Nationale Vereniging voor Hulp aan Verstandelijk Gehandicapten

Fédération des associations Similes francophones & Similes vzw

Centrum voor gelijkheid van kansen en racismebestrijding

HET VERGEETPUTBELEID
Internering van personen met een verstandelijke handicap
of een psychische aandoening

Verantwoordelijk uitgever : Th. Kempeneers-Foulon, Av. A Giraud, 24 – 1030 Brussel

Met de steun van

 INHOUDSTAFEL

INLEIDING: Partnerverenigingen en co auteurs van dit witboek .......................... 4

1. Nationale Vereniging voor Hulp aan Verstandelijk Gehandicapten (NVHVG) .......... 4

2. Similes ....................................................................................................................... 5
3. Het Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding ......................... 6
4. De Liga voor Mensenrechten .................................................................................... 7

WETTELIJKE KADER : Grondrechten en non-discriminatie van personen met

een verstandelijke handicap of personen met een psychische aandoening in de
gevangenis................................................................................................................... 9

GEMEENSCHAPPELIJKE EISEN ......................................................................... 15

1. De problematiek ..................................................................................................... 15
1.1. Wat de wet zegt.............................................................................................. 15
1.2. De realiteit op het terrein................................................................................ 17

2. Gemeenschappelijke eisen ..................................................................................... 21

2.1. De preventie ................................................................................................... 21
2.2. De expertise ................................................................................................... 22
Eisen............................................................................................................... 24
2.3. Hervorming van de wet van 21 april 2007 betreffende de internering van
personen die lijden aan een geestesstoornis .................................................... 25
Eisen............................................................................................................... 27
Eisen............................................................................................................... 29
Eis .................................................................................................................. 30
2.4. Homogene behandeling door de verschillende Commissies tot
bescherming van de maatschappij .................................................................. 31
Eisen............................................................................................................... 31
2.5. Voor een allesomvattende en gedifferentieerde benadering van de persoon ... 32
Eisen............................................................................................................... 33
2.6. Weg uit de gevangenis en waardig verzorgd worden...................................... 34
Wij steunen...................................................................................................... 37
Eisen............................................................................................................... 39
Wij wensen ...................................................................................................... 40
2.7. Gebrek aan omkadering in de Inrichtingen voor Bescherming van de
Maatschappij (IBM) ....................................................................................... 40
Eisen............................................................................................................... 41
2.8. Zorgnetwerken en zorgcircuits ....................................................................... 41

1
 2.8.1 Project « psy107 » ................................................................................ 42
2.8.2 Specifieke projecten « geïnterneerden » ............................................... 44
2.8.3 Internering, reïntegratie en sociale rechten............................................ 44
Eisen - Samenvatting ............................................................................ 47
2.9. Versnippering van het beleid = versnippering van de persoon........................ 51
Eisen............................................................................................................... 53
3. Conclusie................................................................................................................. 53
SPECIFIEKE EISEN................................................................................................. 55
3. Eisenpakket van Similes vzw en van de Liga voor Mensenrechten..................... 84
3.1. Ultieme doel: geïnterneerden uit de gevangenis ............................................. 84
3.2. Oproep aan psychiatrische voorzieningen en andere zorginstanties om meer
geïnterneerden op te nemen ............................................................................ 86
3.3. Oproep aan politici: uitvoering van de wet van 21 april 2007 – bouw van de
forensische psychiatrische klinieken – vrijmaken van geld voor
de behandeling van geïnterneerden................................................................. 87
3.4. Oproep aan advocaten – juridische actie en vorming van advocaten............... 88
3.5. Oproep aan de deskundigen – kwaliteitsvolle onderzoeken en recht op
behandeling .................................................................................................... 90

1. Situatie van de geïnterneerde personen met een verstandelijke handicap in België VERKLARENDE LIJST AFKORTINGEN.........................................................91
Position Paper van de Nationale Vereniging voor Hulp aan Verstandelijk ADRESSEN......................................................................................................94
Gehandicapten (NVHVG) .......................................................................................... 55
1.1 De preventie ................................................................................................... 55
1.1.1 Opvoeding tot burgerschap en zelfbeschikking..................................... 55
1.1.2 Affectieve, relationele en seksuele opvoeding ...................................... 60
Eisen..................................................................................................... 66
1.1.3 Personen met een verstandelijke handicap met psychische
problemen of gedragsproblemen........................................................... 67
Eisen..................................................................................................... 70
1.2 Aangepaste omkadering en zorgcircuit........................................................... 71
1.2.1. Gedifferentieerde benadering................................................................ 71
1.2.2. Netwerk en zorgcircuit ......................................................................... 71
Eisen - Samenvatting ............................................................................ 72
1.3 Voor een allesomvattende en « agogische » benadering van de persoon......... 75
Eis .................................................................................................................. 77
1.4 Personen met een verstandelijke handicap en psychische
of gedragsstoornissen ..................................................................................... 77
Eisen............................................................................................................... 78
1.5 Conclusie ....................................................................................................... 79

2. Individuele aanbevelingen met betrekking tot de huidige toestand van

geïnterneerde personen met psychische problemen in België - Fédération des
associations Similes francophones............................................................................. 80
2.1 Preventie ........................................................................................................ 80
2.2 De opleidingen aangeboden door Similes....................................................... 82
Eisen .............................................................................................................. 83

2 3
 INLEIDING : Partnerverenigingen en co auteurs van dit
witboek
NATIONALE VERENIGING VOOR HULP AAN VERSTANDELIJK
GEHANDICAPTEN (NVHVG)
Onze vereniging ligt aan de basis van de oprichting van meer dan 90 diensten
en heeft geijverd voor de goedkeuring van wetgevende initiatieven ten gunste
van personen met een verstandelijke handicap in België. Ze is ook de
voorloper van de huidige Europese en internationale beweging die meer dan
200 nationale verenigingen telt: Inclusion Europa en Inclusion International.
Wie zijn wij?
De Nationale Vereniging voor Hulp aan Verstandelijk Gehandicapten (vzw
NVHVG) is een pluralistische vereniging en werd in 1959 opgericht door
ouders om personen met een verstandelijke handicap te helpen, ongeacht de
oorsprong en de ernst van hun handicap.
De vzw NVHVG is een organisatie die zich inzet voor de bevordering en
de verdediging van de belangen en de rechten van personen met een
verstandelijke handicap en hun families.
De NVHVG werkt nauw samen met de Association Francophone d’Aide aux
Handicapés Mentaux asbl – AFrAHM – en Inclusie Vlaanderen vzw, twee
verenigingen die daaruit ontstaan zijn. Zij streven dezelfde doelstellingen na
als de NVHVG maar dan op het niveau van de Gemeenschappen en de
Gewesten. Zij hebben ook gezorgd voor een aanbod van verschillende
diensten voor de families en de personen met een verstandelijke handicap.
Wat doen wij ?
• Onrecht aan de kaak stellen en ijveren voor de aanpassing van de wetten:
lobbyen bij de politieke beleidsmakers;
• De personen met een verstandelijke handicap aanmoedigen om zelf aan
alle aspecten van het maatschappelijke leven deel te nemen;
4 5
• Studiedagen voor de ouders en de professionelen organiseren;
• Seminaries en opleidingen organiseren ;
• een documentatiecentrum met meer dan 6000 werken ter beschikking
stellen voor iedereen: boeken, tijdschriften, thesissen, video's (FR-NL-
EN);
• Een sociaal, juridisch en psychologisch contactpunt aanbieden;
• de begeleiding garanderen van de alleenstaande volwassen persoon met
een verstandelijke handicap via de dienst « Zorg na het overlijden van de
ouders ».
SIMILES
Similes is officieel eind 1967 opgericht om de personen met mentale
stoornissen en hun families te helpen.
Met deze benaming (Similes is een Latijns woord dat « gelijken » betekent)
verwerpt Similes de discriminatie tussen gezonde mensen en personen met
een geestesziekte, zoekt zij naar wat ons verbindt en getuigt zij bij de families
dat zij er niet alleen voor staan.
Haar initiatieven, wars van elk filosofisch, politiek en etnisch onderscheid,
zijn belangrijk omdat de organisatie van de geestelijke gezondheidszorg
complex is en er juridische en sociale aspecten komen bij kijken.
Onze doelstellingen:
• Bijstand en steun geven aan de getroffen families bij de behartiging van
hun materiële en morele belangen;
• Steun verlenen aan de personen met psychische stoornissen bij hun
legitieme wens om zich opnieuw in de maatschappij te integreren;
• Informatie geven en helpen bij het verspreiden van de informatie over de
problemen rond geestelijke gezondheid en psychiatrie;
• Ijveren voor sociale maatregelen ten voordele van de zieke personen op
gewestelijk, nationaal en internationaal vlak;
• Medewerking verlenen aan het wetenschappelijk onderzoek.
 HET CENTRUM VOOR GELIJKHEID VAN KANSEN EN VOOR
RACISMEBESTRIJDING
1 Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding
In België treedt het Centrum voor gelijkheid van kansen en voor
racismebestrijding op als `equality body' voor de bevordering van de
gelijkheid van kansen en voor de bestrijding van discriminatie. Het Centrum
is een overheidsinstelling, maar oefent zijn activiteiten volledig onafhankelijk
uit.
2 Pijlers
Het Centrum heeft als opdracht het bevorderen van de gelijkheid van kansen
en het bestrijden van elke vorm van onderscheid, uitsluiting, beperking of
voorkeur op grond van: nationaliteit, zogenaamd ras, huidskleur, afkomst of
nationale of etnische afstamming, seksuele geaardheid, burgerlijke staat,
geboorte, vermogen, leeftijd, geloof of levensbeschouwing, huidige of
toekomstige gezondheidstoestand, handicap, politieke overtuiging, fysieke of
genetische eigenschap, of sociale afkomst.
Het Centrum heeft eveneens tot opdracht te waken over het respect van de
grondrechten van de vreemdelingen en de overheid te informeren over de
aard en de grootte van de migratiestromen. Het heeft ook tot taak het overleg
en de dialoog te ontwikkelen tussen alle overheidsactoren en private actoren
die betrokken zijn bij het opvang- en integratiebeleid van de immigranten.
Bovendien heeft het Centrum de opdracht de bestrijding van de
mensenhandel en de mensensmokkel te stimuleren.
3 Opdrachten
Het Centrum behandelt de klachten die tot hem gericht worden en probeert
een oplossing te vinden via verzoening, juridische begeleiding en, indien
nodig, via een rechtsvordering.
Bovendien verspreidt het allerhande informatie en stelt het
sensibiliseringsacties en opleidingen voor om structurele oplossingen te
vinden.
6 7
Het brengt ook adviezen en aanbevelingen uit, op vraag of op eigen initiatief,
om via een aangepaste regelgeving oplossingen te vinden voor de recurrente
maatschappelijke problemen.
DE LIGA VOOR MENSENRECHTEN
"De Liga voor Mensenrechten heeft tot doel de bestrijding van de
onrechtvaardigheden en van elke willekeurige aanslag op de rechten van het
individu of van de gemeenschap. Zij verdedigt de beginselen van gelijkheid
en sociaal humanisme die aan de grondslag liggen van de moderne
beschaving. Buiten alle partijen en geloofsbelijdenissen om verwezenlijkt de
Liga haar doel door bijeenkomsten en publicaties, petities en tussenkomsten
bij de Belgische en buitenlandse overheden." www.mensenrechten.be
De Liga voor Mensenrechten werkt rond vier thema's:
• het gevangeniswezen en de rechten van gedetineerden
• de bescherming van de persoonlijke levenssfeer
• het spanningsveld tussen burgerrechten en ordehandhaving,
terrorismebestrijding en veiligheid
• de bestrijding van discriminatie
De Liga is een mensenrechtenbeweging die het beleid op een constructieve
manier wil beïnvloeden en het brede publiek sensibiliseert en kritisch
informeert over de toestand van de mensenrechten in Vlaanderen en België.
Zij informeert via publicaties, brochures en haar twee tijdschriften1
Zij klaagt aan: zij volgt de actualiteit op vlak van de mensenrechten op de
voet. Zij verheft haar stem tegen wanpraktijken en formuleren kritische
bemerkingen en aanbevelingen voor politici en overheidsdiensten.
Zij onderneemt actie: organisatie van studiedagen, debatten en
evenementen. Soms interpelleert ze beleidsmakers. Indien nodig stapt de
Liga naar de rechter om respect voor mensenrechten af te dwingen.
1
FATIK : Tijdschrift voor Strafbeleiden en Gevangeniswezen. TvMR: tijdschrift voor
mensenrechten
 WETTELIJKE KADER : Grondrechten en non-
discriminatie van personen met een
verstandelijke handicap of personen met
een psychische aandoening in de
gevangenis - december 2010

Krachtens de wet van 15 februari 1993 is het Centrum belast met de

behandeling van de discriminaties op grond van onder andere de handicap en
de gezondheidstoestand2.

De discriminatie wordt gedefinieerd als een onderscheid dat op een van deze
criteria gebaseerd is en dat niet objectief en redelijkerwijze gerechtvaardigd
kan worden.

Het toepassingsgebied van de antidiscriminatiewet van 10 mei 2007 omvat

ook de sector van de goederen en diensten, ongeacht of die openbaar of
privaat zijn. De wet is dus van toepassing op de openbare diensten zoals de
rechtbanken en de strafinrichtingen die onder Justitie vallen.

Het begrip « redelijke aanpassingen » voor de personen met een handicap is

van essentieel belang in de antidiscriminatiewetgeving.

De redelijke aanpassingen worden er gedefinieerd als « passende

maatregelen die in een concrete situatie en naargelang de behoefte worden
getroffen om een persoon met een handicap in staat te stellen toegang te
hebben tot, deel te nemen aan en vooruit te komen in de aangelegenheden
waarop deze wet van toepassing is, tenzij deze maatregelen een onevenredige

2
Het begrip handicap wordt niet gedefinieerd in de Belgische wet (10 mei 2007). Het
is wel zo dat de Belgische wetgever gekozen heeft voor een ruime invulling van het
begrip handicap met inbegrip van elke fysieke, sensoriële, verstandelijke of psychische
stoornis of beperking die een belemmering kan vormen voor een evenwaardige
participatie aan de in de wet vermelde toepassingsdomeinen.
8 9
belasting vormen voor de persoon die deze maatregelen moet treffen. »
(art.4-12°)
De weigering om redelijke aanpassingen uit te voeren ten gunste van een
persoon met een handicap vormt een discriminatie in de zin van de wet.
Een persoon met een verstandelijke beperking heeft nood aan duidelijke
richtlijnen en eenvoudige en concrete woorden.
In Engeland is er bijvoorbeeld een proces met een persoon met een
verstandelijke handicap georganiseerd in een kleine zaal die minder
intimiderend overkwam dan de gebruikelijke zaal, de taal werd aangepast aan
de persoon en de persoon heeft uitleg gekregen voor de start van het proces.
In België heeft een persoon met een fysieke handicap dankzij het Centrum
een ergonomische stoel gekregen in zijn cel.
De personen met een handicap hebben dus recht op redelijke aanpassingen
die tegemoetkomen aan hun specifieke behoeften, ongeacht of zij zich in een
gevangenis, een psychiatrische afdeling of een instelling van sociaal verweer
bevinden.
De maatregelen ten aanzien van personen met een handicap die in de
gevangenis geplaatst worden of die geïnterneerd worden, moeten evenredig
zijn: men moet een juiste verhouding nastreven bij deze
veiligheidsmaatregelen zodat de behoeften als gevolg van de handicap van
deze personen gerespecteerd worden. « De doelstelling van de bescherming
van de maatschappij mag niet ten koste gaan van het verlenen van
aangepaste zorgen », werpen de NVHVG en Similes op.
Andere situaties kunnen als discriminerend beschouwd worden in de zin van
de wet van 10 mei 2007. Het zijn de gevallen van pesterijen van personen
met een verstandelijke handicap of geesteszieke personen in de gevangenis.
Men mag dit gedrag, dat het gevolg is van vooroordelen en stigmatisering
van deze groepen, niet uit het oog verliezen.
10
Pesterijen worden als discriminerend beschouwd als ze verband houden met
een van de beschermde criteria in de antidiscriminatiewetgeving, in dit geval
de handicap of de gezondheidstoestand.
Ter herinnering: de pesterijen worden gedefinieerd als « ongewenst gedrag
dat tot doel of gevolg heeft dat de waardigheid van de persoon wordt
aangetast en een bedreigende, vijandige, beledigende, vernederende of
kwetsende omgeving wordt gecreëerd ».
Deze gevallen moeten individueel onderzocht worden in het kader van de
antidiscriminatiewetgeving.
Een nieuwe wettekst die onlangs door België geratificeerd is, versterkt en
onderstreept de grondrechten van de personen met een handicap : het
Internationale Verdrag van de Verenigde Naties inzake de rechten van
personen met een handicap.3
Dit verdrag herinnert eraan dat de personen met een handicap alle
burgerrechten, politieke, economische, sociale en culturele rechten moeten
kunnen genieten zoals reeds beschreven in de mensenrechtenverdragen van
de Verenigde Naties.
De non-discriminatie is een van de algemene beginselen (art.3) van het
Verdrag.
Het bevat ook het begrip van redelijke aanpassingen voor de personen met
een handicap en geldt in alle domeinen bedoeld in het Verdrag : « onder
« redelijke aanpassingen » worden verstaan de noodzakelijke en passende
wijzigingen,en aanpassingen die geen disproportionele of onevenredige, of
onnodige last opleggen, indien zij in een specifiek geval nodig zijn om te
waarborgen dat personen met een handicap alle mensenrechten en
fundamentele vrijheden op voet van gelijkheid met anderen kunnen genieten
of uitoefenen » (art.2).
3
Door België op 2 juli 2009 geratificeerd en op 1 augustus 2009 in werking getreden.
11
De situaties van sommige personen met een handicap in de gevangenis
zouden wel eens in strijd kunnen zijn met verschillende artikelen van het
Verdrag, met name :
Artikel 14 Vrijheid en veiligheid van de persoon
2. De Staten die Partij zijn nemen alle doeltreffende wetgevende,
administratieve, juridische of andere maatregelen om, op gelijke wijze als
voor anderen, te voorkomen dat personen met een handicap worden
onderworpen aan folteringen of aan wrede, onmenselijke of vernederende
behandelingen of bestraffingen.

1. De Staten die Partij zijn waarborgen dat personen met een handicap op
voet van gelijkheid met anderen:
a. het recht op vrijheid en veiligheid van hun persoon genieten;
b. niet onrechtmatig of willekeurig van hun vrijheid worden beroofd,en
dat iedere vorm van vrijheidsberoving geschiedt in overeenstemming
met de wet, en dat het bestaan van een handicap in geen geval
vrijheidsberoving rechtvaardigt.
2. De Staten die Partij zijn waarborgen dat indien personen met een
handicap op grond van om het even welke procedure van hun vrijheid
worden beroofd, zij op voet van gelijkheid met anderen recht hebben op
de waarborgen in overeenstemming met internationale
mensenrechtenverdragen en in overeenstemming met de doelstellingen en
beginselen van dit Verdrag worden behandeld, met inbegrip van de
verschaffing van redelijke aanpassingen.
Vanuit een bezorgdheid over de situatie van de personen met een handicap
die geïnterneerd (of in de gevangenis geplaatst) worden, steunt het Centrum
dus het initiatief en de aanbevelingen van de NVHVG en Similes.
Op grond van de wetteksten ter bestrijding van de discriminaties en ter
bevordering van de grondrechten, vraagt het Centrum dat bijzondere
aandacht besteed zou worden aan de specifieke behoeften van deze personen
bij hun internering.
Het Centrum vraagt de stopzetting van de internering van personen met een
verstandelijke handicap en van geesteszieke personen in de gevangenis.
Zij moeten toegang krijgen tot specifieke zorgen, programma's, een
omgeving en een begeleiding aangepast aan hun toestand.

Artikel 15 zou tot slot van toepassing kunnen zijn op verschillende situaties
waarvan de personen met een verstandelijke handicap het slachtoffer worden
in de gevangenis : pesterijen, gebrek aan aangepaste zorgen, nalatigheden,
bijzonder langdurige internering in een onaangepaste omgeving
(psychiatrische afdeling, gevangeniscel).

Vrijwaring van foltering en andere wrede, onmenselijke of vernederende

behandeling of bestraffing

1. Niemand zal worden onderworpen aan folteringen of aan wrede,

onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen. In het
bijzonder zal niemand zonder zijn of haar vrij gegeven toestemming
worden onderworpen aan medische of wetenschappelijke experimenten.

12 13
 GEMEENSCHAPPELIJKE EISEN

1. DE PROBLEMATIEK

1.1. Wat de wet zegt

Wanneer een persoon met een verstandelijke handicap of een geesteszieke

een misdaad of een misdrijf pleegt, moet de onderzoeksrechter (tijdens het
onderzoek) of de feitenrechter (na het onderzoek) bepalen of die persoon op
het ogenblik van de feiten al dan niet verantwoordelijk was voor zijn daden.
Om zijn oordeel te helpen vormen kan de rechter een psychiatrisch
deskundigenonderzoek met inobservatiestelling laten uitvoeren.
Overeenkomstig de wet tot bescherming van de maatschappij van 1 juli
1964, maakt de persoon die « niet verantwoordelijk voor zijn daden »
wordt verklaard, het voorwerp uit van een interneringsmaatregel, dat
wil zeggen dat de persoon in een Inrichting tot bescherming van de
maatschappij geplaatst moet worden of om therapeutische redenen, « in
een inrichting die daarvoor geschikt is uit het oogpunt van veiligheid en
verzorging (art.14).

De uitvoeringsvoorwaarden voor de internering worden vastgesteld door de

Commissies tot bescherming van de maatschappij die lokaal verspreid zijn
over het Belgische grondgebied. Deze Commissies bestaan uit een magistraat
(voorzitter), een psychiater en een advocaat. Op basis van het dossier van de
geïnterneerde en het resultaat van het deskundigenonderzoek, bepaalt de
Commissie tot bescherming van de maatschappij de instelling waar hij moet
verblijven.

