PENGENALAN KEPADA KALKULUS KAMIRAN

Antiterbitan Dan Kamiran Tak Tentu

Katakan F(x) = 3x2

F (x) = 6x

6x ialah terbitan bagi 3x2

3x2 ialah antiterbitan (antidervative) bagi 6x.

Perhatikan bahawa jika F ( x)  3 x 2  5

F ( x)  3 x 2  10 F ' ( x)  6x
2
F ( x)  3x  2

F ( x)  C  bentuk umum antiterbitan bagi f (x) .

hasil kamiran tak tentu bagi f (x) .

Kamiran tak tentu bagi f (x) ditanda  f ( x)dx  F ( x)  C

f (x) adalah yang di kamir, F(x) adalah hasil kamiran dengan C sebagai pemalar.

TEKNIK KAMIRAN TAK TENTU

Petua 1: Fungsi malar

Jika k adalah satu pemalar maka

 k dx  kx  C

Contoh:

(i)  4dx  4 x C
(ii)   6du  6u  C
(iii)  2 du  2 u  C

1
Petua 2: Hukum Kuasa
Kamiran bagi satu pembolehubah dengan satu kuasa pemalar ialah

n x n 1
 x dx  n 1
 C dengan n  1

Hukum ini digunakan kepada semua fungsi kuasa melainkan x-1.

Contoh:
x 2 1
(i)  x 2 dx  2 1
C

x3
 C
3
1
(ii)  x dx   x 2 dx
1
x 2 1
 C
1
1
2
3
2x 2
= C
3

3
x 31
(iii) x dx 
 3 1
C

x 2 1
 C   2 C
2 2x

Petua 3: Hukum Kuasa bagi n = 1.

1 1
x dx   x dx  ln x  C

2
Petua 4: Kamiran bagi hasildarab satu pemalar dengan satu fungsi ialah hasildarab pemalar
dengan kamiran bagi fungsi tersebut.

 kf ( x) dx  k  f ( x) dx dengan k adalah pemalar

Contoh:
3
(i)  3x dx  3 x 3dx

3 4
 x C
4
3
(ii) 2 x 3 dx    2 x 2 dx
3
 2  x 2 dx

2 5
 ( 2 ) x 2  C
5
4 5
  x 2C
5
12
(iii)   5x dx =  5 x 12 dx

 5 x 11
= C
 11

5 x 11 5
= C  C
11 11x11

Petua 5: Kamiran bagi hasil tambah atau hasil tolak bagi dua atau lebih fungsi adalah hasil
tambah atau hasil tolak kamiran fungsi tersebut.

 [ f ( x)  g ( x)]dx   f ( x)dx   g ( x)dx

3
Contoh:
3 3
(i)  ( 2x  3x )dx =  2x dx   3xdx
2x 4 3x 2
=  C
4 2
1 x 4 3 x2
=  C
2 2
1 1
(ii)  (2 x 2
 x 2  x 2 )dx = 2
 2x dx   x 2
dx   x 2 dx
3
2 x 3 x 1 2 x 2
=   C
3 1 3
2
2 x3 1 2 x 3
=   C
3 x 3

Petua 6: Fungsi Eksponen

kx
a kx
1.  a dx  k ln a  C
kx e kx
2.  e dx  k
C

Contoh:
32x
(i)  32x dx = 2 ln 3
C

24t
(ii)  2 4t dt = 4 ln 2
C

1 x 1 x
(iii)  3e dx =
3
e dx

1 x
 e C
3
2x
(iv)  5e dx = 5 e2 x dx

5 e2 x
= C
2

4
Petua 7: Fungsi Logaritma

1.  log a (kx )dx  x log a ( kx )  x log a e  C

2.  ln kx dx  x ln kx  x  C

Contoh:

(i)  log a (10x ) dx = x log a (10x )  x loga e  C

(ii)  log (3u)du

5 = u log5 (3u)  u log5 e  C

Contoh: Kamirkan yang berikut:

