ТОП
В. G. N i e b u h r
Mitglied der k. Akademie der Wissenschaften zu Berlin.
N e u e A x is g a b e
von
M. I s le r .
Z w e i t e r B a n d .
B E R L IN ,
V e rla g von S. C a lv a ry à Co.
1873.
V o rred e zu m z w e ite n T h e ile , E rste r A u sgab e.
Z w e it e r T h eil.
E in le itu n g .
w ie in d e n K a le n d a r ie n b e y e in e m g e n a n n te n T a g e b e m e r k t
w ard , d ass an d e m s e lb e n der D ic ta to r T u b e rtu s g e s ie g t
babe, und w e lc h e d u rch d ie N ie d e r l a g e n an der A llia , am
T ra s im e n u s u n d b e y C a n n ä , u n s e lig g e w o rd e n w a re n . W eder б
d ie s e n o c h je n e sp rach en U m s tä n d e d e r B e g e b e n h e it a u s :
s ie d e u te te n s ie nur an: von s o lc h e n a n n a lis tis c h e n A n
z e ic h n u n g e n , d e re n u ra lte U e b e rlie fe ru n g a u g e n s c h e in lic h
is t, so dass k au m d ie S p r a c h e g e ä n d e r t w o rd e n , h a b e n s ic h
e tlic h e e r h a l t e n 6) . F re y lic h w ill ic h k e in e s w e g s b e s tre ite n
dass auch schon frü h E rz ä h lu n g e in g e m isc h t se y n m ag;
in w e lc h e m F a ll s ie d e r C h ro n ik d e s M a rc e llin u s u n d ih re s
g le ic h e n ä h n lic h w e rd e n m u s s te n .
D er e ig e n tlic h e O rt fü r d ie s e w a re n aber d ie R om
e ig e n tü m lic h e n G e d ä c h t n i s s r e d e n a ), d eren G eb rau c h s ic h
aus u n v o rd e n k lic h e n Z e ite n h e rs c h rie b ; w ie denn d ie s e
E h re schon vor dem g a llis c h e n K rie g , o d e r g le ic h n a c h h e r,
den F rau en m itg e th e ilt w a rd . D ie s e S c h rifte n , in denen
fre y lic h eben so w e n ig e in e p ra g m a tis c h e D a rs te llu n g a ls
B e re d ts a m k e it z u fin d e n seyn k o n n te , m ögen L iv iu s , w enn
er s ic h ih re r e rin n e rte , kaum a ls h is to ris c h e Q u e lle ge
g o lte n haben, da er a n d e rsw o ih re U n w a h rh a ftig k e it eb e n
w ie C ic e ro r ü g t 6) . In d e sse n haben s ie d a m it n ic h t vom
A n fan g her b e h a fte t seyn können: e rst im V e rla u f der
Z e it k o n n te , w enn d ie V o rfa h re n b is auf den U rsp ru n g
d e s G e s c h le c h ts m it ih re n E h re n und T h a to n h e rg e z ä h lt
w u r d e n 7) , E i t e l k e i t ü b e r s i e e rd ic h te n . Es i s t le i c h t s ic h
zu ü b e rz e u g e n dass in d e r G e s c h ic h te v o r d e r g a llis c h e n e
Z e it m a n c h e E r z ä h lu n g e n , n a m e n tl ic h ü b e r V a l e n e r , C la u -
d ie r , F a b i e r , Q u in c t ie r u n d S e r v i l i e r , a u s d i e s e r Q u ö lle h e r
g e le ite t s in d : u n d u n te r d ie s e n v e rd ie n e n m anche, w ie d ie
w e lc h e , d ie S e rv ilie r b e tre ffe n , v o lle n G la u b e n : auch d ie
a u s fü h rlic h e re n von den F a b ie rn e n th a lte n u n v erk en n b a r
a jc h bem ühen m o c h te n ih m e in ig e s L e b e n zu g e b e n . D ie s
v erk e n n e n d ie n ic h t d e re n B e y S tim m u n g ic h s c h m e rz lic h
v e rm is s e n w ü rd e , und d ie es doch b e d e n k lic h fin d e n auf
der A nnahm e e in e r u n te r g e g a n g e n e n rö m is c h e n V o lk s p o e s ie
zu bauen: und so m ag ic h a n d a s B e s tre b e n m e in e U e b e r-.
zeugung ih n e n ganz m itz u th e ile n k e in e M ühe v e rw e n d e n ,
w e lc h e das B e w u s stse y n u n sre r w e s e n tlic h e n E in ig k e it
u n te rb re c h e n w ü rd e . A uch b e z w e ifle ic h k e in e s w e g s , dass
je n e S a g e n d u rch au s n ic h t a lle u r s p r ü n g lic h in L ie d e r w e is e
v o rg e tra g e n w a re n ; n o ch auch dass d ie w e lc h e s o b e g a n n e n
in p ro s a is c h e E rz ä h lu n g e n ü b e rg in g e n , a ls es m e h r und
m e h r B e s c h ä ftig u n g w a rd S c h rift zu s te lle n ; w ie d a s V o lk s - 8
buch von S ie g frie d e n tsta n d e n is t. — A ls Sagen d ie s e r
A rt s in d d ie v o n C o rio la n u s , C in c in n a tu s , dem S tu rz des
D e c e m v ira ts , C a m illu s , n i c h t z u v erk e n n e n : von der näm
lic h e n s in d , in d e r W e lt d es W u n d e rb a re n v erk eh re n d , d ie
von C u rtiu s und C ip u s .
W ä h re n d noch k e in e L itte ra tu r b e s te h t s c h re ib t
m a n ch er fü r das H au s n ie d e r w as e r e r l e b te a) ; im F o rt
s c h re ite n tr a c h te t m e is te n s j e d ^ s e in e V o rg än g er zu ü b e r-
't r e f f e n , w ird a u s f ü h r li c h e r , n im m t m e h r G e g e n s tä n d e au f,
u n d n ä h e r t s ic h e in e r v o lls tä n d ig e n E r z ä h lu n g d e r Z e it
g e s c h ic h te ; u n d d a je d e C h ro n ik v o m A n f a n g b e g in n e n
m uss, und d ie neue, a ls F o rts e z u n g , ä lte re v o rh an d en e
A h n a le n w ie d e rh o lt, sucht m an auch ih re r M a g e rk e it a b
z u h e lfe n , d u rc h E in v e rle ib u n g v o n S a g e n , u n d zu R o m a u c h
d e r G e d ä c h t n is s c h r if te n - , w ie w o h l d ie A u f n a h m e j e n e r d u r c h
d ie F o r m , w e lc h e B e z ie h u n g a u f e in b e s tim m te s J a h r fo r
d e rt, e rs c h w e rt w a rd . So m u s s te n m a rm ic h fa ltig e e rw a c h s e n ,
d ie , ehe e in a n d re r G esch m ack und M a s s s ta b h e rrsc h e n d
w u rd e n , s e h r lie b e L eseb ü ch er w a re n , und im fü n fte n u n d
s e c h s te n Jah rh u n d ert der S ta d t um so m ehr v e rb re ite t
gew esen seyn w erd e n , a ls d ie a l t e n Sagen ih re u rsp rü n g
lic h e F ris c h e v e rlo re n : nachher aber von der L itte ra rg e -
g e s c h i c h te s c h o n d e s w e g e n ü b e r s e h e n w u r d e n w e il s ie k e i n e n
b e s tim m te n V e rfa s s e r h a tte n . D ie ä lte s te n flo re n tin is c h e n
A n n a l e n 9) s i n d s c h o n e in e V e rb in d u n g e b e n so d ü rre r und
d ü r f t i g e r w ie d ie ä l te s te n rö m is c h e n m i t F a b e l n u n d S a g e n :
2»
— 20 — [band п .]
♦
!S) Die Schlacht am Regillus von dem ohen (Anm. 5) an
geführten ächten Bericht, — Coriolanus Zag gegen Rom von
dem des Attius Tullius — Cincinnatus Dictatar von der ächten
Erwähnung von Minucius Feldzug auf dem Algidus.
— 22 — [bàhd и .]
v e rw e rflic h e s h ä n g t s ic h ih m a n : d e r th ö r ic h te E ife re r,
w e lc h e r z w in g e n w ill ih m d a n n z u h u l d i g e n , w ie v o rd e m
da es n ic h t e n ta r te t n o ch v e rfä lsc h t w a r, e n t f e r n t v o n ih m
d ie V e r n u n f t d ie s e in W e s e n h e r s te ile n m ö c h te , u n d d a m it
d ie a lte L ie b e : d ie V e rn u n ft, d ie e n tb e h re n a b e r n ic h ts
w id e rs in n ig e s e rtra g e n kann. D ie h is to r i s c h e K r iti k w e lc h e
nur S c h le c h te s a u s s c h e i d e t, d ie S ag e a u f ih re n e i g e n tü m
lic h e n B oden s te llt, ih re m A del A n erk en n u n g g e w ä h rt,
und s ie so vor S p o tt u n d T a d e l s ic h e rt, e r w ir b t d e r rö m i
sch en G e s c h ic h te s e it d em A b s c h lu s s des B undes m it L a
tiu m g le ic h e s A n seh en und G e h a lt m it d e r m a n c h e r w e it
s p ä te re n Z e itr ä u m e , w e lc h e auch n ic h t d u rc h g le ic h z e itig e
B e ric h te e r h e l lt s in d .
— 24 — [baud я .]
D e r l a t i n i s c h e S t a a t . “)
E in v e rs tä n d n is s d e s S e n a ts u n d d e r L a tin e r g eg e n d ie A u f
g e s ta n d e n e n e r k e n n t D i o n y s i u s 19) * ) : e r d e n k t je n e a ls ge
w ä h rte n Lohn d e r g u te n G e s in n u n g ; w e lc h e s d ie A n s i c h t
des r ö m is c h e n S to lz e s , u n d g e w is s d ie e in z ig e U rsa c h e is t,
w e s h a lb d e r A b s c h lu s s des B undes nach d em F rie d e n vom
19 h e i l i g e n B erg e g e s e z t w i r d 20) . G rü n d e t s ic h nun d ie s a u f
k e in e h is to ris c h e B e s tim m u n g , so d a r f d ie in n e re W a h r
s c h e in lic h k e it e n ts c h e id e n v ie lm e h r a n z u n e h m e n , d a s s S e n a t
und G e s c h le c h te r d ie g ro sse n Z u g e s tä n d n is s e des neuen
V e rtra g s a ls P re is e in e r H ü lfe gaben, d e re n S tä rk e d ie
A u s g e w a n d e rte n b e w o g s ic h m it e in e m s e h r m ä s s ig e n V e r
g le ic h zu b e g n ü g e n .
D e r la tin i s c h e S ta a t w e lc h e r je z t m it R o m e in g le ic h e s
B ü n d n is s s c h lo s s ъ) , w ar e in g e rin g e r T h e il vo m U m fan g
d e s la tin is c h e n L a n d e s , v o n d e m d ie V e r t r ä g e m i t K a r th a g o
red en . In dem V e rz e ic h n is s s e in e r d re y s s ig S t ä d t e 21) is t
19) èiteidy) той noXéfxou той Ttpbç rouç ànocrraraç krotßatg èâà-
xouv Guvàpaa&ai. Ders. a. a. O. «) Schwegler II. 806. 20) Von
Dionysius a. a. 0. ausdrücklich: von Livius dadurch сіаая er an
nimmt gleichzeitig habe Cominius gegen die Antiater im Felde ge
standen. *) Mommsen R. G. I. 349. 21) Die Hauptstelle wo
die latlniscben Bürgerschaften verzeichnet stehen: — Dionysius V.
61. p. 3'26. b. c) — ist in den Ausgaben verstümmelt, weil ein lei
diger Zufall dem ersten Herausgeber der Archäologie eine sehr
schlechte Handschrift zugeführt hat, während doch die Mehrzahl
der erhaltenen einen durchgehende guten Text geben. Hier
lassen sich aus der Vaticanischen nnd Lapus die ausgefallenen
Namen, und, mit geringer Nachhülfe, die verschriebenen яо ber-
stellen: ot itpößouXot ànb tootùju tùjv irâXetuu fja a v ''Apôea-
Twu, Аріщѵ&ѵ, ßoußevravüjv, Кбрѵшѵ, Кароеѵтаѵйѵ, Kipxavq-
та>ѵ, KopwXavwv, Kopßivrcov, Kopav&v, Фортіѵешѵ, Taßtm,
Ааорвѵтіѵш^ Ааѵощішѵ, Aaßtvtarä»/t Aaßixavwv, Nwßeurav&v,
Nwpßavcov, UpaiVE<nwtov^ tledavwv, KopxorouXavwv (Quergne-
tulani), Затріхаѵшѵ, Ахаптіѵшѵ, Uvjrtvrn, TbXXtjvlwv, Ttßoup-
rèvwv, TuaxXavwv, ToXepivwv, Tptxptvcuv, ObeXtrpavw. Die
Oorni sind keine andre als die Corniculi, das Volk von Corni-
culum (Th. I. Anm. 219.): wenn aber auch nicht Кбрѵшѵ^ so
muss Kaßav&v in liopavtov geändert werden. Denn Cora welches
als latinische Stadt bey Cato (in Priscian IV. p. 6"?9.) und Dio
nysius (III. 34* p. 175. d.) vorkommt, kann au der Zeit wo Norba
iind das noch entferntere Setia zu Latium gehörten, nicht davon
c) Schwegler II. 322.
— 26 — [band и ,]
e in N a m e u n g e w is s : von m e h reren i s t d ie L a g e u n b e k a n n t , 2a
ja s ie w e rd e n n irg e n d s s o n st g e n a n n t: doch lä s s t s ic h d ie
G rä n z e des L an d es m it g e n ü g e n d e r S ic h e rh e it z ie h e n . S ie
b e g in n t am M e e r, w e s tlic h von L a u re n tu m , z ie h t s ic h von
d o rt p a ra lle l m it der T ib e r fo rt, so dass s ie den A n io
ü b e rs c h re ite t, und s ic h b is n o rd w e s tlic h von N o m e n tu m
v e rlä n g e rt, b e g re ift d a n n das G e b ie t d ie s e r S ta d t, u n d d ie
von C o rn ic u lu m , T ib u r u n d P rä n e s te , lä u ft d a rn a c h über
d ie H ö h e n w e lc h e d ie S c h e id e der G ew ässer b ild e n , a lso
dass s ie den A lg id u s und Y e liträ u m fä n g t, und w endet
s ic h dann ö s tlic h au f denen des s ü d lic h e n G eb ü rg z u g s, an
dessen P u ss d ie p o m p tin is c h e n S ü m p fe lie g e n , a lso d ass
s ie a u f d e n s e lb e n N o rb a, C o ra u n d S e tia e in s c h lie s s t, und
d a s M e e r ö s tlic h v o n C ir c e ji w ie d e r e r r e i c h t . A n tiu m , ohne
a lle n Z w e ife l d a m a ls noch ty rrh e n is c h , an d e r L a n d s e i t e 21
von d ie s e m L a tiu m u m g e b e n , w a r v o n d e m s e lb e n g e s o n d e r t.
H ie r s in d d re y s s ig O rte a u f g e f ü h r t a) ; und d ie V o r
s te llu n g dass d ie s e Z ah l zum W e sen des l a t i n i s c h e n V o lk s j
g e h ö re , s ta n d so fe s t, d a s s g le ic h b e d e u te n d v o n d e m s e lb e n , f
und von d re y s s ig la tin is c h e n S tä d te n g e re d e t w i r d 22) . In
getrennt gewesen seyn, wenn auch die eine von jenen Erwäh
nungen eine frühere Zeit betrifft, und die andre nur von einer
späteren gegründet seyn wird. N orbani statt M w p ea vo l, mag
nur Emendation von Lapus und Gelenius seyn; ißt aber, wie auch
ans der in die Augen fallenden Anordnung nach dem lateinischen
Alphabet erhellt, ganz sicher. S a p u e v ra v à ç statt КорошѵтаѵЬд
au schreiben, veranlasst Stephanus s. v, — Corbintes ist der Bür-
gername von Corbio. So bleibt nur Фортсѵеюі ungewiss. Das
P ist bey dem Namen der zwischen С und Q steht, sicher: da
dieses oft mit H wechselt, so könnte derselbe Ort zu verstehen
seyn, der in Livius Handschriften III, 30. JJo rlo n a heisst, bey
Dionysius X. 26. p. 653. a. B i p r m : noch näher scheint jedooh
der Name des albensischen Demus F o retii (Th, l, Anm. 570) «u
stehen. Von den früh untergegangenen Orten muss Carventum
in der östlichen Mark, in der Uegend von Lavici oder Bolä, ge
legen haben: Corbio in der des Algidus; Toleria nicht fern von
Bolä: Satricum zwischen Lanuvium und Antium; Scaptia in der
Gegend von Veliträ.
«) Schwegler II. 322. 22) Dionysius III. 34. p. 176. b.
von Tullus Hostilius: 7cpé<rfietç àiwarrsÜLaç elç ràç ânofcooç ts
xal 07rqxéouç aÙTfjç (rfç vAXßyg) тріахоута я âÀitç,
[ba * d II.] — 27 —
d ie s e r Z a h l d e n k t s ic h D io n y s ia s h ie r d ie so la n g e A lb a
b lü h te v o n d e m s e lb e n a b h ä n g ig e n L a t in e r : e in e V o r s te llu n g
fü r d e r e n R ic h tig k e it d ie rö m isc h e n E in th e ilu n g e n und d ie
d re y s s ig a lb e n s is c h e n O rte B e w e is g e b e n , u n d e n ts c h e id e n d
d ie Sage von den se c h sh u n d e rt H a u s g e s in d e n , w o d u rch
L a v in iu m e in e C o lo n ie der A lb a n e r und der la tin is c h e n
U m la n d e w a r 23) : doch d a rin is t e in F e h le r, d a s s e r a lle
je n e d re y s s ig O rte , d ie n a c h A lb a s U n te r g a n g fre y g e w o r-
22 d e n w a r e n , a l s C o l o n i e n der z e rs tö rte n H a u p ts ta d t a n s ie h t:
e in e M eynung d ie auch der S age z u m G r u n d li e g t, w e lc h e
zu d e n G rie c h e n g e la n g te , A eneas habe in den L anden der
B o r e i g o n e n d r e y s s i g B u r g e n e r b a u t 24) ; w o d i e Z a h l e b e n
f a l ls a ls w e s e n tlic h f ü r L a tiu m a n e r k a n n t w ir d . I c h w e rd e
b a ld d a r a u f zu rü c k k o m m e n , d ass m e h re re d e rs e lb e n b e y d e s,
C o lo n ie n und O rte des la tin is c h e n V o lk s , seyn k o n n te n :
z u n ä c h s t b e g e g n e t d ie F r a g e , w ie denn im J a h r 261 noch
26) Zuerst vier; dann für jedes Viertheil drey. 26) Bey
Herodot I. 145. und Polybius II. 41. 37) Von Aegä sagt
dies, und dass es mit Aegira vereinigt worden, Strabo ausdrück
lich VIII. p. 386. a.
[ължо II.] — 29 —
8Ô) Th. 1. Anm. 570. 31) Cato Orig. II. bey Priscian
IV. p. 629. 82) Livius II. 19. Th. I. S. 622. Diony
sius У. 61. p. 326. b. *4) Cum L a tin is omnibu» fo e d u s
[jBA.tfD II.] — 31
27 d o r t w a r d ie K ennung a lle r S tä d te an ih re m O r t. A lle in
D io n y s iu s fa n d e s f ü r s e in e D a rs te llu n g a n g e m e sse n e r, d ie
la n g e A u f z ä h lu n g d e r G e s c h ic h te d e s K rie g s v o ran zu s te l
le n ; s ie w e c k te E rw a rtu n g fü r d essen G rö sse, und gab der
E rz ä h lu n g e in A n seh en von U rk u n d lic h k e it. Es tä u s c h te
d ie V o rau sse zu n g w e lc h e so u n b e d e n k lic h s c h ie n , d a s s d ie
S t ä d t e w e lc h e d e n B u n d s c h lo s s e n , d ie n ä m lic h e n s e y n m u s s
te n w e lc h e d e n K r ie g b e g o n n e n h a tte n .
S in d s ie aber e r s t im B und des Sp. C a s s iu s g e n a n n t
gew esen, so is t es auch n ic h t b e fre m d lic h , dass s ic h C o r-
n ic u lu m , M o m e n tu m und T e lle n a u n te r ih n e n b e fin d e n ,
w e lc h e v o r lä n g s t e r o b e r t g e w e s e n s e y n s o lle n . Z u b e z w e i
fe ln i s t d ie s n ic h t, da d ie K ö n ig e so v ie l w e ite r h e r r s c h
te n ; es w erd en aber d ie s e O rte th e ils a ls E n ts c h ä d ig u n g
f ü r C ru s tu m e riu m , th e ils a ls P r e is d e r H ü lfe a b g e tr e te n s e y n :
auch C ir c e ji k a m v ie lle ic h t e r s t d a m a ls a n d ie L a tin e r . Es
w ar dem nach d ie v ie rte u n te rs c h ie d e n e O rd n u n g der näm
lic h e n S t ä d t e z a h l ; w ie b e y d e r H e rs te llu n g d e s B u n d e s m it
Eom gegen das Ende d e s v ie rte n J a h rh u n d e rts d e r la tin i-
sche S ta a t w ie d e r e rw e ite rt u n d u m g e sc h a ffe n w a rd .
D ie A rt w ie je n e Z ahl genannt w ird , m ö c h te le ic h t
v e ra n la s se n v o rau szu seze n , d ass d ie la tin is c h e n S tä d te k e i
n e n w a h r h a f t e i n i g e n S t a a t b i l d e t e n w ie d ie A c h ä e r , s o n
d e r n e b e n n i c h t f e s te r a l s d ie a u c h d u r c h ih r e Z a h l b e
z e ic h n te n n ie d e rlä n d is c h e n P ro v in z e n d u rc h d ie U tre c h te r
U n io n , ^u n d d ie d rey ze h n n o rd a m e rik a n is c h e n S ta a te n
d u r c h d ie a l te F ö d e r a tio n v e r b u n d e n w a r e n : d a s s , w e n n
ih r e B o te n z u s a m m e n k a m e n u m z u r a th s c h la g e n , d e r B e -
28 s c h l u s s doch bey den e in z e ln e n S tä d te n d a h e im g e s ta n d e n
habe; d ie V e rb in d u n g e ig e n tlic h nur e in b le ib e n d e s W a f-
fe n b ü n d n iss gew esen seyn w e rd e . Z u e rg rü n d e n w a s h ie r
über zu h a lte n sey, lo h n t d e r M ühe u m so m e h r, da es
d u rch au s Y ö lk e rs ta a te n w aren , m it denen R om in I ta lie n
z u s a m m e n tra f , u n d d ie E in e r le y h e it d e r w e s e n tlic h e n G ru n d -
w ie H e r o d o t d ie a b g e o rd n e te n B o te n v e r b ü n d e t e r S t ä d t e 87) :
doch lä s s t s ic h d a ra u s n ic h t f o lg e rn d ass je n e r d ie l a t i n i
s c h e n n u r a u f d ie s e s V e r h ä ltn is s b e s c h r ä n k g e d a c h t h ä tte ,
v e r p f l ic h te t d ie B e f e h le i h r e r S tä d t e z u e m p f a n g e n , u n d d ie s e
eb en so s e lb s tä n d ig w ie d ie io n is c h e n . D enn auch den ro -
m u lis c h e n S e n a t n e n n t e r d e n R a th d e r P r o b u l e n 88) , D ie s e s
so W o r t b e z e i c h n e t e in O lig a rc h ie n den tä g lic h e n R a t h , w e l
c h e r la u f e n d e G e s c h ä fte a b m a c h te , u n d w ic h tig e r e z u r E n t
s c h e i d u n g f ü r R a t h u n d B u r g e r 39) v o r b e r e i t e t e 40) : u n d e s
w ä r e m ö g lic h , d a s s d ie K l a r h e i t w o m it e in r ö m is c h e r S c h r if t
s te lle r s ic h über d a s u rs p rü n g lic h e V e rh ä ltn is s des S e n a ts
zu d e n G e s c h le c h te rn g e ä u sse rt h a b e n k a n n , D io n y s iu s d a
m a ls d ie s e n A u sd ru c k zu w ä h le n v e ra n la s st ; w enn auch
d ie v o r ü b e r g e h e n d m i tg e t h e il te E i n s i c h t n a c h h e r w ie d e r v e r
schw and. A ber d ie B e s tim m th e it w e lc h e s e in e r A n sic h t
w o h l n ic h t m in d e r a ls s e in e n W o r te n m a n g e lte , w ird d u rch
37) VI. 7. von denen der loner: VII. 172. von den auf dem
Isthmus versammelten. Er dachte sich wohl keine wesentliche
Verschiedenheit wenn er solche sonst àyyéXoog nennt: V. 9 1.—
wie Thukydides 7tpiaßeiq. I. 119. 38) r ô auvéàpiov t û j w
7tpoßouXwv : II. 45. p. 110. e. 39) Dies war in der Schweiz
die amtliche Benennung des grossen Raths in den aristokratischen
und oligarchischen Städten. Die Anwendung von Ausdrücken
der eigenen Sprache ist nicht ohne Kraft um die Geschichte des
Alterthums aus einem Gegenstand der blossen Gelehrsamkeit zu
der Würklichkeit zu beleben, welche die jüngst vergangene eines
uns angehörigen Volks hat; freylich nur für den Kundigen. Dem
Staatsrecht der Schweiz und der Reichsstädte fehlen wenige Aus
drücke für die Verfassungen des Alterthums; allmählich wird der
Leser mit ihnen vertraut werden, dem sie jezt allerdings fremd
Vorkommen. Wollte der Himmel es liesse sich hoffen, dass die
Sprache dos bürgerlichen Rechts, die allen Adel und Reinheit
verloren hat, eben so hergestellt werden könne. 40) So muss
ihr Amt nach den Erwähnungen in Aristoteles Politik (V. 14. p.
