Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
DOCTOR COMMUNIS
Pontificia Academia Sancti Thomae Aquinatis
3 «Alio modo dicitur quis adiuvari per aliquem, per quem exequitur suam ope-
rationem, sicut dominus per ministrum. Et hoc modo Deus adiuvatur per nos, in-
quantum exequimur suam ordinationem», S.Th. I, q. 23, a. 8 ad 2.
4 FRANCISCO, Laudato si’, n. 116. En la encíclica la acusación de «sueño prometei-
Nicht zu Betretende […] Nichts wirst du sehn in ewig leerer Ferne, Den Schritt nicht
hören den du thust, Nichts Festes finden wo du ruhst. FAUST – […] Du sendest mich
in’s Leere, Damit ich dort so Kunst als Kraft vermehre […]. Nur immer zu! wir wo-
llen es ergründen, In deinem Nichts hoff’ ich das All zu finden. MEPHISTOPHELES
– Ich rühme dich eh’ du dich von mir trennst, Und sehe wohl, daß du den Teufel
kennst», J.W. VON GOETHE, Faust II, act.1). Cf. F. CANALS, Teoría y praxis en la perspec-
tiva de la dignidad personal, “Espíritu” XXV (1976) 74, 121-128.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 269
Nihil enim habet actualitatem, nisi inquantum est, unde ipsum esse est actualitas
omnium rerum, et etiam ipsarum formarum. Unde non comparatur ad alia sicut re-
cipiens ad receptum, sed magis sicut receptum ad recipiens», S.Th. I, q. 4, a.1 ad 3.
8 «Bonum est diffusivum et communicativum sui, secundum Dionysium», S.Th.
I, q. 73, a.3, arg. 2). Cf. E. MARTÍNEZ, Bonum amatur inquantum est communicabile aman-
ti. Amor y bien en la metafísica de Santo Tomás de Aquino, “Espíritu” LXI (2012) 143, 73-
92. Esta tesis tan importante para la comprensión de la Creación no se encuentra, sin
embargo, entre las XXIV tesis tomistas, lo que evidencia la conveniencia de que se-
an completadas (cf. F. CANALS, Tomás de Aquino, un pensamiento siempre actual y reno-
vador, 53-72).
9 «Communicatio esse et bonitatis ex bonitate procedit. Quod quidem patet et ex
ipsa natura boni, et ex eius ratione. Naturaliter enim bonum uniuscuiusque est actus
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 270
do lugar como fin, pues todo bien es apetecible para el ente imper-
fecto, que es atraído por el bien como fin que le perfeccione10.
Pues si esto lo reconoce nuestro entendimiento en todo bien cre-
ado, puede también remontarse por vía de eminencia a aquel que es
Acto puro de Ser, cuya Bondad infinita tiende a comunicarse enton-
ces como principio Creador, dando el ser y la bondad a lo que no
existía:
Del Amor de su Bondad, procedió el que [Dios] quisiera difundir y
comunicar a otros su Bondad, en lo que fuera posible, a saber, a mo-
do de semejanza, y que su Bondad no permaneciera en Él solamen-
te, sino que se derramara sobre otras cosas11.
et perfectio eius. Unumquodque autem ex hoc agit quod actu est. Agendo autem es-
se et bonitatem in alia diffundit. Unde et signum perfectionis est alicuius quod simi-
le possit producere: ut patet per Philosophum in IV Meteororum», TOMÁS DE AQUI-
NO, SCG I, c. 37, n. 5. «Natura cuiuslibet actus est, quod seipsum communicet quan-
tum possibile est. Unde unumquodque agens agit secundum quod in actu est. Age-
re vero nihil aliud est quam communicare illud per quod agens est actu, secundum
quod est possibile», TOMÁS DE AQUINO, De Pot. q. 2, a. 1 in c.
