, n'swalu, salu, ndwana.
mpuki, n'safu. LidadorAdj. s. n'sadi, n'nwani.
Libido S. libido; zolela, keto, tima, zinu; zola Lidar V. sala, nwana.
ngyambila. Lide S. salu, ndwana, ntantani, mpaka, nze-
LibitinaS. poet.lufwa. kani, n'zingu.
Libito S. nzengo a kumwena, nzengo a wisa, Lider S. m'fidi, n'twadi, mfumu, mbuta.
nzengo a kimfumu, zolela, keto, tima, zinu. Liderado Adj. akintumwa.
Libra s. tezo kya zitu (453g), libala (nzimbu za Lideran~ S. mfila, ntwala, ngyala, umfumu,
angelezo). kimbuta.
Libra~ao s. mfwanana, mfwaninika. Liderar v. fila, twala, yala.
Librar v. fwaninika mazitu, fwanana mazi- Lidimar v. vana n'swa, sikidisa (muna n'siku),
tu; yengeleka, yengalala, zanguna, zangula, vana n'siku, sya n'siku.
telama, telamesa. Lidimidade S. n'swa, ngwingwi, nsongi.
Librina (bras.) S. pop. wunge, kime, dime, Lidimo Adj. answa, ansongi, asikila (muna
rn'fuku-fuku, tombe. owu wa n'siku).
v.
Librinar sonsana. LidoAdj. alongoka, n'zodi a tanga.
Li~ S. fulu kya sakanena, fulu kya sakanina, Lienal (med.)Adj. asipelene, anzalambizi.
nzonza, ndwana, nkindu. Lienite (med.). S.lenite, sipelenite, bekele.
Li~o S. longi. Liga s. ngikani, nkutakani, nsangana.
Liear S. mfisi. Liga~ao S. ngikakesa, ngikana, ngikanesa,
Lice S. fulu kya sakanena, fulu kya sakanina, ngikanisa, nkanga, nzitika, mbidika.
nzonza, ndwana, nkindu. Ligado Adj. ayikana, ayikaneswa, atotana,
LicealAdj. alongelo dya mpwena. atotakeswa, akangana, azitikwa, azitama.
Licen~a S. luve, n'swa, n'kanda a n'swa, LigaduraS. tenda, n'singa, lukamba.
n'kanda a luve. Ligar V. yikakesa, yikanesa, yikanisa, kanga, zi-
Licenciado Adj. avewa luve, avewa n'swa, tika, bindika; ligar-se: yikana, totana.
afokola ndongokelo za univesite; S. n'kwa Ligeira S. n'swalu, nzaki, mpevo, luzamu,
n'swa, n'kwa luve. ntimbuzyoka, pyaku-pyaku; umpalakasa,
Licenciamento S. ntambula a n'swa, ntam- zaka-zaka, nkondwa a luzitu.
bula a luve; mfoko a ndongokelo za uni- Ligeireza S. mpevo, n'swalu, nzaki, luzamu,
vesite, n'swa; nyinga, nkula, nkatula mu ntimbuzyoka, pyaku-pyaku; umpalakasa,
salu. zaka-zaka, nkondwa a luzitu.
v.
Licenciar vana n'swa, vevola, vevula, ta- Ligeirice S. mpevo, n'swalu, nzaki, luzamu,
mbula luve, fokola ndongokelo; yinga, ntimbuzyoka, pyaku-pyaku; umpalakasa,
yambula, kula, katula mu salu. zaka-zaka, nkondwa a luzitu.
Licenciatura S. ntambula a n'swa, ntambu- Ligeiro Adj. ampevo, avevele; answalu, anza-
la a luve; mfoko a ndongokelo za univesite. ki, pyaku-pyaku, n'timbuzyoki, ampalaka-
Licenciosidade S. umpumbulu, ungumba. sa, azaka-zaka, akondwa luzitu.
Licensioso Adj. kimpumbulu, kingumba. LigneoAdj. an'ti, abandu, abaya.
Liceu S. longelo dya mpwena. Ligniforme Adj. anse a n'ti, anse a bandu,
Licito Adj. ansongi, an'swa, akonso owu wa ansea baya.
n'siku, alanda n'siku. Lignina S. linina.
Licitude S. unsongi, n'swa, ndandu a n'siku, Lillo S. lenge-lenge.
ngwingwi, nsongi. Lima S. dima.
Licor S. malavu rna n'zenzi, lekwa kya zeza ne Limadura S. nkwaka, ndenga, ndengola,

370
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I

ndengula, nseka. ntemuka, nkiya, n'temo.


Limagem S. nkwaka, ndenga, ndengola, Limpido Adj. an'lezimi, avelela, akyanza, ate-
ndungula, nseka. moka, atemoka, akya.
Limao S. dimau. Limpo Adj. avelela, akyanza; tirar a limpo:
Limar V. kwaka, lenga, lengola, lengula, seka; fimpulula.
limar os dentes: deda meno, teta meno. Linda s. mbambi, kwazu, n'sinda, n'kamba,
Limbada S. n'zwabu, nzwabula. n'longa a nkumbu, nsuka, sinsu, ndwakilu.
Limbo S. tayi, n'sungu; mvilu, nkwenko, Lindar v. sya mbambi, bula mbambi, sya
n'swiku, nsuka, mbambi. mwingilu, kwazuna, vanga n'kamba, sya
Limeira S. n'ti a mamau. sinsu.
Limiar S. nkotelo, lubantiku, n'tezi. Linde s. mbambi, kwazu, n'sinda, n'kamba,
Liminar Adj. ankotelo, alubantiku. n'longa a nkumbu.
Limita~o S. mbambi, nsuka, nzengo. Lindeiro Adj. atalana, ambambi, ansuka.
Limitado Adj. asiwa mbambi, asiwa nsuka, Lindeza S. wete, wote, myangana.
anzengo. Lindo Adj. amote, awete, ambote, abiza.
LimitativoAdj. n'sukisi, n'zengi. LindoteAdj. ambote-mbote.
v.
Limitar sya mbambi, bula mbambi, vanga LinealAdj. ansingama, abatakana, an'sinda.
mbambi, sya mwingilu; limitar com: kala Lineamento S. kwazu, n'sinda, n'kamba,
mbambi yo rye). n'longa.
Limite S. mbambi, nsuka, mbaninu. Lineamentos s. pL nse.
LimitrofeAdj. ambambi, atalana, ansuka. Linear Adj. an'sinda, asingama, abatakana.
Limo S. n'lele, langi, nteke, mvindu. Linearidade S. nsingma.
Limoal S. kyana kya mamau. Lineo Adj. ambongo za n'singa mya tungila
Limoeiro S. n'ti a mamau. n'lele.
Limoso Adj. an'lele, an'langi, anteke, Linfa s. limfa.
amvindu. Linfiitico Adj. alimfa.
Limote S. dima. Lingua S. lubini; ndinga; lingua do Congo:
Limpa S. nsukula, luvelelo, lusukuku; wivi. kikongo, ndinga a kikongo, ndinga esi
Limpa~o S. mpelelesa, nsukula, nkomba. Kongo; lingua estrangeira: ndinga a nzenza;
Limpade1a S. mpelelesa, nsukula, nkomba. lingua alema: kizyelemani; lingua francesa:
Limpador Adj. s. n'sukudi, n'kumbudi, kifwalansa; lingua inglesa: kingelezo; lingua
n'kombi. materna: ndinga a ngutukila; lingua portu-
Limpadura S. luvelelo, mpelela, lusukulu, guesa: mputu; dar com a lingua nos dentes:
mpelelesa, nsukula, nkomba. lembi kanga 'nwa, wulumuna, zokosa; nao
Limpamento s. luvelelo, mpelela, lusukulu. ter senao lingua: vova kwa nkatu; meter a bo-
v.
Limpar velelesa, komba, sukula, kunguna, ca no saco: kanga 'nwa, kondwa dyaka dya
kusuna, kubula; limpara casa: komba e nzo; vova.
limpar as ldgrimas: kusuna kisanga; limpar 0 Lingua-de-trapos S. n'kokomi, n'kukumi.
p6: kumbula mbundukutu, kusuna mbun- Linguagem s. ndinga, mpova.
dukutu; limpar 0 p6 (sacudindo): kubula Linguarado Adj. s. n'wulumuni, rn'vovi.
mbundukutu; limpar com palito: zokonona LinguarazAdj. s. n'wulumuni, rn'vovi.
(meno); limpar umaferida: sukula mpuma, LinguareiroAdj. s. n'wulumuni, rn'vovi.
sukula mputa. Linguarejar v. wazumuna, wulumuna,
Limpeza S. luvelelo, mpelela, lusukulu; lim- byola, lombolola, kumba.
peza das maos: nkala ambote. Lingua-suja S. rn'vovi a mambu rna safu,
Limpidez S. luvelelo, nkyanza, ntemoka, rn'vovi a mambu rna nsoni.