122. b. 15. p. 124. c. 125. a.) gedacht werden. Ohne ihren Vor
trag konnte der grosse Rath nichts verhandeln : so die Geschlech
ter nichts ohne den des Senats: und da auch dieser auf solche
Gegenstände beschränkt war welche der Vorsizende an ihn brachte,
so nennt Dionysius anderswo, nicht unpassend, die Consuln Ttpo-
ßouXoug: IV. 76. p. 270. a. V. 1. p. 277. d.: und eben so die
beyden Vorsteher der zwanzig Tribunen bey dem zweyten Auf
stand: XL 44. p. 724. d.
Niebuhr, Röm. Gesell. 3
— 34 — [ band п .]
e in n a h m e n , da s ie n ic h t zu m S e n a t g e h ö re n k o n n te n : a b e r
das g ie b t k e in e n B e w e is.
J e n e M e n g e d e s V o l k s 0) , w e lc h e , n a c h d e r o b e n a n g e
zogenen E rw ä h n u n g , m it den B o te n zum L a n d ta g nach
E c e tra g in g , w a rd n ic h t a lle in von N e u g ie rd e , oder vom
V erk eh r der M esse g e lo c k t: s ie g in g um d ie H o h e it z u
üb en : denn ohne e in e L a n d s g e m e in d e u n d ih re B e s tä tig u n g
w ären d ie S c h lü s s e d es L a n d ra th s so w e n ig k rä ftig gew e- и
sen, w ie d ie des rö m is c h e n S e n a ts über G eseze, K rie g u n d
F rie d e n . E in e s o lc h e E k k le s ia h a tte n d ie g rie c h is c h e n
S ta a te n b ü n d e so w o h l a ls v e r e in ig te S ta a te n : d ie A m p h ik ty o -
nen w ie d ie A c h ä e r : u n d n ic h t a n d e rs a ls d ie s e g r ie c h is c h e n
L a n d s g e m e in d e n können d ie ita lis c h e n e in g e ric h te t g e w e
s e n seyn. O h n e Z w e ife l k o n n te in ih n e n je d e r s e in e S tim m e
abgeben, der es in s e in e m O rt a ls B ü rg e r zu tlm n be
re c h tig t w ar: w ie aber in d e m s e lb e n d ie A b m e h r u n g n ic h t
nach der Sum m e d e r e in z e ln e n , so n d e rn n a c h 'd e n P h y lo n
g e re c h n e t w a rd , u n an g eseh en w ie v ie le o d er w e n ig e B ü r g e r
je d e e n th ie lt, so w ard h ie r d ie S tim m e je d e s O rts g e z ä h lt.
W ä re n ic h t nach d ie s e n a b g e m e h rt w o rd en , so h ä tte n d ie
B ew ohner e in e r d e r g ro s s e n S tä d te , w enn der T ag d o rt g e
h a l te n ^w a rd , g e g e n a lle v o n ä n d e r n O rte n H in g e k o m m e n e
e n t s c h i e d e n 51) . G a lt a b e r d ie S tim m e v o n z w a n z ig e n a u s
D ym e eben so v ie l w ie d ie von z w e y ta u s e n d K o rin th io rn
o d e r A rg iv e rn , so w ard d ie L a n d s g e m e in d o re p rä s e n tire n d ;
es kam nur d a ra u f an dass e in ig e aus e n tle g e n e n O rte n
s ic h e i n f a n d e n ,* w ie z u R o m d ie T r i b u s d e r e n R e g i o n e n e n t
f e r n t la g e n doch n ie um den ih n e n g e b ü h re n d e n A n th o il
am R e g im e n t v erk ü rzt w o rd e n k o n n te n . Es is t k la r dass
in den L a n d s g e m e in d e n der L a tin e r, V o ls k e r, S a m n ito r, 85-
n ic h t a n d e rs a b g e s tim m t seyn kann. Ih re V e re in ig u n g ,
neben d e n S iz u n g e n d e r B o te n , d a c h te L iv iu s s ic h b e s tim m t,
c ta to r von e in e r d e rs e lb e n d ie s e W ü rd e fü r das g e m e in e
L a tiu m e m p fin g : g le ic h w ie e in e r der K ö n ig e der z w ö lf
e tru sk isc h e n O rte a ls H aupt d e r N a tio n a n e rk a n n t w a rd .
F o r s c h e n z u w o lle n o b a lle o d e r n u r e in ig e S tä d te d a z u
b e r e c h t i g t w a r e n ; o b W a h l o d e r U m g a n g d ie W ü rd e e r -
t h e i lt e ; — w ä r e e in e e itle B e m ü h u n g .
G e g e n C a to s a u s d r ü c k lic h e s Z e u g n is s g ilt d ie E r z ä h -
38 l u n g g a r n i c h t s , d ie L a tin e r h ä t t e n , n a c h A lb a s U n te r g a n g ,
a ls s ie b e s c h l o s s e n d e m r ö m i s c h e n K ö n ig e z u w id e r s te h e n ,
zw ey F e ld h e rrn e rw ä h lt, w e lc h e der la te in is c h e S c h rift
s te lle r P rä to re n g e n a n n t h a b e n m u s s 61) . Ih re N am e n w aren
g e n a n n t, in g le ic h e r A rt w ie d e rje n ig e n w e lc h e zu R om
z u e rst e in n eu es, o d e r zu n e u e r B e d e u tu n g e rh o b e n e s, A m t
b e k le id e te n . An e in e s o lc h e N o tiz aus den Z e ite n des >
T u llu s H o s tiliu s g la u b e ic h in L a tiu m so w e n ig a ls zu
R om : es m ögen je n e w ü rk lic h d ie e rs te n P rä to re n des
L andes g ew esen seyn, a b e r m a n c h e s M e n s c h e n a lte r s p ä te r ;
a ls d ie L a tin e r nach R om s g a llis c h e m U n g lü c k ih re n S ta a t
h e rs te llte n . Da h a tte e r a l le r d in g s , w ie e s d ie G e s c h ic h te
s e in e s U n te rg a n g s z e i£ t, zw ey P rä to re n : d ass R om zw ey
C o n s u ln h a tte w ar nur d u rc h das D aseyn der beyden
S tä n d e v e ra n la s st: es b lie b nachher dabey aus ä n d e rn
G rü n d e n o b w o h l d ie V e r a n la s s u n g w e g g e fa lle n w a r, j a m it
a lle r M a c h t g e w e h rt w a r d a ss s ie g e lte . D ie L a t i n e r h a t t e n
k e in e U rsa c h e gehabt e in e so m is s lic h e E in ric h tu n g e in
zu fü h ren , a ls s ie s ic h von A lb a b e fre y te n : w ohl aber
können s ie s p ä te r ih re V e rfa ssu n g der rö m isc h e n nachge
b ild e t h a b e n , w ie d ie ita lis c h e n V ö lk e r in d e r m a rsisc h e n
V erb ü n d u n g .
S o la n g e L a tiu m s ic h e in e n D ic ta to r e r n a n n te , k o n n te
n ie m a n d a ls d ie s e r d a s O p fe r a u f d em a lb a n is c h e n B e rg e
d a r b r i n g e n , u n d d e n l a t i n i s c h e n F e r i e n 62) v o r s t e h e n , w i e e s
e in s t d em a lb a n is c h e n zukam . A uch f ü r d ie R ö m e r o p f e r te
er, w ie h i n g e g e n d ie s e im D ia n e n te m p e l a u f d e m A v e n tin u s
39 f ü r s i c h und d ie L a t i n e r 68) . Es v e rs te h t s ic h dass T a r-
q u in iu s d e n V o rs ta n d a n f d em a lb a n e r B e rg e fü r s ie b n a h m ,
w ie d e rs e lb e nachher s e it der Z e rstö ru n g des la tin is c h e n
S ta a ts , u n d w a h rs c h e in lic h s c h o n w ä h re n d d e r s ie b z ig J a h r e
s e in e r A u flö s u n g , von R om s e rs te r M a g is tra tu r ausgeübt
w a r d ; in g le ic h e r A r t w ie das a lljä h rlic h e d e n P e n a te n g e
w e ih te O p fe r zu L a v in iu m , w e lc h e s u rs p rü n g lic h fü r d ie
d re y s s ig S tä d te g e w e ih t sey n w ird , s ic h e r e b e n fa lls e in st
v o m a lb a n is c h e n , d a n n v o m la tin is c h e n D ic ta to r d a r g e b r a c h t
w o rd e n is t. D ie M e y n u n g a b e r d a s s je n e r K ö n ig , o d e r s e in
V a te r, d ie F e r i e n e in g e se z t h a b e , is t g an z v e rw e rflic h ; ih r
v ie l h ö h e re s A lte r w ird sch o n d u rc h d ie K u n d e e rw ie s e n ,
d ass d ie S tä d te d e r P ris k o r und L a tin e r e in s t a u f d e m a l
b a n e r B e rg e ih r e n O p fe rth e il m it d e n A lb a n e rn u n d d e n
d r e y s s i g a l b e n s i s c h e n G e n o s s a m e n e m p f i n g e n 64) ; e i n e N o t i z
d eren A e c h th e it u n d U r s p r u n g a u s u ra lte n S c h rifte n d u rc h
d ie V e rz e ic h n u n g d ie s e r O rte d a rg e th a n w ird . A uch e r - 40.
k a n n te n e in ig e rö m isc h e A n tiq u a re d ie s e s hohe A lte r d es
F e s t e s 65) . F re y lic h w a rd es d u rc h T a rq u in iu s e in rö m i
s c h e s ; a u c h d ü rfte d ie s e r d u rc h E r w e ite r u n g d e r T h e iln a h m e
den n a tio n a le n G o tte s d ie n s t z u r H e ilig u n g u n d V e rm itte lu n g
e in e r V ö lk e rg e n o s s e n s c h a ft u m g e sc h a ffe n haben. D ie d rey
v e rb ü n d e te n V ö lk e r h a tte n je d e s fü r s ic h s e in e M a h ls ta tt;
zu R om , an d e r F e re n tin a , zu A n a g n ia : dass ih re g e m e in
s c h a ftlic h e n T a g e m it d en la tin is c h e n F e rie n v e re in ig t w a
ren , d a f ü r s c h e in t d a s H e rk o m m e n Z e u g n is s z u geben, dass
d ie C o n s u ln n i c h t in s F e ld z o g e n ehe d ie s e g e f e y e r t w a r e n :
auch ih re V e r ä n d e rlic h k e it, a ls e in e s a n g e sa g te n F e s te s .
S ie g e w ä h rte n , w ie d ie g r ie c h is c h e n F e s te , e in e n G o t
t e s f r i e d e n 66) a ) . Ih re D auer w ar sechs T a g e 67) , so v ie l
a ls d ie a lb e n s is c h e n u n d la tin is c h e n O r te D e c u rie n z ä h lte n ;
e b e n w ie d ie d re y rö m isc h e n T rib u s in d e n g r o s s e n S p ie le n
d re y Tage fe y e rte n , b is fü r d ie P le b s e in v ie rte r h in z u
g e fü g t w ard . D u rch der R fö n er Z u tritt w a rd je n e Zahl
4i d e r la tin is c h e n F e y e rta g e , w e n ig s te n s ih r e A n g e m e s s e n h e it,
h e rg e s te llt : aber d ie S tiftu n g des v ie rte n F e y e rta g s zu
Rom h a t s c h w e rlic h auch d ie L a tin e n v e rlä n g e rt. A ls m it
te lb a r e , e in ig e J a h r e s p ä te r e in g e tr e te n e , F o lg e w ä re e s a lle n
f a l ls d e n k b a r : w e n n a b e r d ie E i n s e z u n g je n e s v i e r t e n T a g s
g ra d e h in von den L a tin e n v e rs ta n d e n w ird , so is t es e in
h a n d g re iflic h e r, und d u rc h L iv iu s W o rte e rw ie s e n e r, Irr
th u m , da L a tiu m 383 ganz frey w a r. U nd eben so ge
w is s i s t je n e s F e s t m it d en r ö m is c h e n S p ie le n v e rw e c h s e lt,
w enn es h e is s t, T a rq u in iu s habe nur e in e n T ag a n g e o rd
n e t g e h a b t, e in zw ey te r sey nach dessen V e r b a n n u n g , .e in
d ritte r nach der A u ssö h n u n g m it d e r G e m e in d e h in z u g e
kom m en. D as kann n ic h t seyn, nach je n e n Z e u g n is s e n
über A lte r und D auer der L a tin e n ; zudem w a re n Rom s
in n r e V e rä n d e ru n g e n den L a tin e rn fre m d . A b er auch von
den rö m is c h e n S p ie le n lä s s t s ic h n ic h t denken, dass b is
zum Ende d e r k ö n ig lic h e n Z e it n u r d ie R am nes d ie E h re
d e r F e y e r e in e s T a g s g enossen h ä tte n , den beyden ä n d e rn
S tä m m e n e rst bey V e ra n la s s u n g e n d ie s ie g a r n ic h t u n
m itte lb a r b e tr a f e n d ie s e lb e b e y g e le g t w ä r e n : e s s c h e in t n ic h ts
a n d e rs a ls e in M is s v e rs tä n d n is s der M e ld u n g seyn zu i
können, d ass bey beyden V o rfä lle n d ie S p ie le um e in e n
fa n g fre y u n d s e lb s tä n d ig : s o g a r w e n n s ie z u m B e h u f e in e r
s ic h e rn N ie d e rla g e fü r den H andel g e g rü n d et w a rd . D ie
ganz e n t g e g e n s t e h e n d e E i g e n t ü m l i c h k e i t d e r r ö m i s c h e n a)
w ird d u rc h e in e g e w is s sehr a lte D e fin itio n a u s g e d rü c k t,
d ie nur e in ig e r E rlä u te ru n g und Z u s ä z e b e d a r f 80) . E in e
C o lo n ie , h e iss t es, is t e in e g le ic h z e itig und g e s a m m t a n бо
e in e n b e s tim m te n , m it W o h n u n g e n b e b a u te n O rt, u m d o rt
nach b e s tim m te n R e c h ts v e rh ä ltn is s e n zu le b e n , g e fü h rte
G e s e lls c h a ft: es m ö g e n B ü rg e r oder G en o ssen seyn, nach
dem B e s c h lu ss ih re s S ta a ts oder d e s je n ig e n dem s ie an
g e h ö rte n , ausgesandt um e in g e m e in e s W esen zu h a b e n :
n ic h t a b e r s o lc h e d ie i n i n n e r e r Z w ie tr a c h t w e g g e z o g e n
s in d . A u s s e r d e n e b e n g e n a n n te n s c h li e s s t d ie s e D e f in itio n
vom B e g r i f f d e r C o lo n ie a l lm ä h lic h e A n s i e d lu n g e n aus, von
denen m anche z u M a rk tfle c k e n erw u ch sen ; ja a lle N i e d e r
la s s u n g e n d ie n ic h t in e in e m schon b e s te h e n d e n O rt S ta tt
fa n d e n : e in e B e s c h rä n k u n g d ie ü b r ig e n s schon im c is a lp i-
n is c h e n L ande n ic h t m ehr g a lt, wo es k au m e ig e n tlic h e
S tä d te g a b , u n d d ie r ö m is c h e n C o lo n e n s ic h v o n e in e r g a n z
frem d en und fe in d s e lig e n B e v ö lk e ru n g e n tfe rn t h ie lte n m it
der s ie M e n s c h e n a lte r h in d u rc h n ic h t v e rs c h m e lz e n konn
te n : und v ie lle ic h t h a tte , es schon in I ta lie n s e lb s t e in e
oder d ie a n d e re A u sn ah m e g e g e b e n 81) . Im A llg e m e in e n ы
w ar je d o c h h ie r d ie R egel um so s ic h re r, da d ie C o lo n e n
94) Das wird erzählt von Cänina, Antemnä und Fidenä, Dio
nysius II. 35* p. 103 d. 52. p. 116. c. und historisch berichtet
noch unter 421, ja sogar 551 u. 554, in Küstencolonien römi«*
scher Biiiger, altes Hechte. Livius VIII. 21. XXXLI. 20. XXXIV. 45*
95) Es Ht fieylich ein arger Missgiiff dreyhundert Colonen
anzunehmen als die Kamnes allein waren: also zu irren ist denen
oft begegnet welche die Einrichtungen nach ihrem Ursprung itt
die Geschichte einführten. *) Vgl. Anm. *} zu Tb. I. S. 321.
A. d. H. 96;Dionysius II. 35. p. 103. d. 50. p- 114. o.
У7) Livius VIII. 14.
[baud п .] — 63 —
haben: als municeps Campanus war er gegen den Zorn der Me-
teller unbeschüzt.
106) Es ist Xetroupyia : und wo Livius in den Bundesartikeln
der Кашрал er mit Hannibal geschrieben hat nemo invitus munus
faciat (XXIII. 7.) las er bey Polybius ohne Zweifel, jnqâelç äxwv
ÀetTOupyeiTüf. Darüber das3 die ändern Bedeutungen, Aufwand
der Obrigkeit und Geschenke, abgeleitet sind, wolle man sich
aus Brissonius s. v. belehren. — Gellius hat sich unter dem
munus honorarium, welches sie mit dem römischen Volk getheilt
hätten, grade das Gegentheil von Lasten gedacht; ob aber etwas
bestimmtes, und was, ist mir ein Käthsel. Es wäre dem Geist
seiner Zeit angemessen wenn er die Cäriten, von denen er sagt:
conce88um Ulis est ut civitatis Romanae honorem caperent, sed
negotiis tarnen atque oneribus vacarent, — dadurch belohnt ge
glaubt hätte dass ihnen alle Lasten und Mühseligkeiten erlassen,
und dabey die Befugniss zu den höchsten Ehren zugestanden ge
wesen sey. 7) Die verlängernde Sylbe ohne einige Bedeu
tung ist nicht zu verkennen in princeps statt primus, und in den
fernem uralten Ordinalien bey Varro: terticeps, quarticeps, u. s. f.
Auch biceps bedeutete vermuthlich nichts anders als doppelt, wie
triceps dreyfach (daher Tricipitinus, wohl von Drillingen) : —
weil aber Monstra und Portenta der Art auch zwey Köpfe haben,
so verführte der Schein als sey das Wort mit caput zusammen-
gesezt; mag es schon gethan haben ehe die Sprache an die
Grammatiker kam. Für anceps und unser municeps, wo dies
nicht gehen wollte, suchte man Aushülfe, dort in capere, hier in
capessere; und so leichtfertig ist die Etymologie der Alten dass
die dreyfache Herleitung des nämlichen* Worttheils sie nicht
etuzig machte. Da ist es noch weniger zu verwundern dass ihnen
nicht aulfiel, wenn hier auch Zusammensezung mit einem Zeit
wort wäre so könne das weder capere noch capessere seyn, in
dem facere oder fungi die eigenthümlichen sind. 8) Ulpian
1. 1. D. ad municipalem (L. I.) municipes sunt recepti in civita*
tem ut munera nobiscum jfacerent.
— 58 — [»ліи>п.]
punkt nicht der Rechte sondern der Pflicht, wie der Name
Isotelie in gleicher Ausdehnung. Während aber dieser zu
Athen so weiten Umfang annahm, verlor ihn das latei
nische Wort, und beschränkte sich auf Isopoliten ünd
Sympoliten, sammt Proxenen: die eigentlichen Isotelen
wurden mit den Atimen unter dem Namen der Aerarier
begriffen. Solche Isotelen waren zu Bom auch nur in
geringer Zahl seitdem die freygelassenen in Tribus ein
geschrieben wurden, allen Italikern ein mehr oder minder
günstiges Pfahlbürgerrecht verliehen war. Ferner hatte
allerdings seit Ciceros Jugend eine neuere Bedeutung des
Worts Municeps auch diese eingeschränkte verdunkelt;
allein vergessen war sie noch nicht, und er hätte immer
des Lysias Verhältniss ohne Wendungen und Umwege
ausdriicken können; allein er deutete das Wort nur an
welches ihm auf den Lippen schwebte; unterdrückte es,
weil Altbürger sich nicht entblödeten ihm als Municeps
aus Arpinum Peregrinität vorzuwerfen. Vierzig Jahre
später mochte es schon sehr allgemein misverstanden
werden, und wenn Dionysius dasselbe in Macers Auszug
der Urkunde fand, so hat es ihm dunkel genug seyn
können um es lieber zu übergehen.
Als er schrieb war Verrius Flaccus schon so hoch in
Ansehen und Jahren dass sein grosses Werk über die
Bedeutung seltner Worte ziemlich als gleichzeitig ange
sehen werden kann; und in diesem handelte er auch, und
umständlich, von dem Wort Municipes, welches seit h u n -64
dert Jahren für alle Italiener die weder zu Bom noch in
Militarcolonien einheimisch waren, so wie М и п іф іи т für
ihre Landstädte, allgemein und täglich in einem durchaus
verschiedenen Sinn von dem dieser Worte im älteren
Staatsrecht gebraucht ward. Er gab daher eine mit Bey-
spielen erläuterte Definition eines Bechtsgelehrten aus dem
lezten Zeitalter der Kepublik über das Municipium; wozu
er Bemerkungen açs ändern Alterthumskundigen über den
Stand des Municeps beifügte109): Belehrungen deren ur
T u scu la n i, qui post aliquot annos cives Rom ani eff'ecti sunt .
Festus im Ausz. a. v. m unicipium . — Item municipes erant qui
ex a liis civitatibu8 liomam venissenty quihus non licehat magistra -
tum capere, sed tantum muneris partem . Festus s. v. municeps.
112) A t Ser. filiu s aiebat initio fu isse qui ea condicione cives
R o m a n i fu isse n t ut semper rem publicam. separatim a populo
Rom ano haberent : Cumanos videlicet, Acerranos, Atellanos, qui
aeque cives Rom ani erant4 et in legione merebantj sed dignitates
non capiebant. Festue s. v. municeps. In diesem Servius dem
Sohn ist wobl der vielverheissende Sohn des grossen und bered
ten Rechtsgelehrten Servius Sulpicius zu erkennen, dessen sein
väterlicher Freund mehrmals gedenkt, wie epp. a d d iv. IV. 3.