7 x2
(i)  7 x dx  C
2

 2 
5
(ii) x 4  7 x 3  10e x dx

 2  x 4 / 5dx  7  x 3dx  10  e x
x9 / 5 7 x 4
2   10e x  C
9/5 4
10 x9 / 5 7 x 4
   10e x  C
9 4
4 3x
(iii)  4 3x dx = 3 ln 4
C

52t
(iv)  52t dt = 2 ln 5
C

3x
(v) 2  e2 x dx = 2 3x
dx   e2 x dx

2 3x e2 x
  C
3 ln 2 2
3s 3s
(vi)  ( 4e  e) ds =  4e ds   e ds

4 e3 s
  es  C
3

5
(vii)  log 6 (3x )dx = x log6 ( 3x )  x log6 e  C

(viii)  ln u du = u ln u  u + C

Contoh: Jika f (x) = x2 – 6 dan f(0) = 2, tentukan f(x).

f(x) = f (x)dx = (x2 – 6)dx
x3
=  6x  C
3
Bila x = 0, f(x) = 2
0
 6(0)  C  2
3
 C=2
x3
 f ( x)   6x  2
3

Contoh : Diberi y  3x 2  4 x  3 dan pada x = 1, y = 2. Tentukan y.

y  3 x2  4 x  3dx
3 x3 4 x 2
   3x  C
3 2
 x3  2 x 2  3 x  C
Pada x = 1, 13 + 2(1)2 – (3)(1) + C = 2
1+2–3+C=2
 C=2
 y = x3 + 2x2 – 3x + 2

KAEDAH KHUSUS KAMIRAN

Kamiran Cara Gantian

Melibatkan penggantian pembolehubah supaya kamiran asal boleh diubah kepada bentuk
yang lebih mudah, seterusnya menyelesaikannya dengan menggunakan hukum-hukum asas
kamiran.

6
Hint : Fungsi dalam bentuk asas berikut dapat diselesaikan menggunakan kaedah ini.

n
 f ( x) f ' ( x)dx
f ( x)
 e f ' ( x)dx gantikan f ( x)  u
f ' ( x)
 dx
f ( x)

Contoh:

 2 x( x 2  1)1 / 2 dx katakan u  x2  1
du
 2x
dx
du
dx 
2x
u3/ 2 2 3/ 2
  u1 / 2 du   u C
3/ 2 3
2
 ( x 2  1)3 / 2  C
3

Contoh:

 x( x 2  1)1 / 2 dx katakan u  x2  1
du
 4x
dx
du
dx 
2x

du 1 1 / 2 1 u3/ 2 1 2
  u1 / 2   u du   ( ) u3 / 2  C
2 2 2 3/ 2 2 3
1
 ( x 2  1)3 / 2  C
3

Contoh:
2
2x
 xe dx katakan u  2x 2
du
dx 
4x

du 1 u 1 1 2
  eu   e du  eu  C  e 2 x  C
4 4 4 4

7
Kamiran Bahagian Demi Bahagian

Kaedah ini adalah berasaskan hukum terbitan bagi hasil darab fungsi

d
f ( x) g ( x)  f ( x) g ' ( x)  g ( x) f ' ( x)
dx

 f ( x) g ' ( x)  g ( x) f ' ( x) dx  f ( x) g ( x)
 f ( x) g ' ( x)dx   g ( x) f ' ( x)dx  f ( x) g ( x)
 f ( x) g ' ( x)dx  f ( x) g ( x)   g ( x) f ' ( x)dx ……….. (a)

u  f ( x) v  g ( x)
du dv
Katakan  f ' ( x)  g ' ( x)
dx dx
du  f ' ( x)dx dv  g ' ( x)dx

Gantikan ke dalam (a)  udv  uv   vdu

Prinsip asas kaedah ini :

(i) memilih u dan dv daripada kamiran asal (tiada peraturan khusus)

(ii) pemilihan u dan dv haruslah memudahkan  vdu

(iii) dari u, bezakan untuk mendapatkan du

dari dv, kamirkan untuk mendapatkan v

Contoh:
x u  2x dv  e x dx
 2 xe dx katakan
du  2dx v   e x dx  e x
 uv   vdu  (2 x)(e x )   e x 2dx
 2 xe x  2e x  C