10 «Ratio vero boni est ex hoc quod est appetibile. Quod est finis. Qui etiam mo-
vet agentem ad agendum. Propter quod dicitur bonum esse diffusivum sui et esse»,
TOMÁS DE AQUINO, SCG I, c. 37, n. 5.
11 «Ex amore enim bonitatis suae processit quod bonitatem suam voluit diffun-
dere et communicare aliis, secundum quod fuit possibile, scilicet per modum simili-
tudinis et quod eius bonitas non tantum in ipso maneret, sed ad alia efflueret», TO-
MÁS DE AQUINO, In DN c. 4, lect.9; cf. S.Th. I, q. 73, a. 3, arg. 2.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 271
12 «Res enim naturalis non solum habet naturalem inclinationem respectu pro-
prii boni, ut acquirat ipsum cum non habet, vel ut quiescat in illo cum habet; sed
etiam ut proprium bonum in alia diffundat, secundum quod possibile est. Unde vi-
demus quod omne agens, inquantum est actu et perfectum, facit sibi simile. Unde et
hoc pertinet ad rationem voluntatis, ut bonum quod quis habet, aliis communicet,
secundum quod possibile est. Et hoc praecipue pertinet ad voluntatem divinam, a
qua, per quandam similitudinem, derivatur omnis perfectio. Unde, si res naturales,
inquantum perfectae sunt, suum bonum aliis communicant, multo magis pertinet ad
voluntatem divinam, ut bonum suum aliis per similitudinem communicet, secun-
dum quod possibile est. Sic igitur vult et se esse, et alia. Sed se ut finem, alia vero ut
ad finem, inquantum condecet divinam bonitatem etiam alia ipsam participare»,
S.Th. I, q. 19, a. 2 in c.
13 «Secundo autem apparet idem ex consideratione divinae bonitatis, per quam
res in esse productae sunt, ut ex supra dictis patet. Cum enim optimi sit optima pro-
ducere, non convenit summae Dei bonitati quod res productas ad perfectum non
perducat. Ultima autem perfectio uniuscuiusque est in consecutione finis. Unde ad
divinam bonitatem pertinet ut, sicut produxit res in esse, ita etiam eas ad finem per-
ducat. Quod est gubernare», S.Th. I, q. 103, a. 1 in c.
14 «Unde non potest aliquid operari dispositive et instrumentaliter ad hunc effec-
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 272
De otro modo se dice que alguien es ayudado por otro en cuanto que
por él ejecuta su operación, como el señor por medio del ministro. En
este sentido, Dios es ayudado por nosotros en cuanto que ejecutamos
su mandato, como se dice en 1 Cor 3,9: Somos cooperadores de Dios. Pe-
ro tampoco esto es por defecto del Poder divino, sino porque se vale
de las causas intermedias, para que en las cosas se conserve la belleza
del orden y para comunicar a las criaturas la dignidad de ser causa15.
tum, cum creatio non sit ex aliquo praesupposito, quod possit disponi per actionem
instrumentalis agentis. Sic igitur impossibile est quod alicui creaturae conveniat cre-
are, neque virtute propria, neque instrumentaliter sive per ministerium», S.Th. I, q.
45, a. 5 in c.
15 «Alio modo dicitur quis adiuvari per aliquem, per quem exequitur suam ope-
rationem, sicut dominus per ministrum. Et hoc modo Deus adiuvatur per nos, in-
quantum exequimur suam ordinationem, secundum illud I ad Cor. III, Dei enim
adiutores sumus. Neque hoc est propter defectum divinae virtutis, sed quia utitur
causis mediis, ut ordinis pulchritudo servetur in rebus, et ut etiam creaturis dignita-
tem causalitatis communicet», S.Th. I, q. 23, a. 8 ad 2).
