Sie sind auf Seite 1von 383

CHHANDAMNA

Rev. Challianngura

www.MIZORAMSYNOD.org
MIZO SUNDAY SCHOOL UNION

CHHANDAMNA

2011 PUITLING SUNDAY SCHOOL ZIR

Buatsaihtu
Rev. Challianng<ra, B.D.

SYNOD LITERATURE & PUBLICATION BOARD


Published by
The Synod Literature & Publication Board
for
The Mizo Sunday School Union

Chhut khatna 2010


Copies – 55,000
© Synod Literature & Publication Board

Typeset by
Synod Literature & Publication Board

Printed at
The Synod Press
Aizawl - 796 001
Mizoram
MSSU PUITLING SUNDAY SCHOOL
SYLLABUS – 2011 : CHHANDAMNA

THLA NI ZIRLAI THUPUI


JAN 2 - P^wl siam rem ni
9 1 Chhandamna thu sawi hawnna
16 2 Chhandamtu Pathian
23 3 Chhandam ngai mihring
30 4 Chhandam ngai thilsiamte

FEB 6 5 Chhandamna tluantling


13 6 Chhandamna thuthlung
20 7 Chhandamna \obul leh pianphung
27 8 Chhandamna - Thuthlung Hluiah

MARCH 6 9 Chhandamna - Chanchin |ha bu


thumah
13 10 Chhandamna - Johana ziakah
20 11 Chhandamna - Paula lehkhathawnah
27 12 Chhandamna - Lehkhathawn dangah

APRIL 3 13 Pathian hmangaihna


10 14 Chhandamna Kraws
17 15 Chhandam rawh (Palm Sunday)
24 - Easter Sunday

MAY 1 16 Thawhlehna
8 17 Chhandamna mak
15 18 Chhandamna thu ril
22 19 Sual chungch^ng thu
29 20 Rinna
JUNE 5 21 Thlarau Thianghlim
(Pentikos Ni thlîr l^wkna)
12 - Pentikos Ni
19 22 Mi chi tin t^n Chhandamna
(Rualbanlote Ni)
26 23 Huho chhandamna

JULY 3 24 Dam leh hris>lna thu


(Health & Hospital Sunday)
10 25 Chhandamte nun
17 26 Sual thupha chawi
24 27 Sual ngaihdamna
31 28 Simna

AUG 7 29 Hlauhna laka chhandamna


14 30 Tuarna laka chhandamna
21 31 Chhandamna kim
28 32 Chhandamna thu puan darh
(Ramthar Ni Inbuatsaihna)

SEP 4 33 Ram leh hnam chhandamna


11 34 Khawtl^ng nun chhandamna
18 35 Chhandamte leh intodelhna
25 36 Chhandamna – chh<ngkuaah
(Kristian Chh<ngkaw Ni)

OCT 2 37 Chhandamte chan t<r


9 38 Chhandamte mawhphurhna
16 39 Chhandamte t^n v^nram
23 40 Chhandam nih inhriatna
30 41 Chhandamna nghet
NOV 6 - Khawv>l Sunday School Ni
13 42 Chhandamna beihpui
20 43 Chhandamna leh Kohhran
27 44 Chhandam hlimna

DEC 4 45 Chhandamna lehkhabu


(Bible Sunday)
11 46 Chhandamna thua hriata t<r
pawimawh zualte
18 47 Chhandamtu Isua
(Krismas thlîr l^wkna)
(MSSU Pathian Thu Exam Ni)
25 - Krismas Ni

SUNDAY SCHOOL THILTUMTE

1. Pathian hriatna leh rinna dik tak nei t<ra


kaihhruai leh \anpui.
2. Pathian thu (Bible) zirtîr.
3. Kristian thurin zirtîr.
4. Pathian biak zirtîr.
5. Kohhran mi \ha tak leh khua leh tui \ha
tak ni t<ra buatsaih.
6. Kristian tih t<r leh awm d^n t<r zirtîr.
A CHHÛNGA THU AWMTE

Sunday School thiltumte ................................................... v


Chhuahtu Board Thuch^ng .............................................. ix
Thuhmahruai ...................................................................... xi
Ziaktu Thuhmahruai ......................................................... xii
Synod Ni pawimawhte (2011 Calendar) ...................... xv

|HEN I
CHHANDAMNA AWMZIA LEH |OBUL
1. Chhandamna thu sawi hawnna ................................ 2
2. Chhandamtu Pathian ................................................. 8
3. Chhandam ngai mihring .......................................... 14
4. Chhandam ngai thilsiamte ....................................... 20
5. Chhandamna tluantling ............................................ 26
6. Chhandamna thuthlung ............................................ 32
7. Chhandamna \obul leh pianphung ......................... 39

|HEN II
CHHANDAMNA BIBLE-A A LAN DÂN
8. Chhandamna - Thuthlung Hluiah ........................... 47
9. Chhandamna - Chanchin |ha bu thumah ............ 54
10. Chhandamna - Johana ziakah ................................ 60
11. Chhandamna - Paula lehkhathawnah ..................... 67
12. Chhandamna - Lehkhathawn dangah .................... 74
|HEN III
CHHANDAMTU ISUA LEH TLANNA HNA
13. Pathian hmangaihna ................................................. 82
14. Chhandamna Kraws ............................................... 89
15. Chhandam rawh ...................................................... 96
16. Thawhlehna ........................................................... 103
17. Chhandamna mak ................................................ 110
18. Chhandamna thu ril ............................................. 116

|HEN IV
CHHANDAMNA LEH THLARAU THIANGHLIM
19. Sual chungch^ng thu ............................................ 125
20. Rinna ..................................................................... 131
21. Thlarau Thianghlim ............................................... 137
22. Mi chi tin t^n chhandamna ................................. 144
23. Huho chhandamna ............................................... 150
24. Dam leh hris>lna thu ........................................... 156
25. Chhandamte nun .................................................. 162
26. Sual thupha chawi ............................................... 168
27. Sual ngaihdamna .................................................. 174
28. Simna .................................................................... 180

|HEN V
MIHRING KHAWVEL NUN PÊNG TINRÊNGA
CHHANDAMNA
29. Hlauhna laka chhandamna ................................... 188
30. Tuarna laka chhandamna ..................................... 194
31. Chhandamna kim ................................................. 200
32. Chhandamna thu puan darh ................................ 206
33. Ram leh hnam chhandamna ................................ 213
34. Khawtl^ng nun chhandamna ................................ 220
35. Chhandamte leh intodelhna .................................. 226
36. Chhandamna - chh<ngkuaah .............................. 233

|HEN VI
CHHANDAMNA LEH A CHANGTU
37. Chhandamte chan t<r .......................................... 241
38. Chhandamte mawhphurhna .................................. 248
39. Chhandamte t^n V^nram .................................... 254
40. Chhandam nih inhriatna ....................................... 262
41. Chhandamna nghet ............................................... 268

|HEN VII
CHHANDAM RAWNGBÂWL HNA LEH
KOHHRAN
42. Chhandamna beihpui ............................................ 276
43. Chhandamna leh Kohhran ................................... 283
44. Chhandam hlimna ................................................. 290
45. Chhandamna lehkhabu ......................................... 296
46. Chhandamna thua hriat t<r pawimawh zualte ... 303
47. Chhandamtu Isua ................................................. 311
CHHUAHTU BOARD THUCHÂNG

Nikumah kh^n ‘Kum Zabi Pariatna Z^wlneite’ tih kan zir


a. Kumin 2011-ah hian ‘Chhandamna’ tih kan zir d^wn a ni.
Chhandamna thu hi kum 1976 kh^n Rev. Beiseia leh Rev.
Lalnghînglova te ziak kan zir tawh a, kumin hian kan zir leh
d^wn a, a hawiher erawh chu a dang hret a. Nakkum 2012-ah
chuan Bible-a ‘Number Bu’ Rev. H. Lalchhanhima ziak kan zir
thung ang.
Kumina zirlaibu ziaktu Rev. Challianng<ra hi mi inthukru
thiam tak, thuhril mi leh ziak mi tak a ni a. Hmun hrang hrangah
hming\ha taka Pastor hna thawkin kum 2001 kh^n pension-in
a chhuak ta nghe nghe a. Rawngb^wltu tawn hriat ngah takin
Kohhranho zir t<r lehkhabu a ziak hi thil l^wmawm tak a ni a.
A thuziak pawh hi belh chian d^wl hle t<ra ngaih a ni.
Chhandamna hi mi zawng zawng mamawh, sakhua zawng
zawng zawn a ni a. Mihring chauh ni lovin, Pathian thilsiam
dangte pawhin eng lak ata emaw chhandam kan ngai vek a ni.
He zirlaibu ziaktu hian chhandamna chungch^ng hi hl^wm sarih
laiah \henin min zirpui a tum a; zirlai tinte pawh hi a sei lutuk lo
va, zirtîrtute t^n pawh inbuatsaih a hautak lutuk >m lo vang
chu maw.
Zirlaibu hi kh^wl (Press)-a dah a nih hmain editing group-
in vawi duai lo \huin, uluk takin a endik hmasa a. Siam \hat ngai
laite siam \haa, belh ngaite belhin a \<l ang z>lin hma a la a.
Chutianga rim taka an thawh hnuah hetiang hian a bu hi chhuah
a lo ni ta a ni. Editing group member-te thawhrimna leh
inp>knaah l^wmthu ka sawi a ni.
He lehkhabu ‘Chhandamna’ hi Mizoram Presbyterian
Church Synod huam chh<nga zir t<ra buatsaih a ni a; chuv^ngin
Synod ni pawimawh leh thil bîk, Synod huam chh<ng at^na \<l
si, hmun dang at^na \<l vak lova langte pawh sawi lan loh theih
loh a awm a. Synod p^wn lama mi, he zirlaibu lo zir vete kan
awm a nih pawhin, Synod huam chh<nga thil \<l leh pawimawh
sawi lante hi chu hriatthiamna chin neiha, mahni remch^n anga
insiam rem ve mai t<r a ni ang.
Chhandamna thu kan zir a\ang hian ‘eng lakah nge
chhandam ka ngaiha, engtin nge chhandam ka nih theih ang,’ tih
te, chhandamte nun d^n t<r te, tih t<r leh tih loh t<r te kan
hriata, chhandamte mawhphurhna te kan hriat thara, kan zaa
chhandamna huangah kan luh vek theih n^n he zirlaibu chhiara
zirtu zawng zawngte Lalpan mals^wm che u rawh se.

( REV. THANGZAUVA )
Editor
Synod Literature & Publication Board
THUHMAHRUAI

Mizo Sunday School Union (MSSU) Puitling P^wl zir t<r hi


a thupui leh a bu ziaktu t<r Sunday School Committee-in a
thlan fel vek hnuah Synod Executive Committee-in a pawmpui
leh \hîn a. Zir t<r thlan leh zir theih t<ra peih fel a nih ink^rah
hian mi tam takin rilru, tha leh hun tam tak an s>ng a ni.
Kum 2011-a Puitling Zirlai at^n Sunday School Committee
chuan Chhandamna a thlang a, a bu ziaktu at^n Rev.
Challianng<ra a ruat bawk a. Ani hian \hahnemngai taka ziakin,
Committee-in zawh hun t<ra a beisei aia hmaah a rawn zo thei
hi a entawn tl^k hle. Text Book Cell-in uluk taka endikin siam
\hat ngaite a siam \hat hnuah SL&PB-ah a \<l anga an lo endik
nawn t<rin a hl^n ta a ni.
Chhandamna thu hi kum 1976 kh^n zir a lo ni tawh a. Kan
ram ringtute dinhmun ngaihtuahin, zir nawn leh t<ra thlan a lo ni
leh ta hi a l^wmawm hle. A bu ziaktu hian zirlai tin hi zir nuam
t^wk chauhva sei, thupui f<n tak siin a rawn ziak a. Chu b^kah
Kohhran Ni pawimawh hrang hrangte milin chhandamna thu a
rawn chhawp chhuak thiam a. Mi tin t^na \angkai t<r a nih piah
lamah mi tin tuipui theih t<r khawpa lehkhabu \ha a ni.
He zirlai zirtu zawng zawngten thlarau lamah hl^wkna in chhar
chhuah theih n^n duhsakna s^ng ber ka hl^n e.

(REV. ZOSANGLIANA COLNEY)


Executive Secretary, i/c MSSU, etc.
ZIAKTU THUHMAHRUAI

MSSU hian zirlai ziaktu t<r hi zir hma kum thumah a


thlang l^wk \hîn. Kum khatna chu zirlai kalhmang t<r duanna
(Lesson Plan) leh inbuatsaih n^n a ni ber a. Kum hnihna
chh<ng hian zo hman t<ra beisei a ni \hîn. Kum thumnaah
hian MSSU Text Book Cell-in a lo endiksak vek a, SLPB-
in Editor kaihhruainain a lo endik nawn leh vek \hîn. Chumi
hnuah chhut t<rin Press-ah p>k a ni a, Synod Inkh^wmpui
hunah chuan hralh chhuah a ngai tawh \hîn a ni. Heti khawpa
uluk ni mah se fel hlel lai a awm fo.
MSSU hian Zirlaibu Ziaktute Kaihhruaina 2005-ah \ha
tak a buatsaih a. Ziak hun chh<ng te, zirlai kawhhmuh tum te,
a ziak d^n kalphungte a siam vek a, zui famkim erawh chu a
har deuh. Zirlaibu ziaktute t^n muan sual palh a awl hle. Office
a\anga ngaihvenpui hle ni lo phei se mualpho theih a ni. MSSU
Office lamin an hna an ngaihsak a, an vei a, zirlaibu ziaktute
an nawr kal reng a; chuv^ngin, zirlaibu hi a hun takah kan nei
hr^m \hîn a ni.
Kan zir t<r CHHANDAMNA tih hi thupui langs^r tak,
mi tin hm>lhriat leh mamawh a ni. Bible thupui ber ni sa,
kohhran hnapui ber ni bawk si a ni. Zirlai anga luhchilh erawh
chuan awlai lo tak, kohhran dinhmun inchen lo tak te \hatpui
tl^n t<ra chhawp chhuah huphurhawm tak a ni tlat. Kum khat
zir at^n Zirlai 47-ah siam a ngai a. Taksa leh Thlarau, t<nah
leh nakinah, mihring nun p>ng tinr>ng mamawh khawih
t<rz^wnga chhandamna thu zau taka zir a ngai d^wn a ni.
Kum 1976 kh^n Rev. Beiseia leh Rev. Lalnghînglova te
ziak CHHANDAMNA tih kan zir tawh a. Bible thupui sawi
chian n^n leh luhchilh n^n \ha tak a ni. Kha zirlai kha hman
thar leh pawh a \ha ang. Kum 1999-a zir Kristian Thurin,
Rev. Lals^wma ziak pawh kha chhandamna thu th<k,
p^wnl^ng t>a sawi fiahna \ha tak a ni a, lek chhuah thar pawh
kan infuih bawk. T<nah hi chuan thu ril leh thu th<k aiin hman
ngh^l theih t<r kan hawi deuh z^wk a; Zirlaibu aiin Sermon
kalhmang ang z^wkte pawh a awm mai thei a, dawnsawn d^n
leh hman d^n kan thiam a ni ang chu.
Zirlai 47-te hi kum khat chh<nga Kristian hunbi
pawimawh n>na inmil deuh t<rin thupui \hen 7-ah kan
siam a.
1. Chhandamna awmzia leh a \obul;
2. Chhandamna Bible-a a lan d^n;
3. Chhandamtu Isua leh Tlanna hna;
4. Chhandamna leh Thlarau Thianghlim;
5. Mihring nun p>ng tin chhandamna;
6. Chhandamna leh a changtu;
7. Chhandam rawngb^wl hna leh Kohhran.
Thupui \hen hl^wm hrang luh d^wn apiangin sawi hawnna
thu tl>m a awm z>l a. Synod Ni pawimawh bîk a awmin chu
lam pui thei t<rin thupui buatsaih a ni bawk.
Zirlai tinah Bible chhiar t<r dah a ni hlawm a; a thu
luhchilh leh hrilhfiah erawh chu tih lutuk a ni ta lo. Zirtuten
mahnia Pathian p^wl n^n hman \angkai tum ila a \ha ang.
Ziak t<ra ka inbuatsaih lai takin harsatna chi khatin min
tl^kbuak hlauh mai a. Kan chh<ngkaw hotu nu ber a dam lo
va, thla hnih chh<ng zet (16 May - 19 July, 2008) Durtl^ngah
leh Civil Hospital-ah kan awm. Thih ngamin a na ta a, ka
thlaph^ng bawk. Isua, taksa leh Thlarau chhandamtu tih ka
sawi zawng zawngte a su nghîng a, chhandamna thu ziak thei
niin ka inngai lo hial a ni. Mahse, Khawngaihtu Pathianin
damna min pe leh ta hlauh mai a, kan l^wm hle mai. Hemi hnu
pawh hian rin loh lamah rilru la p>ng thil lo thleng a awm leh
\hîn a, mak ka ti hle. Kohhran siam \hat hun laia Martin
Luther-a’n Bible a lehlin laia Setanan a tihbuai thu an sawi te
ka hre chhuak rum rum mai. Hei hian chhandamna thu a
pawimawhzia a t^rlang zual a ni.
Kohhranhoten min \awng\aisak a, zîng \awng\ai
inkh^wmah min sawi chhuak bawk \hîn a. Chhiatni \hatnia
phungthl<k \<l haider luiin hun ka pe z>l a. A ch^ngin Biak
Inah ka ziak a, a ch^ngin ka zinna hmunah te, Damdawi Inah
te, mut pindanah te pawh ka ziak tho mai. Tichuan, Novem-
ber 26 z^nah zovin, Zirt^wpni ni 27, 2009-ah office-ah ka
theh l<t thei ta hr^m a ni.
He zirlai zirtu leh chhiartu zawng zawng hian Pathian
chhandamna chang vek sela, eng emaw kawng talin tihdam ni
\heuh ila tih hi ziaktu \awng\aina a ni. A hmuh duh ber a hmuh
hnua thlamuang taka thi t<r nia inngai Sumeonan,
“I chhandamna mi tin hmuha i siam kha
Ka mitin a hmu ta e,”
a tih ang kh^n, kan vaiin Isua hmu ila, nei vek ila a \ha
ber ang.

(CHALLIANNGÛRA)
2011 SYNOD CALENDAR
(*Synod Office chawlh ni)

JANUARY 1* Inrinni Kum thar Ni


2–4* Pathianni–Thawhlehni Kum thar chawlh
5 Nilaini Synod Office Hawn Ni
11* Thawhlehni Chanchin |ha Thlen Ni
21–23 Zirtawpni–Pathianni Bial K|P Inkhawmpui
26* Nilaini Republic Day
FEBRUARY 11–13 Zirtawpni–Pathianni Bial Hmeichhe Inkhawmpui
15 Thawhlehni SMB Committee
17 Ningani Synod Finance Committee
20* Pathianni State Day
22 Thawhlehni K|P Day
22–24 Thawhlehni–Ningani Synod Executive Committee
MARCH 4–6 Zirtawpni–Pathianni Koh. Hmeichhe Inkhawmpui Lian
12–13 Inrinni–Pathianni Central K|P Rorel Inkhawm
APRIL 4* Thawh\anni Harhna Thlen Ni
15–17 Zirtawpni–Pathianni Bial Inkhawmpui
17 Pathianni Tumkau Ni
22* Zirtawpni Good Friday
24* Pathianni Easter Sunday
25* Thawh\anni Easter Monday
MAY 3 Thawhlehni SMB Committee
4 Nilaini PRESCOM Board Com.
10 Thawhlehni Synod Social Front Com.
11 Nilaini Synod Pastoral Committee
12–15 Ningani–Pathianni NEICC Annual Meeting
18–19 Nilaini-Ningani Synod Finance Committee
27 Zirtawpni SLWF Annual Meeting
JUNE 7–9 Thawhlehni–Ningani Synod Executive Committee
12 Pathianni Pentikos Ni
13* Thawh\anni Whit Monday
15* Nilaini YMA Day
19 Pathianni Rualbanlote Ni
30* Ningani Remna Ni
JULY 3 Pathianni Health Sunday & Hospital Sunday
AUGUST 15* Thawh\anni Independence Day
31* Nilaini Ramthar Ni
SEPTEMBER BEIHRUAL THLA
1 Ningani Synod Finance Committee
25 Pathianni Kristian Chhungkaw Ni
OCTOBER 2* Pathianni Gandhi pian cham
6–9 Ningani–Pathianni Presbytery Inkhawmpui
16 Pathianni NEICC |awng\ai rual
17 Thawh\anni PPF Board Committee
18 Thawhlehni PRESCOM Board Com.
19 Nilaini Sunday School Committee
20–21 Ningani–Zirtawpni SMB Committee
24 Thawh\anni Theological Education Board
25 Thawhlehni Synod Hospital Board Com.
26 Nilaini Synod Pastoral Committee
27 Ningani Synod Education Board Com.
28 Zirtawpni SL&PB Committee
NOVEMBER 1 Thawhlehni Synod Social Front Com.
2 Nilaini Synod Music Committee
6 Pathianni Khawvel Sunday School Ni
8–10 Thawhlehni–Ningani Synod Executive Committee
15–17 Thawhlehni–Ningani Synod Finance Committee
26 Inrinni Kohhran Hmeichhe Ni
30 Nilaini Synod Executive Committee
DECEMBER 1 Ningani Synod Executive Committee
(Budget Session)
2 Zirtawpni Synod Pastoral Committtee
(P/P Interview)
4 Pathianni Bible Sunday
5 Thawh\anni Synod Pastoral Committee
6 Thawhlehni Synod Nomination Com.
6–11 Thawhlehni–Pathianni Synod Inkhawmpui
18 Pathianni MSSU Pathian Thu Exam Ni
21–30* Nilaini–Zirtawpni Krismas chawlh
25* Pathianni Krismas Ni
31* Inrinni Kum Tawp Ni
|HEN I
CHHANDAMNA AWMZIA LEH |OBUL
ZIRLAI 1–7 SAWI HAWNNA
|hen khatnaah hian zirlai pasarih a awm a, hetiangin :
Zirlai 1 Chhandamna thu sawi hawnna
Zirlai 2 Chhandamtu Pathian
Zirlai 3 Chhandam ngai mihring
Zirlai 4 Chhandam ngai thilsiamte
Zirlai 5 Chhandamna tluantling
Zirlai 6 Chhandamna thuthlung
Zirlai 7 Chhandamna \obul leh pianphung
“Thu chuan a hnaih che a, i k^ leh i thinlungah pawh a
awm,” (Rom 10:8; Deut. 30:12-14). Chhandamna thu hi kan
hriat ngai loh thu thar a ni lo, v^n a\anga lo chhuk thar emaw,
lei hnuaia mi lak chhuah emaw, tuifinriat r^la va zawn thar t<r
emaw a ni hek lo. Kan hn>na thleng, kan sawi reng \hin leh
kan chan m>k a ni.
|hen sarih, zirlai sawmli leh pasariha kan thliar sîn hmain
a ruang^m kan thlîr hmasa d^wn a. |hen khatna hian
chhandamna awmzia leh kalphung a t^rlang phawt ang.
Chhandamna chu eng nge a nih? Tu nge siam? Tute t^na siam
nge? Eng nge a awmzia? Eng hmanga siam nge? Engtia siam
nge? A siam chhuah d^n leh a \obul te, a nih d^n leh a
pianphungte kan b>l chiang d^wn a ni.
A siamtu Pathian nihna thu te, chhandamna changtu
mihring leh a nihna chungch^ng thu te, chhandam ngai thilsiamte
dinhmun te pawh zir tel a ni ang. Ngaih d^n nghet tak kan
neih sa vawng tlat chung pawhin zau leh zal>n takin kan thinlung
i hawng ang u.
ZIRLAI 1
CHHANDAMNA THU SAWI HAWNNA

Chhiar t<r : Isa. 52:10; Gen. 3:15; Rom 1:16,17; Jon. 2:9
Isaia 52:10 : LALPA chuan hnam tinr>ngte mit hmuhah
a b^n thianghlim chu a hlîm ta; tichuan, k^wlkila mi
z awng z awngin kan Pathian chhandamna chu an
hmu ang.
Genesis 3:15 : Tin, nang leh hmeichhia hi ka indotîr
ang che u a, i thlahte leh a thlahte pawh ka la indotîr
bawk ang: chumi chuan i lu a la tithitling ang a, nangin
a keartui i la tithitling ang,” a ti a.
Rom 1:16,17 : 16 Chanchin |ha chu ka zahpui si lo va;
tu pawh a ring apiangte t^n chhandamna t<ra Pathian
thiltihtheihna a ni si a; a tîrin Juda mi t^n a ni a, tin,
Grik mi t^n pawh a lo ni leh a. 17Chumiah chuan rin
lehzual n^n, rinnain Pathian felzia chu a lo lang a, “Mi
fel chu rinnain a dam ang,” tia ziak ang kh^n.
Ch^ng vawn : Jon. 2:9
“ Chhandamna chu Lalpa ta a ni.”
Chhandamna thu hrim hrim hian a huam zau hle. Bible
thu pum pui hi chhandamna thu lam vek a ni a. A \awngkam
awmzia leh a tum ringawt pawh chhui tham tak a ni. Sakhaw
dangte pawhin chhandamna lam hawi an zirtîr deuh vek av^ngin
Kristian Thurinin a sawi d^n kawngpui hriat a ngai a ni. T<n
\umah hian chhandamna chu eng nge a nih? Eng v^ngin nge
chhandamna chu a lo awm? Engtia lo awm nge a nih tihte leh
tu t^n nge ni, tihte hi kan chhui d^wn a ni. Chhandamna thu
hi hriat chian a ngai a, hriat dik pawh a pawimawh tak meuh
a ni. Hriat chian loh te, hriat fuh loh te leh hriat dik loh neihte
a pawi >m >m a ni.
CHHANDAMNA THU SAWI HAWNNA

1. Chhandamna chu eng nge a nih?


Mihring hian mamawh neiin a inhria a, chumi chu tihsak
theitu thil tithei, amah aia chungnung awmin a ring a, a zawng
a, biak a duh. Chu chu sakhaw lo pian chhuahna bul pakhat
a ni. Sakhua zawng zawng hian mihring phurrit, chhandamna
lam hawi nia an hriat thuchah an nei vek a, a awmzia leh chan
theih d^n an sawi erawh chu a hrang hlawm a ni. Hindu te,
Budhist te, Muslim te pawhin chhandamna nia an rin, sawi
d^n nghet tak an nei \heuh.1 Huai bia kan tih mai, thil eng
emaw bia (Animist) pawhin chhan chhuak theitu nia an rin
tihlungawi an tum ber bawk.
Chhandamna thu Bible-a kan hmuh d^n tl^ngpui chu heti
hian a sawi theih. Thuthlung Hluiah chuan taksa lam
chhandamna a langs^r ber a, thlarau lam leh thih hnu nun thu
lang bawk mah se a tam lo. Hm>lma laka chhandamna te,
chhiatna leh vanduaina laka chhandamna te, ram leh hnam
himna lamte a k^wk tl^ngpui. Thuthlung Tharah erawh chuan
dam chh<ng mai ni lo, thih hnu thlenga nunna kawng zirtîrna
kan hmu. A bulpui ber at^n chuan Pathian inpuanna v^wrt^wp
Isua Kristaah a innghat vek a ni.
‘Chhandamna’ tih \awngkam pawh hi chhui tham tak a ni.
Bible-a kan hmuhte hi Hebrai \awng (Yasha) leh Grik \awng
(Soteria) a\anga lo piang a ni.2 A awmzia leh a hman d^n leh
a hman chhante a inang vek lo va; mahse, hawiz^wng leh thlen
tum thuhmun, mihringte Pathian remtîr leh a hn>na hruai thlen
a ni vek.
Tichuan, thu mal pakhat chauh ‘Chhandamna’ tih hian
ken tel a nei ngh^l a, chu chu hei hi a ni : Chhandam ngai
mihring leh thilsiamte an awm a. Chhan theitu Pathian a awm
bawk a, chhan an ni a, an lo dam ta a; tichuan, ‘Chhandamna’
tih \awngkam hi a lo awm ta a ni, tiin a sawifiah theih ang.
2. Eng v^ngin nge Chhandamna a awm?
Lei leh v^n leh a chh<nga thil awm zawng zawng hi
Pathian siam vek a ni. Pathian thilsiam zawng zawng hi a \ha
a, awmze nei tak leh mawi takin a siam a, “... tin, Pathianin
chu chu a en a, \ha a ti hle a,” tih ziak a ni (Gen. 1:25).
Mihring siam d^n phei chu a ropui lehzual hle a, ‘Kan anpuiin,
keimahni ang takin mihring siam ila’ tiin. ‘Anpuiin, ang takin,
anpui ngeiin’ tih \awngkamte hi a pawimawh hle a ni. Zirlai 3-
na lamah kan la zir chiang ang.
Mihring chuan Pathian d^n a bawhchhiat av^ngin thiam
lohnaah leh chhiatnaah a inbarh l<t ta a. Mi zawng zawngin
thil an tisual vek a, Pathian ropuina an chang zo ta lo a ni.
Chu thiam lohna leh chhiatna leh sual hremna ata chu mihringte
chhan chhuak t<r chuan Pathianin chhandamna a siam ta a ni.
Thilsiam zawng zawngte chunga thu nei t<ra Pathian siam
mihringte kan khawloh tak av^ngin, thilsiam dangte pawh
tihkhawloh an ni a, chhiatna b^wihah an t^ng ta a ni
(Rom 8:19-21). Chhan chhuah leh v>n him an ngai vek.
Khawv>l hi a dam lo a ni ber mai. “...khawv>l amah av^nga
an dam theihna t<rin” chhandamna siam a ngai ta a ni
(Joh. 3:17).
Chhandamna lo awm a \<l chhan hi a zau hle mai. Mihring
leh a nihna pum pui huapin, a ch>nna leh a ch>t v>lna zawng
zawng pawh chhandam ngai vek a ni. Pathian n>na inzawmna
chat, a laka thi nihna kha zawma, nuntîr leh a ngai. Lei dam
chh<ng taksa tichhe thei laka chhandam a ngai reng bawk.
Hlauhawm te, natna te, buaina te leh thil \ha lo lak a\angin
chhandam a ngai. Sual leh a hnathawh zawng zawng laka
chhandama nun dik leh thianghlim neih a mamawh a ni. Mihring
CHHANDAMNA THU SAWI HAWNNA

eizawnna thil te, ch>n ho d^n te, khawsakna thil tinr>ng te,
khawtl^ng, ram leh ror>lna kalphung thlengin chhan chhuah
leh chhandam vek a \<l z>l a ni.
3. Engtin nge chhandamna chu a lo awm?
Chhandamna chu chhandam theitu hnathawh a ni. Pathian
hnathawh a ni a, a ta a ni. Amah ngeiin a thawh te, eng emaw
hmanga a thawh te pawh a awm. Chhandamna changtuin a
chan duh loh emaw, a lo hnar emaw chuan chhandamna chu
a takin a lang chhuak thei lo.
Bible pum pui hi chhandamna thu a ni kan ti a. A laipui
ber at^n chuan Pathianin a laka hrang tawh mihringte a rem
lehna a ni ber. Chu hna chu a bul a\angin Pathianin ruahmanna
fel tak a siam. Amah a inpuang a, mi thlan a nei a, hnam thar
a buatsaih a, thuthlung fel tak n>n a chatuan thil tum chu a
hlen chhuak a ni.
Pathianin d^n leh kaihhruaina \ha a pe a. Z^wlneite
hmangin thu a sawi a, puithiam hmangin a tithianghlim \hîn.
Chhandamna kawngpui ber leh v^wrt^wp chu Fapa Isua
Krista-ah hlen chhuahin a awm. He lei nun leh khawsakna
kawnga chhandamna chauh ni lovin, thih hnu thlenga
chhandamna chu Pathianin mihringte a hl^n a ni.
Chutiang chhandamna chu a lo awm theih n^n Pathian
chu mihringah a lo chang a. Mihrinna kim min chanpui vek.
Sual leh a nghawng te, tuarna leh hrehawmnate min hriatpui
vek t<rin min nih chilh a. Lo pianga, tuara, thia, tholehin
mihring tan chhandamna a lo awm ta a ni. Isua Kristaa Pathian
chhandamna thil thl^wnp>k ringa, l^wm taka lo pawm maitute
chuan chhandamna an chang a ni.
4. Chhandamna chu tute t^n nge?
Hnam tinr>ng leh k^wlkila mi zawng zawngte hmuh t<r
leh chan theih t<rin Pathian chuan chhandamna a siam
(Isa. 52:10). Khawv>l zawng zawnga kal chhuaka, thilsiam
zawng zawng leh hnam tin hn>na chhandamna Chanchin |ha
hril t<ra thup>k kan ni (Mat. 28:19; Mk. 16:15; Tirh. 1:8).
Chhandamna chu mahni hun \heuh z>la mamawhtu
apiangte t^n a ni. Thuthlung Hlui huna a hnam thlan Israel-ten
an mamawh ang z>lin an chang tawh \hîn a. Taksa leh an
khawsakna kawng tinr>ngah, chh<ngkua, khawtl^ng, ram leh
hnam leh sawrk^r t^n thlengin Pathian chhandamna a hlu >m
>m a ni. Thuthlung Thar hunah hian chhandamna chu mi tin
t^n a nih thu kan hre ta a, chhandamna awmzia pawh a famkim
ta. Taksa leh thlarau, nun kawng tinr>ng huap, hm^nah, t<nah
leh nakinah - awm tawh, awm m>k leh awm t<r a ni.
Chhandamna chu mi zawng zawng leh thilsiam zawng
zawng t^n a ni. Mahse, a dawngtu lam famkim lohna av^ngin
a nih t<r tak a lang lo va, chan famkim a ni lo z^wk \hîn.
Chhandamna thu hi kan hre chiang em, kan hre dik em,
kan hre kim em, kan chang chiah em, tih te hi ngaihtuaha,
inbih chian a \<l hle mai. Mihring leh thil siam zawng zawng
t^na hlu leh \<l ber chu chhandamna a ni. Chu v^ng tak
chuan Pathianin a siam a ni r>ng a. Chhandamna thua
pawimawh ber chu a siam d^n hmang te, a changtute aiin a
siamtu Pathian a ni z^wk. Thihna hlauhawm takin a chîm m>k
laia chhan chhuahna l^wmawm tak changtu z^wlnei Jona
chuan, “Chhandamna chu LALPA ta a ni,” tia \awng\aiin a
au chhuak phawng mai a ni.
CHHANDAMNA THU SAWI HAWNNA

Sawi ho t<r

1. Chhandamna thu kan sawi d^n leh kan pawm d^nah


hian kim lo lai awmin kan hria nge, hre chiang t^wkah
kan inngai?
2. Hriat t<r hriat loh leh hriat dik loh pawi theihzia sawi
ni se.
ZIRLAI 2
CHHANDAMTU PATHIAN

Chhiar t<r : Isa. 43:1-3; I Tim. 2:3-6; Joh. 4:24


Isaia 43:1-3 : 1T<nah erawh chuan, aw Jakob-hote u,
LALPA nangmahni siamtu leh aw Israel- h o t e u,
nangmahni dintu chuan heti hian a ti: “Hlau suh u, ka
tlan tawh che u hi; in hmingah ka ko che u a, ka ta in
ni asin. 2 Tuite in dai kai lai pawhin kei in hnênah ka
awm ang a; luite in dai kai lai pawhin a chîm pil lo
vang che u: meia in kal tlâng lai pawhin in k^ng lo vang
a; meialhin a tialh hek lo vang che u. 3Kei hi LALPA in
Pathian, Israel-ho Mi Thianghlim, nangmahni chhandamtu
ka ni si a; nangmahni tlanna atân Aigupta ram ka pe a,
Ethiopia leh Seba ramte chu nangmahni aiah ka pe.
I Timothea 2:3-6 : 3 Chu chu min chhandamtu Pathian
ngaihin a \hain, a lawm tl^k a ni; 4 ani chuan mi zawng
zawng chhandama awmah leh thutak hriaah a duh a ni.
5
Pathian pakhat chauh a awm a, Pathian leh mihring
ink^ra palai pakhat chauh a awm bawk a, amah chu
mihring a ni, Krista Isua, 6 mi zawng zawng tlan n^na
inpea chu; chu chu a hun tak z>la hriattîrin a awm t<r
a ni.
Ch^ng vawn : Joh. 4:24
Pathian chu Thlarau a ni; a chibai b<ktuten thlarau
leh tih tak zetin chibai an b<k t<r a ni,” a ti a.
Chhandamtu Pathian chungch^ng hi Kristian thurin hl^wm
lian tak a ni a, tun \umah hi chuan kawng li, tawi t> t>in kan
chhui chauh d^wn a ni. Pathian leh a nihna thu te, Pathian
pakhata minung pathum thu te, siamtu leh enkawltu Pathian a
nih thu te leh hmangaihtu leh chhandamtu Pathian a nih
CHHANDAMTU PATHIAN

chungch^ngte kan chhui bîk ang. Pathian leh a nihna thu hi


hriat kim ph^k loh thu ril inthup a ni a. Isua Kristaa a inpuanna
a\ang chauhvin kan hre thei. Pathian chungch^nga zir t<r tam
tak zîngah chhandamna lam hawia a nihna \henkhat chauh kan
zir ang. Pathian hriat loh te, hriat chian loh te leh hriat dik loh
te hi a pawi hle a ni.
1. Pathian leh a nihna
“Pathian pakhat chauh a awm a, Amah chauh chu
biak t<r a ni. Amah chu Thlarau, mahnia awma, hmun
tina awm, thlarau dang zawng zawng leh thil dang r>ng
r>ng laka hrang si a ni a. A miziaah te, finnaah te,
thiltihtheihnaah te, thianghlimnaah te, diknaah te,
\hatnaah te, taknaah te leh hmangaihnaah te t^wp chin
nei lo, chatuan mi, danglam ngai lo a ni”1
Bible-ah hian Pathian sawina hming ‘Pathian’ (El/Elohim
- Hebrai, God - English) hi vawi 3,969 lai a lang a. ‘LALPA’
(YHWH/Adonai - Hebrai, Lord - English) hi vawi 6,829 zet
a lang bawk.2 Thuthlung Hlui hun hmasa lamah Hebrai-hoten
Pathian pakhat rinna, a dang a awm pawh hnial lohna
(Henotheism) an pawm a. Pathian pakhat chauh, a dang awm
lo rinna (Ethical Monotheism) chu kum B.C. zabi 9-naah
in\anin, B.C. zabi 8-naah a nghet zual. Babulon salt^n hnu
chuan Pathian chu \hatna leh chhiatna thlentîr theitu, a mite
t^n awmpuitu leh hla taka awm thei, hlauhawm leh hrem hmang
Pathian a nihna a l^r. Thuthlung Tharah chuan Pathian chu
lainat thei leh ngaidamtu Pathian, Isua Krista Pa a nihzia a lo
lang ta a ni.
Pathian nihna ze pui pathum: Engkimtithei, engkim hria,
hmun tina awm tihte hi Thuthlung Hluiah a lang a.3 Thuthlung
Tharah te hian sawi zauna: ‘Thlarau, Remna Pathian, Pathian
Finga, Pathian Dika, Beiseina Pathian, Hmangaihna Pathian,
Ngaihtuahtu fel tak Lalpa’ tihte kan hmu bawk.4 H>ng Pathian
nihna ze hrang hrangte hian Chhandamtu Pathian a nihzia an
lantîr vek mai. Min chhandam t<ra engkim ti thei, thuneihna
zawng zawng neitu a ni. Chhandam kan ngaihna leh kan nihna
zawng zawng hre vektu a ni bawk a. Min chhandam t<ra min
hnaihtu - kan hn>na Pathian awm a ni.
Sakhaw dangten pathian an tih chu mi mal leh ram ham\hatna
pathian, chhiatna thleng thei laka v>ngtu an ni hlawm a. Bible-in
a sawi Pathian erawh hi chu siamtu leh enkawltu \ha, biak d^n
dika betu nun dik (ethical behaviour) keng tel a ni.
2. Pathian pakhata minung pathum
“Pathianah chuan minung pathum - Pa leh Fapa leh
Thlarau Thianghlim an awm a, an pathum hian Pathian
pakhat an ni a, nihna thuhmun, thiltihtheihna leh ropuinaa
intluk an ni”5
Pathian chungch^nga thurin harsa tak pakhat chu Trinity
hi a ni. Pathian pakhata mi nung pathum hi mihring ngaihtuah
d^n kawng chuan thil awm thei lo a nih av^ngin hmas^ng
a\angin an buaipui hle tawh \hîn. Hriatthiam harsa hle mah se
Bible pum puia a lan d^n a ni tlat si a, rin hmiah mai t<r a
ni. Daniel Webster-a (Danial Uepster-a) hn>nah, “Engtin nge
mihring chh<t fiah theih t<rin Trinity thurin hi i sawi fiah ang?”
tiin an z^wt a. Sawi fiah mai theih a nih lohzia tihlan nan ani
chuan, “Van lam chhiarkawp hriatthiam i beisei em ni?” tiin a
chh^ng.6
Trinity phattu \henkhatten Bible-ah Trinity tih \awngkam
a awm lo tih an \anchhan \hîn. Bible hi lehkhabu 66, mi chi
hrang hrangin hun hrang hrangah inhre tawn lova kum 1200
v>l chh<nga an ziak a ni a. A vaia hmututen a chh<nga
Pathian inpuanna an zir chian hnuah he hming hi puttîr a ni.
CHHANDAMTU PATHIAN

Trinity tih tak hi Tertullian-a (A.D. 150–225) chher chhuah


a ni a. 7 Origen-a (A.D. 185–254) te, Augustine-a
(A.D. 354–431)-ten an sawi l^r a, Kohhran Thurinah a
awm ta a ni. Latin \awng ‘Trinitas’ a\anga lo piang niin,
hrual thum emaw, pakhata pathum emaw, pathuma pakhat
tihna emaw a ni.
Kohhran inkhawmpuiin a hn^wl, Trinity pawm lo chi hnih
an awm. Pakhat chu Dynamic Monarchians (Dainamik
Mawnarkhians) an ni a, Pathian chu pakhat a ni a, Isua hi
Pathian a ni lo tih pawmtu an ni a. A dang chu Modalistic
Monarchians (Mawdalistik Monarkhians) an ti a; Pathiana mi
pathumte hi sawi hran theih loh, hun hrana Pathian inl^rna
(modes) hrang mai an ni titute an ni. Hei hi Aigupta rama
kohhran hruaitu pakhat Sabellius-an a zirtir d^n a nih av^ngin
‘Sabellianism’ (Sabelianizim) an ti ta a ni.
Pa Pathian, Fapa Pathian, Thlarau Thianghlim Pathian,
Pathian pakhata minung pathum hi Bible-a a lan d^n a ni. Lal
Isua Baptisma chan laiah te, Baptisma channa thuchhamah te,
Mals^wmna (benediction)-ah te pawh a chiang hle a ni.
3. Siamtu leh enkawltu Pathian
Chhandamtu Pathian nihna Bible-a lang hi siamtu leh
enkawltu a nihzia hian a pawlh tluan chhuak zak a ni. A bul
ber, \awngkam hmasa ber chu, “A tîrin Pathianin lei leh v^n
a siam a,” tih a ni (Gen. 1:1). A bu hnuhn<ng berah pawh
“Ngai teh thil engkim ka siam thar e,” tih kan hmu leh z>l mai
(Thup. 21:5). A ink^r thu zawng zawng hi thilsiamte a enkawl
thu leh a ngaihsak thu a ni hlawm. Chutiang a nih thu z^wlnei
Isaia chuan puangin, “Pathian, LALPA, v^n siamtu leh kai
pharhtu, lei leh a chh<ng ata chhuak zawng zawng tizautu, a
chh<nga mite hn>na th^wkna petu” a ti a ni (Isa. 42:5).
Mihring finna lo \hang chho hian Pathian rin lohna kawng
lamah min hruai thei tho mai. Mihring leh thilsiam dangte hi
Pathian kutchhuak ni lovin, anmahnia lo awm nia ringtu Charles
Darwin-a (A.D. 1809–1882) chuan a ngaih d^n sawi chhuahna
Theory of Evolution a tichhuak a, mi tam tak rinna a tinghîng
a ni. Kum 30 pawh a tlin hmain Pathian a rinna a b^nsan a,
he ngaih d^n thar hi a puang. Mahse, a hun hnuhn<ng lamah
a inchhîr hle a, a thih d^wn hnaihah Pathian rinnaah a lo kîr
leh hr^m. A thih hma chiah kum, 1881 February thlaah khum
beta a awm laiin Pathian lama nun thar hi a chang leh ta a,
“Ngaih d^n nei lo naupang mai ka ni. Inhnialna leh rin thu
tichhuakin ka v^k v>l a; mak ka tih khawpin ram k^ng ang
maiin a thawk si. Miten sakhua at^n an lo hmang lehngh^l” tih
te; “Ka thil chh<t d^n (Theory of Evolution) ka puan tawhte
kha sawi hauh lotu nih theih ka va duh tehlul em!” tiin inchhirin
a inlamlet a ni.7
Lei leh v^n leh a chh<nga thil awm zawng zawng hi
Pathian siam a ni a, enkawltu pawh amah bawk a ni e.
4. Hmangaihtu leh Chhandamtu Pathian
“Pathian chu hmangaihna a ni si a” (I Joh. 4:8).
‘Chhandamna siam t<ra Pathian zepui pawimawh ber
eng nge ni?’ tiin min z^wt sela, ‘Hmangaihna’ tiin kan chh^ng
ngei ang. A nihna dang ‘engkim ti thei,’ ‘engkim hria,’ ‘khawi
kipa awm’ tihte pawh hi min chhandam n^n \angkai tak vek
a ni. Chhandamna a siam chhan chu Hmangaihtu Pathian a nih
v^ng chiah a ni bawk.
A hmangaihna chuan hmangaih tl^k loh leh hmangaih
chhan t<r hlutna nei lo thlengin a huapzo tlat a ni. A thlan
hmasak hnamte chungch^ng sawiin, “Anni chu ka hmangaih
hrim hrim d^wn a ni,” a ti (Hos. 14:4). A Fapa Isua Kristaa
CHHANDAMTU PATHIAN

a thlan hnam thar phei chu a hmangaih nasa lehzual ngei ang.
‘Pathian hmangaihna tih hi zirlai dangah kan la zir chhunzawm
leh d^wn a ni.
Chhandamtu Pathian inpuanna Lehkhabu - Bible-ah hian
Hmangaihtu Pathian a nihzia a lang chhuak vek a, Thuthlung
Tharah a chiang lehzual. Pathian thu thiam leh chîk taka chhuitu
William Barclay-a chuan, Lal Isua tehkhin thusawi (Lk. 15:11-
32) pawh hi hming thar a pe, “He tehkhin thu hi ‘Fapa tl^nbo
tehkhin thu’ tih ni tawh suh se, fapa hi a t^rlan tum ber a ni
lo, ‘Hmangaihtu Pa tehkhin thu’ tih z^wk t<r a ni. Fapa sualna
thu aiin Pa hmangaihna thu min hrilh z^wk si a” tiin.8
Chhandamtu Pathian leh a nihna hriat chian deuh deuh hi
chhandamna thu-ah kan t^n a \<l hle a. Pathiana mi pathum
chungch^ng te, Siamtu leh Enkawltu Pathian a nihzia te,
Hmangaihtu leh Chhandamtu Pathian a nihna te hi hriat fiah
\<l tak a ni bawk.
Lei leh v^n leh a chh<nga thil awm zawng hi Pathian ta
a ni. Amahin a siam a, enkawltu pawh amah bawk a ni.
Chhandamtu Pathian chu thil awm zawng zawng awmtîrtu,
siamtu leh neitu a ni a. A siam ringawt ni lovin, a enkawl zui
z>l a, a hmangaih bawk a ni. Amah chu hriat ph^k loh Pathian
ni mah sela, hriat theih t<rin a thil siamah a inpuang a, zah
taka biak leh chawimawi t<r a ni. Lal Isua ngeiin, “Pathian
chu Thlarau a ni, a chibai b<ktuten thlarau leh tih tak zetin
chibai an b<k t<r a ni,” tiin min hrilh.
Sawi ho t<r
1. Chhandamna thua kan buai chhan hi Pathian leh a
nihna thua kan chian loh v^ng a ni thei em?
2. Engtin nge Pathian hi kan hriat chian deuh deuh
theih ang?
ZIRLAI 3
CHHANDAM NGAI MIHRING

Chhiar t<r : Rom 6:20-23; Heb. 2:5-7; Rom 3:22,23


Rom 6:20-23 : 20 Sual b^wihte in nih lai kh^n felna
lakah in fihlîm a ni. 21T<na in thil zahpui t^kahte hian,
kh^ng lai kh^n rah eng nge in lo hmuh \hin le? Kh^ng
thil t^wpna kha thihna a ni \hîn asin. 22T<nah erawh
chuan sual lakah tihfihlîma awma Pathian b^wihte in lo
nihin, thianghlimna hmu khawpin in rah in nei asin,
chumi t^wpna – chatuana nunna n>n, 23 Sual man chu
thihna a ni si a; Pathian thilthl^wnp>k erawh chu kan
Lalpa Krista Isua z^rah chuan chatuana nunna a ni.
Hebrai 2:5-7 : 5Khawv>l lo la awm t<r a chanchin kan
sawia chu v^ntirhkoht e hnuaiah z aw n g a dah lo.
6
Nimahsela, mi tu emaw chuan khawiah emaw h>ng thu
hi sawiin a hriattîr ta z^wk;
“Mihring hi eng nge maw a niha, i hriat reng \hin
ni?
Mihring fapa pawh hi eng nge maw a niha, i kan
\hin ni?
7
Ani chu v^ntirhkohte aia hnuaiin i siam rih a;
Ropuina leh chawimawina i khumtîr a,
I kutchhuak chungahte chuan hotuah i siam bawk a;
Ch^ng vawn : Rom 3:22,23
...Danglamna r>ng a awm lo va, mi zawng zawngin
thil an tisual tawh vek a, Pathian ropuina an chang zo
ta lo a ni.
‘Chhandam ngai mihring’ tih zirlaiah hian mihring leh a
nihna chungch^ng chhui a ni a. Bawhchhiatna leh thihna thu
CHHANDAM NGAI MIHRING

te, sualna leh a nghawng chungch^ngte a khawih a ni. Mihring


chu Pathian laka \hen hran, mahni inchhandam thei lo a ni ta.
Mahse, Pathianin a hre reng a, a ngaihsak a, chhandamna
kawng a siam ta a ni. Kan zirlai hian mihring leh a dinhmun
hriat chian a \<lzia te, sual leh a nghawng pawizia te t^rlan a
tum a ni.
1. Mihring leh a nihna
“Lei leh v^n leh a chh<nga thil awm zawng zawng
siamtu Pathian chuan mihring hi, hriatna, felna leh
thianghlimnaa Ama anpuiin mipaah leh hmeichhiaah a
siam a, mi zawng zawng hi bul thuhmun leh chh<ngkaw
khata unau anga in\hui kh^wm vek kan ni”1
Mihring hian nihna pahnih inkalh tak a nei. Pakhat chu
nihna ropui tak, Pathian aia hnuai deuh chauh a ni a
(Sam 8:5), a lehlam chu n>p tak, sa boral \hîn ang leh vaivuta
siam, vaivuta kîr leh mai t<r a ni tih hi (Sam 49:12,20;
Gen. 3:19). Thilsiam dangte aia chungnung z^wk, Pathian
a\anga nunna - Thlarau neiin siam a ni. Chu thlarau av^ng
chuan ngaihtuahna rilru te, chhia leh \ha hriatna te, duhthlanna
te kan nei a; a pawimawh ber chu amah anga thianghlim taka
siam a nihna chu a ni. Ngaihtuahna rilru hi Pathian anna,
Pathianin mihringte chauh a pek a ni a, tl<knain a tibo lo va,
kawng dik lo lam a zawhtîr chauh a ni.2
Mihring nihna hi bung hnih, taksa leh thlarau tia sawi a ni
\hîn a. Thuthlung Tharah hian bung thuma sawina a lang bawk,
hetiangin :
Mihring nihphung pangngai (Natural Man)
Rilru nei mihring (Psychic man)
Thlarau nei mihring (Spiritual man) tiin.3
Pathianin mihring a siam chhan hi amah faka p^wl t<rin
a ni a. Mihringin ama duhthu ngeia a p^wl hi Pathian duhz^wng
a ni. Mahni duh thua bo thei, bo lo thei, duh thei, duh lo theiin
a siam a. Tl<kna av^ngin he nihna zia hi her kawitîr a ni a,
Pathian n>n inzawmna a lo chat ta a ni. Tl<kna av^nga
mihringin a hloh pawi tak chu thianghlimna a ni. Ngaihtuah
theihna te, hriatna te, felna te la nei tho mah se thianghlimna
ber a hloh tawh av^ngin a dangte hi a dik thei tawh lo.
Chuv^ngin siamthar a lo ngai ta a ni.
2. Pathian anpuia siam
‘Kan anpuiin, keimahni ang takin’ tih leh ‘ama anpuiin
...Pathian anpui ngeiin’ (Gen. 1:26,27) tihte hi \angkawp
chiang tak a ni chungin, a awmzia tak hriat fiah a har hle mai.
‘Anpui’ tih hi Hebrai \awngin ‘Zelum’ a ni a, sap\awngin
image (imeiz) leh likeness (laiknes) tia lehlin a ni a. Mizo
Bible-ah hian lehchhuahna \awngkam hrang hret hret a awm
ve leh chh^wng z>l bawk.4
Eng pawh nise, Pathian anpui nihna tak hi eng chiah nge
ni ang? Kohhran hruaitu hmasate chuan thilsiam dangte neih
ve loh thlarau kan neih bîk hi niin an sawi \hîn, thilsiam dangten
an nei ve lo. |henkhat chuan ‘finna’ leh ‘thih theih lohna’
(Wisdom, Immortality) niin an ngai a, hei hi tl<kna av^ngin
kan hloh a ni. Mihring taksa ruang^m leh siam hmang hi Pathian
ang nia ring pawh an awm bawk. Emil Brunner-a chuan Pathian
anpui nihna chu, Pathian n>na inp^wl theihna sawinaah a ngai.5
Pathian anpuia siam mihring chuan tl<kna av^ngin Pathian
anna a hloh va, a bo ta a ni. Siam \hat kohhran hruaitute
chuan bo fai vek erawh ni lovin a s<lhnu (relics) la awm
z>lah an ngai. Chu chu Pathian pawhin a hawisan lo va, a
ngaihsak a, a ngaihlu a, siamthar leh t<rin chhandamna kawng
a buatsaih ta a ni.
CHHANDAM NGAI MIHRING

Mihring chuan Pathianin a tîra a siam ang tak a tling zo


tawh lo va. Mihring nihna tling zo lo a nih av^ngin mihring
nihna dik tak, tl<k hmaa mi ang kha Fapa Isua Kristaah a lo
lang. Hmuhsitna \awngkam ni mah sela, Pilatan “En teh u ,
mihringa hi,” (Joh. 19:5) a tih khan, Pathian thudik a sawi
chhuak a lo ni. Keini hi mihring kan tling zo lo va, Lal Isua
chauh mihring tak a ni z^wk.
3. Bawhchhiatna leh thihnaa inbarh l<t
“Mihringte chuan anmahni duh thu ngeiin Pathian
d^n an bawhchhia a, thiam lohna leh chhiatnaah chuan
anmahni an inbarh l<t ta a...”6
Pathianin mihring chu rilru nei, \han z>l duh leh duh thlang
theiin a siam a, chu chu thilsiam dangte aia a danglamna leh
hlutna tak a ni. Mahse, chu tak chu thl>mtuin remch^ngah a
hmang a, a thl>m thlu ta a ni.
Thl>mtu hian Eden huana thei kha lawhsaka pein ‘ei rawh
u’ a ti lo va, a barh lui bawk hek lo. Mihringin a rilru a hmang
a, a duhthlanna a hmang ta a ni. Pathianin ‘ei loh t<r’ a tih
kha an ^wih thei a, an hn^wl thei bawk. An hn^wl t^k av^ngin
bawhchhiatnaah an inbarh l<t ta a ni.
Amah n>na inzawma, thlarau lam nunna thu duhsakin
Pathianin ‘in ei t<r a ni lo, in ei chuan in thi ang’ a ti a. A thei
rah thlum leh th<r lam aiin Pathianin a beisei chu a thup>k
^wih a ni z^wk. Thl>mtuin thudik chanve hmangin ‘Thi teh
suh e’ a ti thung. An taksa chu a thi ngh^l lo ngei mai; mahse,
taksa aia pawimawh z^wk thlarau nun lamah an thi ta a ni.
Pathian thilsiam \ha takah sual a l<t ta a, a fan chhuak chak
>m >m a, mihring zawng zawng a luhchilh fai vek a ni.
Sual hian kaihza v>ngtu \ha tak a nei ziah a; chu chu
‘chhuanlam’ a ni. An inpuh kual nasa hle; mahse, Pathian
chuan chhuanlam a pawm lo. Bawhchhiatna hian zuitu a nei fo
bawk; chu chu ‘hlauhna’ a ni. “LALPA Pathian an bihr<ksan
ta a” (Gen. 3:8). Rev. Saiaithanga chuan, “Pathianin chhandam
tuma bei zui \anin, Kalvari tl^ng thlengin bei zui suh sela
chuan, an biru chu chhuah leh a awm ngai lo vang; chu chu
chatuan thihna chu a ni,” tiin a ziak.7
4. Mahni inchhandam thei lo
“Mi rethei ka va ni tehlul >m! He thihna taksa lakah
hian tuin nge min chhan chhuak ang? (Rom 7:24)
Thiam lohna leh chhiatna sual hremnaa mihring t^n
nghehzia hi nghet tak a ni. Mahnia t^l chhuak leh
inchhandam thei ziaz^ng a ni lo. Bible-in a sawi d^n
\henkhat lo t^rlang ila :
Sual b^wiha t^ng (Rom 6:16,17). Sualin a duh duha a
thunun leh a hman, a sawisak a ni. Nun pum pui a thunun tlat.
Thiam loh chang (Joh. 3:18). Dikna Pathian ror>lna laka thiam
loh chang, hrem m>k leh hrem hmab^k mihring a ni ta. Thiamthu
sawi t<r a nei lo. Sual man chu thihna a ni (Rom 6:23). Sual
av^nga thihna tuar m>k, chatuan thihna hmab^k cheu a ni
bawk. Bat tl^k theih loh av^nga hrem t<r a ni (Mat. 18:34).
Pathian laka bat hi rulh s>n rual a ni lo.
Kumkhaw hremnaa kal t<r, hmab^k thim a ni. Pathian
thinurna tuartu a ni (Mat. 25:46; Rom 1:18). Mihringpuite
thinur tuar pawh a r^pthl^k vei n>n, Pathian thinurna tuar chu
a nam>n lo hle ang. Mihring nihna a sawi d^n pawh ‘boralte’
tih te (Lk. 19:10), ‘boral m>k’ tihte (II Kor. 4:3) leh ‘Diabola
fate’ - ‘in pa Diabola,’ tih a ni bawk (Jak. 8:44).
H>ng nihna r^pthl^k pui pui leh nghet taka t^nna ata hi
mihring chu amahin a t^l chhuak thei lo va, ‘Tuin nge min
CHHANDAM NGAI MIHRING

chhan chhuak ang?’ tiin a au chhuak a ni. A dawt chiah thu


hian hlimna min pe, “Isua Krista, kan Lalpa av^ngin Pathian
hn>nah l^wmthu ka sawi a ni,” tih hi (Rom 7:25).
Mahni intidam thei lo, mihringte damna thawk chhuak t<rin
kraws-ah a tuar a, a intidam thei lo a ni. “Mi dang mah a tidam
\hîn a, mahni a intidam thei si lo” an ti (Mk. 15:31). Keini
chuan amah a intihdam loh av^ngin kan ring ta z^wk a ni.
Mihring leh a nihna Bible-in a sawite hi hriat chian a
pawimawh hle, pawm theih a \<l bawk. Nihna s^ng tak,
Pathian anpuia siam a nih av^ngin Pathian hnaih thei ber a ni
a; vaivut a\anga siam, dinhmun hniam tak a nih av^ngin Pathian
hlat daih thei a ni bawk. Bawhchhiatna v^ngin Pathian laka
thi, tihnun ngai, mahni inchhandam thei lo a ni. Mi zawng
zawng, tu mah b^ng awm lovin, sual leh tling lo vek kan ni.

Sawi ho t<r
1. Mihring leh a nihna pawm d^n hian chhandamna thua
ngaih d^n a kaihhruai theihzia sawi ho ni se.
2. Sual leh a nghawng pawizia hi kan sawi lutuk kan ti
nge, kan sawi lo lutuk kan ti?
ZIRLAI 4
CHHANDAM NGAI THILSIAMTE

Chhiar t<r : Gen. 1:25,26; Rom 8:18-22; Mk. 16:15


Genesis 1:25,26 : 25Tichuan, Pathianin ram sa anmahni
chi awm dân tûr ang \heuhvin, rante anmahni chi awm
dân tûr ang \heuhvin, leia thil bawkvâka kal zawng
zawngte anmahni chi awm dân tûr ang \heuhvin a siam
a: tin, Pathianin chu chu a en a, \ha a ti hle a. 26 Tin,
Pathianin, “Kan anpuiin, keimahni ang takin mihring siam
ila, anni chu tuifinriata sangha chungah te, chungl>ng
sava chungah te, ran chungah te, lei chung zawng
zawngah te, rannung leia bawkvâka kal zawng zawng
chungah te thu i neihtîr ang u,” a ti a.
Rom 8:18-22 : 18T<nlaia tuarnate hi nakina kan chunga
ropuina tihlan t<r n>n chuan tehkhin thamah ka ruat si
lo. 19 Thilsiam zawng zawngte chuan beisei >m >min,
Pathian fate lo lanna chu an ngh^khlel hle si. 20Thilsiam
zawng zawngte chu thil lawilo thu thua awmtîrin an
awm tawh (an duha awm an ni lo va, a awmtîrtu av^ng
a ni z^wk e); beiseina neiin, 21thilsiam zawng zawngte
ngei pawh chu chhiatna b^wih ata tihchhuahin an awm
ang a, Pathian fate zal>nna ropuiah chuan an l<t d^wn
si a. 22 Thilsiam zawng zawngte chu t<n thlengin r<m leh
nauvei na tuarin an awm hlawm tih kan hre si a.
Ch^ng vawn : Mk. 16:15
Khawv>l zawng zawngah kal ula, thilsiam zawng
zawng hn>nah chuan Chanchin |ha hi hril rawh u
Zirlai palina hian Pathian chhandamna hi thilsiam zawng
zawng t^n pawh a ni vek tih a sawi a ni. Pathianin mawi leh
\ha taka a siamte hi an nih t<r ang an ni ta lo va, enkawltu
CHHANDAM NGAI THILSIAMTE

leh an t^n thuneitua a siam mihringten mawh kan phur tel a ni


l^wm ni? Van boruak zau pui (Universe) chh<ngah arsi
chh<ngkua che muai muai leh thl^wk fur fur k^rah kan awmna
lei hi awmze nei leh him takin dah a ni a. Tuam himtu \ha tak
(Ozone) pawpin kan awmna lei sik leh sa a nghawngte hi
mihringten mawh kan phur tel em? Kan ch>nna khawv>l min
\^wmpui vetu thilsiamte leh nungchate t^n chhandamna thu
pawimawh tak hi ngaihsak a \<l hle a ni.
1. Pathian thilsiamte hi a \ha
Thilsiam chanchin ziakna Genesis bung khat chh<ngah
hian, “Pathianin a en a, \ha a ti hle a,” tih hi vawi nga zet sawi
nawn a ni (Gen. 1:12,18,21,25,31).1 Tuin nge a \ha lo tih
sawi thei ang le? Kan ch>nna lei leh a chh<nga thil tinr>ngte
hi awmze nei tak leh fel taka ruahman a ni a, mihring t^n
engkim peih fel thlapa siam zawh a ni. Chh<n leh z^n awm
theih n^n lei hi a vir reng a. Chuti chungin sik leh sa inthl^k
a awm theih n^n ni kal hualin lei hi a vir reng bawk. Kan ni
tin mamawh tui tlachham lo t<rin tuihu leh ruah insiam d^n te
hi thil mak a tling. Eng lai pawha kan hîp luh boruak (Oxy-
gen) leh kan th^wk chhuah boruak (Carbondioxide) te leh
thing hnah hring n>n kan inrin tawn d^n pawh thil remch^ng
\ha lutuk tak a ni bawk. Pathian thilsiam dang zawng zawng
inrin tawn d^n te hi remruatna fing leh hriat ph^k loh thil vek
a ni.
Sam ziaktuin, “V^nte khian Pathian ropuizia chu a hriattîr
a, Boruak zau tak khian a kutchhuak chu a lantîr \hîn,” a ti
(Sam 19:1). V^n leh boruak zau tak khi mihringin a la dai
pawp ph^k lo. Kan ch>nna khawv>l pawh hi a zau hlein kan
ngai a, ni leh thla leh arsi (Solar System) kan hmuh ph^kte
khi kan ch>nna leite n>n hian chh<ngkaw khat anga awm ho
an ni. Hetiang chh<ngkaw maktaduai zeta tam inhl^wm kh^wm
(Galaxy) hi khawpui lian tak ang a ni. Chutiang Galaxy
maktaduai tam tak awmna chu v^n thengreng tiin kan sawi
\hîn a. V^n boruak zau t<rzia hi a nam>n lo hle mai.1
T<n zirlaiah hi chuan kan ch>n m>kna lei leh a chh<nga
thilsiamte chungch^ng kan thlîr ber d^wn a ni.
2. Thilsiamte chunga thuneitu
“Tin, Pathianin, ‘Kan anpuiin, keimahni ang takin
mihring siam ila, anni chu tuifinriata sangha chungah te,
chungl>ng sava chungah te, ran chungah te, lei chung
zawng zawngah te, rannung leia bawkvâka kal zawng
zawng chungah te thu i neihtîr ang u,” a ti a (Gen. 1:26).
Thilsiam zawng zawng chunga thu neitu ber chu Siamtu
Pathian a ni. Enkawl leh v>ng t<rin mihring a ruat a, ‘in thu
thuin awmtîr rawh u,’ a ti. Mihring sualna av^ngin tuil>tah an
thih tel a ngai si a, chi thlah t<r chauh chhanhim an ni. Tuil>t
hnuah Pathianin mihringte t^n a pe thar leh ta a, “Thil nung
che thei tinr>ngte chu in t^n ei t<r an ni ang a; thlai hring ka
p>k che u ang kh^n engkim ka pe vek a che u. Amaherawhchu,
sa a nunna (a thisen) chawpin in ei t<r a ni lo,” a ti.2 Hei hian
Pathian thilsiam nunna hlutzia leh zahawmzia min hrilh chungin
kan mamawh ang z>la a sa leh thil dang pawh kan ei a thiang
tih a t^rlang. Chutih rualin thilsiamte chunga nunr^wn a phal
lo va, kan taksa hris>lna tikhawlo thei laka ins<m t<r leh ei
leh ina vir lutuk lo t<rin min zirtîr tel a ni.
Tuil>t hmaa ramsa leh nungcha, mawi leh duhawm tak
tak, tuil>t hnua awm ta lo nia rin te sawi a awm. T<nah pawh
hian hm^na awm \hîn, awm tawh lote pawh an sawi z>l bawk
si. Thilsiam tam tak, mawi taka awm \hînte kha hmuh t<r a
tlem tial tial a; a mawhphurtu ber chu mihringte kan ni ngei
ang. Sik leh sa danglam leh khawv>l inlumlet v^ng pawh a ni
CHHANDAM NGAI THILSIAMTE

thei a; chumi thlentîr theitu pawh chu mihringte tho kan nihna
chen a awm.
Nungcha humhalh thuah sawrk^r leh tl^wmngai p^wlte
hmal^kna av^ngin mipui pawh kan \hang harh z>l hi a
l^wmawm hle mai. Hemi k^rah hian kan inzirtîrna leh ch>tzia
erawh chu Kristian Thurin laipui mil z>l ni thei se a \ha ang.
Nungchate lainat chhan - timihring leh tisakhua z^wnga Hindu-
te rinna lakah fîmkhur tel a ngai tih i hre reng ang u. Hindu-
ten nungcha an lainatna chhan hi an thurin n>n a inzawm v^ng
a ni deuh fo. Pian nawn z>l (karma-samsara) ringtu an ni a.
T<na thilnung hi hmana an pu kha ni mai theiin an ngai.3
3. Thilsiamte tuarna
“Thilsiam zawng zawngte chu t<n thlengin r<m leh
nau vei na tuarin an awm hlawm tih kan hre si a,”
(Rom 8:22).
Pathian chhandamna ropui tak leh nghahhlelhawm tak
sawitu tirhkoh Paula hian kan suangtuah thiam ve mai t<r
\awngkam a hmang thiam hle. Thilsiamten thlarau nei vein
v^nram an kai ve ang tih hi a sawi tum lam a ni lo. Pathianin
a siam d^n tak an luah ta lo va, an nih d^n t<r ni thei lova
an awm chu an mangang a, an r<m angin a suangtuah a ni.
An duh loh anga awmtîrtu chu mihringte kan ni a ti. Pathian
chhandamna chu mi tinin chang ila, Chanchin |ha zirtîrna ang
hian nun tum ila, chutiang mite chuan khawv>l hi luahin enkawl
ni sela thilsiam zawng zawng t^n pawh chhandamna a ni ngei
ang. He khawv>la an nih t<r ang tak, Siamtuin \ha a tih ang
taka an awm chuan an t^n chhandamna a ni d^wn. V^nramah
pawh thilsiam mawi tak tak hi hmuh tur a awm ang tih sawitu
pawh an awm tho bawk.4
Eng pawh nise, he leia awm m>k thilsiamte kan enkawl
d^n hi a \ha t^wk lo va, kan suasam d^n hi a lutuk deuhvin
a lang. Kan mamawh leh pawi an khawih av^ng ni lova
nungcha leh ramsa kan that chiam te, luidung sangha hrai hlum
vakte hi pawi tak a ni. Ei tham loh chungl>ng sava thlengin
tihhlum kan ch^k viau te hi chhandam fate awm d^n t<r a ni
lo vang.
Kan ran vulh, ^r leh vawk leh a dangte an dam laia duat
thiamte pawh a \ha. Buh leh b^l, huan thlai enkawl d^n thlengin
zir t<r kan nei a ni. Thilsiamte hi kan va tuartîr nasa \hîn >m!
4. Ânchhe dawng lei chu
“... lei hi nangmah av^ngin ^nchhe dawngin a awm
ta a ni,” (Gen. 3:17).
Mihringin siamtu Pathian thu a ^wih loh nghawng kal z>l
hian a k^ngkai zau a ni. Eden huan mawi tak an ch^n a, nunna
thing an ei pha ta lo a ni.
Ânchhe dawng ber chu mihring a ni z>l tho. Mahse, a
ch>nna thar Eden huan p^wn chu cheib^wl sa ni lo, rim tak
leh hah taka hnathawh ngaihna, thlan tui luang zawih zawih
khawpa thawhrima ei tur hmuh hr^mna a ni. Chutah pawh
khawkhen kum a thleng thei fo. Khau leh zuvaten buh leh b^l
an ei chhiat vek v^nga \^mna a thleng \hîn a ni.
Ânchhe dawng mihring nun chu Pathian tel lo nun - inhuatna,
indona, mahni hmasial av^nga mi dang tihchhiat pawisak lohna
nun a ni bawk. Lei nun hrehawmzia a thimz^wnga thlîrtuten,
“Aw, ral mai rawh lei ninawm...”5 tih hla tui taka an sa \hîn
pawh an demawm lo ve.
Nungchate pawh hian ^nchhe dawng nun chhia hi an
dawng ve tho em ni le? An insual a, an inei tawn a, an lei nun
tawi t> hi a r^l\i hle, hmuh an nuam lo. Hei hi chu Pathian
CHHANDAM NGAI THILSIAMTE

remruat, leilung awm d^n at^na thil pawimawh (ecological


balance) a ni tiin kan sawi tak naa, inngeihna rama awm d^n
t<r Isaia 11:1-9 n>n chuan a inmil lo a ni l^wm ni? Nova
lawng chh<ngah pawh an awm ho dial dial thei a nih kha!
Eng pawh nise Pathianin \ha a ti >m >m a, a thilsiam
leilung leh a chh<nga thil awm zawng zawng hi chhiatna b^wiha
t^ng, ^nchhe dawng chhandam ngai zawng an ni e.
Pathian thil siam zawng zawng hi an mawiin an \ha >m
>m vek mai. Siam an nih d^n leh an awm d^n t<r ang taka
awm t<r an ni a; amaherawhchu, an chunga thuneitu leh
enkawltu at^na Patian ruat mihringte dik loh v^ngin thilsiamten
an tuar a, an r<m a ni tih Bible-in min hrilh (Rom 8:22).
Mihring bawhchhiatna av^ngin lei chu ^nchhedawng, chhandam
ngaiin a awm. Chhandam hna thawk t<rin keini mihringte
bawkin mawh kan phur a, “Thilsiam zawng zawng hn>nah
chuan Chanchin |ha hi hril rawh u,” tiin Lal Isuan thu min pe
a ni (Mk. 16:15).

Sawi ho t<r
1. Pathian chhandamna hi thilsiam zawng zawng t^n a ni
tak meuh em?
2. Engtin nge thilsiam zawng zawng hn>nah Chanchin |ha
kan hrilh ang?
ZIRLAI 5
CHHANDAMNA TLUANTLING

Chhiar t<r : Gen. 3:14; Lk. 24:44-47; Exod. 14:13,14


Genesis 3:14 : Tin, LALPA Pathian chuan rûl hnênah
chuan, “Hetiang hi i tih avângin ran zawng zawng leh
ram sa tinrêng zîngah chuan ânchhe dawngin i awm bîk
ang a, bawkkhupin i kal fo tawh ang a, i dam chhûng
zawngin vaivut i ei bawk tûr a ni:
Luka 24:44-47 : 44Tin, an hn>nah, “H>ng hi ka thu kha
a ni, Mosia D^nahte, Z^wlnei Lehkhabuahte, Fakna Hla
Buahte ka chanchin ziak apiang a lo thlen turzia in hn>na
ka awm laia ka hrilh \hin che u kha,” a ti a. 45 Tichuan
Pathian Lehkha Thu hriat nan an thinlung a tifing ta a;
46
tin, an hn>nah, “Hetiangin ziak a ni, ‘Krista chuan
hrehawm a tuar ang a, ni thum niin mitthi zîng ata a tho
leh ang a, 47 ama hmingin simna thu leh sual
ngaihhnatthiamna thu Jerusalem khuaa \anin, hnam tin
hn>nah an hril ang,’ tiin.
Ch^ng vawn : Exod. 14:13,14
Tin, Mosian mipuite hnênah chuan, “Hlau suh u, awm
hle hle mai ula, LALPA chhandamna, vawiina a thawhsak
tûr che u hi en ngawt mai rawh u, vawiina Aigupta mi
in hmuhate hi kumkhuain in hmu leh dâwn tawh lo ve.
LALPAN a dosak ang che u a, nangni chu in awm hle
hle mai ang,” a ti a.
‘Chhandamna tluantling’ tih zirlai hian chhandamna siam
d^n hmang felzia lam a k^wk deuh d^wn a ni. A tîr a\anga
Pathian thil tum, tihchawp thut ni lo, buatsaihna leh ruahmanna
fel tak nei a ni a. Chu chu Pa Pathian hnathawh niin, Fapa
Pathianin a hlen chhuak a. Thlarau Thianghlim Pathianin a
CHHANDAMNA TLUANTLING

tikim ta a ni. Mihringin a lo chan theih n^n Krista taksa -


Kohhran pawimawhzia pawh sawi hmaih theih loh a ni bawk.
Pathian chhandamna tluantling awmze hriat te, a tluantlinga
dawn te leh hrilh leh puan chhuah d^n tluantling te a pawimawh
tak meuh tih hi zir kan tum d^wn a ni.
1. Buatsaihna fel leh tluantling
Mihring suala a tl<k a\angin chhandamna kawng
buatsaihna kan hmu ngh^l. Chhandamtu p>k tiam sawi lanna
hmasa ber, Genesis 3:15 hi indo puanna thu a ni a. Bible pum
pui hi indo chanchin angin sawi theih a ni hial. Hei v^ng hian
t<nlai Pathian thu chhuina thar pakhatah chuan Kristian The-
ology hi Indona Pathian thu (Warfare Theology) angin sawi
a ni. Pathian leh hm>lma, sual Setana indona chanchin, indo
hmanrua leh r^lr>l dan thu, a t^wpah hnehna chanchin Thupuan
buin Bible hi hnu kh^r a ni.
Pathianin chhandamna siam t<ra a beihna pum pui a
buatsaih d^n te, a thawh hautak d^n te leh a hlen chhuah d^n
zawng zawngte hi a ropui a, a tluantling hle mai. Sam ziaktuin
“Lalpa ror>lna te chu a tak a, a fel v>l vek a ni,” tiin a fak
(Sam 19:9).
Chhandamna buatsaih n^n Pathianin Abrahama a ko va,
a thlah a\angin hnam thar (Israel-te) a din chhuak a ni.1
A hnam thlante chu uluk takin a enkawl a, a zirtîr a, a \<l
hunah a hrem a, a v>ng a, a humhim \hîn. Chhandamtu Messia
pianna t<r hnam an ni a, an lakah a thîkthu a chhe bawk.
Anmahni n>na inzawm n^n thuthlung leh thutiam fel tak a siam
a. Tih t<r leh tih loh t<r fel tak a pe a. Amah Pathian n>na
an inzawmna v>ng \ha t<ra thup>k te, anmahni mihring leh
mihring ink^r thua nun kawng dikte a zirtîr bawk a ni.
Pathianin chhandamna buatsaihna kawng at^n z^wlnei
hmangin a inpuang \hîn. A duhz^wng a puantîr a, an dik
lohna leh sualna a hriattîr a, thil awm m>k leh lo la awm t<r
a hriattîr bawk \hîn. Hei hi a awihte t^n chhandamna kawng
buatsaihna fel leh tluantling kawng khat a ni.
Puithiam hmangin chhandamna kawng a buatsaih bawk.
An bawhchhiatna leh sualna ngaihdam an nih theih n^n
inthawina hmangin sil fai an ni \hîn. Puithiamte hna chu mihringte
Pathian hn>na hruai thlen hi a ni.
Tichuan, hnam thlan te, D^n te, z^wlnei leh puithiamte hi
Pathian chhandamna kawng at^n buatsaihna pawimawh an ni
vek a, a hlen chhuahna erawh Krista-ah a ni thung.
2. Siamtu leh tifamkimtu Isua
Hebrai Lehkhathawn ziaktuin, “Isua, kan rinna siamtu leh
tifamkimtu,” tiin a sawi (12:2). Chhandamna tluantling chu
Pathian inpuanna famkim Isua Krista-ah a innghat.
Chhandamna thuthlung leh buatsaih hna Thuthlung Hluia
lang zawng zawng kha Isua Krista-ah hlen chhuahin a awm.
A thawk zo vek a, “A kin ta,” a ti (Joh. 19:30). Chanchin
|ha bu thumten Isua aw ring taka a au thu an sawi mai a.
Johana chauhvin he \awngkam ‘A kin ta,’ tih hi a ziak a ni.
‘A kin ta’ tih chu ‘Khawv>l chhandamna hna, leia ka thawh
t<r zawng zawng chu zawh fel a ni ta,’ a tihna a ni bawk.2
Kraws-a Lal Isua thihna hi chhandamna hna hautak lai
ber a ni. Mahse, Lal Isua nihna leh a hnathawh pum pui kha
a pawimawh vek. Mihringa lo channa te, a rawngb^wlna leh
a zirtîrna zawng zawngte leh thihna hneha a thawhlehna thlengin
chhandamna tluantling at^n pawimawh vek leh inzawm vek a
ni a, l^k hran theih a ni lo.
CHHANDAMNA TLUANTLING

Chhandamna hna hi Lal Isua mihringa a lo chan a\ang


chauhva in\an a ni lo. Chatuan Pathian thiltum leh ruahman l^wk
a ni. Z^wlnei hmangin sawi l^wk a ni a, chu chu tifamkim t<rin
a lo kal a, a thleng kim ta a ni tih hi amah ngeiin a sawi fo \hîn.
Krista nihna leh a hnathawh lian chi thum chu Thuthlung Hluia
chhandamna hna lian kawng thum tho kha a ni, hetiangin :
(1) Z^wlnei hna (Prophetic Office) : Pa Pathian hn>n
a\anga thu la a, mite hn>na hriattîrin thu nei takin ‘Ka’
tih \awngkam a hmang \hîn. Z^wlnei hna tikimtu a ni.
(2) Puithiam hna (Priestly Office) : Pathian hn>na mihringte
hruaitu, amah ngei pawh inthawina tak leh thianghlima
inhl^nin, Puithiam hna a tifamkim a ni.
(3) Lal hna (The Kingly Office) : Roreltu, engkim chunga
thuneitu, Lal leh chhandamtu nihna hming chungnung ber
neitu a ni.
H>ng nihna chi thum, Pathian leh mihring ink^ra palai hna
thawk t<ra mihringa lo piang Isua Krista hna hlen chhuah a
nih thu hi, John Calvin-a hun a\ang kh^n sawi d^n kawngpui
ber a ni.3
3. Krista taksa leh Thlarau Thianghlim
Kan zirlaia ‘Chhandamna tluantling’ tih thupui n>na inzawm
z>l Thuthlung Thar \awngkam ‘Krista taksa’ tih hi kohhran
sawina a ni a. Thlarau Thianghlim chu mihringte chhandamna
changtua siamtu a ni. T<nah chuan a pawimawhna tl>m t>
chauh kan zir ang a, Thlarau Thianghlim chungch^ng hi zirlai
hranah kan la zir ang.
Paulan ‘Krista hrehawm tuar b^k chu a taksa av^ngin ka
tîsaah hian ka chhunzawm z>l a ni; a taksa chu kohhranho hi
a ni,’ a ti (Kol. 1:24). Taksa leh lu hi inzawm tlat a nih ang
hian, kohhran leh Krista hi a inzawm tlat a, chhandamna at^n
pawh koritu tak a ni fo. Thuneihna, v^nram chabi kawltu, Lal
Isua din a ni (Mat. 16:19). Chhandamna n>n a inzawmzia
sawi hmasatu Cyprian-a (A.D. 200–258), Carthage Bishop
chuan, kohhran p^wnah chhandamna a awm lovin a ring a,
“Kohhran hi Nu at^na pawm lo chuan Pathian pawh Pa at^n
a pawm thei lo vang,” a ti hial.4 Chhandamna tluantling
mihringin a chan theihna t<ra puang darhtu chu kohhran a ni
a; ringtu zawng zawng tih t<r chu kohhrana tel a ni bawk.
Thlarau Thianghlim chu mihringte chhandamna changtua
siamtu a ni. Sualzia hriat chiantîrtu, rilru tiv^rtu, duhthlanna
chawk thova Isua pawm t<ra ng>na, pawm thei t<ra puitu leh
felna rah thawh chhuahsaktu a ni. Chhandamna hi Pathian
lamah engkim peih fel vek a ni. Kim lo lai awm lova a
tluantlinga siam zawh a ni ngei mai. A changtu t<r mihring
hn>na thlentir tak takna chu Thlarau Thianghlim hnathawh a
ni. Chu hna pawh chu mihringte hmanrua at^n siamin,
kohhranho behchhan bawkin thlarau chuan a thawk a ni.
4. A tluantlinga dawn leh pek chhuah
Chhandamna dawngtu Kristian ram hrang hrangte nun
leh thil thlîr d^nte hi a dang deuh hlawm a. Kohhran p^wl
hrang hrangte zeizia pawh a inang vek lo. Kohhran thuhmuna
lawite pawh rin d^n leh thil ngaih pawimawh d^n a inchen
nahek lo. H>ngte hi chhandamna thu kan dawn a inan loh
v^ng em ni ang? Tluantlingin kan dawng lo nge kan pawm kim
lo z^wk? Kan thil hriat leh pawm, kan ngaih pawimawh apiang
hi kan nunah a lang chhuak \hîn. ‘Mihring chu a thurin angin
a nung’ an ti \hîn.
Lal Isua zirtîrna leh tih d^n a\anga Mission hna kan thawh
d^n thlîr l>tna ziaktu Theodore Williams-a chuan chi hnih
inkawp tlat a sawi a. Ch<ngte chu : Mihring khawsakna lam
CHHANDAMNA TLUANTLING

hawi leh Thlarau lam veiz^wng a ni. Hmaih lam z^wk a awm
chuan chhandamna thuchah a tluantling lo \hîn niin a ngai.5
Tluantling lo leh khingbaia hrilhte hian hnuhma fel hlel a
hnutchhiah nge nge fo.
Chhandamna thu kan tuipui d^n te, kan vei d^n te leh kan
sawi d^nte hi tluantling z>l sela a \ha ang. Mahni dawn d^n te,
mahnia fiah d^nte hi a chiang kan ti a ni thei e; mahse, mi
dangte pawm leh dawn d^n dik ve thote sit n^n leh tehna dik
Bible hn^wl n^nte hman t<r a ni lo. Isua Krista hriat chianna
hi chi hnih inkawp tlat a awm : Amah leh a thu hriatna tih leh
Thlarau nun kawnga amah zawmna tih hi.
Pathianin chhandamna tluantling a buatsaih a, a siam zo
vek a, chuv^ngin a tluantlingin hriat tum ila, a tluantlingin pawm
ila, a tluantlingin hril bawk ila a va \ha d^wn >m!
Pathianin chhandamna a buatsaih d^n te, a siam d^n leh
a hlen chhuah d^n zawng zawngte hi a tluantling \ha hle mai.
A koh leh a thlan hnam a enkawl d^n a \ha a, a hmanrua -
D^n leh thup>k te, z^wlnei leh puithiamte an pawimawh vek.
A t^wp berah chhandamna chu Isua Krista thihna leh
thawhlehnain a hlen chhuak ta. A siam zawh hnuah pawh
mahni puala kan seng luh theih n^n Thlarau Thianghlimin a
thawk zui leh z>l bawk si a. Pathianin chhandamna tluantling
min siamsak hi l^wm takin pawm ringawt mai ila, min hrilh
ang hian awm ila, thawk zui bawk ila a \ha ber ang.

Sawi ho t<r
1. Chhandamna tluantling awmzia nia kan hriat sawi
ho ni se.
2. Chhandamna thu kan tuipui d^n leh inzirtîr d^nah hian
tluantling lo lai awmin kan hria em?
ZIRLAI 6
CHHANDAMNA THUTHLUNG

Chhiar t<r : Heb. 8:7-13; Lk. 22:20


Hebrai 8:7-13 : 7Thuthlung hmasa chu sawis>l bo ni
se, thlun nawn a ngai lo t<r.
8
Anmahni demin h>ng hi a sawi si a.
“Ngai teh, ni te a lo thleng d^wn e, Lalpan a ti,
Ch<ng niahte chuan Israela chh<ngte leh,
Juda chh<ngte hn>nah chuan thu thlung thar ka siam
ang:
9
An thlahtute Aigupta ram a\anga hruai chhuak t<ra
An kuta ka chelh nia
An hn>na ka thlun ang kha ni lovin;
Ka thuthlungah chuan an awm reng si lo va,
Tichuan anni chu ka ngaihsak ta lo a ni, Lalpan a ti.
10
Ch<ng ni hnuah chuan Israela chh<ngte hn>na
Thu ka thlun t<r chu heng hi a ni, Lalpan a ti;
An rilruah ka thup>kte ka dah ang a,
An thinlungah ka ziak bawk ang a,
Tin, anni t^n Pathian ka ni ang a,
Keia t^n anni chu ka mite an ni bawk ang;
11
Tin, mi tinin ‘Lalpa chu hre rawh’ tiin,
Mahni tualkhatpui leh,
Mahni unau an zirtîr d^wn tawh lo va;
A t> ber a\angin a lian ber thlengin,
An zain mi hre \heuh tawh d^wn a ni.
12
An bawhchhiatnaahte zah ka ngai ang a,
An sualte pawh ka hre reng d^wn tawh si lo,” tiin.
13
“Thuthlung thar,” tiin a sawi av^ng kh^n a hmasa chu
a tihlui ta a ni.
CHHANDAMNA THUTHLUNG

Tichuan lo hluia lo upa tawh chu a ral d^wn d^wn a ni.