In tegenstelling tot de duur van een veroordeling, is de duur van de

internering onbepaald. De geïnterneerden worden om de zes maanden
geëvalueerd door de Commissie tot bescherming van de maatschappij die een
beslissing neemt over de uitvoeringsvoorwaarden van de maatregel alsook

14 15
over de mogelijke invrijheidstelling op proef. Deze uitvoeringsvoorwaarde
biedt de geïnterneerde de mogelijkheid om de internering voort te zetten
binnen of buiten een instelling, op voorwaarde dat hij bepaalde voorwaarden
tijdens een proefperiode naleeft. « … In dit laatste geval kan het gaan om
een ambulante behandeling in een dagcentrum of in een verzorgingsinstelling
die niet erkend is om geïnterneerden op te vangen» (opvang in een open
instelling).
De wet tot bescherming van de maatschappij van 1 juli 1964 is onlangs
vervangen door de « wet van 21 april 2007 betreffende de internering van
personen die lijden aan een geestesstoornis ».
Het wetsontwerp is ruim geïnspireerd op de werkzaamheden van de
Commissie « internering » (april 1997) die heel wat deskundigen over dit
onderwerp bijeengebracht heeft. De nieuwe wet, een initiatief van Laurette
Onkelinx, toenmalig minister van justitie, heeft als doel de wet van 1964 aan
te passen « aan de kritiek die er met name na de zaak Dutroux gekomen is,
de evolutie van de wetenschappelijke kennis inzake psychiatrie en de
hervorming van het strafuitvoeringsrecht.4»
Het doel van de wetgever is tweeërlei: enerzijds de bescherming van de
maatschappij en anderzijds een aangepaste therapeutische steun voor de
geïnterneerde persoon met het oog op zijn reïntegratie in de
maatschappij.« Volgens de wetgever gaat het erom, rond de instellingen tot
bescherming van de maatschappij, aangepaste therapeutische
opvangstructuren te ontwikkelen opdat de geïnterneerde die niet absoluut in
een instelling tot bescherming van de maatschappij moet verblijven, een
oplossing kan vinden die aangepast is aan zijn behoeften, in een meer
soepele structuur en geleidelijk aan kan evolueren naar een volledige
reïntegratie in de maatschappij…»4
Na heel wat kritiek en vragen is de toepassing van deze wet echter tot 1
januari 2012 uitgesteld. De wet van 1964 blijft dus nog altijd van toepassing.
4
Damien Vandermeersch, Magistraat, Professor aan de UCL en aan de FUSL,
colloquium van 9 november 2007 in de FUNDP van Namen.
16
1.2. De realiteit op het terrein
 De psychiatrische afdelingen
De wet tot bescherming van de maatschappij van 1 juli 1964 bepaalt in artikel
1 dat de inobservatiestelling van de verdachte « geschiedt in de
psychiatrische afdeling van een strafinrichting ». De inobservatiestelling is
een vooronderzoeksmaatregel die een vorm van voorlopige hechtenis is.
De inobservatiestelling heeft als doel een diagnose te stellen van de
geestelijke toestand van een verdachte en de beslissing tot
inobservatiestelling kan in alle fasen van de procedure tot aan de definitieve
beslissing genomen worden.
Overeenkomstig artikel 6 van de wet tot bescherming van de maatschappij,
duurt de inobservatiestelling maximum één maand en kan die van maand tot
maand verlengd worden, maar niet langer dan zes maanden. Wanneer de
inobservatiestelling afgelopen is en de internering niet onmiddellijk
uitgesproken wordt, blijft het bevel van aanhouding voor de verdachte
gelden en is het gemeenrecht inzake voorlopige hechtenis op hem van
toepassing.
Wanneer de internering gelast wordt, zijn de artikelen 7 en volgende van de
wet tot bescherming van de maatschappij van toepassing. Artikel 14 van de
wet bepaalt het volgende: « De internering vindt plaats in een inrichting
aangewezen door de Commissie tot bescherming van de maatschappij
(...).Op het ogenblik dat de internering gelast is, wordt de verdachte, als hij
in observatie is, in de psychiatrische afdeling gelaten in afwachting dat de
Commissie tot bescherming van de maatschappij een inrichting aanwijst. Is
de verdachte, op het ogenblik dat de internering gelast is, in hechtenis in een
strafinrichting, dan heeft de internering voorlopig plaats in de psychiatrische
afdeling van die inrichting of, bij gebreke daarvan, in een afdeling
aangewezen door het gerecht dat de internering gelast.»
Artikel 14 van de wet tot bescherming van de maatschappij leidt tot situaties
waarin de geïnterneerden tijdelijk « gedropt » worden in de psychiatrische
afdelingen, in afwachting van hun overplaatsing naar een Inrichting tot
17
bescherming van de maatschappij (IBM). Bij gebrek aan plaatsen in de
IBM's, worden de geïnterneerde personen dan ook in de gevangenis
gehouden hoewel zij daar niet op hun plaats zitten. Volgens het dossier van
De Standaard van 30 en 31 januari 2010, verblijven er in totaal 1094
geïnterneerde personen in de Belgische gevangenissen, dat is ongeveer
10% van de gevangenisbevolking.
Het scenario van een vrijlating na zes maanden is zeer zeldzaam en zelfs
onwaarschijnlijk met als gevolg dat de geïnterneerden soms enkele jaren in
de gevangenis blijven zitten.
Multidisciplinaire teams
In juni 2007 heeft het ministerie van justitie multidisciplinaire teams
opgericht in de psychiatrische afdelingen en in de Inrichtingen tot
bescherming van de maatschappij. Deze teams bestaan meestal uit een
psychiatrisch verpleegkundige, een psycholoog-coördinator, een
maatschappelijk assistent, een gespecialiseerde opvoeder, een ergotherapeut
en een psychiater.
De circulaire van 2007 voorzag ook in de aanstelling van speciaal
aangeworven en opgeleid penitentiair personeel in de psychiatrische
afdelingen.
Tijdens zijn bezoek aan de psychiatrische afdelingen van Lantin en Jamioulx,
heeft het Europees Comité ter voorkoming van foltering en onmenselijke of
vernederende behandeling of bestraffing (CPT) vastgesteld dat deze twee
maatregelen uitgevoerd werden: gespecialiseerde teams hebben een
programma van therapeutische activiteiten en bezigheidstherapie uitgewerkt;
de selectie en de opleiding van het personeel zijn een succes op het vlak van
motivatie, dynamisme en vaardigheden om delicate situaties te beheersen.
Het CPT meent evenwel dat de zorgteams – met name op het vlak van
psychiatrische zorgen – en het gevangenispersoneel helemaal niet volstaan
gelet op de behoeften die op het terrein vastgesteld worden.
18
De situatie van de geïnterneerden is gevoelig verbeterd, maar er moeten nog
aanzienlijke inspanningen geleverd worden om de hoofddoelstelling van de
circulaire van juni 2007 te halen, namelijk de geïnterneerden de garantie
geven van een « gezondheidszorg die gelijkwaardig is met de
gezondheidszorg in de vrije samenleving ».
Het spreekt vanzelf dat het verblijf in een psychiatrische afdeling in deze
«ontoereikende» omstandigheden ongunstig is voor de verbetering van de
gezondheidstoestand van de geïnterneerde, wat nochtans een door de wet
vereiste voorwaarde is voor zijn eventuele invrijheidstelling op proef.
 De Inrichtingen tot bescherming van de maatschappij
België telt drie Inrichtingen tot bescherming van de maatschappij (IBM), alle
drie in de Franse Gemeenschap: de IBM's van Paifve, Doornik (C.R.P. Les
Marronniers) en Bergen (C.H.P. Le Chêne aux Haies). Deze medico-legale
structuren zijn bestemd voor de opvang van geïnterneerden met een
zogeheten « matig en hoog risico ». Gelet op het gebrek aan soortgelijke
inrichtingen in Vlaanderen, bereidt het ministerie van justitie de bouw voor
van twee forensische psychiatrische centra (FPC) in Gent (272 plaatsen) en in
Antwerpen (180 plaatsen). Het concept van beide centra combineert het
veiligheidsaspect (strenge veiligheidsmaatregelen) met een aangepaste
therapeutische begeleiding, volgens dezelfde criteria als in een psychiatrisch
ziekenhuis. Volgens de bevoegde instanties zou een partnership tussen de
verschillende gezagsniveaus deze dubbele doelstelling helpen halen: Justitie
zal instaan voor de veiligheid en het beheer van beide centra en
Volksgezondheid (op federaal, gewestelijk en gemeenschapsniveau) voor de
organisatie en het aanbod van de zorgen. Deze twee structuren zouden in
2014 operationeel moeten zijn.
Ondertussen blijven veel geïnterneerden veroordeeld tot een onaangepast en
onzeker verblijf in de psychiatrische afdelingen…
Plaats- en personeelsgebrek
In de bestaande Inrichtingen tot bescherming van de maatschappij is de
situatie op het vlak van omkaderend en zorgverlenend personeel
vergelijkbaar met die in de psychiatrische afdelingen: de multidisciplinaire
teams die er aangesteld worden zijn goed opgeleid, maar ontoereikend. Er is
19
ook een schrijnend gebrek aan plaatsen. Volgens het jongste rapport van het
CPT moet een geïnterneerde gemiddeld 4 jaar wachten op een overplaatsing
naar de IBM van Paifve. Het CPT werd op de hoogte gebracht van een
project voor een unit van 40 plaatsen in Paifve die eind oktober 2009
geopend zou worden. Vandaag vraagt het CPT hoever het staat met dit
project…
 Zorgnetwerken en Zorgcircuits
Na de interministeriële conferentie volksgezondheid van mei 2004 hebben de
ministers bevoegd voor volksgezondheid beslist om een aantal proefprojecten
te steunen. Deze experimentele fase moest de toekomstige organisatie van de
geestelijke gezondheidszorg volgens het principe van de « zorgnetwerken
en zorgcircuits » voorbereiden.
Het is de bedoeling om de persoon te oriënteren naar een structuur die
aangepast is aan zijn specifieke behoeften, antwoorden « op maat » te vinden,
en daarbij toe te zien op de continuïteit van de zorgverlening.
Als de sociale reïntegratie van de geïnterneerde overwogen kan worden, zou
het zorgtraject hem geleidelijk moeten voorbereiden op een reïntegratie in
zijn leefomgeving of ten minste vertrouwder moeten maken met het leven in
de maatschappij.
In dat verband zijn er projecten voor specifieke opvang van geïnterneerden
tot stand gekomen in Bierbeek, Zelzate, Rekem, Titeca (Brussel), Doornik en
Dave, die door de FOD Volksgezondheid gefinancierd worden. Zij vangen
geïnterneerden op die op proef in vrijheid gesteld zijn en een zogeheten
« matig risico » vormen. Het type structuur hangt af van de situatie en de
behoeften van de geïnterneerde: psychiatrisch ziekenhuis, psychiatrisch
verzorgingstehuis (PVT), beschermd wonen.
In Vlaanderen, heeft het Vlaamse Gewest na de presentatie van het rapport
van de « Commissie internering »5 in 1999, een actieplan opgesteld om een
« … traject van medisch-legale zorgen aan te bieden waarbij de
geïnterneerden gevolgd, behandeld en begeleid zullen worden vanaf de
5 6
Commissie opgericht door Stefaan De Clerck, minister van justitie in 1996, om de
wetgeving over de internering te hervormen.
20
vrijlating uit de gevangenis tot aan en tijdens de processen van reïntegratie
in onze maatschappijen. »6
Er wordt een specifieke opvang georganiseerd voor de geesteszieke personen
(beschermd of begeleid wonen in Antwerpen), de personen met een
verstandelijke handicap (Sint-Idesbald, Beernem en Zoersel) en de seksueel
delinquenten (Beernem, St-Niklaas en Sint-Truiden).
Deze projecten worden erkend en gesubsidieerd door het Vlaamse
ministerie voor welzijn en volksgezondheid.
Voor zover wij weten bestaan er thans geen specifieke projecten voor
geïnterneerden die door het Waalse en het Brusselse Gewest gesubsidieerd
worden.
2. GEMEENSCHAPPELIJKE EISEN
2.1. De preventie
• Wij vragen aan de bevoegde politici om substantieel en op lange
termijn alle programma's voor de preventie van misdrijven of misdaden
te erkennen en te steunen, zowel in de sector van de geestelijke
gezondheid als in die van de verstandelijke handicap. De steun voor deze
initiatieven moet zowel ten goede komen aan de personen in kwestie, als
aan hun familiale en sociale omgeving. Voorbeelden van deze projecten
komen ruim aan bod in het gedeelte « specifieke eisen » van dit witboek.
• De opleiding van het overheidspersoneel, het gerechtelijk personeel
en het veiligheidspersoneel met betrekking tot de specificiteit van de
geestesziekte en de verstandelijke handicap is ook een vereiste.
In « Geen schuld, wel straf », werk naar aanleiding van het colloquium van 20/05/10
in het Museum Dr Guislain in Gent, blz. 90, de zorg voor de geïnterneerden.
21
2.2. De expertise
Nu is er geen controle op de kwaliteit van het werk van de psychiatrisch
deskundigen. Men stelt vast dat deze deskundigen onvoldoende geïnformeerd
en opgeleid zijn. Dat is het gevolg van het feit dat deze functie helemaal niet
gevaloriseerd wordt: de gerechtsdeskundigen hebben onvoldoende tijd en
middelen om hun opdracht grondig uit te voeren.
De rechter is niet gebonden aan het advies van de deskundige. Hij neemt zijn
beslissing op grond van alle elementen in het dossier die hij bepalend vindt.
Hij kan ook een tegenexpertise vragen of een beroep doen op een college van
deskundigen als hulp bij zijn vonnis. De wet van 21 april 2007 betreffende de
internering van personen die lijden aan een geestesstoornis (zie punt 3)
verleent de psychiatrische expertise geen tegensprekelijk karakter.

De deskundigen kunnen aangesteld worden ofwel tijdens het onderzoek door
de onderzoeksrechter (eventueel op vordering van de procureur des Konings)
of door het onderzoeksgerecht, ofwel na afloop van het onderzoek door het
onderzoeks- of vonnisgerecht.
Volgens het rapport 2008 van het IOG-België7, doen de magistraten een
beroep op een zeer beperkt aantal psychiaters (minder dan 5 in Brussel)
hoewel die te veel werk hebben. Zij kunnen dus de aanvraag niet binnen een
redelijke termijn beantwoorden. Meestal zien de psychiaters de
geïnterneerden maar een keer en besteden zij zeer weinig tijd aan hen.
Om de macht tussen de verschillende partijen (rechter, deskundige,
tegenexpert, advocaat...) beter in evenwicht te brengen, zou de expertise
tegensprekelijk moeten zijn. Het expertiseverslag zou voorgelegd moeten
worden aan een erkende derde. De erkende deskundige zou ten minste
verplicht moeten zijn om aan de partijen de preliminaire elementen van zijn
verslag mee te delen met de mogelijkheid voor hen om daarop te antwoorden.
Er is tot slot een gebrek aan homogeniteit in het opstellen van het
expertiseverslag. De wijze waarop dit verslag opgesteld moet worden, zou
aan objectieve criteria moeten beantwoorden.

De invoering van een opleiding gerechtelijke expertise zou tot een betere
kennis van het rechtskader kunnen leiden: « Door een betere kennis van het
kader waarin hij een rol speelt, zal de deskundige minder snel het respect
voor de persoon uit het oog verliezen, aangezien het recht in principe
gegrond is op dit onaantastbare respect dat als regel geldt en dat de
uitzondering wordt bij alle approximatieve werkwijzen».8

De functie van psychiatrisch deskundige wordt ook financieel

ondergewaardeerd : « In Nederland verdient een psychiatrisch deskundige
zeven maal meer voor een expertise dan zijn collega in ons land… »9

7
Internationaal Observatorium voor de gevangenissen
8
Thérèse Deman-Mukenge, advocaat aan de balie van Brussel, onderhoud met de
NVHVG op 10-09-2010
9
Johan Baecke, psychiatrisch deskundige, in « De schandvlek van justitie », De
Standaard van zaterdag 30 en zondag 31 januari 2010.
22 23
E
ISEN
 Herwaardering van de functie van psychiatrisch deskundige:
 Aanbieden van een gespecialiseerde opleiding voor
gerechtelijke expertise, als aanvulling bij de opleiding van
psychiater, zoals die thans in Nederland erkend is;
 Hogere verloning van de psychiatrische deskundige
overeenkomstig zijn opleiding en de inhoud van zijn opdracht;
 De wet van 21 april 2007 betreffende de internering van
personen die lijden aan een geestesstoornis voorziet in de
erkenning van de deskundigen door de minister van
volksgezondheid alsook in een model van expertiseverslag
vastgesteld door de Koning. Deze bepalingen moeten
vastgelegd worden in overleg met de professionelen van de
sector.
 Oprichting van een observatiecentrum voor een grondig
onderzoek van de personen vóór elke beslissing over de al dan
niet verantwoordelijkheid voor hun daden. De personen met een
verstandelijke handicap of de geesteszieke personen die een
misdaad of een misdrijf gepleegd hebben, moeten in observatie
gesteld worden gedurende hun voorlopige hechtenis en dit voor
een voldoende lange periode. Een dergelijk observatiecentrum
bestaat ook in Nederland.
 Tegensprekelijke expertise
24
2.3. Hervorming van de wet van 21 april 2007 betreffende de
internering van personen die lijden aan een geestesstoornis
De inwerkingtreding van de wet van 21 april 2007 betreffende de internering
van personen die lijden aan een geestesstoornis is uitgesteld tot 1 januari
2012 (in plaats van 1 januari 2009). Binnen deze termijn dringen wij aan op
de indiening van een hervormingswet.
Wij hebben de volgende lacunes vastgesteld bij de analyse van
bovenvermelde wet.
 Expertise:
de nieuwe wet verleent geen tegensprekelijk karakter aan de psychiatrische
expertise. « Artikel 7 bepaalt enkel dat de persoon die aan een psychiatrisch
deskundigenonderzoek wordt onderworpen aan de gerechtelijke deskundigen
schriftelijk alle voor het deskundigenonderzoek dienstige inlichtingen van de
arts van zijn keuze kan overzenden en dat de gerechtelijke deskundigen zich
over deze inlichtingen moeten uitspreken alvorens hun conclusies te
formuleren en deze inlichtingen aan hun verslag moeten toevoegen ».10
Het expertiseverslag zou voorgelegd moeten kunnen worden aan een erkende
derde persoon. De erkende deskundige zou ten minste verplicht moeten zijn
om aan de partijen de preliminaire elementen van zijn verslag mee te delen
met de mogelijkheid voor hen om daarop te antwoorden (zie punt 2).
 Toepassingsgebied van de wet
De wet tot bescherming van de maatschappij van 1 juli 1964 definieert de
verdachte die « in observatie gesteld wordt » als iemand die « hetzij in staat
van krankzinnigheid, hetzij in een ernstige staat van geestesstoornis of van
zwakzinnigheid die hem ongeschikt maakt tot het controleren van zijn
daden » verkeert. In de wet van 21 april 2007 zijn deze woorden vervangen
door « lijdend aan een geestesstoornis ».
10
Damien Vandermeersch, Magistraat, gastprofessor aan de UCL en aan de FUSL,
colloquium van 9/11/2007 in de FUNDP van Namen: de nieuwe wet betreffende de
internering van personen met een geestesstoornis.
25
Volgens Thérèse Deman-Mukenge, advocaat aan de balie van Brussel11, leidt uiting in de gebruikte terminologie zoals de mogelijkheid van « internering
deze definitie tot een « aanzienlijke toename van het aantal personen die met onmiddellijke opsluiting » (art.10).
onder de toepassing van de wet kunnen vallen, meer dan voorheen ». Het is

E
goed dat de wetgever de terminologie aan de tijdsgeest wil aanpassen. Wij
vrezen echter dat deze algemene beschrijving op een te groot aantal personen ISEN
van toepassing wordt en sterk verschillende realiteiten dekt zonder
onderscheid: dementie, lichte of ernstige geestesziekte, lichte, matige of  Aangepaste en duidelijke definitie van de personen die het
ernstige verstandelijke handicap, hersenletsel, alzheimer, … voorwerp van een interneringsmaatregel kunnen uitmaken;

Het is delicaat om te bepalen wie het voorwerp kan uitmaken van een  Behoud van de huidige Commissies tot bescherming van de
interneringsmaatregel. Het definiëren van concepten en principes beschermen maatschappij en, a fortiori, van de aanwezigheid binnen deze
de persoon wel tegen arbitraire diagnoses of beslissingen, maar men mag de Commissies van een psychiater die onafhankelijk moet zijn van
beoordelingsbevoegdheid van de rechter niet onderschatten. Om het de plaats van internering;
toepassingsgebied van de wet te omschrijven, dient een evenwicht gevonden
te worden tussen deze twee referentiepunten, met de nodige precisie.  Duidelijk onderscheid tussen de behandeling van de
geïnterneerden en die van de veroordeelden;
 Geen onderscheid meer tussen het begrip straf en
veiligheidsmaatregel  Schrappen van de begrippen in de wet die tot verwarring
De wet schaft de Commissies tot bescherming van de maatschappij af – kunnen leiden tussen deze twee interventiedomeinen.
alsook de functie van psychiater die er deel van uitmaakt – en vertrouwt de
internering toe aan de strafuitvoeringsrechtbank, hoewel de internering geen
straf maar wel een veiligheidsmaatregel is: « … door de bevoegdheden van
de voormalige commissies voor de bescherming van de maatschappij en van
de hoge commissie voor de bescherming van de maatschappij enkel en alleen  Discrepantie tussen de gerechtelijke logica en de medische logica
aan de strafuitvoeringsrechtbank over te dragen, heeft de wetgever een zeer De doelstelling van de wetgever is dubbel: enerzijds de bescherming van de
krachtig symbolisch signaal gegeven, dat paradoxaal genoeg van de maatschappij, anderzijds therapeutische begeleiding van de geïnterneerde
geïnterneerden opnieuw veroordeelden maakt »12. « Geïnterneerden » en persoon met het oog op zijn reïntegratie in de maatschappij. De
« veroordeelden » hebben immers sterk verschillende profielen, wat interneringsmaatregel bevindt zich op een raakvlak tussen justitie en de
impliceert dat de behandeling gedifferentieerd moet zijn en door sector van de gezondheidszorg, wat betekent dat deze twee domeinen zeer
onderscheiden instanties gelast moet worden. Deze verwarring komt ook tot goed op elkaar afgestemd moeten worden. Op dat vlak is de wet niet
sluitend…
11
Interview met de NVHVG op 10-09-2010
12
Réginald de Béco, strafpleiter aan de balie van Brussel, Voorzitter van de Commissie
Gevangenissen van de Liga voor de Rechten van de Mens, voormalig lid van de hoge
Commissie tot bescherming van de maatschappij – colloquium van 9/11/2007 in de
FUNDP van Namen.
26 27