Was hier gemeldet wird war mündliche Lehre (aiebat): bat er
vielleicht überall kein Buch hinterlassen, so konnte er im Auszug
des Pomponius um -so eher übergaugen werden. 18) /j.STo%àv
xal &SIWV x a l àviïpw m vm v я - Vertrag Jbey Reinesius а. а. О,
Z. 13. participes omnium re ru m : Festue a. a. O. M) JJospi~
tium mit Timasitheus: Livius Y. 28.
[*1XD п .] 61 —
c iv it a s u n iv e r s a in c iv it a t e m R o m a n a m v e n it ; u t A r ic in i , C a e r i -
tes, A n a g n in i, Festus s. v . M u n ic ip iu m . 18) T e r t io , — q u i
a d c iv it a t e m R o m a n a m iia v e n e ru n t u ti m u n ic ip ia ( f. m u n ic ip e s )
eseen t e u a (/. su a e ) c u iu e q u e c iv it a t is et c o lo n ia e ; u t T ib u r t e s ,
P r a e n e s t in i, P U a n i , U r b in a t e s , N o la n i , Bononienses, P la c e n tin i,
machte, und nur noch in den Provinzen hin und wieder einzelne
Landrechte galten, — den Municipien gesezgebende Gewalt ги-<
schreibt; wobey er sich denn das römische Volk, dessen Gespenst
einmal am Aufang jeder Regierung zu einer lex curiata aufge
rufen ward, als seinen eigenen Gesergeber dachte. Seine Wüik-
lichkeit war nicht eine verschwundene Zeit in Anschauung und
Erinnerung, sondern sie stand geschrieben in verschollenen Büchern :
jeder Schreiber aus einer Landstadt hätte seine Blindheit für die
Gegenwart verlacht: die neben dem kind liehen doch auch etwas
Bchauderliches hat, wie Alles was dem natürlichen entsagt.
122) Schon 580 widersprach C. Claudius der Strenge seines
Collegen gegen die Lassen: aus allen Tribus au^schliessen heisse
Freyheit und Bürgerrecht entreissen: Livius XLV, 15.
28) Für die Ertheilung des Municipium an einen Theil der Sam-«
niter, Yellejue I. 14. Auslieferung an die Caudiner, ders. II. 1.
vgl. Livius IX. 10: traditi fecia lih u s Caudium ducendi .
24j se civem Samnitern esse.
[BAUD II.] 65 —
w ar es g le ic h , ob er d ie f r e v e l h a f te B e le id ig u n g des Fe-
tia lis v e rü b te , o d e r C. P o n t i u s : aber d e r g ro sse S a m n ite r,
fre y ^ v o n A b e rg la u b e n w ie H e k t o r , h ie s s d ie K ö rn e r s ic h
der R änke sch äm en : d ie G ö tte r H essen s ic h n ic h t ä ffe n :
— ü b e r je n e n B u c h s ta b e n s tritt er n i c h t 125) .
E ben d ie s e s B e y s p ie l z e ig t d a s s d a s B ü r g e r r e c h t d u r c h
den b lo s s e n W ille n und d ie T h a ts a c h e d e r U e b e rs ie d e lu n g
e rg riffe n w a r , o h n e d a s s v o n e in e r A n n a h m e d u rc h d e n
S ta a t w e lc h e m s ic h d e r M u n ic e p s z u w a n d te d ie E e d e g e
w esen w ä re . D ie s is t d a s R e c h t d e s E x u l i r e n s 26) ; w e l c h e s
noch b is vor dem B u n d e s g e n o s s e n k rie g auch gegen R om ,
obw ohl sehr s e lte n und d u n k el g ew o rd en , g a lt. E x iliu m
73 i s t , w ie C ic e ro tr e f fe n d b e m e rk t, n ic h t L a n d e s v e rw e is u n g ,
w e lc h e das rö m isc h e G e se z gar n ic h t k a n n te : es is t n ic h ts
a n d e rs a ls E n ts a g u n g d e s e in h e im is c h e n B ü r g e r r e c h ts d u rc h
B enuzung d e s M u n ic ip iu m ; und d ie B e f u g n i s s f ü r den der
auf B ü rg sc h a ft vor dem V o lk s g e ric h t s ta n d , s ic h den
F o lg e n des U rth e ils d u rch d a s E x iliu m zu e n tz ie h e n , is t
nu r A nw endung des a llg e m e in e n R e c h ts . B lie b der A n
g e k l a g t e b i s d e r S p r u c h g e f a l l e n w a r 27) , s o w a r e r a ls
R ö m e r v e r u r th e ilt, u n d w o e r e rg riffe n w ä re w ü rd e d a s
U r th e i l v o llz o g e n sey n : h a tte er das M u n ic ip iu m zu nüz-
lic h e r Z e it a n g e w a n d t, so w ar er B u rg er e in e s frem d en
S ta a ts g ew o rd en , u n d der S p ru c h ü b e r ih n n ic h tig . W as
ih n b e fre y te w a r n ic h t dass e r a u s w a n d e rte , so n d e rn d ass
e r s ic h e in e m O r t z u w a n d te w e lc h e r m i t R o m e in e n b e -
sc h w o rn e n V e rtra g h a t t e , n ä m l i c h e i n e n i s o p o l i t i s c h e n 28) :
w er s ic h an e in e m u n b e re c h tig te n n ie d e rlie s s , über den
186) Ich habe fast Zweifel an dem Daseyn dieses Suessa Po
metia : dafür redet eigentlich nur Suessa Aurunca, wo der ßey-
name ein anderes Suessa als Gegenaaz zu bedingen scheint: aber
das Adjectiv würde Pomptina seyn. Nach der Analogie müsste
man annehmen es wären zwey Orte vereinigt, etwa wie in der
Kaiserzeit Laurolavinium, hier aber nach der Sitte des hohen
Alterthums ohne Veränderung und ohne Copula ihrer Namen.
87) Der Ausdruck a d A u runcos d e ß c iu n t : (Livius II. 1(5.)
wird doch niemand störenV Läge die Begebenheit auch weit
näher, so hätte der Römer nach dem Gedanken dass nicht« ent
schuldige wenn eine Rom angehörige Stadt nicht lieber untergehe
als dem Feind die Thore öffne, so sprechen können. Da.se die
Städte welche Livius latinische Colonien nennt albanische waren,
». oben, S. 24.
[ХАЮII.] .. — 89 —
Stamm welche um den untern Liris wohnten: auch haben
die Chroniken denjenigen mit denen die Römer vor dem
Aufstand der Gemeinde zusammentrafen Kampanien als
Heimat zugeschrieben*88). Der Krieg wodurch ihnen jene
Eroberungen auf einige Zeit wieder entrissen wurden,
kommt bey Livius zweymal vor, unter den Jahren 251,
252, und 259: ja, wer die Sache beym Licht besieht,
wird zugeben dass auch jene früheren angeblichen zwey
Feldzüge in der That der nämliche sind, den verschiedene
Annalen theils in 251, theils in 252, gesezt hatten89).
Aus dieser Verworrenheit kann nur so viel für historisch
gelten dass beyde Orte wiedergewonnen wurden und Po
metia unterging; wie es denn 261 unter den latinischen
Städten fehlt, Cora aber vorkommt. Auch das ist nicht
zu bezweifeln dass dreyhundert aus der mit Sturm ein
genommenen Stadt enthauptet wurden. Diese werden bald
los als Geissein dargestellt bald als aurunkische Principes des
Orts90): sind sie Geissein gewesen, so würden die alten
Einwohner sich früher den Römern verdächtig gemacht
haben, und, obwohl sie ihre Treue hatten verbürgen
müssen, dennoch abgefallen seyn; und es liesse sich sagen
dass auch hier die Zahl nicht nach unsern Ansichten ab-
zuwägen sey. Ungleich wahrscheinlicher ist es indessen
dass diese Schlachtopfer, der 'Zahl nach einer römischen
Colonie gleich, eine Aurunkische waren welche den Ort
hatte behaupten sollen: dass die Römer ihn zerstörten
weil er Öde lag, indem die alten Einwohner weggeführt
oder umgebracht waren. Denn jene Grausamkeit ist doch
nur als Rache begreiflich; und an dem Zustand mehrerer
Orte deren ich gleich gedenken werde zeigt sich augen-
191) Livius II. 22. öS) Livius II. 21. «) Sch wogier
II. 699. 93) Es hemt bey dems. II. 25. und Dionysius VI.
32. p. 366. c. den Eeetranern sey ihre Mark genommen: aie
ward angewiesen xX^pou^otg elg <pulax.y)v той Шиоид è m e / x ^ s t e t :
die Auruuker ijÇtouv (r. lP.) тѵ)ѵ <ppoupàv ànayayB Ïv : eine solche
<ppoupd sind Colonen in einer festen Stadt, [Th. 2. Anm. 81.],
nicht zerstreute Ansiedler. Der oben angenommene ZuHammen-
hang muss errathen werden, ist aber nicht zweifelhaft,.
94) Livius bestimmt den Orb einer Schlacht zwischen Forontinum
uud Ecetra IV. 61. 9®) Ort der vobkischen Concilia: Diony
sius VIII. 4. p. 483. c. Livius III. 10. Lage: laeva a d m onlet
JEcetram p e r g u n t: dors. VI. 31.
[бі-NDII.] — 91 —
wurden sie von jenem Heer geschlagen, welches der Consul
Servilius grösstentheils aus Pfandlenten gebildet hatte.
Aber das Land räumten sie nicht; erst im folgenden Jahr,
260, ist Veliträ ihnen wieder entrissen worden. Dass
diese Stadt, welche sich auch unter den dreyssigen be
findet, ursprünglich volskisch gewesen, ist eine eben so
107 verkehrte Vorstellung wie die nämliche Ansicht über An
tium; es ist ganz unmöglich dass alsdann Cora, und die
entfernteren Städte Latium hätten angehören können. Der
Irrthum ist daraus entstanden dass diese Orte allerdings
nachher volskisch wurden, und es blieben bis alles weit
und breit unter römische Hoheit kam. Dass ihre Bürger
schaft nicht von fremdem und feindseligem Stamm ge
wesen seyn kann, zeigt der Wunsch den entvölkerten Ort
durch römische und latinische Colonen herzustellen, welches
262 geschah. Es gleicht keiner erfundenen Erzählung
dass damals nul* ein Zehntheil der Einwohner übrig ge
wesen sey; aber eine Pest, welche einen einzelnen fern
vom Meeresufer gelegenen Ort also getroffen, sich nicht
über Latium und ßom erstreckt hätte196), ist eben so ein
Unding, wie es widersinnig ist dass Volsker Feinde zu
sich geladen haben sollten, anstatt jener aurunkischen
Volksgenossen, von deren Ankunft die Annalen selbst er
zählten. Es ist offenbar die Kriegsnoth gewesen, welche,
erst bei der volskischen Einnahme, dann bei der Wieder
eroberung, die Bevölkerung von Veliträ hingerafft hat.
Gleiches Schicksal wird Norba gehabt haben, das im näm
lichen Jahr 262, um die pomptinische Landschaft zu be
haupten , Colonen empfing 97).
Keines dieser Bollwerke wird unter den Orten genannt
welche Coriolanus und die Volsker in dem Feldzuge ein
genommen haben sollen der in der geltenden Geschichte
los ohne Verschiedenheit und Zweifel in das Consulat des
Sp. Nautius und Sex. Furius gesezt wird. Von diesem
sollte man erwarten dass er der Skepsis welche die Glaub-
196) Dionysius VII. 13. p. 427. c. vgl. mit Livius II. 31.
welcher erzählt Veliträ ьеу erobert, und .die Colonie nach Roms
Beschluss hingesandtv 97) Ders. II. 34. arx in Pom ptino :
wonach der ager Pom ptinus die Gebürgshalde über den Sümpfen
dieses Namens ist.
— 92 — [band п.]
Das Statthalteramt.
So oft die Könige im Felde standen, wurden sie zu
Rom durch den ersten Senator vertreten, der, wie sie,
Eigenthum und Besiz gewährte, und in dringenden Fällen
Vorsorge traf282). Auch jene Zeiten des Glanzes können
nicht ohne Wechsel des Glücks gewesen seyn; hat innere
oder äussere Gefahr gedroht, so ist der Statthalter ohne
allen Zweifel befugt gewesen Völker auszuheben und zu
bewaffnen, den Senat zu berufen, und die Curien abstimmen
zu lassen 8S): dies alles muss Tacitus unter jener Vorsorge
für dringende Fälle begriffen haben. Es versteht sich dass,
was verschoben bleiben konnte, die Rückkehr des Königs er
warten musste. Die Erzählungen vom Ursprünglichen und den 127
Umwandelungen der Verfassung berichteten: als der Senat
nur noch aus hundert Männern bestanden, wäre einer von den
Decemprimi vom Könige zum Princeps des ganzen Senats
erkoren, und ihm jene Vogtey .der Stadt aufgetragen wor
den34): mithin gehörte derselbe nicht nur nothwendig zu
der Decurie der Interregen, sondern der custoa urbis, wie
jener Statthalter genannt ward36), war der erste in der-
282) qui i m redderet, ac m bitis m ederetur : Tacitus A n n .
V I. 1 1 . S8) Th. I. S. 5 7 3 ist gezeigt, dass die angebliche
B era th u n g der vier Röm er gegen die Tarquinier einen Senats-
besch lu ss, gefasst unter dem Vorsiz des Statthalters Sp . Lucre
tius», darstellt. 8i) èx ôltz&vtü)v ëua тdu йрштоѵ à7tédbtÇev
ф ràç хата näh» фгто двЪ è-xirpéneiv оіхоѵо/лсад, оте аЬтЬд
èÇ àyoi атратіаѵ Ькербрюѵ. Dionysius II. 12 . p. 3 5 . e. E r er
kennt den Unterschied dieses ersten, und neun anderer, von den
übrigen neunzig, und den Vorrang jen er D ecurie; martert sich
aber um den Senat der hundert mit drey Stämmen und dreyssig
Curien zusammenzufugen, indem ihm nicht ahndet dass bey jener
Zahl nur an zehn souveraine Curien zu denken ist. — A uch Lydus
sag t vom Präfecten : dç 7rpwTEuecp Trjç 'Pwßalwv yepoucriaç
краІрЕтаи de mensib, 1 9 , 8б) Lydus а. а. О. ъроЕащ аато
(ô Noufxäg) тЬѵ т yjç 7toàeùjç (pûXaxa. — Ders. de magistrat . I. 3 8 .
forap%oç — custos urbis 7zpoçayopEuofiEvoç. — Dies ist alao in
den von Drakenboreh (de praef. urb. p . m. 3 .) gesammelten
Stelle n , die e ig e n tü m lich e uralte Benennung: deshalb, als edel,
gew äh lt.
[band ii.J — 1Ѳ7 —
selben. Daher hält Sp. Lucretius, der jenes Amt bekleidet,
als Interrex die Wahlen der ersten Consuln236).
Die Eechtsbücher machten den Unterschied, der einst
zwischen den beyden ersten Stämmen in der Art bestand
dass die Geschlechter der Tities als mindere geachtet
wurden, auch dadurch kenntlich dass sie erzählten: nach
Numas Tode wären die Interregen aus den grösseren Ge-
128 schlechtem gewesen, also damals den Ramnes Z7y. und dass
der Vogt, welcher als der erste, von Romulus erkorene,
genannt wird zu ihnen gerechnet sey, bewährt zur Genüge
sein Name 38). Eben so aber ist ferner die Erzählung
dass Tullus Hostilius diese Würde dem Fuma Marcius
verliehen habe, hinreichend die Ansicht darzuthun dass
auf der Entwicklungsstufe, welche mit dem Namen seiner
Regierung bezeichnet wird, die Geschlechter der Tities
denen des ersten Stamms in der Weise gleichgestellt
wurden dass auch sie ihre Stellen in der Decurie der
Interregen hatten, und einer derselben erster Senator
seyn konnte39). Diese Angaben schreiben sich höchst
wahrscheinlich von Gracchanus her. Eine andre, die doch
auch aus ihm hergeleitet werden könnte, und Numa als *
Urheber des Amts nennt40), ist auffallend : es hat die
Ueberlieferer solcher Meldungen, die sie ganz gläubig
vortrugen, doch befremden müssen dass unter der Herr
schaft ungestörtes Friedens dazu Veranlassung gewesen.
Sollte nun nicht Numa Pompilius, als ernennend, nur durch
Schuld eines der vermittelnden Schriftsteller anstatt des
ernannten Numa Marcius stehen, so möchten die pontifici-
schen Bücher damit angedeutet haben dass, ehe die Sena
toren der beyden Stämme sich gleichgestellt wurden, auch
unter еіпещ. König aus dem satanischen, die Statthalter
schaft einem Ramnes Vorbehalten gewesen ist. Ein dritter
129 aus der Könige Zeit, welcher den Luceres angehört hätte,
wie jene beyden unverkennbar den grösseren Geschlech-
resten der Rechtslehrer wie wir sie jezt lesen, nicht glau
ben dass fructm dem шив fructm gleichbedeutend sey284) :
167 eine so müssige- Zusammensezung zweyer Worte wäre wider
das Wesen der Sprache: es ist ums et fructm, nach der
alten Sprachweise ohne verbindende Partikel zusammen
gefugt. Im Gegentheil, wer schlechthin den fructm hatte,
kann in alten Zeiten den usm nicht zugleich gehabt haben:
wiewohl in Privatverhältnissen beyde vereinigt werden
konnten und dies that wer den usm fructm genoss.
Diesen Antheil erhob der' Staat wohl niemals durch
Regie: es war eine ganz allgemeine Sitte, wovon sich
schwerlich eine einzige Ausnahme findet, dass, ausser dem
Schoss, Strafgeldern, und wenn es sonst ähnliches gab,
alle übrigen Einnahmen zur Erhebung verpachtet wurden.
Jene Abgabe bot der Speculation eine zwiefache Seite
dar: einmal das Maass des Ertrags nach einer mehr oder
minder ergiebigen Erndte: dann den veränderlichen Preis,
wenn die Pachtung in Geld bestimmt ward. Dieses war
freylich gar nicht nothwendig; bosonders in Kriegsläuften,
wo sonst Korn in die Magazine hätte gekauft werden
müssen, liess sich die Sache vereinfachen wenn die Ab
lieferung eines bestimmten Maasses, für den Betrag jenes
Zehenten, bedungen ward : ja es konnte anstatt des doppel
ten Zehenten von Oliven und Trauben ein gewisses Ver-
• hältniss von abzulieferndem Korn gesezt werden: und dies
ist in der That geschehen 85). Indessen war, was wir
nach unserem Sprachgebrauch Verpachtung in Geld nennen,
ohne allen Vergleich das Gewöhnlichere: allein der alte
und eigentümliche Ausdruck der römischen Verwaltung
dafür war nicht Verpachtung, sondern Verkauf der Fru-
ш ctus 86) : wie von dem Zehenten der sicilischen Ländereyen
B e siz e r, n ie w ird e s sein E ig e n tb u m . F ü r d ie se s is t mancipium
d a s a lte W o rt. Usus is t, im ä lte s te n S p r a c h g e b ra u c h , d e r B esiz,
a u b je c tiv : possessio d as O b je c t d e s s e lb e n : d a h e r usu capere. D e r
b e s c h rä n k te S in n in u n s e rm C iv ilre c h t k a n n n u r s p ä t g e b rä u c h
lic h g e w o rd e n sey n .
284) S . B ris so n iu s s. v. — w e lc h e r s e lb s t B e y sp ie le giebfc
d a ss d ies n ic h t g ilt. 85) Im h a n n ib a lis c h e n K rie g toil
Q . F u lv iu s F la c c u s m it d e m ager Campanus : — lacavit отпет,
frumento, L iv iu s X X V IL 3. 8e) F e s tu s — s. [T li. 2 .^
A nm . 282.
. Niobuhr, Köm. Gwch. 9
— 130 — [bawd i i *]
1в7 Man sieht leicht dass der Verlust leidlich war wenn
häufige Ausübung des Eechts der Republik auf die Un
sicherbeit des Besizes aufmerksam machte, und den Kauf
werth solcher Güter niedrig hielt; ja es mag Fälle gege
ben haben, wenn die Censoren sie in grossen Massen zum
Verkauf brachten, also wohlfeil losschlagen mussten, wo
der Besizer es wohl zufrieden war um einen niedrigen
Kaufpreis die Sicherheit volles Eigenthums, und Befreyung
vom Zehenten, zu erlangen. Unter entgegengesezten Um
ständen, wenn der Besiz lange Jahre nicht durch agrari
sche Geseze erschüttert war, konnte der Kaufpreis, den
Kapitalwerth des Zehenten abgerechnet, dem des Eigen
thums sehr nahe kommen.
Eben so precar wie dieser Besizstand gegen den Staat,
war gegen die Patrone derjenige ihrer Clienten, denen sie
als Preis der Hörigkeit ein kleines Grundstück von ihrem
Antheil an der Domaine eingeräumt hatten. Sie verliehen
es ihnen, heisst es, wie den eigenen Söhnen312): und die
ш Dauer jedes Besizes den der Sohn vom Vater empfing,
stand gänzlich in dessen Willkühr. Man nenne es keine
moderne Idee dass sie, gegenseitig in einem ganz freyen
Verhältniss, durch eine Käthe und ein Paar Morgen für die
Dauer ihrer Dienste mit dem Gut verbunden gewesen
wären: das Gesez gebot die Ansiedelung freyer Insten im
Verhältniss der Fläche jedes Besizthums vom Gemein
feld 13). Ein solcher Client, ein armer Häusler, war auf
des alten Catos Gut Salonius, dessen Tochter er heirathete.
Was in späterer Zeit verordnet werden musste, und nicht
befolgt ward, war vor Alters, als die Macht der Patricier
glichen mit der auf den Ager publicus, damals nur sehr
unerheblich gewesen seyn kann. Allerdings musste sich
dieses Verhältniss umwenden als das römische Recht auch
für den eigentlichen Provinzialboden geltend ward, und
der Geist der Zeit in Italien selbst Vernachlässigung der
beschwerlichen Formen der Uebertragung des Eigenthums
immer allgemeiner machte; während eben daselbst der
Ager publicus allmählig verschwand. Seine ungeheure
Ausdehnung war durch die Ackergeseze von Tiberius Grac
chus bis auf den marsischen Krieg, während desselben
durch Verkauf, ausserordentlich geschmälert; und wenn die
Eroberungen in diesem Krieg, und die Confiscationen der
bürgerlichen, grosse Bezirke wieder hinzugefügt hatten, so
waren diese alsbald an Militarcolonien weggegeben. Der
Krieg wodurch Vespasian das Reich eroberte, und die Be
lohnungen seiner Legionen, hatten die lezten grossen Ver
änderungen dieser* Art, bedeutende Ackeranweisungen an
die Veteranen in Samnium317), verursacht: darauf aber vin
dicate seine strenge Sparsamkeit alle von den aufgetheil-
ten Territorien übrig gebliebene, vom Staat nicht aus
drücklich vergebene, von den Colonien und Municipien als
Communalland usurpirte Landstriche, die suöeeciva. Diese
Maassregel erschütterte das Vermögen fast aller Land- ‘
städte, und Domitian ward durch ein Edict welches die
ses sämtliche Land den Gemeinden schenkte die es frü
her benuzt hatt en, der Wohlthäter Italiens 18): aber damit
verschwand auch fast alles Landeigenthum des Staats; und 172
ein Schriftsteller, der wahrscheinlich in das zweyte Jahr
hundert n. Chr. gehört, weiss nur noch in dem damaligen
Picenum, um Reate, von Ländereyen welche Eigenthum
des römischen Volks waren, und deren Steuer der Schaz
empfing 19).