Ch^ng vawn : Lk. 22: 20
Tin, zanriah ei zawhin chutiang bawkin no chu a la
a, “He no hi ka thisena thuthlung thar chu a ni, in aia
chhuak t<ra chu...”
Zirlai parukna hi chhandamna thuthlung chungch^ng a ni.
Bible \awngkam, Thuthlung, Thutiam, Thup>k tih te hi a
inkungkaih tawn hle a, thliar hran pawh a har deuh. Bible pum
hi ‘Thuthlung bu’ a ni ber a, a hlui leh a thar tia \hen hran a
ni. Thuthlung chu mi pahnih ink^rah emaw, p^wl chi hnih
ink^rah emaw siam a ni \hîn. Tihnghehna hmanrua a ngai z>l
bawk. Chhandamna Thuthlung hmanraw pawimawh ber chu
Isua Krista a ni. Thuthlung awmzia te, thutiama rinawm
pawimawhzia te leh Thuthlung hmanraw chungch^ngte kan zir
d^wn a ni.
1. Thuthlung leh thutiam
Bible thu mal pawimawh tak, Berit (Hebrai) Diath>kh>
(Grik) Covenant (English) hi ‘Thuthlung’ tia lehlin a ni deuh
ber a, vawi 250 zet a lang a ni. Thutiam te, D^n leh thup>kte
n>n pawh a inzawm fo \hin av^ngin l^k hran a har hle a, hetah
hian sawi fiah hran deuh kan tum d^wn a ni.
Thuthlung chu mi pahnih ink^rah emaw, p^wl chi hnih
ink^rah emaw hman a ni ber a. Inremna thu pawm tawn ve
ve thil a k^wk ngh^l. A tawiz^wnga sawi chuan ‘Thuthlung
chu mi pahnih emaw, p^wl hnih emaw ink^ra thu delhkilh neia
intiamkamna hi a ni.’ Bible-a Pathian thuthlung danglamna hi
chu Pathianin a duh d^na a siam vek, mihring lam rawtna
awm lo a ni. Mihring t^na thil \ha ruahmansakna a ni vek.
Zawm thu-ah erawh chuan Pathian leh mihring lamin mawh an
phur tawn a ni. Inremna thuthlung, Mizoten kan hm>lhriat
\anna, British sawrk^r leh Mizo lalte ink^ra siamte kha thlîr
kîr ila : October 1866-a British aiawh T.H. Lewin-a leh lal
Rothangpuia-te thuthlungah khan inpuih tawnna a langs^r hle
a. February 18, 1872-a Lalburha leh sawrk^r aiawh Gen-
eral G. Brownlaw-a thuthlung erawh chu Mizo lal hn>na
thup>k leh hremna deuh vek a ni. Kum 1893-a Mizo lalho
leh sawrk^r inremna chuan, an ink^r leh Mizo lalte ink^r
pawh a v>ng tel a ni. 1
Bible-a Pathian thuthlung kan hmuh hi chhandamna
thuthlung, mihring t^na thil \ha vek a ni a, tihlawhtlingtu pawh
Pathian a ni. Adama hn>nah chi thlah mals^wmna thuthlung
te, Abrahama hn>nah - hnam din thu leh chi tam tak Pa nihna
thuthlung te, Mosia hn>na hruai chhuaktu ropui nihna thuthung
te, Davida hn>na lal\hutthl>ng tundin rengna thuthlungte leh a
dangte pawh kan hmu. Isua Kristaa Pathian thuthlung -
Khawngaihna thuthlung hi a v^wrt^wp chu a ni.
Pathianin a hre reng tih ziak kan hmu a (Exod. 2:24)
Mihringte erawh chuan inremna thuthlung leh intiamna an bawhchhe
fo \hîn. Pathianin a theihnghilh mai ang tih hlauvin Sam ziaktu
chuan, “Thuthlung kha rawn pawisa ang che,” tiin Pathian a ng>n
(74:20). Hetih rual hian mihring lam z^wkin Pathian thuthlung an
pawisak a ngai lehzual tih a lang ngh^l a ni.
2. D^n, thup>k leh thutiam
D^n te, thup>k te leh thutiam te hi thuthlung n>n inzawm
leh \ang tl^ng an ni a. Pathian chhandamna hna at^n pawimawhna
nei vek an ni. A \awngkamte hi han thliar hrang ila:
D^n : Torah (Hebrai), Nomos (Grik), Law (English) tih
hi Bible-ah vawi 467 zet a lang. Bible bu hmasa panga Mosia
lehkhabu tihho hi D^n lehkhabu tia vuah an ni deuh va. Mosia
hmanga D^n p>kte hi ‘Mosia D^n’ tih a ni bawk \hîn. H>ng
CHHANDAMNA THUTHLUNG

D^n sawi n^n te hian a bulah hawrawp pui (D) an hmang deuh
fo. Thil dang k^wk d^n sawina at^n chuan hawrawp t> (d) an
hmang deuh \hîn. Inthawina d^n te, thianghlimna d^n te, mihring
nunho d^n te leh ror>l d^n chi hrang hrang a huap vek.
Chhandamna kawnga kaihhruaina thil \<l tak a ni. “LALPA
d^n chu a \ha famkim a, nunna a siam \ha \hîn,’ (Sam 19:7).
Thup>k : ‘Thup>k, thu pe’ tih te hi Bible-ah vawi 203
lai a lang. Thup>k s^wm, Debarin (Hebrai), Decalogoi (Grik),
Ten Commandment (English) hi thup>k bulpui ber a ni a.
Thup>k dang tam tak a lang bawk. Pathianin a mite hn>na
thup>k a neih apiang a huam tel ang. Mihringte nih d^n t<r
leh tih t<r a hrilhte hi chhandamna kawng pawimawh a ni z>l
hlawm.“LALPA thup>k chu a thianghlim a, mitte a tiv^r
\hîn,” (Sam 19:8).
Thutiam : ‘Thutiam, tiam’ tihte hi vawi 222 lai a lang
bawk. Amar/dabar (Hebrai), epangelia (Grik), Promise
(English) te hi thutiam tia lehlin an ni hlawm.
Pathianin a mite hn>nah thu a tiam a; chu chu a d^n leh
a thu ^wih av^nga chan \ha a p>k t<r sawina a ni hlawm.
Pathian chu a thutiamah a ding nghet a, a hlen z>l \hîn. Amah
pawh a thutiamah hian a inthlun zawm fo.
“...an Pathian ka ni anga,
Anni pawh ka mite an ni ang, ...
Ka l^wm ang che u a,
In t^n pa ka ni ang a,
Nangni pawh ka t^n fanu fapa in ni ang,” (II Kor. 6:16-18).
3. Thuthlung pahnih
Bible pum pui hi hlawm hnihah \hen phawk a ni a. Thuthlung
hmasa - Thuthlung Hlui leh Thuthlung hnuhn<ng - Thuthlung
Thar tia vuah a ni. An pahnih hian Pathian chhandamna thuthlung
an ni ve ve a, an inzawm a, an pumkhat bawk.
Thuthlung hmasa kha sawis>l bo ni sela chuan, thuthlung
hnuhn<ng hi a \<l lo vang. Hei hi Thuthlung Hlui hi eng mah
lo a ni tihna erawh chu a ni lo. Mihring siam tharna t<rin a
famkim t^wk lo va, a chak t^wk lo tihna mai a ni.
Thuthlungin a ken tel, d^n leh thup>kte kha a \ha; mahse,
zawm famkim a harsa, a theih loh tluk a ni. D^n zawng zawng
zawm famkim tumtu kh^n pakhat chauh pawh a tihsual chuan
thiam loh chang a ni tho. Naupan t>t ata z^wm \hîn inti hn>nah
pawh kh^n, “Kawng khat i la b^k e,” a ti tho (Lk. 10:21).
Chuv^ngin thuthlung pahnihna, mihring siam \hatna famkim a
buatsaih ta a ni.
Tichuan, Pathian thuthlung pahnih pawimawhzia a bul
a\anga a t^wp thlengin kawng ngain sawi ta ila2:
(1) Adama hn>na thuthlung - Chi tam tak thlaha punna.
R<l (Setana) leh hmeichhe thlah (Isua Krista) indo puan
- chhandamtu p>k tiamna;
(2) Nova hn>na thuthlung - Tuil>ta thil nung zawng zawng
tihhlum vek tum thu. Himna lawng siam leh tuil>t tawh
loh t<r thuthlung;
(3) Abrahama hn>na thuthlung - Taksa lam mals^wmna
leh thlarau lam mals^wmna nih thu;
(4) Mosia hn>na (Sinai) thuthlung - Hnam t^na thuthlung.
Israel-te t^n sakhua leh hnam nun tihnghehna, Pathian leh
mihring ink^r, mihring leh mihring ink^r thu.
CHHANDAMNA THUTHLUNG

(5) Thuthlung Thar - Hnam zawng zawng t^na Thuthlung -


Krista hnathawh hlen chhuahna. Thlarau Thianghlim p>k
thu leh Pathian n>na inzawmna nghet siam n^n Krista
thisena Thuthlung Thar chu a ni.
4. Thuthlung hmanrua
Thuthlung hian D^n p>k te, kaihhruaina thup>k te,
thutiamte leh inzawm tawnnna at^n thil \<l dangte a keng tel
ngh^l vek tih kan sawi a. A tum bulpui ber chu inremna a ni.
Pathian n>n inmihran tawh inzawm thar lehna a nih av^ngin
‘Inremlehna’ (re-conciliation) emaw, ‘Pumkhata siamna’
(At-onement) emawin sawi a ni. Chumi at^n hmanraw
pawimawh ber chu, ‘tihlungawina t<ra inthawina thisen’ a nih
av^ngin Pathian thuthlung chu ‘thisen thuthlung’ a ni ber
(Heb. 9:20; Lk. 22:20). Thuthlung Hlui hunah chuan ran thisen
hman a ni a, Thuthlung Tharah chuan Isua thisen a ni.
Thuthlung zahawmzia hriat rengna t<rin hmuh theih
thuthlung b^wm siam a ni a. Chutah chuan thuthlung ziakna
lungph>k te, Puithiam Arona tiang chawr te, manna te dah a
ni bawk. Pathian awmpui rengna entîrna zahngaihna
lal\hutthl>ng leh cherub te a chungah a awm. H>ng entîrna a
taka tifamkimtu lal Isuan, puithiam hna te, palai hna te leh
inthawina famkima inhlan te a kawp vek a; thlarauvin min
awm chilh ta reng a ni.
Pathian thuthlung leh a hmanruate hi a \ha famkim ngei
mai, zuitu pawimawh tak erawh a nei a, chu chu delhkilhna thu
‘chuan’ (if) tih hi a ni. Hei hi mihringte lama a beisei awm chhun
a ni mai. Pathian thu ^wih chu ham \hatna, ^wih loh chu chhiatna,
“Tihnuam tak leh thu ^wih taka in awm chuan ...” (Isa. 1:18-
20). “I rin chuan Pathian ropuizia i hmu ang...” (Joh. 11:40).
“Lalpa Isua ring la, tichuan chhandamin i awm ang,”
(Tirh. 16:31). H>ngte hian a lehlam ‘rin loh chuan’ Pathian
ropuina hmuh loh te, chhandam nih lohte a sawi ngh^l a ni.
A t^wp berah chuan Pathian thuthlung tihfamkimna t<ra
Pathian ngeiin Ama thisen a hlan hi mihring t^n a tih theih t^wp
kh^wk a ni. He thuril inthup, hlaa phuahtu Upa Rokunga chuan -
“Eng v^nga tuar nge maw?
Tu t^na fam nge maw?
Ka sual kaidum sil faina chuan,
Pathian thisen a bua,” a ti.3

Sawi ho t<r

1. Mihring thuthlung leh Pathian thuthlung danglamna eng


nge ni?
2. Chhandamna Thuthlung pawimawhzia sawi ni sela.
ZIRLAI 7
CHHANDAMNA |OBUL LEH PIANPHUNG

Chhiar t<r : Eph. 1:3-7; II Tim. 1:9


Ephesi 1:3-7 : 3Kan Lalpa Isua Krista Pathian leh Pa
chu fakin awm rawh se. Ani chuan v^n hmunahte khian
Kristaah chuan thlarau lam mals^wmsakna tinr>ngin mal
min s^wm a; 4hmangaihnaa thianghlim leh sawis>l bovin
ama hmaah kan awm theihna t<rin leilung pian hmain
Kristaa min thlan ang kh^n; 5,6a khawngaihna ropuizia
fak t<rin ama lungduha l^wmz^wng angin Isua Krista
z^rah ama t^n faa siam t<ra min lo ruat l^wk tawh
av^ngin. Chu khawngaihna chu Duhtakaah chuan a
thl^wnin min pe a; 7 a thisen av^ngin amahah chuan kan
tlanna kan nei a ni- a khawngaihna ngahzia ang z>la
kan bawhchhiatnate ngaihdamna chu.
Ch^ng vawn : II Tim. 1:9
Ani chuan kan thiltih angte ni lovin, ama ruat leh
khawngaihna ang z^wkin min chhandam a, kohna
thianghlimin min ko bawk a; chu khawngaihna chu leilung
pian hmain Krista Isuaah chuan min p>k a ni tawh.
Thupui \hen khatnaa zirlai pasarih kan zir zo d^wn ta a.
Hetah hian chhandamna awmzia leh \obul kan chhui ber a.
Zirlai hmasaahte kh^n chhandamna \obul tl^ngpuite sawi a ni
tawh bawk. T<n \umah hian Pathian chatuan thil tum a nih thu
te, Pathian thlanna (election) pawimawh thu te leh Pathian
n>na inrem lehna chungch^ng te kan zir ang.
Chhandamna pianphung leh ruang^m chu Pathian lam
kutchhuak vek a ni tih kan hria. Chu chu Isua Kristaah a lo
lang a, mihringte ban ph^kin min pe ta a ni. Siam \hat kohhran
hruaitu hmasaten ‘Krista chauh’ tih an puang a, hei hi hre
rengin Pathian lalna leh thu berna (Sovereignty) hi kan zir
thar z>l a \ha bawk ang.
1. Pathian chatuan thiltum
Chhandamna hi Pathian chatuan thiltum leh remruat vek
a ni. Hriat ph^k loh Pathian hnathawh hi chhui chhuah rual a
ni lo. Puan chhuah a nih erawh chuan haider rual loh a ni si.
A finna th<kzia te, a ror>lna dikzia te leh a remruatna felzia
te hi mihringin a hre ph^k lo va, \anpui ve a ngai hek lo.
Awm zawng zawng hi amah ‘Awma’ a\anga lo awm vek
a ni a. A siam chhan te, a siam d^n te leh tu t^na siam nge
tih te hi zawhna pawimawh tak a ni vek. “Amah a\ang leh
amah av^ng leh amah at^n thil zawng zawng a lo awm a ni si
a,” tih ziak a ni (Rom 11:36). Hla siamtu R.L. Kamlalan,
“Aw, a th<kin a va s^ng >m,
I finna leh i hmangaihna;
Thlarau khawv>la rimawite
Leh v^n \awngten an puang s>ng lo,”
tiin a puang chhuak.1 Hei hian a \hen pawh kan hriat theih
lohzia min hriattîr d>t d>t chauh a ni.
Mihring thu ^wih lohna av^ngin, Eden huan a\angin
sual leh sualtîrtu bul n>na indo thu a puang a. Chhandamtu
Krista p>k tiamna a lo lang. Chu pawh chu a hma daiha a
peih felsa diam a nih thu kan hmu : “Chu khawngaihna chu
leilung pian hmain Krista Isuaah chuan min p>k a ni tawh,”
tiin (II Tim. 1:9).
A chatuan thiltum chu Pathianin kawng tinr>ngin a thawk
zo vek a, a la thawk z>l d^wn bawk a ni. D^n leh thup>k
hmangin a thiltum a puang chhuak a. A z^wlnei hmangin thu
a sawi a. V^ntirhkohte hmangin a inhriattîr bawk. A inhriattîrna
CHHANDAMNA |OBUL LEH PIANPHUNG

hnuhn<ng ber Krista Isuain a chatuan thiltum chu a hlen chhuak


ta a ni. Chu pawh chu Krista taksa, Kohhranho hmangin a
thawk chho z>l. Krista famkimna lenzia tluka kan zaa kan lo
awm hma loh chuan Krista taksa, kohhran pawh siam \hat leh
tihchak a ngai reng d^wn a ni.
2. Pathian thlanna thu (Election)
“Unau, Pathian duh takte u, a thlanzia che u kha kan hria
a,” (I Thess. 1:4). Israel-te hi Pathian hnam thlan an ni tih hi
kan hriat d^n tl^ngl^wn ber a ni a. Chhandamna chungch^ngah
erawh chuan Pathian thlan nihna aiin rinna pawimawhzia kan
engto z^wkin a lang; mahse, thil inzawm tlat a ni. Pathian chu
engkim ti thei, engkim hria, hmun tina awm a nih av^ngin, hre
l^wk vektu, thlangtu leh a thlante chhandamtu a ni ngei mai.
Chumi ti t<rin thuneitu lalber a ni. Pathian lal berna (Sover-
eignty) thu hi siam \hat kohhran dintuten an lo hmu chiang hle
a, an sawi fo \hîn. Pathianin hriat fai vek loh eng mah a nei
lo va, thlan sual a nei hek lo vang.
Pathian mi, mi hmasa zawng zawng te, Israel hnamte
pawh an famkim lo va, thlan an nihna an hlen zo lo a ni lawm
ni, kan ti thei e. A hun lai z>lah thlan t<r dang an awm chuang
lo, a awm chhun a cheib^wl a ni mai. Isua pawh kh^n engati
nge Iskariota a thlan? A hre l^wk lo em ni? A siam \ha thei
lo em ni, tiin ngaihtuah theih a ni. A chhanna chu hei hi a ni.
‘Lei taksa pua a awm laiin Isuan, mi famkim lo leh mi sual ve
tho s^wm leh pahnih a thlang a, a zirtîr a, ch<ng zînga s^wm
leh pakhatah chuan a hlawhtling vek al^wm’ tih hi.
Pathian mi thlan chungch^ngah C.I. Scofield-a chuan ti
hian a sawi -
(1) Pathianin a hriat l^wk ang z>lin a thlang (I Pet.1:2).
(2) Mihring tlinna av^ng ni lovin khawngaihna av^ng z>lin
Pathianin a thlang (Rom. 9:11; 11:5,6).
(3) Thlanna chu Pathian duhthlanna a\anga lo chhuak a ni
(Joh. 15:16).
(4) Thlanna chu Pathian lalberna thuchhuak a ni a, mihring
zîngah ama t^n \henkhat a thlang (Joh.15:19).
(5) Thlanna chu Pathian lalberna thiltih a ni a, a rawngb^wl
hna bîk at^n mi \henkhat a ruat bîk a ni (Lk. 6:13; Tirh.
9:15; I Kor. 1:7,18).2
Tichuan, khawngaihna av^ng chauhva Pathian thlan nih hi
l^wm mai t<r a ni. Pathian thuin, ‘a hriat l^wka te chu ama fapa
ang taka awm t<rin a ruat l^wk si a, a fapa chu unau tam takte
zînga fa tîr a lo nih theih n^n. Tin, a ruat l^wka te chu a ko bawk
a; tin, a kohva te chu thiam a chantîr bawk a; tin, thiam a
chantîra te chu a chawimawi bawk a,” a ti (Rom 8:29,30).
3. Pathian n>na inremlehna
“Famkimna tinr>ng chu amaha awm reng leh a kraws
thisen chuan remna lo siamin, amahah chuan engkim amah
n>na inremtîr hi Pa lungnihz^wng tak a ni si a; amah ngeiah
chuan leia thil awmte pawh, v^na thil awmte pawh amah n>na
inremtîr hi,” (Kol. 1:19,20).
Chhandamna \obul leh pianphungah hian a langs^r ber
chu Pathian n>na inrem lehna hi a ni. Hei hi Lal Isua inp>kna
leh a hnathawhah a innghat. Inremlehna han tih hian inrem
tawh hnu inrem leh ta lo, inremleh a k^wk ngh^l bawk a. Chu
chu inremlehna tih a ni a. Sawi d^n dang pakhat chu
Inpumkhatna tih hi a ni.3
Pathian n>na inrem lehna t<ra Lal Isua tuarna awmzia
sawi fiah n^n \awngkam chi hrang hrang hman a ni a, hetiangin:
(1) Inremlehna - Inrem tawh lo, hm>lma ni tawh inremlehna
a entîr (Rom. 5:10). Mihring chu Pathian hm>lma, amah
dotu a ni.
CHHANDAMNA |OBUL LEH PIANPHUNG

(2) Tlanna - Pathian ta ni tawh, ni leh ta lo, neih l>t lehna


at^na man p>k a k^wk (I Kor. 6:20).
(3) Thiamchantîrna - Thiam loh chang, ror>lna hmaa hrem
tuar t<r, thiam chantîrna a t^rlang (Kol. 2:14).
(4) Tihthianghlimna - Bawlhhlawh kai then fai leh sil a entîr
a. (I Kor. 6:11) Mihring chu sual av^ngin bawlhhlawh a ni.
(5) Tihlungawina - Lungawi lo Pathian tihlungawina (Heb.
8:12), thinur tihrehna hnathawh a k^wk.
Pathian n>na inremna hlutzia hla siamtuten an puang
chhuak thiam hle. Nihna hmasa dinhmun t^rlangin -
“Pathianah mihrang ka lo ni,
Isuan min l^k hma chuan,”
a han ti phawt a, thiamchantîr nih l^wmawmzia au chhuahpuiin,
“Thiam chan loh ka hlau tawh lo vang,
Ka pa lung a awi ta,” a ti zui a ni.4
4. Chhandamna pianphung
Chhandamna \obulah te, siam leh thawh chhuah kawngah
te, mihring hn>na p>k leh neihtîr thu-ah te hian Pathian pakhata
mi nung pathum a lang kim vek a ni. Hna bil \heuh thawk
anga sawi a rem hle lai pawhin an pumkhatna a lang leh \hîn.
Siamtu Pa Pathianin engkim a siam lai kh^n Thlarau chuan
a lo awp reng a. Tlanna hna thawka mihringa lo piang Isua
chu leilung pian hmaa Chatuan Fapa ni tawh sa kha a ni. Lei
taksa pua chhandamna hna a thawh m>k lai pawhin, Pa Pathian
n>n an inbe reng a, Thlarau Thianghlimin a awmpui reng bawk.
Pa Pathianin thuneihna kim a nei a, a duh ang takin a
siam (Rom 9:20-28). Nung t<ra a ruat apiangten an ring
(Tirh. 13:48). Chu kohna thianghlim leh khawngaihna chu leilung
pian hmain Krista Isuaa p>k kan ni (I Tim. 1:9).
Chhandamna hna hlen chhuak t<rin Fapa Pathian chuan
thuneihna a nei. Pa Pathian thiltum tipuitling t<rin a inpe a,
“Ngai teh, i duhz^wng ti t<rin ka lo kal e,” a ti ta a ni
(Heb 10:9). Ama thu ang ni lovin, Pa Pathian thu ang z>lin a
thawk (Joh. 6:37-39).
Thlarau Thianghlim Pathian chu tinungtu a ni a (Joh. 6:63),
a duh ang z>la thawk thei leh thawk reng a ni bawk
(Joh. 3:8). Mahse, kawng dang leh thil thar daih a rek lo; Pa
Pathian leh Fapa Pathian hnathawh tho kha mihringte hriat
theih t<ra hriattîr leh neihtîrtu a ni. Thlarau Thianghlim hnathawh
nasatna apiangah Lal Isua a ropui \hîn a. Isua Krista ringtu
apiangin Pa Pathian an chawimawi z>l a ni.
A.W. Pink-a chuan, “Pathiana mi pathumten lungrual leh
inpumkhat takin an thawk. Pa Pathianin chhandam t<rin mite
a thlang a, Fapa Pathian chu thlante t^n a thi a, Thlarau
Thianghlim Pathian chuan a tinung a ni, a ti.5 Ti hian kan fak
thei ta :
Pathianin \hatin min v<r \hîn,
V^n hnuaia min fak ilangin;
Pa Fa Thlarau pumkhat awm hi,
Angelin an chawimawi a ni, tiin.6
Sawi ho t<r
1. Chhandamna \obul leh pianphung thu-ah hian hriat fuh
loh leh hmaih deuh lai neiin kan inhria em?
2. Pathian lal berna a\anga a thlan leh ruat l^wk thute hi
mihring rilru leh duhthlanna zal>n n>n inkalhin kan hria em?
|HEN II
CHHANDAMNA – BIBLE-A A LAN DÂN

ZIRLAI 8–12 SAWI HAWNNA

|hen hnihnaah hian zirlai panga a awm ang. Ch<ngte chu-


Zirlai 8 Chhandamna - Thuthlung Hluiah;
Zirlai 9 Chhandamna - Chanchin |ha bu thumah;
Zirlai 10 Chhandamna - Johana ziakah;
Zirlai 11 Chhandamna - Paula lehkhathawnah;
Zirlai 12 Chhandamna - Lehkhathawn dangah.
Zirlai tin hian Bible thu zau tak a luah vek a, a hawi lam
\henkhat kan sawi lang chauh d^wn tihna a ni. Thuthlung Hlui
pum pui phei chu Bible bu chanve aia tam z^wk, lehkhabu chi
hrang hrang a ni lehngh^l a, zirlai pakhat chauhvah kan hmang
d^wn si a, a phawk chhuak kim ph^k lo tih hre sain, dap zau
t<ra \an lak a ngai hle ang.
Thuthlung Thar sawi d^n zir n^n hun kan pe tam a, hei
pawh hi lehkhabu mal ni lovin, a inangho lak kh^wm an ni
tho. Chanchin |ha bu hmasa pathumte l^k kh^wm a ni a.
Chanchin |ha bu lina leh lehkhathawn Johana ziak hote hi
hl^wm khatah dah a ni bawk.
Paula lehkhathawnte hi Thuthlung Thar bu 27 zatve a ni
deuh mai a, zirlai pakhatah dah a ni bawk. Lehkhathawn
dangho zawng zawng hi l^k kh^wm a ni leh a. Chuv^ngin
zirlai pakhata Bible bu huap \heuhte a f<n kim ph^k hauh lo
tih hriat tur a ni.
‘Chhandamna’ Bible-in a sawi d^n tih hming han vuah
bîk mah ila, kan zir tawh leh kan zir z>l t<r n>n a hrang
chuang lo va, a pumkhat vek tho. A dangho pawh Bible-a
innghat chunga chhandamna thu zirna an ni. Hemi hl^wmah
hian Bible-a chhandamna thu lang \henkhat, a langs^r zual
kan la chhuak mai a ni a. A lehkhabuin a hawiz^wng sawina
chauh a ni ang.
ZIRLAI 8
CHHANDAMNA – THUTHLUNG HLUIAH

Chhiar t<r : Sam 98:1-3; Exod. 15:26


Sam 98:1-3
1
Aw, LALPA chawimawiin hla thar sa rawh u;
Thil mak takte a ti ta si a:
A kut ding lam leh a b^n thianghlim chuan amah atân
chhandamna a siamsak ta a.
2
LALPA chuan a chhandamna chu a hriattîr a:
A felna chu hnam tin mithmuhah chuan fiah takin a lantîr
ta a.
3
Israel chhûngte chunga a ngilneihzia leh a rinawmzia
chu a hre reng a:
K^wlkila mi z awng z awng pawhin kan Pat hian
chhandamna chu an hmu ta a.
Ch^ng vawn : Exod. 15:26
“LALPA i Pathian aw hi ngun taka i ngaihthlâk a, a
mithmuha \ha a tih z^wngte i tih a, a thupêkte i ngaihsân
a, a thuruat zawng zawngte i pawm chuan Aigupta mite
chunga hri ka lêntîr tâk angte kha i chungah rêng rêng
ka lêntîr ve lo vang: kei LALPA a tidamtu che ka nih hi,”
a ti a.
Thuthlung Hlui bu 39-te hi a bu mal pawha kum khat
zirlai daih a ni hlawm. Zirlai pakhat at^n kan siam a, a thu
ziak zawng zawng hi Pathian chhandamna at^n leh, chu lam
hawia \angkai an ni. He zirlaiah hian chhandamna chungch^nga
pawimawh thu ziak tl>m t> l^k chhuah a ni chauh. Chu pawh
chu Thuthlung Thar >ng a\anga zir a ni a. Thuthlung Thar
tl^ng a\angin r^l lehlam, Thuthlung Hlui mual kan r^l thlîr
chauh ang a ni e.
He zirlaiah hian Thuthlung Hluia chhandamna thu langs^r
zual kawng liin kan zir ang : Mihring taksa chhandamna thu te,
mihring khawsak kawnga chhandamna te, ram leh hnam
chhandamna te leh chhandamna hmanrua leh chhandamtu tih
chungchang thu tein kan \hen sawm d^wn a ni.
Chhandamna - Thuthlung Hluia a lan d^n hriat chian a
\<l a; Thuthlung Thara chhandamna thu n>n a inlaichîn d^nte
leh kan t^n pawh a la pawimawh reng a ni tihte hi zir chhuah
kan tum d^wn a ni.
1. Taksa chhandamna
Dam lai khawv>la mihring taksa damna thu hi Thuthlung
Hluiin a sawi tam ber a. Thih hnu piah lam thil chu a thuchah
chh<ngah a inph<m tho nain, chiang faka sawi lanna a tam lo.
Mitthi thawhlehna te, thih hnua nunna thu te, hun hnuhn<ng
leh hun thar hlimthla te hi sawi lan chu a ni tho.1
Tichuan, ‘taksa’ kan tih hi mihring dam lai nun sawina a
ni ber a. Thuthlung Thar \awngkamah chuan awmze hrang
hrangin taksa tih hi hman a ni.2 Thuthlung Hluiah hian taksa
chhandamna thu - thih mai theihna laka chhanhimna te, thi mai
tur dam chh<ng hun pawh seisak te, thi tawh tihnun leh te,
tihhlum t<r chhandam (zuah) thute leh hlauhawm laka
chhanhimna te a awm tam hle a ni.
Entîrna han sawi ila :
Pharaoa sipaite leh tuipui sen laka Israel-te chhandamna
thu (Exod. 14:21-31).
Sakeibaknei leh meipui laka Daniela leh a \hiante
chhanhimna (Dan. 3:19-25; 6:1-9).
CHHANDAMNA – THUTHLUNG HLUIAH

Natna hlauhawm laka tihdamna - Ph^r natna (II Lal. 5:1-14).


Thi tawh kaihthawh - Hmeithai fapa (II Lal. 4:35-37).
Tihhlum t<r chhanhim - Hebrai nausen piang mipate
(Exod. 1:17).
Dam rei tiamna (Isa. 65:19-20).
Pathian hian ama anpuia a siam mihringte hi a hre reng a,
an taksa pianhmang leh an natna zawng zawng pawh a hmu
vek a ni. A lam hawia amah pantute a hawisan lo. A mi te,
a enkawl mekte hn>nah an mamawh ang z>lin, an mamawh
chhan a dik phawt chuan chhandamna a pe \hîn. Hei hi
Thuthlung Hlui buah hian kan hmu tam hle mai. Amaherawhchu,
mihring hi dam reng t<r leh thi tawh lo t<rin a ti lo. Natna leh
hrehawm zawng zawng pawh khawv>l a\angin a la bo vek
hek lo. A mite t^n an \hatna t<r z>lin a thawk a. Natna leh
thihna kal tlanga chhandamna famkim an chan theih d^n a
buatsaih z^wk a ni.
2. Mihring khawsak kawnga chhandamna
Mihring leh a khawsak kawng tinr>nga chhandamna thu
hi Thuthlung Hluiah kan hmu tam hle a ni. Khawsakna han tih
hian ei leh b^r chungch^ng te, hnathawh lam kawng te, mi
dang n>na nun ho chungch^ng te, chhiat rupna lo thleng thei
chi zawng zawngte pawh a huam vek ang. Chanchin langs^r
zual han t^rlang ila:
(1) Hagari te nufa thlal>r hmunah tui in t<r a pe (Gen. 21:14-
21). Tuih^la thi mai turte chhandamna - Israel fate Masa
leh Meriba hmunah tui a pe (Exod. 17:1-7).
(2) Ei t<r tl^kchham leh ril\^mna laka chhandamna - Israel
fate mana leh vahmim a pe (Exod. 16:4-27). Elija hn>nah
chhang leh tui a pe (I Lal. 17:8-16; 19:5,6).
(3) Hri hlauhawm laka chhanhimna - hri l>ntir loh chungch^ng
(Exod. 15:26).
(4) Khawsak harsa, rethei chhan chhuahna - Pasal s<n, leiba
ngah, a fate b^wih at^n l^k luihsak t<r hmeithai rethei
hriak a tihpunsak (II Lal. 4:1-7).
(5) Fapa sun mangang \anpuina l^wmawm - Fapa tihdamsak
(II Lal. 4:26-37).
(6) Pasal sun nufa chhan chhuahna thu - Ei t<r dapna kawngah
remhriatna a pe (Ruth. 2:1-23).
(7) Mi dang nena ind^wr tawn thiam loh v^nga chh<ngkuaa
thah vek t<r laka chhandamna - Abigaili ngaihdam dîlna
te, a remhriatzia leh a tl^wm peihzia te (I Sam. 25:2-38).
(8) Hawtu, tihhlum tumtu laka chhandamna - Jakoba, a <
Esauva lakah a tl^wm ngam a (Gen. 33:1-17); Saulan
Davida tihhlum tum mah se a fapa Jonathana n>n an
in\hianna chu Davidan a b^nsan duh chuang lo va, Pathian
a \ih tlat bawk (I Sam. 20:1-42; 24:6; 26:11).
Kan t^rlan b^k khi tam tak a awm ang. Ngaihtuah zui
ila, dap kh^wm ila kan t^n zir t<r a ni vek. Mihring khawsakna
kawng tinr>ngah chhandam kan ngai reng a ni. Israel ram hi
sik leh sa thu-ah te, ruah tui tl^k d^nah te, danglam thut thei
ram a ni a. Khawkh>ng te, ei raltu khau leh rannungte a
puang fo, chhandam ngai tak a ni reng. R^l do t<r leh hm>lma
nei kumkhua an ni bawk.
Khawsak kawnga chhandam ngaih fona chhan hi Pathian
duhz^wnga nun loh v^ng a ni fo \hîn. Chu chu Pathian leh
mihring inlaichînna ngaihsak loh v^ng leh mihringte nun ho
d^n kawng \ha zawm duh loh v^ng te a ni \hîn.
CHHANDAMNA – THUTHLUNG HLUIAH

3. Ram leh hnam chhandamna


Thuthlung Hluia chhandamna thu langs^r zualte hi ram
pum pui huap leh hnam pum thil a ni fo. Israel hnam hi
chh<ngkaw khat angin Pathianin a ngai a, a kaihruai a, a
enkawl a ni. A humhalh tlat ang bawkin a \<l hunah a hrem
\hîn bawk.3 Isua Krista chhandamna famkim, Chanchin |ha
lo pian chhuahna kalkawng a nih av^ngin a enkawl uluk a ni.
Mi pakhat sualna pawhin v^ntl^ng nun a chawk buai a,
chh<ngkaw bil dik lohnain khawtl^ng a k^ng kai \hîn. Hnam
bil pawh hnam pum n>n a inzawm z>l \hîn a ni. Ram pum pui
hawiher leh s<kthl>k chu ror>ltu, lalte ch>tziaah a innghat fo
va. Lalte hi ka ‘ber^mpute’ tiin Pathianin a ko va. Ror>lna fel
leh dik a ph<t tlat. Lalte leh z^wlneite hmangin a chhandam
\hîn a. Hmanraw dang hmangte leh ama kut ngei te pawhin a
chhandam \hîn.
Israel-te hi hm>lma nei fo \hîn, do nei reng an ni a;
chuv^ngin Thuthlung Hlui bu hi indona chanchin hian a pawlh
hneh hle mai. Ram leh hnam chhandamna kan tih pawh hi
dotu hm>lma laka chhandamna a ni deuh ber. A l^r zual lo
en ila :
(1) Pharaoa sipai laka chhandam an ni (Exod. 14:13,14).
(2) Amalek-ho lak a\angin a chhandam (Exod. 17:8-15).
(3) Josua lehkhabu hi indona leh ram l^k thu a ni deuh vek.
(4) Roreltute bu chh<ng thu hi ror>ltute hmanga hnam hrang
hrang laka chhandamna a ni deuh vek bawk.
(5) Lalte hun laiin indona laka chhandamna mak tak tak a
tam hle. Suria Sipai laka Samari khawpui chhandamna
te, Jerusalem khawpui chhandamna te a ropui hle a ni.4
Khawtl^ng leh hnam nun tluchhia tun dinna leh sakhaw
lam ngaihthah laka siamthar leh dinthar lehna thu lal Josia
hunah te, Nehemia leh Ezra hunah te a thleng bawk. Ram leh
hnam chhandamna chungch^nga Pathian thu chu hei hi a ni
“Ka hming pu ka mite chuan inngaitl^wma an \awng\ai
a, min zawna, an awm d^n sualte an hawisan chuan, v^n
a\angin ka lo ngaithla ang a, an sualte ka ngaidam ang
a, an ram chu ka tidam leh ang,” tih hi (II Chro. 7:14).
4. Chhandamtu leh chhandamna hmanrua
Thuthlung Hluia chhandamna kan hmuh zawng zawng hi
a siamtu leh a thawktu chu Pathian a ni z>l. ‘Ama kutin,’
‘Amah ngeiin,’ ‘Ama tan,’ tih te, ‘Kei, keimah ngeiin’ tihte hi
a chiang hle mai. Indona pawh Ama (LALPA) indonaah a
ngai \hîn. Babulon sal a\anga chhuahtîrtu at^n a mi ruat lal
Kura a lalna t<rin Belsazzara tihtl^wmna thup>k pawh Pathian
kut ngeia ziak a ni l^wm ni? (Dan. 5:25-31).
Hmanraw dang eng pawh chhandam n^n Pathianin a
hmang thei bawk. V^ntirhkoh hmangin vawi tam tak
chhandamna a thlentîr a, Lota-te ngei pawh an kutah dawmin
a kai chhuak hial a ni (Gen. 19:16).
Mihring hmangin chhandamna a thlentîr fo bawk. Chakna
leh thiltihtheihna bîkte a pe a, lalte hn>nah finna leh remhriatna
a pe bawk \hîn. Sipaite hn>nah huaisenna leh z^m lohna thinlung
a siamsak a, z^wlneite hmang pawhin a thawk tam hle a ni.
Pathian thilsiam dang te, leilunga thil awm d^n p^ngngaite
hmangin chhandamna a thawk \hîn. Mi hnuaihnung z^wk,
chhiahhlawh te, ph^r te, naupang te, hmeichhia te, mi nar^nte
pawh a hmang vek a, cho^k thlengin a hmang a ni.
Thuthlung Hluia chhandamna hmanraw ho tak anga lang,
awmze nei th<k tak chu ‘d^r r<l lem’ hi a ni. A r<l lem
CHHANDAMNA – THUTHLUNG HLUIAH

ringawtin a tidam a ni lo va, damna chang t<rin en a ngai.


Chu damna tak pawh chu Pathian khawngaihna thutiam a la
ni cheu. He thuchah, thihna laka damna thu hian Isua Krista
rinna av^nga chhandamna mak tak a lo entîr l^wk a ni
(Num. 21:9; Joh. 3:14).
Thuthlung Hluia chhandamna thute hi Thuthlung Thar >ng
a\angin kan hre fiah thei a, a thar tel lova a hlui chauh kan l^k
hran erawh chuan a kim lo vang. Chutiang bawkin Thuthlung
Thara chhandamna thu hi Thuthlung Hluiin a chhawp chhuah
leh buatsaih l^wk a ni bawk.

Sawi ho t<r
1. Thuthlung Hluia chhandamna sawi ang chite hi kan la
mamawh rengin kan hria em?
2. Chhandam ngaih chhan \henkhat tuarna te, harsatna
te leh retheihna te hi mihring siam chawp a ni thei em?
ZIRLAI 9
CHHANDAMNA – CHANCHIN |HA
BU THUMAH
Chhiar t<r : Mat. 1:21; Mk. 10:24-27; Lk. 19:10
Matthaia 1:21 : 21Fapa a hring anga a hmingah ISUA i
sa ang: ani chuan a mit e an t h il t ihsual lakah a
chhandam d^wn si a,” a ti a.
Marka 10:24-27 : 24Tin, a zirtîrte chuan a thusawi chu
mak an ti hle a. Isua erawh chuan a chh^ng leh a, an
hn>nah, “Naute u, sum ringte t^n Pathian rama luh a va
harsa \hîn >m! 25 Mi hausa Pat h ian rama luh aiin
sangh^wngsei, hriau benga luh tlang a awl z^wk,” a ti
a. 26 Tin, anni chuan mak an ti nasa >m >m a, a hn>nah,
“A nih leh, tunge chhandam ni thei ang le?” an ti a.
27
Isuan anni chu a en a, “Chu chu mihring t^n tih rual
a ni lo va, Pathian t^n erawh chu tih rual loh a ni lo;
Pathian n>n engkim tih theih a ni si a,” a ti a.
Ch^ng vawn : Lk. 19:10
“Boralte zawnga chhandam t<rin Mihring Fapa hi a
lo kal a ni reng a ni,” a ti a.
Chanchin |ha bu hmasa pathum - Matthaia, Marka leh
Luka ziakte hi a thu tl^ngpui te, a \awngkam te, a kalhmangte
a inang hle a. Chuv^ngin ‘Thlîr d^n thuhmuna Chanchin |ha
ziak’ an ti.1 H>ng Chanchin |ha bu thuma chhandamna thu
langte kan zir d^wn a. A bu mal \heuh pawh hi kum khat zir
at^n kan hman \hinte an ni. Kh^ng zirlaibu hmasate kha thlîr
nawn leh a \ha ang.
H>ng zirlaiah hian a langs^r zual leh ngaih pawimawh
tl>m t> kan chhui hman chauh vang. Ch<ngte chu –
CHHANDAMNA – CHANCHIN |HA BU THUMAH

1. Taksa leh Thlarau chhandamna


2. Sual leh thil tihsual laka chhandamna
3. V^nram leh Pathian ram
4. Isua, chhandamtu, tihte hi.
Chanchin |ha bu thumten chhandamna an sawi d^n tak
hriat chian tum ila. An sawi d^n chi hrang hrang uar bîk leh
hlamchhiah deuhte kan nei em tih pawh ngaihtuah thar ila a
\ha hle ang.
1. Taksa leh thlarau chhandamna
Chhandamna tih \awngkam hi Lal Isuan ama k^ ngeiin
vawi khat chiang takin a sawi, “Vawiinah he inah hian
chhandamna a lo thleng ta, ani pawh Abrahama fapa a ni si
a,” tiin (Lk. 19:9). Sawi nawn fo lo mah se Lal Isuan
chhandamna hna hi a thawk mawlh mawlh a ni.
A awmze thuhmun tho, \awngkam inhnaih tak hman a
awm nual, ch<ngte chu - ‘tidam,’ ‘intidam,’ ‘chhandam,’
‘dam,’ tih te hi.2 Chhandamna chungch^ng v>k, a thu awmzia
azira \awngkam danglam hret a ni hlawm.
Chanchin |ha bu thumte hian chhandamna thu, Lal Isua
Chanchin |ha hi mi chi hrang hrang t^n an ziak thiam hle a
ni. Matthaia hian Juda-te hriatthiam theih t<rin a ziak a. Isua
Juda hnam, z^wlneite puan l^wk, Messia a nih thu a sawi
chiang hle. Marka hian a hun laia Rom mite bengverh takin,
Isua mi dik, rintl^k leh hruaitu ropui a nihzia a t^rlang a, a
nunn>mna leh Ber^mpu a nihzia lam a sawi lang lo thung.
Luka hian Jentail-te t^na hriat awl takin Isua chanchin a ziak
a, mi dang ziak loh - a pian chanchin te, Samari mi \ha leh
Fapa tl^n bo tehkhin thu ngaihnawm tak te a ziak tel a ni.3
Lal Isua chhandamna hnathawh hi taksa leh thlarau
chhandamna a ni. Natna tinr>ng leh dam lohna chi hrang hrang
a tidam a. Ramhuaite a hnawt chhuak bawk \hîn. Nun kawng
leh rilru lam siam \hatna a thawk a, a zirtîr reng bawk. Lal
Isuan chhandamna hna a thawh d^n kawngpuite hi hre rengin
rawngb^wl hna hi kalpui \hin a ni. Kawng thumin an thliar a,
hetiangin:
(1) Thlarau chhandamna hna - Chanchin |ha hril leh kohhran
din leh enkawl (Pastoral Ministry)
(2) Taksa tihdamna hna - Hris>lna kawng zirtîr leh Damdawi
In rawngb^wl hna (Health & Hospital Ministry).
(3) Thiamna zirtîr hna - Zirna buatsaih (Education Minis-
try) tih te hi.
Isua hi taksa leh thlarau, mihring nun pum pui chhandamtu
a ni. Z^wlnei hrilhl^wk - Messia, chhandamtu, Lal leh
chhandamtu, hnam tin leh mi tin tan chhandamtu chu a ni.
2. Sual leh thil tihsual laka chhandamna
“.... ani chuan a mite an thil tihsual lakah a chhandam
d^wn si a,” (Mat. 1:21)
Chanchin |ha buah te hian mihring sualna chungch^ng
thu hi a bul leh a awm \anna lam a lang tam lo. Lal Isuan
mihringte hi mi sual vek, chhandam ngai kan nihzia hriain, a
thawk ngh^l mai a ni. Paula lehkhathawn lamah sual
chungch^ng chhuina a tam hle a. Sual bul leh tihsual sawina
(sin, sins) ang tein Marcus Ward-a (Markas Wat-a) chuan a
thliar.4 Chanchin |ha bu thumah hian mihring nun pum pui
tichhetu sual leh thil tihsual laka chhandamna kan hmu a ni.
Leia dam lai taksa tihdamna a lang tam ber a; chu chuan
nun leh thlarau lam pawh a keng tel ngh^l z>lin a lang bawk.
CHHANDAMNA – CHANCHIN |HA BU THUMAH

Nunphung dik lo te, rilru siam \hat ngai te leh thununtu ramhuai
hnawh chhuahsakte a tam hle a ni. Nun hona leh inlaichînna
dik lo siam \hatna kawnga zirtîrna Lal Isuan a sawi tam hle
a, hengte hi chhandamna kawng a ni vek tho.
Lal Isua thiltih mak 36-te hi taksa tihdamna a ni deuh
vek hlawm a, \henkhat chu ril\^m hn>na ei t<r p>k thu te,
rilru na t<r v>nna te, tl^kchhamna chhawmd^wlna te hi an ni
a, ch<ngte pawh chu chhandamna chi khat an ni tho.5
Chhandamna sawi d^n dang kan hmuh chu bo zawn
hmuh hi a ni. Duli bo, ber^m bo, fapa tl^n bo tehkhin thu
hmangin, mihringte Pathian a\anga bo kan nihzia sawiin zawn
hmuh a, chhandam chu khawv>la a lo kal chhan a nih thu
Isuan a sawi a ni.
Chhandam t<rte chu ‘a mite’ an ni a. Chu chu amah duhtu
te, thlangtu te, pantute leh amah ringtu apiangte tihna a ni ngh^l.
An thil tihsual laka chhandam chu an tihsual chhan bul mi sual
an nih v^ng a ni a. Chumi bul tak pawh chu Isuan hneh vek
t<rin a nunna hialin a thawk chhuak a, a ngam ta a ni.
Sual leh a theihna ata min tl>ng a, min tithianghlim a, min
chhandam t<rin Isua Krista a lo kal a. Chu chanchin ziakna
chu ‘Chanchin |ha’ tiin vuah a lo ni hlen ta a ni, ‘Kan Lalpa
Isua Krista Chanchin |ha’ tiin.
3. V^nram, Pathian ram
Lal Isuan \awng\ai d^n a zirtîrah chuan, “I ram lo thleng
rawh se,” tih a tel a. Hei hian a ngai pawimawh hle tih a lantîr
a ni. ‘Pathian ram’ tih te, ‘v^nram’ tih te, ‘ka ram’ tihte leh
‘ram’ tih \awngkam hi Chanchin |ha bu hmasa pathumah
hian vawi 120 lai a chuang. Thu pawimawh tak ‘Kohhran’ tih
vawi hnih chauh a sawi n>n khaikhin chuan, a ngai pawimawh
hle tih a hriat a ni. Chhandamna sawi n^n Chanchin |ha bu
thumte hian he \awngkam hi an hmang tam hle.
Matthaia hian ‘V^nram’ tih hi a hmang tam a, Marka leh
Luka te hian ‘Pathian ram’ tih hi an hmang tam thung. A
awmzia chu Pathian lalna leh rorelna huang chh<ng, thuneihna
sang ber a channa hmun tihna a ni. Chuta awmte chu Pathian
mite, chhandam fate tih a ni ngh^l bawk.
Pathian chhandamna thu hi Chanchin |ha ziaktu pathumte
hian hria se an tihte hriatthiam t<rz^wngin an ziak ni pawhin
a lang. Matthaia hian Juda hote hriatthiam t<r takin Davida lal
ram ngais^ngtute hn>nah Isua hi Davida fapa chhandamtu a
nih thu a sawi a. Marka hian Rom mite beng l<t takin nun dik
leh ror>lna dik kengtu Lal Isua a kawhhmuh a, Luka hian
hnam dang leh mi tin t^n lal leh chhandamtu a nih thu Jentail-
te hriat thiamz^wng takin a t^rlang.
V^nram, Pathian ram mi nih thu hi Chanchin |ha bu
thumah te hian chhandamna an zirtîr dan a ni a. Pathian ram
mi ni t<rin Lal Isua zuia a thuhnuaia awm a ngai. Lal Isua
thuhril hmasa chu, “Hun chu a lo thleng ta a, Pathian ram
pawh a lo hnai ta; sim ula, Chanchin |ha hi ring rawh u,” tih
hi a ni a; a hnuhn<ng ber pawh simna thu leh sual
ngaihhnathiamna thu hnam tin hn>na hrilh darh a nih t<r thu
bawk a ni (Mk. 1:15; Lk. 24:47).
4. Isua, chhandamtu
‘Isua’ tih hi Chanchin |ha bu hmasa pathumah hian vawi
820 lai a lang. A hming awmzia hi ‘chhandamtu,’ ‘tidamtu,’
‘chhanchhuaktu,’ tihna te a ni. A hming ringawt pawhin
chhandamna thu a t^rlang ngh^l a. A lo pian d^n te, a
damchh<ng chanchin te, a zirtîrna leh a thil tih te, a thih d^n
leh a thawh leh thute chiang takin an ziak a ni.
CHHANDAMNA – CHANCHIN |HA BU THUMAH

‘Chhandamna’ tih \awngkam chiang tak hi Zakaia


chungch^ngah kan hmu a (Lk. 19:9). A tlukpui tho, chhan
chhuaktu, chhuahtîrna thu kengtu a nih thu te (Lk. 4:18), nun
humhim thu te kan hmu bawk (Mk. 8:35).
Chhandamna kawng hi a harsat theih d^n thu sawiin
‘Kawngka zim’ ti pawhin a sawi bawk (Lk.13:24). Tibuaitu
leh dîptu hm>lma tamzia sawi telin buh chi tehkhin thu kan
hmu bawk (Lk. 8:11-15).
Lal Isua tehkhin thu sawi 40-te hi Matthaia, Marka leh
Luka te ziak an ni deuh vek a, Johana hian a ziak ve lo. H>ng
tehkhin thute hian chhandamna chungch^ngte leh chhandamte
nun d^n t<r te, hriat t<r te, tih t<r leh tih loh t<rte chiang
takin a t^rlang a ni.6
Chanchin |ha bu thumte hian chhandamna chu taksa leh
thlarau t^n a nih thu an sawi \heuh va. Chhandamna sawi n^n
an \awngkam hman langs^r \henkhatte chu, ‘V^nram, Pathian
ram, ram, fa, tihdamna, ngaihdamna tihte leh a dangte pawh
a ni. Pawimawh ber leh laipui bera an t^rlan chu Isua a ni z>l.
Hei hi Thuthlung Hlui aiin Thuthlung Tharah a chiang z^wk a.
Thuthlung Tharah pawh lehkhathawn leh a dangte aiin Chanchin
|ha bu, Lal Isua leh a zirtîrna thute hi ngaih pawimawh zual
deuh bîk a him fo a ni.

Sawi ho t<r
1. Chanchin |ha bu thuma chhandamna thu kan hmuhte
a pawimawh kan tih zualte eng nge ni?
2. Taksa chhandamna leh thlarau chhandamna thuah uar
lutuk leh hlamchhiah bîk neiin kan inhria em?
ZIRLAI 10
CHHANDAMNA – JOHANA ZIAKAH

Chhiar t<r : Joh. 1:12,13; I Joh. 4:7-9; Joh. 17:3


Johana 1:12,13 : 12Nimahsela amah l^wm apiang chu,
an hn>nah Pathian fate nih theihna t<r a pe, a hming
ringtute chu; 13chung mite chu thisen hrin an ni lo va,
tisa duhz^wnga hrin an ni hek lo, mipa duhz^wng pawha
hrin an ni hek lo, Pathian hrin an ni z^wk e.
I Johana 4:7-9 : 7Duh takte u, i inhmangaih tawn \heuh
ang u; hmangaihna hi Pathian laka chhuak a ni si a; mi
tin hmangaihna nei apiang Pathian hrin an ni tawh a,
Pathian an hre bawk a. 8 Hmangaihna nei lo chuan
Pathian a hre lo; Pathian chu hmangaihna a ni si a. 9He
miah hian Pathian hmangaihna kan chungah a lo lang
ta, amah av^nga kan nun theihna t<rin Pathianin a Fapa
neih chhun khawv>la a rawn tirhah hian.
Ch^ng vawn : Joh. 17:3
Hei hi chatuana nunna a ni, nang Pathian tak chauh
leh i tirh Isua Krista hriat hi.
Chanchin |ha Johana ziak hi Chanchin |ha bu hmasa
pathumte n>n a kal hmang a dang deuh va. Chhandamna thu
an sawi fiah d^n pawh an \awngkam hman a hrang deuh a ni.
Chanchin |ha bu hmasa pathumte hian Isua chanchin, a lei
nun chiang takin min hrilh a. Johana ziakah erawh chuan Isua
Krista hlutna min hriattîr a ni
He zirlai hian Chanchin |ha Johana ziak te, Johana
lehkhathawn pathumte leh Thupuan bute a huam ang. Hengho
hi ziaktu thuhmuna ngaih an nih av^ngin kan hl^wm kh^wm
d^wn a ni. H>ng b^kah hian chhandamna hi hnam bil t^n mai
CHHANDAMNA – JOHANA ZIAKAH

ni lovin, mi zawng zawng huapa lo thleng a nih thu te, Juda-


hote leh Rom mite b^kah a hun laia mi finga ngaih Grik-hote
thleng ph^k thuchah a lang. Zirtîrna p>nhleh av^nga sawi fiah
ngai thilte pawh a sawi chiang tel bawk.
A thu leh \awngkam hman l^r deuhte a\angin thu \henkhat
kan thlang chhuak d^wn a, ch<ngte chu –
(1) Nunna, chatuan nunna;
(2) Thu tak;
(3) Pathian hrin, Pathian fa, thlarauva piang;
(4) Chatuan nunna neih d^n tih te hi.
Chhandamna - Johana ziaka a lan d^nte hi chiang taka
hre t<rin zir tum ila.
1. Chatuana nunna
“...amah chu tupawh a ring apiang an boral loh va,
chatuana nunna an neih z^wk n^n” (Joh. 3:16).
Johana lehkhabuah te hian ‘nunna’ tih hi vawi 64 lai a
lang a; ‘chatuana nunna’ tih pawh hi vawi 22 zet ziak a ni.
H>ngte hi mihring nunna p^ngngai ni lovin, Pathian a\anga
nunna sawina an ni hlawm. Chu chu Johanan chhandamna a
sawi d^n a ni. Chanchin |ha bu hmasaten V^nram leh Pathian
ram tia an sawi \hin kha \awngkam dangin a sawi ta a ni ber.
Chatuan nunna tih hi a reiz^wng sawina chauh ni lovin,
nun hlu leh \ha sawi n^n a hmang a ni. Chumi nunna chu
Pathian a\anga neih t<r a ni. Johana ziak Chanchin |ha buah
hian chatuan nunna chu Isua Krista hi a ni a, a hn>n a\anga
neih t<r a nihzia a sawi chiang. Johana lehkhathawn pakhatna
hi ‘Nunna Thu, a tîra awm kha’ tiin a in\an a, a bu pum hi
nunna thu sawi fiah leh sawi zauna vek a ni bawk. Thupuan
buah hian nunna chungch^ng sawina \awngkam a tam hle mai.
Pathianin ‘minunga chu ka ni’ a ti a (1:18). Nunna thing te
(2:7; 22:2), Nunna lallukhum te (2:10), Nunna Bu (17:8; 3:5;
20:12,15) te leh Nunna tui (22:1,17) tih \awngkam te kan
hmu hlawm a ni.
Lal Isuan chhandamna hna a thawh laia tihdamna mak
zual 36 lai a t^rlante hi Chanchin |ha bu thumte chuan ‘Thil
mak tih’ tiin an sawi a. Johana chuan heng zinga 7-te hi a ziak
ve a, ‘chhinchhiahna’ (sign) tiin a sawi ve thung.1 (Zirlai 9-na
end notes 6-na No 13,14,15,16,17,20,30 te hi en la.) A mak
bîkna lai chauh ni lovin thlarau lam thil n>n a inzawmna lai leh
a awmze th<k z^wk Johana hian a sawi lang zui \hîn a ni.
Tichuan, mihring nun hi Pathian ngaihin nun tak a tling zo
tawh lo va, nunna tak tak chatuana nunna min neihtîr t<rin a
fapa Lal Isua a rawn pe a. Amah neitu apiangten chu nun chu
an nei d^wn a ni tih hi Johana ziaka kan hmuh chu a ni.
2. Thutak
‘Thutak hriattîr hi ka pian chhan leh khawv>la ka rawn
kal chhan a ni’ (Joh. 18:37).
“Dik, thutak,” (true, truth)2 tihte hi Johana ziakah hian
vawi 93 lai a lang. Thu dik, belh chian tl^k, d^wt thu ni lo te
hi thu tak chu a ni ngei mai. Mahse, Johana ziaka thutak tih
hian chutiang mai piah lam chu a sawi a ni. Grik hovin hmuh
theih leh khawih theih thil zawng zawng hi a tak a tling lo vek
a, a tak tak chu hmuh theih loh, ban ph^k lova awm niin an
ring. Ch<ngho t^n pawh t<nah a tak chu kan hn>nah a lo
awm ta a ni tih hriattîr a tum a; chu chu Pathian Fapa Isua,
kan hn>na awm hi a ni.
Chanchin |ha Johana ziakah hian Isuan ‘Ka ni’ a tih
pasarih chiang taka t^rlan a awm, ch<ngte chu:
CHHANDAMNA – JOHANA ZIAKAH

(1) Kei hi nunna chhang ka ni (6:41,48,51)


(2) Kei khawv>l >ntu ka ni (8:12)
(3) Kei kawngkh^r chu ka ni (10:9)
(4) Kei ber^m v>ngtu \ha ka ni (10:11,14)
(5) Kei hi thawhlehna leh nunna chu ka ni (11:25)
(6) Keimah hi kawng leh thutak leh nunna chu
k a n i (1 4: 6)
(7) Kei gr>p hrui tak tak ka ni (15:1) tihte hi.
H>ng zawng zawngte hian Isua chu chhandamtu a nihzia
a t^rlang vek mai. Nunna nei lote t^n nunna a ni a; nunna >ng
nei lo mihringte t^n pawh nunna >ng petu a ni. Pathian hn>na
luhna kawngka a ni a, v>nhim ngai reng mihringte v>ngtu a ni
bawk. Pathian laka thi, thl^na awm m>kte tinunga thawhlehna
siamtu a ni. Amah chauh hi Pathian hn>na thlen theihna kawng
awm chhun a ni a. Amah zawm tlat hi nunna leh rah chhuah
theihna a ni tih min hriattîr a ni.
Chu thutak hriat leh rin chiah chu chhandamna, chatuana
nunna chu a ni tih a sawi chiang hle. Khawv>la Lal Isua lo kal
chhan pawh chu chu a ni.
3. Pathian hrin, Pathian fa, Thlarauva piang
Pathian hrin an ni z^wk e (Joh. 1:13).
Ngai teh u Pain min hmangaihna chu a va nasa >m!
“Pathian faahte,” min vuah tâk hi; chutiang chu kan ni
r>ng e,” (I Joh. 3:1).
Tisaa piang apiang tisa a ni;
Thlarauva piang apiang thlarau a ni (Joh. 3:6).
Johana lehkha ziakah hian chhandamna thu sawi n^n
Pathian n>na inlaichînna leh inzawmna \awngkam hman a ni.
‘Hring,’ ‘fa,’ ‘piang’ tihte hi mihring inlaichînna leh inzawmna
sawi d^n \awngkam th<k ber te niin a lang. Mihring taksa
inthlah chhawng anga ngaih t<r erawh chu a ni lo va. Thlarau
lam thu th<k sawina a ni z^wk. A \awngkamte hi dang hret
hlawm mah se, a tum chu a thuhmun a, chhandamna sawina
\awngkam vek tho a ni.
Pathian ram hmuh n^n thil \<l tak, ‘Pianthar’ tih hi a
pawimawh a; mahse, chhandamna chungch^ng sawina
\awngkam dang zawng zawng hlamchhiah n^n chuan l^k bing
t<r a ni lo. Piangthar tih \awngkam hi chi hrang hranga lehlin
leh hman a ni. Piang nawn tih te, chung lam a\anga piang tih
te, Thlarauva piang tih te leh inlet tihte hi piangthar sawina
vek a ni tho.3
‘Tuiah leh thlarauva piang’ tih hian Pathian ram l<t t<rin
thianghlim leh Pathian fa nih \<lzia a sawi. Tui hi tihthianghlimna
leh sil faina anga sawi \hin a nih av^ngin Baptisma n>n sawi
zawm theih tak a ni. A dawt chiah thu ‘tisaa piang apiang’
(Joh. 3:6) tih n>n hian a inzawm a. Mihring inthlah chh^wn
d^n p^ngngai, nu leh pa a\anga lo piang sawi n^n hman a ni
ve \hîn a. Bible lehlin \henkhat pawhin a zui.4 Lal Isua sawi
tum tak hi chu mi tu pawhin thlarau lamah nun kan mamawh
a ni tih hi a ni ang. Mihring piang zawng zawng hi thlarauva
an pian tel loh chuan Pathian ramah an l<t thei lo vang.
Thlarauva piang tih hian tinungtu chu thlarau a nihzia a
t^rlang ngh^l bawk. Thlarau Thianghlim tel lovin Isua
chhandamna hi mihringin a chang thei lo. Nicea Thurinah chuan
“Thlarau Thianghlim, nunna petu leh nunna Lalpa chu ka ring,”
tiin ziak a ni.
4. Chatuan nunna neih d^n
Chhandamna thu sawi hawnnaah kh^n chhandamtu Pathian
leh chhandam ngai mihringte tel lovin chhandamna tih ringawt
CHHANDAMNA – JOHANA ZIAKAH

\awngkam hi a sawi fiah theih loh tih kan sawi a. Johana


lehkha ziaka Chatuan nunna tih pawh hi chutiang tho chu a ni
ang. Chatuan Pathian chuan t^wp chin nei mihring hn>nah
chatuan nunna a siamsak ta a ni.
Mihringin chatuan nunna a neih ve theih n^n, a neitu
Pathian leh a hnathawhte a pawimawh a. Nung ve t<r
mihringin mawhphurhna a nei bawk. Johana ziaka thu \henkhat
t^rlang ila :
Nimahsela amah l^wm apiang chu, an hn>nah Pathian
fate nih theihna t<r a pe a (1:12).
Tu pawh a ring apiang an boral loh va... (3:16).
Nimahsela nunna nei t<rin ka hn>nah in lo kal duh si lo
(5:40).
Tu pawh ka tisa eia ka thisen in chuan chatuana nunna
an nei tawh (6:54).
Tu pawh mi zui chu thimah a l>ng tawp lo vang a, nunna
>ng a nei z^wk ang (8:12).
... tu pawh he khawv>lah hian a nun ngaitl^wm chuan
chatuana nunna t<r a vawng reng ang (12:25).
Tinungtu chu thlarau a ni (6:63).
... tu pawh ka thu hriaa mi tîrtu ring chuan, chatuana
nunna a nei tawh (5:24).
... keimaha kal lo chu tu mah Pa hn>nah an thleng ngai
lo (14:6).
Thlarau Thianghlim nei rawh u (20:22).
Keimahah awm reng rawh u (15:4).
Fapa neitu chuan nunna chu a nei (I Joh. 5:12).
Tu pawhin ka aw hria a kawng a hawn chuan
(Thup. 3:20).
Hnehtu apiang chuan ch<ng chu an luah ang a
(Thup. 21:7).
Lo kal rawh (Thup. 22:17).
A dang pawh tam tak a la awm. Isua leh a chanchin te,
a zirtîrna leh a thu te hi hriat a pawimawh a, chu chu Chanchin
|ha bu hmasa pathumten min hrilh. Krista chu t<nah kan t^n
neih a \ha lehzual; chutianga kan chan theihna t<r kawng chu
Johana hian min hrilh a ni.
Johana hian Chanchin |ha bu thumte ziak d^n ang lo
deuhvin, thlîr d^n dang deuhvin Lal Isua thu min ziaksak a ni.
Hetah leh a lehkhathawnah te hian chhandamna sawi n^n,
‘Pathian hrin, Pathian fa, thlarauva piang, nunna, chatuana
nunna,’ tihte hi a hmang \hîn. Lal Isua chanchin tluang p^ngngai
ringawt aiin kan t^na a nihna, t<n a\anga kan chan ngh^l theih
pawimawh leh hlu min hl^n a ni. Pathian hriatna dik tak leh
zawmna nghet a pawimawhzia a sawi a. Lal Isua \awng\aina
thu a\angin Chhandamna, chatuana nunna chu Pathian tak leh
a tirh Isua Krista hriat a nihzia thu kan hmu a ni.

Sawi ho t<r
1. Johana lehkhabute danglam bîkna eng nge ni?
2. Johanan chhandamna thu a sawi d^n leh a \awngkam
hman langs^r zualte eng nge ni?
84

ZIRLAI 11
CHHANDAMNA – PAULA LEHKHATHAWNAH

Chhiar t<r : Rom 5:1,2; 8-11; Tirh. 16:31


Rom 5:1,2 : 1 Chuv^ngin rinna av^nga thiam changa
awmin, kan Lalpa Isua Krista av^ngin Pathian n>n
inremin i awm ang u; 2 amah av^ng v>k chuan he
khawngaihna kan din nghehnaah hian rinnain kan l<t ta
a; Pathian ropuina beiseiin l^wmin i awm bawk ang u.
8
Nimahsela Pathian chuan a mi hmangaihna chu fak
tl^kin a lantîr a, mi sualte kan la nih laia Krista kan aia
a thih av^ng kh^n. 9Chutichuan a thisena thiam chantîra
kan awm tawh hnu hian, amah av^ngin Pathian thinurna
lak ata chu chhandamin kan awm ngei ang. 10 Hm>lma
kan nih lai maha a Fapa thihna av^nga Pathian n>na lo
inrem tawh kan nih si chuan, inrema kan awm tawh hnu
hian a nunna av^ngin chhandamin kan awm ngei ang.
11
Chut i chauh pawh a ni lo va, inremna t <na min
hmuhtîrtu kan Lalpa Isua Krista av^ng chuan Pathianah
kan l^wm bawk a ni.
Ch^ng vawn : Tirh. 16:31
Tin, anni chuan, “ Lalpa Isua ring la, t ichuan
chhandamin i awm ang, nang leh i chh<ngte n>n,”
an ti a.
Thuthlung Thar bu 27 z^tve thuak bu 13 te hi Paula
ziak a ni. Hm^nlai chuan Hebrai Lehkhathawn pawh hi Paula
ziakah an ngai a. T<n hnaiah zirtu tam takin a ziaktu tak tak
hre lo mah se, Paula ziak chu ni lovin an ngai nghet ta deuh.
Kum 2008 kh^n “Paula Zirtîrnate,” tiin chipchiar leh ngaihnawm
takin kan zir tawh a. T<nah chuan chhandamna chungch^ng

www.MIZORAMSYNOD.org
85
Paula lehkhathawna a lan d^n langs^r zual kan zir chauh
d^wn a. Hetah hian Tirhkohte Thiltih bu kan huam tel bawk
a. Paula ziak ni lo mah se a rawngb^wlna chanchin ziakna
a ni a, lehkhathawn \obul leh a ziar^ng zir chianna \angkai
tak a ni bawk.
Paula lehkha thawnte hi chi hrang hrang, kohhran leh mi
mal t^na a ziakte an ni hlawm. A ziak chhan pawh a \<l
av^nga ziak te, zawhna chh^nna te, kohhran inr>lb^wlna
chungch^ng zirtîr leh ringtu hlim so liam t<r v>n ngaih v^ngte
a ni. Hun th^wl taka ziak te, lung ina a t^n laia ziak te,
hmanhmawha a ziak te, uluk taka a thuchah pawimawh a
ziakte an ni hlawm. H>ngah hian chhandamna thu pawimawh
tak sawi fiahna a inph<m vek a ni.
Paulan chhandamna thu a zirtîr d^n a\angin kan ngaih
pawimawh zual kawng li kan zir d^wn a ni.
1. Mihring nihna kim chhandamna
“Tin, remna Pathian ngei chuan in pumin tithianghlim
che u rawh se; tin, in thlarau leh, in rilru leh, in taksa chu
kan Lalpa Isua Krista lo kal hunah chuan sawis>l bovin
a puma humhimin awm rawh se,” (I Thes. 5:23).
Mihring nihna pum sawi n^n taksa leh thlarau tih hi hman
d^n tl^ngpui a ni. Taksa chu hmuh theih leia dam chh<nga
che v>l thei hi a ni a. Thlarau chu hmuh theih loh, thih hnu
pawha awm z>l t<r sawina a ni. Mizo Kristian hmasaten
thlarau v^nrama kai thu ngai pawimawh berin t<n dam chh<ng
taksa hi an ngain>p deuh \hîn. Chhandamna hian thlarau chauh
ni lovin taksa thil pawh a f<n vek. Rev. Lals^wma chuan,
“Thlarau lam chauh chhandam t<ra ngai chuan Bible zirtîrna
a man kim lo a ni,” a ti.1
Mihring hi bung thum anga sawi a ni bawk \hîn a, ‘taksa,
rilru leh thlarau’ tiin. Sap \awnga ‘Soul’ tih hi kan Bible-ah

www.MIZORAMSYNOD.org
CHHANDAMNA – PAULA LEHKHATHAWNAH

hian nunna, rilru, thlarau ti tein sawi a ni hlawm a. A remch^n


d^n ang z>la dah niin a lang. Taksa, thlarau, nunna tih hi sawi
hran theih ni mah sela, l^k hran daih theih a ni lo va, a inzawm
tawn vek a ni.
Justin Martyr-a chuan, “Taksa hi ‘nunna in’ (house) a
ni ang bawkin nunna hi ‘thlarau in’ a ni,” a ti.2 Paula hian
taksa pawh chi hnihin a sawi bawk \hîn a, tisa taksa (\awih
thei) leh thlarau taksa (tho leh t<r) chu. Mihring nihna bung
hnih anga a sawi ch^ng a awm a, Bung thum anga sawina
a nei bawk \hîn. Bible thu kan t^rlan khi mihring nihna kim
leh pum, chhandam ngai taksa (tho leh t<r), rilru (taksa leh
nunna zawmtu), thlarau (Pathian lam zawmtu) chungch^ng a
sawina a ni.
Thih hnua thlarau chauh ni lovin dam lai pawha mihring
nihna kim chhandam leh tihthianghlim ngai a ni. Rilru hian
thinlung leh thlarau a khawih a, taksa ch>tzia pawh a hruai
bawk. “Thil dang ber aiin i thinlung v>ng \ha rawh, nunna lo
chhuahna a ni si a,” tih ziak a ni (Thuf. 4:23). Rilruin taksa a
hruai a, taksain rilru a khawih bawk a, chu chuan thlarau lam
a nghawng \hîn. Thlarau siam tharna chuan taksa leh rilru
pawh a tidanglam a, nun pum pui a chhanhim a, a tithianghlim
\hîn a ni.
2. Thiamchantîrna
Chhandamna chungch^ng sawi fiah n^n Paula \awngkam
chher pawimawh tak chu, ‘thiamchang,’ ‘thiamchantîr’ tih hi a
ni. Pathian dik ror>lna hmaah mihring chu thiamloh chang a ni;
chu chu thiamchantîr a ngai. Isua thihna leh thawhlehna hi thiam
chantîrtu bul a nihzia t^rlangin, “... a thisena thiam chantîrin kan
awm,” tih a sawi a ni. Thiam loh channa zawng zawng kha
Kristan kan aiawhin a phur a, kan t^n a ding a, sual nei lo leh
sual reng reng hre lo ni mah se keimahni av^ngin Pathianin
sualah a siam tih hi Paula sawi dan chu a ni (II Kor. 5:21).
Chhandamte chu mi fel (fela ngaih), tihthianghlim
(thianghlima pawm), thiamchantîr (Pathian chatuan ror>lnaah)
an nih theihna chu Isua Krista av^ng vek a ni. Paula hian hei
hi a hre chiang hle a, a bul ber chu Isua Krista a nihzia t^rlang
nawn leh \hînin ‘Kristaah’ tih a sawi tam hle mai.
Thiamchantîrna n>na inzawm tlat Paulan a hman \hin chu
‘felna’3 tih hi a ni. Chu pawh chu ngaihdamna n>n a ink<ngkaih
tlat bawk. Thubuai remnaah ror>lna thu tl<kna, ‘a lo thiam
r>ng z^wk e’ tih ang z^wnga l^k t<r erawh chu a ni lo va,
ngaihdam a, thiam loh channa hn^wlsak, sual hmu lo (Krista
av^ngin) tih hi thiamchantîrna awmze bul chu a ni z^wk.
Tlanna tih thu n>n pawh thiamchantîrna hi a inthlung tel.
Chhanchhuah ngai, sal leh b^wiha t^ng tlat tlanna sawina a ni.
Pathian n>na inzawmna siam hna a k^wk.4
Tichuan, Pathian fing tak chuan remhre tak leh
ngaihdamna n>n fel takin mihringte amah n>na inzawmna
hna, fapa Isua Kristaah a thawk zo vek a; amah av^ngin
thiamchantîr kan ni ta e.
3. Pathian n>na inremna
“Pathian n>n lo inrem rawh u,” tiin Krista aiah kan
ngen che u a ni (II Kor. 5:20).
Paulan chhandamna thu a sawi fiahna \awngkam
pawimawh tak chu ‘inremna, inremlehna’5 tih hi a ni. Inremna
tih hian a t^rlan tel chu a hmaa indo, inhua, inrem lo, inmil lo
an ni tawh tihna a ni. Pathian leh mihring ink^r thu te, Pathian
leh thilsiam khawv>l te, thilsiam leh thilsiam ink^r thute pawh
a huam vek tho. Paula lehkhathawnah hian inremna thu chi li,
CHHANDAMNA – PAULA LEHKHATHAWNAH

inzawm vek si kan hmu : Pathian leh mihring inremna (Rom


5:10), Israel leh Jentail-te (serh tan leh serh tan loh) te inremna
(Eph. 2:11-18), Pathian leh khawv>l inremna (II Kor 5:18-
20), Engkim lei leh v^na thil awm zawng zawng leh Pathian
inremna (Kol. 1:19,20) tih thu te hi. A vaiin inremna bul chu
Krista-ah, Krista av^ngin a ni z>l.
Krista hi mihringin Pathian a remlehna t<r a ni a; chu
inremna zawng zawng erawh chu Pathian hnathawh vek a ni.
“Pathian n>n lo inrem rawh u,” tih pawh hi mihring hn>na
ngenna \awngkam a ni. Pathian leh mihring inremna thu hi
p^wl hnih intia te ink^ra thuthlung a ni lo va, ph<t nei ve ve
leh ink^r tawn chunga inremna siam ang hi a ni bawk hek lo.
Engkim Pathian lam a\anga ruahman leh thawh chhuah vek a
ni a, mihring lam z^wk hi sim ngai leh siam \hat ngai chu a ni.
Mihringin Pathian a rem leh theihna tur te, a thianghlimna
a chan theihna t<r tein Pathianin hmangaihna t^wp lovin kawng
a buatsaihsak a, a umzui bawk a ni. Zakaia hn>na chhandamna
thleng chungch^ng sawiin Bishop Rawlinson-a chuan,
“Rinawmna leh dawhtheihna t^wp lovin hmangaihtu tlanna chu
a lo chhuak a, bo a zawng a, vawi sawmsarih hmun sawmsarih
thlenga ngaihdam ch^k takin a inpeih reng a ni,” a ti.6
4. Chhandamna chh^wng thum
Pathian chatuan remruat chuan chhandamna a siam zo
vek a, a siam m>k a, a siam famkim d^wn a ni. Hnathawk
reng Pathian hian engkim a siam zo vek a, engkim v>ngin a
thawk reng. Tlanna hna thawktu Lal Isuan thawk zovin,
‘A kin ta’ a ti a. ‘In t^n hmun siamin ka kal d^wn’ a la ti
bawk. Chhandamna hi siam zawh vek ni mah se, a changtu
t<rin a nih ang taka a chan kim hma loh chuan a la t^wp
lo a ni.
Chhandamna chh^wng thum hi Bible-a a lan d^n a ni a;
Paula lehkhathawn a\anga a lan d^n a\ang chauh pawhin a
hriat theih a ni. Heti hian sawi ila :
(1) Awm tawh (past) - Thil thleng tawh a ni a, a changtu
pawhin a chang tawh a ni. Thiamchantîr kan ni tawh.
“... a thisena thiamchantîra kan awm tawh hnu hian ...”
(Rom 5:9).
(2) Awm m>k (present) - Chhandamna chu thleng m>k a
ni. A changtu pawhin a chang m>k z>l bawk. “... keini
chhandam m>kte t^n erawh chuan Pathian thiltihtheihna
a ni z^wk e,” (I Kor. 1:18).
(3) Awm t<r (future) - Chhandamna chu lo thleng t<r, beisei
t<r awm a ni. A changtu pawhin nakinah famkimin a la
chang ang. “...t<nah chuan kan rin tirh lai ai kh^n kan
chhandamna chu a hnai ta z^wk si a,” (Rom 13:11).
Amaherawhchu chhandamna chh^wng thum hi a inzawm
vek a, l^k hran chi a ni lo. Chhandam tawh te hi chhandam
m>k an ni a, nakina chhandam t<rte pawh t<na chhandam
m>kte hi an ni bawk. V^na Pathian faktu t<r chu leia amah
ringtute an ni a, dam laia Lal Isua hnartu pawhin a thih hnuah
a l^wm thar hek lo vang.
Paula hian Chhandamna Chanchin |ha hi a vei a, a sawi
tam a, a hlutzia leh a th<kzia pawh a hria a ni. Mihring nihna
pum pui chhandamna min kawhhmuh a. A lehkhathawnah hian
chhandamna sawi fiah d^n chi hrang hrang, thiamchantîrna,
tihthianghlimna, Pathian n>na inremlehna tihte leh \awngkam
dang awmze mawi leh th<k tak takte kan hmu a ni.
Chhandamna chu awm tawh, awm m>k leh awm t<r a nih thu
CHHANDAMNA – PAULA LEHKHATHAWNAH

a sawi chiang bawk. Amaherawhchu, Paula lehkha ziakte hi


thu har leh awmze ril tak neite a nih hlawm av^ng hian l^k
sual theih a ni a, fîmkhur pawh a ngai hle.

Sawi ho t<r
1. Chhandamna thu Bible-a langte zîngah Paula sawi
d^nte hi kan tuipui deuh bîkin kan hria em? Eng nge
a chhan?
2. Chhandamna chh^wng thum kan sawiah hian uar bîk
leh hlamchhiah bîk kan nei em?
ZIRLAI 12
CHHANDAMNA – LEHKHATHAWN DANGAH

Chhiar t<r : I Petera 1:3-9; Hebrai 3:6


I Petera 1:3-9 : 3Kan Lalpa Isua Krista Pathian leh Pa
chu fakin awm rawh se. Ani chuan a khawngaihna nasa
tak ang z>lin, mitthi zîng ata Isua Krista thawhlehna
av^ngin beiseina nung hmu t<rin min hring leh a, 4rochan
chhe thei lo, bawlhhlawh kai lo, chuai thei lo, v^na in
t ^na kh>k chu hmuhna t <rin; 5 chhandamna, hun
hnuhn<nga lang t<ra peih sa chu hmu t<rin, rinna
av^ngin Pathian thiltihtheihnaa v>n chu in ni. 6 Chu miah
chuan nasa takin in hlim a ni, t<nah (a \<l chuan) thl>mna
tinr>ng av^ngin lungngai rih mah ula; 7in rinna fiahna,
rangkachak meia fiah hnu pawha boral \hîn aia hlu z^wk
chu, Isua Krist a inl^r hunah chuan f akna leh
chawimawina leh ropuina t<r a lo nih theih n^n. 8 Amah
chu hmu ngai lo pawhin in hmangaih a, amah chu t<nah
hmu lo mah ula in ring a, l^wm sawi hleih theih loh leh
ropui takin in hlim >m >m \hîn; 9in rin chhan – in thlarau
chhandamna chu – hmuin.
Ch^ng vawn : Hebrai 3:6
Krista erawh chu Pathian chh<ngte chunga Fapaah a
rinawm a ni. A chh<ngte chu keimahni kan ni, a t^wp
thlengin kan huaina leh kan beisei chhuanna hi nghet
taka kan vawn tlat phawt chuan.
‘Lehkhathawn dang’ tih hi Paula lehkhathawn ni lo zawng
zawngte hi a ni. Ch<ngte chu Hebrai lehkhathawn te, Jakoba
lehkhathawn te, I & II Petera te, I, II & III Johana
lehkhathawn te leh Juda lehkhathawnte hi an ni. Mi hrang
hrang ziak a ni a, an thawna te hi mi mal leh Kohhran mal bîk
CHHANDAMNA – LEHKHATHAWN DANGAH

ni lo, huam zau tak a ni. Chuv^ngin lehkhathawn tl^ngl^wn


(General Epistles) an ti. Kan zir tawh Johana lehkhathawn
leh Thupuan bu te erawh chu he zirlaiah hian kan huam teltîr
lo vang.
A chh<ng thu chu a inang tl^ng pawh a ni lo va, Paula
lehkhathawn kalhmang n>n chuan a dang deuh a ni.
Chhandamna thu an sawi d^n \henkhat kan la chhuak d^wn
a ni chauh va; t<n dinhmuna kan t^na \angkai t<r phuhru
z^wngin zir thei ila a \ha hle ang.
1. Pathian chh<ngkua nihna
Hebrai ziaktu hian Pathian inpuanna famkim leh v^wrt^wp
chu Fapa Isua Kristaah a nih thu a sawi chiang hle a.
Chhandamna siamtu, rinna siamtu leh tifamkimtu, z^wlnei leh
puithiam lalber a nih thu a sawi. Chhandam m>k he leia awm,
inthlahdah leh hnungtawlh te a vei a, a fuih nasa.
Rinna thu pawh mi rinawm kalta tam takte hming t^rlangin
a pho chhuak a. Rinna av^nga an tuarzia te, thilmak leh ropui
an tih te, fak an hlawhzia te ngaihnawm takin a ziak bawk.
Chhandamna chungch^nga thuril leh th<ka min luhpui rualin,
a pawimawh ber Isua Krista min kawhhmuh a ni. Nghet taka
amah vuan tlat a, rinawm taka nung a, huaisen taka rinna lan
chhuahtir t<rin min fuih. Rinna thiltihtheihzia hi C. H. Spurgeon-
a pawhin a sawi uar hle, “Rinna t> tak t> pawhin i thlarau
v^nah a hruai ang a, rinna ropui tak phei chuan i nunah v^nram
a rawn hruai l<t ang,” a ti.1
Hebrai ziaktu hian chhandamna chu Pathian chh<ngkuaa
tel vena a nih thu a sawi bawk. Pathianin a tîr a\ang r>nga
mihring awm d^n t<r \ha a buatsaih chu chh<ngkua siam a ni.
Chhandamna thuthlung a buatsaih kalkawngah pawh,
chh<ngkua leh hnam a din a, a enkawl a, a ch>nchilh a ni.
Isua Krista av^nga chh<ngkaw thar siam chu keini hi kan ni
a, nghet taka awm t<r kan nih thu min hrilh.
Chhandamna hi mi mal leh huho t^n a ni a, chh<ngkuaa
chanho t<r, Pathian chh<ngte nih vena a ni. Juda
lehkhathawnah pawh, “chan tl^n chhandamna thu,” tiin a ziak
a ni (Juda 3). Chhe lam \ha lamin mi pakhat ch>tziain
chh<ngkua a nghawng \hîn. Chhandamna hi mi mal ta a ni ang
bawkin huho chhandamna pawh a ni.
2. Thlarau chhandamna
“... mi sual a kawng bona ata hawi kîrtîrtu chuan thihna
ata a thlarau a chhandam ang a,” (Jak. 5:20).
“... in rin chhan - in thlarau chhandamna chu - hmuin...”
(I Pet. 1:9).
Petera leh Jakoba te hian thlarau chhandamna tih \awngkam
an hmang ve ve a. Keini pawhin kan engto leh hriatthiampui thil
niin a lang. Kan thlarau hi Pathian hn>n a\anga kan dawn,
nunna bul chu a ni. Thih hnua Pathian hn>na v^na awm t<r,
dam lai pawha awm tho, thihna nuai bo theih a ni lo.
Thlarau chhandamna thu hi kawng hnihin sawi ila. Pakhat
chu lei taksa ral hnu pawha nung reng, Pathian hn>na awm
t<ra chu a ni. A ch>nna t<r v^nram n>n a inzawm z>l bawk.
Mizote hn>na Chanchin |ha thu hril hmasa pawh, “Pathian
thu ^wih rawh u; tichuan, in thih hnuah in thlarau v^nramah a
kai ang,” tih a ni. V^nram kai leh v^n lam ngaihna hian kan
lei dam chh<ng nun pawh a tuam vek a ni. Chuvangin thlarau
chhandamna hi pawimawh berah kan dah tlat.2
A pahnihna chu leia kan dam lai ngei pawha thlarau
chhandamna thu a ni. Nunna bul thlarau chu tunah pawh kan
CHHANDAMNA – LEHKHATHAWN DANGAH

nei reng a, kan taksa leh ch>tzia zawng zawng pawh thununtu,
chhandam ngai chu a ni. Jakoba leh Petera ziakah hian
chhandamte t<n dam lai nun hruai ngîl leh v>n \hat a \<lzia
a lang tam hle. Nun thianghlim leh ch>tze mawi leh \ha lantir
te leh rilru leh \awngkam - lei v>n \hat pawimawhzia te min
zirtîr. H>ng zawng zawng hi thlarau chhandamna n>n an kal
d<n z>l a ni. Thlarau chhandamna hian taksa a nghawng a,
taksa thiltihin thlarau nun a tihliam thei bawk.
Chuv^ngin thlarau chhandamna tih hi a mal chauhvin l^k
hran theih a ni lo. Mihring nihna pum pui huapa taksa, rilru leh
thlarau chhandamna a ni z>l ang.
3. Chi nunga piang leh \hang lian
“Chi chhe thei lakah ni lovin, Pathian thu nung reng leh
awm rengah chuan chi chhe thei lo laka piang thar in ni z^wk
e,” (I Pet. 1:23).
Paulan chhandamna tih \awngkam a sawi \hin hi Johana
chuan Pathian n>na inzawmna - Pathian hrin, thlarauva piang
tiin a sawi \hîn a. Petera hian chutiang lam sawina - Piang,
Piangthar tih thu a hmang ve. Thlai chi \iak, \hang lian min
mitthlatîr a, chi dik, a suak leh a lem ni lo, Pathian thu nung
reng, \iaka \hang lian z>l thu a sawi.
Chanchin |ha bua, ‘rin an\am mu fang khat ang’ tih
pawh hi a t>t thu chauh ni lovin, chi nung a nihna t^rlanna niin
a lang. Chutiang chu Peteran chhandamna \obul sawi n^n a
hmang a ni. Chi thlan bîk Hnam Thianghlim tih a vuah. Mihring
nun p^ngngai chu hlobet ang chauh, vuaia t^wp leh mai t<r
a ni a. He Chanchin |ha erawh hi chu chatuana awm reng t<r
chi nung a ni.
Petera hian chhandamna thu a sawinaah hian chi nunga
piang leh \hang lian m>k chu enkawl ngai a nihzia leh v>n \hat
ngai a nihzia a sawi tam viau. Hm>lma, tibuaitu, tihchhiat tumtute
do t<rin min fuih.3 Thiamloh chante leh Pathian hrem nih
hlauhawmzia sawiin, tuil>t lai thu te, Sodom leh Gomora te a
t^rlang. Ch^kna bawlhhlawh leh nun dik lo pawizia te, zirtîrna
dik lo leh him lo hlauhawmzia te a sawi a. Chutianga beih
rengna lakah chuan chhandam m>kte inv>ng reng t<ra fuih
kan ni (I Pet. 5:8,9).
Juda lehkhathawn pawh hian II Petera ziak ang bawkin
fîmkhur a \<lzia a sawi chiang hle. Zirtîrtu derte chungch^ng
te, Pathian hawisan pawizia te, nun thlahdah leh uluk loh pawizia
te a t^rlang bawk. Chhandamte nun hi do nei reng nun a ni.
Amaherawhchu indona hi thiam taka beih a ngai a, Pathian
kulhpui a\anga \an l^k t<r a ni. Mahni duh d^na hma l^k
bawrh bawrh a hlawhtling vek lo va, hriatthiam loh nazawng
sawis>l leh do ngh^l ringawt a fing ber hek lo. Juda
lehkhathawn hian Mikaelan Diabola a beih d^nah Lalpa
thuneihna kianin, “Lalpan hau z^wk che rawh se,” a tih thu a
ziak tel a ni (Juda 9).
4. Rinna leh thiltih
‘Chhandamna - Lehkhathawn dangah’ tih sawina
hnuhn<ng berah hian Jakoba ziak kan bih thuak ang. Jakoba
hian chhandam m>kte nun chungch^ng thu a sawi tam ber a
ni. Rinna nghet tak, inkaihhruaina \ha te, finna te, Pathian
hn>na dîl t<ra fuihnain bul a \an a. Sualna leh thl>mna bul chu
mahniah a ni fo, chhuanlam kan nei lo. Thu hriat mai a t^wk
lo va, zawm a pawimawh. Mihring nunhona \ha, mi dangte
ngaihsak leh hmangaih a ngai. |awngkam chhuak, thusawi
kawngah lei v>n \hat t<r a ni. Chung lam a\anga ringtute
hruaingiltu ‘finna’ a hlu. Khawv>l thil ngaihhlut leh lungkham
lutuk a \ha lo. Chapona leh uanna te hi a hlauhawm. Hausakna
dik lo lakah chhandamte fimkhur t<r a ni. H>ng zawng zawng
hi chhandamna n>n a ink<ngkaih vek.
CHHANDAMNA – LEHKHATHAWN DANGAH

A zirtîrna l^r tak chu rinna leh thiltih chungch^ng hi a ni.


Paula zirtîrna n>n inkalh anga hriat a awl hle a; mahse, a
inkalh lo. ‘Rinna av^nga khawngaihnaa chhandam’ thu Paulan
a sawi uar a, Jakoban ‘rinna chu a takin a lang chhuak t<r a
ni’ tih a sawi fiah ve thung mai a ni. L^k hran chi loh, inkawp
z>l t<r a ni. Rinna lovin eng mah tih theih a ni lo va, thiltih tel
lovin rinna ringawt chu eng mah a ni lo bawk. Tumna ringawt
phei chu tihzui a awm loh chuan a tl^ktlai lo vang. Patti Labelle-
a (Pati Labele) chuan, “Thiltih t> tham ber pawh tumna ringawt
lian ber aiin a la lian z^wk,” a ti.
Martin Luther-a kh^n, a hun lai boruak av^ng pawh a ni
thei a, Jakoba lehkhathawn hi “Buhp^wl khawro mai,” tiin a
lo sawi a, a hn^wl erawh ni lovin, Paula thuziaka rinna thu
sawi fiahna n>na khaikhinna thu mai a ni.4
Lehkhathawn danga chhandamna thu kan hmuh te hian
Pathian mite t^n nakina beiseina ropui tak min thlîrpui chungin
t<na kan nih m>k lai nun pawimawhzia min kawhhmuh a ni.
Chhandamna chu mi mal thil mai ni lovin, chh<ngkua leh a
huhova chan tl^n t<r a nih thu min hrilh a; tin, chi nung,
pianga, \hang lian z>l t<r hlimthla min kawhhmuh. Thu mal
pawimawh tak pahnih, ‘rinna leh thiltih’ min zirtîr hi thu inkalh
ni lovin inkawp tlat a ni tih hriat chian t<r a ni.