371
Francisco Narciso Cobe

Lingueta S. filubini, filudimi, kalubini, kalu- m'vezi, n'sakidiki, mpukumuni, n'yangidiki.


dimi, n'singa. Lista S. n'kamba, n'longa a nkumbu.
Linguista S. n'zayi a zayi wa ndinga, m'fimpi Listagem S. n'longa atongama (muna
a a ndinga yo ma masonama. kompyuta).
s.
Linguistica zayi wa ndinga, kindinga. Listel s. 'mwangu.
Linguistico Adj. andinga, azayi wa ndinga. ListraS. n'sinda, nzila-nzila, n'zididi.
Linha S. luvusu, n'singa, n'sinda, nzila; luvila, Listrado Adj. avangwa n'sinda, asiwa n'sinda,
mvila; linha materna: kingudi; linha pater- avangwa nzila-nzila, asiwa nzila-nzila, ava-
na: kise. ngwa n'zididi, asiwa n'zididi.
Linha~ s.
mbongo za n'singa mya rungila v.
Listrar vanga n'sinda, sya n'sinda, vanga nzi-
n'lele. la-nzila, sya nzila-nzila, vanga n'zididi, sya
Linhagem s. luvila, mvila. n'zididi.
Linho s. n'singa mya tungila n'lele. Lisura S. ndelama, ndengoka, ndenguka; S.
Linhol S. n'singa a tungila saparu, n'singa a fig. nsongi, ludi, fu kya biza, fu kya mbote.
tungila nsampatu. LiteralAdj. afwanana, afwana, aziku, aludi.
Linhoso Adj. anse a n'singa mya tungila n'lele. Litenirio Adj. azayi wa masona, amasonama.
Linimento S. nkusa. Literatura S. zayi wa masona, masonama.
Lio S. n'singa, ngonzi; vanga kya nkuni, n'tete, Litiase (med.) lityaze, matadi muna niru.
n'kuba, furukulu, m'furukulu. LiticoAdj. amtadi.
Liofilizar V.ladisa, lala, vambanisa, vambane- Litigante Adj. an'zingu, andwana, ampaka,
sa, vambana, baka, bakisa, bangula, bula, antantani.
mwangalakesa, fwasa lukanu. v.
Litigar funda n'kanu, fila mpaka, tantana.
Liomioma (med.) S.lemyoma. v.
Litigiar funda n'kanu, fila mpaka, tantana.
Lipide S. lipide. Litigio S. n'zingu, ndwana, mpaka, ntantani.
Lipidio S. lipide. Litigioso Adj. an'zingu, andwana, ampaka,
Liquefac?o s. ngyandula, nzezesa, nzelo- antantani.
moka, nzelumuka. Litio (quim.) S. lityu.
Liquefazer v.
yandula, zezesa, zelomona, ze- Lit6ideAdj. anse a tadi.
lumuna; liquifazer-se: yanduka, zelomoka, Litopedio (med.) S. litopedi, mwana wa fwila
zelumuka, zeza. muna vumu kya ngudi yo kituka se tadi.
v.
Liquidar zezesa, fita mfuka, mfuta mfuka. Litoral Adj. akumu, an'lambu a m'bu; S. ku-
Liquido Adj. azeza ne maza; S. maza, nkukula. mu, n'lambu a m'bu.
Lirio S. lenge-lenge. Litoraneo Adj. akumu, an'lambu a m'bu.
Lismo S. n'lele. Lit6reo Adj. akumu, an'lambu a m'bu.
Liso Adj. alelema, an'lelensi. Litro S. lirulu, n'turu.
Lisonja S. lengo,nseva, luvezo, nsakidika, lu- Litura S. mvunzuna, mvunzakesa.
sakidiku, mpukumuna, nyangidika, mbwe- Liturgia S. fuka kya bundu.
sa a kyese. Liturgico Adj. afuka kya bundu.
Lisonjaria S. malengo, tusevo, luvezo, mpu- Livel S. ndelama, betela; sadilwa kya petelelo.
kumuna, ngyangidika, mbwesa a kyese. Livelar V.leleka.
Lisonjeador Adj. s. n'lengodi, n'lengudi, Lividez S. mpesuka, mpesoka, undomba.
n'sevi, rn'vezi, n'sakidiki, mpukumuni, Livido Adj. avesuka, avesoka, apyuka,
rn'vukumuni, n'yangidiki. andomba.
Lisonjear V.lengola, lengula, seva, veza, saki- Livor S. mpesuka, mpesoka, undomba.
dika; vukumuna, yangidika. Livoroso Adj. avesuka, apyuka, andomba.
Lisonjeiro Adj. n'lengodi, n'lengudi, n'sevi, Livra! Interj. karula!, keba!