16 «Sed cum per gubernationem res quae gubernantur sint ad perfectionem per-
ducendae; tanto erit melior gubernatio, quanto maior perfectio a gubernante rebus
gubernatis communicatur. Maior autem perfectio est quod aliquid in se sit bonum,
et etiam sit aliis causa bonitatis, quam si esset solummodo in se bonum. Et ideo sic
Deus gubernat res, ut quasdam aliarum in gubernando causas instituat, sicut si ali-
quis magister discipulos suos non solum scientes faceret, sed etiam aliorum docto-
res», S.Th. I, q. 103, a. 6 in c.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 273
17 «Distinctio rerum et multitudo est ex intentione primi agentis, quod est Deus.
Produxit enim res in esse propter suam bonitatem communicandam creaturis, et per
eas repraesentandam. Et quia per unam creaturam sufficienter repraesentari non po-
test, produxit multas creaturas et diversas, ut quod deest uni ad repraesentandam
divinam bonitatem, suppleatur ex alia», S.Th. I, q. 47, a. 1, in c.
18 «L’artificialisme dont il a été et sera question dans le présent livre désigne donc
bernata et provisa, non solum propter speciem, ut aliae corruptibiles creaturae: quia
individuum quod gubernatur solum propter speciem, non gubernatur propter seip-
sum; creatura autem rationalis propter seipsam gubernatur», TOMÁS DE AQUINO,
SCG III, c. 113.
24 Cf. S.Th. I, q.29, a.3 ad 2. Cf. E. MARTÍNEZ, El término “prosopon” en el encuentro
pio, cuius nutu et auctoritate Angeli operantur; et in Deum reducitur sicut in ulti-
mum finem. Et hoc facit rationem ministri, nam minister est sicut instrumentum in-
telligens; instrumentum autem ab alio movetur, et eius actio ad aliud ordinatur. Un-
de actiones Angelorum ministeria vocantur; et propter hoc dicuntur in ministerium
mitti», S.Th. I, q. 112, a. 1 in c.
26 «Quod dominium sui actus habet, liberum est in agendo, liber enim est qui sui
causa est: quod autem quadam necessitate ab alio agitur ad operandum, servituti su-
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 276
se refiere a que Dios las gobierna por sí mismas, sino que les conce-
de gobierno sobre las creaturas, según cierta medida:
biectum est. Omnis igitur alia creatura naturaliter servituti subiecta est: sola intellec-
tualis natura libera est. In quolibet autem regimine, liberis providetur propter seip-
sos: servis autem ut sint in usum liberorum. Sic igitur per divinam providentiam in-
tellectualibus creaturis providetur propter se, ceteris autem creaturis propter ipsas»,
TOMÁS DE AQUINO, SCG III, c. 112, n. 2.
27 «Participat igitur rationalis creatura divinam providentiam non solum secun-
dum gubernari, sed etiam secundum gubernare: gubernat enim se in suis actibus
propriis, et etiam alia. Omnis autem inferior providentia divinae providentiae sub-
ditur quasi supremae. Gubernatio igitur actuum rationalis creaturae inquantum
sunt actus personales, ad divinam providentiam pertinet», TOMÁS DE AQUINO, SCG
III, c. 113, n. 5.
28 «Sicut autem institutio civitatis aut regni ex forma institutionis mundi conve-
nienter accipitur, sic et gubernationis ratio ex gubernatione [divina] sumenda est. Est
tamen praeconsiderandum quod gubernare est, id quod gubernatur, convenienter
ad debitum finem perducere», TOMÁS DE AQUINO, DR I, c. 15.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 277
30 «Cum autem aliis animalibus natura sufficienter providerit in his quae ad sus-
tentationem suae vitae pertinent in cibis et armis et tegumentis; homini in his non
providit, quia ipse est praeditus ratione, per quam sibi potest providere in omnibus
supradictis; unde et erit sibi loco omnium praedictorum manus conveniens ad diver-
sa opera, quibus conceptiones rationis diversis artificiis exequatur, ut dicitur XIV De
animalibus», TOMÁS DE AQUINO, QQ VII, q. 7, a. 1 in c; cf. C. PEIG, Génesis del concep-
to de trabajo en Santo Tomás. Su contexto histórico y doctrinal, (extracto de tesis docto-
ral), Universidad de Navarra, Pamplona 2007.
