Sie sind auf Seite 1von 265

2

"Cuon sach nay duoc xuat ban trong khuon kh6 Chuang trinh Dao tao Ki sir Chat hrong eao tai Viet Nam, v6i s\f tro giup cua B<) phan Van h6a va H@ tac cua Dai SU quan Phap tai mroc Cong hoa Xa h<)i Chu nghia Vi~t Nam".

"Cet ouvrage, publie dans le cadre du Programme de Formation d'Ingenieurs d'Excellence au Vietnam beneficie du soutien du Service Culturel et de Cooperation de l'Ambassade de France en Republique socialiste du Vietnam".

C hiu trdch nhiem xudt ban :

Chil tich HDQT kiem T6ng Giam d6c NGD TRAN AI

Ph6 Tong Giam d6c kiem T6ng bien tap NGUYEN QUY THAO

Bien tap noi dung:

LEHUNG Trinh bay bia :

DOANHONG

SUa ban in:

LEHUNG Sdp chit:

DoAN VI$T QUAN

194 - 2006/CXB/19 - 323/GD

Ma 56: 7K485T6 - DAI

Dien til hoc





(Tdi bdn ldn thu hai)

Diroi sir huang dan cua

JEAN - MARIE BREBEC

Giao sir giang day cac lap du bi dai h9C tnrong Lixe Saint - Louis a Paris

PHILIPPE DENEVE

Giao su giang day cac lap dl! bi dai h9C tnrong Lixe Henri - Wallon a Valenciennes

THIERRY DESMARAIS

Giao sir giang day cac lap du bi dai h9C tnrong Lixe Vaugelas a Chambery

ALAIN F A VIER

Giao sir giang day cac lap du bi dai h9C tnrong Lixe Champollion a Grenoble

MARC MENETRIER

Giao su giang day cac lap du bi dai hoc tnrong Lixe Thiers a Marseilles

BRUNO NOEL

Giao sir giang day cac lap du bi dai h9C tnrong Lixe Champollion a Grenoble

CLAUDE ORSINI

Giao sir giang day cac lap du bi dai h9C tnrong Lixe Dumont - d'Urville a Toulon

Ngum dich : LE BANG SUONG

" _, ? I'

NHA XUAT BAN GIAO Ol)C

Nam th((hai PC·PC* PSI·PSI*

~

Electromagnetisme

sous la direction de

JEAN - MARIE BREBEC Professeur en Classes Preparatoires au Lycee Saint - Louis a Paris

PHILIPPE DENEVE Professeur en Classes Preparatoires au Lycee Henri - Wallon a Valenciennes

THIERRY DESMARAIS Professeur en Classes Preparatoires au Lycee Vaugelas a Chambery

~annee PC-PC* PSI-PSI*

ALAIN FA VIER Professeur en Classes Preparatoires au Lycee Champollion a Grenoble

MARC MENETRIER Professeur en Classes Preparatoires au Lycee Thiers a Marseilles

. BRUNO NOEL Professeur en Classes Preparatoires au Lycee Champollion a Grenoble

CLAUDE ORSINI Professeur en Classes Preparatoires au Lycee Dumont - d'Urville a Toulon

ITTH=H HACHETIE Intttj Superieur

B(> giao trinh nay co lien quan den cac clnrong trinh m61 ella cac lap dir bi vao cac tnrong dai hoc (Grandes ecoles), diroc ap dung eho kl tuu tnrong thang 9/1995 d6i v61 cac lap nam thir nhat MPSI, PCSI va PISI, va eho ki nru tnrong thang 9/1996 d6i v61 cac lap nam thir hai MP, PC, PSI.

Theo tinh than cua cac chirong trinh m61, thl b(> giao trinh nay dira ra mot su d6i m61 trong viec giang day mon vat 11 0 cac lap dV bi dai hoc.

• Trai v61 truyen thong dii in sau dam net, rna thea d6 v~t If bi xep vao hang mon hoc thir yeu sau toan hoc vi cac hien t~qng dii b\ che la? bOi ~ia e'.l~ tfnh to~n. Tuy nhien 0 day cac ~e g~a dii e~ gang thu Xe'PA de ~i1-t toan hoc vao dung eh6 eua n6 bang each tru tien dan dat tir duy va lap luan vat li, dong thoi nhan rnanh len cae tham s6 e6 y nghia va cac he thirc dii ke't hop chring Iai v61 nhau .

• Vat If Ia mot mon khoa hoc thirc nghiem nen phai diroc giang day thea tinh than d6. Cac me gia dii quan tarn dac biet de'n viec mo til cac thiet bi thi nghiem nhung van khong bO qua khia canh thirc hanh. Mong sao nhirng e6 gang ella cac me gia se thuc dfty thay va tro cai tien hoac tao ra cac hoat d(>ng thi nghiem luon luon dAy chat sang tao.

• Vat If khong phai la mot khoa hoc eoi thirong vat chat, chi chri trong den I~p Iuan trim nrong rna dirng dung v61 tlnrc ti~n cong nghe. M6i khi van d~ diroc neu len, thi cac tac gia da danh m(>t ch6 xtrng dang cho cac ap dung khoa hoc hay cong nghiep, d~e biet d~ kfch thieh cac nha nghien ciru va ki sir nrong lai,

• Vat If khong phai la mot khoa hoc thieu tinh doc dao va vinh hang, rna vat If la san pham ella mot thoi dai va khong tv tach ra khoi pham vi hoat dong cua con nguoi.

Cac me gia dii khong eoi thirong cac cu lieu lich si'r cac khoa hoc trong viec mo ta su bien d6i ella cac mo hinh If thuyet cling nhir thay the cac thi nghiem trong b6i canh ella ho.

Nh6m me gia rna lean-Marie BReBEC dii ph6i hop, gom cac giao sir cac lap dir bi rat tirng trai, dii e6 mot b~ day cac kinh nghiem trong cac ki thi tuyen vao cac twang dai hoc va e6 nang lire khoa hoc eao diroc moi ngiroi nhat trf cong nhan, Nh6m nay dii cong me chat che v61 cac me gia ella bo giao trinh ella DURANDEAU va DURUPTHY cho cap hai cac tnrong trung hoc (nrong dirong trung hoc ph6 thong ciia Viet Nam).

Sach cho cac lap du bi dii ke tiep hoan hao sach a cap trung hoc ca v~ hlnh tlnrc, noi dung Ian y nrong.

Chung t6i bao dam rang cac eu6n sach nay Ja nhtrng cong cu quy bau eho sinh vien de chuan bi co hieu qua eho cac ki thi tuyen, cling nhir de e6 diroc mot sir trau d6i khoa hoc vtrng chac.

l.P.DURANDEAU

Sach nay chia lam ba phan Ian :

• Twang dien tir khong d6i: sau khi nghien ctru cac nrong me ella tnrong nay v61 cac dien tieh (dinh luat OHM, IVe LAPLACE, hieu rmg HALL), thl cac dinh luat diroi dang tfch phan (dinh If GAUSS va dinh If AMPeRE dii hoc a nam thrr nhat) cho phep xay dung cac dinh luat diroi dang vi phan (khong quen cac the vo huang V va the' vecto A rna tir d6 phat sinh ra tfUang dien tir nay).

• Nghien ciru wang dien tir bien thien : wang hop t6ng quat dii duoc trlnh bay v61 cluing minh v~t If v~ b6n plnrong trlnh Maxwell ; viec nghien CUll sV can bang nang IUCJllg dan t61 viec dira vao vecto Poynting. Sau d6, cac phuong trlnh tren diroc nghien ciiu trong phep gan dung cac che d(> chuan dimg cung v61 cac he qua ella n6 tren cac v~t dan.

Phan n~y bao gom ca cac hien nrong cam ung, e6 phan bi~t r6 cam lIng Lorentz v61 cam lIng Neumann; dii danh han m(>t ehucmg tr9n Vyn eho cae ap dl!ng ella hi~n tuqng cam lIng.

• cae phucmg trinh MAxwELL trong v~t chat cling dU<?,e d~ e~p tiep thea v61 cae hi~n tuqng phan eve (me dl!ng ella di~n tfUang len v~t chat) va tir h6a (me dl!ng ella tit tfUang). Chucmg eu6i ClIng, danh eho sV nghien CUll may bien the (d~ e~p de'n trong giao trlnh thi nghi~m), eho phep neu b~t cae khai ni~m v~ hi~n tuqng sat tir nha e6 thf nghi~m.

Nh6 rang sV nghien CUll cae s6ng di~n tit du<?,e trienkhai trong eu6n saeh H-Prepa, Song, nam thu hai, PC, PC* , PST va PS[* .

Loi noi ddu

•••••••••• J ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

5

Muc luc 6

1 Dien tich va truong dien tir 7

2 Truong dien tir khong d6i 39

:> Cac phuong trinh MAXWELL 72

4 Cam trng dien tir 1 11

S Cac ap dung cua cam irng dien tir 137

6' Cac phuong trinh MAXWELL trong moi tnrong vat chat

177

.., Bien the : tiep can thuc nghiern hien nrong sit tir

213

254

~ ,

BIEN TICH

-

.. ..

VA TRUUNG

~ ..

BIEN TU

-

(y nam thu nhdt, chung ta da mo ta cac SI,C phan btf dien tich va dong dien, va da nghien. cuu cdc tinh chdt cua dien truong va tic truong khong d6i.

Trang chuang nay, chung ta se dt cap dtn cdc C(J sa nghien cuu nhung hien tuong ditn tir a nam h9C thu hai.

M u e

T

E U

• Dinh luat baa toan dien tich.

• Cong suat rna truong dien ill cung cap cho cac dien tich.

• SI,l dfu dien va dinh lu~t Ohm:

• LI,IC Laplace.

DIEU CAN BIET TRl10e

• men ill hoc nam tlnr nnat : dien tich va dong dien,

1 £)i~n tich va dong di~n

1.1. Phan be di{m tich

Trong nam hoc tlnr nMt, ta da dinh nghia mat dO dien thi! tieh (hay mat dO dien khoi) P cua mot phan b6 dien tieh nhu mot dai luong trung btnn CIlC bo. Dai hrong nay duoc xac dinh & thang trung mo, kha Ion dO'i voi thang vi rna de e6 the eoi moi tnrong tich dien nhu mot moi tnrong lien tuc, nhung lai kha nho d6i voi thang vi rna de each mo ta nay duoc eoi la chinh xac.

Dien tich nguyen to' dq clura trong mot the tich nguyen to' (trung rna) dr la (H.Ia) :

dq = pd r

(; thang vi mo, moi truong tieh dien co thi! duoc bieu di~n duOi dang mOt lap mong (H.I b), rna ta ket hO'P vao d6 mat dO dien dien tieh (hay mat dO dien mar)

a(M, t) bieu thj ra C . m -2. MOt dien tieh nguyen to'd S se mang dien tieh :

dq = adS.

Cung nhu vay, khi moi tnrong e6 chieu huong tr& thanh hinh soi chi (H.Ie) thi ta lai xac dinh mot phan b6 theo don vi dai A(M, t) bieu thi ra

C . m -1 , sao eho mot chieu dai nguyen to' dl se mang dien tich :

dq = A (M, t) dl.

Kfch thuoc khong gian qua nho be cua mot sO' hilt tieh dien, vi du cac ion cua mot chum hilt tren may gia toe, da li giai sir rna hinh h6a chung bang cac "dien tich diem".

1.2. Phan be dong di{m 1.2.1. Dong di~n

Chuyen dong cua cac hat tich dien la sir khoi diu cua cac dong dien. Neu cac dien tich linh dong cua mot phan bo, duoc dl,te trung bci mat dO Pm (M, t) , di chuyen voi van toe v (van toe toan bo, H.2a) trong M quy

chien nghien elm, thi vecto mat dO dong the tich j ket hO'P voi chuyen dong do se duoc xac dinh boi :

~ .

j(M, t) = Pm(M, t) v (M, t) ;

] duoc do bang don vi A. m -2 .

Chl1.f,'

• Mtu rlt) rlifn tich the tich P khong nhdt thiet phai rl6ng nhdt vai mat rlt) cac rlifn tich linh rl(5ng Pm' M(5t kim loai tuy trung hoa ve toan bo,

nhung lai c6 the la trung tam cua cac dong rli~n duoc tao thann boi Sll di chuvsn cua cac electron ddn.

• Truong h9'[J c6 nhieu loai rlifn ticn linh dong, tnt dong rlifn the tich se Iii tdng cac phdn dong g6p caa cac loai rlifn tich do.

Cung giong nhu cac phan bO' dien tieh, khi phan bO' dong dien e6 dang ve mot lop mong, thi ta rna ta phan b6 d6 bang mat dO dong di~n ml,tt t,

(H.2b) bieu thi ra don vi A.m-1.

H.la. PMn b6 thea the tich caa di~n tich.

o

H.lh. Phan b6 thea dien tich caa di~n tich.

;

o

H.le. PMn b6 dai caa aien tich.

6ngdong

(;

Pm

H.2a. M(lt d¢ dong di~n thea the tich

j.

-

H.2h. M(lt d¢ dong di~n m(it j s

Cac dong dien hinh soi chi se duoc bieu dien dan gian bang cuong dO 1 cua chung (H.2c).

1.2.2. Cliong de;. dong di~n Neu mot dien tich dq di qua mot mat Strong mot khoang thai gian nguyen ro dt, thi cuong dO dong dien 1 s xuyen qua mat d6 phai sao cho

dq = 1 s dt. Cuong dO 1 s bang thong IUQ'Ilg cua vecto J di qua mat d6 : H.2c. Dong di~n htnn soi chi.

Trong tnrong hQ'P mot lap dong, thi cuong dO dong di~n di qua mot duong cong 't/ ve tren lap M mat I, va dinh huong bei vecto it (phap tuyen voi duong cong va tiep tuyen voi 1;) se la (H.2b) :

1'(5 (t)= J js (M,t).~dl .

'e

2 SI.! bao toan di~n tich

2.1. Nguyen Iy bao toan

Trang mach dien duoc bieu dien tren hinh 3, thi S1)' tich dien vao tv dien keo thea S1)' xuat hien cac di~n tich tren cac ban cua tv dien. Nhung khi mot ban tu dien da thu duoc mot dien tich +q, thi ban Ida phai mang dien tich trai dllu -q. Thanh thu, ta thlly dien tich cua mach dien (M khep kin) luon bang khong thea thoi gian.

Thi nghlem chung to rling di~n tich hi m()t dai hrong bao toan : di~n tich t6ng cong cua m()t h~ khep kin dmrc bao toan theo thcYi gian.

Nguyen ly bao toan di~n tich nay co th~ dmrc ap dung trong moi thi nghiem v~t IY.

2.2. f>inh lu~t bao toan di~n tich d~ng tich phan

Ta hay xet mot he nam trong the tich V cua khong gian, c6 dinh trong he quy chieu rna ta dang su dung (H.4). Dien tich cua h~ (y thoi diem t la :

Q(t) = JJJvP(M, t)dr

DO bien thien di~n tich cua M trong dan V! thoi gian la dQ(t) = SIf ap(M,t) dr.

cit v at

Theo nguyen ly bao toan dien tich, neu dien tich toan phan cua h~ bien doi thea thai gian, thi co nghia la chinh M aa trao il6i dien tich voi ngoai vi du6'i dang cac dong dien,

CU'lIng dl} I > 0

T" di~n

Di~n trdR

q>O

+q -q

H.3. Su tich di~n cho mot tfj dien.

H.4. S{t bien d6i di~n tich trong mot the ticn V gioi han boi m(lt kin 2:.

Su trao d8i nay co th~ duoc rna til boi phuong trinh can bang: ;; = I , trong do Ila dong dien c1i VaG the tich v, gioi han boi mat kin I:

1=#17 -)(P,t).ndS.

Dau trir chi huong cua phap tuyen n voi mat I, thea quy uoc huong fa phia ngoai, mac dau ta dang tim each bieu thi dong dien di vao trong the tich V.

Phmrng trinh :

Hfv 0 P~7,t) d r = #17 - J (p ,t ).ii dS ,

lit phmrng trinh tich phan mo hi SI! bao toan di~n tich doi v&i ml)t th~ tich V co dinh (gi&i han b&i m~t kin 1:) trong h~ quy chieu dang xet,

2.3. f)!nh lu~t bao toan di~n tich d~ng vi phan

Ta ap dung su can bang dien tich nay cho mot hinh hop nguyen to (H.S). DO bien thien, giua thai di~m t va t + dt, cua di~n tich 8q = p(M, t)dxdydz chua trong the tich nguyen to" do la :

d(8q) = op(M, t) dt dx dy dz ot

z

y

D~ bieu thi cuong dO dong di~n di vao th~ tich d t = drdydz, ta co the ket hop 6 mat cua hinh hop thanh tung cap. Cac phan dong gop cua cac mat 1 va 2, true giao voi true (Ox) la :

• mat 1 : + t, (x,y, z, t) dy dz ;

• mat 2: - j x (x + dr, y, z. t) dy dz ; nghia la, tong cong ta co ;



jx (x,y,z,t)dydz- i, (x+dx.,y,z,t)dydz=-~dxdydZ . ox

Sir ket hQ'P tung dai hai mat doi dien cua cac mat con lai cho ta cac phan dong gop be; sung:

( ojy ) (ojz )

- ay dydrdz va l- oz dzdrdy .

Nhu vay, cuong dO dong dien di vao trong htnh hop nguyen to" se bang:

(0' oj l' )

151 = - -'1.l + _l'_ + olz drdydz.

ox ay GZ

.... u.s. s~ bien d6i dien tich trong mot the tich nguyen to d T = drdydz.

(J day, ta da quen biet bi(~u thirc ve toan tu div (trong toa dO Descartes) cua tnrong vecto j (xem phu luc) :

_ oj oj oj

div j =_x + _y +_z

ax Oy oz

SI! can bang dien tich de&]) = (i I dl, voi (if = -div ]dr, se dan ta den h~ thtrc sau day:

Phuong trrnh vi phan mo ta SI! bao toan di~n tich co dang :

op di ~ 0

-+ vJ= .

at

CM), :

Bieu thuc nay khong gan voi hf loa aO duoc chon. Chi duy c6 cong thuc cua toan tu div la phu thuoc hf toa dr).

2.4. TruOng hop cac che dQ khong d6i

MOt che dO la khong doi (hoac dimg hay doc lap voi thai gian) neu cac dai IUQ'Og diroc nghien coo khong phu thuoc thoi gian :

- -

p(M,I)=p(M) va j(M,f)=j(M).

Ta da biet (xem Il--Prepa; difn tu hoc, ndm thu nhat) trong truong hQ'P nay: • dong dien di vao trong mot the tich co dinh cho tnroc bang khong : thong IUQ'Og cua vecto mat dO dong dien di qua mot mat kin bang khong .

• dong dien co cung gia tn nhu nhau qua moi tiet dien cua mot ong dong cho tnroc : vecto mat dO dong dien c6 thong IUQ'Og bao toan (H.6).

H~ thirc vi phan cua su bao toan dien tich rna ta vira viet cho phep ta the hien cac tinh chat nay dum dang van tiit nhu sau :

> > op

o che dQ khong doi, thi at = 0, va dive cua vecto rni,lt dQ dong di~n

-

th~ nch biing khOng: div j = 0 .

Chuy:

Dinh ly GREEN - Ostrogradski (xem phu luc) cho phep fa viet:

U j dS = ff'r div 7 d z .

:t1L(V) Jv

Ta nhan thay tinh chat vi phan div 7 cho ta thfy ngay cac tinh chat cua thong IUQ'Og cua vecto 7 i'J che dO khong doi rna ta da n6i i'J tren.

2.5. Su !inh gln dung cac che dQ chuan dUng (gan nhu khong dOl)

Doi voi cac dong dien dang chi, ta da cui cac day dan nhu nhtmg ong dong. Thanh thir, trong di~n dong hoc, ta coi cuong dO dong dien qua moi tiet dien cua mOt day dan cho tnroc la nlnr nhau, thi co nghla la ta da ngam su dung tinh chat han toan cua thong luong cua 7.

H.6. Dong di¢n deu nhu nhau qua moi tiet dien cua mot ong dong.

X6l mot nut cua mach dien va dung mot mat kin Lbao quanh nut (H.7). Thong IUQ'Ilg cua ] qua L quy lai la thong IUQ'Ilg cua ] qua cac tiet dien 5, 51 va 52 cua cac day ditn :

ffJ.dS=-I, If 1.dS= 11 va If J.dS= 12,

s ~ ~

Dinh luat ve nut I = Ii + 12 nhir vay, se tro lai dang :

#.r ids =0.

a day rnra, ta lai ngam thira nhan su bao toan thong IUQ'Ilg cua j :

Ay vay rna cac k€t qua cua tnroc day lai chimg t6 rang tinh chat do, thoat Hen co ve khong dung trong che' dO bien thien, nhung vitn duoc dung trong dien dOng hoc eho tnnmg hop cua mN che dO bi~n thien nhung duoc coi nhir che dO khong d6i !

Cac dinh luat cua dien dong hoc tao thanh mot mo hinh : mo hinh nay (cung nhu moi mo hinh) chi la gan dung, nhung cung du chinh xac de nghien ciru sir hoat dong cua cac mach dien rna ta da gap. Can nho rang trong dien dong hoc, cac phan tu (dien trc, cuon cam, tu dien, ... ) dU'Q'c coi nhir cac vat "diem", co ktch tluroc nho so voi buoc s6ng cua hien tuong ton tai trong mach dien.

Ta goi phep tinh gdn dung cac che dt) chudn dung la phep tinh gan dung rna ta da ngam su dung nhu the. Theo ten goi, thi day la mOt kieu eM dO rna trong do, cac dai IUQ'Ilg phu thuoc thai gian du cham de co the bien luan nhir khi che' dO la khong d6i.

Ta co the IUQ'Ilg tu h6a chinh xac hon phep tinh gan dung d6 bang each tlnra nhan rang thong tin diroc truyen tai bOi mot tin hieu dien ill (Vi du, tin hieu "lam chuytn dong cac difn tich" trong day d1in cua mot mach dien) se Ian truyen voi van t6e vao co van t6e anh sang, ky hieu la e. Nhir vay, str tr~, gan voi str Ian truyen thong tin "dong difn c6 gia tri I" gina

hai diem cua mot day dan each nhau mot khoang L, se vao co L (H.8).

c

SI,l' tre nay co the diroc b6 qua neu thoi gian T dae tnmg eho str bien d6i cua dong dien trong mach dien (vi du ehu ky trong tnrong hop mot che' dO hinh sin) rat 16'0 so voi dO sai lech thoi gian can thiet nay, nghia la :

L T » -

e

Trongtnrong hop mot mach dien kich thuoc co deximet (L = O,tm), thi ta co T» 3.10-10 s. Trong chong rmrc rna cac tan s6 sir dung chua vuot qua

vai MHz (T» 3.10-7 s ), thi phep tinh gan dung cua cac che' dO chudn dung duoc clnmg thuc day duo

Thanh thu ta lai tim thay gia thuyet cua dien dong hoc duoc nhac den tnroc day: cac kich thuoc cua mach dien (va tat nhien cac phan ill cau thanh mach dien) deu rat nho so vai buoc song A = eT cua hien tuong ton tai trong mach.

Trong phep tinh gfin dung cua cac che de) chuan dimg, s" bao toan thong hnrng cua vecto ] , dmyc the hien C\lC bi) bOi h~ thuc div] =.0, co the dmyc ap dung khiip nm (va d~c bi~t trong met moi truong ruin di~n).

H.7. Cdc dong di(!n tai mot nut caa m(Jt macn di(!n.

H.8. Macn di(!n hoat d(Jng trong phep tinh gdn dung cdc eM do chudn dimg : L < < c T (tren sO'dO. T= RC).

ChUy:

Ta can chi ro la phep tinh gan dung cdc che d9 chudn dung c6 the duoc ap dung o ben ngoai cdc mien tich tu difn tich.

Dang thuc ~ = 0 c6 ve nhu khong the ap dung duoc khi c6 mat tu difn.

The nhung m6 ninn cua difn dong hoc lai cho phep ta mo tel tu difn nhu mot phdn tu "hinh diem" c6 difn tich toan phdn bdng kh6ng ; nho d6., loai bo duoc tinh nhap nhdng nuoc ao! nay. Ta sf! tro lai viec m6 ttl phep tinh gan dung cdc che d(J chudn dung, cung voi kho khan nay (y chuong 3, khi xu li cdc phuong trinh caa truong difn tu (y che d(J bat kl.

,

Ap dyng 1

Truong xuyen tam co div bang khong.

Khong gian giaa hai tunh tru dong tam c6 chieu cao h va cdc ban kinh a va b, bi choan boi mot tu difn. M(Jt dong difn cuong d(J l(t) cha» giaa hai htnt: tru.

Bo qua moi hieu ung bo va trong phep tinh gan dung cdc che d(J chudn dung, hay xdc dtnh su phdn btf dong difn giua hai hinh tru da.

Trong h~ & hinh hoc tru nay, vecto mat do dong dien co dang (H.9) :

j (r,t)= j(r,t)er

H.9. VeetO' mt;lt do dong xuyen tdm.

Trong phep tinh gan dung cac ch€ do chuan dung, J van con co div bang khong, nlnr tM c!,> nghta la co S1,l bao toan cuong dO dong dien let) qua rnoi hinh tru co chieu cao h va ban kinh r & giea a va b.

Do do, l(t) = 2n r h j (r, t) va :

-; l(t) -

;(r,t)=--er . 2:rhr

NM rang trong toa dO tru, mot tnrong vecto A = A(r) . e; se co div bang khong, khi :

-A K_

=-e r r

~ f)~ t~p luy~n : bai t~p 1.

3 f)i~n trch va trU'Crng di~n tfr

3.1. cac di~n tieh nguon ella truOng di~n tll' Cac di~n tich va cac dong dien tao ra cac dien tnrong va ill tnrong.

a nam hoc tlnr nhat, chung ta da nghien cuu cac vi du ve cac tnrong khong d6i:

• dien tnrong duoc tao ra bOi mot phan b6 tinh cac dien tich ;

• nr tnrong duoc tao ra bOi mot phan b6 dung (khong phu thuoc thai gian) cac dong dien.

Muon vay, ta da phat bi~u thanh tien de dinh luat COULOMB va dinh luat BlOT va SAVART. Cac dinh luat tich phan nay xac dinh truong dien tir khong d6i duoc tao ra bOi phan b6 n6i tren.

Ta se tMy moi lien h~ gnra tnrong dien nr va cac ngu6n cua tnrong co th~ dinrc th~ hien nho cac dinh luat vi phan, cac plnrong trinh MAXWELL, nhu ta da lam de the hien CI,lC bO nguyen ly bao toan dien tich.

M~t khac, ta se mo rong quan diem nay cho mrong hQP tong quat cac tnrong khong nhat thiet phai la khong dOi. Khi d6, ta se thay hai tnrong

E va B chi la hai m~t cua cung mOt thuc the rna ta chi dinh du6'i ten goi la truong ai~n tie.

Cac difn tich va dong difn la cac ngu6n cua trmmg difn nr,

3.2. f)i~n tich duO; tac dl:lng cua truCmg di~n tlr

Nhu ta da biet & narn hoc tlnr nhat, dien tnrong va ill tnrong dUQ'C bieu hien nho tac dong cua chung len cac dien tich va dong dien,

MQt hat co difn tich q va van toc v, chuyen dQng trong mnt mien rna

- -

0- do t6n tai mnt difn truong E va mQt tll truong B , thi se chiu tac

di .. mg cua 11;fC LORENTZ:

F = q(E + v 1\ B).

LVC tac dung b0'i tnrong dien tu (tao ra hOi cac dien tich di dong hay khong) the hien tuong tac dien tu gina cac di~n tich. Do d6, ta co the coi tnrong dien tir nhu mot yeu to' tinh toan trung gian don gian, con IVC moi la d6i nrong vat Iy duy nhat "co the quan sat dUQ'C".

Tuy nhien, ta se thay la truong dien ill mang nang Iuong (vi du nang luong duoc truyen tai boi mot churn sang). Ta cung co the ket hQP voi n6 mot xung luong (va mot momen dong), nhu ta da. nmg lam mot each rat co dicn cho cac d6i tuong vat Iy cu the. Truong dien ill la mot thuc the vat Iy tlnrc te rna ta se nghien cuu, trong cac chuang tai, cac dinh luat van dong va he qua.

,

IJp dyng 2

Sl1lfCh

cua mQt chum hat.

1) Trong truong hop co mot phdn bo thea the tich, ar;ic trung boi cac mat at) ai~n tfch r:J,.M, t)

va mat a9 dong aitn j (M, t), hay xac dinn luc thf tich (li«: khoi) ma ta co the ket hop voi luc LOREN1Z tac dung len mot aifn tich.

2) Tu do ta co thf suy ra duoc ai~u gi v~ chuytn at)ng caa mot chum hat tich aifn, auoc coi nhu mot ong dong thdng, tiet dien tron ban kinh a, chua n aifn ticn q trong don vi thf tich chuyen dong voi v(ln toc v thea chieu cua true (Oz) caa ong ? (Van ae trong s!! ma htnn hoa nay, la mot phan bo "va han" hoat dong (j che a(j "khong ao"i".)

1) Dien tich dq = P d t: nam trong mot the tich nguyen to' d r, se chiu _mOt I~ nguyen to' g~n voi dien truong la d q E = P E d t:

Dien tich nguyen t6 hru dong : dqm =Pm (M, t)dr,

dang chuyen dong voi van t6c toan bO v, se chiu them luc nguyen t6 :

~ ~ ~

(Pmvdr)I\B= jl\Bdr.

g~n vci tu tnrong.

Nhu vay, luc nguyen t6 tong cong la

dF = (p E + j 1\ B ) d t:

Yay thi, tac dung cua tnrong dien ill len moi tnrong duoc dac tnmg bOi hrc the tich

-

F vol = P E + j 1\ B ap dung vao chat long

dien tich rna mot ph~ (dien tich khoi Pm khong nhat thi~t co 1M <Mng nhat duoc voi p) dang chuyen dOng voi van t<)c V.

2) Ta hay coi mot ong clnra cac dien tich dang chuyen dong nlnr mot hinh tru vo han mang mat dO dien tich khai p = nq va c6 mat dO dong dien khoi di qua la :

-

i=mv .

Dien truong do phan b6 nay tao ra la xuyen tam :

E== E(r)e r > va ttl tnrong la true xuyen tam:

B == B(r)e e,

trong toa dO tru co true (Oz). Khi ap dung dinh Iy GAUSS cho mot hinh tru c6 true (Oz) va ban kinh r, va dinh Iy AMPERE cho mot vong tron co true (Oz) va ban kinh r, thi ta duoc, trong ong (r::; a) :

Ttl do suy ra 1l)'C the tich (lire khoi) tac dung len chum:

- - -

dFvol == pE+ j I\B

, 2 1

VI Co JiOC = .

Vi van toc cac hat nho hem van toc anh sang trong chan khong, nen ta thay chum tia tich dien c6 khuynh huong gian ra.

Trong mot may gia toc hat, vi du phat ra cac chum electron, ta phai di!u d~n tap trung chum de tranh cho cac hat khoi bi phan tan.

LUll y rang 1\l'C co nguon goc ill, co tac dung lam co thill, vi n6 c6 khuynh huong lam tieu tu churn hat, Hieu ung co that nay cnng co the bieu hien dai voi mot churn hat vi! toan bo thi trung hoa, nhung ben trong co mot dong dien chay qua.

Hieu ung "b6 chat" nay cho phep lam 6n dinh mot cot platsma (cot khi bi ion h6a) c6 khuynh hirong gian rong ra do tac dung cua ap sua't dong hoc gan voi chuyen dong hon loan cua cac hat hQ'P thanh cot platsma.

3.3. Cong suat cua truimg truyen eho cac di~n tieh Cong suat cua 1l)'C LOREN1Z thuc hien tren mot hat dien tich q chiu tac

- -

dung cua cac truong E va B bang :

- - --

fJJ == q(E + v 1\ B) v = q E . v.

Ll)'C co nguon gee ttl, vuong goc voi chuyen dong, thi khong sinh congo Trong mot rnoi tnnrng clnra n dien tich linh dong tren don vi the tich, thi cong suat theo the ticn cua cac 1l)'C dien ill dai voi mot the tich nguyen ta dr se co dang :

~

(jg' == (nqdr)E. v == j dr.E ,

nghIa la, dai voi mot don vi the tich, ta c6 :

~Ol = j.E.

Cong suat tren don vi th~ tich ~ol rna truong di~n ttl truyen cho cac di~n tich la :

~ol = j.E.

Cong suat nay gdn voi dien tnrong. Thanh thir trong mot may gia toe hat, cac hat tich dien duoc khei dong la nho c6 dien tnrong.

MOt ill tnrong se c6 the lam lech cac hat do, rna khong cung cap nang IU'Q'Ilg cho chung, de giam ham chung trong mOt vanh khuyen luu tnr,

,

ApdVng 3

Gia t6c mot chum hat

Cac hat c6 di~n tich q va khoi luong m, duoc phat xa boi mot soi day dot nong, voi v(1n uk: ban dau khang dang ke, va duoc gia toe boi

mot di~n truong khotig do'i va deu Eo t6n tai giua cac di~n ql'c gia uic, each nhau m(jt khoang d (H. 10).

1) Tim v4n toc Vo ma ctic hat di~n tich da: duoc.

2) Tim ban kinh cua chuyen dong quay cua ctic hat d6 neu chung 19t vao mat mien co mpt tu truong deu, kh/mg d6i Bo, vuong g6c voi v(1n toc Vo caa chung lac ra khoi cac di~n qtC tang uic.

o B

.... '. F?' 'at

H.I0. Cdc electron, sau khi duoc gia toe dum mOt hieu dien the U, tham nhap vao mOt vung c6 tu truong deu khong d6i B .

D1l' kien : cac di~n ttch duoc dung La cac electron c6 di~n tich q = - e = -1,6.10-19 C va khoi IU(Jf!g m = 9,1 . 10-31 kg ; hieu di~n the gia toc c6 gia tri 1000 V va tu truong bdng 0,002 T.

1) Gitra cac dien cI,IC gia toe, cac dien tich chiu tac dung cua II,lC F = qEo. LI,IC nay cung cap cho chung cong W = q Eo d khi chung di qua mien gia toe. Neu van toc ban dau cua chung nho khong dang ke so voi van t6c cuoi cung Vo cua chung, thi dinh li dong nang cho ta :

1 2

-mvo = qEod. 2

t )i¢ll tnroug khong doi xuat phat tir mot the vo huong v, va dien tnrong deu Eo lien h~ vci

hieu dien the U gitra cac dien cue thea :

U = Eo d.

Trang truong hQ'P cac electron, van toc dat duoc bang :

Vo = ~ R: 18,8.106 m.s-1 .

Van toe nay vao co ~, va ket qua nay la gioi

. 16

han co hieu II,lC cua co hoc co dien.

2) Khi cac electron tham nhap vao mien co nr truong, thi plnrong trinh chuyen dong cua chung co dang :

d v _ -

m - = qv 1\ Bo dt

dv . qBo

nghia la : - = OJo 1\ v, val OJo = ---

dt m

Ta hay mo til chuyen doug nay trong cac toa dO Descartes bang each chon true (Oz) song song v6i nr truong Bo = Boez, va true (Ox) song song

voi van t6c ban diu Vo (a thoi di~m t = 0).

PhU'01lg trinh bien d6i cua vecto van t6c clnmg to rang vecto v thuc hien mor chuyen dong tien dong voi van toc goc khong dOi OJo

chung quanh true (Oz). Tir do ta rut ra cac thanh phan cua v a thoi diem t :

v = v cos(OJ t) va v = Vo sin(OJot) .

x 0 0 y

Lay vi tri barf dau cua hat lam g6c cua h~ toa dQ, ta suy fa phuong trinh quy dao cua hat theo thai gian, nam trong mat phang (xOy) :

v

x(t) = _Q_sin(OJot), OJo

va y(t) = ~(1- cos(OJot).

OJo

Quy d1;10 nay, co phuong trinh trong cac toa dO Descartes:

x' + - :: J ~ ( ::J.

la mot vong tron ban kinh :

R = I~:I = 1;;:1 ~ 5,3cm.

4 SlT dAn di~n

4.1. f>inh lu~t OHM d~ng vi phan 4.1.1. £)Q dan di~n ella mQt moi trllong

MOt vat lieu diin dien clura cac dien tich t1,r do, hay dien tich diin, co kba nang dich chuyen duUi tac dung cua mot dien truong ap vao vat lieu, D6 la truong hQ'P :

• cac kim loai, trong do cac dien tich diin la electron;

• cac dung dich ion, trong do str dan dien gAn voi cac chuyen do; cua toan bi) cac ion.