« De invrijheidstelling op proef kan enkel toegestaan worden aan de
geïnterneerde die reeds in aanmerking gekomen is voor een van de
mogelijkheden bedoeld in de artikelen 18 (uitgaansvergunning), 19 (verlof),
21 (beperkte detentie) of 22 (elektronisch toezicht)… 40 tot 50 % van de
geïnterneerden verschijnen echter vrij voor de Commissies tot bescherming
van de maatschappij krachtens de oude wet die vandaag nog altijd van
toepassing is… ».12
In het algemeen lijkt de wet voorrang te geven aan de doelstelling van de
bescherming van de maatschappij ten nadele van de verstrekking van
aangepaste zorgen, terwijl deze twee doelstellingen noodzakelijkerwijze
samengaan: « … de flexibiliteit die voor een aangepaste therapie vereist is
kan in conflict komen met de rigiditeit van de ingevoerde regelgeving die
vooral ingegeven is door de bezorgdheid om de bescherming van de
maatschappij waarbij uitgegaan wordt van de vaststelling dat de persoon een
mogelijk gevaar vormt13. De memorie van toelichting preciseert nochtans dat
« de preventie van de recidive en de bescherming van de slachtoffers vereisen
dat de geïnterneerde aangepaste therapeutische begeleiding krijgt en dat zijn
geleidelijke terugkeer in de maatschappij voorbereid wordt14»
13
Damien Vandermeersch, Magistraat, gastprofessor aan de UCL en aan de FUSL.,
colloquium van 9/11/2007 in de FUNDP van Namen : de nieuwe wet betreffende de
internering van personen met een geestesstoornis.
14
Zie memorie van toelichting, Parl. Stuk, Kamer, G.Z. 2006-2007, 2841/1, blz.6
28
E
ISEN
 dat de uitvoeringsvoorwaarden voor de internering de
mogelijkheid omvatten voor de geïnterneerde persoon om een
programma van sociaal-educatieve en/of psycho-educatieve
activiteiten in een aangepaste opvangplaats te volgen (dagcentra
of verblijfcentra die niet erkend zijn om geïnterneerden op te
vangen) op dezelfde wijze als de andere
uitvoeringsvoorwaarden vermeld in de wet
(uitgaansvergunningen, verlof, beperkte detentie, elektronisch
toezicht, invrijheidstelling op proef);
 dat de ambulante therapeutische behandelingen
(psychiatrische instellingen die niet erkend zijn om
geïnterneerden op te vangen) die een min of meer grote vrijheid
geven aan de geïnterneerde ook opgenomen worden als een van
de uitvoeringsvoorwaarden van de internering.
 Voorlopig verblijf in de psychiatrische afdeling van de gevangenissen
Wanneer de onderzoeks- of vonnisgerechten « een psychiatrisch
deskundigenonderzoek met opneming ter observatie » bevelen « wijzen ze de
psychiatrische afdeling van de gevangenis aan, waarnaar de verdachte ter
observatie moet worden overgebracht » (artikel 6).
Indien de verdachte, beklaagde of beschuldigde op het ogenblik dat de
internering bevolen wordt, reeds aangehouden is in een gevangenis of ingeval
de rechter de internering met onmiddellijke opsluiting van een verdachte,
beklaagde of beschuldigde beveelt, « vindt de internering voorlopig plaats in
de door het onderzoeks- of vonnisgerecht aangeduide psychiatrische afdeling
van een gevangenis » (art.10), tot zijn overplaatsing – vaak zeer laattijdig –
naar een « inrichting of afdeling tot bescherming van de maatschappij » of
een « inrichting die in staat is de gepaste zorgen te verstrekken » aangewezen
door de strafuitvoeringsrechtbank (art.17).
29

Volgens Réginald de Béco zijn deze bepalingen in strijd met artikel 5 § 1, lid
e) van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en
met het arrest « Aerts c. België » van 30 juli 1998 van het Europese Hof voor
de rechten van de mens (Recueil des arrêts et décisions 1998-V, § 46). Het
Hof bepaalt in het bijzonder dat er een verband moet bestaan tussen enerzijds
het motief dat aangevoerd wordt voor de toegestane vrijheidsberoving en
anderzijds de plaats en het regime van de detentie. In principe is dus de
detentie van een persoon als geesteszieke enkel rechtmatig gelet op lid e) van
§ 1 (van artikel 5) als die plaatsvindt in een ziekenhuis, een kliniek of een
andere aangepaste instelling (« il doit exister un certain lien entre, d’une
part, le motif invoqué pour la privation de liberté autorisée et, de l’autre, le
lieu et le régime de détention. En principe, la « détention » d’une personne
comme malade mental ne sera « régulière » au regard de l’alinéa e) du § 1
(de l’article 5) que si elle se déroule dans un hôpital, une clinique ou un
autre établissement approprié (arrêt Ashingdane c. Royaume-Uni du 28 mai
1985, série A n°93, p. 21, § 4).
E
IS
 Alle bepalingen met betrekking tot de plaatsing van
geïnterneerde personen in een penitentiaire inrichting - ook in
de psychiatrische afdelingen – moeten worden geschrapt in de
wet van 21 april 2007.
 Materiële en financiële voorwaarden voor de sociale reïntegratie van
de geïnterneerden
De nieuwe wet moet garanties bieden op het vlak van de materiële en
financiële voorwaarden voor de sociale reïntegratie van de geïnterneerden:
behoud van een minimum aan sociale rechten tijdens de internering, snelle
reactivering van de sociale uitkeringen bij de vrijlating, toegang tot de
huisvesting, (zie punt 2.8. « Zorgnetwerken en zorgcircuits »).
30
2.4. Homogene behandeling door de verschillende Commissies tot
bescherming van de maatschappij
« De internering is een loterij » titelt het Vlaamse dagblad De Standaard in
zijn dossier « De schandvlek van Justitie »15
Volgens gerechtspsychiater Johan Baeke, in een interview in De Standaard,
stelt men een ongelijke behandeling vast naargelang de Commissie tot
bescherming van de maatschappij (CBM) belast met het dossier: « Je kunt in
de provincie Antwerpen geïnterneerd worden voor een misdrijf waarvoor je
in West-Vlaanderen veroordeeld wordt.”
Zoals gesteld in punt a), eerste lid, zou een duidelijker definitie van de
personen die het voorwerp kunnen uitmaken van een interneringsmaatregel
tot een meer homogene interpretatie van de wet bijdragen.
Wij betreuren overigens dat het gebrek aan evaluatie van het werk van de
CBM's subjectieve en willekeurige beslissingen door bepaalde commissies
tot gevolg heeft. De invloed van de voorzitter-magistraat op zijn bijzitters,
een psychiater en een advocaat, is soms te groot.
E
ISEN
 Een wetgeving die een homogene toepassing van de opvolging
van de geïnterneerden garandeert;
 Een regelmatige evaluatie en meer controle op de
werkzaamheden in de verschillende lokale CBM’s.
15
Editie van 30 en 31 januari 2010
31

2.5. Voor een allesomvattende en gedifferentieerde benadering van de
persoon
De opvang, de begeleiding en de behandeling van de geïnterneerde personen
moeten de persoon in zijn totaliteit en in zijn relatie tot zijn familiale en
sociale omgeving bekijken. Door hun leefomgeving en hun levenskwaliteit te
verbeteren en rekening te houden met hun situatie en hun specifieke
behoeften, garandeert men de efficiëntie van de behandeling en de
verwerving van vaardigheden in het proces van socialisatie.
De geïnterneerde personen met een verstandelijke handicap en/of met een
geestesziekte moeten meer in het bijzonder een specifieke omkadering
krijgen, dat wil zeggen een omkadering die niet enkel aan hun
gezondheidstoestand aangepast is maar ook aan de verstandelijke handicap of
de geestesziekte zelf. De personen met een verstandelijke handicap hebben
niet dezelfde behoeften als de geesteszieke personen: deze twee doelgroepen
moeten op een verschillende manier behandeld worden.
32
E
ISEN
 Rekening houden met wat de geïnterneerden zeggen en beleven,
ook met hun familiale en sociale omgeving;
 Continuïteit van de zorgen in elke fase van het traject;
 Bevordering van het persoonlijke therapeutische
begeleidingsplan.
Concrete voorstellen voor de Commissie tot bescherming van de
maatschappij:
 Zorgen voor reële communicatie tussen enerzijds de CBM en
anderzijds de geïnterneerde en zijn omgeving;
 Voorzien in de mogelijkheid om met het akkoord van de
geïnterneerde een vaste en speciaal opgeleide psychosociale
resourcepersoon aan te stellen die door de gemeenschap betaald
wordt. Deze resourcepersoon wordt belast met de bijstand aan
de geïnterneerde met het oog op de continuïteit van de
zorgverstrekking en een aangepaste psychosociale begeleiding,
ongeacht zijn toestand en leefomgeving;
 Rekening houden bij de beslissingen die met betrekking tot hem
genomen worden, met de gevolgen voor zijn familiale situatie
en voor zijn naasten;
 Indien de geestelijke gezondheid van de geïnterneerde het
toelaat, zijn vrijlating voorbereiden met alle partners uit zijn
sociale netwerk (naasten, voorlopige bewindvoerder,...), waarbij
aandacht besteed wordt aan alle elementen die van belang zijn
voor het welslagen van zijn reïntegratie (sociale zekerheid,
huisvesting, affectieve steun, concrete mogelijkheden,
bezigheden, medische en psychosociale opvolging, sociaal-
educatieve activiteiten...) en de vereiste contacten gelegd
worden.
33
2.6. Weg uit de gevangenis en waardig verzorgd worden
De geïnterneerde personen horen niet thuis in de gevangenis. Deze
personen moeten ten laste genomen worden door de sector van de
gezondheidszorg en toegang krijgen tot zorgen en sociaal-educatieve
programma's die aan hun toestand aangepast zijn.
In het kader van de uitvoering van het Internationaal Verdrag inzake
burgerrechten en politieke rechten, heeft het VN-Mensenrechtencomité
onlangs zijn slotopmerkingen gepubliceerd na onderzoek van de rapporten
voorgelegd door de lidstaten. In de aanbevelingen aan België, kan men het
volgende lezen: « … L’État partie devrait veiller, ainsi que le Comité l’a
recommandé dans ses précédentes observations finales, à mettre fin à la
pratique de détention des malades mentaux dans les prisons et les annexes
psychiatriques. Il devrait également accroître les places d’internement dans
les établissements de défense sociale et les conditions de vie des malades. »16
(...De lidstaat zou ervoor moeten zorgen dat een einde gesteld wordt aan de
praktijk van detentie van geesteszieken in de gevangenissen en de
psychiatrische afdelingen, zoals het Comité aanbevolen heeft in zijn vorige
slotopmerkingen. De lidstaat zou ook de interneringsplaatsen in de
Inrichtingen tot bescherming van de maatschappij moeten uitbreiden en de
levensomstandigheden van de zieken moeten verbeteren).
Vraag: volgens het jongste rapport van het Europees Comité voor de
preventie van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of
bestraffing (CPT), bedraagt de gemiddelde wachttijd voor een geïnterneerde
voor een plaats in de IBM van Paifve 4 jaar. Het CPT werd op de hoogte
gebracht van een project voor de opening van een unit van 40 plaatsen in
Paifve tegen eind oktober 2009. In zijn rapport aan het VN-
Mensenrechtencomité van maart 2010, bevestigt de Belgische Staat dat de
werken in maart 2008 gestart zijn. Wij wensen de staat van vooruitgang van
dit project te kennen…
16
Onderzoek van de rapporten voorgelegd door de lidstaten overeenkomstig artikel 40
van het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten, ontwerp van
slotopmerkingen van het VN-Mensenrechtencomité (bladzijde 5), Honderdste zitting,
Genève, 11-29 oktober 2010.
34
De psychiatrische afdelingen
a) Verblijfsomstandigheden
In zijn activiteitenverslag van 2008 bevestigt het IOG dat de psychiatrische
afdelingen de meest overbevolkte plaatsen van de Belgische gevangenissen
zijn. Het is zelfs zo erg dat geïnterneerden soms naar « normale » cellen
overgebracht worden. Bovendien vangen de meeste psychiatrische afdelingen
niet enkel geïnterneerden op maar ook gedetineerden met geestesstoornissen
(zelfmoordneigingen, druggebruik…). De vermenging van pathologieën leidt
tot een achteruitgang van de gezondheidstoestand van de gedetineerden, die
vaak met drie en 23u/24u in een cel moeten verblijven die voor 1 of 2
personen bestemd is …
Het VN-Mensenrechtencomité uit zijn bezorgdheid: « préoccupé par les
conditions de détention dans les prisons belges, en particulier par la
surpopulation carcérale, dont le taux s’élève à 150 % dans certaines prisons,
la vétusté des bâtiments, et par le fait que la séparation entre détenus selon
les régimes de détention n’est toujours pas assurée… »17 (bezorgd over de
detentieomstandigheden in de Belgische gevangenissen, in het bijzonder over
de overbevolking in de gevangenissen - tot 150% in sommige gevangenissen
– en de verouderde gebouwen, alsook over het feit dat de scheiding tussen de
gedetineerden naargelang de detentieregimes niet altijd verzekerd is).
Overigens vestigen wij de aandacht op het risico van misbruik van de
« zwaksten » door de « sterksten » : het samenleven op een plaats (of moeten
we zeggen « overleven ») van personen in een zo sterk verschillende situatie
(geestesziekte, druggebruik, autisme en verstandelijke handicap) leidt
gemakkelijker tot slechte behandelingen of misbruik.
In juli 2010 heeft het Europees Comité voor de preventie van foltering en
onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing (CPT) een rapport
uitgebracht na een bezoek van zijn delegatie aan België van 28 september tot
7 oktober 2009. Wat de psychiatrische afdeling van de gevangenis van
Jamioulx betreft, stelt het CPT de aanwezigheid van slaapzalen aan de kaak
17
Idem nota n°16, bladzijde 5, punt 18.
35
ondanks zijn voorgaande aanbevelingen om daar een einde aan te stellen. Het
CPT onderstreept dat « un dortoir de grande capacité n’est guère compatible
avec les normes de la psychiatrie contemporaine » (een grote slaapzaal amper
verenigbaar is met de normen van de hedendaagse psychiatrie).
Het CPT beveelt de Belgische overheid aan onverwijld te starten met de
aanpassingswerken om de patiënten te laten verblijven in een kamer met een
of twee bedden en de sanitaire installaties uit te breiden… Deze aanpassing
moet gepaard gaan met een uitbreiding van de recreatieve, sociaal-educatieve
en therapeutische activiteiten.
Het CPT heeft overigens kritiek op het verblijf, als gevolg van plaatsgebrek
in de psychiatrische afdeling, van geïnterneerden in gewone cellen, in
dezelfde omstandigheden als de andere gedetineerden.
Paradox : het spreekt vanzelf dat het verblijf in de psychiatrische afdeling in
deze ontoereikende omstandigheden nadelig is voor de verbetering van de
gezondheidstoestand van de geïnterneerde, wat nochtans een wettelijke
vereiste is voor zijn eventuele invrijheidstelling op proef.
b) Zorgen en therapeutische omkadering
Circulaire nr. 1800 van 7/6/2007 voorzag in twee maatregelen:
• De aanstelling van multidisciplinaire zorgteams in de psychiatrische
afdelingen en in de IBM's
• De aanstelling van speciaal geselecteerd en opgeleid gevangenispersoneel
in de psychiatrische afdelingen.
Tijdens zijn bezoek aan de psychiatrische afdelingen van Lantin en Jamioulx,
heeft het CPT vastgesteld dat deze twee maatregelen uitgevoerd zijn:
gespecialiseerde teams hebben een programma van therapeutische
activiteiten en bezigheidstherapie uitgewerkt; de selectie en de opleiding van
het personeel zijn een succes op het vlak van motivatie, dynamisme en
vaardigheden om delicate situaties te beheersen.
De multidisciplinaire teams bestaan uit de VTE-functies van psychiatrisch
verpleegkundige, psycholoog-coördinator, maatschappelijk assistent,
gespecialiseerde opvoeder, ergotherapeut en een halftijds psychiater.
36
Het CPT vindt deze reële vooruitgang positief, maar onderstreept dat de
functie van halftijds psychiater « helemaal niet volstaat gelet op de zorgen die
de geïnterneerden in een psychiatrische afdeling nodig hebben ». Bovendien
stelt het CPT vast dat de psychiaters en de psychiatrisch verpleegkundigen
ten minste 20 % van hun tijd besteden aan consultaties en zorgverlening voor
de rest van de gevangenisbevolking die anders helemaal in de kou zou blijven
staan!
In verband met het gevangenispersoneel: dit personeel is goed opgeleid,
maar is toch ontoereikend. Zo moet het personeel bijvoorbeeld onrustige
gedetineerden in de veiligheidscel van de psychiatrische afdeling of in de
isoleercel van de gevangenis stoppen waar ze niet meer onder het toezicht
staan van het speciaal opgeleid personeel.
W
IJ STEUNEN
De aanbeveling van het CPT om ten minste te zorgen voor een
voltijdse functie van psychiater en voor een permanente
aanwezigheid (ook 's nachts en in het weekend) van een
psychiatrisch verpleegkundige in de psychiatrische afdeling.
Hoewel de situatie van de geïnterneerden gevoelig verbeterd is,
moeten er, gelet op de vaststellingen van het CPT, nog
aanzienlijke inspanningen geleverd worden om de
hoofddoelstelling van circulaire 1800 te halen, namelijk de
geïnterneerden de garantie geven op een « gezondheidszorg die
gelijkwaardig is met de gezondheidszorg in de vrije
samenleving ».
Ongeacht deze overwegingen, blijft het een feit dat de
psychiatrische afdelingen van de gevangenissen nooit
zorginstellingen zullen worden en dat er dringend nieuwe
specifieke structuren in het kader van de bescherming van de
maatschappij opgericht moeten worden.
37
 E
c) Behandeling van de psychiatrische urgenties ISEN
In beide afdelingen is het CPT vooral bezorgd om de behandeling van de
psychiatrische urgenties en meer in het bijzonder om de risico's van  Stopzetting van het gebruik van strafcellen;
zelfmoord en agressie.
 Personen met een verstandelijke handicap en met een
Het CPT stelt vast dat meestal als reactie een veiligheidsmaatregel genomen geestesziekte moeten gedifferentieerd behandeld en omkaderd
wordt (gebruik van strafcellen of isoleercellen) wegens een gebrek aan worden volgens hun respectieve specifieke situatie;
alternatieven en de terughoudendheid van de externe psychiatrische
inrichtingen om geïnterneerden op te vangen.  Uitbreiding van het zorgpersoneel in de psychiatrische
Strafcellen zouden nooit gebruikt mogen worden voor medische doeleinden, afdelingen en de cellen;
als « instrument » om een geïnterneerde die tekenen van een psychiatrische
urgentie vertoont in bedwang te houden. Voor het welzijn van de  Dienovereenkomstige uitbreiding van het opgeleide
gedetineerde is het beter hem te laten opnemen in een instelling in de buurt gevangenispersoneel;
die over bedden voor psychiatrische urgenties beschikt.
 Opleiding van het personeel (zorgpersoneel en
gevangenispersoneel) op het vlak van de specificiteit van de
verstandelijke handicap en van de geestesziekte alsook op het
vlak van de gepaste beheersing van crisissituaties;

 Maatregelen moeten snel genomen worden om

 alle geïnterneerden die in de psychiatrische afdelingen
verblijven goede verblijfsomstandigheden te garanderen, alsook
een toegang tot aangepaste zorgen en psycho-educatieve en
sociaal-educatieve activiteiten;
 EN VOORAL de geïnterneerden uit de gevangenisomgeving te
halen en ze op te vangen in een aangepaste therapeutische en/of
sociaal-educatieve omgeving.