31 «Manus, quia ad plurima opera necessaria est dicitur organum organorum in
praecepto; unde dicitur I ad Thess., IV, 11: operamini manibus vestris, sicut praece-
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 279
Puede ser entendido de otro modo, esto es, que el hombre trabajara
y custodiara el Paraíso. Pero esta actividad no sería fatigosa, como
después del pecado, sino que sería agradable por la experiencia de
una virtud natural. La custodia no sería contra invasores, sino con-
tra el pecado, que le haría perder el Paraíso. Todo esto redundaba en
bien del hombre. Así, el Paraíso estaba ordenado al bien del hombre,
y no al revés34.
Todas las criaturas, comparadas con Dios, son como los artificios
comparados con el artífice, según consta por lo dicho. Luego toda la
naturaleza es como un artificio del arte divino36.
pimus vobis. Nec solum in praecepto iuris positivi, sed etiam iuris naturalis. Illa
enim sunt de lege naturali ad quae homo ex suis naturalibus inclinatur. Sicut autem
ex ipsa dispositione corporis patet, homo naturalem ordinationem habet ad opus
manuale; propter quod dicitur Iob, V, 7: homo ad laborem nascitur, et avis ad volan-
dum», TOMÁS DE AQUINO, QQ VII, q. 7, a. 1 in c.
34 «Alio modo potest intelligi, ut homo operaretur et custodiret Paradisum. Nec
tamen illa operatio esset laboriosa, sicut post peccatum, sed fuisset iucunda, propter
experientiam virtutis naturae. Custodia etiam illa non esset contra invasores, sed es-
set ad hoc quod homo sibi Paradisum custodiret, ne ipsum peccando amitteret. Et
hoc totum in bonum hominis cedebat, et sic Paradisus ordinatur ad bonum hominis,
et non e converso», S.Th. I, q. 96, a. 2 in c.
35 Cf. TOMÁS DE AQUINO, SCG II, c. 45, n. 8.
36 «Omnes creaturae comparantur ad Deum sicut artificiata ad artificem, ut ex
praemissis patet. Unde tota natura est sicut quoddam artificiatum divinae artis», TO-
MÁS DE AQUINO, SCG III, q. 100, n. 6.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 280
37 «Alio modo dicitur naturale ad quod natura inclinat, sed mediante libero arbi-
trio completur, sicut actus virtutum dicuntur naturales; et hoc modo etiam matrimo-
nium est naturale, quia ratio naturalis ad ipsum inclinat dupliciter. Primo quantum
ad principalem ejus finem, qui est bonum prolis: non enim intendit natura solum ge-
nerationem ejus, sed traductionem, et promotionem usque ad perfectum statum ho-
minis, inquantum homo est, qui est virtutis status. Unde, secundum philosophum,
tria a parentibus habemus: scilicet esse, nutrimentum, et disciplinam. Filius autem a
parente educari et instrui non posset, nisi determinatos et certos parentes haberet:
quod non esset, nisi esset aliqua obligatio viri ad mulierem determinatam, quae ma-
trimonium facit», TOMÁS DE AQUINO, In Sent. IV, d. 26, a. 1 in c.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 281
141, 51-69.
39 «Sic igitur homini ex parte corporis, quod corruptibile est secundum naturam
suam, competit generatio. Ex parte vero animae, quae incorruptibilis est, competit ei
quod multitudo individuorum sit per se intenta a natura, vel potius a naturae auc-
tore, qui solus est humanarum animarum creator. Et ideo, ad multiplicationem hu-
mani generis, generationem in humano genere statuit, etiam in statu innocentiae»,
S.Th. I, q. 98, a. 1 in c.