372
o -_ _ ~ _
NOVO DICIONARIO PORWGuEs - KIKONGO I

Livra~o S. lukuku, luvevuku, luvevoko. Lobreguidao S. bubu, tombe, mbubu, nke-


Livrador Adj. s. n'tanini, rn'vuluzi, rn'vevodi, nda, mantu.
rn'vevudi. Lobrigar v. banza, banzikisa, tadila kwa nda,
Livralhada s. n'kanda mya yingi. mwena kwa nda, mona, zyidila.
Livramento S. lukuku, luvevuku, luvevoko. Lobular Adj. aflndambu fya lufulu.
Livrar v. kola, vuluza, vevola, vevula, vovela. LObulo s. findambu fya lufulu.
Livraria S. tekelo dya n'kanda. Lobuloso Adj. aflndambu fya lufulu.
Livre Adj. am'vevoki, am'vevuki, avevoka, Loca S. n'duku, wulu.
avevuka, akoka, akuka. Lo~o S. mfutilu a lekwa kya nsompa, mfi-
Livreco S. fin'kanda, kan'kanda, n'kanda wa tilu a lekwa kya nsompa; mbambi a mpatu.
kondwa rn'funu. Locador Adj. s. n'sompeki.
Livre-docente S. n'longi a sikola za mpwena. LocalAdj. afulu, avata; S. fulu.
Livreiro Adj. ampanga a n'kanda; S. n'teki a Localidade S. fulu, vata.
n'kanda. Localiza~o S. nsolola, nsonga a fulu, mbona
Livresco Adj. ampanga a n'kanda, n'zodi a afulu.
tanga. Localizar V. solola, songa fulu, mona fulu.
Livrete S. fin'kanda, kan'kanda. Lo~o s. nsukula, zabau azeza, nzabau azeza.
Livro S. n'kanda. Loear v. sompekela mu mfitu, sompekela mu
Lixa S. luseko. mfutu.
Lixadeira S. sengwa kya sekela, sengwa kya Locacirio s. rn'fitidi a nw, rn'futidi a nzo.
lengolwela, sengwa kya lengulwila. Locionar v. sukula, kusa zabau azeza, kusa
v.
Lixar seka, lengola, lengula; V. giro mona nzabau azeza.
makasi, fwema, fuluta. Locomo~o s. ndyata, ngyenda; ndata.
Lixeira S. fuku dya ti, fuku dya titi, mvindu. Locomotiva s. tadi kya kumbi dya n'toto,
Lixeiro S. 'nati a ti, n'kombi a nzila. n'tu a kumbi dya n'toto.
v.
Lixiviar semesa, velelesa, sukula. Locomotividade s. ndyata, ngyenda,
Lixo S. safu, mvindu, ti, titi. ndata.
Lixoso Adj. avindu, asafu. Locomotivo Adj. andyatila, angyendela.
LixentoAdj. avindu, asafu. Locomover-se v. dyata, kwenda, katuka, so-
Loa S. nsanisa, lusanisu, lusanu, luvunu. bafulu.
LobaS. dyevwa (nkento). Locu~o S. mpova.
Lobacho S. mwana a dyevwa. Loculado Adj. amawulu.
Lobado Adj. aflndambu fya lufulu, akanda- LOculo S. fiwulu, kawulu.
mbu ka lufulu. Loculoso Adj. amwulu.
Lobal Adj. andambu a lufulu lwa bulu; Adj. Locupleta~o S. mvwamisa, ndutakesa,
fig. rn'fubi, m'vondi, rn'bangiki, mpolaka- nwokesa, kimvwama, ndutakana, nwokela.
nu, n'kwa mfunya. Locupletamento S. mvwamisa, ndutakesa,
Lobito S. mwana a dyevwa. nwokesa, kimvwama, ndutakana, nwokela.
s.
Lobato mwana a dyevwa. v.
Locupletar vwamisa, lutakesa, wokesa; 10-
Lobisomem S. nengundu, muntu 0 kituka- cupletar-se: vwama; lutakana, wokela.
nga kidyevwa yovo konso bulu. Locutor Adj. s. m'vovi.
Lobo s. dyevwa; S. fig. m'fumbi, m'bangiki, Locutorio S. vovelo.
n'kwa mfunya. Loda!?- (bras.) S. pop. unkabu, kiyakala, unku-
Lobo s. ndambu a lufulu. lu, ukesa, kikesa.
LObrego Adj. abubu, atombe, ambubu, Lo~ S.lume, nteke; mvindu, mpasi, mbi.
ankenda, antantu. Lo~ S. pl. ngangu, lulungalalu, nduka,

373
Francisco Narciso Cobe

pyolo, lusanu, lukundalalu. ngevo za masa.


Lodacento Adj. alume, aluma; anteke, a.- Loisa S. tadi.
mvindu, ampasi. Loja S. tekelo, lundilu, vula.
Lodeira s. n'yaba, n'taba, nteke, mpasi, LojecaS. fitekelo, filundilu, fivula.
luzingameno. LojistaS. n'teki, n'kiti.
Lodeiro S. n'yaba, n'taba, nteke, mpasi, LombaS. ntandu, n'zanza, tenta, batao
luzingameno. Lombada S. ntandu, n'zanza, bata, tenta,
Lodo S. lume, luma, nteke; mvindu, mpasi. mbandangala a n'tu, mataku ma bulu,
Lodoso Adj. alume, aluma; anteke, amvindu, n'kumbukuti.
ampasi. Lombal Adj. amfJongo, aluketo, ampati, a-
Logadite (med) S. ngobela. mbanzi, ampanzi, an'kumbukuti.
Logaritmo (mat.) S.longaiitimu. Lombar Adj. amfJongo, aluketo, ampati, a-
LOgica S. lozika, ngindu, mbalu, zayi, ngikani mbanzi, ampanzi, an'kumbukuti.
angindu. Lombeiro Adj. amfJongo, aluketo, ampati,
Logicar v. yindula, badika. ambanzi, ampanzi, an'kumbukuti.
LOgico Adj. alozika, angindu, ambalu, azayi, Lombelo s. to kya mbizi, n'suni ampwena.
afWanana, awawana, ayikana, atotana. Lombo S. mfJongo, luketo, mpati, lubanzi,
Logistica S. nkubika, ndunda, ndata. n'kumbukuti.
Logo S. fulu, nzo, kalu; Adv. mbatu, wau, vi- LombricalAdj. an'seta.
ka, vita, dyau, dyanu, ke tasi ko; ate logo: se Lombric6ideAdj. an'seta.
mbatu; desde logo: tuka wau, tuka vana; lo- LombrigaS. n'seta.
go mais: vana vau; logo, logo: n'swalu-n'swalu, Lona S. ngoto.
nzaki, sazu; logo a seguir: owau, 0 landakana; Lonado Adj. anse a ngoto, angoto.
logo no principio: kuna lubantiku; logo que: Londres S. Londoni.
vana vau, YO; mais logo: mbatu, bosi. Londrino Adj. s. alondoni, mwisi Londoni.
Logomania S. lungwedi. LongalAdj. ayalumuka, alambuka.
Logorreia s. lungwedi. Longamira S. nguya.
Logra~o S. luyangalalu, n'kembo, kyese, Longanime Adj. n'kwa m'vevo a n trma,
mvwa a lekwa, mpwa a lekwa, mbaka am'vevo, ambote-mbote, angemba, n'kwa
a n'luta, mbanisa, mbaninu, mfokola, nkabu, n'kwa luzindalalu.
luvunu, mpilakesa. Longanimidade S. luzindalalu, unkambu,
Logramento S. luyangalalu, n'kembo, kyese, m'vevo a n'tima, wete, ngemba.
mvwa a lekwa, mpwa a lekwa, mbaka Longanimo Adj. n'kwa m'vevo a n'tima,
a n'luta, mbanisa, mbaninu, mfokola, am'vevo, ambote-mbote, angemba, n'kwa
luvunu, mpilakesa. nkabu, n'kwa luzindalalu.
Lograr v. yangalala, kemba, mona kyese, vwa Longe Adj. anseke, anda, antama, ayala, ava-
lekwa, baka n'luta, manisa, fokola; vuna, vuka; Adv. nseke, vala, ntama; longe de mim
vuninina, vilakesa. tal pensamento: ke difWene n'kutu ko! de
Logro S. luyangalalu, n'kembo, kyese, mvwa longe: kolo, ntama, tini kya nda; de longe a
a lekwa, mpwa a lekwa, mbaka a n'luta, longe: e ntangwa za kaka.
mbanisa, mbaninu, mfokola, luvunu, Longes s. pL sinsu, dimbu, mfWanani.
mpilakesa. Longevidade S. kimbuta, ki'nunu, kikulu-
Loi~a S. malonga ma m'budiki; ser doutra loifa: ntu, zingu.
n'ti akaka, mpila i sudidi wete. Longevo Adj. ambuta, a'nunu, an'kuluntu,
LOio Adj. ase kya zulu. azingu.
Loiro Adj. ase kya wolo; cabelo loiro: nsuki za LongiculeAdj. ansungu za lambuka.