Sawi ho t<r
1. Chhandamna hi mi mal t^n a nihzia leh chanho t<r a
nihzia sawi ni sela.
2. Thlarau chhandamna leh taksa chhandamna inkawp
d^n leh hran d^n a awm em? T<nah kan t^n eng nge
inzirtîr uar ngai nia kan hriat?
|HEN III
CHHANDAMTU ISUA LEH TLANNA HNA

ZIRLAI 13–18 SAWI HAWNNA

|hen thumna chh<ngah hian zirlai paruk a awm a,


ch<ngte chu :
Zirlai 13 Pathian hmangaihna
Zirlai 14 Chhandamna Kraws
Zirlai 15 Chhandam rawh
Zirlai 16 Thawhlehna
Zirlai 17 Chhandamna mak
Zirlai 18 Chhandamna thuril
Chhandamna thua a pawimawh ber inz^wt ila, “Lal Isua,”
tiin kan chh^ng ngei ang. “... Chatuan nunna pe t<rin hmangaihna
t^wp nei lo Pathian chuan, a chatuan Fapa neih chhun Lal Isua
Krista chu khawv>lah a rawn tîr a,” tih a ni (Thurin-V).
Chhandamna chu Pathian hmangaihnaah a in\an a, Lal Isuan a
thawk a, a hlen chhuak a ni. Lal Isua leh tlanna hna chungch^ng
h>ng zirlai paruk hian a chhui deuh bîk d^wn. Tlanna hna chu
Lal Isuan a hlen chhuak a, a thihna leh a thawhlehna hi a
v^wrt^wp chu a ni. Chanchin Tha ziaktu palite pawh hian Isua
chanchin an ziak hmun thuma \hena hmun khat v>l hi hapta
khat lek chh<nga a tuarna thu ziak n^n an hmang. Johana phei
chuan a bu z^tve deuhthaw a hmang. Hei hian Lal Isua tuarna
pawimawhzia a lantîr hle a ni.
|hen thumna chh<ngah hian Kristian ni pawimawh a lo
tla a, ch<ngte chu: Lal Isua chawimawi Ni (T<mkau Ni) te,
Lungngaih Hapta te, Good Friday te leh Lal Isua thawhleh ni
te hi a ni. H>ng denchhen hian hl^wkpui t<r a nih beiseiin
zirlaite pawh hi her rem a ni hlawm. Sunday School hun n>n
intawng chiah ni lo deuh mah se, a boruakin min tuam hrim
hrim tho va. Synod Ni Pawimawh Programme - Nilai leh
Beihrual Thupui zir t<ra lo langte n>n pawh inpui thei t<ra
ngaih a ni.
ZIRLAI 13
PATHIAN HMANGAIHNA

Chhiar t<r : Deut. 6:4-9; I Kor. 13:4-7; Joh. 3:16


Deuteronomy 6:4-9 : 4Aw Israel mite u, ngaithla teh u,
LALPA kan Pathian chauh chu LALPA a ni a; 5LALPA in
Pathian chu in thinlung zawng zawngin, in rilru zawng
zawngin, in chakna zawng zawngin in hmangaih t<r a
ni. 6Tin, h>ng thu, vawiina ka pêk che u hi in thinlungah
a ch^m reng ang a; 7in fate \hahnemngai takin in zirtîr
ang a, in ina in \hut lai te, kawnga in kal lai te, in mut
lai te, in thawh hun tein in sawi \hîn t<r a ni. 8Tin,
chhinchhiahna at^n in b^nah in zem ang a, in mit leh
mit inkâra chalhr>nna at^n a awm bawk t<r a ni. 9 Tin,
in in kawngka biangah te, in kawngkh^rah te in ziak t<r
a ni.
I Korinth 13:4-7 : 4Hmangaihnain a dawhthei a, ngil a
nei bawk \hîn; hmangaihnain a îtsik lo va; hmangaihna a
infak lo va, a uang lo va, 5a che mawi lo lo va, mahni
hma a sial lo va, a thinur duh lo va, sual lamah a ngaihtuah
lo va; 6fel lohnaah a l^wm lo va, thutak erawh chu a
l^wmpui \hîn a; 7 engkim a tuar hr^m hr^m a, engkim a
ring a, engkim a beisei a, engkim a tuar chhuak \hîn.
Ch^ng vawn : Joh. 3:16
Pathianin khawv>l a hmangaih >m >m a, chutichuan
a Fapa mal neih chhun a pe a, amah chu tu pawh a
ring apiang an boral loh va, chatuana nunna an neih
z^wk n^n.
‘Hmangaihna’ tih hi khawv>la thil rimawi berte zînga mi
a ni ngei ang. Pathian hian a thilsiam tinr>ngte \ha a ti a, mi
zawng zawng a hmangaih a ni. Pathian hmangaihna th<kzia hi
PATHIAN HMANGAIHNA

Augustine-a chuan, “Pathian hian hmangaih t<r mi pakhat


chauh nei ta se, a hmangaih nasat t<r ang chiah \heuhvin mi
tin min hmangaih,” tiin.1
Hmangaihna chu eng nge ni? Engti kauva chak nge? Eng
anga mawi nge? Eng nge ph<t l>t a neih tih te hi kan zir
d^wn a ni.
1. Hmangaihna chu eng nge ni?
‘Hmangaihna’ tih \awngkam hi Bible-ah a lang tam hle.
Thuthlung Hluiah Hebrai \awnga an hman d^nte a zau viau va.
Thuthlung Tharah chutiang z<lzui chuan hman a ni a; Grik
\awnga hman d^n a tam lehzual.2 Hmangaihna Pathian lam
hawi leh mihringpuite lam hawi pawh, a bul chu Pathian a\angin
a ni a, Pathian p>k a ni. Pathian phal leh remtihna z>l chh<ngah
chuan hmangaihna hrim hrim hi a \ha a, a thianghlim vek a ni.
Mizo \awnga ‘Hmangaihna’ tih hi chh<t chian chuan a
dik khawp mai. Hma - ngaih tih hian hmakhua ngaihsakpuina
a k^wk ngh^l a. An t^na \ha t<r an hma lam thlîrpui leh
chumi chu an thlen a, an chan theih n^na \anpui duhna leh
tumna a ni. Chuv^ngin ‘ka hmangaih’ kan tih nazawng hi a tak
vek lo va, a tum a hrang thei tlat. |awngkam dang kan neih
chu: ngaina, duh, duhsak, thlahlel tihte a ni a, a dangte pawh
a awm thei.
Pathian hmangaihna chu mihringte a hmangaihnaah a lo
lang ber. Mihring hmakhaw ngai takin an \hatna t<rin a thawk
a ni. A thlang a, thuthlung a siam a, kaihhruaina \ha - d^n leh
thup>k a siam. A hmangaihna lan chhuahna v^wrt^wp chu
mihringa lo piang a, tuar a, thiin a lantîr a ni (Joh. 3:16; Rom
5:8). Amah Pathian hi hmangaihnaa khat, hmangaihna Pathian
a ni si a.
Mihringin Pathian hmangaihna a hriat loh av^ngin a buai
\hîn a, mahni t^na pawi ber thlengin a khawih \hîn a ni. Kum
2002 kh^n World Health Organisation (W.H.O.) chuan Indonaa
thi aiin mahni intihlum an tam z^wkin a sawi.3 Mahni intihlumte
hian Pathian hmangaihna an hre lo va, mihringpuite hmangaihtu
pawh nei lovin an inhre \hîn. D.L. Moody-a chuan, “He
khawv>lah hian hmangaihtu nei lova an inhriat av^ngin an intihlum
\hin a ni,” a ti.4 Pathian hmangaihna thu hi hriat a \<l hle a ni.
2. Hmangaihna chakzia
Pathianin mihring hn>nah hmangaihna leh hmangaih theihna
tl>m t> a kawltîr a; chu chu amah hmangaih n^n leh
mihringpuite ink^ra hman t<r a ni. Pathian thup>k Thuthlung
Hluia lang zawng zawng hi khaikhawm ila (Lal Isuan a
khaikhawmna a sawi nghe nghe - Marka 12:29-31) \awngkam
hnih chauh - ‘Pathian hmangaih’ tih leh ‘Mihringpuite hmangaih’
tih hi a ni ang. Mihring hmangaihna zînga chi khat chauh pawh
a chakzia Hla Thlankhawma kan hmuh chu, “Thihna angin a
chak si, hmangaihna chu,” tih a ni (Hlate 8:6). Hriamhrei te,
tharum te ai pawhin a chak z^wk.
Pathian hmangaihna phei chu a chak lehzual a ni. D^n
khirh tak tak aiin a chak a, z^wlneite hmanga vau aiin a chak
bawk. Hremna leh thununna hmanrua aiin mi a siam \ha z^wk
a ni. Chu Pathian hmangaihna hl^wmpui chu Isua Kristaah a
lo lang a, min pe ta. Hei tak hi mihring hnehtu, Pathian
thiltihtheihna chu a ni ngei mai. Rev. D.E. Jones a hla siam -
“Kraws thisenin mi chak thei lo,
Huai berah a chantîr thei;
Kraws thisenin mi huai ber pawh,
Tam tak a titl^wm der thei,” tih hi a dik ngawt mai.5
Rawngb^wlna kawngah leh mi rilru sak hneh n^n pawh
Pathian hmangaihna bawk a chak ber. Hemi neia hmang chungin
PATHIAN HMANGAIHNA

thawk ila a \ha. Hre fuhtu Tirhkoh Paula pawhin, ‘... rinna,
hmangaihnaa thawh erawh chu a s^wt a ni,’ a ti (Gal. 5:6).
Thuhriltu ropui C.H. Spurgeon-a pawhin, “V<r tlang i tihtuiral
duh chuan tubohva chhut keh chu a s^wt lo. Ni lumah dah la,
a tuiral vek mai ang. Chutiangin v<r tlang ang maia thinlung sak
tawh chu tharumin emaw, hnial patawkin emaw hneh theih a ni
lo. Hmangaihna ni >ngin chhun la, an tui d<l d<l mai ang,” a
ti a ni. “A hmangaihna a chak a ni.”
3. Hmangaihna hla mawi
I Korinth 13 hi Thuthlung Thara thu mawi berte zînga
mi a ni ngei ang. Chhandamna sawi fiahtu Paula chuan hla
mawi tak angin a ziak chhuak a ni. Thlarau thilp>k ropui ber
leh mak ber pawh hmangaihna tel lo chuan eng mah lo mai
a ni vek.
He thu mawi takah hian ‘hmangaihna’ tih hi vawi kua a
lang a. Hmangaihna sawina aiawh ‘a’ tih hi vawi 15 a awm
bawk. Mihring nunhona at^n pawh a pawimawh hrim hrim a,
Kristian ni lote pawhin helai thu hi an ngais^ng ve tho va,6 mi
tinin kan mamawh tl^ng vek a ni. Hmangaihna awm lohnaah
huatnain ro a r>l a, indo a chhuak \hîn. Inhmangaih tawnna
awm lo chh<ngkua an darh mai a, inhmangaihna a t^wp av^ngin
nupa an in\hen fo. Chhandamna thu n>na inkawp tlat
hmangaihna hi t<nah leh nakin thlengin awm reng t<r a ni.
Thil dang zawng zawng hi chu awm loh hun a awm d^wn a,
hmangaihna erawh chu v^n thlengin a awm d^wn a ni.
Chhandamtu Pathian hi hmangaihtu Pathian a ni.
“Hmangaihna nei lo chuan Pathian a hre lo,” (I Joh. 4:8) tih
pawh hi ‘chhandamna thu a hre lo, chhandam nih beisei a har
hle’ tih tluk a ni. Hmangaihnain a luah tlat v^nramah chuan an
awm peih lo vang. Mizo thlarau mi, hla siamtu pakhat Pu
Suakliana chuan, “V^nramah chuan ^nchhia r>ng r>ng hi a
awm tawh lo va, ^n\ha hlîr mai hi an inlawh mawlh mawlh mai
a ni,” a ti.7 Hmangaihna \obul leh sang ber chu Pathian a\angin
mite pawhin an lo dawng \hîn a ni.
Pastor F.B. Meyer-a chuan he hmangaihna thu mawi tak
I Korinth 13 thu chhiar d^n thar a sawi a; ‘hmangaihna’ tih
lai apiangah hian ‘Isua’ tihin thl^k vek ila; Mihring \awngte leh
v^ntirhkoh \awngtein thu sawi mah ila Isua ka neih si loh
chuan ...” tiin. “Isuan a dawhthei a, ngil a nei bawk \hîn;
Isuan a îtsik lo va, Isua a infak lo va, a uang lo va ...”
chutiang zelin mahni t^n i han chhiar ve teh ang u le. Hla
phuahtuin,
“V^n angel thianghlim sak ve theih loh hla mawi,
Kei mi sual ber chhandamna hla,”
a lo ti hi a ^wm r>ng a ni.
4. Chhan l>t t<r hmangaihna chu
Juda-ho Bible ch^ng duh ber leh ngaih pawimawh ber
zînga mi Deuteronomy 6:4-9 kan ziak lang tawh a. Hei hi
Pathianin a hmangaihna chu a miten hmangaihna bawka an
chh^n l>t a ph<tna thu a ni. ‘Hmangaihna’ tih hi amah ringawta
awm hrang thei a ni lo; hmangaih leh hmangaihtu ink^ra che
v>l a ni. R.S. Seaton-a (Siton-a) chuan, ‘I thinlunga hmangaihna
kha, khatia awm ringawt t<ra dah a ni lo, hmangaihna chu
p>k chhuah a nih hma chuan hmangaihna a ni lo ve’ a ti.8
Pathian pawhin v^nah a \hutpui ringawt lo va, Kalvari tl^ngah
a lo puak darh ta a ni. Chu tak chu lo dawnga chh^ng l>t
t<rin min duh. Mi dangte pawh \hahnem ngai taka inhrilh
chh^wng z>l t<rin min hrilh a ni.
Pathian hmangaihna mihringin a chh^n l>t hian v^na mi
an l^wm tih Lal Isuan a sawi a (Lk. 15:7,10,20-24). Leia mi
pawh kan l^wm \hîn. Africa hm^r lam Thagaste (Algeria tih
PATHIAN HMANGAIHNA

tak)-a nu pakhat Monica-i chu Pathian hmangaihna ropuizia


hriaa chh^ng l>ttu a ni a. A fapa, sual kawng zawha Carthage
(Kartheij) khawpuia nuam ch>n t<ra tl^n bo t^n \hahnemngai
takin a \awng\aisak \hîn a, a fapa pawhin Pathian hmangaihna
chu hriain a chh^ng l>t ve thei ta a, Monica-i chu a l^wm >m
>m a. A fapa chu mi thianghlim Augustine-a (A.D. 354-431),
Hippo khaw Bishop, Theologian ropui, Kohhran pa nih tling
a lo ni ta hial nghe nghe a ni. An nufa chuan Pathian hmangaihna
chh^n l>t rah hlimawm tak, Thutak Pathian p^wlna an chang
a, Nufa titi ngaihnawm a hring ta a ni. Hemi chungch^nga
Augustine-a inpuanna thu hi i han chhiar teh ang: “Lalpa,
khami nia khawv>l ropuina leh duhawmna kan t^n tihtl^wm a
nih lai kh^n, ka nu chuan, ‘Ka fapa, kei zawngin Kristian i lo
nih t^k av^nga ka l^wmna aia hlu z^wk khawv>l hian l^wmna
min entîr t<r dang eng nge a neih ka hre lo, ka beisei ph^k
lohvin Pathian chuan khawv>l nawmna te kalsana a chhiahhlawh
ni t<ra i inpe lai hm>l min hmuhtîr ta hial a, khawv>lah hian
eng nge ka la tih cheu ang le?’ tiin zawhna thlamuanthl^k tak
min z^wt a nih kha...” tiin, (Confessions II:10,23,25).9
Pathian min hmangaihna hi a va ropui >m! Tu nge a
hmangaih hai der ngam ang le? Hla phuahtu Isaac Watt-
a chuan:
“Engkim mai hi ka ta ni se,
Pathian p>kah a t^wk lo va;
Chuti-ang hmangaih nasa chuan,
Thlarau nunna, engkim a duh,” tiin a puang a ni.
Mihring \awng zînga thu rimawi tak chu ‘hmangaihna’ tih
hi a ni ngei ang. Pathian zepui zîngah pawh a tel tlat a ni.
Hmangaihna chu a chak a, thinlung sak ber pawh a tin>m thei.
Hmangaihna chu amah ringawta awm thei lo, chh^n l>t ngai
leh chh^n l>t ch^kawm tak a ni bawk. Kan ch^ngvawn Johana
3:16 hi Bible pum pui khaikh^wmna chabi a ni hial mai ^wm
e. A dang zawng zawng hi bo vek mah se, “Pathianin khawv>l
a hmangaih >m >m a, chutichuan a Fapa mal neih chhun a pe
a, amah chu tupawh a ring apiang an boral loh va, chatuana
nunna an neih z^wk n^n,” (Joh. 3:16) tih chauh pawh hi
chhandamna thu chah tling a ni.

Sawi ho t<r
1. Pathian hmangaihna leh mihring hmangaihna danglam
d^n leh inzawm theihna eng nge ni?
2. T<nlai hian Pathian hmangaihna thu hi kan sawi tam
t^wkin kan hria em? Sawi uar luat tuk a awm thei em?
ZIRLAI 14
CHHANDAMNA KRAWS

Chhiar t<r : Isa. 53:5,6; Joh. 19:16-19; Gal. 6:14


Isaia 53:5,6 : 5Nimahsela ani chu kan bawhchhiatnate
avângin hliamin a awm a, kan khawlohnate avângin vuak
thitlinin a awm a:kan thlamuanna tûra thununna chu a
chungah a tla a; a vuakna vualtea tihdamin kan awm ta.
6
kan za hian berâm angin kan vâk bo va; mahni kawng
kawngah kan p>ng \heuh va; LALPA chuan ani chungah
chuan kan zaa khawlohna chu a nghat ta a.
J oh an a 19 : 1 6- 19 : 16 Chut ichuan Pilatan kraws-a
khenbeh t<rin amah chu an hn>nah a pe ta a. Chutichuan
Isua chu an hruai ta a. 17Tin, ani chuan mahni t^na kraws
puin ‘Luruh hmun,’ an tih, Hebrai \awnga Golgotha an
tih chu, chu mi hmun thleng chuan a va chhuak a;
18
chutah chuan kraws-ah an kh>ngbet a, mi dang pahnih
n>n, a sîr tuakah pakhat ve vein, a laiah Isua. 19 Tin,
Pilatan lehkha a ziak a, kraws l>r lamah a bel a. ‘Nazareth
Isua Judate Lal,’ tiin a ziak a ni.
Ch^ng vawn : Gal. 6:14
Kei erawh chuan kan Lalpa Isua Krista kraws lo chu
ka chhuan loh t<rzia mai chu, chumi z^rah chuan
khawv>l hi ka t^n kh>nbehin a awm ta, kei pawh khawv>l
t^n khenbehin ka awm a ni.
Lal Isua tuarna hun lungngaih hapta kan thleng d^wn a,
chu lam hawi zirlai ‘Chhandamna Kraws’ tih kan zir d^wn a
ni. Israel fate t^n Aigupta chhuahsan kha nge pawimawh,
Tuipui sen k^n tih an z^wt fo. A chh^nna chu ‘a pawimawh
ve ve, z^wk awm thei lo, pakhat tel lovin a dang kha a thleng
thei lo’ tih a ni. Chutiangin Good Friday leh Easter pawh hi
a ni tho. Pakhat z^wk awm lo se pakhat dang pawh hian
awmzia a nei lo vang. Kraws thu kan ngaihtuah m>k lai hian
Lal Isua leh a hnathawh pum pui kan hriat tel reng a ngai,
ranthl>ng leh thing ^nchhe dawng a inzawm tlat a ni.
Chhandamna kraws kan zir t<r hi chhandamna laimu tak
chu a ni. Sual nasatzia t^rlangtu a nih thu te, Pathian hmangaihna
lantîrna leh Pathian thiltihtheihna a nihzia te a keng tel vek
bawk a ni. Kraws thuchah kan hriat d^nte leh kan tuipui d^n
te, mahni inbih chiang pah f^wmin, rilru inhawng takin zir i
tum ang u.
1. A laipui ber Kraws
“... keini erawh chuan Krista khenbeh thu kan hril \hîn a
ni,” (I Kor 1:23).
Lal Isua tuarna thu sawi n^n khenbeh a nih thu sawina
(crucifixtion) leh khenbehna thing sawina (cross) hi hman
pawlh a ni \hîn. ‘Khenbehin a awm’ tih hian a awmze zau
z^wk a hril av^ngin zirtuten an hmang nasa z^wk a; khenbehna
thing sawina kraws hi mi tam tak hriat l^r a ni thung. Kraws-
ah an khengbet a ni tih hian a sawi chiang mai a ni.
Hetianga inhrem hi mi sual chungchuangte chunga an tih
\hin d^n a ni. Phoiniki hovin an chîng hmasa a, Persia hovin
an ti ve leh a, Rom sawrk^rin an chhunzawm ta z>l a ni.
Aigupta-ho kh^n an lu tan hnuah thinga khaik^n an chîng niin
a rin theih a (Gen. 40:19). Persia hunah khaihlum (Est. 7:10)
a lang bawk.1 Juda hovin khenbeh hi an ti ve lo va, thinga
khai pawhin zankhuaa dah lovin, l^k thl^ka ph<m t<r a ni
(Deut. 21:22,23). Ânchhe dawng thih d^n, lei leh v^na hmun
chang tl^k lova ngaih entîrna a ni.
Lal Isua Kraws-a khenbeh a nih thu hi chhandamna thu
laimu ber chu a ni. A hmanrua te, kraws chanchin te ni lovin,
CHHANDAMNA KRAWS

Pathian thuthlung hlen chhuahna at^na paltlang ngai, tuarna


v^wrt^wp a ni tlat. Thuthlung Hlui thute hi Thuthlung Thar tel
lo chuan hlimthla mai a ni a. Thuthlung Thar chu Thuthlung
Hlui hrin niin, a laimu chu Isuaah a innghat vek a ni. Lal Isua
rawngb^wlna pum pui hi Kraws-a a thihna hian a khaikh^wm
a, a hnukpui a ni ber.
German lemziak thiam Steinberg-a (Steinbak-a), Kristian
a nih hmain Isua chu mi \ha lawr lak, mi dangten nun an neih
theih n^na thi tih hriaa, Isua lem a ziak m>k laiin, hmeichhe
naupang t> hian, “I t^n a thi em?” tiin a z^wt khauh mai a.
Chu zawhna chuan Steinberg-a rilru leh ngaihtuahna a khawih
zawr mai a. Isua tlanna chu a t^n ngei a ni tih hriain Isua
hnung zuitu rinawm tak ni t<rin a inpek phah ta a ni.2 Kraws-
a Lal Isua tuarna hi chhandamna laipui ber a ni a, kan nunah
pawh ni ve mawlh rawh se.
2. Sual natzia lantîrna
“Sual man chu thihna a ni si a,” (Rom 6:23).
Pathian dik ror>lna hnuaiah chuan sualin chanvo a nei lo.
Hrem ngei a ngai a ni. Mihring chuan Pathian d^n a bawhchhiat
av^ngin thiam lohna leh chhiatna leh sual hremna a tuar ta a.
Chumi a\anga chhan chhuak t<r chuan Lal Isua hi Kraws-a
khenbeha hrem a ni ta a ni. Hei hian sual pawizia te, natzia
te leh r^pthl^kzia te a lantîr a ni.
Lal Isua chu mihringte aiawhin, mihringte av^ngin,
mihringte t^n kraws-ah a thi a ni. Kristian Thurin hmasa ber
leh pawm tl^n chuan ti hian a sawi, “Pontia Pilatan nasa takin
a tuartîr a, khenbehin a awm a. A thi ta a, ph<min a awm ta
a, mitthi khuaan a zuk kal a,” tiin.3 He thurin hian khenbeh
t<ra thupetu hming a sawi a, khenbeh a nih thu te, a thi ngei
a ni tih chianna - ph<m a nih thute leh mitthi khuaa a kal thu
te thlengin a t^rlang vek a ni.
Sualin mihring chu a luhchilh a, a fan chhuak vek a. Tu
mah fihlim an awm lo. Nihna bul berah sualin \an hmun a neih
tawh av^ngin a thiltih leh ch>tzia zawng zawng pawh a thunun
vek a, thil tih eng pawh, Pathian zawmna (rinna) tel lo zawng
zawng chu sual a ni vek ta a ni. Ch<ng thilte chu kraws hian
a t^rlang a, phat rual a ni lo. Kan t^na tuar Isua pawhin kan
tuar aia tuar a nih av^ngin thiam thu a sawi thei lo a ni. Sual
chuan man, hlawh, nghawng a neih tlat v^ng a ni.
Kraws hian mihring nih sual leh tihsual a t^rlang a, a pho
chhuak vek. Chu pawh chu a t^rlang mualpho satliah a ni
ringawt lo va, a la kiang a ni. Mihringa sual bul chu a hneh
a, a ngam ta. Hemi hnu z>lah pawh a mite thiltih sual leh
khawlohna zawng zawng sil faina hmun chu kraws bawk hi a
ni. Pathian thuin, “... a fapa Isua thisenin kan sual zawng
zawng min tlen faisak \hîn a ni,” a ti (I Joh. 1:7). ‘|hîn’ tih
hian tiam chin leh vawi z^t leh nasat lam awm lo tih a k^wk
a, sual ngaihdamna leh sil faina Isua thisen - Kraws pan tlattute
t^n a ni. Kan sualzia sawi thiam tak, siam \hat d^n hre si lo
ni lovin, sual nasatzia t^rlang chung a, a damna keng tel Lal
Isua kraws hi a hlu tak meuh a ni.
3. Kraws - Pathian hmangaihna t^rlangtu
Kraws hian sual nasatzia leh r^pthl^kzia mualpho takin a
t^r chhuak a, chu aia a t^rlan chian z^wk chu Pathian
hmangaihna a ni. A chatuan hmangaihna thiltum Kraws-ah
hian a lo lang. Hlen chhuak t<ra thawktu Lal Isuan a thawk
zo vek a, a thawk reng bawk. Kraws-a a tuar lai pawhin a
\awngkam chhuak chu hmangaih leh khawngaihna av^nga
chhandamna thu vek a ni.
Lal Isua \awngkam hnuhn<ng pasarihte Chanchin |ha
buah kan hmu; h>ngte hi khawv>l thil hlu berte aia hlu z^wk,
CHHANDAMNA KRAWS

Pathian hmangaihna t^rlangtu a ni. Ch<ngte chu i han sawi


thar leh teh ang:
(1) “Ka pa, anni hi ngaidam rawh; an thiltih hi an hre lo a nih
hi,” (Lk. 23:34). Amah kh>ngbettute t^n a \awng\aisak.
(2) “Hmeichhia, en teh, i fapa kha, ... En teh, i nu kha!”
(Joh. 19:25), 26). Amah hringtu a ngaihthah lo. A mite
chu chh<ngkua, unau pianghmun anga awm t<rin min
duh a ni.
(3) “Tih takmeuhvin ka hrilh a che, vawiinah hian ka hn>nah
paradis-ah i awm ve ang,” (Lk. 23:43). Chhandamna
chang t<ra Lal Isua hn>na inp>k hi tlai lua a awm lo
a ni.
(4) “Ka tui a h^l e,” (Joh. 19:28). Na tuarin a tuih^l ngei
ang. Chu lam aiin lam\ang leh hmangaihtu neih kawngah
a tuih^l z^wk a ni. Rev. R. Dala hla chuan, “Far khat tal
i ni d^wn l^wm ni?” a ti.4
(5) “Ka Pathian, ka Pathian, engah nge mi kalsan?” (Mat.
27:46). Thi thei lo Pathian a thih a ngai, a n^ a ni. Pathian
kalsan, hawisan leh chhuahsan nih hi thil r^pthl^k ber a
ni ang.
(6) “A kin ta,” (Joh. 19:30). Hmangaih av^nga chhandamna
hna chu thawh zawh vek a ni ta. Engkim peih a ni ta e.
Kan awm angin Isua hi pan mai t<r a ni.
(7) “Ka pa, i kutah ka thlarau ka kawltîr e,” (Lk. 23:46).
Pathian kut leh a ^ng chh<nga awm hi a him ber mai.
Kan nunna hi tu hn>nah nge, eng thilah nge kan hman a,
kan kawltir ve tih inen chian a \<l a ni.
4. Kraws, Pathian thiltihtheihna
“Kraws thu chu boral m>kte t^n chuan ^tna a ni si a;
keini chhandam m>kte t^n erawh chuan Pathian thiltihtheihna
a ni z^wk e,” (I Kor. 1:18).
Lal Isua tuarna hlutzia sawi fiah n^n, “Kraws, Pathian
thiltihtheih lohna,” tih thupui hmanga sermon ngaihnawm tak
sawi hlauh te pawh an awm. Keimahni av^ngin a intidam thei
lo va, mahni t^n eng mah a ti thei lo ti z^wnga ngaihtuah
chuan a dik tho mai. Mahse, Bible chuan Pathian thiltihtheihna
a nih thu min hrilh a ni. Mihringte chhandam n^n Pathian
hnathawh ropui leh chak ber chu Kraws-ah hian a lang a ni.
Hemi hmang hian khawv>l a ngam tawh a, a hneh z>l bawk
a, a la hneh zo vek d^wn a ni. Ringtu t^n pawh chakna a ni
a, Kohhran t^n thiltihtheihna a ni si a.
Kraws-ah hian Pathian thiltihtheihna thur<k a awm. Krista
mite tiduhdahtu Rom sawrk^r pawh hneh a, Kristian sawrk^ra
siam t<rin Constantin-a hn>nah kraws thiltihtheihna pek a ni.
Inl^rnaah kraws >ng kulh v^nah a hmu a, “He chhinchhiahna
hmang hian hneh rawh,” tih a inziak a ni. A muthilh laiin Isua
a hn>nah a inl^r a, indonaa chhinchhiah n^n, kraws a hmuh
ang kha siam t<rin a hrilh a, chu thup>k chu a pawm a,
hnehtu a lo ni ta.5
India hnam pa Mahatma Gandhi-a chakna thur<k, amah
hneh fo \hîntu chu kraws a ni. Kum 1931-a Italy a tlawh
\umin Rome khuaa Sistine Chapel-a Isua khenbeh bulah rei fe
a ding a, a Secretary, Mahadev Desai-a hn>nah, “Mittui a tla
lo thei lo ve,” a ti.6
Kraws thu hi chhandamna thupui khaikh^wmna a ni meuh
mai. A laipui ber a ni a, sual nasatzia t^rlangin mi sual kan
nihzia min hriattîr a, Pathian hmangaihna min hrilhin chhandamna
CHHANDAMNA KRAWS

chang t<rin min siam ta a ni. Kraws kan hlat apiangin


hmangaihna a dai fo va, Kalvari tlang tlawh kh^t rawngb^wltu
chem a bil a, ringtu nun a buai \hîn.

Sawi ho t<r
1. T<nlai hian kraws thu hi pulpitah kan sawi tam t^wkin
kan hria em?
2. Kraws kan hriat d^n leh tuipui d^nah hian siam \hat
ngai awmin kan hria em? A awm chuan engte nge?
ZIRLAI 15
CHHANDAM RAWH

Chhiar t<r : Sam 118:25,26; Mk. 11:9,10; Thup. 19:1-5; Mat. 21:3
Sam 118:25,26
25
Aw LALPA, khawngaih takin chhandam la:
Aw LALPA, khawngaih takin v^nneihna rawn tîr ang
che.
26
LALPA hminga lo kal chu a eng a th^wl e:
LALPA in a\ang hian mal kan s^wm che u a ni.
Marka 11:9,10 : 9Tin, a hma lama kalte leh a hnung
lama rawn zuite chuan,
“Hosanna!
Lalpa hminga lo kal chu fakin awm rawh se,
10
Ram lo t h leng t <r, kan Pa Davida ram chu
chawimawiin awm rawh se. Chungnung berah khian
Hosanna! tiin an au va.

Thupuan 19:1-5 : 1 Ch<ng hnuah chuan v^nah mipui


tam takte aw ring tak ni ^wm tak hian, “Halleluia,
chhandamna te, ropuina te, thiltihtheihna te kan Pathian
ta a ni; 2a ror>lnate chu a dikin a fel a ni; ani chuan
naw hchiz uar ropui tak, a mi ngaih chîn v^nga lei
tikhawlotu chu ro a r>l a, a b^wihte thisen chhuak phuba
chu a kuta a l^k t^k hi,” a tih ka hria a. 3Tin, “Halleluia,”
an ti leh a. Tin, a khu chu chatuanin a chho vang. 4 Tin,
upa sawmhnih leh pali leh Thilnung palite chu an
bawkkhup a, “ Amen; Halleluia,” t iin, Pat h ian,
lal\hutphaha \hu chu chibai an b<k a. 5Tin, lal\hutphah
a\angin aw a lo chhuak a, “Nangni a b^wih zawng
zawng, a zahtu mi lian leh mi t>te u, kan Pathian chu
fak rawh u,” a ti a.
CHHANDAM RAWH

Ch^ng vawn : Mat. 21:3


Tin, tu pawhin in hn>nah eng pawh an sawi chuan,
‘Lalpain a duh a ni,’ in ti ang a, tin, ani chuan a rawn
tîr ngh^l mai ang,’ a ti a.

Vawiin hi Lal Isua chawimawia a awm ni champha a ni


a, ‘T<mkau Ni’ tiin kan hre l^r z^wk ^wm e. Naupang Sunday
School lamten kawng zawhin an au rual \hîn a, puitling lamten
th^wm kan nei tam vak ngai lo. He hun denchhen hian
chhandamna thu kan zir d^wn a ni.
He hun n>na inzawm \awngkam l^r tak, kan hman zui
tak ‘Hosanna,’ ‘Halleluia,’ ‘Amen,’ tihte hi hnehna remtihpuina
a nihzia kan chhui ang a. Mihring thinlung inthl^k danglam
hmaziate hre reng chungin, Pathianin chhandamna hmanrua
at^n min hmang duh a ni tih zir chhuah kan tum d^wn a ni.
1. Hosanna, Halleluiah, Amen
H>ngte hi Bible thu mal Hebrai \awng an ni a. Letling
lovin hnam tinin mahni pianpui \awng ang maiin kan hmang
hlawm a ni. A tum leh a awmzia sawi chhuahna \awngkam
kan nei lo phei zawng a ni lo. Hnam tin leh mi tin hman tl^n
at^n Thlarau Thianghlimin a nemnghet a ni ang e! A mal t>
t>in lo chhui ila:
Hosanna : “Chhandam rawh, kan ng>n a che,” tihna a
ni1 (Sam 118:25). Thuthlung Hlui hun laiin Juda-ten B^wkte
k<tah leh Inhlanna Ni-ah te an au rualna thuchham a ni \hîn.
Chh^wl b<ka sak inah an ch>ng a, hnahchh^wl kengin ‘Ho-
sanna’ tiin an au \hîn. Thuthlung Thar hunah erawh chuan
Juda-te tih d^n n>na inzawm ni lovin Lal Isua chawimawia a
awm ni hriat reng n^n, T<mkau kengin kan au thung ta a ni.
(Mat. 21:9,15; Mk. 11:9,10; Joh. 12:13).
Halleluiah : ‘Lalpa kan fak che,’ ‘Lalpa chu fak rawh
u,’ ‘Lalpa chu fakin awm rawh se,’ tihna a ni.2 Bible-a a
lanna palite chu Thupuan 19:1,3,4,5, te a ni a. Pathian ropuizia
puanna leh fak n^n kan hmang ta z>l a ni.
Amen : ‘A dik,’ ‘Ni e,’ ‘Tehr>ng mai,’ ‘Aw,’ tihna te
a ni. Bible-ah vawi 57 lai a lang. Pawmpuina sawi n^n te,
3

remtih leh nemnghehna at^n tea hman a ni (Jer. 28:6; Num.


5:22; Deut. 27:15-26; Thup. 1:7, etc). Pathian hming at^n
pawh hman a ni bawk (Isa. 65:16; Thup. 3:14).
Heng \awngkam mal khat lek, awmze pawimawh tak nei
si te hi thlarau nemngheh \awng, Thlarau th^wkkhuma p>k
Bible chh<ngah vawn him a ni a. Mals^wmna leh thiltihtheihna
pawh a keng tel. Chuv^ngin Setana pawh hian a thîkin a hua
a ni ngei ang. ‘Halleluia’ ngam lo t<r leh ‘Amen’ pe thei lo
t<r hian ringtu tam takte kh^ a tichih a, an hmui a phuar tlat
\hîn a ni. Hosanna pawh naupangte tih t^wkah kan ngai a ang
khawp mai.
2. Fakna ^w leh hnehna thu nawn
Chhandamtu Pathian hi fak fo t<r a ni. Chhandamna ropui
tak ama thisen ngei chhuakin min siamsak si a. Hlen chhuaktu
Pathian Fapa ngeiin a thawk zo va - “A kin ta,” tiin khawv>l
a ngam thu a puang. Chu a hnehna chu fakin kan chawimawi
ngh^l mai t<r a ni ngei ang. Zosaphluian chawimawina hla min
siamsakah chuan,
“Kalvari hnehna ropui chu,
Angelin an fak ning lo va;
Mipuiin an chawimawi chiam ang,” a ti.4
Ringtu tam takten Pathian kan fak peih lo va, Biak In
tam tak a th^wl m>k a, fakna zai ri a chuai a, Amen th^wm
a zawi \an hle a ni l^wm ni? Thinlung lama awm a awm
CHHANDAM RAWH

pawhin a ri chhuak ngam na hek lo. Amen p>kna hun p^ngngai


ruatsa takngialah pawh thatchhe takin ‘Mm’ kan ti \^wk a ni
mai a. Kan biak leh kan faka t^n pawh a l^wmawm ang em
le? Tih loh ai chuan a \ha tho ve, kan ti a nih pawhin intichaka
\an l^k deuh chu kan mamawh hle mai.
A lehlam ngaihtuah tel ngai erawh chu a awm ve tho.
Halleluia leh Amen p>kna ^wm leh ^wm lo te, a hun leh hun
lote hre dik t<ra ngaihtuah chian kan ba a ni.5 Pawmpuina leh
tel vena lantîr hun, a ruala Amen p>kna chiang sa a awm. He
mi k^ra thinlung a\anga lo chhuak au chhuahpui thuah hian
awmze nei taka rilru fîm hman tel a ngai fo. Mi dangte t^na
mals^wmna ni thei thilp>k hi kan fak t<r ni lo z^wk at^n
l^wmna a ni hlauh dah ang e. Lal Isua fak mai hi l^wmna
tipungtu leh chakna min petu a ni.
3. Danglam \hîn mihring
Vawiin hi chawimawina ni a ni a, lungngaih hapta a
in\an ngh^l chiah bawk. Mihring nihna ze dik a lang z>l a;
Pathian nihna nghet pawh hmuh ngh^l a ni bawk. Zosaphluia
hla bawkin:
“Mihring rilru a l>t fo va,
Ama rilru a nghet a;” a ti.6
Danglam \hîn mihring thiltih leh duhthlanna, hapta khat
chh<ng leka thleng hi han thlîr ila:
(1) Vawiin hian ‘Hosanna’ tiin an au rual a, ni ruk pawh a
liam hmain ‘Kh>ngbet rawh’ tiin an au leh d^wn. Davida
fapa an lal nghahf^k nia pawmtuten ‘Kaisara lo chu lal
dang kan nei lo’ an ti leh si a ni.
(2) Lal Isuan a duhsak, zirtîr zînga mi ngei Juda chu mantîrtu,
hm>lma lian berah a \ang. Rev. Thangng<ran, “A chhang
eitute kha, dor^la chang zovin” tiin hla a siam a ni.7
(3) Zirtîr huaisen bera ngaih, “I thihnaah chuan thi ve d^wn
mah ila ka phat tawp lo vang che,” (Mk. 14:31) titu
Petera meuh pawhin, d^rk^r rei lo te hnuah, “Chu mihring
chu ka hre lo, tiin ^nchhia inlawhin chhia a chham ta a,”
tih ziak a awm (Mat. 26:74).
4. Lal Isua hm>l chi thum
Hmangaih Pathian, Chhandamtu Isua rilru nghehzia chu
vawiina thil thlengah kan hmu bawk. Ni khat chh<ng lekin Lal
Isua hm>l chi thum a lang hman.
(1) Hlim hm>l a pu - Chawimawi a nihna a pawm a, a hlim
ve hle a ni ang, khap pawh a phal lo. “Ka hrilh a che u,
h>ngte hi an ngawih reng chuan lung t> tal a au chhuak
t<r a ni,” a ti (Lk. 19:40).
(2) Lungngai hm>l a pu, a \ap - Jerusalem-ah a lal a l<t
a, Jerusalem erawh chuan a lal a hre lo. “Tin, a thlen
dawn ruaiin khua chu a hmu ta a, a \ah chhan a,” tih kan
hmu (Lk. 19:41-44). “Amaha mite hn>nah a lo kal a,
amaha miten an lo l^wm si lo,” tiin. Hei hi mihring zawng
zawng huapa ziak a ni bawk (Joh. 1:11).
(3) Thinrim hm>l a pu - Temple hman d^n dik lo a hmuhin
a thinur a, siam \ha t<rin a che ngh^l a ni. Ama kut
thawh meuhvin thinrim tak chungin Lal Isuan dik lohna
a do. “Ka in chu hnam tin t^n \awng\aina in an ti ang,’
tih ziak a ni lo vem ni? Nangni erawh chuan suamhmangte
p<kah in siam z^wk hi,” a ti (Mk. 11:17). Mihring
sualna hi a nghet a, ch>tzia lang thei zawng zawng a
khawih a, chh<ng lam rilru leh sakhuana hmun thlengin
a luhchilh \hîn.
CHHANDAM RAWH

5. Chhandamna hmanrua at^na mihringte


Kristiante hun pawimawh lungngaih hapta - Lal Isua
chawimawia a awm ni a\anga a thih chh<ngah hian thil ropui
tam tak a thleng. Pathianni leh chu a thawhlehna ni a lo ni
d^wn si a. Hemi hun chh<nga thil awm, kan nun khawih
theite kan thlîr ang:
Lal Isua thup>k pawimawh leh khauh tak pasarihte hre
thar leh ila -
(1) “Lung t> tal a au chhuak t<r a ni,” (Lk. 19:40). Lal Isua
fak leh chawimawi peih lote chuan tih ^wm tak an ti lo
a ni.
(2) “Phelh ula, ka hn>nah han kai rawh u,” (Mat. 21:2).
Chhuanlam siam lova Lalpa t^na inpe ngh^l mai
t<r kan ni.
(3) “H>ng thil hi heta \angin kalpui rawh u, ka pa in
sumdawnna inah siam suh u,” (Joh. 2:16). Pathian biak
d^n leh Biak In te, rawngb^wl hna thlengin hman khawloh
a hlauhawm hle!
(4) “Thl>mnaa in luh loh n^n, inring rengin \awng\ai rawh u,”
(Mk. 14:38). |awngtai thlahthlam hian thl>mna hneh
a har.
(5) “Khandaih kha a paiah khung rawh” (Joh. 18:11).
Hriamhrei leh tharum thawh hi Pathian ram nunzia a ni lo.
(6) “Nangmahni leh in fate t^n \ap rawh u” (Lk. 23:28).
Mahni leh fate thlarau nun kawng ngaihthah hian hmab^k
thim tak a hmachhawn \hîn.
(7) “Mi hriat reng n^n ti \hîn rawh u” (Lk. 22:19). Lal Isua
sawi apiang chu tih zel a \ha (Joh 2:5). “Ti \hîn rawh u,”
a tih chu chhuanlam siam emaw, hrilhfiah kualin emaw
pehh>l lovin tih mai \hin t<r a ni.
Dîlna ng>nng^wl, hawihh^wm tak si kan hmu bawk a,
chu chu, “Isu i ram i thlen hunah mi hre reng ang che,” tih hi
a ni (Lk 23:42). He dîlna hi a hlawhtling ngh^l a ni. Tih tak
zeta dîlna chu Lal Isuan tihfel lohvin a dah hlen ngai lo.
Chatuana nunna thu hi kan engto lohva, Pathian hn>nah pawh
ng>nng^wl taka kan dîl ngai lo a nih chuan rawngb^wlna
nung chu beisei chi rual a ni lo vang.
Kohhran siam \hat hun lai kh^n John Knox-a chuan Rakili
anga ng>nng^wl takin, “Scotland min pe rawh, chuti lo chuan
ka thi ang,”8 tiin Pathian a au va, a hlawhtling ngei bawk.
John Knox-a taksa hi thi mah se, Scotland a awm chh<ng
chuan John Knox-a a nung reng d^wn a ni. Mihring rilru leh
duhz^wng hi a inthl^k danglam zung zung \hin av^ngin Pathian
lam\ang nih tlat a \<l hle mai. Pathian hmanrua leh a hman
theih ni reng ila a \ha ang e.

Sawi ho t<r
1. T<mkau ni kan hman d^n hi a \ha t^wkin kan
hria em?
2. Hnehna puan hi kohhran inzirtîr d^n a ni em?
ZIRLAI 16
THAWHLEHNA

Chhiar t<r : I Kor. 15:20-22; Kol. 3:1-4; Mk. 16:6


I Korinth 15:20-22 : 20Nimahsela Krista chu mitthi zîng
ata kaihthawhin a awm tak zet a ni, muhilte thawh
hmahruaitu a lo ni ta. 21 Mihring v^nga thihna a lo awm
av^ngin, mihring av^ng v>kin mitthi thawhlehna a lo
awm ta bawk a. 22 Adama-ah chuan mi zawng zawng an
thi \hîn ang hian Krista-ah chuan mi zawng zawng
tihnunin an awm bawk ang.
K o l o s s a 3 : 1 - 4 : 1 ,2 Chutichuan, Krist a hn>nah
kaihthawhin in awm ve tawh chuan chung lam, Pathian
ding lama \hu Krista awmnaa thil awmte chu zawng rawh
u. Chung lama thil awmahte chuan in rilru nghat tlat
rawh u, leia thil awmahte chuan nghat lovin. 3In thi
tawh a, in nunna chu Pathianah chuan Krista hn>nah
thuhr<kin a awm si a. 4Krista kan nunna chu a lo inl^r
hunah chuan nangni pawh ama hn>nah ropui zîngah in
inl^r ve ang.
Ch^ng vawn : Mk. 16:6
Tichuan, ani chuan an hn>nah, “Mangang suh u; Isua,
Nazaret mi an khenbeh kha, in zawng a ni ^wm a, a tho
leh ta; hetah a awm tawh lo; en teh u, an zalhna hi!”
Mitthi zîng ata Lal Isua a tho leh hi khawv>la thil thleng
mak ber a ni. Isua thawhleh av^ngin mihring t^n thawhlehna
a lo awm ta. Ringtute thawhlehna chu t<nah leh nakinah a ni
ang. Krista Thawhlehna thiltihtheihna chu chan theih a ni,
ch<ngte chu kan zir ang.
Thawhlehna thu hi Paulan a sawi tam ber a, “Thawhlehna
thu hi i paih bo chuan Kristian Thurin innghahna leh a ruhrel
chawpin i tichhe ngh^l vek tihna a ni,” tiin William Barclay-
a chuan thawhlehna thua Paula ngaih d^n a sawi.1
1. Thil thleng mak chu
Lal Isua thawhlehna hi khawv>la thil thleng mak ber a ni.
Thi hnu dam leh ni mai lovin, amah ngei kha taksa danglam
pu telin a tho leh a ni. Isua thil mak tih - mitthi kaihthawh
pathum (Jaira fanu, hmeithai fapa, Lazara) ziak a awm. H>ngte
pawh hi he laia thawhlehna a sawi ang chi hi a ni lo va, thi hnu
tihnun leh an ni z^wk. Lal Isua hi thihna chunga thuneitu a
nihzia lantîrna chauh a ni. Thi hnu dam leh ni lovin, Isua hi
thihna ata a tho leh a ni.
Lal Isua thawhlehna tichiangtu pathum chauh han sawi
ila: Thl^n ruak, a inl^rna leh a ringtute nuna nung tlat awmte
hi. Thl^n a ruah chhan hi thil ni thei eng emaw sawi ngh^l a
awm. ‘Zirtîrten an la sawn a ni ang,’ ‘hm>lmaten an la a ni
ang,’ ‘thl^n an hai a ni ang,’ tih te hi. Zirtîrho hlau leh r^l\i
takten, sipai v>n tlat thl^n chu an khawih ngam hauh lo vang.
An lo ti thei pawh ni ta se khati khawp kh^n an ph<rpui zui
duh hauh lo vang. Hm>lmate kh^n ru chhuak ni se ‘a tho leh’
titute hnial beidawn n^n an rawn lek chhuak ngei ang.
A ph<mtu mi eng emaw z^t leh sipai hote kh^n a ph<mna
thl^n an hai hauh lo vang. Chuv^ngin Isua a tho leh a, thl^n
kha a ruak a ni mai.
A thawhleh hnuah mit ngeia hmutu mi tam tak an awm a,
thua hnial hneh chi an ni lo.2 Mitvai an ni vek thei bawk hek
lo. Mita hmutu ni lo pawh amah zuitu nunah ‘nung’ a awm tlat
a, vawiin thlengin tholeh Lalpa chu a mite leh kohhranah nungin
a inentîr reng a ni.
Juda-ho zîngah thawhlehna chungch^ngah ngaih d^n chi
hnih a awm. Pharisai-ten thawhlehna a awm an ring; mahse,
THAWHLEHNA

taksa thil angin an beisei. Sadukai-ho erawh chuan thawhlehna


a awm an ring lo, an pahnih hian Isuan a hn^wl ve ve. Grik
hovin nunna lairil, t^wp lova kal z>l, he lei taksa n>na inzawm
lo an sawi bawk. Chu pawh chu Bible-in thawhlehna a sawi
ang hi a ni hek lo. Lal Isua thawhlehna hi ama taksa t^n chauh
ni lovin, mihringte t^n kawng hawnna, thawhlehna hmahruaitu
a lo nih theih n^n a ni (I Kor. 15:20).
2. Ringtute thawhlehna
Apostol-te thurinah chuan, “Taksa Thawhlehna ka ring,”
tiin tawi fel leh chiang takin a inziak a ni. Nicea thurin chuan,
“Mitthi thawhlehna leh khawv>l lo awm leh t<ra nunna chu ka
thlîr,” a ti thung. Kan kohhran thurin puan chhuahnaah hian hun
hnuhn<ng Thupuan chhuahna hmahruaiah, “Ni hnuhn<ngah
chuan mitthite kaihthawhin an awm ang a,” tiin bul a \an.3
‘Thawhlehna’4 tih hi Thuthlung Tharah vawi 40 lai a lang
a, Lal Isuan Pharisai-te leh Sadukai-hote hn>na a hrilhfiahna
lai te, amah Lal Isua thawhleh thute leh chumi av^nga ringtute
thawhlehna chungch^ngte a ni ber. Ringtute thawhlehna hi Lal
Isua thawhlehna n>n a inzawm tlat a, l^k hran harsatna lai a
awm. Lal Isua thawhlehna pawh a thihna n>n a inzawm tlat
bawk a, l^k hran hleih theih a ni lo. Thawhlehna leh kraws,
Kalvari tl^ng leh Bethlehem, Nazareth leh Jerusalem te hi
Isua nun pum puia inthlung tawn vek a ni.
Krista zawma nun thar neih hi thawhlehna in\anna a ni
phawt mai. “Kei hi thawhlehna leh nunna chu ka ni,” Lal
Isuan a ti a (Joh. 11:25,26). Chu nun chu taksa thihnain a
tit^wp thei lo. Suala thite kaihthawhna, nunna neihtîrna a ni.
Krista av^nga ama ruala tihnun nih thu hi Paulan a sawi uar
hle. Amaherawhchu chumi b^k thawhlehna awm lo anga sawi
chu thutak kawng kal kawisannaah a ngai thung (II Tim. 2:18).
Lei taksa thih hnua thawhlehna - taksa thawhlehna thu hi
Paulan sawi chian a tum hle, \awngkam hriat harsa takte pawh
a hmang. “Taksa” hi tisa taksa (\awih thei) leh thlarau taksa
(\awih thei lo) ang tein a sawi hrang bawk \hîn. Taksa tho leh
t<r chu v^n taksa, tihdanglama awm chu a ni a, chu chu lei
taksa hian a luah thei lo vang.
Hun hnuhn<nga thawhlehna kan hmu bawk. Mi zawng
zawng, mi \ha leh mi sual pawh tho leh t<r kan nihzia leh
ror>lna hmachhawn t<r kan ni. Hetah pawh hian thawhlehna
hmasa leh hnuhn<ng awm t<r leh a rual v>ka tho leh t<r anga
ngaih theih a ni ve ve a ni (Thup. 20:4-6; Dan. 12:1-3).
Eng pawh nise, Krista thawhlehna av^ngin taksa
thawhlehna hi a awm a. Engtin tak nge, eng ang chiahin nge
tih chu lei taksaa awm m>k t^n hriat kim ph^k loh a ni a.
Pathian khawngaihna thuril inthup, beiseina hlimawm tak a ni.
3. Thawhlehna - t<nah leh nakinah
“Taksa thawhlehna ka ring,” tih leh “Ni hnuhn<ngah
chuan mitthite kaihthawhin an awm ang,” tih hi kan thurin
a ni. Hemi sawi fiah tumna te hian kaihhnawih tam tak a nei
thung a. Hun hnuhn<ng thu ngaihsak hauh lo an awm laiin
tuipui lutuka thurin pawimawh z^wk dang ngaihthah hlauh an
awm bawk. Hunpui \hen thurin te, Daniela hapta te, Jentail
te ni kin, Judate chawr no, mithianghlim l^wr, kum s^ng
ror>l tihte hi p^wl p>nhleh \henkhatin thurin at^n an hmang
a; mi mal tuipui tak tak pawh awm a ni. Kristian thurin laipui
hmun erawh chu a luah ngai lo.
Hetah hian thil pahnih chauh lo sawi ila:
(1) Thawhlehna nun - t<na in\an : Ringtuin Krista a zawm
ni hi a thawhlehna ni hmasa a ni. “Krista ruala tihnun” hi
Paula Theology hnukpui pakhat a ni a. Kristaah chuan mihring
THAWHLEHNA

hnam pum pui hi kaihthawhin a awm. Adama hmasaa thihna


n>na zawma awm tawh mihringte chu Adama hnuhn<ngah
nunna n>n zawmin an awm.5 Nakina thawhlehna chan \ha
chang t<rte chu t<na thawhlehna nun nei bawkte hi an ni ang.
Hun hnuhn<nga ror>lna lo awm t<r leh t<na ror>lna in\an
m>k hi a inzawm tlat a ni.
(2) Ni hnuhn<nga thawhlehna : Hei hi t<na ringtu nun
thar neih hi ni lovin, nakina mi t<r a ni a, mahni thua thawhlehna
ni lovin, Pathianin a kaihthawh t<r sawina a ni. Mahni hun
\heuhva thawhlehna ni lovin, mi zawng zawng thawhlehna a ni
a; Thlarau thi thei lo nun zawmna ni lovin, taksa thar leh ropui
z^wka thawhlehna a ni.
Ringtu a thih veleh v^na kal ngh^l emaw, thawhlehna
nghah rih emaw hi inkalha ngaih loh a \ha. Thlarau khawv>lah
chuan hun leh hmunin thu a nei si lo va. Philippi 1:23 thu hi
Krista hn>na awm ngh^l t<r ang leh muhîl lova harh reng niin
Martin Luther-a chuan a sawi.6 Thlarau khawv>l dinhmun hi
he lei taksa kan put chh<ng hi chuan famkimin kan hre thei
rih lo.
4. Thawhlehna thiltihtheihna
“Nimahsela mitthi zîng ata Krista titho lehtua Thlarau chu
nangmahnia a awm chuan, mitthi zîng ata Krista Isua titho
lehtu kh^n, nangmahnia awm Thlarau z^rah chuan in taksa thi
theite chu a tinung bawk ang,” (Rom 8:11). “... a thihna
anpuia thiin, amah n>n, a thawhlehna thiltihtheihna n>n, a tuarna
te \^wmpuina n>n ka hriat theih n^n, mitthi zîng ata thawhlehna
chu ka chang thei hr^m mahna, tiin,” (Phil 3:10,11).
Thawhlehna thiltihtheihna tih hian thil pathum, inzawm tlat
a keng tel ngh^l a. Mitthi zîng ata Krista Isua titho lehtu
thiltihtheihna te, tholeh Krista thiltihtheihna te leh Krista av^nga
ringtu thawhlehna thiltihtheihna nun te hi. Pathian thiltihtheihna
chuan mihring taksa thawhlehna kawngah engkim a tithei. Engti
kawng leh eng v^ng pawha mihring taksa thi, \awih ral vek
emaw, sawm vek emaw, hmuh t<r awm lo thlenga bo vek
tawh kaihthawh leh hi Pathian t^n thil harsa a ni lo. Rilru
ngaihtuahna buai leh mangangin awm loh t<r a ni. Thawhlehna
thiltihtheihna neitu Pathian hnathawh a ni mai.
Krista thawhlehna thiltihtheihna kha lei lam thilin a d^l zo
lo bawk. Pindan bang chhahin a d^l lo va, hmun hlain a
tikhawtlai thei lo va, hunin a thunun hek lo. A rual pawhin
hmun tinah leh mi tin hn>nah a inpuang thei a ni. Benga hriat
leh mita hmuh aia chiang z^wkin thinlungah thu a sawi a, mi
a hneh ta z^wk a ni.
“Mitthi zîng ata Krista kai tho lehtu thiltihtheihna tho
kh^n Krista mite-ah chuan a thawk reng. Thawhlehna hi thil
kal reng a ni e.”7 A thawhlehna thiltihtheihna hi Paulan chan
z>l a duhzia leh chan theih a nih thu min hriattîr a duh a. Chu
chu he taksa, t<na awm m>k at^n pawh chakna nung reng a
ni a, manhla taka nunna a ni bawk. Chan theih d^n chu Krista
hriatna neih a nih thu a sawi a.8 Chan reng theih d^n kawng
chu thlarauva awm a ni tih a sawi.
Lal Isua thawhleh ni a lo thlen hian champhaph^k lawm
leh hriat thar lehna mai ni lovin, Krista thawhlehna thiltihtheihna
chang thar z>l t<ra inbuatsaih a pawimawh hle a ni.
Lal Isua thawhlehna hi khawv>la thil thleng mak ber a ni
a, Kristian Thurin innghahna laipui a ni. Mihring chanchina thil
thleng ngai lo, sakhaw dang zirtîrna pawhin an neih ve loh a
ni. Lal Isua thawhlehna av^ngin keini pawh kan tho leh ang.
Thawhlehna chu t<nah hetah a thleng m>k a, nakinah v^nah
THAWHLEHNA

a la famkim d^wn a ni. Chu b^kah Lal Isua thawhlehna


thiltihtheihna chu amah ringtuten t<nah an chang thei a, chang
t<r pawhin min duhsak bawk a ni.

Sawi ho t<r
1. Easter Sunday hman d^n \ha z^wk leh hl^wk z^wk a
awm ang em? Engtin nge ni ang?
2. Krista thawhlehna thiltihtheihna hi chang vein kan
inhria em?
ZIRLAI 17
CHHANDAMNA MAK

Chhiar t<r : Heb. 2:1-4; Gal. 2:20


Hebrai 2:1-4 : 1 Chuv^ngin, benga kan hriatte kha
\hahnemngai t akin kan paw isa lehz ual t <r a ni,
chut ilochuan kan t aw lh bo hlauh dah ang e.
2
V^ntirhkohte hmanga thu sawi mah kha a lo ngheh a,
bawhchhiatna leh thu ^wih lohna tinr>ngte chuan
thungrulhna fel tak a hmuh z>l si chuan, 3heti kauva
chhandamna ropui hi thlahthlam ila, engtin nge kan tl^n
chhuah theih tehlul ang? Chu mi chhandamna thu chu
atîra Lalpa hmanga sawi a ni tawh a, a hretute chuan
min tihnghehsak a; 4Pathian pawhin chhinchhiahnate leh
thilmakte leh thiltihtheihna tinr>ngte n>n, ama duh ang
z>la Thlarau Thianghlim thil semte n>n chuan anni chu
a hriatpui a.
Ch^ng vawn : Gal. 2:20
Krista hn>nah khenbehin ka awm ta; nimahsela ka
nung a ni; keimah erawh chu ka ni tawh lo. Krista chu
keimahah a nung z^wk a ni; tin, tunah tisaa ka nung hi
rinnaa nung ka ni – Pathian Fapa, mi hmangaiha ka aia
inpetu rinnaah chuan.
Kan zirlai \hen thumna hian Chhandamtu Isua leh Tlanna
hna a luhchilh deuh bîk a. Chumi chh<ngah chuan chhandamna
ropuizia leh makzia te kan chhui d^wn a ni. Vanmawia chuan:
“Chhandamna mak tak mai hi,
Hnam tin chi tin t^n a ni;
Tu pawh a duh apiangin,
Chhandamna chu a thl^wnin an nei thei,” tiin a phuah.1
CHHANDAMNA MAK

Pathian chhandamna ropuizia leh makzia hi sawi thiam


rual a ni lo. A \hen chauh kawng liin kan chhui ang a, hetiangin:
(1) Chhandamna thuthlung mak leh ropui;
(2) Chhandamna siam d^n mak leh hautak;
(3) Chhandamna chan d^n mak leh l^wmawm;
(4) Chhandamte nun mak leh danglam.
1. Chhandamna thuthlung mak leh ropui
Chhandamna thuthlung hi zirlai 6-naah kan zir tawh a.
Bible-ah hian thuthlung (covenant) tih hi vawi 297 lai a lang.
D^n nar^nin thuthlung chu mi pahnih ink^r emaw, p^wl chi
hnih ink^r emawa hman a ni \hîn. Chhandamna thuthlung,
Bible-a kan hmuhte pawh hi Pathian leh mihring ink^r thil a
ni hlawm.
A makna lang ngh^l hmasa ber chu he chhandamna
thuthlung hi Pathian tih leh siam a ni vek mai hi a ni. Mihring
lam rawt ve te, remruat ve te, \<l tih av^ng tea nawrna a awm
lo. Engkim Pathianin a ngaihtuaha a siam a ni.
A makna dang leh chu ‘thinlunga ziak’ hi a ni ang.
Thuthlung hmasa chu lung ph>kah Pathian kut ngeia ziak a ni
a; Mosia hmangin ziak zawm belh z>l a ni. Thuthlung hnuhn<ng
erawh chu lehkha ph>ka ziak mai ni lovin ‘Thinlunga ziak’ a
ni.2 Hetiang hi a v^ng hle mai.
Chhandamna thuthlung hi a siamtu Pathian t^n ni lovin
mihring t^n pawimawh tak leh \ha tak vek, thuthlung mak tak
a ni bawk. Khawv>l thila thuthlungte hi chu lehlam ve ve t^na
\hatna awm, anmahni phuar kh^wmtu a ni fo. Chhandamna
Thuthlung erawh hi chu mihringin a siamtu Pathian a bosan a,
Pathianin a zawn chhuah lehna a ni. Dickson-a chuan, “Sakhua
zawng zawng hi mihringin Pathian an zawnna a ni a, Kristian
sakhua erawh chu Pathianin mihring a zawnna a ni,” a ti.3
Thuthlung mak a nihzia la awm cheu chu, Thuthlung pakhat
chh^wng hniha awm, inzawm si hi a ni. A hmasaah famkim lo
mah se a hnuhn<ngah \ha z^wkin a siam a ni. “Thuthlung hmasa
chu sawis>l bo ni se, thlun nawn a ngai lo t<r,” a ti (Heb. 8:7).
Hmangaihna t^wp nei lo Pathianin beidawng lovin, mihringte
t^n chhandamna thuthlung a siam hi a makin a ropui a ni.
2. Chhandamna siam d^n mak leh hautak
Bible-ah hian lehkhabu 66 a awm a, bung 1189 zet a
awm bawk.4 A hmasa ber Genesis bung 1 leh 2-ah thilsiam
chanchin kan hmu a, Bung 3-ah mihring tl<k thu leh chhandam
ngai an nih thu a lang. Heta \anga a hnu lam zawng zawng hi
Pathianin chhandamna a siam d^n leh chumi n>na inzawmna
nei chanchin lam a ni vek mai.
Chhandamna buatsaih n^na hnam thlan Israel-ho chanchinin
hmun zau ber a luah a. D^n leh thup>k chi hrang hrang te, zilh
\hîntu z^wlneiho rawngb^wlna te, an hr<la hnam dang lo tlazep
chanchin te n>n thil tam tak ziak a ni. H>ng hun chh<ng hi kum
za tam tak a tling. Ni ruk chh<nga lei leh v^n siamtu Pathian
hian chhandamna siam t<rin kum s^ng tam a s>ng, ‘leilung pian
hma a\anga ruat l^wk’ a ni hial e (cf. I Pet. 1:20).
Chhandamna hna hlen chhuah chu Lal Isuan a thawk.
Amah ngei kraws-a khenbeha thih a ngai hial a. Thisen chhuak
meuhva a din kohhran hmangin chhandamna a thawk z>l a ni.
Pathian chhandamna siam d^n hi a mak a, a hautak hle mai.
Thilsiam dang zawng zawngte hi ‘Lo awm rawh se’ a tiha lo
awm mai an ni a. Chhandamna erawh chu, “Lo awm rawh
se,’ a tiha lo awm mai a ni lo. Kohhran pawh hi ‘ama thisena
a leite’ tih a ni (Tirh. 20:28).
CHHANDAMNA MAK

Chhandamna at^n Pathian ngeiin thihna a tuar a ngai hial


hi a mak a, a hautak a ni. Grik mi fingte pawhin an buaipui
nasa, pawm mai harsa an ti. Charles Wesley-a’n –
“A va mak >m, thi thei lo thi,
A tumzia mak tu nge sawi thei;
A hmangaih th<kzia puang t<rin,
Seraf-te pawhin an ph^k lo,” a ti.5
Lei mihringte phei chuan kan ph^k lo lehzual ang.
Chhandamna hi a ropui a, a siam a hautak a, a makin a hlu
>m >m a ni.
3. Chhandamna chan d^n mak leh l^wmawm
A makzia leh a l^wmawm d^n lang nghal mai chu ‘man
awm lo, a thl^wna neih a ni’ hi a ni. Khawv>l thilsiamte hi chu
a siam a hautak zawh poh leh a man pawh a tam z>l. Heti
khawpa chhandamna hlu leh siam chhuah hautak si hi a
thl^wna chan a ni tlat mai. A duh apiang t^n pan mai t<r a
ni (Isa. 55:1). A nihlawh thl^k mang e. Mahse, Isuan eng nge
a sawi? Mi tam takin an hnar a, chhuanlam an siam tih min
hrilh. Chhuanlam siamtute chungch^ng sawiin, “Ka hrilh a che,
mi ka s^wmte kh^n pakhat mahin ka ruai \heh an ei lo vang,”
a ti (Lk. 14:15-24).
Chhandamna chan d^n mak leh l^wmawm tak chu, ‘rin
maia chan’ hi a ni. Mi chi tin t^n inang tl^nga awlsam, duh lo
t^n harsa si a ni. Mi fing t^n chauh emaw, hausa t^n chauh
emaw leh tute emaw bîk t^n chauh ni lovin mi tin ta t<r
Chanchin |ha l^wmawm >m >m a ni e. ‘Ring’ tih hi duh, lo
pawm, lo l^wm, tihna tho a ni. A lam hawi, lo en, tih n>n
pawh thuhmun a ni ang. Isaia 45:22 “K^wlkila mi zawng
zawngte u, ka lam lo hawi ula, chhandamin awm rawh u,” tih
hi thuhriltu ropui C.H. Spurgeon-a piantharna pawh a ni nghe
nghe. Lal Isua en mai - rin mai hi chhandamna a ni.
A makzia leh a l^wmawm lehzualna chu Thlarau
Thianghlim keimahnia awm t<ra min pe hi a ni. Pathian lam
hawi t<r leh amah ring t<rin min s^wm a, min \anpuitu
Thlarau Thianglim min neihtîr a ni. Chhandamna pawimawhzia
min hrilh a, Chhandamtu Lal Isua \hatzia min hmuhtîr a,
amah thlang t<rin kan duhthlanna a tithar a, pawm t<rin min
pui a, felna rah min thawh chhuahsak ta cheu va; a makin a
l^wmawm a ni.
4. Chhandamte nun mak leh danglam
He zirlai chh<ngah hian Chhandamna makzia leh a
danglamna chi hrang hrang - A thuthlung mak leh ropuizia te,
a siam d^n mak leh ropuizia te, a chan d^n mak leh
l^wmawmzia te n>n kan t^rlang a. Hemi belh chhah hian
chhandamna changtu nun mak leh danglamna a la awm ta
cheu mai. Ch<ng chu tl>m t> chauh sawi ila:
(1) Krista nun zawmna thur<k, mahni ni si, ni si lo, Nun
Krista, Krista ni si lo (Gal. 2:20; Phil. 1:21).
(2) Khawv>l n>na in\hen nun, khawv>la la ch>ng tho si (Gal.
6:14).
(3) Remna thuchah kengtu, khawv>l chawkbuaitua puh theih
ni si (Tirh. 17:6).
(4) Sual leh a bul Diabola dotu, a lam \anga an puh z^wk
hlauh (Mat. 10:25).
(5) Engkima lungawi thei nun (Phil. 4:11).
(6) Nun pakhat chauh - nun tam tak nei si (Joh. 10:10).
(7) Nun letling, v^n lama zung kai, thi tawh chunga nun
thuhr<k nung reng si a ni (Kol. 3:1-4).
CHHANDAMNA MAK

Rawngb^wltu l^r tak, Rev. Dr. R.K. Ngh^kliana chuan,


“Chatuana nunna changtu nun chu thei tui tak, rah duh tak,
a letlinga \o ang a ni t<r a ni. A zungin v^n lama thil awm
chuan a inch^wm a, a rahin mi dang a titlai ang. Amahin a
rah a lo t<r a ni lo va, lei lamah zung a kaih t<r a ni hek
lo,” tiin a sawi.6
Valeton-a’n z^wlnei Isaia chungch^ng a sawi hi
chhandamte nun mak leh danglam d^rthlalang a ang hle mai.
“Isaia chu a lu chh<m chungah a awm a, a thinlung chatuan
thilah a ch>ng a, a kut leh a k^ chu ama hun lai thilah a ch>ng
a, a thlarau chu Pathian chatuan ror>lnaah a ch>ng a, a taksa
chu ama hun lai khawv>lah a ch>ng a ni,” tiin. Chhandamna
makzia hi sawi thiam a har hle mai. A thuthlung a mak a, a
siam d^n pawh a hautak a, chhandamna chan d^n leh changtu
nun pawh a mak ta deuh deuh. Tirhkoh Paulan a sawi mak
thiam hle. “Krista hn>na khenbeh; nimahse, nung si, rinnaa
nung, Krista nun \^wmpui’ tih te hi thil mak, mihring chh<t
thiam ph^k piah lam a ni l^wm ni? Mahse, siamtuin a siam a,
kan chan a phal hi i l^wm ang u.

Sawi ho t<r
1. Pathian chhandamna makzia hian min hneh lehzual nge
min hruai bo z^wk?
2. Engkima lungawi z>l hi a theih tak tak em?
ZIRLAI 18
CHHANDAMNA THU RIL

Chhiar t<r : I Kor. 2:6-9; Joh. 1:29


I Korinth 2:6-9 : 6 Amaherawhchu puitlingte zîngah
chuan thu fing zawng kan sawi \hîn, nimahsela he
khawv>l thu fing hi a ni lo, he khawv>l roreltu boral
t<rte thu fing hi a ni hek lo; 7Pathian thu fing thur<k chu
kan sawi z^wk \hin a ni, thu fing inthup, kan ropuina
t<ra Pathianin khawv>l awm hmaa a ruat l^wk tawh chu.
8
Chu chu he khawv>l ror>ltute r>ng r>ng hian an hre lo;
hria sela chuan ropuina Lalpa chu an kh>ngbet lo vang.
“Mita hmuh ngai loh, benga hriat ngai loh,
9

Mihring rilrua l<t ngai lo,


Patianin a hmangaihtute t^n
A buatsaih apiangte chu,” tih ziak ang z^wk kh^n.
Ch^ng vawn : Joh. 1:29
Tin, a t<kah chuan Johanan Isua a hn>nah lo kal
d^wnin a hmu a. Tin, a sawi a, “En teh u, Pathian
Ber^mno, khawv>l sual kalpuitu t<r saw!...” a ti a.
He zirlai hi ‘Chhandamna thu ril’ tiin kan dah a.
Chhandamna thu pum pui hi Pathian thu ril a ni vek chungin,
‘chhandamna at^na Krista hnathawh leh a inp>kna, a bîkin a
thihna awmzia hi thu ril tak chu a ni e’ kan ti a ni. Hmas^ng
a\angin sawi fiah tum d^n chi hrang hrang a lo chhuak \hîn a;
mahse, fiah fai taka zo veka sawi a awm thei lo. Hla phuahtu
Suaklianan:
“Aw hmangaihna ka sawi thiam lo
Na, ka ngawi thei lo,” a tih ang mai hi kan ni hlawm.
CHHANDAMNA THU RIL

T<n \umah hian hriat ph^k loh thu ril sawi fiah d^n chi
hrang hrang te, ngaih d^n sîr khat te, ril tak, m^wl t>a chhawp
chhuah ti tein kan zir ang. Engtia sawi fiah nge \ha ber ang
tih te, sawi fiah dan dik lo leh him tawk lote a awm em, tihte
zir chhuah tum ila.
1. Hriat ph^k loh thu ril chu
Paula hian ‘thu fing, thur<k, thu fing inthup’ ti tein a sawi
a. A thlen chin leh mihring nun a luah apiangah dawnsawn
d^n pawh mak takin a danglam \hîn. Mi pakhat chuan ti hian
a ziak a, “Rinna kan tih hi Palestina ram mi pakhat a\anga
rawn in\an a ni a, chuta \ang chuan Grik ramah a darh z>l a,
chutah chuan mihring finna hmanga thil bul zirna ril takah an
chantîr a; Rom a lo thleng a, chutah chuan zirna hmun leh mi
fing inhl^wm kh^wmna p^wl lian takah a lo chang a. Europe-
ah a lo darh zau z>l a, anni chuan hnam zia leh nunphungah
an lo neih a; chutah America hm^r lam a thlen meuh chuan thil
nasa tih tuma hmal^kna a lo ni ta a ni” tiin.1
Hriat ph^k loh thuril chu Pathianin mihring hriat theih
t<rin Fapa Isuaah a rawn puang ta a ni. Chutah pawh chuan
hriat kim ph^k loh thu inthup a awm z>l tho. Kan t^na \<l
apiang thlarauvin min hrilh fiahsak \hîn. He leia kan awm
chh<nga kan hriat kim kher a phal loh thlenga hriat tuma
inham buai erawh chu a \<l lo vang a, a \angkai hre thei t<ra
beih leh ngaihven erawh kan tih t<r a ni e.
Pathian thuril leh thurin zir a \ha; mahse, Pathian n>na
inlaichînna leh hmangaihna tel lova beih vak te, inhnialna
hmanrua ringawta lek chhuahte hi a \ha vek lo. Pathianin p^wl
ropui tak Kohhran min pe a; hetah pawh hian p^wl lian tak
a nih a hlu ang bawkin a chh<nga mite nun siam \haz^wnga
hmal^k a pawimawh reng. Pathian thuin mihring nun, hnam zia
leh khawsak d^n zawng zawng a luah vek hi a l^wmawm
rualin mihring chh<ng lam nun erawh a khawih lo vang tih hi
a hlauhawm hle. Kan dawn s>n loh hmangaihna, kan thawh
s>n loh chhandamna hna \<l, Pathianin Isua Kristaah min rawn
hl^n a ni ber e.
2. Sawi fiah tum d^n chi hrang hrangte
Chhandamna at^n Lal Isua thihna thu hi a chhan leh v^ng
sawi fiah tumna tam tak a awm tawh \hîn a, ch<ng zînga a
langs^r zual \henkhat chauh lo t^rlang d^wn ila –
(1) Tlanna2 - Hei hian Pathian ta ni tawh, ni leh ta lo, nihtîr
leh t<ra lei kîr chungch^ng a k^wk. Sual b^wiha t^ng
chhuahtîr t<ra a man p>k ngai Lal Isuan a thihnain a tl^k
zo a ni. Hei hi b^wih leh sal neih hun laia mite t^n chuan
hriat awlsam t<r tak a ni ang.
(2) Inrem lehna3 - Pathian leh mihring inrem lo, inhm>lm^kna
k^ra inremna at^n Isua a thi a ni. Hei hi indo hun leh
mihring inrem lohna boruaka ch>ng m>k t^n hriatthiam
awl tak t<r chi a ni.
(3) Inthawina4 - Bawhchhiatna, sual leh bawlhhlawh tlen fai
n^n Isua a thi a ni. Rana inthawi aia hlu z^wk Isua thisenin
a sil fai. Inthawina hmang \hîn t^n he ngaihd^n hi hriatthiam
a awl ngawt ang.
(4) Thiam chantîrna5 - Tihlungawina, hremna pumpelhtîr
(Satisfactory, penal theory) an ti bawk \hîn. Ror>lna
hmaa thiam loh chang mihringte hrem an nih loh n^n,
thiam an chan n^n Isua a thi. Thubuai rem leh ror>lna
ngaihs^nna apiangah he hrilh fiahna hi hriatthiam a awlin
a rinawm.
CHHANDAMNA THU RIL

(5) Setana tihtl^wmna6 - Chhandamna thu hi Pathian leh


hm>lma Setana inbeihna chanchin a ni a. Eden huan a\anga
inbeihna kha Kalvari tl^ngah Isuan a hneh ta a ni.
(6) Nun hnehna7 - Entawn at^n (exemplerist) an ti bawk.
Isua thihna hi mihring nun hnehtu bul ber a ni. Mihring
rilru sak ber tin>mtu, Isua tih anga tihtîr ve theitu chu mi
fel kraws-a tuara a thi hi a ni.
H>ng sawi fiahna chi hrang hrangte hi anmahni z^wn
\heuhvah chuan a dik vek a; mahse, chi khat ringawt hian Lal
Isua thih chhan hi a sawi kim ph^k lo a ni.
3. Sawi fiah d^n tluantling t^wk lote
Chhandamna sawi fiah d^n tluantling t^wk lo leh him lote
hi t<n hma a\angin a lo chhuak tawh \hîn a, t<nlaiah pawh a
la chhuak ta z>l a ni. Floyd M. Barackman-a chuan chutiang
chu chi s^wm a sawi a, hengte hi a ni8:
(1) Nun dik hlen chhuahna - Kum zabi pahnihna hun laia
Lyons leh Gaul Bishop Ireneous-a chuan, Adama a\anga
mihring nun chhe vek tawh siam \ha leh t<rin Isuan nun
dik a rawn hlen chhuak niin a ngai. Hei hian Pathian n>n
inrem lehna hna pum pui a hlamchhiah deuh a ni.
(2) Tlanna man Setana hn>na p>k - Zabi thumna laia
Alexandria zirtîrtu Origen-a’n a sawi d^n a ni. Hei hian
d^n laka mihring sualna leh bawhchhiatna lam a hmaih
deuh.
(3) Sumd^wng rilru ngaih d^n - Kum zabi 11-na laia
England Arch Bishop Anslem-a chuan, Isua thihna hi Pa
tihlungawina a nih thu a sawi uar hle a; sual leh a hremna
\<lzia a hmaih thung.
(4) Nun hnehna - Kum zabi 12-na lai v>lah French Scholar
Peter Abelard-a ten an sawi \an. Isua thihna hi mihring
thinlung cho chhuaktu a nih thu an sawi uar a, tlanna lam
an hmaih thung.
(5) Isua nun pum pui tlanna vek - Italian mithiam Thomas
Aquinas-a chuan Isua thihna kher lo pawh hi chhandamna
a ni thei tih a sawi. Hei hian aiawh leh tlanna thu pum pui
a tin>p deuh.
(6) Duhz^wng hlen ngaih d^n - Kum zabi 13-na laia
Franciscan mi thiam Dans Scotus-a chuan Isua thihna
kher lovin Pathian duhz^wng hlenna a chhandamna a sawi.
Hei hian tlanna thu a kalh.
(7) Entîrna at^na hman - Kum zabi 16-na lai v>la Unitar-
ian mi thiam, Italy mi Fausta Socinus-a chuan Isuan sual
a phur tak tak lo, sual ngaihdamna chu khawngaihna a ni.
Chumi entîrna at^n Isua hi thi mai niin a ngai. Hei hian
Isua thihna a dah hniam hle.
(8) Thuneihna entîrna - Zabi 17-na laia Hugo Grotius-a
chuan Pathianin sual a huatzia entîrna at^n Isua a thi niin
a sawi. Hei pawh hian tlanna pum pui a hmaih bawk.
(9) Thlarau lam thil - Kum zabi 19-naah kh^n Edward
Irving-a te chuan thlarau lam thil entîrna angin Isua thihna
an sawi bawk. Hei pawh hian thiam chantîrna leh
tihlungawina lam a hmaih.
(10) Aiawh ngaih d^n - Zabi 19-naah Scotish mi thiam John
Mc Leod Cambeth-a chuan Isua thihna hi mihring zawng
zawng aiawhin, sual hn^wl n^n a nih thu a sawi. Hei hi
Bible n>n a inmil tluan vek chuang lo.
CHHANDAMNA THU RIL

Heta kan hmuh ang hian Kohhran hmasa hun lai a\ang
tawh kh^n Lal Isua chhandamna hna thawh d^n chungch^ngah
zirtîrna him t^wk lo hi a lo chhuak tawh \hîn tih kan hre thei
a. Vawiin thleng hian a la chhuak z>l a; mi tam takin an la kal
sualpui \hîn a ni. Pathian thua kan hmuh d^n leh Kohhranin
chhandamna at^na Lal Isua hna thawh d^n min zirtîr pawm
mai hi Kohhran mite t^n a la him ber z>l a ni.
4. Ril tak, m^wl t>a chhawp chhuah
Zion salte hruai kîr an nih laia an l^wm hla chu, “Lalpa
chuan thil ropui takte min tihsak a, kan l^wm hle a ni,” tih hi
a ni (Sam 126:3). Engtin tak nge a tih, eng nge a hman an hre
kim ph^k lo; mahse, an l^wm mai a ni. Thil siamtuten kh^wl
ropui tak tak an siam a, hman mai t<rin an chhawp chhuak
\hîn, hmang duhte t^n a ni ang.
Pathianin chhandamna ropui tak a siam a, a siam d^n
hmang zawng zawng mihringin a hre lo. Fapa Lal Isuaah a
rawn chhawp chhuak a, l^wm taka lo dawn mai t<r a ni.
Taksa ngeia he tihdamna thawktu Lal Isua leh tihdamna changtu
pian tirh ata mitdel pawh Pharisaiten an chhui buai nasa hle;
mahse, an chhui chhuak thei chuang lo. Mit v^r taa erawh
chuan, “Mi sual a ni nge ni lo ka hre lo, kawng khat ka hria,
t<nhma kh^n ka mit a del a, t<nah ka hmuh theih tak hi,” a
ti mai. “Chu tak chu a ni a makna chu, khawia lo chhuak nge
a nih in hriat lohva, ka mit a tihvar miau si hi.” “Lalpa ka ring
e,” a ti (Joh. 9:25,30,38).
Kan ch^ng vawn kh^n, “En teh u, Pathian ber^mno...”
a ti a. ‘En teh’ tih hian ring, ngais^ng, duh, zui tih a keng tel
vek a ni. Pathian chhandamna ropui leh mak tak kan hn>na
m^wl taka lo lang, Isua Krista rin leh a hn>na inp>k mai hi
a ni. Abraham Lincoln-a vui t<ra mipui kawng zawh mup
mup thlîrin, mingoho dinna hnung lamah hian Negro nu a fapa
naupang t> chhîpchhuanin a ding ve a. President ruang chuan
an awmna z^wn a pelh hnu chuan, “Tait>, thlîr reng rawh,
saw pa saw i t^na thi a nih saw,” tiin a hrilh a.9
“En teh u, Pathian Ber^mno
Khawv>l sual kalpuitu t<r saw.”
Chhandamna thu hi Pathian chatuan remruat a nih av^ngin
a ril a, a ropui a; mihring hriat s>n rual loh Pathian hmangaihna
a ni. Chutih rualin mi m^wl ber pawhin kan pawm thiam theih
t<ra m^wl t>a chhawp chhuah a ni a. Sawi chian tum lutuk
av^nga uar bîk neih leh hmaih neih erawh a him t^wk lo fo
tih hi Kohhran miten zir chhuak thei ila a \ha hle ang.
Chhandamna thu hi hriat kim s>n loh thu ril a ni meuh
mai. Mihring finna hian a ngaihtuah chhuak zo lo va, a hre zo
vek s>ng hek lo. Mihring lei leh k^, \awngkamte hian a sawi
fiah zo lo va, a sawi lo thei bawk si lo. Sawi fiah d^n chi
hrang hrang kimchang lo takte hian min tiv^r chuang lo va,
min tibuai z^wk mah a nih pawhin m^wl taka chhandamtu
Isua pan mai hi a \ha. Hre chiang bertu leh a thur^wn ^wih
chu finthl^k bera ngaih t<r mi ni ^wm tak - Baptistu Johana
chuan, “En teh u, Pathian ber^mno, khawv>l sual kalpuitu t<r
saw!” tiin min kawhhmuh a, kan pan mai d^wn l^wm ni?

Sawi ho t<r
1. Chhandamna thu ril sawi fiah d^n \ha ber eng nge ni?
2. Lal Isua thihna thu sawi fiah d^n chi hrang tam tak
awm hi a \hatna lai leh \hat lohna lai te awmin kan
hria em?
|HEN IV
CHHANDAMNA LEH THLARAU THIANGHLIM

ZIRLAI 19–28 SAWI HAWNNA

|hen lina chh<ngah hian zirlai 10 a awm a, ch<ngte chu:


Zirlai 19 Sual chungch^ng thu
Zirlai 20 Rinna
Zirlai 21 Thlarau Thianghlim
Zirlai 22 Mi chi tin t^n chhandamna
Zirlai 23 Huho chhandamna
Zirlai 24 Dam leh hris>lna thu
Zirlai 25 Chhandamte nun
Zirlai 26 Sual thupha chawi
Zirlai 27 Sual ngaihdamna
Zirlai 28 Simna
|hen lina zirlai 10 kan zir chh<ngah hian ni bîk, Synod
Ni pawimawh pathum a awm. H>ngte hi hre reng chungin
zirlaite hi ruahman an ni. Pentikos ni denchhenin Thlarau
Thianghlim leh a hnathawh chungch^ng kan dah a.
Chhandamna at^n Thlarau Thianghlim pawimawhzia chu sawi
nawn pawh a ngai lo hial ang. “Mihringte chhandamna
changtuah a siam a,” tih a ni (Thurin - VI). Mihringte Pathian
laka tihrangtu, sual chungch^ng te, rinna thu te, simna thu te,
sual ngaihdamna thuah te hian Thlarau Thianghlim hnathawh
a pawimawh vek a ni.
Synod Ni pawimawh dang ‘Rualbanlote Ni’-ah hian
Rualbanlote t^n pawh chhandamna kawng hawn a nihzia -
“Mi chi tin t^n chhandamna thu” kan zir ang. Health Sunday
leh Hospital Sunday zirlai at^n ‘Dam leh hris>lna thu’ kan
dah bawk. H>ng ni pawimawha zir t<rte hi Pathianni chh<n
leh z^n at^n Synod-in thupui an rawn thlante n>n inpui t<ra
beisei a ni e.
ZIRLAI 19
SUAL CHUNGCHÂNG THU

Chhiar t<r : Gen. 3:6-8; Rom 5:12-14; Mk. 14:38


Genesis 3:6-8 : 6Tichuan hmeichhia chuan thing rah
chu ei mi a ni tih leh, mit la tak a ni tih leh, mi tifing
tûrin thing rah îtawm tak a ni tih a hriat chuan a rah
\henkhat chu a lo va, a ei ta a; tin, a pasal a pe ve a,
ani pawhin a ei ve ta a. 7 Tichuan an pahnih chuan an
mit a lo vâr a, saruak an nih an lo inhre ta a; tichuan
theipui hnah an \hui khâwm a, pawnfên an insiam chawp
a. 8 Tin, LALPA Pathian chu huana tlai nî nêma a lêng
thâwm chu an lo hria a: tichuan Adama leh a nupui
chuan huana thing zîngah chuan LALPA Pathian chu an
lo bihrûksan ta a.
Rom 5:12-14 : 12 Chutichuan mi pakhat av^ngin sual
khawv>lah a l<t a, sual av^ngin thihna a l<t bawk a,
chutiang bawkin mi zawng zawngin thil an lo tihsual
av^ngin thihnain mi zawng zawng a fan chhuak ta
a. 13 D^n awm hmain khawv>lah sual a awm tawh si a;
d^n a awm si loh chuan sual chu suala ngaih a ni lo;
14
nimahsela Adama awm achin Mosia awm thlengin,
Adama bawhchhiatna anga thil tisual lote chungah pawh
thihna chuan ro a r>l \hîn. Adama chu lo la kal t<ra n>n
tehkhinna a ni.
Ch^ng vawn : Mk. 14:38
Thl>mnaa in luh loh n^n inring rengin \awng\ai rawh
u, Thlarau zawngin a peih a, tîsa erawh chu a chak lo
a ni.
Thupui \hen lina hi ‘Chhandamna leh Thlarau Thianghlim’
tih a ni a, zirlai hmasa berah ‘Sual chungch^ng thu’ kan zir
d^wn a ni. Mihring hi sual av^nga chhandam ngai a ni ber tiin
a sawi theih a ni. Sual laka chhandamna hnathawh, mihring
t^na langs^r fo chu Thlarau Thianghlim a ni.
Sual chungch^ngah hian,
1. Sual chu eng nge ni?
2. Sual bul leh sual inrochun;
3. Sual leh a zuitu;
4. Sual laka chhandamna, tih thu tein kan zir ang.
Sual chungch^ng hi sawi d^n zau tak a awm thei a, zirlai
pakhatah chauh chuan sawi kim theih a ni lo vang. Kum 1976
Puitling Sunday School zir ‘Chhandamna’ Rev. Beiseia leh
Rev. Lalnghinglova ziak ph>k 48-110 te kha en tel ni se.
1. Sual chu eng nge ni?
Bible-ah hian sual chungch^ng sawina \awngkam hi a
tam hle mai. Thuthlung Hluia a hman d^n te, Thuthlung Thara
a hman d^nte pawh chi hrang hrang a awm a ni. ‘Sual’ tia
lehlin tl^ngpui ber ‘sin’ (English) ang chi hi 527 zet a awm a.
Thil \ha lo lam sawina ‘evil’ (English) vawi 454 lai hman te
pawh hi sual tia lehlin an ni nual bawk.1
Helaia kan sawi tum ber chu mihring n>na ink<ngkaih chi
‘sual’ (sin) a ni a. Khaikh^wmna at^n chuan Pathian thu ^wih
lohna leh Pathian hawisanna, inlaichînna chhia sawina ti ila, a
\ha mai ^wm e. Tichuan, sual leh mihring hi a inzawm tlat a,
a hranpain sual ringawt l^k hran theih pawh a ni lo. Dr. Sigfrid
Estborn-a (Sikfrit Isbon-a) chuan, “Pathianin sual a hua a, mi
sualte erawh chu a hmangaih, tih hi sawi d^n l^r tak, \awngkam
tawi t>, hman sual theih si a ni. Sual leh mi sual hi \hen hran
tak tak theih a ni lo,” tiin a ziak.2
SUAL CHUNGCHÂNG THU

Evi leh Adama tl<kna a\angin Bible hian sual a chhui ber
a, Pathian anna hloh emaw, her sualtîr emaw, Pathian laka thi
tih emawin an sawi bawk \hîn. Sual leh thil tihsual hi a inzawm
fo va. A bul z^wk sawi n^n sual (sin) leh tihsual sawi n^n
sualte (sins) tia thliar hran pawh a awm. Pathian d^n
bawhchhiatna, Pathian laka helna, Pathian rin lohna hi sual a
ni (Heb. 3:12).
Paula hian Adama hun a\anga sualin mihring nun a luhchilh
hnehzia a sawi uar hle a. Tu mah b^ng awm lovin mi sual vek
kan ni tih min hrilh. Jakoba thung chuan mi dang puh khawtlai
lovin, mi tin sualna bul chu mihringa ch^kna awm hi a nih thu
a sawi (Jak. 1:15).
2. Sual bul leh sual inrochun
Sual bul leh sual in\anna hi mi \henkhat chuan an chhui
hle \hîn. Bible hian Adama hun a\anga lo lang a nih thu leh
mihring nun a luhchilh vek thu a sawi a (Sam 51:5; Rom
5:12). D^n awm hma, sual hi sual a ni tih puan hma pawhin
a awm tih min hrilh. Chumi bul tak chu mi \henkhat chuan
Adama te hma daih niin an ngai bawk. Babulon tihtl^wm t<r
sawina at^na hman Isaia 14:12 thu, “Aw ‘v^rparh,’ ‘zîng lam
fapa,’ engtizia nge v^n ata i tl^k tak chu le! hnam tin titl^wmtu,
engtizia nge leia sah thl^ka i awm t^k chu le!” tih \an chhana
sawi ngaihnawm thiam tak pawh an awm \hîn.
Sual bul leh a lo awm \anna tak hi Bible-in a sawi lo va,
a lo lan chhuahna erawh chu Eden huana r<lin Evi a rawn
thl>m leh Evi leh Adama bawhchhiatna a\ang kh^n kan hmu.
Pathianin sual a siam anga mi \henkhat \an chhan (Isa. 45:7)
pawh hi sual bul sawina ni lovin khawv>la chhiatna lo thleng
\hîn (natural calamities) sawina a ni. Bible Lehlin tharah
chuan, “V^nduaina (evil) te ka thlentîr bawk,” tih a ni. Au-
gustine-a chuan sual chu thil awm lo, a bul sawi t<r pawh
awm lo,” a ti.3 Synod-in Rawngb^wltu Chawimawina a p>k
dawngtute zînga pakhat Pu Lalkherha kh^n a sawi thiam hle
mai. Sual hi Pathian siam a ni em tih zawhna a chh^n d^n chu,
“Mizo pain in kan sa a, kan sak zawh meuh chuan kan sak
tel ve loh ‘in hnuai’ a lo awm ve ta mai ang hi a ni,” tiin.4
Pathian dod^ltu hm>lma hi a awm \anna a rei tawh hle
a nih pawhin mihring chanchina a inrawlh a\ang chiah hian
Bible-in a ngai thupui a, Pathian n>na indopui puan a ni ber
e. Sual inrochun emaw, in\^wmpui vek emaw thu pawh hi thu
ril kheltuten an sawi nasa hle tawh \hîn.
Sual bul (origin of sin), sual laimu (essence), huho sualna
(corporate sin), sual chîmpil vek thu (total depravity) tih te
hi hmas^ng a\angin kohhran chanchinah ngaih d^n inang lo
hret a awm chho reng a ni. Sualin mihring a luah hnehzia lam
hi Augustine-a te, Martin Luther-a te, John Calvin-a te
leh Karl Bath-a (K^l B^t-a) ten an sawi nasa a. Mihring hi
\ha thei, \ha t<ra insang mar t<r a nih thu lam Pelagius-a
(Pelagias-a) te, Emil Brunner-a (Emil Brunar-a) te, Erasmus-a
(Erasmas-a) ten an sawi pawimawh ve thung. La kawp thiam
ila a \hat a rinawm.
3. Sual leh a zuitu
Sual hian zuitu a neih ngh^l chu ‘hlauhna’ a ni. Chu chuan
a tid^wih \hîn. Kaihza v>ngtu fel tak a nei bawk a, chu chu
‘chhuanlam’ a ni a, Adama te nupa pawh kha he dinhmunah
hian an l<t ngh^l a ni (Gen. 3:10-13).
Natna angin sual hi sawi a ni bawk. “Kephah hnuai a\anga
lu thleng zakin dam lai r>ng r>ng a awm lo,” tiin (Isa. 1:6).
Lal Isua pawhin, “Mi bawrhs^wmte z^wkin d^ktawr an ngai,”
a ti (Mk. 2:17).
SUAL CHUNGCHÂNG THU

Sualin zuitu a neih chu chhiatna a ni bawk. Mihring nun


tihchhiat, tihkhawloh a tum a ni (Gal. 6:8). A tihchhiat av^ngin
a thuhnuaiah a dah a, a thunun tlat a, sual b^wih a lo ni ta \hîn
a ni (Joh. 8:34).
Mi pakhat sualna chuan mi dang a k^ng kai a, chu chuan
v^ntl^ng sualna a thlen \hîn. Akana sualna chu Israel hnam
pum puiin an tuar a, Ai khua an l^k theih loh phah hial a nih
kha (Jos.7).
Sualna hian tuarna a thlen bawk \hîn. Mi mal leh hnam
pum huap pawhin tuarna leh retheihnaah sual hian a hruai l<t
\hîn a ni. Tuarna t^wp kh^wk ber thihna thlengin a lo awm
ta a, sual man chu thihna a ni si a (Rom 6:23).
Pathian mite nun tihchhiat hi sualin a tum ber a ni. Sual
lian pui ni lo, sual anga lang leh felhlel thlengin ringtu nun
tichhetu a ni \hîn. Rev. Dr. R.K. Ngh^kliana chuan, “Mi hriatpui
tham loh thil t> tak t>, sual nia i hriat si, a langa sual tehchiam
ni si lo, dik t^wk z^n si lo, \ha lo lutuk l>m lo, \ha t^wk chiah
lo deuh si, Thlarau Thianghlim >ng laka dik t^wk lo thil te i
nunah luhtîr i phal chuan, chu chuan bu a chhep ang a, Krista
chhandam hlimna chu a lo kiang tial tial mai ang,” a ti.
4. Sual laka chhandamna
Isua hi chhandamtu a ni. Eng lak a\angin maw? Sual
lakah. “... ani chuan a mite an thil tihsual lakah a chhandam
d^wn si a,” tih ziak a ni (Mat. 1:21). Thiltih sual chauh ni
lovin nih sual lak a\ang pawhin a mite a chhandam a ni.
Sual laka chhandamna hi Thuthlung Hlui hunah chuan
inthawina hmanga dawn a ni \hîn. Thuthlung Tharah erawh
chuan inthawina famkim Isua Krista av^ngin damna a thleng
a. Tihsual zui z>l tihdamna pawh amah a\ang bawkin a ni.
Amaherawhchu, inthawina ran leh a thawi mihring inzawm lo
ang kha a ni lo va; damdawi ang leka hman a ni hek lo.
Damna changtu pawhin bat zui a nei. “... kal la, t<n hnuah
tisual leh tawh suh,” tih a ni (Joh. 8:11).
Sual kalsan a, hneh z>l t<rin mihringin tih t<r a nei. Sual
hlauhawmzia leh kh^kzia a hriat chian a ngai. Sual aia chak
zawk hn>na a int<k luh a \<l. Thutaka dina \ha lam vawn tlat
a pawimawh bawk. Krista chakna ring t<rin thlarauva awm
reng hi hnehna a ni (Rom. 8:26,27). Sual min beih d^n hi a
fing hle \hîn. Thlarau mi Thangbawnga chuan mihring tichhe
thei zawng zawng hi sual - Setana hnathawh vekah a ngai.
Vawi khat chu a puan phovah ^r a > a, a thin a rim d^wn ta
mai a; mahse, hei hi a hre chhuak leh thuai a, “Setana hian,
‘a puan phovah ar >ktîr ila, a thin a rim ang a, ka t^ a ni mai
ang,’ a ti a nih hi. A va rim dawn rua lo em! Khawnge, a etu
chu hmu ila chaw ka han pe \euh mai teh ang,” a ti th>n a.5

Sual chu Pathian rin lohna leh dod^lna, a duh loh z^wng
thil apiangte hi a ni. A bul te, inrochun leh inkaihhnawih d^n
chipchiar kan hre kim ph^k lo. Sual erawh chuan zuitu leh
nghawng \ha lo tak a nei z>l. Chuv^ngin sual kawng tinr>ng
lakah chhandam kan ngai tak meuh a ni. Sual leh a theihna ata
min tl>nga min tithianghlimtu Isua Krista thisen chuan kan sual
zawng zawng na lovin min tidam thei a ni.