8
Contoh:
u  ln x dv  6 x 2 dx
2
 6x ln x dx katakan 1 x3
du  dx v   6 x 2 dx  6  2x3
x 3
1
 uv   vdu  (ln x)(2 x3 )   (2 x 3 )( )dx
x
3 2
 (ln x)(2 x )   2 x dx
3 x3
 2 x ln x  2  C
3

Contoh:

3x3
ux dv  e3 x  3dx
 xe dx katakan
du  dx v   e3 x  3dx (kaedah gantian)
jika w  3 x  3
dw  3dx
dw
 dx
3
dw 1 w 1 3 x  3
v   ew  e  e
3 3 3
1 1
 uv   vdu  x e3 x  3   e3 x  3dx
3 3
x 1
 e3 x  3   e3 x  3dx
3 3
x 3x  3 1 3x 3
 e  e C
3 9

KAMIRAN TENTU

Kamiran tak tentu bagi f (x) ditanda  f ( x)dx  F ( x)  C

Jika F ( x)  C dinilai pada dua titik a dan b , di mana b  a
maka [ F (b)  C ]  [ F (a)  C ]  F (b)  F (a)

Nilai F (b)  F (a) dikenali sebagai kamiran tentu

b
Kamiran tentu bagi f (x) dari a ke b , ditanda  f ( x)dx  F (b)  F (a)
a

9
 3 3
2 x3  33   03 
Contoh:  x dx 
0
    90 9
3 0 3 3

Contoh:
1 1
 1/ 2 1  4 x2
  2 x  x  e x dx  x3 / 2   ex
0  2  3 4
0

4 1 
    e1   0  0  1
3 4 
4 1 1 1
   e 1  e
3 4 12

Ciri-Ciri Kamiran Tentu

Antaranya :

b a
1)  f ( x)dx    f ( x)dx
a b

a
2)  f ( x)dx  0
a

c b c
3)  f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx ; abc
a a b

b b
4)   f ( x)dx    f ( x)dx
a a

b b
5)  kf ( x)dx  k  f ( x)dx ; k pemalar
a a

b b b
6)  f ( x)  g ( x)dx   f ( x)dx   g ( x)dx
a a a

10
LUAS RANTAU

Kaedah mendapatkan luas rantau ialah dengan mendapatkan kamiran tentu bagi fungsi.

1) Luas bagi fungsi positif (keluk berada di sebelah atas paksi-x)

2) Luas bagi fungsi negatif (keluk berada di sebelah bawah paksi-x)
3) Luas antara dua keluk

*Lakaran graf adalah perlu bagi menentukan keluasan yang dicari.

f(x)

y=f(x)

x
a b

1. Luas Bagi Fungsi Positif

Luas rantau, A, di bawah keluk y  f (x) dan di atas paksi-x dalam selang [a, b] ialah

b
A   f ( x )dx  F (b)  F ( a )
a

11
 y

a b
0 x
A
y = f(x)

2. Luas Bagi Fungsi Negatif

Luas rantau, A, dibatasi oleh paksi-x, keluk y  f (x) dalam selang [a, b] ialah

b
A    f ( x) dx  [ F (b)  F ( a )]
a

y = f(x)

A y = g(x)

a b

3. Luas Antara Dua Keluk

Luas rantau, A, yang disempadani oleh keluk y  f (x) dan y  g (x) dalam selang [a, b]
ialah

b
A   [ f ( x)  g ( x)]dx
a

12
Contoh : Tentukan luas rantau keluk y = 3 + 2x dalam selang [2, 4].

4 4
2x2
A   (3  2 x)dx  3 x 
2
2
2
 [12  16]  [6  4]
 18 u. p

y = f(x) = 3 + 2x
11

A
3

0 2 4 x

Contoh:

Tentukan luas rantau di bawah keluk y = 16 – x2.