Trong nhieu tinh ~uong, dien t.n.rOn~ ap vao tlnrong kha yeu, nen vecto mat dO dong dien j va dien truong E lien ket voi nhau theo mot M tlnrc tuyen tinh goi la dinh luat OHM dang vi phan :

- -

j =r E.

H~ so y chi dO diin dien cua mot truong do bang S. m-1 (S la siemen hay ohm -1 ). Pham vi bien doi cua dO dan dien cua moi truong CIlC ki rong, tir cac vat each dien va vat diin dien toi den cac vat diin dien ra:t t6t (H .11)

Moi truong DQ dAndi~n Ban chat cua moi truti'ng
(S.m-1)
Parafin 10-8 Chat each dien
da:t moo 6.10-6 v~t diin thuong
Chat dien phan 10-2 do diin dien phu thuoc nong dO
Hg 106
Al 7
3,7.10
Au 7 cha:t diin dien ra:t t6t
4,6.10
Kim loai Cu 7
5,9.10
Ag 6,2.107 H.ll. D(J ddn dien caa m(Jt so moi truong. 4.1.2. Mo hinh 50 eap va 51! dan di~n • S" trnl giat cua cac di~n tieh din

Ta xet mot moi truong diin dien clnra n hat (co dien tich q va kh6i luong m) tren dan vi thi! tich, co kha nang bao dam sir dful dien cua moi truong. Viec ap vao moi truUng mor diCn truong se keo theo rn<)t chuyen d(jng troi giat cua cac dien tich diin trong moi truong, chong chat len chuyen dong nhiet bOn loan cua chung, Ta ky hieu v la van tOc leet hQ'P voi chuyen dong toan bo nay cua chat long cac dien tich dan co kh6i luong rieng p = nm.

Ta thira nhan la tac dung cua dien truong vi mo E ap vao moi truong, co tM diroc bieu hien qua trung gian cua mot IIlC tren dan vi thi! tich

- -

Fvol = nqE.

• Mo hinh DRUDE

De giai thich S\l ton tai cua van t6c troi giat gioi han, ta se mo hinh h6a tac dong cua cac tuong tac gitra cac dien tich dan va cac dien tich c6 dinh cua v~t lieu bang m¢t 1\lC the tich, chong lai chuyen dong do va ti Ie voi v~ toe troi giat :

- v

f vol = - p- ,

r

trong do T dong nMt voi thai gian.

Doi v6i mo hinh nay (do nha vM 11 Dire Paul DRUDE (1900) dua ra), thi phuong trinh chuyen dong caa chdt LOng cac di~n ticn ddn co dang :

- -

hay:

dv - v

p-= nqE - p-

dt r

dv +£'=.!LE.

d t r m

Chay:

Bieu thuc sau cung tuong til nhu phuong trtnn chuyen dong caa mot di~n tieh q co khoi luong m, chiu tac dung caa di~n truong E va luc ma sat

nhot j = -m~. Nhung trong m6 hinn vi m6 nay caa DRODE, tnt v(2n toe

r

v lai ehi v(2n toe toan br caa chdt LOng cac di~n ticn ddn. chu kh/mg phai v(2n toe caa m(5t hat.

Neu dien tnrong duoc ap vao moi truong a thoi diem t = 0, thi SI,l bien ddi cua van toe troi giat dU'Q'C the hi en bffi :

- qr - ( -I)

v=--;;E I-e' .

Thanh thil hang sO' thai gian r the bien nhu thoi gian tich thoat caa moi truong, That vay, khi t » r, thi van t6c troi giat co the coi nhu dat gioi han cua no :

- qr- -

v li =-E= pE , m m

trong do u la dO linh dong cua cac phan til mang dien tich noi tren. Khi do, mat do dong dien urong img se la :

-: _ . nq2r - ) = n([V]-. = --E .

. klm m

• D<) d~n di~n ella moi trmmg

Ket qua nay phu hopvoi bieu thuc vi phan cua dinh lu~t OHM, do do, do dan di~n cua moi tnrong co gia tri bang :

nq2r r=r+r:>

m

Trong tnrong hQ'P co nhieu loai phan til mang (cac dien tich qj' kh6i

hrong mj va mat dO nj) tham gia (vi du trong mot dung dich ion chua nhieu loai ion khac nhau), thi noi chung, co the bo qua cac tac dung tirong 116 giea chung voi nhau, va ta co the coi chung nlnr nhtmg chat long dan dien dOc lap, tuan thea phuong trinh chuyen dong noi tren. Cac phan dong gop cua chung vao dong dien duoc cong vao nhau va do dan dien ella moi tnrong hie d6 co dang : r = L r i

DO dan dien ty l~ voi s6 dien tich dan n trong dan vi tM tich. D~c tnmg nay co ich trong h6a hoc khi dinh IU'Q'Ilg dO dan dien : S6 do do dan di~n cua dung dich cho phep thea doi sir bien d6i cac nang dO cua cac ion dang hoa tan khi dinh IU'Q'Ilg.

Trang mot moi truong kim loai, s6 hat nhay cam ruong d6i it voi nhiet dO & nhung nhiet dO thong thuong. DO dan dien cua mot kim loai giam khi nhi¢t dO tang, vi chuyen dong nhiet cua cac ion trong mang kim loai co-khuynh hu6ng lam tang luc rna sat chong lai chuyen dong cua cac dien tich dan.

Trang chat ban dan, thi mat dO dien tich dan, nhay cam nhieu han voi anh lunrng cua nhiet dO , nen tang thea nhiet dO. SI,l tang s6 dien tich dan hie d6 se Ian han su tang hieu ung cac va cham cua cac dien tich dan voi mang ion. Do d6 : dO dan dien cua chat ban dan tang khi nhiet dO tang.

ChU)! :

Khi nang luong caa cac phdn tu mang dang chuyen dong tro thann rat 16n, thi dai khi n6 cho phep t(1O ra cac phdn tu mang di~n tich luu dong b6" sung bdng S!-l ion h6a.

Do hieu ung thac nay, rna S!-l d!1n di~n khong con tuyen tinh naa. Hien tuong nay duoc su dung trong cac diot ZENER, khi chung bl phan C!-lC nguoc va chiu mot di~n ap cao hon di~n ap ZENER, vi ngoai dlen ap nay tnt hi~u tmg thac moi xay ra.

r

Ap dyng 4

s., ruln di~n cua kim loai,

1) Doi voi mot chat dan di¢n rat tot nhu d6ng kim loai, hay uoc tinh d{5 16n caa v4n toc troi giat caa cac electron dan trong mot My d/mg tiet

dien S = 1 mm 2 , trong co dong di¢n I = lOA chay qua.

So sanh van toe troi giat voi v4n toc chuytn dong nhtet caa mot electron t!-l do a nhiet d{5 T= 300K.

2) Hay uoc tinh thai gian tich thoat r caa moi truong. Khi coi r la thai gian va cham (tho: gian trung btnh git1:a hai va cham lien tiep caa mot dien tich d!1n voi mang kim loai), hay danh gia quang chay tu do trung btnh I caa cac di~n tich d!1n.

3) Dien truong ap vao moi truong c6 dang hinh sin: §_ = Eo.ejrJJl theo ki hieu phuc.

Chung minh ding rna hint: kf tren cho phep xac dlnh d{5 d!1n di~n phuc r 0- che d{5 6"n dinn hinh sin.

Trong khoang tdn so nao ta c6 the coi d{5 d/ln di~n caa moi truong la gia tri caa no ache d{5 khong da'i ?

Du lieu :

• khoi luong caa electron: m = 9,1.10 -31 kg ;

• di~n tich caa electron: -e = - 1,6.10-19 C;

• Mng so AVOGADRO: utA = 6,02.1023 mol -1 ;

• Mng so BOLTZMANN:

kB = 1,38.1O-23J.K-1

D6ng:

• d{5 d/ln di~n : r = 5,9 . 10 7 S . m-1

• khoi luang rieng : J.l = 8,9 . 10 3 kg . m-3 ;

• khoi luang mol: M = 64g . mol-I.

Nguoi ta coi m6i nguyen tu d/mg cung cap mot electron d!1n.

1) Neu moi nguyen til dong chi mang lai mot electron dan duy nhat, thi mat dO khoi cac electron dan bang :

n = JVAJ.l "" 8,5. 1028m -3.

M

Mat dO dong dien trong day d6ng HI. : . I 107 A -2

] == S == .m.

TIJ do suy ra v~ t6c troi giat :

I v 1== \:e\"" 0,74 mm. s-1

NeutadUngh~thUc .!mvj. ==.2kBT d~tinhv~

2 2

toe chuyen dong nhiet cua electron, thi ta duoc

"r "" 105 m.s-1 (y nhiet dO xung quanh. V~y ta co I v I « "r dieu nay <ill. clumg minh mo hinh va do vay clnmg thuc cac phep tinh tren day.

2) Thai gian tich tho at t bang :

my -14

r== ne2 ~2,5.10 s.

Quang chay tIJ do duoc dinh nghia la tich cua van t6c trung binh cua chuyen dong nhiet v61 thai gian va cham. Nlur yay ta tinh dU'Q'C :

I == vTr "" 2,5 nm.

LUll y rang quang chay do 16n han ro ret kfch thuoc cua mat mang tinh th~, di~n hinh la vao co vai phan muoi cua nanomet,

3) NM dng .£ == £oejrot la van t6c phuc cua cMt long electron dan ; khi che' dO hinh sin

duoc thiet lap, thi phuong trlnh chuyen dong toan bo :

dv +~ == !L E , dt t m

e.

m -

cho ta ~o == Eo'

1 + jort

Vecto mat dO dong phuc :

"""7 • J" rot

] == ] e == - nev ,

_ -0 -

cho ta xac dinh duoc dO din dien phuc : ne2•

r == m

- 1 + jon:

Ta se co th~ Ian IOn dO din dien plnrc nay v61 2

gia tri cua no r == ne r d6i v61 cac xung dong m

w -e; .! . D~ nghien CUll cac mach dien trong

t

do tAn s6 bao gio cung rat nho so v61 1014 Hz, ta co th~ nham lin dO dan dien plurc voi gia tri cua n6 (y tan s6 thap, vi thoi gian d~c tnmg cho

sir bien d6i T == 21r van rat 16n so v61 thai

co

gian tfch tho at r cna moi truong din di~n .

• A.nh huong cua tll trmrng

Khi moi tnrong dan dien lai chiu them tac dung cua til tnrong B, thi truoc tien, ta phai k~ den II,lC (tren dan vi) th~ tich b6 sung

r.: == nqv 1\ B .. Khong th~ bo qua II,lC nay neu til tnrong vao co E == _j__ .

v yv

Khi dung cac tri s6 cua ap dung tren, ta thu dU'Q'C mot ttr tnrong co 240 tesla, that la qua 16n !

Trong thuc te, tac dung cua til truong (k~ ca til tnrong do chinh moi tnrong dan dien gay ra) th~ hien trong dinh luat OHM thuong rat yeu, Mu6n k~ den no, ta phai dung phuong trinh van dong :

dv v q - - -

- + - == - (E+v 1\ B),

dt t: m

& che dO khong d6i (hay bien thien, d~c tnmg bci thai gian T_» z), plnrong trinh nay dan t61 viec lien ket vecto mat dO dong di~n j == nqli v61 tnrong dien til nho he thirc :

2 [ "': J

J==nq r E+_l_I\B ==y(E+RHJI\B),

m nq

trong do RH == _!_ goi la hang s6 HALL cua moi tnrong. nq

ChUy;

• Can noi ro rdng h~ thuc nay dung doi voi mOt vat dan eo dinh.

• Ta se trl'!' iai vdn de anh huang ella tli truong 0' §5.

• H~ quy chieu nghlen cuu

V~ toe v, eho phep ta xac dinh vecto mat dO dong j, lai chinh la van toe toan bo cac phan tu mang di~n tich, linh dong trong he quy chieu gan voi moi tnrong d~n dien, Nhu vay, dinh lu{it OHM dUQ'e vi~t trong he quy chieu Galilee dang chuyen dOng a thai di~m t voi v~ toe ella vat d~n trong he quy chien phong thi nghiem. Ta se tra lai anh lunrng ella chuyen dong ella v~t dan voi v{in toe thea ve khi nghien cuu cam tmg dien tiro

Mo hinh, vi mo DRUDE cho phep giai thich sl;l' dAn di~n cua m{lt m6i trmmg thuftn trd,

Trong h~ quy chieu cua v~U dan, vecto m~t de) dong di~n I va di~n trurmg E lien ket tuyen tinh v&i nhau theo h~ thti'c :

j = rE,

trong do y la de) dAn di~n cua moi truong biiu th] bang S . m -1 .

~ £)~ t~p luy~n : bai t~p 2 va 3.

4.2. £)jnh lu~U OHM d~ng tich phsn

Xet mot doan ong dong nam giua hai net dien II va I2 (H.12) a che dO dan di~n khong doi trong mot moi tnrong thuan tra co dO d~ dien Y-

O che dO khong doi, cuong dO dong di~n di tir II v~ I2 la nhu nhau qua moi tiet dien (co dinh hurmg) cua ong dong :

1= H.rJ h .dSl = H.r)2 . dS2.

Dien tnrong khong doi xuat phat tir mot th~ v6 huong V :

E = - gradV.

Vecto ] song song voi dien tnrong jj; , va hai ti~t dien II va I2 ' vuong goc v6i cac duong dong, cau thanh cac mat dang th~.

r2 - -

Hieu dien th~ U = VI - V2 = JI E. d I luc nay co th~ dUQ'e tinh tren toan

duong di, dan tu tiet dien II toi ti~t dien I2 ella ong.

- -

Cac vecto mat dO dong di~n j va dien truong E ti l~ voi nhau va cung chieu,

V~y ta co th~ xac dinh ti so :

fI2E. dl R = U

I If j.dS

r If E.dS

-

I

H.12. Ditn tro ella m(jt doan ong dong.

Tr ~O nay xac dinh dien tra R cua phan tlr doan 6ng cua moi tnrong thuan tra : ti sO' do duung va khong phu thuoc dang hinh hoc cua doan 6ng dong dang xet. Dai hrong nay, bieu th] ra ohm (.0), cho phep ta vi~t he thirc thuong dUng U = RI.

Trang truong hQ'P mat dO dong dien thea th~ tich la deu, thi dien tra cua mot ong dan dien hinh tru co ti~t dien S va chieu dai L bang (H.13) :

rE. dt EL L PRL

If 7. dS jS rS S

R

trong do PR = _!_ Ia di~n tro sudt cua moi truOng, bieu thi ra .0. m. r

... f)~ t~p luy~n : bai t~p 4, 5, 6.

4.3. Hi~u ling Joule

4.3.1. Cong suat tiim tan tren dan vi the tich

Cong suat tren dan vi th~ tich rna truOng cung cap cho cac dien tich linh dong la :

~ol = j. E.

D6i voi mot moi tnrong thudn tra, thi bieu tlnrc tren co dang : .2

J 2

~ol = - = rE .

r

Cong suat nay do bi tieu tan boi nhung tuung tac gina cac phan til mang dien tich linh dong va mang kim loai chang han, rna duoc bien doi thanh nang hrong cua chuyen dong nhiet : mot dien tra co mot dong dien chay qua se nong len. Hien nrong nay duoc sil dung trong cac 10 sum dien,

,

,4p dvng 5

Cong suat ella "11!C rna sat"

j

L

H.13. Truong hop mot v(it ddn hinh tru ma trong do j La aeu.

Cong suat the tfch urong (rug la :

=_l

r

Bieu tlnrc nay lam noi bat sir tieu tan cong suar do tnrong cung cap eho cac phan til mang linh dong de lam nong moi tnrong dan dien.

Hay am lai cac bieu thuc neu tren bang each set dung luc "ma sat" the tich, duoc dua vao

trong khuon kh6 caa mo hinn DRUDE. I vol'v

Chat long cac phan ti'r mang linh dong co van toe toan bo v chiu tac dung cua hrc the tich :

V r.; = -p-.

T

i -Pt

T

T

4.3.2. Cang suat tieu tan trong mQt ong dan di~n

Ta lai xet mot dean ong dong nam gitra cac tiet dien II va I2, vuong goc voi cac duong dong va voi dien tnrong.

Trang mot 6ng dong dang chi, co tiet dien nguyen to' d SI a 16i vao, vecto mat dO dong ] nam cung duong th~ng voi do do; nguyen to' (fl doc theo ong hinh chi do, va voi vecto dien tich nguyen to' t5S (H.14).

Cong suat tieu tan do hieu tmg JOULE trong ong nguyen to do la : .

d,o/!= fo.E)(dl.5S)= fI2t5I«E.dl)=t5IU. trong d6 81la dong dien nguyen to' chay qua ong co tiet dien nho.

Khi lay tong theo tat ca cac ong nguyen to' tao thanh doan ong dong dang xet, till ta tim lai duoc cac bieu tlurc c6 dien cua cong suat tieu tan do hieu ung JOULE trong doan moi tnrong thuan tra nay.

u2 {JJ= VI = Rl2 =-

R

5

LlfC tfr tac dl:lng len dong di~n

5.1. Hi~u ling Hall 5.1.1. MQt rna hinh sa cap

Xet mot day dAn rna ta mo hinh h6a tiet dien bang mot hinh chtr nhat co cac canh chieu dai a va b. Day dlin nay, dum tac dung cua dien tnrong

Eo ' la trung khu cua mot dong dien dan huong theo (Ox).

Trang day dAn clnra n phan tu mang dien tich linh dong, co van toc troi giat v va dien tich q (tren hinh 15, ta gia thiet rang cac dien tich linh dong la cac electron: q = -e), mat dO dong dien the tich la :

j = nqV = nqve.,

z

y

~ J

i + + + + ! + + +

_.//.--------i;-------------------------.--- ... ----

I

-eu

jj

H.14. Hieu ung JOULE trong mot v~t dAn.

.... H.tS. nu« ung HALL trong mot v(lt dan kim loai.

Tac dung cua tir tnrong B = Bez' ap vao vat d~, duoc tM hien bci su xuat hien mot luc LORENTZ b6 sung :

F = qV 1\ B = -qvBey.

• Che di) qua di)

LI,lC nay (la luc trung binh, vi ta quan tam Mn boat dong t~p tM cua cac phan tu mang dien tich linh dong) co xu huong lam lech phdn ill mang dien tfch ra khoi quy dao cua no theo phuong cua true (Oy) (H.16a). Neu cac dien tich dan la cac electron co van toc v lnrong nguoc chieu voi vecto mat dO dong dien J, thi II,TC nay co khuynh huong lam lech cluing ve phia mat 1. Mat nay se tich dien am trong khi mat 2 bieu 10 rO SI! thieu hut electron (H.16b).

Cac di~n ttch mat xuat hien, ur chung lai tao ra mot dien tnrong goi la di~n truimg HALL, va dien tnrong nay lai tac dung len cac electron d~ .

• Che di) khOng d6i

Dien tnrong HALL tao ra II,TC doi nghich voi II,TC lam lech tnroc day. Thanh thir he phai huong toi mot che' dO khong d6i moi, trong d6 II,TC lam lech va hrc do dien tnrong HALL tao ra btl tnr nhau (H.16b); chuyen dong cua cac dien tfch din lai giong nlnr khi khong co tir tnrong.

qEH + qV 1\ B = O. Vi vay EH = -v 1\ B = RHB 1\ J.

trong d6 R H =. _1_ la hang so HALL cua moi tnrong.

nq

5.1.2. Hi~u di~n the HALL

M6 hinh rna ta vira trinh bay lai qua don gian de co the tin nrong vo han vao do, tuy nhien, no lai cho phep ta tinh Mn viec xuat hien mot hi¢u di¢n tM HALL gina cac mat 1 va 2 :

J,2 - - jb 1

UH = -EH.dl =-bEH =--B=--IB, vil=jab.

1 nq nqa

eha.y:

Ddu caa hieu di¢n the HALL gdn voi ddu caa cac phdn tu mang di¢n tich linh dong (H.17). Do"'i voi cung mot dong di¢n I nhu nhau, cac hieu di¢n the HALL gay ra boi :

• mtn dai bang chd: dan di¢n, trong do cac phdn tu mang di¢n tich la cac electron (q = --e);

• va mot dai bang chdt ban dan ma cac phdn tu mang di¢n tich chitm uu the la cac 10 (10 khuyet electron, q = +e) ; sf! c6 ddu nguoc nhau.

Ta cung phai thua nhan rang tac dung lam l¢ch cua til truong deu giong nhau doi voi mot phdn tu mang "+q, + v "hay mo: phdn tu mang "~, -v", trong khi cac di¢n truong HALL lai nguoc nhau.

Doi veri mot dong di~n I va mot diU bang (co h~ so _1_ ) cho tnroc, thi nqa

hieu dien the HALL cho phep xac dinh gia ttri cua ttr tnrong : day la nguyen ly hoat dong cua may do HALL.

®---------~----

j

71· :,.-ev",jj

Stt lech cUB qny . electron

<D a)Qulidl)

+ + + + + + + +11 ...

(Vl~ 4~ -~EH 1 "H>O

EH B -

- ei" Ii

<D

b) Khllng d6i - \j

H.16a. eM dO qua dO. b. eM dO khong Mi.

~ + + + + + +(1 "8>0 Cae phin tumang di~n ncb am

(q = - e)

a)

Q)----~

~-----_-(1 b)

"H<O Cac ph~n

J~ tdmang

- di~nncb du'dng (q>O)

-

I

+ + +

+ +\J

H.17. Hieu di¢n the HALL Vii dau di¢n tfch caa cac phdn tU' mang linh dOng,

a. eac phdn tU' mang di~n tfch am.

b. eae ph/in tu mang d~ tich duong.

~6i voi mot dai bang bang bac (n = 6. lO 28 m -3 ; q = -e ; chieu day a = O,lmm) co mot dong di~n cao 1= 5A chay qua trong mot til tnrong manh B = 1 T, thi gia trt U H = 5,2 j.N la qua nho.

Nhu vay, phai khuyech dai hieu tmg d6 de co tM thuc hien dUQ'C mot phep do chinh xac. Hien ruong nay co th~ dUQ'c quan sat de dang voi cac v~t lieu ban dfuJ. trong d6 s6 n cac phan til mang di~n tich trong dan vi th~ tich tham

gia vao S1,l dfuJ. dien ro rang la rat nho (til l05 den 1 06 l~ nho han).

~ Di t~p luy~n : bai t~p 9.

5.2. MAu Hall cua cac Il!c laplace

Khi che dO khong d6i duoc thiet lap, ta co th~ phan tich cac tuc tac dung len cac dien tich trong dan vi th~ tich cua day dan gia thiet la dung yen trong he quy chieu nghien cuu,

D6i voi cac dien tich linh dong (dien tich q), thi ta co :

- - - _..

Fm vol == nq(Eo + EH + v A B) == nqEo.

D6i voi cac dien tich c6 dinh rna mat do dien tich kh6i la -nq, thi

- --

F fvol == -nq(Eo + EH).

Lire th~ tich tong cong rna day dan phai chiu la :

Fvol == Ffvol + Fmvol == -nqEH == +nqv A B == JAB.

ChUy:

• Ta cang co the noi rang ket qua nay the hien tac dung (J trong long v{1t lieu ddn ditn, lam Itch cac ditn tich ddn, la mOt IIlC duoc truyen cho cdc ditn ticn co dinn caa dtly ddn nho SIl trung gian clla cac va cham.

• Cac di~n ticn mat co dinn va nguoc ddu xudt hien tren cac be mat caa dai bang ddn di~n (J §5.1.1., sf! khong dua vaa cac IIlC btJ sung ap d(1t vaa dtly ddn.

Ta cung chap nhan S1,l khai quat h6a ket qua nay cho phan tu v~t dan chuyen dong tinh tien trong he quy chieu nghien ciru Galilee (H.l8)

L~ LAPLACE, tac dung len mQt pMn hi v~t dfin co th~ tich nguyen to' d 1; co m~t dQ dong th~ tich I chay qua va d~t .trong mQt t1l trmmg B , se co dang :

"

SU dung tinh nrong duung giua cac phan til dong dien :

-

jdr B jsdS B Id I

ta cung co tuung tu nhir the :

L~LAPLACE:

• d F L == j s d S A B tac dung len mQt ph~n tu di~n tich dS cua mQt lop dong;

• dFL ==1 di AB tac dung len mQt phan tu chieu dai dl cua mQt mach di~n dang chi.

H.lS. L!fC LAPLACE tac dung VIlO mot phlin tCt macn di~n dang chi.

5.3. Cac Ia!c tac dl:lng len mQt mach di~n

Ta co the su dung bieu tlnrc cua h,rc LAPLACE, tac dung len mot phan tu dong dien, de xac dinh hQ'P h,rc va mornen deli voi mot diem cua cac h,rc d6 tac dung len mot mach dien cho truce.

Vi du trong mot mach dien dang chi, ta co :

• F = rf, Idl 1\ B deli voi hQ'P h,rc cua cac h,rc LAPLACE;

L 'f mach dirn

• F LID = rf, . OM 1\ (I d Z 1\ B) d6i voi mo men cua cac h,rc do

'f mach dien

deli voi diem O.

,

-/lp dyng 6

Cac 11!C LAPLACE

tac dung len ml)t khung nho,

-

1) M¢t mach dien dang chi, dien tich S, co

dong tli~n I cha» qua, duoc tlt;'it trong tu truong tl~u B.

a) Tim tong h(J[J IW caa cac I!lC LAPLACE tac dung len macn tli~n ?

b) Bisu thi momen caa cac I!lC LAPLACE bien tl6i thea momen tu .At caa macn tli~n va caa tu truimg B.

Nguoi ta co the thiet Vip boac thua nnan ding:

rf, [OM 1\ (ill 1\ Ih]

'f mach

= _!_rf, [(OM 1\ dZ)1\ B)]

2 'f mach

2) Mach tli~n la m¢t khung cna nh(lt co dien tich S = a ex 1\ bey, chiu cac luc caa tu truong :

B = Bxex + Byey + Bzez '

it bien tl6i trong pham vi kich thuoc khung. Hay xac dinh; tJ cdp thdp nhdt khac khong, cac bieu thuc caa tong h(J[J luc va cua mom en cac luc LAPLACE tac dung len macn tli~n nay.

Hay bitu thi cac ket qua duoc thiet 14p thea toa tl9 Descartes ke tren, dum dang tong quat khong phi; thu¢c vi~c chon h~ toa tl¢.

Chi chu : Ta thua nnan rang ngoai cdc ngudn tao ra no (tlt;'ic biet o ngang tam caa khung),

thi tu truong ap vaa macn tli~n thoa man cac tltnh luat vi phan :

dB dB dB

_x_+ __ y + __ z = 0

dx dy dz

dB __ J

ma chung co the tlu(JC viet dum dang : div B = 0 va rot B = 0 (xem chuang 2). H~ thuc sau chi co hi~u IW !'J ngoai cac tli~n tich.

1) a) Trong tnrong hQ'P mot tnnrng deu, thi t6ng hQ'P h,rc 130 :

FL = ~ ~/dZ 1\ Ii = I( ~Ill,lCh ill) 1\ Ii 0,

vi rf, ill = 6 .

'f mach

b) Lire tong hop hang khong, Vay, toocso+ (torseur) cua cac lire LAPLACE t\10 thanh mot ngau luc rna momen co the dU'Q'C tinh deli voi bat ky diem a nao :

r: = rf, I[OM 1\ (ill 1\ B)]

':f mach

I[(-rf, (OM. ill)) B

':f mach

+ (rf, (OM B) d Z)

'fm;tch

Sel hang dau hang khong vi :

rf, (OM. dl)=rf, d[OM2]=O.

':f mach ':f mach 2

S6 hang thtr hai CO tht! duoc tinh bang each H1Y tieh phan ttmg phan rna s6 hang dau bang khong :

r, 1(~m{ICh(OM. 13)&)

l( 0 - ~ mach (di . 13)OM).

ill hai bieu tlnrc tren , ta suy ra :

1\ = _!_1(J- (OM.B) ill

2 'f III{ICh

_J- (dZ . B)OM)

'f mach

= ~ I (~m;tCh OM !\ ill) !\ 13.

Cu6i cung, can chu y rang : _!_ OM !\ dl = cIS 2

(H.19), de ngjiu lire co dang :

rL = IS !\ B ::= J( !\ B

I

H.19. Dien ttcli nguyen t6 bdng :

- 1- -

dS = - OM I\dZ . 2

2) Toocso (torseur)* ella cac 1\l'C LAPLACE, trong gan dung bile nhat la mot ng~u hrc co

rnomen :

y

x

z

H.20. M(jt khung kicli thuoc nho, song song vOi md: phdng (xOy), duoc d(1t trong ttl truong B .

Khi dat len hinh ve cac hrc tac dung len b6n qUID ella khung, thi ta duoc :

FL =lb(-Bz(x,y,z)+ Bz(x+ a,y,z»

x

aBz ~labax

FL =lb(-B/x,y,z)+B/x,y+b,z))

y

aBz ~lab-

ay

FLz =1[b(Bx(x,y, Z) - Bx(x + a,y,z» + a(B/x,y,z) - By(X,y+ b,z))]

.la{ - a:; - a~ J = lab a:z' .

Neukeden:

oB aB aB

_x_+ __ y + _z =0.

ax ay az

Ta co the viet :

FL = lab grad Bz = ,u.grad B, Do la mot bi~u tlnrc dae tnmg ella :

- _--

FL = grad(,u . B)

dUQ'C tinh tom khi ufl = ete (bieu thilc chi co hieu 1\l'C neu ..At = ete). V6i gia thiet ella & bai :

aBz aRy aBx aBz va aEy aBx

ay ~'az::= & fu ay'

ta duoc :
h = lab aBz lab aBx
x ax az
aBz aB
FL = lab lab _y
y ay az
FLz = lab aBz
az nghia la :

- ( a)-

FL = lab az B,

rna ta co th~ viet: FL = (-:Ai . grad)B.

Cac ket qua nay tuong tir cac ket qua rna ta thu duoc trong tnrong hQP mot luong cue di~n p

chiu tac dung ella mot di~n tnrong E (0 narn hoc tlnr nhat).

* Toocso (torseur) : la M cac vecto tnrot, MOt toocso dU'Q'c xac dinh bOi vecto tOng hop (la tOng hinh hoc cua cac vecto tao thanh) va momen tOng cua chung d6i v6i mot diem xac dinh,

Cac clnmg minh trong pMn ap dung nay kMng dn phai nhc, nhung cac kel qua rat dan gian lai dang ghi nho.

Khi mQt mach dien dmye nhung vito trong mQt tit truong deu, thi toocso " cua cac It.ft: LAPLACE quy v~ m()t ngfiu It.ft: co momen :

- -- --- --------

TL =IS/\B = .At/\B,

trong do S Ia vecto dien tieh ket hop vo; doong ehu vi mo til mach dien, va .At = ISla momen tit cua no.

Trong mnt tit trurrng kMng d~u, mQt mach di~n nho se chlu m()t Iue, trong gfin dung bac nhat, biing :

FL = (.At.grad)B.,

Dac biet, ta co tM ap dung cac ket qua nay cho mot luong C1,lC nr co momen .At, va cac kich tlnroc rat nho so voi khoang each dac tnmg cho cac dO bien thien cua nr tnrong tac dung len n6.

Cac lire, do ttr tnnmg tac dung len cac phan tu dong dien, lam chuyen dong cac mach dien rna khong can co tac dong tr1,IC tiep cua co hoc. Khi cung cap dien nang, ta co thti ap dat mot dong dien chay qua mach dien. SI! ton tai cac lire LAPLACE gay ra su chuyen dong cua mach dien, do vay khien mach dien thu duoc co nang. SI! co mat cua tu tnrong cho phep mot su chuyen d6i nang iUQ'Og goi la S{l chuyen (16"i di~n ca. Nguyen li nay la co sa cho su van hanh cua cac dOng co quay. Dac biet ta se van dung nguyen If nay a cac chuong 4 va 5.

,

-Ap dyng 7

Mpt chat long d/ln di~n (natri long) c6 the tudn hoan trong mot h~ 6ng ddn. Mpt may ptuu di~n cho mot dong di~n I chav qua hf 6ng dlin d{jt trong mot til' truong huang vuang goc voi phuong trung binh

BO'm dien tit

, ,

, , ,

, ,

~,.- .. ::--:.-""'- .-~:::::;=~

-

caa cac duong H.21. TLl truong B trong

dong (H.21). mot chd: long dan di~n.

Thiet bi nay c6 19'i ich gi ?

~ D~ tijip luy~n : bili tijip 7 va 8.

Cac 11,lC LAPLACE tac dung len moi truong dan, lay trung binh deu huong song song voi h~ ong dan.

Nhu vay, thi~t bi nay cho phep t<;10 ra mot hieu (rug born khong can born co hoc rna chuyen dOng cua cac canh moi cho phep keo day chat long trong M ong dan.

Thanh thu ta co mot born khong co bo phan chuyen dong,

Thiet bi nay dac biet c6 ich M lam dich chuyen mot chat long an mon manh, nhu natri n6ng chay, tu~n hoan trong cac yang trao d6i nhiet cua mot s6 nha may dien hat nhan.

f)1£U CAN CHI NHO

• su BAo ToAN £)I~N rtca

• Dien tich t6ng ct)ng cua mot h~ co l~p dm:yc bao toan theo tho; gian. Nguyen Ii nay dm:yc thi hien bOi cac phwng trinh :

~ .... .... III op(M, t)

• Bao toan dang tich phan : .'j-f IJ(P, t) . ndS + v at d .. = 0 ;

B' an d . h- di -=(M t) op(M, t) 0

• ao toan ang VI p an: V J , + at =.

• 6 che' dt) khong d6i, trmmg vecto ] co thong Im:yng bao toan :

div ](M) = 0,

va cuong dt) dong di~n nhu nhau qua mol tiet di~n cua cling mot 6ng dong; dinh luat v~ mit co the ap dung dmrc.

• Trong gan dung cac che dt) chuan dung, phurrng trinh div ] = 0 va cac h~ qua cua no cling d~u co hieu luc.

• £)I~N rica vA TRUONG £)I~N TlT

• Dien tich va dong di~n la cac ngu6n cua trinmg di~n hr.

• Mt)t hat co di~n tich q va v~n t6c v, chuyen dt)ng trong mt)t vllng co di~n trmmg It va til trmmg B, se chiu mt)t h,rc LORENTZ:

F = q(E + v /\ B).

• Cong suat tren don V! the tich ~ol rna trmrng di~n til cung cho cac di~n tich va dong dien, la :

• su DAN £)I~N vA £)INH LU~ T OHM

• Mo hinh vi mo DRVDE cho phep giai thich Sl! din di~n cua mt)t moi trtn'Yng thuiin trO-. Trong h~ quy chieu cua vi,lt dan, vecto mat dt) dong di~n ] va di~n trtn'Yng It co lien ket tuyen tinh nho h~ thUc :

J =rE,

trong do y la dt) din di~n cua moi truong, biiu th] ra S.m-1•

• LlfC LAPLACE

• LI.lC LAPLACE tac d .... ng len mi)t phan til v.tit dAn, co the tich nguyen to d t", co mi)t dong di~n vOi m.tit di) dong the tich ] di qua va dU'Q'C ~t trong mi)t tit truong Ii, se co dang :

dit == j dr /\ B, dit == ] sdS /\ B, hoac lu dFL == tei : B, tuy theo mo hinh phan 00 cac dong di~n rna ta "H.

• Khi mi)t mach di~n dmrc nhung trong mi)t tittrmmg d~u, thi toocso (torseur) cua cac II.lC LAPLACE quy v~ 1I1(,t ngiiu II.lC co momen:

r L == IS /\ B == .AI /\ B,

trong do, S Ia vecto dien tich ket hop v«i dwng chu vi mo ta mach di~n, va J == ISla momen tit cua no.

Trong mi)t tit trwng khOng d~u, mi)t mach di~n nho se chiu mi)t 11.lC, trong g~n dung bl\lc nhat, b~ng:

it == (.AI . grad)B.

Bei tQP

Ap DUNG TRue TlEP BAI GIANG

1 M~t eau ph6ng xa

MOt mat cau ph6ng xa nho ban kinh a, hie dAu trung hoa dien, phat xa d~ng huong n dien tich q trong don vi thoi gian, voi van toc xuyen tam v co dO dai v khong doi.

Hay xac dinh 0 mot thai di~m t, su phan bo cac dien tich va dong dien nrong rmg.