374
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I

Longimano Adj. amoko rna lambuka. Lotar v.vambula, vambanesa, vambanisa, va-
Longfnquo Adj. ayala, anseke, antama. vula, kaya, bukuna.
LongipedeAdj. amalu rna lambuka. Lotaria S. loto.
Longirrostro Adj. azozo kya lambuka. Lote S. buku, kunku, ndambu, mpambula,
Longitude s. tini, tezo, tini kya nda, nkaya, mpatakani, mwingilu.
ndambuka. Loteamento s. mpambula, mvambula,
LongitudinalAdj. alambuka, andambuka. mpambanisa, mvambanisa, mpambanesa,
Longo Adj. s. alambuka; ao !ongo de: muna mvambanesa, mpavula, nkaya, mbukuna.
ntangwa, muna ndambu a, muna n'lambu a. Lotear v. vambula, vambanesa, vambanisa,
Longor S. ndambuka, nzingila. vavula, kaya, bukuna.
Longuidao s. zingu, mama, ndambuka. Loteria s. loto.
Longura S. ndambuka, nzingila. Loto s. loto.
Lonjura S. tini kya nda, nseke. Lou~ S. malonga rna tn'budiki, saya; ser dou-
Lontra S. bulu ki kalanga mu n'koko mya tra loufa: n'ti akaka, mpila i sundidi wete.
Mputu; n'lowi; molo. Lou~o S. tadi dya ntalu.
Loquacidade S. mpova, nwulumuna, Louco Adj. azowa, akizowa, adinda, akidinda,
mbyola. azeza, ampamvu, atunze; S. lau, n'yuvu,
Loquaz Adj. akimpovi, m'vovi, n'wulumuni, zowa, vwengele, dinda, zeza, mpamvu,
m'byodi. tunze.
Loquela S. mpova. Loucura S. kilau, kizowa, kidinda,
Loquete S. kumba. kivwengele, kimpamvu, kitunze, nzengo-
Loquial (med) Adj. aloke, amenga me vayi- moka, nzengumuka.
kwanga n'kento 0 kulumwini. v.
Louquejar vanga kilau, levola, levula, safu-
Loquiometria (med) S. lokemeta, menga la, sakana.
muna n'dya am'buti. Louro Adj. ase kya wolo; S. ntunda, nsangu,
LOquios (med) S. plloke, menga me vayi- n'kembo; cabe!o !ouro: nsuki za ngemvo za
kwanga n'kento 0 kulumwini. masa.
Lorda~ S. nzenza. Lousa S. tadi.
Lorda~o Adj. mvwama. Louva-a-deus S. dinda-n'konkotela,
Lorde S. mfumu, mwama. sika-nsambi.
Lordose (med.) S. lodoze, ntekama a lubasa Louva~o S. nsonga a mambu, nsunzula a
lwanima. mambu, nsunzula a ngindu, nzaya.
Lorota (bras.) S. pop. luvunu, matyetye, nse- Louvado Adj. s. n'songi a mamabu, n'sunzudi
selela; lusanu, lukundalalu. a mambu, n'sunzudi a ngindu, n'zayi.
Lorotagem (bras.) S. luvunu. Louvamento s. nsonga a mambu, nsunzula
v.
Lorotar (bras.) vuna, vanga matyetye, se- a mambu, nsunzula a ngindu, nzaya.
selela; kusana, kundalala. Louvaminha s. lengo, nseva, luvezo, nsaki-
Loroteiro Adj. s. m'vuni, n'kwa luvunu. dika; mpukumuna, nyangidika, mwesa a
LorpaAdj. s. dinda, zowa. kyese.
Lorpice s. kidinda, udinda, kizowa. v.
Louvaminhar lengola, lengula, seva, ve-
Lorto (bras.) S. mataku. za, sakidika; vukumuna, yangidika, mwesa
Lota S. zandu dya mbizi za maza. kyese.
Lota~o S. mpambula, mvambula, mpa- Louvaminheiro Adj. s. n'lengodi, n'lengudi,
mbanisa, mvambanisa, mpambanesa, n'sevi, tn'vezi, n'sakidiki, mpukumuni,
mvambanessa, mpavula, nkaya, mbukuna; n'yangidiki, mwesi a kyese.
lukyatiku, mbalu. Louvar v.
kembela, sanisa, sanisina, sana,

375
Francisco Narciso Cobe

kundidika, yimbidila. Luciluzir v. tentena, yengenena.