Bis auf so unbedeutende Ausnahmen war nun das Ge
meingut ( publicum) des Staats in der Halbinsel beinahe
auf Ströhme, Ufer, Strassen beschränkt: und so mögen
schon die Verfügungen des Edicts über dasselbe, nicht
bloss die Erläuterungen welche wir in Bruchstücken lesen,
221 ) D ie s e g a n z u n v e rs tä n d ig e M e y n u n g t r ä g t , u m n u r e in e n
s o n s t s e h r e h re n w e r th c n G e le h rte n zu n e n n e n , H e in e c c iu s so тог
a l s o b d ie S a c h e g a n z k la r w ä r e , u n d g a r n ic h ts a n stö a s ig e s in
s ic h h ä tte .
[baud п .] — 143 —
322) U e b e r d ie se G re u e l d e r U n g e r e c h tig k e it r e d e t S ir J o h n
D a v ie (u n te r K . J a c o b 1.) h ö c h s t a u iric h tig in d e n àueeerafc le h r
re ic h e n h isto rica l tracts. 23) G a iu s In st. II. 7. 24) S . [T h . 2.]
A nm . 277. 2Ö) F r e y li c h ia illa b le et corvéable à volonté.
26) R u llu s h a tte in S ic ilie n e in e n ager B ecen to ricu s vom V e r
k a u f a u sg e n o m m e n : si p r iv a iu s est, s a g t C ic ero , ßo i s t es j a u n -
n ö th ig ih n a u s z u n e h m e n : a d v . R u ll. 1» 4 . (1 1 -)
— 144 — [band U» 1
я*5) I n d e r D e d itio n s fo rm e l b e y L iv iu s I. 3 8 . ü b e rg e b e n d ie
G e s a n d te n sic h s e lb s t, i h r V o lk , urbem, agros, aquam, terminos,
delubra, utemilia (d ie fa h re n d e B a b e ), divina humanaque ömräa.
46) Publicatur is ager qui ex hoetibus captm 8ii: P o m p o -
юіия I . 2 0 . de captivis et postlim. ( X H X . 15.)* W a r d as
e r o b e r te L a n d v o rh e r rö m isc h g e w e s e n , so k e h rte es a n d e n
E i g e n th ü m e r z u r ü c k : n ic h t so w e n n es F re m d e n g e h ö rt h a t t e ;
w o v o n d ie c im b ris c h e n E r o b e ru n g e n g a llis c h e r L a n d e c h a lte n e in
B e y s p ie l s in d . — D ie S a ra c e n e n g a b e n d e m E ro b e ru n g e re c h t d ie
s e lb e A u s d e h n u n g u n d B e s c h r ä n k u n g w ie R o m . I n »Städten d ie
s ic h u n te r w a r f e n b lie b d as G ru n d e ig e n th n m , n ic h t in d e n en d ie
m it d e m S c h w e r d t e ro b e rt w u r d e n ; u n d d ie G e sc h ic h te d e r E r
o b e r u n g M e s o p o ta m ie n s w e lc h e u n te r E lw a k e d is N a m en g e h t,
e r z ä h l t, d e r F e ld h e r r h a b e e r k lä r t, d ie B e k e h ru n g zu m l»lam e r
h a lte e s d e n E in w o h n e rn von C irc e siu m n ic h t: sie m u s ste n
p a c h te n . *7) H ie rü b e r is t, A p p ia n de bell, civ. I . 7 . h ö c h s t
b e s ti m m t u n d z u v e rlä ss ig .
[band п .] — 149 —
356) So sagt Frontinus S tra teg . IV. 3. 12. schon für Curius
Zeit, die m ilites consummati hätten jenes Landroaass ei halten:
.nach dem hannibalischen Krieg wurden Seipios Soldaten mit Land
belohnt, und es zeigt sich schun ein .‘•tetiges Veihàlujias zwischen
den Antheilen des 8 oldateo, des Centuiio und des Reiters —
wovun TorAIteis keine Spur ist. M) agro p e lle re , Sal ustius
fr. p. 245. ed. B i p . ö8) g u icu n q u e p ro p te r plebitatem agro
p u b lic o eiecti sun t : Cassius Hemina bey Nonius 11. s. v. plehitas.
— 152 — [band tr.]
206 ist mehr durch die Ungeschicklichkeit als die Treue dessen
der sein Werk ins Kurze gezogen, wörtlich erhalten: aber
den Zusammenhang liess er weg; und so ist es nicht Dios
Schuld, wenn man darnach annähme es seyen die Wahlen
weit lâ'fttrÇ'Ç ѵі>ПаісТ\і ВгіФз.» ТлА , ІП dar РяЫсівт
Gewalt gewesen. Allein dass die Veränderung erst im
Jahr 2 6 9 eintrat, das erhellt aus Dionysius Darstellung
der Wahlen von jenem Jahr bis 2 7 2 : ja es trifft sich b e y .
ihm auch ein äusserer Beweis dessen Sinn er selbst zu
fassen weit entfernt war, dafür dass-sich die im genannten
Jahr als eiue grosse Veränderung im Staatsrecht ange
merkt fand. Bey jenem Consulat des Cäso Fabius und
L. Aemilius, bemerkt er nämlich, sie hätten ihre Würde
im Jahr der Stadt 2 7 0 angetreten; und nennt den Archon402) :
die Jahre Eoms erwähnt er sonst nur zweymal, bey der
Einsezung des Consulats und als dreyhundert um waren;
207 und den atheniensischen Archon nur am Anfang jeder
Olympiade, ausgenommen eben bey einer ähnlichen Ver
änderung, — der Ernennung der ersten consularischen
Militartribunen 3). Eben so selten zählt Livius die Jahre
der Stadt für historische Epochen: nur bey der Abschaffung
des Königreichs, und dem Ende des hannibalischen Kriegs :
wohl aber thut er es wo die Formen der consularischen
Gewalt sich geändert haben: bey der Einsezung des De-
cemvirats und des consularischen Tribunats, der ersten
Verlezung des licinischen Gesezes, und der Verlegung des
Anfangs des consularischen Jahrs auf den des bürger
lichen4): dass es sich nicht auch bey dem Consulat des
L. Sextius findet, wird Schuld einer Handschrift seyn 5). *
len ihrer Nachfolger erst eben vorher ehe sie vom Amt
abtraten hielten, so befand sich die Republik ohne Obrig
keit; wenn es aber heisst, damals zuerst seitdem das Con
sulat bestanden sey ein Interrex ernannt worden, A. Atra-
tinus418), so ward damit wohl nicht behauptet dass -nie
212 ein erster Senator auch diese Würde ausgeübt habe, wie
das Statthaltmmt, sondern argodeutei, dass A. Aür&tiüüö
es jezt als der erste unter den von der Bürgerschaft ge
wählten Statthaltern gethan, oder dass der Senat den
Interrex jezt ganz frey erkor. Eine andere Erzählung
nennt ihn Dictator19). Sicher war auch die königliche
Gewalt des Interrex so wenig als die Dictatur durch die
valerischen Geseze vermindert, und der Yorsiz eines solchen
bey den Wahlen war der Regierung dadurch noch wichti
ger weil es im Herkommen fest stand dass er nur Ab
stimmung über Yorgeschlagene des Senats zuliess 20). Nur
dadurch ist die Wichtigkeit erklärlich welche es noch bis
ins fünfte Jahrhundert für die oligarchische Parthey hatte
die Wahlen an diese Obrigkeit zu bringen, welche aus
schliessliches Eigenthum der Patricier blieb: ein Dictator
konnte Gewalt versuchen, aber er hatte keinen Yorwand
die Wahlen auf solche Weise einzuschränken. Wenigstens
aber wurden jezt doch die Centurien zuerst versammelt,
übertrugen431). Wie sehr viele Mitglieder von Karls des II. 21»
langem Parlament am Schluss desselben von Leidenschaften
und Gefühlen beseelt waren, die denjenigen welche sie
bey dessen Anfang verdammten weit näher standen als
ihren damaligen Gesinnungen; so die Fabier. Cäso, der
das Todesurtheil über Cassius ausgesprochen hatte weil
sein Ackergesez die Aristokratie beeinträchtigte, empfahl
n un ,’ sobald er sein Amt antrat, es zur Ausführung zu
bringen ohne eine neue Mahnung der Tribunen abzuwarten.
Er fand kein Gehör; man schalt ihn und dio Seinigen
Verräther und Abtrünnige, tausendmal strafwürdiger als
Licinius uud Pontifioius: um so eifriger strebte die Ge
meinde ihnen Vertrauen und Gunst darzuthun. Die Wehr
haften traten fröhlich unter Cäsos Fahnen; drangen mit
ihm bis in das eigene Land der Aequer; und rotteten
darnach, eilig zurückgekehrt, das von den Yqjentern ein
geschlossene Heer des ändern Consuls. Nach einem so
rühmlichen Feldzug wiederholte Cäso die Rathschläge der 21»
Aussöhnung, und da jede Hoffnung'verschwunden war für
sie Gehör zu erwerben, fasste das Geschlecht einen Ent
schluss der unter den Griechen zur Gründung der blühend
sten Städte Veranlassung gegeben hat; fortzuziehen mit
Angehörigen und Anhängern von dort wo sich nicht mehr
freundlich leben liess, und eine abgeschiedene Nieder-
481) Dass Dio dies erzählt hatte ist ungeachtet eines argen
Fehlers bey Zonaras II. p. 25. e. ganz sicher zu erkennen, wo
es in Hier. Wolfs Ausgabe, und wie ich durch Herrn Hases Güte
weiss, in drey Pariser Handschriften heisst: <5 optXog отратууЬѵ
тд трітоѵ тov MdXtov sïXsto: von Manlius, dessen Tod eben
erzählt ist, konnte selbst Zonaras nicht reden wollen, wohl aber
sich verschreiben. Der Irrthum ist so augenscheinlich dass sich
leicht ein Abschreiber veranlasst fand ihn abstellen zu wollen,
daher die schlechte Aenderung einer einzigen Handschrift crpa-
Trffbv ётероѵ еіХето — welche leider in die Ausgabe des Louvre
aufgenommen ist. Die Worte, тд трстои, zeigen’ dass nur an
Cäso gedacht seyn kann, nicht etwa an T. Virginius. Eine Er-
wähuung des ялу&од lag Dionysius unverstanden vor: daher,
IX. 14 . p. 570. о. той ju£<roßa<rdeatg аиухйХіааѵтод elg то 7re-
dtov t o ù ç o %X o u g . Livius glaubt die Versöhnung aber nicht
die Entzweyung: non P a tr u m m agis quam p leb ie $tu d n s Caeso
F a b i u s — co n sul f actus : H. 48.
[ band II.] — m —
Was von den Thaten erzählt wird die sie aus ihrer 22*
Feste an der Cremera verübten, und von ihrem Untergang,
gehört in die Geschichte des wandelvollen Kriegs gegen
Veji.
auf das Feld warfen. Es war wohl ein Sieg: aher Marcus
Fabius hätte nicht im Triumph einziehen können, wenn
er auch nicht Quintus und des Collegen Leichen heimge
führt hätte.
Der einzige Vortheü war dass 275 Cäso wider die
Aequer gesandt werden konnte. Aher das ein Heer welches
gegen Veji stand war zu schwach; es ward, nach einem
nachtheiligen Gefecht, eingeschlossen, und hätte die Waffen,
niederlegen müssen, wenn nicht Cäso in Eilmärschen Ent-
saz gebracht hatte. Als darauf das römische Kriegsvolk
entlassen war erschienen die Etrusker unerwartet im Felde,
und verheerten die Landschaft bis an die Feste auf dem
Janiculus.
Das consularische Jahr entsprach damals fast genau
dem der Olympiaden, und so ist es zu verstehen dass die
Fabier unter den nämlichen Consuln, und doch um die
Mitte des Februar, auszogen ihre Burg an der Cremera zu
bauen. Sie blieben Römer in der Gesinnung, ihre Aus
wanderung hatte offnen Bruch mit.ihren Mitbürgern ver
meidlich gemacht; sie führten rastlosen Krieg zu Roms
Vortheil, und durchstreiften die ganze vejentische Land
schaft bis in die entlegensten Winkel. Aufs neue warben
die Vejenter Hülfe bey allen Etruskern: sie belagerten die
Feste, wurden aber von dem Consul L. Aemilius geschla
gen. Hierauf ward Friede geschlossen; wohl nur Waffen
stillstand für ein cyclisches Jahr: denn ehe die Zeit der
228 Consuln des folgenden Jahrs, 277, um war451), am 18.
Quinctilis, fielen die Fabier, und zur nämlichen Zeit stand
der Consul C. Menenius im Felde.
Der Tag a) an welchem die Fabier umgekommen sind,
ist eben so unzweifelhaft überliefert wie die Art ihres Un
tergangs ungewiss ist. Die Geschichte wollte den Schmerz
über ein jammervolles Unglück lindern, vielleicht eine ent-
sezliche Schuld verschleiern, indem sie glänzende Dich-
eine vor dem collinischen: der andere Consul wird hey der
Porta Navia462) gelagert gewesen seyn, um die Verbindung
mit Ostia zu erhalten, und die Gegend zu decken. Am col
linischen Thor ward der Angriff des gesammten etruski
schen Heers, welches auf Flössen herübergekommen war,
zurückgeschlagen; aber dieser Sieg konnte der Hungers-
noth nicht abhelfen: die eben gewonnene Erndte war anf
den Tennen und in den Speichern vernichtet oder geraubt,
und auf dem Fluss konnte keine Zufuhr in die mit Flücht
lingen überfüllte Stadt gelangen. Die äusserste Noth ge
bot verwegene Entschlüsse. Am Tage nach jenem Treffen
gingen beyde consularische Heere über die Tiber: Servi-
lius stürmte das Janiculum, aber alle Anstrengungen der
Soldaten versagten an der jähen Höhe; sie wichen, und
würden in den Strohm gedrängt seyn, wofern nicht Virgi-
233 nius den rechten Flügel über die Hügel den schon siegen
den Feinden in Seite und Rücken geführt hätte63): worauf
jene sich fassten, und einen neuen Angriff endlich mit Er
folg ausführten. Nur einem Theil der Etrusker gelang es
die Höhe von Montorio wieder zu gewinnen: aber auch
diese verliessen in der Nacht die Feste und ihr Lager.
Vorräthe, die dort gefunden wurden, mögen den Mangel in
der Stadt erleichtert haben; hieraus kann die Sage von
Porsennas Lager entstanden seyn.
Nach dem .Rückzug der Etrusker ist die Rede von
Frieden 64) : und dass die Feindseligkeiten eingestellt wa
ren ist auch durch die tribunicischen Bewegungen wahr
scheinlich, deren Kraft verschwand wenn die Landleute
unter den Fahnen versammelt standen, und vom Markt
fehlten. Es ist aber doch nur ein Waffenstillstand anzu-
nebmen, wohl auf zehn Monate: wie denn auch P. Vale-
t e n b e f u g t , u n d v ie lle ic h t h a t t e d a r ü b e r n o c h e in e s p ä te r e
E i c h t u n g b e s t ä t i g e n d v e r o r d n e t 468). D i e A u s r e d e w a r , d a s
G e s e z b e t r e f f e s ie n i c h t : e s h a b e n a m e n t l i c h d e n u n m i t t e l
b a r e n N a c h f o lg e r n d e s C a s s iu s e in e n A u f tr a g e r th e ilt, d e s
s e n N i c h te r f ü l lu n g d ie s e a lle n f a lls z u v e r a n tw o r te n g e h a b t
h ä t t e n 69). A u c h b e y n i c h t e r z ü r n t e n E i c h t e r n k o n n t e d ie s
k e i n G e h ö r f i n d e n : u n d d ie B u s s e w a r w o h l n i c h t s g e r i n
g e r e s a ls A e c h tu n g . G e n u c i u s h a t t e v o r d e m g a n z e n V o lk
a u f d e m F o r u m g e o p f e r t 70) , u n d s i c h v e r w ü n s c h t d a s s n i c h t s
a u f d e r W e l t ih n v o n s e in e m B e g in n e n a b b r in g e n s o lle : 287
E i n s a g e v e r m o c h t e n i c h t s w e n n z w e y v o n d e n C o lle g e n
m it ih m e in ig w a re n . O ffe n b a r h ä tte A u s f ü h ru n g d e s G e -
s e z e s a l l e s a u s g e g l i c h e n : a b e r e s g a l t f ü r E h r e n s a c h e d ie
U s u r p a tio n u m je d e n P r e is z u b e h a u p te n . S e itd e m d ie
ju n g e m G e s c h le c h te r s ic h m it d e n ä lte re n v e rs ö h n t h a tte n ,
ü b e r t r a f e n s i e d ie s e a n V e r b i t t e r u n g g e g e n d ie G e m e i n d e
b e y w e i t e m : s o f in d e n w i r s ie v o n n u n a n b i s z u m D e
c e m v ir a t, u n d v o r h e r r s c h e n d in ih r e m S ta n d e : b e y ih n e n
s u c h t e n u n d f a n d e n d ie A n g e k l a g t e n B e y s t a n d 71) . I n g e
h e im e n Z u s a m m e n k ü n fte n w a rd v e ra b re d e t, w a s g le ic h d e r
S tr a f e e in e s h e im lic h e n G e ric h ts S c h re c k e n u n d E n ts e z e n
v e r b r e i t e n s o l l t e , w ä h r e n d e s d ie A n k l a g e v e r n i c h t e t e .
als der nächste Beleg welcher sich nur grade anbietet, chrono
logisch auf der Mitte zwischen jenen beyden, mag Dionysius
V. 50. p. 316. e. dienen.
468) Der Tribun Lätorius, bey Dionysius IX. 46. p. 606. a.,
führt als Beyspiel dass sich die Patres schon bequemt hätten
Zugeständnisse zu machen, an, ідшхеѵ ß o u k i ) тф drjfjup
M it d e m fr ü h e s te n M o rg e n d e s a n b e r a u m te n G e r ic h ts
t a g s s t a n d e n d ie P l e b e j e r a u f d e m E o r u m , u n t e r m i s c h t m i t
v ie le n P a t r i c i e r n u n d d e r e n C lie n te n . S ie h a r r t e n a u f d e n
A n k l ä g e r , v e r w u n d e r t , u n g e d u l d i g , d a n n ä n g s t l i c h : b i s d ie
n ä h e r B e f r e u n d e t e n , w e l c h e G e n u c iu s n a c h d e r S i t t e v o r
s e in e m H a u s e v e rs a m m e lt e r w a r te t h a t t e n , u m ih n h in a b
z u m F o r u m z u b e g le ite n , d ie e n ts e z lic h e B o ts c h a f t b r a c h
t e n : e r lie g e to d t a u f s e in e m B e tt. E s w a r M e u c h e l
m o r d 472) : d a r ü b e r m u s s L i v i u s , d e n s e i n e V o r u r t h e i l e g e -
238 w i s s n i c h t g e n e i g t m a c h t e n Y e r b r e c h e n a u f j e n e r S e i t e z u
a r g w ö h n e n , d a s Z e u g n is s d e r A n n a le n g a n z e in s tim m ig
g e fu n d e n h a b e n : so n st h ä tte e r n ic h t d e n H o h n u n d J u
b e l g e s c h i l d e r t d e m s i c h d ie P a t r i c i e r ü b e r l a s s e n : a u c h
s o lc h e d ie d e r T h a t f r e m d g e w e s e n , h ä t t e n f ü r m i t s c h u l
d i g g e l t e n w o l l e n 73) . l i e b e r d ie P l e b e j e r k a m e i n p a n i
s c h e r S c h r e c k e n : s e l b s t w e h r l o s , e r w a r t e t e n s ie a u f e i n
Z e ic h e n ta u s e n d M e s s e r e n tb lö s s t z u s e h e n , u n d e n tflo h e n ;
v ie le a u s d e n T h o r e n , a n d r e in ih r e B e z ir k e u m s ic h f ü r
d a s L e b e n zu w e h re n . E i n s o lc h e s B l u t b a d s c h i e n d o c h
z u g e w a g t o d e r z u g r ä s s l i c h : a b e r d ie C o n s u ln v e r o r d n
te n a ls b a ld e in e a llg e m e in e A u s h e b u n g , w o d u rc h s ie a lle
■ G eg n er u n t e r i h r e G e w a l t z u b r i n g e n , d i e v e r h a s s t e s t e n
z u t ö d t e n , u n d e in e R e v o l u t i o n a u s z u f ü h r e n g e d a c h t e n . E s
w ä r e i h r Y e r d e r b e n g e w o r d e n : E m p ö r u n g g e g e n d ie M ö r
d e r d e s u n v e rle z lic h e n T r ib u n w ü rd e f ü r r e c h tm ä s s ig g e
h a l t e n s e y n : a b e r d ie A u s h e b u n g h ä t t e v o l l e n d e t w e r d e n
k ö n n e n w e n n s ie d e m R e i z w i d e r s t a n d e n h ä t t e n e i n e n e i n -
so n te s fe c is s e v id e r i : — 55. p e s s i m i e x e m p l i v i c t o r i a . X. 38.
v e lle n t
d e n e n R a u m z u s a m m e n t r e t e n k o n n t e : w e n n d a n n d ie U n
b e r e c h t i g t e n a u fg e fo rd e rt w u rd e n s ic h zu e n tfe rn e n , w o m it
v o n d e n P a t r i c i e r n n u r v e r l a n g t w a r d d a s s s ie s i c h a u f
d ie a n d e r e S e ite d e r R o s tr a v e rfü g e n s o llte n , so w ic h e n s ie
n i c h t ; u n d d e r T u m u lt w e lc h e r a u s b r a c h w e n n m a n s ie
m i t G e w a lt z u e n tf e r n e n s u c h te , e n d ig te f ü r d e n T a g a lle s
g e s e z lic h e V e rfa h re n . E s g e s c h a h w o h l d a s s s ie s i c h d e r
S tim m tä fe lc h e n b e m e is te rte n , w o d u rc h d a s A b m e h re n u n
m ö g l i c h w a r d 478) .
N u n a b e r s c h e i n t e s , d ie T r i b u n e n w ü r d e n * w e n i g s t e n s 2«
a m n ä c h s t e n C o m i t i a l t a g , d e r e n m e h r a l s d ie H ä l f t s d e s
J a h r s w a r e n 79), w i e d e r a u f g e n o m m e n h a b e n w a s u n t e r b r o
c h e n w a r ; o f t f o l g t e n s i c h d e r e n v i e l e , u n d n a c h e in ig e n
s t ü r m i s c h e n w ä r e , d a e s d e n F ü r s p r e c h e n d e r G e m e in d e
a n A u s d a u e r n ic h t fe h lte , d e r Z w ec k e rre ic h t, o d e r d e r B ü r
g e r k r ie g a u sg e b ro c h e n sey n . D a d a s le z te n ic h t g e s c h a h ,
s o f r a g t m a n s ic h , w o z u d e r L ä r m ?