38 39
W IJ WENSEN
 Informatie over de staat van vooruitgang van de projecten
voor de uitbreiding van de opvangcapaciteit van de IBM
van Paifve (cf. supra);
 De staat van vooruitgang van de bouwprojecten te kennen
voor 450 plaatsen in Gent en in Antwerpen, gepland voor
2012 op initiatief van het ministerie van justitie.
2.7. Gebrek aan omkadering in de Inrichtingen voor Bescherming van
de Maatschappij (IBM)
De aanbevelingen van het CPT in zijn jongste rapport (zie punt 4) over de
levensomstandigheden en de toegang tot de zorg in de psychiatrische
afdelingen moeten ook toegepast worden in de IBM's.
Deze maatregelen moeten genomen worden in het licht van de heroriëntering
van de geïnterneerde naar een therapeutische en/of sociaal-educatieve
structuur die aangepast is aan zijn toestand, en op termijn ook met de
bedoeling om de geïnterneerde geleidelijk te laten terugkeren naar de
maatschappij.
40
E
ISEN
In de IBM's :
 Substantiële uitbreiding van het zorgpersoneel en omkaderend
personeel;
 Opleiding van het personeel (zorgpersoneel en omkaderend
personeel) op het vlak van de specificiteit van de verstandelijke
handicap en van de geestesziekte alsook op het vlak van de
gepaste beheersing van crisissituaties;
 Het humaner maken van de levensomstandigheden en de
contactmogelijkheden met de naasten verbeteren, in het
bijzonder door de geïnterneerden de kans te geven hun mening
en hun wensen te kennen te geven via praat- en actiegroepen
binnen de inrichting waar zij verblijven.
2.8. Zorgnetwerken en zorgcircuits
« In juni 2002 hebben de federale en gemeenschapsministers bevoegd voor
volksgezondheid een « Gemeenschappelijke verklaring inzake het
toekomstige beleid voor de geestelijke gezondheidszorg » ondertekend.
De basisfilosofie van deze verklaring bestaat erin « dat voor elke patiënt de
zorg wordt aangeboden die aan zijn/haar behoeften beantwoordt en dit bij
voorkeur in de eigen omgeving van de patiënt » 18
18
Informatienota: implementatie van artikel 107 van de wet betreffende de
ziekenhuizen en andere verzorgingsinstellingen in de hervorming van de GGZ in
uitvoering van de interministeriële gemeenschappelijke verklaring van juni 2002 en
2004, document van de FOD Volksgezondheid,
https://portal.health.fgov.be/pls/portal/docs
41
De uitvoering van dit geïntegreerde beleid begint in 2007 met de financiering
door het RIZIV van « therapeutische projecten » voor een periode van 4 jaar.
Zij streven naar een betere samenwerking tussen de verschillende actoren die
een rol spelen in en buiten het kader van de geestelijke gezondheidszorg
(GGZ).
2.8.1. Project « psy107 »
Een recente stap in de evolutie van de GGZ is gebaseerd op het idee dat aan
de patiënt niet enkel zorg wordt aangeboden die aan zijn/haar behoeften
beantwoordt en dit bij voorkeur in zijn eigen omgeving maar dat hem ook
alle mogelijkheden worden gegeven om terug te keren naar de
maatschappij.
In dat verband heeft de sector van de geestelijke gezondheidszorg beslist om
op experimentele basis zorgnetwerken en zorgcircuits met alle betrokken
actoren tot stand te brengen.
De rechtsgrond voor de organisatie van de zorgcircuits en zorgnetwerken is
vastgelegd in de artikelen 11 en 107 van het KB houdende de coördinatie van
de wet betreffende de ziekenhuizen en andere verzorgingsinstellingen (B.S. 7
november 2008) »19
In mei 2010 heeft de FOD Volksgezondheid een oproep tot projecten gedaan
met het oog op de uitvoering van artikel 107. Deze projecten moeten alle
actoren op een welbepaald grondgebied samenbrengen om tegemoet te
komen aan het geheel van de behoeften inzake geestelijke gezondheidszorg
van de bevolking van dat grondgebied. « Door dergelijke therapeutische
zorgnetwerken in te voeren die afgestemd zijn op individuele noden, willen
we er uiteindelijk toe komen dat mensen in hun thuisomgeving kunnen blijven
en zo hun eigen sociale weefsel/contacten kunnen behouden. Een dergelijk
19
Art.107: De Koning kan in specifieke financieringswijzen voorzien om, op
experimentele basis en beperkt in de tijd, een prospectieve en
programmageoriënteerde financiering van zorgcircuits en netwerken mogelijk te
maken.
42
uitgebouwd netwerk is multidisciplinair samengesteld en gericht op flexibele
interventiemogelijkheden. »20
De aldus gecreëerde partnerships moeten 5 basisfuncties vervullen:
1. Activiteiten op het gebied van preventie en promotie van de GGZ;
2. Ambulante teams voor de intensieve behandeling van acute en chronische
problemen;
3. Rehabilitatieteams die werken rond herstel en sociale inclusie;
4. Intensieve residentiële behandelunits wanneer een opname noodzakelijk
is;
5. Specifieke woonvormen.
Deze functies impliceren samenwerking tussen alle betrokken actoren alsook
tussen de verschillende gezagsniveaus. Dit overleg vindt plaats binnen de
task force van de interministeriële conferentie volksgezondheid.
Financiering
Artikel 107 van de wet op de ziekenhuizen preciseert dat een ziekenhuis op
flexibele wijze een deel van beschikbare middelen verbonden aan de bedden
kan gebruiken voor de uitvoering van de bovenvermelde functies 2, 3 en 4.
In de praktijk zal een deel van het zorgpersoneel van de psychiatrische
diensten van de ziekenhuizen een mobiel team vormen dat flexibel kan
werken om de patiënt thuis zorgen te verstrekken in plaats van in het
ziekenhuis. Het personeel en de middelen moeten echter de tekorten in het
huidige aanbod van geestelijke gezondheidszorg voor een duidelijk omlijnde
leeftijdsgroep en actiegebied aanvullen.
Er komen extra middelen op het gebied van opleiding, coördinatie en
wetenschappelijke begeleiding, ten laste van de FOD Volksgezondheid.
20
www.psy107.be
43

2.8.2. Specifieke projecten « geïnterneerden »
De doelgroepen die onder de hervorming van de GGZ vallen, zijn de
volgende: volwassenen, kinderen, adolescenten, bejaarde personen,
druggebruik en verslaving, forensische psychiatrie en personen met een
verstandelijke handicap met ernstige psychiatrische stoornissen.1 Idealiter
zou een specifiek zorgcircuit voor elk van hen gecreëerd moeten worden, wat
een nauwere samenwerking tussen de actoren van deze verschillende
sectoren niet uitsluit.
Gelet op de terughoudendheid van de klassieke instellingen en diensten om
geïnterneerden op te vangen, heeft de FOD Volksgezondheid in 2003 beslist
om proefprojecten te steunen die enkel voor deze doelgroep bestemd zijn.
Deze projecten zijn gesitueerd in Bierbeek, Zelzate, Rekem, Brussel (Titeca),
Doornik en Dave en vangen geïnterneerden op die op proef in vrijheid
gesteld zijn en een zogeheten « matig risico » vormen. Het type structuur
hangt af van de situatie en de behoeften van de geïnterneerde: psychiatrisch
ziekenhuis, psychiatrisch verzorgingstehuis (PVT), beschermd verblijf. Bij al
deze projecten gaat het om ongeveer 600 personen.
De Commissies tot bescherming van de maatschappij (of als de nieuwe wet
niet hervormd wordt, de strafuitvoeringsrechtbanken) nemen, in overleg met
alle sociale actoren, de beslissingen betreffende de toegang van de
geïnterneerde tot het zorgcircuit en zijn traject in het zorgcircuit.
Oorspronkelijk zouden coördinatoren uit de gezondheidsector aangesteld
worden als brug tussen de Commissie tot bescherming van de maatschappij
en de psychiatrische verzorgingsinstellingen. Volgens onze informatie heeft
deze cruciale rol als interface nog geen concrete invulling gekregen..
2.8.3. Internering, reïntegratie en sociale rechten
« Het verlies van bepaalde sociale rechten (…) en de lange weg om die terug
te verwerven fragiliseren deze reeds kwetsbare groep nog meer. Deze
factoren kunnen aan de basis liggen van omstandigheden die een
44
geesteszieke ertoe gebracht hebben om een als misdrijf omschreven feit te
plegen. »21
Vaststellingen
• De meeste sociale rechten van de geïnterneerden worden opgeschort
gedurende de internering, terwijl bepaalde plichten blijven bestaan.
« Behalve enkele uitzonderingen zoals het staatspensioen, de ziekte-
uitkering onder bepaalde voorwaarden, het loon voor de eventuele arbeid
gedurende de internering,… wordt de betaling van elk ander inkomen
gedurende de internering opgeschort, met inbegrip van de
gehandicaptentegemoetkoming en het leefloon (…) Niettegenstaande de
opschorting van de inkomens, moeten de geïnterneerden nog altijd
gerechtskosten, strafrechtelijke boetes, schadevergoeding aan de
slachtoffers, diverse heffingen, onderhoudsgeld... betalen. »22 Gelet op de
duur van de internering leidt deze situatie tot een opeenstapeling van
schulden die de geïnterneerde bezwaren op het ogenblik van zijn
invrijheidstelling.
• Het herstel van de rechten op het ogenblik van de invrijheidstelling
is zeer moeilijk uit te voeren
- De sociale diensten (Dienst voor tegemoetkomingen aan gehandicapten,
OCMW, RVA, ziekenfonds…) hebben geen enkele verplichting ten
aanzien van de geïnterneerde, ook niet om zijn situatie te onderzoeken
voorafgaand aan zijn invrijheidstelling. De meeste registreren de aanvraag
enkel op basis van een attest van invrijheidstelling;
- De bijwerking van het dossier van de geïnterneerde (herinschrijving,
domiciliëring,..) vertraagt de reactivering van de sociale uitkeringen met
als gevolg dat vaak een voorschot aan het OCMW gevraagd moet worden;
- Het bedrag van de toegekende voorschotten is niet hoger dan het leefloon;
21
« Soins et réinsertion des internés : perspectives en réseau », therapeutisch project
GGZ door een netwerk van Brusselse actoren : psychiatrische ziekenhuizen, centra
voor geestelijke gezondheidszorg en diensten voor eerstelijnszorg. Coördinatie:
Centre Hospitalier Jean Titeca (CHJT)
22
Werkgroep « Circuit de soins internés » (GTCSI), « Problématique sociale des
internés », document van maart 2009
45
- In geval van weigering van steun door het OCMW kan de indiening van
een beroep enkele maanden in beslag nemen;
-
In geval van heractivering van de werkloosheidsuitkering kent de RVA
-
het minimumtarief toe met het argument dat de persoon verantwoordelijk
is voor zijn situatie en dus « beslist » heeft om het werk stop te zetten op
het ogenblik van de arrestatie.22
Het zorgcircuit is een grote stap vooruit op het gebied van sociale
reïntegratie, maar de snelle toekenning van de sociale uitkeringen en de
onmiddellijke toegang tot de sociale zekerheid op het ogenblik van de
invrijheidstelling zijn onontbeerlijk voor de sociale reïntegratie van de
geïnterneerde en voor het optimale gebruik van het zorgcircuit.
• Recht op huisvesting
Volgens de initiatiefnemers van het « Projet 107 Hainaut Occidental »23, is de
woononzekerheid de tweede factor voor het hervallen in de geestesziekte. Zij
wijzen op een groot tekort aan gezonde woningen tegen een redelijke prijs en
aan eigenaars die bereid zijn hun goed te verhuren aan patiënten met een
psychiatrische aandoening, met als gevolg dat de duur van de opnames langer
wordt.
De huidige sociaal-economische context (werkloosheid, overmatige
schuldenlast, eenoudergezinnen, vereenzaming, spectaculaire stijging van de
woningprijzen…) fragiliseert de geïnterneerde personen nog meer. Met het
oog op de terugkeer naar de maatschappij, is het onontbeerlijk om, al is
het maar ad hoc, de zorgcircuits voor geestelijke gezondheidszorg open te
stellen voor andere sectoren: jongeren, bejaarde personen,
verstandelijke handicap, sociale of sociaal-culturele organen.
23
Project voor een zorgcircuit met de sociale en de gezondheidsactoren op het
grondgebied van West-Henegouwen. Coördinatie: CRP Les Marronniers in Doornik
www.marronniers.be, blz. 14 van het dossier van de kandidaatstelling.
46
EISEN
 De bestaande niet gerechtelijke structuren aanmoedigen om
open te staan voor bepaalde geïnterneerden.
Internering is het gerechtelijke resultaat van een ruimere sociale
en medische problematiek: er is een confrontatie van de
geestesziekte en de problemen rond de verstandelijke handicap
met de sociale, familiale en/of sociaal-economische omgeving
van de persoon.
Daarom onderstrepen wij het belang van preventieve acties in
de sectoren van de geestelijke gezondheidszorg en/of de
verstandelijke handicap.
Deze redenering geldt ook voor de fase van het « zorgcircuit »
en het « verlaten » van de sector van de bescherming van de
maatschappij.
Gelet op de bijzondere situatie van deze doelgroep, op het
raakvlak tussen de medische wereld en de gerechtelijke wereld,
is het noodzakelijk om specifieke therapeutische en/of sociaal-
educatieve projecten aan te bieden. Om de reïntegratie zo vlot
mogelijk te laten verlopen, is het echter beter om de
geïnterneerden niet uit te sluiten van de algemene diensten in de
geestelijke gezondheidszorg of in de sector van de
verstandelijke handicap. In die zin moeten de proefprojecten
voor de geïnterneerden (art.14 of vrij op proef) een brug slaan
naar de zorgcircuits en de diensten voor het geheel van de
bevolking.
Wij vragen dan ook aan de politieke wereld om de opvang van
geïnterneerden in gewone instellingen en diensten te
bevorderen : psychiatrisch ziekenhuis, PVT, individueel
beschermd wonen of groepswonen, mobiele teams, dagcentra en
verblijfscentra voor personen met een verstandelijke handicap,
…
47

Deze sensibiliseringscampagne en de toekenning van extra
middelen voor de opvang van geïnterneerden in het gewone
zorgcircuit zijn enkel mogelijk via nauwe samenwerking tussen
de verschillende gezagsniveaus.
 Aanstelling van « coördinatoren van externe zorgcircuits”
door de FOD Volksgezondheid
In het kader van de projecten « geïnterneerden » van de FOD
Volksgezondheid, moeten de coördinatoren die een brug moeten
slaan tussen de gerechtelijke instanties en de zorginstellingen, in
principe aangesteld worden door de FOD Justitie.
Wij zijn gekant tegen deze taakverdeling.
De rol van de « coördinator » is bepalend omdat die aan de
beslissende instanties een instelling of een « zorgtraject » moet
voorstellen, naargelang de behoeften van de geïnterneerde.
Volgens dezelfde eerder aangevoerde argumentatie (de
geïnterneerde moet op termijn de sector van de bescherming
van de maatschappij verlaten naar de sector van de algemene
zorgen en sociale diensten), is het coherenter dat de
coördinatoren aangesteld zouden worden door de FOD
Volksgezondheid.
Aangezien hun problemen van sociale en medische aard zijn, is
het volgens ons essentieel dat de voorwaarden voor de
reïntegratie van de geïnterneerden gegarandeerd worden door de
rechtstreeks betrokken sectoren, namelijk de professionelen van
de verstandelijke handicap en/of de geestelijke gezondheidszorg
en niet de gerechtelijke instanties.
Enkel de veldwerkers hebben voldoende kennis van de
bestaande diensten, hun doelstelling en werking, om een
48
geschikte oplossing volgens de behoeften van de persoon te
kunnen voorstellen.
De organisatie van het zorgcircuit met zijn talrijke actoren via
het project "psy107" vereist eerder dat de coördinator tot de
sector van de geestelijke gezondheidszorg behoort en aan deze
ruime hervorming deelneemt. Anders valt te vrezen dat de
geïnterneerde patiënten niet ten volle gebruik zullen kunnen
maken van de aangeboden steun om hun leven weer in handen
te nemen en terug te keren naar de maatschappij.
Het behoud van een gerechtelijk referentiepersoon in deze rol
van interface kan overigens de stigmatisering waarvan de
geïnterneerden reeds het slachtoffer zijn in stand houden en dus
ook de terughoudendheid van heel wat instellingen om ze op te
vangen.
 De materiële voorwaarden voor de sociale reïntegratie
garanderen.
• Een minimum aan sociale rechten (leefloon) tijdens de
internering behouden al was het maar om de verder
doorlopende verplichtingen te kunnen nakomen
(gerechtskosten, boetes, …);
• De reïntegratie van de geïnterneerden opnemen in het
beleid van de FOD Sociale zekerheid: in overleg met het
ministerie van sociale zaken, de sociale diensten
sensibiliseren voor de problematiek en hen extra middelen
toekennen opdat de vrijgelaten personen snel de sociale
uitkeringen kunnen ontvangen waar zij recht op hebben;
• De vrijlating van de geïnterneerde voorbereiden door
afspraken te maken met de volgende verantwoordelijke
structuur en overleg te plegen met de betrokken sociale
actoren.
49

• Alternatieve oplossingen zoeken om de toegang tot de
huisvesting te vergemakkelijken: tussenschakels tussen
particuliere eigenaars en psychiatrische patiënten of personen
met een verstandelijke handicap, partnerschap met de OCMW's,
de sociale huisvestingsmaatschappijen of de sociale
woningbureaus (SWB), zoeken naar nieuwe partners in de
sector van het beschermd wonen, …
E
ISEN - SAMENVATTING
 De bestaande niet gerechtelijke structuren aanmoedigen om
open te staan voor bepaalde geïnterneerden;
 Aanstelling van « coördinatoren van externe zorgcircuits”
door de FOD Volksgezondheid;
 De materiële voorwaarden voor de sociale reïntegratie
garanderen:
• Een minimum aan sociale rechten (leefloon) tijdens de
internering behouden;
• De reïntegratie van de geïnterneerden;
• De vrijlating van de geïnterneerde voorbereiden;
• Alternatieve oplossingen zoeken om de toegang tot de
huisvesting te vergemakkelijken.
50
2.9. Versnippering van het beleid = versnippering van de persoon
In België zijn de Gewesten bevoegd voor de sector van diensten voor
personen met een verstandelijke handicap en de sector van de ambulante
geestelijke gezondheidszorg.
De federale overheid is bevoegd voor justitie, de sector van de residentiële
geestelijke gezondheidszorg, het beheer van inrichtingen zoals de
psychiatrische afdelingen van de gevangenissen en de IBM's.
De zorgen en de omkadering voor de geïnterneerde personen bevinden zich
op het raakvlak tussen deze sectoren. Volgens de veldwerkers24 verhindert het
flagrante gebrek aan samenwerking tussen deze sectoren een coherent beleid
dat aangepast is aan de specifieke behoeften van de geïnterneerden.
Wat de medische diensten in algemene detentie betreft, heeft het CPT
onlangs verwezen naar de oprichting in 2005 van een Penitentiaire
Gezondheidsraad. « Deze Raad beveelt een hervorming aan van de
gezondheidszorgen in de gevangenis, vooral door een grotere rol van het
ministerie van volksgezondheid, of zelfs door een volledige overdracht op
termijn van de bevoegdheid voor de zorgen in penitentiaire instellingen naar
de instanties belast met de gezondheidszorg »25.
Net als het CPT zijn wij tevreden met dit initiatief en wensen wij « het
commentaar van de Belgische overheid te kennen op de eventuele volledige
overdracht van de bevoegdheid voor de gezondheidszorgen in de gevangenis
naar het ministerie van volksgezondheid ».25
24
Zie de enquête van professoren Béa Maes, Johan Goethals et Sarah Verlinden:
Personen met een verstandelijke handicap onderhevig aan een interneringsmaatregel,
februari 2009, blz. 62 4.5: samenwerking tussen justitie, gehandicaptenzorg en
geestelijke gezondheidszorg.
25
Rapport van het CPT van juli 2010, blz. 52 punt 5.
51
 E
Noodzaak van een transversaal beleid
Gelet op de versnipperde bevoegdheden van de federale Staat, de ISEN
Gemeenschappen en de Gewesten, moet er een interministeriële Commissie
volksgezondheid/justitie/social zaken opgericht worden ter bevordering van
de complementariteit van de bevoegdheden, het overleg en de samenwerking  Oprichting van een interministeriële Commissie
tussen de verschillende gezagsniveaus. volksgezondheid/justitie/sociale zaken;

Permanent overleg tussen de verschillende actoren  Permanent overleg tussen de medische en de gerechtelijke
sector;
Wij stellen de invoering van permanent overleg voor tussen de medische
sector, de gerechtelijke sector en de sector van de maatschappelijke bijstand  Overleg uitgebreid tot andere betrokken sectoren.
via samenwerkingsakkoorden volksgezondheid/justitie, met een plaats voor
de representatieve organisaties van de gebruikers en de naasten.
Het is de bedoeling om de standpunten van beide sectoren dichter bij elkaar
te brengen om zowel de behandeling van de geïnterneerden als de
3. CONCLUSIE
bescherming van de maatschappij te verbeteren.
Deze samenwerkingsakkoorden moeten leiden tot een inventaris van de
De problematiek van de geïnterneerde personen moet in zijn geheel en
behoeften, tot oplossingen en de efficiënte uitvoering ervan.
transversaal bekeken worden.
Wij bevelen een – ten minste occasionele – uitbreiding van dit overleg aan tot
Het beleid ter zake bevindt zich op de grens tussen de bescherming van de
andere sectoren die een rol spelen: huisvesting, werkgelegenheid, opleiding,
maatschappij en de therapeutische bijstand aan de geïnterneerde persoon. A
onderwijs, cultuur, sociale zekerheid, …
fortiori vereist het beleid een nauwe samenwerking tussen de ministeries van
Het uiteindelijke doel is het creëren van positieve voorwaarden voor de
justitie, sociale zaken en gezondheid, alsook tussen de betrokken
reïntegratie van de geïnterneerden.
beroepssectoren.

Het opheffen van de tussenschotten tussen deze verschillende niveaus en een

betere coördinatie tussen de federale Staat en de andere gezagsniveaus
moeten leiden tot een geïntegreerd en preventief beleid.

52 53
 SPECIFIEKE EISEN

1. SITUATIE VAN DE GEÏNTERNEERDE PERSONEN MET EEN

VERSTANDELIJKE HANDICAP IN BELGIË POSITION PAPER VAN
DE NATIONALE VERENIGING VOOR HULP AAN VERSTANDELIJK
GEHANDICAPTEN (NVHVG)
Door Valérie Decruyenaere, Projectcoördinator

De personen met een verstandelijke handicap horen niet thuis in de

gevangenis. Deze personen moeten toegang krijgen tot vorming en
begeleiding die aan hun toestand aangepast zijn met het oog op hun
geleidelijke re-integratie in de maatschappij.