2 Thai gian tich thoat ella mQt mol trlfang

thuan tro

Trong bai tap nay, tat ca cac tnrong vecto duoc khao sat, deu huong song song voi true (Ox).

1) M9t th&i gian tich thoat ki I~

a) MOt moi tnrong thuan tro, dO dan dien y, co mot phan bo' dien tich khoi Po(x) = p(x, t = 0) ban dAu

khong dong nhat khong. BAng each si'r dung mot mat GAUSS thich hQ'P, ta lien ket duoc su bien doi khong .

gian cua dien tnrong E = E(x, t)ex voi dien tich khoi p(x, t) cua moi tnrong (eM y : a;nh ly GAUSS co the duoc ap dung o che ao bien thien).

b) BAng each dung dinh luat OHM, ta co th~ suy ra dinh luat gi ve SI,I' bien doi cua dien tich khoi p(x, t) khi co bao toan dien tich ?

Moi tnrong se tien tri~n ve trang thai nao ?

Sau mot thai gian d~c tnmg T la bao nhieu d~ co th~ coi moi tnrong oa mat ki uc ve trang thai ban dau cua no?

c) Hay bieu thi dO 16'n cua thai gian d~c tnmg T, ke't hQ'P voi SI,I' tich thoat nay.

Lieu dinh luat OHM co th~ ap dung co hieu qua d~ nghien CUu che dO qua dO nay khong ?

2) Mo hioh DRUDE

Muon hieu chinh SI,I' khong chat che cua ket qua noi tren, nguei ta de nghi ap dung cho moi tnrong dan dien (co n ph An ti'r linh dong mang dien tich q va khoi hrong m trong don vi th~ tich) mo hinh DRUDE (xem §4.'t.2.). Nh6' rang r la thai gian tich thoat ket hQ'P. So n phan ti'r mang linh dong trong don vi th~ tich khong th~ khong dOi, vi p bien doi nhimg trong tlnrc te, nguoi ta thira nhan rang dO bien thien nrong doi cua no C1,1'C ki yeu.

a) Trang khi tiep tuc viec nghien cuu noi tren, ban hay bieu thi phuong trinh bien doi cua dien tich p(x, t) rna ban co duoc bang each sir dung quan di~m moi nay.

b) Thai gian nao 0 day, ke ca cap dO 16'n, d~c tnmg cho SI,I' mat ky rrc cua vat dan ?

Thot gian nay co the so sanh dUQ'C voi thot gian T thu duoc truce day khong ?

Du lieu : moi truong thuan tro la dong, co dO dan dien y ~ 6.107 S. m-1 va thoi gian tich thoat t = 10-14 s.

3 * Hai moi truang thuan tro tiep xuc nhau Hai moi tnrong thuan tro, co dO dan dien Yl va Y2, choan Ian hrot cac mien z < 0 va z > o.

a thai di~m t = 0, M nay chiu tac dung cua mot dien tnrong deu Eo = Eoez .

Ta gia thiet rang cac thai gian tich thoat ""I va ""2 (duoc xac dinh trong mo hinh DRUDE) cua hai moi tnrong 0 day deu khong dang k~.

1) a thai diem ban dAu, cac mat dO dong dien the tich ]1 va ]2 trong cac moi tnrong 1 va 2 co gia tri bao nhieu ?

Til SI,I' can bang cac dien tich, suy ra rang se xuat hien tren mat phang z = 0 mot mat dO dien mat a rna ta se lien ke't voi ]1 va ]2.

2) Til do suy ra plnrong trinh vi phan nghiem dung a va nghien CUu che dO qua dO nrong rmg.

Chi dinh trang thai nhan dUQ'C 0 cuoi che dO qua dO. Bien luan ve su phil hQ'P gina cac ket qua nhan dUQ'C voi mo hinh da si'r dung.

4 Hi~u lIng tu tro trong mQt tam dan di~n MOt moi tnrong thudn tro voi thoi gian tich thoat t: co n di~n tich dan (dien tich q va khoi luong m) tren don vi the tich. MOt hieu dien the se tao ra mot dien tnrong E(M) 0 moi diem M cua moi tnrong nay.

1) Tim dO dan dien Yo cua moi tnrong.

2) MOt til tnrong B = Boez duoc ap vao moi tnrong. Chung minh rang, 0 che dO khong d6i, vecto mat dO dong dien th~ tich co the dUQ'C viet diroi dang

] = [y]E , bang each neu ro rang rna tran [yJ bien doi thea dO dan dien Yo va xung dong cyclotron we

duoc xac dinh thea we = qBo

m

Ngiroi ta dung cac toa dO Descartes.

3) Moi tnrong choan _&_

khong gian giua cac mat phang (x = 0) va (x = a).

N6 chiu mot hieu dien the:

Va =V(x=O)-V(x=a).

Tim dien tra Ro cua mot ti€t dien S cua moi tnrong dan dien nay khi khong co tiT tnrong ?

4) lim gia tri moi R cua dien tra cua vat dan n6i tren khi co tir truong B = Boez ?

So sanh gia tri nay voi Ro d6i voi mot moi tnrong kim loai khi ur tnrong Bo = 1 T.

Cho .' q = -e = 1,6.10-19 C, m ~ 9,1 . 10-31 kg va r~ 10-14 s.

5 Di~n tra gifra hai y~t dan hinh tru, sl!

tuang tl! nhiet

Hai hinh tru dan dien dong true, co chieu cao h va cac ban kinh lin IUQ't la R1 va R2, duoc ngan each nhau boi mot moi truong dan dien thuan tra co dO dan dien y.

MOt dong dien I se chay trong he khi ta ap vao mot hieu dien th~ U.

1) Xac dinh dien tra R cua he nay bang hai phuong phap khac nhau (nguoi ta b6 qua moi hieu img bo),

2) Hay dira ra mOt s\l' tuung ur voi tinh hu6ng htnh hoc tuung ung voi mot hien urong dan nhiet, a che' do khong deli, trong mot moi tnrong thoa man dinh luat FOURIER va dO dan nhtet A.

lim nhiet tra Rth urong img ?

6 Hi~u ling ttl tra gifra hai y~t dan hinh tru Dien tra noi tren dUQ'c nhung vao mot tiT truong d~u va khong doi B = Boez.

Dien tnrong van can xuyen tam, nhung su phan b6 cac duong dong da bien doi do S1,I' co mat cua tir truong.

1) Xac dinh vecto mat dO dong dien th~ tich J moi.

Ta co th~ ghi nho f-l = qr la dO linh dong cua cac

m

phan tu mang dien tich (dien tich q va khdi luong m)

cua moi tnrong thuan tra va bieu thi j bang cac thanh phan cua no trong co sa toa do tru (ero eo, ez).

2) lim bieu tlnrc moi cua dien tra cua h~ ?

So sanh dien tra nay voi gia tri dien tra khi khong co tir tnrong, bang each dung cac cap do Ian doi voi mot vat dan tot va mot til' tnrong 10 tesla.

Cho ; q = -e =1,6.10-19 C, m ~ 9,1 . 10-31 kg va r~ 10-14 s.

7 Dao dQng ella mQt nam cham nho

MOt nam cham nho khoi luong m, momen tir uIt, duoc treo cung a dau P cua thanh OP chieu dai L va khoi luong khong dang k~. N am cham co th~ thuc hien cac chuyen dong quay trong mat phang thing dung, chung quanh true nam ngang (Oz) (trong su6t thoi gian cac dao dong cua h~, uIt luon luon vuong goc voi OP).

H~ duoc nhung trong mot tir tnrong B = Be; ' d~u va nam ngang. Ta bo qua cac hrc rna sat.

Bien luan v~ su bien deli cua chu ki cac dao dong nho cua he, quanh vi tri can bang ben, thea sO' do dai sO' B cua tir tnrong (B co th~ duung hay am).

JC

i

-

VAN DUNG VON KIEN THUC

8 * Tuang tac gifra hai yang day

Hai vong day tron, ban kinh R1 va R2, trong co cac dong dien I va i chay qua, co cung mot true (Oz). Vong thtr hai co ban kinh R2 nho so voi R1 va khoang each d gitra hai mach dien (R2« R1 va R2 «d).

v.

d

Hay tinh lire nrong tac do vong nay tac dung len vong kia:

a) bang each tinh tir tnrong do vong to tao ra tai mot di~m cua vong nho ;

b) bang each coi vong nho nhu mot luong eire tir chiu tac dung cua tir tnrong do vong 16n gay ra ;

c) bang each dung tir tnrong do vong nho tao ra tai mot diem cua vong 16n.

9 * Hi~u ling HALL trong m9t day dan hinh tru 1) MOt hinh tru, day tron ban kfnh a va true (Oz), co mat dO dien tich mat (1' = (1'0 cose , trong toa dO tru co true (Oz).

a) Clnmg minh rang mot phan b6 nhu vay co tM coi la gioi han, khi b tien toi 0, cua Sl,l' chong cMt cua hai hirih tru co true (OIZ) va (02Z) , mang cac dien tich tren don vi th~ tich (di~n tich khol) tuung ung la p va -po Cac di~m 01 va O2 a tren true (Ox) co hoanh dO

b b

xI = - va x2 = -- .

2 2

Xac dinh he tlnrc gina (1'0, P va b.

b) Tfnh dien tnrong sinh ra boi hai hinh tru nay, sau do tinh di~n truong do hinh tru mang mat dO dien mat 0(8) gay ra ..

2) MOt day dan thing, hinh tru ban kinh a va true (Oz), thuan tra voi dO dan dien r(c6 n phan til mang dien tich q linh dong trong don vi th~ tich), chiu tac

dung cua mot dien tnrong E = Eoez (Eo> 0) va mot

nr tnrong B = Boey ( Eo > ° ).

a) Hay giai thich dinh nnh su xU:lt hien cac dien tich mat tren hinh tru, va xac dinh gia tri cua dien truong HALL ben trong hinh tru, a che dO khong d6i.

b) Chung to rang cac ket qua dUQ'C thiet lap khi giai quyet cau hoi thir nhft, cho phep de xuat mot each rna til cM dO khong doi n6i tren. Hay xac dinh gia tri cua mat dO dien mat (1'0, d(\.c tnmg cho trang thai nay.

La161'\1

1 (; tMi die'in t, mift du da phflt X(l m¢t di~n tich bing nq:

Nguyen Ii baa tosn di~n tich keo thea dNn tich ciu mift du if tMi diem t 1a o(t) = -nqt.

M¢t di~n tich dur;rc phflt rs if tMi diem 0 da di dur;rc quang dllr'mg vt. Vpy di~n tich dur;rc phat rs nim gilia cic mift du ban kinh a va a + vt. Thanh tM voi r » a + vt, thi ta co p = 0 va ] = 0 .

z

Bay girr ts xet esc gif1 tri r trong khoiing gilia a va a + vt.

Giii« cac mift du ban kinh r va r + dr t6n tiJi esc di~n tich dur;rc phflt ra gilia esc tMi diem:

r-a. r=ar-:«

t - -- va t----

v

v

Dieu d6 tuong ling vm m¢t di~n tich:

......... M~t cf;u

........ :::::: :::::.> ban kinh r

/i/ 0 '~dQ

\ ::::: <//M~t du

.::......... ban kinh

r + dr

dr dQ=nq-.

v

SI! phflt x(l1a ding hwng, nen mpt d¢ di~n tich c6 tinh d6i xling

du va c6 gif1 tii :

dQ nq

per, t)=--2-=--2-

41H dr 41H v

Mpt d¢ nay khong ph« thu¢c vao tMi gian t if trong mien khOng gian ma cic di~n tich dur;rc phflt 'x(l tu tMi diem ban dJu di tm.

Ta c6 the' tM nghi~m bie'u thrir: :

f a+vt 2

a p(r)4;n dr = nqt

bie'u dien di~n tich do m/ft du phflt rs giiia thili diem ban dJu va tMi diem t.

rud6 suy ra mPt d(1 dong di~n the'tich:

- ) _ _ ( _ nqer j = j(r, t er = PmV = P f, t) ver = 41H2

Thong lucng ciu n6 dur;rc baa tosn trong mien a < r < a + vt, trong d6 dong chily cac di~n tich 1a khong doi. D6i vo; tnsmg veao xuyen tam nay, ptnnmg tiint: div T = 0 con dllVC thlhi~n biJi:

_!_ _E__( r2 j) = 0 r2 ar

D6i vai bill toan d6i xling du, thi m(1t tnsmg xuyen tam c6th6ng luong bao toan se co dang ~ er (xem phu luc).

r

2 1) a) Di~n tnsmg tunmg thea true (Ox), ta xet m¢t m/ft GAUSS d(lng hinh h(jp, c6 cac

c(lnh song song vm cia true E(x, I) ex E(x + dr, I) ex

(Ox), (Oy), (Oz) va c6 hai mift

dNn tich S if cic hoanh d¢ x va

x «dx.

x

x+dx

x

Diuh If GAUSS eho a day "

SE( ) SE( d) pSdx h-]' aE(x, t) p(x, t)

- X + X + X = _- ng 1a a = _- .

£0 ax £0

b) Diah luPt OHM eho phep viit

j =j(x,t)e =yE(x,t)e

x x

va S!l bllO toan di.en tfeh dur;rc the'm.en elle bp bOi " aj(x, t) ap(x, t) 0

--- + _:__-'....-'-

ax at

Til d6, suy [a ptusmg uinb biin dol "

ap(x, t) + yp(x, t) = 0

at £0

rna nghi~m giun theo ham mil v~ khOng, v6i tMi gian d,ae tnmg T= £0 .

Y

c) Dbi vo; mpt chit dfm di.en tbt nbu d6ng, dp dfm di~n la "

y=6.l07 S.m-' ,

tbi ta dur;re T ~ 10-19 s.

Tuy nhien, ta biit [lIng djnh luPt OHM chi co the" ap dung dur;rc dbi v6i cae thili gian d,ae tnmg eho SIl biin dol III lim so v6i thm gian tfeh thoat't eila mo binb DRUDE. Nbu ~§y kit qua nay khOng co f

nghia quan trong, vi no n§m trong pbsm vi ma mo hinh era diing di thu dur;re no lsi [0 [ang la kbtmg tM ap dung dur;rc (vi r= 10-'4 S).

2) a) Ta eoi phwng tiinh biin dol vfin tbe tosn bp Ii = vex cii« cae di~n tfeh linh dpng b day Ja eila esc eJeetron co di~n ticb -e "

dv v eE

-+-=--.

dt" m

Veeta roPt dp dong di~n ] = -nev trong do, n biin thien knong

dang k~ nen co thi eoi nbu mpt h~ sb khong dbi.

aj j ne2E yE

Tiuto suy ie: -+-=--=-.

at r m r

Mat khae aE(x, t) = p(x, t) va aj(x, t) + ap(x, t) =0.

. fu ~ fu ~

Vi vpy, phuong trinh bien dol roPt dp di~n khbi eila moi tnsmg Ja "

a2 p 1 ap 1 8

--+- -+--p=O VO; T = _!!_.

at2 t: at t: T r

b) Vi T« r , nen ehe dp qua dp turJIlg Ung Ja gia tu§n hoan, va thm gian d,Je tnmg eho SIl giiim theo ham mil eila die dao d,ong m~t d9 di~n rich biing r.

Thm gian d!e ttimg nay bie"u hi~n dung ntur thm gian tfeh thoat eila moi tnsmg " sau m6t sbl§n t, moi tnsmg mit di ki Ur v~ ttsng thm ban dilu bj nhi§u Iosn ciis no va [6i no tra v§ tr.ang thm (rung hOa dlen.

3 1) Niu thm gian rich thoat

eila mBi moi truimg la khOng

dang k~ tbi cu: mPt dp dong di~n z =' 0- thi tieh lue ban aJu ph!Ji biing "

.... H_-

h =Y''-1Jez

va ]2 =Y2Boez

Cae mpt dp dong di.en the" tieh do khOng biing nhau, nen thong luang du cbimg khOng nlnr nhau khi di qua mpt ph§n eila m!t phing (z = 0), a z = 0- va z = 0+ .

Thanh thl!' xuit phflt tir S!l can biing di~n tieh ap dung eho mpt hinh lIiJ nha, tiit di~n S "nJm gilrd cae nosnt: d,o z = 0- va z = 0+ ", ta suy ra sll xuit hi~n mot m~t dO di~n tieh I1Jflt CJ tfen m~t ph~g (z = 0), lien k~t v6i die m~t d9 dong di~n th~ tich j, va l: bAng h~ tnirc :

z= 0+

z

CD

dCJ ( ~)_

dt= 1, -12 .ez

2) M~t phang (z = 0), mang m~t d9 di~n m~ &u a; tao fa dien tnrong E = ±-2CJ ez. Ta third nhfin gia tii eila k€tqua nay era hoc

£0

trong nim hoc thiI nhfft dbi v6i mpt di~n tmr'mg khong do1. Vi di~n uuimg nay eh6ng chit Isn di~n tmr'mg Eo , nen ta suy fa cae gia ui eila cic m~t dp dong di~n tM tfeh a thm diim t "

~ =yJ Eo-~J ez va h. =Y2(Eo+~J ez

\ 2£0 2£0

va phwng tiinh bien dol mpt dp di~n m;It CJ,'

da = y, (Eo - _!!_ I_ Y2 (Eo + _!!_J.

dt 2£0 ) 2£0

• 2£0, 2(y, -Y2)

Dilt T=-- va CJ, = £oBo . ta duoc :

y, +Y2 (y, +Y2)

drr (a-al) 0 -+

dt T .

(; thm dilm t, m;It phing khong bi thay d6l, nen til do suy fa "

a (1) = a, C-e-~).

Khi ehe dp gi6i hflIl dur;rc thitt IPp (t » T ), thi mPt dp di~n tfeh m;It eila m;It phing la CJ = CJ, va cu: mpt dp dong di~n d~u gibng nhau trong hai moi tiuong :

Cae thm gian tfeh thoat rl

= 2Y'Y2 Eocz. y, +Y2

hay r2 (dur;re dinh nghia trong mo

binh DRUDE) eila cae moi tiumg gia thitt la khong dang ke; nghia III adayrit nhOso v6i T=~.

y, +Y2

Gia thitt nay khOng thuc tt khi kl dtn cae ktt qua ciu b8i tpp truce, trong do ta era chUng minh riing ~«'i (i = 1 hay 2).

Yi

Nlur vpy, d{ll1g tim dllr)'C d6i v61 eM d(J qua d(J con phlJi bim eiii rit nhi~u vi khong chic dUng. M(Jt mo hinh it ngay ngo han se din t61 phlJi xem xet lpi eM d(J qua d¢ nay, nlumg eh# d(J gi61 h{ll1, duve xic djnh trong moi truimg h(!JJ biJi h = h, v.ay

Yl(Eo -~)=Y2(Eo +~), selanhllnhau.

2&0 2&0

2 4 1) D(J dfm di~n eua moi truimg la Yo = nq r . m

2) a eM d(J kbtmg dill, vPn t6c tosn b(J cae phflfl ti'r mang se nghi~m dung phuung ttinb (xem §4.1.2.) :

qr - -

v =-(E+v 1\ B). m

Veeta] co d{wg ] = nqv = Yo E + qr] 1\ B , ehi8u len cae tiuc :

m

{}x -rwe}y =YoEx i, +rwe}x =YoEy }z =YoEz

Tirdo suy ra :

Wer 0
l+w2r2 l+w;r2
e
} =[y] E=yo -wer 0
l+w;r2 l+w;r2
0 0 3) Di~n trer eila 8ng co tiit di~n 5 va ehi~u day a b§ng :

Ro =_a_.

Y05

4) DNn ap Uo (gifm cae m{It phing (x = 0) va (x = a) ap vso vpt

- _ - /. E Uo D' d" di

dan mOt di~n tmirng E = Eo ex VIlI 0 =-. ang ~~n qua

a

tiet di~n 5 eua cae m{It phing dola : 1

1 = }x5 = Yo 2 2 E05.

l+wer

Vay di~n tra m61 la : 2 2

R=!!_= a(l+wer ) = Ro(1+w;r2).

1 Y05

D6i v61 moi truimg kim losi thi :

R-Ro _ 2 2 _(qrB)2 -310-6

---wer - - .

Ro m

Gia tii eua di~n tra Iit it bi lmh hlli'mg tae d(Jng eila tii truimg.

Vo --

5 1). PhllfY11g phap thu nhit : Nghien cUu S9' phfm hi dongdi#n

Veeta mPt dO dong di~n la xuyen tam, J = jir, fJ, z)er ' trang co sa ket h(!JJ v61 cae tee dO tiu co tiuc (Oz). H.e la tron xosy, va

ta gia thiit phan b6 nay khOng phil thuOe toe d(Ji z, trang khOng gian chafin biJi vPt din thu1J uir (bo qua cae hi~u img 00 va do do co Sll' bit bien trang phep tjnh ti8n thea z). Lsu: do, ta co : ] = }(r)er

Thong lur;rng eila truimg nay 18 nlur nhau, a eM dO khOng dill va ehuin dimg khi di qua moi hinh ttu bfln kinh r (R1 <r<R2) va ehi~u eaa h. Thong lur;rng do b§ng 1, vpy thi:

1 }(r)=-. 21rrh

Tirdo suy ra di~n truimg trang moi truimg thu1J tra nay: - 1 _

E=-- er.

21ryrh

va hi~u di~n th8 a cae e{lC eua ph1J til di~n uir nay:

U=Vi-V2=_I_ In (R2).

21ryh Rl

In( & )

Vay dien tra la: R = __ R_l_ .

.. 21ryh

• Phurmg phap thuhai: S9'k€thqp cac 6ng dong nguyen t6. Xet m(Jt ph1J nM nguyen t6 ciu mOt 8ng dong, ehi~u dili dr. tiet di~n dS=dzrdfJ nhllaaehlon'jtrenhinh ve. Di~ntraeuanola:

1 dr 1 dr

--=- --

Y d5 Y dzrdfJ

Di~n tra eila 6ng nguyen t6 co goe dfJ, nlim gifm cae bfln kinh Rl va R2 , dllr)'C tinh b§ng each ket h(!JJ n6i tiep cae ph1J tir nguyen t8 nhlltren. Vay di~n triJdo co gia tii:

fR2 1 dr 1 1 (R2) r=R1 Y dzrdfJ = ydzdfJ n Ii; .

Di~n tra taim ph§n dllr)'C tinh b§ng deh ket IJ(;rp song song cic 6ng nguyen t6 nhu ttin, nghia 18. :

21< h

f f ydzdfJ - y21rh

R = B=Oz=O In( :~ j'_ In( ~~} .

Ket qua nay phi: h(!JJ v61 ket qua tnsx: z

2) Trang truimg h(!JJ di~n, ta dUng: ] = y E = -ygrad V Trang truimg h(!JJ nhi~t, ta viet: }Q =-A,gradT gifm hai hinh tsu a nhi~t dO 11 va 12 .

Nhu v~y, ts tim dllr)'c mot thOng lutmg nhNt <Pth = 11 ~12 til

In( R2 )

hinh tro 1 v~ phia hlnh tru 2, v6i T). = __ R_,_

. . <om 2ffAh

6 1) Khi c6 m~t tir tnnmg, thi trong khuon khO' cila mo hinh DRUDE, phutmg tiinh chuye'n dOng cua toin bo esc ph§n til mang c6 dsng (xem §4.1.2) :

dvvq-_-+-=-(E+v I\B). dt r m

nghi'a 1a if chi dO khOng dol :

v = qr (E +v 1\ B) = f.J(E +v 1\ B).

m

Khi kbtmg c6 tir tnsmg, tbi v~ t6c troi gi!lt 1a xuyen tam. Til ttinmg B = Boez lam l~ch cic phin til mang trong m~t phing

(e"eB) .

Liic d6, ts c6 tbe'vi€t :

- - - - n 2r

j = nqv = r E + f.J j 1\ B , v6i r = -q_ . m

Tird6, suy ra trong tQa do tr/,J (jz hiln nhien bing khOng):

{~r =rE~f.JjBBo

J() = =u j.B;

Di~u nay kio thea:

jr

rE

tha y cho j r = r E khi khong c6 tir tnnmg.

2) Thanh ttni; khi dung 1!Ji pbfp tinh trong biJi t~p tnsic (ptusmg pbip tM nhit), ta tim duoc mot gia tii di~n trif :

In(R2 )

R =_R_'_[I+(IIB )2].

B 27rYh r: 0

Nhir v~y, di~n trif cua h~ da ph8i nhan voi thila s6 [I + (f.JBo )2]. Ghi cM: f.J':d, 7.10-3 C.s.kg -I . R6 ruig 1a nga y d6i v6i mot til tnrr'lng C!1C msnh (10 tesls), s6 hi~u chinh cho gia tti cua di~n trif vin rit nho:

1+(f.JBo)2 "" 1+3 . 10-4.

Nhll V!ly, ta da thiy iinh hurmg cua til trif khi c6 m~t cua hlnh hoc g9i Ia CORBJNO.

7 Dl nghien Ctlu chuye'll dong quay, ts ap d!Jflg cho nam cham nho djnh if mamen dong, chi€u tren true quay (Oz), va ki hi~ll 81a g6c nghieng cua can lie d6i v6i dwng thing d(mg.

Nam cham nbO chiu mot ngiu 11,lC do tir tnsmg gay ra. Momen cua ngiu 1!1C d6 bing:

T=uIt I\B=-.AtBsin8ez V~y phwng tiint: chuye'n d9ng quay se 18 :

mL20 = -mgLsin8 -JI(Bsin8.

N€u ,JtB > -mgL (d~c bNt khi momen tir ciis nom cham cung chi~u voi tir tnsmg if 8 = 0), thi vi tri cal] bing 8 = 0 1a b~n.

Chu ki cac dao dong nh61a :

T=2ff~.

N€u til tnsrng vii nxnncn til c6 chi8u ngllr)'c nhau if 8 = 0, va JIB < -mgL, tbi chinh vi ui 8 = ff hie d618 vi tii can bJng ban.

Chu ki cac duo d(wg if Jan c~n vi tri can bJng nay 1uc d6 b,1ng :

2

T = 2ff mt . (clni y, j(JJ + mgL < 0).

-(.AtB+mgL)

8 a) Gli sil M 1a mot dilm toe do tr/,J (r = R2 , 8, z) thu(ic vd vong day nM Die/n nay thllOC v~ mot m~t phing chUa true (()7) cit yang 1em tbeo dur'mg kinh. D6M mot mit phing phiin x(mg d6i v6i s!1 pliin b8 dang di~n tmmg (mg vm yang day km. Til tnJr7ng B, tsi M, thuoc v8 IIJ~t phing nay, v!ly :

HI = Btr(r, z)er + Btz(r, z)ez'

NguUi ts mu6n bie'u thi tir tmr'rng Bl if 1an c~n true (07) (r«RI ).

Mu6n thi, ts xet mot m~t kin c6 d/jng mot hl'nh (11) nho tr/,lc (Oz). bin kinh I va chi8u cso dz. Thong luang cua tir tnsmg B\ di qus m~t nay, nhit tllit ph8i bing khOng, v#y:

2

n r [BIz(trI,1c)(z +dz) - Biz (ll1,IC) (z)]+ 2mlizB'r(r, z) = o.

Thanh ph§n xuyen tam als tmr'rng nhu v$y, gin vm g18 tri cis tmr'rng if tren true theo :

r BIz(trI,1c)

Btr(r, z)=-2 ~'

Cho durmg cln: vi nhollinh chii' nh#t ~ dllr)'c bie'u di§ndu6i day. Ta co thcO viet hni thong cua tir rnrr'lng B\ bing khOng tren dur'mg chu vi n;}y (rr ngang rJm cua yang day nhO, thi ngur'ri fa if ngoai de ngu(}n teo ncn tnsmg iii t. nghi,lla :

36

-dzB'z(r, z) + dZ~z(!f\lC)(z) (d§n esc s6 hflng bpc cao hoilc bpc 2 a gEn I).

0,

z z+dz

Cu6i cimg suy Ia :

- - I dB'z(!f\lC)

B, = B'z(!f\lC) (z)e, - 2 er.

dz

(d§n esc s8 hflng bpc cao hoilc bpc 2 a gEn I)

Chi duy nhit ph§n khOng d~u cUa biiu thoc nay se co ich de'tinh tong h(!JJ 11)C cua esc 11)C LAPLACE uc dung len vong nM.

TII do rut Ia tdng h(!JJ 11)C cua cac 11)C tac dung len vong nM :

FL= ~ idl2l\B, = cj i~d8eB/{ ;~:)(Z)er]Z=d

vcng B = 0 .. 21!'

I1ho

. 2 (dB,Z(!f\lC)(Z)] -

mR2 ez.

dz z = d

Yong 1611 tso rs, tei mpt diim tIen true hoimh z, tii trur'mg : f.JoIRr

= ---"--~--::-3 ez.

2(Rr +z2)2

TII do rut Ia :

3 f.Jo1 RrVrRii)d-

5 ez.

(Rf +d2)2

2

Day chinh la 11)C hut n§u hai vong day d~u djnh Mung thea cimg chi~u (nghia la i va I cimg diu).

2) LI)C, hufmg thea (Oz) (vi If do d6i ximg tton xoay du biJi tosn) ciing co thi dur;c vi§t :

---

FL = (u1i2grad)B,

n§u ta coi vong nhO ntnr mpt lufmg CI)C tir co momen Jt0_ = i n Riez . Diiu nay mpt l§n nii<1lpi cho cimg mpt k§t qua nhu nhsu.

3) Tsi mpt die'm P cUa vong 1611, truimg B2 do vong nhO {fJO ra, dupe coi ntur truimg cUa mpt lufmg CI)C tilco momen ..At ,nghia 121 :

= f.Jo..At(2COS82er2 + sin 82 eB2 )

4n ,2

= f.Jo'./1i(-2cosaer2 +sinaeB2].

4n (Rr + d2)2

Blmg cach dung cac toe dp du '2, 82 va CfJ2 co tam tIen

vong nM.

Tiido suy ra 11)C tac drmg len vong 1611 :

F'L = cj IR,dCfJ2eip2 AB2 vong 16n

11'2 =0 .. 21!'

j.Jo . .« I R2 cj (-2COSaer2 +sinaeB2]

dCfJ2e1f'2 A )

4n 2 2-

If'2 =0 .. 21!' (R, + d )2

F'L f.Jo~IR2 J dCfJ2[-2cosaeB2+s;aer2], hay

1f'2-0 .. 21!' (Rr +i)2

cu6i ciutg :

F-'L f.Jo..AtI R2 [+3cosaSinaez]= 3 f.Jo,A(I RJd_

~ 5 ez·

2n .: 2 _

(Rr +d2)2 (Rr +i)2

K§t qua nay trm ngur;c mpt cach h(!JJ logic vOi esc k§t qua tm&c.

9 1) a) Di.en tich mang bOi. milt dS = ad&lz cua hinh tf1lla dq = 0"0 cos8dS.

Khi esc true cua hai hinh tru, mang esc di~n tich kh6i trm ngur;c nhau, xich lpi g§n nhau, thi esc di~n tich nay bii tiir nhau trong vung chung ciis chimg, chi di t6n tpi mpt "va" tich di~n, chi~u day C!lC bp 18 b I cose I.

x

Dien tieh turmg img la dq = p b cos OdS (dftu ella di~n tich chinh la dftu ella cos 8). Til d6 suy ra h? thiic biio dam tinh unmg dwng ella cae phan b6 nay khi b din uii 0: p b = 0"0'

b) • Mijt binh In! duy nhifL

D6i vm m(Jt hinl: tru bsn kinh a va trl)e (Oz), mang di?n tieh kh6i p, di?n tnsmg, xuyen tam, co dsng : Ii = E(r)er. Ta co tMxae

djnh no bing caeh ap dung djnh If GAUSS eho m(Jt hinh trI) uuc (Oz), bin kinh r va ehieu eao tuy f, nghla la :

2

E=...f!_rer voi r c e vs E=~er vci r» e.

2£0 2£or

• Hai binb tru.

Trong mien chung, vi dl) a gim hsn tiin tm 0 d6i vm r < a, ta se co :

- p ~ - p-

E=-(HIM -H2M)=--bex'

2£0 2£0

trong do HI va H2 la esc hint: ehiiu ella die'm M mil tsi do ta tinh di?n tnsmg, tuong img tren esc true (Dt z) va (02Z)'

a ngolli cic hint: tn: (r » a), ta phiii th!fC hi?n m(Jt S!l khai trien ella bie'u thUr: ella tasmg, ttong pbsm vi ma r» b. Tuy nhien viec khai trien lr!fC tiip tnsmg th~t la tinh ti (vi cic ehuan, va cii cic phurmg ella cic tiuong deu khiu: nhau d6i vm hai hint: tru). T6t tum hit (vanen) la dung esc bie'u thUr: vB cic thi kit hop :

Vi =_pi In(!i) va v2 =+pi In(r2) (sai kem m(Jt hing s6)

2£0 a 2£0 a

Dien thi tOng e(mg la: V = Vi + V2 nghIa la :

-0 pib(cosOer + sin Oe61 )

Tit do suy ra di?n tnsmg ngosi : E = 2£0 ? .

• Hinh tn: dur;re tieh di?n cl b8 miTt.

Ta sll dung S!l tuong duong trien khai trong eau hoi /J1J'6e, khi b tiin tm 0 vm pb = 0"0' Khi do, ta duoc :

,. -E 0"0 -

«vot r ce, =r z+»,

2£0

,. - _ O"oi (cosoer +sino(61)

• vmr>a, E --- 2 .

2£0 r

2) a) Cae di?n tieh din deu dur;re di?n tnsmg khrJi d(Jng thea phurmg ella true (Oz).

Til trur'mg lam ctuing l?eh song song vm (Ox).

Vi du, cae electron (q < 0), khi ehuyen d(Jng thea ehieu z giuu, se bi Neh ve phia x giam,

Ta co tM d!l kiin S!l xuit bNn cae di?n tieh miTt, durmg vB phia x > 0 vaam ve phia x <0.

Cae di?n tieh nay din lur;rt minh l(li tso ra m¢t di?n tnsmg Hall bu trir tae dl)ng ella tit trurl1Jg :

EH =-v I\B.

- -

Dum tae dung lien hop ella tnsmg B va tnsmg HALL E H , cae

di?n tieh din l~ tim thiy, cl chi d¢ kh6ng dol, m¢t ehuye'n d(Jng troi gi(lt do di?n tnsmg E song song voi true (Oz), nghla la

v = j__ =.L Eocz. nq nq

Dien trur'mg HALL, deu trong hinh tru, co gia trj :

E- r ~ B -.

H =-c" oex' nq

b) Theo cae kit qua dur;re thiit l~p cl eau hOi truce, ta co the'dlJ8 ra f kiin la cOn eho bint: tn: m(Jt di?n tieh mift cr = 0"0 cosO voi

0"0 = -2£0 LEo Bo de't(lo ra dur;re m(Jt di?n trur'mg nlnr thi d

nq

trong hinh uu.

-dzB]z(r, z) + dzB]z(tfl,lc)(z) (din esc s6 h{mg bpc cao ho~c bpc 2 a giln r).

0,

Cu6i ciutg suy ra :

- - r dB]z(tfl,lc)

B] = B]z(tfl,lC) (z)ez - 2 dz er.

(din cu: s6 h{mg bpc cao ho~c bpc 2 a giln r)

Chi duy nhit ph§n kh6ng d€u cua bie'u thUe nay se c6 fch dl tinh t{/ng h(1JJ I!fC cua cac 1!fC LAPLACE tic dung len yang nhO.

Til do rot ra tong h(1JJ 1!fC cua cac 1!fC tac dJ1I1g len Yang nhO :

- J,. - - J,. - (~ ~(truc) (z) - ]

Pi. = 'f ldh I\B] = 'f iR2d()eo 1\ - 2 ~ er

VCllg 0 = O .. 21!' = d

nllo

. 2 (dB]z(tfl,lC)(Z)] -

l1rR2 ez.

dz z = d

Yang l(m tso ra, tpi m(5t die'm tren t111c hoanh z; til tnsmg : f.ioIR?

--'-'-~--::-3 e z .

2(R? +z2)2

Tilda rot ra :

3 f.iol R?(JrRii)d-

5 ez.

(Rl +d2)2

2

Day chinh la 1!fC hUt n€u hai Yang day d€u djnh iusmg theo ciutg chi§u (nghia la i va I cimg diu).

2) L!fC, hlIfmg theo (Oz) (vi 15' do d6i ximg tran xoay cila bl1i toan) ciing e6 the'dll9'c vi€t :

nJu ta coi vbng nhO nlnr m(5t lufmg C!fC til c6 momen A0_ = i st Riez . Di§u nay 1l1(5t l§n nii8lpi eho cimg m(5t kJt qua nlur nhsu.