40 Cf. PABLO VI, Humanae Vitae, AAS 60 (1968), 481-503.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 282
Así pues, nacer se dice de aquellas cosas que son generadas junto al
generante, como es patente en las plantas y en los animales; y así,
41 «Similiter etiam oportet contra bonum hominis esse si semen taliter emittatur
quod generatio sequi possit, sed conveniens educatio impediatur […] Est igitur con-
veniens secundum naturam humanam ut homo post coitum mulieri commaneat, et
non statim abscedat, indifferenter ad quamcumque accedens, sicut apud fornicantes
accidit», TOMÁS DE AQUINO, SCG III, c. 122, n. 6.
42 «Secundo potest considerari imago Dei in homine, quantum ad id in quo se-
cundario consideratur, prout scilicet in homine invenitur quaedam Dei imitatio, in-
quantum scilicet homo est de homine, sicut Deus de Deo», S.Th. I, q. 93, a. 3 in c.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 283
Es natural al hombre que sea un animal social y político, que vive con
otros, más aún que el resto de los animales, lo que ciertamente pone
de manifiesto su necesidad natural. Pues la naturaleza preparó a los
demás animales la comida, el vestido con el pelaje, la defensa con los
dientes, cuernos, garras o, al menos, con velocidad para la fuga. El
hombre, por el contrario, fue creado sin que la naturaleza lo dispusie-
se para nada de esto; pero en su lugar se le dio la razón para que a tra-
vés de ésta pudiera prepararse todas esas cosas con el trabajo de sus
manos. Mas un hombre no es suficiente para conseguirlas todas, pues
un hombre por sí mismo no puede bastarse en la vida. Luego es na-
tural al hombre que viva en una sociedad de muchos miembros44.
Los otros animales tienen una inclinación natural hacia todo lo que
les es beneficioso o nocivo, como la oveja estima naturalmente al
lobo como a un enemigo. Incluso algunos animales por inclinación
natural conocen algunas hierbas medicinales y otras cosas necesa-
vivens, magis etiam quam omnia alia animalia, quod quidem naturalis necessitas
declarat. Aliis enim animalibus natura praeparavit cibum, tegumenta pilorum, de-
fensionem, ut dentes, cornua, ungues, vel saltem velocitatem ad fugam. Homo au-
tem institutus est nullo horum sibi a natura praeparato, sed loco omnium data est ei
ratio, per quam sibi haec omnia officio manuum posset praeparare, ad quae omnia
praeparanda unus homo non sufficit. Nam unus homo per se sufficienter vitam tran-
sigere non posset. Est igitur homini naturale quod in societate multorum vivat», TO-
MÁS DE AQUINO, DR I, c. 1.
45 Cf. K. DROSTE, La palabra paterna, Ediciones Finis Terrae, Santiago de Chile
2013.
46 Cf. E. MARTÍNEZ, Verba doctoris: la fecundidad educativa de las palabras del maestro,
misericordia, “Espíritu” LXV (2016) 151, 101-127; E. MARTÍNEZ, Los principios del diálo-
go filosófico y religioso, según santo Tomás, in AA.VV., Religion and Religions. A Thomis-
tic Look, Librería Editrice Vaticana, Ciudad del Vaticano 2015, 217-236.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 285
48 «Amplius: aliis animalibus insita est naturalis industria ad omnia ea quae sunt
eis utilia vel nociva, sicut ovis naturaliter aestimat lupum inimicum. Quaedam etiam
animalia ex naturali industria cognoscunt aliquas herbas medicinales et alia eorum
vitae necessaria. Homo autem horum, quae sunt suae vitae necessaria, naturalem
cognitionem habet solum in communi, quasi eo per rationem valente ex universali-
bus principiis ad cognitionem singulorum, quae necessaria sunt humanae vitae, per-
venire. Non est autem possibile quod unus homo ad omnia huiusmodi per suam ra-
tionem pertingat. Est igitur necessarium homini quod in multitudine vivat, ut unus
ab alio adiuvetur et diversi diversis inveniendis per rationem occupentur, puta,
unus in medicina, alius in hoc, alius in alio», TOMÁS DE AQUINO, DR I, c. 1.