A l l e i n d ie D i n g t a g e d e r P l e b s u n d d e s P o p u l u s w a r e n
g e s c h i e d e n w ie i h r e M a h l s t ä t t e n , i h r e F e s t s p i e l e , a l l e s u n d
je d e s . F ü r j e n e w a r e n e s d ie N u n d i n e n , a n d e n e n d e r
L a n d m a n n z u m M a r k t h e r e i n k a m : d a n n s t a n d e n s ie s ic h
u n t e r e i n a n d e r z u R e c h t , u n d h i e l t e n g e m e i n e n R a t h , w ie
e s i h n e n h e r k ö m m l i c h z u s t a n d , o d e r d e r S e n a t s ie e i n l u d 80) :
d a s w a r in d e r u r s p r ü n g lic h e n O r d n u n g d e s K ö n ig s S e rv iu s
243 e n t h a l t e n , u n d d a h e r b r a c h t e n d ie N a c h k o m m e n a n d i e s e n
T a g e n G r a b e s o p f e r f ü r s e i n e S e e le 481)* H i n g e g e n w a r e s
a n d e n s e lb e n T a g e n v e rb o te n d e m P o p u lu s v o rz u tra g e n ,
u n d .C o m itia z u h a l t e n 82) : so w a r e n s ie f u r d ie B ü r g e r F e
r i e n u n d N e f a s t i , f ü r d ie G e m e i n d e G e s c h ä f f c s ta g e : u n d n u r
s ie , d i e d e s P o p u l u s e b e n n i c h t . D ie se n U n te rs c h ie d h o b
d a s h o r te n s is c h e G e se z a u f ; k e in a n d e re s a ls d a s je n ig e
w e l c h e s d ie P l e b i s c i t e d e n G e s e z e n g l e i c h s t e l l t e , u n d e b e n
d e s h a l b : d u r c h d a s s e l b e w u r d e n d ie N u n d i n e n dies fa sti* 3) ,
u n d n u n a u c h d e r C e n tu rie n Z u s a m m e n b e r u fu n g z u G e -
s e z a n n a h m e o d e r W a h l a u f d ie d r i t t e N u n d i n e e i n g e
f ü h r t 84). D a d i e s , a l l t ä g l i c h w a r , s o k o n n t e n v ie le A r c h ä o -
244 lo g e n s i c h n i c h t ü b e r r e d e n d a s s d i e j e n i g e n R e c h t . h a b e n
s o l l t e n w e lc h e n a c h d e n a l t e n R e c h t s b ü c h e r n d ie U n z u l ä s
s ig k e it d e r V e rh a n d lu n g e n m it d em P o p u lu s a n je n e n T a g e n
l e h r t e n : u m so s i c h r e r i s t e s d a s s d i e s e d e n S a z d o r t g e
fu n d e n h a b e n .
A ls o a u f d ie N u n d i n e n , e i n e n T a g v o n a c h t e n , w a r e n
d ie V e r h a n d l u n g e n d e r T r i b u n e n b e s c h r ä n k t 85) ; u n d d ie s e
m u s s t e n a n e in e m T a g e b e e n d i g t s e y n 486) . D a s h e is s t,
w e n n d u r c h i r g e n d e i n e n U m s t a n d e s n i c h t z u e i n e m S c h lu s s
g e d i e h e n w a r , s o w a r d ie R o g a t i o n v e r l o r e n , w ie e in e B i l l
d ie w ä h r e n d d e r S e s s io n n i c h t d u r c h a lle S tu f e n b is z u r
S a n c t i o n g e l a n g t i s t . W i e d i e s e i n d e r d e s f o lg e n d e n J a h r s ,
a ls o b s ie z u m e r s te n m a l e in g e b r a c h t w ü r d e , je d e n S c h r itt
v o m A n f a n g h e r a u f s n e u e g e f ü h r t w e r d e n m u s s , so w a r e n
d ie T r ib u n e n g e n ö th ig t ih r e R o g a tio n a ls e in e n fr is c h e n
A n tr a g , u m d a r ü b e r a n d e n d r itte n N u n d in e n z u b e s c h lie s -
s e n , a u f s n e u e a u f z u s t e l l e n 87) O b d ie s s o g l e i c h g e s c h e h e n 245
a u f d e n A n t r a g d e r T r i b u n e n , n i c h t a u f d e n e in e s U n b e
a m t e t e n a u s i h r e r M itte . D a m it b e g a n n e in n e u e s L e b e n
i n d e r R e p u b l i k : a n d ie S te l l e d e r s t u m m e n , n u r z u A n
n a h m e o d e r V e r w e r f u n g b e r u f e n e n C e n t u r i e n , t r a t e n d ie 247
b e w e g te n T rib u s . E s m a g se y n d a s s d e r C o nsul e h e e r
d a s H e e r z u m A b s t i m m e n a u f d a s M a r s f e l d f ü h r t e , e in e
C o n c io b e r i e f u n d d e n A n t r a g e r k l ä r t e , a b e r s i c h e r d u r f te
d a n n n ie m a n d r e d e n d e m e r n ic h t d a s W o rt z u g e s ta n d :
u n d h ä t t e n s ic h a u c h h ie r ü b e r B e s s e r u n g e n e rla n g e n la s
s e n , s o w a r , s o l a n g e d ie V e r f e i n d u n g d e r S t ä n d e d a u e r te ,
Лсеіп G e s e z w o d u r c h e i n e K l a g e d e r P l e b e j e r a b g e s t e l l t
w ä r e z u h o f f e n , w e n n e s v o r h e r v o n d e r M e h r b e i t e in e s
n o c h g a n z p a tr ic is c h e n S e n a ts g e b illig t s e y n m u s s te : ja
e i n g e r e c h t e r u n d w o h lw o lle n d e r M a n n , d e rg le ic h e n u n te r
d e n P a t r i c i e r n n i c h t f e h l t e n , k o n n t e a ls C o n s u l n i c h t e in
m a l d e n A n tr a g d a r a u f im S e n a t m a c h e n , d a u n te r zw ey
C o l l e g e n d e r v e r w e h r e n d e e n t s c h i e d 491) ; u n d d e r E r n a n n t e
d e r C u rie n ih r e L e id e n s c h a fte n n o c h m e h r a ls ih r In te re s s e
v e rtra t.
N o c h w a r f r e i l i c h d e r B e s c h l u s s a) d e n d ie G e m e in d e
a l s d a n n f a s s t e n i c h t s w e i t e r a l s w ie e in e R e s o l u t i o n , w ie
s ie in E n g la n d v o n e in e r V e rs a m m lu n g g e n o m m e n u n d
a l s B i t t s c h r i f t a n d a s P a r l a m e n t g e b r a c h t w i r d : e in Z w e ig
d e r G e s e z g e b u n g w a r d d a s C o n c iliu m d e r P l e b e j e r e r s t s e it
d e m J a h r 2 9 8 , a ls d e r S e n a t g e g e n d e n T r ib u n Ic iliu s
d i e V e r p f l i c h t u n g a n e r k a n n t e e in s o l c h e s P l e b i s c i t in a u s
d rü c k lic h e E rw ä g u n g zu n e h m e n . B i s d a h i n k o n n t e es
u n b e a n t w o r te t b e s e itig t w e rd e n : a lle in n u r d ie le ic h ts in n ig
s t e n v e r m o c h te n s ic h d a r ü b e r z u tä u s c h e n d a s s je n e A n
e r k e n n u n g f r ü h e r o d e r s p ä t e r k o m m e n m u s s t e , u n d d ie
a l s g e s e z l i c h z u g e s t a n d e n e B e f u g n i s s d e r T r i b u n e n , w ie
b i s h e r ü b e r d ie A n g e l e g e n h e i t e n i h r e s S t a n d e s , so n u n ü b e r
d i e d e r g e s a m m t e n R e p u b l i k t ä g l i c h v o r a l l e m V o lk z u 248
r e d e n w a r u n t e r d e n d a m a l i g e n V e r h ä l t n i s s e n w e i t m e h r a ls
j e z t E i n r ä u m u n g d e r P r e s s f r e y h e i t i s t , D a s s d ie M a c h t h a
b e r w i d e r s t r e b t e n , w a r i h n e n n i c h t z u v e r d e n k e n ; a b e r d ie
A r t u n d d i e W u t h i h r e s W i d e r s t a n d s w a r e n s o v e r k e h r t w ie
s trä flic h .
492) [Th. 2.] Anm. 424. Die Jahre der Consuln und Tri
bunen entsprechen sich schon damals nicht: jedes Tribunat fiel
in zwey Consulate; und so hatte Lätorius seine Rogation schon
promulgirt ehe die Consuln für 233 ernannt wurden: welches,
wie schon bemerkt ist, die lezte Handlung der abgehéndèn war.
Z a welcher Zeit aber(> vor dem Decemvirat, die Tribunen ihr
Amt antraten, ist nicht zu ermitteln.
— 200 — [b a n d п .]
K r e i s i n d e n e r n ie t r e t e n k a n n o h n e d a s T J e b e r l i e f e r t e v e r
k e h r t z u s e h e n : g r a d e s o d e u k t e r s i c h a u c h d ie V e r d o p p e l u n g
d e r Z a h l d e r T r ib u n e n a u f V irg in iu s B itte v o m S e n a t b e
l i e b t , u n d d a n n v o m D e m u s b e s c h l o s s e n 496) : n u r e i n m a l ,
251 b e y d e m t e r e n t i l i s c h e n G e s e z , e r w ä h n t e r , v o n e i n e r g a n z
b e s t i m m t e n E r z ä h l u n g b e h e r r s c h t , d ie t r i b u n i c i s c h e B e h e
b u n g , w o ra u f S e n a ts c o n s u lt u n d V o lk s s c h lu s s g e g r ü n d e t
w o r d e n 97).
W a s s e i n e V e r w i r r u n g v o lle n d e te ^ w a r , d a s s d ie B e
r i c h t e ü b e r d ie O r d n u n g , w o r i n S e n a t u n d V o l k b e y e i n e m
G e s e z e i n t r a t e n ih m g a n z u n v e r e i n b a r l a u t e t e n . D a s r i c h
tig e d a r ü b e r is t, d a ss , a ls n o c h S e n a t u n d P o p u lu s a lle in
s t a n d e n , d i e s e r e b e n s o w e n i g a l s e in e g r i e c h i s c h e E k k l e s i a ,
w o d ie D e m o k r a t i e n i c h t a u f d a s A e u s s e r s t e g e s t e i g e r t w a r ,
a n d e r s a ls a u f e in e n A n tr a g d e s S e n a ts b e s c h lo s s e n k o n n te :
w ä h r e n d d ie P l e b s i h r e B e r a t h u n g e n s e l b s t ä n d i g i n s i c h
b e g a n n , w e lc h e i n d e s s v o r d e m h o r t e n s i s c h e n G e s e z o h n e
G e n e h m ig u n g d e r P a tr e s k e in e G eseze b ild e te n : a lle in in
d e r F o lg e t r a t a u c h in H in s ic h t ih r e r in m a n c h e n F ä lle n
V o r b e r a t h u n g d e s S e n a t s e i n ; z u e r s t w e n n s ie e i n g e l a d e n
w u rd e n C u rie n b e s c h lü s s e z u b e s tä tig e n , n a c h h e r in d em s ie
d ie S t e l l e d e s a l t e n P o p u l u s e in g e n o m m e n h a t t e n . W ie
d i e s e V e r ä n d e r u n g e n im L a u f d e r Z e it s i c h b e g e b e n h a
b e n , w i r d d ie G e s c h i c h t e d a r l e g e n 98) ; h i e r i s t d e r O r t z u
b e m e r k e n d a s s D i o n y s i u s e r s t n a c h d e m e r d a s z w e y te B u c h
g e s c h r i e b e n d ie r i c h t i g e A n s i c h t , d a s s d ie C u r i e n n u r ü b e r
S e n a ts b e s c h lü s s e a b z u s tim m e n h a tte n , g e f a s s t, u n d n u n
252 a l l é r d i n g s h ö c h s t b e s t i m m t a u s g e s p r o c h e n h a t 99) : a m A n
fa n g s e in e r A u s a r b e itu n g h a tte e r g ra d e u m g e k e h rt g e -
m e y n t , u r s p r ü n g l i c h w ä r e n d ie B e s c h l ü s s e d e s V o lk s i n
d e n C u r ie n v o r a n g e g a n g e n , d a n n z u r B e s t ä t i g u n g a n d e n
S e n a t g e b r a c h t ; d a s G e g e n t h e i l s e y N e u e r u n g 500). E r d a c h t e
s ic h R o m s V e r f a s s u n g b e g o n n e n m it e in e r k ö n ig lic h e n D e
m o k r a t i e , u n d d ie C u r ie n a l s d e m o k r a t i s c h ; A r i s t o k r a t i e
d u r c h d ie C e n tu rie n e in g e f ü h r t ; g a n z m it d e m n ä m lic h e n
Irrth u m w o n ach d ie V e r f a s s u n g d e r i t a l i ä n i s c h e n S t ä d t e
im e lf te n J a h r h u n d e r t a ls r e in d e m o k r a tis c h b e tr a c h te t
w i r d , w e i l n u r v o n d e n G e s c h l e c h t e r n d ie R e d e i s t u n d
d i e s e d e m A n s e h e n n a c h G le ic h e s i n d : e r t i b e r t r ä g t a u f
d ie K ö n i g e u n d d ie C u r ie n w a s v o n T r i b u n e n u n d d e r
P le b e s g ilt. W ie e r n u n a b e r n a c h h e r je n e E in s ic h t e r
l a n g t h a t t e , s o e r d a c h t e e r , a ls d e n e i g e n t l i c h e n A n s t o s s
b e y d e n R o g a t i o n e n d e r T r i b u n e n , d a s s d ie s e s ic h a n g e -
m a a s s t h ä t t e n s ie o h n e V o r b e r a th u n g d e s S e n a ts a n d a s
V o l k z u b r i n g e n : o f tm a ls s e y g e g e n d ie S a c h e n i c h t s e i n
z u w en d en g e w e s e n , n u r h ä tte d a r a u f g e h a l te n w e rd e n
m ü s s e n d a s s j e n e s i c h i n d ie g e s e z m ä s s i g e F o r m b e q u e m -
t e n ; w e lc h e s d e n n a u c h d e r F e s tig k e it d e r V ä te r m it L ä
to r iu s u n d V irg in iu s g e lu n g e n sey .
I n s o lc h e n I r r th ü m e r n v e r s tr ic k t, k o n n te e r in dem
D e m u s a n d e s s e n B e s tä tig u n g d a s S e n a tu s c o n s u lt g in g ,
w ie b e i d e n U s u r p a tio n e n d e r W a h l s e it 2 6 9 , n ic h ts a n - 26»
d e r s a l s d ie C e n t u r i e n s e h e n a) ; u n d i n d e r T h a t n e n n t
e r d i e s e a u s d r ü c k l i c h a ls d ie V e r s a m m l u n g w e l c h e d a s i c i
lis c h e G e se z a n g e n o m m e n h a b e . A lle in e r s e lb s t re ic h t
u n s d i e M i t t e l d e n I r r t h u m z u ü b e r f ü h r e n , in d e m e r h i n -
z u s e z t , e s w ä r e n d ie s e C o m itie n v o r d e n P o n t i f i c e s , A u
g u r e s , u n d z w e y F l a m i n e s g e h a l t e n 1) : e s w a r a b e r d ie
G e g e n w a r t j e n e r P r i e s t e r b e y d e n e n d e r C u r ie n w e s e n tlic h
u n d u n e n t b e h r l i c h 2) ; m i t d e n C e n t u r i e n h a t t e n d ie P o n ti -
H o d ie q u e — u s u r p a tu r id e m iu s t v i a d e m ta : — in in c e r tu m co -
— s o n a h m e r n a c h h e r , d a e r d ie A n n a l i s t e n i m F o r t
s c h r e it e n d e r A r b e it v o r s ic h h a b e n m u s s te , u n d k e n n e n
le r n te , d e n ih r ig e n a n ; s e z t u n z w e y d e u tig d a s W o r t P a tr e s
f ü r d e n p a t r i c i s c h e n S t a n d 505) , j a u n t e r s c h e i d e t a u s d r ü c k
l ic h d ie P a t r e s a ls R a t h u n d B u r g e r v o m S e n a t, d e r ih n e n '
e i n e n B e s c h l u s s z u s e n d e t 6) : w ie e r a u c h a n s t a t t d e r P a - 20&
t r e s d e n P o p u l u s n e n n t 7). H i e h e r g e h ö r t a u c h d ie B e
s t ä t i g u n g v o n N u m a s W a h l d u r c h d ie P a t r i c i e r b e y D io
n y s i u s 8) , w e i l e r d ie C u r ie n a u c h h i e r a u s d r ü c k l i c h f ü r
d i e P l e b s a n s i e h t , j e n e W a h l f ü r e in P l e b i s c i t . Ic h habe
s c h o n b e m e r k t d a s s d ie Z u s t i m m u n g d e r C u r ie n f r e y l i c h ,
d e r R e g e l n a c h , n u r e in e b lo s s e F ö r m lic h k e it s e y n k o n n te ,
so l a n g e d ie S e n a to re n A u s s c h ü s s e je n e r w a re n , — u m so
w e n ig e r w ir d s ie a b e r , h ö c h s t d rin g e n d e F ä lle a u s g e n o m
m e n , w ie s ie s ic h v o rz ü g lic h b e y V e r le ih u n g d e r D ic ta tu r
e r e ig n e te n , u n te rla s s e n , s o n d e rn d em a lte n R e c h t g e n ü g t
s e y n , w o n a c h b e y G e s e z g e b u n g , W a h le n , K rie g u n d F r ie d e n
v o m g e s a m m te n P o p u lu s e n ts c h ie d e n w a rd . N a c h h e r , a ls
d e r S e n a t g e m i s c h t w a r , w a r d e s a n d e r s ; d e r L e b e n s t r i e b , 25©
w e lc h e r V e r f a s s u n g e n s tills c h w e ig e n d d em B e d ü rfn is s d e r
E r h a l t u n g a n e i g n e t , v e r m e h r t e d e n E i n f l u s s d e s S e n a ts
a u f d ie P l e b i s c i t e ; u n d d a s B e s t r e b e n d e r T r i b u n e n d ie
S e n a t o r e n a n f s o l c h e d ie s i e m i s b i l l i g e n m u s s t e n z u v e r
e id e n , i s t e in A n e r k e n n t n i s s d e s E e c h t s d e r P a t r e s c o n -
s c r i p t i a n s t a t t d e r P a t r e s a l t e r Z e i t e n e in Y e to e i n z u l e g e n ;
s o w i e d e r B e s c h l u s s w o d u r c h d ie G e s e z e d e s M . D r u s u s
a b g e s c h a f f t w u r d e n a u f d ie s e m n ä m l i c h e n E e c h t b e r u h t .
A u c h d i e s m a l e n t s c h i e d d e r S e n a t. D e r A b g r u n d l a g
o ff e n , u n d d ie h a l s s t a r r i g s t e n w a r e n e r s c h r o c k e n : s t i l l s c h w e i
g e n d w a r d d ie R o g a t i o n a l s G e s e z g e n e h m i g t 509). L e ic h t
s in n ig e m o c h te n s ic h tä u s c h e n , u n te r g ü n s tig e n U m s tä n d e n
w e r d e s i c h a u c h d ie s z u r ü c k n e h m e n l a s s e n : E i n s i c h t i g e
e r k a n n te n d a s s m e h r a u fg e g e b e n w e rd e a ls a u f d e m h e ili
g e n B e r g e 10) : d ie F o l g e n u n d E n t w i c k l u n g e n , v ö l l i g e T h e i l
n a h m e d e r G e m e i n d e a n d e r g e s e z g e b e n d e n G e w a lt, w ü r d e n
s ic h n ic h t a b w e h r e n la s s e n . W a s e in g e f ü h r t w a rd , k o n n te
k e in b le ib e n d e r Z u s ta n d w e rd e n : R u h e la g f e r n ; a b e r
L e b e n u n d A u s b ild u n g w a re n e rw a c h t. V o n d e n M ä n n e rn
d e n e n d ie R e p u b l i k , n i c h t i h r S t a n d a l l e i n , d ie W o h l t h a t
v e r d a n k t e , i s t w e i t e r d ie R e d e n i c h t : k e i n A m t w o d u r c h
i h r N a m e h ä t t e i n d e r G e s c h i c h t e V o rk o m m e n k ö n n e n w a r
ih n e n z u g ä n g lic h .
A p p iu s v e r w a r f d e n F r ie d e n . V o ll t i e f e r V e r a c h t u n g
f ü r d ie w e lc h e i h n a u f g e f o r d e r t h a t t e n d e m H a s s f ü r d e n
g a n z e n S ta n d z u tr o z e n , u n d d a n n fe ig h e rz ig v e rlie s s e n ,
3*7 g l ü h t e e r v o n V e r l a n g e n s i c h a n d e n G e r i n g g e s c h ä z t e n z u
r ä c h e n , d ie i h n g e d e m ü t l i i g t h a t t e n . W a r d a s g e s e h e n , so
w a r e s i h m r e c h t u m z u k o m m e n , s e l b s t im A u f r u h r : d a s
L e b e n w a r i h m g e s c h ä n d e t , u n d d ie T r ö s t u n g e n d e r T h o r e n
e r h ö h te n s e in e E r b itte r u n g .
E s m ü s s e n d ie B u n d e s g e n o s s e n d a m a ls d r i n g e n d e M a h
n u n g e n e rla s s e n h a b e n u m H ü lfe g e g e n V o ls k e r u n d A e q u e r ;
w ä r e n i c h t d ie r ö m i s c h e T r e u e v e r p f l i c h t e t g e w e s e n , n i m
m e r m e h r h ä t t e n d ie T r i b u n e n z u g e g e b e n d a s s A p p i u s e i n
H e e r a u s h e b e u n d b e f e h l i g e : w e r k o n n t e z w e if e l n d a s s e r
w ü t h e n w e r d e ? ^ U e b e r d ie s w a r e r n i c h t n u r a u f g e d r u n g e n
d u r c h d ie C u r i e n : d ie P l e b e j e r i n d e n C e n t u r i e n h a t t e n
le g e s q u a m in s a c ro m o n te a c c e p ta e e in t . ders.
— 206 — [b a n d п . ]
s i c h g e w e i g e r t i h n a n z u e r k e n n e n 611). I h m a h e r l a g n i c h t s
d a r a n d a s im m e r w e ite re V o r d r in g e n d e r F e in d e a u fz u h a lte n ,
n i c h t s a m T r iu m p h . E in g r ä s s lic h e r W e t t s t r e i t e rh o b s ic h :
d e s C o n s u ls S i n n w a r n u r d a r a u f g e s t e l l t w ie e r d ie F u s s -
k n e c h t e d u r c h u n le id lic h e G e b o te u n d w illk ü h r lic h e B e
s c h w e r d e n z u r V e r z w e i f l u n g t r e i b e n k ö n n e : d ie S o ld a te n
s a n n e n , w i e s i e i h n f ü h l e n l i e s s эп d a s s a l l e s e i n e W ü t h e r e y
s ie n i c h t z u b e u g e n v e r m ö g e ; tö d te n u n d f o lte r n k ö n n e e r:
e r s e y d o c h i h r S p o tt.