3) Tsi m(Jt diem P cila vong 100, tnimg 132 do vang nhO tso ra, dupe coi nhlltnimg cila m(JtJufmg C!fC tilc6m6men .At ,nghia la:

= f.io.At ( 2 cos ()2 e r2 +sin ()2 e02 )

4Jr r2

= f.iov«[-2cosaer2 +Sinae02).

4Jr (R? + d2)2

Bling cach dung cac toe d(J du r2' ()2 va rp2 co tam tren

yang nhO.

Tilda suy ra 1!fC tac dung len vong lim :

F'L = ~ IR]drp2etp2l\132 vong Ian

tp2= O .. 21!'

f.Jo . .« I R2 ~ (-2COSaer2 +sinaeo2]

drp2 etpz 1\ J

4Jr 2 2-

tp2=021!' (R] +d )2

F'L = f.io:;R2 ~ drp2[-2cosae02 +Si;aer2], hay

tp2=O .. 21!' (Rf +d2)2

cu8i ciutg :

-, - ic:«: R2 (+3cos~Sinaez]_ 3 f.io.At1 Rid_

F L - 3 - 5 ez·

2Jr _ 2 _

(Rf +d2)2 (Rf +d2)2

K€t qua nay trm ngll9'c m(5t each h(1JJ logic v6i cae k€t qua truoc.

9 1) a) Di~n tich mang bOi m#t dS = ad6(jz cua hI'nh ttu li: dq = CTO cos()dS.

Khi cac t111c cua hai hinh t111, mang cac di~n tich kh8i trm nguvc nhau, xich lpi g§n nhau, thi esc di~n tich nay bu tm nhau ttong viing chung cua chiuig, chi de t6n tsi m(5t "vo" tich di~n, chi€u day cue b(5la b I cos() I.

x

Di~n tich t/JUflg (rng 1a dq = P b cos OdS (d~u ciia di~n tich chinh III dftu ciia COS 8). Til d6 suy rs h~ tMe bio dam tinh tuong duong cua cic ph§n b8 nay khi b tdn tm 0 : p b = ao .

b). M~t hiOO trl! duy nhiL

D8i vm m(Jt hint: uu Mn kinh a va true (Oz), mang di~n tich kh8i p, di~n tI1IrJng, xuyen tam, c6 dsng : E = E(r)er. Ta co tbe'xac

d/nh no b!ing each ap dung djnh If GAUSS cho m(Jt hinb tru true (Oz), bin kinh r va chi€u cao tuy j, nghia 111 :

2

E=_f!_rer vmr<avaE=pa er vmr>a.

2&0 2&or

• Hai hinh rru

Trang mien chung, vi dl) i7 gim bsn tiin tm 0 d6i vm r < a, fa se co :

- p - - p-

E=-(H1M -H2M)=--bex'

2&0 2&0

trong d6 HI va H2 18 esc hinh chiiu cua die"m M rna tsi do ta tinh di~n tnsmg, tuong iing uen esc true (~z) va (02Z).

a ngo8i cic hinh uu (r » 8.), ta ph8i tinic hi~n m(Jt S!1 khai trien cis bie"u thUr: cua tnnmg, trong phsm vi rna r» b. Tuy nhien vi~c khai trien true tiip trur'mg th$t 18 tinh ti (vi cic chuin, va ca cic phwng cua cic wng d€u khic nhau d8i vm hai hinh tru). T6t han hit (vanen) 1,1 dung cac bie"u thUr: v€ esc thi kit h(TJJ :

Vi =_pa2 In(!l.) va v2 =+pa2 In(r2) (sai kem m(Jt hffng s8)

2&0 a 2&0 a

Di~n thi tOng c(Jng 1,1 : V = Vi + V2 nghia 1,1 :

[Ii]

2 2 r2+brcosO+- 2b

pa r2 pa 4 pa

V=--ln(-J=-ln 2 ",,--cosO.

2&0 Ii 4&0 2 b 4&or

r -brcosO+-

4

M

- pib(cosOer +sinOee)

Til do suy is di~n tnsmg ngo8i: E = 2&0 ? .

• Hinh tru dur;rc ticn di~n a be m~t.

Ta Stl dung S!1 usmg dwng trien khai trong csu hoi tnsic, khi b tiin tm 0 vm pb = ao. Khi do, ta duoc :

,. -E ao -

• vot t c s, =--ex

2&0

,. - aoi (cosoer +SinOee)

• vmr>a, E=-- .

2&0 r2

2) a) Cic di~n tich din d€u dur;rc di~n tnsmg khOi drng thea pbutmg cua true (Oz).

Tir tnsmg lam chUng l~ch song song vm (Ox).

Vi du, cac electron (q < 0), khi chuyen d(Jng thea chi€u z giun, se bi Nch v€ phia x giam,

Ta co thl d!1 kiin S!1 xuit hi~n esc di~n tich m~t, dismg v€ phia x > 0 va am v€ phfax < 0.

Cac di~n tich nay din 1ur;rt minh 1l,li tso ra m(Jt di~n tnsmg Hall bu trir tic dl)ng cua tir trueng :

EH =-v f\B.

Dum tac dung lien h(TJJ cua trur'mg B va tnsmg HALL Ii H. esc di~n tich din lsi tim thiy, a chi d(i khOng dai, m(it chuyen d(Jng traj giflt do di~n tnsmg E song song vm true (Oz), nghia 1,1

- j r -

v=-=-Eoez·

nq nq

Di~n tnsmg HALL, d€u trong hinh tri; co gia tri .

x

E- YEB--

H =- 0 oex·

nq

b) Thea cac kit qua dur;rc thiit 1flP acau hOi tnnic, ta c6 the"dlJiJ ts f kiin 18 dn cho hinh tru m(Jt di~n tich m~t 0= ao cosO vcii

ao = -2&0 I_ £oBo de" tflo ts dur;rc m¢t dj~n trur'mg nnu thi if

nq

trong hinh tru.

..

TRO'ONG

A. ..

DIEN TO'

-

KHONG DOl

0' ndm thu nhdt, ta da mo ta dien truong khong d6i duoc tao ra boi 'mot ph/in bd cdc dien tich. Truong c6 luu thong hay luu .'16 bao toan nay, phat sinh tit mot the w) huong, va thong luong cua 11() qua mot

mat kin duoc xac dinh boi dinh Iy GAUSS.

B!ing each tuong tu, tit truong khoru; d6i duoc tao ra boi mot phdn hd cdc dong dien, C() thong luang bao to/1I1, va luu thong cua no tren mot duong cong kin duoc xac dinh boi dinh I,v AMPERE.

Trang khuon kh6 cdc che'd(J khong ddi, ta l(1p

phuong trinh cdc tinh chdi nay cua truong dirn tit khorig ddi theo cdc dinh IU(1t vi phan : cdc dinli luat hay cdc phuong trinh vi phan nay (phuong trinh dao ham rieng} cho phep ma ta cdc tinh chdt cua truong

tai m6i diem trong khong gian.

Ta cung se thd» co the ke't hop mot the' goi la the' vecto voi ttl' truong nhu ta da ke't hop mot the'vo htamg voi dirn truong khang d&

M V c

T

E U

• Cac dinh luat vi phan ella tnrong dien nr (1 che dO khong dt)L

DIEU CAN BIET TRU6'C

• Dien nr hoc nam tlnr nhat :

• dinh luat COULOMB:

• dinh luat BlOT va SAY ART:

• dien tnrong va nr tnrong khong deli:

• cac dinh Iy GAUSS va AMPERE.

?

1 f)i~n trU'ong kh6ng d6i

1.1. f)i~n truCmg ella m(>t phan bo di~n tich 1.1.1. Dinh lu~it Coulomb va su' chong chat cac hi~u ung

Dinh luat COULOMB chi dinh lire urong tal', trong chan khong, gura hai dicn tich diem. Nguyen Iy chong chat, coi tinh tuyen tinh cua cac hieu ung urong tal' COULOMB nhir mot tien de, da rho phep ta bieu thi tnrong I~O nen h(yi Cal' 010 hinh thong thuong ve pilau ho de dien tfch,

1.1.2. Cac tinh chat cua tnronq

Ta hiel rang dien tnnmg khong doi la 0101 tnrong co luu thong bao loan nghiem dung dinh Iy GAUSS. Vice nghien cuu tinh chat topo cua dien tnrong da chung Ii') rang dien tnrong C() nhung tinh chat (/oi xUng cua nitn vccto "th/u" hav vecto qrc.

f)~c bict ta hiet rang:

• dicn truong, sinh ra h(n mOl phan ho hat bien khi tinh lien hay quay chung quanh mot true, sc C() cung nlnmg linh hat bien nlnr phan ho do (H.I) :

• khi mot phan ho C() mot l11~t phdng doi xung, lhl dicn tnrong thuoc ve mat phdng do tai mt"ii diem cua no (H.2) :

• khi I1H)1 pllan htl' C() mot mat phang phan xung, thi dien tnrong sc vuong g(lL voi m~ll phang d() tai m(ii diem cua no (H.3).

E

-

E

IT· H.3. Phdn b6 ("() 1/19/1I1(l/ phdng

phon XIJ71g rt':

B.2. Plutn hi!' ("(j mot mat phdng d(!i .n/llg 1/

,

,Qp dvng 1

D6i xting cua di~n trutrng

Ha» ntur r!tng !l(lng I(fng qual nh(j) cua dien truimg sinh ra boi mot ptuin hoo di_(!fl itch c6 tinh : a) !lo'in/flg ("{IU ;

h) d(J'illlng IrV

a) M()I phan hil, co tinh doi Xll1lg diu tam (), nghicm dung:

P(M) = p(r, e, cp) = p(r), Irong Cal' toa d() du tam O,

H.!. Phan /Jo MOt bien trong phep tinli lien.

MQi 11l~1 phang di qua tam () ella hinh cau deu la mat phang dtl'i ximg. V6i mot diem M hal ky, co Vel sCi mat phing ~6i xung di qua, chua M va O. Dien tnrong l~' (M) thuoc ve tat d. cac mat phdng do va do vay thuoc vc giao tuycn ella chung : dicn tnrong la xuycn tam. Tfnh hal bien trong phcp quay chung quanh diem () ham y rtl11g nrodun cua trirong chi phu lhuoc vito kho;'Ulg each r !(yi tam. V Uy kel luUn la dicn truong ella mOL phan ho dien tich C() tinh deli xtrng cau, co dang E(M) = E(rk,.

b) MOL phan ho co tinh doi ximg tru se hat bien trong phep quay chung quanh true (Oz) cua no va trong phep tinh tien song song veri true nay,

Vay p (M) = p (r, e, z) = p (r), trong cac loa dO tru co true «()z),

Moi diem M deu nam trong hai mat phang doi xung cua phan ho : mat phang chua M va true (Oz), va mat phang chira M nhung vuong goc v(yi true «()z),

Dien mrong, tai M, thuoc ve giao tuyen cua cac mat phing do, vi vay :

E(M)=E(r, e, z)=E(r, e, z)er,

Tinh hat bien, hang phep tinh tien theo phuong cua true (Oz) va hang phep quay chung quanh true nay, euoi cung se eho phep ta khang dinh rang dien tnrong cua mot phan bo dien tich doi xrmg IT\! co dang :

E(M) = E(r)er,

ella 1':

Khong JUI),C Ian ttm cac kf hiru r va e,. cua cac toa d¢ c/iu vel toa d¢ tru.

Neu ctin, ta d/in nguln doc tro ve guu: trinh nan! thu nhdt de on lui chi tiet fum cac tinh chti: doi xung cua truong,

1.2. Thong IUQTlg cua di~n tnronq 1.2.1. Dinh Iy GAUSS

Dinh Iy GAUSS chi ro rang thong hrong cua dien tnrong di qua m()1 mat kin I'hiing dicn nch (y hen trong mat kin ehia eho &0

rff, E ,dS = Qtrong I ,

'jf I &0

n~IY la m91 tinh eh"il tich ph an cua uien inrong, ma ta da thict 1\IP diroc mot sC) h¢ qua.

• Trong mOL mien khong gian khong co dicn tich, dien tnrong co thong 11I'l,1ng h{IO toan (thong hrong Ia nlnr nhau di qua II1Qi lici dien cua mOL ong truong cho tnroc). Trcn mot hicu ull cua dicn trurmg, SI! sft gan lai ciia cac urn'mg sue dicn tnrong nnmg ung veri su lang II1UdWl cua uiCn truong (H.4),

• Vice st'r dung dinh Iy GAlISS, kct IH!p vm vice st'r dung die tinh chat deli xung cua nH)1 phan bo' (d6i x(l1lg can). cho phep X<lC dinh nhanh dren tnrong dutrc tao ra.

• Khi di qua mot krp C() mat uO dien 1Il~1 (T, thanh ph an phap tuycn cua dien Ifrn'rng hj gran doan (H.5) :

.. - --. - CF

(E2 -E1).NH2 =-,

&0

1.2.2. DQ phan ky (dive) cua di~n truong

Dinh ly GRl'EN-OSTR()(iRADSKI (xcm phu h,IC) clio phcp ta lien kct thOng tuongcua m()1 trrnrng vecto di qua mot mat kin I Vlyj tich phan cua dive ella lrrnrng thco the tich f/ gioi han boi I':

Thanh Iht'r, thong hrong cua eliC" tnrong di qua mot he mar gilYi han mOl Ihe uch nguyen III d z co dang (H.6):

dl'J)=divEdr

duong sire

di¢n tM'rng

H.4. S(l' lJic1n d6i bien d~! ('(W di('n 1 fln'mR trong 11191 ij/lg truong khong (() difl1 itch.

CD L!!iJ maIlg mat

dq ili~n ~t if

H.S. Si: gian doan cua {IU1I1h pluin phap 111,,61 cua dicn lrlfi'mg d! qua m/)! /rIP mang dien ticli m(iL (J:

dq = pdT

H.6. Tlu' tich nguw'l1 16 dupc lith di('11

The tich nay chira dien tich 8q = p d r: Dinh 19 GAUSS cho ta thay rang thong 11l1)'Ilg nay ding co gia tri da> = dq = _E_dr .

l,O l;O

So sanh hai hicu thirc vc thong IUVng, tv dll suy ra :

div E =_E_

&0

Di~n trmrng duoc giin v6'i cac ngu6n cua no h&i dinh lu,{lt vi phan : div E = _E_.

&0

PI1I1lmg trinh nay the hien dinh lu~t thir nMt cua cac dinh luar chi pheli SI,T hien doi cue be) cua truong dien tiro Chung ta se con xct ha dinh luat khac 11I1a (mot clio dien tnrong va hai cho tir tnrong), lat ea lap thanh nhom "bon plurong trinh MAXWELL".

VI trich dan dinh Ii Gauss, nen ta goi phuong trinh vira nhan owe la f1lul'llng trinh MIIXWI::JL - GIIIISS.

Phuong trinh vi phan MAXWELL - GAUSS clio phcp tim lai duoc dinh Ii GAliSS :

Cac dinh luat vi phan va tich phan la hai each I~p plurong trinh cua cung 1Il()1 tinh l."hal co him cua dien tnrong.

('Ill.!)' :

Klii nglfi£'n cuu cac INllI dl! dien I ruirng, III do quan sat 11111\' ((flJg dien truirng. lin cac di('n ticli codinh 1(10 TIl, plutn ki di 171' clic di¢n tiel: duimg Vii If(!i 1(1 V(1 C(IC di¢n tich ttm (H. 7). Tinh clui: nav clueng thuc I('n gpi "dO pluin ki" duoc k{/I IWp vo! pliep toan 1!1\' dao Mill tac d(ing ITOng dinh 11I(111'i plutn /lIIV.

".7. Cdr duong sue cua £li¢n truong hOi til hay phan ki, ve cdr £li¢n ticn hay ra v6 cung.

1.3. tuu thong cua di~n truCmg khong d6i 1.3.1. Luu thong bao toan

Ta biet rang dien tnrong khong doi co luu thong bao toano

• Luu thong cua dien tnrong tren mot duong cong, di til mot diem nay sang mot diem khac, khong phu thuoc duong di lien tuc giua cac diem d6.

• Luu thong cua dien tnrong doc theo mot duong cong kin bang khong :

~rE.di = o.

Cac tinh chat nay keo theo :

• cac duong sue cua mot tnrong tinh dien khong the la cac duong cong kin : cac duong sire, phan ky kG til cac dien tfch, va dot khoi chung huong ve vo cue hay di den cac dien tich khac (H.7) ;

• thanh phan tiep tuyen cua dien truong la lien tuc khi di qua mot be mat tich dien. Biet tinh gian doan then phuung phap tuyen cua tnrong, thl ta suy ra tinh gian doan cua tnn'mg khi di qua mot lap co mat dO dien mat a(H.8) :

- - a-

E2 -E1 =--;-N1~2

o

1.3.2. Tinh xoay (rota) cua di~n tnronq khong d6i

Dinh Iy STOKES (xern phu luc) lien ket luu thong C r cua mot tnrong vee to' tren mot duoug cong kin r, voi thong luong cua rota cua tnrong do, qua moi mat}; C() dinh huong dira len F(H.9) :

Cr = rt E.d! = II rot E.dS.

'fr E(T)

Lim thong nay cua dien tnrong khong d6i bang khong, VI dt.nmg cong L

khep kin. Tir d6 La rut ra rot E = 0 .

Phurrng trinh rot E = 0 the hi~n cue bi) tmh chat bao toan IUtI thong eva di~n trurrng khOng d6i.

1.4. The vo huang 1.4.1. Truong gradifm

l.uu thong cua dien tnrong khong doi duoc bao toan, va d~ng thirc :

IB - -

VB=VA+ .r=

xac dinh hicu dien the VB - VA rna khong can phai dinh ro dtrong di (noi cac diem A va B) rna theo d6 luu thong cua tnrong diroc tinh to an (H. I 0). Cach viet nay xac dinh dien the sai kern mot hang sc. Cach chon hang sO' nay, goi la cacti chon moe do dien the', khong anh lnrong den tri sO' cua <lien tnrong : di{'n truong hrll hierl dOl voi /lUlC do.

Luu thong nguyen lei cua dien tnrong dong nil at, sai khac ve dau, voi vi phan (loan chinh) cua ham s6 V(r) :

E.dr == -dV(f).

H.8. Tinn gian doan cua truong khi di qua m(Jt lop tich di(!n :

H.9. M(1t dinh hu6ng }; dua len duong cong kin F.

A

H.l0. f>.rong cong n6i hai di{!m A ve B,

Thanh tht'r, dien tnnrng khong doi, C() luu thong bao toan, phai phat sinh nr mot the vo lurong v :

E = - grad V(f).

t )il)n tnrong vuong goc veri cac mat phing the va cac dlJ'(rng sue cua dien truong diroc dinh lurong thea chieu dien tM giam. Cac hinh 11 a va 11 h minh hoa tinh chat nay trong tnnrng hop cua mot lintng eire dicn.

b)

M~t khac, tiet § 1.3. cho ta thay rang mot tnrong Cl) hru thong biio loan la mot tnrong co rota hang khong va ngtroc lai,

M(it trmYn~ vectrr ell luu thong bao toan lit mOt troong ell rota hiin~ khonj; ; day cung la mOt trumu; gradien. Cac tinh eh~lt nay, tmrng duwng nhau, duoc ap d"ng eho di~n truung khfmg df>i.

H.lla. Cat duong S(((' (xanht Vii car duong dang the (den) cua mot IU"071g c(ft· di\'n, trong m(jl m~1 phdng chua Ilf()71 g ("!J"(".

b. Sif lam Ih{/v ro di?n 1M

1.4.2. Phuong trinh POISSON

Di¢n tnrong khong d6i xua] phat tiT ID()t the v va, khi c() m.;it mot mar d() dil)ll khoi p, sc them man phuong trmh vi phan MAXWELL-GAUSS:

E=-gradV va divE=£

&0

TiT ttl) ta nit ra :

div(-grad V) = -,1 V = E.

&0,

trong lh'l ,1 Via laplacicn ella ham the' V (xcrn phu luc).

{r che rJl) khong dOi, the vf) hurrng V nghi~m dung phurrug trinh vi

phan gVi lit phuong trinh POISSON: ,1 V + £ = () .

';0

CllllY:

Trang 1/101 vung kfl()ng co diin ticli, nghia /() (i' hhl ngoai su pluin h()' di(in tich tao ra di(]n truong WI dir'n flu': l/ti dihl 11/(1 se tuttn theo phuong trinh Lapitice : ,1 \f = O. Til co If![i' lim I(li dU(JC phutmg trinh na» trong ctu: llnh V(fC khac cua v(11 Ii (Sit d/tn nhiet, di('Il, co 1l()C chd! long}, trong do cdc bai toan tuong IV (phuong trinh vel cac dic1u ki('n bien girJ'ng nliau) ch/lp nll(in cdc /(ri ghii gi(i'ng nhau.

,

-Ap dyng 2

V~t ~n 0- can bIlng tinh di~n

1) C6 m9t Wit U¢u d(ln di¢n (vi du kim loai) & din Mng tinh dien. Dieu d6 e6 nghia La van {oe ehuyc'n d(5ng ella {(lp 1l9P eae di¢n tich (var: {(re trung m6) bdng khong ; ta noi ding cae dien tich kiumg dich cnuven. V4y in so cua di¢n truong & trong long mot vat litu nhu (he phai lei bao nhisu ?

2) TI:I' d6 ta e6 thC rut ra dieu gi ve di¢n tile ella mot vat ddn & can Mng tinh di¢n ?

3) V(ll ddn n!ZV e6 tM duoc nluem dien. V(lY di¢n tich nav phai duoc phan bo tai ddu khi v(lt d/ln (I can biing ? Tim girl tri cua truong tinh dien nga» o ben ngoai V(l! dan. nghia hi & nga» tan can sat be nuit v/u dan.

1) Tinh huang xCi trcn HI tinh : khong co chuyen dong cua loan hO cac dien tfch, "Chat long dien tfch"dan cua v~t Ii¢u van dung yen. TIJ do, ta suy fa dien tnrong 0- trong long kim loai hang khong,

2) Neu dien tnnrng hang khong hen trong v~t dan. till dicn tile a day nhat thic] phi'li deu : v~t dan 6 din hang men la mot khai ding the.

3) Dien truoug hen trong v~t dan hang khong thi dive cua no cuns bans khonz (VI T = 0 nen

b b c> --- -,

div (' = () ). Do d() khong co dien uch trong the

tich cua vat dan, ngtua la mat dO dicn p = O.

Ncu val dan diroc tich dien, till nhat thiet dien tich cua 11() phai dune phan he) tren he mar, hicu dicn hl'yi mat dO dien mat (Y.

Tinh gian doan cua dien tnrong qua mot mat tich dien duoc xac dinh bO-i he thtrc :

- - CT-

£2 -£1 =-;-N1~2'

o

Ky hieu 2 la rnoi tnrong ngoai (chan khong), I UI rnoi tnrong v~U dan tai d6 dien tnrong htmg khong, va N 1~2 la phap tuyen v6i mat vat dan, huong fa phia ngoai, ta suy fa tri so cua dien tnrong (y gan sat ngay mat vat dan:

_ (j _

Eg&1slltngay =-Nl~2'

be mat 1:0

Trong tnrong hop duoc hicu dien tren hinh 12, h~ thuc tren co dang

E(Q) = (j(Q) N

1~2' 1:0

VI di~n truong khong dU'Q'C xac dinh tren be mat,

viol! dan & can bang tInh dien

H.12. Di?n truong i: o gan sat ngay miit vat dan o ('an Mng tinli difn duo: xac dinh' boi :

E(P) = (j(Q) Nl~2'

1:0

1.5. Giai cac dinh lu~t vi phan

(J nam thrr nhat, ta da coi dinh luat COULOMB nhu mOt dinh de va ca thiet lap, nho nguyen Iy chong chat, dien tnrong va mot ham the, ket hop voi mot phan h6 dicn tich (y pham vi Iuru h\111.

Khi ua co cac diuh luat vi phan duoc l11u nghiern hoi di~11 tnnrng khong d(~i va the v{\ lurong, ta ell the xern xet mot each tiep can khac, dira vao vice lien de hoa cac dinh luat vi phan :

. _ p - __

dlvE=- va rot E=O. co

45

Viec tim mot tnrong vecto E, III nghiern cua h~ nay, d6i voi mOt phan b6

di~n tich cho truoc, quy lai la xac dinh mot nghiem cua phuong trinh

Poisson: L1 V + _f!_ = O.

Co

M

Ta third OO;m ding, d6i voi mot phan b6 dien tich pham vi htru han, thi ham the:

V(M)=_l_ III p(P)dr,

47l'co PM

phan b6

H.13. PMn b6 car dirJn tich.

trong cI6 PIa mot diem mo ta phan b6 (H.13), la mOL nghiem chap nhan diroc cua phuong trmh POISSON. Day chinh III nghiem duy nhflt Hen toi kh6ng, khi khoang each tu diem M den phan b6 tien t6i vo cung.

Trang toa cIO cau, ta c6 the viet:

-d(l) e; A

gra - = --, V\ly

r r2

- (1) ep~M

gradM ---- = - ,

PM PM2

trong d6 chi so "M' chi ro sir H(y dao ham d6i voi cac toa dO cua diem M. Yay till bieu thirc cua dien tnrong sinh ra boi phan b6 cac dien tich la ;

E(M) = -gradM [ III p(P) ~l = III p(P)dr ep~M -

b6 47rco PM b6 47rco PM2

phan phan

Cac dinh luat vi phan, duoc dung OOu nhtmg dinh d~, se dan tot cac bieu t1111C rna ta da thiet I~p a narn thir OOat khi coi dinh luat COULOMB va Huh tuyen 1111h cua cac hieu ung OOu mot dinh de.

,

Ap dvng 3

Tu difn phang

M{it tI:J di,en gam hai ban kim loai ma cac md: doi dien deu phdng, tiet di~n S va song song, cacn nhau mot khoang h.

M6i truong (J giua hai ban eoi nhu fa chan khong (H.14).

Hieu di~n the U::: VI - V2 duoc ap d4t vao hai ban cua tI:J dien.

De mo ta h~ nay, ta bo qua moi hieu ung bo : ta coi eac be cua tI:J di,en bi dtIy ra v6 e?fe.

Luc do, tI:J di~n guing nhu mot h~ hai mat phdng dan v6 han doi dien nhau.

1) Trang gdn dung nay, hay tim gia tri caa di,en truong giua hai ban caa tI:J di~n ?

Tim di~n ticn tren cac ban tI:J dien. Tu do suy ra di~n dung cua tI:J ?

Cho : S::: 10 em 2 ; h ::: 1 mm. Ktt luan ?

2) Neu m6i truimg giua eae ban fa khong khi vOi hang so di,en moi gan gia tri cua no trong chan khong, thi di~n truong khong the vuot

qua gia tri co 3.106 V.m -1, vi ton han gia tri do, S?f ion hoa khong khi se tao ra tia taa pha hu» giua cae ban cua tI:J dien. Hay btnh luan cac cdp d(J lon tuong ung cua di,en tich va hieu di,en the.

3) Tim nang luang ticn lay trong tu dif_n khi no ducc tich di_en dum hi.eu dif_n the noi tren. Btnn luan cO' d¢ 16n cua no. Chung minh ding co tM tim Iai duac nang luang tich lay trong tu di_en bdng each ket h9']J voi dif_n truong mot nang luong tren don vi the ticn :

2 co E

~ol

2

1 -I

DCl" ue«. co = 9 F.m .

36lr.l0

a)

x

gJl4ft~1~

1 ••• •• _ __ ••• __ • • ••••• ••

\

mien tu dien phftng Iy nrong

H.14a va b. Til dirJn pluing co cac ban hinh tron.

cac vat diln

1) Khi bc) qua cac hieu img bo, bai toan se bat bien trong moi phep tinh tien song song voi cac ban cua tu dien va, do doi ximg, cung bat bien doi voi moi mat phang vuong goc vai cac

-

ban. Dien truong co dang E = E(x)ex' Dive

cua dien tnrong bang khong trong khoang gifr<l cac ban. Vay E(x) = cte = Eo. Luu thong cua dien tnrong gnra cac ban cho ta :

E _ VI - V2 o -

h

Trong cac ban, di~n tnrong bang khong (xem ap dung 2). Tinh gian dean cua dien tnrong (] be m~t cua cac ban cho ta 0"1 = co Eo = -0"2 . Dien tich cua cac ban la :

SVI - V2 QI = Q2 = co

h

Yay dien dung cua tu dien lit :

C= coS"" 9pF !l

Ta thay dien dung nay tang theo tiet dien cua cac ban. Trong thuc te, ta co thi! dung hai la kim loai ngan each bang mot chat each dien roi cuon lai M co duoc mot tu dien kich thuoc nho, nhung van gifr duoc nguyen ven gia tri day du cho be mi:it cac ban

Han ntra, chat each dien co the co hang so dien moi I(ID han nhieu so voi chan khong (h~ s6 tang Ich khoang 1000). Cac tri so co f,iF tlurong gap trong cac mach dien tu nhu V\1Y, da cao han gia tri rna ta vim nhan diroc.

CM y rang fara van e11 la mot dan vi "to Ibn" (dien dung co fara chi gap trong truong hQ'P dac biet).

2) De duoc Eo =3.106 V.m-I, ta can co U = 3000 V va Q = 2,7.10-8 C. Trong tinh dicn, cac dien tich deu nho, eon cac hieu di~n the lai cao. Thanh U1Lr, vi du mot dien ap U = 1 V dat vao hai dau cua mot dien trc Ion se keo thee su xuat hicn mot dong dien 100mA, nghia lit 0, I culong trong mot giay.

3) Nang hrong tich gitr bang :

.!_cu2 "" 4.10-41. 2

Nang luong nay cue kl yeu, so voi mot bep dien thong tlnrong co mot cong suat lieu thu khoang kW, nglua Ia 103 jun trong mot giay. (; day nay sinh mot van de ki lAuat rat quan trong la : khong U1e luu trtr nang luong dum dang dien nang.

111UC te, no diroc luu gitr diroi dang the nang co (the nang cua trong lire mroc luu tnr trong mot dap ruroc), hay the nang co the diroc giai ph6ng b~mg phan img h6a hoe (ehat dot, pin) hay phan img hilt nhan. MOt khi diroc giai ph6ng, cac nang luong tlurong diroc bien doi dang dien va diroc SLr dung ngay.

Ta luu y rang nang luong nay co the diroc dat diroi dang :

5 E'

1 CU2 1 co E I 2 __ 511 "'0 (5

-" = - - (~o 1)

2 2 h· 2

Nhb' do, ta co nang Iut:.mg tren don vi the lich.

I,' &() :ii

~Dl =-2-

~ E>E~ t~p luyfm : bai t~p : 1, 2, 4, 6 va 7

2 Tfr trU'Ong khOng d6i

2.1. Tu truemg cua met phan bo cac dong di~n

2.1.1. £)jnh lu~lt BlOT va SAVART

Dinh luat BlOT va SAVART chi ro ding tu tnrong diroc tao ra trong chan khong, tai mot ditim M, boi mOt phan b6 cac dong dien khong d6i co thti nhan duoc b1'tng each chong chat cac phan dong gop nguyen t6 (H.IS) :

dB = J.lo de 1\ ep~M ,

4" II PM 112

cua mt')i phan til trong cac phan til dong di~n de , tai ditim P di dong tren to an phan b6 ( de = ]dr, ]s dS hay I di , d6i v6i mot phan b6 cac dong dien theo thti tich, theo be mat hay theo dang chi).

2.1.2. Tfnh ehat ella tu trLfong

Ta bier ding ur truong Ia mot truong co thong hrong bao toan, nghiem dung dinh Ii Ampere. Viec nghien ciru topo cua no da clio biet tir tnrong C() nlnmg tinh chat doi xung cua mot gia V('C((J hay vecto true. D~c biet ta [hay rang:

• tu tnrong sinh ra tx'ri mot phan bo bat bien trong phep tinh lien hay phep quay xung quanh mot true, co cung nhtmg bat bien nhu 1M (H.I6a va b) ;

• khi mot phan bo C() mot mat phang d6i xtrng, thi ur tnrong se vuong goc voi mat ph~ng do tai mt')i di~m cua no (H.I7) ;

• khi mot phan ho C() mot mat phang phan xung, thi tu tnrong se thuoc ve m(lt ph~ng do tai moi di~m cua no (H.IS).

H.16. B[illJiln

a. trong phep IfnI! lien. h. trong plzep quay

n H.17. Tu iruong tren mOl I/1(It phung Joi xung,

H.18. of'!( truong tren mot uui; phtlng phan xung,

H.15. TU truong ella mot phan !J60 cac dong di~n.

2.2. luu thong cua tu trucmg

2.1.2. Dinh II AMPERE

Dinh Ii AMPERE lien ket luu thong cua tir tnrong doc thea mot dirong cong kin voi dong dien bi duong cong d6 bao quanh (11.19) :

f B.d! = Po f hj bao quanh 1

Ta da quan sat thay mOt so he qua cua tinh chat tich phan nay cua ill truOnk .

• Trong mOt mien khOng gian khong co dong dien, thi tir tnrong co thong hrong bao toano

• Viec dung dinh Ii AMPERE, ket hQ'P v6'i vice dung die tinh chat doi ximg cua mot phan bo doi xung "cao", cho phep xac dinh nhanh chong tir tnrong duoc tao rd.

• Sv di qua mot lop dong dien co vccto mat dO dong dien mat JI duoc kern theo mOL sv gian doan (sir khong lien tuc) cua cac thanh phan tiep tuyen cua tir tnrong (H.20):

2.2.2. Phuong trinh MAXWELL - AMPERE 0- che dQ kh6ng d6i Dinh Ii STOKES cho phep ta viet:

rf- B . di = Sf rot B. dS .

'1' 1:(1)

1

Dong diCn f "bao quanh" boi duong cong kin r bang thong IU'Q11g cua vecto mat dO dong dien di qua moi mat co dinh lurong dtra len duong cong nay (nh« rang ) la vccto rna; dO dong dicn ... theo the tich, co thong hnmg ball roan ('1 chc dO khong dbi) :

fbi baa quanh = Sf J . dS .

. 1:(1)

Khi di'lng nhat cac bi~u thirc n6i tren (la cac bieu thirc C() hieu lire d6i voi moi mat 1:). ta rut ra rot. B = f.1o j .

Ttr truimg khfmg (1f)i giin voi cac ngu6n cua no bdi dinh luat vi phan :

rot. B = f.1o.i.

(J day, lai mot Ian mra, cac dinh luat vi phan va tich phan la hai each lap plurong trinh cua cung mot tinh chat, VI phuung trinh vi ph an cho phep ta tim lai duoc djnh Ii AMPERE:

rf-B.di = Sf rotB.dS = Sf f./oJ.dS= JlOlbibaa quanh

'1' 1:(1) 1:(1) .

T

Tnii voi dien mrong khong d6i, tir tnrong khong d6i khong co rota bang khong : dicn tnrong khong d6i "ph an ki' tir cac nguon cua no (cac dicn tich), elm tir tnrong khong deli thi "XO{lY" xung quanh cac nguon cua no (cac dong dicn).

Cac dtrong sire ella tir tnrong deu xoan quanh nhau va quan quanh cac duong dong dicn (H.21 ).

H.19. Dong di~n f di qua mat l_' dim vllo duong cong kin I; thea chieu

ella N.

Q)

H.20. Su: di qua mo: lop dong di~n r6 vecto nuu d(J dong di~n md: )s .

N1-42 A (B2 -- B1) = j.Jo]s

H.21. Cae duong .1'1((' cua tu truong, duoc t(10 ra !JOi mo! vong del" "xodv" xung quanti dav dan.

2.3. Thong IllQ11g cua nr trllOng

2.3.1. Thong IUQ'ng bao toan

(J nam thir nhat, ta da nhan thay tinh chat bao toan ella tir thong : • thong lUQ11g cua tir tnrong qua mot mat kin bang khong :

#IB.dS = 0;

• thong lUQ11g nay giong nlnr nhau qua rnoi tiet dien ella cung mot 6ng tnrong (H.22).

Cac tinh chat nay keo theo :

• khi cac duong soc cua tir tnrong sat lai nhau, thi bien dO ella no tang ;

• thong lUQ11g cua tir tnrong giong nlnr nhau qua moi be mat (dinh huong) dua len cung mot duong eong khep kin ;

• thanh ph an phap tuyen cua ill tnrong la lien t\IC khi di qua mot lap dong dien.