1.1. De preventie

1.1.1. Opvoeding tot burgerschap en zelfbeschikking

De preventie van strafbare feiten bij personen met een verstandelijke
handicap gebeurt op de eerste plaats via de opvoeding en de begeleiding van
deze personen. De verstandelijke handicap remt immers het leerproces en de
verinnerlijking van basisregels van het leven in een maatschappij: zelfrespect,
respect voor de ander, het goede, het kwade, het bestaan van de wet,
verboden, …

Het is van essentieel belang om de adolescenten en de volwassenen met een

verstandelijke handicap bewuster te maken van het gedrag dat onderworpen
is aan de wet. Zij zijn in staat te leren, maar het is de spontaniteit van dat
54 55
leerproces waar het om gaat. Het is dus noodzakelijk dat zij systematisch een
sensibiliseringsprogramma kunnen volgen waarin aandacht besteed wordt
aan de verschillende aspecten van het dagelijkse leven.
De geesteszieke leeft bovendien voornamelijk op het niveau van zijn emoties.
Het is noodzakelijk hem in een heel vroeg stadium de middelen te geven zich
te leren uitdrukken en de gebeurtenissen te begrijpen.
GOEDE PRAKTIJKVOORBEELDEN
In de Franstalige Gemeenschap
a) Het vormingsprogramma « Choisir et agir » van de « Association du
Québec pour l’Intégration Sociale » (AQIS) en het « Institut Québécois
de la Déficience Intellectuelle » (IQDI) in Québec en aangepast aan
Franstalig België.
« Choisir et agir » is een activiteitenprogramma met als doelstelling de
sensibilisering en de preventie met betrekking tot verschillende aspecten van
het dagelijkse leven van personen met een verstandelijke handicap. Deze
vorming is onder andere maar niet exclusief gericht tot de personen met een
verstandelijke handicap, de ouders, de vertegenwoordigers van verenigingen
en de professionelen van het gezondheidsnetwerk, de sociale diensten, de
opvoedingssector en het gerecht.
Dit programma heeft meer in het algemeen tot doel praktische instrumenten
aan te reiken ter ondersteuning van educatieve initiatieven voor personen met
een verstandelijke handicap op het vlak van :
- bewustwording en begrip van hun rechten;
- bewustwording en begrip van hun verantwoordelijkheden;
- ontwikkeling van communicatievaardigheden ;
- bewustwording van onwettige of gevaarlijke situaties;
- bewustwording van de gevolgen van een strafbaar feit voor het leven van
een persoon (dader of slachtoffer);
- sensibilisering voor het gerechtelijk proces;
- hulpmiddelen leren kennen en gebruiken.
Meer info op www.aqis-iqdi.qc.ca – www.afrahm.be
56
b) Opvoeding tot zelfbeschikking, programma ontwikkeld door de
Universiteit van Bergen, Dienst Klinische Orthopedagogiek en de
« Association pour l’Innovation en Orthopédagogie » (AIO)
De AIO organiseert opleidingen voor de professionelen uit de sector.
Behandelde thema's: definitie van de zelfbeschikking, implicaties van het
werken rond zelfbeschikking met een persoon met een verstandelijke
handicap, invloed van de omgeving op de ontwikkeling van de
zelfbeschikking, pedagogische instrumenten, strategieën om de
zelfbeschikking in het dagelijkse leven te verbeteren.
De AIO organiseert ook een « opleiding voor de vormingswerkers inzake
zelfbeschikking » alsook meer specifieke modules op aanvraag : vorming
zelfbeschikking:
- voor personen met een trisomie 21, hun ouders en de professionelen;
- voor personen met een meervoudige handicap met begeleiding door het
vormingsteam.
Meer info op www.umh.ac.be/ortho
c) Sensibilisering van het overheidspersoneel, het veiligheidspersoneel
en het gerechtelijk personeel
Op vraag van de bevoegde overheden kan de « Association Francophone
d’Aide aux Handicapés Mentaux » (AFrAHM) modules aanbieden voor de
sensibilisering van overheidspersoneel, gerechtelijk personeel en
veiligheidspersoneel (preventie- en veiligheidspersoneel, politieagenten,
bewakers …) over de specificiteit van de verstandelijke handicap. Dat zou
bijvoorbeeld de ondervragingen van personen met een verstandelijke
handicap, plegers of slachtoffers van misdrijven, kunnen vergemakkelijken.
57
In Vlaanderen
VMG vzw Vormingswerk voor mensen met een verstandelijke handicap
(Gent)
Met haar vormingsprogramma's moedigt VMG vzw het overleg en het
partnership tussen de verschillende partijen aan : gehandicapte persoon,
ouders/familie en professionelen. De thematische modules worden dan ook
aan elke actor aangepast.
Als antwoord op de stijgende vraag van instellingen en ouders om hun
werkwijze aan de keuzes en de wensen van de gehandicapte personen aan te
passen, heeft VMG vormingen georganiseerd die gericht zijn op de
emancipatie. « Door middel van vorming willen we mensen met een
handicap kansen geven om na te denken over wie ze zijn, wat ze belangrijk
vinden, waar ze van houden, wie ze willen zien, welke mensen er belangrijk
zijn in hun leven en wat voor ieder van hen 'goede hulp' wil zeggen. » 26 In dit
denkproces worden ook de mensen uit hun omgeving betrokken.
Levensplanning
Op vraag van personeel uit de instellingen, organiseert VMG de module
« Hier ben ik of levensplanning ».
Deze cursus stelt aan een groep van personen met een verstandelijke
handicap, in overleg met hun familie en de professionelen, voor om een
levensplanning op lange termijn te maken. Uit de ervaring blijkt dat deze
module een springplank is om de emancipatie van de personen concreet
gestalte te geven. Alle betrokken partijen moeten antwoorden geven op
concrete vragen. De vorming wordt soms georganiseerd in samenwerking
met de vereniging PLAN vzw. www.planvzw.be
PLAN vzw sluit met haar werking nauw aan bij de vorming van VMG. Zij
vormt een netwerk van personen die dicht bij de gehandicapte persoon staan
(ouders, familie, vrienden, buren, vertrouwenspersoon, maatschappelijk
assistent, …) die hem helpen bij de vorming van zijn identiteit (wie ben ik,
wat zijn mijn grenzen en hoe daarmee omgaan…).
26
www.vzwvmg.be , rubriek « Vorming emancipatie »
58
Van daaruit begeleidt de groep de persoon bij het uitstippelen van een
levensplanning die zoveel mogelijk aan zijn verwachtingen voldoet. PLAN
noemt dat de «persoonlijke toekomstplanning ». Dat plan wordt regelmatig
geëvalueerd en indien nodig aan de evolutie van de persoon aangepast. Er
wordt op lange termijn gedacht, want het netwerk kan de begeleiding
overnemen als de ouders overlijden of niet meer in staat zijn om hun kind te
begeleiden of te steunen.
VMG heeft ook congressen georganiseerd voor personen met een
verstandelijke handicap over de vragen rond emancipatie: « Wij vragen het
woord » in 1995, « Het is ons recht » in 1999. De beslissingen genomen
ingevolge deze twee congressen zijn meegedeeld aan de directeurs van de
instellingen, de families, de politici en de pers.
 Voor de ouders en de omgeving
De in de instellingen en de diensten heersende tendens om de emancipatie
van de personen met een verstandelijke handicap te bevorderen biedt nieuwe
perspectieven voor de ouders, de broers en de zussen en de omgeving. VMG
vindt het van essentieel belang dat deze mensen betrokken worden bij de
opbouw van de « emanciperende » projecten. De vereniging heeft daarom
studiedagen georganiseerd voor de ouders en de naasten.
 Voor de professionelen
De vorming om de emancipatie van de personen met een verstandelijke
handicap te bevorderen, is zowel gericht tot de begeleiders als het
omkaderend personeel. Theoretische bijdragen en praktische oefeningen
leren de begeleiders een meer emanciperende houding aan te nemen. Het
omkaderend personeel wordt op zijn beurt aangemoedigd om
veranderingsprocessen te bevorderen die de instelling een emanciperend
effect geven: decentralisering, teamwork, oprichting van inspraakorganen
zowel voor de bewoners als voor het personeel. VMG geeft vorming op maat
om deze doelstellingen te halen.
59
1.1.2. Affectieve, relationele en seksuele opvoeding
De preventie van strafbare feiten, met name van seksuele aard, bij personen
met een verstandelijke handicap is onlosmakelijk verbonden met de vorming
en de begeleiding van deze personen op het vlak van gevoelens, relaties en
seksualiteit.
« Al op zeer jonge leeftijd, heeft de persoon met een verstandelijke handicap
leermoeilijkheden en de toegang tot de informatie is problematisch. De
persoon heeft dan ook nood aan een specifieke vorming en, in verschillende
gradaties, aan begeleiding door een andere persoon (een derde) voor tal van
handelingen van het dagelijkse leven. Hetzelfde geldt voor het affectieve,
relationele en seksuele leven ».27
De preventie behoort zowel tot het pedagogische als het therapeutische
domein, omdat bepaalde personen met een verstandelijke handicap ook
psychische stoornissen en/of gedragsstoornissen hebben. In die zin moeten de
vormingsprogramma's indien nodig gepaard gaan met individuele
psychologische consultaties.
De affectieve, relationele en seksuele opvoeding voor personen met een
verstandelijke handicap moet tot slot continu zijn omdat deze personen
geheugenstoornissen kunnen hebben.
De rol van de derde
In een document van 2009, heeft de « Association Francophone d’Aide aux
Handicapés Mentaux » (AfrAHM) geprobeerd de rol van de « derde » in de
begeleiding van het affectieve en seksuele leven af te bakenen en te verfijnen.
Het Verdrag van de Verenigde Naties inzake de rechten van personen met
een handicap bepaalt dat « elke persoon recht heeft op een affectief en
seksueel leven ». De interventie van de « derde » (ouder, professioneel of
27
« Vie affective, relationnelle et sexuelle : la question du tiers auprès des personnes
porteuses d’un handicap mental et/ou d’autisme », werkgroep van de AFrAHM,
december 2009.
60
elke andere begeleidende persoon) is delicaat als men uitgaat van het principe
dat de persoon met een verstandelijke handicap beschouwd moet worden als
subject in zijn leven met dezelfde rechten als elke andere burger.
« Als ouders of professionelen, zijn wij in onze relatie met de gehandicapte
persoon, dagelijks als derde aanwezig met onze mentale representaties, onze
bezorgdheid en onze projecties. In deze context, is de Derde een persoon die,
direct of zijdelings, door zijn wil of zijn statuut, bewust of onbewust, een rol
speelt in het affectieve en seksuele leven van de persoon met een
verstandelijke handicap.”27
De vereniging onderstreept ook het belang van het wettelijk kader en de
noodzaak om duidelijke regels op te stellen binnen de instelling of de dienst
die deze personen ten laste neemt.
« Het respect voor de persoon met een handicap betekent ook dat de
geldende sociale normen op dat vlak in vraag gesteld worden. »27
Aan beide kanten van de taalgrens bestaan er vormingsprogramma's voor de
affectieve, relationele en seksuele opvoeding, alsook projecten voor de
begeleiding van de personen met een verstandelijke handicap in hun
affectieve en seksuele leven. Die verdienen zeker ondersteund, ontwikkeld en
uitgevoerd te worden.
De relationele, affectieve en seksuele opvoeding zou integraal deel moeten
uitmaken van het programma van het buitegewoon onderwijs en zou
geleidelijk haar weg moeten vinden in de opvang- en verblijfsstructuren. In
die zin zou deze materie opgenomen moeten worden in het
opleidingsprogramma van de leerkrachten en de professionelen van de sector.
61
VOORBEELDEN VAN GOEDE PRAKTIJKEN
Franse Gemeenschap
a) « Des femmes et des hommes »
Op initiatief van het departement psychologie van de faculteit geneeskunde
van de universiteit van Namen (FUNDP) en van het « Centre Handicap et
Santé », is een programma gemaakt voor de affectieve, relationele en
seksuele opvoeding bestemd voor de adolescenten en volwassenen met een
verstandelijke handicap. Het bestaat uit een educatief koffertje met een
handboek voor de animator, een dossier met beelden en een videogram. Het
is bestemd voor professionelen die de personen met een verstandelijke
handicap begeleiden28. Krachtlijn 7 van dit werk behandelt het thema van de
wet, de betekenis ervan, wat wel of niet is toegestaan op affectief en seksueel
vlak en wat de wet bepaalt in geval van overtredingen. Het thema wordt mooi
opgesplitst in vier punten: « de wet en de wederzijdse toestemming », « de
verboden seksuele handelingen », « slachtoffer zijn van seksueel misbruik »
en « seksueel misbruik plegen».
De voorgestelde animatietechnieken (rollenspel, situatiespel, fototaal,)
volgen een pedagogische werkwijze gericht op inspraak en autonomie.
b) De vormingen van AFrAHM
De « Association Francophone d’Aide aux Handicapés Mentaux »
(AFrAHM) organiseert vormingen inzake affectieve, relationele en seksuele
opvoeding bestemd voor de professionelen en de ouders die personen met
een verstandelijke handicap begeleiden. Deze vormingen geven onder andere
«duiding bij de eigen representaties en de mogelijke projecties bij de
initiatieven op dit domein dat tot de intimiteit van elke persoon behoort. »29
Zij proberen ook om
28
« Des femmes et des hommes », programma voor affectieve, relationele en seksuele
opvoeding bestemd voor de personen met een verstandelijke beperking, Jacqueline
Delville, Michel Mercier, Carine Merlin, Presses Universitaires de Namur, 1999/
29
Programma van de seminaries, 1ste semester 2010
62
 begeleiding aan te bieden die zo veel mogelijk voldoet aan de behoeften
en de wensen vastgesteld bij de persoon;
 de kwaliteit te verbeteren van de interactie met de personen met een
handicap, de ouders, de leden van het team, de instelling, de actoren van
het sociaal-culturele leven, enzovoort.
Er worden ook supervisiemodules gegeven om « de begeleiding te
verankeren in een duidelijke ethische reflexie, voorbij alle vooroordelen en
taboes, met respect voor de intimiteit en de identiteit van elke partij. De
supervisie moedigt de begeleidingsprojecten voor affectieve, relationele en
seksuele opvoeding in de instellingen aan en stimuleert het teamwork.
Volgens Christiane De Decker, psycholoog en vormingswerker voor
affectieve, relationele en seksuele opvoeding30, beslissen sommige erkende
instellingen zoals het « Agence wallonne pour l’intégration des Personnes
handicapées » (AWIPH) om hun personeel een vorming affectieve,
relationele en seksuele opvoeding te geven, maar dit is geen algemene regel.
Er spelen immers verscheidene hinderpalen: taboe onderwerp, mensen voelen
zich niet betrokken, tijdsgebrek, …
Meer info op www.afrahm.be
c) Het werk van de centra voor gezinsplanning
La Fédération Laïque des Centres de Planning Familial (de vrijzinnige
federatie van de centra voor gezinsplanning) organiseert modules voor
sensibilisering en vorming inzake het affectieve en seksuele leven. Een van
de hoofddoelstellingen is de bevordering van de contacten en de
samenwerking tussen de professionelen van de centra voor gezinsplanning en
die uit de gehandicaptensector. Met deze vormingen wil men ook een
stimulans geven aan de affectieve en seksuele opvoeding alsook aan de
opvang en de opvolging van de gehandicapte personen via consultatie binnen
de centra voor gezinsplanning. Via een interactieve werkwijze
(getuigenissen, rollenspel, ateliers,…) behandelen de vormingswerkers
onderwerpen als de derde, de taboes, de seksuele dienstverlening, de
30
Psycholoog consultant verstandelijke beperking en vormingswerker affectieve
opvoeding, met een lange ervaring in instellingen en met personen met een
verstandelijke beperking en hun familie, interview met de NVHVG, oktober 2010.
63
representaties van de ouders, de professionelen en de maatschappij over de
seksualiteit van de gehandicapte personen, de implicaties van de statuten van
juridische bescherming, de zelfbeschikking en het zelfbeeld, raakvlakken
tussen de sector van de gezinsplanning en die van de handicap, …
Wij wijzen erop dat het centrum voor gezinsplanning van Bosvoorde
(Brussel) over deskundig en ervaren personeel beschikt op het vlak van
begeleiding in het affectieve en seksuele leven van de personen met een
verstandelijke handicap.
In Vlaanderen
VMG vzw Vormingswerk voor mensen met een verstandelijke handicap
(Gent)
Net als voor de modules gericht op de emancipatie, vertrekt het
vormingswerk vanuit het standpunt van elk van de actoren: personen met een
verstandelijke handicap, ouders en naasten, professionelen en vrijwilligers
die werken met jongeren en volwassenen met een verstandelijke handicap.
Inhoud van de vormingen
 Voor de personen met een verstandelijke handicap
 Seksuele opvoeding en liefdesrelatie: modules voor alleenstaande
personen en voor koppels;*
 Zelfbeschikking: zijn grenzen leren kennen;
 Zijn relatienetwerk uitbreiden.
*De vorming affectieve en seksuele opvoeding wordt ook eenmaal per jaar
gegeven in de gevangenis van Gent (De Nieuwe Wandeling) en voor Fides,
een ambulant therapeutisch programma voor delinquenten.
64
 Voor de ouders
Organisatie van praatgroepen 's avonds op vraag van ouderverenigingen en
instellingen.
Behandelde thema's :
 Waarom is het belangrijk om over seksualiteit te praten met zijn kind;
 Seksualiteit en handicap: mogelijkheden en beperkingen op
biologisch; psychologisch en sociaal vlak;
 Verschil tussen vrouwen en mannen op seksueel vlak.
 Voor de professionelen
 Representatie van de seksualiteit van personen met een verstandelijke
handicap;
 Pedagogische kennis;
 Teamwork over deze thematiek;
 De communicatie over de seksualiteit;
 Attitude van de begeleider : omgaan met het beroepsgeheim, grenzen,
spanning tussen de eigen waarden en normen, die van de begeleide
persoon en die van de instelling die hem tewerkstelt;
 Partnership ouders-professionelen : hoe de samenwerking bevorderen
 De affectieve relaties van personen met een verstandelijke handicap
begeleiden;
 Grensoverschrijdend gedrag en seksueel misbruik;
 Begeleiding van personen met een meervoudige handicap;
 Een beleid voor relaties en seksualiteit ontwikkelen en concreet
gestalte geven : communicatie, betrokkenheid van de verschillende
actoren, strategisch plan…
VMG vzw wordt erkend door het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap,
afdeling volksontwikkeling en bibliotheken, departement Cultuur, onder het
decreet « Instellingen voor bijzondere doelgroepen ».
Daar de subsidies ontoereikend zijn, zoekt de vereniging giften en
sponsoring. Ze tracht de deelnamekosten voor de vormingen zo laag mogelijk
te houden, omdat deze doelgroep zeker niet kapitaalkrachtig is.
Meer info op www.vzwvmg.be
65
E
ISEN
De uitwerking van een echt beleid voor de preventie van
strafbare feiten gepleegd door personen met een
verstandelijke handicap via onder andere:
 de erkenning, de bevordering en de ondersteuning van
 de bestaande vormingsprogramma's opvoeding tot
burgerschap;
 de bestaande vormingsprogramma's affectieve, relationele en
seksuele opvoeding;
 begeleidingsprojecten (persoonlijke aanpak) bij het affectieve,
relationele en seksuele leven.
 de realisatie en ontwikkeling van soortgelijke programma's en
projecten inzake
 opvoeding tot burgerschap;
 affectieve, relationele en seksuele opvoeding.
 de integratie van de relationele, affectieve en seksuele
opvoeding in het vormingsprogramma van
 de leerkrachten in het bijzonder onderwijs;
 de professionelen in de opvang- en verblijfsstructuren.
 de sensibilisering (of ook de vorming) van overheidspersoneel,
veiligheidspersoneel of gerechtelijk personeel inzake de
specificiteit van de verstandelijke handicap.
66
1.1.3. Personen met een verstandelijke handicap met psychische
problemen of gedragsproblemen
De personen met een verstandelijke handicap met psychische problemen of
gedragsproblemen ervaren heel wat moeilijkheden. « … Soms hebben zij
helemaal geen geestesziekte maar gebruiken zij agressiviteit of geweld als
communicatiemiddel en zo worden zij snel door de anderen uitgesloten ».31
Deze personen bevinden zich op de grens tussen de handicap en de
psychische stoornissen en dus de facto op het kruispunt van de verschillende
professionele sectoren (diensten geestelijke gezondheid, maatschappelijke
bijstand, onderwijs, diensten voor personen met een handicap) en
beleidsinstanties (Volksgezondheid, Justitie, Maatschappelijk Welzijn,
Werkgelegenheid,..). « Als gevolg van de versnippering van het sociaal
beleid en het gezondheidsbeleid, wordt dit deel van de bevolking, van alle
leeftijden en uit verschillende categorieën, van de ene sector naar de andere
gestuurd in een « rondedans » die iedereen van zijn stuk zou brengen. »31
Er zijn maatregelen genomen om daar iets aan te doen.
In Wallonië
Dit thema is reeds in 2004 op de agenda geplaatst van de interministeriële
conferentie voor volksgezondheid. Met de medewerking van de veldwerkers
heeft de gedachtewisseling over dit thema geleid tot de oprichting van de
Cellules Mobiles d’Intervention (CMI). Deze multidisciplinaire teams
werken vooral preventief: zij proberen de uitsluiting van personen met een
verstandelijke handicap wegens hun gedrag te beperken en de herhaalde
ziekenhuisopnames in de mate van het mogelijke te voorkomen.
Zeven projecten werden in 2009 door de Waalse minister van
Volksgezondheid goedgekeurd. Ze krijgen een cofinanciering van het
AWIPH (5 projecten) en de FOD Volksgezondheid (2 projecten).
31
Maryse Hendrix, Directeur van het regionale Bureau van het AWIPH van Ottignies,
resource-persoon specifiek project « Geestelijke gezondheid-handicap », themanota van
de werkgroep « Uitsluiting en gedragsstoornissen », januari 2003.
67
Doelstellingen
• De teams in de opvang- en verblijfsstructuren steunen en begeleiden;
• Het personeel in de opvangstructuren de middelen geven om zich een
werkwijze in hun beroepssituatie eigen te maken en de reflexen ten
aanzien van de handicap te verwerven.
Dat impliceert een nieuwe benadering op het vlak van organisatie en
partnership, alsook een zekere administratieve en institutionele souplesse.
Deze mobiele interventiecellen volgen twee belangrijke principes:
• Werk in de leefomgeving: instelling, familie, school, werkomgeving,
enzovoort;
• Werk in een netwerk: lokale en regionale partners, zowel op het gebied
van de handicap als van de geestelijke gezondheid en de psychiatrie, alle
actoren van het netwerk binnen een bepaald grondgebied die met elkaar
verbonden moeten worden.
Volgens de initiatiefnemers van het project, zijn de eerste experimenten
hoopgevend: minder gehandicapte personen in het ziekenhuis, de
noodzakelijke ziekenhuisopnames worden georganiseerd en beperkt in duur,
de diensten van het AWIPH zijn tevreden met de ondersteuning, enzovoort.
Zij erkennen evenwel dat « …dit initiatief slechts een eerste stap is en slechts
een schakel in een ruimer zorgcircuit dat op het Geneefse model van
Giuliana Carminati zou kunnen lijken : een ruim aanbod van gecoördineerde
diensten. Zo kan een persoon naargelang de behoeften, het moment en de
situatie een beroep doen op diverse consultaties waaronder psychiatrische
consultaties, een dagcentrum, ambulante diensten, een al dan niet tijdelijke
residentiële dienst en een psychiatrisch ziekenhuis; het geheel wordt in goede
banen geleid door een mobiele interventiecel»32
32
www.awiph.be/AWIPH/projets_nationaux/cellules_mobiles_intervention
68
In Vlaanderen
Handicum : omgaan met emoties
De vereniging Handicum organiseert vormingen voor de personen met een
verstandelijke handicap en voor de professionelen uit de sector.
 De vormingen voor de personen met een verstandelijke handicap
behandelen 3 aspecten: persoonlijke groei, samenleving en creativiteit.
Met behulp van expressiemiddelen (theater en dans), besteden de ateliers
voor persoonlijke groei vooral aandacht aan de emoties: hoe kan men die
herkennen, hoe moet men ermee omgaan en hoe kan men ze uiten
tegenover de anderen.
 De vormingen voor de professionelen behandelen uiteenlopende thema's
zoals : de begeleiding van gehandicapte volwassenen met een probleem
van verslaving of drugsverslaving (aanpassing van de klassieke
preventieprogramma's aan de specificiteit van de verstandelijke handicap)
en begeleiding van de personen met een verstandelijke handicap met
psychische stoornissen en/of gedragsstoornissen : « Elk gedrag heeft een
zin », hoe de niet-verbale taal begrijpen, de functie en de boodschap van
het gedrag zoeken (stress, agressiviteit, zelfdestructie, obsessionele
stoornissen…), de onderliggende emoties ontdekken en op basis daarvan
een juiste diagnose stellen en een gepaste behandeling voorstellen.
Handicum hangt af van Krekenland vzw (Assenede) en werkt samen met 5
andere verenigingen. Ze wordt erkend door het departement Cultuur van de
Vlaamse Gemeenschap en wordt gesubsidieerd door provinciale directie
Oost-Vlaanderen. Meer info op www.handicum.be
Opmerking
Een soortgelijk experiment als de Cellules Mobiles d’Intervention is enkele
jaren geleden in Vlaanderen (Limburg) gestart. Spijtig genoeg heeft men dit
69
project moeten opgeven, omdat de subsidiërende overheden van de
geestelijke gezondheid en de handicap elkaar de bal terugkaatsten…33
E
ISEN
 Uitbreiding van de werkdomeinen in het kader van de
CMI's, in het bijzonder,
- de versterking van de samenwerking tussen de sectoren van
het AWIPH en die van de psychiatrie: wederzijdse kennis
van beide sectoren, multidisciplinaire en continue
samenwerking voor de opvolging van eenzelfde persoon,
gemeenschappelijke opbouw van een aangepast zorgcircuit
om op termijn de persoon in zijn leefomgeving terug te
brengen;
- de organisatie van een gecoördineerd aanbod van diensten
van het AWIPH en de psychiatrie;
- de organisatie van vormingen voor het personeel van de
CMI's.
 Oprichting van CMI's of creatie van soortgelijke projecten
in Vlaanderen en in het Brussels Gewest door de bevoegde
instellingen: Vlaamse agentschap voor personen met een
handicap (VAPH) en de dienst PHARE (Personne handicapée
autonomie recherchée)34;
 Ontwikkeling van projecten voor de ambulante opvolging
(outreaching) en de diensten voor psychiatrische
hulpverlening aan huis.
33
Volgens Maryse Hendrix, Directeur van het regionale Bureau van het AWIPH van
Ottignies, resourcepersoon voor het specifieke project « Geestelijke Gezondheid-
handicap » themanota van de werkgroep « Uitsluiting en gedragsstoornissen », januari
2003.
34
Vroeger : Service Bruxellois Francophone pour la Personne Handicapée (SBFPH)
70
1.2. Aangepaste omkadering en zorgcircuit
1.2.1. Gedifferentieerde benadering
De geïnterneerde personen met een verstandelijke handicap moeten een
specifieke sociaal-pedagogische omkadering krijgen, dat wil zeggen een
omkadering die niet enkel aan hun gezondheidstoestand aangepast is maar
ook aan de verstandelijke handicap zelf. De personen met een verstandelijke
handicap hebben niet dezelfde behoeften als de personen met een psychische
aandoening: deze twee doelgroepen moeten op een verschillende manier
behandeld worden.
Zoals reeds gezegd in het punt Preventie en ook in het algemeen, vinden de
strafbare feiten die door personen met een verstandelijke handicap gepleegd
worden, eerder hun oorsprong in lacunes in het aanleren van de regels van het
samen leven, dan in een probleem van psychische aandoening. De
begeleiding van een geïnterneerde persoon met een verstandelijke handicap
zal dan ook eerder van sociaal-educatieve aard zijn dan van therapeutische
aard, maar psychologische bijstand (ad hoc of niet) wordt niet uitgesloten
indien die nodig blijkt.
Een aangepaste omkadering in de psychiatrische afdelingen en de
instellingen van sociaal verweer moet gebaseerd zijn op de ervaring en de
kennis van de professionelen uit de sector van de verstandelijke handicap.
1.2.2. Netwerk en zorgcircuit
Als men de reïntegratie van de geïnterneerde persoon met een verstandelijk
handicap in zijn leefomgeving als einddoel nastreeft, is het belangrijk dat
men de creatie van zorgnetwerken en zorgcircuits ook in de sector van de
instellingen en de diensten voor personen met een handicap bevordert.
Zoals voor de geïnterneerde personen met een psychische aandoening, moet
de FOD Volksgezondheid proefprojecten starten voor de geïnterneerde
personen met een verstandelijke handicap (art. 14 of vrij op proef).
71
Om deze doelgroep niet te isoleren van het geheel van de bestaande gewone
diensten, moeten deze specifieke projecten als overgang dienen tussen de
sector van het sociaal verweer en de sector van de verstandelijke handicap.
Coördinatoren uit deze laatste sector, aangesteld door de FOD
Volksgezondheid, zouden een rol kunnen spelen als interface tussen de
gerechtelijke instanties en de opvang- en verblijfsstructuren voor de personen
met een verstandelijke handicap.
De ontwikkeling van aangepaste zorgcircuits vereist een sensibiliserings- en
promotiecampagne voor de opvang van de geïnterneerde personen met een
verstandelijke handicap bij de instellingen en diensten in kwestie. Deze
campagne moet gepaard gaan met financiële stimuli en zelfs met extra
middelen voor de organisatie van de vereiste opvang.
De uitvoering van deze maatregelen is enkel mogelijk door een echte
samenwerking tussen de sector van het sociaal verweer en de sector van de
handicap. Dit partnership moet gesteund worden door geregeld overleg en
nauwe samenwerking tussen de verschillende gezagsniveaus.
EISEN
 Het zorgverlenend personeel en het omkaderend personeel
(bewakers, opvoeders…) van de psychiatrische afdelingen en de
instellingen voor sociaal verweer vormingen geven over de
specificiteit van de verstandelijke handicap;
 Proefprojecten starten voor de geïnterneerde personen met een
verstandelijke handicap om de periode te overbruggen tussen de
psychiatrische afdeling of de instelling voor sociaal verweer en de
gewone instellingen en diensten;
 Zorgnetwerken en zorgcircuits « geïnterneerden » creëren in de
sector van de instellingen en de diensten voor personen met een
verstandelijke handicap via een sensibiliseringscampagne en de
terbeschikkingstelling van extra middelen;
72
 Overleg en samenwerking tussen de sector van het sociaal
verweer en die van de verstandelijke handicap
aanmoedigen.
Concreet voorstel
Oprichting van mobiele gemengde teams, bestaande uit
opgeleid personeel uit de sector van het sociaal verweer en van
de overheidsdiensten voor gehandicapte personen (AWIPH,
VAPH, PHARE). Deze externe teams zouden de overstap van
de ene sector naar de andere vergemakkelijken en de
continuïteit van het zorgcircuit verzekeren via een
multidisciplinaire aanpak en permanent overleg. Gelet op de
terughoudendheid van de opvang- en verblijfsstructuren om
geïnterneerde personen met een verstandelijke handicap op te
vangen, zouden deze teams zelf de toelatingsaanvragen kunnen
indienen, onafhankelijk van de instellingen van sociaal verweer
of de psychiatrische afdelingen.
 Een platform creëren voor overleg en samenwerking tussen de
verschillende gezagsniveaus die betrokken zijn bij de opvang
en de sociale reïntegratie van de geïnterneerde personen met een
verstandelijke handicap met de medewerking van
verenigingen van personen met een verstandelijke handicap
en hun gezinnen.
73
E
ISEN - SAMENVATTING
 Het zorgverlenend personeel en het omkaderend personeel
(bewakers, opvoeders…) van de psychiatrische afdelingen en de
instellingen voor sociaal verweer vormingen geven over de
specificiteit van de verstandelijke handicap;
 Proefprojecten starten voor de geïnterneerde personen met een
verstandelijke handicap om de periode te overbruggen tussen de
psychiatrische afdeling of de instelling voor sociaal verweer en
de gewone instellingen en diensten;
 Zorgnetwerken en zorgcircuits « geïnterneerden » creëren in de
sector van de instellingen en de diensten voor personen met een
verstandelijke handicap via een sensibiliseringscampagne en de
terbeschikkingstelling van extra middelen;
 Overleg en samenwerking tussen de sector van het sociaal
verweer en die van de verstandelijke handicap
aanmoedigen.
 Een platform creëren voor overleg en samenwerking tussen de
verschillende gezagsniveaus die betrokken zijn bij de opvang
en de sociale reïntegratie van de geïnterneerde personen met een
verstandelijke handicap met de medewerking van
verenigingen van personen met een verstandelijke handicap
en hun gezinnen.
74
1.3. Voor een allesomvattende en « agogische » benadering van de
persoon
De opvang en de omkadering van de geïnterneerde personen met een
verstandelijke handicap moeten de persoon in zijn totaliteit en in zijn relatie
tot zijn familiale en sociale omgeving bekijken. Hun leefomgeving en hun
levenskwaliteit verbeteren, rekening houden met hun situatie en hun
specifieke behoeften, vormen een garantie voor de efficiëntie van de sociaal-
educatieve zorgen en programma's.
De bestaande projecten bevorderen en uitbreiden
Het Vlaamse Gewest heeft ingevolge de voorstelling van het verslag van de
« Commissie internering »35 in 1999 een actieplan opgesteld om “een traject
van medisch-legale zorgen aan te bieden waarbij de geïnterneerden gevolgd,
behandeld en begeleid zullen worden vanaf de vrijlating uit de gevangenis tot
aan en tijdens de processen van reïntegratie in onze maatschappijen »36
Er zijn zorgprogramma's voor geïnterneerden uitgewerkt volgens de
specifieke behoeften van de behandelde doelgroep : geesteszieke personen,
personen met een verstandelijke handicap en personen met zowel een
verstandelijke handicap als psychische stoornissen of gedragsstoornissen.
Deze diensten worden gesubsidieerd door het Vlaamse Gewest (Minister van
Welzijn, Volksgezondheid en Gezin).
De personen met een verstandelijke handicap worden financieel gesteund
door het Vlaamse Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH).
Het VAPH erkent en subsidieert een reeks proefprojecten voor de sociaal-
educatieve begeleiding in of buiten de gevangenis.
Ambulante projecten :
35
Commissie opgericht door Stefaan De Clerck, Minister van Justitie, in 1996, om de
wetgeving betreffende de internering te herzien.
36
In « Geen schuld, wel straf », werk aansluitend bij het colloquium van 20/05/10 in
het Museum Dr Guislain in Gent, bladzijde 90, de zorg voor geïnterneerden.
75
• « Ontgrendeld » initiatief van het dagcentrum OBRA in samenwerking
met de gevangenis van Gent. www.obra.be
• A.B.A.G.G. (Ambulante Begeleiding Aan Geïnterneerden met een
verstandelijke beperking in de Gevangenis), project van de vereniging ’t
Zwart Goor, in samenwerking met de gevangenis van Merksplas.
www.zwartgoor.be
Via een overeenkomst kent het VAPH het equivalent van 16 plaatsen in een
dagcentrum toe die omgezet kunnen worden in ambulante begeleiding.
Residentiële units:
• Amanis in Zoersel, 10 plaatsen (’t Zwart Goor)
• Limes in Sint-Ferdinand, 10 plaatsen
• Itinera in Sint-Idesbald, 10 plaatsen
Deze drie units worden door het VAPH erkend als « tehuizen voor niet-
werkenden ».
Deze verschillende projecten hebben in het algemeen tot doel om de
leefomgeving en de levenskwaliteit van de geïnterneerden te verbeteren. Het
is een agogische benadering37 : de behandeling gebeurt individueel,
naargelang de behoeften, de beperkingen en de mogelijkheden van de
persoon. Het programma van zorgen en sociaal-educatieve activiteiten wordt
aangepast aan de evolutie van het individu; deze laatste wordt in zijn totaliteit
bekeken, in verhouding tot zijn familiale en sociale omgeving.
De meeste streven naar een reïntegratie van de geïnterneerden in de
maatschappij. Het residentiële verblijf wordt dan als een tussenfase
beschouwd. Enkel Amanis en in bepaalde gevallen Limes, bieden een
« levenslange » verblijfsstructuur aan. In Amanis verblijven geïnterneerde
37
Agogiek (vrouwelijk naamwoord, neologisme uit het Duits « agogik » voorgesteld
door musicoloog Hugo Reimann in 1884) : wijst op de lichte veranderingen van het
ritme of het tempo in de interpretatie van een muziekstuk in tegenstelling tot een exacte
en mechanische uitvoering. www.wikipedia.org
76
personen met een verstandelijke handicap en zware psychische stoornissen of
gedragsstoornissen, wat de heroriëntering moeilijk maakt.
E
IS
Naar het voorbeeld van de hierboven beschreven Vlaamse
experimenten, vragen wij de verwezenlijking, de erkenning en
de ondersteuning van soortgelijke projecten in de Franse
Gemeenschap. Daarvoor moet een beroep gedaan worden op de
bevoegde instellingen in het Waalse Gewest en in Brussel, met
andere woorden het « Agence Wallonne pour l’Intégration de la
Personne Handicapée » (AWIPH) en de dienst PHARE (Personne
handicapée autonomie recherchée).
1.4. Personen met een verstandelijke handicap en psychische of
gedragsstoornissen
De omkadering van geïnterneerde personen met een verstandelijke handicap
vereist een andere benadering dan die van de geïnterneerde geesteszieken,
maar toch zijn er partnerships nodig tussen de sector van de geestelijke
gezondheid en de sector van de verstandelijke handicap met betrekking tot de
bijzondere situatie van de personen met een verstandelijke handicap en
psychische of gedragsstoornissen (cf. punt 1.3, blz. 8).
De tussenschotten in het beleid maken het zeer moeilijk voor deze personen.
Dat is ook zo als zij het voorwerp uitgemaakt hebben van een
interneringsmaatregel. Deze geïnterneerden bevinden zich in een « no man’s
land » tussen de sector van de verstandelijke handicap en die van de
geestelijke gezondheid. Bij gebrek aan gespecialiseerde en aangepaste
structuren die voldoende veiligheidsgaranties bieden, komen zij meestal
terecht in de instellingen van sociaal verweer of de psychiatrische afdelingen
van gevangenissen.
77
Onze eisen voor de behandeling van deze specifieke doelgroep zijn dus 1.5. Conclusie
onlosmakelijk verbonden met het gevoerde beleid op het vlak van geestelijke
gezondheidszorg. De problematiek van de geïnterneerde personen met een verstandelijke
handicap moet in zijn geheel en transversaal bekeken worden.