Sawi ho t<r
1. Sual chungch^ng thu hi kan sawi tam lutuk nge kan
sawi t^wk lo z^wk?
2. Sual laka chhandam kan nih theih n^n leh sual hneh
z>l t<rin engtin nge kan tih ang?
ZIRLAI 20
RINNA

Chhiar t<r : Eph. 2:8-10; Heb. 10:35-39; Heb. 12:2


Ephesi 2:8-10 : 8Rinna av^nga khawngaihnaa chhandam
in ni; nangmahni thawh chhuah a ni lo va, Pathian
thilp>k a ni; 9thiltih av^ng a ni lo ve, chutilochuan miin
an chhuang dah ang e. 10Thil \ha ti at^n Krista Isuaah
chuan siama awmin ama kutchhuak kan ni si a; chu thil
\ha tih chu kan awmna t<rin Pathianin a buatsaih l^wk
a ni.
Hebrai 10:35-39 : 35 Chutichuan, in rinna l^wmman chu
paih bo suh u, lawmman ropui tak a nei d^wn si a.
36
Pathian duhz^wng in tih hnuin thiltiam chu in hmuh
theih n^n chhelna in ngai asin.
37
Rei lo t> achinah
Lo kal t<ra chu a lo kal d^wn si a,
Rei a rial tawh lo vang.
38
Nimahsela ka mi fel chu
Rinnain a nung ang:
A hnungtawlh erawh chuan,
Ka rilruin amahah chuan l^wmna r>ng a nei lo vang.
Nimahsela, keini zawng boral t<ra hnungtawlh p^wla
39

mi kan ni lo va; nunna humhim t<ra rinna nei p^wla mi


kan ni z^wk.
Ch^ng vawn : Heb. 12:2
Isua, kan rinna siamtu leh tifamkimtu lam chu enin,
kan hmaa intl^nsiakna t<r awmah hian chhel takin i tl^n
z>l ang u.
Bible-a thu mal pawimawh ber berte thlang d^wn ta ila
‘rinna’ tih hi kan thlang tel ngei ang. He thu mal hi la bo ta
vek ila, Bible hian awmzia a nei lo mai d^wn a ni.
Amaherawhchu, he thu mal hian awmze hrang hrang te,
tlukpui thuak \awngkam te, \obul leh hmanna chi hrang hrang
te a nei hlawm. He zirlaiah hian -
1. Rinna awmzia;
2. Ringtu mihring;
3. Rinna sawi d^n chi hrang hrangte;
4. Rinna leh Thlarau hnathawh, ti tein kan zir ang.
Rinna awmze dik hre t<r leh s^wtpui t<rin inbuatsaih
tum ila.
1. Rinna awmzia
Rinna hi mihringin Pathian a zawmna sawi n^n hman a ni
ber a. Pathian pawhin amah ring t<rin mihringte a beisei tlat
a ni. Mihringin Pathian lam a hawina leh Pathianin mihring a
thlîr d^n sawi n^n ‘ring,’ ‘rin’ tih hi hman a ni ve ve. Entîr
n^n: Deuteronomy 32:20-ah ‘rin kai lo fanute’ tih leh
Habakuka 2:4-ah ‘mi fel erawh chu a rinnain a nung ang’ tih
a ni bawk. Chuv^ngin rinna tih hi hman d^n zau tak Bible-ah
a awm a ni.1
Hebrai 11:1-ah hian rinna sawi fiahna kan hmu a, “Tin,
rinna hi thil beiseite awm ngeia hriatna, thil hmuh lohte hriat
fiahna a ni,” tiin. A dawt chiah ch^ng a\angin bung pum puiah
rinna \awngkam sawi fiahna ni lovin rinna nei mi fak tl^kte
chanchin hlîr min hrilh thung. Rinna chu thil eng emaw a hrana
neih nawlh ang chi a ni lo va, ringtu nun pum pui n>n inzawm
tlat a ni. Rinna chu thil pahnih, mihring ch>t chhuahna leh
Pathian hnathawh hi a ni fo. Ni tin nun leh ch>tzia pawh hi
rinnain a ni z>l. Pathianin ringtu nun chh<nga thlarauva a thawh
ang z>lin a tak a lan chhuahtîr \hîn a ni.
Rinna a awm theih n^n hriatna a pawimawh thu Bible-in
min hrilh. Rin t<r - Pathian thu hriatna, hre t<ra ngaihthl^kna
RINNA

(Isa. 55:3; Rom 10:17). ‘Pathian lam hawi, amah en’ pawh
rinna tih tlukin hman a ni bawk \hîn (Isa. 45:22, Joh. 1:29).
‘L^wm, dawngsawng’ pawh rinna \awngkam chi dang angin
kan hmu tho (Joh. 1:12). H.S. Miller-a chuan, ‘rinna ringawta
chhandam a ni lo ve, Kristian nun pum pui, a bul a\anga a
t^wp thleng hian rinna nun a ni vek. Rinnain kan ding a
(II Kor. 1:24), rinnain kan kal a (II Kor. 5:7), rinnain kan
nung (Gal. 3:11). Rinna lovin Pathian tihl^wm rual a ni lo
(Heb. 11:6) a ti.2
2. Ringtu mihring
Rin t<r Pathian leh mihring ink^ra inzawmna at^n rinna
\awngkam hi a lo piang a. Mihringin tih t<r a nei a, Pathianin
thawh t<r a nei bawk. A thawh tawh sa te, a thawh m>k te,
thawh t<ra a la intiam te keini’n kan hrilh fiah a ngai lo vang.
Mihring lam mawhphurhna kan ngaihsak a ngai a, chu chu
ring t<ra s^wmna thu a ni. “Ring la, ring rawh u, mi ring rawh
u, i rin chuan,” tih te hi Bible-ah a tam hle mai. Ring thei lo
kan nih chuan hetiangin min ph<t hauh lo vang.
D.L. Moody-a’n rinna chungch^nga mihring mawhphurhna
pawimawhzia a sawi \hîn a. Mi \henkhat chuan rinna hi Pathian
thil thl^wn p>k a ni an ti a, amaherawhchu mihringin tih t<r
chin kan nei a, entîr n^n, boruak chu kan hîp luh a ngai a,
chhang chu kan ei a ngai a, tui pawh kan in a ngai ang hi a
ni, a ti. Lal Isua thilmak tihah te hian rinna n>na inzawm leh
zirtîr nei, tihdamna thu-ah a awm hlawm a ni. Sipai za hotu
(Mat. 8:5-10,13; Lk. 7:2-10); Zeng (Mat. 9:2-8; Mk. 2:3-
12); Hmeichhe thi p<t (Mat. 9:20-22; Mk. 5:25-34); Mitdel
pahnih (Mat. 9:27-30); Suro Phoiniki hmeichhia (Mat. 15:21-
28; Mk. 7:24-29); Mitdel Bartimaia (Mk. 10:46-52;
Lk. 18:35-43); Hmeichhe sual (Lk. 7:36-50); Ph^r (Lk. 17:12-
19); Upa (Joh. 4:46-52); Kawngkh^r mawi bula kebai
(Tirh. 3:2-16); Ke zeng (Tirh. 14:8-10). H>ngah te hian rinna
sawi lan a ni deuh z>l a. Taksa leh Thlarau damna pawh an
chang hlawm a ni.
Rinna hi duhthlanna n>n a \ang d<n hle bawk. Thlan t<r
dik tak thlang t<rin Pathianin min s^wm reng a ni
(Deut. 30:19). Pathian pawh hian amah ring maitute chu
rinawmah a ngai \hîn (I Tim. 1:13). Mihringte anga rinhlelh
chîng a ni lo. Chutiang taka rinawm nih chu ringtu t^n pawh
a ch^kawm lehzual a ni.
3. Rinna sawi d^n chi hrang hrangte
Kohhran siam \hat hun lai kh^n hmahruaituten
innghahna thu pali nghet tak an nei a; ch<ngte chu, “Chauh
pali” an ti \hîn.
1. Krista chauh;
2. Rinna chauh;
3. Khawngaihna chauh;
4. Pathian thu (Bible) Chauh.
H>ng zînga pakhat hi kan zir m>k ‘rinna’ hi a ni. A
tlukpui emaw, a aia pawimawh z^wk emaw a awm an phal
lo. Chutiang taka pawimawh chu a lem ni lo, a tak ngei ni se
tih hi he laia kan duh chu a ni. Bible-ah hian rinna chi hrang
hrang sawi kan hmu a, hetiangin:
Rinna nei lo (Mk. 4:40) - Isuan Zirtîrte a hau;
Rin tl>m (Mat. 8:26) - Isuan a zirtîrte a
duhthawhna thu;
Rinna chak lo (Rom 14:1) - Rinnaa naupang z^wkte
chungch^ng;
Rinna thi (Jak. 2:17) - Nun pum pui tel lo rinna;
Rinna eng mah lo (I Kor. 15:14) - A tak sawi fiah n^na
tehkhin \awng;
RINNA

Rinna nasa (Lk. 7:9) - Ring nghet ngam;


Rinnaa khat (Tirh 11:24) - Ring takzettu;
Ring nghet (I Pet. 5:9) - Rinna fiah ngam (I Pet. 1:7);
Rinnaa hausa (Jak. 2:5). - Rinna tak tak (II Tim 1:5).
H>ng rinna sawi d^n chi hrang hrangah te hian eng chi
ber nge kan nih le? Pa pakhatin D.L. Moody-a hn>nah, “Ka
pu, hun rei tak Pathian thu hrilin i buai tawh a, Pathian hi i
ringhlel ve ngai lo vem ni?” a ti a. Moody-a chuan, “Ka hman
lo al^wm maw le,” tiin a chhang.3
4. Rinna leh Thlarau hnathawh
Mihringa Thlarau Thianghlim hnathawh d^n Kohhran
thurinin a sawi a. Chhandamna changtuah a siam, sualzia a
hriattîr, Isua Krista pawm t<ra ngenin pawm thei t<rin a pui
a, Felna rah a thawh chhuahsak \hîn tihte a ni.4 Rinna chu rin
t<r Pathian tel lo chuan thu mai a ni a. Mihringin Pathian a rin
theihna t<r pawhin Thlarau Thianghlim hnathawh a ngai z>l
tho. Rinna siamtu leh tifamkimtu chu Isua a ni tih thu kan hmu
(Heb. 12:1). Thlarau Thianghlimah chauh lo chuan Isua hi a
rin theih lo vang (I Kor. 12:3).
Pentikos ni hma chuan zirtirte pawh rinna kawngah an
nghet t^wk rih lo. “Kan rin tiphui deuh ang che,” tiin Isua
hn>nah an dîl a (Lk. 17:5). Ring ngam bera ngaih Petera
meuh pawh a nghîng \hîn. Isuan, “I rin a bo loh n^n ka
\awng\aisak che a ni,” a ti (Lk. 22:32). Chuv^ngin, Pathianin
mi zawng zawng chungah thlarau leih hunpui a buatsaih a ni
(Joel. 2:28-32; Tirh. 2:17-21).
Thlarau chuan mihringte hi Pathian ringtuah a siam chauh
ni lovin, a ch>n chilh a, a hruai z>l a; r<m sawi hleih theih
lohvin a \awng\aisak a, Pathian fa nihtîrin, Pathian chu “Ka
pa,” tia ko thei t<rin huaisenna a pe \hîn a ni (Rom 8:14-26).
Rinna leh rinawmna hi thil a inzawm tlat a ni a. Ringtute
rinawma siamtu chu thlarau hnathawh a ni. Huaisennate a
pe a, nghehna leh chakna a pe bawk \hîn. Thlarau
Thianghlim hnathawh pawimawh tak chu rinna tak nei t<ra
fuih a ni. Amaherawhchu Thlarau hian min rinsak a, keini
lam kan ^wl thung tihna a ni lo. Min tilui lo va, ring thei
t<rin min pui a ni.
Bible-a thu mal pawimawh ber pakhat chu ‘rinna’ tih hi
a ni a, \awngkam khat leka sawi fiah theih a ni lo. Rinna chu
ringtu mihring t^n kawngro su tak, rin t<r Pathian lam thleng
ph^k lova a mala neih theih hauh loh si a ni. Rinna tak zet chu
Thlarau Thianghlim hnathawh n>na inkawp z>l, \hen hran har
tak a ni. Hebrai ziaktu pawh hian kan rin t<r leh kan rinna
siamtu leh tifamkimtu chu Isua a ni tih a t^rlang a, en tlat t<rin
min fuih a ni.

Sawi ho t<r
1. Rinna kawnga Thlarau Thianghlim hnathawh langs^rte
eng nge ni?
2. Rinna chungch^nga mihring lam mawhphurhna sawi ho
ni se?
ZIRLAI 21
THLARAU THIANGHLIM

Chhiar t<r : Joh. 16:13-15; Tirh. 2:1-4; Gal. 5:22,23

Johana 16:13-15 : 13Nimahsela amah, Thlarau dik tak


chu, a lo thlen hun chuan thutak zawng zawngah chuan
a hruai l<t ang che u: amaha phuahchawpin thu a sawi
d^wn si lo; thu a d^wn apiang chu a hril z^wk ang; thil
lo thleng t<rte pawh a hriattîr ang che u. 14 Ani chuan kei
mi chawimawi ang; ka taa mi a la ang a, in hn>nah a
hriattîr d^wn si che u a. 15Pain thil a neih zawng zawng
ka ta a ni; chuv^ngin, ‘Ka taa mi a la ang a, in hn>nah
a hriattîr ang che u,’ ka tih hi.
Tirhkohte Thiltih 2:1-4 : 1Tin, Pentikost nî a lo thlenin,
an zain hmun khatah an awm kh^w m vek a. 2 Tin,
th^wklehkhatan v^n ata ri, thlipui tleh angin a lo thleng
ta phut a. Tin, chu chuan an \hutna in chu a tikhat ta
vek a, 3tin, lei te, amaha insem darhin, mei angin an
hn>nah a lo inl^r ta a. Tin, an chungah a chuang \heuh
va, 4an zain Thlarau Thianghlimin an khat ta vek a,
Thlarauvin a \awngtîr ang z>lin \awng dangin an lo
\awng ta a.
Ch^ng vawn : Gal. 5:22,23
Thlarau rah erawh chu hmangaihna te, hlimna te,
remna te, dawhtheihna te, ngilneihna te, \hatna te,
rinawmna te, thuhnuairawlhna te, ins<mtheihna te a ni
z^wk e; chutiang kalhz^wngin D^n thup>k r>ng a awm
lo ve.
Thuthlung Thar ziaktute hian Pentikos Nî hi Juda-te K<t
p^ngngai a nih thu an ziak a. Hun a lo kal deuh hnuah
Kristianten Pentikos ni tih hi Thlarau Thianghlim thlen nî sawi
n^n an hmang l^r ta z^wk a ni.1
Kan zir t<r hi -
1. Thlarau Thianghlim chu;
2. Thlarau Thianghlim hnathawh;
3. Thlarau Thianghlim leh a changtu;
4. Thlarau Thianghlim nei rawh u, ti tein kan \hen
d^wn a ni.
1. Thlarau Thianghlim chu
Apostol-te Thurin-ah chuan, “Thlarau Thianghlim ka ring
a,” tih chauhva ziak a ni. Nicea Thurin erawh chuan sawi
fiahna zau deuh z^wk a dah a, hetiangin:
“Thlarau Thianghlim, Nunna petu leh Nunna Lalpa chu
ka ring.
Amah chu Pa leh Fapa ata lo chhuak,
Pa leh Fa n>na ang khata biak leh chawimawi,
Z^wlneite hmanga thusawitu chu a ni,” tiin ziak a ni.
Athanasia thurinah phei chuan zau z^wka hrilhfiahna telh
a ni nghe nghe. Kohhran chanchin hmasa lam kan en chuan
zirtîrna danglam leh Thurin thua buaina hmasa ber chu Lal
Isua nihna chungch^ng a ni. Hei hi a reh deuh va, Thlarau
Thianghlim chungch^nga inhnialna nasa tak a lo piang leh a,
Pa a\anga lo chhuak nge Pa leh Fapa a\anga lo chhuak, tih
thu-ah Kohhran inkh^wmpui lianin nasa takin a ngaihtuah a.
A.D. 680 Constantinople-a Inkh^wmpui lianin “Pa leh Fapa
ata lo chhuak,” tih hi a pawm ta z>l a ni. Hei hi ‘Fellioque
Controversy,’ (Fi-li-^w-kui kawn-traw-var-si) (leh Fapa
inhnialna) an ti.
THLARAU THIANGHLIM

Thlarau Thianghlim chungch^ng hi Kohhranin a sawi tam


lo tial tial a. T<nlai hian ngaihsak a hlawh lo nia hriain,
A. Marcus Ward-a chuan “Ngaihthah Thurin,” tiin a sawi
hial.2 Thlarau Thianghlim nihna thu Bible-a lang zînga
pawimawh zual pahnih chauh t^rlang ila
(1) Pathian a ni : Mi \henkhat chuan, Thlarau Thianghlim
hi Pathian hmanrua ang ringawta ngaihtuahna an nei fo. Amah
hi Pathian a ni a, chatuan ata Pathian, Engkimtithei, Engkim
hria, Dik, Thianghlim, Khawngaih leh Hmangaihna a ni.
‘Pathian Thlarau,’ ‘Isua Thlarau,’ ‘Lalpa Thlarau,’ ‘Krista
Thlarau,’ ‘Isua Krista Thlarau,’ ti pawhin ziak a ni bawk.3
(2) Minung a ni : Pathian pakhata minung pathum zînga
mi a ni a. Mize nei, duhz^wng leh duh loh z^wng nei, zirtîrtu
\ha, ngaihtuahna fing, sual chunga lungngai thei, tihvui theih a
ni.4 Thlarau Thianghlim sawi n^n hian English Bible-ah chuan
mipa pakhat sawina (3rd person, singular, masculine gender -
‘He’) an hmang \hîn.
2. Thlarau Thianghlim hnathawh
Siamtu leh thilsiamte awp rengtu chu Pathian Thlarau a ni
(Gen 1:2). Pathian thilsiam \ha takah sual a lo l<t a, a tichhe
ta vek a, chumi siam thar leh chhandam chu Pathian thiltum a
ni. Siamthar leh chhandam hna chu Thlarau Thianghlimin a
thawk reng a ni.
W.C.C. Inkh^wmpui vawi 7-na Feb. 1991 Canberra,
Australia-a an nghah \um kh^n “Thlarau Thianghlim lo kal la,
Thilsiamte tithar leh rawh,” tih thupui, urhs<n takin an zir ho
a ni. Hei hi Mizo \awnga lehlina chhuah a ni nghe nghe.5
Mihringte chhandamna at^n Thlarau Thianghlim hnathawh
d^n kawng hnih a awm. Pakhatna chu ringlote hn>na thawh
d^n a ni a. Pahnihna chu ringtute hn>na a thawh d^n a ni.
Ringlo hn>na a thawh d^n chu mi sual boral an ni tih hriattîra
Isua kawhhmuh hi a ni. Hemi at^n hian eng pawh a hmang
thei a, Thu te, sakramen te, \awng\ai te a hmang \hîn. Duhna
an neiha Isua an pawm theih n^n Thlarau Thianghlim chuan a
thawk z>l a ni. “Thlarau Thianghlim tel lovin Isua pawm t<r
khawpa duhna a awm thei lo... Thlarau chuan Lal Isua a
kawhhmuh ngh^l a ni,” tiin Rev. Saiaithangan a ziak.6
Ringtutea Thlarau Thianghlim hnathawh thu hi Bible-ah a
lang tam hle mai. Lal Isua a ngaihs^ntîr a, Pathian fate an nih
hriattîrin, a tithlamuang a, Pathian rawngb^wl t<rin chakna a
neihtîr a. Rilru leh nun leh thiltihah a lo lang chhuak \hîn a ni.
Mi mal nuna a thawk ang bawkin Thlarau Thianghlim
chuan Kohhranhovah a thawk reng a ni. Hna chi hrang hrang
at^n thawktu a siam a, a thuam z>l. Nun ho d^n \ha te,
inpumkhatna te, s^wt tl^nna t<r hawiz^wngtein a thawk a ni.
Kohhran inpumkhatna tichhe theiz^wnga harhna lo thlengte hi
Thlarau Thianghlim hnathawh a ni lo fo \hîn. Thlarau Thianghlim
chuan engkimah Lal Isua ang deuh deuh t<r leh hre zual z>l
t<rin ringtute a kaihruaiin a ch>nchilh a ni.
3. Thlarau Thianghlim changtu nun
Lal Isua neitu zawng zawng chu Thlarau Thianghlim
changtu an ni vek. A awmpui a, a hruai a, a zirtîr \hîn a ni.
D.W. White-a chuan:
“Ringtu zawng zawng hn>nah
Krista chu a inl^r,” a ti.7
Mamawhtu z^wk chu thlarau changtu a ni. ‘Thlarau chang’
tih \awngkam hi Mizoten kan hmang langs^r hle mai. Hmaih
lam a neih thung chu, “Thlarauvin a chang ve em?” tih hi a ni.
THLARAU THIANGHLIM

Thlarau Thianghlim chang t<r chuan a hruai theih, a awmpui


theih, a thu ^wih nih a ngai. Lal Saula pawh kh^n Lalpa
Thlarau nasa takin a chang ve a (I Sam. 10:10); mahse,
Thlarau hruaina a ^wih loh av^ngin a chhuahsan a, ramhuaiin
a tibuai a nih kha (I Sam. 16:14). Thlarau Thianghlim
chungch^ng zirtîrna leh thup>k eng emaw z^t kan hmu :
Pathian Thlarau Thianghlim chu tilungngai suh u
(Eph. 4:30);
Thlarau chu timit suh ula (I Thes. 5:19);
Engati nge Lalpa Thlarau fiah n^n in inthurual ni?
(Tirh. 5:9);
Kum khuain Thlarau Thianghlim in dod^l fo ve
(Tirh. 7:51);
Khawngaihna Thlarau tivuitu chu ...hremna tuar tl^k a ni
(Heb. 10:29);
Thlarau Thianghlim meuh sawichhia chu a sawi chhiatna
chu ngaihdamsak an ni lo vang (Lk. 12:10);
Thlarau Thianghlim bum tum a hlauhawm hle (Tirh. 5:3).
Thlarau Thianghlim chuan a changtu nunah felna rah chi
tinr>ng a thawh chhuahsak \hîn. Thlarau rah chi kua kan hmu
a, ch<ngte chu: hmangaihna te, hlimna te, remna te,
dawhtheihna te, ngilneihna te, \hatna te, rinawmna te,
thuhnuairawlhna te leh ins<mtheihna te a ni (Gal. 5:22,23).
H>ng nunze mawi leh \hate hi thlarau changtuah chuan a lang
chhuak \hîn.
Thlarau Thianghlim chuan a changtu nunah Lal Isua a lan
chhuahtîr \hîn. Chu chu mi dangte pawhin an lo hre mai a.
Isua mite nih ve an ch^k phah a, chu lamah chuan hîp hnaihin
an awm nge nge \hîn a ni.
4. Thlarau Thianghlim nei rawh u
Mitthi zîng ata Lal Isua a thawh leh hnuah, v^na a l^wn
hmaa a zirtîrte hn>na a duhsak ber pakhat a sawi chu, “Thlarau
Thianghlim nei rawh u,” tih hi a ni. “Thlarauva khatin awm
z^wk rawh u,” tia fuihna thup>k ziak a ni bawk (Joh. 20:22;
Eph. 5:18).
Ringtu mi mal nun \heuh at^n Thlarauva awm kan mamawh
vek. Mihring nihna p^ngngai chuan theih loh chin a nei z>l a,
chumi piah lam thlenga hruai theitu chu Thlarau a ni.
Tithianghlimtu, tichaktu, theih loh pawh theihtîrtu a ni. Leonard
Ravenhill-a chuan, “Pathianin mihringte hi an theih chauh ni
lovin an tih theih loh pawh ti t<rin a sawm. An theihna hmanga
tih rual loh kha Engkimtitheia n>n inzawm \<lzia an zir a duh a,
‘theih loh’ tih \awngkam hi nuai bosak a duh a ni,” tiin a ziak.8
Pathian Thlarau Thianghlim neitu t^n engkim tih theih a ni.
Ringtute awmhona kawngah te, chh<ngkuaah te,
in\henawm khawv>nna kawngah te, Kohhran rawngb^wlna
kawngah te pawh Thlarau Thianghlim a pawimawh reng. A
ch>nchilh a ni tih hriat loh chuan mihring hlui zia a lo chhuak
a, inhuatna leh inrem lohna thlenin harsatna a siam fo.
Inlungrualna leh inhmangaih tawnna lo chuai te leh Kohhrana
hlimna lo reh dukte hi Thlarau Thianghlim awmpuina d^ltu
av^ng a ni duh hle. Hetiang Kohhrante t^n Thlarau mi, Patean
hla \ha tak a siam, an \hatpui fo \hin chu hei hi a ni-
“Thlarau lo kal la, Edena thil hlui,
A lo ral ang, i rammawi ka thlîr ang.”9
Sual ngam n^n, thianghlim n^n, hmangaihna leh chakna
thar neih z>l n^n Thlarau Thianghlim neih kan mamawh a ni.
Thlarau Thianghlim chu Pathian, minung leh mize nei a ni.
Nunna petu, tinungtu, Krista ring t<ra mihring hn>na thawk
THLARAU THIANGHLIM

reng, awmpuitu leh thlamuantu a ni bawk. Kan t^na \ha leh


pawimawh a nih v^ngin Lal Isuan min duhsak ber a, “Thlarau
Thianghlim nei rawh u,” a ti. Neitu leh changtuah chuan a rah
chi kuate hi lang chhuak t<ra beisei a ni bawk. Thlarau
Thianghlim changtu nia inchh^l, Thlarau rah eng mah nuna
lang chhuak si lo kan nih chuan mahni inen fiah a \<l a ni.

Sawi ho t<r
1. Thlarau Thianghlim thu “Ngaihthah Thurin” tia an sawi
hi kan ramah a dik vein kan hria em?
2. Thlarau Thianghlim hi kan chang t<r nge, amahin min
chang z^wk t<r le? Thlarau mi kan tihte hi eng ang
mite nge nia kan hriat?
ZIRLAI 22
MI CHI TIN TÂN CHHANDAMNA

Chhiar t<r : Isa. 35:8; Joh. 9:1-5; Lk. 14:21


Isaia 35:8 : 8 Tin, chutah chuan lamlian a awm ang,
kawng nên, chu chu Thianghlimna Kawng,” an ti ang a;
mi bawlhhlawh chu chutah chuan an kal lo vang;
amaherawhchu chu mite t^n a ni z^wk ang: mi zin
veiv^kte, a ni, mi âte pawh, chutah chuan an bo lo vang.
Johana 9:1-5 : 1Tin, Isuan a kal pahin a pian tirh ata
mitdel pakhat a hmu a. 2Tin, a zirtîrten a hn>nah, “Rabbi,
mitdel saa a pian hi tuin nge thil tisual, he mi hian nge,
a nu leh a pain?” an ti a, an z^wt a. 3 Isuan, “He mi hian
a tisual hek lo, a nu leh a pain an tisual hek lo; Pathian
hnathawh a chunga a lanna t<r a nih z^wk hi. 4 Chh<n a
nih laiin mi tîrtu hna kan thawk t<r a ni; z^n a nih d^wn
t^k hi, chumi hunah chuan tu m^n hna an thawk thei lo
vang. 5 Khawv>la ka awm chh<ngin khawv>l >ntu ka ni,”
a ti a, a chh^ng a.
Ch^ng vawn : Lk. 14:21
Tin, b^wih chuan a pu hn>nah ch<ng thu chu a va
hrilh a. Tin, in neitu chu a thinur a, a b^wih hn>nah
chuan, “Chhuak la, kawtthl>rah te, k^wmk^rahte kal thuai
thuai la, pachhia te, piangsual te, mitdel te, kebaite hetah
rawn hruai l<t rawh,” a ti a.
Kum 1996 a\ang kh^n Mizoram Presbyterian Kohhran
chuan ni pawimawh siam belhin, “Rualbanlote Ni” hi a hmang
\an a ni. Sawrk^r pawhin Rualbanlote t^n hian duhsakna a
lantîr z>l a. An pual ni bîkah hian Chhandamna thu kan zir
m>k chh<ngah “Mi chi tin t^n chhandamna,” tih thu kan zir
ho d^wn a ni. Hetiangin,
MI CHI TIN TÂN CHHANDAMNA

1. Rualbanlote dinhmun;
2. Tu mah inchhuang thei kan awm lo;
3. Rualban lohnain chhandamna a tihlu zual;
4. A duh apiang t^n hmun a awm.
1. Rualbanlote dinhmun
Synod Social Front Statistics 2009-ah chuan Mizoramah
rualbanlo 4,124 an awm. Hei hi kohhran 356 report theh luh
a\anga a lan d^n a ni a.1 Mizoram pum puiah chuan kan tam
viau d^wn a ni.
Rualbanlote chungch^nga ngaihd^n leh anmahni kan thlîr
d^n pawh a \ha tial tialin a lang. T<n hma lam chuan an
chh<ngten mi dangte laka an inthlahrunpui av^ngin khung bo
tlat an ni \hîn a, an thiam t<r mang mang pawh an thiam loh
phah \hîn a ni. Hmun hranah a f^la dahte pawh enkawl d^n
kawng khata ngaih a ni a. T<nlaia mi thiamte chuan chh<ngkua
leh khawtl^ng nun zawm vea enkawl hi a \ha z^wk hlein an
hria a ni.2
Juda-ho chuan v^nduaina leh tuarna hi sual v^ngah an
ngai deuh chawt a. Mahni emaw, thlahtute emaw, thil tihsual
kh^n rah \ha lo a rawn chhuah \hînah an ngai a, (Joh. 9:2).
Hindu-ho thurin pian nawn lehna (karma)3 ang deuh bawk
hi a ni. Lal Isuan chutiang a nih loh thu a sawi a. Sualna hian
mihringah tuarna chu a thlen ngei mai; mahse, mi mala tuarna
lo thleng hi anmahni sual v^ng a ni vek chuang lo (Joh. 9:3).
A tîsa put lai nia Lal Isua chhandamna dawngtu tam ber
chu keinin rualbanlo tia kan sawi t<r chi hi an ni. Ph^r te,
ramhuai man te, natna chi tinr>nga damlo te, piangsual, kebai,
mitdel leh bengngawng te an ni. Nazareth khuaa inkhawmna
ina a thusawiah kh^n mi p^ngngai nun ph^k ve lo, rethei te,
hnehchhiah te leh riangvaite t^n chhandamna a thawk d^wn
tih a puang ngh^l a. Hei hi a thil tih tum “Nazareth Mani-
festo” tiin an vuah hial a ni (Lk. 4:17-21).
2. Tu mah inchhuang thei kan awm lo
Suala tlu mihring chu a tira mihring dik tak ph^k tawh lo
a ni. A enkawl \hat bik Israel-te chungch^ng thu pawh hetiang
hian a sawi. “L< chu a pumin a n^ a, thinlung pawh chu a
pumin a chau ta. Kephah hnuai a\angin lu thleng zakin dam lai
r>ng r>ng a awm lo; pem te, vuak duk chur te, p^n hnai late
hlîr an ni,” tiin (Isa. 1:5,6). Mihring, Pathianin a siam d^n ang
tak ni zo tawh lo chu rualbanlo a ni. “Tu mah mi fel tak r>ng
an awm lo; Pakhat mah an awm hauh lo, an hrawk chu thl^n
inhawng a ni a, an leiin bumna thu an sawi a, An kam
chh<ngah r<l t<r a awm a,” a la ti ta deuh deuh mai
(Rom 3:10,13).
Chuv^ngin mihring tu mah inchhuang thei kan awm lo.
Pathian Fapa Lal Isua chauh hi mihring famkim, mihring nihna
dik tak luah zo awm chhun chu a ni. Fuke kim leh taksa
p^ngngai kan nei a, nei ve lova kan hriatte aiin kan induh
ringawt chuan kan tidik lo vang. Rualbanlo kan tihte zîngah
hian mi ropui tak tak tam tak an awm a ni. Fanny J. Crosby,
Pathian fakna hla 8,000 zet phuahtu chu mitdel a ni. Lis Hartel-
i, taksa zeng chunga sakawr chungchuan zir pawhin Olympic-
ah l^wmman pathumna a la ph^k. Mitdel, bengngawng, \awng
thei lo Helen Keller-i pawh University Graduate a ni thei
bawk. Joni Erickson-i, kut leh ke zeng pawh a k^-a lehkha
ziakna pen sehin lemziak thiam ropui tak a tling. Mizo zîngah
pawh hla phuah thiam leh rawngb^wltu \ha tak tak mitdel an
awm nual a ni.
H>ng b^kah hian Juda-ten an ngaihn>p naupangte pawh
Lal Isuan a \an a, an zîngah a dintîr a ni. Mi p^ngngai ph^k
MI CHI TIN TÂN CHHANDAMNA

lo nia kan ngaihte hian Pathian an ngai a, Pathian ram an


l^wm a, Kohhrana awmte hi nuam an ti bîk \hîn. H>ng mite
t^n hian Pathianin chhandamna a siam tlat al^wm.
3. Rualbanlohnain chhandamna a tihlu zual
Lal Isuan, “... ngaihdam tl>m chuan, tl>min a hmangaih
\hîn,” a ti (Lk. 7:47). Ngaihdam tam chuan a hmangaih tam
lehzual a, Duli sawmnga b^ aiin zanga b^ chu a l^wm lehzual
ngei ang. Khawv>l thil mawi hmu thei ve lo te leh kal sawn
ve thei lo te, ^w rawl chhuah ve thei lote t^n v^nram a
ngaihawm zual a ni. Lei nuna lungawiten Thlarau lam thil an
zawng n>p a, v^n lam ngaihna an nei tl>m \hîn. Rualban lohna
hian Pathian hmangaihna a pawt hnai a, chhandamna a tihlu
zual a ni.
Anmahniah Pathianin khawngaihna thil hlu a dahte hi kan
hre ph^k lo. Mihring thlîrna a\ang ringawt chuan hmuhsit leh
tihnawmnah awl tak an ni; mahse, chu chu thil hlauhawm tak
a ni. Mi \henkhat chuan Rualbanlote hi ‘Pathian Fa Chuamte’
an ti bawk \hîn.4 Anmahni av^nga thlarau lam thil hlu (taksa-
ah pawh a ni thei tho) kan dawn theih n^n Pathianin kan
hn>na a rawn tirhte an ni. Lal Davidan lal\hutthleng a luah
chiaha a hna hmasa chu Lal Saula fa, Jonathana fapa kebai,
Mephiboseth-a t^n chanvo \ha siam a ni (II Sam. 9:1-11).
Lal Isuan mi hausa leh Lazara tehkhin thu a sawi hian chiang
takin a t^rlang. Mi hausa leh Lazara dinhmun inthl^kthleng hi
a nasa ngei mai (Lk. 16:19-31).
Lal Isuan, “H>ng ka unau t> berte zînga mi pakhat chunga
in tih chu ka chunga ti in ni,” a ti (Mat. 25:40). Paulan “Keini
mi chakte hian mahni l^wmna zawng lovin, mi chak lote chak
lohnate chu kan tuarpui z^wk t<r a ni,” a ti (Rom 15:1).
Tu mah rualban tak tak kan awm loh avangin keini rualbanlote
hian rualbanlo ve tho kan \anpui t<r a ni, tiin ngaihtuah ila a
\ha khawp ang.
4. A duh apiang t^n hmun a awm
Chhandamna thu sawi fiah n^n Lal Isuan ruai ropui tak
\heh angin a sawi. Ruai chu peih fel vek a ni tawh; mahse,
kîltu t<r an awm lo. A mi sawm p^ngngaite chuan chhuanlam
^wihawm tak siamin an pha vek a. Hruai kh^wm theihte chu
pachhia te, piangsual te, midel te, kebai te an ni. Chuti chungin
hmun a la awm ta cheu a ni.
Krista Isuaa Pathian chhandamna Chanchin |ha hi s^wm
tawh sa (Juda)-te t^n a ni a. S^wm chawp (Jentail)-te t^n
pawh a ni leh a; mi tin leh hnam tin, hruai luh theih zawng
zawngte t^n pawh a ni. Ruai \hehtu chu Pathian a ni a, mi
s^wm t<ra a tirh chhuah b^wih chu Isua Krista a ni. A mi
s^wmte chuan chhuanlam an siam \heuh va, ruai kîl t<rin an
lo kal duh lo. An aiawh t<r pachhia, piangsual, kebai, mitdelte
chu Juda ram leh hnam huam chh<ngah, “mi chhia leh mi
sualte,” an ni a. Ch<ng chu an s^wm hnu pawhin hmun a la
chuang ta fo va.”5 A duh apiang t^n hmun a awm.
A t^wp berah chuan thlarau lama rualban loh hi a hlauhawm
z^wk tih hi hriat t<r a ni. Mit v^r inti, v^r si lo, hmu theia inngai
hmu si lote kha Lal Isuan a hau nasa hle a ni (Joh. 9:39-41).
Mitdel chuan Isua a hmu, Pathian Fapa a nih pawh a pawm.
Pharisaiten an pawm lo, an mit a del a ni. Napoleon-a leh mi
fing rualten Isua chungch^ng an sawi ho va. Isua chu mi ropui
tak a ni, a b^k a awm lo tiin thu t^wp an siam a. Napoleon-
a chuan, “|hiante u, mihring ka hria, Isua Krista erawh chu
mihring aia ropui a ni,” tiin a sawi.6 Lal Isua hmua, thlarau lam
mitdelna leh rualban lohna thim ata chhuaka chhandamna chang
t<rin mi chi tin t^n kawng hawn m>k a ni.
MI CHI TIN TÂN CHHANDAMNA

Kohhran leh khawtl^ng mipui inzirtîrna \ha hian


rualbanlote dinhmun hi thui tak a chawi k^ng thei. Mipui inzirtîr
a \<l a, Pathian thu kan pawm d^n pawh her dik a ngai fo
\hîn. Rualban loh d^n chi hrang hrang a awm. Mizo upaten,
“Piansual leh ph^rin tlai luat a nei lo,” an ti. Tu mah chapo leh
inchhuang thei kan ni lo ve. Rualban lohna hian Pathian
chhandamna a d^l lo, a duh apiang leh a ring apiang t^n hmun
a awm. Chhandamna ruai kîl t<rin mi tin min s^wm a ni.

Sawi ho t<r
1. Mihringin mahni tlin lohna pawm harsa kan ti fo \hîn
hi eng nge a chhan?
2. Rualbanlote hi ngaihsak t^wkin kan inhria em?
ZIRLAI 23
HUHO CHHANDAMNA

Chhiar t<r : Joh. 10:16; Tirh. 2:39; Thup. 5:9-10; Jud. 3

Johana 10:16 : Tin, he ber^m huanga mi lo hi, ber^m


dang ka nei; anni pawh ka la rawn hruai t<r a ni, ka aw
pawh an hria ang; chutichuan p^wl khatin an awm ang
a, a v>ngtu pakhat n>n.
Tirhkohte Thiltih 2:39 : A tiam kha nangni t^n pawh,
in fate t^n pawh, hla taka mi zawng zawng t^n pawh,
Lalpa kan Pathianin a hn>na a koh apiangte t^n a ni e,”
a ti a.
Thupuan 5:9-10
9,10
Tin,
“Nang, lehkhabu chu laa,
A chhinchhiahnate phelh tl^k i ni e;
Talhin i awm tawh a,
Chi tina mi te, \awng tina mi te,
Mi tina mi te, hnam tina mi te,
Pathian t^n i thisenin i lei a,
Kan Pathian t^n khua leh tuiah leh,
Puithiamahte i siam ta si a;
Tin, leiah chuan ro an r>l a,” tiin hla thar an sa a.
Ch^ng vawn : Juda 3
Duh takte u, kan chan tl^n chhamdamna thu in hn>na
ziak ka tum hr^m hr^m laiin, mi thianghlimte hn>na
rinna vawi khat kawltîr lamah chuan \hahnemngai taka
beia fuih t<r che uin in hn>nah lehkha ziak a \<l tih ka
lo hria a.
HUHO CHHANDAMNA

Kan pi leh pu a\anga inrochun \awngkam pahnih thil tum


leh nun hruai thei tak hman \hin kan nei. Pakhat chu, “Sem
sem dam dam, ei bil thi thi,” tih a ni a, a dang chu, “Mahni
t^na chakai khawrh,” tih hi a ni. Pakhat hian mi dangte
khawngaih leh z^rzawm nun min zirtîr a, a hnuhn<ng hian mi
dangte ngaihtuah lova mahni t^na thawh mawlh mawlh hlutzia
a t^rlang thung.
Kan zirlai hi hetiang hian kan \hen ang:
(1) Chan tl^n chhandamna;
(2) Pawlho chhandamna;
(3) Ringtu zawng zawngte chhandamna;
(4) Chhandamtu - Mipuite Lalpa.
1. Chan tl^n chhandamna
Chan tl^n chhandamna (Juda 3) tih \awngkam hi Bible
lehlin hrang hrangah lehlin d^n a dang hret hret hlawm.
‘V^ntl^ng chhandamna,’ ‘Chan tl^n chhandamna,’
‘Chhandamna kan dawn tl^n’ ti tein dah a ni.1 Pathianin
chhandamna Isua Kristaah a thawk chhuak a. Isua Krista leh
a chhandamnaa innghat kan ni tl^ng vek. Apostol te, Zirtîrho
te, mi chak leh chak lo zawng zawngten thuhmunin kan chang
a, kawng dang a awm lo.
Pathianin chhandamna a siam d^n hmang hi chanho t<r
leh chan tl^n at^n a ni hrim hrim mai. Chhandamtu Isua hi kan
zavaia t^n a ni. Mihring hi a thil thlîr d^n a zîm a, a bing fo
\hîn. Mi dang leng lo hmangaihna te, mi dang hriat ve loh thil
\ha te a zawng a. Mahni chauhva neih bîk a tum \hîn.
Chhandamna erawh hi chu mi dangte n>n, ringtu zawng zawngte
chan tl^n t<ra Pathian siam a ni.
Mi dangte duhsakna nei hauh lova mahni t^n chauhva
ngaihtuahna hian chan tl^n chhandamna awmzia a tichhe thei
a ni. Hm^nlai pasal \ha Vanapa chanchin hi a ngaihnawm hle
mai. A \hiante n>n an ramchhuak chu an ril a \^m ta a, ei t<r
a neih chhun chhang ah khat lek pawh a \hiante n>n ei ho
at^n a phawrh a, a keih \helh leh ta z>l a. Theipui rah hmin
tuar a hmu a, a \hiante a au kh^wm a, an lo thlen hma chuan
amahin pum khat mah a lo ei hmasa lo. A thleng hmasa tlangv^l
pakhatin a lo va, a han ei ngh^l mai a. “|hiante lo thleng kim
se kan ei tl^ng ang chu ka ti asin,” a han tih chuan tlangv^l
chu a zak hle a ni an ti.2 Chhandamna kan chang bîk hi kan
v^nnei hle, a l^wmawm a ni. Mi zawng zawngin chang tl^ng
vek ila a l^wmawm lehzual ngei ang.
2. P^wlho chhandamna
“Chutichuan p^wl khatin an awm ang a, a v>ngtu pakhat
n>n,” (Joh 10:16).
Pathian hian a chhandamte hi p^wlho, unauho leh
chh<ngkua angin a thlîr a. Mihring a mal ngawta awm chu \ha
a ti lo va, a kawppui a siamsak a ni. Chh<ngkua a dinsak a,
ho khata an khawsak \ha a ti. Hnam a thlang a, a chhandamna
a hmuhtîr \hîn. ‘Jakob-ho’ tiin a ko va, chh<ngkua angin a
hria a, a enkawl a ni.
Chh<ngkua pawh hi v^n chh<ngkua, Pathian fate hlim
thla leia hmuh theih a ni. Chhandamna hi chh<ngkuaa chan
t<r a ni a, kim taka zavaia chan ho t<r a ni ang. Rev. Dr.
Vanlalthlana chuan, “Chhandamna hi chan tl^n chhandamna a
ni t<r a ni. Chh<ngkuaa member zawng zawng, a bo a b^ng
awm lova kan chan tl^n ngei a nih loh chuan a famkim thei
lo,” a ti.3
HUHO CHHANDAMNA

Chhandamte pawh p^wlho leh pumkhat nih hi Pathian


duhz^wng a ni a. Lal Isua \awng\aina pawh a ni, “... pumkhat
an nih theih n^n,” tiin (Joh. 17:11). Kum zabi sawm pakua
t^wp lam a\angin Missionary-te thinlungah inpumkhat \<lzia a
thleng thar a, t<nah hian a hlawhtling hle tawh a ni.
Chhandamna chan tl^n chungch^ngah hian in\anpui
theihna chin thui tak a awm. |hian paliten an \hianpa damlo
an rawn z^wn a; inchung a\angin a khum chawpin an thl^k
a. Isuan an rinzia a hmuhin a lo tidam tih kan hria (Mk. 2:3-
5). Inrinsak leh inrin kep theih ni lo mah se in\anpui theihna
thui tak a awm.
Chan tl^n t<ra siam chhandamna changtute hian p^wlhova
chan t<r a ni tih hriat a pawimawh hle. Mahni chauh kan
inngaihtuah a, mi dang chan ve at^n leh chan tl^n at^n kan
duhzia kan lantîr loh chuan chhandamna hlutzia kan la hre
chiang lo emaw, a tum tak kan \helh tihna emaw a ni ang.
3. Ringtu zawng zawngte chhandamna
Bible-in chhandamna chu mahni t^n, fate t^n, hla taka
mite t^n leh kohte zawng zawng t^n a nih thu min hrilh a.
Pathian chuan mi zawng zawng chhandama awmah leh thutak
hriaah a duh (I Tim. 2:4). Mahse, chhandamna hnartu erawh
chu chhandam luih an ni lo vang (cf. Joh. 3:18,19;
Heb. 6:4,5). Lalpa hming lam apiang erawh chu an him ang,
tih ziak a ni.
Amah ring apiang tih leh amah ringtu zawng zawng tih hi
thil thuhmun a ni. Sawi belh d^n azirin a hmasa hi duhtui deuh
leh a hnuhn<ng hi phalrai deuh anga ngaihtuah theih d^n a
awm. Duh^m luat v^nga \awngkam chuangtlai hman hian min
tibuai thei. Thil thuhmun pawh sawi d^n azirin a den d^n a
dang daih thei a ni.4
Mahni hmuh d^n leh chan ang ni lo deuhte hi hn^wl mai
a ch^kawm a. Kan telna p^wla tel ve lote hi chhandam ve loh
t<ra ngaih a awl duh hle bawk. Isua zirtîrte pawh kh^n Isua
hminga ramhuai hnawt chhuak an hmu a, an p^wla tel ve lo
a nih av^ngin an khap a. Mahse, Isuan ‘Khap tawh suh u,”
a ti (Lk. 9:49,50). Mihring rilru zîm tak hian hn^wl t<r a
zawng reng a. Kohhran pawl hming hrang ink^rah inhuatna
chi a tuh a, kohhran pakhat leh thuhmun chh<nga tui d^n bîk
neite intihbingna pawh a siam \hîn a ni.
Ringtu zawng zawngte t^n chhandamna peih sa vek a ni.
Ringtu an nih lang lo pawh anmahni duhsak tak z>la dîlsaktute
av^ngin Pathian khawngaihna changtu an ni thei. Ring lo mi
nupui pasalte pawh an khingpuite z^ra tihthianghlimin an awm
(I Kor. 7:14). Amah ring tlattu Abrahama chu Pathianin a hre
reng a, ringtua chhiar harsa tak a unau Harana fapa Lota leh
zel pawh Pathianin boralna zîng ata a tîr chhuak hial a ni
(Gen. 11:31; 19:29).
4. Chhandamtu - Mipuite Lalpa
Pathian chhandamna chu mi mal chan theiha siam a nih
ang bawkin huhova chan t<r a nihzia kan sawi ta a. Chan tl^n
t<r leh chan ho t<r a ni. Amah Pathian ngei pawhin kohna
hming at^n mi pakhat mai ni lovin mi tam z^wk chhandamtu
leh Pa a nihzia tilang telin a inpuang bawk a ni. “Kei Abrahama
Pathian, Isaka Pathian, Jakoba Pathian ka ni,” tiin (Mat. 22:32).
A kohte leh an thlah kal z>lte t^n Pathian nih a duh a ni.
‘Sipaihote Lalpa’ tih hi kohna langs^r tak a ni bawk. He
\awngkam hi Bible-ah lehlin d^n hrang hret a awm hlawm.
Sipaihote Lalpa tih leh Engkim Lalpa tia dah theih a ni ve ve.5
Mi zawng zawng chhandama awm t<ra duhtu Pathianin
mi tin t^n chhandamna a siam hi chang ho vek thei t<rin
HUHO CHHANDAMNA

inbuatsaih ila. Chan hona d^ltu leh tinuam lo thei apiang i


paih vek ang u. Chang ve t<ra mi dangte duhsakin, b^ng
lovin \awng\aisak ila. Inhuphurh emaw, mi dangte hnawksak
leh tling lo nia hriatnate pawh paih bo vek ila, t<n a\ang
pawhin huho chhandamna hm>lhmang chu kan hmu \an mai
d^wn a ni.
Pathianin chhandamna hi chanho t<r leh chan tl^n at^na
a siam a ni. Chhandamte chu Pathian chh<ngkua, Pathian
p^wlho an ni si a. Chhandamtu Pathian pawh ringtu mi mal
chhandamtu a nih ang thovin mipui chhandamtu, p^wlho
chhandamtu, mipui Lalpa, mipui Pathian a ni. Chang ve duh
mi dang huphurh leh hnarz^wnga chhandamna hauh bîk t<r a
ni lo vang.

Sawi ho t<r
1. Chan tl^n chhandamna hlutzia sawi ho teh u.
2. Kan mi huatz^wng takte hi v^nramah lo l<t ve ta se
pawi kan ti ang em?
ZIRLAI 24
DAM LEH HRISÊLNA THU

Chhiar t<r : II Lal. 4:26; Jer. 30:17; 33:6; Mat. 4:4; Lk. 5:31;
Joh. 3:17

II Lalte 4:26 : ...amah hmuak tûrin va tl^n la, a hnênah,


“I dam em le? I pasal a dam em? Naupang kha a dam
em?’ lo va ti tawh khai,” a ti a. Tin, ani chuan a lo
chh^ng a, “Dam e,” a lo ti a
Jeremia 30:17
Ka tihris>l leh ang chia,
I hliam zawng zawng chu ka tidam ang;
LALPA thuchhuak chuan a ti;
‘Hnawhchhuah’ an vuah chia,
Tuma ngaihsak loh Zion a nih hi, an tih che avângin.
Jeremia 33:6 : Ngai rawh, damna leh hris>lna ka rawn
thlen ang a, ka tidam ang: muanna leh himna nghet tak
ka hmuhtîr ang.
Matthaia 4:4 : Nimahsela, ani chuan, “ ‘Mihring hi chhang
chauhvin an nung lo vang a, Pathian k^a thu tin chhuakin
an nung z^wk ang,’ tih ziak a ni,” tiin a chh^ng a.
Luka 5:31 : Tin, Isuan an hn>nah, “Mi hris>lte chuan
daktawr an ngai lo va, mi bawrhs^wmte z^wkin an ngai
a ni.”
Ch^ng vawn : Joh. 3:17
Khawv>l thiam loh chantîr t<rin Pathianin a Fa
khawv>lah a tîr lo, khawv>l amah av^nga an dam theihna
t<rin a tîr a ni z^wk e.
DAM LEH HRISÊLNA THU

Mizoram Presbyterian Kohhran ni pawimawh, Hospital


Sunday leh Health Sunday-ah hian kan zirlai pawh he lam
hawi hian kan her rem leh d^wn a ni. T<n hma kum 20 hma
lam kh^n India sawrk^r chuan ram pum pui huapin “Mi tin
t^n hris>lna,” tiin hma a la a. ‘A.D. 2000 hnu lamah chuan
mi tin kan hris>l tawh ang a, Damdawi in pawh a ngai tawh
lo deuh mai ang,’ tiin an sawi \hîn a. Mahse, a lo ni awzawng
lo, kum khat chh<ng mai Synod Hospital report-a a lan d^n
chuan, Inentîr zawng zawng - 61,116; Hri danna p>k - 18,077;
Hospital-a admit 13,570; thi 354; Zai - 3,838 lai a ni.1 Civil
Hospital leh Damdawi in dang n>n phei chuan damlo kan tam
hle a ni.
Kan zirlai hi -
1. Natna leh a awmtîrtu;
2. Damna kawng chi hrang hrangte;
3. Rinna leh Damna inzawmzia;
4. Dam leh hris>l hlutzia, ti tein kan \hen sawm leh
d^wn a ni.
1. Natna leh a awmtîrtu
Pathianin mihring a siam d^n hi a ropuiin a mak a, hriat
ph^k loh thuril a tling. Sam ziaktuin, “I hn>nah l^wmthu ka
hrilh ang che; hlauhawm tak leh mak taka siam ka ni si a,” a
ti (Sam 139:14). Taksa p>ng tin leh hriatna thaz^m leh thisen
leh hmuh tham loh tim<r hnathawk reng te, natna tidamtu leh
dotu a insiam d^n te hian Pathian themthiamzia a puang chhuak
a ni.2 Heti taka kh^wl ropui ni mah se natnain a khawih thei
reng tho si. Eng v^ng nge tih hi zawhna pawimawh tak a ni.
Natna hi sual hnathawh nia ngaih d^n hi a awm reng.
A nih theih d^n awm mah se a dik vek lo tih erawh chu kan
sawi tawh a. Pathianin nun d^n t<r kalhmang a siam kan
pawisak loh chuan natna leh tuarna kan chungah a thleng thei.
Sadhu Sunder Singh-a chuan, “Leilung d^n kalha kan nun
chuan leilung d^nin min mil lo vang; mahse, leilung d^n mila
nun kan tum chuan min tihnat ahn>kin Pathianin kan chanvo
t<ra a lo ruat sa, hris>lna tluantling min neihtîr thei ang. Chu
chu miin a neih chuan a thlarauvin neih a duh ber chatuan
hlimna Pathian hn>na mi a neihtîr thei ang,” a ti a ni.3
Pathian hian kan tuar a phal. Thilsiamte hi t^wp hun nei
t<rin a siam a, mihring t^n pawh thih hun a awmtîr a ni.
Natna leh tuarna te hi khawv>lah an awm reng a, a mite
pawhin an tuar a phal a ni. Tuarna hmanga siam \hatna pawh
kan dawng bawk \hîn. Kan \hatna t<rin engkimin min thawhsak
hlawm tih kan hria.
Chuv^ngin hris>l lohna te, natna te leh taksa thihna thleng
pawhin \hat phahna t<r a nih phawt chuan a hl^wk \hîn a ni.
Natna hlauhawma ngaih Cancer thlengin thlarau lam
mals^wmna dawn phah n^n mi tam takin an hmang hlauh \hîn.
Tuarna awmtîrtu chu hm>lma Setana a ni thei a, mahni v^ng
a ni thei bawk. A pawimawh z^wk chu tuarna hi taksa leh
thlarau mals^wmna at^na hman hi a ni.
2. Damna kawng chi hrangte
Kawng thumin damna hi sawi ta ila -
(1) Leilung d^na damna (Natural healing)
(2) Damdawia damna (Medical healing)
(3) Thiltihmaka damna (Miracle healing)
Pathianin leilung d^n a siam chh<ngah hian damna a
dah sa a ni. Thing leh thlaite pawh intidam t<rin anmahniah
theihna eng emaw chen a siam. Thing ding lai pil s^t h>k ila,
intidam t<rin a insiam a, zawi zawiin a \hang phui \hîn.
Mihring taksa pem sela, enkawl loh pawhin intidam t<rin
DAM LEH HRISÊLNA THU

taksa kh^wlin hma a la tho tho a ni. Enkawl ngun chuan a


dam chak lehzual a ni mai. H>ng damnate hi Pathian ruat leh
Pathian kut an ni vek tho.
Hmanrua leh damdawi hmanga damna hi hmas^ng a\angin
mihringin an hmang \hîn:
“Gilead-ah thinghnai damdawi a awm l^wm ni le?
Chutah chuan tidamtu a awm na nge?
Engati nge ka mite, ka fanu a hris>l theih loh?” (Jer.8:22).
T<nlai phei chuan Damdawi lam thiamna a lo s^ng ta hle
mai a, thi t<ra ngaih tihdam tam tak an awm. H>ng pawh hi
Pathianin finna a p>k v^nga hmuh chhuah leh thawh an ni a,
Pathian kut a tel z>l a ni.
Tihdamna mak, chawpchilha dam thutna ang chi hi Pathian
hn>n a\anga damna tho a ni. He thiltihtheihna hi a miteah a
dah \hîn, hman nach^ng hriat loh v^ngin kan hmang lo mai a
ni. Mark Victor Hanser-a chuan, “Mi zawng zawng hian tihdam
theihna kan kawl vek a, chu thiltihtheihna chu kan nei tih
erawh chu kan inhre \hîn lo va, zaa panga chiah hian kan
hmang chhuak \hîn,” a ti.4
Damdawia tihdamnate leh tihdamna mak chi hi a inkalh
lo va, Pathian hnathawh vek a ni. Durtl^ng Doctor Pi Puii
kh^n, “Pathian tihdamna chang t<rin Durtl^ng Hospital-ah lo
kal rawh u,” tiin mite a fuih tawh \hîn.
3. Rinna leh damna inzawmzia
‘I dam em?’ ‘In dam tl^ng em?’ tih te hi Mizo \awngkam
khat lek hlu tak si a ni. Induhsakna s^ng tak, ‘Dam takin’
tihte hi mals^wmna leh induhsakna \awngkam a ni. Damna
t<ra pui theitu hn>na tl<k luh tawp hi rinna sawi fiahna \ha
tak a ni ang. Chutiang mite chuan damna an chang nge nge
\hîn a ni. Sunam hmeichhia pawh a fapa a tihnunsak leh a nih
kha (II Lal. 4:22-37).
Rinna leh damna inzawmzia hi Chanchin |ha ziaktuten an
ziak tam viau. Lal Isuan he \awngkam hi vawi tam tak a sawi
chhuak a ni.5 Rinna an neih loh thuah a hau \hîn a. Rinna nei
lote khuaah thilmak tih a nei tl>m hle bawk a ni. Amaherawhchu
taksa damna chang zawng zawngte hian rinna an nei vek tihna
erawh chu a ni lo va, damna chang lote hian rinna an nei lo
a ni tih pawh a dik vek na hek lo. Heta rinna kan sawi hi dam
rinna ringawt ni lovin tidamtu Pathian hriatna leh duhna a k^wk
tel a; a tidam thei tih rinna pawh a nei nghet a ni. Rin t<r
Pathian leh rinna te, tihdam ngai damlo leh tidamtu Pathian tih
te hi a inzawm tawn vek a ni.
Taksa leh thlarau hi thil inzawm tlat a ni a, sawi hran
theihna lai awm mah se l^k hran theih tak tak a ni lo. Taksa
natnain rilru leh thlarau a nghawng a, rilru dam lovin taksa a
tichhia. Lal Isua tihdamna changtute kh^n taksa leh thlarau
damna an chang tel \hîn. Sual ngaihdamsak an ni a, tisual
tawh lo t<ra fuih an ni ang bawkin thu ^wih nun a lang zui
bawk. An taksa lo dam thu sawi chiam aiin tidamtu Isua an
fak a, a chanchin an sawi tam \hîn a ni (cf. Lk. 18:35-43;
Tirh. 3:2-9).
4. Pathianin kan dam leh kan hris>l a duh
Hris>lna leh Tihdamna Ni kan thlen apiang hian Zosapthara
hla siam -
“Dam leh hris>l hi a hlu,
L^wm a \<l e,” 6
tih hi kan hre chhuak thar \hîn. Dam loh mangan han tawhte
leh Damdawi in tlawh nikhuate hian dam leh dris>l hlutzia kan
hre thar lehzual \hîn a ni.
DAM LEH HRISÊLNA THU

Khawv>l damna t<ra lo kal Lal Isuan mihringte damna


kawng thumin a thawk a. Thlarau damna Chanchin |ha hril
te, Kohhran din te, mihring mamawh laka chhandamna kawng
pawimawh zirtirna hna te, taksa natna tinreng laka tihdamna
hna te hi a ni. H>ngte hi kan Missionary-te pawh kh^n an
thawk ngh^l a ni. Thuhril, zirtir leh tihdamte hi t<n thlengin
kohhranin rawngbawlna lianah a hmang z>l.
Lal Isuan kan dam a duh. Kan dam n^n a thi a, kan dam
n^n a thawk z>l. Rev. C.L. Osborn-a (Awsb^wn-a) chuan,
“Bible-a thu inziak makte zînga pakhat chu ‘Isua Krista chu
niminah n>n, vawiinah n>n, kumkhua pawhin a p^ngngaiin a
awm fo vang,’ tih hi a ni,” a ti.7 Hm^na tidamtu Isua kha t<na
kan Isua hi a ni a, “Ka duh e, lo thianghlim tawh ang che,”
(Mat. 8:3) titu Isua kh^n t<nah pawh kan dam a duh reng
bawk a ni. Dam leh hris>lna hi Pathian a\angin kan dawng
\hîn. Ama kut a\ang ngei leh hmanrua eng emaw hmang tein,
eng lai pawhin kan dam thei a ni.
Natna leh a awmtîrtu zawng zawng laka min chhandam
hi Pathian duh d^n a ni. Mihring lamin mawhphurhna thui tak
erawh kan nei. Hris>lna vawn \hat kan tum t<r a ni. Damna
kawng chi hrang hrang leh damna hmanruate hi inkalh lovin an
\ang tl^ng a, rinna leh damna hi a inzawm fo \hîn. Pathianin
kan dam a duh a, amah av^nga kan dam theih n^n Lal Isua
a lo kal a ni.

Sawi ho t<r
1. Bawrhs^wmna leh natna te hi eng v^nga lo awm \hîn
nge nia kan hriat?
2. Hmanraw hmanga damna leh Pathian thua damna te hi
a inkalh nge a \ang tl^ng?
ZIRLAI 25
CHHANDAMTE NUN

Chhiar t<r : Gal. 2:20; 6:9,10; Phil. 4:8; Joh. 10:10


Galatia 2:20 : Krista hn>nah khenbehin ka awm ta;
nimahsela ka nung a ni; keimah erawh chu ka ni tawh
lo. Krista chu keimahah a nung z^wk a ni; tin, t<nah
tisaa ka nung hi rinnaa nung ka ni – Pathian Fapa, mi
hmangaiha ka aia inpetu rinnaah chuan.
6:9,10 : 9Tichuan thil \ha tih i ning suh ang u; kan
inthlahdah loh zawngin a hun takah chuan kan seng
d^wn si a. 10Chutichuan remch^ng hun kan neihzia ang
z>lin mi zawng zawng chungah thil \ha i ti ang u, rinna
chh<ngte zînga mi chungah i ti deuh ber ang u.
Philippi 4:8 : 8A t^wp berah chuan unaute u, a dik apiang
te, a zahawm apiang te, a fel apiang te, a thianghlim
apiang te, a duhawm apiang te, a thang mawi apiangte
– \hatna r>ng a awm a, fakna r>ng a awm phawt chuan
– ch<ng chu ngaihtuah rawh u.
Ch^ng vawn : Joh. 10:10
R<k hmang chu, ru t<r leh tihlum t<r leh tichhe t<r
lo chuan a lo kal lo; kei zawng nun an neih n^n, tam
taka an neih n^n, lo kal ka ni.
Chhandamte nun kan tih hi Kristian nun tihna tho a ni.
Krista chhandamna changtu nun sawina a ni a; chu chu Krista
n>na inzawmna nei te, he leia dam chh<nga lang thei ch>tzia
hi a ni bîk deuh vang.
Mizoramah thuhriltu tam takin piangthar inti kan tamzia
sawiin Kristian nun dik hi kan mamawh tak z^wk chu niin an
CHHANDAMTE NUN

sawi \hîn. Nikum hmasa mai khan ‘Kristian nun d^n \ha’ kan
zir tawh nghe nghe a. Vawiina kan zirlai ‘Chhandamte nun’ tih
hi \hen liah kan zir ang, hetiangin:
1. Rinnaa nun;
2. Nun tam;
3. Thil \ha tih leh sual do;
4. Kristian nun kaihhruaina.
Kan nih d^n t<r dik tak, kan nuna a lang chhuak thei lo
fo hi eng v^ng nge ni tih zawn chhuah pawh a \<l hle a ni.
1. Rinnaa nun
Bible-ah hian nun, nunna, nung tihte hi thuhmun thuak,
awmze hrang deuh siin hman a ni hlawm. Thuthlung Hluiah
hian Hebrai-ho sawi d^nin nunna chi thum ang deuhva ziak a
ni. Che thei nunna te, rilru nei nunna te, thlarau nunna ti tein
ziak an ni hlawm.1
Thuthlung Tharah chuan Grik-ho thlîr d^n kawngpui
pahnih - tîsa nei nunna leh thlarau nunna tiin sawi a ni bawk.2
Rinnaa nun (Gal. 2:20) tih hi, Krista n>na inzawm nun,
Krista nunna a\anga nun dawng z>l sawina a ni. Paula hian
hetiang \awngkam hi a hmang nasa hle. Kristaah, amahah,
keimahniah, keimahah, nangmahniah tihte hi ringtu leh Pathian
inzawmna t^rlangtu \awngkam an ni hlawm.
“Kei at^n zawng nun hi Krista a ni,” (Phil. 1:21) tih
pawh hi rinna nun sawina tho a ni. Ringtuah Krista a lo nung
a, a luah a ni. Krista a ni ta z^wk tihna erawh chu a ni lo.
A thinlung, a ngaihtuahna chh<ngrilah Kristan hmun a chang
a, a tum leh duhz^wng te, a thiltih leh ch>t zia pawh Krista
duhz^wng a lo ni ta.
Nun tak bul chu Isua Krista a ni. Amah lovin keimahniin
nunna tak kan nei lo (Joh. 6:53). Chumi nunna chu Thlarau
Thianghlimin min pe a ni. Tinungtu chu Thlarau a ni
(Joh. 6:63). A tihnun t<ra inp>k a ngai a, a duh ang taka
nun nei t<r leh lang chhuak t<rin ch>t chhuah pawh kan ba
bawk. Chutiang taka inp>k leh ch>t zui chu rinnaa nun lanna
a ni \hîn.
2. Nun tam
“Nun an neih n^n, tam taka an neih n^n,” tih hi
chhandamte nun dik tak t<r chu a ni ang. ‘Tam taka’ tih hian
a z^t lam min ngaihtuahtir ngh^l mai a. A tamz^wng leh
reiz^wng ringawt ni lovin, a \hatzia sawina a ni mah z^wk.
Tam tih hi a number lam chauh ni lovin, nun chak te, nun \ha
chi kim te, nun nghet te leh kawng tinr>nga belh chian d^wl
sawina a ni. Chu nun chu Isua Kristan a nei a, ringtu hn>nah
hlan a duh a ni.
Chhandamte nun chu nun tam, nun tak, chak leh \ha, tlo
leh hris>l, mahni inv>ng thei sual do ngam nun chu a ni. Ringtu
inti zîngah mi chi hrang hrang kan awm a, eng chi ber nge kan
nih ve le?
“Kristian tam tak chu tawlailîr nawr lirh ang an ni -
Nawr loh chuan an chhawr tl^k loh.
|henkhat chu lawngl>ng ang an ni -
Kar reng an ngai.
|henkhat chu lehkhachaih ang an ni -
Hruia hlin reng loh chuan an thl^wk bo mai ang.
|henkhat chu Zawhte no ang an ni -
Duat chauhvin an lungawi.
CHHANDAMTE NUN

|henkhat chu football ang an ni -


Engti z^wngin nge an sawh d^wn sawi theih an ni lo.
|henkhat chu baloon ang an ni -
Boruakin an khat a, thlawh chhuah an inpeih reng.
|henkhat chu sana \ha ang an ni -
Inthup lo, rangkachak hlîr hlak, a r<k t>a \<l hle si,
hna \ha hlîr thawk an ni.”3
Mi \henkhat chu khawv>l lamah kan nun a tam deuh \hîn
a, thlarau lamah a tl>m si. Lal Isuan hetiang mite zilh n^n mi
hausa ^ tehkhin thu a sawi a, “Mahni t^na sum kh^wl a, Pathian
lama ngah si lo chu, chutiang chu an ni \hîn,” a ti (Lk. 12:21).
3. Thil \ha tih leh sual do
“Thil \ha ti at^n Krista Isuaah chuan siama awmin, ama
kutchhuak kan ni si a; chu thil \ha tih chu kan awmna t<rin
Pathianin a buatsaih l^wk a ni (Eph. 2:10).” Mihring thil tihin
chhandamna a lei thei lo va, a \hatnain Pathian a til^wm zo
hek lo. Nihna thar siamsak an ni a, chu chu Krista Isua a\angin
a ni. ‘Kan awmna t<ra Pathianin a buatsaih l^wk’ tih hi ‘kan
awm d^n t<ra,’ emaw, ‘kan nih d^n t<ra buatsaih’ emaw
tihna a ni.4 Chhandamte nunphung t<r chu thil \ha tih, nun dik
leh \haa nun a ni si. Nun \ha hian chhandamna a hlawh chhuak
erawh chu a ni hauh lo va, chhandamna changtu chuan nun
\ha leh thil \ha tih a ba zui tlat thung a ni. Chu chu Isua
Kristaa mihring thar pian zia chu a ni e.
Chhandamna changtu nun zia langs^r tak dang leh chu
sual hawisan leh sual do hi a ni. Mihring nun hlui chuan thil
bawlhlawh leh sualnate a haw lo va, Krista nun thar neitu
erawh chu sualin a tilungngai \hîn. Sual pawisa miah lo
chhandamna changtu nia inchh^l chu inngaihtuah chian a ngai
ang. Thil tenawm av^nga thawpika \ap \hînte Pathianin a hre
reng a ni (Ezek. 9:4). Sual do d^n erawh chu chi hrang hrang
a awm thei ang. |henkhat chu dod^l tak tak ngai a awm.
Hebrai ziaktu chuan, “Sual dovin thisen chhuak khawpin in la
\ang lo va,” a ti (Heb. 12:14). Hei hi “Thih huamin, thih chilh
khawpin,” tihna lam a ni. Tharum leh hriamhrei n>na do lam
ni lovin, taksa chhiat phah khawpa sual huat a k^wk tel a ni.
Sual \henkhat chu tl^nsan chi a awm. Tl^nsan phal loh av^ngin
sualah kan tlu \hîn. Mizo thuhriltu pakhat chuan, “Diabola hi
a bawl lo, Diam^ma te, Diam^mi te a lo ni a, kan n>p zo lo
a ni,” a ti. Chhandamte nun chu thil \ha ti, nun \ha, sual do
nun, nun thianghlim a ni.
4. Kristian nun kaihhruaina
Kristian tih hi Isua Krista ringtu leh zuitu tihna a ni. Kristan
an nun a kaihhruai te, an nunah thu a neihnate chu an ni.
Krista lova eng mah ni lo tih inhriate hi Kristian an ni. Krista
chu thlarauvin anmahniah a awm a, a hruai ta a ni. Hmuh
theiha hruaitu at^n a taksa kohhran a din bawk. H>ng hmang
hian Kristian nun kaihhruaina kan dawng a ni. Bible min pe a,
zirtîrna dik vawn t<r tehna Thurin min siamsak a, ni tin tih t<r
leh tih loh t<r kawhhmuh reng kan ni bawk.
T<nlaia Thuhriltu ropui tak Billy Graham-a chuan hetiang
hian Kristian nun hruaina kawng hrang hrang sawm a ziak –
1. Ni tin Bible chhiar ziah la;
2. Fianrialah \awng\ai \hin la;
3. Thlarau Thianghlimah innghat tlat la;
4. Biak Inah inkh^wm ziah la;
5. Krista thuhretu ni la;
6. Hmangaihna hi i nun kaihruaitu berah hmang la;
7. Thu ^wih thei Kristian ni la;
CHHANDAMTE NUN

8. Thl>mna hmachhawn d^n t<r zir la;


9. Kristian \ha tluantling ni la;
10. Khawv>l thil chîm buai ph^k lohvin nung ang che.5
Chhandamte nun chu Pathian n>na inzawm nun, rinnaa
nun a ni. Lal Isuan amah ringtute chu nun tak zet, nun \ha
leh nun tam min pe a, hmang \angkaia lan chhuahtîr t<rin
min beisei bawk. Sual hawisana thil \ha ti t<rin Pathian thuin
min hrilh a. Ni tin nun mawi leh \ha, thianghlim leh dik vawng
tlat t<rin min ti. Chuv^ngin tih t<r leh tih loh t<r kan nei
reng a ni.

Sawi ho t<r
1. Thlarau lam thu sawi leh chanah kan thleng s^ng a,
Kristian nun \ha leh dik kawngah kan hniam si kan ti
fo va; chhandamna thu kan sawi d^n hi a kim lo deuh
tihna em ni?
2. Chhandamna changtuin engtin nge a nunah a lan
chhuahtîr ang?
ZIRLAI 26
SUAL THUPHA CHAWI

Chhiar t<r : Neh. 1:4-6; I Joh. 1:8-10; Jak. 5:16


Nehemia 1:4-6 : 4Tin, heti hi a ni a, ch<ng thu chu ka
hriat chuan ka \hu chawt a, ka \ap a, ni eng emaw z^t
chu lungngaiin ka awm a; tin, chaw ka nghei a, v^n
Pathian hmaah ka \awng\ai a, 5“Aw LALPA, v^n Pathian,
Pathian ropui leh hlauhawm, nangmah hmangaiha i
thupêk pawmtute ch<nga thuthlung hlena khawngaihna
tilangtu; 6Israela thlahte sualna, i chunga kan sualna
thupha ka chawi chhûng hian i beng lo chhiin i mit lo
meng la, i chhiahhlawh \awng\aina, i hnêna achh<n
az^na i chhiahhlawh Israela thlahte ka ngensakna hi lo
ngaithla teh ang che; kei leh ka pa chhûngte chu kan lo
sual ta si a.
I Johana 1:8-10 : 8 “Sual ka nei lo,” kan tih chuan
mahni leh mahni kan inbum a, thutak chu keimahniah a
awm lo a ni. 9 Kan sualte thupha kan chawi chuan kan
sualte ngaidam t<r leh kan fel lohna zawng zawng
tl>ngfai t<rin amah chu a rinawmin a fel a ni. 10“Thil ka
tisual lo,” kan tih chuan amah chu dawtheiah kan siam
a, a thu pawh keimahniah a awm lo a ni.
Ch^ng vawn : Jak. 5:16
Chutichuan, tihdama in awm theih n^n in sualte
thupha chawi tawn ula, in\awng\aisak tawn \hîn rawh u.
Kan zirlaibu \hen IV-na Chhandamna leh Thlarau
Thianghlim thu kan zir zo hnai ta a. Tun \umah hian sual
thuphachawi leh inpuanna thu kan zir ang. Roman Catholic
kohhranin puithiam hmaah sual puanna an nei \hîn a. Siam
\hat Kohhran hi chuan d^n anga neih hi chu a chîng zui ve ta
SUAL THUPHA CHAWI

lo. Thlarau Thianghlim hnathawh ang z>la, a hmun leh hun a


zirin puan a khap bawk hek lo.
Kan zirlai hi hlawm liah \henin hetiang hian kan zir ang:
1. Sual thupha chawi awmzia;
2. Sual thupha chawi d^n \ha;
3. Sual thupha chawi rah;
4. Chhandamte sual inhriatna.
Chhandamna n>na inzawm leh \angkai t<r z>l hre thiam
t<rin inbuatsaih i tum ang u.
1. Sual thupha chawi awmzia
Inpuanna tih hi Bible-ah kawng hrang hrangin hman a ni
a. Kohhran hian thil chi hnih at^n a hmang ve ve; ch<ngte chu
rinna puan chhuahna leh sual puanna tih te a ni. Bible-a a
awmze bul chu ‘puang chhuak,’ ‘remti’ tih te a ni.1 Kan zirlaiah
hi chuan rinna puan chhuahna thu ni lovin sual leh dik lohna
puan chhuahna lam kan sawi bîk deuh d^wn a ni.
Thinlung lungchhia leh inchhîr hi sual thupha chawina a ni
ngh^l a (Sam 51:17). Pawi ti >m >m, tihdik duh a k^wk a ni.
|awngka ringawta thupha chawi ni lovin, dik lo chu siam \hat
ngh^l a duh a, fel lo chu nuai bo a duh ngh^l bawk. Sil faina
leh tihdamna a zawng a ni.
“Bawhchhiatna z>ptu chu an hmuingîl lo vang a,
Z>p lova inpuanga hawisantute chuan zahngaihna an hmu
ang,” tih a ni (Thuf. 28:13).
Kohhran siam \hat hun lai v>l kh^n Roman Catholic chuan
sual puan a uar a, inchhîrna leh simna tel lo, ngaihdamna
pawisaa lei thlengin ruahmanna a siam a, a hmang sual \an a
ni.2 Hemi do l>tna kawngah siam \hat kohhran pawhin sual
thupha chawi chungch^ng hi a hlamchhiah luattuk pawh a
hlauhawm ve tho bawk ang chu.
Tu pawh hi sualna nei, \ha famkim lo vek kan ni. Sual nei
lova inngai chu mahni inbum mai a ni. Nih sual b^kah tisual
reng mai kan ni. Tihdik ngai leh ngaihdam ngai reng mai kan
ni a, ch<ng ngaihdamna chang t<r chuan kan sualnate z>p
lova pawm a, thupha chawi kan ngai reng a ni.
2. Sual thupha chawi d^n \ha
Sual thupha chawi leh sual puante hi ringtute t^n a \<l
reng mai. Tih d^n hmang a fel loh erawh chuan a \angkai n>p
thei a. |hatpui si lova buaina zakhua thlentu a ni thei. John
R.W. Stott-a chuan, “Sual thupha chawi hi Pathian ngaihdamna
channa kawng pawimawh tak a ni,” a ti.3 A tih d^n hmang chi
thum a sawi a, tihsual azirin ngaihdam dîlna t<r hmun leh hun
thliar hran t<r niin a ngai; hetiangin:
(1) A r<ka puan t<r chi : Pathian hn>n chauhva a r<ka
sual puan t<r kan nei (Sam 51:4; Mat. 6:1-6). “Lalpa ka
sual e,” ti satliah mai lovin kan bawhchhiatna tak a hn>na
thlen a \ha. Lalpa Zanriah Sakramen chan laite hi hun \ha
a ni.
(2) Tihsual tuartu laka thupha chawi : Mi dang hn>na
puan aiin kan tih pawi, mihringte hn>na puan leh ngaihdam
dîl hi tihmakmawh a ni (Mat. 18:15; Lk. 17:4). Ch<ng
mite hn>n a\anga ngaihdamna kan chan a \<l tlat. Kan
h>l thei lo.
(3) V^ntl^ng hmaa thupha chawi : V^ntl^ng lakah emaw,
mipui hriatpui chunga kan tih ^wm thilte a awm bawk
(Neh. 1:6; Lk. 18:13).
SUAL THUPHA CHAWI

Kan tih ngei t<r, tih d^n t<r dik leh tihna t<r dik taka
tih hi harsa hle mah se a hlu >m >m a ni. Pathian ngaihdamna
kan channa kawng a ni a, mi dang t^n pawh mals^wmna a ni
\hîn. H>ng kan sawi piah lamah hian Thlarau Thianghlim
hnathawh harhna av^ngin ringtuteah tling lo leh sual nih inhriatna
a lo thleng fo bawk. Chu chuan kohhranah chakna thar a
siamsak fo \hîn a ni.
3. Sual thupha chawi rah
Mahni inhmu chhuaka, sima, laml>ta, thupha chawina
chuan ngaihdamna a hlawh a ni tih Lal Isuan tehkhin thu ropui
tak min hrilh a ni. “Ka pa, v^na mi chungah leh nangma mit
hmuhin thil ka tisual e. I fapaa vuah tl^k ka ni ta lo ve.”
A rah eng nge ni? Puan \ha ber, zung bun, pheikhawk, l^wm
thusawi n^n ruai \heh, thi hnu dam leh anga lo lawm a ni l^wm
ni? (Lk. 15:21-24). Hei hi Lal Isuan Pathian hmangaihna
ropuizia a sawina a ni. A hn>na kal, inchhîra, sima, thupha
chawi te a lo dawnsawn d^n min hriattîr a ni.
Mihringte ink^rah sual thupha chawi pawimawhzia pawh
min hrilh tel tho a ni. Bawhchhiatna z>p chu hmuingîl lohna,
inpuanga hawisan chu zahngaihna dawnna a ni tih Bible-in min
hrilh kha. Thupha chawitu t^n ngaihdam nihna, ngaidamtu t^n
pawh damna, lo hretu mi dangte t^n pawh mals^wmna a ni
thei z>l bawk.
John R.W. Stott-a chuan D.L. Moody-a thupha chawi
thu a ziak a. Biak Ina Bible Study an neih m>k laiin Pathian
thu zirlai tlangv^l pakhatin a rawn chhaih buai deuh va; thinrim
\awngkam bung deuhvin Pu Moody-a chuan a va chh^ng
t^wp hmak a. Inkhawm t^wp d^wn chuan a tihsualzia hre
chhuakin thupha chawi a duh ta a. “|hiante u, inkh^wm \antirh
laia ka thil tihsual lian tak av^ngin in zavaia hmaah thupha
chawi ka duh a ni. Kha laia \hu ka unau kha ^tthlak takin ka
chh^ng ta mai a, min ngaidam t<rin Pathian ka ng>n a, ani
hn>nah pawh khan ngen ka duh a ni,” a ti a. Pulpit a\angin
a lo chhuk a, a pan phei a, tlangv^l kut a vuan a, “Pawi ka
ti hle mai, min ngaidam rawh,” a ti a. Inkh^wmho mipui chu
an reh duk a, an thinlung a hneh a, an mittui a tla a. Inkh^wm
zînga pakhat chuan, “Ka thil hmuh tawh zawng zawnga ropui
ber a ni,” a ti hial.4 Thupha chawi nach^ng hriaa, ti tak tak
ngamte hian ngaihdamna an chang a, mi dangte pawhin
mals^wmna an dawn phah \hîn tih hi a chiang hle mai.
4. Chhandamte sual inhriatna
Sual inhriatna hi Thlarau Thianghlim hnathawh a nihzia
kan sawi tawh a. Ringlote hn>na a thawh d^n chu nihsual leh
tihsual hriattîra chuta \anga chhan chhuahna Isua Krista a
kawhhmuh a ni. Chhandam m>kte hn>na a thawh d^n erawh
chu an tihdik lohzia a hriattîr a, sil faina leh ngaihdamna Krista
thisen lama kaltîr a ni thung. Ringtu nunah chuan sual t> tak
t> anga lang pawh hian a chhun n^ a, hlîng angin a hnawksak
r^n a ni. Pathiana nunna nei lo chuan sual av^nga n^ leh hliam
hi a hre ngai lo. Hetah hian piangthar tak leh tak lo pawh thui
tak fiah theih a ni ang.
John R.W. Stott-a lehkhabu-a mi bawk thil pakhat han
t^rlang leh ila. Ni khat chu D.L. Moody-a fapa naupang
pahnihte hian an compound-ah sakawr chungchuan an zir a,
pangp^r leh thil dangte an lo tichhe nuaih mai a. Tlai lamah an
pain a han hmuh chuan a thin a rim a, thinur hm>l senin a fate
chu a hau ta vak mai a ni. Khua a lo thim a, z^n a lo nih
chuan, thlarau mi nunah Thlarau Thianghlimin sual a hriattîr a.
Ngaihdam dîla thupha chawi lo chuan mut ngam rual niin a
hre lo. Zan dar 9:00 hnu lamah D.L. Moody-a chuan a fapate
mutna pindan a pan ta a. A fate (Paul-a leh Will-a) sawi d^n
SUAL THUPHA CHAWI

chu hetiang hi a ni: “Hlauth^wng takin kan pindanah kan awm


a, ka pa a lo p>n ri khup khup a, kawngkh^r a rawn kik a,
a lo l<t a, a kutphah rit bul chu kan lu chungah nghatin, ‘min
ngaihdam ka duh a ni, khatia tih kha Krista min zirtîr d^n a
ni si lo va’ a ti a, min \awng\aipui a ni,” tiin.5
Mi thianghlim apiangin an sualzia an hre tam z^wk \hîn.
Canon H. Twells-a (Kanon Tuaels-a) chuan,
“Kan sual av^ngin tu mah r>ngin,
Muanna tak chu kan hre \hîn lo;
I thu ^wih tum mi tu pawhin,
A rilru sual a hre bîk fo,” tiin hla a phuah a ni.6
Sual leh tihsual nei lo tu mah kan awm lo va, sual thupha
chawi t<r kan nei \heuh. Thupha chawi d^n \ha leh dik kan
hmang t<r a ni. Chu chuan rah \ha leh duhawm tak a chhuah
\hîn. Sual thupha chawi hi ngaihdamna chan theihna kawng
pawimawh tak a ni a, chu chu thupha chawi rah pawh a ni e.