Khi biet unh gian doan tiep tuyen, ta suy rang tinh gian doan cua tir tnrong di qua mot lap dong diCn se Ia (H.20) :

2.3.2. Phuong trinh tu thong

Trai nguoc voi dien truong, tir truong bao gio cling co mot thong luong bang khong di qua mot mat kin. Dinh li GREEN - OSTRO(,RADSKl cho phep ta lien ket, d6i voi moi mat kin, thong luong cua truong voi dive cua no,

Nhir vay, dive ella tir tnnmg bang khong l'r tai moi di~m.

Tinh chat bao toan ella tir thong dmye the hien b&i dinh luat vi phan : div B =0.

,

./Ip dvng 4

Cac dwng soc

ella di~n truong va tir trwng

Tren hinli 23, ta bisu dien trong m(jt nuit pIlling chuu luong e!le dien, mot VIIi duimg sue CIW (1i('11 truong sinh ra bo! IUO'l1g C!lC di?n do.

SF' bic1u dic'Jn nav tuong til' nhu trong truong IWfJ tutruong.

H.23. Coe duong .I'1(e cua truong cua m(Jt IU071g C1fC ~ dien hay /1f.

S, mat II va I2 aua vao cung mot

dng truong, khong phu thuoc viec lila chon cac m(jt do: t1>1 = t1>2

Hai hinn ve dum day goi cho ta m(Jt nluin. xer gt ? Phai chang to nghich li neu kl den tinh hat doi xung ton tai giua hai each bieu dien cua cac phuong trtnh vi phan :

{divE = P_ va rotE So

divB 0 va rot B

o

11oj.

Cac han do duong sire ella tnrong cac hrong cue dien va tir deu giong het nhau khi & xa Iuong eve, nhu ta da thay t'r narn tlnr nhat,

(] hen ngoai cac nguon ella chung (vay t'r day la phia ngoai diem dat ella luong cue), thi cac tnrong urong trng deu thoa man cung cac phirong trinh vi phan nhu nhau : dive va rota

H.24a. Ca« duong sto: dien truimg CUll 1I1(i1 ciip di~'n uch /Jang nhau nhung trai ddu (gan dung /U'I)'l1g C/IC).

2.4. The vecta A

deu dong thai bang khong, Thanh thu, cac han do dien tnrong va ur tnrong eo the hieu hien nhung su dong dang.

Tuy nhien, neu ta quan sat cac han do dien tnrong ella mot hrong cue dien va tir tnrong ella mot vong day (H.24a va 24h) t'r nhung khoang each rat nho de chimg thuc SI! gan dung hrong cue, thi ta se tim lai diroc nhtmg SI! khac biet co han trong"hanh vi ella dien tnrcng va tir tnrong : dien tnrmg phan ky khoi dau ur dien tich duong de hoi tu ve dien tich am, eon ur tnrong xoay xung quanh cac dong dien tao ra no.

H.24h. Cuc dl((mg SlfC lit lr!fOng rlAIl mOL vong (lih' co dong dh'n chav qua (gall dung /1f()l1g qrc)

2.4.1 Truong xoay

Tir tnrong co dive bang khong.

Tinh chat nay bao dam su ton tai cua mot tnrong vecto A sao cho :

B==rotA;

that vay, cac tinh chat div B = 0 va B = rot A III tuong dirong nhau.

M(lt trmmg co dive bang khong la trmYng co thOng luong bao toan ; do cung la m(lt truong xoay,

Cac tinh chat nay, tmmg duong nhau, dU'Q'c ap dung cho tft trmmg.

Tuong tu voi the vo lnrong rna tir do phat sinh dien tnrong khong dik ta

- -

goi the vecto la tnrong vecto A rna nr d6 phat sinh tir tnrong B.

2.4.2. Chon the veeta

Neu hai the vecto A va A' c6 th~ ket hop duoc v6i cung mot tic truong i . nghia la B == rot A == rot A I , thi hieu cua chung c6 rota bang khong :

-- -

rot(A - A') = O.

Vay, hieu d6 tuong ung v6i mot tnrong gradien :

A' = A+ grad Ij/ .

Tu trurrng phat sinh ttl' mQt the vecto : Ii = rot A . The vecto A nay dUQ'c xac dinh sai kem mot gradien.

Viec chon mot the la viec chon mot mac do. MOt S\l thay d6i moe do urong rmg v6i mot S\l thay d6i the nhung khong lam thay d6i tnrong : truong bdt bien doi voi mac do.

Ta rninh hoa nhung tinh chat nay bang each urn mot the vecto ket hop voi mot tir tnrong deu Ii = Bo = Bo .ez .

Trong toa dO Descartes, dAng tlurc Ii = rot A duoc the hien bang:

aAz - cAy 0
ay oz
aAx - cAz 0
az ax
GAy - (lAx Bo
ox GV Ta co the dua ra cac nghiern hien nhien

Al = -YBoex va A2 +xBoey

hoac mot t6 hQ'P tuyen tinh cac nghiern nay, vi nhir :

A3 = _!_ (Al +A2)== Bo(-yex+xev) = 22'

1 - -Bo/\r. 2

- 1--

Vay La thay rang mot the vecto A ="2 Bo /\ r , tnrc xuyen tam (H.25), co

the dlIQ'C ket hop voi mot tir tnrong deu Ii = Bo .

2.4.3. f)ieu ki~n moe do

Thanh tlnr, the vecto khong phai la duy nhat ; ta thira nhan kha nang ket hop voi 06 mot S\l bat buoc, hay dieu kiin mac do de han che' viec 1\lU chon no rna khong can phai khir str ton rai cua 06.

Co kha nang tim dUQ'c mQt the vecto A ket hop v6'i ttl' trurmg, thoa man di~u ki~n moc do COULOMB:

div A = O.

ChUy:

Vi~c chon mticdo khong nhung co tM duoc, ma nhu ta sf! thtly sau nay, no con thudn 1M {J che rI(j kh6ng ddi.

Trong tnreng hQ'P cua tir tnrong deu B = Eo , thi cac tnrong A:;, A; va A3 deu la cac the vecto thoa man dieu kien moe do COULOMB:

div Al = div A2 = div A3 = O.

H.2S. The vecto A ktt hop v6i mpt truimg diu Bo •

Dieu ki~n m6c do COULOMB tuong thich voi sir ton tai cua mOt tM vecto , nhung khong keo thea tinh duy nhat cua n6.

2.4.4. Luu thong ella met the veeto

Doi voi mot duong eong kin F va mot mat e6 dinh huong I dua len duOng eong nay (H.26), thi dinh li Stokes b110 dam eho ta dl\ng thuc :

~rA.dl = ffIrot A.dS

Vi B = rot A, nen ta rut k~t qua sau day:

Luu thOng cua the vecto tren mot durmg cong kin r bang tir thong di qua moi mat 2: co dinh hurmg dua len durrng cong kin nay :

~; A.dl = ff~ B.dS.

I

Ap dyng 5

The vecto ket hop

v6i mot tir truong d~u

Bang each dung luu thong caa m(5t the vecto, hay chung minh ding co kha nang ket hop mot tM vecto dang A(r, e, z) = A(r)eg, v6i m9t tCc

truong aeu dang B = Bo = Bo ez trong toa a9 tru. true (Oz)).

Doi voi th~ phai tim, ta dung duong eong kin F tuong ung voi vong tron true (Oz) va ban kinh r.

H.2S. NMc lai cac quy !fOr: VI? S!f dinh. huong .

Da.ng thuc ~ rA.dl = HI B.dS

eho ta & day: 21r rA(r) = 1r r2 Bo va ta duoc :

- 1-

A(r, e, z) = -Bo r ee . 2

-. I-

Ta nhan biet & day the A = - Bo 1\ r nlnr da 2

tim duoc tnroc day.

2.4.5. Phuong trinh POISSON

Tu tnrong khong d6i xuat phat ur mot th~ vecto A va thoa man phwng trinh MAXWELL-AMPERE:

~~-

rot B = f.10 j va B == rot A, vay rot (rot A) f.10 j .

Khi dung dong nhat tlnrc dao ham vecto :

~~-

rot (rot A) = grad(div A) - L1A,

ta rut ra mot phuong trinh vi phan moo.

ache d9 khOng d6i, the vecto' A nghiem dung phuong trinh vi phan: ,1.A+ I-Loj = grad(divA).

Trong m6c do COULOMB, the vecto giin v6'i cac ngudn cua ttr truong b&i phuong trlnh POISSON:

,1. A + I-Loj = O.

CM y:

Phuong trtnh cuoi cung nay lam hien ra mot S!l dong dang giua the va huong va the vecto ; tuy nhien ta can nho rang phuong trtnh POISSON chi duoc nghiem dang boi mot tne vecto thoa man moe do COULOMB.

2.4.6. Tim kiem mQt the vecta

Ta chi xem xet viec giai true tiep phuong trinh B = rot A trong cac tnrong hop rat dan gian, nhtr tnrong hop caa mot tnrong deu da dUQ'C trinh bay truoc day.

Muon xac dinh;~OI th~ vecto ket hop voi mot phan b6 cac dong di~n co d6i xtmg cao, taco the tien hanh theo each nhir sau :

• dan gian hoa bieu tlnrc cua the vecto bang cac nhan xet ve su doi xung ;

• si'r dung moi lien he gina luu thong cua the vecto va ttr thong d6 hoan thanh viec xac dinh A.

Phuong phap lien hanh nay ra:t quen thuoc voi cluing ta, vi ta da theo doi no & nam thir nhat, de xac dinh dien tnrong va tiT tnrong khong d6i sinh ra bci mot phan bo dien tich hay phan bo dong di~n 40i ximg 0il;0. De tiep We, ta con phai xac dinh ro cac tinh chat doi xung S,ua the vecto ...

Ta biet rang ta co the tim kiern mot the vecto trong moe do COULOMB. Trang moe do nay, phuong trinh lien kit the v6i cac ngu~n la phuong

.- -- ---

trinh POISSON : ,1 A + /10 j = O. Nhung toan ti'r LAPLACE, vi du duoc

bieu thi trong toa do DESCARTES duoi dang :

a2 a2 a2

,1=-+-+

(lx2 0'2 az2'

'la mot toan ti'r vo huang, bat bien trong phep nghich dao khong gian (vi du su doi xung doi voi mat phang (yOz) , quy ve viec d6i x thanh -x). Trang moe do COULOMB, ta se tim mot the vecto A co cung nhung tinli d6i xung nhtr tnrong vecto ] ,

V 6'i vi~c chon moe do COULOMB, ta co the tim kiem ml)t the vecto co cac tinh chat d6i xung cua ml)t phan b6 cac dong di~n dang xet, The vecto nay co hanh vi d6i v6'i cac phep bien d6i khnng gian (phep tinh tien, phep quay va phep d6i xung phing), nhu mot vecto cuc,

,

-Ap dvng 6

, Nghlen cuu m()t vi du

v~.jl6i xUng tru

1) M(5t day ddn thdng dai va han duoc ma hinh h6a nhu nun ong dong, trllc (Oz) va ban kinh a, trong d6 c6 dong dien tM tich d~u cha» qua:

j = jez.

a) L{'Jp lai bieu thuc vi! tu truong sinh ra boi pluin bo dong di?n nav.

b) Bang each dung cae nlutn xet vi! tinh doi xung, My dua ra m(JI dang arm gian cho the vecto.

c) tta» hoan thanl: viec xac dinh the vecto nho dint: ludt ticli pluin lien It? no vOi tu truong.

2) Cung day dlin rJ6 duoc gia thiet La mang mat rJ(J rJifn khoi rJeu p ; lim cac bieu thuc cua rJifn truimg va tM va huang ket hop voi phdn bo nay.

3) Cac bitu thuc duoc thiet L(1p trong nghitn cuu tren sf! ra sao trong truong hop mat day dan thdng deli va han, manh, cha» qua boi dong rJifn I hay mang mtu rJ(J rJifn dai A. ?

1) a) M~H phdng Il, chua true (Oz) va diemM, la mot mat phang d6i xung cua phan bo cac dong dien :

R(M) = B(r, e, z) = B(r, e, z) eo.

Phan bo la hat bien trong phep quay xung quanh (Oz) va phcp tinh lien song song voi true nay, nen ta co hieu thtrc don gian nhat :

-. -

B(M) = Btrie»,

Ap dung dinh Ii AMPi~RE eho hinh tru (H.27), true (Oz) va han kinh r, thi cuoi cling ta duoc :

Iii = 110 j~ ~o no" r < a ;

- . a - ,

B = Pol - eo neu r > a. 2r

Tir tnrong cua phan ho dong dien theo tM tich nay hien nhicn Ia lien II)C (Y r = a.

z

H.27. Cae S!f doi xung cua ddy dan c6 dong di~n cha» qua.

b) Ta hay tim mot the vecto trong mac do COULOMB, va nhir vay no phai e6 cac tinh chat doi xung cua mot vecto thl)c : (y diemM, tM vecto A nay vuong g6c voi mat phang phan ximg Il* (H.27). Nhu vay, ta co the tim dU'Q'c n6 duoi dang :

- --

A(r, e, z) = A(r, e, z)ez = A(r)ez,

do cac tinh bat bien trong phep quay va phep tinh tien.

e) Xet mot duong eong kin F; chua trong mot mat phang e= cte, c6 dien tich nguyen to (H.28) :

- -

dS = -hareo ,

(chu Y SIJ dinh huong !).

Viec ap dung ding thtrc

~rA.di = fLJidS .

vao duong eong kin nay eho ta :

A (r + dr) II - A (r) II = -B (r) It d r.

nghia la : H.28. f)U01Jg cong kin r

M(r) = _ B(r),

dr

z

r+dr

01-

-r

Lay tich phan, ta dU'Q'c :

J ~ ~ Pol ',::: '(', ;)' neu, < a ;

1 A Po.! Tin : ez neu r > a ;

trong d6 rl va t : la cac hang so tich phan.

Ta hict rtmg tir truong cua mot phan he) cac dong dien co tM co nhieu nhat Iii mot chb gian d0\111 hOU han (tnrong hop mot I(Yp cac dong dien), Tu tnrong nay xuat phat tir mOt the, rna the nay (mat thiet phai lien rue, V;\y ta phai noi bang tinh lien tuc hai hicu thuc tren, nghia la :

(/2 _ r2

;\ = Iloj ez neu r < a ;

4

(/ (a)-

;\ = Po.! :2 In -; ez neu r > a ;

Hun 1111".1, ta da chon each huy hl'l gia tri cua thl5 (y r = a.

2) Trong tnrong hop mot day dan tich dien, cac SIJ doi xung cua phan hCi eho ta thay rang dien tnrong co dang :

E(r, e, ;:)

E(r)er.

Viec ap dung dinh If GAUSS cho mot hlnh tru, true (Oz), day hinh tron han kinh r va chieu cao tuy y, dua ta den (H.29) :

(: p r -
= - er neu r < a
co 2
p a2 neu
er r > a
co 2r
z H.29. Cac d6i XIIUg cua mor dav dan tich di¢n.

Ta nhan duoc tM V(r, (), z) = V(r) bang phep tich phan dV(r) = -E(r) , biet rang th~ phai

dr

lien tuc (y r = a. Neu ta chon th~ vo lurong, duoc xac dinh sai kern mOt hang so, bang khong (y r = a, thi ta duoc :

I V = e. a2 - r2 neu r < a ; &0 4

V = p_ a2 In(E:.J neu r » a. &0 2 r

Cac bil!u tlnrc rna ta da nhan duoc d6i vrri cac tnrong va the deu urong tir.

Tuy nhien, can nho la pha! theo doi cac d6i ximg va phan ximg phang cua cac phan b6 VI chung ap d{lt cac huong khac nhau cho cac

- - -

truong E, B va A .

3) Trang truong hop mot phan b6 dang soi chi, fa co the xet truong hop gi6i han rna trong do a tien ve 0 va thay the, trong cac hieu thuc tren,

tich i7ra2 bang I, la cuong dO dong dien chay trong day, va tich p7ra2 bang A, la mat dO dien dai A cua day. Khi d6 fa dU'Q'C, doi v6i r » 0 :

{B = f.101 eo ;

27rr

A = ~: In(r~ Jel

IE = 27r~or er

V=~ln(ro);

27reo r

trong do ro la mot ban ktnh rna ta chon d6 huy bo cac th~.

va

Cac bieu thuc nay, giong nhau, lam xuat hien trong doi xung tru mot su bien ddi cua cac

tnrong thea _!_ trong khi cac the lai bieu 10 mot

r

SI,l bien doi loga.

2.5. Giai cac d!nh lu~t vi phan

Cung nhir doi voi dien truong khong doi, ta co the eoi cac dinh luat vi phan :

div B = 0 va rot B = f-Io j,

nhir nhnng tien de va tim each giii cac plurong trinh do.

Ta co the tim mot the vecto A thea moe COULOMB. Nlnr vay ta phai giai phuong trinh POISSON:

- - -

AA + f-Ioi = 0,

rna thanh ph!in DESCARTES tren true (Ox) la :

AAx + f-IoI, = O.

Phuong trinh nay gi6ng phuong trinh POISSON diroc thoa man hlYi the vo huong Vkel hop vci mot di~n tnrong khong doi (chi can lhay V bang A\,

eu hang _1_, va p hang i, la du), Deli v(ri mot phan hCi d(Jng dicn pham

f.1o

vi lnru han (H.30), thi ham :

A.(M) = ffff.'oi\(P) dr ,

.\ 47r PM

i

trong do, P la mot diem mo til phan bo, sc dt.'mg la mot nghiern chap nhan duoc cua phuong trinh tren. Nghiern do lien tai khong, khi khoang each liT diem M den phan b6 tien toi vo cung, TiT do rut fa the vecto A

A(M) = f.1o fIf j(P)dr.

47r PM

phan bo

M

H.30. [,Mn b{{ car d(ll/X ilifn

Bi1!t rang:

(- ) -

- . P - 1 - - e ~M

rotM J.i)_ = gradM (-) 1\ }(P) = J(P) 1\ p 2 '

PM PM PM

nen ta thay HI. bieu tlnrc tren ciia the vecto cho phep ta tim lai duoc dinh luat BrOT va SA V ART:

B(M) = f.Jo III ;(P)dr 1\ e p-'7 '

4n PM

phan b6

N6 cho ta ill tnrong cam img boi mot phan bo (a day HI. theo the tich) cac dong dien pham vi httu han.

Cac dinh luat vi phan, cac phuung trinh MAXWELL doi voi til truong khong d6i, lai cho ta dung dinh luat BrOT va SAVART, da dung a nam tlnr nhat,

~ £)~ t~p luy~n : bal t~p : 3, 5, 8, 9, 10 va 11.

DI€U CAN CHI NHO

• TRUONG el~N TO' KHDNG eOI

BAN CHAT CUA TRUONG DJNH LU~T VI PHAN DJNH LU~T TiCH PHAN
ThOng lunng phmmg trinh MAXWELL-GAUSS: dinh Ii GAUSS:
c div E = E. ~IE.dS=JJ1~P)(k = Q~I
Z
~ &0
.z::: --
Eo- LUll thong rota ella di~n trmrng khOng d5i lUll thong ella di~n trmmg
Z bang khOng : khOng dlii dlJ'Q'e bao toan :
<W .
...... ~rE.dl= 0
Q rot E = 0
-
Thong hnmg phmrng trinh nr thong : til' truong eo thOng hnrng bao
divB = 0 toan :
#IB.dS=O
o LUll thong phU'O'ng trinh MAXWELL - dinh Ii AMPERE :
Z AMPERE:
,0 ~rB.dl = fJIf.JO}'dS
';:;l --
.z::: rot B = f.Joj
Eo-
,';:;l Chu v : trong gun dung cac che = f.J01bl bao quanh
Eo- d() chudn dung, khi khtmg co
tich lay di~n tich : ap = 0 va
at
div j = 0 • THE vO HUaNG VVA THE VECTO A KET HQ'P Val TRUONG KHONG £)01

Vi phan

Lien h~ voi tl"mmg

Ttch phan

• MQt tnIti'ng co rota bing khnng la mQt trurmg gradien :

--

mE=O~E=-gradV.

• Chon moe :

The vo hu&ng d~c xac dinh sai kern mQt hiing so.

• Luu thnng cua di~n • The vo huong V nghiem trmmg khOng d6i tren dung phuong trinh m(lt dwng cong noi li~n POISSON:

hai diem, xac dinh hieu t~! vo, hu&ng gina cac I diem nay: ,

fB- -

VA - VB = A E.dl.

Phuong trinh vi phan

• MQt trtnrng co dive biing khong la m(lt trmmg xoay:

div A == 0 ~ B = rot A. • Chon moc :

The vecto d~c xac dinh sai kern mot gradien.

• Co kha nang tim m(lt the vecto thoa man di~u ki~n chon moc COULOMB:

divA = O.

• Luu thong cua the vecto tren mQt dwng cong kin bang ttl thOng di qua moi m~t dinh hu&ng dua len dwng cong kin nay:

~rA.di = ft/i.dS.

-

• The vecto A nghiem

dung phuong trinh vi phan :

-

LiA + Po) == grad(divA).

• Trong each chon mdc COULOMB, the vecto d~c giin Ii~n v&i cac ngu6n cua ttl trueng boi phuong trinh POISSON:

• V &i viec chon moe COULOMB, ta co th~ tim kiem mQt the vecto co cac tinh chat doi xung cua phan bo cac dong di~n dang xet, The vecto nay hoat dQng, doi v6'i cac phep bien d6i khOng gian (tinh tien, quay, d6i xting phang) nhtr met vecto cue,

Bai tQP co lai giai

Diet chan kheng

DEBAI

MOt diot chan khong dune cau thanh boi hai ban kim loai hinh tru co cling mot true (Oz) va chieu cao h. Ban trong la mot soi day do~ ban kinh H) nho khong dang ke so voi ban kinh R2 ella ban thir hai. SQ'i day nay, khi dot n6ng, co kha nang phat ra cac electron (co dien tich - e va khoi luong m) voi van toe ban dau khong dang ke.

Neu duoc cung cap mot nguon dien sire dien dong Vo (Vo > 0 ) thi se co mot dong dien I chay qua diot theo chieu chi tren hinh ve.

H

,

Ban trong (r dien the khong.

Ta chi quan tam den che dO khong d6i. Chuyen dong ella cac electron toi ban ngoai cua diot tao ra mot dien tich khong gian co mat dO P (r) 0 trong dior va mot mat dO dong dien theo the tich xac dinh bOi vecto xuyen tam J(r) = j(r)er, trong do r chi thanh phan xuyen tam ella vecto OM = r (nhir vay ta bo qua moi "hieu ung bo" do tri s6 hnu han cua dO cao h cua cac ban).

1) Tim hicu thtrc cua mat dO dong (lien khoi j(r) bien d6i theo cuong dO dong dien I?

2) Biru thi gia tri vCr) ella van toe cac electron theo dien the VCr).

3) Til do rut fa phU'OTIg trinh vi phan diroc nghiern dung hOi the VCr) 0 ben trong diot.

4) Chung minh rang mot nghiern dang VCr) = A.ra se tU'OTIg thich voi bai toan nay. Hay xac dinh cac hang so A va a. V6i ky hieu V = V(R2) - V(R) = V(R2) la hieu dien the gnra cac ban, hay ve duong d~e tnmg 1= feU)

ella hrong cue nay.

5) Tinh cong suat trcn don vi tile tich do dien tnrong cung cap clio cac dien tich dang chuyen dong ? I'll do suy fa cong suat toan phan ,0/ hap thu hoi diot.

Xac dinh Cal' tri so ella I va (1) khi U 0 = 200 V va R = I kD..

6) MOl may phat dien mOL chieu duoc thay the hang mot may phat dien ap hinh sin bien dO Uo. Tim dang di cua gii'tndo thoi gian ella dong dien I(t) chay qua mach dien ? Ngtroi ta thira nhan nhtmg ket qua tim thay tnroc day ('y che dO khong doi van con hieu II)'C a che dO bien thien (dieu nay chi dung neu tan so caa dien ap hinh sin khong cao qua, chi trong gan dung cac che dO chuan dung, xem chU'OTIg 3).

Cac dinn /U(lt co hoc : dinn Ii ve d(Jng ruing hal' ilf' tlua: co ban mil III hlv ticn ph/tn thi cung t/zC thrJi.

leJlGIAI

1) a ('he dO khong dOi, vecto J co thong Iirong bao toan : thong hrong cua no la nhir nhau qua moi hinh tru co true (Oz), chieu cao h va han kfnh r narn gnra Rl = 0 va R2.

Thong luong cua no bang -I (dau tnr la do SI! dinh huong cua dong dien I tren sa do mach dien).

T' dO .) I

u 0 suy fa J(r = - -- .

Lnrh

2) Ap dung dinh li vc dong nang cho mot electron diroc phat ra h('yj day dot voi van toe khong dang ke :

I 'J )2eV(r)

-mv-(r)+(-e)(V(r)-V(R1» = 0, nghia Ia : vCr) = --.

2 m

HlJaNG DAN

Trong bai loan nil)', phai dung dinti nghi« CUll cuong d(J I tuong

l.mg val t11rJng lu(mg eua vecro j.

Cdc phuong trtnli tinn di~n gom co:

• dinn li GAUSS (dum dang vi phan hay tich phan) ;

• dinn lu(1t E = -grad V ;

• hay. phuong trinn POISSON. Bisu thuc caa laplaxien trong toa dO tru duoc ghi (y phi: luc.

MOt Sl! nghien cuu bdng do thi (hay bang so) la can thiet de xdc dinh cuong dO I caa dong di~n chay qua mach.

3) The V(r) thoa man phuong trinh POISSON, nghia la :

L1V(r) = _!_ j}_ (r av) = _ p(r).

r ar l ar &0

M~H dO dien tich (] day bang mat dO dien tich linh dong : j(r) = p (r) v (r).

Tir d6 ta rut ra phuong trinh vi phan rna V(r) phai thoa man:

:r(r~~) = +[ 2ff~oh H:) ~;(r)'

4) Nghiern se urong thich voi bai toan dang xet d6i voi : 2

a = 1 va A = [8::0h H:Y·

Tu d6, ta suy fa dong dien va dien ap U = V(R2) (] cac CI,TC cua luong eire, lien he voi nhau qua M thirc:

U = A(R), vay 1 = [8;;~h J¥)u~

CM y : Bisu thuc tren day khong con gia tri doi voi cdc cuong d(J manh, VI mot hun tuong baa hoa (ma ta kh6ng U den (y day) sf! xay ra khi leir ca cdc electron do ban trong phat ra deu b! ban ngoai bdt gia.

Bieu thirc tren hi en nhien la chi c6 the dUQ'C lip dung d6i voi I> 0 (cac electron chi c6 the di nguoc cac dien the). Khi U am, thi dong dien triet lieu (diot bi kh6a).

5) Cong suat tren don vi the tich rna dien tnrong cung cap cho cac dien tich la :

.. _ AI

~ol = j . E = --4 3fflzr 3

,-: - I _ - - 2A _

VI } = -- e, va E = - grad V = - -1 er

2ffhr 3r3

Cong suat toan phan rna diot hap thu bang :

R2 2

I AI -

9' = HI j. E dr = --42ffrhdr = AI(R2)'1,

0",R,<r<R2 r=03fflzr3

ket qua hi en nhien nhu mong doi. I (A)

/l ,0,3

Diem hoat dong cua mach Hlp rap la

(] giao diem cua duong d~c trung 0,2

I = f( V) cua diot va cua duong thing 0,1

1= Vo - V nhu tren hinh ve. 0

R -0,1

Ve tri sO', I = 87 mAo V = 113V va;yJ = VI = (),8 W.

= Uf,

PMi dung d6 lhi caa cdu 5) doi voi mdt sue difn d(ing bien thien:

Uphat = Uosin({)/

6) Khi sire dien dong cua may phat Uphat = Uo Sin({)l la dirong, thi dong dien /(l) la duong. Ta se thu diroc umg diem mot, bang each doi chieu (). moi thai diem duong dac tnmg cua luong eire voi duong dac tnmg cua dong dien eo pturong trinh :

/ = _U-,,-O_Sl_' n_({)_l_-_U_ R

Khi sire dien dong cua may phat Uphat = UoSin({)l la am, thi dong dien /(l) triet lieu.

I

T



Sa do bieu dien dang cua /(t) trong mot chu ky cua dien ap nuoi : diot "chinh luu" dong dicn.

BAI TAp

.

Ap DUNG TRUC TlEP BAI GIANG

Cac bieu tlnrc cua cac toan tu divA, rotA , ... trong cac he toa dO khac nhau duoc trinh bay trong phan phu luc,

1 f)i~n tnronq deu

Chung minh rang trong mot mien khong co di~n tich, thi 0 do cac duong strc cua mot tnrong tinh dien deu thing va song song, dien tnrong la deu.

2 Truong phan ky co dive bang khong

1) Tim dive cua tnrong (~ e,. trong toa dO <;au tam O? r-

2) Tim thong IUQ'Og cua tnrong nay di qua m~t cau tam 0 va ban kinh r ?

3) 0') phai hai ket qua nay khong mau thuan nhau ?

3 Truong xoay co rota bang khong

Cling gi6ng bai tap tnroc, bang each dung vi du cua mot tir tnrong tao ra bOi mot day dan th~ng dai vo han co dong dien I chay qua, hay chung minh rang

phep tinh hru thong cua mN tnrong !!_ce (trong toa

r

d() tru) co tM dan toi cac ket qua mau thuan nhau. Hay giai thich tai sao mau thuan nay chi la be ngoai.

4 Tl,J di(m tru

MOt tu dien tru duoc cau thanh ttr hai hinh tru kim loai (goi la cac ban cua tu dien) dong true, true (Oz), han kinh R], R2 va chieu cao h.

B{m trong cua tu dien 6 dien tM VI = O. eon han ngoai & dien the V2 = Vo > 0 (rnoi han la mot mat ding the). Khong co bat ky mot dien tich nao 6' gina hai ban.

Nguoi ta bo qua cac hieu ung bo' (ngiroi ta eoi cac bo bi "dira ra vo cung").

1) Tim cac bieu tlnrc ella dien tnrong va dien the 0 ben trong tu dien (dai voi R1 < r < R2) ?

2) V oi kho tu dien da cho, tim cac gia tri ella ban kinh trong R1 cho phep duy tri dien tnrong trong tu

dien nho han 2.106 V.m -1 Nhu vay eo tirong thich voi cac tri so' da dira ra khong '/

3) Bang each dung cac ket qua ella ap dung 2, hay tinh cac mat dO dien mat <71 va <72 cua moi ban va

ur do suy ra cac ban mang hai dien tieh trai dau nhau Q2=Q va Q1=-Q (Q>O).

4) Tinh dien dung C cua tu di~n nay, dUQ'e xac dinh boi : C = ____g___ = g_.

V2 - VI Vo

Dt: li¢u : Vo = 10 kV ; R] = ] ,5 em ; R2 = 3cm h = 10 em; co = 8,85.1O-12F.m-1.

5 ro tnronq va the vecto

tao ra bai mQt 6ng day

Cho mot 6ng day dai "vo han", co tiet dien tron ban kinh R, gam nhtmg vong day quan ke nhau, n vong tren mOt dan vi dai, va co dong dien I chay qua.

1) Nh<1e Iai bieu tlurc ella ur tnrong B tao ra bCri ong day t~i rnoi diem.

2) Hay dira ra mot the vecto A ket hop voi tir tnrong nay.

VAN DUNG VON KIEN THUC

6 SI! che chan DEBYE

Ta xet mOt moi tnrong ve roan bO thi trung hoa dien, o trong mot trang thai bi ion hoa, (vi du mot platma), cau thanh bei cac hat dien rich +q va -q voi mat dO trung binh nhu nhau bang fill'

Ta xet mot dien tich q cua moi tnrong d6 tai diem O. S" co mat ella dien tich q (y 0 lam thay doi cue hO sir phan h6 cac dien tich dmmg va am ; cac dien tich nay hie do co cac mat em /I + (I) va n- (r) nrong irng, (r each 0 mot khoi'lllg r.

Cac mat dO nay diroc xac dinh bci dinh luat BOLTZMANN, a can btJ.ng nhiet dong (thong ke) ella h~ a nhiet dO T :

qV +~

+ k T k T

n (r) = floe 8 va n-(r) = noe B

vi nang IUQ'Og ella mot dien tich q, tai mot diem eo dien the v, eo dang : ;':fp = qV . 6 rat xa gee 0, moi tnrong tim lai diroc tinh trung hoa ve toan bO ella no va cac mat dO dien tich duong va am se tien ve cung gia tri no ; Cho V = 0 khi r ~ 00, ta co dung n+(r)=n-(r)==no·

1) Thiet lap phirong trinh vi phan nghiem dung bci the VCr).

2) Hay tuyen tinh hoa phuong trinh vi phan nay de qV « kT , roi giai n6.

3) Tim bieu tlnrc cua chieu dai DEBYE cua platma, dac tnmg cho SI)' ehe chan the COULOMB cua dien Hell +q hoi cac thuc the tich dien khac cua moi tnrong hi ion h6a ?

7 SI! phan tich mQt can b~ng tinh di~n,

phuong trinh LAPLACE

1) V ~t dan & din bang tinb di~n

a) Tim gia tri cua dien tnrong lr trong long mot v~t lieu dan dien (y can hang tinh dien ? (Ghi chu : tinh huong xet tren la tinh, khong eo chuyen dong "trung binh" cua cac dien tich).

b) Tir do, ta co the rut ra dieu gi ve dien the cua mot vat dan lr can bang tinh dien ?

c) Vat dan nay co the hi nhiem dien.

Vay dien tich nay phai diroc phan bo tai dau khi vat dan l'r can bang dien ?

Tim gia tri cua tnrong tinh dien ngay sat phia ngoai vat dan nay (0 Ian can ngay sat be mat v~t dan).

~) nj~n tich dla mot m~t phiing do hUlmg lmg dien, \:I(l[ qU{1 C<'lU ral nht) mang dieu tich q duoc dira lai gall Illt)t lIli;it phing kim Ioai giu l'r dien the khong.

a) Tai san mi;iL ph:lng kim loai lai ell xu huong tich (liell khi elien tich q lai gan '!

h) Bay gilY La nghicn ciru trang thai can hang cua he, khi dicn rich q lr In(il khoang d each xa mi;it phang d~\11 dl plunrng trinh (.:: = 0).

e '1llnlg ininh rtlllg Ill(\l tinh hueing khong eo mat Illl:culg d{lll lli011. 1I111J1lg lai co mot dien tich q' d~t tach xa Ill()[ khu,"lIlg d' phia sal! 1ll(11 phflllg (;:: = 0), eo ,Ill: dan toi nai toan tuung duong trong mien (z > 0). 11 a) x .u: dinh q' \,;1 d,

c) Mat dO dien mat tren mat phang dan hie d6 la bao nhieu. Tir do suy ra dien tich toan ph an Q' cua vat dan nay a can bang dien.

a)

b) i

q' I

q

iA' 1

'.. • :11

d

z



z

Sa do a) mo ta tnrong hop mot dien tich duoc d~t tnroc mat phdng dan dien va sa do b) mo ta tnrong hop mot dien tich phu bO sung d~t phia ben kia mat phang (z = 0).

8 Hi~u lIng MEISSNER

MOt mo hinh vi mo ve su dan dien trong mot vat lieu sieu dan, dan den viec thiet lap phuong trinh LONDON, trong moe do COULOMB. Phuong trinh nay lien ket vecto mat dO dong dien thea th~ tich ) voi

the vecto Ii tai mot diem cua moi tnrong :

- A

)=---2 ' J.1DA

trong dO ,l ~ ~ m 2 la hang so LoNDON cua v~t lieu

f-lonq

(co n dien tich q, khoi luong m tren don vi the tich).

1) Tim tlnr nguyen cua A. Tinh gia tri cua no khi : n =1029m-3 ; q=-1,6.1O-19C; m=9,1.1O-31kg;

f-lo = 4n.1O-7H.m-1.

2) Mot tam sieu dan duoc nhung van mot tir tnrong deu Bo == Eo ex . Tam nay d~t trong mien (-d s z s d). Tu tnrong a ben ngoai tam khong bi lam thay dOi do SI)' eo mat cua n6.

a) Thiet l~p phuong trinh th~ hien nlumg su bien thien cua nr tnrong a trong long vat lieu sieu dan.

b) Tir d6 suy ra SI)' phan b6 cua ill truong kill co mat tam sieu dan va bieu dien cac SI)' bien thien cua bien dO ill tnrong thea hoanh dO z d6i v6i d = A va d = lOX

c) Tim mat dO dong dien then the tich ] trong v~t lieu ?