E
ISEN
 Aandacht voor en inclusie van de doelgroep « geïnterneerde
personen met een verstandelijke handicap » in de projecten
van zorgnetwerken en zorgcircuits voor geestelijke
gezondheidszorg (Project psy107);
 Deelneming van de ministers bevoegd voor het
gehandicaptenbeleid aan de interministeriële conferentie
Volksgezondheid in samenwerking met de verenigingen van
personen met een verstandelijke handicap en hun familie;
Het beleid ter zake bevindt zich op de grens tussen de bescherming van de
maatschappij en de therapeutische en/of sociaal-educatieve omkadering van
de persoon. A fortiori vereist het beleid een nauwe samenwerking tussen de
ministeries van Justitie, Sociale Zaken en Gezondheid.
Voor de preventie is ook samenwerking met de ministeries van
Onderwijs en Vorming vereist. Het opheffen van de tussenschotten tussen
deze verschillende sectoren en een betere coördinatie tussen de federale Staat
en de andere gezagsniveaus moeten leiden tot een geïntegreerd en preventief
beleid.

 Organisatie van permanent overleg tussen de professionelen

van de geestelijke gezondheid en die van de verstandelijke
handicap, met het oog op een continue, soepele en
multidisciplinaire opvolging van de geïnterneerde personen met
een verstandelijke handicap met psychische of
gedragsstoornissen, via de Mobiele Interventiecellen (cf. supra);

 Voor de gevallen waarin de mobiele interventies niet volstaan,

oprichting van specifieke residentiële units voor de
geïnterneerde personen met een verstandelijke handicap met
psychische of gedragsstoornissen (de geïnterneerden met
zogeheten « gemiddeld risicoprofiel »).

78 79

2. INDIVIDUELE AANBEVELINGEN MET BETREKKING TOT DE
HUIDIGE TOESTAND VAN GEÏNTERNEERDE PERSONEN MET
PSYCHISCHE PROBLEMEN IN BELGIË - FÉDÉRATION DES
ASSOCIATIONS SIMILES FRANCOPHONES, 2010
2.1. Preventie
Het is heel moeilijk om over preventie te spreken in dit uitermate complexe
domein van wanbedrijven en misdaden gepleegd door geestesgestoorde
personen.
In onze cultuur wordt de strafrechtelijke onverantwoordelijkheid van
geesteszieke personen al geruime tijd erkend. België mag zich een pioniersrol
aanmeten door de wet van 1930 « tot bescherming van de maatschappij tegen
abnormalen en gewoontemisdadigers ». We moeten helaas stellen dat op
vandaag de veiligheid belangrijker is geworden in onze neoliberale
samenleving, omdat we onze vrijheid en ons verbruikersindividualisme
willen vrijwaren. De media springen op elk fait divers, hoe tragisch het ook
is, en gebruiken dit als aanleiding om het oordeel van de psychiaters en de
veroordeling van geesteszieke personen aan te klagen.
Als gevolg van een vreselijke misdaad gepleegd door een patiënt in een
psychiatrische ziekenhuisafdeling in Pau, heeft Frankrijk een amalgaam
gecreëerd tussen geestesziekte en delinquentie, tussen geestesziekte en
gevaarlijk zijn. Deze zaak, genaamd “nuit sécuritaire” werd door een groot
aantal professionelen aangeklaagd.
80
België is niet achter gebleven vermits de nieuwe wet tot bescherming van de
maatschappij met groter veiligheidsaspect versneld werd opgemaakt, als
gevolg van de verkrachting en de moord op twee jonge meisjes in Luik in
juni 2006.
Similes legt de nadruk op vier overwegingen:
• Geen verwarring « geesteszieke en gevaar »: hier moet heel wat werk
worden verwezenlijkt rond destigmatisering en Similes legt zich hierop
toe;
• Beter luisteren naar de ouders en de verwanten: dit wordt verdedigd
door psychiater Yann Hodé in een artikel gepubliceerd in het Franstalig
tijdschrift « L’Express » van 6 april 2010 als gevolg van de zaak
« pousseur de RER » [duwer van de RER]; een reiziger werd tegen een
RER-rijtuig geduwd in Parijs en de media berichtten dat de dader
schizofreen was en zijn behandeling stopgezet had; zijn moeder had de
diensten verwittigd en gewezen op zijn gevaarlijk gedrag.
Vele families blijven hun beklag doen over het feit dat ze geen hulp vinden
wanneer hun zieke verwante gevaarlijk gedrag vertoont.
• Oprichting van mobiele teams : door middel van een column in de
Franstalige krant « Le Soir » (Charles Funck - 22.01.2010) stelde
Similes de vraag naar « de oprichting van mobiele teams om de
personen met een beginnende psychose te overtuigen noodzakelijke
zorgen te aanvaarden en eraan mee te werken. Deze benadering wordt
met veel succes toegepast in het buitenland, meer bepaald in Frankrijk
sinds 1994, met de Equipes Rapides d’Intervention de Crise (ERIC)
[Snelle Interventieteams bij crisissituaties]. »
Similes benadrukt het fundamentele belang van een therapeutisch
samenwerkingsverband in de plaats van de gedwongen zorgverstrekking; het
proces wordt opgestart op verzoek van de verwanten door een team dat aan
huis komt, dat zich m.a.w. zelf naar de eventuele toekomstige patiënt begeeft.
81
2.2. De opleidingen aangeboden door Similes
Het voorkomen van wanbedrijven kan ook via een betere opleiding van de
verschillende actoren die de geestesgestoorde persoon tijdens zijn parkoers
ontmoet. Deze actoren zijn zowel de verwanten, de zorgverstrekkers, de
studenten als de politiediensten of nog anderen.
 Simil’Aide
Het programma « Simil’Aide : pour mieux vivre avec la schizophrénie »
[Simil’Aide : om beter te leven met schizofrenie] aangeboden door Similes
Bruxelles asbl is bestemd voor de verwanten van patiënten met schizofrenie.
Het programma wil de familieleden inlichten over de ziekte, onder meer door
middel van de ervaringen van een groep in opleiding.
De cyclus telt 10 sessies en wordt geleid door twee psychologen en andere
professionelen (psychiater, apotheker, psycholoog,…).
Tijdens elke sessie wordt een aspect van de schizofrene stoornis behandeld,
zoals bijvoorbeeld de acute opstoten, de voortekens, de evolutie, de
behandelingswijzen, …
 Profamille
De modules van psycho-educatie « Profamille » aangeboden door Similes
Wallonie asbl richten zich tot de verwanten van personen met schizofrenie.
Dit programma is bedoeld om nuttige kennis over te brengen over
schizofrenie, maar het helpt de families ook om aan de ziekte beter het hoofd
te bieden.
Het is niet de bedoeling te leren op welke manier de zieke persoon te
verzorgen, maar wel te leren hoe men de eigen capaciteiten kan verbeteren
om zo de ziekte van zijn verwante psychologisch beteraan te kunnen.
Deze module is de allerlaatste versie van het programma « Profamille », op
uiterst precieze wijze bijgewerkt en aangevuld door Dokter Yann Hodé,
psychiater, praktijkbeoefenaar in het Centre Hospitalier de Rouffach en
Alsace en vorser bij het Centre de Neurochimie in Straatsburg.
Het werd uitgetest in Zwitserland, Frankrijk en België en heeft zijn
doeltreffendheid aangetoond.
82
Het programma telt 14 sessies zoals bijvoorbeeld: de schizofrenie, de
oorzaken, de vormen en de vooruitzichten, ontwikkelen van communicatieve
vaardigheden, ontwikkelen van vaardigheden om grenzen te stellen,
ontwikkelen van vaardigheden om emoties te detecteren en te beheren, enz.
 Bijscholing voor professionelen
In het kader van de opdracht inzake destigmatisering en informatie inzake de
psychische stoornissen, biedt Similes Wallonie een- of meerdaagse
opleidingen voor professionelen aan.
Het eerste doel van deze korte opleiding bestaat erin realistische en juiste
informatie te geven over de voornaamste geestesstoornissen, teneinde de
professionelen in staat te stellen de verschillende ziektebeelden die ze in het
kader van hun werkzaamheden tegenkomen beter te vatten. Schriftelijke
documentatie wordt verspreid als aanvulling op de info verstrekt tijdens de
sessies.
Het tweede doel is het aanreiken van oplossingen, advies, « middeltjes » om
basisvaardigheden te ontwikkelen voor het werk met geestesgestoorden.
Met dit alles wil men twee zaken bereiken: de verbetering van de
levenskwaliteit van de patiënten, maar ook het beperken van stress bij
professionelen die met psychiatrische patiënten werken.
E
ISEN
 De oprichting van mobiele psychiatrische spoeddiensten
bestaande uit multidisciplinaire teams en dit over heel België;
 Een betere opleiding van de verschillende actoren die met
geesteszieken geconfronteerd kunnen worden.
83
3. EISENPAKKET VAN SIMILES EN VAN DE LIGA VOOR
MENSENRECHTEN – JANUARI 2011
Geïnterneerden hebben recht op een aangepaste, individuele behandeling
zoals voorzien in de wet betreffende de rechten van de patiënt van 22
augustus 2002 en zoals gesteld in de wet van 21 april 2007 betreffende de
internering van mensen met een geestesstoornis.
Deze aangepaste behandeling wordt niet voorzien in de gevangenis. Tekort
aan gespecialiseerd personeel, de repressieve atmosfeer en de vaak
onhygiënische voorzieningen staan een kwalitatieve zorg in de weg.
Similes en de Liga voor Mensenrechten zijn ervan overtuigd dat de
menswaardige behandeling van geïnterneerden een gedeelde
verantwoordelijkheid is. Zowel justitie, welzijn als volksgezondheid moeten
in actie schieten en de reeds genomen maatregelen verder uitbouwen. We
kunnen niet wachten tot de wet van 21 april 2007 betreffende de internering
van mensen met een geestesstoornis in werking is getreden. Dit is een oproep
aan alle verantwoordelijkheden om nu het nodige te doen.
3.1. Ultieme doel: geïnterneerden uit de gevangenis
Geestesgestoorde delinquenten situeren zich op de grens tussen psychiatrie
en criminaliteit. De publieke opinie heeft het vaak moeilijk om begrip op te
brengen voor deze groep.
Het is tevens geen sinecure om deze patiënten een plaats te geven binnen het
gerechtelijk apparaat. Het evenwicht tussen de rechten van de geesteszieke
daders en de veiligheid van de maatschappij is geen gemakkelijke zoektocht.
Het is een gedeelde verantwoordelijkheid van welzijn, volksgezondheid en
justitie.
84
De Belgische wet erkent de nood aan behandeling van de geesteszieke dader,
maar in de realiteit wordt dit recht op schrijnende wijze miskend. België
werd meermaals op de vingers getikt door internationale instanties over de
manier waarop zij omgaat met geesteszieke delinquenten. Het Europees
Comité voor de Preventie van Foltering
en Onmenselijke of Vernederende Behandeling of Bestraffing bracht over
deze Belgische situatie een aantal vernietigende rapporten uit in 1993, 1997,
2003 en 2010.
Knelpunten
Geïnterneerden hebben nood aan zeer specifieke zorg. De infrastructuur van
de gevangenis is niet aangepast, er zijn geen of weinig therapeutische
ruimtes. Van het gevangenispersoneel dat niet geschoold is op het vlak van
zorg en van de onderbemande zorgteams kunnen geen mirakels verwacht
worden. Zo wordt al eens van de gevangenisbewaker verwacht dat hij de
nodige medicatie toedient.
Vaak zijn geïnterneerden niet voldoende zelfredzaam en zijn zij
hulpbehoevend op het vlak van persoonlijke hygiëne. Het is mensonwaardig
dat geïnterneerden geen passende behandeling krijgen en bij gebrek aan
opnameplaatsen in de privé-instellingen en in de instellingen van
overheidswege wegkwijnen in de gevangenissen.
De gevangenis is ook niet de plaats om de nodige observaties te laten
doorgaan. Door de onmogelijkheid om op een kwalitatieve manier een
deskundigenonderzoek te laten verlopen, is het voor diegenen die
beslissingen moeten nemen over de persoon van de geïnterneerde niet
mogelijk dat met de nodige expertise en zorg te doen. De geïnterneerde ziet
zijn recht op een aangepaste behandeling niet ingevuld als gevolg van slechte
of niet gefundeerde beslissingen. Zo zijn zij het levenslange slachtoffer van
een mankerend systeem. Van resocialisatie kan op deze manier geen sprake
zijn.
Laat het duidelijk zijn dat een langdurige opsluiting van een geïnterneerde
zonder enige behandeling nefaste gevolgen heeft voor zijn of haar
geestestoestand. De frustratie van zo een persoon neemt toe en de kans op
een succesvolle reïntegratie in de maatschappij neemt zienderogen af.
85
Met de wet van 21 april 2007 is een eerste stap gezet. Het uitstel van
uitvoering is echter weer een doorn in het oog. Niets erger dan hoop geven en
die dan weer ontnemen.
Cijfers38
- 1094 geïnterneerden in de Belgische gevangenissen (waarvan 600 in de
Vlaamse gevangenissen);
- ongeveer 600 geïnterneerden met verstandelijke handicap.
3.2. Oproep aan psychiatrische voorzieningen en andere zorginstanties
om meer geïnterneerden op te nemen
Eens geïnterneerd door een rechterlijke beslissing wordt een geïnterneerde
opgevolgd door de Commissie tot Bescherming van de Maatschappij. CBM’s
verwijzen geïnterneerden naar zorginstanties om een aangepaste behandeling
te krijgen. Er is echter geen plaats. Er is een gebrek aan wil van
psychiatrische ziekenhuizen en andere zorgvormen om meer geïnterneerden
op te nemen. De criteria die ziekenhuizen hanteren om een opname-attest af
te leveren zijn niet gekend. Het grootste knelpunt is dat de zorginstanties
enkel een geïnterneerde opnemen indien hij of zij vatbaar is voor
behandeling.
Uit onderzoek uit de jaren 90 komen een vijf-tal redenen naar voor die
zorginstanties opgeven als redenen om geïnterneerden te weigeren:
1. Er is het gevaar van aantasting van de goede naam van het ziekenhuis;
2. De juridische verplichtingen van het ziekenhuis;
3. De geïnterneerde is niet vatbaar voor behandeling door gebrek aan
motivatie;
4. Er is geen recente medisch-psychiatrische informatie van de geïnterneerde
voorhanden;
5. De nood aan langdurige behandeling van geïnterneerden.
38
Interview met Henri Heimans, Voorzitter van de Commissie Bescherming
Maatschappij van Gent in Ad Rem 2010 , Speciale Editie, p. 34-35
86
Binnen de groep geïnterneerden zijn er de delinquenten die feiten plegen als
gevolg van een drug- of alcoholprobleem. Psychiatrische instellingen stellen
als voorwaarde dat de patiënt eerst een behandeling volgt binnen de
drughulpverlening. Maar deze laatste weigeren dan weer patiënten met een
ernstige psychiatrische problematiek (dubbele diagnose). Een vicieuze cirkel.
Geïnterneerden met dubbel-diagnose vormen de grootste subgroep onder de
geïnterneerden die zich in de gevangenis bevinden.
Het hulpverleningsaanbod is ook ontoereikend ten aanzien van personen met
een verstandelijke handicap. Ze zijn evenmin welkom in de gespecialiseerde
tehuizen voor personen met een verstandelijke beperking en blijven
noodgedwongen opgesloten in het penitentiair milieu; het is een bijzonder
kwetsbare groep.
Ook de zorgsector moet zijn verantwoordelijkheid opnemen en een
transparanter beleid voeren ten aanzien van opname van geïnterneerden. Het
is een gedeelde verantwoordelijkheid.
3.3. Oproep aan politici: uitvoering van de wet van 21 april 2007 –
bouw van de forensische psychiatrische klinieken – vrijmaken van
geld voor de behandeling van geïnterneerden
De wet van 21 april 2007 is een stap in de goede richting. Het is echter
frustrerend dat de wet nog steeds niet in uitvoering is. De tijd dringt! We
kunnen niet wachten tot eind 2012 om de situatie aan te pakken.
Wij vragen aan beleidsmakers om dringend werk te maken van de verdere
bouw van de twee forensische ziekenhuizen. Wanneer wordt de eerste steen
gelegd? Wie zal uitbater worden van de ziekenhuizen? Wie betaalt de
uitbatingskosten? Justitie of volksgezondheid?
En verder: wat met de geïnterneerden die geen plaats zullen hebben in deze
ziekenhuizen?
In tussentijd moet de regering voorzien in toereikend psychiatrisch en
verzorgend personeel in de gevangenis (de multidisciplinaire zorgteams zijn
87
onderbemand); de hygiënische en leefomstandigheden moeten verbeteren; er Het CBM te Gent heeft reeds de eerste stappen genomen. Ze heeft beslist tot
moet de nodige infrastructuur voorzien worden om de therapeutische gedwongen opname in een met name genoemde instelling. Zo is een bed
behandelingen voor geïnterneerden mogelijk te maken. vrijgemaakt (op kosten van justitie).