16

4 0 4 x

4
4
2 x3
A   (16  x )dx  16 x 
4
3
4
3
 4    43 
 16(4)    16(4)  
 3   3 
256
 u. p
3

13
Contoh : Tentukan luas rantau antara keluk y = 4 – 2x dan paksi x dalam selang [1, 3].

4
A1

3
1 0 2 A2

y = 4 – 2x

Mencari luas A1 dan A2

2
2
2
A1   (4  2 x)dx  4 x  x
1 1

 [4(2)  2 ]  [4(1)  (1)2 ]

2

9
dan
3
3
2
A2    (4  2 x)dx  (4 x  x )
2 2

 2
  [4(3)  3 ]  [(4(2)  2 )] 2

1

Oleh itu, luas rantau

A = A1 + A2 = 10 u.p.

14
Contoh : Tentukan luas antara keluk y = x2 dan y = 2x

Cari titik persilangan keluk y = x2 dan y = 2x, iaitu

x2 = 2x  x2 – 2x = 0  x(x – 2) = 0

 x = 0 dan x = 2

2
A   (2 x  x 2 )dx
0
2
x3 2  23  8
x    2 2    [ 0  0]  4 
3 0  3 3
4
 u. p
3
y

y = x2

y = 2x

0 2 x

PENGGUNAAN KAMIRAN DALAM EKONOMI

Kaitan Kos Sut/Jumlah Kos dan Hasil Sut/Jumlah Hasil

dC
MC   C ' (q) C (q)   MCdq   C ' (q)dq  F (q)  K
dq
Kos jangka pendek : terdapat kos tetap C (0)  k
Kos jangka panjang : tiada kos tetap C (0 )  0

dR
MR   R' (q) R(q)   MRdq   R' (q)dq  F (q)  K
dq
Jika tiada output, jumlah hasil sifar R(0)  0

15
Contoh: MC  5q 2  7 , dapatkan fungsi kos jika kos tetap firma ialah 200.

5
C (q )   (5q 2  7)dq  q 3  7 q  K
3
5 3
 C (q)  q  7q  200
3

Contoh: R ' ( q )  10  2q  3q 2 , dapatkan fungsi hasil dan fungsi permintaan.

R(q)   (10  2q  3q 2 )dq  10q  q 2  q 3  K

R(0)  0 10(0)  (0)2  (0)3  K  0

K 0

R (q )  10q  q 2  q 3

10q  q 2  q 3
p  10  q  q 2
q

Contoh: Fungsi kos sut diberi KS  0.4q  5 . Kira tambahan dalam kos jika
pengeluaran ditingkatkan daripada 20 unit kepada 40 unit.

40 40 40
q2
C   (0.4q  5)dq  0.4  5q  0.2q 2  5q  520  180  RM 340
20
2 20 20

Lebihan Pengguna dan Lebihan Pengeluar

Fungsi permintaan p  f (q) menunjukkan harga, p, yang sanggup dibayar oleh pengguna
pada pelbagai kuantiti q.

Fungsi penawaran p  g (q) menunjukkan harga, p, yang perlu dibayar supaya pengeluar
bersedia menawarkan pelbagai kuantiti q.

16
 P
ss : p = g(q)
C

Manfaat kepada pengguna bila

CS
membayar pada harga p0
P0 B D
PS
Manfaat kepada pengeluar bila
barang dijual pada harga p0
A
dd: p = f(q)

0 q
E
q0

CS (lebihan pengguna) = luas OCDE - luas OBDE

= luas BCD

q0 q0
=  f (q )dq  p0 q0 atau  [ f (q)  p0 ]dq
0 0

PS (lebihan pengeluar) = luas OBDE - luas OADE

= luas ABD

q0 q0
 p0 q0   g (q )dq atau  [ p0  g (q)]dq
0 0

17
Contoh: Fungsi permintaan satu barang adalah

1
p  20  q
2

Dapatkan lebihan pengguna pada harga pasaran p = RM5.

Penyelesaian :

Jika p = 5, maka q = 30

Oleh itu

30 30
 1  1
CS    20  q  dq  5(30)  20q  q 2  150
0
2  4 0
 1 
 600  (900)  150
 4 
 225

 Lebihan pengguna pada p = 5 (q = 30) ialah RM225.