Bieu dien cac SI)' bien thien cua bien dO cua ] theo z d6i voi d = A va d = lOX

Ket qua thu duoc lieu co eho phep hieu ding tam sieu Min knong lam thay d6i gia tri cua tir tnrong 0 phia ngoai Ill) khong ?

d) Doi voi mot tarn day 2d = hum, thi nguoi ta co the noi gi ve 51J phan bo ill tnrong va mat dO dong dien the tlch l'r trong long vat lieu ?

Hay dira ra mot SIJ rna hinh h6a don gian hon cle n6i ro ve tinh huang nhan duoc.

9* Qua C8U sleu dan Ii tuang

MOt vien bi sieu dan, ban kinh a, duoc cl~t trong mot nr tnrong deu Bo = Bocz. a ben trong vat sieu dan li

urong (xem bai tap 8 : chieu dai LONDON la khong clang ke), tir truong bang khong.

1) Nguoi ta muon xac dinh tir tnrong 0 xung quanh vien bi.

a) Hay xac dinh ro cal' phuong trinh va cal' clieu kien (y gioi hem cl~c tnmg cho tir tnrong 0 ngoai vien bi.

b) Hay clnmg to rang SIJ chong eha't len tir tnrong 130 mot ur tnrong do mot IllOng cue tu gay ra rna ta can dinh rO rnomen hrong CIJC .A( cua no, cho phep tlnrc hicn Cal' dieu kien giong nhau trong mien (r > a).

e) Tir cl() suy ra SIJ phan bo' tir tnrong xung quanh qua cau sieu dan.

2) Hay neu ra mot SIJ nrong ur gina bai to an nay va trurrng hop cua mot dong chay khong nen diroc va khong xoay ella chat long li tl.1l.'mg xung quanh mot vien hi dung yen.

3) a) 11m SIJ phan hel dong dien nhan throe tren qua cau sieu dan.

h) Xuat phat tir phan ho nay, hay thiet lap momen tir ella qua cau, Ket qua co Lam ta ngac nhien khong ?

1 0* ro truang cua hai day dan song song

Hai day dan dai Vl1 han, song song, each nhau mot khoang a, va ell cac dong dien cloi ngunc nhau chay qua + I va - l.

I) Hay tim, trong mol' do COULOMB, mot the vecto cloi voi phan bo nay cua cac dong dien.

2

2) Tinh tir tnrong va xac clinh d~ng cua cac dmm<g, ""oc ella tir tnrong ella hai day dan tai nhnng cliem M sao cho OM = r» a (xem hinh ve) de co the xet bai toan trong gan dung hrong cue.

11 * Hinh tru sieu dan d~t trong mQt tu

truang deu

MOt hinh tru sieu dan, true (Oz) va ban kinh R, chieu dai fat Ion, duoc nhung vao mot tir tnrong deu Bo = Bocy vuong goc voi true cua n6.

V~t lieu sieu dan co tinh chat clay cal' duong sue cua tir tnrong (hieu ung MEISSNER: xem bai tap 8).

TiI tnrong Bhang khong ben trong hinh tru.

Nguot ta muon xac dinh tir x truO'ng B 0 ngoai hinh tru (nghia La cloi voi r » R).

y

R

1) Bang each dung cac tinh chat cl6i ximg, hay giiii thich tai sao mot the vecto co dang :

- -

A(r, (J, z.) = f(r)cos(Jcz (voi r > R)

lai duoc tien nghiern la urong thich voi bai toan nay') 2) Vie] plnrong trinh duoc nghiern clung hoi the vecto nay, trong moe do COULOMB?

Trong khi tim kiern Cal' nghiem co dang fer) = hay chUng minh rang hamf(r) co dang :

f(r)=ar+f3.

r

II r ,

3) Xac dinh clay clll ham fer) co ke den Cal' dieu kien (~gi()'i han cl~e trung cho bai toan nay. 'IiI cl6 suy ra tiI tnrong ket hQ'P voi M nay.

'!) Chung minh rang SIJ chong chat len tir tnrong deu B«, tir tnrong cua duong luong eire trong bai tap 10, cung cho phep xay dung duoc Ioi giai cua bai toan, nhung voi it phep tinh hon.

5) Tim cal' dong dien he mat chay qua hinh tru sieu dan?

6) Thirc ra, chat sieu dan mat tinh chat rieng ella no khi ap vao n6 mot tir tnrong ngang, Ian hon mot gia tri toi han Be'

Tim gia tri cua Eo, xac dinh 0 clay SIJ mat tinh sieu dan? Bicu thi Bo theo B('.

Lal61AI

1 NgWi ta c6 hal phmmg phfJp giili thea cscl: xip d?t ctla tao • Dung cic djnh lu~t vi phiin : dive va rota.

Liy tI1)C (Ox) cong tuyin veli cic duimg sUe ctla tnsmg, ta ki hi~u E = E(x, y, z) ex 1a tnrrlng tinh di~n nen :

di -E oE(x,y,z), - -E oE(x,y,z) - oE(x,y,z)-

v = va rot = ey - ez .

ox oz oy

Bing cicn viit div E = 0 (khong gian khong c6 di~n tich) va rot E = 0 (tnsmg tiab) ta nhpn duvc tinh d~u din ctla tnnmg.

• Dung aic djnh lu~t tich phiin : thong lurrng va luu thong.

Ta xet mi)t m!t kin : mi)t hinh tI11 nguyen t6 chi~u dili L1x va tiit di~n S, c6 dic dur'mg sinh song song veli tI11c (Ox). Thong 1ur;mg cila tasmg E tli qua m?t kin nay bing khong. M.at ren cila hinh tI11 kbong tham dl! vao bie'u thUe cila thong 1ur;mg. Til d6 suy m di~n tnsmg khong the' phil thu(x: vao biin s6 x, do d6 E(x, y, z) = E(y, z). Lm: thong cila tnsmg tren mi)t duimg cong kin nguyen t6 tunb chii nhPt, vi dll1iy trong m?t phing (Ox, Oy), c6. csnt: dx, dy thi bing khong, vPy:

aE(y, z)

0= E(y + dy, z)dx- E(y, z)dx = dxdy.

ay

do d6: E (y, z) = E (z).

Khi 1iy mi)t khung c6 qJIlh dx va dz trang m?t phing (Ox, Oy), ta ciing duvc niur thi E(z) = Eo, nhl! v~y hoan thanh vi~c ch(mg minh.

2 1) Dive cis tnrr'mg xuyen tam nay bAng:

diVC~ er) = ;2 :r [r2C~)] = O.

NhI! vpy day III mi)t tnnmg c6 thOng hsmg bio tosn a khip moi noi ma n6 duvc xac djnh (dill vtii r khfJc khong).

2) Thong 1ur;mg cila n6 dllrlC biio tosn. D?c bi~t, thong 1ur;mg 1.1 nhl!nhau qua m9i m?t alu ban kinh r c6 tam t;li 0 va thong 1ur;mg d6 bing 41ta

3) NhI! vpy, vin ere 1.1 mi)t tru&ng c6 dive bffng khong nhll11g c6 thong 1ur;mg khac khong tli qua mi)t roPt kin: roPt du ban kinh r, tam O.

Cac kit qua nay khong miJu thuin nhau, vi djnh Ii GREBNOSTROGRADSKI khong the' ap vao day mtl khong thpn tiong, W tru&ng kbong duvc xac djnh trang tou: the'tich chUa trang roPt du nay.

Tnnmg tinn di~n sinh Ia bili mi)t di~n tich die'm q Ouc d6 ta c6 a = -4 q ) 1a mi)t vi d(1 v~ mi)t tnnmg nbu thi. Vay khong duvc

m::o

hi~u l§m khi n6i Iing ptnnmg uinb vi phan MAXWELL - GAUSS giili thich dung la, tren mi)t bin d6 di~n tnnmg, cac dwng sUe ctla dNn tnnmg E phOn kl bit d§u t& cac di~n tich. Di~u nay v~

nguyen 1f chi c6 gM tii C(1C b(J, ngaya vi tii esc dNn tich (I = 0). a cM khfJc, nghIa 1a a ben ngoili cic di~n tich, thi tnrr'mg nay c6 dive bing khOng, va thong 1UVng ctla n6 duvc Mo toano

3 NgWi ta coi t& tnnmg cila m(Jt day din thing dili va bsn, lI1)C 1-

(Oz), c6 dong di~n 1 chsy qua 1.1: 13 = f.Jo2 eo

7<I

Rota cila n6 bing khong a khip moi noi ma t& tnsmg duvc xic djnh (d6i veli I khfJc khong).

'11' '1' ", - -B 1 0 (I Bo ) -

1 nrung nay a true xuyen tam, vflY rot = - -,,-- ez .

I u I

VI' I B(} = cte , nen ta c6 rot (B) = 0 .

Tuy nhien, luu thong cila t& tnnmg nay tron m(Jt vong trim ban kinh I va lI1)c (Oz) lsi khong tri~t lieu va c6 gM tii J.1DI .

Djnh 1f STOKES khong the'duvc ap dung vao day mil khong thpn ttong, vi mOt b~ m?t d!f'd tren duimg cong kin nay se chin lI1)c (Oz) ma a utn d6 thi tir tnrrlng khtmg duvc xac djnh.

Plnnmg tiinb vi phan chi I6 ring m(Jt tnsmg !.. eo (vi nlur B , veli I

a = 1101 ) chi xoay quanh ngu6n cila n6 a ngay sat g§n ngu6n.

27<

f:.!.ill.i.;. Luu thong cie vecta nay tron moi dwng cong khong baa quanh day din d~u bAng khong (xem H-prepa, Diin tir h9C nam thl! nhit).

4 1) Cac Mu img b& d~u khong dang kl; 1uc d6, bili toan 1.1 bit biin trong phep tjnh Iiin song song veli (Oz) va trong phep quay xung quanh (Oz). Phili tim m{)t tnrrlng E = E(I)er kit hQP duvc veli thi V(I). Vpy 1a giiia cac ban, nghia 1a khi khong c6 di~n tich, thi di~n tnsmg c6 thong 1UVng bao tosn : thong 1UVng cila tnrr'mg 1a nlnr nhau khi di qua tit ca cic hinh lI1) true (Oz), ban kinh I (R) <I<R2) vpy27rrhE(r) =cte,nghia1a:

E(I) = ~ va V(r) = -Aln( _!_J.

I\, ro

Dung esc gM trj cie di~n thi tren cic Mn :

VCR)~ = 0 va V(R2) = Yo.

ts tim dUVC : VV) = Vo I, (*) ,lE(r)

In ~~)

2) Bien di) cila tnsmg 1a C(1C d{li a I = R) :

Vo

40

w~~----------------------~---

10

o

0,4

0,8

0,6

0,2

VNe hfJn eM gifJ trf nay a 2.106 V.m-I , ngbis ia 20 kV.cm -I, quy lsi ia bu(ie m(it e!JC nh6 han va m(it e!JC km han phsm vi biin dol eua ban kinh RI (xem sa dB ve tron).

V8 tii s6, thi di8u ki~n tron clio :

R1min = 0,085 em

va R1max = 2,95 em

Gii ui do de bai neu ien nghi~m dung:

R1min < RI < Rlmax'

3) Tinh khong lien tile (gian dOfJfl) eila trut'mg (xem ap dlJIlg 2) a ngang mtIc cae Mn eho ta:

-eoVo

0"1 = ()

R1In ~~

+eoVo

R2In(~~ )

TlIdosuy I'd:

21l'eohVa

Q2 = 21l'R2h0"2 = ( )

In R2

RI

4) IT' -4" d '. diA C OJ, 21l'eoh "Y <iJ~n ung cus tu en : ~ Yo ~ In( ~ )

Ap dllng s6: C= 8 pF.

5 1) Til tnsmg ia deu a ben trong 6ng day (uuc (Oz)) va co gifJ tri 13= Jio nIez. No b§ng khOng a ngom 6ng day (xem H-prepa, di~n tlI hoc, nim tM nhit).

2) Hie'n nhiin ia ta dung tos d(i tru r, B, z.

M(it mJt phing eMa true (Oz) ella 6ng day va m(Jt diem Mia m(it milt phing philn ximg. 171i veeta A(M) tim dur;re phili vuong goe vtii milt phing do :

A(M) == A(r, B, z) eo

Bsi toin bit biin dill v6i. phep tjnh din song song v6i. true (Oz) va phep quay quanh (Oz), A phili dur;re viit dlJ6i. dfJng A(M) == A(r) eo . Ta co thlthiI nghi~mia thi vee((! nay th6a man

m6c do Couiomb, b§ng deh dung bie'u thtIc dive trong toe d(J fIll da eho trong ph§n phil luc : div A == 0

Lue do, ta se tinh toin hn: thOng ella A tren m(Jt vong tre)fl di qua M, true (Oz) va ban kinh r (vang troa nay ia du&ng StIc ella tnsmg veeta A).

Luu thong nay bjng thOng lucng ella veeta 13 di qua vong trOn nay, tlIdo:

• d6i voi r » R , A (i) = J10 n I !_ . 2

2

• d6i v6i. i c R. A(r) = J10 nl ~ 2r

Ta nhpn thiy dng thi veeta ia

A

iien tile khi di qua b8 mpt r = R a

, JLon 1- - ------

ella ong day. 2

Ham A(r) dur;re bie'u diln nlur

biab ve.

o

r

6 1) Di~n thi th6a man phurmg tiint: POISSON:

qV(r) qV(r)

--- +---

BiitIffng: n+(r)==noe kBT va n-(r)==Iloe kBT ,suyra:

qV(r) p(r) == -2qno sh--

kET

Bm toan ia d6i ximg tton xoay chung quanh di~n tieh q dilt tiJi diem g6e, ta thu dur;re V(r) == V(r) , vpy (xem phil Iuc) :

__!_ ~ (r2 OV) == 2noq sh (qV(r)).

r2 or or eo k:BT

NM Iei : __!_~(r2 d V(r)) ==1. d2 (rV(r)).

r2 dr dr r dr2

2) Dur;re tuyin tinh hoa, phwng tiiab nay co dsng :

2 2

d (rV(r)) 2noq (rV(r»

dr2 eOkBT

Nghi~m rV(r) ella phurmg tiint: nay, khong phiin ki khi r din t6i.

t

<Xl, co dfJng : rV(r) == Ae d, trong do: d ==

ia ehi~u dm dile tnmg ella S!l suy giilm di~n thi.

Khi r din t6i. 0, nghi~m nay phili tuong duong voi di~n thi dur;re tso ra Mi di~n tieh duy nhit q, do do phili eho A == _q- .

41l'eo

Cu6i cung, di~n thi bing,'

I

q --

V(r) = --e d. 41l"6or

3) Tht nhP.n dur;rc giam nhanh bon tM COULOMB V(r) = -q - lit

. 41l"60r

nhielL a Jan c$n ngay sat di~n tich + q, 1a cic di~n tich - q sip xJp lJIJ lien de'lam giam tac dung ciia di~n tich "tmng tam': Hi~n tur;rng nay gim thich kit qua thu dur;rc,' a ngolJi vu khoimg d, thi tht DEEYE,'

I

V(r) = -q- e d. 41l"60r

thip han thi Coulomb nhi€u, nbu ch(mg to sa d6 dWi day, lIen do ve esc dwng cong ciia tht Coulomb (xeab) va thi bi cbe chin

(den) biin dol thea x =!_ . d

v

10

8

6

th6 Coulomb

4

x=}

2

o O,S

l,S 22,S

3

7 I) V~t d~n cY din b~ng tinh di~n " xem ap d(Jng 2 2) di~n tich cua m(lt m~t ph~ng do hlIlhtg Ung di~n

a) Di~n tich q hUt cic di~n tich trai diu va diy cic di~n tich ciing diu fll xa. Tht ntumg vpt din l{1i co cic di~n tich din cO the'di chuye'n dur;rc. Ts co the'd" doan ring 1uc can bJng, mift phing din di~n se co mpt d(J di~n mift a diu ngur;rc v6i di~n tich q. chic chin mpt d(J di~n lIl4It nay khong deu ; no ding 1611 khi ding g3n q, nghIa 1a khi a Ian can die'm O. BlJi toan co tinh d6i ximg trim xoay xung quanh true (Oz), nen fa co the'd" doan dng di~n tich nay chi1a ham ciia kho1mg cich r til die'm dMlg xet tren mpt phing t6i tiuc ((k).

b) Ts phan tich blJi toan de'gi!Ji. trong mien (z » 0) trong tnsmg h(fJJ di~n tich co mit cung v6i m~t phing din di~n. Trang mien nay, va a ngolJi diem co d.iit di~n tich q, thi kh6ng co cic di~n tich. Nhu vPy, thi vo huang V thoa man phwng tnah LAPLACE " (V = O. Han niia, cic dieu ki~n a gi6i tun d~c tnmg cho blJi toan 1a : V = 0 lIen m~t phing (z = 0), ciing nhu a knoing cach lit Ion, va "co m(Jt di~n tich q" t{li die'm A.

v§n trong mien (z » 0), te xi: blJi toan turmg iing v6i hsi di~n tich q vs q'.

Tmr'mg h(IJJ nay turmg durmg v6i trur'mg h(IJJ tru6c trong mien z > 0, v6i di€u kifn ap ~t V = 0 t{li l119i die'm ciia mpt phing (z = 0). Co the' dpt dur;rc dieu ki~n nay bJng cich chon q' = - q va d' = d.

Ca bei blJi toin 1uc do d€u bj chi ph6i, lIang mien (z » 0), bi'ri cung cic plunmg tnah va ciuig esc di€u ki~n a gi6i hiln nhu nhau : nghi~m di~n tht ciis blJi toin d€u nhunhsu tiong d bei tnnmg h(fJJ a trong mien nay. Vpy, tsi m(Jt diem M co toe d(J z > 0, t a co,'

q (1 1), - q (AM A'M)

V= 41l"60 AM - A'M va E= 41l"60 AM3 - A'M3

c) D6i v6i m(Jt diem M lIen b€ mit ciia mit phing din di~n (z = 0+), di~n tnsmg lIa thanh (xem sa d6 dWi day) :

E = E+ +E- = q (-2cos(1)ez

41l"60 (co~(1 r

" z

Mpt d(J di~n mit ciia m!.t phing din difn liic do co dsng :

_ - -qcos3 ()

a=60ez·E(z=0+) =---- 21l"d2

Di~n tich to'ng c(Jng ciis mit phing nbu vpy bing:

Q=Joo a21l"rdr= r~ -qcos3 (121l"(dtan(1)(_d_d(1)

I=O Jo=o 21l"d2 cos2 (1

= _qr~ sin(1d(1=-q.

Jo=o

Kit qua nay 1a lI)' nhien : m~t phing din di~n teo tu, tiong mien (Z > 0), cung m(Jt di?n tm&ng nhll di?n tnIrJng rna di~n tich q' = -q d.iit t{1i z = - d se tso rs.

8 1) Khi nghi uii plunmg tiint: LlA = - f-iD] , ta kie'm tra thiy ngay 1a:

1

[A] = [.uoj* (ehiJudBi)2] dad6: [A]=[~]2 =ehiJudBi.

lloJ

Ala ehiJu dBi LONDON eiia v~t li~u. Ghi eM : A- = 17nm

2) Tir trurJng khOng dOl nghi~m dung ph/J(]J]g ttinh MAXWELL - AMPERE:

A

)}'

Dive eiia tir trurJng bing khong, nen khi liy rota ea hai vi eiia phwng tiinh mly, thi ta dlJrle :

- B-

,1B = + - = 0

2 .

A-

De' bBi taan nay bit biin frang ph6p tjnh din song song veli (Ox) hay (Oy), ma a d6, tnnmg ap dit vaa, dlJrle dinb hufmg thea (Ox), thi B co dl;Jflg don gian :

- -, d2B B

B = B(z) ex, vi -2 + -2- ==0.

dz A-

b) Mo hinh mo ta Sl! pbin b6 dong di~n 1a mo hl'nh thea the'rieh (mo hinh khBi), va tir tnsmg 1a lien t(Ie a z = -d va z = d, vpy thi:

B(-d) =B(d)= Bo·

Tir d6 suy ra tir tnI&ng tiong tim sieu din b§ng:

eh(!.)

- A--

B = B --- ex

o eh(*)

Cae bitn thien eiia !!_ dl'ae bie'u dien dWi day dBi veli d = A-

Bo .

trang d6 thi thfl nhit, va d6i veli d = lOA- frang d6 thj thlr hai.

truimg hQ'PJ :0

d=A.

~,:

0,6 0,4

B truimg hQ'P d = lO.t Bo

0,8
0,6
0,4
0,2
z z
,.
2 -2 -1 0 2 -2 -1 0 Tir tmUng chi xuyzn tMu vaa tim teli d(l sau vaa e{j ehiJu dBi LONDON A-. Chit sie« din co rinh chit "diy" tir tnsmg ra xa : d6 1a hi~u tmg MEISSNER.

c) M~t d(J dong di~n the'rieh 1a :

-, rot B '(z)

J == -- = J z ey

Ilo

Cae bien thien eiiaj(z) frang tim dlJrle bie'u dien dWi day:

TruOnghqp &!:: . TruOng hC1}l Jlo A. .
d=A. 80 ) d=lOA. To)
200000
100000
z -2 -1 z
0 2 DBi voi d» A-, mfit d(i dong di~n dlJrle djnh XLI a Jan dpn cae b§ m!t tim sieu din, mil a Diy mpt d(J dong e6 nhiing gia tii rit kin.

NgWi ta d§ bitt m(it 1&p phing vo hf,ln veli mfit d(J dong di~n m!t Js tso ra m(it tir trurJng ± J..l~s a ci ben nay va ben ida kip. DBi val hai lop doi umg dBi vci m!t phing (z = 0), dlJrle ehf,ly qua bell nhiing dong di~n bJ m~t dBi nghjeh, thi cic tnsmg e(Jng vaa nhau a giil'a cic tim, nhlJllg lsi bu trir nhau a phia ngaBi. SI! phan bB thea the'rieh nhpn dlJrle dBi veli tim sieu din co net giBng tihu m(it sl!eh6ng chit esc 1&p ehi€u day dz; dBi ximg dBi veli milt phing (z = 0), co cic dong di~n dc5i nglJrle ehf,ly qua. NhI! vpy ta thiy 1a tnsmg teo ra bm tim sieu din b§ng khong a ben ngaBi no. Do v~y, tim sieu din khOng lam nhieu losn tnsmg Bo ap #t va 0, wi} trang long eua no.

dz

y

dz

Btim-O

d) Cae d6 thi i} aie'm b) va c) d§ ch6ng to rillg, dc5i veli d» A(d =0,5 mm, A- = 17nm), thi:

• tir tnsmg chI' xuyin thau vaa tim sieu din m(Jt ehi€u day rit nhO ;

• mpt a(J dong di~n the'rich gin nhu bJng khong i} trang long vpt li~u, trir a Jan cpn b§ m!t ciia no, ma a do mfit d(J dong rit lim.

LUc d6, ta c6 the'thay pMn bB nay bing m(it mo hl'nh M milt, mil thea d6 thi mpt d(J dong di~n m~t phiii 1iy gia tii :

Khi d»,t, ]s tiin t6i Bo e y mn m~t z = d, dong di~n ~t se

f.1o

d6i nguvc tren m~t z = - d. V6i ph§n b6 be ~t nay (hi se duvc kit hop mot cach logic mOt ttl tnsmg giiin dO{ln (khOng lien tuc) khi di qua cic b8 m~t cis tim sieu din.

9 1) a) Ngom hinh du (va ngom cic ngu6n cila tmrlng Bo a rit xa), thi ttl tnsmg tong cong, nghia la SV ch6ng chit cis ttl tnsmg Bo ap d~t vao va cis tnsmg tilO nen brli esc dong di~n chey qua hinh du, se nghi~m dung:

- - - -

div B = Ova rot B=O.

va nlur v~y ciing nghi~m dung phuung tn'nh LAPLACE LIB = 0 . a khoang dich 1671, tit troimg d6ng nhflt v6i tnnmg ap d!t B«. Thanh phim phfJp tuyin cila tit tnsmg la lien tuc; do vpy biing khong, {iJi m9i die"m a tron b8 ~t fll'nh du : e t • B (r = a, e, tp) = 0, trong do r = a, (), tp la dic t9a dO du cila diem dang xet.

b) Ngl!r'ri ta d~t mot luUng c!fC tiJi diem 0, hllang thea true tron xoay cis bm toan : .At = .Atez. R8 rang la hri dieu Id~n diu tien duvc neu len cho cau bOi truce d§ duv'.: Idem nghi~m, ttl tmrlng tong cong bJng :

B(r)=Bo +Blu6ngcl,lC

B ( e- . e-) f.lo.At (2 cos eer +sineeo)

= 0 cos er -S1O eo +-- .

41( ?

Phiii hi~u chi'nh tii s6 cila mom::n luUng C!fC tit de" ciing nghi~m dung:

Di€u do buoc

er.B(r=a, e, rp)=O. .At =._ LtrBoa3. -1

f.1o Bo

c) Tnnmg, d6ng nhit trong ca hai tmrlng hf!P fll'nh ve trong mien (r » a), co dsng :

B(r)= B++- ~:)" - .nO (I + ;~ )e.]

2) Mot chit long, thea dong chily khong the" nen duvc (div v = 0) va khong xoay rot v = th, chily v6i vPn t6c Va = va ez xa ~t du, va trur;Jt doc thea b8 ~t fll'nh du a r = a (chit long Ji tuifng), lam phiit sinh mot bm toan d6ng nhit la xac dinh tnsmg vPn t6c v .

Ngay lPp uic, bie"u thUr: cila tnsmg do duvc suy ra ttl diy :

;(r)= " [co.+ ::)e, .nO(1 + ;:' )e.]

Sa d6 dlJ6i. day bie"u di§n, trong mot ~t phing chUa tr(Jc (Oz), mOt s6 dll&ng sUe cila tnsmg tong hop do S(l ch6ng chit cila mot ttl tnsmg d€u Bo va ttl tasmg cila mot llJ6ng C!lC, song song v6i Bo va djnh hWng nguvc lsi. Ta ph§n bi~t duvc diu vit cila hinh

I

du bin kinh a = (- f.lo.At)3 ma tiuong tong cong "cniy' 2 trBo

baa quanh no.

0,6 0,4 0,2

° -0,2

-,0,4

y
r ~
~ ~

...
Bo'_ -0,6

-0,9 -0,6 -0,3

x

°

0,3

0,6

0,9

3) a) SI! ph§n b6 cila dong di~n d14rc xac djnh bm Sl! kh6ng lien tuc cila ttl tmr'rng tren b€ Il1?t cila hl'nh duo

- -

B(r=a+. O. rp)- B(r=a-. O. rp)

-: er 1\ B(r=a*.O.rp)

Ttl do, Js = ~-_:__-~

f.lo

3Bo. _

= -s1Oee

2 f.lo rp

b) Mot vong day, bin kinh R va co dong di~n i chey qua dl!r,1c kit hop v6i mot motuen luUng C!lC ttl.At = ist a2 .

a day, ngl!r'ri ta co the" cit Sl! ph§n b6 dong di~n thea di~n tich mn hint: du thimh timg dili bang nbO tron nguyen t6. chi€u rong a de va bin kinh a sin e co dong di~n di = j sa de chil y qua va momen

luong C!fC ttl :

-d di 2-

.At = tr a ez = -

3 3B

tra a . 3ede-

S10 ez.

2 f.lo

Khi d» A, ]s tiin uii Bo e y tren mit z = d, dong di~n mit se

flo

d8i nguvc tren mit z = - d. V6i phan b8 be mit nay thi se dll(!c kit h(!JJ m¢t cach logic m¢t tir truUng giflfl dosn (khOng lien tuc) khi di qua cic be mit clla tim sieu din.

9 1) a) Ngaili hinh du (va ngaili cic ngu6n clla truUng Bo a rit xa), thi tir trur'mg tong cong, nghIa la S(J' ch6ng chit clla tir tnsmg Bo ap dlt vaa va clla tnsmg teo nen Mi cic dong di~n chflY qua binb du, se nghi~m dung;

div B = Ova rot B=O.

va nbu v~y ciing ngbitm dung plnnmg tiinl: LAPLACE ,1B = 0 . a khalmg each kin, tir truimg d6ng nhat v6i tnsmg ap dPt Bo . Thanh ph&n ph8p tuyin cila tir tnrimg la lien tuc, do vpy MIlg khang, tsi m9i diem a tIen b€ mit hinh du : e t . B (r = a, e, rp) = 0, trong do r = a, (J, rp la eac t9a d¢ du cila diim dang xet.

b) Ngur'ri ta dlt m¢t lwng c{lC tsi diem 0, hwng thea true tron xaay clla bsi toin ; ..At = ..Atez. R6 riwg la hai dieu ki~n d.§u tien duvc neu len cbo ctu hOi tnsic d§ duvc kiem nghi~m, tir tmr'rng tong cong bing;

B (r) = Bo + Blufmg C\lC

B ( e- 'e-) f.1o..At (2coseer +sineeo)

= a cos er -sm eo + 3'

4;r r

PhiU hi~u chinh tii s8 clla mamen lwng qrc tir de' ciing nghi~m dung;

c) Tnsmg, d6ng nhit trong d hai tmr'Ing h(!JJ hint: ve tiong mien (r » a), co dsng ;

B(r)= B, [",0[1- ~) ;, - .,0 [1 + ;;,)e. J

2) M¢t chit long, thea dong chay khang thi nen duvc (div v = 0) va khang xaay rot ~ = 1)), chay v6i vPn t6c ~o = Vo ez xa mit du, va tnsn d9C thea b€ mit mah du a r = a (chit long Ji mUng), lam ph8t sinh m(Jt bili taan d6ng nhit la xac djnh tnsmg vPn Uk v .

Ngay lPp tiic, bilu thUr: ciu truUng d6 duvc suy ra tir diy ;

;(r)= v [0.0[1- :: )C, - .'0[1 + ;;, )e.]

Sa d6 duUi day bilu dien, trang m¢t mit phing chUa true (Oz), m¢t s8 dur'mg sUr: clla tmr'Ing tong h(!JJ do S(J' ch6ng chit clla m¢t tir tmr'Ing £feu Bo va tir tnsmg clla m¢t luting qrc, song song v6i

Bo va djnh hwng ngll(!C 1{Ji. Ta phan bi~t duvc diu vit clla hinh

I

du ban kinh a = (- J.i.o.At)3 ma tmr'Ing tong cong "chay" 2 ;rBo

baa quanh n6.

0,6 0,4 0,2

o -0,2

y
? ~

~ ~

...
Bo'- -,0,4

-0,6

-0,9 -0,6 -0,3

o

0,6 0,9 x

0,3

3) a) S(J' phan b8 ciis dong di~n d14TC xac djnh Mi S(J' khOng lien t(IC clla tir tnsmg tren be mit clla hlah duo

- -

B(r=a+, 0, rp)- B(r=a-, 0, rp)

= J.i.ois 1\ er· Tird6, ]s = er I\B(r=a*,O,rp) f.1o

3Bo ' e-

= -SIn erp

2 flo

b) M¢t vong day, ban kinh R va c6 dong di~n i chflY qua duvc kit h(!JJ v6i m¢t momen luiing C{lC tir..At = ir: i .

a day, ngur'ri ta c6 thl cit S(J' pMn b8 dong di~n thea di~n 6ch tren binl: du thanh timg diU Mng nhO tron nguyen t6. chieu r¢ng a de va ban kinh a sin e co dong di~n di = i sa de chfl y qua va momen

lurJng C{lC tir ;

d.At =di;riez = _ 3 ;ra3Bosin3edeez. 2J.i.o

Mo men luimg e!Jr toim ph§n eiia hinh cAu ninr vpy sf: bing:

-:At = r _ 3,,; Bo 'iMl3 Bd B ~z = _ 3,,; Bo ~ ~z = _ 2,,; 8.J ~z.

~ 2J1o 2J1o 3 JIo

Dl1011g abieo, ta 1{Ii tim tMy momen lining e!Jr eiia lufulg e!Jr thay thi hinh cAu sieu din 0- eau hoi thu nhit.

1 0 1) TIt tnsmg, sinh ra bOi mpt day din thing trilng vm true (Oz), trong e6 dong di~n I eh~y qua, eo dsng :

13 = f.1.01 eo

2" t

H011 niia, m9t thi vecto; tim /dim trong m6e do Coulomb voi cic tinh ehit d6i ximg ella m9t vecto; se la (xem ap dung 6) :

-A f.1.01 I (ro)_

=- n - ez

2" r

D6i voi hai day din kit hop, ta e6 the'vit :

- - - f.1. I [ eo

B = B1 + Bz =_0_ __I -

2" r]

- - - f.1. I (r2)-

A = A] + Az =_0_ In - ez

2" r]

va

trong d6, r1 va rz 1il cia khoing eaeh tit diem dang xet din m6i day din, dllQ'C bie'u thi thea eae to« d9 uu t va B ella diem d6 :

1

","y1 = ("± ,,-""0+:)'

2) Trong g§n dung lining e!Jr r» a , ta e6 :

r2hay 1 1 + a B gill \' -A f.1.01 (acosB)-

-- "" _ - cos ,n a a = - -- ez.

r 2r 2" r

Ttutmg lining e!Jr ella duimg hai day dtJr)'e suy ra tit d6 :

13 = rotA = rot [7:( a~B}z] = i: grnd( ~B) A ~z

nghia la:

B f.1.0aI( cosB- sinB_.)-

= -- - --er - --eO Aez

2" r2 r2

f.1.oaI -sinBer - cosBeo

= -- --_-'--::----'<-

2" r2

Cae duimg sUr: ella tnnmg, trong cic m;Jt phing 0- d9 eao z = cte, dllQ'C xae dinh bOi :

dr rdB h- J' dr - sinBdB -. .ng. se a-

B, Bo r cosB

Sau khi fiy tieh phan, ta tim duoc r = D cosB (D la hing s6 tich phan). Cae dwng siic ella tnnmg d~u la cic yang tion tiip tuyin v6i true (Oy) tsi 0, nhu eae mo phong duVi day eh(mg to.

0,6

0,4

0,2

0+---~~~~~~~_;_r_+--~--1i -0,2

-0,4

-0,6

-0,9 -0,6 -0,3 0

0,3 0,6 0,9 x

S(J d6 tren eho thiy cac du&ng sUr: tnxmg ella hai day din: tnsmg xoay ehung quanh eae day din ; 0- S(J d6 duVi ve cac du&ng sUr: tnsmg ella hai day din trong g§n dung luiing e!Jr : eae yang tran tiip tuyin 0- 0 v6i true (Oy).

0,6 0,4 0,2

O~---+-~r-~~~T-~~---+--T-0,2

-0,4

-0,6

-0,9 -0,6 -0,3 0

0,3 0,6 0,9 x

11 1) Bai tout bit biin trong phep tinh tfin song song v6i (Oz). Bin s6 nay se khnng thsm dl! vao cic bie'u thiic ella trutmg va thi 0- ean bing.

TIt tnsmg, m9t gia - vee{(J, tusmg thea (Oy) va ttbu vpy ntfm trong moi m;Jt phing vutmg g6e voi tf!Je (Oz), lam cbo binh tf!J bit biin. Vay ta e6 the' tim dllQ'C m9t thi vecto vuang goe v6i cic m;Jt phing phan ximg nay, va nhu thi se hurfng thea tiz

- -

A (r, B, z) = A(r, B)ez.

M9t S1f d6i xtmg d6i v6i m;Jt phing (Oy, Oz) quy vJ vi~ daf goe B thanh " - B, trong toe d9 tf!J, In!e (Oz).

Phep d6i x(mg nay ehuyen m9t diem M thanh diem M' d6i x(mg v6i n6, ma khong lam thay doi tru&ng Eo (dtJr)'e biin dol thiwh tnsmg d6i ximg v6i n6, nghla la thanh ehinh n6).

Thi vecto A' aM' vPy phai la thi dc5i IPp v6i hinh d6i ximg ella thi A t{li diem M. Vi A song song v6i m;Jt phing phin ximg

nily, nen ta co A (r, " - ()) = -A (r; ()). Vi?c chon A(r, ()) = f(r)cos{) Iii chip nh~n dllrlc (day khang phlli Iii S!l

chon dey nhit,' S!l chon cosJ () ding co the' chip nh~n dur,TC ; tuy nhien (:hi co m(jt tir tnnmg duy nhit Iii nghi?m cua bili toan nily, vii diiu cr5t yiu Iii tim thiy no ... niu dsng nily yin co the' chip nh~ dur,TC khi kit th6c cac tinh tout, vii abu thi Iii du).