49 «Videtur autem finis esse multitudinis congregatae vivere secundum virtu-
tem. Ad hoc enim homines congregantur ut simul bene vivant, quod consequi non
posset unusquisque singulariter vivens; bona autem vita est secundum virtutem;
virtuosa igitur vita est congregationis humanae finis», TOMÁS DE AQUINO, DR I, c. 15.
50 F. RUIZ, Vida humana y luz de la palabra, (tesis doctoral), Universitat Abat Oliba
51 «Hoc etiam evidentissime declaratur per hoc, quod est proprium hominis lo-
cutione uti, per quam unus homo aliis suum conceptum totaliter potest exprimere.
Alia quidem animalia exprimunt mutuo passiones suas in communi, ut canis in la-
tratu iram, et alia animalia passiones suas diversis modis. Magis igitur homo est
communicativus alteri quam quodcumque aliud animal, quod gregale videtur, ut
grus, formica et apis», TOMÁS DE AQUINO, DR I, c. 1.
52 «Si ergo naturale est homini quod in societate multorum vivat, necesse est in
hominibus esse per quod multitudo regatur. Multis enim existentibus hominibus et
unoquoque id, quod est sibi congruum, providente, multitudo in diversa disperge-
retur, nisi etiam esset aliquis de eo quod ad bonum multitudinis pertinet curam ha-
bens; sicut et corpus hominis et cuiuslibet animalis deflueret, nisi esset aliqua vis re-
gitiva communis in corpore, quae ad bonum commune omnium membrorum inten-
deret. Quod considerans Salomon dicit: ubi non est gubernator, dissipabitur populus»,
TOMÁS DE AQUINO, DR I, c. 1.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 287
53 «Unde promulgatio necessaria est ad hoc quod lex habeat suam virtutem. Et
sic ex quatuor praedictis potest colligi definitio legis, quae nihil est aliud quam quae-
dam rationis ordinatio ad bonum commune, ab eo qui curam communitatis habet,
promulgata», S.Th. I-II, q. 90, a. 4 in c.
54 Cf. TOMÁS DE AQUINO, DR II, c.1-4.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 288
Cada cosa está bien regida cuando se la conduce al fin que le convie-
ne, y no está bien regida cuando es al fin que no le conviene. Pero es
distinto el fin que conviene a la sociedad de los libres que de los sier-
vos. Porque es libre quien es por causa de sí mismo, mientras que es
siervo quien, cuanto es, lo es por causa de otro; luego si la sociedad
de los libres es dirigida por quien gobierna hacia su bien común, se
da un régimen recto y justo, como corresponde a los libres56.
tius: aliae vero ad conservationem, vel ad aliquam meliorationem earum. Inter om-
nes autem partes universi, nobiliores sunt intellectuales creaturae: quia magis ad si-
militudinem divinam accedunt. Naturae ergo intellectuales sunt propter se a divina
providentia procuratae, alia vero omnia propter ipsas», TOMÁS DE AQUINO, SCG III,
c. 112, n. 4; cf. E. MARTÍNEZ, El orden del universo, preámbulo de la fe, in A. LOBATO, Los
preámbulos de la fe cristiana, Universidad Católica San Antonio, Murcia 2010, 117-140.