S o l a u t e t e , a ls es z u r S c h la c h t k o m m e n s o llte , d a s
G e r ü c h t s e h r g la u b lic h , s ie s e y e n v e r r a t h e n : e in v e rs ta n d e n
m i t d e m F e i n d , h a b e d e r C o n s u l d ie C o h o r te n s o a u f g e
s t e l l t d a s s k e i n M a n n e n t k o m m e n s o lle 12). D ie R e i h e n
l ö s s t e n s i c h a u f , a l l e s f lo h d e m L a g e r z u , w o h i n d ie V o l
s k e r v e r f o l g t e n , a b e r d e n W a l l n i c h t a n g r i f f e n , a ls o d a s s 2ß&
M u s s e w a r d a s H e e r z u r V e rs a m m lu n g zu fo rd e rn . D o rt
h i n m u s s t e n d ie S o l d a t e n u n b e w a f f n e t k o m m e n ; u n d s ie
e r w a r t e t e n e s s e y d ie A b s i c h t s ie d a n n , w ie e s v o n T u l lu s
H o s t i l i u s u n d d e n A l b a n e r n e r z ä h l t w a r d 13) , v o n B e w a ff
n e te n u m r i n g e n z u la s s e n ; a b e r z u e in e m v ie l b lu tig e re n
G e ric h t. A p p i u s h a t t e d a z u d ie B u n d e s g e n o s s e n , w e lc h e
s i c h e r a lle m a l b e re it, ja s c h a d e n fro h , d e r H e r r s c h a f t s ta rk e
H a n d l i e h e n , u n d d ie p a t r i c i s c h e n R i t t e r : o h n e s o lc h e
M a c h t h ä t t e k e i n R a s e n d e r e i n e V e r f o l g u n g v e r s u c h t w ie
e r s i e t r i e b : H e i l i g e , d ie s i c h d e s E i d s w e g e n o h n e S t r ä u b e n
z u r S c h l a c h t b a n k h ä t t e n f ü h r e n l a s s e n , w a r e n d ie L a n z -
k n e c h te a u c h n ic h t. S ie w e i g e r t e n s i c h a ls o d ie W a f fe n
a b 2u l e g e n ; d i e B e f e h l s h a b e r w u s s t e n d a s s d a s e r s t e b e l e i
d i g e n d e W o r t a u s d e m M u n d e d e s T y r a n n e n d ie s e g e g e n
i h n w e n d e n w ü r d e , u n d e n d l i c h b e w o g e n s ie i h n d ie C o n cio
a b s a g e n z u la s s e n . D a fü r e r g in g d e r B e f e h l m it d e r e rs te n
F r ü h e z u m R ü c k z u g a u f z u b r e c h e n . A l s a b e r , a n s t a t t d ie s e n
s c h w e ig e n d a n z u tr e te n , z u m M a r s c h g e b la s e n w a rd , e rw a c h te
n e u e r V e r d a c h t, e s w e rd e d e n V o ls k e r n e in Z e ic h e n g e -
g e b e n d ie S t r a s s e e i n z u n e h m e n u n d i n d i e f o r t z i e h e n d e
C o lo n n e z u f a l l e n : d a n u n d i e N a c h h u t s i c h w i r k l i c h a n
g e g r i f f e n f a n d , e r g r i f f e in p a n i s c h e r S c h r e c k e n d a s g a n z e
F u ssv o lk . W a f f e n u n d F a h n e n w u r d e n w e g g e w o r f e n , d ie
F lie h e n d e n tr a te n ih re V o rd e rm ä n n e r n ie d e r; e r s t a u f r ö
m i s c h e m B o d e n s a m m e l t e n s i c h d i e , so d e n V e r f o l g e n d e n
e n t k o m m e n w a r e n . H i e r h i e l t d e r C o n s u l e in G e r i c h t , d e s s e n
259 V o l l s t r e c k u n g j e n e f r e m d e H ü l f e , d ie W a f f e n l o s i g k e i t d e r
S c h u l d i g e n , a u c h w o h l i h r B e w u s s t s e y n d ie M a j e s t ä t d e r
R e p u b lik v e rle z t z u h a b e n , m ö g lic h m a c h te n . D ie H a u p t
le u te u n d d e re n V e r tr e te r , so v ie le n ic h t b e y ih r e n F a h n e n
g e b lie b e n w a re n , u n d v o n d e n G e m e in e n d e r z e h n te M an n ,
w u rd e n u m g e b ra c h t.
W a s A p p i u s v o r a u s s e h e n m u s s t e a l s e r s i c h a n 'd e m
S c h a u s p ie l le z te , g e s c h a h : a ls d a s J a h r u m w a r , (2 8 4 ),
k l a g t e n i h n d ie T r i b u n e n v o r d e r G e m e i n d e a u f d e n T o d
an. U m s o n s t ‘h a t t e n d ie P a t r i c i e r L . V a l e r i u s , e i n e n v o n
C a s s iu s R i c h t e r n , z u m C o n s u la t e r h o b e n ; e r w a g t e n i c h t s
fü r d e n S c h u ld ig e n : B e g n a d ig u n g h ä tte n a c h s o lc h e r T h a t
k e i n e D e m u t h e r l a n g e n k ö n n e n , u n d f ü r d e n S to l z e n w ä r e
d a s s c h n ö d e L e b e n , a ls G e s c h e n k d a rg e b o te n , e in E k e l g e
w esen . E r s c h a l t u n d v e r h ö h n t e d ie T r i b u n e n , d i e V e r
s a m m l u n g f ü r c h t e t e i h n w ie i n d e n T a g e n s e i n e r M a c h t :
d ie v o n s e in e r F a c tio n z itte r te n fü r s ic h s e lb s t. E s w ar
n i c h t d e r W ille s e in e r A n k lä g e r d a s s d a s L e b e n d e s s e n
d e n G o tt g e z e ic h n e t h a tt e d e m H e n k e r v e rfa lle n s e y n s o lle :
s ie v e rs c h o b e n d e n G e r ic h ts ta g d a m it e r s e in H a u s b e
s te lle n , u n d s ic h d e r H in r ic h tu n g e n tz ie h e n m ö g e . D ie R e
lig io n d e r R ö m e r v e rd a m m te d e n S e lb s tm ö rd e r, u n d v e rs a g te
i h m e h r l i c h e s B e g r ä b n i s s u n d T o d t e n f e y e r 614) : d a h e r g e
s t a n d e n w e n i g s t e n s d ie N a c h k o m m e n n i c h t d a s s A p p i u s
f r e y w i l l i g s e i n L e b e n g e e n d i g t h a b e , w e lc h e s d ie G r i e c h e n
n a c h i h r e r S i t t e g a r n i c h t i n Z w e if e l z o g e n 16) : h a t i h n
n i c h t w ü r k l i c h e in e r w ü n s c h t e s S c h i c k s a l b e f r e y t , s o h a t
260 d ie r a s c h e T h a t v e r b o r g e n w e r d e n k ö n n e n , d a s e i n e L e ic h e
620) Bey Livius durchaus: und wenn bey Dionysius ein ein
ziges Mal, 299. (X. 35- p. 662. a.) neben den Rogationen über
die Gesezreform auch das agrarische Gesez wieder vorkommt, so
darf das nur für einen Zusaz gelten, womit er oder ein Annalist
vor ihm versäumtes zu ergänzen glaubten. 21) Zonaras II.
p. 26* c. xäv reg èn 7 аітса rcvt Tzaoà тшѵ атратуушѵ n pogrt-
fiw&fj, MxxXvjTov ётгі ro u ro ig rùv ovjfxov dtxaÇeiv Mrai; av. Die
ebendaselbst erwähnte Vermehrung der Zahl der Tribunen ist
wohl nicht die Verdoppelung, sondern die von zwey auf fünf,
welche nach Pisos Meynung Folge des publilischen Gesezes ge
wesen wäre: Livius II. 58. Bestimmt nahm Dio erst spätere
Vergrösserung der anfänglichen Zahl eines Paarä an ; Zonaras II.
p. 22. g.
X iebuhr, Röm. Gesch. 14
— 210 — [b à n d и ,]
s e i t P u b l i c o l a s Z e i t e n 622) : a l s o i s t d i e s e n d a m a l s a ls V o r
r e c h t d ie s e lb e G e w ä h r w id e r u n b illig e G e ld s tr a f e n e r th e ilt
w o rd e n w e lc h e g e g e n L e ib e s s tr a f e n b e y d e n S tä n d e n in
d e r S ta d t, d e m e r s te n w o h l a u c h s c h o n im F e ld e , g e g e b e n
w a r , o b w o h l d e n P le b e je rn s c h le c h t g e h a lte n w a rd . D io
v e r g a s s d a s s d a s V o lk , a ls e s k e in e n p r iv i le g ir te n S ta n d
m e h r g a b , v o n d e m h o r t e n s i s c h e n G e s e z a n , d ie G e w a lt
d e r R e g i e r u n g f o r t s c h r e i t e n d m i n d e r t e , u n d d a s s d ie P a t r i
c i e r f ü r s i c h d ie n ä m l i c h e n U r s a c h e n h a t t e n d a r n a c h z u
s t r e b e n a l s s i e s e l b s t n o c h ü b e r i h r e V o r r e c h t e m i t d e r 2e*
G e m e in d e s tr itte n . So b e s c h rä n k te z u B a s e l d e r g ro sse
R a t h d ie M a c h t d e s k le in e n m it H ü lfe d e r B ü r g e r s c h a f t,
v e r e i n i g t e s i c h d a n n m i t j e n e m g e g e n d ie s e , u n d a l l e d r e y
G e w a l t e n w ü r d e n z u s a m m e n g e t r e t e n s e y n w e n n d ie L a n d
s c h a f t b e s s e r e R e c h te g e fo rd e rt h ä tte .
A ls tr ib u n ic is c h h ä tte e r h ie r d a s G esez a n fü h re n
s o lle n w e lc h e s d e n T r ib u n b e r e c h t ig te je d e n d e r s e in e V o r
t r ä g e a n d i e G e m e i n d e s t ö r e v o r i h r G e r i c h t z u s te l le n ,
d e n s e lb e n z u n ö th ig e n s e in E r s c h e in e n so z u v e rb ü rg e n
w i e e r e s v o r s c h r e i b e : t h ä t e d e r A n g e k l a g t e d i e s n ic h t,
s o s o l l e s e i n L e b e n u n d s e i n E i g e n t h u m v e r f a l l e n s e y n 28).
I n d e r W ü r k l i c h k e i t w a r h i e r n a c h d ie S t r a f e a l l e m a l e in e
G e l d b u s s e , d a d e r A n g e k l a g t e n i c h t v e r h a f t e t w a r d ; a lle in
o h n e Z w e ife l l a u t e t e d ie K l a g e s o b a ld d a s V e rg e h en
s c h w e r w a r , w i e g e g e n C ä s o Q u in c tiu s , a u f d e n T o d , in d e m
d ie s e r d e m g e d r o h t w a r d e r s ic h n ic h t v e rb ü rg te .
D i e s e s G e s e z a) k a n n n i c h t ä l t e r s e y n a l s d a s p u b l i l i -
s c h e , v o r w e lc h e m ü b e ra ll k e in e s a u s e in e r R o g a tio n d e r
T r i b u n e n e n t s t e h e n k o n n t e : e s i s t e i n e n o t h w e n d i g e V o lle n - .
d u n g i h r e s R e c h t s , a lle s v o r d e r C o n c io z u v e r h a n d e l n . E s
w i r d e i n e m T r i b u n S p . I c i l i u s z u g e s c h r i e b e n 24) : d ie s e r
N a m e k o m m t s e lb f ü n fte u n te r d e n e rs te n v o r w e lc h e d u rc h
d i e T r i b u s e r w ä h l t w o r d e n 2б) : i c h z w e if le n i c h t d a s s e s
d e r n ä m l i c h e , u n d d a s G e s e z im J a h r 2 8 4 v e r o r d n e t i s t .
D i e A e d i l e n w e lc h e d a m a ls w a r e n w e r d e n a u c h g e n a n n t ,
S i c i n i u s u n d L . B r u t u s 2б) : i c h h a b e s c h o n w i e d e r h o l t b e m e r k t m
d a s s s o lc h e F e n n u n g e n V o rk o m m e n w o d ie A e m t e r v e r ä n
d e r t s i n d ; d a h e r l e s e n w i r i m J a h r 2 8 3 d ie N a m e n d e r
f ü n f T r i b u n e n : e s w a r d i e s e l b e V e r a n l a s s u n g d ie A e d i l e n
zvl n e n n e n ; d e r e n E i n m i s c h u n g i n d ie V e r h a n d l u n g ü b r i g e n s
« i n e s c h l e c h t e E r f i n d u n g s p ä t e r A n n a l i s t e n , w ie d i e g a n z e
E r z ä h lu n g in ih r e n H ä n d e n v e rd o rb e n is t. D o c h fin d e t s ic h
d a r i n n o c h e in e S p u r v o n d e r B e s t ä t i g u n g d e r R o g a t i o n
d u r c h d ie C u r ie n , w o d u r c h s ie G e s e z w a r d 627) . N a c h A p p i u s
T o d e w a r e n d ie G e m ü t h e r e i n g e s c h r e c k t : u n d d e r A u g e n
b lic k g ü n s tig .
W ie k la r n u n a u c h d e r Z u s a m m e n h a n g d ie s e s G e se z e s
m it je n e r Z e it v o r A u g e n l i e g t , is t e s d e n n o c h u m lh e h r
a l s z w a n z ig J a h r e z u h o c h h in a u f g e s e z t: f o r tg e s c h le p p t
d u r c h d i e S a g e v o n C o r i o l a n u s , in d e m d e r U r h e b e r d e s
G e s e z e s , I c iliu s , b e y d e r A n k la g e g e g e n i h n a ls A e d ilis
v o r k o m m t 28). I c h s e h e k e in e U rs a c h e d ie s e E r w ä h n u n g
z u v e r w e r f e n ; s ie g i l t m i r v i e l m e h r a l s e i n t r i f t i g e r G r u n d
C o r i o l a n u s V e r u r t h e i l u n g b e s t i m m t u m d ie M i t t e d e r a c h t
z ig e r J a h r e d es d r itte n J a h r h u n d e r ts z u ^ s e z e n , u n d d e r
S a g e , w e lc h e s i c h b e y i h r e r A u f n a h m e i n d ie C h r o n i k e n
u m s o m a n c h e s J a h r v e r i r r t h a t , e in e S t e l l e a n z u w e i s e n
w o s i e , a n s ta tt g e g e n E v id e n z u n d G la u b lic h k e it u n v e r
e in b a r z u v e rs to s s e n , m it d e r ü b e rlie fe rte n G e s c h ic h te so
v o llk o m m e n ü b e r e i n s t i m m t w ie e s f ü r e i n e a u sg e b ild e te
s e s m ö g l i c h i s t , w o d e r h i s t o r i s c h e B e r i c h t e b e n so s p u r l o s
a u s d e n ä l t e s t e n A n n a l e n v e r t i l g t w a r w ie d e r v o n [d e r
H i n r i c h t u n g d e r n e u n V e r s c h w ö r e r : o b w o h l v o n C o r io la n u s
H a n d e l e in ig e E r w ä h n u n g a u c h in d e n R e c h ts b ü c h e r n ü b r ig
g e b lie b e n z u s e y n s c h e in t.
I c h w e r d e d ie s e S a g e , s o w e it i h r e ä c h t e n Z ü g e s i c h
e n t d e c k e n l a s s e n , e r z ä h l e n ; d ie A u s b ild u n g * d e r R h e t o r i k ,
w e lc h e s ic h n ir g e n d s b r e ite r g e m a c h t h a t, s tills c h w e ig e n d
b e s e i t i g e n 529) ; d ie B e z i e h u n g e n a u f d ie u n z w e i f e l h a f t e G e
s c h ic h te d a r le g e n : w a s G e d ic h t is t, w a s n ic h t g e g rü n d e t
s e y n k a n n , b e z e ic h n e n .
D ie S ag e von C o r i o l a n u s * ) . “)
C n ä u s 30) M a r c i u s w a r m i t d e m L a g e r v o r C o r io li a ls
d i e V o l s k e r v o n A n t i u m k a m e n d ie S t a d t z u e n ts e z e n ..
W ä h r e n d s i e m i t d e n r ö m i s c h e n V ö l k e r n s t r i t t e n , fie le n
d i e ’B e l a g e r t e n 1 a u s d e r S t a d t : M a r c i u s w i d e r s t a n d d ie s e n ,
u n d d a s ie s ic h w a n d te n , d r a n g e r m it ih n e n d u rc h d a s
T h o r , u n d g e w a n n d e n O rt. D as Ja m m e rg e sc h re y der
W e h r l o s e n , u n d d ie a u f l o d e r n d e F l a m m e v e r k ü n d e t e d e n
H e e r e n d i e E n t s c h e i d u n g , u n d d ie A n t i a t e r w i c h e n v o n d e r
z w e c k lo s e n S c h la c h t. B e y d e S ie g e d e s n ä m l i c h e n T a g s
v e rd a n k te R om d e m C o r i o l a n u s ; w e l c h e n B e y n a m e n d ie
M e y n u n g d e r N a c h k o m m e n v o n je n e r E r o b e r u n g a b le ite te :
v o n d e r Z e it a n w a r s e in A n s e h e n g r o s s v o r d e m S e n a t
u n d d e n B ü r g e r n , a b e r s e in H o c h m u t h b e l e i d i g t e d ie G e
m e in d e . A l s e i n s t d ie T r i b u n e n d e n C o n s u ln g e w e h r t
h a t t e n K r ie g s v o lk a u s z u h e b e n , b o t e r s e in e e ig e n e n H ö rig e n
a u f , u n d l u d F r e y w i l l i g e e i n ; m i t d i e s e n f ie l e r i n d ie
L a n d s c h a f t d e r A n tia te r , g e w a n n g ro s se B e u te , u n d th e ilte
s i e u n t e r s e i n G e f o lg e . S o f ü r c h t e t e n i h n d ie P l e b e j e r ,
u n d v e r w e i g e r t e n i h m d a s C o n s u l a t 531) : d a r ü b e r z ü r n t e e r
u n v e rs ö h n lic h .
D a rn a c h b e g a b e s s ic h d a ss H u n g e rs n o th h e r r s c h te :
v ie le v o n d e r G e m e in d e v e r k a u f te n s ic h m it ih r e n K in d e r n ,
a n d e r e s tü r z te n s ic h in d e n F lu s s , m a n c h e w a n d e r te n in
d ie F r e m d e : d ie G e s c h l e c h t e r l i t t e n n i c h t , u n d v e r s o r g t e n
a u c h ih r e H ö rig e n . E n d l i c h k a m G e tr e id e ü b e r d a s M e e r
a u s S i c i l i e n ; e in T h e i l g e k a u f t , e in T h e i l G a b e d e s g r i e
c h i s c h e n K ö n i g s : d a r a t h s c h l a g t e n s ie im S e n a t o b e s d e r
267 G e m e i n d e u m s o n s t g e r e i c h t , o d e r v e r k a u f t w e r d e n s o l l e :
C o r io la n u s r i e t h d ie V o r r ä t h e v e r s c h l o s s e n z u h a l t e n , w o
f e r n s ie n i c h t d e m T r i b u n a t e n t s a g t e n . D a s w a rd la u t,
u n d d e r G r im m d e s V o lk s e n t b r a n n t e : d e r S c h u l d i g e w ä r e
z e r r i s s e n w o r d e n , w e n n d ie T r i b u n e n i h n n i c h t v o r d a s
G e r i c h t d e r T r i b u s g e l a d e n h ä t t e n ; so w a r e r f r e y u n t e r
d em g e m e in e n F r ie d e n b is z u m d r itte n M a r k tta g . E r s e lb s t
t r o z t e u n d h ö h n t e : V e t t e r n u n d B l u t s f r e u n d e f le h te n u m
s e in e B e g n a d ig u n g : m a n c h e r lie s s s e in H e r z e rw e ic h e n ,
m a n c h e n j a m m e r t e n d ie r i t t e r l i c h e n T h a t e n : n e u n T r i b u s
e r l i e s s e n d ie S t r a f e , z w ö lf s p r a c h e n d ie V e r u r t h e i l u n g a u s .
C o r io la n u s w a n d t e s i c h n a c h A n t i u m , z u s e in e m G a s t -
f r e u n d , A ttiu s T u lliu s , d e m K ö n ig d e r V o ls k e r, u m d o rt
a l s M u n i c e p s im E x i l i u m z u l e b e n . E r v e rh ie s s ih n e n
s e i n e n A r m g e g e n d ie E ö m e r , u n d s ie v e r l i e h e n i h m d ie
h ö c h s t e n B ü r g e r r e c h t e , S iz im R a t h j e d e r S t a d t 82) , u n d
e rn a n n te n ih n z u m F e ld h e rrn . Z u e rs t e rs c h ie n e r v o r
C i r c e j i : d ie T y r r h e n e r ö f f n e te n i h r e T h o r e , d ie r ö m i s c h e n
C o lo n e n m u s s t e n w e i c h e n : V o l s k e r n a h m e n i h r e S t e l l e n
e i n , d ie E i n h e i m i s c h e n b l i e b e n u n b e e i n t r ä c h t i g t 33). Im
n ä c h s t e n F e l d z u g ü b e r z o g e r d ie l a t i n i s c h e n O r t e z w is c h e n
d e r S e e u n d d e r n a c h m a lig e n a p p is c h e n S tr a s s e : S a tric u m ,
L o n g u l a , P o l u s c a , C o rio li, M u g i l l a : j e d e S t a d t v o r d e r e r
e rs c h ie n w a rd ü b e rw ä ltig t, o d e r e rg a b s ic h : a u c h L a v in iu m ,
— 214 — [b a n d i i . ]
d ie h e ilig e S ta d t d e r L a tin e r. D a n n f ü h r te e r s e in H e e r
g e g e n d ie S tä d te a n d e r L a t i n a , a u f d e n Q u e e rw e g e n 26s
w e lc h e s ie n a c h h e r m it d e r A p p ia v e r b a n d e n , u n d d a s
l a t i n i s c h e L a n d d u r c h s c h n e i d e n 584) : d o r t f ie le n C o rb io , V i -
t- e llia , T r e b i a , L a v i c i , P e d u m v o r s e i n e n W a f f e n 35) : d a s
g e s a m m t e L a t i u m s c h l o s s s i c h i h m a n 8б) . ^ D a w a r e n d ie
R ö m e r o h n e e in ig e n G e n o ss e n in d e r w e ite n W e l t , u n d
u n te r s ic h v o ll A rg w o h n u n d Z o rn , n e b e n d e m a lte n H a d e r;
d i e P a t r e s w a r f e n d e n P l e b e j e r n v o r , d a s s s ie C o r io la n u s
g e z w u n g e n h ä t t e n d e m V a t e r l a n d f e i n d z u w e r d e n , d ie
P l e b e j e r j e n e n d a s s s ie i h m V o r s c h u b t h a t e n u n d v e 'r-
rie th e n . E r n a h m s e i n L a g e r w o d ie M a r r a n a d ie l a t i n i -
s c h e S tr a s s e d u r c h s c h n e id e t , f ü n f M illie n v o n d e r P o r ta
C a p e n a 37) , w o d i e H o r a t i e r m i t d e n C u r i a t i e r n g e k ä m p f t
h a t t e n , w o d e r U m g a n g d e r A m b a r v a l i e n g e h a l t e n w a r d 88). 269
I n n e r h a lb d ie s e r a lte n in a u g u r ir te n G rä n z e v o n R om u n d
A lb a l a g d a s L a n d e ig e n th u m s e in e r S fca n d e sg e n o sse n : je n
s e i t s d e r s e l b e n h a t t e e r d ie H ö f e d e r P l e b e j e r n i e d e r b r e n
n e n l a s s e n , d i e p a t r i c i s c h e n g e s c h ü z t . D e m P ,o p u lu s h a t t e
e r n o c h n ic h t a b g e s a g t.