3.4. Oproep aan advocaten – juridische actie en vorming van advocaten
Een advocaat staat zijn cliënt bij tijdens de zittingen voor de Commissie tot
Bescherming van de Maatschappij. Wanneer de Commissie beslist dat een
geïnterneerde een residentieel behandelingsprogramma moet volgen, wordt
deze beslissing meestal niet uitgevoerd. De beslissing blijft dode letter. De
geïnterneerde blijft gewoon in de gevangenis.
Wij vragen dan ook met aandrang aan de ordes om advocaten op te leiden,
modelconclusies te voorzien en vormingen te geven om de nodige resultaten
te bereiken.
Bron: Justitie in cijfers 2010, FOD Justitie, Vast bureau Statistiek en
werklastmeting, p. 55

Het arrest van 17 september 2009 van het Grondwettelijk Hof kan worden
aangegrepen om verdere stappen te ondernemen. In haar motivering stelt het
Hof:

“B.7.3. Wanneer het bevoegde rechtscollege heeft geoordeeld dat een

geïnterneerde persoon moet worden opgenomen in een aangepaste
inrichting, staat het aan de bevoegde overheden ervoor te zorgen dat die
persoon daar kan worden opgenomen. (…) Indien, wanneer de door de
commissie tot bescherming van de maatschappij aangewezen inrichting de
geïnterneerde persoon niet kan opnemen, een redelijk evenwicht moet
worden gezocht tussen de belangen van de overheden en die van de
betrokkene, wordt een dergelijk evenwicht verbroken wanneer de betrokkene
voor onafzienbare tijd in een inrichting wordt gelaten die het bevoegde
rechtscollege met het oog op de reclassering van betrokkene onaangepast
heeft geacht.”

Het Hof stelt in haar motivering dat op de bevoegde overheden de

verplichting rust er voor te zorgen dat de persoon kan worden opgenomen
eens er werd beslist waar de nodige behandeling moet plaatsvinden.

Zo wordt dus de weg geopend om via de burgerlijke rechter te eisen dat een
geïnterneerde wordt opgenomen in een instelling.

88 89
3.5. Oproep aan de deskundigen – kwaliteitsvolle onderzoeken en recht VERKLARENDE LIJST AFKORTINGEN
op behandeling
 AIS Agence Immobilière Sociale
Het is een veel gehoorde klacht. De psychiatrische verslagen zijn te
oppervlakkig en gaan niet diep genoeg in op de persoonlijkheid van de  AWIPH Agence Wallonne pour l’Intégration de la Personne
betrokken persoon of geven geen beschrijving van de formele diagnose. Deze Handicapée
informatie is echter onmisbaar opdat de rechter kan besluiten tot een  ABAGG Ambulante Begeleiding Aan Geïnterneerden met een
interneringsmaatregel of de instelling kan aanwijzen waar de nodige verstandelijke beperking in de Gevangenis
behandeling moet worden gevolgd.  AR Arrêté Royal

Er moet worden vastgesteld dat er binnen de psychiatrie en de medische  AQIS Association du Québec pour l’Intégration Sociale
faculteiten onvoldoende interesse aanwezig is voor psychisch zieke Association Francophone d’Aide aux Handicapés
delinquenten en de forensische psychiatrie. Dit resulteert in een tekort aan  AFrAHM Mentaux
deskundigen die goed gefundeerde adviezen kunnen verstrekken aan de  ANAHM Association Nationale d’Aide aux Handicapés Mentaux
rechters. Onderzoek binnen rechtszaken is zeer tijdsrovend en vraagt veel
 AIO Association pour l’Innovation en Orthopédagogie
ervaring in complexe psychiatrische problemen.
 BS Belgische Staatblad
Een andere reden voor het gebrek aan interesse in dit domein heeft  CMI Cellules Mobile d’Intervention
betrekking op de lage tarieven voor gerechtskosten. De honoraria of
 CPL Centre de Psychiatrie Légale
vergoedingen voor de psychiatrische act binnen de forensische psychiatrie
liggen veel lager dan deze binnen het psychiatrische ziekenhuis of in de  CHP Centre Hospitalier Psychiatrique
privé-praktijk. Desondanks bestaat in een aantal Belgische universiteiten wel  CPAS Centre Public d'Aide Sociale
de mogelijkheid tot het volgen van een postgraduaat in de forensische
 CRP Centre Régional Psychiatrique
psychiatrie en de psychologie.
 CPT Comité européen pour la Prévention de la Torture et des
Wij vragen de inzet van de faculteiten om de nodige opleiding en bijstand te peines ou traitements inhumains ou dégradants
voorzien aan deskundigen. Er moet tijd vrijgemaakt worden om de verslagen Europees Comité ter voorkoming van Foltering en
kwalitatief af te leveren. Het initieel psychiatrisch verslag is immers bepalend onmenselijke of venederende behandeling of bestraffing
voor het verdere regime dat de geïnterneerde zal doorlopen.  CBM Commissie tot Bescherming van de Maatschappij
 CDS Commission de Défense Sociale
Aan de overheid vragen we een degelijke verloning voor het belangrijke
werk van de gerechtsdeskundigen.  EVAS Éducation à la Vie Affective et Sexuelle
Affectieve en seksuele opvoeding
 ERIC Équipes Rapides d’Intervention de Crise
 ETP Équivalent Temps Plein
 EDS Établissement de Défense Sociale
90 91
 FUNDP Facultés Universitaires Notre Dame de la Paix  SPF Service Public Fédéral
 FUSL Facultés Universitaires Saint-Louis  SWB Sociale Woningsbureaus
 FOD Federale Overheidsdienst  SSM Soins de Santé Mentale
 FPC Forensisch Psychiatrisch Centrum  TAP Tribunal de l’Application des Peines
 GGZ Geestelijke Gezondheidszorg Strafuitvoeringsrechtbank
 GTCSI Groupe de Travail “Circuits de Soins Internés”  UCL Université Catholique de Louvain
 IHP Initiatives d’Habitations Protégées  VAS Vie Affective et Sexuelle
Beschermd wonen initiatieven  VAPH Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap
 IBM Inrichting voor de Bescherming van de Maatschappij  VTE Volle Tijd Equivalent
 IQDI Institut Québécois de la Déficience Intellectuelle  VMG Vormingswerk voor Mensen met een verstandelijke
Internationaal Observatorium voor de Gevangenissen handicap Gent
 IOG
 KB Koninklijk Besluit
 MSP Maison de Soins psychiatriques
 MB Moniteur Belge
Nationale Vereniging voor Hulp aan Verstandelijk
 NVHVG Gehandicapten
 OIP Observatoire International des Prisons
 ONEM Office National de l'Emploi
 OCMW Openbare Commissie Maatschappelijk Werk
 PHARE Personne Handicapée Autonomie Recherchée
Persoon met een handicap streven naar autonomie
 PAI Plan d’Accompagnement Individualisé
Persoonlijk therapeutisch begeleidingsplan
 PVT Psychiatrisch Verzorgingstehuis
 RER Réseau Express Régional
 RIS Revenu d’Intégration Sociale
Leefloon
 RVA Rijksdienst Voor Arbeidsvoorziening
 SOC Service d’Orthopédagogie Clinique
92 93
 ADRESSEN