Louv3.vel Adj. akembelwa, akembela, Lucina s. poet. ngonde.
atondwa. Lucrar v. baka n'lma, sadila, mona wete,
Louvor S. kembo, lukembelelo, nkembela, tambula mfitu, tambula mfutu, mona
nsanisa. n'sendo, baka n'sendo.
Lua S. ngonde; lua cheia: ngonde alunga; lua Lucratividade S. mpana a n'lma, n'lma.
nova: ngonde ampa; ultimo quarto da lua: Lucrativo Adj. am'vani a n'lma, an'luta.
ngonde amaleka-Ieka; ladrar a lua: kumba, Lucro S. mfutu, mfitu, n'lma.
vovelambi. Lucroso Adj. am'vani a n'lma, an'luta.
Luar S.lwenzi (pl: mwyenzi). Luctffero Adj. antantu, m'vani a ntantu,
Luarento Adj. alwenzi. am'vya, avonza, ampasi, asusi, n'kendeleki.
Lubambeiro (bras.) Adj. s. pop. n'sokedi, Lucubrar v. sala fuku, longoka fuku, yindu-
n'kangi, n'kangididi, n'tyanguni, la, badika.
m'vukumuni, n'kwa lutonto, n'tonti, Luculento Adj. an'kezimi, an'lezimi,
n'tokanesi, n'tantiki, m'fjrengenesi, m'fwasi, an'yengeneni, an'lemi, atunda, ambote-
m'vondi, m'vwanzi. mbote, asivi.
Lubambo (bras.) S. pop. myangu, myazu, Ludibriar v. sokela, seva, sevela, sakanena,
mbwanga, ntyakalakani, nkanga, nkonda, sakanina, vilakesa, vuna, vunina.
ntyanguna, tyangu, mpukumuna, luvuku- Ludibrio S. nsokela, nseva, nsevela, lusakane-
munu, nsoka, mbwisa, nsokela, ntungyana, no, lusakaninu, miplakesa, mpuna, mvuna,
ntyakalakani, nzengalakani, luvunu, ndan- mpuninina, mvuninina.
gidila, mpingila, n'tambu, nekwa, lutonto. Ludico Adj. ansaka.
Lubricar V.lembeka, kusa mazi, kusa mafuta, Ludismo S. nsaka.
sukula vumu. Ludo S. nsaka.
Lubricidade S. nsyelumuka, nsyelomoka, Ludreiro S. n'yaba, n'taba, nteke, mpasi,
nselomoka, nzizi, umpumbulu, umpuki, luzingameno.
safu. LudricoAdj. ansaka, n'sevesi.
Lubrico Adj. an'syelumuki, an'syelomoki, a- Ludro Adj. amvindu, ankenda, abititi,
nzizi; kingumba, mpuki, n'safu. azowalala.
Lubrifica~o S. ndembeka, nkusa a mazi, Ludroso Adj. amvindu, ankenda, abititi,
nkusa a mafuta. azowalala.
Lubrificar v. lembeka, kusa mazi, kusa Lues (med.) S.lwe, sifele.
mafuta. Luetico Adj. alwe, asifele.
Lucao s. wanda wa ndowa. Lufa s. tembwa kya mpwen; luzolo, sungididi,
Luchar v. funzula, vwanza, fwasa, dimbula, lusazuku, nsala.
bebesa, sya mvindu. Lufada S. tembwa kya mpwen; kyavi.
Luchoso Adj. afunzuka, avwanzakana, afwa- Lufar v. vemona, vemuna, kwinta.
suka, adimbulwa, abebeswa, amvindu. Lugar S. fulu, YUma, kuma; lugar abandonado:
Lucidez S. mpenza, nsenzama. buku, zumbu; lugar de conferencia: mbazi
Lucido Adj. ampenza, asenzama. a n'kanu, mbazi a mambu; lugar de descan-
Lucifer S. nkadi ampemba. so: vundilu; lugar despovoado: zumbu; lugar
LuciferoAdj. poet. an'temo. onde se guardam valores: lundilu, swekelo;
Lucifugo Adj. atombe, n'tini a n'temo. lugar de dormir: vundilu, lekelo; lugar em
Lucila~ao S. nkezima, nyengenena. construfiio: lufulu; lugar (casa) em ruina: lu-
Lucilancia s. nkezima, nyengenena. fulu; lugar sagrado: vwala; lugar onde se seca
Lucilar v. kezima, lezima, yengenena. o caft: kanga; lugar onde se seca a mandioca:

376
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

saku; LugarpubLico: mbazi, n'tanda. Lus6rio Atij. ansaka.


LugareiroAtij. afulu, avuma, akuma, an'toto. Lusque-fusque S. masika, ndyuka a nta-
Lugarejo S. fivata, kavata. ngwa, m£\va a kuma, mbwita a kuma.
Lugar-tenente S. n'luncli a fulu, n'simbi a Lustra~o S. ndengola, ndengula, luleleko,
fulu. nseka, nsemesa, ndezimisa, ntentena, nke-
Lugente Atij. ankenda, antantu, acli- clinga, ndezima, ndema, ntezima, nyengen-
lu, ambembo, amboka, akazu, aclidila, ena, nsukula, luveleleso, ntunda.
alukendalalu. v.
Lustrar lengola, lengula, leleka, seka, se-
LUgubre Atij. abubu, atombe, ambubu, mesa; sukula, velelesa, lezimina, tentena,
ankenda, antantu. keclinga, lezima, lema, tezima, yengenena,
Lugubridade S. bubu, tombe, mbubu, tunda.
nkenda, ntantu. Lustre S. n'tezi, n'lemo, nzanguka, n'swalu,
Lumareu S. tiya, ziku, makukwa, makuku. nzaki; wete, wote, n'kembo, 'nene; luzitu,
Lume S. n'laku a tiya, n'lemo, ngangu, zayi; vumi; dyenga, nkenda; nsambu, lau, tondo
dar a Lume: zayisa; trazer ao Lume: senzeka, (pL: matondo).
vayikisa; ter Lume de: zaya e. Lustro s. mvu n'tanu; n'tezi, n'lemo, nzangu-
Lumeeiro S. ntetembwa ampwena, mini, ka, n'swalu, nzaki; wete, wote, n'kembo, 'ne-
mwinda, minaka-malenge. ne; luzitu, vumi; dyenga, nkenda; nsambu,
Lumiar S. nkotelo, lubantiku, n'tezi. lau, rondo (pI.: matondo).
Lumieira S. n'laku a tiya, n'lemo, n'temo, tiya, Lustroso Adj. am'vu tanu; an'tezi, an'lemo,
ziku, makukwa, makuku. azanguka, an'swalu, anzaki, awete, awote,
Luminal S. mpila a n'longo mya tulu. an'kembo, anene, aluzitu, avumi; adyenga,
Luminancia s. n'temo, nkezima. ankenda; ansambu, alau, amtando.
Luminar Adj. an'temo; S. n'zayi. Lustruoso Adj. antantu, ankenda, n'kwa
Luminaria s. mini, mwinda. nkenda; abubu, atombe, ambubu, an'lele a
LuminescenciaS. nkezima, ntezima. ndomba.
LuminescenteAdj. an'kezimi, an'tezi. Lutas. n'zingu, nkindu, ndwana, vita.
Luminosidade S. n'temo. Lutador Adj. s. 'nwani.
LuminosoAdj. an'temo. v.
Lutar nwana, nwanina, vindana, viyana.
Luna~o S. ngonde. Luto s. ntantu, nkenda, dilu, bititi; n'lele
Lunar Adj. angonde. andomba.
Lunatico Atij. alau; S. lau. Lutulento Adj. alume; anteke, amvindu,
Lunduzeiro (bras.)Atij. s. n'kwamakasi. ampasi.
Lunfardo S. mwivi, kimpumbulu. Lutuoso Atij. avwata n'lele andomba, alu-
Lupa S. moni kya vongesela. £\va, ankenda, antantu; abubu, atombe,
Lupanar S. nzo a zumba. ambubu.
Lupino Adj. adyevwa. L~o S. mpisuka.
Lura S. n'duku, ntumpa, wulu. v.
Luxar fisula, leuka; zingila mu kimvwama.
v.
Lurar duka, sima. Luxo S. nkala akimvwama, zingu kya
Lu.rido Adj. avesuka, avesoka, apyuka, kimvwama.
andomba. Luxoso Adj. akimvwama.
Lusco Adj. atekama meso, alengalala meso. Luxuario Adj. akimvwama.
Lusco-fusco S. masika, ndyuka a ntangwa, Luxuosidade s. umvwama.
mfWa a kuma, mbwita a kuma. LuxUria S. umpumbulu, umpuki, safu.
Lusit3nia s. Mputu. Luxuriante Atij. kimpubulu, kimpuki,
Lusitano Atij. amputu. n'safu.