Contoh: Fungsi penawaran satu barang adalah

1
p  10  q 2
5

Dapatkan lebihan pengeluar sekiranya harga seunit ialah p = RM15.

1
Jika p = 15, 15  10  q 2
5
2
 q = 25
q = 5 atau –5 (abai)

1
p  10  q 2
5

15 PS

10

0 5 q
18
 5
 1 
PS  15(5)   10  q 2  dq
0
5 
5
 1 3 
 75  10q  q 
 15 0 

 25 
 75  50  
 3
50
  16.67
3

 Lebihan pengeluar untuk mengeluarkan 5 unit barang ialah RM16.67.

Contoh: Fungsi permintaan dan penawaran pasaran ialah masing-masing

1
p  100  q 2
2
3
p  50  q 2
2

dengan p = harga per unit (RM) dan q = kuantiti (unit). Dapatkan lebihan pengguna
pada keseimbangan pasaran.

Penyelesaian:

Keseimbangan

1 3
100  q 2  50  q 2
2 2
2
2q  50

175
q5 , p
2

Lebihan pengguna

5
 1   175 
CS   100  q 2  dq   5
0
2   2 
5
1 875
 100q  q 3 
6 0 2
175 875 250
 500   
6 2 6

19
Contoh :

Fungsi permintaan dan penawaran satu barang ialah masing-masing

p  20  2q
1
p  5 q
2

dengan p = harga seunit (RM) dan q = kuantiti (unit). Dapatkan lebihan pengguna dan
lebihan pengeluar pada keseimbangan pasaran.

Keseimbangan pasaran, permintaan = penawaran

1
20  2q  5  q
2
5
q  15
2
q = 6, oleh itu p = 8
6
CS   ( 20  2q ) dq  8(6)
0
6
 20q  q 2  48
0
= 120 – 36 – 48
= 36
Oleh itu CS ialah RM36.

6
 1 
PS  8(6)    5  q dq
0
2 
6
 1 
= 48  5q  q 2 
 4 0
= 48 – 30 – 9 = 9
Oleh itu PS ialah RM9

20
KAMIRAN SECARA PECAHAN SEPARA

- Merupakan kamiran hasil bahagi dua polinomial iaitu, kamiran bagi fungsi nisbah
N ( x)
D( x)
- Fungsi ditakrifkan sebagai fungsi nisbah wajar sekiranya pengangka N(x) dan
penyebut D(x) tidak mempunyai faktor polinomial sepunya dan darjah N(x) adalah
kurang daripada darjah D(x).

- Jika darjah N(x) lebih tinggi daripada D(x), pembahagian N(x) dengan D(x) boleh
menggunakan pembahagian panjang iaitu
Q( x )
D( x) N ( x)

R( x )
N ( x) R( x)
Dengan itu  Q ( x) 
D( x) D( x)
- Q(x) menjadi satu polinomial yang mudah dikamirkan dan R(x) adalah polinomial
yang berdarjah lebih rendah daripada D(x).

- Oleh kerana

N ( x)  R( x)  R( x)
 D( x) dx   Q( x)  D( x)  dx   Q( x)dx   D( x)dx
N ( x)
maka proses mengkamir fungsi nisbah telah dipermudahkan iaitu kepada
D( x)
mengkamir fungsi nisbah wajar.

21
Contoh:
2 x 4  3x 3  4 x 2  17 x  6
 dx
x3  2 x 2  3 x

Oleh kerana darjah N(x) lebih besar daripada darjah D(x), pembahagian panjang perlu
dilakukan.
2x  1
x  2 x  3 x 2 x  3 x  4 x 2  17 x  6
3 2 4 3

 2 x 4  4 x3  6 x 2
x 3  2 x 2  17 x
 x3  2 x 2  3 x
4 x 2  14 x  6

2 x 4  3x 3  4 x 2  17 x  6  4 x 2  14 x  6 
  dx = 
  2 x  1   dx
x3  2 x 2  3 x x3  2 x 2  3 x 