E s w a r u n m ö g l i c h e in H e e r g e g e n i h n z u b i l d e n : d ie
P l e b e j e r s c h r i e e n l a u t , m a n w o lle s ie n u r d e m L a n d e s f e i n d
r a n g e n n i c h t a u f z u g e b e n s o g a r G r o s s a r t i g k e i t s e h e n ; d ie
e i n v e r s t ä n d i g e r B e u r t h e i l e r n i c h t e i n m a l d a n n d a r i n f in d e n
w ü r d e , w e n n s ie m it d em E n ts c h lu s s lie b e r u m z u k o m m e n
v e r b u n d e n w ä r e . E b e n so w e n i g h ä t t e C o r i o l a n u s v o n d e r
N a c h w e lt a ls e in g e r e c h te r u n d h e ilig e r M a n n g e fe y e rt
w e r d e n k ö n n e n 544) , w e il e r s i c h b e w e g e n l a s s e n a n d e m
V o l k w e l c h e s i h n a u f g e n o m m e n u n t r e u z u w e r d e n , in d e m
e r d ie E ö m e r m it E r f ü llu n g e in e r b illig e n F o r d e r u n g v e r
s c h o n t e ; s i e h ä t t e n a l l e n f a l l s d e m g u t e n G lü c k d e r S t a d t
danken m ögen. A lle in es w a r e in g a n z a n d e r e s U n g lü c k
w e l c h e s d r o h t e : e i n s o l c h e s d a s s d ie R e p u b l i k o h n e S c h m a c h
d e m v e r f e i n d e t e n S o h n f u s s f ä l l i g f le h e n k o n n t e e s n i c h t 271
ü b e r s i e z u b r i n g e n : d ie G e s c h i c h t e h a t e s , g e f l i s s e n t l i c h
o d e r z u f ä llig , v e rs c h w ie g e n . D a s g rö s s te , n a c h fe in d lic h e r
g e w a l t s a m e r E i n n a h m e , w a r d ie s i e g e n d e R ü c k k e h r d e r
a u s e i n e r f r e y e n S t a d t V e r b a n n t e n , w e lc h e i h r v e r ä u s s e r t e s
E i g e n t h u m , u n d R a c h e a l s e in g e b ü h r e n d e s R e c h t f o r
d e rte n . D ie a lle rm e is te n w a re n in la n g jä h rig e m ä u ss e rste m
E le n d z u w a h r e n B a n d ite n g e w o rd e n , d e re n B e n e n n u n g
a u s s o lc h e m S c h la g e n ts ta n d e n i s t : w e s h a lb s ie a u s g e s to s -
s e n w o r d e n , w a r v e r g e s s e n : d e r G h i b e l l i n u n d d e r B ia n c o
s ta n d e n u n t e r d e n s e lb e n F a h n e n ; u n d d e r la n d flü c h tig e ,
S c h u ld n e r o d e r V e rb re c h e r w a rd n ic h t v e rs c h m ä h t w en n
e r rü s tig w a r. D a s s R o m d a m a l s v ie le V e r b a n n t e z ä h l t e
z e ig t d a s A b e n th e u e r des A p . H e rd o n iu s : S ö h n e d e r T a r-
q u in is c h e n , v e rw e g e n e P a tric ie r u n d P le b e je r, b u n t g e
m is c h t. F ü r d ie s e U n g l ü e k s g e f ä h r t e n f o r d e r t e C o r io la n u s
H e r s t e l l u n g w i e f ü r s ic h s e l b s t : d a s i s t so u n z w e i f e l h a f t
g e w i s s a l s o b e s v o n a lle n Z e u g e n b e r i c h t e t w ü r d e . E i n e
s c h r e c k l i c h e F o r d e r u n g f ü r A lle i n d e r S t a d t , d ie n i c h t
Z e r s tö r u n g w ü n s c h te n , o h n e U n te rs c h ie d d e r P a rth e y ;
w a r m e A n h ä n g e r , d ie i h m , w e n n S e n a t u n d C u r ie n in
i h r e m A n s e h e n e r h a l t e n , d ie p l e b e j i s c h e n F r e y h e i t e n v e r
tilg t w ä re n , k ö n i g l i c h e G e w a lt g e r n ü b e r t r a g e n haben
w ü rd e n , h ä t t e n ih n n u r m it Z itte r n a ls H a u p t e in e r B a n d e
e i n z i e h e n s e h e n k ö n n e n , d ie m i t g l e i c h e r V e r a c h t u n g a u f
B ü r g e r s c h a f t u n d G e m e i n d e b l i c k t e ; d ie s i c h , w e n n e r s e i n
^44) a ô e r a t x a l u fiv e iz a t i n x a l vu u w ç îs p à ç x a l â c x a io g
ß45) Et* entlässt die Frauen ènec п ер: duatv rjXiou Dio
nysius VIII. 54- p. 524-. с. 46) cru fxev à v r 5 è/іой туи na-
Tptda £%e, дтс 1 уЫ Х^аад. Zonaras II. p. 25. с.
t o u t
47) Livius II. 40. nach Fabius. — Zonaras II. p. 25. ѳ. nach Dio
exc. de sent. p. 150. — T u pro vera i si come sa d i sale 1 1 p a n e
altru i, e com1 è duro calle L o scender e4 salir p e r V altrui scale.
48) Dionysius VIII. 62. p. 530. b.
— 218 — [b a n d п . )
M a n n g e e h r t 549), u n d b i l l i g : e r h a t d ie S c h u l d s e i n e r J u
g e n d ta u s e n d f a c h v e rs ö h n t.
D a s s C o r io la n u s u n t e r d e n V o l s k e r n i n F r i e d e n l e b t e
u n d s t a r b , b e fre m d e te k e in e n so la n g e d e r G la u b e h e r r s c h te
s ie h ä tte n ih m d e n ru h m v o lle n F r ie d e n v e r d a n k t d u rc h
d e n A n t i u m i h n e n z u r ü c k g e g e b e n w a r d , e b e n w ie d ie E r
o b e r u n g d e r l a t i n i s c h e n S t ä d t e : j a , w e n n e s e i n e n Z w e ife l,
z u l i e s s e d a s s d ie S a g e a u c h d ie D e m ü f c h ig u n g d e s F r ie d e n »
a ls W e r k d e s R ö m e rs d a r s te l lte , s e in e T u g e n d e b e n d a
d u r c h e r h ö h t e d a s s e r d e n e n d ie i h n a u f g e n o m m e n h a t t e n
T r e u e h i e l t , s ic h s e lb s t a u f o p f e r te , so w ü rd e je n e E r z ä h
lu n g e s d a rth u n . E r s t s e h r s p ä t, a ls d e r F r ie d e v o n 2 95
in Y e r g e s s e n h e it g e b r a c h t w a r , k o n n te d e r W a b n a u f-
k o m m e n d a s s C o r io la n u s d e m F l e h e n d e r F r a u e n d ie F o r
d e r u n g f ü r d ie Y o l s k e r a u f g e o p f e r t h a b e ; u n d n u n h i e l t
m a n e s f ü r u n m ö g lic h d a s s e r u n te r d e n e rz ü rn te n F re m
d e n d a s L e b e n g e b o rg e n h ä tte ; m a n e rd ic h te te a u f v e r
s c h i e d e n e W e i s e w ie e r u m g e k o m m e n s e y 50). Ä n d e r n fie l
e s a u f d a s s d ie F o l g s a m k e i t d e r Y o l s k e r f ü r d e n F r e m d e n , 27*
d e r i h n e n d e n K r i e g a u f z u g e b e n g e b o t e n , v ö l l i g e b e n so
u n g l a u b l i c h s e y : d a ü b e r t r u g m a n a u f i h n d ie F a b e l v o n
T h e m i s t o k l e s f r e y w i l l i g e m T o d e 61) , w ie h e r o d o t e i s c h e i n
d ie v o n d e n ta r q u in is c h e n Z e ite n g e m is c h t s in d .
C ic e r o , d u r c h d e n a l l e i n d ie s e G e s t a l t d e r E r z ä h l u n g b e
k a n n t is t, s a g t v o n ih re m H e ld e n n u r d a s s e r a n d e m sc h w e re n
v o l s k i s c h e n K r i e g e T h e i l g e n o m m e n 52) : s o m o c h te e r n o c h
z u A r p i n u m r e d e n g e h ö r t h a b e n : a l l e i n d ie r ö m i s c h e S a g e
b e t r a c h t e t e j e n e n K r i e g a l s u n t e r C o r io la n u s e i g e n e n A u -
s p i c i e n g e g e n d ie L a t i n e r g e f ü h r t , d e n R ö m e r n , w ie d ie
fe tia lis c h e n F r is te n z e ig e n , n u r n o c h g e d ro h t, u n d a b g e
w a n d t : i h n m i t s e in e m G e f o lg e a l s e i n e M a c h t , a n w e lc h e
d i e Y o l s k e r s i c h , w ie a n e i n e n S t a a t , a n g e s c h l o s s e n h ä t t e n .
G e w is s d a c h te s ie ih n n ic h t a lle in a u s g e w a n d e r t, so n d e rn
b e g l e i t e t v o n d e n S c h a a r e n d ie i h m a u f d e m e i g e n m ä c h t i -
549) [Th. 2.] Anm. 544- Wie eelbet die Guelfen Farinata
degli Uberti verehrten. 60) in vidia rei oppre&mm periisse
tr a d u n t , a lii alio leto. Livius a. a. 0. 61) Cicere B ru t. 10.
(42.) conatum iracun diae m a e morte aedavit . б3) Das. bel
lu m Volscorum gravissim um , cui Coriolanus in terfu it.
[b a n d п .] — 219 —
g e n Z u g g e g e n A n tiu m g e f o lg t w a r e n ; u n d d ie s e n ic h t
s c h w ä c h e r a l s d ie d e r F a b i e r . D as m ag seh r fre y g e
d i c h t e t s e y n , d a h e r m u s s a u c h d ie g a n z e E r z ä h l u n g a u s s e r
h a l b d e r G e s c h i c h t e b l e i b e n : h a t d ie S a g e v o n C a m illu s
i n e i n z e l n e n T h e i l e n d ie h i s t o r i s c h e U e b e r l i e f e r u n g e r s t i c k t
so i s t d a s h ie r in ih re m g a n z e n U m fa n g g e s c h e h e n : so s e h r
d a s s k a u m d ie S t e l l e w e lc h e s ie e i n n a h m e n t d e c k t w e r d e n
m ag» S o g a r d ie K l ä n g e d e r S a g e k ö n n e n l e i c h t m i t d e n
M is tö n e n d e r A n n a lis te n v e rw e c h s e lt w e rd e n . C n. M a rc iu s
K a m p f v o r e i n e r S t a d t d ie e r a l l e i n e r o b e r t , i s t d e r G e -
27» d a n k e e in e s H e l d e n l i e d s : d a s s d i e s e s a u c h C o r io li g e n a n n t
h a tte d a r f f ü r u n s ic h e r g e lte n : w e n ig s te n s k a n n e s s ic h
m it s e in e m B e y n a m e n n ic h t a n d e r s v e r h a lte n a ls m it ä h n
l i c h e n d ie v o n l a t i n i s c h e n S t ä d t e n h e r g e l e i t e t s i n d 558) . I c h
h a b e s c h o n b e m e r k t d a s s d ie g a n z e E r z ä h l u n g w ie K o r n
in d e r H u n g e rs n o th a n g e s c h a f ft w o rd e n , n a c h d e r A n n a
lis te n s c h le c h te r S itte , v o m J a h r 3 4 4 ü b e r tr a g e n s e y n m a g ,
a ls o a u c h d ie E r w ä h n u n g d e s G e s c h e n k s e in e s s i k e l i o t i -
s c h e n K ö n i g s 54) ; a b e r C o r io la n u s V o r s c h l a g h a b e n s ie
n i c h t e r s o n n e n , s o n d e r n p r a g m a t i s c h e in e E r k l ä r u n g s c h a f f e n
w o lle n w ie d e r S e n a t G e t r e i d e e r h a l t e n h a b e . B a ld n a c h
d e m H u n g e r j a h r 2 7 8 , w e lc h e s a l l e i n g e m e y n t s e y n k a n n ,
b e g i n n e n d ie t r i b u n i c i s c h e n A n k l a g e n m ä c h t i g e r F e h l b a r e r ,
u n d d ie g e g e n C o r i o l a n u s , u n m i t t e l b a r d u r c h d a s R e c h t
d e r S tä n d e b e g r ü n d e t, k o n n te e in e d e r e r s te n s e y n , S p .
I c i l i u s v o r s e in e m T r i b u n a t d a b e y a l s A e d i l i s e r s c h e i n e n .
N ic h t w e n ig e J a h r e m ö g e n z w is c h e n d e r V e r u r th e ilu n g u n d
d e m F r i e d e n v o n 2 9 5 v e r f lo s s e n s e y n : w o b e y e s h ö c h s t
u n g e w i s s i s t d a s s C o r io la n u s a n d ie s e m a u c h n u r e i n e n
w e s e n t l i c h e n A n t h e i l g e h a b t h ä t t e : w ie d ie z w ie f a c h e A u f
z ä h l u n g s e in e r a n g e b lic h e n E r o b e r u n g e n n ic h ts w e ite r is t
a ls e in d o p p e lte s u n v o lls tä n d ig e s Y e rz e ic h n is s d e r v o n den
A e q u e r n , u n d d e r v o n d e n V o ls k e rn n a c h d em F a ll von
A n tiu m u n d d e r fe s te n O rte in d e r p o m p tin is c h e n L a n d
s c h a f t e in g e n o m m e n e n S tä d te . E s l ä s s t s i c h e b e n m it
g r o s s e r G e w i s s h e i t v e r m u t h e n , d a s s d ie r ö m i s c h e E i t e l k e i t 276
d u r c h d i e D a r s t e l l u n g , E o m h a b e s e in e m g r o s s m ü t h i g e n
G e k r ä n k t e n d ie A b b e r u f u n g d e r C o lo n e n b e w i l l i g t , s ic h
b e r u h i g e n w o l l t e ; u n d d a s s C o r io la n u s d ie F a h n e n d e r
V o ls k e r n u r a ls F ü h r e r e in e r S c h a a r rö m is c h e r V e rb a n n te r
b e g le ite te . D a a b e r e i n A n d e n k e n w ie e s ih m g e b l i e b e n
i s t n i c h t a u f e in e m M ä h r c h e n b e r u h e n k a n n , so m ö g e n
w i r f ü r s i c h e r h a l t e n d a s s s e i n E d e l m u t h d e r G e le g e n h e it
e n t s a g t h a t d ie S t a d t e i n z u n e h m e n a l s L a t i u m f a s t g a n z
ü b e r w ä l t i g t , R o m d u r c h d ie P e s t t i e f h e r a b g o b r a c h t w a r .
E h e i n d ie s e m K r i e g u n s ä g l i c h e s E l e n d ü b e r R o m
k a m , w a r e n m e h r e r e J a h r e m i t s e h r a b w e c h s e l n d e m G lü c k
v e rflo s s e n . D e r u n s e lig e F e ld z u g v o n 2 8 3 h a tte ohne
Z w e ife l d ie M a c h t d e r V o ls k e r s e h r g e s tä r k t : a u f d e r ä n d e rn
S e i t e s e z t e n d ie S a b i n e r d ie F e i n d s e l i g k e i t e n f o r t , w e lc h e .
s ie g e d u n g e n v o n d e n V e je n te rri b e g o n n e n h a tte n . V or
d e m J a h r 2 8 5 s t r i t t e n d ie R ö m e r n u r f ü r d io V e r t e i d i
g u n g e n t f e r n t e r e in z e ln e r B e z ir k e u n d d e r B u n d e s g e n o s s e n ;
j e z t h a t t e n s i c h d ie a u s o n i s c h e n V ö l k e r s o w e i t a u s g e b r e i
t e t d a s s d i e e i g e n t l i c h e r ö m i s c h e L a n d s c h a f t v o n ih n e n
v e r h e e r t w a r d : d ie S a b i n e r g i n g e n s o g a r ü b e r d e n A n io
u n d k a m e n b i s a n d ie T h o r e d e r S t a d t . Z w ie tra c h t h a tte
g e h i n d e r t L e g io n e n a u s z u s e n d e n : d ie s e w u r d e n e ilig s t g e
b i l d e t 555) , u n d v o r i h n e n z o g e n s i c h d ie P l ü n d e r e r z u r ü c k . 277
Y o n d e n e r z ä h lte n B e g e b e n h e ite n d ie s e r F e ld z ü g e ü b e r g e h e
ic h d a s a lle rm e is te : w e r m ö c h te , w e n n s o lc h e V o rfä lle a u c h
a n z i e h e n d e r w ä r e n , G e s c h i c h t e n , d ie l e i c h t g a r n i c h t s a l s
m ü s s ig e E r f in d u n g e n e in e s C h ro n ik e n s c h re ib e rs s e y n d ü rf te n ,
e in e S te lle e in rä u m e n ? D o c h w ird d a h in d ie n ic h t z u
r e c h n e n s e y n d a s s i n j e n e m J a h r d ie Y o ls k e r , a l s s i e s i c h
a u f A n tiu m z u rü c k z o g e n , e in g e h o lt u n d g e s c h la g e n w u rd e n ;
C e n o , e i n e H a f e n s t a d t i h r e s G e b i e t s , a n d ie E ö m e r ü b e r
g i n g . A u c h im n ä c h s t e n J a h r , 286, b l i e b d i e s e n d a s G l ü c k
t r e u , u n d d ie Y o l s k e r z u A n t i u m f a n d e n s i c h , n a c h e i n e m
T r e f f e n w o r in d e r C o n s u l T . Q u i n c t i u s o b g e s i e g t h a t t e , s o
b e d r ä n g t d a s s s ie v o n E c e t r a n e r n u n d A e q u e r n H ü l f s -
v ö l k e r h e r b e y r i e f e n : e b e n so s t i e s s e n C o h o r te n d e r H e r
n i k e r z u m C o n s u l: m i t B e c h t w a r d e r w a r t e t d a s s s i c h e i n e
w ic h tig e E n ts c h e id u n g b e re ite . D a d ie A e q u e r n a c h A n
t i u m k a m e n , m ü s s e n d ie L a t i n e r n i c h t m e h r v e r m o c h t
h a b e n i h n e n d e n W e g ü b e r d e n A l g i d u s z u v e r l e g e n . D ie
F e in d e u m rin g te n d a s rö m isc h e L a g e r m it g ro s s e r U e b e r-
m a c h t : g e t ä u s c h t d u r c h e i n e L i s t w e lc h e s ie e i n e n A u s f a l l
e r w a r t e n l i e s s , d u r c h w a c h t e n s i e d ie N a c h t u n t e r d e n
W a f f e n , w ä h r e n d d ie E ö m e r s i c h d u r c h E u h e s t ä r k t e n *
A m M o r g e n b e g a n n e n d ie s e g e t r o s t d e n A n g r if f , d r ä n g t e n
d e n F e i n d d ie H a l d e e i n e s B e r g s h i n a n a u s s c h w e r z u
g ä n g l i c h e n S t e l l u n g e n b i s a u f d ie H ö h e : d a e r g r i f f e n d ie
V e r b ü n d e t e n d ie F l u c h t , u n d ü b e r l i e s s e n A n t i u m s e i n e m
278 S c h i c k s a l . H i e r h a t t e n d ie v o l s k i s c h e n C o lo n e n d e n G r o ll
e i n e r a l t e n E i n w o h n e r s c h a f t w i d e r s i c h 556) : v o n d e r e i n
g r o s s e r T h e il, w e n n je n e a u c h e in s t o h n e Z w a n g a u f g e
n o m m e n ^ s e y n m o c h t e n w e il m a n E o m n i c h t g e h o r c h e n
w o llte , s i c h n u n e r b i t t e r t f ü h l t e . S ie c a p i t u l i r t e n a u f f r e y e n
A b z u g 57) : d ie E i d s g e n o s s e n a b e r , w e lc h e d ie S t a d t n i c h t
d u rc h fre y e n Z u tritt so n d e rn ü b e rlie fe rt b ek o m m en h a tte n ,
b e h i e l t e n s i e a ls E r o b e r u n g u n d s i c h e r t e n s i c h i h r e n B e
s iz d u r c h e i n e C o lo n ie v o n t a u s e n d M ä n n e r n a u s a l l e n d r e y
V ö l k e r n 558) . D e n a l t e n A n t i a t e r n w a r d e i n T h e i l , v i e l l e i c h t
d e r g r ö s s t e , i h r e r F e l d m a r k g e l a s s e n 59) , w o b e y s ie d o c h
i n d a s V e r h ä ltn is s e in e r G e m e in d e h e r a h g e s e z t s e y n m ü s se n :
s ie w u r d e n M u n ic ip e s d e r h e r r s c h e n d e n V ö lk e r. D o c h so
v ie le O rte w a re n v o n E o m a b g e f a lle n o d e r e n tris s e n , d ass
d e r n ä c h s t e C e n s u s , 2 8 9 , 2 6 0 0 0 C a p i t a w e n i g e r z e i g t a ls
d e r d e s J a h r s 2 8 0 60).
W i r l e s e n d a s s d ie A e q u e r i n d e m J a h r w o d ie Co- m
l o n i e A n t i u m g e o r d n e t w a r d , 2 8 7 , F r i e d e n m i t E o m e in
g e g a n g e n w ä r e n : d a s ie a b e r i n d e m n ä m l i c h e n w ie d e r im
F e l d e e r s c h e i n e n , so w e r d e n s ie t r e u b r ü c h i g g e s c h o l t e n 61).
E s w a l t e t in d e s s e n h ie r g e w is s d ie s te t e V e rw e c h s lu n g d er
b e y d e n v e r b ü n d e t e n V ö l k e r 62), u n d d ie d e n F r i e d e n s c h l o s
s e n w a r e n d i e E c e t r a n e r , d ie s i c h i m J a h r 2 9 0 b e w e g e n
H e s s e n d i e W a f f e n w i e d e r z u e r g r e i f e n 63) . A u c h i s t w ä h
r e n d d e r v o rh e rg e h e n d e n d re y J a h r è g a r k e in e E e d e von
F e i n d s e l i g k e i t e n m i t V o l s k e r n , d ie A e q u e r a l l e i n f ü h r e n
d e n K rie g . I n d ie s e m f o c h t e n u n t e r i h r e n F a h n e n v o r
a l l e n e i f r i g d ie a u s A n t i u m v e r t r i e b e n e n C o lo n e n : o h n e
Z w e i f e l a u c h m a n c h e r t y r r e h e n i s c h e A n t i a t e , d e r s ie b e -
229. Als Ecetra den Krieg erneuert hatte waren sie wieder
dort: Livius III. 10. E c e t r a e A n t i a t e s c o l o n o s p a l a m c o n c i l i a
fa c e r e . 65) N i g r a e f e r a c i f r o n d i s i n A l g i d o . So beschreibt
Herr Geh. Leg. Bath Bunsendie Gegend auch jezt: ich habe
sie nicht gesehen weil sie damals Siz der Räuberbanden war.
Dort lag die Stadt Algidus, welche Dionysius gewöhnlich anstatt
der Gegend nennt: wohl auch keine andre meint wenn er von
^er Stadt der Aequer redet. Die Itinerarien geben die Lage
«richtig an.
— 224 — [band i i .]
D i e s e S c h u z o r t e , d ie P a g i , d e r e n E r r i c h t u n g , w ie d ie a lle s
b le i b e n d w o h lth ä tig e n , d e m K ö n ig S e rv iu s z u g e s c h rie b e n
w u r d e 566), d i e n t e n , w e tin d e r f e i n d l i c h e E i n f a l l n i c h t g a n z sei
ü b e r r a s c h t e , a u s s e r d e n L e u te n a u c h d a s b e w e g lic h e E ig e n
th u m zu b e r g e n ; w ie i n A t t i k a d ie K a s t e l l e a u f d e n
B e r g e n : m ö g e n s ie n u n w ie d ie s e m i t M a u e r n u m g e b e n e
P l ä z e , o d e r n u r m i t G r a b e n , W a l l u n d V e r p f ä h l u n g e in
g e s c h l o s s e n g e w e s e n s e y n , w i e e in e s e r b i s c h e P a l a n k a . E s
h a t u n t e r d e n s p ä t e r e n A n n a l i s t e n L e u t e v o n k in d i s c h e r
E i t e l k e i t f ü r i h r V o lk g e g e b e n w e lc h e v o n d e r E r z ä h lu n g
e i n e s U n g l ü c k s a u c h , im f e r n e n A l t e r t h u m s o v e r l e z t w u r
d e n , d a s s s i e , w e n n e s u n m ö g l i c h w a r s ie z u v e r s c h w e ig e n ,
s i c h n i c h t s c h ä m t e n e in e r d i c h t e t e s E r e i g n i s s d a r a u f fo lg e n
z u l a s s e n w o d u r c h d e m F e i n d d e r g a n z e V o r t h e i l e n tr is s e n ,
j a m e h r a ls v e r g o lte n w ird . D i e s e L ü g e n , g r a d e h i n w ie
j e d e a n d r e U e b e r l i e f e r u n g v o r g e t r a g e n , h a b e n d ie M ä n n e r
w e lc h e e in e v o lls tä n d ig e G e s c h ic h te k la s s is c h e rz ä h lte n
b e tr o g e n : e b e n w e il ih n e n G la u b e a n d e n V o rz u g d e r e h r
lic h e n ä l t e r e n B ü c h e r , u n d a n d a s D a s e y n e in e r w a h rh a fte n
U e b e r l i e f e r u n g , fe h lte . Z u d e n z a h lre ic h e n B e y s p ie le n
s o l c h e r T r u g g e s f c a l t e n 67), w e lc h e v e r s c h w i n d e n s o b a l d m a n
a u f s i e v o r b e r e i t e t i s t , g e h ö r t a u c h d ie E r z ä h l u n g d a s s Q
F a b i u s d i e P l ü n d e r e r e i n g e h o l t , i h n e n e i n e N ie d e r la g e ,
v o n d e r s e h r w e n i g e F l ü c h t l i n g e s i c h g e r e t t e t , z u g e f ü g t,
u n d a lle s g e r a u b te G u t w ie d e rg e w o n n e n h a b e .