377
Francisco Narciso Cobe

Luxuriar v. kula, mena, zingumuka, nanuka;


vanga umpumbulu, vanga umpuki, vanga
safu.
M
Luxurioso Adj. kimpubulu, kimpuki, n'safu. MaAdj. ambi; ampasi, am'vya, an'zilu, avonza,
Luz S. n'temo, n'lemo; mini, mwinda; ziku, an'kendeleki, tn'vani a ntantu.
ludi, kyeleka. Maamba s. n'kisi.
Luzeiro S. mini, mwinda. Maba~ s. nsimba.
Luzeiros S. pl. meso. Mabeco s. dyevwa.
Luze-Iuze S. minika-malenge. Ma~ S. bota, mbota, kodi.
Luzente Adj. an'temo, an'lemo, alezima, aye- Maca S. dyambu, lekwa, nkondwa a ngwawa-
ngenena, alema, atunda, ampenza, asenzama. ni, mpambani, nswaswani, moko, mpaka,
Luzema S. n'temo, ndezima, n'semo. ntantani, lutantanu, n'kanu, m'fundu.
Luzes S. pL mvatumuka, mpatumuka, nzingu- Ma~a S. masya.
muka, ndanuka, nkudikila, ngyenda, ndya- Macaca S. nkewa ankento, nkewo ankento,
ta, mpangama, nkumama; zayi, ngangu, m'bi an'kento.
ndongelo. Macacada s. buka kya nkewa, buka kya nke-
Luzidio Adj. an'temo, an'lemo, an'lezimi, wo; kinkewa, kinkewo; (bras.) S. akundi,
alezima, ayengenena, alema, atunda, a- yitu, kamba.
mpenza, asenzama; abetela, adede. Macacao s. koba kya nkewa; S. fig. n'kwa
Luzido Adj. alezima, ayengenena, alema, ngangu, n'kwa lungalala, n'kwa nduka.
atunda, an'lezimi, an'yengeneni, an'lemi. Macacaria s. buka kya nkewa, buka kya
Luzilume S. pop. minika-malenge. nkewo.
Luziluzir v. tentena. Macaco S. nkewa, nkewo, m'bi, n'tanginini,
Luzimento S. u'nene, ntentena, ndezima, n'sokolodi; cada macaco no seu galho: muntu
ndemba, nsema, nsemenena, wete, wote, ye kyandi; e kyaku kyaku.
n'kembo. Macacoa s. pop. yela, kimbevo.
Luzincu s. minika-malenge. Ma~da S. nzwabula, lusaulu, lukwamisu, lu-
Lwio S. giro disu, mwinda. tokaneso, lutokanisu, mabibi, mpasi.
Luzir v. minika, tentena, lezima, kezima, le- Macadame s. makadame.
rna, serna, semenena. Macadamizar v. tunga nzila ye makadame.
Ma~-de-adao s. kodyongo.
Ma~dor Adj. s. n'yovodi, n'zwabudi,
tn'funtuni, m'bangiki.
Ma~adura s. ntuta, ndusuna, nzwabula,
mfuntuna, ngwanda, ngweta, mbunda,
mbiba, mbafuna.
Ma~m S. ngwanda, ngweta, mbunda,
mbiba, mbafuna; ntuta; lutokaneso, luto-
kanisu, luyoyo.
Macaia S. mfumu ambi, mfomo ambi.
Macambtizio Adj. ankenda, akendalala,
antantu.
MacanjoAdj. aluvunu; S. 'nunu,luvunu.
Ma~teAdj. amabibi, an'tovodi.
Macaqueador Adj. s. n'tanginini, n'sokolodi.
Macaquear v. tanginina, sokolola.

378
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

Macaquice S. ntanginina, nsokolola. Macilento Adj. atanda, antandu, asebukila,


Ma~ v. wanda, weta, bunda, biba, bafuna; aseboke1a, aseboka, asebuka.
tuta; tokanisa, tokanesa, funtuna, yoyesa. MacioAdj. an'levi, alembama, aleka, avuvama,
Ma~ica S. mwana a n'lumba. azeza, alebuka, aleboka, awomba, atovoka,
M3farico S. nuni a maza, mini, sengwa kya n'lembami.
tiya. MafO S. nzundu a n'ti, funda.
s.
Ma~oca n'susulu, n'tete, vanga; S. pop. ta- s.
Macoji kozi (pL: makozi).
di,nzimbu. MafOnaria S. kipete1elo.
s.
Macarrao makaloni. Macota Adj. ambote, andekwa, angangu,
Macavenco Adj. zowa, zengi, mvwamvwala; mvwama; S. muntu ampwena.
S. !au, kimpumbulu. s.
M3fote giro mataku rna yakala.
Macera~o S. ntovola, ndebula, mpevesa, Ma-cria~o s. nkondwa a lusansu.
nwombesa, ngwolomona, ngwolomoka. Macrobia S. kimbuta, ki'nunu.
Maceramento S. ntovola, ndebula, mpeve- Macr6bio S. mbuta, 'nunu.
sa, nwombesa, ngwolomona, ngwolomoka. MafUdo Adj. n'yoyesi, n'tovodi, n'tokanisi,
Macerar v.tovola, lebola, lebula, vevesa, n'tokanesi, m'funtuni.
wombesa, wolomona, wolomoka. Macula s. tona, lufunzuku; S. jig. luvungu,
Maceta S. fizundu, kanzundu. luboloko, nkondwa a zitu, nsoni.
v.
Macetar tuta, koma. Maculado Adj. afunzulwa, afunzuka.
Macete S. nzundu a n'ti. Maculador Adj. s. n'savudi, rn'funzudi.
Machada S. filwazi, fisenge1e, kakyubi. v.
Macular savula, funzula, sya tona, bolola.
Machadada S. ngwandila ye lwazi, popa Maculoso Adj. atona, amatona, afunzuka, a-
lwazi. boloka, amvindu.
v.
Machadar popa lwazi, popa senge1e, popa Made in avangulwa ku, avangilwa kuna.
kyubi. Madefacto Adj. amvutu, antundulu, anzizi,
s.
Machadinha filwazi, kalwazi, fisenge1e, azomba, avwangama.
kasenge1e, kakyubi. v.
Madeficar yondeka, vwanga, vunga.
Machado S. lwazi, senge1e, kyubi. Madeira S. n'ti, baya, bandu.
Machao S. n'kento-mu-yakala; n'kwa ngolo. Madeiramento S. n'ti, mabaya, mabaundu.
v.
Machear bundika, toteka, yikakesa, yikana v.
Madeirar tungila yo mabaya, tungila yo
(bulu). mabandu.
s.
Machete n'sosolo, kayi, tanzi, mbe1e. Madeireiro S. n'teki a mabaya, n'teki a
Macho S. koko (bulu), yakala (muntu). mabandu.
MachorraAdj. asita (bulu). Madeiro S. sinza, nkuni.
Machucar v.
dusuna, dosona, bula, wula, Madeixa S. nsuki za kangwa, zo, zyozyo.
fobola, bofola. Madido Adj. azomba, ayondama, anzizi,
Machucho Adj. angolo, ampungu ngolo; S. akime, adime.
mvwama. Madra~ia S. wolo,·mbumbula, mbembe1a,
Maciar V.lemba, lembeka, vuvika, lembama. mvumvula, nzungana.
Macifo Adj. ayikana, akangama, an'kandu, Madraceador Adj. s. molo, m'bembedi,
azitu, amfinga, an'ziti, akomo, avindu; S. m'vumvudi, m'bumbudi, n'zungani.
ngikana, nkangama, n'kandu, zitu, mfinga, v.
Madracear bembe1a, bumbula, vumvula,
mvindu, myongo mya landana. zungana, kankata, vukuka, mona wolo.
Macieira brava S. mantendenge1e, ma- v.
Madraceirar bembe1a, bumbula, vumvu-
ntentemene, mantentemena. la, zungana, kankata, vukuka, mona wolo.
s.
Macilencia ntandu, nsebukila, nseboke1a. Madraceiro Adj. s. m'bembedi, rn'vumvudi,