Sawi ho t<r
1. Sual thupha chawi d^n \ha leh \ha lo a awm em?
Engtin nge?
2. Kohhran inkh^wmah hian sual puanna hun siam \hîn
ila kan \hatpui ang nge kan chhiat phah z^wk ang?
ZIRLAI 27
SUAL NGAIHDAMNA

Chhiar t<r : Mat. 18:21,22,35; Joh. 20:22,23; Eph. 4:31,32


Matthaia 18:21,22,35 : 21Chumi lai chuan Petera a lo
kal a, a hn>nah, “Lalpa, ka unauvin vawi engz^t nge ka
chungah thil tisual sela ka ngaihdam t<r? vawi sarih
thlengin em ni ang?” a ti a. 22 Isuan a hn>nah, “‘Vawi
sarih thlengin,’ ka ti lo va che. ‘Vawi sarih hmun
sawmsarih thlengin,’ ka ti z^wk che a ni.
Mi tinin thinlung taka in unaute in ngaihdam loh chuan
35

ka Pa v^na mi pawhin chutiang bawkin in chungah a ti


ve ang,” a ti a.
Johana 20:22,23 : 22 Tin, ch<ng thu chu a sawi zawhin
an chungah a thaw a, an hn>nah, “Thlarau Thianghlim
nei rawh u; tu sual pawh in ngaihdam apiang ngaihdam
a ni ang; 23 t u sual paw h in ngaihdam loh apiang
ngaihdam loh a ni ang,” a ti a.
Ch^ng vawn : Eph. 4:31,32
Kh^kna t e, t h inurna te, t auhna t e, ^nna t e,
sawichhiatna te zawng zawng chu b^nsanin awm rawh
se, sualna zawng zawng n>n. Tin, inkhawngaih tawna
lainatna neiin awm ula, Pathianin Kristaa a ngaidam che
u ang bawkin inngaidam tawn rawh u.
Chhandamna leh Thlarau Thianghlim thupui \hen chh<ngah
z>l kan la ch>ng a. T<n \umah chuan Sual Ngaihdamna tih
thu kan zir d^wn a ni. Ngaihdamna hi Thlarau Thianghlim
hnathawh av^nga ringtuten kan chan a ni a, ngaidam thei ve
ngei t<r pawhin min zirtîr ngh^l bawk. Kan zir t<r hi hetiang
hian \hen a ni -
SUAL NGAIHDAMNA

1. Ngaihdamna awmzia;
2. Ngaidamtu Pathian leh ngaihdam ngai mihring;
3. Ngaihdamna rah;
4. Inngaihdam tawnna.
1. Ngaihdamna awmzia
Ngaihdamna tih hi Bible \awngkam pawimawh tak a ni.
‘Ngaihdamna’ tih thu hi la bo ta vek ila Bible hi thuchah kim
lo leh thuthlung kim lo a ni hial ang. Tlanna thu-ah te,
chhandamna thu-ah te hian a laipui leh a laikam a ni z>l a.
Thuthlung Hlui chuan ngaihdamna thu hi inremlehna leh
inthawina chungch^ngah a hmang tam a. Thuthlung Thar erawh
chuan lainatna leh zal>ntîrna sawi n^n a hmang deuh \hîn.1
Ngaihdamna chu ngaihdam \<l chhan sual n>n a inzawm
deuh z>l a; chu pawh chu simna n>n a kal d<n tlat bawk.
Lal Isuan a thawhleh hnua zirtirte hn>na a inl^r \umin, “Ama
hmingin simna thu leh sual ngaihhnathiamna thu Jerusalem
khuaa \anin, hnam tin hn>nah an hril ang,” tiin a sawi
(Lk. 24:47). Chanchin |ha thupui zîngah a tel z>l tih a lang
chiang a ni. Hetah hian ngaihdamna sawi n^n ‘sual
ngaihhnathiamna’ tih \awngkam a hmang.
Tichuan, sual ngaihdamna awmzia chu a sual av^nga a tuar
t<r tuartîr loh, hremna t<r l^k kiansak, sual lova pawm, thiam
chantîr, tihthianghlim tihte n>n \ang ho z>l an ni. H>ng zawng
zawng nih theihna bul chu Pathianin Krista-ah ngaihdamna
famkim a thl^wna a siam v^ng chauh a ni e. Ngaihdam theihna
nei t<r leh ngaidam thei t<rin Pathian chuan a mite a duh a, a
ph<t tlat bawk. Mite ngaidam duh lotu t^n chuan Pathian
ngaihdamna beisei a har hle ang. George Herbert-a chuan,
“Mi dang ngaidam thei lo chuan a kalna t<r v^nram leihlawn
a tichhia a ni; mi tin hi ngaihdam ngai vek kan ni si a,” a ti.2
2. Ngaidamtu Pathian
Sual ngaihdamna thu Bible-in a sawi kawngpui ber chu
Pathian leh mihring chungch^ng a ni. Pathian chu ngaidamtu
Pathian a ni a, mihring chu ngaihdam ngai mi sual a ni.
Ngaihdamna kawng te, ngaihdamna chhan te, ngaihdam theihna
bul te fel takin a buatsaih kim vek a. Pathian hn>na ngaihdam
dîl leh ngaihdamna chan kan ch^k aia nasain Pathian hian min
ngaihdam hi a ch^k a ni.
Pathian hian thu maiin min ngaidam a ni lo. Taksa ngeiin
kan sual leh bawhchhiatnate a phur a ni. “Kan bawhchhiatnate
av^ngin hliamin a awm a, kan khawlohnate av^ngin vuak
thitlinin a awm a: kan thlamuanna t<ra thununna chu a chungah
a tla a; a vuakna vualtea tihdamin kan awm ta,” tih ziak a ni
(Isa. 53:5). Kraws-a khenbeh a nih lai ngei pawhin Lal Isuan,
“Ka pa, anni hi ngaidam rawh, an thiltih hi an hre lo a nih hi,”
tiin ngaihdam a la dîlsak lawm lawm a ni (Lk. 23:34).
Ngaihdam ngai mihring chuan Pathian ngaihdamna a chang
a. Mi dang pawh ngaidam ve t<ra tih kan ni. Mahse, mihring
pianpui nihna chuan harsa a ti. An sual a hre reng a, a
chhinchhiah a, ngaihdam theih loh chin a nei fo. Pathian
ngaihdamna chang vetu tho mi dangte sualna pawh a hre reng
a, theihnghilh harsa a ti \hîn. Pathian erawh chuan theihnghilh
hmiah ang maiin a hre reng ngai lo. He lai thu tilang t<r hian
C. Lalz^rmawia chuan,
“Ka sualna zawng zawngte hi miten hre reng \hîn
mah se,
Lalpa, nang erawh chuanin i theihnghilh si;
I hmangaihna ka fak fo vang,
I ta ka ni e,” tiin hla a phuah.3
SUAL NGAIHDAMNA

3. Ngaihdamna rah
Mihring chu sualin Pathian hn>n a\angin a \hen hrang a,
hm>lma a lo ni tawh a. Isua Krista av^ngin ngaihdam, thiam
chang, Pathian fa a lo ni leh thei ta a ni. Ngaihdamna rah chu
tl^ngn>l taka pa hn>na awm theihna, “Ka pa” tia ko ngamtu
dinhmun chang, sual nei hauh lo ang maia thianghlima pawm
chu a ni.
Pathian ngaihdamna famkim changtu chuan a chan a\anga
rah chhuak z>lin a mihringpuite hn>na ngaihdamna hlan chu a
tih t<r a ni ngh^l ang. Ngaihdamna rah chu, ‘damna’ tiin tawi
t>in a sawi theih. Har hle mah se thil mak tak a thleng \hîn.
Mi pakhat chanchin i han ngaihthla teh ang. Corrie Ten Boom-
i (1892 - 1983) chu Amsterdam-a awm, German sipai Nazi
hovin an chh<ngkuaa an man, an t^ntir a ni a, a laiz^wnnu
phei chuan a thih phah hial a. German tl^wm hnu kh^n Ger-
man ramah rawng a b^wl a, Pathian ngaihdamna thu a hril
\hîn. |um khat chu a thu ngaithlatute zîngah anmahni v>ng
\hîntu ngei mai, sipai nun r^wng tak kha a lo tel ve a.
Ngaihdam a rawn dîl a, an inhmachhawn zet chuan harsa a ti
ngei mai. Thil awm d^n hetiang hian a sawi a, “Sipai hlui
chuan, ‘Pathian chauh ni lovin, nangma k^ ngei a\anga keimah
mi mal hi min ngaihdamna aw hriat ka va ch^k em! Min
ngaidam thei em?’ a ti a. Ka hreh lutuk; mahse, chibai t<ra
kan kut a insîk rualin Pathian \anpuina ka dawng ngh^l a;
\>kin min man ang hian Pathian thiltihtheihna chuan min
thlamuan a, \>k chuai ni berin ka inhria. |ap chungin ‘Ka
ngaidam che, ka unau pa, ka thinlung zawng zawngin ka
ngaidam che’ ka ti thei ta a. Chuta \ang chuan, ngaihdamna
chu ka thupui a ni satliah lo va, ka thlarau lam chaw a lo ni
ta. Ngaihdam loh neih hi ka hlau va, ngaihdam t<r hi a zawnin
ka zawng tawh z^wk a ni,” a ti.4
4. Inngaihdam tawnna
Inngaihdam tawnna tel lo chuan mihring nun ho a harsa
a ni. Inrem loh av^ngin unau an buai a, chh<ngkua an keh
\hîn. Inngaihdam tawnna tl^kchham av^ngin nupa an in\hen a,
inpawh tawn loh vangin \henawm khawv>ng an innghirngho fo
bawk. Kan ch^ng vawn hian, “Pathianin Kristaa a ngaidam
che u ang bawkin inngaidam tawn rawh u,” a ti a. Hei hi
thurawn mai ni lovin thup>k, ‘rawh u’ tih a ni. Lal Isua ngei
pawhin, “Ngaidam rawh u, chutichuan ngaihdamin in awm
ang,” a ti (Lk. 6:37. Hei pawh hi thup>k bawk a ni.
Lal Isuan thuneihna s^ng tak, mawhphurhna hlauhawm
tak min pe tlat; “Tu sual pawh in ngaihdam apiang ngaihdam
a ni ang, tu sual pawh in ngaihdam loh apiang ngaihdam loh
a ni ang,” tih hi. Intihthuneih lam ringawt a ni lo. Kan
ngaihdamna mamawh tak, kan ngaihdam hman lohva
khawv>l chhuahsan an awm palh ang tih a hlauhawm ngei
mai. Keini pawhin tute ngaihdamna emaw chu chan kan
mamawh tho bawk a, chang hman lovin kan thi ang tih
hlauhawm tak a ni tho.
Ngaihdam ch^kawm taka awm hi a va \ha >m! Sodom
khua leh Ninevi khawpui kan khaikhin chuan an inang lo hle
a ni. Ngaihdamna changtu pawh ngaihdam manhla taka nung
zui t<rin min duh. Mari Magdalini pawh kha a \angkai zui hle
mai. Ngaihdamna kan chan chu vawng him z>l t<rin fuih kan
ni bawk a, “Kal la, t<n hnuah tisual leh tawh suh,” tih ziak
a ni (Joh. 8:11).
Pathianin Kristaa min ngaihdamnaah hian ngaihdam chhan
t<r tlinna leh phu-na r>ng kan nei lo. Chutiang bawkin kan
ngaihdam ngaite hian phu-na eng mah an neih hauh lo pawhin
ngaidam thei t<rin Pathian thu hian min hrilh a ni l^wm ni?
SUAL NGAIHDAMNA

Ngaihdamna awmzia chu bawhchhiatna l^k kiansak tihnate


a ni. Ngaihdam theih z^t t<r ‘vawi sarih hmun sawmsarih’ tih
Lal Isuan a sawi hi ‘tiam chin awm lo ngaihdamna’ tih tluk a
ni ang. Ngaihdamna bul leh ngaihdam theihna chu Pathianin
Kristaa min ngaihdamna hi a ni. Mihring nun ho kawngah hian
inngaihdam tawn hi ni tin kan mamawh \heuh a ni. Tute emaw
hn>n a\anga ngaihdamna dawn kan mamawh angin kan
ngaihdam ngai an awm bawk ang. Pathianin Kristaa min
ngaidam ang hian i inngaidam tawn \heuh ang u.

Sawi ho t<r
1. Kan chunga tisualtute ngaihdam harsa kan tih fona
chhan eng nge ni?
2. Pathian ngaihdamna leh mihringte inngaihdamna
danglam d^n leh inzawm theihna lai a awm em? Engte
nge ni?
ZIRLAI 28
SIMNA

Chhiar t<r : Lk. 13:1-5; Tirh. 3:19,20


Luka 13:1-5 : 1Tin, chutih lai tak chuan tute emaw an
lo awm a, chu mite chuan Galili rama mi, Pilatan an
thisen an Pathian biakna sa talhte zînga a telhsakate
chanchin chu Isua an hrilh a.
2
Tin, ani chuan an hn>nah, “Chu Galili rama mite chu,
chutiang thil an tuar av^ngin Galili rama mi zawng zawng
aiin mi sual bîk niin in ring em ni? 3 Ni suh e, ka hrilh
a che u, nangni pawh in sim loh chuan chutiang bawkin
in boral vek ang. 4Tin, Siloam in s^ngin mi s^wm leh
pariat a delh hlumte pawh kha, Jerusalem khuaa awmte
zawng zawng aiin mi sual bîk niin in ring em ni? 5Ni
suh e, ka hrilh a che u, nangni pawh in sim loh chuan
chutiang bawkin in boral vek ang,” a ti a, a chh^ng a.
Ch^ng vawn : Tirh. 3:19,20
Chuv^ngin, in sualte thai bo a nih theih n^n sim
ula, hawi kîr leh rawh u, chutichuan Lalpa hn>n ata
harh hunte a lo la thleng thei ang a, Krista Isua, in t^na
a ruat pawh kha, a rawn tîr thei ang.
Simna hi Bible \awngkam pawimawh tak a ni. Simna tel
lo chuan chhandamna chan beisei theih a ni lo. T<n \umah
hian simna thu hi hl^wm li bawkin kan zir leh ang, hetiangin-
1. Simna awmzia;
2. Sim t<r nei mihring kan nihzia thu;
3. Sim z>l leh sim hlen thu;
4. Simna Chanchin |ha thu tl^ngaupui.
SIMNA

1. Simna awmzia
‘Simna’ tih hi Thuthlung Hlui leh Thuthlung Tharah hman
d^n inang lo hret lai a awm. Bible \awng bul lama a awmze
bul chu rilru thl^k, ngaihtuah d^n, hawiz^wng leh lan chhuah
d^n thl^k danglam vek sawi n^n hman a ni ber a. Thuthlung
Hluiah hian Pathian chungch^ng leh mihring chungch^nga
hmanna a lang ve ve a ni.1
Thuthlung Tharah hian simna chu - ngaihtuahnaah te, tum
d^n leh lan d^nahte leh hawiz^wngah te danglam hlauh sawi
n^n a hmang a. Chhandamna chang t<ra sual sim pawimawhzia
Thuthlung Thar hian a t^rlang a ni.2
Simna han tih hian sim t<r thil tihsual a k^wk tel ngh^l
mai a. Chhandamna thu n>n ink<ngkaih tlat a nihna laiah
erawh chuan tihsual aiin nih sual a\anga nihna thar chan a
hmasa z^wk z>l a ni. Chanchin |ha thu hi simna thuah a in\an
a (Mk. 1:15). Simna thu hril t<ra thup>kin hnu a kh^r ngh^l
a ni (Lk. 24:47).
Sim t<r chuan kan nihna dik tak, mi sual kan nih pawm
a ngai a, tihsual pawh phat loh a ngai \hîn. Mi fel nia inngai
a, mi dang hmusittu Pharisai \awng\aina aiin chhiahkhawntu
\awng\aina chu a hlawhtling z^wk tih Isuan a sawi a ni
(Lk. 18:9-14).
Tichuan, simna awmzia chu nihna hlui - sual b^wih a\anga
chhuaka nihna thar - Krista mi nih te, sual hawisana Pathian
lama kîr leh te, thil tihsual leh thiltih thi b^nsan a, Pathiana
rinna nghah te hi a ni e, tiin a sawi theih a ni.
2. Sim t<r nei mihringte
Mi zawng zawng hi famkim lo, mi sual vek kan ni tih hi
thu mai chuan sawi a har lo, a taka mahni ngei inbel erawh
chu a awl lo tlat. Mihring hian amah aia sual z^wk mi dang
a hmu zung zung \hîn. Juda-ho ngaihtuahna nghet tak, \hiat
har tak pakhat chu ‘tuarna hi sual v^ng a ni’ tih hi a ni. Pian
tirh ata mitdel saa piang chungch^ngah pawh amah emaw a
nu leh pain emaw thil sual pawi tak an ti a ni ang tih an ring.
Tuar nasa zualte phei chu sual lehzualah an ngai \hîn. Lal
Isuan, “Nangni pawh insim loh chuan inboral ve ang,” a ti
tho. |hatna lai kan neih pawh Pathian hmaah eng mah lo mai
a ni z>l. Inserh thianghlim peih ber Pharisai-ho pawh Isuan a
hauh nasat ber te an ni. An thil tih an chapopui \hîn. Pharisai
chi sarih an sawi \hin hian keini pawh min khak tel ve mai thei
e. Hetiangin -
(1) Hlauhna Pharisai - an sakhua chu hlauhna a ni.
(2) His^p Pharisai - an thil tih \ha leh \ha lote his^pin
an b<k kual buai hle \hîn.
(3) Koki Pharisai - an kokiah an thil \ha tihte an
t^r \hîn.
(4) Ngawi rih Pharisai - Thil \ha tih t<r an kh>k \hîn
(5) Z^ng k<l Pharisai - inngaihtl^wmzia lantîr n^n k<na
leilam chauh enin an kal \hîn
(6) Hliam tuar Pharisai - sakhaw mi nihzia lantir n^n
intihhliam te, kalkawnga hmeichhia an tawh d^wna
maimitchhîn v^nga inchhuih leh intipem hialhote.
7) Pathian hmangaihtu Pharisai - Thinlung taka Pathian
zawng tlattute.3
Eng chi ber nge kan nih ve ang le? Sim ngai neiin kan
inhria em?
SIMNA

3. Sim z>l leh sim hlen


Bethesda dîla damlo kum 38 zet n^, Lal Isuan a tidam
a. Hemi hnu hian Pathian Biak inah a hmu leh a, a hn>nah,
“Ngai rawh i dam t^k hi, thil tisual leh tawh suh, chuti lo
chuan thil \ha lo lehzual i chungah a lo awm dah ang e,” a ti
a (Joh. 5:14).
Chhandamna hi Pathianin chan hlen at^n a siam a ni. A
tihdamna thiltihtheihna thup>k pawh chang t<ra chuh zui leh
ch>t zui a ngai bawk. Sual sim chuan a sim hlen t<r a ni. Thil
\ha lo bansan chauh ni lovin, thil \ha anga lang pawh tih chhan
a dik si loh chuan sim a ngai tho. |hahnemngaihna pawh hi
dik lo a awm thei hle mai (Rom 10:1-3). Vawi khat chu
Pastor pakhat \hahnemngai thei tak, mi pawhin an fak huai
huai hi a awm a. Zan khat chu v^ntirhkohvin a \hahnemngaihna
a lo tehsak a, a s^ng kher mai; mark za-ah mark za a hmu
a. Mahse, a \hahnemngaih d^n a han \hen sawm ta a -
(1) Pawl dang ernaa a \hahnemngaihnaah
- Mark 21
(2) Ama kohhran tihlen duh v^nga a \hahnemngaihnaah
- Mark 22
(3) Mi fak hlawh duh v^nga a \hahnemngaihnaah
- Mark 20
(4) Chhandam nih a tum av^nga a \hahnemngaihnaah

- Mark 20
(5) Thuneih tum v^nga a \hahnemngaihnaah
- Mark 10
(6) Mi dang hmangaih v^nga a \hahnemngaihnaah
- Mark 4
(7) Pathian hmangaih v^nga a \hahnemngaihnaah
- Mark 3
TOTAL - Mark 100
A han \han harh chuan a ngaihtuah a, a dik hlein a hria
a, a sim ta a ni.4 Keini pawh hian sim t<r kan nei ve ngei ang.
4. Simna thu tl^ngaupui
Bible hi ‘Chhandamna lehkhabu’ tiin sawi theih a ni a. A
chh<ng thu keu hawnna chu simna thu a ni. Khawpui ropui
tak angin sawi ta ila, a luhna kawtchhuah chu simna
kawtchhuah a ni ang a, a kawtthl>r leh a inte pawh simna vek
a ni ang a, simna khawpui a ni ngawt d^wn a ni.
Chhandamtu Lal Isua Chanchin |ha hi simna Chanchin
|ha a ni. Isua t^na kawng buatsaihtu Baptistu Johana chuan,
“Sim rawh u, v^nram chu a hnai tawh e,” tiin Judai thlal>rah
thuhrilin a lo kal a (Mat. 3:1,2). Johana an man hnuin Isua,
Pathian Chanchin |ha hrilin, Galili ramah a lo kal a, “Hun
chu a lo thleng ta a, Pathian ram pawh a lo hnai ta; sim ula
Chanchin |ha hi ring rawh u,” a ti z>l a (Mk. 1:14,15).
Simna thu hrila, tidamin kum thum chh<ng rawng a b^wl a.
A thiha a thawhleh hnuah, v^na a chhoh d^wn pawhin,
“Simna thu leh sual ngaihhnathiamna thu Jerusalem khuaah
\anin hnam tin hn>nah an hril ang,” tih sawiin a chah zui z>l
a ni (Lk. 24:47).
In sim loh chuan in boral vek ang tih hi Lal Isua thusawi
a ni (Lk. 14:5). Pentikos ni hnu lawk kh^n Petera’n Temple-
ah Juda mite hn>nah thu a sawi a. Simna Chanchin |ha,
Messia an hriat loh thuah na takin a zilh a ni. Sim duh loh
v^ngin tuarna a thleng a, simna thlen lohna ram chu a thimin
a ral\i \hîn. Sim duh lote hremna Bible-ah “Sodom leh
Gomorra khuate chu amah ngaihsak lo, la awm t<rte entîrnaah
a hmang a, vaivuta chantîrin tiboralin thiam loh a chantîr ta a,”
tih ziak kan hmu a ni (II Pet. 2:6). William Boot-an kum zabi
SIMNA

sawmhnihnaa thil lo thleng t<r a sawi l^wk zîngah pakhat chu


“Simna tel lo piantharna,” tih a ni. Sawi l^wk thleng dik lo
at^n a \ha mang e! Mahse, a thleng ta m>k a ni l^wm ni? Sual
simna thlentîrtu Thlarau Thianghlim tihharhna hi kan ramah lo
thleng mawlh teh se!
Mihring hian mi sual deuh tuar tl^k lehzual, sim mamawh
bîk ni ^wma hriat kan nei ch^wk \hîn. Chutianga mahni indah
\haa sim t<r neia inhre lote hn>nah Lal Isuan, “Nangni pawh
in sim loh chuan in boral vek ang,” tiin a hrilh dawt mai a ni.
Sim t<r chuan mahni dik lohna pawm a ngai, vawi khat mai
ni lo sim fo, sim z>l leh sim hlen pawh a ngai. Chanchin |ha
hi simna Chanchin |ha a ni a, sima hawi kîr t<rin thuchah min
hl^n a, min s^wm reng. Simna thu tl^ngaupui t<rin koh kan
ni a, simna leh hawi kîrna a thlen theih n^n Lalpa hn>n ata
harhna hi kan mamawh hle.

Sawi ho t<r
1. Engati nge sim hi harsa kan tih \hin? Sim harsa kan tih
langs^r zualte engte nge ni ?
2. Simna tel lo piantharna tih hi thil awm thei tak tak a
ni ang em?
|HEN V
MIHRING KHAWVÊL NUN PÊNG TINRÊNGA
CHHANDAMNA

ZIRLAI 29–36 SAWI HAWNNA

|hen nganaah hian zirlai pariat a awm a, ch<ngte chu:


Zirlai 29 Hlauhna laka chhandamna
Zirlai 30 Tuarna laka chhandamna
Zirlai 31 Chhandamna kim
Zirlai 32 Chhandamna thu puan darh
Zirlai 33 Ram leh Hnam chhandamna
Zirlai 34 Khawtlang nun chhandamna
Zirlai 35 Chhandamte leh intodelhna
Zirlai 36 Chhandamna - Chh<ngkuaah
Mizote zînga chhandamna thuhril hmasa pakhat chu,
“Pathian thu ^wih ula, in thih hnuah v^nram in kai ang,” tih hi
a ni. Kan ^wih mai a, v^nram kan ngai ta a ni. Pathian
chhandamna hian kan thih hnu thlarau chauh ni lovin kan lei
taksa nun pawh a huam tel tih kan inzirtîr a ngai. Isua, taksa
leh thlarau chhandamtu kan nei. Nakina chhandam t<rte chu
t<na chhandam m>kte hi an ni.
Mihring khawv>l nun p>ng tinr>ng hi chhandam a ngai.
Tibuaitu hm>lma, hlauhna te, tuarna te, retheihna te leh harsatna
chi hrang hrang lakah hian chhandam kan ngai reng mai. Ram
leh hnam, khawtl^ng nun leh hnathawhna kawng tinr>ngah
chhandam kan mamawh.
Ni bîk, Synod ni pawimawh, ‘Ramthar Ni’-ah hian
chhandamna thu puan darh \<lzia kan zir ang a. ‘Kristian
Chh<ngkaw Ni’-ah hian ‘Chhandamna - Chh<ngkuaah’ tih
kan zir d^wn a ni. |hen ngana huam chh<ngah hian Beihrual
thla a lo tla bawk a, hl^wkpui t<rin \an i la ang u.
ZIRLAI 29
HLAUHNA LAKA CHHANDAMNA

Chhiar t<r : Sam 34:4; Joh. 14:27; I Joh. 4:18,19; Joh. 16:33
Sam 34:4
LALPA chu ka zawng a, tin, ani chuan mi chhâng a,
Ka hlauhz^wng zawng zawng lakah chuan mi chhanhim
ta a.
Johana 14:27 : “Thlamuanna ka hnutchhiah a che u;
keima thlamuanna ka pe a che u; khawv>lin a p>k angin
ka p>k loh che u hi. In thinlung mangang suh se, hlauh
pawh hlau suh se.
I Johana 4:18,19 : 18Hmangaihnaah chuan hlauhna r>ng
a awm lo: hmangaihna famkimin hlauhna a hnawt chhuak
z^wk \hîn a ni, hlauhnaah chuan hremna a awm si a; a
hlautu chu hmangaihnaah a la famkim lo a ni. 19 Amahin
min hmangaih hmasak av^ngin kan hmangaih a ni.
Ch^ng vawn : Joh. 16:33
“H>ng thu hi in hn>nah ka sawi tawh hi, keimahah
hian in thlamuanna t<rin. Khawv>lah hian hrehawmin in
awm \hîn; nimahsela thlamuang takin awm rawh u, keiin
khawv>l ka ngam ta,” a ti a.
Mihring nun p>ng hrang hrang hi chhandam a ngai vek
mai. Ch<ng zînga p>ng khat chu hlauhna hi a ni.
Amaherawhchu hlauhna tih hi a \haz^wng leh \ha lo z^wnga
thawk a awm thei.
Bible-a ‘hlauhna’ tih hi a \awng bulah hman d^n chi
HLAUHNA LAKA CHHANDAMNA

hrang tam tak a awm,1 \ihbaiawm leh zahawm sawi n^n pawh
hman tho a ni. T<n \umah chuan mihring nun tibuaitu, hlauhna
sual leh thil \ha lo lam laka chhandamna hi kan sawi tum chu
a ni ang. Hetiangin,
1. Hlauhna leh sual inzawmzia;
2. Hlauhna khawv>l;
3. Hlauh t<r leh hlauh loh t<r dik;
4. Huai t<ra chhandam.
Pathian chhandamna hian huaisenna min pe a, hlauh t<r
dik min hriattîr a, hlau loh t<r min kawhhmuh bawk a ni.
1. Hlauhna leh sual inzawmzia
Mihring hmasa thlamuang taka Pathian n>na leng d<n
\hîn chu sualah a tl<k t^k av^ngin hlauhna b^wihah a l<t ta
a ni. “Huana i th^wm ka hria a, saruaka awm ka nih av^ngin
ka hlau ta a; tichuan, ka biru ta a ni,” a ti a (Gen. 3:10). Dik
lohna leh sualna hian inthiamlohna a thlen ngh^l a, chu chuan
mi a tid^wih a, d^wt a sawitîr mai \hîn.
Hm^nlai deuhva Primary School zirlaibuah chuan, ‘D^wt
sawi suh, d^wihzepin d^wt an sawi \hîn,’ tih te kan chhiar
\hin. Huaisen taka thudik sawi ngam, ‘D^wt ka sawi thei lo,’
titu naupang fel tak George Washington-a chu a lo puitlin
chuan America President hial a lo ni ta nghe nghe a ni.
Sual hrim hrim hian kaihza v>ngtu fel tak a nei ziah a; chu
chu chhuanlam hi a ni. Puh t<r a zawng a, d^wt pawh a
sawitîr \hîn a ni. Lal Isua tehkhin thu pakhat han en ila, talent
khat dawngtu kh^n, ‘tichuan, ka hlau va, ka va kal a, i talent
kha leiah ka thukru a,’ a ti (Mat. 25:25). Thu awih lohna sual
leh hlauhna hi a inzawm fo. Chhuanlam a zawng a, thiamthu
sawi t<r a dap kual \hîn a ni.
D^nte leh ror>ltute pawh hi mi \ha t^n chuan hlauhawm
an ni lo; thil tisualtute t^n hlauhawm an ni. “A nih leh ror>ltu
hlau lova awm i duh em? Thil \ha ti la, a fak i hlawh ang chu;
ani chu i \hatna t<ra Pathian rawngb^wltu a ni si a,” tih ziak
a ni (Rom 13:3,4). Sual leh dik lohnain thinlungah hmun a
chan chuan taksa p>ng dang pawh a thunun vek \hîn. Mit
meng a tid^wih a, taksa a tikh<r a, a tiz^m \hîn a ni. Chutiang
taka mihring thununtu hlauhna sual leh a hnathawh chu Lal
Isuan a do va, a hneh a, a lakah min chhandam a ni. Sual hian
hlauhna satliah aia th<k z^wk dam chh<nga b^wihah awmtîrin
‘thih hlauhna’ thlengin mihring a thunun tlat a ni (Heb. 2:15).
Chu chu Krista hnehna \^wmpuiin kan ngam ve t<r a ni.
2. Hlauhna khawv>l
‘Lei leh v^n a ral ang a, ka thu erawh chu a ral lo vang,’
Lal Isuan a ti (Lk. 21:33). Lei leh v^n chawpa ral t<r a nih
chuan a chh<nga thil awm zawng zawng t^n pawh hlauhna
khawv>l a ni ngh^l mai. Mihring lo piang zawng zawng pawh
hlauhnain a tuam ngh^l a ni. |apin khawv>lah kan lo l<t a,
\apin kan inthlah liam leh \hîn a nih hi.
Kan pi pute sakhua pawh kha hlauhnain a chiah hneh hle
niin a lang. An hlauhz^wng lakah chhanhimtu an zawng a,
tilungawi t<rin inthawina an hl^n \hîn a ni. Ramhuai leh thlarau
sual an hlau va. Tina theitu ramsa hlauhawm lakah an r^l\i a,
mihring leh mihring an inhlau tawn a, an indo \hîn. Thil \ha lo
leh chhiatna lo thleng theite hian an nun a tithlab^r reng bawk.
Heng hlauhawm zawng zawng aia chak z^wk Lal Isua Chanchin
|ha kan dawng hlauh mai hi a v^nneihthlak a ni. Zosaptharan
‘Leiin nang a do zo thei lo,
Gehenan \anpui mah se;
Nangma hming a zahawm >m >m,
HLAUHNA LAKA CHHANDAMNA

Hm>lma zawng zawng an relh ru;


Hlauhvin khawv>l a lo nang ve,
Nangmah i lo hnaih a hnu,’ tih hi a dik hle a ni.2
Chhandamna changtu kan nih hnu pawh hian hlauhnain
min tibuai fo \hîn. Harhna kan chan dan hmangah te hian
hlauhna leh insawi\haihna a tam deuh em aw tih hi ngaihtuah
theih tak a ni. Insiam \hatna atan vaukh^nna \angkai a ni thei
a, hetiang ni silo hlauhna \angkai lo, min tichiai khawlo ringawt
a awm bawk. Pathian thu chuan, ‘Pathianin hlauhna thlarau
min pe lo va, thiltihtheihna leh hmangaihna leh rilru fel tak
neihna thlarau min pe zawk si a,’ tih min hrilh (II Tim. 1:7).
3. Hlauh tur leh hlauh loh t<r dik
Lal Isuan chiang takin he thu hi a sawi, ‘Ka \hiante u, ka
hrilh a che u, ‘Taksa tihlum a, chumi hnuah eng mah dang ti leh
thei tawh lote chu hlau suh ang che u. Amaherawhchu, tu nge
in hlauh t<r ka hrilh l^wk ang che u; A tihhlum hnu pawha
Gehenaa paih theihna thu neia chu hlau rawh u,’ tiin (Lk. 12:4,5).
Pathian ber hi kan hlauh t<r, kan pawisak t<r, kan zah t<r leh
a mitmei kan v>n ber t<r a nihzia a chiang hle mai.
T<nlaia kan dinhmun kan en hian kan awm d^n a letling zo
ta em ni le? Hlauh t<r tak hlau lovin hlauh loh t<r kan hlau z^wk
a ang hle mai. Min hmu rengtu leh min hre chiangtu Pathian hi
bum tum kan ang \hîn. Kan pi pu te sakhaw biak d^n them kan
kai a ang viau. ‘Sakhuain a ng>k a hlawh’ an lo ti \hîn.
Tihlungawina t<ra an vawk talh sa chu anmahniin an ei vek a, a
thi t<r ng>k ri chiah an biaka chuan a chang tihna a ni.
Sakhaw ngaihsak te, sakhaw mi nihte hi a \ha. Sakhaw
laimu ‘Pathian’ tak a thlen ph^k erawh chu a ngai tlat a ni.
Lan mawi n^n chauhva hman a t^wk lo vang, nun laipui leh
chh<ngril a luah t<r a ni. Chumi tel lo chuan hlauh t<r dik leh
hlauh loh t<r dik kan thliar thiam lo vang. V^nduaina te,
chhiatna te leh thihna te kan hlau hle, a dik a ni. Chumi
hnehna chu, chutiang chunga thuneitu Pathian lama \an mai hi
a ni. Thlamuanna hi Thlamuantu Thlarau chang lovin neih ngawt
a harsa. Thih thlamuanna pawh nun thlamuanna nei lo t^n neih
ngawt a har ang. Thlamuantu Pathiana innghatte chuan harsatna
karah pawh,
V^n l^wmna kim ka neih theih n^n,
Lei l^wmna te min \hiahsak a;
V^n nun hlutzia ka hriat theih n^n,
Hring nun n>pzia mi hriattîr \hîn,” an ti thei si a ni.
4. Huai t<ra chhandam
‘Tin, Petera leh Johana huaizia chu an hmuhin, lehkha
thiam lo, mi m^wl tak an ni tih an hriatin mak an ti hle a; Isua
hn>nah an awm tawh tih an hre ta a,’ (Tirh. 4:13).
‘Hlauhna’ tih \awngkam Bible-in a hman d^n chi hrang
hrang a awm theih thu kan sawi tawh a. Mihring siam phungah
hian thil hlauh theihna a awm ve hrim hrim a, chu chu sual a ni
vek lo. Hlauh t<r dik hriat loh leh hlauh nach^ng hriat loh te
erawh chu a pawi a ni. Taksa thilah ringawt pawh mihringin a
hlauh zaa sawmriat v>l hi chu hlauhawm tak tak ni lo te an ni.
Pathian n>na inzawm nun, Pathian fa, chhandamna
changtuteah chuan huaisenna a lo piang \hîn. Hmangaihna
famkimin hlauhna a hnawt chhuak z^wk \hîn a ni. Lal Isuan,
“Thlamuanna ka hnutchhiah a che u; keima thlamuanna ka pe
a che u, khawv>lin a p>k angin ka p>k loh che u hi,” a ti a
(Joh. 14:27). Khawv>l p>k ang thlamuanna chu tawn fuh palh
thlamuanna, bo leh mai thei thil, tawn fuh loh v^nga danglam
daih ang chi hi a ni. ‘Thlamuang takin awm rawh u, keiin
khawv>l ka ngam ta,’ a ti bawk (Joh. 16:33).
HLAUHNA LAKA CHHANDAMNA

Lal Isua hn>na awm tawhte chu an huai \hîn. A hn>na


awmtîrtu Thlarau Thianghlim chuan a awmpui tlat a, huai takin
Chanchin |ha an puang chhuak a ni. Khawv>l ngamtu Lal
Isua mite chuan, amah ringin khawv>l an ngam ve \hîn a ni.
Bible-ah hian hlau lo t<ra fuihna a tam hle. ‘Hlau suh u’
tih te, ‘thlamuang takin awm rawh u’ tih te ‘huai takin awm
rawh u’ tih te hi vawi 365 aia tam a chuang. Ni khatah pakhat
z>l hmang pawhin kumtluana hman tham kan nei a ni.
Hlauhna khawv>la kan awm chung pawh hian huai t<ra
chhandam kan ni. Hlauhna dik lo awmtîrtu sual kalsan ila,
hlauh t<r dik leh hlauh loh t<r thilte hria ila, huai t<ra chhandam
kan nihzia i pawm thar ang u.
Hlauhna leh sual a inzawm fo va, dik lohna leh sual hian
mihring nun a tir^l\i \hîn. Khawv>l pawh hlauhna khawv>l, r^l\i
d>k leh hrehawm taka awmna hmun a ni. Hlauh t<r dik a awm
a, hlauh loh t<r thil a awm bawk. Ch<ngte chu hre chianga
huai taka awm t<rin Lal Isuan min chhandam a ni. Thlamuanna,
ama thlamuanna min pe. Pathian thlamuanna dik tak chuan
hlauhna a hnawt bo \hîn. Thlamuang taka kan awm theih n^n
Lal Isuan hlauhna khawv>l a hneh a, “Thlamuang takin awm
rawh u, keiin khawv>l ka ngam ta,” a ti a ni (Joh. 16:33).

Sawi ho t<r
1. Hlauhna leh d^wihzepnain min thunun tlat mai hi
chhandamnaa kan chian loh v^ng a ni thei em?
2. Huaisenna dik eng nge ni? Engtin nge kan neih ang?
ZIRLAI 30
TUARNA LAKA CHHANDAMNA

Chhiar t<r : Isa. 53:4-6, Jak. 5:10,11; Heb. 2:10


Isaia 53:4-6 : 4Ani chuan kan natnate phurin, kan
lungngaihnate pawh a phur ngei a: nimahsela keini chuan
lungngaihna tl^k buakah, Pathian vuakah, tihretheihah
kan ngai si a. 5 Nimahsela ani chu kan bawhchhiatnate
avângin hliamin a awm a, kan khawlohnate avângin vuak
thitlinin a awm a: kan thlamuanna tûra thununna chu a
chungah a tla a; a vuakna vualtea tihdamin kan awm ta.
6
Kan za hian berâm angin kan vâk bo va; mahni kawng
kawngah kan p>ng \heuh va; LALPA chuan ani chungah
chuan kan zaa khawlohna chu a nghat ta a.
Jakoba 5:10,11 : 10Unaute u, Lalpa hminga thusawitu
z^wlneite chu, tuar d^n leh chhel d^n kawngah chuan
entawn at^n hmang rawh u. 11Ngai teh u, tuartute chu
ength^wl kan ti a; Joba chhelzia chu in hria a, Lalpan
a t^wpa a tihzia pawh kha in hmu bawk a, Lalpa chu
khawngaihnain a khahzia leh zah a ngaih theihzia pawh
kha.
Ch^ng vawn : Heb. 2:10
A t^n engkim awma a z^ra engkim awm bawka t^n
chuan fa tam tak ropuinaa a hruai luh zawngin, an
chhandamna siamtu kha tuarnate av^nga tihfamkim chu
a ^wm r>ng si a.
Bible-ah hian tuarna chungch^ng thu tam tak a awm.
A tam ber chu Pathian mite nih v^nga tuarna te a ni hlawm.1
Sual v^nga tuarna lo thleng hian Pathian thilsiam \ha tak a fan
chhuak a, Eden huan a\angin tuarna khawv>lah mihringte a
dah ta a ni. Hetiang hian kan zir ang:
TUARNA LAKA CHHANDAMNA

1. Tuarna thu harsa;


2. Tuarna hneh d^n;
3. Tuar sakna thuchah;
4. Tuarna a\anga malsawmna.
Kristiante thuchah hi ‘Tuarna Chanchin |ha’ tiin sawi
theih a ni hial ang. Chhandamna pawh tuarna laka chhandamna
a ni deuh ber. Tuarna hnuaia awmte t^n tuarna hmang bawkin
Pathianin chhandamna a siam a ni.
1. Tuarna thu harsa
Pathian Thu zirtute chuan tuarna chungch^nga thu harsa
hi an theih ang angin an chhui \hîn. Zawhna khirh tak chh^n
har tam tak a awm. Pathian hi hmangaihtu Pathian a nih chuan
engati nge a mite tuar a phal? A ni lo tihna a ni lo maw?
A chhanhim duh loh chuan a hmangaih lo tihna em ni ang?
Tuarna, harsatna leh thihna hial kan tawrh hian ngaihthiam a
har hle \hîn a ni.
Khawv>la sakhaw tam tak hi tuarna a\anga chhan
chhuahna zawnna kawng a ni hlawm. Budha sakhua hian tuarna
hi duh^mna leh ch^kna v^nga awm niin a sawi a. Chhan
chhuahna kawng chu ch^kna tihbo a ni. Tibo t<r chuan kawng
thuah riat awmin a sawi.2 Sadhu Sunder Singh-a kh^n Budha
sakhaw zirtîrna hi a dod^l fo \hîn a. Ch^kna hi tihhlum t<r a
ni lo va, a tihhlum theih bawk hek loh. A ch^k t<r dik tak Lal
Isua kawhhmuh z^wk t<r a ni a ti.
Tuarna awm chhan hi eng nge ni? Mihringin zal>nna a
hman sual vang te, leilung d^n kalhz^wnga khawsak v^ng te,
mihring inzawm tawn v^nga lo thleng leh chhandamna
hmanruate an ni thei vek hlawm. Joba chhelzia leh a tuar
nasatzia kan hmu. Thil sual tih av^nga tuar t<r ni se Joba hi
tuar lo t<r p^wl a ni mahna. Mahse, chhel takin a tuar z>l a,
a t^wpah Pathianin a tuar hma aia ropui z^wkin a siam a ni.
Pathianin sual a siam lo va, a mamawh hek lo. Tuarna
pawh hi Pathianin mihring awm d^n t<ra a siam chu a ni lo
vang. Engkim hria leh Engkimtithei chuan a thilsiamte t^n a \ha
ber chu a hre ngei ang le. Tuarna laka chhandamna kawng a
buatsaih a, chu kawng chu tuar theihna zawng zawng l^k bo
vek ni lovin tuarna hmang bawkin chhandamna a tifamkim
z^wk a ni. Chu chu Bible thuchah laipui a ni.
2. Tuarna hneh d^n
Mihring nun kawnga tuarna leh harsatna chi hrang hrang lo
thleng hi a tam hle mai. Mi \henkhat t^n tuarna ni ph^k l>m lo,
\henkhat t^n tuar tham tak ni si a awm. Mi tin hian eng emaw
harsatna hi kan t^wk \heuh a ni. Ch<ngte chu engtia tih t<r nge
ni ang le? Hlauh leh thlab^r v^ngin kan pumpelh chuang si lo.
Huai taka hmachhawn phawt mai hi hnehna kawng khat chu a
ni ang. Calvin Coolidge-a chuan, ‘Harsatna chi sawm lo kal a,
min rawn pan ka hmuh pawhin ngawi rengin ka lo ding a, ka
lo ngh^k mai a ni. Ka hn>n an lo thlen hmain sawma pakua chu
an thep bo d^wn tih ka hre tlat,’ a ti.3
Khawdur leh ruah s<r piah lamah khaw thiang a awm
\hîn ang hian, tuarna chh<mpui piah lamah ni >ng mawi tak
a awm bawk \hîn. Lus<n mangan leh harsatnain min chîm lai
hian chung lam thlîr fo t<r a ni. Tirhkoh Paulan, “T<nlaia
tuarnate hi nakina kan chunga ropuina tihlan t<r n>n chuan
tehkhin thamah ka ruat si lo,” a tih hi ringtu ngaihtuah dan tur
a ni (Rom 8:18).
Tuarna hi kan \hatna t<ra hmangaihtu Pathian rem tih leh
phal a ni fo \hîn. Krista mite t^n chuan ‘v^nduai’ tih pawh hi
a awm thei lo ve. Tuarna t^wp ber thihna pawh ropuinaa
TUARNA LAKA CHHANDAMNA

luhna kawng a ni tho si. “Pathian hmangaihtu, amaha ruat


anga a kohvate t^n chuan, an \hatna t<rin engkimin a thawhsak
hlawm \hîn tih kan hria,” tih ziak ang kh^n (Rom 8:28).
Kan chunga tuarna leh harsatna lo thleng kan thlîr d^n
pawh hi a dik a ngai hle. Engkimtithei Pathian hriat lohvin eng
mah kan chungah a thleng lo vang. Apostol-te thu zirtîrah chuan,
‘Pathian thu lovin eng mah a thleng ngai lo tih hriain, i chunga
lo thleng apiang chu thil \ha angin i pawm t<r a ni,’ tih ziak a
awm.4 Mihring tuarna th<k ber thlenga tuar vektu Pathian kan
nei. Vawi khat chu Indonaa sipai thi pa, tuar thiam lo tak hi an
Pastor hn>nah a lo kal a, ‘Ka fapa a thih lai kh^n Pathian hi
khawiah nge maw a lo awm ang le?’ tiin a z^wt a. Pastor
chuan, ‘E, hm^na a fapa a thih laia a awmna p^ngngaiah tho
kh^n a awm reng al^wm,’ tiin a chh^ng. Tuarna laka chhandam
kan nih theih n^n Pathian ngei pawhin a tuar ve a ni.
3. Tuarsakna thuchah
Bible thu pum pui khaikhawm n^n ‘chhandamna thu’ tih
hi hman theih a ni ang. Chu chhandamna chu tuarna hmanga
tihfamkim a ni. Rev E.L. Mendus-a hla min siamsak -
He khawv>l hriat ngai loh muanna min pe la,
Tuarna z^ra v^n muanna lo lang kha;’
tih hi a dik hle mai.
Pathian hnam thlan Israel-te hi tuar nasa ber an ni hial
^wm e. Pathianin khawv>l hriata a inpuanna hmanrua at^n a
thlang a; chuv^ng chuan mals^wmna an dawng nasa hle a,
tuarnain a um zui reng bawk a ni. A thlangtu Pathian t^n leh
a thiltum av^nga an tuar a ngai. Z^wlnei Isaia lehkhabu
chh<ngah hian, ‘Chhiahhlawh tuara’ tih thu hi hmun liah kan
hmu a.5 H>ngte hi Israel hnam a sawina leh a taka hlen
chhuaktu t<r Isua Krisa chungch^ng sawi l^wknate a ni.
Tuarsaktu dik tak chu Isua Krista a ni a, “Kristan ch<ng
thil chu tuarin a ropuinaah a l<t t<r a ni r>ng lo vem ni?” tiin
amah a insawi fiah a ni Lk. 24:26). Kan t^n a tuar a, keimahni
av^ngin a tuar a, min tuarsak. Chanchin |ha thuchah chu
tuarsakna thuchah a ni ringawt mai. Mihringa lo chan ringawt
pawh Pathian t^n chuan tuarna a ni ngh^l a. A pianna te, a
rawngb^wlna zawng zawng te, a t^wpa kraws-a thihna thlengin
kan t^n a tuarna a ni vek.
Krista tuarna av^nga chhandamte chuan tuarsakna nun hi
an rochung ve ngh^l ang. ‘Krista pawh kh^n a tuarsak che u
av^ngin hetiang ti t<r hian koh in ni asin, a hniaka in zuina t<rin
entawn t<r a hnutchhiah che u kha,’ tiin min hrilh (I Pet. 2:21).
Mi dangte t^na tuarsakna te, Krista taksa Kohhranho av^nga
tuarna te hi Bible-ah a lang tam hle mai. Fuih leh beisei kan nih
ang hian kan hlen chhuak ve em? Krista av^nga ch^n te, Kristian
nih av^nga tuar te, mi dangten mals^wmna an dawn theih n^n
tuar te a ngai a. Kraws pua zui t<rin min s^wm a ni.
4. Tuarna a\anga mals^wmna
Bible chuan “In tuar hi nangmahni thunun n^n a ni; fate
chunga tih angin Pathianin in chungah a ti a nih hi; pa thunun
loh fa tu nge awm ngai le?” a ti (Heb. 12:7). Kan \hatna t<rin
kan tuar a phal a, kan \hat phah n^n min thunun bawk \hîn.
Miin an tuar hian an sual bîk v^ng a ni vek chuang lo. Hla
phuah thiam Matthew Arnold-a chuan -
Mi dik tak chîm pil lo t<rin,
Tui lianin zah a ngai bik lo.
Mi \ha \hatna zuah rih t<rin
|>k lah a her kawi z>l hek lo,” a ti.6
Tuar ^wm lo taka ngaihte pawhin an tuar tho mai. A \<l
chuan tuarna pumpelh t<rin mak taka chhan chhuah an awm
bawk. “Sakeibaknei kh^te a tihchihsak a, mei thiltihtheihna an
TUARNA LAKA CHHANDAMNA

timit a, khandaih hriam lam an pumpelh a,’ tih a ni


(Heb. 11:33-35). Ch<ng mite pawh chuan a t^wpah thihna
an hmachhawn tho.
Tuarna chi hrang hrang te, natnate leh thihna thleng pawhin
hl^wkpui n^n hman theih a ni. Mi \henkhat chuan natna
\ihbaiawm taka ngaih cancer te pawh hi, ‘Natna mals^wm’ an
ti thei z>l mai. Pathian hnaih lotu chuan beidawn leh chhiat phah
n^n an hmang a, Pathian hmangaihtu t^n erawh chuan
mals^wmna hlu a ni thei z>l thung. Lus<n mangan, \ah leh
mittuite hi Krista n>na tuartu t^n chuan thlarau lam ro hlu a ni
vek a, khawv>l taka tuartu t^n erawh chuan beidawnna mai a
ni thung. Rev. F.W. Savidge-a’n hlain a puang chhuak a-
‘Keinin v^nduainaah kan ruat,
A hmangaihna lantîrtu;
Mahse thlaph^n, mangan, buaina,
L^wm n^n a siam ta z^wk a,’ tiin.7
Tuarna chungch^ng hi mihring nuna thu harsa, zawhna
t^wp thei lo a ni. Chhandamna thuchah hi tuarna laka
chhandamna leh tuarna hnehna thupuan a ni ber a. Chu chu
tuarsakna thuchahah a innghat tlat a ni. Tuarna leh harsatnate
pumpelh z>l t<rin Pathianin min zirtîr vek lo. Chhiatpui n^n
hmang lovin hl^wkpui n^n hman z^wk t<r a ni. Pathianin
tuarna hmangin chhandamna a siam a, tuarnate av^ngin a
tifamkim. Tuarna ph>na mals^wmna beisei ila, tuarna av^nga
thlarau lam nun hlu hmu t<rin tuarna leh harsatnate hi
hmachhawn t<r kan ni z^wk.
Sawi ho t<r
1. Eng vangin nge tuarna a lo awm \hin? Pumpelh theih
a ni em?
2. Tuarna laka chhandamna chang t<rin engtin nge kan
tih ang?
ZIRLAI 31
CHHANDAMNA KIM

Chhiar t<r : Thuf. 4:23; Jak. 3:1-6; I Thes. 5:23


Thufingte 4:23
Thil dang bera aiin i thinlung v>ng \ha rawh,
Nunna lo chhuahna a ni si a.
Jakoba 3:1-6 : 1Ka unaute u, in zînga mi tam tak hi
zirtîrtuahte lo awm suh u, zirtîrtuin ror>lna nasa lehzual
kan t^wk ang tih kan hre si a. 2 Kan zain thil tam tak kan
tisual fo \hîn. A thusawia tisual ngai lo mi chu, mi puitling
a ni a, a taksa pum pawh v>ng thei mi a ni. 3 Ngai teh u,
kan thu an ^wih theih n^n sakawr kaahte thirbarh kan
barh chuan an taksa pum pawh kan kaiher \hîn. 4Ngai teh
u, lawngte pawh hi a lian hle a, thli na tak chh>m l>nin
a awm \hîn na a, nimahsela a tihertu chuan a kaltîr duhna
lam apiangah tihherna t> tak t>in a tiher \hîn. 5 Chutiang
bawkin lei pawh hi taksa p>ng t> tak t> a ni a, nasa takin
a uang \hîn. Ngai teh u, mei t> tak t>in thing a va tik^ng
nasa >m! 6 Tin, lei hi mei a ni; kan taksa p>ngte zînga
khawlohna hl^wm chu lei hi a ni; chu chuan taksa a
pumin a tibawlhhlawh a, pianpui tawlailîr chu a tik^ng a,
amah chu hremhmun tihkan a ni.
Ch^ng vawn : I Thes. 5:23
Tin, remna Pathian ngei chuan in pumin tithianghlim
che u rawh se; tin, in thlarau leh, in rilru leh, in taksa
chu kan Lalpa Isua Krista lo kal hunah chuan sawis>l
bovin a puma humhimin awm rawh se.
Chhandamna kim kan tih hi mihring nihna pum pui
chhandam sawi n^n kan hmang a ni. Thlarau leh taksa, lei
dam chh<nga mihring leh a ch>nna thil zawng zawng pawh a
CHHANDAMNA KIM

huam kim vek t<r a ni. Kan zirlai hi kawng liin kan \hen ang,
hetiangin:
1. Thlarau leh taksa chhandamna;
2. Rilru, thinlung leh ngaihtuahna;
3. Thusawi leh \awngkam;
4. Duhthlanna - chakna leh ch>tzia.
1. Thlarau leh taksa chhandamna
Lal Isua hi thlarau leh taksa chhandamtu a ni. Taksa leh
thlarau hi sawi hran theihna lai awm mah se, l^k hran daih
theih erawh chu a ni lo. Tirhkoh Petera hian, ‘inrin chhanin
thlarau chhandamna chu hmuin,’ tiin a ziak a (I Pet. 1:9).
Paula chuan, ‘in thlarau leh in rilru leh in taksa...,’ tiin mihring
nihna thu a sawi kim leh zual. Mihring taksa \awih thei
chungch^ng leh thlarau lam taksa dinhmun pawh a sawi fiah
hle (I Kor. 15:44). He zirlaia kan sawi tum chu ‘chhandamte
lei dam chhung nun pum pui leh an khawsakna kawng tinr>ngte
hi chhandamna chuan a huam kim t<r a ni e’ tih hi a ni.
Mizote hian chhandamna thu kan dawn leh kan sawi d^n
hmasaah chuan thih hnua thlarau chhandamna a lian ber. Pathian
thu ^wih chu thih hnua thlarau v^nrama kaina niin min ngaih
nghehtîr tlat a ni. Kan thih hma pawhin chhandamna hian kan
nunah hnuhma a nei \an ngh^l t<r a ni tih hi kan ngaihsak n>p
deuh a ang viau. Sunday School zirtîrtu pakhat chuan, mi
hausa leh Lazara thu a zirtîr a. A t^wpah tu nge nih in duh
zawk le? tiin a z^wt a. Naupang pakhat chuan, ‘Dam laia
mihausa, thih hnua Lazara’ tiin a chh^ng a ni ^wm e. Hei hian
Mizote thil thlîr d^n eng emaw chen chu a t^rlang a ni.
Dam lai huna duh ang anga khawsaa, thih hnua v^nram
kai beisei leh lawi si a awm theih ^wm e. Zirtîrna p>nhleh,
‘taksa thiltihin thlarau a khawih pawi lo,’ ti p^wl an lo chhuak
a, a zung z^m \ha lo vawiin thlengin a ch^m a ni. Taksa leh
thlarau hi a inzawm tlat a; taksa pawh p>ng chi hrang tam tak,
pakhata insiam a ni bawk. Mit te, beng te, k^ te, kut ke leh
a dang kan taksa p>ng zawng zawngte pawh hi chhandamna
chuan a huamkim vek a, chhandam a ngai vek bawk a ni.
2. Rilru, thinlung leh ngaihtuahna
Mihring taksa hmuh theih che v>l siamtu chu hmuh theih
loh chh<ngril lam thil a ni. Thufingte 4:23-ah kh^n v>n \hat
ngai ber, nunna lo chhuahna nia a sawi chu thinlung a ni.
Mihring taksa p>ng che v>l zawng zawng thununtu chu thluak
a ni tih kan hria a. Chumi thunun lehchh^wngtu nia sawi theih
chu thinlung a ni. Thinlung chu Pathian n>na inzawmna bul
pawimawh tak a ni bawk. Rilru, thinlung, ngaihtuahna tih te hi
sawi hran diat diat theih ni mah se l^k hran theih loh thil bawk
an ni. Ch<ngte chu an pawimawh a, nungchang leh ch>tze
siamtu bulpui, chhandam \<l ber ni hialin kan sawi thei ang.
Rilru \ha lo hian thinlung a tibuai a, thil \ha lo ti t<rin
taksa a thunun \hîn. Rilrua khat liam k^in a sawi a, kan thil
tih hi kan ngaihtuah tam ber a ni nge nge \hîn. Chuv^ngin rilru,
thinlung, ngaihtuahna te hi chhandam a ngai tak meuh mai.
B^nsan hlauh t<r leh paih bo vat ngai thil tam tak rilruah a l<t
fo a ni.
Rilru leh ngaihtuah theihna hi Pathian min p>k a ni a, sual
a ni lo. Mahse, sualin min beih \anna lai tak a ni fo. Thl>mna
tawh pawh sual a ni lo va, thl>m thl<ka awm hi a pawi ber
chu a ni. Sual leh thl>mna, sava anga lo thl^wk zawng zawng
hi kan v>ng seng lo vang; kan lu chunga bu a chheh erawh
chu kan phal t<r a ni lo.
CHHANDAMNA KIM

Mihring nun p>ng tinr>ng chhandamna kan sawi hian rilru,


thinlung leh ngaihtuahna a huam vek t<r a ni. Hemi tel lo
chuan chhandamna kim a ni thei lo vang. Thinlung thar, thinlung
chh<ngril kh>k khal thlengin Kristan hmun chang ngei sela.
Pi Zaii (Miss K. Hughes) leh Lalhlira te hla lehlin hi a dik
ngawt mai.
Rilru \ha thianghlim hlu tak chuan,
Kumtluang chenin min hn>m thei. (KHB - 532)
3. Thusawi leh \awngkam
Tirhkoh Paulan chhandamna thu ril th<k tak tak a ziak
laiin Tirhkoh Jakoba erawh chuan chhandamna changtute nun
d^n t<r min kawhhmuh thung a ni. A thusawi a\angin lei v>n
\hat a \<lzia lai hi hetah hian kan thlang bîk deuh ang.
Chhandamna kim chuan mihring nun pum pui a huap t<r
a ni kan ti a. Thlarau leh taksa, rilru leh thinlungte huam kim
vek rawh se. Thinlunga khat liam chu k^in a sawi a, \awngkam
leh thusawi tak hi mihring nun khawihtu chu a ni a. Chumi
at^n chuan lei v>n \hat leh khawi ngam hi har hle mah se, tum
t<rin Pathian thu hian min hrilh.
|awngkam hi indona hriamhrei chak tak leh hlauhawm
tak, a \haz^wng leh a chhez^wnga thawk thei a ni. Mizo
upaten ‘|awngkam \hain sial a man’ an lo ti a, t<nah phei
chuan sial aia lian pawh a man tawh a ni. Pastor Saiaithanga
chuan upate chungch^ng sawiin, ‘Kohhran upa chu sawi t<r
sawi ngam, sawi loh tur sawi lo ngam a ni t<r a ni,’ a ti.1
Pathian thu thiam pakhat chuan a lehkhabuah \awngkam
leh thusawi chungch^ng ti hian a ziak, ‘Thu r^wn ding sa reng
kan nei. Thu kan sawi hmain zawhna pathum chh^n t<r kan
nei, ch<ngte chu - A dik em? A \<l em? A ngilnei em? tih
te hi,’ a ti.2 Thusawi leh \awngkama chhandam hi kan mamawh
reng tih a chiang khawp mai.
|awngkam leh thusawi ang bawkin ziak leh thil danga
thu theh darhte hi thil pawimawh tak a ni bawk. Lehkhabu \ha
leh \ha lo te, chanchin theh darh d^n dik leh dik lote hian
mihring nun a khawih danglam nasa thei hle a ni. Mihring
inpawh tawnna kawng tinr>ngah chhandam kan ngai. Kan
hriatna beng te, kan hmuhna leh kan chhiarna mit te, kan
ziakna kut leh ch>t v>lna ke thlengin dikin thianghlim se a \ha.
4. Duhthlanna, chakna leh ch>tzia
“In hmaah nunna leh thihna, mals^wmna leh ^nchhia ka
dah tih t<nah hian in chungch^ng thua hretu at^n lei leh v^n
ka ko a ni; chutichuan nunna chu thlang rawh u, in nun theih
n^n, nangni leh in thlahte n>n,” (Deut. 30:19).
Thlan t<r dik thlang a, duhthlanna thianghlim hmang t<rin
Pathianin a mite a ph<t tih kan hmu. Thuthlung Thar hunah
pawh hian Krista thlang t<rin min s^wm a. Kan thinlung ril
bera awm zui a, kan duhthlanna kaihruai z>l t<r pawhin kan
mamawh bawk; chu chu chhandamna a ni.
Mihringte hi awm ho t<ra siam kan ni a, khawv>l thilsiam
dangte n>n khawsa hova nung ho \hîn kan ni. Nuam kan
tihz^wng leh kan ch^kz^wng thilte hian min hruai chak hle a.
Kan duhthlanna dik pawh a her kawitîr \hîn a ni. Nuam t^wlna
te, mit tlaina leh huau huau te hian min hîp bet hle mai. Kristian
ram anga ngaih theih USA-ah meuh pawh a ni tho. Cinema
Film thar ‘The Spider man - II’ an chhuah \an ni, June 30,
2004 kh^n Cinema Hall hrang hranga an sum l^k luh z^t chu
Dollar 4,05,00,000 a tling. A hun laia film tl^ngzarh nia sum
hmuh tam bera sawi a ni. Keini ramah pawh huau huau leh
hlim hlawp kan uar tial tial a ang hle. Kan duhthlanna te, kan
CHHANDAMNA KIM

ch^kz^wng leh kan ch>tzia zawng zawngte hi chhandam \<lna


lai a awm vek.
Charles M. Sheldon-an rilru khawih tak lehkhabu ‘A
hniakhnung zuiin,’ tih a ziak a.3 Duhthlanna leh thutl<kna dik
kan hriat theih n^n, Isuan engtin nge a tih ang? tih ngaihtuah
hmasa lova thu tl<kna siam lo t<rin mi eng emaw z^t an
inhl^n a. Kawng \henkhatah chuan an eizawnna pawhin a
tuar phah hle a; mahse, harhna ropui tak a thlen phah bawk
si a ni.
Chhandamna kim chu mihring nun p>ng tinr>ng huap
chhandamna hi a ni ngei mai e. Thlarau leh taksa chhandamna
hian mihring rilru, thinlung leh ngaihtuahna zawng zawng a
huap vek a. A lo lan chhuahna \awngkam, thusawi, ch>tzia
leh thiltihte pawh hi chhandam a ngai. He chhandamna chang
t<r hian mihring duhthlanna leh tumna dik a pawimawh hle.
Mihring nun p>ng tin hi chhandam a nih loh chuan a kim lo a
ni. Pathian thu chuan kan nun pum pui, thlarau, rilru leh taksa
chhandamna thu min zirtîr a ni.

Sawi ho t<r
1. Chhandamna kim hi kan sawi tam t^wkin, chan pawh
kan tumin kan hria em?
2. Mihring nun p>ng tin chhandamna kim chan harsatna
chhan ber eng nge ni?
ZIRLAI 32
CHHANDAMNA THU PUAN DARH

Chhiar t<r : Mat. 28:18-20; Mat. 21:43


Matthaia 28:18-20 : 18Tichuan, Isua chu an hn>nah a
lo kal a, anniho chu a bia a, “Lei leh v^na thuneihna
zawng zawng ka hn>nah p>k a ni tawh. 19 Chutichuan kal
ula, hnam tina mi zirtîrahte siam ula, Pa leh Fapa leh
Thlarau Thianghlim hmingah chuan baptis ula, 20 thu ka
p>k zawng zawng che u pawm t<rin zirtîr rawh u. Tin,
ngai teh u, kei kumkhuain, khawv>l t^wp thleng pawhin,
in hn>nah ka awm z>l ang,” a ti a.
Ch^ng vawn : Mat. 21:43
Chumi av^ng chuan, ‘Pathian ram chu in hn>n ata
l^ksak a ni ang a, a rah chhuah t<r hnam hn>nah p>k a
ni ang,’ tih ka hrilh a che u.
Synod ni pawimawh Ramthar Ni kan thleng leh d^wn ta.
Naktip mai khi a ni a. Chu lam rilru buatsaih n^n ‘Chhandamna
thu puan darh’ tih hi kan zir d^wn a ni. Mizote beng hriata
Isua hming sawi ri hmasa bertu chu Welsh Missionary, Rev.
William Williams-a a ni a, chutih laia Khasi rama thawk a ni.
Ani sawi (report) a\angin kum 1891 kh^n Mizoram hi Mis-
sion hmun at^n Welsh Mission chuan an thlang ta a.1 Mis-
sionary an tirh hmasak ber Zosaphluia (Rev. D.E. Jones)
Mizoram a lo thlen ni, August 31, 1897 hi Synod-in ni
pawimawh, Ramthar Ni at^n 1973 a\angin a hmang ta a ni.
Kan zirlai hi thupui paliah kan \hen leh ang a, hetiangin:
1. Thup>k pawimawh;
2. Hmangaihnain a tîr lui;
CHHANDAMNA THU PUAN DARH

3. Pathian ram d^n;


4. Thutiam l^wmawm.
Mission hna \<lzia te, thawh d^n hmang dik pawimawhzia
te leh ringtu zawng zawng mawhphurhna a nih thute hi ngaihtuah
thar ila a \ha ang.
1. Thup>k pawimawh
Chanchin |ha Matthaia ziak thu hnuhn<ng ber hi ‘Thup>k
ropui inhlanna’ tiin an vuah \hîn. Lal Isuan a mite hn>nah
mawhphurhna leh thuneihna a pe a, tih t<r hna pawimawh tak
a hl^n a ni.
Pathianin mihring hn>na rawngbawl hna a p>k hi chi hnihin
a sawi theih a, mihring dam chh<ng nun kawnga chhandamna
leh thlarau chhandamna tihin.2 A pahnih hian kal d<n reng t<r
niin a lang. A hmasa z^wk hi lang thei ngh^l a nih av^ngin a
hnuhn<ng z^wk hliah khawpa kalpui awl tak erawh chu a ni.
Chhandamna Chanchin |ha mi tin hn>na hriattîr hi thup>k
a ni. Thu r^wn emaw, tih at^na \ha kamkeuna satliah emaw
a ni hek lo. Thawktu t<r pawh hna bîk leh hun eng emaw bîk
at^n mi bîk an awm thei. Mahse, ringtu zawng zawng hn>na
thup>k a ni.
He thup>k pawimawh hi kohhran mawhphurhna a ni.
Kohhran siam \hat hun a liam chhoh kh^n mission hna at^n
harhtharna a lo thleng a. Khawv>l hmun tinah Missionary an
chhuak sung sung hlawm mai. Kum 1700 - 1900 lai v>l hi
Missionary chhuah r<npui (Missionary Era) an ti hial. Keini
ram pawhin kan lo dawng ve ta hial a, a l^wmawm hle.
Amaherawhchu, mission chi hrang hrang k^rah inrem lohna
eng emaw a lo lang thuai a, thawhho thiam \<lzia leh
inpumkhat hlutzia hriatna (Ecumenical Movement) a lo
chhuak leh ta a ni.
Eng pawh ni se, Chanchin |ha hrilh hna hi kohhranin a
hlamchhiah phawt chuan amah pawh a chau \hîn. Tui luang lo
chu a bawlhhlawh \hîn. Lal Isuan, ‘mi l^k kh^wmpui lo chuan
a tidarh a ni,’ a ti (Lk. 11:23). Chhandamna changtu zawng
zawng hian kan theih d^n ang z>lin, kan \angkaina hmun
apiangah, eng emaw kawng talin thup>k pawimawh
chhandamna thu puan darh hna hi kan thawk thei vek a ni.
2. Hmangaihnain a tîr lui
Tirhkoh Paula chuan ‘Krista hmangaihna chuan min tîr lui
a ni,’ a ti (II Kor. 5:14). ‘Min tîr lui’ tih hi Mizo Bible lehlin
tharah chuan, ‘min hneh khawp a,’ tiin a ziak. Chhandamna
thu puan darh hi kotu leh tîrtu nei lova inngai t^n chuan
ngaihthah awl tak a ni. Thup>k ropui Lal Isua sawi hi keima
hn>na a sawi a ni tih mahni inbela kal chhuak missionary tam
tak an awm. A hranpaa thinlung chh<ng a\anga nawrtu awm
av^nga thawk a awm theih bawk. Krista hmangaihna hria a,
a kohna dawngtu chuan a up bo mai mai thei lo.
Mizote zîngah Chanchin |ha a darh chak >m >mna chhan
hi eng nge ni ang le? Harhna v^ng niin kan sawi mai \hîn a.
Krista hmangaihna changtuten mi dang hn>nah an sawi an
sawi av^ng leh ringtu zawng zawngin Chanchin |ha hrilh hna
an thawh v^ng a ni. Inkh^wmna inah an sawi a, khawlaiah an
sawi a, an zin vahna apiangah an sawi z>l a, mi kawngkaa
d^kin an hrilh bawk a ni. Tîtî n^n an hmang a, hlain an sa
bawk a, heti khawpa hlimpui leh thawk peihte hn>nah chuan
Thlarau Thianghlim a awm mai mai ngai lo, a thawk mai \hîn
a ni. Mizo zîngah chuan Kristiana inpe hmasa apiangin mis-
sionary rilru an pu ngh^l z>l. Zosaphluia chuan, ‘Mizote hi
missionary t<r r>nga piang niin ka hria,’ tiin ama rawngb^wlna
chanchin ziaknaah a lo ziak r>ng a ni.3
CHHANDAMNA THU PUAN DARH

Mizo zînga baptisma chang hmasa berte chan kum a\anga


kum s^wm lekah missionary ni t<ra Mizoram p^wna kal chhuak
an awm \an mai. Kum 1910-ah V^nzika te, Savawma leh
Thangchhîngpuia te Senvawnah an kal a. Kum 1911-ah
Hr^ngvunga chu Tripura-ah a l<t a. Upa R. D^la pawh 1913-
ah Manipur-ah a phei bawk. Kum 1919-ah Rev. |hianga chu
N. Cachar Hills Haflong-ah a kal. Kum 1925 Assembly chuan
Tirhkoh Saizînga leh Lalbuaia te Ranglawng leh Chawrai mite
zînga thawk t<rin a tîr a. Kum 1948 Assembly-in Bru zînga
thawk t<rin Tirhkoh Thangz^wna, Lalhleia leh Ronghînglova
te a tîr. Kum 1959-ah Rev. Lalthanga Burma (Myanmar)-ah
tirh luh a ni a. Welsh Missionary-ten Mizoram an chhuahsan
vek kum 1968-ah chuan Mizoten Missionary tam tak kan nei
hman tawh a ni. Welsh Missionary thlahnaah l^wmthu sawiin
Rev. Saiaithanga chuan, “B^ng awm lovin Mizote Kristianah
min siam vek,” a ti nghe nghe a ni.
3. Pathian ram d^n
“Tu pawh a nei apiang an p>k belhchhah ang a, a lo
ngah ang; tu pawh a nei lo apiang erawh chu a neih chhun
pawh an l^ksak ang,” tih hi talent kawltîrtu ror>l d^n a ni
(Mat. 25:29). Israel-ten Lal Isua an hn^wl av^nga vauna
thuchhuak pawh, ‘Pathian ram chu in hn>n ata l^ksak a ni ang
a, a rah chhuah t<r hnam hn>nah p>k a ni ang,’ tih a ni bawk
(Mat. 21:43).
Chanchin |ha hi kawl ringawt at^na kan dawn a ni lo,
pek chhuah at^n a ni. Chhandamna kan chan hi mi dangte
n>na chan ho t<r a ni bawk. Pathian hian ngai hlu duh lo
hn>nah thil hlu a kawltîr reng ngai lo. Hmang peihtu hn>nah
hman t<r thil \angkai a pe a. Chîng peihtu hn>nah chîn t<r chi
a pe \hîn. Juda-hoten Messia an duh lo va, Jentail-te hn>nah
p>k a ni ta.
Chhandamtu Isua thu hi Jerusalem-ah hrilh darh \an niin
Rom khawpui leh khawv>l hmun hrang hrangah puan darh z>l
a ni. Hun hnuhn<ng lamah Kumpinu Ram (U.K.)-ah hmun a
khuar a; anni’n an puang darhzau hle a ni. T<n hnuah s^p ram
kohhran an hnungtawlh m>k hnu hian khawthlang America
ramah rah chhuah t<rin kawltîr a ang hle. Anni pawh an chuai
ve leh \an ta niin a lang a, chuti a nih chuan rah chhuah thei
t<r hnam tute emaw hn>nah p>k a ni leh ang.
Kohhran leh mi mal pawhin chhandamna thu puan darh
hi hun \ha kan neih lai hian ngaih pawimawh a \<l a ni. Kan
theih lai leh remch^ng kan neih hun kan pumpelh chuan tithei
lo dinhmunah kan ding ang a, kan inchhîr ngei d^wn a ni. |ha
chhuak lo t<ra ngaih, inchhîrte duhthus^m kan hre fo mai.
“Han dam chhuak leh ila chu Pathian rawng ka b^wl nasa hle
tawh ang,” an ti \hîn. Pathianin theihna leh hun \ha min p>k
chh<ng hi chuhin chhandamna thu puan darh hi a \<lin a
pawimawh hle.
4. Thutiam l^wmawm
Chanchin |ha hril t<ra thup>k ropui tak kan dawn hi
mawhphurhna, min delh rittu chauh a ni lo; thutiam
l^wmawm tak a ni. Ti hian a tiam, ‘Ngai teh u, kei kumkhuain,
khawv>l t^wp thleng pawhin, in hn>nah ka awm z>l ang,’ tih
hi (Mat. 28:20).
Kan hn>na awm z>l t<r chu tu nge? Eng mi leh eng
thuneihna nei nge ni le? Lei leh v^na thuneihna zawng zawng
neitu chu a ni. Chumi chu kan hn>na a awm chuan a t^wk
ang. Thuhriltu ropui John Wesley-a chuan, “Thil zawng zawnga
\ha ber chu Pathian kan hn>na a awm hi a ni,” a ti. Mission-
ary ropui Hudson Taylor-a kh^n China rama a kal d^wnin,
Isuan zirtir 12 leh mi dang 70 a tirh ang kh^n tangka ip leh
thil dang eng mah keng lova kal a tum thu Pastor hn>nah a
CHHANDAMNA THU PUAN DARH

hrilh a. Ani chuan, “Ka nau, i lo upat hunah t<n ai chuan i lo


fing z^wk ang chu. Khatiang kha Isua hun lai chuan a theih a,
t<nlai angah hi chuan a theih lo vang,” tiin a hrilh a. Hudson
Taylor’an a hnua a sawi leh d^n chuan, “Ka upat hnu pawh
hian Pastor sawi ang kha chuan ka fing z^wk chuang reng
reng lo. Pathian ka rin zawh phawt chuan engkim min pe z>l
thei tih hi ka hre chiang deuh deuh z^wk a ni,” a ti.
David Livingstone-a kh^n Glasgow University zirlaite
hn>nah thu a sawi a. Africa rama a tuarna hnuhma a taksaah
a lang. Vawi sawmthum zet nam>n lova a nat av^ngin ruhseh
a vei hlen a. A kut veilam sakeibaknei seh khawloh tawh chu
a pangah a uai thla hniang a. A tuarna chanchin a sawi zawh
chuan, “H>ng zawng zawng ka tuar tlang theihna thur<k hi
min z^wt duh ang ti rawh u? a chh^nna chu hei hi a ni: Ngai
teh u, kei kumkhuain khawv>l t^wp thleng pawhin in hn>nah
ka awm z>l ang, tih hi a ni,” a ti.4
Mizoram Synod Mission Board Report 2009 kan en
chuan Mission Board hnuaiah thawktu chi hrang hrang 1747
kan nei ta hial a. Mission chi hrang hrang chi 12 lai kan
thawhpui bawk.5 Missionary at^na inpe l^k s>n loh kan nei
pawh hi a l^wmawm hle mai. Kan thawhna hmun 18-ah hian
Pastor Bial 78, kohhran 302, Fellowship 754, member zawng
zawng 70373 lai an awm tawh a ni.
Chanchin |ha puan darh hi thup>k pawimawh tak,
Kohhran hna pui a ni a, ngaihthah emaw ngaihsak loh emaw
a nih chuan Kohhran nunah a lang chhuak mai \hîn. Chanchin
|ha hril t<r hian Krista hmangaihna hian min bat a, min tîr
lui ngh^l a ni. Sem darh hi pun lehzualna a nih ang bawkin
Chanchin |ha puan darh hi Kohhran punna leh nghehna
pawh a ni. Pe chhuak duh lo leh tipung peih lotu chu l^ksak
an ni fo, chu chu Pathian ram d^n a ni tlat. Chanchin |ha
puan darh chungch^nga thutiam l^wmawm tak Lal Isuan min
hrilh erawh chu, “In hn>nah ka awm z>l ang,” tih hi a ni
(Mat. 28:20).

Sawi ho t<r
1. Chhandamna thu puang darh t<r hian koh bîk an awm
nge, ringtu zawng zawng hi koh kan ni vek z^wk le ?
2. Pathian awmpuina kan dawng tih engtin nge kan
hriat ang?
230

ZIRLAI 33
RAM LEH HNAM CHHANDAMNA

Chhiar t<r : Isa. 1:18; Sam 22:28; Ezek. 22:30; II Chro. 7:14
Isaia 1:18 : LALPA chuan, “Hawh teh u, i ngaihtuah
tlâng teh ang u! In sualte chu senlâr angin awm tawh
mah sela, v<r angin a v^r ang; sen duk angin sen tawh
mah sela, berâm hmul angin a awm ang.
Sam 22:28
Ram chu LALPA ta a ni a:
Hnam tin chunga rorêltu a ni si a.
Ezekiela 22:30 : Ram chu ka tihchhiat loh nân an
zîng ata dai theu tûr leh ram chhana ka hmaa \ang tûr
mi ka zawng a, ka hmu si lo va.
Ch^ng vawn : II Chro. 7:14
Ka hming pu ka mit e chuan inngait l^w ma an
\awngtaia, min zawna, an awm d^n sualte an hawisan
chuan, v^n a\angin ka lo ngaithla ang a, an sualte ka
ngaidam ang a, an ram chu ka tidam leh ang.
Thuthlung Hlui huna Z^wlneite rawngb^wlna langs^r ber
chu ram leh hnam bawhchhiatna leh sualna av^nga zilh hauna
thu mite hn>na sawi chhuah a ni. Pathian hn>n a\anga thu an
dawn ang z>lin sim a, inlaml>t a, Pathian lam hawi t<rin mite
an s^wm \hîn. Kan ram leh hnam sualzia tih pawh hi kan
ngaithla tam ve hle tawh mai. Ram leh hnam chhandamna hi
kan mamawh tih a chiang hle a ni. Kawng liin kan zirlai hi kan
\hen leh ang. Hetiangin:
1. Ram chu Lalpa ta a ni;
2. Ram ror>lna leh politics chhandamna;

www.MIZORAMSYNOD.org
231
3. Pathian ram din t<ra chhandam;
4. Sim leh inlaml>t rah.
1. Ram chu Lalpa ta a ni
Sam 22:28 hi Mizo Bible lehlin thar chuan, “Lalpa chu
lalber a ni, Hnam tin chungah ro a r>l \hîn,” tiin a ziak.1 Sam
24:1-ah hian chiang lehzualin, “Leilung leh a chh<nga thil
awm zawng zawng hi LALPA ta a ni a; Khawv>l leh a
chh<nga ch>ngte n>n hian,” tiin a sawi. Ram chauh ni lovin
a chh<nga ch>ng zawng zawng chunga lalber a nihzia a sawi
chiang hle a ni.
Thuthlung Hlui huna Pathianin a mite chunga ro a r>l d^n
kha chi thumin a \hen theih a. Amah ngeiin tute emaw hmanga
a ror>lna te, lalte hmanga a ror>lna te leh Puithiamte hmanga
a kaihhruainate tiin an sawi \hîn.2 Thuthlung Thar hunah hian
ram leh hnam ror>lna hi sawrk^r hrang hrang kutah a awm ta
a. Mahni hun \heuh z>lah ram hruaitu leh thuneituten ‘ram chu
Lalpa Pathian ta a ni’ tih an hriat loh apiangin mipuiin harsatna
an t^wk \hîn. Pathianin ror>lna a tiht^wpsak te pawh an awm
bawk \hîn.
America President Abraham Lincoln-a kh^n, “He ram hi
Pathian ta a ni a, kei chu a chhiahhlawh tl^wm tak ka ni,” a
ti.3 He kan zirlai Ram leh Hnam chhandamna tih hian mihringte
leh a ch>nna leilung zawng zawng pawh a huam ang.
Kristianten ram leilung chunga kan rilru puthmang leh kan
enkawl d^nte hi Pathian thu a\angin a dik nge dik lo kan inen
fiah reng a ngai a ni.
Lal Isua Chanchin |ha hril chu Pathian ram thu a ni a.
Chu chu lo thleng t<ra dîl t<rin min ti a. “I ram lo thleng rawh
se,” tia dîl t<rin min zirtîr bawk. He \awng\aina thu hi West-
minster Thuinchhang buah pawh telh a ni nghe nghe. Hetiangin:

www.MIZORAMSYNOD.org
RAM LEH HNAM CHHANDAMNA

No 102 Zawhna - Dîlna Pahnihnaah eng nge kan ngen?


Chhanna : “I ram lo thleng rawh se” tih hian Setana ram
chu tihchhiat ni sela, Khawngaihna ram chu tihzau ni sela,
keini leh mi dangte pawh l<t ila, ch>ng ila; tin, ropuina ram
chu lo thleng thuai sela, tiin kan ng>n a ni.4
2. Ram ror>lna leh politics chhandamna
Nimahsela rorêlna dik chu lui angin luang sela, felna chu
luipui kang ngai lo angin luang rawh se (Amosa 5:24).
Kristian tam takin ram ror>lna leh Politics te hi thlarau lo,
khawv>l thil anga ngaihna an nei tlat \hîn. Ror>lna fel lo leh
ror>ltu dik lo hi ramin a tuar a, a chhiat phah \hîn a ni.
Thufing chuan :
“Ramin a bawhchhiat chuan puipate an inthl^k zut \hîn,
Mi thil ngaih dan thiam leh hriatna neitute avâng erawh chuan
ram chuan a din rei phah ang,” (Thufingte 28:2).
“Dik taka lalin ro a rêl chuan ram a phuisui a,
Thamna a lâk chuan ram a chhe \hîn,” a ti (Thuf. 29:4).
Kan ch>nna khawv>l hi ch>nna tl^ka siam t<rin Pathianin
mawhphurhna lian tak min pe a, chumi tihlawhtling t<r chuan
Politics hi hmanraw pawimawh tak a ni. Kristianna chuan kan
nun pum a huap a, Politics pawh hi Pathian ror>lna huang
chh<nga awm a ni tih kan hriat a \<l.5
Ram ror>lnaa sawrk^r leh kohhran inlaichîn d^n thuah
pawh hian ngaihd^n hrang hrang a awm a, a \henkhat han
t^rlang ila.
(1) Sawrk^r chu Kohhran hnuaia awm t<r a ni - Hei hi hun
laih^wl (Middle Age)-a Pope Gregory te leh Europe rama
mite ngaihd^n a lo ni \hîn.
(2) Kohhran chu sawrk^r hnuaiah a awm t<r a ni - Hei hi
Communist te, Iran sawrk^r te, Socialist sawrk^rte
ngaihd^n a ni.
(3) Kohhran leh sawrk^r chu a hrang hlaka awm ve ve t<r
a ni - Hei hi sakhuana tel lo sawrk^rna, Secular State
\henkhat thlîr d^n a ni. India leh Mizorama mi tam tak
ngaihd^n a ni.
(4) Kohhran leh sawrk^r chu \ang d<n, hnathawh hrang si a
ni t<r a ni. Hei hi Protestant mi thiam tam berte pawm d^n
a ni. Reformed Kohhran dintu John Calvin-a te hun a\angin
ram tina Presbyterian kohhran pawm d^n a ni z>l.6
Ram ror>lna \ha tun din te, Politics boruak \ha lo siam
\hatte hi chhandamna hna pawimawh tak a ni.
3. Pathian ram din t<ra chhandam
Ram leh hnamah hian Pathian ram din a, Pathian lalberna
lan chhuahtîr a \<l r>ng a ni. Mihringte hi awm ho, khawsa
ho leh inmamawh tawn reng t<rin Pathianin min siam a. Awm
ho d^n fel tak a buatsaih bawk a ni. Thuneitu ber Pathian thu
^wih lohna hian ram leh mipuiah chhiatna a thlen \hîn. Mi mal
nunah leh hnam pum puiah pawh nghawng a nei z>l. Unau
pahnih lek k^rah pawh inhuatna leh inthahna a thleng a, chu
chuan r^l\itna a siam ngh^l mai (Gen. 4:1-16). Akana sualna
pawh hnam pum puiin an tuar bawk (Josua 7:1-26). Chutiang
z>lin a dang pawh a tam mai. Ram leh hnam, khawtl^ng
nunhona leh chh<ngkaw bil thlengin a dik lo apiang siam \hat
leh chhandam a ngai a ni.
Ram leh hnam, khawtl^ng leh chh<ngkua siam \ha a,
chhandama chhan chhuak t<rin z^wlneiten theiht^wpin an bei
\hîn. A pawimawh hmasa chu sual huat, thil \ha lo malm^k
leh hawisan a ni. Chu chu Pathian duhz^wng leh a thup>k
RAM LEH HNAM CHHANDAMNA

pawh a ni. Tin, LALPA chuan a hn>nah, “Khawpui chu fang


la, Jerusalem chu fang chhuak rawh; a chh<nga thil tenawm
tih tawhte av^nga thawpika \ap \hînte chu an chalah
chhinchhiah ang che,” a ti a (Ezek. 9:4). Chhinchhiahna nei
lote chunga hremna hi a r^pthl^k hle mai. Sual huatna leh
pawi tihna te, sual v^nga lungngaih leh thawpikna te kan nei
t^wk lo hian sual a tingampa \hîn a ni. Khawtl^ng nunah
Pathian ram din t<rin sual huat a ngai a, sual danna t<r dai
theu t<r mi Pathianin a zawng.
Sim a \<l, thil \ha lo tih hi b^nsan theih a ni. LALPA hi
Pathian hlauhawm tak, phuba l^k hmang, mi hrem \hîntu a ni.
Mahse sima, laml>tte erawh chu ngaidam a, silfai \hîntu a ni
tlat. Sual th<k leh nghet tak pawh a ngaidam thei, Isaia 1:18-
20 hi a ngaihnawm hle. Sual sen l^r - langs^r leh mit la tak
te, sen duk leh nghet tak pawh hi a t^n tihv^r a har lo.
Tihnuam tak leh thu ^wih taka awm a, ram, hnam leh
khawtl^nga Pathian ram a din phawt chuan mals^wmna leh
ham\hatna a thleng \hîn. Duh loh leh helsan erawh chu chhiatna
a ni ang. Kan ram, kan hnam leh kan khawtl^ngah Pathian
ram ding z>l se la, Lal Isua lalber rawh se.
4. Sim leh inlaml>t rah
Kan ch^ng vawnah hian Pathian intiamna thu l^wmawm
tak kan hmu. Thu delhkilh fel tak erawh chu a nei a ni. ‘...
inngaitl^wm a, an \awng\ai a, min zawn a, an awm dan sualte
an hawisan chuan,” tih a ni. Bible-ah hian Pathian thup>k leh
thutiamah delhkilhna leh a chhan \awngkam tawi te, pawimawh
tak a tel \hîn a; chu chu ‘chuan’ tih hi a ni. “|awng\ai chuan,
zawm chuan, hawisan chuan, i rin chuan,” tih te hi. Pathian
lam chu a lo inpeih reng \hîn a, ‘ka lo ngaithla ang,’ ‘ka
ngaidam ang,’ ‘ka tidam leh ang,’ a ti a ni.
Thil thleng lian tak pahnih, inang lo tak Bible-ah kan
hmu. Pakhat chu Sodom khawtl^nga thil thleng a ni. Hetah
hian simna, harhna a thleng lo. A laina hnai takngial pawhin
Lota thu hi an ^wih hauh lo. Harsa fein Lota te chh<ng chhan
chhuah hr^m an ni. An him kim hlen vek lo lehngh^l.
Ninevi khua erawh chu simin an laml>t a, \hahnem ngai
taka thusawi pawh ni lo, an sim tak tak pawh duh l>m lo Jona
thuhril av^ngin khawtl^ng a danglam daih a ni. “Tichuan,
Pathianin an thiltihte chu enin, an kawng \ha lo chu an hawisan
tih a hmu a; an hn>na a sawi tawh, tih a tum thil \ha lo chu
Pathian chuan a laml>t a; a ti ta lo a ni,” ‘In sim chuan a
ngaidam ang che u’ tih pawh Jona hian a sawi hmuhin a lang
lo. An sim tho mai si (Jon. 3:10).
Kan ram sualzia te, kan khawtl^ng nun fel lohna te, kan
eizawn d^n \ha lote leh politic \ha lote hi kan sawi fo va,
kan ziak a, kan ngaithla reng bawk a; mahse, kan nun a
khawih t^wk lo \hîn. Sim t<ra ins^wmna leh mi mal nun
khawlo titlem t<ra tawktarh \ha tak tak siam chung pawhin
laml>t har kan ti hle. Sima laml>tte t^n Pathianin rah duhawm
tak a tiam a ni.
Chhandamna hian ram leh hnam, mihring nunhona thil
zawng zawngte hi a huap vek t<r a ni ang. Ram chu Lalpa ta
a ni a, leilung leh a chh<nga thil awm zawng zawng pawh ama
ta vek a ni. Lal te, ror>ltute leh politic thil zawng zawngte hi
a duhz^wng ni vek t<ra chhandam a ngai. Ror>lna dik lo te,
politic kal sualte leh mipui nun tluchhia te hi tun din leh siam
RAM LEH HNAM CHHANDAMNA

\hat a ngai. Ngaihvena ngaihtuah tl^ng t<rin min s^wm. Ram


chhana ding t<r leh daitheu t<r mi Pathianin a zawng reng a
ni. Ram leh hnam tihdam hi Pathianin a duh a; chumi ni t<r
chuan inngaitl^wm a, \awng\ai a, amah zawn a, sual hawisante
hi min phut tlat a ni.