2) Trong mr5c do COULOMB, thi vecta thoa man pbuong trinh PoISSON,' LlA + f.iQJ = 0 . a ngoili cac ngu6n cua tnr&ng Eo vii

a ng(lili hinh du sieu din (r > R), tbi thi vecta thoa man phtnmg trinh LAPLACE,' LlA = 0 .

Dr5i voi dsng d8 xuit a tren, ta dl1(1C (xem phil IIlC) " d2 f(r) + .!. df(r) _ f(r) = O.

dr2 r dr r2

Day Iii m9t phmmg trinh tuyin tfnh thuJn nhit cip hai, mil ta di lim cac nghi?m deng f(r) = r",

Deng nily co the'dl1(1C chip nh~n niu n(n - 1) + n - 1 = 0, nghia Iii n = +1 hay n = -1 vii f(r) = ar hay f(r) = fJ . Nghi?m to"ng quat

r

fer) Iii m(jt ta' h9P tuyin tfnh cua hai nghi?m nily. Thi vecto tim bim, nghi?m cua pbinmg uinh LAPLACE, se co dsng :

A = (ar + ~}OS{)~z.

3) TIl tnnmg tuong img Iii "

B = rot A = grad[( ar + ~}OS{)] 1\ e«.

= (-a- ~ }n{)Cr -( a- ~ }OS{)CB

Do Iii do S!f ch6ng chit cua tnr&ng Eo dl1(1C ap cJ.iit vilo vii cua tnnmg dun img bOi cic dong #n ch{Jy qua hIM lrIl sieu din nen phlli din din :

130 = Bo ey = Bo(sin{)~r +Cos{)cB) dr5i voi r»R, do do a = -Bo.

Thilnh ph§n xuyen tam cua tnr&ng Iii lien ljIc, v~y tri?t lieu a r = R (E bing khang dr5i v6i r < R), tir do fJ = -aR2 = 13oR2 .

TIlda ta suy ra bie'u th6c cua tnsmg. dr5i v6i r > R :

B = a.[(1 - ~: }"O" + (I + ~:) ",°'0 1

4) Trong 1m gilli bili t~p 10, ta aa thu dur,TC tu tnr&ng " E = f-ioaJ (-sin{) er + COS{)~B) •

2" r2

dr5i v6i dllfmg IurJng CI/C. Khi chang chit tnr&ng nay v6i tnsmg ap

- , , f.iQaI 2

cJ.iit Bo, ta nh~ thay rang S!l chon 27r = 130R cho phep huy

bo thilnh phJn xuyen tam cua tir tnsmg t(ing c(jng a r = R vii cho phCp I{Ji tim thiy tnnmg aa nh~n dllr!C a cau 3).

5) Dong #n thea di?n tich (dong #n M m~t) dl1(1C bie'u thi bOi tinh khang lien tua cua tu tnsmg khi di qua hinh tni; nghia Iii "

- - --

B(r=R+.B.z)-B(r=R-,B,z) = f.iQjs 1\ e-,

D'~ '1/ th -: cr 1\ B(r=R+. B. z) 2130 ()-

teu nay «eo eo)s =-cos ez

f.iQ f.iQ

6) a b8 mit hIM lrIl, tnsmg ngang Iii EtJe ~t = 2Bo cos{)~B'

No khang vuot qua gia tri t6i h{Jn Be' Nlur v~y, gia tri gioi bsn

, ,Be

cua Bo bang - . 2

M u c

TIE U

• Cac phuong trinh MAXWELL.

• Nang luong dien tir,

• PMp gan dung cac che dO chudn dung.

DIEU CAN BIET TR110C

• Cac dinh lu~t vi phan d6i voi cac tnrong dj~n tir khong doi.

,

CAC

..

PHU'O'NG TRINH

MAXWELL

Nho cac tinh chdt cua truong khong doi, ta da dua wlo chuang nai mot Slf mo ta truong dien tit khong doi bdng cdc dinh ludt vi phdn : cac phuong trinh MAXWELL. Ta Sf ktt thuc cacti tiep can nay & day, bdng each ghi ra nhom bon phuong trinh MAXWElL & cht d9 bien thien.

James Clerk MAXWELL (1831 - 1879) da cong bo, VaG nam 1864 , mot bao cao khoa h9C trinh bay thuye: dien tit co dien, ma cac phuong trinn da cho phep ong mo ta Slf truyen s6ng dien tit.

Nho li thuyst nay, ong aa trinn bay kha nang truyen cac tin hieu bdng s6ng va tuytn, mot su lien doan da duoc cac thi nghiem cua HERTZ VaG ruim 1888 xac nhdn.

Li thuytt nay cung cho phep tien dorm su truyen s6ng dien tit trong chan khong voi van toe bang van toe anti sang c. Cac thi nghiem cua MICHELSON va MORLEY (1881 - 1887) da khdng dinn tinn chat pho bien cua van toe nay.

M u c

TIE U

• Cac phirong trinh MAXWELL.

• Nang luong dien tir,

• PMp gan dung cac che' dO chudn dung.

DIEU CAN BIET TRUOC

• Cac dinh luat vi phan doi vrri cac tnrong dien tir khong doi.

,

CAC

"'

PHU'O'NG TRINH

MAXWELL

Nho cac tinh chdt cua truong khong ddi, ta da dua vaa chuong nai mot SI:f mo ta truong difn tic khong doi bdng cac dinn luat vi phan : cdc phuong trinh MAXWELL. Ta Sf ktt thuc cacti tiep can nay & day, bdng each ghi ra nhom bon phuong trinh MAXWELL & cht d(J bien thien.

James Clerk MAXWELL (1831 - 1879) da cong bo:

VaG nam 1864 , mot bao cao khoa hoc trinh bay thuyit dien tu co dien, ma cdc phuong trinn da cho phep ong m/) ta SI:f truyen song dien tu.

Nho If thuyet nay, ong dt1 trinn bay kha nang truyen cac tin hieu bang song va tuysn, mot SI:f tien doan da duoc cac thi nghiem cua HERTZ VaG ruim 1888 xac nhan.

Li thuyit nay cang cho phep tien doan sl:f truytn song dien tu trong chan khong voi van to'c bang van toe anti sang c. Cac thi nghiem cua MICHELSON va MORLEY (1881 - 1887) aa khdng dinh tinh chdt phd bitn cua van ttfc nay.

1 Phuong trinh MAXWELL - FARADAY

1.1. Bien d6i Galilee ella truimg di~n tu

LI!C LOREN1Z, F = q(E + v /\ B) , rna til UtC dung cua tnrong dien ill len mot htt tich dien van toc v , va cho phep ta nghien CUu SI! bien d5i cua n6 trong h~ quy chieu Galilee &l rna trong d6 tnrong di~n tit (E, B) duoc quan sal.

Trong mot h~ quy chieu galilee ;1JC' , chuyen dong tinh tien vci van tee ve khong d5i doi voi h~ quy chieu &l (H.2), ta viet:

F' = q(E'+ v'/\ 13') ,

trong d6, tnrong di~n tit (E', 13') duoc xem xet trong &C.

Theo co hoc cd di~n, thi hrc la bat bien khi thay d6i h~ quy chieu. Biet rang v' = v - ve ' nen ill d6 ta suy ra rang d~ng thee :

E + v /\ 13 = (E'- ve 1\ .13') + v /\ .13' .

phai duoc nghiern dung vci moi van toe v. Khi d6ng nhat cac so hang phu thuoc van toe v va nmmg so hang khong phu thuoc n6 trong bieu thuc nay, ta thay rang tnrong dien tU nhin thay trong &l ) se thu duoc tit tnrong di en tit nhin thay trong &l boi.

{.13'=B

E'=E+ve/\13.

Cac he tlnrc nay cau thanh cac cong tlnrc trongphep bien dOi Galilee coo tnemg aitn tu (trong co hoc phi nrong doi tinh, v va ve deu nho hon e nit nhieu),

CM.}> :

• Ten tudi Galilee GAULEI (1564 - 1642), nguoi aa lap cong thuc ve nguyen li tuong aoi caa cac chuyen dong, duoc gdn lien voi ttit ca cac ht thUe phi tuong aoi tinn ve su thay ao'i ht quy chieu.

• Cac truong E va B duoc lien ket trong cae eong thio: bien aoi Galilee. D(ie aiem nay da giai thicn thuat nga t'truong attn tu" chi ro m(jt thuc the v(1.t li toan b(j (E, B) ma ta aa ma ta hai md: trong truong h(YJJ cac ehe af) khong ao;.

• Tinh bat aoi xung giua E va B co the gdy ngo ngang. Thuc ra, trong knutm kM eila thuyet tuang aot, 13 eang piu; thuf)e h~ quy chisu, nhung ta khtmg phai nghien cuu truong h(YJJ mot vong da» chuyen dong voi van toe gdn bang van toe anh sang ...

1.2. Truong di~n tu khong phal la khong d6i 1.2.1. Truong di~n tu bien thien

Ta hay xet tnrong hQ'P rna tnrong (E, B) , nhin thay trong h~ quy chieu &l, la mot tnrong dien tit khong doi.

Nlnr vay, tai di~rn M e6 vi tri duoc xac dinh bci f = OM trong moe (0; x, y, z) ke't hQ'P voi h~ quy chien &l, ta c6 !h~ viet:

E(f,t) = Eo(n va 13(f,t) = Bo(f)

H.1. James Clerk MAXWEIL (1831 - 1879)

y

i

M

x'

o x

H.2. Cac ht quy chitu trong phep tinli tien tuong aot.

a cung diem M, duoc xac dinh vi tri boi i" = f - vet (H.2) trong moe (0', .:' , y', z) ket hop voi M quy chieu f1Jl; truong di~n tir (E', Ii') deoc viet nho cac cong tlnrc bien d5i Galilee cua truong :

E'(f', t) = tar, t) + ve 1\ B(f, t) .

va inr: t) = B(f, t),

nghia la :

E'(f',t)=EO(f'+vet)+ve 1\ BO(f'+vet) ; va B'(f', t) = Bo(i' + ve t).

Cac M thee nay urongung vot cac phep bien ddi dang ; F(f', t) = Fo(f'+vet) ,

rna doi voi chung, ta co the viet:

aF(f', t) aFo(f'+vet) _ (aFo aFo aFo)

= - Vex-+Vey-+Vez-

at at ax ay az [i'=i"+vet]

aF(f', t) (- -d)F (-)1

nghla la : at = Ve·gra a r [i'=i"+v.t]

Trang M quy chieu f1Jl', truong di~n tir (E',B') n6i chung khong phai la khong doL vi du S1,1' phu thuoc cua truong B' thea thm gian duoc the hien b6i :

aB'(f', t) (- -d(-)I

at = Ve·gra r [i'=i"+Vet]

1.2.2. Tinh xoay cua di~n truang bien thlen

Ta biet rang tnrong dien t11 khong d5i (E = Eo(r), B = Bo(r» nhin thay trong he quy chieu f1Jl se thoa man, dOc lap voi cac nguon cua n6, cac phuung trinh vi phan rot E = 6 va div B = O. .

Ta co th~ tv hoi lieu cac phuung trinh tuung tu co duoc nghiem dung boi tnrong bien thien (E', B'), nhin thay trong h~ quy chieu f1Jl' khong ?

Muon tinh cac do bien thien khong gian cua cac tnrong E' va B', ta co the nhan thay dng neu F.(f,t) = Fo(f + vet), thi hie d6 ta co :

aF(f,t) = aFo(f +Vet)l __ , _

ax' ax [r=r +v.t] .

Thanh thu, ta cung kiem tra thay tir truong dU'Q'e nhrn trong f1Jl' dung la co dive bang khong :

div' B'(f,t) = div Bo(1') = O.

Trai lai, hom toan khong bao dam rang truong E' lai co luu thong bao toan.

Tren hinh 3, rna ta dang xet truong hop cua mot tnrong khong deu Bo = Bo (x)ey , thi ro rang la truong ve 1\ Bo (1') . khong co hru thong triet

lieu tren duong eong kin F, vay :

rot' E'(f', t);t: rot Eo (1') = 6.

z:

B.

y

z:

(" _-_ ,

! r i

1 ii. ,,80 h." 80 t ii. " 80

L _ _ J

~ ~ ~

~ ~ ~

(±)Bo 0Bo 0Bo

y x

H.3. Truong ve 1\ Bo (1') kh6ng c6 luu thong bao toan.

N6i chilli xac hon, ta c6 tM tinh toan rota cua t.ruOng e: :

rot' £'(1", t) = rot(£o + ve /\ So)1 [r=r'+Vet]= rot(ve /\ So) r Ap dung dong nhat tlnrc ve phep dong lay dao ham vecto :

rot(a /\ b) = a(divb) - b(diva) + (b.grad)a(a.grad)b , cho cac truong vecto a = veetb = Eo .

Truong tlnr nhat la deu, tnrong tlnr hai co dive bAng khong, TiI'd6 ta suy ra :

- _ - _ as'

rot' E'(1', t) = -(ve.grad)Bo = --.

at

Ta c6 the giiH thich ket qua nay bang each n6i rang cac bien thien thai gian cua til' tnrong dan den su xuat hien mot s6 hang c6 rota khac khong trong bieu tlurc cua dien tnrong.

1.3. Phuong trinh vi phan MAXWELL - FARADAY

Trong tnrong hQ1J mot tnrong bien thien, ta vira chung minh rang dien tnrong khong con c6 rota bang khong nita.

Doi v6i t.ruOng hQ1J d~c biet rna ta dli xet, thi ta co the viet, trong cac he quy chieu:Jl va:Jl':

rot'£'(1",t)= as'~',t) va rotE(1',t)=_aS~,t)=5.

Ta thay a day each viet:

-_ as

rotE=-- .

at

co the ap dung duoc trong ca hai he quy chieu Nhu vay ta c6 kha nang the hien mot each hoat dOng noi tai cua tnrong di~n tir boi cung mot phuong trinh trong cac he quy chieu Galilee:Jl va:Jl'. Va lai, cac dinh luM vat li phai co cung mot bieu tlnrc nhu nhau trong tat ca cac h~ quy chieu Galilee. Phuong trinh vi phan rna ta vira viet c6 tinh chat li thu do. Dieu nay khong clnmg to gia tri cua n6, nhung thuc te, it ra n6 cung phai la mot img cir vien rat co kha nang duoc chap nhan, Thuc te n6 da duoc thi nghiem xac nhan : no cho phep giai thich cac hieu img duoc quan sat khi mot mach di~n chiu UtC dung cua mot tir truong bien thien (cam rmg dien nr). Ttr nay, ta sc dung phuong trinh vi phan do nhu mot tien de CO' ban cua thuyet di~n tir.

MQt til trtnrng bien d6i theo thrri gian co th~ gay cam ling mot thanh phan cua di~n trurmg co luu thong khong bao toano Rota cua no dU'Q'c xac dinh bd'i phuong trinh MAXWELL - F ARADA Y :

-_ aiJ

rotE=--. at

1.4. t.uu thong cua di~n truCmg

Bang each dung dinh li STOKES, ta co the su dung phuong trinh vi phan nay de bieu thi luu thong cua dien tnrong (H.4)

LUll thong cua di~n trmrng tren mQt dmmg cong kin F bang :

J, _ - SI aiJ -

'frE.d1 = l. -at· dS ,

trong do, L chi mQt be m~t co dinh huong dira vao dmrng cong kin r nay.

H.4. Be m(1t co dtnh huang dua len mot duong kin.

Trong tnrong hQP co mot duongcong kin F co dinh trong mot h~ quy chieu Galilee dang xet, va mot mat £ co dinh dua len duong cong nay, ta se co :

If - aB. dS = -!!:'_If B. dS = _ dlP(t) ,

Eat dtE dt

trong d6 ¢ (t) la ti'r thong di qua moi mat L co dinh hnong dua len I', (] thai di~m t.

Lou thnng ciia difn trmmg, tren mi)t dmmg cong kin reo dinh trong hf quy chien Galilee dang xet, thi bang di) bien thien ciia ttl thong di qua dien tich gi&i han biYi durmg cong do trong dO'n vj thot gian, nhung trai dau :

J, E.dl = -!!:._IJ B.dS = _ d¢(t) .

'f r co' ct;nh dt E dt

Chay:

Thong lU(TI1g nay khong phu thuoc vue chon mgt L: dua len F; vi tu truong co thong lU(TI1g baa toan.

,

./Ip dvng 1

Difn trurmg cam ling

biYi mi)t ong day

Mot ong da» rtft dai g6m n vong qudn ke nhau tren don vi dai quanh mot hinh tru ban kinh a va true (Oz).

Xac dinh di~n truong cam ling boi mot dong di~n bien thien i (t) chay trong ong day.

S\!, phan b6 cac dong di~n la Mt bien trong phep tinh tien song song voi true (Oz) cua ang day (coi ong day gin dung dai vo han) va trong phep quay quanh true nay. Moi mat phang vuong g6c voi true nay deu la mat phang doi ximg cua phan b6 dong dien sinh fa mot tit tnrong co dang B = B(r, t)ey' trong toa

dO tru, true (Oz).

Ta biet rang tnrong la B(r, t) = J.1oni(t) (] ben trong ong day, va bang khong (] ben ngoai.

MOi mat phdng clura true (Oz) deu Iii. mat phang phan ximg cua phan b6 cac dong dien da sinh fa mot dien tnrong co dang :

E = E(r, t)ee

Ta hay tinh hru thong cua tnrong nay tren mot vong tron true (Oz) va ban kinh r bang each su dung he tlnrc :

~ - - If aB-

E . dl = -- . dS .

r E at

Ta nhan duoc :

2 di(t) .

2;rrE(r, t) = -;rr J.1on-- val r < a,

dt

va

2 di(t) .

2;rrE(r, t) = -;ra J.1on-- val r> a.

. dt

Tit do ta nit fa :

- di(t) r _ .

E=-J.1on---ee voi r c a, dt 2

- di(t) a2 .

va E = -J.1on---ee voi r> a.

dt 2r

Ta thay (] day Iii. tit tnrong bien thien cam img mot dien tnrong khac khong trong mien (r > a), mac du khong c6 tit tnrong trong mien nay.

2 Phuong trlnh MAXWELL - AMPERE

2.1. Dong di~n dich MAXWELL

SV bao toan dien tich la mot su kien thuc nghiern, duoc chap nhan nhtr mOt nguyen li C(J ban cua v~t li. Cac phuong trinh MAXWELL, duoc xem nhtr d~ rna ta su bien doi cua tnrong dien til, do v~y phai tuong thich voi phuong trinh bao toan dien tich :

ap di -: 0 -+ IV} =

at

Phuong trinh rot B = f..lo) keo thea div) = 0 khi lay dive ve doi ve.

Ket qua nay khong nrong thich vci dinh luat bao toan dien tich trong tnrong hQ1J tong quat nhat.

D~ khac phuc thieu s6t d6, MAXWELL e6 y nrong la phai dua VaG mot s6 hang b6 sung eho ve thir hai, goi la dong dien dich, ki hieu la ) D .

Nlnr yay, phuong trinh MAXWELL - AMPERE phai duoc viet trong tnrong hQ1J tong qual nhat :

rot B = f..lo (] + i D ) .

Dang nay nrong thich v6'i su bao toan dien tich neu :

div(] + lo) = div(rot B) = 0, ngbIa la : div)D = ap .

at

Phuong trinh MAXWELL - GAUSS, khong thay doi trong che dO bien thien (la dieu rna chung ta se thira nhan), chi dinh eho mot dang cua dong dien dich nrong thich voi dieu bat buoc nay:

- aE

lo ="0 =at

2.2. Phuonq trinh MAXWELL - AMPERE

Dang rna ta vira xem xet khong phai la nghiern duy nhat co th~ nham toi duoc, nhung bang each diu true, n6 eho phep cac phuong trinh MAXWELL nrong thich voi nguyen If C(J ban bao toan dien tich, Ta thira nhan hieu luc cua each Iva chon nay, va eoi d6 nhir la C(J sa cua ten de.

Phurmgtrinh MAXWELL - AMPERE la :

- - - - - oE

rotB = f..lo(J + JD) = f..loJ + cof..lo -. at

2.3. f)inh If AMPERE suy rQng

Phuongtrlnh MAXWELL - AMPERE da duoc sua doi, va tv nhien cung se nhir the d6i voi dang tich phan cua n6.

Dinh Ii AMPERE co th~ dmrc suy rQng dwi dang :

~rB . di = f..lo H~J . dS + f..loCo HE ~~. dS.

Trong bi~u thuc v~ hID thong cua tir trmmg tren mQt dmmg cong kin F, thi thong IU'Q'Ug cua dong di~n dlch, d~ qua mQt m~t L co dinh hoting dua len F, se cong them vao dQng hnrng cua dong cac di~n tich.

De minh hoa each lap phuong trinh moi nay cua dinh Ii AMPBRE, ta e(nM urong tUQ11g mot M rna su van dong lam thay d6i su phan bo dien tich nghia Ill. mot h~ rna doi voi n6, phuong trinh rat B = f.1.oj duoc coi Ill. e6 thieu s6t.

Vay ta hay xet mot tu dien phang, cau thanh b0'i hai tam kim loai hinh tron doi dien nhau, duoc xep trong mach dien bieu dien tren htnn 5.

Duong cong kin F duoc chon baa quanh day d~n noi nguon dien ap voi tu dien, Mat II dtra len duong cong do va chan day d~n. Mat I2 cung

dua vao dirong cong do, nhung di qua giua cac ban cua tu dien rna khong cat cac duong dong dien,

Viec ap dung, cho duong cong kin F, va cho rnoi mot trong hai mat L tren day, dinh li AMPBRE dan xuat tu phuong trinh vi phan rot B = f.1.oj , se cho ta hai ket qua nri rae :

~ r B. dT = f.1.o Sf IJ . dS = f.1.0 l va ~ r B.dT = f.1.0 Sf IJ·dS = 0 .

Dien truong tao nen boi mach di~n nay thuc ra Ill. khong dang ke tren tap hQ'P cac mat II va I2, trir trong khoang gitta cac ban tu dien, rna & do dien tnrong gan nhu deu va e6 cung bieu tlnrc nhu & che do khong deli (xem chuang 2, ap dung 3). Vay no e6 dang :

- (jE=-ey,

GO

trong do (J Ill. mat dO dien mat cua ban tu dien dien tich S mang dien tich

Q sao cho a = Q .

S

Cha)! :

Cac bieu thuc nay thich h!JP trong khutm khd caa phep gdn dung cac ehe d(J chudn dung, va doi voi m(J1 tu difn rat det (khoang each giua cac ban rat nho sa voi ban kinh cac ban). Ta se tro 19i vai tro cua phep gdn dung cac ehe d(J chudn dung va tinh dong deu cua truong trong ap dung 3.

Luc do, ta e6 the ap dung dinh li AMPBRE suy rong cho duong cong kin F va m~t II:

rf, - - Sf - - Sf ali -

'f B.dl = f.1.0 j.dS + f.1.oGo at'dS

r II II

= f.1.oI +0.

Ap dung cho I2, ta duoc :

= 0 + f.1.oI

Dong dien dich da hieu chinh dung sir roi rae & tren.

r

H.S. SI,( ticn lay difn tich va ap dung dint: U Ampere suy rong,

3 Bon phuong trlnh MAXWELL

3.1. Tnronq di~n tlr khong dOi

6 che dO khong di5i, truong dien tir gan voi cac nguon cua no bang cac

dinh luat vi phan : {~~ ~ = ;, va

rote = 0

Ta co the nghien CUu dOc l~p nhau dien tnrong khong doi va tir tnrong khong doi, vi cac phuong trinh nay ca bi tach cap.

{diV B= 0 rotB = J10]

3.2. Cac phuong trinh MAXWEll

Ta da chUng minh thieu sot cua h~ pmrong trinh tren a che dO bien thien va da coi hai cai bien cua cac dinh Iu;,lt do nhu nlnmg lien de :

• viec dua vao mot su ket noi dau lien gina dien tnrong va tu tnrong du6i dang phtrong trinh MAXWELL - FARADAY;

• viec dua them dong dien dich VaG plnrong trinh MAXWELL - AMPilRE. Tlnrc nghiern chimg to rang cac cai bien nay la du de giiH thich each hoat dong cua tnrong dien tir trong truong hop tong quat.

B6n phmrngtrinh MAXWELL, chi ph6i S1,l' bien d6i CQC bi? cua trurrng dien tit trong mol h~ quy chieu Galilee, Iii :

• phmrng trinh MAXWELL - GAUSS (M-G) : divE = _f!_ ; &0

-- - aE

• phmrng trinh MAXWELL - AMPERE (M-A) : rotB = J.Joj + J.Joco - ;

at

• phuongtrrnh tit thong (M-<l» : divB = 0;

-- aB

• phutrngtrinh MAXWELL - FARADAY (M - F) : rote = --.

at

Cac hllng sO' co' ban:

4 lO-7H -1, 1 F-1

J.Jo = 1[. .m va EO = .m

36n.109

nghiem dung h~ thuc EOl-lOC2 = 1, trong do c Iii v~n t6c anh sang trong chan khong.

Hai phuang trinh dau Hen rna ta da ghi (M-G) va (M-A) gan tnrong dien tu voi cac nguon p va j cua n6. Cach viet cac phirong trinh do dtnri dang tich phan la dinh li GAUSS va dinh 11 AMPilRE suy rong, Hai plnrong trinh sau (M-<l» va (M-F), khong cho cac nguon cua tnrong tham dl,l' vao. Chung the hien cac tinh chat nOi tai cua tnrong dien nr. Phuong trinh baa loan dien rich ur nay tra di la mot dinh luat co ban nam trong nh6m cac phuong trinh MAXWELL : ta co the suy ra phuong trinh do tu cac plnrong trinh MAXWELL - GAUSS va MAXWELL - AMPilRE.

Clla)' :

Cac pliuong trtnl: MAXWELL tuong ung voi S!-l mo ia tuong tac di~n tu bang If tnuye: truong co dien, nghia la kh6ng bi IU(J'rlg tu hoa. M9t l[ thuyet luong tu cua truong tam xudt hien them khai niem photon, la hat truyen tuong tac ai~n tu.

3.3. Sl! v~n dQng cua cac di~n tfch va cua truCmg di~n tu

3.3.1. cac phuong trinh co fch

Luc dau, chuyen dong cua cac di~n tich con xa 1\1 d6i voi chung ta, nen n6i chung, ta khong tM nghien coo duy nhat truong dien tir, rna ta phai quan tarn den S\I van dong cua toan bO "truong dien nr va cac dien tich", vi :

• tnrong duoc gan voi cac dien tich hOi cac phuong trinh MAXWELL;

• cac dien tich dune gan voi tnrong nho S\I tham gia cua lVC LORENTZ trong S\I van dong cua chung :

1 = q(E + v /\ B) .

Viec nghien coo S\I truyen s6ng dien til khi co mat cac dien tich linh dong (xem H- prepa, S6ng, nam thir hai) se da:n dth ta ap dung vao thuc te Hip hop cac phuong trinh tren,

3.3.2. cac phuong trinh ve truong

D6i voi mot phan b6 cua dien tich va dong dien bat buoc (vi du mot anten vo tuyen duoc nuoi hOi mot nguon dao dong, xem H.6), thi cluing ta chi viec tim tnrong dien til rna phan b6 d6 sinh ra. Ta se thau hieu duoc S\I van dong cua tnrong dien til, neu ta giai duoc cac phuong trinh MAXWELL khi biet mat dO dien tich pi]', t) va mot dong di~n ](7', t).

Ta co tM hinh dung viec gia! true tiep cac dinh luat vi phan di tir cac plnrong trinh MAXWELL. Mu6n vay, ta phai thiet lap cac phuong trinh lien he rieng re cac tnrong E va B .

Lay rota cua plnrong trinh MAXWELL - FARADAY va phuong trinh MAXWELL - AMPERE, ta duoc Ian IUQ't :

- 2-

- -- a - - aj a E

rot(rotE) = - - (rot B) = - Ilo - - eollo -2- .

at at at

- -- -- a -- -- a2B

rot(rotB) = Ilo rot} + eollo - (rotE) = Ilo rot} - eollo -2 .

at at

va

Khi dung dong nhat thirc cua phep lay d\10 ham vecto rot(rotA) = grad(divA)- M,

Va hai phuong trinh MAXWELL khac, ta suy ra, voi c = ~ eollo

2 - -

- 1aE 1- a}

,dE - -- = -gradp + f.Jo - ;

c2 at2 eo at

2-

- laB --

,dB - -- = - f.Jorot} .

c2 at2

Trai voi tnrong hop cac phan b6 khong d5i, mat dO dong dien j lai co m~t trong phuong trinh d6i voi dien tnrong. N6i dung han, do la cac bien thien thai gian cua ] da dong gop vao viec t\10 ra tnrong E .

Th\IC te, ta biet rang mot dong dien bien thien sinh ra mot til tnrong bien thien. Til tnrong bien thien nay lai tir cam mot dien tnrong rna rota cua n6 diroc xac dinh boi phirong trinh MAXWELL - FARADAY.

H.6. Buc x(l song ilifn tu bm mot anten.

3.3.3. 51! Ian truyen ella tnrenq di~n nr

Qua viec nghien ciru cac che dQ khong ddi, ta del quen th1iy xua't hien cac dao ham cap hai trong cac plnrong trinh vi phan duoi dang toan tii laplacien 6 (cac phuong trinh POISSON del gap & chuang 2).

1 a2E Viec k~ den dong dien dich del dua vao mOt so hang b6 sung -2-2 c at

& day, toan tii laplacien tr& thanh toan tii d' alembert. 1 a2 0=.1---

c2 at2

Ta da dua vao dong dien nay de hieu chinh thieu sot cua cac phuang trinh tnrong : Xet ve mat hinh tlnrc, thi day co ve la mot each sUa tarn thai cho phep buoc thuc su cac phuong trinh thanh mot goi ... Nhung khong dung the ! Ta se thay rang phep lay dao ham rieng nay cho phep giAi thich su Ian truyen cac song di~n til'. Hon mra, su lan truyen nay duoc thirc hien voi van toe c, trong chan khong, trong tat ca cac h¢ quy chieu Galilee (xem Il=prepa, Song, nam thu hai)

Cac phmrng trinh MAXWELL trong chan khong cho phep gh\i thlch hien tmrng Ian truyen cac song di~n til' v6'i v~n tOc c trong mol h~ quy chleu galilee.

Tinh ph6 bien cua van toc Ian truyen nay mau thuan ro rang voi dinh luat cong cac van toc galilee. Su kharn pha nay cua MAXWELL, duoc thuc nghiem xac nhan, del keo theo viec thay the v~t li galilee bang v~t If nrong doi tinh do EINSTEIN phat trien : Cac phuong trinh MAXWELL deu nrong thich voi v~t 11 tuang doi tinh.

Cac phuong trmh MAXWELL d~u tirong thich trong gfm dung phi tmrng doi tinh, voi cac dtnh luat cua co hoc c6 di~n. Trong phep giln dung nay, ta vAn co th~ tiep tuc dung h~ tlnrc co ban cua d9ng 1l}'C hoc c6 di~n de nghlen cuu chuyen d9ng cua cac hat tich di~n dwi hie dung cua m9t trmmg dien til'.

,

Ap dvng 2

Phep gan dung phi urong doi tinh

M{)t day dan thdng dai v6 han, co mai d(J di~n dai A, mang boi true (Oz), chuyen d(Jng vOi van toe khong d6'i v = vez (voi v« c) trong

mot h~ quy chieu Galilee fJl.

1) Tim truong di¢n tu (E, B) sinh ra btJi phan b() nay cua cac di~n tich va cac dong di~n trong h~ quy chieu fJl ?

2) Hay xac dinh cang truong di~n tu do trong h~ quy chieu fJl' gan voi dd» dan, thea hai each khac nhau :

a) Mng each tinh toan true tiep trong fJl' ; ta Icy hi~u ket qua thu duoc boi (E', B' ) ;

b) bdng each dung cac cong thuc bien doi Galilee v~ truong (xem 1.1.) ; ta ki hi~u ket qua thu duoc Mng (E", B")

c) Hai ket qua trtn co phu h9'[J nhau kh6ng ? Hay bien luan.

3) M(Jt hat phi tuong aoi tinh co ai~n tich q chuytn dong voi van tOe v' trong h~ quy chieu fJl'. Tim cac bieu thuc caa luc P' va r: do

truong caa day ddn tac dung len hat d6 trong :Jt, ta c6 suy ra cac ket qua truce ady kh6ng ?

Hay dua ra mot S!l giai thich cho phep loai bo roi r(lC (S!l kh6ng ket hop) cua hai bieu thCrc d6.

1) Day dan dang chuyen dOng tao thanh mot phan bo khong d6i cac di~n tich va dong dien : day dan thing mat do dien dai A, c6 dong di~n i = AV chay qua. Truong dien tlr nhin thay trong .0/{ diroc suy ra ngay :

E = ____!:__ er va 13 = f10i eo = JloAV eo .

2m,0 r . 21< r 21< r

2) a) Trong he quy chieu :Jt , day dan dung yen va ta thu duoc ngay.

E-, _ 1 e, >. ---- Va

21<&0 r

b) Khi dung cac cong thuc bien d6i Galilee cua truong, ta thu duoc trong h~ quy chieu &r :

E"= s ;» /\ 13

A er _ f1oAV_

= --- + ve /\ --eo

21<&0 r z 21<

A ( 2]-

- __ l-~ er

2m:o c2 r

va E"=E=f10Aveg.

21< r

c) Cac ket qua nay ro rang la khong tuong thich voi nhtrng dieu tnroc d6 :

E"",E' va 13"",13'

Cac bi~u tlurc (E, E) va (E', 13') duvc suy ra tir cac phuong trinh MAXWELL, nhu vay se khong tuyet doi tuong thich voi cac cong thuc

bien d6i Galilee cua tnrong rna ta da dung nen & dau chuong nay, trong khuon kh6 cua co hoc cd di~n : cac phuong trinh MAXWELL khong tuong thfch voi co hoc cd dh~n.

3) Khi dung (E', 13'), ta duoc :

- - - qAe

F' = q(E '+ v'/\ B') = __ ..2:.. ;

21<&0 r

V6'i (E",E"), thl ta c6 :

P" == q(E"+ v'/\ 13")

= ;~o [(1- ~~ ]; + ;' AlO].

Bieu thrrc nay khong tuong thich v6i bi~u thUc tnroc : P" '" P' .

Tuy nhien, trong gan dung phi tuong doi tinh,

v v'

khi - va tien toi 0, ta cung van diroc :

c c

F"~ F'

Thanh thir cac phuong trinh MAXWELL van tuong thich voi co hoc cd di~n trong gan dung phi tuong d6i tinh.

ChUy:

Ta da xdy dung cac cong thuc bien doi Galilee caa truong sao cho nh(ln duoc :

F"=F,

trong do P = q(E + v /\ E) la luc LORENTZ duoc bieu thi true tiep trong h? quy chieu fIl.

Bieu thuc F", khac voi P', chi fa mat bieu thuc gdn dung caa luc do trong .o/{'. Thanh thu, trong vtu li tuong doi tinh, I!lC se kh6ng con la mot dai luang bdt bien khi thay doi h~ quy cnuu Galilee.

3.4. Cac dieu ki~n a gi6i han

Bang each dung cac tinh cMt tfch phan cua tnrong di~n tir, ta da thiet l~p duoc cac bieu tlnrc ve cac gian doan (cac bat lien tuc) cua truong di~n tir khong d6i, khi di qua mOL phan bo theo dien tfch cua cac di~n tfch va dong dien (xem Il--Prepa, Dien tu h9C, nam thu nhat). Ta de nghi suy rong cac kel qua d6 & day.

3.4.1. Cac thanh phan phap tuyen ella tnronq

Xet mot mat tich dien deu, ngan each hai moi tnrong ki hieu la 1 va 2.

Ki hieu dS la mot phan til cua lap do, co kich tlnroc dll nho M co tht! duoc coi nhu mot dien tich nho phang mang mat dO dien mat va mat dO dong dien mat dOng deu C\lC bO a va }s.

Ta hay xet lU~t khep kin .Ebit~u dien tren (H.7). N6 co dang mot hinh tru nho rna mat tren la dien tich dS2 va mat day la dien tich dS1, nhan dUQ'C bang each tinh tien dien tich dS ve phi a (dO cao h) cua lap di~n tich va dong dien phan each hai moi tnrong.

• Di~n trmrng

Dien thong di qua mat kin nay duoc xac dinh boi dinh li GAUSS:

cffi E.ctS= ii2.ctS2 + Ei·ctSl + thong luong ben = Q.E =~dS + [~=).