56 «Recte autem dirigitur unumquodque quando ad finem convenientem dedu-
citur; non recte autem quando ad finem non convenientem. Alius autem est finis
conveniens multitudini liberorum, et servorum. Nam liber est, qui sui causa est; ser-
vus autem est, qui id quod est, alterius est. Si igitur liberorum multitudo a regente
ad bonum commune multitudinis ordinetur, erit regimen rectum et iustum, quale
convenit liberis», TOMÁS DE AQUINO, DR I, c. 2.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 289
57 «Circa bonam ordinationem principum in aliqua civitate vel gente, duo sunt
attendenda. Quorum unum est ut omnes aliquam partem habeant in principatu, per
hoc enim conservatur pax populi, et omnes talem ordinationem amant et custodiunt
[…]. Unde optima ordinatio principum est in aliqua civitate vel regno, in qua unus
praeficitur secundum virtutem qui omnibus praesit; et sub ipso sunt aliqui princi-
pantes secundum virtutem; et tamen talis principatus ad omnes pertinet, tum quia
ex omnibus eligi possunt, tum quia etiam ab omnibus eliguntur. Talis enim est opti-
ma politia, bene commixta ex regno, inquantum unus praeest; et aristocratia, in-
quantum multi principantur secundum virtutem; et ex democratia, idest potestate
populi, inquantum ex popularibus possunt eligi principes, et ad populum pertinet
electio principum», S.Th. I-II, q. 105, a. 1 in c.
58 «Igitur circa tria praedicta triplex cura imminet regi. Primo quidem de succes-
sione hominum et substitutione illorum qui diversis officiis praesunt, ut sicut per di-
vinum regimen in rebus corruptibilibus, quia semper eadem durare non possunt,
provisum est ut per generationem alia in locum aliorum succedant, ut vel sic conser-
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 290
El fin último del universo es, pues, el bien del entendimiento, que es
la verdad. Se sigue, en consecuencia, que la verdad es, el fin último
de todo el universo y que la sabiduría tenga como deber principal su
estudio61.
vetur integritas universi, ita per regis studium conservetur subiectae multitudinis
bonum, dum sollicite curat qualiter alii in deficientium locum succedant», TOMÁS DE
AQUINO, DR I, c. 16.
59 «Sicut autem institutio civitatis aut regni ex forma institutionis mundi conve-
veritas. Oportet igitur veritatem esse ultimum finem totius universi; et circa eius con-
siderationem principaliter sapientiam insistere», TOMÁS DE AQUINO, SCG I, c. 1, n. 4.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 291
a lo que se ordena todo otro bien al que el hombre se incline por na-
turaleza62; esta tesis la recoge claramente el Aquinate, aunque con la
elevación propia de la Revelación, concluyendo que el fin último de
la sociedad no es tanto la vida virtuosa, sino la misma contempla-
ción de Dios:
62 «ἐν μὲν οὖν τοῖς πρότερον ἐλέχθη τὸ ὡς ὁ λόγος […] ἥτις οὖν αἵρεσις καὶ κτῆσις τῶν
φύσει ἀγαθῶν ποιήσει μάλιστα τὴν τοῦ θεοῦ θεωρίαν, ἢ σώματος ἢ χρημάτων ἢ φίλων ἢ τῶν
ἄλλων ἀγαθῶν, αὕτη ἀρίστη, καὶ οὗτος ὁ ὅρος κάλλιστος», ARISTÓTELES, Ética Eudemia
VIII, n. 3, 1249b.
63 «Non est ergo ultimus finis multitudinis congregatae vivere secundum virtu-
tem, sed per virtuosam vitam pervenire ad fruitionem divinam», TOMÁS DE AQUINO,
DR I, c. 15.
64 «Dico autem intentionem intellectam id quod intellectus in seipso concipit de
re intellecta. Quae quidem in nobis neque est ipsa res quae intelligitur; neque est ip-
sa substantia intellectus; sed est quaedam similitudo concepta in intellectu de re inte-
llecta, quam voces exteriores significant; unde et ipsa intentio verbum interius nomi-
natur, quod est exteriori verbo significatum», TOMÁS DE AQUINO, SCG IV, c. 11, n. 6.