Sawi ho t<r
1. Kan ram leh hnam hi tluchhiaa, bova, chîm ral theih
ni vein kan ring em? Ni se a chhan eng nge ni ber
ang le?
2. Pathian thu ang z>la ram ror>lna dik leh \ha neih a
harsatna chhan hi ror>ltute zir loh nge kalhmang (sys-
tem) dik lova thil tih a tam vang? Ram ror>lna dik leh
\ha a awm theih n^n Kohhranin t<n aia nasa lehzuala
\an l^kna t<r a neihte sawi ni se.
ZIRLAI 34
KHAWTLÂNG NUN CHHANDAMNA

Chhiar t<r : Neh. 2:17,18; Mat. 5:13,14; Joh. 8:12


Nehemia 2:17,18 : 17Chutichuan an hnênah, “Kan chan
a chhiatzia hi in hmu a, Jerusalem a ram tih te, a
kawngkhârte a k^ng tih te pawh in hria a: hawh u,
sawichhiat kan nih tawh loh nân Jerusalem kulh chu i
din leh ang u,” ka ti a. 18 Tin, ka Pathian mi duhsak thu
te ka hrilh a, ka hnêna lal thusawite pawh. Tin, anni
chuan, “I tho vang u khai; i din teh tak ang u,” an ti
a. Chutichuan chu hna \ha thawk tûr chuan an kut an
tichak a.
Matthaia 5:13,14 : 13 “Lei chi in ni e; nimahsela chi hi
a d^k tawh chuan engin nge an tihal leh ang? chuta
chinah chuan paih chhuaha, mihringte rah mai mai
chauhvah lo chuan eng at^n mah a tl^ktlai lo. 14 Khawv>l
>ng in ni e. Tl^ng chhîpa khaw awm chu thuhr<k theih
a ni lo.”
Ch^ng vawn : Joh. 8:12
Tin, Isuan an hn>nah thu a sawi leh a, “Kei khawv>l
>ntu ka ni; tu pawh mi zui chu thimah a l>ng tawp lo
vang a, nunna >ng a nei z^wk ang,” a ti a.
Mihring hi a ch>nna leilung leh a khawsakna thilte n>n a
inzawm vek a, mi tin hi khawtl^ng nunhonaa mawhphurtu an
niin khawtl^ng ta an ni vek bawk. Ror>ltu leh thuneitute zeiziain
khawtl^ng nun a siam \hîn. Khawtl^ng nun azir z>lin a chh<nga
ch>ngte nunphung a awm, ram pawh chutiang z>lin. He zirlaiah
hian khawtl^ng nun chhandamna kan zir ang a, hetiangin:
KHAWTLÂNG NUN CHHANDAMNA

1. Chhandam ngai khawtl^ng nun;


2. Siam \ha t<ra chhandam;
3. Mipui leh ror>ltute mawhphurhna;
4. Isua, khawtl^ng nun chhandamtu.
1. Chhandam ngai khawtl^ng nun
Khawtlang nun han tih hian zau tak a huam thei a. Hmun
khata ch>ng ho nunphungte zau z^wk leh ram pumte pawh a
huam thei bawk a ni. Mihring khawsak ho d^n te, inkawm ho
leh thil tih ho te, hnathawh leh eizawnna kawng te, sakhaw thil
leh chh<ngkaw khawsak ho thil pawh a huam thei z>l tho.
Mihring chanchin kal z>l hi a chhez^wng leh a \haz^wnga a
danglam ang hian khawtl^ng nun pawh a chhez^wng leh a
\haz^wngin a danglam \hîn.
Tuil>t hma khawtl^ng nun kha a chhe hle mai. “Tin,
Pathianin lei hi a en a; tin, ngai teh a chhe zo tawh a, tîsa
zawng zawngin leiah hian an awm d^n an tichhe zo tawh si a,”
tih ziak a ni (Gen. 6:12). Sodom khawtl^ng nun thuah pawh
Pathianin, “Sodom leh Gomorra khaw au th^wm a nasa ngeiin,
an sual nasa >m >m a ni ngei mai,” a ti bawk (Gen. 18:20).
Ninevi khua pawh Pathianin, “... an suahsualna chu ka hmaah
a lo thleng chho ta si a,” a ti (Jon. 1:2). An sual dan chipchiar
sawi lo mah se, mi mal tin suahsualna leh awm khawm ho
sualna a ni hlawm a. Mipat hmeichhiatna sual a tel deuh z>l
bawk. Hei hi Pathian huatz^wng tak pakhat a ni.
Eng hunah pawh khawtl^ng nun \ha lo, siam \hat ngai
leh chhandam ngai a awm reng a ni. Inp^wngn>kna te, rethei
rah behna te, nawmchenna te, tharum thawhna te, mipat
hmeichhiatna hman khawlohte leh zu leh ruih theih thil chi
hrang hrangte a hluar \hîn. Natna chi thar - HIV/AIDS te,
leh a dang \ha lo tak tak a awm belh z>l a. H>ng thil zawng
zawng lak a\anga khawtl^ng nun chhandam hi a \<l tak
meuh a ni.
2. Siam \ha t<ra chhandam
Lal Isuan, ‘Lei chi in ni e,’ ‘Khawv>l >ng in ni e,’ a ti
a (Mat. 5:13,14). Hei hi siam \hatu ni t<ra min zirtîrna a ni.
Nehemia leh Ezra te pawhin siam \hat hna thawkin an bei
nasa hle, chu hna thawk t<ra koh an ni miau si a.
Bible bu hmasa, Mosia lehkhabuah te hian mihring nun
ho dan, khawtl^ng nun leh in\henawm khawv>nna thu te, pawi
khawih chungch^nga thubuai rem d^n t<rte a awm hlawm.
Deuteronomy bu bîkah hian chipchiar leh fel lehzualin mihring
nunna hlutzia leh nunna chanvo humhalhna \ha tak a awm. Eng
hun a\angin emaw Israel-ten an theihnghilh a. Lal Josia hun
laiin an chhar chhuak thar leh a ni. Bible-in a tum ber pakhat
chu khawtl^ngah Pathian ram din a, Pathian ram zia - dikna
te, felna te, hmangaihna te leh remna te awmtîr hi a ni.
Chutianga khawtl^ng leh kan ch>nna khawv>l pum puia
Pathian ram a lo thlen theih n^na a hnukpui - mi rethei te, mi
chanhai leh chhantu nei lote dikna leh chanvo humhalhsak hi
Deuteronomy bu hian a tum ber chu a ni.1
Kohhran siam \hat hun laiin John Calvin-a pawhin
khawtl^ng nun chhandamna vei telin kohhran thar a ruahman
a. Geneva khawtlang \awp ve tak chu rei lo teah khawpui
thianghlim a lo ni thuai mai. Rawngb^wl t<ra chhandam, thil
\ha ti t<ra siam kan ni. Thil \ha kan tih tur pawimawh tak
pakhat chu khawtl^ng nun siam \hat hi a ni ngei mai. Hemi ti
t<r hian Biak In chh<ng chauh a t^wk lo vang, a p^wn lam
thlengin luhchilh a ngai. Kohhran leh ram ror>lna inzawm \<lzia
a lang a. Biak In chh<ng leh khawlai inzawmzia pawh a lang
ngh^l a ni.
KHAWTLÂNG NUN CHHANDAMNA

3. Mipui leh ror>ltute mawhphurhna


Khawtl^ng nun siam \haa, chhandam t<rin mipui kan
pawimawh a, hruaituten mawh an phur zual. Ninevi khaw
lalberin a puan a hlîp thla a, saiip puan a sin a, vutah a \hu
a, thup>k a chhuah ngh^l bawk a ni. Mipui pawhin thup>k an
^wih hle mai. Ror>ltuten taima taka ro an r>l loh chuan a
pawi \hîn. R>l fel ngai te rel a, d^n leh kaihhruaina siam \<l
apiang siam thuai thuaite hi a \ha a ni.
D^n leh kaihhruaina fel tak Mosia hmangin Pathianin a
pe a, khawv>l ror>ltute pawhin an um zui hlawm a ni. Mihring
dikna leh zahawmna humhim t<rin UNO pawhin December
10, 1948-ah khawv>l pum huapa mihring dikna leh chanvo
humhalhna thu puan chhuah (Universal Declaration of Hu-
man Rights) a din a, khawv>l hmun hrang hrangah an hmang
\angkai viau a ni.
Mizote hian hm^nlai a\angin inkaihhruaina dan \ha tak
kan lo nei tawh \hîn a. District Council kan neih hnuah ziak
kh^wma rem felin Mizo Hnam D^n (Mizo Customary Law)
tih a ni ta a, tun hnai maiah lehkhabua chhuah a ni.2 Khawtl^ng
nun siam \hatna leh chhandamna tling lo mah se inenkawlna
leh inv>nna \ha tak a ni tho mai. Siam \hat leh tihchangtlun
erawh chu a ngai hlein a lang.
Inkaihhruaina d^n leh ram ror>ltute \ha viau mah se mipuiin
mawh kan phur hle a ni. Thu ^wih te, ror>ltu zah leh d^n
zawmte a ngai. Khawtl^ng leh ram d^n pawisa mi nih hi Bible
min zirtir d^n a ni tlat.
Khawtl^ng nun v>nghim t<r leh khawtl^ng nun \ha lo
siam \ha t<r hian Kohhranin Biak In a\angin a thawk s>ng lo.
Tl^wmngaia thawktu p^wl chi hrang hrangte n>na thawh ho
ngaite pawh a awm. Chu pawh chu sawrk^r thup>k z<lzui
z>la tih a ngai \hîn. Mipui hmal^kna t<r chi a awm a, sawrk^r
hmal^kna t<r chi a awm bawk. Kohhran tih at^na rem chiah
lo, pawl ho tih theih site a awm thei a; chuv^ngin mahni hna
pual hlen chhuak t<ra beih a ngai a ni. Amaherawhchu,
inhriatpui tawn z>l a \ha.
4. Isua, khawtl^ng nun chhandamtu
A seilenna khua Nazareth-ah Lal Isuan a lo kal chhan
leh a thiltih tum a puang a. Riangvaite hn>na Chanchin |ha
hril, salte chhuahtir, mitdelte mit tihvarsak, tihduhdah tuarte
chhuahtîr, Lalpa lungawi kumthu sawite a ni, “He Pathian
Lehkha Thu hi vawiinah hian in hriatah a lo thleng ta,” a ti a
ni (Lk. 4:21).
Khawv>l suala bo hnu tlan chhuak leh t<ra lo kal Isua
hian khawtl^ng nun chhandam a duh a, rethei leh chanhai te,
tuartu chhan chhuah hnate a thawk a ni. Thimin khawv>l a
tuam a, kal ngaihna a hre lo. Hruaitu >ng a nihzia sawiin,
“Kei khawv>l >ntu ka ni; tu pawh mi zui chu thimah a l>ng
tawp lo vang a, nunna >ng a nei z^wk ang,” a ti (Joh. 8:12).
Lal Isua thlen chin apiangah chhandamna a thleng \hîn.
Amaherawhchu, a nghawng a awm \hin av^ngin mi tam takin
an hnar fo mai. Gerasin mite pawhin damna chang lawmpui
tak aruangin Isua chu an ram ata chhuak t<rin an ng>n a,
chhandamtu Isua an hnar ta a ni (Mk. 5:17).
Chanchin |ha hian a thlen chin apiangah mihring khawsak
d^n a tidanglam z>l. Mi mal nun a tivengva a, chh<ngkua,
khawtl^ng leh ram thlengin >nna a thlen \hîn. Jerusalem-a
in\anin Judai leh Samari ram khaw tinah, khawv>l ram tinah
chhandamna thu hi a thleng ta z>l a ni. “Makedonia ramah lo
kai la, min pui rawh,” tia ngenna av^ngin Europe khawmualpuiin
Chanchin |ha an dawng a, Rom khawpuiah te, England-ah te
KHAWTLÂNG NUN CHHANDAMNA

a darh ta z>l a ni. America ram ropuina pawh hi Chanchin


|ha av^ng niin an sawi. Kum 1918-a King George - V hn>na
an l^wmthu sawinaah pawh an ziak lang nghe nghe a, “Kan
thil dawn tawh zawng zawnga \ha ber, Isua Krista hmangaihna
Chanchin |ha min pe hmasa bertu in nih av^ngin Great Brit-
ain hi min awptu at^n kan duh che u a ni,” tiin.3
Thim ata >nga hruai chhuaktu Chanchin |ha hi Mizoram
ngei pawh hian a thil dawn zawng zawnga hlu ber a ni ve
mawlh ang.
Babulon salt^ng kîr leh chau chhe tak Israel-te chuan
Jerusalem leh hnam nun an din thar a ni. Khawtl^ng nun hi
tihdam a, siam \hat a ngai a, siam \ha t<rin min chhandam a
ni. He hna thawk t<r hian ror>ltu te, Kohhrante leh mipuiten
mawh kan phur a ni. Chhandamna Chanchin |ha hian
khawtl^ng nun \ha lo a tikiang a, thim ata >ngah a hruai
chhuak \hîn. Chu hna thawk t<r chuan lei chi leh khawv>l
>ng ni t<rin Lal Isuan min ko. Amah tak pawh khawv>l >ntu
leh riangvaite leh retheite chhandamtu a ni si a.

Sawi ho t<r
1. Thlarau chhandamna te leh khawtl^ng nun chhandamna
te hi engtin nge kan vei kawp theih ang?
2. T<nlaiah eng hi nge kan mamawh z^wk nia kan hriat?
(1) Lei nun thlahl el hauh lova v^n l am a
lungl>n tlat;
(2) V^n nun rem t<ra lei nun siam \hat.
ZIRLAI 35
CHHANDAMTE LEH INTODELHNA

Chhiar t<r : Thuf. 6:6-11; 10:4,5; II Thes. 3:10-12; Mat. 6:33


Thufingte 6:6-11
6
Nang, thatchhepa, fanghmîr tih d^nte chh<t la, fing rawh;
7
Anni chuan lal te, hotute, rorêltute nei lovin
8
Nipuiah chaw an chh>k khâwm a,
A seng hunin an ei tûrte an s>ng khâwm \hîn.
9
Aw, thatchhepa, eng chen nge i mut d^wn?
Eng tikah nge i muhîl chu i thawh d^wn?
10
I duh chuan mu hlek la, chhîng hlek rawh,
Kut kuangkuahin ch^wl hlek teh,
11
I mut hl^nin i rethei hman ang a,
Tl^kchhamnain sipai angin a rawn nang thut ang che.
10:4,5
4
Kut d^wngdah chuan retheihna a thlen \hîn a,
Mi taima kut erawh chuan hausakna a thlen \hîn.
5
Buh seng laia inchh>k kh^wl chu fapa fing a ni a,
A seng hun laia muhîl erawh chu fapa,
mualphona thlen \hîntu a ni.
II Thessalonika 3:10-12 : 10In hn>na kan awm lai pawh
kh^n he thu hi kan p>k che u kha, “Tu pawhin hna a
thawh duh loh chuan ei pawh ei suh se,” tih hi. 11In
zînga \henkhat d^n lo anga awm \hînte chanchin kan
hre si a, ch<ng chuan hna r>ng an thawk lo va, an tei
mai mai z^wk \hin a ni. 12Tichuan, ch<ng angte chu,
ngawi renga thawk t<r leh, anmahni chhang ei t<rin
Lalpa Isua Kristaah chuan thu pein kan fuih a ni.
CHHANDAMTE LEH INTODELHNA

Ch^ng vawn : Mat. 6:33


A ram leh a felna chu zawng hmasa z^wk rawh u,
tichuan ch<ng zawng zawng chu a p>k belhchhah d^wn
che u nia.
Mihring khawv>l nun p>ng tinr>ng chhandamna
chungch^nga zirlai hnuhn<ng lam kan lo thleng ta, leia kan
awm chh<nga taksa lam mamawh tinr>nga intodelh t<ra
taihm^k hi ringtute awm d^n t<r a ni ang. Vawiina kan zirlai
hi kawng liin kan \hen leh d^wn a, hetiangin:
(1) Intodelh - Pathian duhz^wng;
(2) Ro, sum leh tangka;
(3) Sum hmuh leh hman d^n dik;
(4) A pawimawh ber - Nunna.
1. Intodelh - Pathian duhz^wng
Pathianin mihring a siam hmang leh an khawsak d^n t<r
a ruahman d^nte enin intodelh t<ra siam an niin a lang.
Lei chung zawng zawnga thlai leh thing rahte hi chaw at^n a
pe a (Gen. 1:29). Huan mawi tak ei t<r tinr>ng awmna a
siam a. Chu chu enkawl leh v>ng t<rin mihring a dah a ni
(Gen. 2:15). Ei leh in t<r hnianghn^r takin an nei a, thlaph^ng
lo leh lungkham hauh lovin an awm. Thil siam dangte v>n leh
enkawl erawh chu an tih t<r a ni thung.
Sual v^ngin mihring dinhmun chu a lo danglam ta daih a,
Eden huan a\anga hnawh chhuah an ni. Intodelh t<rin rim
taka an thawh a \<l a, “... hmaia thlan tui luang zawih
zawihin...” hna an thawh a ngai ta a ni (Gen. 3:19). Chu chu
mihring awm d^n t<ra Pathian ruat a ni a, hremna ringawt a
ni l>m lo. T<nlaia thlan tla lova kan taksaa awm ^wl ta lutuk
hi kan hris>l loh phah a ang viau z^wk a ni.
Pathianin mihring chu hnathawk t<rin a siam a, hnathawh
hi Pathian duhz^wng a ni. Hna thawk peih lo chuan Pathian
thu a ^wih lo tihna a ni ang. John Calvin-a chuan, “Hnathawh
hi Pathian biakna a ni,” a ti.1 Biak In chh<nga hla sak leh
\awng\ai chauh ni lovin, kan ni tin hna, taima taka kan thawk
mawlh mawlh hi Pathian biakna tho a ni. An ei hmuh n^n
rawngb^wl hna Pathianin a ruatsak mite chu an awm ngei mai
(I Kor. 9:13,14). Chutiang at^na koh ni lote chuan hnathawk
lo zawnga thlarau chan kher tum loh t<r a ni.
Juda-te hian hnathawh an chawimawi thiam hle.
An Rabbi-te zirtîrna pakhat chuan, “Miin a fapa hnathawh a
zirtîr loh chuan r<kr<k a zirtîr tihna a ni,” a ti.2 Rabbi-te ke
bula seilian Paula hian, “Tu pawhin hna a thawh duh loh chuan
ei pawh ei suh se,” a ti. Hemi awmzia tak chu hnathawk duh
lo chu dam pawh dam tl^k a ni lo tihna tluk a ni. “Ei suh se”
tih hi “Thi rawh se” tih n>n a inhnaivai hle a ni.3 Intodelh hi
Pathian duhz^wng a ni a, hnathawk t<ra taihmak hi Pathian
mite awm d^n t<r a ni.
2. Ro, sum leh tangka
Vawi khat chu chanchinbu pakhat hian tangka (money)
hrilhfiah thiam ber l^wmman p>k a tum a. Tichuan, intihsiakna
beitu zawng zawng zînga \ha bera ngaih chuan ti hian a hrilhfiah
a : “Tangka hi khawv>la engkim mai petu a ni - Hlimna tih loh
chu. Khawiah pawh kal theihna a ni - V^nramah tih lo chu,” tiin.4
Tangka leh rosum te hi amah ngawt chuan sual a ni lo.
A neitu nun a luah d^n leh a hman d^n athu a ni fo \hîn.
Pathian hlat phah n^na hman a awl hle a. Lal Isua pawhin heti
z^wnga vaukh^nna thu hi a sawi fo a ni. “Sum ngahte chu
Pathian rama luh a va harsa d^wn >m! Mi hausa Pathian rama
luh aiin sangh^wngsei, hriau benga luh tlang a awl z^wk a ni,”
CHHANDAMTE LEH INTODELHNA

a ti (Lk. 18:24,25). Kan thlarau lam ngaihtuah lovin tisa thilte


engto va, Pathian lam ngaihsak lo l>kin lei rosum kan tuak a.
|awng\ai hman lo l>kin tangka kan zawng \hîn. Inkh^wm
hlamchhiahin hna kan thawk fo bawk. Ch<ngte chuan min
hruai bo a ni. ‘Tangka sum ngainat hi sual tinr>ng bul a ni si
a,’ Bible-in a ti (I Tim. 6:10).
Kawng lehlamah chuan sum hi a \haz^wnga hman theih
a ni. A neitu t^n chuan \hat phahna, Pathian hnaih phahna leh
a rawngb^wl n^n \angkai tak a ni tlat. Lal Isuan, “Sum lemin
in t^n, \hiante siam rawh u; sum a boral huna chatuana
awmnaah chuan an awmtîr n^n che u,” a ti (Lk. 16:9). Hmang
\angkai t<rin min hrilh a ni. Pathian ram d^ltu ni lovin Pathian
ram at^n \angkai a ni thei si a. Mi hausaa ngaih Zakaia inah
pawh chhandamna a thleng thei a. V^nrama l<t t<rin lalna leh
hausaknain a d^l ringawt vek hek lo, “Leia lalte chuan an
ropuina an la l<t ang,” tih ziak a ni (Thup. 21:24).
Pathian hian kan nun luahtu lian ber sum leh paiah hian
chanvo neih leh tel ve a duh. Chu chu kan nun a luah theihna
kawng a nih av^ngin s^wma pakhat p>k theihna kawng hi a
siam a ni reng a, petu nih hi kan t^n a \ha >m >m a ni.
3. Sum hmuh leh hman d^n dik
“Thatchhiatna leh d^wngdahna hian retheihna a thlen \hîn,”
tih Thufing hian a sawi (Thuf. 10:4; 21:5b). Retheihna chuan
awhnaah a hruai l<t a, r<k a r<ktîr \hîn a ni. Westminster
Thuinchhang buah chuan Thus^wm pek 8-na chungch^ng
chh^nnaah heti hian ziak a ni. : “Thup>k pariatnain a ph<t
chu d^n ang taka sum leh pai peipun leh chh>kkh^wl hi a ni.
Thup>k pariatnain a khap chu, dik lo taka sum leh pai peipun
emaw, mi hausakna t<r kawng d^l emaw hi a ni,” tiin.5
Hei hi ‘englo ru suh’ tih sawi fiahna thu a ni.
Kristiante chuan sum leh pai a tam thei ang ber an thawk
chhuak ang a, dik leh \angkai takin an hmang t<r a ni tih hi
siam \hat kohhran zirtîrna a ni reng. Hausak duh v^nga dik lo
taka sum lak luh hi Pathian duhz^wng a ni lo va, hman dik loh
pawh a huatz^wng tak a ni. Kum zabi 19-na t^wp lama mi
hausa tawntaw pakhat Andrew Carnegie-a (Andru Karnegi-
a) kha entawn tl^k tak a ni. “Hausa deuhva thih hi a zahthl^k,”
a ti. Lekha zir sang lo ni mah se a thawk rim a, sum tam tak
a thawk chhuak a ni. A hman d^n t<r dik taka hman zawh
hman loh a hlau va, a upat hle hmain a hna a chawlhsan a, a
sum neihsate chu thil \ha tih n^n, rethei \anpui n^n leh
rawngb^wl n^n a hmang z>l a; a thih meuh chuan sum tam a
nei tawh lo a ni.6
Sum hmuh leh hman d^n dik hi mi mal leh chh<ngkaw
t^n a pawimawh hle a, ram leh sawrk^r t^n pawh thil \<l tak
a ni. Kohhran pawhin ngai pawimawhin sum vawn d^n fel tak
a siam nghe nghe a ni.
Lal Isua chhandamna Chanchin |ha hian thlarau leh taksa
chhandamna a huap a. He leia mihring khawsak kawnga
retheihna laka chhandamna pawh a ni tel nghal bawk. Harsatna
leh retheihna hi thlarau nun kawngah mals^wmna a ni thei tho
mai. Mahse, ringtu chu rethei kumkhua ringawt t<rin Pathianin
a ruat lo a ni.
4. A pawimawh ber - Nunna
Chhandamna changtute intodelhna chungch^ng kan sawi
a. Intodelh t<rin taihmak a ngai tih Bible-in min hrilh bawk.
Taihmakna chu rinawmna n>n a kal d<n z>l bawk t<r a ni.
Kohhranho Thunun D^n chuan heti hian a sawi : “Mi tin mahni
hnathawhah an rinawm t<r a ni. Thawh theihna leh thawhna hun
an neih kha an thatchhiat bosan t<r a ni lo, Chutiang mi Lalpan
a dem nasatzia kha an hre reng t<r a ni,” tiin.7
CHHANDAMTE LEH INTODELHNA

Hnathawh hi Pathian Biakna a ni tih kan sawi a. Pathian


ni lovin hna z^wk hi biak mai a hlauhawm si a ni. A pawimawh
z^wk thlarau lam thil kalsan a, taksa lam thil ringawta inhman
a pawizia Lal Isuan tehkhin thuin a sawi. “Mi ^, zaninah hian
i thlarau an l^ksak d^wn che a ni; i thil deh chhuahte kha tu
ta nge ni ta ang le?” a ti a. “Mahni t^na sum kh^wla Pathian
lama ngah si lo chu, chuti chu a ni \hîn,” a ti (Lk. 12:20,21).
A pawimawh ber nunna theihnghilh hi hlauhawm tak a ni.
Mihring hian a taksa mamawh leh duhz^wng a ngaihtuah
ber a, chu chu tihlawhtling t<rin a bei \hîn. Mahse, a hlawhtling
vek kher lo. A chhan ber chu a pawimawh hmasa z^wk a hriat
loh v^ng a nih thu Lal Isuan a sawi a. Ei t<r leh silhf>n aiin
taksa leh nunna a pawimawh z^wk a, ch<ng ai pawh chuan
taksa leh nunna neitu leh petu Pathian a pawimawh lehzual tih
min hrilh. Pathian n>na inzawmna leh inlaichînna ngai pawimawh
hmasa ber t<rin min duh. “A ram leh a felna chu zawng hmasa
z^wk rawh u; tichuan, ch<ng zawng zawng chu a p>k belhchhah
d^wn che u nia,” a ti mai a ni (Mat. 6:33).
Mahni intodelh te, chh<ngkua, khawtl^ng leh ram
intodelhte hi Pathian duhz^wng a ni. Intodelha mahni mamawh
thawk chhuak t<r erawh chuan taihm^k a ngai a, thawhrim a
\<l a ni. Ei leh in t<r \ha kan mamawh a, rosum leh tangkate
pawh dik taka hai chhuaha fel taka hman a ngai. Taima t<ra
fuihna te leh thatchhe lo t<ra zilhna thute hi Bible-ah kan hmu
tam hle. A pawimawh ber erawh chu Pathian n>na inzawmna
nghet a ni. Engkim neitu a ni si a, leilung leh a chh<nga awm
zawng zawng hi Lalpa ta a ni.
Pathian n>na inzawm d^n chu thinlunga hmun chantîr hi
a ni phawt a; chu chuan kan thil neih leh ro sum pawh a huam
ngh^l ang. Thilphalna nun leh thilp>ka Pathian n>na inzawmna
hi Pathian ram d^n pawimawh a ni. Pe phaltu hn>nah Pathianin
p>k t<r sum a pe \hîn; chu tak chu petute t^n a \ha >m >m
a, chhandamte intodelhna kawng pawh a ni. Pathian thu chuan,
“Pe rawh u, tichuan, p>kin in awm ang,” a ti
(Lk. 6:38).

Sawi ho t<r
1. Retheihna <m bova, intodelh t<rin Kristiante hian
engtin nge kan tih ang?
2. Hausa nih leh rethei nih thiam d^n leh hl^wkpui d^n
a awm em?
250

ZIRLAI 36
CHHANDAMNA – CHHÛNGKUAAH

Chhiar t<r : Gen. 7:1; 19:15; Jos. 24:14,15;II Joh. 4; I Tim. 5:8
Genesis 7:1 : Tin, LALPAN Nova hnênah chuan, “Nang
leh i chh<ngte zawng zawng chu lawngah l<t rawh u;
nang zawng t<nlai \hangthar zîngah hian ka mithmuhin
mi fel tak i nih hi ka hria che a ni.
19:15 : Tin, khawfîng a chah veleh chuan vântirhkohte
chuan, “Tho la, i nupui leh heta i fanu pahnih awmte hi
hruai rawh; chutilochuan he khaw hremnaah hian in
boral ve dah ang e,” tiin Lota chu an tur ta sek a.
Josua 24:14,15 : 14Chuv^ngin LALPA chu \ih ula, tih
takzet leh dik takin a rawng chu b^wl ula: in thlahtuten
Lui r^l leh Aigupta rama a rawng an b^wl \hin pathiante
kha paih vek ula; LALPA rawng b^wl ang che u. 15Tin,
LALPA rawngbâwl hi \ha lo ^wm anga in hriat chuan
vawiinah hian tu rawng nge in b^wl d^wn thlang mai
rawh u; in thlahtuten Lui r^la a rawng an b^wl \hin
pathiante kha nge, in luah ram Amor-hote pathiante kha?
Kei leh ka chh<ngte erawh hi zawngin LALPA rawng a
nia kan b^wl d^wn ni,” a ti a.
II Johana 4 : Pa hn>n ata thup>k kan hmuh ang kh^n
i fa, tute emaw thutaka awmin ka hmuh av^ngin ka l^wm
hle a ni.
Ch^ng vawn : I Tim. 5:8
Tu pawh mahni chh<ngkhat lainate ngaihsak lo va,
mahni ch>npui chh<ngte ngei pawh ngaihsak lo chuan
rinna an phatsan a ni, ring lo mi aiin an sual z^wk.

www.MIZORAMSYNOD.org
251
Kohhran ni pawimawh, ‘Kristian Chh<ngkaw Ni’-ah hian
‘Chhandamna - Chh<ngkuaah’ tih kan zir dawn a. Hei hi
thupui paliin \hen a ni a. Hetiangin -
(1) Chh<ngkua - Pathian ruat;
(2) Chh<ngkaw chi hnih;
(3) Chh<ngkaw thleng ph^k Chanchin |ha;
(4) Chh<ngkaw \ha thur<k.
Kristian chh<ngkaw chungchang hi Kohhran hmeichhiaten
hun rei tak an lo buaipui tawh a. Synod-in kohhran pum pui
hmal^kna t<r atan a pawm ta. A pawimawhzia hre chungin i
zir ang u.
1. Chh<ngkua - Pathian ruat
Chh<ngkua tih \awngkam hi Bible-ah vawi - 286 lai a
lang.1 Chh<ngkaw bil sawi n^n te, thlah leh hnam khat sawi
n^n te, hnam pum pui sawi n^n te, kohhranho sawi n^n te
pawh hman a ni.
Chh<ngkuaa insiam hi mihringte awm d^n t<ra Pathian
ruat a ni. A tîrin mipa pakhat leh hmeichhe pakhat a siam a,
chuta \anga inthlah pung z>la, in\hui kh^wm a duh a ni
(Gen. 1:27; 2:18-25). Isua Krista mihringa a lo chan pawhin
chh<ngkaw nihna kawng tho hi a rawn zawh ve a, lo pianga,
seiliana, unau, nu leh pa dinhmun hre vein a awm (Mat. 1:18-
25; Lk. 2:1-7; 8:19-21).
Chh<ngkaw dinna bul, nupa inpumkhatna leh
inhmangaihna th<k tak hi Pathian leh a mite inzawmna sawi
fiah n^n hman a ni fo. Nu leh fa inlainatna te, pa leh fa
inhmangaihnate leh piang hmun unau inhmangaihna thute hi
Bible-ah a lang tam hle. Isua Krista leh kohhran sawi n^n
pasal leh mo \awngkam te a hmang a (Eph. 5:32). Pathian

www.MIZORAMSYNOD.org
CHHANDAMNA – CHHÛNGKUAAH

ngaih chuan khawv>la mihring zawng zawngte hi chh<ngkua


ang mai kan ni a, Kan Kohhran thurin pawhin, “Mi zawng
zawng hi bul thuhmun leh chh<ngkaw khata unau anga in\hui
kh^wm vek kan ni,” a ti.2
Thuthlung Hlui hunah Pathianin Israel chh<ngkua a thlang
a, a buatsaih a, a hmang a ni. Thuthlung Thar hunah hian
kohhran hi Pathian chh<ngkaw thar, ama thisena a lei a ni.
Chumi chh<ngah chuan chh<ngkaw hrang tam tak kan awm
a. Chh<ngkaw tin te chu Pathian thup>k ang taka nungho
t<rin a duh a ni. Chh<ngkua a \hat chuan Kohhran a \ha a,
Khawtl^ng leh ram pawh a \ha \hîn. Chh<ngkua a hlawhchham
erawh chuan khawtl^ng nun hona pawh a chim \hin a ni.
2. Chh<ngkaw chi hnih
Chh<ngkua hi chi hnihin \hen phawk ila, chh<ngkaw \ha
leh \ha lo tiin a sawi theih ang. Unau piang hmun Kaina leh
Abela pawh an danglam ngh^l a (Gen. 4:1-8). Nova te
chh<ngkua leh chh<ngkaw dangho pawh an inang hek lo.
Abrahama te chh<ngkua leh Lota te chh<ngkua pawh an inang
tluan chhuak lo va, Lota te chh<ngkua leh Sodom khaw
chh<ngkaw dangho pawh an danglam daih a ni (Gen. 19:1-
11). Puithiam Elia te chh<ngkua leh Elkana te chh<ngkua pawh
an inang lo hle bawk. An chunga thil lo thlengte pawh a r^pthl^k
hlei hle a ni (I Sam. 1-4). H>ng zawng zawng hian chh<ngkaw
\ha leh chh<ngkaw \ha lo danglamzia a t^rlang a ni.
Nu leh pa awm d^nin chh<ngkaw \ha leh \ha lo a siam
d^n te, a hnua thlah kal z>la nghawng a neih theih d^nte zir
chianna a\anga chh<ngkaw pahnih Max Jukes-a leh Jonathan
Edward-a te khaikhinna lo t^rlang ila –
(1) Max Jukes-a chu 1720 -ah a piang a, School tl^n bo
hmang a ni. A lo puitlinin amah ang lek nupuiah a nei a.
Kum 1877 thleng kh^n a thlahte chu tuchhuan nga, mihring
1200 zet an tling. H>ng zîngah hian kutdawh - 310; tualthat
- 7; kutkem nei - 60; nawhchi zuar - 59; thil tihsual v^nga
lung in t^ng - 130; hlamzuiha thi - 300; zu ruih v^nga taksa
pianhmang tichhia - 440; mi 20 erawh chuan sumd^wn an
zir a, ch<ng zînga - 10-te chuan lung in a\anga an zir a ni
nghe nghe.
(2) Jonathan Edward-a (1703 - 1758) ve thung chu thuhriltu
hmingthang, Pathian \ih mi a ni. A thlahte hi mi 1400 thlengin
chhui theih an ni. An zîngah Graduate - 285; College Presi-
dent - 13; Professor - 65; Pastor leh Missionary - 100;
Thlawhna leh lawng Sipai Officer - 75; Lehkhabu ziak mi -
60; America ror>l pawla t>l -30; Ror>ltu (Senator & Gov-
ernor) - 3; D^n thiam mi -100; Damdawi thiam (Doctor) -
60; America Vice President - 1 an ni.3 Chh<ngkuate hi inan
loh theih tak a ni. Chh<ngkaw \ha leh entawn tl^kte ngaihtuahin
zir ila, nih ve ngei pawh tum bawk ila a \ha hle ang.
3. Chh<ngkaw thleng ph^k Chanchin |ha
Philippi t^ng v>ngtu chu amah leh an chh<ngkuaa
chhandam an nih thu kan chhiar a. Mahni chh<ngkua ngaihsak
lo chu ringlo mi aia sual z^wk an ni tih Paulan a sawi bawk
(I Tim. 5:8). Kan Chanchin |ha hrilh te, kan chhandamna
chante hian chh<ngkua a thleng ph^k meuh em tih hi ngaihtuah
chian a \<l hle mai. Kristian Chh<ngkaw Ni-a Pastor pakhat
thusawi \henkhat han t^rlang ila : “Chhandamna hi chh<ngkaw
thil a ni. Mizo Kristiante hian Chanchin |ha kan dawn phat
a\angin chhandamna hi mi mal thlarau chhandamna angin kan
ngai a. Chu chu kan hriatthiam d^n ber pawh a ni. Chu b^kah
chhandamna chu hun hnuhn<ng thil leh thih hnu lam, v^nram
lam thil angin kan ngai thui hle bawk. Kan mamawh tak chu
chhandamna hi v^ntl^ng chhandamna a nih thu leh chh<ngkuaa
CHHANDAMNA – CHHÛNGKUAAH

chhandamna a nih thu hriat hi a ni. Chhandamna hi chantl^n


chhandamna a ni t<r a ni. Chh<ngkuaa member zawng zawng,
a bo a b^ng awm lova kan chan tl^n ngei a nih loh chuan a
famkim thei lo,” tiin.4
Kan Pathian hi mipuite Lalpa, chh<ngkaw Pathian a ni.
Chhandamtu Isua Krista hi mi mal chhandamtu a nih ang
bawkin chh<ngkaw chhandamtu a ni bawk. Biak In leh
zaikh^wmna Lalpa chauh ni lovin chh<ngkaw chhandamtu,
khawtl^ng leh ram pum puia Lalber a ni. Chh<ngkaw
chhandamna hi ngai pawimawh tlat ila, kan harhna chante
pawh hian chh<ngkua thleng ph^k ngei sela a duhawm hle.
4. Chh<ngkaw \ha thur<k
‘Kristian chh<ngkua’ tih ziaktu Larry Christenson-a chuan
a lehkhabu thuhmahruaiah heti hian a ziak : “Chh<ngkaw \ha
thur<k chu m^wl t> a ni. Isua n>na inzawma chh<ngkaw
kalpui \hîn hi a ni. Hemi piah lamah chh<ngkaw mumal a
awm thei lo. He miin a tum tihhlawhtlinna t<ra chhungkuain
harsatna a tawh sut kian theih loh a awm hek lo. Isua Krista
n>na inzawmna \ha siam d^n chu kawng hnih a awm : A
hmasa z^wk chu chh<ngkuaa Pathian thup>k vawn a ni a.
Hetah hian thup>k leh thuneihna chu mi tinin an zawm tl^n a
\<l a ni. A hnuhn<ng z^wk chu, ‘Chh<ngkuaa Isua teltîr’ a
ni” tiin.5
Teltîr awmzia chu chanvo neihtîr te, biak \hin te, thu
sawitîr leh ch>ttîr te pawh a ni ang. Chh<ngkaw tam takah
hian Isua a tel lo a ni mai thei. Tel t<ra s^wm leh hmun
siamsak pawh a ni lo mai thei bawk. Sadhu Sunder Singh-a
kh^n India rama Kristianna chak loh chhan ni theia a ngaih a
sawi chu, “India rama Kristian chh<ngkaw tam takah hian
nil>ngin Isua hming vawi khat mah lam rik a nih loh vang a
ni,” a ti. Amah biaa, \awng\aihona nei ngai lo chh<ngkuaah
Isua a ngampa lo vang a; teltîr lohna hmunah thil ropui tihsak
t<ra sawm beisei a harsa bawk ang.
Isua telna chh<ngkua chu chh<ngkaw \ha an ni. Lal Isuan
chu chh<ngkaw hotu ber a nih av^ngin an \hatna t<rin a
thawhsak reng \hîn.
A tîr a\angin Pathianin chh<ngkua a din a, chu chu mihring
awm d^n t<ra a ruat a ni. Chh<ngkaw \ha leh \ha lo erawh
chu inang lo tak a ni thung. Pathian chhandamna hi chh<ngkaw
t^n a ni a, chh<ngkua a thleng ph^k t<r pawh a ni. Chh<ngkaw
\ha chu Lal Isua telna chh<ngkua, Lal Isua lal berna
chh<ngkua chu a ni. Chh<ng khat laina leh ch>npui chh<ngkua
ngaihsak lo chu ringlomi aia sual z^wk niin Bible-in min hrilh.
Kan fate leh chh<ngkua kan induhsakna t<r ber chu Pathian
hriat te, thu taka awmte leh Isua neihte hi a ni.

Sawi ho t<r
1. Chh<ngkua kan din d^n leh kan inkaihhruai d^nahte
hian siam \hat ngai awmin kan hria em?
2. Chhungkaw thleng ph^k leh hr<t telz^wngin engtin
nge chhandamna thu hi kan sawi ang?
256

|HEN VI
CHHANDAMNA LEH A CHANGTU

ZIRLAI 37–41 SAWI HAWNNA

|hen rukna chh<ngah hian zirlai panga a awm a,


ch<ngte chu:
Zirlai 37 Chhandamte chan t<r
Zirlai 38 Chhandamte mawhphurhna
Zirlai 39 Chhandamte t^n v^nram
Zirlai 40 Chhandam nih inhriatna
Zirlai 41 Chhandamna nghet
‘Chhandamna’ hi chhandamtu leh chhandamna changtu
n>n a inzawm tlat a ni. |hen rukna chh<nga zirlaite hian
chhandamna changtu - Chhandamte lam a hr<t d^wn a ni.
Mihring nun hi mahni hmasial, chan tur, dawn t<r leh neih
t<r zawng reng sa a ni a, chu chu thil dik lo pawh a ni ngawt
hek lo. Beiseina a neihte chu chang t<rin a inbuatsaih a, a
thawkrim a, a lo hlawhtling \hîn. Chhandamna changtute neih
t<r thil \ha leh hlu >m >mte hi hre fiah a, beisei a, ring nghet
tlat t<rin Pathian thu hian min hrilh chiang hle.
Beiseina nei lo mihring, nun beidawngte hi mi hlauhawm
ber an ni e an ti \hîn. Mahni nihna inhre lote an buai \hîn a.
Chhandam nih inhre lo leh ngaihsak lo pawh an nghîng awl
bîk. Chu lo pawh chhandamna chang inti, lei lam thil ringawta
innghat, v^n lama lungl>nna r>ng r>ng nei si lote hi zirtîr leh
enkawl an harsa bîk \hîn.

www.MIZORAMSYNOD.org
257
Kawng lehlamah chuan chan \ha leh nihna hlu hian
mawhphurhna a keng tel sa a, ch<ngte chu kan zirlai hian a
hr<t tel d^wn a ni. Pathian hn>n a\anga dawn t<r leh a thilp>k
ringawt beisei lovin, Pathian t^n eng nge ka tih ve theih tih
ngaihtuah t<r a ni. ‘Hrehawm tam tak tuarin Pathian ramah
kan l<t t<r a ni r>ng a ni,” tih ziak ang kh^n (Tirh. 14:22).

www.MIZORAMSYNOD.org
ZIRLAI 37
CHHANDAMTE CHAN TÛR

Chhiar t<r : Lk. 18:28-30; I Joh. 3:1-3; Tirh. 14:22


Luka 18:28-30 : 28Tin, Peteran, “Ngai teh, keinin kan
in leh lo kalsanin kan zui ta chia,” a ti a. 29Tin, ani
chuan an hn>nah, “Tih tak meuhvin ka hrilh a che u, tu
pawh Pathian ram av^nga in emaw, nupui emaw, unaute
emaw, nu leh pa emaw, fate emaw kalsan tawh phawt
chu, 30 t<n dam chh<ng la la hian a aia tam z^wk hmu lo
t<r tu mah an awm lo, hun lo la thleng t<ra chatuana
nunna n>n,” a ti a.
I Johana 3:1-3 : 1 Ngai teh u, Pain min hmangaihna chu
a va nasa >m! “Pathian faahte” min vuah t^k hi; chutiang
chu kan ni r>ng e. He mi av^ng hian khawv>lin min hre
lo a ni, amah chu an hriat loh av^ngin. 2Duh takte u,
t<nah hian Pathian fate kan ni a, engtin nge kan la awm
d^wn tih erawh chu a la lang rih lo ve; amah a lo inl^r
chuan amah angin kan awm d^wn tih zawng kan hria,
amah chu a awm p^ngngai ang takin kan hmu d^wn si
a. 3Tu pawh ama chunga chu mi beiseina chu nei apiangin
amah a thianghlim angin a intithianghlim \hîn.
Ch^ng vawn : Tirh. 14:22
“Hrehawm tam tak tuarin Pathian ramah kan l<t t<r
a ni r>ng a ni,” tiin zirtîrhote rilru an tinghet a, rinnaah
chuan awm reng t<rin an fuih z>l a.
Mihring hian ama hmakhua a ngaihtuah a, chan t<r eng
nge a neih a zawng \hîn. Chhandamna changtu chuan
chhandamnain a ken tel thil zawng zawng a chang tel ngh^l a
ni. A chan tawh te, a chan m>k te leh a la chan t<r tam takin
a hmuak reng bawk. Kan zirlai hi kawng liin kan sawi leh ang,
hetiangin :
1. Pathian fa nihna;
2. Chatuan nunna;
3. Kalsan aia tam;
4. Tuarna leh harsatna.
1. Pathian fa nihna
Chhandamte chan t<r ‘Pathian fa nihna’ tih thu hi kan
kohhran Thurin chuan tawi t>, chiang tak siin a sawi a,
hetiangin: “Krista chu ringa a thu z^wmtute chu chhandam
an ni a, sual ngaihdamna te, thiamchantirna te, Pathian fa
nihna te, Thlarau Thianghlim ch>npuina az^ra tihthianghlimna
te, chatuan ropuina te an chang a,” tiin.1 Westminster leh
Welsh Thurinah chuan sei deuh z^wka ziak a ni a, “Pathian
fa nihna” tih aiin “Faa pawmna” tih \awngkam an hmang.2
Thupui hl^wm hrangin FAA PAWMNA chu hetiangin Welsh
Thurinah ziak a ni :
“Pathianin thiam a chantîrte chu Isua Kristaah chuan ama
ta ni t<rin a pawm a, a fa at^n pawmin fate zal>nna leh
ham\hatna a pe a. Ama hmingin anni chu a ko va, an thinlungah
fa nih inhriatna a pe a, khawngaihna lal\hutthleng chu huaisen
taka pan thei t<rin zal>nna a pe a, “Abba, ka pa,” tia au turin
chakna a pe bawk. Anmahni chu a khawngaihin a enkawl a,
zirtîrin a v>ng a, a \<l hunah pa angin a zilhhau bawk a;
mahse, anni chu a hnawt chhuak lo vang: tlanna nî at^n a
chhianchhiah tawh si a. Fate an ni a, roluahtute an ni bawk a
ni” tiin.3
Mihring hi Pathian siam a nih v^ngin Bible-ah pawh
Pathian fa anga sawi a ni a, Adama pawh “Pathian fa a ni a,”
tih ziak a ni (Lk. 3:38). Tl<kna av^ngin Pathian n>n inzawmna
CHHANDAMTE CHAN TÛR

a lo chat ta a. A hnam thlan Israel-te chu Pathianin a fa angin


a sawi bawk \hîn (Exod. 4:22; Deut. 14:1; II Sam. 7:14; Isa.
1:2). Kristian thurinin a sawi Pathian fa nihna erawh hi chu
Isua Kristaa Pathian fa nihna thu a ni. Chu chu siamtharna,
Pathian n>na inzawmna, mihring pianpuia neih ngh^l theih ni
lo, Pathian hrin, faa pawmna a ni. Hei hi nihna leh chanvo
s^ng ber a ni a, pa leh fa anga inzawmna hi sakhaw dang
zirtîrnaah a awm ve lo. Mosolman nu pakhat pawhin ropui a
ti a, lehkhabu ngaihnawm tak, “Ka pa tiin ka ko ngam ta,” tih
a ziak hial a ni.4 Krista av^nga Pathian faa pawm kan ni mai
hi a hlutna lai ber a ni. Pathian thu thiam A Marcus Ward-a
pawhin, “Kristianten Pathian hi Pa at^n an neih mai theihna
chu amah n>n inlaichînna Pathian chh<ngkua ni t<ra nun thar
an neih v^nga faa pawm an nihna hi a ni,” a ti bawk.5
Amaherawhchu nihna hlu leh chanvo \ha hian
mawhphurhna a keng tel z>l tih hria ila. Kristian tam tak hian
Pathian fa nih chiah hi kan tuipui a, kan nuna lantîr erawh chu
kan tum lo niin a lang. Lalpa chu hmangaihtu Pathian leh Pa
a ni a; amah ringtute chu a fa duh takte kan ni. Fuihna leh
thup>k pawimawh tak Bible-ah kan hmu: “Chutichuan a fa
duh takte angin Pathian awm d^n latute ni rawh u,” tih hi
(Eph. 5:1).
2. Chatuan nunna
Chhandamna awmzia sawi d^n pakhat chu, ‘Chatuana
Nunna’ tih hi a ni. Bible-ah chuan, “... amah chu tu pawh a
ring apiang an boral lohva, chatuana nunna an neih z^wk
n^n,” tih kan hmu (Joh. 3:16).
Chatuana nunna chu nun t^wp lo, thih tawh lohna, nun
rei sawina chauh ni lovin, nun hlu leh ropui sawina a ni.6 Nun
nuam a nih loh chuan a rei poh leh a hrehawm rei mai d^wn
si a. Nun dik leh nun \ha, nun tak Pathian n>na inzawmna nun
a ni. He leia dam chh<ng hian a in\an a, thih hnuah a zual z>l
ang. Taksa thihnain a tit^wp lo a ni. Westminster Thurin chuan,
“Thih hnuin mihring taksa hi vaivutah a kîrin a \awih ral a, an
thlarau (thi lo leh muhil lova awm) erawh chu thih theih lohna
sinin a petu Pathian hn>nah a kîr ngh^l a. Mi felte thlarau,
thianghlimnaa famkima awmte chu v^n s^ng berah khian lawm
luhin an awm a,” a ti.7 Welsh Thurin chuan, “Thihnaah chuan
taksa chu vaivutah kîrin a \awih ral a; thlarau erawh chuan
nunna taksa a put av^ngin a thi lo va, a muhîl hek lo; Pathian
lal\hutthleng hmaah hruaiin a awm ngh^l z^wk a ni,” a ti.8
Lal Isuan \awngkam dangin a puang chhuak a, “Kei zawng
nun an neih nan, tam taka an neih n^n lo kal ka ni,” a ti. Chu
nun \ha chu nun \ha chi kim, eng dinhmun pawh hmachhawn
thei chu a ni. Chutiang nun neihna bul chu amah ngei Lal Isua
neih hi a ni. Chatuan Pathian hmangaihna nun tak, mihring
lama lo luang chhuak chu a ni. Bible-in “Fapa chu neitu chuan
nunna chu a nei; Pathian Fapa nei lotu chuan nunna chu a nei
lo,” a ti (I Joh. 5:12).
Chuv^ngin chhandamte chan t<r hi duhawm leh
nghahhlehawm tak a ni. Pathian n>na inzawmna nun, nun hlu
leh chatuana nunna a ni a. Chu chu t<n a\anga in\anin nakinah
famkimin kan la chang d^wn a ni.
3. Kalsan aia tam
Mihring rilru hian ama t^n a ngaihtuah hmasa fo va.
Hl^wkna tur leh neih belh t<r a zawng \hîn a ni. Chumi at^n
chuan hrehawm tuar leh retheih rih pawh a pawisa lo fo. He
rilru pu hian Peteran Isua hn>nah beisei nei takin zawhna a
z^wt a. Lal Isuan he dam chh<ng la la hian an kalsan aia tam
z^wk an hmu ang tih a sawi. Chu chu ring ngam t<r pawhin
a beisei a ni.
CHHANDAMTE CHAN TÛR

Nunna humhim t<rin boralna hmun chhuahsan phal a


ngai phawt a. Pathian hn>nah chan \ha chang t<rin mihring
nihna \ha lo paih bo a \<l bawk \hîn. Lal Isua zui t<rin a \<l
phawt chuan engkim kalsan huam t<r a ni. Chumi atan chuan
duhthlanna dik, thu t^wp siama beih ngh^l a pawimawh tlat
a ni. Kalsan t<r te, hawisan t<r te, ch^n t<rte hi ngaihtuahin
mi tam takin thutl<kna an siam thei lo fo. Mahse, huaisen
taka thlang mai tute chuan an kalsan aia tam z^wk an hmu
\hîn a ni.
Pathian ram av^ngin in leh lo, ro sum zawng zawng te,
mahni chh<ngte pawh kalsan vek t<r a ni tih hi Lal Isuan a
sawi tum ber a ni lo vang. Chutiang ti t<ra koh bîk mi
\henkhat erawh chu an awm ngei mai. A sawi tum z^wk chu
hei hi a ni. Tisa lam thil aiin thlarau lam thil a pawimawh
z^wk a, chumi daltu a nih phawt chuan neih zawng zawng
ch^n a \ha z^wk tih hi; mahse, chutiang taka ch^n ngamtu
chuan a ch^n hlen vek tak tak ngai lo tih hi Lal Isuan min
hrilh a ni. “H>ng, Pathian thu hria a, ^wihte hi ka nu leh ka
unau te an ni e,” a ti.9
Pathian chuan a chhandamte t^n a Fapa Isua Krista
av^ngin engkim a phal a ni. J.H. Sammis-a chuan heti hian
hlain a puang chhuak:
“Eng nge ka rilru a mangan?
Lei chh<ng hmun tina sum:
Krista Pathian Fa ta a ni,
Amah ka \hian a ni.
Ani, ka \hian a ni,
Amahin engkim min \^wmpui;
Ka \hian Isuan engkim a nei,
Engah nge ka mangan
Isua ka \hian a ni si a,” tiin (KHB No. 132).
4. Tuarna leh harsatna
Chhandamte chanvo t<r sawi hmaih theih hauh loh a
awm a, chu chu tuarna leh harsatna te hi a ni. Petera zawhna
Isuan a chh^nnaah hian kalsan aia tam, a l>t za an hmuh t<r
thu a sawi a. Hetah hian Marka chuan, “... tihduhdahnate
n>n” tih a telh (Mk. 10:30). Chan \ha leh chan ch^kawm tak
k^rah hian ch^kawm l>m lo, chan tel ngai si a awm \hîn.
Missionary ropui, hlawhtling leh tuar nasa bawk si chuan,
“Hrehawm tam tak tuarin Pathian ramah kan l<t t<r a ni r>ng
a ni,” tiin zirtîrhote a fuih a ni (Tirh. 14:22).
Khawv>l ngamtu kan Lalpa hian khawv>l a\angin tuarna
zawng zawng a la bo vek lo va, kan tuar pawh a phal lo
bawk hek lo. Tuara hneh t<r erawh chuan min pui z^wk a;
chu chauh ni lovin, tuarna hmanga thlarau lam thil hlu kan
chan min duhsak a ni. Hrehawmna te, harsatna te, natna te,
tihduhdahna te leh hmuhsitna te kan tuar a phal a; kan tawrh
lai ngei pawhin kan hn>nah a awm reng a ni. Miles Standford-
a chuan, “Lungngaihna leh l^wmna te, tuarna leh hlimna te,
\angkai hauh loh hun leh \angkai hun te, thih d>r hun leh nun
hun te hi thlarau lam \han d^n dik taka \hang t<ra loneitupa
hmanrua vek a ni,” a ti.10
Tichuan, Pathian chhandamna changtute kan ni a. Kan
chan tawh te, kan chan m>k te, kan la chan z>l t<rte leh kan
chan theih eng pawh a chan d^n thiam ila, chang ngam bawk
ila a \ha ang. Kan chante leh kan chunga thil thleng apiangte
pawh \hatpui t<ra hman \angkai i tum ang u. Tuarna leh
harsatnate hi kan hmachhawn thiam lo va, kan chang hreh
\hîn. A hlutna kan pawh ph^k lo va, a tel lova hlim kan duh
fo; mahse, a daih rei thei si lo. Chuv^ngin thlarau lam nun
nghet kan nei thei lo a ni mai thei asin. C.F.D Moule-a chuan,
CHHANDAMTE CHAN TÛR

“Hlimna hi tuarna hmuna zung kaih a nih loh chuan a pawnl^ng


\hîn,” a ti.11
Chhandamte chan t<r leh chan ngh^l ropui tak chu
‘Pathian faa vuah’ kan nihna hi a ni. Fa a nih chuan roluahtu,
Krista luahpuitu a ni a, Pathian chatuan mi nihna chh<ngah
chatuana nunna a chang bawk. Chhandamna chang t<ra
thil hlu tam tak, a kalsan aia tam z^wk t<n dam chh<ng la
la hian a hmu bawk \hîn. Hrehawmna leh tuarna erawh chu
chan tel a ngai a; chu chu huam tlat a \<l a ni. ‘Hrehawm
tam tak tuarin Pathian ramah kan l<t t<r a ni r>ng a ni,”
tiin i infuih z>l ang u.

Sawi ho t<r
1. Chhandamte chan t<rah hian sawi tam bîk leh sawi
rîk loh deuhte kan neiin kan inhria em?
2. He dam chh<nga kan chan ngh^l t<r engte nge ni?
Chan peih loh deuhte kan nei em?
ZIRLAI 38
CHHANDAMTE MAWHPHURHNA

Chhiar t<r : Gen. 12:1-3; Phil. 2:12,13; Eph. 2:10


Genesis 12:1-3 : 1 Tin, LALPAN Abrama hnênah chuan,
“I khaw lam ata leh i laichînteho zîng ata leh i pa in ata
chhuak la, ram ka la entîr tûr che lamah kal rawh:
2
tichuan chi ropui takah ka siam ang chia, mal pawh ka
sâwm ang chia, i hming ka tiropui bawk ang; tin, nang
malsâwmna ni ang che: 3tin, malsâwmsaktu apiang che
chu mal ka sâwm ang a, ânchhe lawhtu che chu ânchhia
ka lawh ang: nangmahah chuan leia hnam tin an la
thawveng ang,” a ti a.
Philippi 2:12,13 : 12 Chutichuan, ka duh takte u, thu in
zawm fo ang kh^n ka awm chauhva thawk lovin, t<na ka
awm loh hl^n hian thawk z^wk mahin, hlau leh kh<r
chungin nangmahni chhandamna thawk chhuak rawh u;
13
ama l^w mz aw n g at^na t ih t u m t <r leh bei t <ra
nangmahnia thawktu chu Pathian a ni si a.
Ch^ng vawn : Eph. 2:10
Thil \ha ti at^n Krista Isuaah chuan siama awmin
ama kutchhuak kan ni si a; chu thil \ha tih chu kan
awmna t<rin Pathianin a buatsaih l^wk a ni.
Mawhphurhna han tih hi a \awngkam hian min delh rit
ngh^lin kan hre \hîn. Mawhphurhna hian chanvo te, nihna te,
theihna te pawh a keng tel ngh^l vek a ni. Kan thupui hi
chhandamte nihna leh nih d^n t<r sawina a ni deuh ber d^wn
a. Chhandamna hian ken tel leh zuitu tam tak a nei ngh^l a ni.
He zirlaiah hian thil pali kan t^rlang leh ang, hetiangin:
CHHANDAMTE MAWHPHURHNA

1. Chhandamtu t^na nun;


2. Tih t<r tih leh nih t<r nih;
3. Mi dangte t^n mals^wmna nih;
4. Chhandamna hlen chhuah.
1. Chhandamtu t^na nun
Chhandamte mawhphurhna pawimawh tak chu
chhandamtu t^na nun hi a ni. Paula chuan, “... tin, a nungte
chu anmahni t^n an nun tawh loh va, an thih aia thia tholeh
at^n chuan an nun tawh z^wkna t<rin a ni, mi zawng zawng
thih aiin a thih ni,” a ti (II Kor. 5:15).
Mihring chuan lei nun kawngah pawh retheihna leh
chhiatna laka min chhan chhuaktute kan hre reng \hîn a; natna
laka min tidamtute leh thisen min petute pawh kan theihnghilh
tawh ngai lo. Chatuan boralna leh thihna lak ata min chhan
chhuaktu leh nunna min petu t^n chuan kan nun a ngai a ni.
‘A t^na nun’ tih hian a duhz^wnga awm te, a duhz^wng
tih te, a thup>k zawmte a huap vek a ni. A taksa,
Kohhranhovah hian hnathawh t<r chi hrang tam tak a awm
a. Chanchin |ha puan darh hna \<l tak thawh t<r a nei
bawk. H>ng at^n hian inpeih leh inp>k a \<l a, taihm^k a
ngai hle mai. A hman theih t<ra nun vawn thianghlim reng a
\<l bawk ang.
Chhandamtu t^na nung t<r chuan Isua Krista nun \^wmpui
ve te, kan nuna lantîr te a ngai tel a ni. Amah anna kawnga
hmas^wn z>l t<rin min duh. Paula chuan, “Keini erawh chuan
Krista rilru kan pu a ni,” a ti thei (I Kor. 2:16). Rilru mawi,
\ha leh thianghlim pu ila, Krista thiltih te, a thu sawi leh a
duhz^wngte ti ve ila. Peteran, “... a hniaka in zuina t<rin
entawn t<r a hnutchhiah che u kha,” a ti (I Pet. 2:21). Hun
laihawl (A.D. 500-1500)-ah kh^n Kristian nun a tlachhe hle
a, rawngb^wltute nun thlengin a thianghlim t^wk lo. Thomas
A. Kempis-a chuan lehkhabu pakhat, “Krista Nun Entawnna”
tih a ziak a. Chu chuan Kohhranhotu lian ber thlengin an rilru
a khawih hle a ni.1 Eng hunah pawh chhandamte chu Krista
ang deuh deuh t<r kan ni ngei mai.
2. Tih t<r tih leh nih t<r nih
Pathian thu-ah, “Thil \ha ti at^n Krista Isuaah chuan siama
awmin, ama kutchhuak kan ni si a,” tih kan hmu a (Eph.
2:10). Chu chu chhandamte nih chhan leh nih phung t<r dik
tak a ni ngh^l bawk. Chhandamte mawhphurhna thu kan
Kohhran Thurin chuan ti hian a sawi:
“Ringtu zawng zawng tih t<r chu kohhran inpawlhonaa
tel te, Krista Sakramen leh a thil serh dang vawn \hat te, A
d^n zawm te, \awng\ai z>l te, Lalpa Ni serh thianghlim te,
Amah be ho t<ra inkh^wm te, A thuhril ngun taka ngaihthl^k
te, Pathian mals^wmna an dawn ang z>la hlim taka p>k ve
thung te, anmahniho zîngah leh mi zawng zawng zîngah Krista
nungchang ang tihlan te, khawv>l puma Krista ram tizau t<ra
beih te, ropui taka a lo kal lehna hun nghah te hi a ni,” tiin.2
A tawi z^wngin sawi ta ila: chhandamte chuan an tih t<r
ti sela, an nih t<r ni sela, an nun d^n t<r takin nung sela a \ha
a ni mai a; mahse, kan nih t<r ang kan nih lohva, kan tih t<r
kan tih bawk si loh hian a buai vek \hîn a ni. Kan nih loh kan
hril a, kan thusawi miin an ^wih duh lo a ni. Kan nih hi sawi
ila, kan sawi ang chiah hi ni bawk ila, thil awm d^n a danglam
daih ang. Miten chhandamna chan ve te, Kristian nih ve te an
ch^k zek zek ang a, Isua Krista an pan hum hum d^wn a ni.
T<nah zawng kan nun hian kan thu zirtir a hliah tlat a, kan
ch>tzia hian kan rawngb^wlna a chawk chhe \hîn a ang hle.
CHHANDAMTE MAWHPHURHNA

Chuv^ngin chhandamna changtu mawhphurhna chu


chhandamtu duh anga nun a ni. Tih t<r tih leh tih loh t<r tih
loh, nih t<r nih, nih loh t<r chu hawisan mai a \ha. Thuhriltu
ropui tak Lalkherha kh^n ‘Pathian thu ^wih chu Pathian thu
anga dik tak leh \ha taka nun hi a ni mai’ tiin a sawi \hîn.
3. Mi dangte t^n mals^wmna nih
Chhandamte mawhphurhna dang kan sawi leh t<r chu mi
dangte t^n mals^wmna nih hi a ni. Pathianin Abrahama hn>nah,
“... Nang mals^wmna ni ang che,” a ti a (Gen. 12:2). Pathian
thlan leh mals^wmna a nihna chu ama t^n chauh ni lovin, a
thlah lo la awm t<r zawng zawng t^n leh mi dangte t^n pawh
a ni vek d^wn. A thlah hnamte hian Pathian mals^wmna chu
anmahni t^n chauh nia an ngaih tlat av^ngin Pathian
chhandamna thuthlung an phur chhuak zo lo a ni.
Isua Kristaa Pathian mals^wmna famkim phei chu mi tin
t^n a ni lehngh^l. A dawngtu pawhin mi dangte t^n mals^wmna
nih tel z>l a ph<t a ni. Lei chi leh khawv>l >ng ni t<rin a ruat
a. Khawv>l thim ti>ngtu, mihring nun kawng bo hruai chhuaktu,
\anpui ngai \anpuitu leh riangvai retheite t^n mals^wmna nihtîr
a tum a ni.
Hemi at^n hian mahni inphat, mahni hrehawm pawisa
lova inp>k a \<l \hîn. Mi dangte t^n leh mi dangte av^nga
retheih pawh huam a \<l fo. A kalkawng hi a chho va, inp>k
ngam a har hle a ni. Mi dang t^na mals^wmna ni thei chanchin
hi sawi t<r a awm fo \hîn. Indopui II-na 1941 lai kh^n Po-
land, Auschwitz (Awsuith) hmunah German-hoten lung in t^ng
an kah hlum t<r Gayunsky-a (Gaunski-a) aiah t^ng ve tho,
Father Kobe-a (1894 - 1941) chuan a nun a hl^n a ni. Hemi
hnu kum 30-ah October 17, 1971 kh^n Father Kobe-a thi
tawh chu Vatican-in mi thianghlim nihna a hl^n. Chutih lai
chuan nunna a thlengsak Gayunsky-a chu a la dam nghe nghe.3
Mi dangte t^n mals^wmna nih hi tum \heuh ila, mahni
hmasialna dah bovin chhandamte hian mahni mawhphurhna
hlen \heuh ila chuan engkim a danglam ngei ang. He leiah
pawh hian v^nram a in\an mai d^wn a ni.
4. Chhandamna hlen chhuah
Chhandamte mawhphurhna dang pawimawh tak chu
chhandamna hlen chhuah hi a ni. Pathian Thu chuan, “Hlau leh
kh<r chungin nangmahni chhandamna thawk chhuak rawh u,”
a ti (Phil. 2:12). Hei hian chhandamna hi thawh hlawh t<r a
tihna a ni lo va, ch>t zui a ngaih thu a sawi z^wk a ni. Mizo
Bible lehlin thar chuan, “Pathian hlau leh \ih tak chungin in
chhandamna tifamkim t<rin thawk z>l rawh u,” a ti. Chhandam
kan nihzia lantîr ngam a ngai a; chhandam fate awm d^n t<r
taka awm hr^m hr^m a \<l bawk. Tih t<r leh thawh t<r awm
apiang huai tak leh chhel taka thawh z>l t<r a ni.
Chhandamna chang t<rin Pathianin min ko va, a t^na
thawk t<rin min duh bawk, a kohna phua awm t<rin ngen
kan ni (Eph. 4:1). Tirhkoh Paulan Timothea hn>nah, “Aw
Timothe, i hn>na kawltîra awm chu vawng \ha rawh,” a ti
(I Tim. 6:20). Keini min fuihna pawh a ni ngh^l a ni. Hebrai
ziaktu hian a t^wp thlenga huai tak leh chhel taka awm t<rin
min fuih bawk. Rinna l^wmman hi paih bo lo t<rin, “Paih bo
suh u,” tiin thup>k kan hmu a ni (Heb. 10:35).
Chhandamte mawhphurhna chu \hahnemngai taka thawh
z>l hi a ni. Chhandamtu t^na nunga tih t<r apiang tih z>l a \ha.
Pathian mite awm d^n t<r taka nunga midangte t^na mals^wmna
ni t<ra inp>k a ngai a ni. “Chuv^ngin ka unau duh takte u,
nghet takin, tihch>t rual lohvin, Lalpa hna \hahnem ngai taka
thawk fovin awm rawh u, in thawhrimna chu Lalpaah chuan a
thl^wn ngai lo tih in hre si a,” tiin fuih kan ni (I Kor. 15:58).
CHHANDAMTE MAWHPHURHNA

Chhandamtu t^na nun hi chhandamte mawhphurhna a


ni. A duhz^wng tih a, a thup>k ^wiha thil \ha tih hi
mawhphurhna pawimawh tak a ni. Tih t<r tih, nih t<r nih, mi
dangte t^na mals^wmna nihte hi inp>kna pawimawh leh hlu
a ni. Chhandamna hlen chhuak t<rin fuih kan ni e.
Mawhphurhna tih hi hautak hlein lang mah se, hlen chhuak
t<ra thawktu chu Pathian a ni z>l si tih min hrilh a ni. ‘Thil
\ha ti at^n Krista Isuaa siama awmin’ tih hi ‘chhandam nih
chhan hi thil \ha tih n^n a ni e’ tih tluk a ni a, ‘thil \ha tih
chu kan nih d^n t<r tak at^na buatsaih l^wk, kan nihphung
t<r a ni e’ tihna a ni bawk.

Sawi ho t<r
1. Chhandamte mawhphurhna kan sawi b^kte hi sawi
belh ni se.
2. Mawhphurhna hlen lo leh a t^wp thlenga tuar peih
lote hi chhandam an ni thei ang em?
ZIRLAI 39
CHHANDAMTE TÂN VÂNRAM

Chhiar t<r : Joh. 14:1-4; Thup. 21:1-4; Lk. 23:43


Johana 14:1-4 : 1“In thinlung mangang suh se; Pathian
in ring e, kei pawh mi ring ve rawh u. 2 Ka Pa inah
awmna tam tak a awm a, a awm loh chuan ka hrilh tawh
t<r che u a ni; in t^n hmun siamin ka kal d^wn hi. 3 Tin,
in t^n hmun ka han siam chuan ka lo kîr leh ang a, ka
hn>nah ka la ang che u; ka awmnaah nangni pawh in
awm theih n^n. 4 Ka kalna t<r a kawng chin in hria e,”
a ti a.
Thupuan 21:1-4 : 1Tin, v^n thar leh lei thar ka hmu a;
v^n hmasa leh lei hmasa chu an boral tawh a, tuifinriat
pawh a awm tawh lo a ni. 2Tin, khaw thianghlim Jerusa-
lem thar chu, mo a pasal ela a inchei anga peih diamin
Pathian hn>na mi v^n ata lo chhuk ka hmu bawk a. 3 Tin,
lal\hutphah a\angin aw ring takin, “Ngai teh, Pathian
b^wkt> chu mihring zîngah a lo awm ta,
Ani chu an hn>nah a awm ang a,
Anni chu a mite an ni ang a,
Pathian ngei chu an hn>nah a awm ang a,
An Pathian a ni bawk ang;
4
An mit ata mittui zawng zawng a hru fai ang a;
Thihna a awm leh thei tawh lo vang a,
Lungngaih te, \ah te, nat te pawh
A awm leh tawh hek lo vang;
Thil hmasate chu a ral ta,” a tih ka hria.
Ch^ng vawn : Lk. 23:43
Tin, ani chuan a hn>nah, “Tih tak meuhvin ka hrilh
a che, vawiinah hian ka hn>nah Paradis-ah i awm ve
ang,” a ti a.
CHHANDAMTE TÂN VÂNRAM

Mizoram Chanchin |ha dawn hmasak leh hril darh


hmasak chu ‘V^nram’ tih thu hi a ni. Bible a\ang hian v^nram
leh hremhmun tih thute hi la bo ta ila, Bible hlutna a n>p phah
hle ang. Vawiina kan zir t<r chhandamte t^n v^nram tih hi
kawng liin kan \hen ang, hetiangin:
1. V^nram chu eng nge ni?
2. V^nram nun zia;
3. Nihna \ha chungchuang;
4. T<nah hetah v^nram a in\an.
1. V^nram hi eng nge ni?
V^nram hi hmun nge, awm d^n sawina mai tih leh v^nram
chu eng ang nge ni ang tih zawhnate a awm thei ^wm e.
Mi \henkhat chuan v^nram hi hmun ni lovin awm d^n tur
sawina niin an ngai \hîn. Bible chuan ‘hmun’ angin a sawi thung.
V^nram chu Pathian awmna hmun a ni. Lal Isuan v^nram thu
a sawiin a hun laia Juda-te ngaihd^n awm sa hmangin a sawi
a, “Kan Pa, v^na mi,” tiin Pathian awmna chu v^n niin a sawi.1
Amaherawhchu, ‘v^nram chu a hnai tawh’ (Mat. 3:2) a tih te,
Pathian ram chu in zîngah a awm a ni, a tih te (Lk. 17:21);
Pathian ram chu naupang t> ta a nih thu a sawite hian hmun
bîk aiin Pathian n>na l>n dunna dinhmun a sawi z^wk niin a
hriat theih. Thuthlung Hluiah Pathian chu lei leh v^nin a d^wl
zo lo niin sawi a ni a (I Lal. 8:27-30). Thuthlung Tharah Pathian
chu thlarau a nih thu sawi a ni bawk (Joh. 4:24). Thupuan 4,
21 leh 22-ah te chuan v^nram awm d^n chipchiar taka ziak a
ni a, a dung leh v^ng te, a bang leh kawngkh^r awm d^nte
chena sawi a ni.
Eng pawh ni se, v^nram chu tisa piah lam thil a nih av^ngin
mihringin a suangtuahnaa a nuam thei ang ber leh \ha thei ang
bera sawi a ni a, a nihna tak mihring \awng hian a sawi fiah
ph^k lo vang. Thil chiang erawh chu v^n chu Pathian awmna
hmun a ni a, Pathian n>na l>n dunnaah chuan leiah pawh hian
v^n nun chu a chan theih a, ‘van khua leh tui kan ni’ (Phil. 3:20;
Lk. 10:20) tia Bible-a kan hmuh ang leh ‘Nang i awm chuan
lei v^n a chang \hîn’ tih hla ang kh^n.2
Lal Isua sawi d^n chuan v^nramah chuan awmna tam tak
a awm a, Pa in a ni (Joh. 14:2). Ringtute chu a chh<ngah an
awm d^wn (Mat. 22:12,13; 25:10-12). Mi felte chuan thilsiam
thar pum pui chu an rochung d^wn a (Mat. 5:5; Thup. 21:1-3).
V^nramah chuan sualna a awm tawh lo vang a, v^na awm zawng
zawngte chu Thlarau Thianghlim p^wlna famkim changin an
inhmangaih tawn vek tawh d^wn a ni.
V^nram chu thlarau lam taksa pua mithianghlimte n>na
l>n dunna hmun leh d^ltu awm hauh lova t^wp lova Pathian
fakna hmun a ni a, chu chu ringtute beisei leh thlîr a ni. Ringtute
t^na v^nram a nawmna t<r leh a hlimawm >m >mna chhan ber
t<r chu a ram ropuina leh mawina te, a kawtthl>r rangkachak
leh lallukhum te aiin inhmatawna Lal Isua hm>l an hmu t<r chu
a ni (Thup. 22:4). Lal Isua hn>na awma, amah n>na l>n dun chu
an ch^k ber a ni. Rev. S. Lianruma hla ang hian:
“A hmun ropui, a mawina zawng aiin,
Hmangaihtu, Lal Krista hmel duhawm chu,
Hmuh ka nuam ka lungkham banna turin.”3
2. V^nram nun zia
V^nram chu Pathian awmna hmun a ni a, ringtute chawlhna
hmun a ni. Chawlhna hmun ti mah ila, eng mah tih nei hauh lova
chawlhna hmun chu a ni d^wn lo. Pathian chu a taima a, hna a
thawk reng \hîn a (Joh. 5:17), a kiangah a awm mai mai theih
loh vang. A duhz^wng tiin kan \ul hle dawn a ni.
CHHANDAMTE TÂN VÂNRAM

V^nramah chuan Pathian duhz^wng tih t<r a awm d^wn


av^ngin a nuamin a hlimawm d^wn a ni. Kan hna t<r leh kan
thawh d^n t<r erawh chu he leia mi n>n chuan danglam tak a ni
ang. V^nramah chuan eng pawh ti ila kan hlawhchham ngai lo
vang a, kan beidawngin kan kulcho ngai hek lo vang. Kan thil
tih chu a tuiawmin a ph<rawm >m >m ang a, a hl^wk >m >m
bawk ang. Chauh leh hah, ^nchhia leh hlawhchham a awm d^wn
loh av^ngin kan ph<rin thawh reng kan ch^k ang. Thupuan 22:3-
a, “Ânchhia r>ng r>ng a awm leh tawh lo vang a, Pathian leh
Beramno lal\hutphah chu a awm tawh z^wk ang; tichuan, a
b^wihte chuan a rawng an b^wl ang a,” tih ang hian vana
v^ntirhkohten Pathian duhz^wng an tih \hin ang chu kan ti ve
d^wn a, kan \<l hle d^wn a ni.
Kan hna t<r leh thawh d^n t<rte sawi kim vek thiam rih lo
mah ila, kan thawh t<r zîngah chuan thlarau l^wmna thlen thei
hna, leiah pawh kan hriat ang hi tihfamkimna a ni ang. Chu chuan
Pathian biakna (\awng\aina) leh hmangaih rawngb^wl hna a
keng ang. Pathian rilru ang puin famkim ata famkim zual z>l
t<ra \hanna a ni d^wn a ni. V^nah chuan Krista ang zual z>l
t<ra \hanlenna a la awm d^wn a, chuta t^n chuan Pathian
duhz^wng thawka a rawngb^wl chu chhandamte hahchawlhna
a ni ang a, an l^wm >m >m d^wn a ni.
V^nah chuan hun a awm tawh d^wn loh av^ngin upa leh
naupang z^wk an awm tawh lo vang, mi zawng zawng chu
v^nglai nun anga chak leh fingin kan nung tawh d^wn a ni.
He leia rilru lama puitling lo leh rualbanlote pawh hmangaihtu
Pathian hn>nah chuan \han puitlinna kawng a inhawng ngei ang.
V^n nun chu eng ang pawhin sawi ila, a la chiang kim lo
tih kan hria ang. Mahse, chiang thei a awm a, khawv>la Krista
hn>na nun thuhr<ka awmte hi (Kol. 3:5) chutah chuan thuhr<kin
an awm tawh lo vang a, an nunna khaikh^wmtu Kristaah chuan
a fiah vek tawh ang. Chu nun chu leia thil awmte hmanga tehkhin
chhuah tum a ni \hîn. Hetiangin - a ropuizia sawi n^n
chawimawina lallukhum chhe thei lo tih te (I Pet. 5:4), ral tawh
lo t<r a nih thu sawi n^n lallukhum chhe thei lo tih te (I Kor.
9:25), hman zawh s>n loh a nih thu sawi n^n v^na ro kh^wl
kh^wm tih te hman a ni (Mat. 5:12; 6:1,4,6; Lk. 6:35). H>ngte
hian a ngial a ngana lallukhum khum thu aiin hmangaihtu Lalpa
leh thlarau humhimtu Krista hn>na awm entîrna vek a ni. V^nah
pawh thil dang zawng aiin Isua Krista a thl^khlelhawm ber ang.
Thil engkim, Kristaa inf^wk kh^wm t<r chu Paulan a ngh^khlel
hle (Phil. 1:10). F.J. Crosby pawhin a thl^khlelh ber a ni tih a
hla phuah a\angin a hriat theih:
Puan ropui sinin khawpui kawngkh^r mawi ka thlen
hunin,
Mittui tl^k tawh lohna hmunah min hruai ang,
Chatuanin hlimna hla sain awm d^wn tawh mah ila,
Ka chhandamtu tawh hmasak ber ka duh ang.4
3. Nihna \ha chungchuang
Chhandamte t^n v^nram chu nihna \ha chungchuang
sawina a ni. A zauzia leh a mawizia te, a ropuizia sawina
\awngkamte hi mihring ngaihtuahna hmanga entîrna an ni.
Chhandam mite zawng zawng t^n duhthus^ma nuam leh \ha
a ni ringawt mai.Sualna leh mi sual r>ng r>ng an awm tawh
d^wn lo va, hmun r^lmuang leh hmun him sawina a ni. V^n
hmun ropui chu hmangaihna ram a ni. Sualna a awm tawh lo
vang. Mihring lei nun tihrehawmtu \ah leh lungngaih, nat leh
thihna te a awm tawh lo vang. Pathianin an mit ata mittui
zawng zawng a hru fai tawh d^wn si a. Hla siamtuin, “Nuam
zawng zawng an nei reng ang” a ti.5
CHHANDAMTE TÂN VÂNRAM 276
Pathian mite nih leh a hmangaih nih te, a fa nih mai anga
hlu thil dang a awm lo. “Ka mite ni ngai lo chu ‘ka mite’ ka
ti ang a; tin, Hmangaihngailovi chu, ‘Hmangaihi’ ka ti ang.
Tin, heti hi a ni ang a, an hn>nah, ‘Ka mite in ni lo ve,’ a tihna
hmun ngeiah chuan Pathian nung fate vuahin an awm ang,” tia
ziak ang bawk kh^n (Rom 9:25,26).
Pathian chh<ngte nih leh v^nram mi nih hi nihna \ha
chungchuang, nihna hlu ber a ni. Paula chuan, “Keini zawng
v^n khua leh tui kan ni si,” a ti (Phil. 3:20). Hebrai ziaktu
pawhin, “Krista erawh chu Pathian chh<ngte chunga fapaah
a rinawm a ni. A chh<ngte chu keimahni kan ni,” a ti bawk
(Heb. 3:6). Chhandamte chanvo chu chutiang taka hlu chu a
ni. Hla phuahtu Upa V. H^wlan
‘A chanve pawh an hril zo lo,
Khawpui mawi chh<ng,
Lal Chungnungber lalna;
A chanve, chanve pawh an hril zo lo,’ a ti.6
4. T<nah hetah v^nram a in\an
Siamtu Pathian, Engkimtithei leh thianghlim famkim chu a
siam mihring, sual av^nga thi, hm>lma lo ni tate chhandam
t<rin mihringah v>k a lo piang a; hei hi v^nram lo thleng chu
a ni ngh^l e. “Ngai teh, Pathian b^wkte chu mihring zîngah a
lo awm ta,” tiin v^n lam aw kan hria (Thup. 21:3). Kan
hn>nah Pathian a lo awm a, v^nram a lo in\an ta a ni.
Amaherawhchu, v^nram chu amah l^wm apiangte t^n a
ni. Pathian b^wkt>a ch>n duh leh duh loh chu kan duhthlannaah
a innghat thung. Ror>lna chu \an m>k a ni. Lal Isuan, “Ror>l
t<rin he khawv>lah hian lo kal ka ni,” a ti (Joh. 9:33). Nakin
hun t^wpa ror>lnaa thiam chang t<rte chu t<na thiamchang

www.MIZORAMSYNOD.org
277
m>kte hi an ni. Nakinah v^nrama l<t t<rte pawh t<na Pathian
ram mi ni m>k bawk hi an ni d^wn. Amah Isua ngeiin, “Tih tak
meuhvin, tihtak meuhvin ka hrilh a che u, tu pawh ka thu hria
a, mi tîrtu ring chuan, chatuana nunna a nei tawh, thiam lohvin
a awm lo va, thihna ata a chhuak a, nunnaah a l<t ta z^wk a
ni,” a ti (Joh. 5:24).
Hriat t<r leh zir t<r pawimawh chu, ‘he lei hi v^n nun
rem t<ra inbuatsaihna hmun a ni’ tih hi. D.L. Moody-a chuan,
“V^nramah chuan mi piangthar lo he khawv>la an pianpui
mizia nihphung ang anga i khung kh^wm chuan chu v^nramah
chuan helna dang a chhuak leh ngei ang. V^nramah hlim taka
awm kan duh chuan he leiah hian v^nram kan din \an ngei t<r
a ni, v^nram chu mi inbuatsaihte awmna t<ra siam a ni,” a ti.7
T<nah pawh kan zîngah v^nram chu a in\an a, chumi chang
t<ra inbuatsaih d^n chu Krista thisena sil faina chan hi a ni.
T. Romama chuan hlain a puang chhuak a -
‘Lal Krista thisen thianghlimah chuan,
Bawlhhlawh ber pawh sil fai kan ni;
Chu thisena sil faite chuan,
Khawpui thianghlim chu an l<t ang’ tiin.8
Chhandamte chan t<r chu v^nram a ni. Chu chu Pathian
ram, lei thar leh v^n thar tiin an sawi bawk. Nun hlimawm
tak, nun t^wp lo, chatuana nunna, nun hlu a ni. V^nram chu
hmun bîk anga sawi a nih chuan hmun mawi leh ropui, hmun
zau leh nuam sawina a ni. Pathian mite, amah ringtu zawng
zawng leng vek t<r a ni. Nihna chungch^ng anga sawi erawh
chuan nihna \ha chungchuang, nihna hlu leh v^nnei tihna a ni
thung. Chu chu t<nah a in\an a, kan tem \an a, famkimin kan
la luah d^wn a ni. Tu pawh Lalpa hming lam apiang te, amah
ngaia a lam hawi apiang leh amah duhtu apiangte t^n v^nram

www.MIZORAMSYNOD.org
CHHANDAMTE TÂN VÂNRAM

chu hawnin a awm. A thih d^wn \>pah, “Min hre reng ang
che,” tia ng>ntu hn>nah pawh Lal Isuan, “Tih tak meuhvin ka
hrilh a che, vawiinah hian ka hn>nah Paradis-ah i awm ve
ang,” a ti ngh^l hmiah mai a nih kha (Lk. 23:42,43).

Sawi ho t<r
1. V^nram sawi fiah dan \ha ber eng nge?
2. ‘V^nram kai’ tih hi kan pi pute sawi \hin d^n a ni a,
v^nram kai d^n kawng eng nge ni?
ZIRLAI 40
CHHANDAM NIH INHRIATNA

Chhiar t<r : Rom 8:16,17; I Joh. 5:11-13; Joh. 5:24


Rom 8:16-17 : 16 Thlarau ngei chuan keimahni thlarau
n>n Pathian fate kan ni tih min hriattîr \hîn; 17tin, fate
kan nih chuan roluahtute kan ni a; Pathian roluahtu,
Krista luahpuitute kan ni; a hn>na chawimawiin kan awm
ve theihna t<rin amah kan tuarpui tak zet chuan.
I Johana 5:11-13 : 11Hriattîrna chu hei hi a ni, Pathianin
chatuana nunna min pe a, chu mi nunna chu a Fapaah
a awm a ni. 12 Fapa chu neitu chuan nunna chu a nei;
Pat hian Fapa nei lotu chuan nunna chu a nei lo.
13
Chatuana nunna in nei tih in inhriat theih n^n nangni
Pathian Fapa hming ringtute hn>nah h>ng thu hi ka ziak
a ni.
Ch^ng vawn : Joh. 5:24
Tih tak meuhvin, tih tak meuhvin ka hrilh a che u,
tu pawh ka thu hriaa mi tîrtu ring chuan, chatuana nunna
a nei tawh, thiam lohvin a awm lo va, thihna ata a chhuak
a, nunnaah a l<t ta z^wk a ni.
Chhandamna thu zirlai \hen VI-na hian chhandamna
changtu lam a hr<t deuh va. Vawiina kan zirlai hi Chhandam
nih inhriatna chungch^ng a ni. Chhandam nih inhriatna tih aia
\awngkam chak deuh z^wk ‘Inhriat Chianna’ tih pawh hi hman
l^r tak a ni.1 Hriat fiahna tih a ni tho bawk. He kan zirlai
‘Chhandam nih inhriatna’ tih hi kawng liin kan chhui leh ang,
Hetiangin:
1. Chan theih a ni;
2. Thlarau thilp>k - dawn thiam ngai;
CHHANDAM NIH INHRIATNA

3. Hriat chian hlawkna;


4. Chhandam i ni tih i hria em?
1. Chan theih a ni
Kan Kohhran Thurin chuan, “Ringtute chuan t<n dam
chh<ng pawhin chhandam nih inhriat chianna l^wmawm tak
chu an chang thei a,” a ti. Inhriat vek t<r emaw, inhre lo
chu chhandam ni lo t<rin emaw a sawi lo. Chhandam nih
inhriat chianna hi chan theih a nih thu leh chan a hlutzia a
sawi mai a ni.
Hringtu Kohhran Thurin leh Siam \hat Kohhran Thurin
bul (Westminster Thurin leh Welsh Thurin)-ah te chuan
chipchiar tak leh sei z^wkin ziak a ni hlawm. Rinnaa \han len
z>l av^nga inhriatna hi thil awm thei niin an ziak a; chu pawh
chu nghîng thei niin an ngai. Hetiangin ziak a ni: “He rinna hi
a inchen vek lo, a chak emaw a chak lo emaw a awm, vawi
tam tak, kawng tam taka beih leh tihchauhvin a awm thei;
mahse, hnehna a chang \hîn. Krista - kan rinna siamtu leh
tifamkimtu z^ra chhandam nih inhriatna famkim lam hawiin
kawng tam takin a \hang a ni,” tiin.2
Inhriatna dik lo chungch^ngah heti hian ziak a ni bawk,
“Mi verv>kte leh siam thar lohten tîsa takin Pathian duhsakna
leh chhandamna changa inhriatna leh beiseina dik lo neiin mahni
an inbum thei; mahse, an beiseina chu a thl^wn ang,” tiin.3
Thlarau hriattîrna leh rinnaa inhriat chianna dik lo thei lo pawh
a sawi. “Hre thei t<rin thlarauvin a pui a, inl^rna danglam bîk
tak tel kher lo pawhin hriatna tluang p^ngngai dik tak hmangin
a hre thei a ni,” A nghîn theih thu hi ti hian ziak a ni bawk,
“Ringtu takte chhandam nih inhriat chianna hi kawng tam takin
a nghîng thei a, a kiam thei a, a ch^wl thei, .... Thlarau hnathawh
av^ngin chhandam nih inhriat chianna chu a hun takah tihtharin
a awm thei a, chuta \ang z>l chuan beidawnna t^wp kh^wk
lakah chelh dinin an awm a ni,” tiin.4
2. Thlarau thilp>k - dawn thiam ngai
Chhandam nih inhriat chianna hi Thlarau Thianghlim
hnathawh a ni. Ringtu, chhandamteah Thlarau Thianghlim a
ch>ng a, an thinlung a tiv^r a, anmahniah felna rah chi tinr>ng
a thawk chhuak \hîn. Thlarau hriattîrna te, rinna kawnga puitlin
deuh deuh v^nga chan te, mahni ngeiin thlarau puihnaa dawn
te, Pathian thutak inhrilhfiah a\anga hriat te pawh a ni hlawm
tih Bible-ah kan hmu a ni.5 Nun thar neitu chu amahah a lo
lang \hîn. Pathian n>n an nung d<n a, hmangaihna lantîrin,
mihringpuite hmuhah pawh a lo lang bawk \hîn a ni.6
Chhandam nih inhriat chian hi thil l^wmawm tak a ni ngei
mai. Mahse, thilp>k dawn thiam ngai tak a ni. Chuv^ngin
hriatthiam lohnate leh inhnialna te pawh a thlen \hîn a; fîmkhur
a \<lzia Bible-ah kan hmu nual bawk a ni.7 Mizoramah pawh
he harhna hi a lo thlen tirh kh^n kan dawngsawng thiam mai
lo va. A changtute kha chapo niin kan ngai a, \awngkam mei
nei deuh taka inhnial tawnna a awm \hîn. T<nah erawh chuan
kan hrethiam ta hlein a lang.
Sual lam thil duhna te, nun uluk lohna te, Pathian lam
hawisanna thinlung te hian a tikhaw lo thei a, fîmkhur taka nun
a ngai reng a ni. Welsh Thurin chuan, “Kristian inhriat chianna
hi kawng tam taka sawi nghîn leh tihhm>lhem theih a ni; eng
sualah emaw tluin thlarau tivui sela, Pathian hm>l >ng hlohvin
kawng dik lo zawh ta sela chu inhriatna chu tihnghîn leh
tihhm>lhem a ni thei ang. Amaherawhchu, Kristian chuan
amaha awm Pathian chi emaw, rinna nun emaw, Krista
hmangaihna emaw a hloh thei tawh ngai lo (I Joh. 3:9). Thlarau
chuan Pathian hun ruatah a tung ding leh a, beidawnna
v^wrt^wp a\angin a chhan chhuak \hîn,” a ti.8
CHHANDAM NIH INHRIATNA

3. Hriat chian hl^wkna


‘Chhandamna’ tih \awngkam ringawt hi a kim lo va,
chhandamtu Pathian te, chhandam ngai mihringte leh
chhandamna thuthlungte n>n a inkawp vek tih kan sawi tawh
a. Chhandam nih inhriat chianna tih pawh chutiang bawk chu
a ni. Chhandamtu Isua nei tel lovin chhandam nih theih a ni lo
va, amah nen inzawmna leh rinna tel lovin inhriat chianna a
awm ngawt hek lo. Rinnaa nghet taka Pathian n>na inzawm,
Thlarau Thianghlimin a ch>nchilh reng a, nun Krista luah leh
a hruaite hian chhandam nih inhriat chianna an nei \hîn a, a
hl^wk >m >m a ni. He thu hi Paulan Timothea hn>nah hetiangin
a sawi, “... ka rina chu ka hria, a hn>na ka kawltír chu, chumi
ni at^n chuan a vawng \ha thei tih dik takin ka hre bawk a,”
(II Tim. 1:12).
Ringhlel t^n hriat chianna beisei theih a ni lo va, mi dangte
Krista hn>na hruai pawh a harsa a ni. DL Moody-a hian
rinhlelhna hi a haw hle a, “Rinhlelhna hi Pathian zah lohna
lantîrna a ni,” a ti.9 Chhandam nih inhriat chianna hian nghehna
te, hlimna te, huaisenna te, thlamuanna te min pe. Pathian
hn>na mi dangte hruai theihna leh rin ngamna a siamsak \hîn
a. Inhriat chianna chu Lal Isua hriat leh neih v^nga lo awm a
ni. Hla siamtu F.J. Crosby-i chuan,
“Hriat chianna hlu ber Isua ka ta,
V^n nun ropui tem l^wkna hlu tak chu;
Pathianin min lei chhandam kan ni,
Thlarauva piang thisen sil fai chu” tiin a phuah.10
4. Chhandam i ni tih i hria em?
Kan chang vawna mi, Lal Isua thusawi, “Tu pawh ka thu
hriaa mi tîrtu ring chuan chatuana nunna a nei tawh, thiam
lohvin a awm lo va, thihna ata a chhuak a, nunnaah a l<t ta
z^wk a ni,” tih hian a tichiang hle mai (Joh. 5:24). A hun leh
a hmun azirin a tlukpui \awngkam erawh chu hman a ni \hîn.
Mizorama Chanchin |ha thlen tirh lai vela \awngkam l^r
tak chu, “Pathian thu lo ^wih ve rawh u,” tih a ni. Harhna a
lo thleng chho ta z>l a, “Thlarau chang” tih \awngkam te
hman a ni leh a. Kum 50 a liam hnu chuan, “I piangthar tawh
em?” tih leh “Chhandam i ni tawh em?” tih te hi inzawhna tam
tak a ni leh ta.
Kan ramah harhna hian thl<r hnihin a thawk a, pakhat
chu hlimna, taksa ch>tna, hla leh l^mna lama thawk a ni. A
dang chu pianthar harhna, thu lama tuina, ngaihtuahna lam
luhchilh z^wnga thawk a ni thung. A tîrah chuan kan insuttîr
deuh va, t<nah erawh chuan a kal kawp \ha ta hle mai. Eng
pawh ni se, hma lam pana hmas^wn z>l t<r kan ni a, chumi
at^n chuan inbuatsaiha inhawng z>l t<r kan ni.
Chhandam i ni tawh em? tih hi \hahnemngaihna \awngkam
mawi leh \ha tak chu a ni e. A tlukpui tho, zawhna pawimawh
chu ‘Lal Isua i nei tawh em?’ tih hi a ni ang. Chu pawh chu
mahniin neia inngaih lam aiin Isuan a nei tawh che em? tih hi
a ni leh z>l. Kan thinlung a chang em? Keimahniah a ram a
thleng tak meuh vem? Hre lovin Lal Isua hi kan lo hnar thei
a, kan hawisan daih thei bawk. Chutiang tho chuan hre lovin
a lam\ang leh a ta kan ni thei (Mat. 25:40,45).
Pathian chuan mi zawng zawng hi a mal \heuhvin min hre
vek a ni. Mahse, ringtute hi a hriatte an ni bîk tlat. Tirhkoh
Paula chuan Galatia mite hn>nah sawi sual palh ang tak, dik
siin helai thu hi a ziak a, “T<na Pathian in lo hriat hnu hi
zawngin - ni lo, Pathian mi hriat in lo nih hnu hian tih t<r a
ni z^wk e,” tiin (Gal. 4:9). Chuv^ngin keimahni lamin a ta nia
kan inhriat aiin Pathianin min neihna lam a pawimawh z^wk
fo. Intineitu tak, neitu nih t<r leh tih t<r hlen chhuak kim si
CHHANDAM NIH INHRIATNA

lote chu kawngkh^r hnan an ni a, kawng hawnsak an dîl


pawhin, “Tih tak meuhvin ka hrilh a che u, ka hre lo che u a
ni,” tiin chh^n an ni (Mat. 25:12).
Chhandamtu Isua fak lovin chhandamna ringawt hlimpui
chu a dik lo va, Lal Isua hriat chian lehzual duh si lova
chhandam nih inhriat chianna thu ringawt buaipui vak pawh a
s^wt hek lo. Anee Ross Cousin Hla phuah, Upa Kapliana
lehlin, “Chan t<r lallukhum aiin, ka ngaihlu petu chu,”11
tih hian a sawi chiang hle mai. Chhandamna hi chhandamtu
Isua av^ng chauhva hlu a ni e.
Chhandam nih inhriatna hi chan theih a ni a, chan pawh
a \ha. Chan d^n kawng chu Pathian thu hriat fiahtîrtu Thlarau
Thianghlim hnathawh a\angtein a ni deuh ber. He thilp>k hi a
hlu a, dawn thiam erawh chu a ngai a, dik taka nunpui t<r a
ni. Chhandam nih inhriatna hian thlamuanna leh nghehna a p>k
av^ngin a hl^wk >m >m a, beidawnna lakah a chelh ding \hîn.
Amaherawhchu, chhandam nih inhriatna hi a nghîng thei a, a
kiam thei a, a ch^wl thei bawk. Thlarau hnathawh av^ngin
tihtharin a awm leh thei a ni. Chhandam nih inhriat hi a hl^wk
a, a hlu hle, Pathian thu - Bible-in a sawi apiang pawma,
mahni puala seng luh z>l hi chhandam nih inhriatna at^na
pawimawh leh inhriate awm d^n t<r chu a ni.