~ ~ ~ ~~

D~ co duoc h~ tlurc lien ket cac thanh pharr cua tnrong a cac phia cua lap mang dien, ta se xet gi6i han kill h tien t6i 0 : cac kich thiroc cua dS deu vt: cung nho cap 1, nhung vlin 16n so voi h. Trong cac dieu kien nay, di~n tich ben trong .Ela adS va thong luong cua tnrong di qua .Ebt gioi han a thong hrong di qua dS1 va dS2, nghia la :

E2.(A'I.-+2dS) + Ed -A'I.-+2dS) = ~dS.

GO

11r d6 ta suy ra h~ thuc giua cac thanh pharr phap tuyen cua truong, a ben nay va ben kia lap mang dien, chieu tren phap tuyen N1.-+2 (vecto dan vi phap tuyen voi be mat, dUQ'C dinh hu6ng ill rnoi tnrong 1 sang rnoi truong 2) :

- - a -

E21 - ELL = -N1.-+2 GO

• Tu trmmg

Tir tnrong co dive bang khong : thong luong cua no di qua mat kin .Ebang khong. Tu do, khi h tien toi 0, ta suy ra ngay :

E2.L - ELL = 6 .

3.4.2. Cac thanh phan tiep tuyen cua truang

Bay gio' ta xet mot duong cong kin nho hinh chtr nhat rnhu da chi tren hinh 8, di qua ve phia nay va phia kia cua be mat ngan each cac rnoi truong 1 va 2.

• Dien trurmg

Theo phuong trinh MAXWELL- F ARADA Y, luu thong cua dien tnrong tren duong cong kin do la :

J, - - ff aE -

'f E.dt = --at.dS,

r .E

trong do, mat .Ela mot mat co dinh hu6ng dira len duong cong kin r. Neu kich tluroc dl cua duong cong kin kha nho, thi dien tnrong co tht! duoc coi la deu a moi phia cung tren duong thing voi d I cua hinh chu nhat, Truong nay se duoc ki hieu bang £1 hay £2 thea rnoi tnrong. Han ntra, ta chi quan tam den rndi lien M gina cac tnrong do a hai phia cua mat phan each, nghla la khi h tien toi o.

<D

H.7. Giao difn phan cacn hai mot truong,

• thanb phdn phap tuyen cua E bi gian doan :

• thann phdn phap tuyen cua E la lien t(lc.

<D

H.8. Giao dien phan cacn hai moi truong :

• thanli phan titp tuyen caa Ii til lien tuc ;

• thanli phan titp tuyen caa B la gian doan.

Cac phan dong gop chu yeu vao hru thong cua tnrong tren duong eong kin, nrong ung voi cac chuyen dot ±dl (] ben nay va ben kia dien tieh. Vay ta duoc :

(~E.dIJ =(E2 -E1).dl.

r h~O

Ta chon dien tich chtr nhat ket hQ1J ur nhien voi mot khung nho lam be mat. Dien tich cua n6 la hdl, va cnng tien t6i khong nlnr h. Tir tnrong co the bi gian doan tren mat do, nhung van la hnu han (cnng nlnr dao ham cua n6 thea thai gian) sao eho :

[s S - :.dSJ =0.

E h~O

So sanh cac ket qua nay, S1,l dinh huong cua phan tu dl la tuy y trong mat phang tiep tuyen voi mat phan each, ta suy ra tir d6 su lien tuc cua cac thanh phan tiep tuyen cua di~n tnrong di qua mat d6.

Thanh thu ta viet duoc :

EII2 = EIIl hay (E2 - E1) i\ N1~2 = 6

• rc trurrng

Theo phuong trinh MAXWELL-AMPERE, ta co :

J. - - SS - - SS aE -

'f r B.dl = f.1o E j.dS + f.10Go E at'dS .

Cung lap luan nhu tren va neu ta dao nguoc cac vai tro cua di~n tnrong va tir truong, thi ta se co (] day:

(J. 13.&) = (lh -B1).dl.

'fr h~O

va Gof.1o (H - aE.ctS) = O.

E at h~O

(; day, ta phai ke den phan dong gop cua dong dien di qua duong eong kin F, duoc n6i lien, khi h tien toi 0, voi dong di~n be mat chay qua lap ngan each hai moi tnrong (H.9)

f.1o (SSE) .ctSt~o = f.10<Js· udl)

= f.10}s . (N1~2 i\ d I) = f.10<Js i\NH2)·dl.

Tu d6 ta suy ra :

(B2 - ~).dl = f.10<Js i\ N1~2).dl ,

cho du vecto nguyen t6 d I dinh hirong nlnr the nao trong mat phang tiep tuyen voi giao dien cua hai moi tnrong

Dieu do dan toi su gian doan cua cac thanh phan tiep tuyen cua tu tnrong.

BII2 -Bill = f.1o}s i\ N1~2

CD

H.9. Vee to' U ki hi~u vecto don vi phap tuyen v6i duong cong kin chi? nhat F:

- -

NH2I\dl=udl.

3.4.3. Tlnh gian doan ella truong di~n tfr

Khi di qua mQt lap, phan each hai mol truong 1 va 2, mang m~t dQ dien m~t CJ va mat dQ dong di~n m~t ls , thi truong di~n til bi~u th] mQt s11 glan doan hun han :

- - a-

E2 -El ==-Nl~2' EO

B2 - B2 == Ilols /\ Nl~2'

ChUf "

Cac the va huong V va vecto A (xem §4) La nhung "can nguyen" caa truong ai~n tu ; ngay ea khi truong co nhung gian doan huu han co the xay ra, tnt cac "the" nay, ve phdn chung, win La lien tuc.

Cdc S!-l gian dean nay caa truong La gia tao, gdn voi tinn chd; M mat caa cdc mo hinn mo ta cac truong (tao nen truong ai~n tu) va cac dong. Trong truong hop mot mo hinh thea tM tich, thi truong ai~n tu La lien tuc.

4 Cae the vo hU'6ng V va veetaA

4.1. Cau true ban chat cua truCmg di~n tu PhU'O'Ilg trinh tir thong baa dam sir ton tai cua mot tM vecto : divB == 0 <=> B == rotA

Mat khac, phuong trinh MAXWELL-FARADAY lam xuat hien mot tnrong gradien:

- - aB -( - aA) -

rot E == - - <=> rot E + - == 0

at at

- aA -

<=> E + - == - grad V . at

Cac phuong trinh thuc chat cua truong di~n til (M-<l> va M-F) bao dam SI! t6n tai cua mot the vi) hurmg V va mot the vecto A nhtr :

- - aJ ---

E == -grad V -- va B == rotA.

at

TiT tnrong, cung nhtr (] che dO khong d5i, van la mot tnrong xoay, Nhung di~n tnrong khong phai la mot tnrong gradien dan gian nth : hru thong cua no khong con baa dam nth (] che dO bien thien.

4.2. Cac phuonq trinh ve cac the

Khi dung hai phuong trinh MAXWELL khac, ta co the lien ket cac the v61 cac nguon :

E. == divE == div(-grad V - aA) == -LtV - ~(div A) ;

EO at at

- -- 1 aE - - - 1 -(aV) 1 a2 A

f.1oj = rotE - -- = grad(div A) - L1A + -grad - + --.

c2 at c2 at c2 at2

Ta c6 tM sap xep lai cac phuong trinh nay duoi dang d6i xtmg han :

1 a2v a ( . - 1 av) p

L1V---+- dlVA+-- =--

c2 at2 at c2 at GO

2- ( )

- 1 aA - - 1 av -

L1A----grad divA+-- =-f.1Qj.

c2 at2 c2 at

Cac the khong phai la duy nhat. Ta c6 th~ ap d~t mot dieu kien m6c do, rna khong ngan cam su ton tai cua cac the. Viec chon moe do COULOMB : div A = 0, tuy thuan tien & che dO khong doi hay chudn dung nlnmg khong lam dan gian dang k~ cac phuong trinh ve the.

a day, ta coi trong dieu kien moe do LORENTZ han:

- 1 av divA+---=O c2 at

. ' d L eli A- 1 av 0 . h-' ~ h .

V &1 vi~e chon moe 0 orentz: v + -2 - = ,cae t e vo U'O'Ilg

c at

va vecto lien ket v&i cac di~n tieh va dong di~n bdl cac phuong trinh tach e~p rieng re :

1 a2v p,

L1V----=-- va

c2 at2 GO

4.3. Cac the tre

Cac phirong trinh nay khac cac phuong trinh POISSON nhan dUQ'C & che dO 1 a2

khong doi bci s6 hang « 22»' Ta thira nhan rang cac nghiern

c at

(H.10) :

V(M,t)=-l- IIf p(p,t-~)ctr

4JrGo PM

pharr b6

.(p PM)d

) ,t-- r

va A(M,t) = ~; Hf PMC ,

pharr b6

cau thanh cac nghiem c6 th~ chap nhan dUQ'C ve mat v~t Ii, duoc goi la cac thetre.

Cac nghiem nay dong dang voi cac nghiern rna ta da mo til & chuang 2 trong truong hop cac che dO khong d6i, nmmg trang thai cac nguon & diem P chua dUQ'c cam nhan nrc thai tai di~m quan sat M. Tlnrc ra, dO

lech thai gian L1t = PM tuong img voi thai gian cAn thiet d~ truyen thong

c

tin til di~m P Mn di~m M voi van toe c.

Cac the tr~ lam thanh cac nghiem ella cac phuong trinh v~ the. Chung hop nhat cac hleu ling ella v~n toe truyen tin hfiu han,

H.IO : Su quan Slit tu M mot phan b{f thea the ttcn caa cac dirn ticn va dong dirn.

5

Phep tinh gsn dung cac

che dQ chuAn dung (Gf).C.C.D.)

5.1. Truong tire thOi

Su cham tre cua viec truyen tin, trong mot moi tnrong co kich tlnroc d~e tnmg L, la VaG co ~ . DO lech thoi gian nay la khong dang k~ (H. I I ) neu

c

thoi gian d~e tnmg eho S\l' bien dOi T cua cac dai hrong vat li 16'11 han n6

r1ft nhieu : T» ~ .

c

Trong phep giln dung cac eM di) chuan dUng, ta hi) qua su cham tr~ cua Yi~e truyen tin. Van d~ ehinh 1:1 su giln dung cua Yi;\n toe Ian truyen YO han :

e --t ao

Nhir yay, trong phep gan dung cac che' dO chudn dung, thi moe do LORENTZ trung voi moe do COULOMB, va cac plurong trinh ve the trung voi cac phirong trinh POISSON da xet 0 chuang 2. Cac the tre luc d6 duoc eoi nhir cac the "tire thai" da duoc mo ta trong tnrong hop cac che' dO khong dOi. Cac bi~u thtrc gan dung :

V(M,t) = fff p(P,t) j_:_ va X(M.t) = fff f.JoJ(P,t) dr ,

4ffco PM 4ff PM

phan b6 phan b6

o day la du de xac dinh tnrong di~n tU.

Tu tnrong la B = rot A . Cac phep lay dao ham chi duoc ap dung eho cac bien s6 khong gian. Nhir vay, ta thay tu tnrong nrc thoi ehinh la tir tnrong xac dinh boi dinh luat BlOT va SAVART (H. 12)

B(M,t) = HI .uoJ<'::;t)dr 1\ ep~

phan bo PM

Trai lai, dien tnrong E = -grad V - aX , ngay ea trong phep gan dung cac at

eM dO chuan dung, cung khong d6ng nhat voi mot tnrong COULOMB

"tire thai".

,

Ap dyng 3

TQ di~n dmye eung cap b&i ngudn nuoi eao tiln

M(Jt tu ai~n phdng (H.13) duoc cdu thann boi

hai tdm iron, trt,4c'(Oz) ~

va ban kinn R, a(jt each nhau mot khoang e kha nho so voi R, duoc nu6i boi m(Jt ngutin phat ai¢n ap htnn sin, xung dong OJ.

Bwe
Tiln soty Chuki song (m)
(Hz) (s) }. = cT
T=! c
= -
v v
50 2.10-2 6.106
105 10-5 300 H.11: Pham vi hi~u lftC caa phep gdn dung cac cM d¢ chudn dung dtfi v6i cac tin hi~u hinn sin:

L«}.

M ... 0 dB

H.12. Til truong cua m¢t phan btf cac dong di~n.

1) Doi voi h~ aOi xung tru nay, ta se viet ai~n truong dum dang .-

E = E (r)eos(OJt)ez

TIm phuong trlnh vi phan ae ham E (r) nghiem dang ?

Xac ajnh ham nay dum dang khai trien ady au thann cnuot lay thua caa bien so khong thU

A rOJ

nguyen X=-.

c

e

H.13. Til di~n phdng,

2) Cho OJ = 20 rc MHz va R = Scm, ta co tM noi gi ve ham E (r) (J ben trong tu ai~n ?

PMp tint: gdn dang cac che aO chudn dung co thich h9'[J khong ?

3) Tim gia tri tu truong (J ben trong tu ai~n ? Du lieu : trong toa aO tru (r, (), z), laplacien cua mot hamler, (), z) la :

1 a (at) 1 a2/ a2/

L1/ = -; ar r ar + r2 ae2 + az2

1) Trang khong gian khong e6 dien tich 0 gina cac ban cua tu dien thi dien tnrong se nghiem dung phU'OTIg trinh :

5 =: [,1- _!_~)E = [,1E(r) + OJ: E(r»)ez'

c2 at2 c

=: [_!_~(r aE(r») + OJ2 E(r)]ez,

r ar ar c2

2 2

hl I' a E(r) 1 aE(r) OJ E() 0

ng la a --+---+- r =: •

ar2 r ar c2

Neu ta tim mot nghiern e6 dang :

E(r) = I anx2 ,

n

thi ta diroc Gn =- Gn ~2 , voi l1t =0 va ao = Eo, n

Ia gia tri cua tnrong tren true (Oz).

Nhu vay, nghiern tim diroc e6 dang :

E(r) = Eo ~ (-I)P (rOJ)2P ;:0 22p(p!)2 c

2) Tf1.l'611g hQ'P ve so xet tren tU'OTIg tmg voi X=: ROJ = 10-3; dieu nay eho mot dien tnrong c

gan deu 0 ben trong tu dien (h.14). Ta e6 dung

T » !i , de phep gan dung cac che dO chudn c

dirng e6 the chap nhan duoc 0 day (Viec bo qua cac hieu img bo rat e6 nguy co lam eho phep gan dung rO rang la kern hieu qua).

Chay :

NhtJ rang aieu kien luc caa phep gdn dang cac che aO chudn dung cang co tM duoc viet

R« C = ~, nghia ia R« A , trong ao A ia

OJ 2rc

buoc song caa mot song ai~n tu co xung dong OJ trong chan khong,

3) Trang tu dien, doi voi bai toan hinh hoc tru o day, thi ill tnrong e6 dang :

l3 = B(r,t)e(} .

Dinh li AMPERE suy rong eho ta thay luu thong cua ill tnrong tren mot vong tron ban kinh r (r < R) va true (Oz) bang thong hrong cua dong dien dich di qua ilia tU'OTIg tmg, nhan voi 110, nghIa la :

27rrB(r,t) = ,uor2 [-OJ&oEo sin(OJt)] .

Luc do, ur tnrong e6 gia tri :

- 1 rOJ Eo. _

B =: ----slll(OJt)eg .

2 c c

0,8 0,6 0,4 0,2

O+-~~~--~--~r-r-----.

r

-~ ~

-0.4

H.14 : Sir bien d6i cua tl s6 _E theo bien s6 rut

. Eo

r

gon R' d6i voi nhrmg gia tri khac nhau cua tham

s6 X=: ROJ .

c

5.2. Phep gan dung cac dg chuan dUng (G£>.C.C.D) trong cac v~t dan

5.2.1. Phep GD.C.C.D. trong di~n hoc

Doi voi mot mach dien e6 kich thmrc LeO' 10 em, thi phep G.D.C.C.D e6 th~ ap dung duoc neu thai gian d~e tnmg eho su bien T nghiem dung :

T» ~ "" 3.1010 s. Dieu nay tU'OTIg tmg voi cac tan so thap hon GHz, 0 c

che' dO hinh sin.

Phep O.D.C.C.D la phep g~n dung it co tinh chat Mt buoc trong di~n tit, nhung lai hoan toan duoc chong thVC trong ky thuM di~n (v~ t6c quay cua mot dong C<Y nhieu nhat cnng chi vai ngan vong phut)

5.2.2. f)inh lu~it OHM

Trong cac mach die.n nay, cac day dan ~u bang d~ng la kim loat dan die.n tot rna thoi gian tich thoat r lai van co 10-14 s. Va I~, ta can bi~t rang, trong mot day dan, dinh luM OHM co the ap dung duoc n~u thm gian T ~c tnmg cho su bien d6i cua he. nghiem dung T» r . Cac dO 100 ella thoi gian ~c trung T rna ta vira xet, se cho phep ta phat bieu tinh chat sau dAy :

Trong cac mach di~n, dinh luat OHM Sf co hi~u 1l}'C khi phep GD.C.C.D dll'Q'c chimg thue

5.2.3. Dong di~n dich trong day dan

a trong long mot day dan thuan tr& co dinh thl dong dien la j = yEkhi dinh luat OHM co the su dung duoc.

Luc do, plnrong trinh MAXWELL-AMPERE, & trong long day dan, co dang:

-- - - (- aE)

rotB = J.lo(j + jo) = J.lo yE + eo at .

Doi voi mot thai gian d~c trung cho su bien d6i T, ta co the so sanh cac dong dien din va dong die.n dich trong day din nlnr sau :

1]1 lyEI yE -t

I]D I ~ I aEI ~ ------e =;-;

eo at eo T

Doi voi d~ng, dO dan die.n y ~ 6.107 n-1.m-1, thi tt so nay co WIST, voi T tinh ra giay (nghla la 100 han 108 I~ khi T vao co 1010 s).

Doi veri cac che dQ bien d6i chung thue vi~c sir dung dinh lu~t OHM, thi dong di~n dich, 0- trong long day d~n thuan trd, Sf khnng dang k~ trurrc dong di~n d~n I J D I « I J I

5.3. Cac phuang trinh MAXWELL trong phep gan dung cac che dQ chuan dUng (Gf).C.C.D)

Doi voi mot mach dien dung trong phep OD.C.C.D, ta co the bo qua dong dien dich tnroc dong d_&n dan. Vi vay, phuung trinh MAXWELL-AMPERE se co dang gan dung : rotB ~ J.lo]

Cac phuong trinh MAXWELL trong phep GD.C.C.D. :

• phuong trmh MAXWELL - GAUSS (M-G) : div it = _p_; eO

• phuong trinh MAXWELL-AMPERE (M-A) : rotB = J.loJ ;

• phmrngtrinh ttT thOng (M-<D) : div iJ = 0 ;

- - aiJ

• phuong trrnh MAXWELL-FARADAY (M-F) : rotE = --;

at

rno tit su van dQng cua truong di~n tu trong khuon kh6 cua phep GD.C.C.D.

• Tu tnrong nghiern dung cung nhnng phuong trinh (M-A) va (M-cI» nlnr a che dO khong ddi. Vi d1,1, dinh luat BrOT va SA V ART v~ co tM ap dung diroc trong phep gan dung cac che dO chudn dung (GD.C.C.D)

• Dien tnrong va tir tnrong, mac du co Sl,l' dan gian h6a cua phuong trinh MAXWELL-AMPERE, vlln duoc ghep e~p bai phuong trinh MAXWELLFARADAY: mot bien thien thea thai gian cua tir tnrong lai gtly cam taig mor dien tnrong.

• N6i rang phirong trinh MAXWELL-AMPERE duoc dan gian h6a tuong img voi pharn vi cua phep GD.C.C.D la mot Sl,l' lam dung ngon ngtr thong thuong. Vi d1,1, mot t1,1 dien co the heat dOng trong phep GD.C.C.D (Xem ap dung 3), trong khi bat dang tlnrc I) I» I)D I lai khong co gia tri gitra cac ban cua t1,1 dien, vi dong dien dan bang khong !

Trai Iai, each viet nay lai co gia tri trong cac day d~, vay la trong cac mach dien, neu cac dirong dong khong bi cat bai cac be mat. Ta lai tim thay a day Sl,l' bao toan thong luong cua )(div) == 0) ket hQ'P voi hieu hrc cua phuongtrinh MAXWELL-AMPERE da duoc dan gian h6a.

Luc d6, cac phuong trinh nay se eho phep ta th~ hien hien nrong cam ung dien tir bang each viet phuong trinh di~n mo ta Sl,l' heat dong cua mach dien dang xet,

5.4. Hi~m ung m~t ngoai

5.4.1. Phuong trlnh khuech tan eua truCrng

Ta tim each rna ta each hoat dOng cua tnrong dien ttr a trong long mot day dan thuan tra tot (dO dan dien y) trong phep GD. C.C.D, nho mot mo hinh mot chieu : kim loai chiern mien khong gian (z > 0 ), va tir tnrong co d<,lng(H.lS): S(r,t)=B(z,t)ey'

Dln11 Iuar OHM co dang } = r E , va dong dien dan nay, a trong long kim loai, Ian hon nhieu so voi dong dien dich MAXWELL, ttr do :

rotE == f..Jo) = f..Jor E

Muon loai bo dien tnrong, ta lay rota ca hai ve cua phuong trinh nay:

~ ~ - -_ - - ~ - as

rotrrot B) = grad(div B) - 11 B = parrot E = -par - . at

'I'll tnrong, co dive bang khong, nhu vay se nghiern dung phuong trinh :

- as

11B= PoY-. at

D6i voi ] va E cung the.

Phuong trinh nay dong dang voi phuong trinh khuech tan nhiet trong mot vat lieu dong chat co he sO' khuech tan D (xem H. prepa, nhi~t a(Jng h9C,

ruim thu hai) : 111' = _.!._ aT .

D at

5.4.2. Chieu day mat nqoai

Ta gift thiet ton tai trong khong khi, va nhtr vay la ton tai a be mat day dan (hien nhien la & day khong eo dong dien thea be mat : }s == 0 ), mo; tir truong S(z:s: 0, t) = 130 cos cot , va ta dang a che dO hinh sin da duoc thiet lap. Do d6, muon giai phuong trinh vi phan tuyen tinh, co he sO' khong phu thuoc thai gian, diroc nghiem dung bai tnrong, thi ti~n nhat Ia Slr dung kl hieu plnrc : 13 = Re(ll) voi llef,t) == !2(z)ejOJtey'

N jj (N, t) = Bocos(JJ t

KhOllg kill (coi nhu chilli khong)

H.15, TU truong trong mot day dan thudn tro.

2

inh . h" d b(z). b( )

Khi d6, ta se nhan duoc phuung tn Vi p an: --2- = ) J.Jorm z .

dz

Nghiern b(z) c6 dang : b(z) = l1_e-az + b2e+az, vrri a2 = iJ.Jorm, v~y

rrr: j'!. 1 + i ~

a=-yJ..iorme 4 =--,dod6 0= --.

o J..iorm

Dai hrong 0, dOng chat ve mot chieu dai, goi la chitu day m(1t ngoai.

Day dan chira mot nth khong gian (z > 0) va tnrong khong tM phan ky khi z tien tai vo cung, vay f22 = 0 . Hem ntra, gia tri cua tnrong & z = 0 (tnrong la lien tuc doi voi mo hinh dan dien theo the tich nay) cho phep ta xac dinh !Z! = Bo .

Cuoi cung, ta duoc :

z

tJ.(f,t) = Boe)OJt-azey, vay B(f,t) = Boe -"8 cos( on - ~ )ey.

So hang cos ( cot - ~) c6 cung gia tri & thai diem t va & hoanh dO z cung nhu & thai diem t + dt va & hoanh do z + dz, voi dz = (mo> dt = vdt.

Nhir vay, thira so nay tuung ung voi su Ian truyen cua tnrong di~n ur bien thien c6 xung dong co voi van toc v = mo, trong day dan.

z

So hang e 15 chi cho ta ro la su Ian truyen nay diroc kern thea mot su suy giarn : tnrong dien tir tuung tac voi cac dien tich cua moi tnrong dan dien, va nang hrong clnra trong song dien tu nay duoc chuyen h6a d~ dan nho hieu ung JOULE.

Chien sau dac tnmg cho su xuyen thau cua tir truong la chieu dai 0 (H.16a).

CM), :

Su lan truyen kem thea hdp thu nay cung tuong tv nhu hitn tuong ma ta da quan sat trong truong hop mat song nhi~t khuech tan vao trong ddt (xem H. Prepa, Nhiet dong h9C, nam thli hai). Th(j.t v(j.y, ta da nhan xet thay hai bai toan nay aeu bi chi ph6i boi mot phuong trtnh khuech tan.

Xet truong hop cua mot day dan di~n tot nhir dOng c6 dO dan di~n r = 6.107 S.m-1 . Htnh 16b chi ro mot so gia tri cua chieu day 0 doi vci cac t~ so tir 10Hz den 1 TIIz, rna doi v6i. chung, thi dinh luat OHM c6 the ap dung dUQ'C (thoi gian tich thoat cua moi truong vao co 10-14 s).

Ta nhan thay rang chieu day mat ngoai giam khi t~ so tang. a cao tan, ill tnrong (cung nhu dien tnrong va cac dong dien dan) duoc dinh xu trong mot mang mong chieu day co 8, & Ian can be mat day dan. Dieu nay giiii thich ten goi chieu day mat ngoai d~t cho chieu dai 8.

Cha), :

• Nh6' ding 6' tdn so' rat cao, tnt kh6ng co kha nang truyen mat tin hieu ai~n til 6' ben trong cac day dan. Khi nghien CUu cac song ai~n til, ta sf! thd» co tM du kien cho cac song Zan truytn trong chan kh6ng (hay trong kh6ng khi), hay ke ca dan cac song ai~n til d9C thea cac be mas day dan.

• 0 tan so cao, SI! dan {,li~n duoc thuc hi~n tren cac be mat rdt mong " lac do ta se aUng truce cac dong ai~n co the m6 hinh h6a duoc biing cac dong aifn be mai.

• Day dan chong lai Sl! xam nh(ip cua truong bien thien a trong long no (giong nhu adt chong lai cac SI! bien thien hang ngay hay hang nam cua nhie: a9 do khong khi ap a(tt vao lap tiep xuc kh6ng khi ~ adt). Ta se xet lai hi~u ung nay, the hien boi dinn ludt dieu tiet goi la dinn lu(it LENZ khi nghien CUu chinli xac han cac hi?u ung cua hien tuong cam ung aifn tet (chua dung trong phuong trtnli MAXWEU- FARADAY).

S6n

I tan 56 v I f chieu da Y, I
mlU ngoai 0

rfu 30000km 6,5cm
uat di\ln
• tan 56 1 kHz 300km 6,5mm
l1p

fMHz 300m 0,21 mm
g Hertz I
8
l'GHz 30cm 6,5~ rl1t
g met nhi'>
en timet
1 TIIz 3OO~ O,21~
I gioi han hieu It!C cua dinh luat OHM
lO14Hz.l 311m If
C
Biroc song ~=-
v
trong chan khong B

Fa

Kyth Di\lnm th

S6n d!!n x

-0,5

-1

H.16.

a. Hieu ung ma: ngoai : cac bien thien cua ty so ~ thea z 6' thoi diem t cho truoc.

b. Sit bien d6i cua chieu day m(1t ngoai (truong hop caa dang) doi vOi cac gia tri

khac nhau cua tdn so. .

5.4.3. Truong hop gi6i han cua v~t d~n If tuong

Chieu day mat ngoai 8 = J 2 cang nho n~u tan so va dO dan dien c6

f.ioyw

cac gia tri cang 16'11. Thanh thir, thong thuong nguoi ta thuong xet mo hinh cua kim loai dan dien vo han, goi la kim loai U tuong. Thea mo hlnh nay, chieu day mat ngoai 0 bang khong a moi tan s6 : dieu nay dira ta den ket qua la E, J va jj deu triet tieu a ben trong v~t dan lituang

Cac trurrng E,] va jj d~u biing khong 0- ben trong mQt v~t dAn Ii turing, co dQ dan di~n vo han, Trong mQt v~t dAn Ii tmrng, cac dong dien d~u dinh xu 0- b~ mat,

• Trmrng hop d~c blet cua cac chat sieu dAn

Cac chat sieu dan c6 th~ duoc coi nhir cac vat dan li urong : chung tlnrc su co tinh chat day cac duong sue cua nr tnrong

Cac dong dien xuat hien a be mat cua chat sieu d1in, tao ra mot tnrong c6 khuynh lnrong My bo ttr tnrong rna nam cham "muon" ap d~t cho v~t lieu sieu dan.

v M lieu nay, trong khi day ill tnrong, c6 khuynh huong day xa thanh nam 'cham, khien nam cham c6 th~ bay len phia tren chat sieu dan (h.17).

~ £)~ t~p luy~n : bai t~p : 4

6 Nang 1U'Q'ng di~n tfr

6.1. Nghien cuu can bAng nang 1U'Q1lg 6.1.1. Cong suat do trU'ong cung cap

Xet mot th~ tich 1/, cO dinh trong mot he quy chieu galilee dang xet, rna a trong d6 t6n tai mot truong di~n tii (E,B) phu thuoc (f,t) (H.18). Ta bi~t rang tnrong dien tir c6 th~ cung cap nang luong cho cac dien tich dang chuyen dOng trong long th~ tich do, cong suat tren dan vi th~ tich ducc truyen cho cac dien tich c6 dang (xem chuang 1).

P/{,ol = J.E.

6.1.2. Bi~u tlurc can b~ng nang 1U'c:;mg

~ol tuong ung voi su truyen nang luong cua tnrong cho cac dien tich, Nhu vay, lieu c6 phai bao gio ta cung c6 th~ k~t hQ'P mot nang luong vci tnrong, va bi~u thi cua bien thien cua no, a trong long th~ tich 1/, bang mot su can bang nang hrong hom tom ?

Neu ta k~t hQ'P mot nang hrong tren dan V! th~ tich ~ol v6'i truong di~n ttr, thi nang luong dien ill clnra trong th~ tich 1/ c6 dang :

W = Iffy &:01 d t .

Nang luong nay c6 th~ bien dOi, do c6 nhnng sir trao dOi nang luong giila tnrong va cac dien tich chua trong th~ tich 1/.

DO bien thien nang luong * cua tnrong gan vci sir truyen tai d6, duoc vi~t :

(~~)tuan~tac~6i = Iffr -~ol dr= fffy -J.Ed c .

cac dien tich

trong r

~

Cong sudt nay la nang IU(7ng do truong nhan duoc trong dan vi tnoi gian, trong khi ~ol lai la cong sudt tren dan vi the ticn rna cac di~n ticii nhan duoc. Do do c6 ddu tru.

Nang luong nay cnng c6 th~ bien dOi do cac truyen dOi nang luong giua tnnmg clnra trong the tich 1/ va moi tnrong ben ngoai, Cac truyen tai nang luong d6 xay ra qua mat kin I gioi han th~ tich 1/. Cnng se la hQ'P logic neu ta ket hQ'P mot huong va mot cuong dO cho cac truyen tai nang luong do, vi nhu mot vecto mat dl) dong ndng IU(7ng rna ta ki hieu la tt . Khi d6, ta c6 :

(d $') = III -tt.es .

dt truyen t1Li r qua E

chat sieu dlin ("nhi~t dQ cao")

H.t7. Nam cham bay len tren cMt sieu d/ln.

H.tS. The ttcn v va m{1t kin L; ktt h(J'[J.

ChUy;

Vecta rt chi ro huang truyen tai nang liamg, va m(1t kin E duoc quy uac dinh huang ra phia ngoai, do do lai c6 mot ddu tru.

DO bien thien nang luong cua truong dien tir, trong dan vi thoi gian, co dang ;

( dd~) = fffy a !Ol dr

DO bien thien d6 U\ do cac truyen ti'li n6i tren ;

(:~H :n. en tai qu E +( :n-.Wo''',,"

my n a dien tich trong Y

Sl! din bfu1g nang lunng th~ hien su bien d6i nang thong cua truong di~n ttl chua trong mQt th~ tich, gi6i han bOi m~t kin E, phal co dang :

fffy a;tO) dr=cJ.f.r -tt.es : fffy -].Edr.

Nhung doi voi mot the tich nguyen to, thi nang luong di qua mot mat kin co the duoc bi1!u thi nho dive cua vecto rt (dinh li GREEN - OS1ROORADSKI).

Nhu vay, su can bang nang lurrng nay dmyc bi~u th] cue bQ bd'i :

a ~o) _ di II- --: E-

---- v -J ..

at

Chuy;

51! can bdng nay tuong tu nhu SI! can bang the hien SI! bao wan di~n

ict: ap .--:

tic : - = -div j .

at

Chi can thay mdt dp nang luong ~o) va vecto mat d(J dong nang luong rt bang mtn dp di~n tich p va vecta mat dp dong di~n tich ] la du. Tuy nhien so hang bo sung - J.E the hi~n mot SI! khac biet cna yeu :

nang luimg caa truong (khong duoc nhdm llin voi nang luimg to an phdn chua trong 1/) kh6ng duoc bao toan, VI no c6 th! duoc trao doi voi cac di~n tich dang chuytn dong

Va l(li, ta c6 the li gia! - J E nhu mo: s6 h(lng ve ngu6n nang luong cua truong di~n tu trong dan vi the rich, Thanh tM can bang, ma ta neu ra (J dtiy kha gan voi can bling rna ta aa thuc hien trong truong h9'[J cac trao doi nang luong bling ddn nhiet (xem H - prepa, Nhiet d(Jng h9C, nam thu hai), trong do cang xudt hien mot so hang ve nguon nang luong trong dan vi the tich.

6.2. Can bang nang IUQ'ng Cl)C bQ

Mu6n hieu thi so hang nguon nang luong, ta dung phuong trinh MAXWELLAMPtRE. N 6 eho phep ta bieu thi mat dO dong dien theo the tich,

--: 1 (- - aE)

] = - rot B - co f../Q - ,

f10 at

nghia la, bang each thuc hi~n mot tich vo huong voi di~n truong E , thl ta co :

-: E- - E.rotB E- aE _ a [&OE2) E.rotB (*)

-J. -- +&0' .--- -- -

f.Jo a tat 2 f.Jo

D~ nhan duoc mot su d6i xung t6t nhat gitra dien tnreng va til tnrong, ta viet song song phirong trinh MAXWELL-FARADAY:

- aB --

O=-+rotE.

at

Nhan vo huong ca hai ve vai til tnrong B , ta duoc :

o = ~[ B2 ) + B.rotE (**)

a t 2 f.Jo f.Jo

Cong ve d6i ve cac plnrong trinh (*) va (**), ta dU'Q'C :

. E- _ a [&oE2 B2) (B.rotE-E.rotB)

-J. -- --+-- + .

at 2 2f.Jo f.Jo

Dong nhat tlnrc cua phep lay dao ham vecto div (E/\B) = B.rctE-E.rctB, cho phep ta viet ding tlnrc tren day duoi dang :

a (&oE2 B2) _ -: E- eli (E /\ B) (***)

- --+-- --J. - v--

at 2 2f.Jo f.Jo

6 ChU07lg 2, ta da nhan thay rang nang hrong ~CU2 cua mot t1,1 dien co th~ duoc tinh bang each lay tOng, theo th~ tich t1,1 dien, cua s6 hang

. 2

&0: .fhufln nhat voi nang hrong tren dan vi th~ tich.

Khi nghien CUll hien nrong cam img dien til, ta da nghiern thay rang nang hrcng _! u? du tnr trong mot cuon day c6 the dU'Q'C tinh tom bang each

2

2

Uiy tOng thea khong gian cua s6 hang :f.Jo ' dong nhat voi nang hrong

tren dan vi th~ tich.

Trong mot mach dien dao dOng tao nen boi mot t1,1 dien va mot cuon day mac n6i tiep (H.19), nang hrong cua mach dien v1n khong d6i, nhung lein luot chuyen til dang dien sang dang til va err the qua lai,

Trong tnrong hQ1J tOng quat, ta co th~ lai tim duoc dong thot ca s6 hang dien va s6 hang til trong bi~u tlnrc nang hrong tren dan vi the tich cua tnrong dien til :

_ &oE2 B2

~yol---+--' 2 2f.Jo

Bieu tlnrc nay cho phep ta viet M tlnrc (***) duoi dang :

a $'Yol _ eli (E /\ B) -: E-

---- v -- -J ..

at f.Jo

Bieu tlnrc nay tUCYIlg thich voi dang tim duoc d6i voi su can bang C\lC bo cua nang hrong dien til.

L

H.19. Macn dao d~ng di~n.

Das könnte Ihnen auch gefallen