379
Francisco Narciso Cobe

rn'bumbudi, n'zungani. Magano Adj. s. n'kwa kyese, n'teki a bundu;


Madracice S. wolo, mbumbula, mbembela, kimpumbulu, kingumba, n'kwa tiku.
mvumvula, nzungana. Magarefe s. rn'vondi a bulu; dinda, wwa.
Madra~o Adj. s. molo, rn'bembedi, Magia S. kimpa.
m'vumvudi, m'bumbudi, n'zungani. MagicaS. kimpa, ndoki (an'kento).
MadrastaS. mgudi ampingila, ngudi ampala. v.
Magicar yindula, tokanesa ngindu, toka-
Madrigal S. nkemba, kitoko, kindumba. nisa ngindu, lukula.
Madrinha S. ngudi a mwanda. Magico s. akimpa; Adj. fig. asivi, ambote-
Madrugada s. mbungululu, n'kyelo, mvu- mbote; S. ndoki.
nguka a kuma, nswe; S. fig. nsutila, nsutilu, Magificiente Adj. ampwena, ayalumuka,
wuna-wuna, tuku, lubantiku. avonga; atunda, azitu, asonga, asenzeka,
Madrugador Adj. s. n'suki. asenzama, alusanu, akimvwama.
v.
Madrugar sikama una nswe; V. fig. sura, Magina~o s. sampu-sampu, banza-banza;
sutila. mbalu, ndozi.
Madura~ao s. nkola, mbwaka, mvya, mpya, v.
Maginar kala ye sampu-sampu; banza,
n'lombo. banzikisa, yindula, badika.
v.
Madurar kola, vya, bwaka; V. fig. vwa zayi, Maginificar V.kembela, kunda, zitisa, sanisa,
luka. sanisina.
Madurez S. nkola, mbwaka, mvya, mpya, v.
Maginificar vongesa, kembela, tundisa,
n'lombo; S. fig. ndekwa, ngangu. zangula, sanisa, zitisa kwa yingi.
Madureza S. nkola, mbwaka, mvya, mpya, Magismo S. umpa, undoki.
n'lombo; S. fig. ndekwa, ngangu. Magisterial Adj. akin'longi.
Maduro Adj. akola, avya, abwaka; Adj. fig. Magisterio s. kin'longi, n'longi, n'yazi.
aluka, azayi. Magistocefalo Adj. an'tu a mpwena.
Mae s. ngudi, nengwa, mama. Magistrado s. n'yazi, n'yadi, m'fundisi a
Mae-d'agua S. mo, sima. n'kanu.
Mae-de-familia s. ngudi a wana. Magistral Adj. an'longi; Adj. fig. azikuka,
Mae-de-Ieite s. n'sansi, n'yemeki. alunga.
Maestria s. kin'longi, zaya, nzaya, unkete. MagistraticoAdj. an'yazi, an'yadi, arn'fundisi
Mafarrico S. nkadi ampemba, n'kwiyi. an'kanu.
Ma-fe s. mbi, luvunu, kumbu, luvew, nka- Magnanimidade S. 'nene, mponga, m'vevo
ngidulu a mambu, ungyangya. a n'tima, walakazi.
Mafia S. kintwadi kya avodi a n'kanu. Magnanimo Adj. n'kwa rn'vevo, n'kwa zayi,
Mafiao Adj. s. n'kwa wonga. n'kwa walakazi.
Ma.fu.a (bras.) S. zandu, sakaneno. Magnata S. mfumu; S. fig. n'kuluntu, n'zitu a
Mafureira (mof.) S. m'fuma. muntu, mvwama.
Mafurreira (mof.) S. rn'fuma. Magnate S. mfumu; S. fig. n'kulumu, n'zitu a
MagaS. ndoki (an'kento), n'kisi. muntu, mvwama.
Magal S. giro kesa, soladi. Magnesia (quim.) S. manganezi [MgPl.
Magala S. giro kesa, soladi. Magnesico (quim.) Adj. amanganezi,
MaganaoAdj. akyese, m'bumbidi, n'zungani, amanganew.
kimpumbulu, kingumba, n'kwa tiku. Magnesio (quim.) S. manganew [Mg].
Maganeira S. mbumbula, nzungana, u- Magnete S. manganete, yima.
mpumbulu, ungumba, nsaka, tiku. Magnetismo s. yimatizimu.
Maganice S. mbumbula, nzungana, umpu- v.
Magnetizar tunta ye yima, vola ye yima;
mbulu, ungumba, safu, nsaka, tiku. V. fig. wlesa, kombola, konda, vukumuna;