Sawi ho t<r
1. Chhandam nih inhriat pawimawhna eng nge ni.
2. Chhandam nih inhriat chungch^ng kan inzirtîr d^nah
him lo leh lutuk a awm thei ang em?
ZIRLAI 41
CHHANDAMNA NGHET

Chhiar t<r : Joh. 10:28,29; Heb. 6:4-6; 7:25; 10:39; Jud. 5;


Phil. 1:6

Johana 10:28,29 : 28... an hn>nah chatuana nunna ka


pe a; kumkhuain an boral lo vang a, tu man ka kut ata
mi chhuhsak hek lo vang. 29Anni mi petu, ka Pa chu, mi
zawng zawng aia ropui ber a ni a; tu man Pa kut ata chu
an chhuhsak thei lo vang.
Hebrai 6:4-6 : 6Tin vawi khat rilru tihv^r a, v^n thilp>k
tem a, Thlarau Thianghlim chantîr a, 5Pathian thu \ha
leh hun lo la awm t<ra thiltihtheihna tem tawh zeta
6
tl<ksante kawng thu zawng - chu mite chu an simna
t<rin siam thar leh rual a ni lo. Pathian fapa chu anmahni
t^n kh>ngbet nawn leha timualpho an nih av^ngin.
7:25 : Chutichuan amaha Pathian hn>na lo kal te chu a
t^wpkh^wk thlengin a chhandam thei bawk a ni, anmahni
\awng\aisak t<rin chatuana a nun reng av^ngin.”
10:39 : Nimahsela, keini zawng boral t<ra hnungtawlh
p^wla mi kan ni lo va; nunna humhim t<ra rinna nei
pawla mi kan ni z^wk.
Juda 5 : Tin, engkim vawi khat hre vek mah ula, Lalpa
chuan Aigupta ram a\^ngin mite a chhan chhuah a, chumi
hnuin a ring lote chu a tihboralzia kha hriat nawntîr che
u ka duh a ni.
Ch^ng vawn : Phil. 1:6
Nangmahnia thil \ha ti \antu kh^n Isua Krista nî
thlengin a tifamkim z>l d^wn, chu ngei chu ka ring
tlat si a.
CHHANDAMNA NGHET

Chhandamna thu zirlai bu chh<ngah hian Chhandamna


nghet tih hi vawiinah kan zir d^wn a ni. He thu hi sawi hlawh
leh inhnial theihna pawh a lo ni \hîn. A chhan chu a \awngkam
tawi t> ‘bo thei nge bo thei lo’ tih chauh hi kan b<k tawn
v^ng a ni fo. Kan sawi tawh ang kh^n ‘Chhandamna’ tih hi
a changtu mihringte tel lo leh chhandamtu Pathian hnathawh
tel lovin l^k hran theih a ni lo. Kawng liin zirlai hi zir kan tum
ang, hetiangin:
1. Inhnialna kumhlun;
2. Chhandamtu Pathian nghehzia;
3. Ringtu mihring derth^wnzia;
4. Zawhna dik leh chhanna \ha.
1. Inhnialna kumhlun
Chhandamna thua Pathian khawngaihna hnathawh leh
mihring mawhphurhna chungch^nga ngaihd^n inang lo hi
hmas^ng a\angin a awm chho reng a ni. Ngheh hlenna thu te,
hriat chianna te, Pathian chatuan lalna leh ruatl^wkna te, mihring
duhthlanna zal>nte n>n hian a inthlun zawm vek av^ngin a
harsa zual a ni.1
Kum zabi palinaah Augustine-a (354 - 431) leh Pelagius-
a (360 - 420) te inhnialnaah a in\an a. Augustine-a hian Pathian
khawngaihna leh sual bul a sawi uar a. Pelagius-a chuan sual
bul leh inrochun a pawm lo va, mihring \hat theihna a sawi
pawimawh thung. Kohhran chuan Augustine-a zirtîrna hi Thurin
kawngpui at^n a hmang a ni.
Kum zabi sawmparuknaah Kohhran Siam \hat hun laiin
John Calvin-a (1509 - 1564) leh Arminius-a (1560 - 1609)
te zirtîrna hi a l^r thar leh a. Calvin-a hian Augustine-a pawm
d^n zuiin Pathian lam pawimawhna a sawi chiang thar hle.
Arminius-a chuan Pelagius-a zirtîrna \henkhat thl^wpin mihring
mawhphurhna lam a sawi uar thung. Kum zabi s^wmpariatnaa
harhna hruaitu pahnih, John Wesley-a (1703-1791) leh George
Whitefield-a (1714 - 1770) te an in\hen phah bawk. John
Wesley-a hian Pathian khawngaihna hi thihsan theih niin a
ngai a, George Whitefield-a hian John Calvin-a zirtîrna tl^ngpui
pawmin chhandamna nghehzia a sawi uar thung a ni.2
Bible-ah hian Pathian chhandamna nghehzia leh himzia
sawina at^n \an chhan t<r tam tak a awm a. Tl<ksan theih
a nihzia leh fîmkhur t<ra fuihna tam tak kan hmu bawk a ni.3
Indîpd^l lovin pawm kawp thiam ila, inhnialna s^wt lo kan
pumpelh thei ang.
2. Chhandamtu Pathian nghehzia
Chhandamna nghehzia sawi t<r chuan a siamtu Pathian
nghehzia sawi hmasak a ngai \hîn. Mihring zawng kan nghet
lo va, Pathian erawh a nghet a ni. S. Trevor Francis-a (1834
- 1925) Hla siamtu Zosaphluia (1870 - 1947) lehlinah chuan,
“Mihring rilru a l>t fo va, Ama rilru a nghet a,” tih kan
nei.4 Lalpa chu mi rinawm, tinghettu a ni (II Thes. 3:3). Keini
rinawm lovin awm mah ila, ani chu rinawmin a awm reng a ni
(II Tim. 2:13). A mite chu sualna zawng zawng laka chhandam
m>k z>ltu a ni bawk (II Tim. 4:18). A t^wp thlenga tifamkim
z>ltu a ni (II Tim. 4:18). Pathian chuan a kohnaah a rilru a
laml>t ngai lo (Rom 11:29).
Westminster Thurin chuan, “Mi tute pawh Pathianin a
fapa Duhtakaah chuan pawm a, a Thlarauva hlawtling taka a
kohva a tihthianghlimte chu, khawngaihna hmun a\angin a tlu
bo hlen thei lo; a t^wp thlengin an bei hr^m hr^m z>l ang a,
chatuana chhandamin an awm ang,”5 a ti.
Tirhkoh Peteran, “... rinna av^ngin Pathian thiltihtheihnaa
v>n chu in ni,” a ti a. Paulan, “... Krista Isuaa awmte t^n
CHHANDAMNA NGHET

chuan thiam loh chantîrna r>ng a awm tawh lo,” a ti bawk


(Rom 8:1). Krista hmangaihna ata chu tu mahin, eng mahin
min \hen lo vang tiin uar takin a sawi (Rom 8:35-39).
Ch^ng chhiar t<r at^n kan t^r chhuah Lal Isua
\awngkam ngei hian chiang takin a sawi a. Chatuana nunna
petu a nih thu a sawi a. Kumkhuaa boral loh t<r thu a sawi
zawm a; a kut ata tu man an chhuhsak loh t<rziain a nemnghet
a ni. A chhan chu chhandamte a hn>na petu a pa, Pathian
chu mi zawng zawng aia a ropui ber av^ngin a ti a ni. H>ng
thil hian chhandamtu Pathian leh a chhandamna nghehzia a
sawi fiah hle.
3. Ringtu mihring derth^wnzia
Khawv>la a la awm chh<ng chuan mihring chu famkim lo,
derth^wng tak a la ni reng. Duhthlanna zal>n chungch^ng thuah
Westminster Thurin chuan ti hian a sawi : “Pathianin mihring
duhthlanna chu a nihphung r>nga zal>nin a siam a, a thununsak
lo va, a chhia emaw a \ha emaw pawm ngei t<rin a tilui lo.
Pathianin mi sual a laml>ttîr a, khawngaihna changtuah siamin,
sual b^wih ata a chhuah zal>na a, a khawngaihna av^ng chauhvin
thlarau lam thil \ha chu duh thei leh ti theiin a siam a; nimahs>la
amaha chhiatna la ch^mbang reng av^ng chuan a \ha chauh duh
pumhl<m lovin a chhia pawh a la duh ta tho a ni. Mihring
duhthlanna famkim leh nghet taka a \ha chauh thlang t<ra tihzal>n
a nih hun chu ropuina hmunah a ni ang tiin.”6
Ringtu chu tlu thei leh bo thei a ni a, bo lo t<ra inv>ng
reng t<r a nihzia fuihna thu Bible-ah kan hmu tam hle. Hebrai
ziaktu hian tawlh bo hlauhawm thu te, rin lohna thinlung sual
neih te, tl<ksan hlauhawm thute min hrilh (Heb. 2:10). Paula
hian paihthl^k nih palh hlauhawm thu te, inthlahdah loh a \ul thu
te, hlau leh kh<r chung pawha chhandamna tifamkim t<ra thawk
t<r kan nih thu te leh nghet taka rinnaa awm t<rtein min fuih.7
“Amah kan phatsan chuan ani pawhin min phatsan ang,” a ti (II
Tim. 2:12).
H>ng zawng zawng han hriat hian leia kan awm chh<ng
hian kan famkim rih lo va, kan derth^wng a ni tih a lang a.
Fîmkhur taka awm fo t<r kan ni ang. “Ringtu chu a lu leh a
ngaihtuahna Calvin-a (Pathian pawimawhna lam) ni se, a kut
leh a ke chu Arminius-a (mihring pawimawhna lam) ni sela a
\ha,” ti te pawhin an sawi fo r>ng a ni.8
4. Zawhna dik leh chh^nna \ha
Chhandamna hi a bo thei em? tih hi zawhna awm fo \hîn
a ni. Bo thei, bo thei lo tih ngawt hi a \awngkam a tawi >m
a, a phawk chhuak kim thei lo a ni.
Kan zir tawh ang kh^n chhandamna tih hian a huam zau
va, kaihhnawih tel a ngah >m >m bawk a. Eng a\angin nge,
engtin nge, eng atan nge, eng hunah nge tihte leh thil tam tak
a keng tel a ni.
Chhandamna chu Pathian ta a ni a, a siam a ni a,
chhandamtu a ni bawk. Chuv^ngin chhandamtu nei tel lovin
chhandamna chauh thlan theih a ni lo. Pathian hnaih a, thlan tlat
kha a \ha ber a ni. Fapa tl^n bo tehkhin thu kan hmu a. Kha
fapa tl^n bo kha a tl^n bo leh thei ang em? Ke a nei a, a thei
ngei ang. Mahse, a pa hmangaihna a dawng a, a hre chiang
bawk a, a tl^n bo phal tawh hauh lo vang a, a duh hek lo vang.
Keini’n chhandam nih kan ch^k aia nasain Pathianin min
chhandam a ch^k zawk bawk si. Nu pakhat chu a pasalin
m^k a tum a, ‘Ka in chh<nga i duh ber hi la la, chhuak mai
teh,’ a ti a. Ani chuan hnam a la a, a pasal chu phurh chhuah
a tum ta a, ‘Hei hi ka duh ber a ni,’ a ti a. A \hen thei ta lo
a ni. Mihring ink^rah mah chutiang chu a nih chuan min
CHHANDAMNA NGHET

hmangaihtu Pathian meuh chuan amah thlang tlattute chu a


hnar lo vang. A hn>na awm t<rin min ti z^wk a ni. Lal Isuan,
“Ka pa, nangin kei mi p>kte hi ka awmnaa ka hn>na awmah
ka duh,” a ti (Joh. 17:24).
Pathian chhandamnna hi a hlu a, a nghet a, a l^wmawm
bawk a, tu nge tl^n bosan phal ang le? Mi zawng zawng
chhandama awmah leh thutak hre t<ra duhtu Pathian pawhin
kan bo hlen a phal hek lo vang. Mihring z^wkin a hawisan a
nih ngawt loh chuan.
Chhandamna hi a bo thei nge bo thei tawh lo tih thuah
hian sawi tawn t<r tam tak a awm a, inhnialna kum hlun a lo
ni tawh \hîn. Chhandamna siamtu Pathian rinawmzia kan en
chuan chhandamna nghehzia a chiang a. Ringtu mihring
derth^wnzia kan bih erawh chuan fîmkhur \<l natsatzia a lang
thung. Kan hrilhfiah d^n azir te, kan \awngkam hman athu tein
kan inkalhtîr mai niin a lang. |<l lo leh s^wt lova inhnial
chiam te, \awngkam buluk hmante hi sim a \ha. Pathian thu -
Bible ch^ng mal khat lek hi hriat fuh loh theih a ni a, l^k sual
leh hman sual theih a ni bawk tih hriat reng a \ha. Bible ch^ng
thling thlawna invawm mai mai hi sim t<r a ni. Inhnialna s^wt
lo b^nsanin zawhna dik leh chh^nna \ha ngaihtuah ila, sawi ho
t<r leh sawi ho d^n s^wt z^wk i zawng z>l ang u.

Sawi ho t<r
1. Chhandamna nghehzia hriat chian hlutna engte nge ni?
2. Bo thei mihring kan nihzia hriat \angkaina a awm em?
Engte nge ni?
|HEN VII
CHHANDAM RAWNGBÂWL HNA LEH
KOHHRAN

ZIRLAI 42–47 SAWI HAWNNA

|hen sarihnaah hian zirlai paruk a awm a, hetiangin:


Zirlai 42 Chhandamna beihpui
Zirlai 43 Chhandamna leh Kohhran
Zirlai 44 Chhandam hlimna
Zirlai 45 Chhandamna lehkhabu
Zirlai 46 S^wmna leh ngenna pawimawh
Zirlai 47 Chhandamtu Isua
Kohhran hna pawimawh leh \<l ber chhandamna beihpui
hi theih t^wpa thawh a ngai a, thawh d^n t<r erawh fîmkhur
a ngai hle. Thawh d^n dik lo erawh chu thawh loh aiin a pawi
z^wk thei hial ang.
A.D. 410-a Rome khawpui a tl<k chhiat kh^n Augus-
tine-an (360 - 430) lehkhabu ropui tak “Pathian Khawpui”
tih a ziak a. Lei khawpui (Rome) innghahna dik lo leh Pathian
khawpui kohhran, V^n n>na inzawm a khaikhin a ni. Chuta
\ang chuan Kohhran hi Pathian Khawpui tia hriat a ni zui ta
z>l a. Cyprian-a (200 - 258) Carthage khaw Bishop pawhin
kohhran pawimawhzia sawiin, “Kohhran p^wnah chhandamna
a awm lo, Kohhran hi miin a nu (mother) at^n a pawm loh
292
chuan Pathian pawh a pa (father) a ni thei lo,” a lo ti hial
a ni.1 Chhandamna leh chhandamtu Krista taksa kohhran,
chhandamte tel ve ngei ngeina t<r inzawmzia te kan hriat a
ngai.
Synod Ni pawimawh - Bible Sunday-ah Chhandamna
lehkhabu - Bible chungch^ng kan zir ang a, Krismas Ni
thlîr l^wkna hunah chhandamtu Isua tih zirlaiin hun kan
kh^r d^wn a ni.

www.MIZORAMSYNOD.org
293

ZIRLAI 42
CHHANDAMNA BEIHPUI

Chhiar t<r : Lk. 10:1,2; Joh. 6:63-65; Tirh. 1:8


Luka 10:1,2 : 1Tin, chumi zawhah chuan Lalpan mi
dang sawmsarih a ruat a, a kalna t<r khaw tinah leh
hmun tinah, a hmaah pahnih z>lin a tîr a. 2 Tin, an
hn>nah, “Buh seng t <r a t am hle a, nimahsela a
thawktute an tl>m; chutichuan a buh seng t<ra thawktu
t<rte tîr t<rin buh Neitupa hn>nah chuan ng>n rawh u.”
Johana 6:63-65 : 63Tinungtu chu thlarau a ni, tisa chu
eng mahah a tl^ktlai lo; in hn>na thu ka sawite hi thlarau
a ni, nunna pawh a ni. 64Nimahsela, in zîngah a \hen
ring lo in awm e,” a ti a. (Isuan a ring lotute leh a
mantîrtu t<r chu a tîr ata a hre reng si.) 65 Tin, amah v>k
chuan, “Chuvangin a ni, in hn>nah, ‘Pain a puih loh
chuan tu mah ka hn>nah an lo kal thei lo vang,’ ka tih
kha ni,” a ti a.
Ch^ng vawn : Tirh. 1:8
Nimahsela Thlarau Thianghlim chu in chunga a lo
thlen hunah thiltihtheihna in la nei ang; tichuan Jerusa-
lem khuaah te, Judai leh Samari ram khaw tinah te,
k^wlkil thleng pawhin ka thuhretute in ni ang,” a ti a
Thupui \hen hlawm hnuhn<ng ber “Chhandam rawngb^wl
hna leh Kohhran“ tih kan thleng ta a. Vawiinah hian
‘Chhandamna Beihpui’ tih kan zir ang. Kohhranin hma l^k leh
hmachhawp a nei reng a. Beihrual, Beihpui (Campaign, Camp-
ing, Crusade etc) te buatsaih a ni \hîn a, h>ngte hi Presbyte-
rian Kohhran kalphung p^ngngai chu a ni lo va, t<n hnaiah
hian kan lo hmang ve ta a ni. Kan zirlai thupui hi kawng liin
\hen a ni a, hetiangin -

www.MIZORAMSYNOD.org
CHHANDAMNA BEIHPUI

1. Ruahmanna fel leh \ha;


2. Mihring theihna a t^wk lo;
3. Thlarau Thianghlim ch>ttîr;
4. Beihpui thl^k reng Kohhran.
1. Ruahmanna fel leh \ha
Kohhran hi a nih t<r ang tak ni zel sela, rawngb^wltute
leh mipuite pawhin rinna nghet taka vuan chungin kan tih t<r
fel takin hlen chhuak z>l ila chuan, a hranpaa chhandamna
beihpui hi rawt fo ngai ^wm lo tak a ni. Mahse, hun leh
mihring nunphung a inher danglam z>l a, chhandamna beihpui
at^na hmanraw langs^r zual campaign, camping, crusade aia
\angkai leh tlo z^wk dap chhuah thiam a hun tawh hle.
Chhandamna beihpui kan buatsaih hian ruahmanna fel leh
\ha tak siam a \<l. Lal Isuan zirtîr 12 leh 70 a tirh chhuah
d^wn pawh kh^n kaihhruaina fel tak a pe. “R<l anga fing,
|huro anga pawikhawih lovin awm ang che u,” a ti a
(Mat. 10:16). Awm d^n t<r te, tih t<r leh tih loh t<r thlengin
a hrilh a, an hlawhtling viau r>ng a ni (Lk. 10:17-20).
Inngaihtuah l^wka, inchh<ta, inbuatsaih fo a \<l thu in s^ng
sak thuah a sawi a ni (Lk. 14:28-3). Thufingte-ah pawh, “Beih
hmain ngun taka r^l r>l a \ha, rem i hriat poh leh i chak z^wk
ang,” tih kan hmu a ni (Thuf. 24:6).
Kohhran mala chhandamna beihpui thl^k d^wn hian a
hun leh a hmun ruat te, a reiz^wng bituk te, a tih d^n kalhmang
t<r ruahman te, thuhriltu t<r s^wm leh Kohhran mipui thinlung
chawh thawh d^n t<rte hi Kohhran Committee-in lungrual
takin r>l l^wk se a \ha. Kohhrana rawngb^wltute pawhin an
tih ve t<r at^na Kohhran Committee-in a ruat an tihhlawhtlin
a \<l bawk. Kohhrante hi p^wn lam thila kan inbuatsaihna
b^kah chuan thuhrila kan rawihteah hian kan innghat tawp a
ni deuh ber mai a. Hlawhtlinna duhawm z^wk a thlen theih
n^n a hma fe a\anga thlarau lama lo inbuatsaih l^wk d^n kan
ngaihtuaha mite thinlung hawng t<ra Thlarau Thianghlim
\anpuina dîla \awng\aia \an l^k te, Upaten mahni bial fanga
s^wm ngai apiangte lo s^wmte hi a \angkai hle. Hei hian hna
tam tak a thawk zo ngh^l a ni.
Synod Revival lam a\angin inkaihhruaina fel tak kan nei
a, h>ngte hi zawm hr^m a \ha. Rawngb^wltu rawih t<rte \ha
taka lo dawnsawn te, thawhpui leh hman \angkai thiam te a
pawimawh. A \<l anga thur^wn p>k leh fuih thleng pawhin
ruaitu Kohhran mawh a ni. Rawngb^wltu rawihte pawhin hna
p^ngngai, d^na neih leh rawngb^wl hna tlingtla t^wk leka
thawha lungawi mai hi a awl a, Kohhranin a hl^wkpuia a \hat
phah ngei theih n^n tih tak zeta \awng\ai chunga inbuatsaih
thar z>l a \<l \hîn.
2. Mihring theihna a t^wk lo
Thlarau lam thil chu Pathian kuta mi a ni. Mihringin
theiht^wpin bei mah ila hlawhchham hun a awm \hîn. Beitu
leh thawktu chu Pathian a ni z>l \hîn (Phil. 2:13). Engvangin
nge z^wlnei Elija kha a hlawhtlin bîk? Bible-in a sawi chu,
“A \awng\ai a,” tih mai a ni (Jak. 5:17). Keimahni nungchang
ang pu mihring bawk a ni ve tho. Hlawhtlinna t<r chuan Pathian
hn>na \awng\ai a ngai a ni. Leonard Ravenhill-a chuan,
“|awng\ai thlahthlam av^ngin harhna a khawtlai \hîn. Setana
leh hremhmun hian \awng\ai mite aia hlauh z^wk an nei lo,”
a ti.1 Kohhran siam \hatna beitu John Knox-a \awng\aina kha
a hmingthang hle mai: “Scotland min pe rawh, chuti lo chuan
ka thi ang,” a ti hmiah mai a.2 Scotland-ah harhna ropui tak
a thlen phah ta nghe nghe a ni.
CHHANDAMNA BEIHPUI

Hlawhtling t<r chuan Pathian ^w ngaihthl^k a \<l bawk.


Paula ten an ngaich^ng a, an kalna t<r dik taka kalin Chanchin
|ha an hril a, an hlawhtling hle a ni (Tirh. 16:6-10). A aw
ngaithla a, a duhz^wng ang z>la kan kal loh chuan kan tisual
leh mai \hîn a ni. Pathian ^w chu a thu thianghlim Bible-ah
kan hmu a, a kohhranho thuchhuakah kan hmu thei bawk.
Kohhran nun che v>l a\ang te, mi mal thinlunga hruaina >ng
a p>k a\ang te pawhin a lo lang thei bawk a ni.
A thu ^wih tlat a ngai. A thup>k zawm loh te, a duh loh
z^wng tihte hi chakna zawng zawng hloh vek theihna a ni.
Chutiang chu Ai khaw beih thuah leh Samsona chanchinahte
pawh kan hria. Sual t> tak t> anga lang pawh a hnawksak hle
thei a ni. Pathian thu ang z>la tih hi hlawhtlinna a ni. Marin, “I
thu ang z>lin ka chungah thleng rawh se,” a ti. Peteran, “... i
thuin l>nte ka d>ng leh ang e,” a ti mai bawk (Lk. 1:38; 5:5).
Isuan, “Tui b>lah te tui tikhat rawh u,” a ti a, an ti khat ngh^l
mai bawk (Joh. 2:7). H>ng hnu hian eng nge lo thleng hlawm
kha? Hlawhtlinna ropui, thilmak tak a lo thleng mai a ni.
3. Thlarau Thianghlim ch>ttîr
Lal Isuan, “Tinungtu chu Thlarau a ni,” a ti (Joh. 6:63);
Thlarau Thianghlim ch>ttîr tih hi hnathawk t<ra Pathian nghah
leh hmun ken tihna a ni. Thlarau Thianghlim chu thiltihtheihna
bul a nih av^ngin a pawimawh >m >m a ni (Tirh. 1:8).
Chhandamna beihpuiah hian Thlarau Thianghlim nghah hman
loh te, hmun ken loh te pawh a awm thei. Thlarau Thianghlim
zai ngai lova beih vak te, insawi \haiha innawr lutuk te, Thlarau
tel lova piantîr tum mai te hi a pawi >m >m a ni.
Thlarau Thianghlim chu Pathian a ni a, mize nei mi nung
a ni. Bible-ah hian Thlarau Thianghlim ngaihsak loh leh hn^wl
pawizia a lang chiang hle mai.
“Thlarau chu timit suh u.”
“Pathian Thlarau Thianghlim chu tilungngai suh u.”
“Khawngaihna thlarau tivuitu chu.”
“Thlarauvah awm rawh u,” tih te kan hmu a ni.3
Mizoram kohhrante hi harhna hrin leh harhna duh
kohhran kan ni a. Chu chu Thlarau Thianghlim hnathawh
pawh a ni. A ch> nazawng leh a th^wm n^ a piang te, mak
leh danglam deuhte hi chang th<ka ngaih z>l chu a dik vek
lo. Thlarau Thianghlim chuan mi mal nunah chauh thawk
lovin Kohhranhovah a thawk \hîn. Zal>n taka a thawh theih
n^n Kohhranhovah inlungrualna leh pumkhatna te a awm a
ngai. Pentikos ni hmaa kohhranho awm d^n kan hmuh chu
‘rilru hmun khata \hahnem ngai taka \awng\aiin an awm reng
a’ tih a ni (Tirh. 1:4). Kohhranah inlungrual lohna leh
innghirnghona te a awm chuan, thlarau a ngampa lo va,
chhandamna beihpui neih pawh a hlawhtling duh lo hle a ni.
Thlarau Thianghlim tel lovin eng mah kan ti thei si lo.
Zosapthara hla: “Thlarau Thianghlim rawn tîr ang che,”
tih hi kan mamawh reng a ni.
Thlarau Thianghlim ch>ttîr a pawimawh ang chiahin
Thlarau Thianghlim chezia kan hriat chian a ngai hle mai.
Chhandamna beihpui a ni emaw, eng hun pawha Thlarau
Thianghlimin Kohhranhovah a thawh d^n a tl^ngpuiin hetiang
hi a ni: Thutak, Lal Isuaah min hruai l<t thar leh a, amahah
hlimna leh l^wmna min neih thartîr leh \hîn. Krista taksa
Kohhran ngainatna leh ngaih pawimawhna min pe thar leh
\hîn a; Kohhran leh khawtl^nga kan mawhphurhna leh tih
t<rte tui takin min nihtîr leh \hîn; Kohhran leh a chh<nga
rawngb^wltute ngain>p z^wngin Thlarau Thianghlimin hna a
thawk ngai lo. Thlarau Thianghlim chuan sual huatna leh sual
b^nsanna kawngah min hruai a, Krista anna nun thianghlim
CHHANDAMNA BEIHPUI

min neih thartîr leh \hîn. Kohhrana chhandamna beihpui hian


hetianga Thlarau Thianghlim hnathawh hi a beisei thar leh a ni
tih hi hriat a \ha.
4. Beihpui thl^k reng Kohhran
Mi zawng zawng chhandama awmah leh thu tak hriaa
duhtu Pathian chu khawv>l pum pui neitu a ni a. Hnam tin leh
chi tinte hn>na Chanchin |ha hril t<rin p^wl ropui tak, a
thisena a lei kohhranho a din a ni. Chhandamna kawng v^nram
chabi a kawltîr a, eng lai pawha thawk reng t<rin a siam.
Chuv^ngin Kohhran hi chhandamna beihpui kalpui rengtu chu
a ni. Bible chuan Kohhran chu ‘Kh^wnv^r dahna’ angin a
sawi a, an zîngah kh^wnv^r >ng Lal Isua chu a vei reng. A
rawngb^wltu, tirhkohte chu Arsi angin a sawi a, Kristan a
kutin a chelh tlat bawk a ni (Thup. 1:13,16; 2:1).
Pathian chhandamna hna chu kohhran hian eng lai pawhin
a thawk reng. A thawh m>k leh hmachhawpte, a chezia leh
a nih phungte hi din a nih chhan ang takin ni zel sela chuan
kohhranah hian beihpui thl^k hranpa a ngai lo vang. Ringtu
zawng zawng t^na t^wk leh tling t<r a ni si a. Thuhriltu ropui
Dr. Billy Grahama’n ‘Kristian leh Kohhran’ tih thuah kohhran
nihna pasarih a ziak a, chungte chu hengte hi a ni.4
1. Pathian biak inkhawma amah chawimawi t<rin.
2. Kohhran chu inp^wlhona hmun a ni.
3. Kohhran chu rinna tihchakna bulpui a ni.
4. Kohhran chu rawngb^wlna hmun a ni.
5. Kohhran chu rawngb^wl n^na i thilp>k kalkawng a ni.
6. Kohhran chu Chanchin |ha puan darh n^n a ni.
7. Kohhran kaltlangin kan mihring nun hian inpho
chhuahna a hmu a ni.
Kohhran hian a mite zawng zawng t^n thlarau leh taksaah
mals^wmna leh \hatna a hl^n t<r a ni a. Chutiang ti theia
kohhran siam t<rin a chh<nga miten mawh an phur bawk.
Ch^wl lova chhandamna beihpui kal reng thawktu at^n leh
thawhna hmun at^n Pathianin kohhran a din a ni.
Mi zawng zawng chhandama awmah leh thutak hriaa duhtu
Pathian chuan hautak leh man to takin chhandamna a siam a,
a thawk zo vek a ni. Chu chu mi tinin kan chan theih n^n
beihpui thl^k reng t<rin Kohhran a din a ni. Kohhran chuan
a din chhan hre rengin ruahmanna fel leh \ha, hmachhawp fel
tak neiin a thawk m>k a ni. Ror>lna dik, inr>lb^wlna \ha leh
kalhmang fel tak a neihte hi a \ha >m >m a ni. Do m>k
Kohhran, chhandamna beihpui thl^ktu t^n r^lr>lna pawimawh
a ni si a. Mahse, fel thlep pawh hian t^wk loh chin a nei z>l.
Ruahmanna fel leh mihring theihna piah lamah Thlarau
Thianghlim ch>ttîr a ngai. A aw ngaithla a, a hruaina zui a, a
hman theih ni t<ra inp>k a pawimawh >m >m a ni. Chu chu
thiltihtheihna neihna bul a ni a, Krista lam\ang leh a thu hretu
nihna a ni bawk.

Sawi ho t<r
1 T<n aia s^wt leh \hatpui z^wk t<ra chhandamna
beihpui thl^k d^n a awm ang em? Engtin nge ni ang?
2 A hranpaa beihpui thl^k fo ngai lova kohhran kal m>k
hman \angkai d^n a awm thei em?
300

ZIRLAI 43
CHHANDAMNA LEH KOHHRAN

Chhiar t<r : Sam 87; Mat.16:18,19; I Tim. 3:14,15


Sam 87
1
A lungphûm chu tlâng thianghlimahte chuan a awm.
2
LALPA chuan Zion kulh kawngkhârte chu
Jakob-ho awmna zawng zawng aiin a ngaina z^wk a ni.
3
Aw Pathian khawpui,
I chungch^ng thu ropui takin an sawi \hin a ni.
4
Mi hretute zîngah an tel ve tih,
Rahab leh Babulon chungch^ng thu ka sawi ang:
Philistia leh Tûra hi, Ethiopia nên hian, en teh u;
He mi hi chuta piang chu a ni.
5
A ni, “He mi leh saw mi saw amaha piang an ni a;
Chungnungbera ngei chuan amah chu a tinghet ang,” tih
Zion chungch^ng thu chu an sawi ang.
6
LALPAN, mi tin, hming a ziak hunah chuan,
He mi hi chuta piang chu a ni,” tiin a chhiar ang. 7Hla
satuten, a l^mate nên chuan,
“Ka tuihna zawng zawng chu nangmahah a ni, a awm
ni,” an ti ang.
Matthaia 16:18,19 : 18Tin, nang Petera i ni tih ka hrilh
bawk a che; he lungpui chungah hian ka kohhranho ka
rem chho ang a, Mitthi Khaw kulh kawngkh^rte chuan chu
chu an ngam lo vang. 19V^nram chabite ka pe ang chia, lei
chungah eng pawh i phuar apiang v^nah phuar a ni ang
a; lei chungah eng pawh i phelh apiang v^nah phelh a ni
ang,” a ti a, a chh^ng a.

www.MIZORAMSYNOD.org
301
Ch^ng vawn : I Tim. 3:14,15
Rei lo t> chinah i hn>na lo kal beiseiin h>ng thu hi
14

i hn>nah ka ziak a ni; nimahsela ka la awm rei t^k dahin


Pathian chh<ngte zînga mi engtia awm t<r nge an nih i
hriat theih n^n ka ziak a ni; Pathian chh<ngte chu Pathian
nung Kohhranho, thutak ban leh innghahna chu an ni.
Kristiante Thurin hmasa leh pawm tl^n Thurin, Apostolte
Thuvawn chuan kohhran chungch^ng thu tawi tein a t^rlang a,
“Mi zawng zawng t^n Kohhran Thianghlim awm hi ka ring a,”
tiin. Vawiin hian chhandamte t^n kohhran pawimawhzia leh
kohhranin chhandamte a mamawhzia kan zir ang. Kawng liin
kan \hen leh ang, hetiangin:
1. Kohhran - Pathian thilsiam;
2. Kohhran - Krista taksa, Pathian khawpui;
3. Kohhran - chhandamte t^n;
4. Chhandamte t^n kohhran.
1. Kohhran - Pathian thilsiam
Kohhran chungch^ng hi Apostolte Thurinah kam khat
lek, fiah tak siin a lang a. Nicaea Thurinah chuan tawi tea
sawi belh a ni. Westminster Thurin phei chuan sei deuh tak,
hl^wm ruk laiin a ziak a ni.1 Kohhran chu Huapzo, Krista
Mo, Krista taksa leh a lalna ram, Pathian in leh chh<ngkua a
nih thu a sawi a ni.
Kohhran pawimawhzia leh hlutzia chu a din hautakzia
a\angin a lang. Pathian thilsiam hautak ber leh ropui ber a ni
hial ^wm e. Thilsiam dang zawng zawng hi chu ni ruk chh<nga
a siam a ni. Kohhran erawh chu kum s^ng tam tak hma lam
a\angin, a chatuan thil tuma buatsaih l^wk a ni. Bible-ah hian
“Pathian Kohhranho, ama thisena a lei te,” tiin kan hmu. Siam
ai mahin, ‘Pathian thisena lei’ a ni a, a man a to hle a ni.

www.MIZORAMSYNOD.org
CHHANDAMNA LEH KOHHRAN

Thuthlung Hluia a hlimthla lo lang chu a tharah a takin a


lo ding ta a ni. Kohhran tih \awngkam hian awmze chi hnih a
nei a. “Koh chhuah” tih leh “Lalpa In” tiin.2 Chhandamna leh
Kohhran hi a inzawm tlat a, Pathian chh<ngkua, V^nram
chahbi kawltu, Krista taksa a nih av^ngin thuneihna lian tak
a nei a ni.
Kan Kohhran Thurin No. 9-naah hian Ringtu zawng zawng
tih t<r chu kohhrana tel a nih thu kan hmu. Eng hunah pawh
kohhrana tel l>m lova Pathian thu ^wih tum an awm \hîn a,
hei hi a \ha lo. Westminster Thurin hian kohhran p^wn lamah
chuan chhandam nih theihna p^ngngai a awm lovin a sawi hial
a ni. Westminster Thurin v>k hian Pathian enkawlna heti hian
a sawi. “Pathian enkawlna chuan a tl^ngpuiin thilsiam zawng
zawng a huap laiin, a kohhran erawh chu enkawl d^n bîk a
nei a, a \hatna t<rin engkimin a thawhsak a ni,” a ti.3
2. Kohhran - Krista taksa, Pathian khawpui
Kohhran chu Krista taksa a nihzia kan sawi nual tawh a,
taksa leh lu chu inzawm tlat, mi pakhat nih d^n a ni. Chuvangin
Kohhran, Krista taksa chu a pawimawh hle a ni.
Kohhran hruaitu hmasa te kh^n kohhran pawimawhzia
an sawi uar hle. Cyprian-a (200 - 258) Carthage Bishop
chuan, “Nu at^n kohhran pawm thei lo chuan pa at^n Pathian
a nei thei lo, chuv^ngin kohhran p^wnah Baptisma a awm lo
va, chutiang bawkin kohhran p^wnah chhandamna a awm
lo,” a ti.4 Hetiang tak hian t<nah chuan kan ngai tawh lo a ni
thei e. Kohhran pawimawhzia erawh chu kan hriat reng a
pawimawh hle a ni.
Pathian khawpui anga kohhran sawina hi a langs^r tial
tial bawk. He \awngkam hmang hmasatu chu Augustine-a
(354 - 431) a ni. A.D. 410 kh^n hm>lma kutah Rom khawpui
a tl^wm a, miten sakhaw hlui b^nsan a, a thar Kristian an
pawm v^ngah an puh a. Chumi sawi fiah n^n Sam 87-na
behchhanin “Pathian Khawpui,” tih lehkhabu a ziak ta a ni.
Khawpui pahnih a awm, lei khawpui leh v^n khawpui.
Innghahna dik lo lei khawpui (Rom) chu chhe t<r r>ng a ni.
Pathian khawpui chu a chhe thei lo vang tih a sawi.5 Thuthlung
Hlui huna Zion khawpui chu Lalpa ch>nna, Jehova \hut hmun
a ni. Kristiante hi Israel thar kan ni a, Kohhran pawh Jeru-
salem thar, leia awm m>k, v^n Jerusalem n>na inzawm chu a
ni. A neitu leh a innghahna chu Krista a ni.
Chhandamna leh Kohhran hi inzawm tlat a nih av^ngin
kohhran dod^l chungin Lal Isua leh chhandamna chan hi thil
harsa tak a ni. Lal Isuan, “Saula, Saula, nangin engati nge
mi (ka kohhrante ti mai lovin) tihduhdah hi?” a ti (Tirh. 9:3).
A taksa (Kohhran) khawihtu chuan a lu (Krista) a khawih
tihna a ni.
3. Kohhran - chhandamte t^n
Chhandamna leh kohhran a inzawm tih awmzia chu
kohhran leh a chh<nga member-te a l^k hran theih loh tihna
a ni ngh^l ang. Eng lai pawhin chhandamna hnathawk t<rin
kohhranin rawngb^wltu mihring a mamawh reng a ni. Bible-
ah hian rawngb^wl hna thawk t<ra mithianghlim hote
tihfamkim n^n Krista taksa siam \ha t<rin \henkhatte chu
tirhkoh at^n te, \henkhatte chu z^wlnei at^n te, \henkhatte
chu Chanchin |ha hriltu atan te, \henkhatte chu kohhran
chawmtu leh zirtîrtu at^n te a pe a,” tih kan hmu (Eph. 4:11-
13). Hna p>ng chi hrang hrang at^n mi chi hrang hrang a
mamawh a ni. Hna bîk p>k loh \henkhatte pawh kohhran t^n
mi \angkai tak an ni z>l.
CHHANDAMNA LEH KOHHRAN

Mahni hun \heuh z>la kohhran ding m>kah mi tinin tih


t<r kan nei. Kan mawhphurhnate chu kan ngaihsak loh chuan
kohhran a hnung tawlh thei a; khawv>l mithmuha hmusitawm
leh demawmin a awm thei. Chumi av^nga thiam loh chang leh
mawhphurtu chu a hun lai z>la kohhran mite an ni ang.
Khawv>l >ng leh lei chi ni t<rin Isuan min siam - Siam
\hatu leh kaihruaitu, nunna kawng kawhhmuhtu, dotute laka
Chanchin |ha humhimtu at^n kohhran leh a rawngb^wl hna
hi siam a ni. Eng v^ngin nge harhna a thlen har \hin? tih ziaktu,
Leonard Ravenhill-a chuan “Kohhran hawi lam apiangah
khawv>l pawh hi a hawi a, thawktute an mutthl<k chuan
hm>lmaten khawpui an la \hîn,” a ti.6 Kohhran tichak t<r te,
tihmas^wn t<r te, tizahawm t<r leh humhim t<rte pawhin
chhandamna changtuten kan thawhrim a ngai tak meuh a ni.
4. Chhandamte t^n kohhran
Nun nei t<ra Kristaa kan pianna hmun a nih av^ngin
Kohhran chu ‘Ka nu’ tiin kan ko thei ang. Thlarau lam ei t<r
leh in t<r min petu bulpui a ni. Pianna leh bul thuhmunte chu
unau an ni a. An hringtu nu leh pa te n>n an inhmangaih a, an
inzawm tlat bawk. “Hemi hi chuta piang chu a ni,” tih te, “Ka
tuihna zawng zawng chu nangmahah a ni a awm ni,” tih te hian
a sawi fiah hle mai (Sam 87:6,7).
Kohhran chu a chh<nga mite zawng zawng thlarau nun
enkawltu a ni. Kal sualna laka v>ngtu, zirtîra fuihtu a ni. Pian
hma leh pian tirh a\angin kohhranin min buatsaih a, kan thih
thlengin min um zui z>l a ni. Kohhran kal tlang chauhva thlarau
lam mals^wmna Pathian hn>na mi dawn theih a awm. Ch<ngte
chu a member-te hn>nah kohhran hian a hl^n \hîn a ni. Chumi
dawng t<r chuan kohhrana tel a, Pathian hnaih reng a ngai.
Mi tam tak chu mahni Kohhrana rawngb^wltute thusawiah
hian ei t<r hmu lova inngaiin p^wn lama mite thusawia
inhnangf^k an tum a, inkhap theih ni chiah lo mah se
Berampute hruaina duh t^wk lova mahni duhnaa kal \hîn mite
hi chinghne kawlhin a seh nge nge \hîn tih hi Kohhran nunah
pawh a dik hle. Kohhrana kan thusawi ngaihthl^kte hi kan lei
dam chh<nga kan nunpui t<r leh v^nrama kan luhna t<ra
Pathian min hruaina a ni tih hriaa rinawm taka kan inkh^wm
tlat z>l a \<l hle.
Kohhran chuan Krista Sakramen leh a thil serh dangte a
vawn \hatsak a, A d^n zawm a, \awng\ai z>l t<rin a zirtîr a.
Lalpa Ni serh thianghlim a, Amah beho t<ra inkh^wmnate a
buatsaih \hîn. Ngaihthl^k t<r, thuhril te, thuzirna Sunday School
te a siam a; Pathian mals^wmna an dawn ang z>la p>k l>t
vena kawng, thawhl^wm thawh te leh Chanchin |ha puan
darhna hna te a siam a ni. Kohhran hian awmze nei takin
chhandamte t^n thlarau lam \hanlenna kawng a siam a ni.
Kohhran hi Pathian thilsiam hnuhn<ng ringawt ni lovin
siam hautak ber a ni. Thilsiam dang zawng zawng chu, ‘Lo
awm rawh se,’ a ti a, a lo awm mai a ni. Kohhran siam n^n
erawh chuan a neitu Krista, Pathian Fapa thisen a ngai a ni.
Kohhran chu Krista taksa, Pathian chh<ngkua, Krista mo,
Pathian in leh Pathian khawpui a ni si a. P^wl ropui tak ni z>l
chungin a chh<nga mihringte hi Kohhran chu kan ni. Mahni
hun \heuh z>lah Kohhran t^n mawh kan phur a, Kohhran t^n
kan tih t<r leh kan \angkai ve theihna apiang kan thawk ang.
Chhandamna leh Kohhran a inzawm angin Kohhran leh
chhandamte pawh kan inzawm tawn vek a ni.
Kohhran pawhin a chh<nga mite t^n tihsak t<r leh p>k
t<r a nei bawk. Pathian hn>n a\anga thil \ha, Kohhran kaltlang
chauhva kan dawn theihte pawh a awm bawk. Kohhran chu
CHHANDAMNA LEH KOHHRAN

a chh<nga mite zawng zawng chhandamna changtua siamtu


leh rinnaa enkawltu a ni a, chhandamna thu puang darhtua
ruat a ni bawk. Pathian chh<ngkua, thutak ban leh innghahna
pawimawh a ni si a.

Sawi ho t<r
1. Kohhran pawimawhzia leh hlutna hre deuh deuh t<rin
engtin nge kan inzirtîr ang?
2. Kohhranin member-te t^n a tih t<r leh member-ten
kohhran t^n kan tih t<rah tih t^wk loh awmin kan
hria em?
ZIRLAI 44
CHHANDAM HLIMNA

Chhiar t<r : Sam 51:10-12; Isa. 40:29-31; I Thes. 5:16-18


Sam 51:10-12
10
Aw Pathian, keimahah hian thinlung thianghlim tak
siam la;
Ka kawchhûngah hian thlarau dik tak siam thar leh
ang che.
11
I hnên ata hi mi paih bo suh la;
I thlarau thianghlim hi mi l^ksak suh ang che.
12
I mi chhandam hlimna chu mi pe leh la:
Thlarau tihnuamin mi chelh reng ang che.
Isaia 40:29-31 : 29Chau hnênahte chuan thiltihtheihna
a pe \hîn a; chakna r>ng nei lote chu a tichak \hîn.
30
Tleir^wlte meuh pawh an chauvin an hah ang a,
tlangvâlte pawh an tlu d>r ang: 31LALPA ngh^ktute erawh
chuan an chakna chu an siam \ha leh ang a; mupuite
angin thlain an thl^wk chho vang a; hah lovin an tl^n
ang a; chau lovin kein an kal ang.
Ch^ng vawn : I Thes. 5:16-18
Lawm fo ula; 17 b^ng lovin \awng\ai ula; 18 engkimah
16

l^wmthu hril fo rawh u; chu chu nangmahni lam thuah


Krista Isuaah chuan Pathian duhz^wng a ni si a.
Chhandamna changtu chu Pathian fa, chatuana nun neitu
a nih av^ngin a hlim \hîn a, chu chu Thlarau Thianghlim
hnathawh a ni. Leia kan dam chh<nga awm \an ngh^l a nih
av^ngin chhandam hlimna pawh chan ngh^l a ni \hîn.
Amaherawhchu mihring lam inhriatnate leh hlimnate a
danglam thei.
CHHANDAM HLIMNA

Vawiina kan zirlai \hen d^n t<r chu hetiang hi a ni ang –


1. Chhandam hlimna awmzia
2. Chhandam hlimna a bo thei
3. Chhandam hlimna a pung thei
4. Chhandam hlimna tipungtu
1. Chhandam hlimna awmzia
Chhandamna changtu Kristiante hi chi hnihin an sawi
\hîn. Chi khat chu danglam thut an ni a, a dang chu danglam
\an lai inhre lem lo te. Paula kawng leh Timothea kawng ti
pawhin sawi a ni bawk \hîn. Danglam thut, nun inlet tawp te
hi an hlim zual bîk a, an th^wm pawh a n^. T>t t> a\anga
Kristian chh<ngkua a\anga seilian leh zirtîrna \haa enkawlte
hian chhandam an nih \anna lai chiah sawi harsa an ti \hîn.
An hlim ph<r th^wm pawh a ring lo va; mahse, an nghet
deuh nge nge \hîn.
Sual v^nga nun hrehawm, hlauhawm leh manganna a\anga
chhandamna chan hi a hlimawm bîk. Tuipui sen k^n hlimna
ang kha an \^wmpui \hîn a ni. Pathian thiltihtheihnaa thuam
hian hlawhtlinna a pe a, rawngbawlna hlawhtling tak hian hlimna
s^ng tak a pe \hîn. Ramhuai ngamtu nih av^nga l^wm ai
chuan chhandamna changtu (vana hming ziak) nih hi l^wmna
t<r zawk a nih thu Isuan a sawi (Lk. 10:20).
Thlarau Thianghlim av^nga hlimna hi chhandamten an
chang \hîn. Lal Isua ngei pawh, “Thlarau Thianghlimah a l^wm
>m >m a,” tih ziak a ni (Lk. 10:20). Pathian n>na inzawm leh
Thlarau Thianghlim hruaia awmte chuan hlimna an chang nge
nge \hîn. Harhna chan d^n leh changtu mizia azirin hlimna an
lan chhuahtîr d^n a inang vek lo. Hlima l^m l^wp l^wpte hi
‘Chhandam i ni tawh em?’ ti ila, ‘Ka hre lo’ ti an awm \hin
a. ‘Chhandam ka ni tawh titheiho lah hi l^wma l^m reng mai
^wm tak, an che ch^ng l>m si lo,’ an ti \hîn.
Eng pawh ni se kan lan chhuahtîr d^n inang vek lo mah
se, Pathian fa chhandamte chuan Thlarau Thianghlim av^nga
hlimna hi an chang \heuh a ni.
2. Chhandam hlimna a bo thei
Pathian n>na ink^r a fel a, inzawmna a \hat phawt chuan
chhandam hlimna hi a awm reng. Amaherawhchu tl<kna te,
sual leh thil \ha lo eng emaw hian hlimna a tibo daih thei a ni.
William Cowper-a chuan,
“Lalpa ka hriat tirh l^wmna kha,
Khawnge a awm t^k le?
Hmuhnawm ka tih \hin hmangaihna
Tinungtu khawiah nge?” a ti.
“Unaute u, thlarau lam tl^k hniamna hlauhawm tak pakhat
chu ‘ngaia neihna’ hi a ni. Thawnthu hlui, thar reng Isua
chanchin te, Pathian Biak te, Kohhran thiltih leh ni tin nuna
l^wmna thar hmu z>l t<rin indah dik ula, ngaia neihna leh
chawlawlna lakah fîmkhur rawh u,” tiin fuihna kan hmu.1
Thuhriltu pakhat chuan heti hian a sawi bawk. “Ringtute
chhandam hlimna l^k bosakna awlsam ber chu an inrin hman
hmaa sual ti t<ra thl>m hi a ni. An neih zawng zawng l^ksak
pawhin rohlu dang v^nah an nei tih an hria a, an hlim tho.
Tihhlum tum phei chu Krista hn>nah an awm tawh d^wn
av^ngin an l^wm lehzual. Mahse, sual ti t<ra i thl>ma i hlawhtlin
phawt chuan a l^wmna zawng zawngin a tl^n bosan vek d^wn
a ni. Chuv^ngin mi hriatpui tham loh thil t> tak t>, sual nia i
hriat si, a langa sual tehchiam ni si lo, dik t^wk z^n si lo, \ha
lo lutuk l>m lo, \ha t^wk chiah lo deuh si, Thlarau Thianghlim
CHHANDAM HLIMNA

>ng a\anga thlîra dik t^wk lo thilte i nunah luhtîr i phal chuan,
chu chuan bu a chhep ang a, Krista chhandam hlimna chu a
lo kiang tial tial mai ang,” tiin.2
3. Chhandam hlimna a pung thei
Chhandam hlimna tibo theitu apiang kalsanin, sim ngai
sima, b^nsan ngai b^nsana, Pathian hnaih deuh deuh hian
chhandam hlimna a pung z>l thei a ni. Kohhranhote fuihin
Paula chuan, “Chutichuan hnathawh tinr>nga lo rahin, Pathian
hriat famkimna kawnga lo s^wt deuh deuhvin, hlim taka chhelna
leh dawhtheihna tinr>ng nei t<ra a ropuina chakzia ang z>la
chakna tinr>nga lo chakin,” a ti (Kol. 1:10-12).
Chhandam hlimna tipung z>l t<r chuan Lalpa n>na kan
ink^r tibawlhhlawh theitu then fai reng a ngai a ni. Chumi at^n
chuan tîsa d^na awmtîrtu tîsa thilte Thlarauva tihhlum \hin a
ngai. Fuihna chak tak kan hmu, “Chutichuan hei hi ka ti a ni:
Thlarauvah awm rawh u, tichuan tîsa ch^kna chu in z^wm
d^wn lo nia,” tih hi (Gal. 5:16). Amaherawhchu ‘Thlarauva
awm’ tih te, ‘Thlarau Thianghlim chan’ tihte hi keimahnia
thlarau ch>ntîr, Thlarau Thianghlimin min chan, min neih sawina
a ni fo tih theihnghilh loh a \ha ang. Chumi ni t<r chuan Amah
ngaich^ng a, nghah peihte pawh a ngai a. “LALPA ngh^ktute
erawh chuan an chakna chu an siam \ha leh ang,” tih a ni
(Isa. 40:31).
L^wm zel theih a \ha, kan chunga thil thleng apianga
lungawi theih te, a \ha z^wnga thlîr thiam te hi Lalpaa hlimna
tipung theitu a ni \hîn. Vawi khat chu mi hmingthang tak
Matthew Henry-a chu a pawisa an r<ksak a. A ni tin chanchin
ziaknaah ti hian a ziak: “Pathian hn>nah l^wmthu sawi t<r ka
ni h>ng av^ng hian - t<n hma lam zawng kh^n min la r<ksak
loh av^ng te, ka tangka ip la bo mah se ka nun an l^k bo loh
av^ng te, ka neih zawng zawng la bo mah se a tam loh >m
av^ngte leh, a t^wp berah chuan a rutu ni lova an r<ksaka ka
nih z^wk av^ngin l^wmthu sawi t<r ka ni,” tiin.3
4. Chhandam hlimna tipungtu
Bible hian Lalpaa l^wm t<rin min hrilh a ni. “Lalpaah
chuan l^wm fo rawh u; ka ti leh pek \hîn ang, l^wm rawh
u,” a ti (Phil. 4:4). L^wm mai chu a theih a, ‘fo’ lai tak hi
har kan ti \hîn. “Engkimah l^wmthu hril fo rawh u,” tih leh
z>l phei chu a har leh zualin kan hre \hîn (I Thes. 5:18).
Engkim hian thil zawng zawng a huap av^ngin Pathianin kan
\hatna t<rin engkimin min thawhsak \hîn tih hi rin ngam t<r
a ni. Lal Isua zirtîrna, Apostolte l^k kh^wm DIDAKHE-ah
pawh heti hian ziak a ni, “Pathian thu lovin eng mah a thleng
ngai lo tih hriain i chunga lo thleng apiang chu thil \ha angin
i pawm t<r a ni,” tiin.4
Chhandam hlimna chu Chhandamtuah a ni t<r a ni. A thil
p>kah te, Thlarau Thianghlim thuamna av^nga thiltihtheihnaah
te hian lungawi z^wk mai a awl \hîn. Amah Lalpa ngei hi kan
l^wmna ber ni ngei se, kan lungawina leh hlimna bul lo ni bawk
rawh se.
Chhandam hlimna tipung z>ltu leh tikiam theitu chu
keimahni ngei hi kan ni thei bawk. Talent dawngtu, tipungtu
leh tipung lotu dinhmun min hrilh a. Kan l^wmna t> tak t>
anga lang, tipung t<ra kan beih leh kan beih loh hian thui tak
a hril a ni. Tipung peihtu hn>nah a p>k belh a, theh peihtu
hn>nah theh t<r chi a pe bawk \hîn. Tipung duh lotu chu a
neih chhun pawh l^ksak a ni ngei ang.
Tuarna leh harsatna pawh hi hlimna siamtu leh tipungtu
a ni bawk \hîn. C.F.D. Moule-a chuan, “Hlimna hian tuarna
leiah zung a kaih loh chuan a p^wnl^ng \hîn,” a ti.5
CHHANDAM HLIMNA

Lungngaihna te, lus<n mangan \ahna te leh mittuite pawh hi


hlimna siamtu a ni fo \hîn.
Hlimna hi chhandamte chhinchhiahna pawimawh tak a ni
ngei mai. L^wm chunga Lalpa rawngb^wl t<r kan ni. Hlim
taka fakna hla sa t<r kan ni bawk. Hla phuah thiam Patean
(1894 - 1950):
“Chhiar s>ngin han hrethiam teh r>ng ila aw.
Khawv>l zaia tikhat t<rin ka bei ang,” a ti.6
Chhandamna hian a changtu nunah hlimna a thlen tel ngh^l
a ni. Chumi hlimna chu eng emaw v^ngin a kiam thei a, a bo
daih thei bawk. Chutiang bawkin chhandam hlimna chu a pung
thei a, a s^ng zual z>l thei tho. A kiam leh pun chungch^ng
thuah a changtuin mawh a phur a ni. Rilru thianghlim lo te,
sual leh bawhchhiatna te, \awng\ai thlahthlam te, Pathian hlat
te, Thlarau Thianghlim hruaina hnarte leh thu ^wih lohna te
hian chhandam hlimna a tibo \hîn.
Lalpa ngh^ka a thu ^wih hi chak thar z>lna a ni. L^wmna
leh hlimna, Pathian p^wla \awng\aina leh amah fak peihna te
hian chhandam hlimna a tipung \hîn. “L^wm fo ula, b^ng lovin
\awng\ai ula, engkimah l^wm thu hril fo rawh u,” tiin Bible-
in min hrilh a ni (I Thes. 5:16-18).

Sawi ho t<r
1. Chhandam hlimna hi neih reng t<ra p>k a ni em?
2. Chhandam hlimna tibo theitu engte nge ni? Engtin nge
ch<ngte chu kan hneh theih ang?
ZIRLAI 45
CHHANDAMNA LEHKHABU

Chhiar t<r : II Tim. 3:14-17; Heb. 4:12; Sam 119:105


II Timothea 3:14-17 : 14,15Nimahsela, nang zawng, tu
hn>na zir nge i nih leh, Krista Isuaa rinna awm av^ng
chuan chhandamna hmu khawpa tifing thei che Lehkha
Thianghlimte chu i naupan t>t ata hre tawh i ni tih hriain,
i thil zir leh i thil hriat chianahte chuan awm reng rawh.
16
Pathian Lehkha Thu zawng zawng hi Pathian th^wk
khuma p>k a ni a, zirtîr kawngah te, thiam loh chantîr
kawngah te, zilh kawngah te, felna zirtîr kawngah te a
s^wt bawk a ni; 17Pathian mi chu hna \ha tinr>ng thawk
t<ra kim taka inthuamin a famkim theih n^n.
Hebrai 4:12 : Pathian thu hi a nung a, thil a tithei a,
khandaih hriam tawn eng ang ai pawhin a hriam a, nunna
leh thlarau, ruhtuah leh thlîng phel hrang khawp hialin
a chhun thei a, thinlunga ngaihtuah leh tumte hi a hre
ngh^l thei a ni.
Ch^ng vawn : Sam 119:105
I thu hi ka ke atânte hian kh^wnv^r a ni a,
Ka kawng atân >ng a ni.
Synod a\anga Bible Sunday programme siam hian Sun-
day School a huam tel loh \hin av^ngin a puitu t<r zirlai
buatsaih a ni a; he zirlai hi kawng liin kan zir ang, hetiangin –
1. Bible - Pathian Lehkhabu
2. Bible - Pathian th^wk khum
3. Bible - Pathian thunung leh thiltithei
4. Bible - Mi tin t^n
CHHANDAMNA LEHKHABU

1. Bible-Pathian Lehkhabu
‘Bible’ tih hi a tîr takah chuan lehkhabu tihna mai a ni.1
Pathian chungch^ng ziakna te, a thu leh a inpuanna te a ni.
Hm^nlaiin Kohhran pate zînga mi Jerome-a (A.D. 345-420)
chuan Bible hi Pathian Lehkhabu Thianghlim (Bibliotheca
Divina) tiin a lo vuah a. Pathianin, “Ka lehkhabu”
(Exod 32:33) tih \awngkam a hmanna te a awm bawk a,
‘Pathian lehkhabu’ tia Mizoten kan lo vuah pawh hi a dik hle
mai. Mi tam tak sawi d^n ber chu Bible tih hi a ni.
Kan Kohhran Thurin hian, “Thuthlung Hlui leh Thuthlung
Thar Bute hi Pathian thu a ni a, h>ng chauh hi rinna leh
thiltih tehna dik lo thei lo a ni,” a ti. Westminster Thurin hian
a sawi sei hle a, tlar 90 zet a nei. Thuthlung Hlui leh Thuthlung
Thar bu hming a t^rlang vek a, “Apokrifa2 an tih hi chu
Pathian th^wkkhum a nih ve loh av^ngin Pathian lehkhabu
Thianghlimah a tel ve lo,” tih te “Pathian thu hrilhfiahna \ha
ber chu Pathian lehkhabu v>k hi a ni. Pathian thu awmze
kim leh dik tak hre t<ra harsatna a awm chuan hmun danga
chiang z^wka sawina zawn chhuah t<r a ni,” tih te a tel. 3
Welsh Thurin pawhin Pathian lehkhabu thu hi sei tak a ziak
bawk a, “Rinna leh thu ^wihna tehna dik lo thei lo awm
chhun a ni,” tih pawh a telh bawk.4
Bible-ah hian Pathian inhriattîrna chiang tak te, thilsiam
leh khawv>l chanchin te, mihring suala a tl<k thu te, hnam
thlan Israel chanchin te, Isua chungch^ng hrilhl^wkna leh
mihringa a lo pian d^n chanchin te, a thih thu leh a thawhleh
thu te, Kohhran chanchinte leh thil pawimawh dangte a chuang
vek a ni.
Lehkhabu dang zawng zawng aia mite chhiar zau ber, zir
chian hlawh ber a ni. |awng chi hrang hrang pawha lehlin tam
ber a ni bawk. Thil engkim mai hi Bible-ah a awm vek tih
theih a ni ang. Floyd H. Barackman-a chuan, “Bible hian
khawv>l pum pui, v^ntirhkoh te, mihring te, a \obul leh siam
chhan leh t^wpna t<r thleng a hrilh,” a ti.5
2. Bible -Pathian th^wk khum
Bible-in thu a neihna chhan ber pakhat chu Pathian th^wk
khuma ziak a nihna hi a ni. Bible hi Pathian th^wkkhum a ni
tih thu-ah hian pawm d^n a inchen lo thei hle ^wm e. Pathian
lehkha thu th^wk khum a nih chungch^ng thu hi Bible-ah
hmun khatah chauh a lang a (II Tim. 3:16); chu chu Thuthlung
Hlui chungch^ng sawina a ni. T<nah chuan Thuthlung Thar
pum pui pawh th^wk khuma ngaiin Bible-ah kan pawm tel ta
vek a ni. Th^wk khum a nih d^n chungch^ngah pawm d^n
hrang hrang a awm a, ch<ngte chu-
(1) Pathian thu zawng zawng, a \awngkam mal tinr>ng
huam vekin Pathian th^wk khuma pawmna (Verbal In-
spiration) : Hetiang ngaih d^n a\ang chuan a ziaktute pawhin
thumal hman t<r thlan chungch^ngah thuneihna an nei lo va.
Pathianin thu mal leh \awngkam hman t<r zawng zawng pawh
a thlansak vekah an ngai, chuv^ngin Bible \awngkam pakhat
mah hi dik lo a awm lo an ti. Bible ziaktute hian Pathian p>k
sa ziak chhuah b^k chu tih t<r an nei lo, an rilru pawh hman
a ngai lo va, \awngkam hman t<r pawh thlan a ngai lo. Hrilh
an nih ang kh^n an ziak tawp mai a ni. Pathian hmanrua mai
an ni a, an thu ziak zawng zawng pawh a dik fai vek a ni an
ti. Hetiang hi Mosolman-hovin an sakhaw lehkhabu, Koran
an pawm d^n n>n a inhnaih hle. Hetianga pawmtute hi chuan
an ngaihd^n \awmpui theilotute chu Bible thuneihna hn^wltu
angah an ngai hmiah mai a ni. Mi \henkhat chuan hetiang
ngaih d^n hi an pawm d^n a la ni reng.
CHHANDAMNA LEHKHABU

(2) Bible pum pui thawk khuma pawmna (Plenary In-


spiration) : He ngaih d^n ang hi chuan Bible pum pui hi
Pathian th^wk khuma p>k a ni a. A \awngkam mal t> t>
erawh chu Pathian thlansak a ni lo, an ti thung. Bible pum pui
hi Pathian th^wk khuma p>k a nih av^ngin a thu zirtîr pawh
a himin a dik a ni. Hetiang ngaih d^n a\ang chuan Bible
ziaktute hian Pathian tih>nna an dawng a, Pathianin anmahni
kaihruaiin a thuam a, chuv^ng chuan a thu zirtîr a him a,
Pathian inpuanna chungch^ng an ziak chhuah d^n pawh a dik
a ni, a ti. |awngkam hman t<rah erawh chuan anmahni (a
ziaktute) \awngkam hman a nih av^ngin \awngkam fuh t^wk
lo deuh pawh a awm thei a; mahse, chu chuan thu dik a nihna
a hliah chuang lo, an ti. He ngaih d^n hi mi tam takin
th^wkkhum an pawm d^n a ni.
(3) Pathian inhriattîrna leh a hn>n a\anga dawn a nih
v^nga th^wk khuma pawmna (Dynamic Inspiration) :
Pawm d^n dang leh chu Pathian inhriattîrna dawngtuten an
thil dawn chu anmahni thiam ang t^wk leh hriat thiam d^n ang
t^wkin an ziak chhuak a. Pathian chungch^ng thu dik, Pathian
hn>n a\anga an dawn ziak a nih av^ngin an thuziak chu Pathian
th^wk khuma ziak a ni an ti. A \awngkam leh an phuah
kh^wm d^nah a dik vek kher lo thei e, mi chanchin leh thil
thleng chungch^ng an ziak pawh a dik vek lo mai thei; mahse,
a tum erawh chu a dik reng a ni. Pathian inpuanna leh a
hnathawh chanchin thu a nih av^ngin rinna leh thiltih teh n^n
hman tl^k a ni. He ngaihd^n hi t<nlai mi tam takin th^wk
khum chungch^ng an pawm d^n a ni.
Bible hi \awng chi hrang hrang 1,100 aia tamin lehlin a
ni tawh. Thuthlung Hlui hi Hebrai \awnga ziak a ni a,
B.C. 250–150 velah Grik \awngin lehlin leh a ni a,
B.C. 300 velah Coptic \awnga lehlin a ni leh. Thuthlung Thar
hi Grik \awnga ziak a ni a, kum 150 A.D.-ah Latin \awnga
lehlin a ni a, kum 200-A.D.-ah Coptic-a lehlin a ni. Kum 400
A.D.-ah Bible pum pui Jerome-an Latin \awngin a letling.
English-a lehlin hi kum 1380 - 1978 thleng khan sawmhnih
aia tam mah a awm.6
Bible lehlin d^n hi kawng hnihin kaihhruaina p>k a ni.
(1) A \awngkam inruak tawna lehlin (Literal translation)
- Hei hi Authorised Version te, Revised Version ang te hi
an ni.
(2) A thu awmziaa lehlin (Dynamic Equivalent translation)
- Hei hi TEV te, NIV te, tih d^n a ni deuh.7
3. Bible-Pathian thu nung leh thiltithei
‘Nung’ han tih hi thil nung dang anga che thei tihna lam
ni lovin, hlui thei lo, thar reng tihna lam a k^wk a. A chh<ng
thuin a sawi Pathian hi nung reng a nih av^ng pawhin a thu hi
a nung a ni.
Bible chungch^nga Thurin hi Pathian thu zirna hmunah
pawh hian a laipui ber a ni. A p>ng dangte Theology te chu
Bible-a innghat chunga zir an ni hlawm. Bible hian zir nasat
a hlawh hle mai. Chipchiar leh chîk taka belh chian a ni a.
Thliar hranga phel sîn z^wng te, hl^wm kh^wma khaikhin
z^wng tein zir a ni. Ngais^ng taka zirte leh ringhlel chunga
chhuite pawh a hlawh. Tihbo fai vek tuma dona te a t^wk a,
zau taka theh darh t<ra \an l^k a ni bawk. Lehkhabu dang
ang lo takin a hlu tial tial a, a pung deuh deuh si a ni.
Bible thiltihtheihna chu a thu, Pathian thiltihtheihna v^ng
a ni. A thu ziak tl>m t>, ch^ng khat lek emaw, thumal khat
lek emaw pawhin mihring nun a tidanglam thei a, ram leh
CHHANDAMNA LEHKHABU

mihring nun d^n a her danglam daih thei a ni. Bible-in a thlen
ram - England te, America te, Europe ram te, Mizoram te
ngei pawh a khawih danglam nasa >m >m a ni. Korea ram te
khi hm^n lawka ram thim kha a ni a. Bible l<t hmasa ber
kengtu chu ramri v>ngtu sipaiin a kut ding lamin a s^thlum a,
a kut vei lamin Bible chu a l^ksak a.8 Chutiang takin dod^lna
nasa tak chu t^wk mah se t<nah chuan South Korea ram chu
khawv>la Chanchin |hain a hneh ber zînga mi leh a darh
chakna ber p^wl a lo ni thei ta hial a ni.
4. Bible-mi tin t^n
Kohhran Siam \hat hun hma lamah kha chuan kohhran
hian Bible a lo khuahkhirh tawh \hîn a. Puithiamte chauh
chhiar t<r nia ngaiin mi nar^n t^n chhiar a phal lo. John
Wycliffe-a chuan mi tinin chhiar se a duh a, hriat theih t<r
Sap\awng-in a letling a ni; mahse, tihhlum a nih phah ta.
Kohhran Siam \hat hun laiin mi tin chhiar t<ra buatsaih an duh
ta z>l a; tichuan, a lo pung \an ta a ni. Mi mal nun hruai n^n
te, Kohhran inkaihhruai n^n te pawh Bible hi rinpui ber t<rah
an ngai a. Chuvangin ‘Bible chauh’ tih \awngkam hi an thupui
langs^r tak a ni \hîn.
Mi tinin Bible an neih theih n^n \hahnem ngai taka thawktu
p^wl eng emaw z^t an awm a, ch<ng zînga kan hriat l^r ber
chu Bible Society rawngb^wlna hi a ni. Man tl^wm leh awlsam
takin tu pawhin Bible kan nei thei a, a l^wmawm a ni. Kan
zirlai hi hetiang hian khaikh^wm ila.
Bible Society-ah member nih \heuh leh theih ang anga
\anpui z>l hi Kristiante tih tur a ni.
Mi tinin mahni pual Bible neih \heuh a \ha.
Mahni Bible chu chhiar fo t<r a ni a, thinlung khawih lai
apiang chhinchhiah z>l a \ha.
Inkh^wmna leh kal v>lnaah Bible ken fo a \ha.
Bible nei loten an neih ve theih n^n \anpui \hîn ila.
Bible hi Pathian lehkhabu, Pathian thu, ziaka awm a ni.
Lehkhabu hlu ber, \angkai ber leh \ha ber a ni a, ngaihlu ila,
hmang \angkai ila a \ha. Lehkhabu mak leh danglam tak,
Pathian th^wk khuma p>k a ni. Bible leh Pathian inzawm d^n
hi thu ril th<k leh mak tak a ni. Pathian thu hian thil a ti thei
a, mi a hneh thei a, a chak >m >m a ni. Chhandamna hmu
khawpa min tifing thei a ni a, zirtîr n^n, thiam loh chantîr n^n,
zilh n^n, felna zirtîr n^n a s^wt >m >m a ni.

Sawi ho t<r
1. Bible, Pathian th^wk khum tih hi kan hriatthiam d^n
eng nge ni ?
2. Bible leh Kohhran inzawmzia sawi ni se.
ZIRLAI 46
CHHANDAMNA THUA HRIAT TÛR
PAWIMAWH ZUALTE

Chhiar t<r : Gen.19:17; Joh. 8:11; Lk. 10:41,42; Phil. 4:9

Genesis 19:17 : Tin, heti hi a ni a, p^wna an hruai


chhuah hnu chuan, “I nunna t<rin tl^n chhuak rawh; i
hnung lam hawi suh la, Phaizawl r>ng r>ngah hian ding
hek suh; tl^ngah s^wn tl^n rawh, chutilochuan i boral
dah ang e,” a ti a.
Johana 8:11 : Tin, ani chuan, “Lalpa, tu man mi chantîr
lo ve,” a ti a. Tin, Isuan, “Kei pawhin thiam loh ka
chantîr lo a che; kal la, t<n hnuah tisual leh tawh suh,”
a ti a.
Luka 10:41,42 : 41Tin, Lalpan, “Marthi, Marthi, thil tam
tak i ngaihtuah a, i buai a nih hi: 42 thil pakhat chauh a
pawimawh e; Marin chan \ha chu a thlang a, chu chu
l^ksak t<r a ni lo ve,” a ti a, a chh^ng a.
Ch^ng vawn : Phil. 4:9
In thil zir te, in thil pawm te, in thil hriat te, keimaha
in thil hmuh te pawh kha, kh^ng ang kha ti \hîn ang che
u; tichuan Thlamuanna Pathian chuan a awmpui ang
che u.
1. Boralna hmun chhuahsan
“I nunna tûrin tlân chhuak rawh; i hnung lam
hawi suh la, Phaizâwl rêng rêngah hian ding hek suh;
tlângah sâwn tlân rawh, chutilochuan i boral dah ang
e,” (Gen. 19:17).
Mi sual chhandamna hi Pathian hnathawh a ni ang bawkin
mi fel berte chhandamna pawh hi Pathian khawngaihna bawk
a ni. Khawngaihna, Pathian khawngaihna chauh tih hi a hlu hle
a ni. Khawngaihna kut chak takin a chelh a, a hruai chhuak
a, himna hmun lam pana tl^n ngh^l t<rin a hrilh a ni.
Pathian khawngaihna ^w hi hnar a nih chuan thinlung a
sak tial tial a, boralna a\anga chhuak thei lo t<rin chelh beh
kan ni thei. Duhthlanna siam a, Lal Isua pan d^wn chiah hian
boralna ram hian min pawt chak >m >m a, huaisen taka tl^n
chhuah a ngai \hîn.
Boralna chhuahsana, chhandamna chang m>kte pawh kan
mihring nihna hlui a thi fai vek hek lo. Hm>lma hlauhawm hian
min vil reng a, a lam pantu chu a lo man bet tlat \hîn.
Duhthlanna \ha pawh zui hlei thei lo hiala min thunun ch^ng a
awm thei a; chuv^ngin hm>lma hi hnaih lohva do tlat z^wk
t<r a ni.
Vawi khat chu \hian d<n hi luipui kamah tuilian thlîrin an
l>ng d<n a. Komol dum ni ^wm tak hi tuilianin a rawn l>n thla
ta a. Pakhat chuan l^k tumin tuiah a hleuh phei a, a va vuan
chat chu an pil d<n leh \hîn, an buai hle. A \hianpa chuan,
“Thlah mai rawh” tiin a au va. Ani chuan, “Kei chuan ka thlah
a, ani hian mi thlah duh lo a ni,” a rawn ti. Komol ni lovin
savawm a lo ni z^wk si a. Hei hian sualin mi a man beh tawh
hnua tal chhuah leh harsatzia a t^rlang chiang hle. Tal chhuah
leh harsa tak sual b^wiha t^n a hlauhawm hle mai. Mahse a
thlan, a chhandamte chu Pathianin a hre reng. An \awng\aina
av^ngin, beisei bo anga lang pawh hruai chhuahin an awm
\hîn. “Pathianin Abrahama chu a hre reng a, Lota chu boralna
zîng ata chu a tîr chhuak a,” tih ziak a ni (Gen 19:29).
Boralna i chhuahsan em? i hmangaihten an chhuahsan
theihna t<rin i bei nasa ve em?
CHHANDAMNA THUA HRIAT TÛR PAWIMAWH

2. Sim hlen
“Kei pawhin thiam loh ka chantîr lo va che; kal la,
t<n hnuah tisual leh tawh suh,” (Joh. 8:11).
He thu hian thiam chantîr nih hlimawmzia min hriattîr a ni.
Ror>lna thuchhuakin thiam loh a chantîrte chung hi a rip hle
\hîn. Thi t<ra thup>k puan chhuah lai te hian an khawngaihthl^k
tak meuh mai.
Tisualtu hn>nah thu l^wmawm tak Lal Isuan a sawi a, thu
l^wmawm tak a sawi zawha thu pawimawh z^wk a chah zui
chu, ‘tun hnuah tisual leh tawh suh’ tih hi a ni. Nun thar neih
te, chhandamna chan te hi a l^wmawm rualin a pawimawh ber
chu a taka nun zuina leh hlen chhuah z>lna hi a ni. Thil chîn \ha
lo neite pawhin sim hlen hi harsa an ti fo a ni. Mi pakhat chuan,
“Rei lo deuh han ins<m chu a har lo va, sim hlen hi a har a
ni,” a ti.
Chhandamte chu Pathian duhz^wng leh a kohna phua
nung t<ra ngen kan ni. Hemi ni t<r hian ch>tzia leh thiltih,
duhthlanna leh ngaihtuahna te a chawlh loh a ngai. Ziaktu
pakhat chuan, “Zîng i thawh veleh nun thara thovin, thianghlim
taka nil>nga i nun hman i tum em? I hmai i phiha, i kut leh ke
i silin i sualte i silfai tel em? Chaw i ei a, i thlarau lam chaw
i ei tel em? I inchei a, kawr te, thuamhnaw dangte i inbel a,
Lal Isua i inbel tel em? D^rthlalangah i han inen a, i nihna tak
i hmu tel \hîn em? I mamawh tinr>ng kengin i in ata i p>n
chhuak a, Lal Isua i keng tel em? I lo haw lehin Lal Isua i
rawn h^wn tel em? Z^nah i mu a, nil>nga i thiltih zawng
zawng i muthilhsan angin i sualte zawng zawng i thihsan ve
em? I hmaah duhtlanna te, thil harsa a awm a, i mangan
ch^ngin, ‘Lal Isua ni se engtin nge a tih ang aw,’ tiin i ngaihtuah
ngai em?” tiin a ziak.
Simna chuan thil sual tih \hin tih tawh loh mai a k^wk lo
va, thil \ha tiha nunpui zui z>l a k^wk (I Pet. 3:11).
3. Pawimawh hmasa
“Marthi, Marthi, thil tam tak i ngaihtuah a, i buai
a nih hi: thil pakhat chauh a pawimawh e; Marin chan
\ha chu a thlang a, chu chu l^ksak t<r a ni lo ve,”
(Lk. 10:41,42).
Thil \ul ve ve hi a indîptîr theih a, thudik ve ve inchuhin
ror>lnaah a inhnial chiam theih bawk. |hahnemngai leh
\hahnemngai insu hian Kohhran a tiphel thei. Kan veiz^wng
leh ngaih pawimawh tun din tumna lamah pawimawh ve tho
dang kan namthl<k chuan a dik lo va, pawimawh z^wk
kalsan lek phei chu hlauhawm tak a ni. Mahni ngaiha \ha leh
ngaih pawimawhz^wng ringawta inhman zawh vek hi thil fel
ber a ni lo.
Vawi khat chu America rama Professor pakhat hi lui k^n
t<rin lawngl>ngah a kartu midumpa n>n chauh an chuang d<n
a. Professor chuan a khalhtu midumpa hn>nah chuan,
“|hianpa, Psychology i zir tawh ngai em?” a ti a. Ani chuan,
“Zir ngai hauh lo mai,” a ti a. “E, i nunna hmun thuma \hena
hmun khat i hloh a nih chu,” a ti a. “A nih leh lehkha i zir tawh
ngai em?” a ti leh a. Ani chuan, “Zir lo, ziak leh chhiar pawh
ka thiam lo,” tiin a chh^ng a. “E, i nunna hmun thuma \hena
hmun hnih i hloh a nih chu,” a ti leh a. An ngawi d<n vang
vang a, nakinah chuan thing bung l^ng luau luau hian an
lawngl>ng a rawn su hlauh mai a. A keh a, tui a l<t ta zung
zung a, a pil d^wn ta mai a. Midumpa chuan, “Ka pu, tui
hleuh i thiam em?” a ti a. Ani chuan thlaph^ng deuh mai hian,
“Thiam hauh lo mai,” a ti a. “E, chu zawng i nunna pum pui
i hloh d^wn a nih chu,” a tihsan ve thung ta a ni.
CHHANDAMNA THUA HRIAT TÛR PAWIMAWH

4. Thununna hlutzia
“In tuar hi nangmahni thunun n^n a ni; fate chunga
tih angin Pathianin in chungah a ti a nih hi; pa thunun
loh fa tu nge awm ngai le?” (Heb. 12:7).
Chhandamte tuarna hi hmangaihtu Pathian thununna a ni
thei a, ani chu kan \hatna t<r engkima thawktu a ni si.
Amaherawhchu, tuarna zawng zawng Pathian thununna anga
ngaih erawh chu a dik vek l>m lo. Hman \angkai a, a \ha
z^wnga pawm z>l theih erawh chu a \ha a, a hl^wk bawk.
Pathian thunun leh sawizawia kan awm a, a thianghlimna kan
chan ve theih n^n a fa luhlulte hi aman min thunun fo \hin tih
pawm thiam a \ha.
Nula pakhat hi Switzerland tl^ng ramah nipui chawlh
hmang t<rin a zin a. Ni khat chu tl^ng panga a vah v>lnaah
ber^m huang a va thleng a. A kawngkh^r lam chu panin a bih
v>l a. Ber^mpu chu a lo \hu a, ber^mte chuan an lo hual laih
a. A piah lawkah chuan buhp^wl tian kh^wm zîngah ber^m
pakhat ke tliak, \hem dawha \^wn khawng hi a bawk a. Nula
chuan ber^m ke n^ a hmuh chuan pawi ti takin a nat chhan
chu a z^wt a. Ber^mpu chuan, “Ka pi, a ke hi keima tihtliahsak
r>ng a nia” a ti a. Nula chuan mak a ti hle a. Ber^mpu chuan,
“Ka pi, ka ber^mte zîngah hei chauh hi kawhmawh b^wl leh
luhlul a ni a. Ka ^w a ngaithla duh lo va, chu chauh a ni lo,
ber^m dangte a hruai bo ziah mai. Hetiang ber^m hi ka hre
chiang tawh; chuvangin a ke ka tihthliahsak a ni. Chumi hnu
chuan chaw ka va pe a, ka kut seh a lo tum leh a. Chuv^ngin
ni hnih lai amahin ka muttîr leh a; chutia ka hrem hnu chuan
chaw ka va pe leh a, ka kut chu a lo liak ta heuh heuh mai
a ni. A dam thuai ang a, ber^m \ha entawn tl^k a ni tawh ang.
A tuarna z^rah thu ^wih a zir tawh d^wn a ni,” a ti.1
5. Nun leh thil tih
“In thil zir te, in thil pawm te, in thil hriat te,
keimaha in thil hmuh te pawh kha, kh^ng ang kha ti
\hîn ang che u; tichuan Thlamuanna Pathian chuan a
awmpui ang che u,” (Phil. 4:9).
‘Pathian thu kan hre tam tawh a, kan sawi th<k a, kan
sawi huai bawk; kan mamawh z^wk chu a zawma zawm hi
a ni’ kan ti \hîn. A dik theihna chin a awm ngei ang. Kan
zira, kan hriata, kan hmuhte hi zawma, hman a ngai. Philippi
4:9-a, “Ti \hîn ang che u,” a tih hi, “A takin ti zui rawh u,”
(Put it into practice. NIV) tihna a ni. Luah loh ram sawi
te, thusawi aia nun ring z^wk te hian mi a hneh thei lo. T<n
hma nun sualzia sawi thiam te, inngaitl^wm der \awngkamte
pawh Amenpui chi a ni em tih ngaihtuah chian a \ha. ‘Amen’
p>kna t<r chi leh chi lo te, a hun leh a hun lote pawh thliar
thiam a \<l hle.
Thuhriltu pakhat hian a thusawi t^wpah hian, “Tu mah hi
sual reng lo chuan a nun theih loh va, Thu s^wm p>k pawh
hi tu man an z^wm thei lo. Keimah ngei pawh hian ni tin
d^rk^r tin ka bawhchhe \hîn a ni,” a ti a. A thusawi t^wpah
chuan an zînga upa deuh pakhat hi \awng\aia an inkh^wm \în
t<rin a han sawm a. Mipui chu ngawi rengin an lu k<nin an
ding \hup mai a. Putar chuan ^w zuai deuh ruih hian, “Aw
Lalpa, kan chungah zahngai ang che. Nang chuan, ‘Keimah lo
chu Pathian dang nei suh, Chawlhni serh rawh, I v>ngte h>k
suh,’ i ti a. He thuhriltu hian ni tin, d^rk^r tin a bawhchhe \hîn
tih a sawi a. Nang chuan, ‘I ru t<r a ni lo, I uire t<r a ni lo,
tual i that t<r a ni lo,’ i ti a. He thuhriltu hian ni tin h>ng thilte
hi a ti \hîn tih a sawi a. Lalpa, kan chungah zahngai la, kan
thlarau lam hruaitu t<r mi \ha z^wk han tîr ang che, Amen”
CHHANDAMNA THUA HRIAT TÛR PAWIMAWH

tiin a chham ta a. Mipui chu an ph^wk hru hlawm mai.2 A lem


ni lovin a taka nun leh a der ni lova a taka thawktu nih a
pawimawh hle.
6. Thlîr d^n dik
“T<na ka tuarsakna che uah hian ka l^wm a, Krista
hrehawm tuar b^k chu a taksa av^ngin ka tîsaah hian
ka chhunzawm z>l a ni; a taksa chu kohhranho hi an
ni,” (Kol. 1:24).
Kohhran hi Krista taksa a ni tih Bible-in chiang takin a
sawi a; mahse, chutiang niin kan hre lo fo \hîn. T<nlai phei
chuan Kohhran ngaihsak lo kan tam ve ta hlein a lang. Kohhran
p^wn lama thlarau mi nih tumna te, Biak In p^wn lama Pathian
zawnna te leh Kohhran hmal^k hr<la rawngb^wlna p>ng dangte
pawh mi tam takin an tuipui ta. Kan zir tawh angin Kohhran
kal lai m>k hmal^kna kan duh khawp loh v^ng pawh a ni thei
e. Eng pawh ni se thlîr d^n dik leh thil hriat chian a ngai. Hemi
hi a fuh loh chuan a pum puiin \helh daih theih a ni.
Khualzin pakhat hian German rama Biak In hmingthang
tak pakhat a tlawh a. A p^wn lam chu a m^m ringawt a, a
chh<nga han luha han en thuak chuan a danglam bîkna eng
mah a awm chuang lo. A hruaitu chuan hma lama kal a, ni
chhuahna >ng lam hawia thlîr t<rin a hrilh a. Temple-a Isua
leh Temple hotute inbe lai lem mawi leh ropui tak, “Krista
Ropuina” tia an vuah chu a lo lang uar mai a. Chawhnu hera
lo kal leh t<rin a hrilh a. A va kal leh chuan Isua tui chunga
kea a kal lai lem a lo lang leh ta un mai a. Ni tl^k lai vela lo
kal leh t<rin a hrilh leh a. A va kal leh chuan ni tla t<rin
tukverh dangah chuan Kros chunga Isua awm lai a rawn chhun
lang leh ta at mai a, khualzin chuan mak tiin a rilru a hneh a,
ha hîpin a sawi ta a.
P^wn lam a\anga thlîrtuten Kohhranah hian ngaihs^n t<r
an hmu lo, beidawnthl^k leh inbumna niin an hmu \hîn. A
chh<ng a\anga thlîrtu pawhin hmun dik lo a\ang te, hun dik
lo khawdur laitea an thlîr chuan eng mah an hmu chuang lo.
|henkhat erawh chuan a chh<ngah l<tin, ni >ng hawiz^wngin
an thlîr a, Krista ropuina te, a thiltihtheihna te, a chhandamna
ropuite an hmu \hîn a ni.3
Kohhran hi Krista taksa a nihzia kan hmu ve thei em tih
inen fiah a \<l hle.