65 Cf. TOMÁS DE AQUINO, QQ VII, q. 7 – «De opere manuali» – y LCI.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 292
et ex hoc eis stipendia debentur. Primum est occupatio in iudiciis ecclesiasticis exe-
quendis […] Secundum opus spirituale quod in bonum commune redundat, est
opus praedicationis, quo fructus animarum in populo procreatur […]. Tertium opus
spirituale quod cedit in bonum commune, sunt orationes, quae fiunt in horis cano-
nicis ad salutem Ecclesiae, ut avertatur ira Dei a populo […]. Quartum opus spiri-
tuale quod redundat in bonum commune, est elucidatio sacrae Scripturae. Qui enim
elucidationi sacrae Scripturae vacant ad alios instruendum, possunt de hoc opere
spirituali vivere», TOMÁS DE AQUINO, QQ VII, q. 7, a. 2 in c.
67 Cf. L.M. BÁRTOLI, La acción de enseñar en el orden de la Providencia y del Gobierno
divino del mundo según santo Tomás de Aquino, (tesis doctoral), Universitat Abat Oliba
CEU, Barcelona 2015.
68 «Sed quia idem est causa conservationis rerum et productionis ipsarum, sicut
omnia per verbum facta sunt, ita omnia per Dei verbum conservantur in esse», TO-
MÁS DE AQUINO, SCG IV, c. 13, n. 8.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 293
69 «Divina enim sapientia faciens mundum, sua iudicia in rebus mundi instruit,
secundum illud Eccli. I, 10: effudit illam super omnia opera sua; ita quod ipsae creatu-
rae, per sapientiam Dei factae, se habent ad Dei sapientiam, cuius iudicia gerunt, si-
cut verba hominis ad sapientiam eius quam significant. Et sicut discipulus pervenit
ad cognoscendum magistri sapientiam per verba quae ab ipso audit, ita homo pote-
rat ad cognoscendum Dei sapientiam per creaturas ab ipso factas inspiciendo perve-
nire, secundum illud Rom. c. I, 20: invisibilia Dei per ea quae facta sunt, intellecta cons-
piciuntur», TOMÁS DE AQUINO, In I Cor. c. 1, lect. 3.
70 «Omnes creaturae ex divina bonitate participant ut bonum quod habent, in
alia diffundant, nam de ratione boni est quod se aliis communicet. Et inde est etiam
quod agentia corporalia similitudinem suam aliis tradunt, quantum possibile est.
Quanto igitur aliqua agentia magis in participatione divinae bonitatis constituuntur,
tanto magis perfectiones suas nituntur in alios transfundere, quantum possibile est»
S.Th. I, q. 106, a. 4 in c.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 294
71 «Deus propria virtute sapientiam communicat. Unde per seipsum montes ri-
gare dicitur. Sed doctores sapientiam non communicant nisi per ministerium. Un-
de fructus montium non ipsis, sed divinis operibus tribuitur», TOMÁS DE AQUINO,
RM c. 4.
72 «Rex caelorum et dominus hanc legem ab aeterno instituit, ut providentiae
suae dona ad infima per media pervenirent […] Videmus autem ad sensum, a supe-
rioribus nubium imbres effluere, quibus montes rigati flumina de se emittunt, qui-
bus terra satiata fecundatur. Similiter, de supernis divinae sapientiae rigantur men-
tes doctorum, qui per montes significantur, quorum ministerio lumen divinae sa-
pientiae usque ad mentes audientium derivatur», TOMÁS DE AQUINO, RM pr.
Doctor_Communis_1_Layout 1 09/01/18 19:12 Pagina 295
Cada vez que él miraba el sol, la luna o los más pequeños animales,
su reacción era cantar, incorporando en su alabanza a las demás cria-
turas. Él entraba en comunicación con todo lo creado, y hasta predi-
caba a las flores invitándolas a alabar al Señor, como si gozaran del don de
la razón74.
73 «Sed ad Deum verbis utimur non quidem ut ei, qui est inspector cordium, nos-
tros conceptus manifestemus, sed ut nos ipsos et alios audientes ad eius reverentiam
inducamus», S.Th. II-II, q. 91, a. 1 in c.
74 FRANCISCO, Laudato si’, n. 11, 851. Afirma al respecto santo Tomás: «Secundum