380
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I

loka, tyangumuna, bwisa. Maisal S. kyana kya masa, mpatu amasa, vya
Magnicida S. m'vondi a mfumu, m'fubi a dyamasa.
mfumu. Mais-novoAdj. an'leke; S. n'leke.
Magniddio s. mponda a mfumu, mfuba a . Maisquerer V.luta wla, sunda zola.
mfumu. Mais-que-tudoAdj. s. n'zolwa.
Magnificiencia S. n'kembo ampwena, nkala Mais-valia S. n'luta.
akimvwama; n'tezi, n'lemo; nzanguka; Mais-velho S. mbuta, mbuta-muntu,
n'swalu, nzaki; m'vevo. n'kuluntu, mbandabanda.
Magnifico Adj. ampwena, ayalumuka, atu- MaiUscula S. sono kya mpwena.
nda, azitu, ambote-mbote. MaiUsculoAdj. asono kya mpwena.
Magniloquencia s. mvwala, kimpovi. Majestade S. kimfumu, umfumu, lulendo;
Magniloquo Adj. kimpovi. mfumu, n'tinu.
Magnitude S. unene, ntunda; S. fig. m'funu. Majescitico Adj. aluzitu, akimfumu, alule-
Magno Adj. ampwena, anene, abeni, ayalu- ndo; ambote-mbote.
muka, avonga, am'funu. Majestoso Adj. akimfumu, alulendo;
Mago S. mfumu; ndoki. ambote-mbote.
Magoa S. ndwala, dimba, nsamba; S. fig. nta- Majora~o S. nwokesa, nkudikila.
ntu, bititi, nkenda. v.
Majorar wokesa, kudikila.
Magoar V.lweka, fisuna; V.fig. mwesa ntantu, Majoricl.rio Adj. awulolo, awokela, asunda,
kendeleka; magoargravemente: vangula. asunda ntalu.
Magote S. ndonga, buka, n'kangu. Mal S. mbi, n'soki, mpasi, tumbu.
Magra (bras.) S. pop. nkovolo a lufulu, lufwa. Mala S. nkela, nkele, lukata; fazer a mala: ku-
Magreira S. pop. ntandu. bika nkela, vanga funda, kubama.
Magrem s. ntandu; (bras.) S. mbangala, sivu. Malaca (bras.) S. kimbevo, yela.
Magreza S. balakana, ntandu. Malacia s. nkondwa a ngolo, nyoya, luyoyo,
Magricela Adj. atanda-tanda, antandu; S. lutovoko, mbembele; mpevoka, mpevuka,
ntandu. luvuvamu.
Magrinha (bras.) S. pop. nkovolo a lufulu. Mal-agradecido Adj. ntokozi.
MagrizAdj. atanda-tanda, antandu. Malagueta S. ndungu.
Magro Adj. atanda, n'tandakani, n'tanzina. Malandan~S. m'vya, n'zilu, vonza.
MagroteAdj. n'tanzina. Malandragem S. ungumba, umpumbulu.
Magumba (mof.) S. lusaba. Malandrice S. ungumba, umpumbulu.
Mai!o Adv. yo. Malandrim S. kingumba, kimpumbulu,
Mafna (ang.) S. m'vwatu. kinkita, mwivi.
Main~ S. koko kwa zala. Malandrino S. kingumba, kimpumbulu,
Maio S. Mai, ngonde etanu, ngonde an'kyela. kinkita, mwivi.
Maionese S. maineze. Malandro S. kingumba, kimpumbulu, kinki-
Maior Adj. anene-nene, ampwena-mpwena, ta,mwivi.
avonga-vonga, asunda 0 'nene, anene. Mala-postaS. sungididi, lusazuku, sala.
Maioral S. mfumu, n'kuluntu. Malaquita s. ngwento.
Maiores s. pL akulu, nkakuludya, nkaka. Malaquite S. ngwento.
Maioria S. nsunda, nduta, nsunda a ntalu. Malaria s. yela kwa bawu.
Maioridade s. kimbuta. Mal-aventurado Adj. an'zilu, antantu;
Maioricl.rio Adj. awulolo, asunda, asunda n'kwa n'zilu.
ntalu. Mal-avindo Adj. akitantu, akinkani,
MaisAdv. dyaka, vana ntandu, yo. antantani.

381
Francisco Narciso Cobe

Mal-avisado Adj. azowa, akizowa, adinda, kunda.


akidinda, ampamvu, atunze. Malfadado Adj. akondwa nsambu, akondwa
v.
Malaxar lebula, lebola, vevesa, wombesa, lau, n'kwa m'vya, n'kwa n'zilu.
levesa, yoyesa, tovola, tokanesa, tokanisa. v.
Malfadar mwesa nsoni, fusula nsoni, siba.
v.
Malbaratar vondesela, burna, bunga. Malfa1anteAdj. n'kumbi, n'sungudi.
v.
Malbaratear vondesela, burna, bunga. Malfeito Adj. ambi, amundembi sikila,
Malbarato s. luvezo, nkulula, lusavuku, afWasuka.
lusaulu. Malfeitor S. m'vangi a mbi, n'kwa n'soki,
Malcriadez S. ngangu za mbi, ungumba, n'koti a n'soki.
umpumbulu, usafu, nkondwa a zitu, Malferido Adj. avanguka, afWa.
nkondwa a lusansu. v.
Malferir vangula, vonda.
Malcriado S. akondwa zitu, akondwa lusa- Malforma~o S. mpanguka.
nsu, kingumba, kimpumbulu. Malformado Adj. m'vanguki.
Maldade S. bi, mbi, umpumbulu. Mal-formetico S. wazi.
Maldi~o S. mbi, sibu, kandu. Mal-frances s. sifele.
Maldito Adj. abi, asibwa, kimpumbulu. Malga S. bola, kuluwa.
MalditosoAdj. an'zilu, antantu. v.
Malgastar fWasa, mwanga, mwanganisa,
MaldizenteAdj. n'kumbi, n'sungudi. mwanganesa, sanzika, vwanzakesa, vwanza-
v.
Maldizer kumba, sungula, levula, levola, lakesa, vondosela, bunga.
siba. Malgostoso Adj. atom, andudi, alula.
Maldoso Adj. ambi, an'soki, ampolakanu, Malha S. ntuntula; keya.
n'tunduluki, kimpumbulu. Malha~o s. ntuta, mpopa, nkoma, mbunda,
v.
Malear kofola, bofola, bofoka; V. jig. le- ngwanda; nsokolola, nseva, nsokela.
mbeka, vuvika. Malhada S. mpaka; ntuta, mpopa, nkoma,
MaleabUidade S. mfWeboka, mfWebuka, mbunda, ngwanda, ngweta, nsovola; nso-
ndemvoka, ndemvuka. kolola, nseva, nsokela.
Maleavel Adj. amfWebuki, amfWeboki, Malhado Adj. atutwa, akondwa nsoni.
an'lemvoki, an'lemvuki. Malhador Adj. s. n'tuti, m'popi, n'komi,
Maledicenda s. kumbu, levo, mfinga, m'bundi, n'wandi; n'sokolodi, n'sevi, m'vezi,
nguzi; nsungula, n'sibu, sibu. n'sokedi.
Mal-educado Adj. akondwa zitu, akondwa v.
Malhar tuta, popa, koma, bunda, sovola,
lusansu, kingumba, kimpumbulu. wanda, weta; sokolola, seva, sokela.
v.
Malefidar vanga mbi, vwanza, fWasa, Malhete S. n'ti, tungwa, yanda; finzundu,
vwanzakesa, fWasakesa, kota n'soki. kanzundu.
Malefido S. mbi, loki; kindoki. Malho s. nzundu.
Maleitas S. pL yela, yela kwa bawu. Malida S. nsita, n'soki, mbi, umpumbulu.
Maleitoso Adj. mbevo a yela kwa bawu. Malicioso Adj. ambi, ansita, ans'soki, ambi,
Mal-entendido s. umpalakasa, ntyaka- kimpumbulu.
lakani, nzengalakani, mvwanga. Malignidade S. mbi, nsita, umpolakanu,
Maleolo s. mbolongwa a kulu. nkangu a n'tima, mfunya.
Mal-estar s. lusaulu, lukwamisu. Maligno Adj. ambi, an'soki, n'kwa n'soki,
MalevaAdj. s. pop. lau, kimpumbulu. m'fWasi, m'vwanzi, n'safu, ambi.
Malevolenda S. nsita, kunda. Ma-lingua Adj. s. n'sungudi, n'kumbi,
Malevolente Adj. ansita, n'kwa nsita, n'kwa n'sokekedi, n'kangi, n'kangididi a ma-
kunda. mbu, n'tyanguni, m'vukumuni, n'tonti,
Malevolo Adj. ansita, n'kwa nsita, n'kwa n'tokanesi, n'tantiki, m'fYengenesi, m'fWasi,

382

Das könnte Ihnen auch gefallen