Sawi ho t<rte
1. Thupui paruk kan t^rlanahte khian engte nge kan
mamawh ber nia kan hriat?
2. H>ng thupui a\angte hian keimahnin kan lo tawn tawh
ngeite a awm em? Thawh kh^wm ila.
328

ZIRLAI 47
CHHANDAMTU ISUA

Chhiar t<r : Isa. 9:6; Lk. 2:10-12, 20


Isaia 9:6 : Kan t^n naupang a lo piang a, fapa pêkin
kan awm ta a: rorêlna chu a kokiah a chuang ang a: a
hmingah chuan, Maka, Remruattua, Pathian Chaka,
Chatuan Pa, Remna Lal an ti d^wn si a.
Luka 2:10-12 : 10 Tin, v^ntirhkoh chuan an hn>nah,
“Hlau suh ulang, ngai rawh u, mi tin ta t<r Chanchin
|ha l^w maw m >m >m ka raw n thlen che u a ni.
11
Vawiinah hian in t^n Davida khuaah Chhandamtu a
piang ta, Lal Krista chu. 12Tin, hei hi in t^n chhinchhiahna
t<r a ni; naus>n puana tuam, ran chaw p>kna thl>nga
mu in hmu ang,” a ti a.
Ch^ng vawn : Lk. 2:20
Tin, ber^m v>ngtute chuan v^ntirhkoh hrilh ang
ngeia engkim an hmuha an hriat av^ngin, Pathian
chawimawi leh fak chung z>lin an kîr leh ta a.
Kristiante ni pawimawh Krismas kan thleng d^wn ta.
Rilru lam buatsaih n^n ‘Chhandamtu Isua’ tih kan zirlaiah kan
dah a. Hetiang hian kan zir ang-
1. He mi hi tu nge ni?
2. Pathian tak leh mihring tak
3. Krismas Kristiante ni pawimawh
4. Mizote leh Krismas
5. Krismas hman d^n \ha lo
6. Krismas hman d^n \ha

www.MIZORAMSYNOD.org
329
1. He mi hi tu nge ni?
Kum s^nghnih lai a ni ta, khawv>lin hriat a mamawh tak
leh a zawh reng chu, “Isua hi tu nge ni?” tih hi a ni
(Mat. 16:13-16). Thlipui a hau reh \um pawhin, “Hemi hi tu
nge ni le? thli leh dîl lam pawhin a thu an awih hi,” an ti.1
A pian d^n pawh mihring hriatthiam d^n piah lam a ni.
Apostol-te Thurin chuan, “Ani chu Thlarau Thianghlimin a
paitîr a, a nul^t laiin Marin a hring a,” a ti. Kan Kohhran
Thurin hian, “Thlarau Thianghlim thiltihtheihna av^ngin nula
thianghlim Mari chuan a pai a, a hring a; mahse, sual a nei
lo,” a ti.2
Chanchin |ha ziaktu Luka chuan, “Mi ngaih chuan Josefa
fapa a ni a,” tiin a ziak (Lk. 3:23). Matthaia leh Luka hian
Isua thlah an chhuinaah Josefa lam an chhui ve ve a, Isua
thlen d^wn chiahin Mari an sawi kai. Mipa tel lova nula
thianghlim, Mari hrin a nih thu an sawi chiang ve ve a ni.
Isua hre tak tak t<rin a pian d^n a\anga rin ngheh a
ngai. Mihring pian d^n p^ngngai anga pawma nula thianghlim
hrin a nih thu ringhlelz^wnga sawina a awm \hîn a; mahse,
Kohhran chuan Isua nula thianghlim hrin a nih thu hi thurinah
pawh kan pawm.
2. Pathian tak leh mihring tak
Kohhran hmasa hun lai a\angin Lal Isua Pathianna leh
mihrinna chungch^ng thu sawi buai tumna zirtîrna dik lo takin
kohhran a luhchilh a. Ror>l inkh^wmpui lian an neih phah ta
a ni. Inkh^wmpui lian vawi sarih an neih chh<nga an ngaihtuah
zin ber pakhat chu, Isua Krista nihna chungch^ng a ni. Pawm
thiam lo leh harsatna siamtu bulte chu Kohhran hruaitu lian
Bishop te hial pawh an ni hlawm. Pathian tak leh mihring tak,

www.MIZORAMSYNOD.org
CHHANDAMTU ISUA

tih hi Thurinah dah ngheh a ni ta. Kan Kohhran Thurin pawhin,


“... chu chatuan Fapa chu mihring takah a lo chang a, mihring
pakhat mize pahnih nei, Pathian tak leh mihring tak a ni
kumkhua ta a ni,” a ti a.3
Lal Isua Pathianna chauh pawma, a mihring nihna hmaih
chu a dik lo va; a mihrinna uar a, a Pathianna phat pawh a
fuh bawk hek lo. Pathian a nihnaah Pathian Fapa, Davida
fapa, tihte hi koh d^n l^r tak a ni a; Mihring Fapa tih hi
amahin a hman duh tak chu a ni.
A hming pawimawh tak, ‘Imanuela’ tih hian a Pathianna
leh mihrinna a la kawp a, Pathian leh mihring inzawmna a
puang chhuak \ha hle. ‘Kan hn>na Pathian awm’ tih emaw
‘min awmchilhtu Pathian’ tih emawin sawi theih a ni.
Lal Isua nihna, ‘Pathian tak leh mihring tak’ tih hi Grik-
hoten an pawm thiam lo. Mihring ngaiha ni thei lo hi Pathianah
chuan a ni thei tlat si. Mihring ngaihtuah d^na ni thei lo tawpin
Pathian a inpuang a. Mihring t^na tih theih loh chu a rawn ti
bawk a ni. Charles Inwood-a chuan, “Pathianin thil ropui tak
a tih d^wn chuan, thil harsa tak a\angin a \an a. Thil ropui
lehzual a tih d^wn phei chuan thil tih theih loh a\angin a \an
\hîn,” a ti hial.4
3. Krismas, Kristiante ni pawimawh
A hming leh a ni thu : Krismas tih hi Old English-ah
chuan “Krista ni-a pun khawmna” tihna lam a ni.5 Mass tih hi
Roman Catholic Kohhran chuan Sakramen hmingah an hmang
a; chu lam hawia sawi chuan Krismas chu ‘Krista ruai’ tihna
a ni thei bawk. Mass chu tam tak, awm kh^wm sawina a ni
thei a, Krista av^nga pun kh^wmna nasa tak, hlimna ni leh
Kristian ni pawimawh at^n hman zui a ni ta z>l.
A hun leh ni chiah hi Isua pian a\anga kum 200 aia tam
liam hnua chhui l>t a nih av^ngin a dik chiah hriat a har tawh
a. December 25 hi Isua pianni niin Sextus Julius Africanus-a
(Sektas Zulias Afrikanas-a) chuan kum A.D. 221 kh^n a sawi
a, a hnu lamah hian an pawmpui zui ta z>l a ni. Rom sawrk^r
kha Kristian sawrk^r a lo nih hnuah A.D. 336 Philocadian
Calendar-ah an chuantîr a ni. He ni hi ‘Felna Ni k<t’6 a lo ni
ve chiah hi mi \henkhatin sawi hnawm n^n an hmang a. Mahse,
Kristian-te chuan Lal Isua pian ni, Krismas hian a luahl^n vek
ang tih an beisei a, an l^wm hle a ni.
A hman d^n : England-ah chuan A.D. 1500 v>l a\angin
f^r thing chh^wlte inah an dah a, ‘Krismas thing’ an chîng \an
a ni. Kum 1611-a\angin Bati chhit an chîng a, December ni
24 hma zawngin Bati 24, ni 24 chh<ng an chhi \hîn. Kum
A.D. 1700 v>l a\angin chh<ngte hn>na thil inp>k an chîng
\an. Kum A.D. 1800 hnu lam a\angin Christmas Card inthawn
an chîng thar bawk. Europe-ah chuan thil inp>k tawn an chîng.
Bishop Nicholas-a chuan “Krismas hma z^n” tih hla Santa
Claus-a phuah denchhenin naupangte hn>na thilp>k a chîng a;
hei hi Krismas Pa tih lo chhuahna bul a ni.
Kristian tam ber chuan December 25 hi Lal Isua pian ni
lawmna Krismas at^n an hmang zui ta a, hun danga Krismas
hmang \hin Kohhran pawh an awm ve bawk.7 Lal Isua pianni
hi hre dik chiah thei lo mah ila a lo piang tih a chiang a, chu
chu kan t^n a t^wk a ni.
4. Mizote leh Krismas
Mizo Kristiante nunah hian Krismas hian hmun a luah
nghet hle mai. Thlasik boruak te, tl^ngs^m p^r leh tlaizawng
pangp^r te, kan buh seng zo hlim lai boruak te n>n a inhmuak
CHHANDAMTU ISUA

\ha tlat a ni. Kan hla phuah thiamte lahin min awi lungl>ng sa
bawk n>n. Mi tinin mahni khuaah, mahni inah ngei Krismas
hman kan duh a, kan helhhawlh a ni ber e.
Mizoram Kohhranin Krismas an hman \an chiah hi ziakin
hmuh t<r a v^ng deuh va. Kan hriat theih hmasa ber chu kum
1903 Dec. 25 kh^n Aiz^wlah Krismas an hmang a, Office
(pisa) te pawh an kh^r tih Mizo leh Vai Chanchin buah a
chuang (Thu belhah t^rlan a ni).
5. Krismas hman d^n \ha lo
Krismas hman d^n \ha lo sawi t<r tam tak a awm thei
ang. H>ngte hi lo chhinchhiah ila –
(1) Intihhlimna hun ringawta hman hi a dik lo. A hma deuh
a\anga hlimna t<r zawng ringawta kan inbuatsaih l^wk \hîn hi
a fel lo. Zu leh ruih theih thil n>na hman ho leh, hetiang thil
chîn \an huna hman \hin hi a fel lo hle a ni.
(2) H^lpuah h^lna hun emaw tih hi a fel lo bawk. H^lpuah
leh puak thei thil dang h^l hian Krismas n>n inzawmna a nei
lo. |<l lo taka ins>nsona a ni.
(3) Thawmhnaw thar n>na Krismas kan l^wm \hîn hi thil
l^wmawm tak ni mah se, neih ngei ngei t<ra ngaih hi a dik lo.
(4) Khawlai leh p^wna zal>n taka hun hman tumna te hi a
dik lo va, tlaiv^r kher t<ra ngaih leh zanlai v>la ei \euh tum
kher hi a \ha l>m lo.
(5) P^wna chhuah nasat leh theuleu nasat v^ng hian suala
tl<kna remch^ng a tam \hîn a, hei hi pumpelh ngei chi a
ni. Lîrtheia chak tak taka tl^n vak te hi ch>tsualna titamtu
a ni bawk.
(6) Krismas siamtu leh a awm chhan ber chawimawia fak
hman lo leh fak peih loh phah hial khawpa kan meng rim leh
hah hi, taksa t^n b^kah thlarau lam nun t^n pawh chak lohna
thlentu a ni.
Nawmchenna rilru te, p^wn lam hlimhlawp leh tîsa thila
Krismas lo hmuah hi chîn loh t<r a ni.
6. Krismas hman d^n \ha
Krismas hman d^n \ha hetiangin lo sawi ila –
(1) Berampute leh mi fingte angin Lal Isua lo piang hi chibai
b<k t<r a ni. Krismas hmang hmasatuten chibai an b<k a, a
hmaa inngaitl^wma chibai an b<k hi entawn ila.
(2) Mi fingten an rohlu an pe. Krismas hman d^n dik chu
rohlu p>k hi a ni. Amah chawimawi n^na sum leh pai s>nso leh
nei lo z^wkte hn>na \anpuina p>k te a \ha. Chu b^kah rohlu
ber thinlung p>k ngei t<r a ni. Amah a rawn inpe fai vek a,
chutiang bawkin ringtu chu a hnenah a inpe fai vek t<r a ni.
(3) Kohhran programme hi a \ha thei ang bera hman ni se.
Pathian biak inkh^wmah leh zai kh^wmnaah hian nu leh pa
leh \halai zaikh^wmna a hranpain kan siam emaw, siam lo
emaw kal vek tum ni se a \ha.
(4) Mahni in \heuhvah, kan kim emaw, kim lo emaw
chh<ngkuaa Pathian biakna hun hman tam ni sela; chu chu
sual laka inv>nna \ha tak a ni. Krismas neitu hn>nah
chh<ngkuaa tih tak zeta inhlan \hin hi a pawimawh.
(5) Kan ruai \heh hi Lal Isua lawmna ruai a ni tih hriat \heuh
a \ha. In lama kan ei leh in aiin a tui lo deuh a nih pawhin
Kohhran pum huap ruai a nih av^ngin tel \heuh t<r a ni.
CHHANDAMTU ISUA

Krismas hi khawv>l hmuha Lal Isua t^rlanna hun ropui


leh hlimawm tak a ni a. Ringlo mite hmuha amah
tihhmingchhiatna leh ringtute timualpho z^wngin tu man hman
loh hram ni se. Rinna leh thlarau nuna hmas^wnpui ngei t<rin
thianghlim taka hman hi a champhaph^k kan lawm Isua leh a
Pa Pathian duhz^wng a ni ang.
T<nlaia Krismas kan lawm d^nah hian \angkai z^wk leh
hl^wk z^wka tih d^n zawn a ngai ta hlein a lang. Kan chhiat
phahna lam ngaihtuah phei chuan ‘lungngaih hapta a ni mai e’
ti pawh an awm tawh. Kristiante t^n hlimna ni ropui tak a
nihzia humhalh chungin hman d^n \ha lo paih bova, a \ha
z^wk ngaihtuah reng kan ba tak meuh a ni.
Lal Isua leh a nihna dik tak hi hriat chian a \<l hle.
Pathian tak leh mihring tak a nihzia pawm thlap a ngai a.
‘Thlarau Thianghlim paitîra nula thianghlim hrin’ tih pawh hi
Isua Krista hriat chianna at^n rahbi pawimawh hmasa a ni.
Khawv>la Isua Krista lo pianna lawm hi Kristiante t^n thil
pawimawh tak a ni. Krismas-in hmun a chan theih lohna
thinlung chuan Isua a ngain>p tihna a ni. Krismas lawm dan
\ha, thianghlim leh \angkai z^wk ngaihtuah erawh chu a \<l ta
hle mai. Ber^mpute ang bawk hian kan Krismas hmang zo
haw lam hian Pathian chawimawi sela, Krismas hman d^n
boruakte hi rimtui hle rawh se.

Sawi ho t<r
1. Lal Isua leh a nihna hriat chian loh a pawina sawi
ho ni se.
2. Krismas hman d^n hl^wk leh \ha eng nge ni ang?
KRISMAS CHUNGCHÂNG THU BELH
(Mizo leh Vai Chanchinbu, February, 1904)

Krismas hi a awmzia ‘Isua pian’ ni a ni. Kum tin-in


Disembar ni 25 a a awm \hin. Tin Kristian hovin chumi ni
chu an ngai hlu em em mai a, “Lawm ni bik a ni” ti-in.

Tin, chumini chuan awm-ni an kham \hin. Tin, tunlai


Sawrkar te hi Kristian Sawrkar an ni avangin chumi ni
chuan awm-ni an kham \hin; an hna-thawk-tu-te zawng
zawng, Kristian emaw, mi-dang emaw pawh an chawlh tir
\hin. Tin, hlim-na-turin ruai \heh na te, englo shem te,
in-fiam-na tin-reng te an shiam. Sap ram chuan chumi ni
a tan englo an buat-saih \hin, ram tin a Kristian hlim
takin an awm \hin
“Tin, Aizawl a pawh hian Disembar 25-03 a khan
Krismas chu a lo awm. Tin, Sawrkar-in a hnathawk-tu-te
hn>na awm-ni an pe; an “office” (“Pisa” Mizo-vin kan ti
kha) an khar; an kai lo.
Tin, skul mi te ho, Zo-sap leh Sawrkar-in, chu mi ni
a tan eng lo an thawh-lawm khan sebawng leh vawk, ser
leh fu an lei.
Tin, skul awm hun-in skul ai-inkhawm-na a awm.
Isuan pian’ chanchin leh hrilh lawk thu an hril bik.
Tin, chumi ban’-in fu leh bal-hla leh ser leh chithlum
naupang an shem.”11
KRISMAS CHUNGCHÂNG THU BELH

25 Dec. 1913 Krismas Lawm thu


(Kristian Tlangau Feb. 1914)

“Krista unau duhtakte u, t<n hmalamte kha chuan,


kan Lal Isua lo pian-na champha-phakte hi a kip a kawiin
kan lo hriat lo avangin lawmna chang kan lo hre ngailova.
Kumin December ni 25, 1913 a hian erawhchu tl>min
l^wmna ch^ng kan lo hre ta deuhva; l^wmna chang kan
lo hre ta deuhva; l^wmna shiam n^n kan khua a
kohhranhote’n lawm takin kan thawhl^wm a; a hnuaia
ka ziak ang z>l hian :- Kristiante 45 kan ni.
Laikhama Rs 1-0-0
Zashiama ” 1-0-0 (Thingpui nen)
Thanghrima ” 2-0-0
Tlangbawiha ” 1-0-0
Nid<na ” 1-0-0
Hn<na ” 1-0-0
Pawisa nawi ” 2-0-0
A za-in Rs 9-0-0
Heng hian vawk leh ^r kan lei a; kan unau ram riakte
kan chah haw a’ ruai kan \heh a. Kan \heh dawn laite
chu kan buai >m >m a, thingpui lumna leh sa chhumnate
tak ngial pawh a vang shi a; nimahsela rin a lovin kan
lalpa Vancheuva chuan, sa chhumna turte, thingpui lumna
turte chuan ama d^r-belpuite a rawn thawh a, min
ngaihtuah pui ta hlawm a, ama ho chuan lawm takin kan
buatshaih ta a, kan inkhawmna ate pawh a tel ve z>l a,
Kristian hote chu kan lawm >m >m ani. Unau pakhatin
KRISMAS CHUNGCHÂNG THU BELH

a shawi ang kh^n, van ram kal kawng ti-bumbohtu chu


Lal Isua ngeiin Chanchin Tha hi hriat-tir shela, Amah
faktu leh a rawngb^wltu tak lo ni chhawm rawh she.
Hm^na chuan Chanchin Tha haltu tak a nih \hin kha, in
la hre reng ang a. Lalpa chuan Amah at^n a hn>na hip
shela, a khua leh a tui a Lalpa hming a rorelin a lo awm
theih z^wk nan Amen.”
Zashiama, |huampui.
338
END NOTE

Zirlai 1
1. Christian Doctrine of Salvation by Estborn - 1954
p 20,21 leh The World Religions, A Comprehen-
sive Guide Articles by Experts - 1992 p. 43, 172,
204, 213-ah te kan bul hnai sakhaw lianten
chhandamna thu an zirtîr d^n chu hetiang a ni -
Budhism : Mihring hi tuarnain a chîm pil vek a.
Tuarna awmtîrtu chu ch^kna (desire) a ni. Ch^kna
chu tihhlum a nih chuan tuarna a\angin a zal>n ta a,
chu chu chhandamna (Nirvana) a ni, an ti.
Chhandamna aiin zal>nna a k^wk z^wk mah a ni.
Hinduism : Mihringte hi nun d^n leh thiltih (Karma)
ang z>lin t^wp chin awm lovin an piang nawn
(Samsara) z>l a. Chuta \anga chhuaka, pathian
(Brahma)-a luh chu chhandamna a ni, an ti. Hei
pawh hi chhandamna aiin chhuahna a ni zawk mah.
Sikhism : Chhandamna chu mahni nihna paih bova,
pathian dah pawimawh ber leh laipui bera hman hi
a ni, an ti.
Jainism : Chhandamna siamtu lunghlu pathumte chu
hriatna dik, rinna dik leh nun d^n dik a ni, an ti.
Islam : Hremhmun hlauhawm tak pumpelh hi
chhandamna (najah, khalas) a ni, an ti. Hei pawh
hi chhandamna aiin pumpelhna a ni z^wk bawk.
2. Bible \awngkam yasha (Hebrai), Soteria (Grik) hi
chhandamna tia lehlin a ni hlawm. Thiltih lam sawina
Sozo (Grik) chu ‘chhanhim’ (Mat. 8:25) ‘chhandam’
(Mat. 14:30); ‘tidam, intidam’ (Mk. 15:21; Lk. 23:35;
37,39); dam (Mk.13:20) tih tein lehlin a ni. Bible-ah

www.MIZORAMSYNOD.org
END NOTE 339
hian Chhandamtu tih hi vawi 55 zet a awm a,
chhandam (to save) tih \awngkam hi vawi 315 lai a
awm bawk.

Zirlai 2
1. India Ram Presbyterian Kohhran Thurin No. II
2. The NIV Exhausive Concordance : Edward W.
Goodrick & John K. Kohlenberger III 1999 en la.
‘El’ tih hi Pathian hming sawina upa z^wk a ni a,
Elohim tih hi pakhat aia tam (plural) \awngkam a ni.
LALPA tih hi Pathian inpuanna hming, YHWH
(AWMA tia lehlin t^k) hi a ni a (Exod. 3:14) zahawm
leh \ihbaiawm a nih av^ngin LALPA tiin Bible-ah an
ziak ta z>l a ni.
3. Omni Potent - Engkimtithei (Gen. 17:1) Omniscient
- Engkim Hria (Sam 139:4) Omnipresent - Hmun tina
awm (Sam 139:8,9).
4. Johana 4:24; I Thessalonika 5:23; Rom 16:27; Johana
3:33; Rom 15:13; I Johana 4:8; II Tim 4:8.
5. India Ram Presbyterian Kohhran Thurin No. III
6. All the Doctorine of the Bible : Herbert Lockyer,
Indian Edition Reprinted 2007 p. 121.
7. Evidence for Truth : SCIENCE by Victon Pearce,
OM Books, Reprint 2005 p. 154 - 157
8. The Gospel of Luke : The Rev. William Barclay D.D.
The Saint Andrew Press Edinburg - 1962 p. - 213.

www.MIZORAMSYNOD.org
END NOTE

Zirlai 3
1. India Ram Presbyterian Kohhran Thurin No. IV
2. Thurin zirna : Rev. Saiaithanga SPB 4 th Edition p.
22,23.
3. The Chistian Doctrine of Salvation: Sigfrid Estborn
- 1962 p.34.
4. Image : Anpui. Gen. 1:26,27; 5:1; 9:6; I Kor. 11:7;
II Kor. 4:4; Kol. 1:15; 4:4.
Likeness : Anna. Sam 17:15; I Kor. 15:49.
Hmel, pian hmang - Isa. 52:14
Like : Lan d^n Ezek. 1:28
ni ^wm tak - Ezek. 10:1
5. Man in Revolt : Emil Brunner, Lutherworth 1949, p. 98.
6. India Ram Presbyterian Kohhran Thurin No. V
7. Thurin zirna : Rev Saiaithanga SPB 1988 p. 27.

Zirlai 4
1. Van boruak zauzia hi mihring tehna p^ngngaiin a
ph^k loh av^ngin tehna hming dang ‘Êng kum’ (Light
year)-in an sawi \hîn. Kum khat chh<ngin >ngin km
94,04,80,00,00,000-a thui a kal thei a, chu chu sec-
ond khata km. 2,97,600 kal ang a ni. Khawv>l pum
hi >ng chuan second khatah vawi ruk d^wn a h>l
chhuak hman a, thla km. 3,84,000 khi second khat
v>lah a thleng a, Ni km. 15,00,00,000 khi minute 8
kal v>l a ni. Galaxy pakhat, thl>ng ang deuhva bial
hi a sîr lehlam a\anga lehlam thleng t<rin kum 60,000
a duh ang. Chutiang Galaxy chu tam tak a awm.
END NOTE

Portrait of the Present : L. Brander M.A. Oxford


University Press, 12 th impression - 1972. ‘The Na-
ture of Universe’ P. 119 - 125.
The Big Book of Stars and Planet by Robin Kerod
p. 41,49.
2. Gen. 9:3,4 Thisen hi nunna bul a ni a, nunna chu
Lalpa ta a ni.
3. Hindu-ho chuan Engkim hi pathian a ni (pantheism)
tih leh engkimah pathian a awm (pan-entheism) tih hi
an rin d^n pakhat a ni. Hm^nlaia thi kha ror>ltu lalah
a lo piang leh thei tih Hindu lehkhabu Srimadbhagavad
Gita 14:15-ah ti hian ziak a ni: ‘Dying when the Raja
predominates, he is born among those attached to
action; even so the man who has expired during
the preponderance of Tamas is reborn in the spe-
cies of stupid creatures, such as insects and beasts’
Srimadbhagavad Gita (English Commentary) G.B.K
Press, 18 th Edition - 2003 p. 636.
4. V^nram hi a lo awm chiang a ni : Choo Thomas
1 st Mizo Publication 2007.
5. V^n lam ngaih hla - Lung min l>n ka thlîr ning d^wn
lo : Mizo Kristian Hla Thar bu No. 414. Phuahtu -
Upa L. Kamlova.

Zirlai 5
1. Gen. 12:1-3; 32:28; Exod. 19:3-6.
2. A Commentary on The Holy Bible : The Rev. J.
R. Dummelow M.A Reprinted 1958 p. 803.
3. Manual of Christian Doctrine : Louis Berkhof,
Reprinted 1998 p. 200 - 210.
END NOTE

4. 70 Great Christians : Geoffrey Hanks p. 33.


5. Mission According to Jesus : Theodore Williams.
I.E.M. Outreach Publication, Madras 1 st Edition -
1990, p. 6,7.

Zirlai 6
1. October 1866, Rothangpuia leh T.H. Lewin-a
inremna thuthlung
1) British ram awp chh<nga mite an intibuai t<r
a ni lo.
2) British hm>lma chu Rothangpuia hm>lma an ni
ang a, Rothangpuia hm>lma pawh British hm>lma
an ni ang.
3) Rothangpuia te hn>nah hian an chheh v>lah
hm>lma an la neih nual av^ngin, an khua v>ng
t<rin Lewin-a ten Police 30 rual an dah ang.
February 18, 1872-a Lalburha leh General
inremna - thup>k ‘tur a ni’ pali
1) Lalburha a awm loh pawhin, a upate zînga
pathumin an haw lam chu Tipaimuk thlengin an
zui t<r a ni.
2) Sawrk^r mi tirh tu pawh an khuaa a lo kalin \ha
taka lo dawnsawn an remti t<r a ni.
3) Monierkhal leh Nundigram r<na an silai l^kte
an pe kîr leh vek t<r a ni. An pe kîr ngh^l thei
lo a nih pawhin a hnua thleng leh t<rin a aiah
silai dang an pe t<r a ni.
END NOTE

4) D^rkhuang, Darbu, |hihna, |hival, Saingho - 2


Sial - 4, Kel - 10, vawk -10, Ar - 50, leh buhfai
mound - 20 an chawi t<r a ni.
(Mizo Chanchin - B. Lalthangliana, 1 st Edi-
tion 2001 p. 413, 419)
Sawrk^r leh Mizo lalho inremna - Sa<itan - 1893
1) T<n chinah chuan indo lovin, \hian leh unau
angin kan awm tawh z^wk ang.
2) Lal leh lal pawh unau angin in awm tawh ang
a, kawhmawh b^wl chu sawrk^rin a bi tum ang.
3) Silai zawng zawng sawrk^rah number in chhuttîr
ang a, a bo thulh-ah sawrk^rin rang taka a
zawn chhuah theih n^n.
4) |<lna nei apiang kan in\anpui z>l ang
(Mizo Pi Pute Leh An Thlahte Chanchin:
K. Z^wla, 3 rd Edition - 1981 p. 247)
2. Manual of Christian Doctrine : Louis Berkhof,
Reprinted - 1998; p. 167 - 171.
3. Kristian Hla Bu No. 163:3

Zirlai 7
1. Kristian Hla Bu No 72:3.
2. All the Doctrine of the Bible : Herbert Lock, Reprint
2007 p. 152.
3. Atonement (Inpumkhatna) tih hi Anglo-Saxon a\anga
lo piang ‘Pakhata insiam’ (a making at one) tihna
a ni. Kpr (Hebrai) Katallage (Grik) lehlin nan Atone-
ment tih hi an hmang a, inremlehna (reconciliation)
tih hi a chiang z^wk mah a ni.
END NOTE

New Bible Dictionary : London IVF - 1962, Re-


printed April, 1967 p.107
4. Mizo Kristian Hla Thar Bu No. 109:1,3
5. The Sovereignty of God : by A.W.Pink Reprinted
1988, Great Britain p.73.
6. Kristian Hla Bu No. 600 (Doxology) Lettu : Rev. E
Rowlands (1867 - 1939).

Zirlai 8
1. Thih hlen loh t<r thu sawina - Sam 16:10.
Nun rei z^wk leh inngeihna ram thu - Isa. 11.
Mitthi ruhro tihnun leh thu - Ezek. 37.
Mitthi tihnun leh t<r thu - Isa. 26:19.
Thi (muhil) tawh thawhleh (\hanharh) t<r thu - Dan.
12:2.
2. Taksa sawi n^na hman l^r ber ‘Basa’ (Hebrai) hi
mihring ruangam fuke pum pui kengtu a ni a, tisa
(Flesh) ti pawhin hman a ni. Thuthlung Tharah hian
‘Soma’ (Grik) tiin ziak a ni a, tisa, taksa (\awih thei)
leh thlarau taksa (thawhlehna nun) sawi n^nte an
hmang.
3. Pathian mals^wmna dawngtu hnam an ni a, hnam
dangte pawh Israel fate an en d^n azirin an chungah
Pathianin a relsak \hîn (Gen. 12:1-3). An
mawhphurhna pawh a s^ng a, Pathianin a en liam
mai mai ngai lo (Amos. 3:1-2).
4. II Lal. 7:3-6 - Ph^r pali te leh Suria sipai rual tlan
chhiat thu. Isa. 37:6-36 - Assuria sipai laka
chhandamna, v^ntirhkohvin sipai 1,86,000 a tihhlumsak.
END NOTE

Zirlai 9
1. ‘Synoptic’ tih hi Grik \awng ‘Synopticos’ tih a\anga
lo kal a ni a, a awmzia chu ‘hmuh d^n tl^ngpui leh
thlîr d^n inang’ (to see the whole togather, to take
a comprehensive view) tihna a ni. Isua Krista
chanchin leh a zirtîrna an thlîr d^n a inang tl^ng hle
a, an thuziak leh \awngkauchheh thlengin a inang
tl^ng hle a ni.”
New International Bible Dictonary : J. Dauglas,
Printed in Japan, 1987 p. 399.
2. Tidam, intidam (Mat. 27:42; Mk. 15:31; Lk. 23:35-
37). Chhandam, dam (Mat. 10:22; 24:22; Mk. 3:4;
13:20). Tihdama awm (Mat. 10:22).
3. The Life and Teaching of Jesus Christ, According
to the Synoptic Gospels by E. Ridley Lewis B.A.;
B.D; M.Th. Janes Clarke & Co. Limited; Cambridge
and London. 7 th Impression - 1968 p.27.
4. The Outline of Christian Doctrine Vol -I. A. Marcus
Ward C.L.S. - 1972 p.34.
5. Isua Thilmak tihte :
1) Mitdel pahnih tihdam - Mat. 9:27-31.
2) |awng thei lo tihdam - Mat. 9:32-34.
3) Chhiah t<r pawisa hmuh - Mat. 17:24-27.
4) Bengngawng \awng thei lo tihdam - Mk. 7:31-37.
5) Mitdel tihdam - Mk. 8:22-26.
6) Isua, hmuh lova kal tlang - Lk. 4:28-30.
7) Sangha tam tak man - Lk. 5:1-11.
8) Hmeithai fapa kaihthawh - Lk. 7:11-17.
9) Hmeichhe chak lo tihdam - Lk. 13:10-17.
10) Damlo v<ng tihdam - Lk. 14:1-6.
11) Ph^r s^wm tihdam - Lk. 17:11-19.
12) Malka beng tihdam - Lk. 22:50-51; Joh. 18:10.
END NOTE

13) Tui Uaiin a chantîr - Joh. 2:1-11.


14) Upa Fapa tihdam - Joh. 4:46-54.
15) Zeng tihdam - Joh. 5:1-9.
16) Pian tirh a mitdel tihdam - Joh. 9:1-7.
17) Lazara kaihthawh - Joh. 11:38-44.
18) Sangha 153 man - Joh. 21:1-14.
19) Kanan hmeichhe fa tihdam - Mat. 15:21-28;
c.f. Mk. 7:24-30.
20) Mi 5000 hrai - Mat. 14:13-21; Mk. 6:30-44;
Lk. 9:10-17; Joh. 6:1-14.
21) Mi 4000 hrai - Mat. 15:32-39; Mk. 8:1-10.
22) Theipui hau hlum - Mat. 21:18-22; Mk. 11:12-14.
23) Sipa za hotu naupang tihdam - Mat. 8:5-13;
Lk. 7:1-10
24) Mitdel \awngtheilo tihdam - Mat. 12:22-32;
Lk. 11:14-23.
25) Ramhuai bawlhhlawh pai tihdam - Mk. 1:21-28;
Lk. 4:31-37.
26) Petera pizawn tihdam - Mat. 8:14-17; Mk. 1:29-
31; Lk. 4:38-39.
27) Thlipui hauhreh - Mat. 8:23-27; Mk. 4:35-41;
Lk. 8:22-25.
28) Ramhuai z^wl tihdam - Mat. 8:28-34; Mk. 5:1-
20; Lk. 8:26-33.
29) Ph^r tihdam - Mat. 8:1-4; Mk. 1:40-45;
Lk. 5:12-16.
30) Jaira fanu kaihthawh - Mat. 9:18; Mk. 5:22-24;
Lk. 8:41-56.
31) Hmeichhe thi p<t tihdam - Mat. 9:20-22;
Mk. 5:25-34; Lk. 8:43-38.
32) Zeng tihdam - Mat. 9:1-8; Mk. 2:1-12; Lk. 5:17-26.
33) Kutzeng tihdam - Mat. 12:9-14; Mk. 3:1-6;
Lk. 6:6-11
END NOTE

34) Ramhuai hnawh chhuah - Mat. 17:14-20;


Mk. 9:14-29; Lk. 9:37-43.
35) Mitdel mit tihv^r - Mat. 20:29-34; Mk. 10:46-
52; Lk. 18:35-43.
36) Tui chunga kal - Mat.14:22-27; Mk. 6:45-52;
Joh. 6:15-21
6. Isua tehkhin thu sawite
1) Buh lem - Mat. 13:24-30; 36-43 .
2) Ro ph<m r<k - Mat. 13:44.
3) Tuikep lunghlu - Mat. 13:45,46.
4) L>nkhang - Mat. 13:47-50.
5) B^wih sual - Mat. 18:23-35.
6) Grep huana thawktute - Mat. 20:1-16.
7) Fapa pahnihte - Mat. 21:28-32.
8) Inneihna ruai - Mat. 22:1-14.
9) Nula s^wmte - Mat. 25:1-13.
10) Talent - Mat. 25:14-30.
11) Ber^m leh k>l - Mat. 25:31-46.
12) Chi \iak \hang - Mk. 4:26-29.
13) In v>ngtu b^wih - Mk. 13:32-37.
14) Leibatu pahnih - Lk. 7:36-50.
15) Samari mi \ha - Lk. 10:25-37.
16) Zanlaia \hian lo kal - Lk. 11:5-13.
17) Mihausa ^ - Lk. 12:16-21.
18) Chhiahhlawh inring - Lk. 12:35-40.
19) Chhiahhlawh rinawm - Lk. 12:42-48.
20) Theipui rah thei lo - Lk. 13:6-9.
21) Ruai ropui - Lk. 14:15-24.
22) In s^ng sak tum leh lal indo - Lk. 14:28-33.
23) Duli bo - Lk. 15:8-10
24) Fapa tl^n bo - Lk. 15:11-32.
25) Sum enkawltu rinawm lo - Lk. 16:1-13.
26) Mi hausa leh Lazara - Lk. 16:19-31.
27) Chhiahhlawh leh a pu - Lk. 17:7-10.
END NOTE

28) Hmeithai leh ror>ltu - Lk. 18:1-8.


29) Chhiahkhawntu leh Pharisai - Lk. 18:9-14.
30) Rangkachak talent - Lk. 19:11-27.
31) Lungpui chunga in sak - Mat. 7:24-27;
Lk. 6:46-49.
32) Dawidim - Mat. 13:33; Lk. 13:20,21.
33) Ber^mbo - Mat. 18:10-14.
34) Kh^wnv^r khova khuh - Mat. 5:14-17;
Mk. 4:21-25; Lk. 8:16; 11:33-36.
35) Puan thar leh puan hlui - Mat. 9:16;
Mk. 2:21; Lk. 5:36.
36) Uaiin thar leh uaiin hlui - Mat. 9:17;
Mk. 2:22; Lk. 5:37,38.
37) Buh chi theh thu - Mat. 13:1-9; 18-23;
Mk. 4:3-9; 13-20; Lk. 8:4-8;11-15.
38) An\am chi - Mat. 13:31, 32; Mk. 4:30-32;
Lk. 13:18,19.
39) Grep huan leh a neitu - Mat. 21:33-42;
Mk. 12:1-12; Lk. 20:9-18
40) Theipui k<ng - Mat. 24:32-35; Mk. 13:28-31;
Lk. 21:29-33

Zirlai 10
1. Thilmak tih (Miracle) Pathian hnathawh ropui leh
danglam tak sawina a ni a. |awngkam chi hrang
hrangin a awmzia a \hen theih a ni, hetiangin:
1) temah (Hebrai), teras (Grik) - Mak, danglam
(Rom 15:19).
2) geburaa (Hebrai), dynamis (Grik) - Ropui,
theihna (I Kor. 12:10)
3) ot (Hebrai), S>meion (Grik) Awmze neia a
chhan awm (Neh. 9:10; Tirh. 8:6).
END NOTE

2. Thutak (Truth), emet (Hebrai), al>theia (Grik) hi


Pathian leh a thu nghehzia te, a rinawmzia sawi
n^nte hman a ni \hîn. (Sam 119:89,90) Grik \awnga
a awmzia hi ‘kim’ emaw ‘nihna dik tak’ (Complete
or real state of affairs) emaw sawina a k^wk. Tak
tak leh tih tak zeta Pathian pawhna (Joh. 4:2,24) a
ph<t a ni.
3. Piangthar, Grik \awnga anothen hian a \awng bul
awmzia chi thum a keng a, ch<ngte chu:
1) A bula \an, a bul leh zung thl^k hlauh (from
the beginning, completely, radically).
2) A vawi hnihna at^na nawn (again, in the sense
of for the second time).
3) Chung lam a\angin, Pathian a\angin (from
above, from God).
Tichuan, piangthar (born again) chu a thara a bul
a\anga thl^k (radical change as like a new birth)
chu a ni. Rev. William Barclay : Gospel of John Vol
- I; 6 th Impression 1963, p.113.
4. Flesh gives to flesh, but the spirit gives birth to
spirit (NIV) A Person is born Physically of human
parents, but he is born spiritually of the spirit (TEV).

Zirlai 11
1. Kristian Thurin zirna - 1999 Puitling Sunday School
zir p. 131 Rev. Lalsawma B.D; M.Th.
2. All the Doctrines of the Bible : Herbert Lockyer.
p. 143 “As the body is the house of the soul, so
the soul is the house of the spirit.”
END NOTE

3. ‘Felna’ tia lehlin Grik thumal chu ‘dikaiosune’ a ni


a; English Bible-ah ‘righteousness’ tia lehlin a ni a,
Grik \awnga a thu awmze bul chu finna dik (right
wisedom) tih a k^wk.
4. Tlanna - redemtion (English), apolutrosis (Grik) tih
\awngkam hian mahni ta ni tawh, ni leh ta lo, man
chawia lei chhuak a k^wk a. Grik \awnga apolutrosis
thu awmze bul chu – mi pahnih ink^ra leihl^wn dawh
sawina a ni.
5. ‘be reconcile to God’ (II Kor. 5:20) hi ‘Pathian n>n
lo inrem rawh u’ tia lehlin a ni a, ‘Pathian rem rawh
u, Pathian remin awm rawh u’ tih lam a k^wk tel,
‘with God’ ni lovin ‘to God’ a ni.
Inremna (reconciliation) hi ‘katallage’ (Grik)
lehlinna \awng hman a ni a. Remna leh muanna
(Peace) sawina ‘eirene’ (Grik) pawh hi inremna tia
sawi ch^ng a awm bawk. Pathian n>na inremna
(Peace with God) tiin Billy Graham chuan lehkhabu
ngaihnawm tak a ziak.
6. The life and Teaching of Jesus Christ : E Ridley
Lewis B.A; B.D; M.Th., James Clarke & Co Lim-
ited. Cambridge & London p. 109.

Zirlai 12
1. Thlarau mite thusawi l^k kh^wm a\anga l^k a ni.
2. Mizorama harhna \um thumna a thlen a\angin hla
thar a piang tam hle a, v^n lam ngaihna hla an ni
deuh ber. He lei a\ang pawhin v^n ngaihna hi ringtu
chuan a nei nge nge \hîn. Kum 1967-a Pastor Con-
ference-ah Rev. Thanga (L) thusawi, “Kum tam tak
Pathian thu ^wih inti ve si; v^n lama lungl>nna chhe
END NOTE

t> pawh nei lote hi ka enkawl thiam lo,” a tih kha


ka rilruah a ch^m reng.
3. An\am chi tehkhin thu Lk. 13:18-19. Rinna an\am mu
fangkhat ang Lk. 17:6.
4. Kohhran siam \hatna hmahruaituten innghahna chi li
- “Chauh Pali” an sawi \hin zînga pakhat chu “Rinna
chauh” (Sola Fide) a ni. Martin Lutheran a man
nghet zual a. Paula lehkhathawn leh a dangte a zir
nasa hle a, a khaikh^wmna \awngkam ti hian a ziak
a ni : “Chanchin |ha bu leh Johana lehkha thawnte,
Paula lehkhathawn a bîkin Rom leh Galatia te, Petera
lehkhathawn pakhatna te hi Krista kawhhmuhtu
lehkhabu an ni. I chhandamna at^n i mamawh engkim
an zirtîr che a, lehkhabu danga zirtîrna i hmuh loh
leh hriat loh thlengin. H>ngte n>n khaikhin r^lah chuan
Jakoba lehkhathawn hi buhp^wl ro lehkha mai a ni,
nun thar neihna lam hawi (evangelical) a f<n tel loh
av^ngin,” tiin. (The Letters of James and Peter :
Rev. William Barclay. 2 nd Impression, Oct. 1961, p.7).

Zirlai 13
1. Hei hi thusawi rilru khawih ka l^k kh^wm zînga mi
a ni.
2. Thuthlung Hluiah ‘Hmangaihna’ sawi n^n ‘Aheb’
(Hebrai) an hmang tam ber a, raham leh hasaq an
hmang bawk. Entîr n^n : Hmangaih (Sam18:1; 91:14;
duh tak (Sam 127:2); duhz^wng (Gen. 27:4); ngaina
(Thuf. 18:21); thlahlel (Thuf. 20:13); hmangaih tak,
hmangaih z^wk (Gen. 22:2; 37:3) tih te hi. Mipa leh
hmeichhe induh tawnna thu sawi n^n Hla Thlankh^wm
buin a hmang bawk (a entîr leh thuchah chu Pathian
leh a mite, Krista leh kohhran ink^r thuah a bel theih
END NOTE

bawk.) Grik \awngah hmangaihna sawina \awngkam


pali a awm : Eros - mipa leh hmeichhe k^ra hmangaihna;
Storge - chh<ngkaw inhmangaihna; Philia - |hian
inhmangaihna; Agape - Pathian hmangaihna.
3. W.H.O. Report (Aug 2004) kh^n kum 2002-ah indonaa
thi 7,31,000 an ni a, mahni intihlum z^t 8,73,000 an
tling.
4. Zion Panna Lamlian : D.L. Moody.
Lettu : C.L. Thanmawii p.11.
5. Kristian Hla Bu 211.
6. Christian Counselling Centre, Vellore-ah 8 Weeks
Course, July & August 1985 Batch zîngah Pastor-te
Roman Catholic Father te kan awm nual a. Diploma
course zirlai Hindu nula Keturi, Gujarat mi chuan he
lai thu Love, Faith, and Hope \anchhan tho hian
lecture min pe a ni.
7. Kristian Tlangau - January 1962. p. 29.
8. Health is for Every one : Ronald S. Seaton. C.L.S
Publication I st Published - 1978 Preface.
9. Rev. Dr. Vanlalthlana Sermon. Buatsaihtu :
C Januari. 1 st Edition p. 29.

Zirlai 14
1. Crucifiction tih hi Latin \awng ‘cruci figo’ a\anga
lo piang a ni a, ‘Kraws-ah ka phuar bet’ (I fasten
to the cross) tihna a ni. Kraws tih hi Grik \awng
chuan stauros a ni thung. Kraws thing siam d^n chi
hrang hrang a awm a, a l^r zual chu h>ngte hi a ni:
1) Crux decssata - hei hi St. Andrews Cross an
ti bawk. Thing kawkalh (X)-a siam a ni.
END NOTE

2) Crux commissa - hei hi St. Anthonys Cross an


ti bawk. Thing pakhat phun chhîpa khamphei dah,
a chung lawr lo hawrawppui ‘T’ anga siam a ni.
3) Crux immissa - hei hi Latin Cross an ti bawk.
Thing pakhat phun chunga thing khamphei daha
a chung lama ban lawr chhuak awm (+) a ni.
The New Bible Dictionary : London IVF reprinted
1967 p. 279-282
2. Rinna Kalsiam : Lalrammawii, 1 st Edition 2001 p.52.
3. Apostolte Thurin.
4. Mizo Missionary hmasa Rev. R. Dala Hla siam KHB
NO 192:3.
5. 70 Great Christians : Geoffrey Hanks, O.M. Books,
Indian Edition Reprinted - 2007 p. 37-38.
6. Mahatma Gandhi : J Lalsangzuala, Rev. Zairema,
H Raltawna Published - 1995, p. 169.

Zirlai 15
1. Hosa (Hebrai), Save (English) - chhandam tihna ‘na’
(Hebrai), beseech thee (English) ‘ngen che’ tihna.
Hosanna - chhandam rawh, kan ng>n a che. Apos-
tolic Constitution 8:13-ah chuan ‘Khawngaihna a lo
thleng d^wn, khawv>l hi a boral mai thei, Davida
Pathian hn>nah Hosanna’ tih a awm.
2. Hallel (Hebrai), Praise art thou (English) Kan fak
a che. Yah (Hebrai), Yahweh (LALPA hming) lamtawi.
Hallelu-yah - Praise Yahweh (English) - ‘Lalpa kan
fak che,’ ‘Lalpa chu fak rawh u’ tihna a ni.
3. Amen (Hebrai), alethos (Grik), So be it (English) -
‘Ni rawh se,’ ‘chutiang tak chu ni rawh se,’ ‘a dik,
a dik chiah,’ tihna te a ni.
END NOTE

4. Kristian Hla Bu 167:1.


5. Lal Isua tuarna thu, ngaihnawm tak leh mi hneh takin
Pastor pakhatin a sawi a, “Kalvari tl^ng hi khawv>la
tlang mawi berrr... (Nu pakhatin Amen a lo ti hman
a) a ni l>m lo va” a ti leh si a. Amen hma lutuk hi
a ch>t sual ve theih; mahse, a pawi l>m lo va, thinlung
hretuin kan tum chhan a hre vek tho.
6. Kristian Hla Bu No. 597.
7. Mizo Kristian Hla Thar Bu - 2007 No. 68.
8. Rakilin a pasal Jakoba hn>nah, “Fate min pe rawh,
chuti lo chuan ka thi ang,” a ti (Gen. 30:1).
John Knox-a (1513 - 1573) hi Martin Luthera (1483
- 1546) te, John Calvin-a (1509 - 1564) te nen an
thawk ho va. Scotland-ah Siam \hat Kohhran thar
nghet takin a tung ding. Hei hi Presbyterian Kohhran
\obul pawimawh tak pakhat a ni a. Dod^ltu hlauhawm
tak tak k^rah ng>nng^wl taka Pathian hn>na a
\awng\aina thu hi a ngaihnawm hle mai : “Give me
Scotland or I die” Why Revival Tarries : Leonard
Ravenhill p. 99.

Zirlai 16
1. The Letters to the Corinthians : William Barclay,
6 th Impression, Nov 1962 p.166.
2. Isua thawhleh hnua a inl^rnate:
1) Mari Magdalini hn>nah (Joh. 20:14-18).
2) Hmeichhe dangte hn>nah (Mat. 28:8-10).
3) Emau kawnga zirtîr pahnihte hn>nah (Lk. 24:13-32).
4) Zirtîrte hn>nah, Thoma tel lovin (Joh. 20:19-23).
5) Zirtîrte hn>nah, Thoma telin (Joh. 20:24-29).
END NOTE

6) Petera hn>nah (Lk. 24:34; I Kor. 15:5).


7) Zirtir 11 te hn>nah, Galili ramah (Mat. 28:16-20).
8) Zirtîrte hn>nah Olive tl^ngah (Lk. 24:50).
9) Tiberia dîl kamah (Joh. 21:4-23).
10) Jakoba hn>nah (I Kor. 15:7).
11) Unau 500 aia tam hn>nah (I Kor. 15:6).
12) Tirhkoh zawng zawng hn>nah (I Kor. 15:7).
13) Paula hn>nah (Tirh. 9:3-9; I Kor. 15:8).
3. India ram Presbyterian Kohhran Thurin Puan
chhuahna No. 10.
4. Thawhlehna hi Grik \awng chuan anastasis an ti a,
Sap \awng chuan resurrection tih a ni.
5. I Kor. 15:21,45; Rom 6:3-14; Gal. 2:20-23; Eph. 2:1-
10; 4:22.
6. “Taksa thih leh thawhlehna ink^r chh<ngin mihring
thlarau chu a muhîl lo va, a harh reng a ni. Pathian
leh v^ntirhkoh an bula inl^rin, an ink^wm ho \hîn a
ni” (Luthers Work XXV:32).
7. The New Bible Dictionary, I.V.F p.1089.
8. ‘Hria’ tih hi Hebrai \awnga ‘yada,’ Grik \awnga
‘ginoskein’ tia lehlin kal z>l a ni. Benga hria emaw,
a ngaihna hria emaw aia th<k z^wk, mihring inzawmna
ril tak sawi n^n hman a ni \hîn. Gen. 4:1 a yada/
ginoskein pawh hi English Bible-ah lehlin d^n hrang
hrang a awm:
Adama chuan a nupui Evi chu a hria (knew) (AV,
RSV)
Adama chu a nupui Evi n>n an m< (lay with) (NIV)
Adama chuan a nupui Evi chu a p^wl (had inter-
course) (TEV) - hei hi Mizo Bible pawhin a zui.
END NOTE

Zirlai 17
1. Kristian Hla Bu No. 12:3 (Vanmawia 1922-1980).
2. Jeremia 31:33; Hebrai 8:10; Chhandamna changa
Pathian thup>k ^wih theih tak takna bul chu thinlung
leh nun chh<ngrila ch>nchilhtu Thlarau Thianghlim
awmpuina hi a ni.
3. Hei hi ka note book-a ka ziak a ni a, ka l^k chhuahna
lehkhabu ka lo chhianchhiah tel lo a ni.
4. Mite hian Bible an lo zir nasa hle. Hardwell Home-
a chuan kum 17 zet a zir a. “Bible bu 66-ah hian
Bung 1,189, chang 31,102, thumal 7,73,693, hawrawp
35,66,480 awmin a sawi. Bung sei ber Sam 119,
bung tawi ber Sam 117. Hming sei ber Isaia 8:1-ah
Chang sei ber Estheri 8:8; chang tawi ber Johana
11:35; (Mizo Bible-ah chuan I Thess. 5:16) Isaia 37
leh II Lal. 19-a inang a, Est. buah Pathian hming a
chuang lo. Tirh. 26 chhiar a nuam ber” a ti.
5. Kristian Hla Bu 184:2.
6. Rev. Dr. R.K. Nghakliana thusawi.

Zirlai 18
1. Pastors Conference 1993, World Vision International
and Z.E.F Aizawl p.9.
2. Tlanna (Ransom Theory) - ransom, redemption
(English) Kapar (Hebrai), lutron (Grik) hi man pea
khul, chhuah zal>n tih n^nte hman a ni (Mat. 20:28;
Mk. 10:45; I Tim. 2:6; Tita 2:14; Heb. 9:12; I Kor.
1:30; Num. 18:16; Exod. 30:12-16).
3. Inrem lehna (Reconciliation Theory) - reconcilia-
tion, Atonement (English), Katallage (Grik) - Insuih
fin, pakhata insiam tihna lam a k^wk. Thil kal m>k
END NOTE

aiin thil kal tawh (past tense) \awngkam a ni hlawm


(Rom 5:1-9; II Kor. 5:18,19; Eph. 2:14; 1:7; Kol.
1:14; I Pet. 1:18).
4. Inthawina, tihthianghlimna (Sacrificial Theory) -
Qadash (Hebrai) hagios (Grik) (Joh. 1;29; Rom 3:22-
25; I Kor. 5:7; Thup. 5:6; 13:11; 14:5; 20:9).
5. Tihlungawina (Judicial Theory) - d^n bawhchhiatna
laka ror>lna hmaa thiamchantîr, thiam lo lova puan, fela
ngaih, dikaiosune (Grik) sawina a ni. Pathian n>n
inlaichînna chungch^ng a k^wk bawk (I Johana 2:2).
6. Setana ngamna (Dragmatic Theory) - Isua thihna hi
Setana hnehna, inbeihna hnuhn<ng ber kraws-ah
Setana ngamin a awm (Kol. 2:15; Thup. 5:9,10).
7. Entawn at^n (Moral Influence Theory) - (I Pet.
2:21; Joh. 12:32; I Joh. 4:19).
8. Incomplete Theory of the Atonement :
1) Recaputulation Theory
2) Ransom payment to setan Theory
3) Commercial Theory
4) Moral influence Theory
5) The Theory of Thomas Aquinas
6) Acception Theory
7) Example Theory
8) Governmental Theory
9) Mystical Theory
10) The Vicarius Confession Theory
Practical Christian Theology : Floyd M Barackman
4 th Edition 2001 p. 157.
9. Kristian Tlangau - November 1964, p.26.
END NOTE

Zirlai 19
1. Hebrai \awng ‘Hatta, avon, pasha, ra, abhar leh
a dang eng emaw zat hman a ni. Grik-ah hian ‘hama-
rtia, hamartema, parabasis, paraptona, Poneria,
adikia’ tih leh a dangte pawh hman a ni. Entîr n^n,
Batad - khuh bo, bumboh (Thuf. 13:15) avon -
bawlhhlawh (Isa. 64:6). Shagah - tisual, p>ng bo
(Isa. 53:6); rasha - suaksual (Sam 9:17). ra - \ha lo
(Thuf. 15:26); num - kai dum (Isa. 1:6); Shachath
- tichhia (Sam 14:1); Kashal - tichhia (Ezek. 18:20);
Chata - tum fuh lo, tling lo (Rom 3:23). Herbert
Lockyer : All the Doctrines of the Bible.
2. Christian Doctrine of Salvation : Sigfrid Estborn
p.66.
3. Kum 1964-a Rev. Liangkhaia min zirtîr a ni a,
4. Hei hi ziaka dah a ni lo va. Kum 1961 lai v>la a sawi
ka hriat a ni
5. August 25, 1963, Mission V>ng Biak Ina Upa
Vanchuanga Sermon a ni.

Zirlai 20
1. Faith, Faithful, Faithfully, Faithfulness tih te hi
Bible-ah vawi 430 a lang a, trust, trusted - hi vawi
116, Believe hi 160. H>ngte hi eman, emuna (Hebrai)
leh pistis, Pisteuo (Grik) lehlin n^na hman te an ni.
Ring tih thova lehlin ‘Believe’ hi a dik tih pawm
sawina lam a ni deuh va, ‘Trust’ hian rin tl^k innghah
n^na hmang a k^wk deuh va. ‘Faith’ hi Pathian n>na
inzawmna sawi n^n an hmang deuh. Mahse, \hen
hran vak theih lohva hman pawlh ch^ng a awm bawk.
2. All the Doctrines of the Bible : Herbert Lockyer
p. 196.
END NOTE

3. Luka Ziak Hrilhfiahna : Rev. Lalsawma, B.D;


M.Th. 1966 Puitling Sunday School zir.
4. P.C.I Thurin.

Zirlai 21
1. The Interpreter’s Bible Dictionary of the Bible p.727.
2. The Outlines of Christian Doctrine : A. Marcus
Ward. Vol - 1 1972; p. 74
3. Pathian Thlarau (I Kor 3:16; Mat. 12:28; I Kor.
6:11); Thlarau Thianghlim (Heb. 10:15-18); Lalpa
Thlarau (II Kor. 3:17-18; Ror. 15:14; Tirh. 5:9);
Thlarau (Joh. 3:5-6); Krista Isua nunna, Thlarau (Rom
8:2); Engkimtithei (Job. 33:4; Sam 104:30; Gen. 1:2);
Engkim hria (I Kor. 2:10,11; Joh. 16:13); Thutak
(Joh. 14:17; 15:26; 16:13; I Joh. 2:27; 5:6); Thianghlim,
dik (Rom 1:4; 8:4); Khawngaihna (Heb. 10:29);
Hmangaihna (Rom 15:30); Thuneitu (I Kor. 12:11;
Tirh. 10:19-20).
4. Minung a nihna (Personhood). Mi mal ang (Tirh.
13:12; I Kor. 12:11)); Dik leh thianghlim duh (Tirh.
5:3; Rom 1:4; Gal. 5:16,17; Heb. 9:14); Fing (I Kor.
2:10-12); L^wm leh lungngai thei (Rom 15:30; Eph.
4:30); Duhz^wng nei (Tirh. 13:2,4); Zirtîrtu (Joh.
14:26); Sawisaktu (Rom 8:26); Hruaitu leh kotu (Rom
8:14; Thup. 22:17); Tihvui theih (Heb. 10:29);
Sawichhiat theih (Mat. 12:31).
5. SPB for WCC Geneva - 1990
Thlarau Thianghlim, lo kal rawh
Nunna petu, i thilsiamte vawng him rawh
Thlarau dik tak, min zirtîr rawh
Thlar au Thianghlim remna siamtu, i mit e min
tipumkhat rawh.
END NOTE

Thlarau Thianghlim, min tidanglamin min tithianghlim


rawh.
6. Thurin zirna : Rev. Saiaithanga SPB 4 th Edition 1998
p. 34.
7. Kristian Hla Bu No 42:3
8. Why Revival Tarries : Leonard Ravenhill p.27.
9. Mizo Kristian Hla Thar bu No 227.

Zirlai 22
1. Rualbanlo chi hrang hrang awm d^n, a chhan leh a
z^t:
1) Pianpui mitdel, bengngawng,
\awngtheilo - 1130
2) Pian tirh a\anga pian fuh lo - 685
3) Pianphunga sa \ha, tawi etc
(Down’s Syndrome) - 303
4) Tawhsual v^nga mitdel,
bengngawng, \awngtheilo - 267
5) Zeng, ke bai, ke b<l, kut b<l - 736
6) Ruihhlo tih v^nga rilru kim lo - 37
7) Accident vanga kut, ke,
kawng tichhia - 53
8) Accident v^nga hriatna
thazam tichhia - 7
9) Rilrua rual ban lo, rilru buai - 563
10) Puitlin hnua mitdel,
bengngawng, zeng - 110
11) Hmui, dang kak, \awng fiah lo - 25
12) Luhai, tlu \hîn (epilepsy) - 40
13 A dangte - 168
Total - 4124
END NOTE

2. ‘Family based, Community based, Rehabilitation’


tih thute hetiang lama mi thiam, Training pea,
Mizorama lo kalte hn>n a\anga ka dawn a ni
3. Hindu-te chuan thihna hian thlarau tihlum lova engah
emaw lo piang nawn leh z>l niin an ring. Thiltih leh
nun d^n zawng zawng hian nghawng a nei vek a,
mihringah emaw ramsaah emaw pian nawn a ni \hîn.
Chutiang rinna chu ‘Karma-Samsara’ an ti. T^wp
chin awm lova pian nawn z>l chu ‘Karma-phala’ an
ti a. Chuta \anga chhuah chu chhandamna ‘Moksha’
niin an ngai.
Kristadvaita, Theology for India : R.H.S. Boyd.
CLS 1977 p. 102. 370.
Hinduism : Sir Moier Monier Williams 1 st Edition
1971 p. 55 .
4. Mizoram p^wna an awm laia a thil hmuh, Rev.
Zaireman Pastor Conference-a a sawi a ni. Rualbanlo
pakhat a \hianten an tiduhdah lai putar pakhatin a
chhan a, “Hetiang mite hi Pathian fa chuam an ni
ngai e,” a ti.
5. Luka ziak Hrilhfiahna : Rev. Dr. Lalsawma B.D.;
M.th. 1966 Puitling Sunday School zir p. 151.
6. Chanchin |ha Johana ziak Vol - 2; William
Barclay. 6 th Edition 1963, p.60.

Zirlai 23
1. Mizo Bible chhut hmasa berah chuan ‘Kan v^ntl^ng
chhandamna’ tih a ni. Hei hi ‘Common Salvation’
(A.V.; R.S.V) zuia dah niin a lang. ‘Kan chan tl^n
chhandamna’ tih hi Bible kan hman lai m>ka mi a ni.
END NOTE

Lehlin tharah chuan ‘Chhandamna kan dawn tl^n’ tia


ziak a ni a, ‘We share in common’ (T.E.V; N.I.V)
lehlin zui a ni. William Barclay-a lehlinah chuan ‘rinna
kan zavaia neih - The faith which we all share’
tia dah a ni.
2. Vanapa tl^wmngaihzia hi Rev. H.S. Luaia Sermon,
Mission Veng Biak In May 5, 1963-a a sawi ka
chhinchhiah a ni.
3. Rev. Dr. Vanlalthlana Sermon, Published by C.
Januari 1 st Edition p.45.
4. Mi mangang pakhat hian mi fing pakhat a r^wn a,
ani chuan “I unau zawng zawngten an thihsan vek
che a ni,” a lo ti a. A lungngaiin a mangang lutuk
a, mi fing dang a pan leh a; ani chuan, “E khai, i
unau te zawng zawng aiin i dam rei ber dawn a nih
hi,” a lo ti a; a hlim leh ta a ni.
5. Lord of Hosts (Sam 24:10; Isa. 6:3,5; 9:7). Hei hi
A.V.; R.S.V te ziak d^n a ni a, Mizo Bible pangngaiin
a zui.
The Lord Almighty (T.E.V; N.I.V). Hei hi Mizo
Bible lehlin thar hian a zui a, ‘Engkim Lalpa’ tiin
Hosts, Xenos (Grik) hi thlengtu pa, tihna a ni fo va.
Pandocheus (Grik) a nih chuan v^na miho, v^n mipui
tihnate a ni (Lk. 2:13; I Lal. 22:19; II Chro. 18:18;
Neh. 9:6; Sam 33:6, 34:4; Dan. 8:10-13; Lk. 14:9-12).

Zirlai 24
1. Synod Bu, 2008 p. 400
Inentîr z^t
Damdawi inah - 34,922
END NOTE

Dr. Fraser’s Clinic-ah - 7,753


Mobile Clinic-ah - 14,277
Millenium Centre Clinic-ah - 4,164
Total - 61, 116
2. Physicist ropui tak, Prof. Freeman Dyson chuan
mihringa m<r ziar^ng ch>t v>l d^n leh DNA molecule
a zir chiang hle a, “Nunna hi engati nge maw heti
taka khirhkh^n (complicate) a nih le?” a ti thl^wt.
Mihringin hriatna a neih zawng zawng bulpui leh kh^wl
kh^wmtu thluak hi thil mak t^wp (most complex
structure) an ti hial. Mihring thluakah hian ‘Neuron’
tl<k leh ding^wn s^wm chuang a awm a. Mihring
dam chh<ng zawngin h>ng neuron-te hi chhum lo
chat lovin an inhmang tawn mup mup reng a, an
mamawh t^wk chiahin current an invawrh de chuai
chuai reng bawk a ni, an ti. The Aizawl Post, October
15, 2004.
3. A tak tak leh Sakhua : Sadhu Sunder Singh
Lettu Rev. C. Rosiama, 1 st Edition, SPB 1985 p.26.
4. Chicken Soup for the Soul. Translated by Dr.
Rualthankhuma.
5. Mat. 9:22; Mk. 5:34, 10:52; Lk. 7:50, 8:48, 17:9,
18:42.
6. Kristian Hlabu No 420:2
7. Pathian Tihdamna Dawn Dan : (How to Receive
Miracle Healing) by Rev. C.L. Osborn Translated
by Ramfangzauva p. 1.

Zirlai 25
1. Hebrai \awnga nunna sawi dan l^r zual pathumte:
(1) hayyim - Life - nunna che thei
Gen. 7:21; Sam 69:34
END NOTE

(2) Nephes - Soul - Minung


Genesis 2:7
(3) Ruach - Spirit - Thlarau nunna, thli, thaw
2. Nunna sawi n^n Grik \awng chi hnih hman a ni \hîn:
(1) Bios - Life - Nunna, lei taksa nunna,
(2) Zoe - resurrection life - nunna, chatuan nunna,
thlarau lam nunna
3. Kristian Tlangau 1958
4. Mizo Bible hman m>kah “kan awmna t<rin” tih hi
English Bible-ah chuan : We should walk in them
(A.V; R.S.V; N.I.V); We might walk in them (W.B);
for us to do (T.E.V); Mizo Bible lehlin thar hian
‘kan awm d^n t<ra’ tiin a dah.
5. Peace with God : Billy Graham, reprinted - March
1973. p. 176-186.

Zirlai - 26
1. Yada (hebrai), Homologein (Grik) te hi rinna puanna
leh sual puanna sawinaah hman an ni ve ve. Inpuang
(Johana 1:20; Tirh. 24:14); \an, lam \ang (Mat. 10:32;
Rom 10:9,10; Heb. 13:15); hretu (I Tim. 6:12; Tita
1:16); New Bible Dictionary - p.247.
2. Ngaihdamna pawisaa lei t<r zawrh (indulgent) hi
Martin Luthera duh loh z^wng tak a ni.
3. CONFESS YOUR SINS - The way of reconciliation:
John R.W. Stott p.26
4. - a bu ngai tho - p.26
5. - a bu ngai tho - p.26
6. Kristian Hla Bu No 279:4
END NOTE

Zirlai 27
1. Hebrai thumal ‘Kpr’ hi inremna siam, ngaidam, phur,
chawi k^ng (to make atonement, to forgive to carry,
to lift) tihna te a ni. Grik thumal charizomai - lainat
taka ti; aphiemi - tîr bo, phelh; apoluo - chhuah
zal>n; aphesis - ngaidam tihna te a ni. The New
Bible Dictionary p. 435. Vine’s Complete Expository
Dictionary p. 250)
2. Thu Rotling : Pasena Sailo p.32
3. KTP General Conference vawi 52-na Hla Bu No 18
4. Hnehna Hla do : Vanneihtluanga, L.V. Art.
3 rd Impression - 2008; p.158-162.

Zirlai - 28
1. Simna thu sawi n^n nahan (Hebrai), metanoia (Grik)
te hi laml>t, rilru thl^kthleng tihna te a ni. Pathian
lam sawinaah chuan Pathian inchhîr thu sawi n^n
h>ngah hian hman a ni - Gen. 6:6,7; Ror. 2:18; I
Sam. 15:11. Laml>t (Exod. 32:32:14); II Sam. 24:16;
I Chro. 21:15; Jer. 18:8,10, 26:3,13,19; Joela 2:13,14;
Amos 7:3,6; Jona 3:9,10, 4:2). Sim (Jer. 42:10).
Mihring lam hawia sawinaah nahan aiin SUB a hmang
deuh va. Sual simna Pathian lam hawi t<ra s^wmna thu
hawisan (II Lal. 17:13; II Chro. 7:14, 15:14; Eze. 18:21);
Lo hawi (Neh. 1:9); Kîr leh (Isa. 19:22; Sam 78:34;
Ezek. 33:11,14); Kîr (Hos. 14:1,2); Lam l>t (Joel. 2:13;
Jon. 3:10). Lo hawi, lo kîr (Zak. 1:3,4; Mal. 3:7; Jer.
3:12,14,22, 18:8); Sual sim (II Chro. 6:26).
2. Metanoia - rilru Lalpa lama hawi, Pathian lam hawi
(Lk. 1:16; Tirh. 9:35, 11:21, 14:15, 15:19, 26:18; I
Thes. 1:9; I Pet. 2:24). Sim, sual sim (Mat. 4:17; Lk.
24:47; Tirh. 2:38, 5:31, 11:18; II Kor. 7:10).
END NOTE

3. The Gospel of Luke : The Rev. William Barclay


D.D. 7 th Impression Nov. 1962 (p. 191) & Chanchin
|ha Luka ziak : Rev. Lalsawma B.D.; M.Th, 1966
Puitling Sunday School zir (p. 145).
4. Aijal Theological School-ah - 1963-a Rev. Liangkhaia
Lecture Note-a mi a ni.

Zirlai 29
1. Hlauhna (Fear) tih hi Yirah (Hebrai), Phobos (Grik)
tih lehlinna a ni deuh ber a. Hman d^n chi hrang hrang
a awm. |ih sawi n^n hman a ni a (Thuf. 1:7). Zahawm
(reverend) sawi n^n te pawh hman a ni bawk (Sam
111:9). New International Bible Dictionary p.350.
2. Kristian Hla Bu No 58:2

Zirlai 30
1. Grik \awnga Pathema hi tuarna (suffering) tia lehlin
a ni deuh ber a. Pathian mi, Kristian nih v^nga tuar
sawi n^n a hmang ber (II Tim. 3:11; I Pet. 5:9; I Pet.
4:16; Heb. 10:32) - Vine’s Complete Expository
Dictionary.
2. Budhism zirtirna chuan, thudik 4 awmin a hria a.
1) Thil nung r>ng r>ng hi natna tuar t<r a ni.
2) Tuarna chu duh^mna leh ch^kna av^nga awm
a ni.
3) Tuarna <m bona kawng a awm.
4) Ûm bona kawng thuah riat te chu - Thlîrna dik,
tuarna dik, thudik sawi, thil dik tih, nun d^n dik,
beih d^n dik, ngaihtuahna dik, chh<t dan dikte
an ni.
(India ram sakhuate : Rev. R Lalengkima BA;BD,
MTLC Reprinted 1987 p. 89,90).
END NOTE

3. Hei le Vawiin (Tomorrow Begins Today): ALF


Lo hn e. Let t u : P. L. Li and i ng a 1 s t I mp r es s i on
1996, p.50.
4. Didakhe 3:10
5. Chhiahhlawh tuara (Suffering servant) Isa. 42:1-9;
49:1-4; 52:13-15; 53:1-12
6. Chanchin |ha Luka ziak : Rev. Lalsawma B.D.,
M.Th. 1966 Puitling S.S. zir p. 136.
7. KHB No 40:3

Zirlai 31
1. Kohhran enkawl d^n : Rev Saiaithanga
2. Daily Bible Study : Rev. William Barclay, Colossian
3:9 p.184
Hetiang pawhin sawi a ni bawk \hîn. Kan \awng hi
kan k^ a\anga a rik chhuah hmain gate pathum a
paltlang t<r a ni. Gate pakhatna chu ‘Ka sawi t<r
hi a dik?’ Gate pahnihna chu ‘Dik mah se sawi kher
a \<l em? Gate pathumna, ‘Sawi a \<l a nih pawhin
khawngaihna n>na sawi a ni d^wn em? tih te hi. Gate
Pass/Permit ngh^k lovin kan paltlang pur pur mai tak
emaw ni le?
3. In His Steps : What would Jesus do? Charles M
Sheldon, Barbour Publishing Inc Ohio.

Zirlai 32
1. Hei hi Makinthlet-a Inkhawmpuia an r>l a ni.
2. Mission According to Jesus : Theodore Williams,
IEM 1 st Edition 1990, Madras - He lehkhabuah hian
ti hian a ziak a. Mihring damchh<ng nun kawnga
chhandam (Cultural Mandate) (Gen 1:28) hian
END NOTE

mihring leh a ch>nna khawv>l thil zawng zawng -


agriculture, industries, commerce, politics, social and
moral orders, accademic, scientific advancement,
health education and physical care, peace, social jus-
tice, human rights etc, a ngai pawimawh.
Thlarau chhandamna (Evangelistic Mandate) chuan
thih hnua thlarau chhandamna lam a hawi a, taksa
thil a hlamchhiah deuh thung.
3. Mizoram Presbyterian Kohhran chanchin : Rev
Lalchhuanliana, SL&PB - chhut khatna 2007 p. 341.
4. Day by Day with Billy Graham : by Joan Winmill
Brown Printed in USA 1976. (July 19)
5. 2009 Synod Inkhawmpui, Mission Board Report.

Zirlai 33
1. Mizo Bible lehlin thar hian Today English Version
(TEV) a zui a ni.
2. 1) Pathian ror>l hun (Theocracy Period) B.C. 4000-
1020
2) Lalte ror>l hun (Monarchy Period) B.C. 1020 -
586
3) Babulon sal t^n (Temple chhiat a\anga din thar
leh thleng) B.C. 586 - 516.
4) Puithiamte hmanga ror>l hun (Hierarchy Period)
B.C. 516 - 63
B.C. 63 hi Roman Emperor Pompay-a Jerusalem-
a a luh kum a ni.
3. Abraham Lincoln (1809 - 1865) US President 16 th
(1861 - 1865) “This Nation under God, and I, his
humble instrument.”
END NOTE

Kristiante Rahbi thar : Synod Social Front-4 Edition


1991 p. 241,2.
4. Westminster Thuinchh^ng bute : Lettu Rev. R.
Lalthanmawia
5. Kristiante Rahbi Thar : Synod Social Front 4 th
Edition, 1991 p. 241,2
6. -a chung a mi tho - Seminar on Political Education
- 1990, Rev. R. Lalthanmawia M.Div; M,Th.

Zirlai 34
1. Deuteronomy-in mihringte nihna leh dikna chanvo
(human rights) a humhalh : Rev Lalfakzuala,
Rawngb^wltu Hruaitu - ATC Faculty; 2009 p. 56-72.
2. Mizo Hnam D^n (Mizo Customary Law) Published
by Law and Judicial Department Govt of Mizoram,
1 st Edition - 2006. Mizo Hnam D^n Bu chh<nga thute
chu - Khawtl^ng inawp d^n, Nupui Pasal inneih
chungch^ng, Nupa In\hen chungch^ng, Saphun, Fa-
a siam (Adoption) Enkawltu nihna (Guardianship),
Inngaih leh s^wn pai thu, Thubuai awm theihna
tl^ngpui, thih thu leh thihna chungch^ng, Ranvulh
chungch^ng, Ro inluah chh^wn d^n, tih te a ni.
3. “We want you to reign over us because it was Great
Britain who first gave, the best thing we have ever
received, the Gospel of the love of Jesus Christ,”
(America letter to King George - V 1918).

Zirlai 35
1. Kristian Nun D^n |ha : Rev. C. Lianhmingthanga,
2009 Puitling Sunday School Zirlai Bu p. 217.
2. Letter to Philipians, Colossians ang Thessalonians : The
Rev. William Barclay, BD p.252
END NOTE

3. “Eng mah kan ei loh chuan kan thih mai loh n^kah”
Rev. Thansiama’n a ti.
4. Kristian Tlangau - April 1966 p.29.
5. Westminster Thuinchhang : Letlingtu Rev. R
Lalthanmawia, No. 74, 75.
6. Andrew Carnegie (1835 - 1919) hi Scotland-a piang,
America-a khawsa, Industrialist leh Philanthropist,
ropui tak a ni.
7. Kohhranho Thunun d^nte 3:3
Zirlai 36
1. Chh<ngkua (Family) leh Chh<ngkuate (Families) hi
Bible-ah vawi 109+177 ( vawi 286) lai a lang. The
NIV Exhaustive Concordance - p. 378-379.
2. Kan Kohhran Thurin No. 4
3. He Research hi a hmingthang hle. Sawi d^n leh ziak
d^n inang lo hret hret te pawh a awm. Heta kan
t^rlan hi Professor Daniel Starch-a chhuina leh AE
Winship-an kum 1900-a a ziak a\anga l^kte a ni.
Jonathan Edward-a hi Welsh hnah thlak, Anglican
kohhran rawngb^wltu Rev. Richard Edwards-a tupa
a ni. Nun dik leh tluang, Pathian thu ^wih, kohhran
ngaihsak chh<ngkua an ni chho z>l. Max Jukes-a
erawh hi chu Dutch mi, nun pawlawh, thatchhia, d^n
bawhchhe \hîn leh thubuai nei fo a ni. Sakhua leh
kohhran ngaihthah tak a ni thung a, an thlah kal z>lah
pawh hian a lang hle a ni.
4. Rev. Dr. Vanlalthlana Sermon : Buatsaihtu C. Januari,
1 st Edition 2009, p. 43-45.
5. Kristian Chh<ngkua : by Larry Christenson
Letlingtu ; Rev Lalchhuanliana, SPB 1 st Impression
- 1993. p. xiii
END NOTE

Zirlai 37
1. India ram Presbyterian Kohhran Thurin No VII
2. ‘F^a pawmna’ (adoption) tih hi Grik \awngah chuan
‘luiothesia’ tih a ni a; a awmze bul chu Fapa at^na siam’
(son-making, son-placing) tihna a ni. All the Doctrines
of the Bible : Herbert Lockyer p. 200.
3. Westminster Thurin leh Welsh Thurin : Calvin Study
Centre, ATC p. 69.
4. I dared to Call him Father : Biquis Shek with Schneider.
Lettu : Upa Vanchh<nga SPB 1983.
5. The Outlines of Christian Doctrine Vol I : A. Marcus
Ward. C.L.S 1972 1972 p. 146.
6. Chatuan nunna tih hi Grik \awng ‘aionion’ tih lehlinna a ni
ber a, Nun hlu, Nun tak, Pathian a\anga nun sawina a ni -
New Dictionary of Theology; IVP England, Reprinted
2005; p. 230.
7. Westminster Thurin Bung 32; Calvin Study Centre, ATC
Ist Edition 2003; p. 47.
8. Ibid. 41; p. 82
9. Luka 8:21 - Krista av^nga unau leh chh<ngkua nihna thar,
Kohhranho, Pathian chh<ngkua - nihna hi he leiah pawh
hian a va hlu tak >m! An chh<ngte hnawh chhuah tuar te,
nghenchhan t<r nu leh pa leh laina nei lote t^n pawh Krista
mite zawng zawng hi chh<ngkhat vek kan ni si a. Kum riat
mi v>l lek ka nih laia kan Biak Ina mikhual kohhran upa
thusawi ka bengah a ch^m reng. “Lungtanah pu ka nei a,
END NOTE

Khawhaiah pu ka nei a, Chalr^ngah pawh pu ka nei, Arroah


te ka zinna apiangah pu ka nei, pu ka va ngah tak em! a ti.
10. Thlarau lam |han D^n Bulpuite (Principles of spiri-
tual growth)by Miles Stanford. Translated by Ch.
Saprawnga, 3rd Edition 1993; p. 10.
11. Daily Bible Study : Rev. William Barclay DD, Collossian
1:11 p. 132
Zirlai 38
1. An Immitation of Christ, tih ziaktu Thomas A. Kempis (1380
-1471) hi Kohhran siam \hatna inmun \antirh lai v>la mi a
ni. Thlarau lama tuih^lna leh nun thar a lang \an m>k bawk.
New Dictionary of Theology IVP Reprinted - 2005 p. 33.
2. Presbyterian Kohhran Thurin - IX
3. Nun Arsi : B Lalthangliana, Published 1999 p. 63-68.

Zirlai 39
1. Mar. 3:17; 5:16, 34,45; 6:1,9; 7:11,21; 10:32,33; 12:50;
16:17; 18:10,14,19; 23:9; Lk. 11:13; Heb. 1:3; 8:1,5; 9:24.
2. Kristian Hla Bu, 14:2
3. - a chunga mi 460 : Thunawn
4. - a chunga mi 476:4
5. - a chunga mi 496:4
6. Kristian Hla Thar Bu 292:Thunawn
7. Zion Panna Lamlian by D.L. Moody.
Lettu: C.L. Thanmawii, 2nd Edition 2007 p.46.
8. Kristian Hla Bu 516:3
END NOTE

Zirlai 40
1. Chianna (Assurance) tih hi Grik thumal ‘hupostasis’
lehlinna at^n hman a ni ber a, hriat chianna, hriat ngheh
tlatna pawh a tih theih. Hebrai 11:1-ah chuan ‘hriat fiahna’
tiin a dah a ni.
2. Westminster Thurin Bung 14:3
3. - a chunga mi - Bung 18:1
4. - a chunga mi - Bung 18:3; 18:4
5. H>ngte hi en la : I Johana 3:24; 4:13; 5:10; Rom 8:9
6. Joh. 13:34-35; Phil. 2:13; I Joh. 1:3; 2:3,9; 4:15; 5:11,12
7. Joh. 15:2; I Kor. 11:30; II Kor. 13:15; Phil. 2:13; I Joh.
3:8,9; Heb. 6:4-12; Thuf. 15:10
8. Welsh Thurin 33. Beisei hriat chianna
9. Zion Panna Lamlian : By D.L. Moody.
Lettu : C.L. Thanmawii p. 113
10. Kristian Hla Bu 415:1
11. Mizo Kristian Hla Thar Bu No. 387:4

Zirlai 41
1. All The Doctrine of the Bible : Herbert Lockyer
H>ngte hi en theih a ni. Doctrine of Assuarance p. 204 -
07. Doctrine of Pre-destination p. 151 - 53. Doctrine of
Eternal Security p. 223 - 25.
2. Calvin : ‘Pathian mi thlante chu tu man an tiboral thei lo’
Rom 8:29-35). Whitefield : ‘Mi piangthar tak tak chatuan
nunna chang chu a boral leh thei tawh lo,’ (Phil 1:6).
Wesley-a : ‘Khawngaihna hi thihsan theih a ni, Pathianin
END NOTE

ama lam tifamkim mah se mihringin amah a intiboral thei.


Fimkhur taka awm reng t<r a ni,’ (Heb. 6:4-6; 10:25-27).
Wesley-a’n a sermon-ah Whitefield-a a bei a, Whitefield-
a’n lehkha ziakin a chhang a, Wesley-an a pawm thei lo.
1743-ah Whitefield-a leh Howell Harris-a ten Calvinistic
Methodist Association of Wales an din a, tunah Presbyte-
rian Church of Wales a ni ta. 70 Great Christian :
Geoffrey Hanks Reprinted - 2007 p. 181.
3. Ngheh leh himzia - Joh. 6:3710:28-30; Eph 1:4; 4:30.
Tl<ksan theih - I Kor 8:11; Heb. 2:1-3; 6:4-6; 10:26,27; II
Pet. 1:10; Joel 5,6.
4. Kristian Hlabu No. 597
5. Westminster Thurin Bung 17:1
6. Westminster Thurin Bung 9:1, 4, 5
7. I Korinth 9:27; Galatia 6:9; Philippi 2:13; Kolossa 1:23
8. Hei hi ‘In Understanding be a man,’ tih rin chhana Rev.
Liangkhaian Theology min zirtîrna a sawi a ni.

|hen VII
1 ‘There is no baptism outside the Church just as there
in no salvation outside the church, for he cannot have
God for his father who has not the church for his
mother’ 70 Great Christians: Geoffrey Hawks, O.M.
Authentic Books, reprint-2007 (P.33,57-58).

Zirlai 42
1. Why Revival Tarries : Leonard Ravenhill (P.56)
2. - ibid - (P.99)
END NOTE

3. I Thess. 5:19; Eph. 4:30; Heb. 10:29; Gal. 5:16


4. Peace with God : Billy Graham, Reprinted March
1973 (P.188-203).

Zirlai 43
1. Nicaea Thurin : “Apostle-te din chhuah Huapzo
Kohhran Thianghlim hi ka ring.” Westminster Thurina
Kohhran chungch^ng paruk zînga hmasa pahnih
t^rlang ila :
25:1 Huapzo Kohhran hmuh theih loh chuan thlante
zawng zawng, lu ber Krista hnuaia l^k kh^wm tawh
leh a l^k kh^wm m>kte leh l^k kh^wm t<rte a huap
a; Kohhran chu engkim tikhattu Krista Mo, taksa leh
famkimna a ni.
25:2 Kohhran hmuh theih, Chanchin |ha huna Huapzo
Kohhran pawh kh^n khawv>l pum puia sakhaw dik
tak nia inchh^lte leh an fate zawng zawng a huap a,
chu kohhran chu Lal Isua Krista lalna ram, Pathian
in leh chh<ngkua a ni a, chumi p^wn lamah chuan
chhandamna nih theihna p^ngngai hi a awm lo.
2. Ekklesia (Grik) chu ‘kohhran,’ ‘koh chhuah’ tihna a
ni a, hman kawp ve ve a ni a. English Bible-ah Con-
gregation tih leh Church tia lehlin te hi Kuriakon
Oikia (Gr) tih a ni a, a awmze bul chu Lalpa In (Lords
House) tihna a ni. New Bible Dictionary IVF p. 228.
3. Westminster Thurin 5:7
4. 70 Great Christians : Geoffrey Hanks, 1 st Edition
2007 p.33.
5. -ibid- p. 58
6. Why Revival Tarries : Leonard Ravenhill, p.115.
END NOTE

Zirlai 44
1. Chanchin |ha Luka ziak hrilhfiahna : Rev.
Lalsawma B.D. Sunday School Zir - 1966 p.116.
2. Rev. Dr. R.K. Nghakliana thusawi a\anga l^k.
3. Our Daily Bread Vol. 9 Jan. 10 leh Kristian Tlangau,
1960 p. 2.
4. DIDAKHE 3:10
5. Daily Bible Study : Rev. William Barclay DD.
Collosians 1:11 p. 132
6. Kristian Hlabu No 9:2

Zirlai 45
1. Biblios (Hebrai) Lehkhabu, Bibloi - Lekhabute
2. Apokrifa hi Thuthlung Hlui huna lehkhabu, a ziaktu
tak hriat chian loh, siam \hat Kohhranten Bible-a an
telh ve tak loh a ni.
3. Westminter Thurin Bung 1:3,9, p. 3,5
4. Welsh Thurin - 2. Pathian lehkhabu p. 51
5. Practical Christian Theology : Floyd H Barackman p.21.
6. Hebrai \awng - Nova fapa Sema thlah kal z>lte
\awng (Semitic Language), Israel-hote pawhin an
hman \hin kha a ni.
Coptic \awng - Hmas^ng Aigupta (Africa) \awng
kal z>l Asia \awng chi khat a ni. He \awng hmangtu
Coptic kohhran hi tunah pawh Africa-ah kohhran lian
ber, member 50,00,000 zet an ni.
Grik \awng - Indo European, upa tak a ni. Hmas^ng
grik \awng a awm a. Thuthlung Thar ziakna hi h>ng
END NOTE

hun laia hman l^r ber Hellenistic Grik a ni. Kohhran


lamah chuan Grik \awng hmangtute hi Orthodox lamah
an kal tam ber.
Latin \awng - Italy mite \awng, Rom sawrk^r \awng
tia hriat hi a ni. Jerome-an Bible a lehlinna kha a ni
a, Roman Catholic chuan kohhran \awng at^n an
hmang nghet hle \hîn.
English \awng - England-a ch>ngte \awng hman,
America leh an ram awp zawng zawnga \awng darh
zau tak a ni. English Bible Version langs^r zualte chu
h>ng hi a ni :-
(1) John Wyclif - 1380
(2) Willian Tyndale - 1532
(3) Miles Coverdale - 1535
(4) Thomas Matthew - 1537
(5) The Great Bible - 1539
(6) The Geneva Bible - 1560
(7) The Bishop Bible - 1568
(8) Rheims & Dovai Bible - 1582
(9) King James (AV) - 1611
(10) English Revised Version - 1881
(11) American Standard Version - 1901
(12) Twentieth Century Version - 1902
(13) Revised Standard Version - 1952
(14) New English Bible - 1946
(15) The Living Bible - 1971
(16) Today English Version - 1976
(17) New International Version - 1970
(18) A Contemporary Translation - 1978
END NOTE

7. Bible Dictionary : D.J. Douglas and Merrill C. Tenny


8. Bible Society Kum 150-na puala lehkhabu chhuah
“The Greatest Book in the World”-ah Korea, Hermit
Kingdom tih bungah ziah a ni.

Zirlai 46
1. Kristian Tlangau, July, 1965, p. 4.
2. - a bu ngai tho, August, 1967, p. 15.
3. - a bu ngai tho, October, 1964, p. 6.

Zirlai 47
1. Marka 4:41; Matthaia 8:27; Luka 8:25
2. Kohhran Thurin No. V
3. Kohhran Thurin No. V
4. “When God is going to do a Wonderful thing, he
begins with a difficulty. When he is going to do a very
wonderful thing, he begins with an impossibility.”
5. Christmass - Mass on Christ’s day (English);
Navidad (Spanish); Natale (Italy); Noel (French).
The New Bible Encyclopedia Britanica Vol - 3
15 th Edition 2007; p. 282 - 3
6. Natalis Soli Invicti - Sun of righteousness.
- bid-
7. Orthodox Kohhran chuan January 7-ah Krismas an
hmang \hîn a, Armenian Kohhran chuan January 6-ah
an hmang a, hei hi Pathian Inl^r Ni (Epiphany)-ah an
ngai a, an serh \hîn r>ng a ni.
380

LEHKHABU RÂWNTE
MIZO

1. Beiseia Rev., Lalnghînglova Rev., Chhandamna, SLPB,


Puitling Sunday School zir, 1976.
2. Calvin Study Centre, ATC., Westminster Thurin leh
Welsh Thurin, 1st Edition, 2003.
3. Chirsten’son, Larry., Kristian Chh<ngkua, Lettu Rev.
Lalchhuanliana : SPB Chhut khatna, 1993.
4. Chuau\huama, Revd., Bible Zir Dan : CMTC 2 nd
Edition, 2001.
5. Januari, C., Khawngaihna; Rev. Dr. Vanlalthlana., Nun
Hruaitu : 2nd Impression, 2008.
6. Januari, C., Rev Dr. Vanlalthlana Sermon.
7. Kristian Tl^ngau, Article kum hrang hranga mite.
8. Lalnghînglova, Rev., Lalpa Ke Bulah : 3rd Edition, 1999.
9. Lals^wma, Rev., Kristian Thurin Zirna : SLPB, Puitling
Sunday School zir, 1999.
10. Lals^wma, Rev., Chanchin Tha Luka ziak; Puitling
Sunday School zir, 1966.
11. Lals^wma, Rev., Mihring leh a nihna : Published by
Robert Liantluanga, Dawrpui, 1996.
12. Moody, D.L., Zion Panna Lamlian, 2007 :
Translated by C.L. Thanmawii.
13. Rawsea, Rev. LH., V^nram leihl^wn.

www.MIZORAMSYNOD.org
LEHKHABU RÂW NTE 381
14. P.C. Biaksiama, Dr., Chhandamna a bo thei nge Bo
thei tawh lo, 2005
15. Saiaithanga, Rev., Thurin zirna : SPB 4th Edition.
16. Standford Miles., Thlarau lam \han d^n bulpuite:
Translated by Ch. S^pr^wnga, 3rd Edition, 1993.
17. Thomas, Choo., V^nram hi a lo awm chiang mai : Lettu:
Richard Emanuela, 1st Mizo Publication, 2007.
18. V^nneihtluanga, Hnehna Hlado : LV Art 3rd Edition,
2008.
19. Zairema, Rev. Dr., Kan Bible Hi : 1st Edition, 2003.

ENGLISH
1. B a r a c k m a n , F l o y d M . , P r a c t i c a l C h r i s t i a n
Theology : 4 th Edition, 2001.
2. Barclay, Rev. William., Daily Bible Reading, 1960.
3. Bath, Karl., Church Dogmatics IV:1, 1988.
4. Berkhof, Louis., Manual of Christian Doctrine:
Reprinted, 1998.
5. Douglas, J.D., The New Bible Dictionary : IVF, 1962.
6. Es t bo rn , Si gfri d., T h e C h r i s t i an Doct r in e of
Salvation, 1954.
7. Graham, Billy., Peace With God.
8. Green, Joel B. & Scot Mc Knight., Dictionary of Jesus
and the Gospel.

www.MIZORAMSYNOD.org
LEHKHABU RÂW NTE

9. Hanks, Geoffrey., 70 Great Christians; OM Book, 2007.


10. Kendal, R.T., Understanding Theology.
11. Lockyer, Herbert., All the Doctrine of the Bible : OM
Book, 2007.
12. Ravenhill, Leonard., Why Revival Tarries?
13. R y l l aa r s d a m , J . C .R . , T h e I n t er p r e t er s B i bl e
Dictionary.
14. W a rd , A M a rc u s ., T h e O u t l i n e o f C h r i s t i a n
Doctrine Vol - 1 : CLS, 1972.
15. Williams, Theodore., Mission According to Jesus : IEM,
1990
16. Readers Digest., Know your Body; Guide to help you
live better.
17. The New Testament Encyclopædia, Britannica Edition,
2007.
18. The Illustrated Bible Dictionary IVP Part 3.

Das könnte Ihnen auch gefallen