4 x 2  14 x  6
=  (2 x  1) dx   x3  2 x 2  3 x
dx

4 x 2  14 x  6
= x2  x   dx
x3  2 x 2  3 x
4 x 2  14x  6
Pertimbangkan  x3  2 x2  3x dx
Faktorkan penyebut
4 x 2  14 x  6 4 x 2  14 x  6
  x3  2 x 2  3 x dx   x( x  1)( x  3) dx

Perhatikan bahawa penyebut hanya mengandungi faktor linear dengan setiap faktor
berlaku sekali sahaja. Dengan itu boleh ditunjukkan bahawa untuk setiap faktor x – a,
terdapat pecahan separa yang berpadanan dalam bentuk
A
(A adalah pemalar).
xa

dengan yang dikamir adalah jumlah pecahan separa. Jika terdapat n faktor linear
berbeza maka akan terdapat n pecahan seumpamanya yang mudah untuk dikamirkan.

22
Dengan itu
4 x 2  14 x  6 A B C
   ------------- (1)
x( x  1)( x  3) x x  1 x  3
Untuk menentukan pemalar A, B dan C, perlu digabungkan sebutan sebelah kanan,
iaitu
4 x 2  14 x  6 A( x  1)( x  3)  Bx( x  3)  Cx( x  1)

x( x  1)( x  3) x( x  1)( x  3)
Selesaikan:
 4x2 – 14x – 6 = A(x + 1)(x – 3) + Bx(x – 3) + Cx(x + 1) --------- (2)
Gunakan x = 0, x = –1 dan x = 3 daripada (1) iaitu punca D(x) = 0 dan
gantikan ke dalam (2), untuk menentukan nilai A, B dan C.
Jika x = 0
6 = A(1)( 3) + B(0)( 3) + C(0)(1) = –3A
 A=2
Jika x = –1
12 = A(0)( 4) + B(1)( 4) + C(1)(0) = 4B
 B=3
Jika x = 3
12 = A(4)(0) + B(3)(0) + C(3)(4) = 12C
 C = –1
Dengan itu persamaan (1) menjadi
4 x 2  14 x  6 2 3 1
  
x( x  1)( x  3) x x  1 x  3
dan
4 x 2  14 x  6 2 3 1 
 x( x  1)( x  3) dx    x  x  1  x  3  dx
1 1 1
= 2  dx  3 dx   dx
x x 1 x3
= 2 ln | x | + 3 ln | x + 1 | - ln |x – 3 | + C

x 2 ( x  1)3
= ln C
x 3

2 x 4  3 x3  4 x 2  17 x  6 2 x 2 ( x  1)3
 dx  x  x  ln C
x3  2 x 2  3 x x 3

23
Kaedah Alternatif untuk menentukan A, B dan C.

Kembangkan ungkapan sebelah kanan persamaan (2).

4x2 – 14x – 6 = A(x2 – 2x – 3) + B(x2 – 3x) + C(x2 + x)
= Ax2 – 2Ax – 3A + Bx2 – 3Bx + Cx2 + C
4x2 – 14x – 6 = (A + B + C)x2 + (2A – 3B + C)x + (3A).

Secara identiti,

A+B+C=4
2A – 3B + C = 14
3A = 6
Selesaikan A = 2, B = 3, C = 1.

Contoh:
2x  1
Tentukan  3x 2  27 dx

Oleh kerana darjah N(x) adalah kurang daripada darjah D(x), pembahagian panjang tidak
diperlukan.

Kamiran itu boleh ditulis sebagai

1 2x  1
dx
3  x2  9

Hasiltambah pecahan separa

2x  1 2x  1 A B A( x  3)  B( x  3)
2
   
x  9 ( x  3)( x  3) x  3 x  3 ( x  3)( x  3)

 2x + 1 = A(x – 3) + B(x + 3)

Jika x = 3,
7 = 6B
7
 B
6

24
Jika x = –3,

–5 = –6A
5
 A=
6
Oleh itu

5 7
2x  1 1  6 dx dx 
 3x 2  27 dx    6 
3  x  3 x  3 
1 5 7 
  ln | x  3 |  ln | x  3 |
3 6 6 
1
 ln | ( x  3)5 ( x  3)7 | C
18

25