S o s c h l o s s s i c h e r d a s J a h r n i c h t m i t d e m s c h o n d ie 282
U n g lü c k s z e it a n h e b t w e lc h e R o m a n d e n R a n d d e s V e r
d e r b e n s b r a c h t e . — I m f o l g e n d e n , 2 9 0 , e r n e u e r t e n d ie v o n
E c e t r a d e n K r i e g 68) : e i n e c o n s u l a r i s c h e L e g io n u n te r
A . P o s t u m i u s s u c h t e d ie r ö m i s c h e G r ä n z e z u d e c k e n : d e n
H e r n ik e r n z u H ü lfe f ü h r te d e r C o n su l S p . F u r iu s d ie z w e y te :
a h e r e r w a r u n g lü c k lic h g e g e n g ro s se U e b e r m a c h t, u n d
w a r d so e n g i m L a g e r e i n g e s c h l o s s e n d a s s d a s G e r ü c h t
v o n d e r ä u s s e r s te n G e fa h r d e s H e e r s n u r d u rc h B o te n a u s
d e n S tä d te n d e r B u n d e s g e n o s s e n n a c h R o m g e la n g te . H ie r
w a re n vo m A n fa n g d es F e ld z u g s V o rk e h ru n g e n a n g e o r d n e t
w ie d ie s c h w e r e n U m s t ä n d e s ie e r f o r d e r t e n . D a s A u f g e b o t
h i e l t d ie M a u e r n b e s e z t : T . Q u i n c t i u s s t a n d m i t d e n V e
te r a n e n u n d d e n ih n e n B e y g e o rd n e te n b e r e it: m it d ie s e r
R e s e rv e v e re in ig te e r H ü lfs v ö lk e r d e r L a tin e r u n d v o n A n -
ti u m , w o a b e r d e r W u n s c h d e r E i n w o h n e r s i c h v o n d e n
C o lo n e n z u b e f r e y e n n i c h t z w e i f e l h a f t w a r . In z w is c h e n
h a t t e d e r C o n s u l, w a h r s c h e i n l i c h s c h o n im f r ü h e r e n G e
f e c h t v e rw u n d e t, s e in e n B r u d e r P . F u r iu s m it fü n f z ig C en
tu r ie n d e r d re y e r s te n K la s s e n g e g e n d e n F e in d a u s fa lle n
la s s e n , w ä h re n d e r s e lb s t m it d e n T r ia r ie r n u n d d e n L e ic h t-
383 g e r ü s t e t e n d a s L a g e r b e w a h r t e . D e r A u sg a n g d e s U n te r
n e h m e n s w a r h ö c h s t u n g lü c k lic h : v e rlo c k t d u rc h d e n e r s te n
E rfo lg , u n d a b g e s c h n itte n , fa n d e n je n e T a u s e n d m it ih re m
A n f ü h r e r d e n T o d 669) . A u c h d e r C o n su l w ü rd e m it d e n
ü b r ig e n u m g e k o m m e n o d e r g e fa n g e n se y n , w e n n d e r E n tsa z
g e z ö g e rt h ä tte . D ie s e r g e l a n g ; n ic h t so g lü c k lic h w a r
P o s t u m i u s 570). D ie L a n d l e u t e f l ü c h t e t e n a u f s n e u e i n d ie
S t a d t , w ie a u s A t t i k a im p e l o p o n n e s i s c h e n K r i e g : u n d e s
w a r d ie S o m m e r s z e i t , w o d a s V i e h , w e n n e s g e d e i h e n s o ll, 28*
a u s d e r v e r s e n g te n u n d w a s s e r a r m e n C a m p a g n a in s G e b ü rg
g e b r a c h t w e r d e n m u s s , h ö c h s t e n s i n d e n s u m p f ig e n G e
g e n d e n g e g e n d a s M eer h in , b e y h a rte m G ra s u n d W a sse r
i n L a c h e n , a u s h ä l t : n u n k o n n t e e s n i c h t e i n m a l v o r d ie
M a u e r n g e t r i e b e n w e r d e n , u n d b e f ie l m i t t ö d t l i c h e n S e u c h e n ;
d i e a u f d ie M e n s c h e n ü b e r g i n g e n , u n d z u r P e s t w u r d e n ,
o d e r d i e E m p f ä n g l i c h k e i t f ü r e in e w e i t v e r b r e i t e t e C o n ta
g i o n v e r m e h r t e n , w e lc h e z u g l e i c h d u r c h K u m m e r u n d N ie
d e r g e s c h la g e n h e it e rh ö h t w a rd .
D i e C o n s u l n n a c h d e n e n d a s J a h r 2 9 1 b e n a n n t w ird ,
ü b e r n a h m e n d a s E e g im e n t a m e rs te n S e x tilis ; m it dem
S e p t e m b e r , w o a n s i c h d ie F i e b e r z u R o m a m v e r d e r b
l i c h s t e n s i n d , z e i g t e s i c h d ie P e s t e n t s c h i e d e n 71). D ie
H e r n i k e r m a h n t e n a u f s n e u e ; a b e r R o m h ä t t e k a u m s e in e
e ig e n e n M a u e rn v e rth e id ig e n k ö n n e n . V o ls k e r u n d A e q u e r
l a g e r t e n s ic h d re y M illie n v o r d e m e s q u ilin is c h e n T h o r,
a n d e r S tr a s s e n a c h G a b ii, a u f S c h u tt u n d B ra n d s tä tte n
d ie i h r v o r ig e r E in f a ll z u rü c k g e la s s e n h a tte ; u n t e r u n b e -
g r a b e n e n L e i c h e n u n d g e f a l l e n e m V ie h . S ie f a n d e n n i c h t s
m e h r z u v e r n i c h t e n : d a s s s ie d ie S t a d t n i c h t s t ü r m t e n , w a r
s i c h e r n i c h t F o l g e m e n s c h l i c h e s G e f ü h ls 72) ; w a h r s c h e i n l i c h
f ü r c h t e t e n s i e d ie A n s t e c k u n g : o d e r e s d ä u c h t e i h n e n d e r
E r f o l g u n g e w is s e r a ls e r s ic h g e z e ig t h a b e n w ü r d e ; d e n n
d ie P e s t w a r in a lle n H ä u s e rn , u n d w e r n o c h n i c h t dav o n
b e f a lle n , o d e r w e r g e n e s e n w a r, w a rd o h n e R ü c k s ic h t a u f
S t a n d o d e r A l t e r a u f g e b o t e n d ie W a c h e n a n d e n T h o r e n
u n d a u f d e n M a u e rn zu b e z ie h e n . S o b r a c h e n s ie a u f, 285l
u m d i e i n n e r s t e n W i n k e l d e s l a t i n i s c h e n L a n d e s , w e lc h e
573) in T u s c u la n o e c o lle s — d e s c e n d e n t ib u s a b T u s c u la n o in
wir werden gleich ein Веувріеі haben: [Th. 2.] Anm. 579.
75) Der Gang des Feldzugs ist ziemlich Wiederholung. Das
römische Heer, aus dem Gebiet der Herniker zurückkehrend,
fängt die Plünderer auf: vgl. Livius ПІ. 5. 8. — Einen neueren
Annalisten a) dürfte die Erwähnung der Landschaft von Präneate
als den Aequern noch fremd, da sie sich doch schon auf dem
Algidus festgesezt hatten, verrathen. Eine zusammengefügte Er
zählung zeigt sich darin dass Lucretius, nach Rom gekommen,
a) Nitzsch Röm. Annalistik 96.
15*
— 228 — [b a n d п .]
E e l d z u g s a u f s i c h b e r u h e n , s o g e w ä h r t d i e A n n a h m e e in e s
U m s ta n d e s d e r n ic h t h a t a u s b le ib e n k ö n n e n , E r k lä ru n g
f i i r d i e W a f f e n r u h e d e r b e y d e n f o l g e n d e n J a h r e , w e lc h e
d a n n a u f b e id e n S e ite n B e d ü rfn is s w a r. S ie m u s s d u r c h
e i n e n V e r t r a g g e s i c h e r t g e w e s e n s e y n : s o n s t h ä t t e , a ls
A p p iu s H e r d o n iu s a u f d e m K a p ito l w a r , T u s c u lu m w o h l
n i c h t w a g e n k ö n n e n s e in e H ü lfe z u s e n d e n .
V e r m u t h l i c h w a r e s a ls o e i n t r e u l o s e r U e b e r f a l l , a ls
i m f o l g e n d e n J a h r , 2 9 5 , L e i c h t g e r ü s t e t e d i e B u r g d ie s e r
S t a d t e r s t i e g e n , w e lc h e s ie m e h r e r e M o n d e n w i d e r T u s -
c u l a n e r u n d r ö m i s c h e C o h o r te n b e h a u p t e t e n . G eg en das
F e l d h i n s i n d d ie W ä n d e d e s B e r g s , w e l c h e n j e n e F e s t e
e i n n a h m , j ä h u n d s e h r h o c h : v o m F o r u m f ü h r t e e in e n g e r
n n d l e i c h t v e r t h e i d i g t e r P f a d h i n a u f : e i n r e i c h e r Q u e ll
g u t e s W a s s e r s v e r s o r g t e d ie B e s a z u n g 576) : a b e r M a n g e l
a n S p e i s e z w a n g s ie e n t w a f f n e t a b z u z i e h e n . D e r C o n su l 28t
Q . F a b i u s h a t t e ih n e n a u f d e r S tr a s s e n a c h i h r e r H e im a t
e i n e n H i n t e r h a l t g e l e g t , u n d l i e s s s ie n i e d e r m a c h e n : e in e
A b s c h e u l i c h k e i t d ie u n e r k l ä r l i c h i s t w e n n j e n e U n g l ü c k
l i c h e n i c h t a u c h d u rc h T r e u b r u c h e in e s u n a b s tih n b a r e n
V e r b r e c h e n s s c h u ld ig w a re n .
I n d e m s e l b e n J a h r g i n g A n t i u m v e r l o r e n : w e lc h e s a ls
E m p ö r u n g d a r g e s t e l l t w i r d 77), s o d a s s e s d e n A n s c h e i n h a t a ls
w ä r e d i e C o lo n ie d u r c h e i n e n A u f s t a n d d e r a l t e n E i n w o h n e r
v e r t r i e b e n , u n d d ie a l t e n H e r r e n w i e d e r a n g e n o m m e n
w o r d e n . A l l e i n m i t e i n e r B e g e b e n h e i t d ie n i c h t l e i c h t v e r
s c h m e r z t w e r d e n k o n n te , i s t d a s V e r h ä ltn is s v o n B e fre u n d u n g ,
w o r in d ie S t a d t v o n d e r Z e it a n b is n a c h d e m g a llis c h e n
U n g lü c k z u R o m s ta n d , n ic h t z u v e re in ig e n : u n d h ie r tr i tt
d i e S a g e v o n C o r io la n u s e r k l ä r e n d e i n , i n d e m s ie m e ld e t,
e r h ä t t e g e f o r d e r t d a s s R o m d ie C o lo n e n a u s d e n e r o b e r t e n
O rte n z u rü c k ru fe n u n d s ie d e n V o ls k e r n z u rü c k g e b e n
s o llte : e in e F o r d e r u n g w o rü b e r sch o n b e m e rk t is t d ass
т а д а х т о и а іѵ û ç A a rw o tg .
— 230 — [вÀKD u.]
f i n d e t s i c h i n d e m C e n s u s v o n 2 9 5 j e n e s c h o n 682) b e m e r k -
l ic h g e m a c h te Z u n a h m e d e r C a p ita a u f 1 1 7 3 1 9 , v o n 1 0 4 1 1 4
i m J a h r 2 8 9 , n a c h P e s t u n d K r i e g s v e r h e e r u n g , w e lc h e s ic h
n u r d u r c h d ie H i n z u f ü g u n g d e r C e n s u s z a h l e i n e s i s o p o li
t i s c h e n V o l k s e r k l ä r t : d a s s i n d n u n d ie V o l s k e r g e w e s e n ;
d i e v o n E c e t r a , u n d A n t i u m : w e l c h e s v o n j e z t a n C o lo n ie
d e r N a t io n w a r, a b e r u n a b h ä n g i g g le ic h d e n s a m n itis c h e n .
D i e A n n a l i s t e n m ü s s e n a u c h e in e C e n s u s a n g a b e v o m v o r
h e r g e h e n d e n J a h r g e fu n d e n h a b e n m it e in e r w e it g e rin
g e r e n Z a h l ; g e w i s s f o l g e r t e n s ie n u r , e s s e y d ie Z ä h lu n g
d a m a l s b e g o n n e n a b e r n i c h t v o l l e n d e t w o r d e n 83) : d e r U n
t e r s c h i e d l a g d a r a n d a s s j e z t d ie C a p i t a d e r n e u e n M u -
n ic ip ia h in z u g e fü g t w a re n .
E r w ä h n t i s t d e r F r ie d e a u c h b e y d e n G e s c h ic h ts c h re i
b e r n , n u r d a s s d ie i r r t h ü m l i c h e B e z i e h u n g a u f d ie A e q u e r
s i c h w i e d e r h o l t 84) , d ie a u c h d i e s m a l im J a h r d a r a u f a ls
F e i n d e w i e d e r V o rk o m m e n . A n d e r s w o f i n d e t s i c h a b e r b e y
L iv iu s e in e n u n fr e y lic h s e lts a m g e s ta lt e te S p u r , d a s s e r
S c h r i f t e n l a s w e lc h e r i c h t i g ü b e r d ie A n t i a t e r u n d w e s t
l i c h e n V o l s k e r s a g t e n , s ie w ä r e n s i e b z i g J a h r e l a n g m it
E o m v e r b ü n d e t g e w e s e n , a ls s ie n a c h d e m g a llis c h e n U n - 290
g lü c k a b fie le n . D a s m u s s ih m u n m ö g lic h v o rg o k o m m e n
s e y n , d a s o o f t, u n d n u r w e n ig e J a h r e f r ü h e r , v o n v o ls k i
s c h e n K rie g e n z u e rz ä h le n g e w e se n w a r: d a h e r tr ä g t er
d i e E r w ä h n u n g so v o r d a s s s i c h n i c h t w o h l b e z w e if e ln
l ä s s t , e r h a b e s i e v o n d e r D a u e r d e s K r i e g s v e r s t a n d e n 85).
A b e r d e r A n n a l i s t k a n n u n m ö g l i c h e i n e a n d e r e a ls j e n e
M eynung g e h a b t haben. A u c h d ie E r w ä h n u n g d e r T h e i l -
n ä h m e d e r A n t i a t e r u n d E c e t r a n e r a n d e n F e r i e n d e r drey*
v e r e i n i g t e n V ö l k e r , b e t r i f f t , w e n n s ie G r u n d h a t , d ie s e
v i e l j ä h r i g e B e f r e u n d u n g , w e lc h e a ls o b e s i e g e l t w a r d 586).
N a c h d em S in n d e r A n n a lis te n m u s s te R o m u n te r
a lle n U m s tä n d e n h o c h fa h re n d u n d u n b ie g s a m a u f tr e te n :
d a h e r w a r d ie R ä u m u n g e i n e r C o lo n ie i h n e n e in z u v e r
h e i m l i c h e n d e s A e r g e r n i s s ; d ie W e i s h e i t d e s E n t s c h l u s s e s
e in e n B u n d , d e s s e n M a c h t b e y w e ite m ü b e rle g e n w a r, u m
e in e n P r e is a u fz u lö s e n d e r s ic h d o c h n ic h t v ie l l ä n g e r
b e h a u p t e n l i e s s , d e n K r i e g a u f d ie A e q u e r a l l e i n z u b e
s c h r ä n k e n , — a h n d e t e n s ie n i c h t . N i c h t n u r d i e s e r Z w e c k
w a rd e r r e ic h t; es e rw u c h s e n in H in s ic h t a u f L a tiu m u n
e rw a rte te V o rth e ile a u s d e m U n g lü c k d e r le z te n J a h r e .
291 D e r l a t i n i s c h e S t a a t i s t s e i t d e m g r o s s e n v p l s k i s c h e n K r i e g
v ö llig a u fg e lö s s t: h ä tte e s n o c h e in e n L a n d ta g g e g e b e n ,
s o w ü r d e n d ie A r d e a t e r u n d A r i c i n e r d o r t u n d n i c h t z u
R o m A u s t r a g ü b e r d e n B e s i z d e r ö d e n M a r k v o n C o rio li
g e s u c h t h a b e n : d ie L a t i n e r w ä r e n d ie n o t h w e n d i g e n V e r
m ittl e r d e r U n r u h e n z u A rd e a g e w e s e n , u n d d ie s e S ta d t
h ä t t e n i c h t a b g e s o n d e r t e in e n V e r t r a g m i t d e n R ö m e r n g e
s c h l o s s e n . W o h l d ie g r ö s s e r e Z a h l d e r d r e y s s i g S t ä d t e w a r i n
d e r G e w a lt d e r E r o b e r e r o d e r l a g z e r s t ö r t : e t l i c h e m ö g e n s i c h
d u r c h V e r t r ä g e g e s i c h e r t h a b e n , s o g a r B ü n d n i s s g e g e n d ie
e h e m a l i g e n G e n o s s e n , w e lc h e k e i n e n S c h u z g e w ä h r e n k o n n t e n ,
e i n g e g a n g e n s e y n : T u s c u lu m , B o v illä , A r ic ia ,L a n u v iu m , L a u -
re n tu m , T e lle n a , u n d w o h l n o c h e in ig e a n d re , h a b e n s ic h
o f f e n b a r i n R o m s C l ie n te l b e g e b e n : a n s t a t t d e r f r ü h e r e n
Ö l e i c h h e i t d e s g a n z e n S t a a t s a u s d e m s ie a l s T r ü m m e r
ü b r i g w a r e n : u n d w a h r l i c h w ä r e d ie s e j e z t s e l b s t f ü r i h r e
G e s a m m t h e i t u n a n g e m e s s e n g e w e s e n . W o d ie L a t i n e r n u n
e r w ä h n t w e r d e n , k o m m e n s ie a l s a b h ä n g i g v o n R o m s H o
h e i t u n d S c h u z v o r , b i s s ie n a c h d e r g a l l i s c h e n Z e i t d i e s e
U n t e r t h ä n i g k e i t a b w e r f e n ; u n d so. b e g r e i f t e s s i c h w ie d ie
G e s c h ic h ts c h re ib e r h a b e n g la u b e n k ö n n e n L a tiu m s re c h t
m ä s s ig e s V e rh ä ltn is s s e y n ie e in a n d e r e s , s e in A n s p r u c h
a u f G l e i c h h e i t E m p ö r u n g g e w e s e n . D ie M a c h t d e r A e q u e r
h a t t e k e i n e n B e s t a n d ; u n d a l s s ie v e r f ie l e r o b e r t e n d ie
R ö m e r, n u n f ü r s ic h a l le in , m a n c h e n f r ü h e r a n je n e g e -
k o m m e n e n O r t : — so w u c h s i h r S t a a t d u r c h d ie Z e r
tr ü m m e r u n g v o n L a t iu m , h is s e in e h e r g e s te llte G rö sse a n
d e r A lia z u m z w e y te n m a l fü r e in e Z e it g e b r o c h e n w a rd .
D i e H e r r s c h a f t d e r A e q u e r u m f a s s t e d e n A l g i d u s 587) : 292
n i c h t d ie w e s t l i c h d a v o n l i e g e n d e n B e r g e , d a d ie E ö m e r
i h n e n s o o f t a u f j e n e s H o c h l a n d e n t g e g e n g i n g e n . V e litr ä ,
d a s s e lb e s ü d lic h b e g rä n z e n d , w a r n u n u n z w e ife lh a ft in d e r
V o ls k e r G e w a lt, d ie s ic h d o r t s e h r z a h lr e ic h n ie d e rg e la s s e n
h a b e n m ü s s e n , w e i l e s i n d e r F o l g e g a n z a l s e in e S t a d t
d ie s e r N a tio n g e re c h n e t w a rd . S ic h e r is t k e in G ru n d zu
b e z w e i f e l n , d a s s d ie O r te , w e l c h e d a s d o p p e l t e V e r z e i c h
n i s s d e r a n g e b l i c h e n E r o b e r u n g e n C o r io la n s e n t h ä l t , w i r k
l i c h a l l e v o n d e n V o l s k e r n u n d A e q u e r n e in g e n o m m e n
w o r d e n s i n d , n u r n ic h t im L a u f e in e s F e ld z u g s . V on
O r te n d ie d o r t V o rk o m m e n , u n d s ic h u n te r d e n d re y s s ig
l a t i n i s c h e n f i n d e n , g e h ö r t e L a v i c i d e n A e q u e r n a ls e s 3 3 6
e r o b e r t w a r 88) : C o rb io 2 9 6 89) : S a t r i c u m i s t i n d e n j ü n g e r e n
K r i e g e n n a c h d e r g a l l i s c h e n Z e i t i n d e r A n t i a t e r G e w a lt,
n n d n i c h t e t w a a l s e in e n e u l i c h e E r o b e r u n g 90) : C o rio li
l a g n a c h d e r D e c e m v i r a l z e i t z e r s t ö r t , u n d d ie b e n a c h b a r t e n
S t ä d t e s t r i t t e n s i c h ü b e r d ie w ü s t e F e l d m a r k 91) : C irc e ji
m u s s t e a u f g e h ö r t h a b e n e in e l a t i n i s c h e S t a d t z u s e y n , d a
3 6 1 e i n e C o lo n ie h i n g e s a n d t w a r d 92) : C a r v e n t u m , w e lc h e s
v e r m u t h l i c h g e m e y n t i s t w o e i n S c h r e i b f e h l e r s e y n m u s s 93),
w a r d n o c h g e g e n d ie M i t t e d e s v i e r t e n J a h r h u n d e r t s , a ls 293
d ie M a c h t d e r A e q u e r s c h o n s e h r h e ra b g e k o m m e n w a r,
w i e d e r h o l t v o n i h n e n b e h a u p t e t 94) . V o n d e n a l b e n s i s c h e n
O rte n u n te r je n e n E ro b e ru n g e n w e rd e n L o n g u la u n d P o -
l u s c a a l s a n t i a t i s c h g e n a n n t 595) : z u B o l a , w e l c h e s h e y d e r
E i n n a h m e e i n g e ä s c h e r t s e y n s o ll, m ü s s e n d i e E r o b e r e r e i n e
C o lo n ie a n g e s i e d e l t h a b e n , d a d ie B o l a n e r u n t e r 3 3 9 e i n
a q u i s c h e s V o lk h e i s s e n , u n d n a c h d e r g a l l i s c h e n Z e i t a l s
b a l d m i t d e n A e q u e r n v e r e i n i g t w a r e n 96). Y i t e l l i a 97) k a m
u m d ie n ä m l i c h e Z e i t w ie L a v i c i u n d B o l a i n d e r R ö m e r
G e w a lt, w e l c h e a u c h d o r t h i n C o lo n e n s a n d t e n , d ie 3 6 1 v o n
d e n A e q u e r n v e r t r i e b e n w u r d e n 98). N a c h d i e s e n B e y s p i e l e n
d a r f n i c h t n u r d ie E r w ä h n u n g d e r E i n n a h m e v o n T o l e r i a
u n d P e d u m a l s e in e h i s t o r i s c h e N a c h