 ANAHM asbl – NVHVG vzw

Avenue Albert Giraud 24   24 Albert Giraudlaan
1030 Bruxelles 1030 Brussel
 www.anahm.be  www.nvhvg.be
 secretariat@anahm.be  secretariaat@nvhvg.be
 02 247 28 29  02 247 28 29
 LE CENTRE POUR L’EGALITÉ CENTRUM VOOR GELIJKHEID
DES CHANCES VAN KANSEN
Rue Royale 138 Konigingslaan 138
1000 Bruxelles 1000 Brussel
 www.diversite.be  www.diversite.be
 epost@cntr.be  epost@cntr.be
 0800 128 00  0800 128 00
 LIGA VOOR MENSENRECHTEN VZW
Gebroeders De Smetstraat 75
9000 Gent
 www.mensenrechten.be
 ligafq@gmail.be
 09 223 07 38
Contactpersoon: Femke Quagebeur
 SIMILES VZW
Groeneweg 151
3001 Heverlee
 www.similes.be
 mieke.craeymeersch@similes.be
 016 24 42 08
Contactpersoon: Mieke Craeymeersch
 FÉDÉRATIONS DES ASSOCIATIONS SIMILES FRANCOPHONES ASBL
Rue Malibran 49
1050 Bruxelles
 www.similes.org
 federation@similes.org
 02 644 92 00
94
 ADRESSES
 ANAHM asbl – NVHVG vzw
Avenue Albert Giraud 24   24 Albert Giraudlaan
1030 Bruxelles 1030 Brussel
 www.anahm.be  www.nvhvg.be
 secretariat@anahm.be  secretariaat@nvhvg.be
 02 247 28 29  02 247 28 29
 LE CENTRE POUR L’EGALITÉ CENTRUM VOOR GELIJKHEID
DES CHANCES VAN KANSEN
Rue Royale 138 Konigingslaan 138
1000 Bruxelles 1000 Brussel
 www.diversite.be  www.diversite.be
 epost@cntr.be  epost@cntr.be
 0800 128 00  0800 128 00
 LIGA VOOR MENSENRECHTEN VZW
Gebroeders De Smetstraat 75
9000 Gent
 www.mensenrechten.be
 ligafq@gmail.be
 09 223 07 38
Contactpersoon: Femke Quagebeur
 SIMILES VZW
Groeneweg 151
3001 Heverlee
 www.similes.be
 mieke.craeymeersch@similes.be
 016 24 42 08
Contactpersoon: Mieke Craeymeersch
 FÉDÉRATIONS DES ASSOCIATIONS SIMILES FRANCOPHONES ASBL
Rue Malibran 49
1050 Bruxelles
 www.similes.org
 federation@similes.org
 02 644 92 00
88
 FUNDP Facultés Universitaires Notre Dame de la Paix  SPF Service Public Fédéral
 FUSL Facultés Universitaires Saint-Louis  SWB Sociale Woningsbureaus
 FOD Federale Overheidsdienst  SSM Soins de Santé Mentale
 FPC Forensisch Psychiatrisch Centrum  TAP Tribunal de l’Application des Peines
 GGZ Geestelijke Gezondheidszorg Strafuitvoeringsrechtbank
 GTCSI Groupe de Travail “Circuits de Soins Internés”  UCL Université Catholique de Louvain
 IHP Initiatives d’Habitations Protégées  VAS Vie Affective et Sexuelle
Beschermd wonen initiatieven  VAPH Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap
 IBM Inrichting voor de Bescherming van de Maatschappij  VTE Volle Tijd Equivalent
 IQDI Institut Québécois de la Déficience Intellectuelle  VMG Vormingswerk voor Mensen met een verstandelijke
Internationaal Observatorium voor de Gevangenissen handicap Gent
 IOG
 KB Koninklijk Besluit
 MSP Maison de Soins psychiatriques
 MB Moniteur Belge
Nationale Vereniging voor Hulp aan Verstandelijk
 NVHVG Gehandicapten
 OIP Observatoire International des Prisons
 ONEM Office National de l'Emploi
 OCMW Openbare Commissie Maatschappelijk Werk
 PHARE Personne Handicapée Autonomie Recherchée
Persoon met een handicap streven naar autonomie
 PAI Plan d’Accompagnement Individualisé
Persoonlijk therapeutisch begeleidingsplan
 PVT Psychiatrisch Verzorgingstehuis
 RER Réseau Express Régional
 RIS Revenu d’Intégration Sociale
Leefloon
 RVA Rijksdienst Voor Arbeidsvoorziening
 SOC Service d’Orthopédagogie Clinique
86 87
3.5. Appel aux experts – expertises de qualité et droit au traitement GLOSSAIRE
C’est une plainte très récurrente. Les rapports psychiatriques sont trop  AIS Agence Immobilière Sociale
superficiels et ne sondent pas assez la personnalité de l’intéressé ou ne
fournissent pas de description du diagnostic formel. Or, cette information est  AWIPH Agence Wallonne pour l’Intégration de la Personne
indispensable pour que le juge puisse décider de prendre une mesure Handicapée
d’internement ou de désigner l’institution dans laquelle le traitement  ABAGG Ambulante Begeleiding Aan Geïnterneerden met een
nécessaire doit être suivi. verstandelijke beperking in de Gevangenis
 AR Arrêté Royal
Force est de constater que le secteur de la psychiatrie et les facultés
 AQIS Association du Québec pour l’Intégration Sociale
médicales montrent peu d’intérêt pour les délinquants atteints d’un trouble
psychiatrique et pour la psychiatrie légale. Ce qui se traduit par un manque  AFrAHM Association Francophone d’Aide aux Handicapés Mentaux
d’experts capables de fournir aux juges des avis bien étayés. Les expertises  ANAHM Association Nationale d’Aide aux Handicapés Mentaux
judiciaires sont très chronophages et requièrent une grande connaissance des
 AIO Association pour l’Innovation en Orthopédagogie
problèmes psychiatriques complexes.
 BS Belgische Staatblad
Une autre raison qui explique le manque d’intérêt dans ce domaine est la  CMI Cellules Mobile d’Intervention
faiblesse des tarifs que l’on applique aux honoraires des experts. Les
 CPL Centre de Psychiatrie Légale
honoraires ou les rétributions qui s’appliquent à un acte psychiatrique dans le
domaine de la psychiatrie légale sont beaucoup plus faibles que ceux  CHP Centre Hospitalier Psychiatrique
pratiqués dans les hôpitaux psychiatriques ou dans les cabinets privés.  CPAS Centre Public d'Aide Sociale
Cependant, dans un certain nombre d’universités belges, il est tout de même
 CRP Centre Régional Psychiatrique
possible de suivre un post-graduat en psychiatrie légale et en psychologie
légale.  CPT Comité européen pour la Prévention de la Torture et des
peines ou traitements inhumains ou dégradants
Nous demandons que les facultés s’engagent à fournir la formation et Europees Comité ter voorkoming van Foltering en
l’assistance nécessaires aux experts. Il faut libérer du temps pour pouvoir onmenselijke of venederende behandeling of bestraffing
remettre des rapports de qualité. Le rapport psychiatrique initial est en effet  CBM Commissie tot Bescherming van de Maatschappij
déterminant pour le parcours ultérieur de l’interné.
 CDS Commission de Défense Sociale
Quant aux autorités, nous leur demandons une rémunération convenable pour  EVAS Éducation à la Vie Affective et Sexuelle
le travail important qu’accomplissent les experts judiciaires. Affectieve en seksuele opvoeding
 ERIC Équipes Rapides d’Intervention de Crise
 ETP Équivalent Temps Plein
 EDS Établissement de Défense Sociale
84 85
Dans l’intervalle, le gouvernement doit prévoir du personnel soignant et La CDS de Gand a déjà accompli un premier pas. Elle a décidé de
psychiatrique en suffisance au sein des prisons (il y a un manque d’effectifs contraindre une institution nommément désignée à accueillir une personne.
au niveau des équipes soignantes pluridisciplinaires) ; il convient d’améliorer Un lit a ainsi été libéré (aux frais de la Justice).
les conditions de vie et d’hygiène ; il faut prévoir l’infrastructure nécessaire
pour permettre le traitement thérapeutique des internés. Nous demandons dès lors instamment aux Ordres du Barreau de former les
avocats, de prévoir des conclusions type et de dispenser des formations pour
3.4. Appel aux avocats – action et formation juridique des avocats obtenir les résultats nécessaires.
Un avocat assiste son client durant les audiences de la Commission de Source : La justice en chiffres 2010, SPF Justice, Bureau permanent
défense sociale. Lorsque la Commission décide qu’un interné doit suivre un Statistiques et Mesure de la Charge de travail, p. 55
programme de traitement résidentiel, cette décision n’est généralement pas
mise en œuvre. Elle reste lettre morte. L’interné reste tout simplement en
prison.
L’arrêt du 17 septembre 2009 de la Cour constitutionnelle peut être utilisé
pour aller plus loin. Dans sa motivation, la Cour stipule que :
« B.7.3. Lorsque la juridiction compétente a jugé qu’une personne internée
doit être accueillie dans un établissement approprié, il appartient aux
autorités compétentes de faire en sorte que cette personne puisse y être
accueillie. (…) Si, lorsque l’établissement désigné par la commission de
défense sociale ne peut accueillir la personne internée, un équilibre
raisonnable doit être recherché entre les intérêts des autorités et ceux de
l’intéressé, un tel équilibre est rompu lorsque celui-ci est laissé indéfiniment
dans un établissement que la juridiction compétente a jugé inadapté pour
permettre son reclassement. »
La Cour indique dans sa motivation que les autorités compétentes doivent
veiller à ce que la personne puisse être accueillie dès qu’une décision a été
prise concernant l’endroit où doit être dispensé le traitement nécessaire.
Ce qui ouvre la voie à la possibilité de demander via le juge civil qu’un
interné soit accueilli dans un établissement donné.
82 83
La frustration d’une telle personne s’accumule et les chances d’une
réinsertion réussie au sein de la société s’amenuisent à vue d’œil.
Avec la loi du 21 avril 2007, une première étape a été franchie. Le report
d’exécution est cependant une nouvelle source d’exaspération. Il n’y a rien de
pire que de donner de l’espoir pour le reprendre par la suite.
En chiffres38
- Il y a 1094 internés dans les prisons belges (dont 600 dans les prisons
flamandes) ;
- Près de 600 internés souffrent d’un handicap mental.
3.2. Appel aux institutions psychiatriques et aux autres établissements
de soins pour qu’ils admettent davantage d’internés
Une fois internée par une décision judiciaire, la personne est suivie par la
Commission de défense sociale. Les CDS renvoient les internés vers des
établissements de soins pour qu’ils bénéficient d’un traitement adapté. Or, les
places font défaut. Il y a un manque de volonté de la part des hôpitaux
psychiatriques et des autres formes de soins d’accueillir plus d’internés. Les
critères qu’utilisent les hôpitaux pour délivrer un certificat d’admission ne
sont pas connus. Le problème principal est que les établissements de soins
n’acceptent un interné que s’il peut être traité.
Des recherches réalisées dans les années 90 ont identifié cinq motifs
invoqués par les établissements de soins pour refuser un interné :
1. Risque de nuire à la réputation de l’hôpital ;
2. Les obligations juridiques de l’hôpital ;
3. La personne internée n’est pas traitable faute de motivation ;
4. Indisponibilité d’informations psychiatriques récentes concernant
l’interné ;
5. Internés nécessitant un traitement de longue durée.
38
Interview avec Henri Heimans, président de la Commission de défense sociale de
Gand dans Ad Rem 2010 , édition spéciale, p. 34-35
80
Parmi les internés, il y a les délinquants qui commettent des faits suite à un
problème d’addiction aux drogues ou à la boisson. Les institutions
psychiatriques posent comme condition que le patient suive d’abord un
traitement au sein d’un service d’aide aux toxicomanes. Mais ces services
refusent à leur tour d’accepter des patients atteints de troubles psychiatriques
graves (double diagnostic). C’est un cercle vicieux. Les internés présentant
un double diagnostic constituent le plus grand sous-groupe d’internés
résidant en prison.
L’offre en matière de soins est également insuffisante pour les personnes
souffrant d’un handicap mental. Ces personnes ne sont pas non plus les
bienvenues dans les centres spécialisés pour les personnes souffrant d’un
handicap mental et elles restent, par la force des choses, enfermées dans le
milieu pénitentiaire; il s’agit d’un groupe particulièrement vulnérable.
Le secteur des soins de santé doit lui aussi prendre ses responsabilités et
mener une politique plus transparente concernant la prise en charge des
internés. C’est une responsabilité partagée.
3.3. Appel aux politiques : mise en œuvre de la loi du 21 avril 2007 –
construction des cliniques psychiatriques légales – déblocage de
fonds pour le traitement des internés
La loi du 21 avril 2007 est un pas dans la bonne direction. Il est cependant
frustrant de voir que la loi n’est toujours pas entrée en vigueur. Le temps
presse ! Nous ne pouvons pas attendre jusqu’à la fin 2012 pour prendre les
choses en main.
Nous demandons aux politiques de s’occuper d’urgence de la poursuite de la
construction des deux hôpitaux légaux. Quand sera posée la première
pierre ? Qui s’occupera de l’exploitation des hôpitaux ? Qui assumera les
frais d’exploitation ? La Justice ou la Santé publique ?
Et puis : quid des internés qui n’auront pas de place dans ces hôpitaux ?
81
3. CAHIER DE REVENDICATIONS DE SIMILES VZW ET DE LA LIGA
VOOR MENSENRECHTEN – JANVIER 2011
Les internés ont le droit de bénéficier d’un traitement individuel adapté, tel
que stipulé par la loi du 22 août 2002 relative aux droits des patients et la loi
du 21 avril 2007 relative à l’internement des personnes atteintes d’un trouble
mental.
Ce traitement adapté n’est pas dispensé au sein des prisons. Le manque de
personnel spécialisé, l’ambiance répressive et les infrastructures souvent
déficientes sur le plan de l’hygiène sont une entrave à des soins de qualité.
Similes vzw et la Liga voor Mensenrechten sont convaincus qu’offrir aux
internés un traitement digne est une responsabilité partagée. La justice, de
même que les secteurs du Bien-être et de la Santé publique, doivent agir et
poursuivre le développement des mesures déjà prises. Nous ne pouvons pas
attendre l’entrée en vigueur de la loi du 21 avril 2007 relative à l’internement
des personnes atteintes d’un trouble mental. Ceci est un appel que nous
lançons à tous les responsables pour qu’ils fassent le nécessaire.
3.1. Objectif ultime : éloigner les internés des prisons
Les délinquants atteints d’un trouble mental se situent à la limite entre la
psychiatrie et la criminalité. L’opinion publique a souvent du mal à
comprendre ce groupe.
En même temps, ce n’est pas une sinécure de donner à ces patients une place
au sein de l’appareil judiciaire. L’équilibre entre les droits des délinquants
atteints d’un trouble mental et la sécurité de la société n’est pas facile à
78
trouver. C’est une responsabilité partagée qui incombe tant aux secteurs du
Bien-être et de la Santé publique qu’à la Justice.
La loi belge reconnaît le besoin des délinquants atteints d’un trouble mental
de bénéficier d’un traitement, mais, dans les faits, ce droit est bafoué de façon
criante. La Belgique a été rappelée à l’ordre maintes fois par les instances
internationales concernant la manière dont elle traite ses délinquants atteints
de troubles mentaux. Le Comité européen pour la prévention de la torture et
des peines ou des traitements inhumains ou dégradants (CPT) a rendu un
certain nombre de rapports accablants en 1993, 1997, 2003 et 2010 au sujet
de cette situation que connaît la Belgique.
Points problématiques
Les personnes internées ont besoin de soins très spécifiques. L’infrastructure
carcérale n’est pas adaptée, il n’y a pas ou peu d’espaces thérapeutiques. Le
personnel pénitentiaire sans formation en matière de soins et les équipes
soignantes en manque d’effectifs ne peuvent pas faire de miracles. On
s’attend parfois à ce que le gardien de prison administre les médicaments
nécessaires.
Il arrive souvent que les personnes internées ne soient pas assez autonomes et
aient besoin d’aide pour leur hygiène personnelle. C’est une aberration que
les internés ne reçoivent pas de traitement approprié et dépérissent en prison
faute de places d’accueil dans des établissements privés et publics.
La prison n’est pas non plus le lieu approprié pour effectuer les observations
nécessaires. L’impossibilité d’effectuer une expertise de qualité empêche les
personnes qui doivent décider du sort de la personne de l’interné de prendre
ces décisions avec l’expertise et l’attention nécessaires. L’interné se voit
privé de son droit à un traitement adapté suite à la prise de mauvaises
décisions ou de décisions sans fondement. Il est ainsi la victime perpétuelle
d’un système déficient, de sorte qu’il ne peut être question de réinsertion.
Il faut être clair : l’enfermement durable d’un interné sans le moindre
traitement peut avoir des conséquences néfastes pour son état mental.
79
 Simil’Aide
Le programme « Simil’Aide : pour mieux vivre avec la schizophrénie »
donné par Similes Bruxelles asbl est destiné aux proches de patients souffrant
de schizophrénie. Le programme a pour objectif de donner aux proches les
informations sur la maladie et de leur permettre de les assimiler via
l’expérience d’un groupe en formation.
Composé de 10 séances, le cycle est animé par deux psychologues et d’autres
professionnels (psychiatre, pharmacien, psychologue,…) sont également
prévus.
Chaque séance verra aborder une facette du trouble schizophrénique comme
les phases aiguës, les signes avant-coureurs, l’évolution, les traitements…
 Profamille
Les modules de psychoéducation « Profamille » donnés par Similes Wallonie
asbl s’adressent aux proches de personnes atteintes de schizophrénie. Ce
programme est destiné à communiquer certaines connaissances utiles sur la
schizophrénie, mais aussi à aider les familles à mieux faire face.
Le but n’est pas d’apprendre à soigner la personne malade, mais d’apprendre
comment faire pour améliorer ses propres capacités à mieux supporter le
poids de la maladie de son proche.
Ce module est la toute dernière version du programme « Profamille »,
réactualisée de manière extrêmement précise et complète par le Docteur
Yann Hodé, psychiatre, praticien au Centre Hospitalier de Rouffach en
Alsace et chercheur au Centre de Neurochimie de Strasbourg. Il a été testé en
Suisse, en France et en Belgique et a démontré son efficacité.
Ce programme compte 14 séances comme par exemple : la schizophrénie, ses
causes, ses manifestations et son pronostic, développer des habiletés en
communication, développer des habiletés à poser ses limites, développer des
habiletés à repérer et à gérer ses émotions, etc.
76
 Formations continues pour professionnels
Dans le cadre de sa mission de déstigmatisation et d’information sur les
troubles psychiques, Similes Wallonie propose une formation d’une journée
ou plus pour professionnels.
L’objectif de cette courte formation est tout d’abord d’apporter une
information réaliste et adéquate sur les principaux troubles mentaux, afin de
permettre aux professionnels de mieux comprendre les différentes
pathologies qu’ils rencontrent dans le cadre de leur travail. Une
documentation écrite complète est distribuée pour compléter les informations
données au cours de la séance.
L’autre objectif est d’apporter des pistes de solutions, des conseils, des
« trucs » afin de développer des habiletés de base pour travailler avec des
personnes atteintes de troubles psychiques.
Le but est double : améliorer la qualité de vie des patients mais également
soulager la charge de stress des professionnels face à des patients
psychiatriques.
EVENDICATIONS
 La mise sur pied de services psychiatriques mobiles
d’urgence composés d’équipes multidisciplinaires sur tout le
R
territoire belge ;
 Une meilleure formation des différents acteurs qui pourraient
être confrontés un jour à la maladie mentale.
77

2. RECOMMANDATIONS INDIVIDUELLES PAR RAPPORT À LA
SITUATION ACTUELLE DES INTERNÉS ATTEINTS DE TROUBLES
PSYCHIQUES EN BELGIQUE
2.1. La prévention
Il est bien difficile de parler de prévention dans ce domaine si complexe des
délits et crimes commis par des personnes atteintes de troubles mentaux.
Dans notre culture l’irresponsabilité pénale des malades mentaux est
reconnue depuis longtemps mais la Belgique peut se targuer d’avoir été
pionnière en édictant en 1930 « la loi de défense sociale à l’égard des
anormaux et des délinquants d’habitude ». Actuellement malheureusement il
faut bien reconnaître que l’impératif sécuritaire est devenu majeur dans une
société néolibérale car voulant assurer par là-même notre liberté et notre
individualisme consumériste ; les médias se saisissent du moindre fait divers
par ailleurs épouvantablement tragique, pour en faire leur première page et
réclamer avec les pouvoirs publics la sanction des psychiatres et le jugement
des malades mentaux.
A la suite d’un crime atroce commis par un patient dans une enceinte
psychiatrique hospitalière à Pau, la France y est allée d’un amalgame entre
maladie mentale et délinquance, entre folie et dangerosité. On a pu parler de
« nuit sécuritaire » dénoncée par un nombre impressionnant de
professionnels.
La Belgique n’est pas en reste puisque la nouvelle mouture de la « loi de
défense sociale » avec un aspect davantage sécuritaire a été accélérée dans
son élaboration, par les viols et meurtres de deux fillettes à Liège en juin
2006.
74
Similes met l’accent sur quatre ordres de considérations :
• Pas de confusion « malade mental et danger » : tout un travail est à faire
de ce côté dans le sens de la déstigmatisation et Similes s’y emploie ;
• Meilleure écoute des parents et proches : c’est ce que défend le
psychiatre Yann Hodé dans un article paru dans « L’Express » le 6 avril
2010 à la suite de l’affaire dite du « pousseur de RER » ; un voyageur
avait été poussé contre un RER à Paris et les médias avaient précisé que
l’auteur souffrait de schizophrénie et qu’il avait arrêté son traitement ; sa
mère avait alerté les services en signalant sa dangerosité.
De nombreuses familles continuent à se plaindre de ne pas trouver d’aide
lorsque leur proche malade a un comportement dangereux.
• Création d’équipes mobiles : via une carte blanche dans « Le Soir »
(Charles Funck - 22.01.2010) Similes réitérait sa demande de « création
d’équipes mobiles à même de convaincre les personnes débutant une
psychose d’accepter les soins nécessaires et d’y collaborer. Cette approche
est appliquée avec grand succès à l’étranger, notamment en France depuis
1994, avec les Equipes Rapides d’Intervention de Crise (ERIC). »
Similes insiste sur l’importance fondamentale de l’établissement d’une
alliance thérapeutique en lieu et place de soins contraints ; le processus est
initié à la demande des proches par une équipe allant à domicile, à la
rencontre d’un éventuel futur patient.
2.2. Les formations proposées par Similes
La prévention des délits passe également par une meilleure formation des
différents acteurs rencontrés par les personnes atteintes de troubles
psychiques tout au long de leur parcours. Ces acteurs sont autant les proches,
les soignants, les étudiants ainsi que les services de police ou autres.
75
 1.5. Conclusion
EVENDICATIONS
La problématique des personnes handicapées mentales internées doit
 Prise en compte et inclusion du groupe cible « personnes
être envisagée de manière globale et transversale. La politique en cette
handicapées mentales internées » dans les projets de réseaux
R matière est à la frontière entre la protection de la société et l’encadrement
et circuits de soins en santé mentale (Projet psy107) ;
thérapeutique et/ou socioéducatif de la personne. A fortiori, elle nécessite une
collaboration étroite entre les ministères de la Justice, des Affaires sociales et
 Participation des ministres en charge de la politique des
de la Santé.
personnes handicapées à la conférence interministérielle
Santé publique et ce en y impliquant les associations de
personnes handicapées mentales et leur famille ; Concernant la prévention, la collaboration avec les ministères chargés de
l’Enseignement et de la Formation est également requise. Le
 Mise en place d’une concertation permanente entre les décloisonnement de ces différents secteurs ainsi qu’une meilleure
professionnels de la santé mentale et ceux du handicap coordination entre l’État fédéral et les autres niveaux de pouvoirs doit
mental, en vue d’assurer un suivi continu souple et conduire à une politique intégrée et préventive.
pluridisciplinaire des internés handicapés mentaux avec troubles
psychiques ou du comportement. Ce, notamment, via le
développement des Cellules Mobiles d’Intervention ;
 Pour les cas où les interventions mobiles s’avèrent
insuffisantes, création d’unités résidentielles spécifiques pour
les internés handicapés mentaux souffrant de troubles
psychiques ou du comportement (ex. internés dits « à moyen
risque »).
72 73
Projets ambulatoires :
• « Ontgrendeld »initiative du centre de jour OBRA en collaboration avec
la prison de Gand. www.obra.be
• A.B.A.G.G. (Ambulante Begeleiding Aan Geïnterneerden met een
verstandelijke beperking in de Gevangenis), projet de l’association ’t
Zwarte Goor, en collaboration avec la prison de Merksplas.
www.zwartgoor.be
Au moyen d’une Convention, la VAPH octroie l’équivalent de 16 places
en centre de jour transformables en accompagnement ambulatoire.
Unités résidentielles:
• Amanis à Zoersel, 10 places (’t Zwarte Goor)
• Limes à Sint Ferdinand, 10 places
• Itinera à Sint Idesbald, 10 places
Ces trois unités sont reconnues par la VAPH comme « centres d’hébergement
pour non travailleurs ».
De manière générale, ces divers projets ont pour but d’améliorer le cadre et la
qualité de vie des internés. Il s’agit d’une approche agogique37 : le
traitement est conçu au cas par cas, en fonction des besoins, limites et
possibilités de la personne. Le programme de soins et d’activités
socioéducatives s’adapte à l’évolution de l’individu; celui-ci est envisagé
dans sa globalité, en lien avec son environnement familial et social.
La plupart visent la réintégration des internés dans la société. Le séjour
résidentiel est alors considéré comme une étape intermédiaire. Seuls Amanis
et dans certains cas Limes offrent une structure résidentielle « à vie ». Amanis
accueille en effet des internés avec un handicap mental et des troubles
psychiques ou du comportement graves, ce qui rend la réorientation difficile.
37
Agogique (nom féminin, néologisme de l’allemand « agogik » proposé en 1884 par le
musicologue Hugo Reimann) : désigne les légères modifications de rythme ou de tempo
dans l’interprétation d’un morceau de musique de manière transitoire, en opposition à
une exécution exacte et mécanique. www.wikipedia.org
70
EVENDICATION
Sur base des expériences flamandes citées plus haut, nous
demandons la mise en place, la reconnaissance et le soutien
R de projets similaires en Communauté française. Ceci
implique la mobilisation des institutions compétentes en Région
wallonne et à Bruxelles, à savoir l’Agence Wallonne pour
l’Intégration de la Personne Handicapée (AWIPH) et le service
PHARE (Personne handicapée autonomie recherchée).
1.4. Personnes handicapées mentales avec troubles psychiques ou du
comportement
Si l’encadrement des internés handicapés mentaux nécessite une approche
distincte de celui des internés malades mentaux, des partenariats sont
toutefois nécessaires entre les secteurs de la santé mentale et celui du
handicap mental, concernant la situation particulière des personnes
handicapées mentales avec troubles psychiques ou du comportement (cf.
point 1.3, page 69).
Le cloisonnement des politiques entraîne un problème majeur pour ces
personnes et il en va de même lorsqu’elles ont fait l’objet d’une mesure
d’internement. En effet, ces internés se retrouvent également dans un « no
man’s land » entre le secteur du handicap mental et celui de la santé mentale.
Faute de structures spécialisées et adaptées offrant des garanties de sécurité
suffisantes, ils se retrouvent le plus souvent dans des Etablissements de
défense Sociale (EDS) ou des annexes psychiatriques de prisons.
Par conséquent, nos revendications concernant le traitement de ce public
spécifique ne peuvent se départir de la politique menée en matière de soins de
santé mentale.
71

EVENDICATIONS
 Former les équipes de soins et les équipes d’encadrement
(gardiens, éducateurs…) des annexes psychiatriques et des EDS
R
à la spécificité du handicap mental ;
 Concevoir des projets pilotes pour les internés handicapés
mentaux, afin d’assurer la période transitoire entre l’annexe ou
l’EDS et les institutions et services ordinaires ;
 Créer des réseaux et circuits de soins « internés » dans le secteur
des institutions et services aux personnes handicapées mentales
via une campagne de sensibilisation et la mise à disposition de
moyens supplémentaires ;
 Encourager la concertation et la collaboration entre le
secteur de la défense sociale et celui du handicap mental.
Proposition concrète
Mise en place d’équipes mobiles mixtes, composées à la fois
de personnel qualifié du secteur de la défense sociale et des
services publics aux personnes handicapées (AWIPH, VAPH,
PHARE). Ces équipes externes faciliteraient le passage d’un
milieu à l’autre ainsi que la continuité du circuit de soins via
une approche pluridisciplinaire et une concertation permanente.
Étant donné la réticence des milieux d’accueil et d’hébergement
à accueillir des internés handicapés mentaux, ces équipes
pourraient introduire elles-mêmes les demandes d’admission,
indépendamment des Établissements de défense sociale ou des
annexes psychiatriques.
 Mettre en place un espace de concertation et de collaboration
entre les différents niveaux de pouvoir concernés par l’accueil
et la réinsertion sociale des internés handicapés mentaux et ce,
avec la participation des associations de personnes
handicapées mentales et de leurs familles.
68
1.3. Pour une approche globale et « agogique » de la personne
L’accueil et l’encadrement des personnes handicapées mentales internées
doivent envisager la personne dans sa globalité, en lien avec son
environnement familial et social. Améliorer le cadre et la qualité de leur
vie, tenir compte de leur situation et de leurs besoins spécifiques garantissent
l’efficacité des soins et des programmes socioéducatifs.
Encourager et développer les projets existants
En Flandre, suite à la présentation du rapport de la « Commission
internement »35 en 1999, la Région flamande a élaboré un plan d’action
visant à « … tracer un trajet de soins médico-légaux où les internés seront
suivis, traités et guidés depuis leur relaxation de la prison jusqu’à et pendant
les processus de réintégration dans nos sociétés. »36
Des programmes de soins aux internés ont été pensés et construits selon les
besoins spécifiques du public traité : personnes malades mentales, personnes
handicapées mentales et personnes présentant à la fois un handicap mental et
des troubles psychiques ou du comportement. Ces services sont subsidiés par
la Région flamande (Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin).
Concernant les personnes handicapées mentales, c’est la Vlaamse
Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) qui les soutient
financièrement.
La VAPH reconnaît et subsidie une série de projets pilotes
d’accompagnement socioéducatif à l’intérieur ou à l’extérieur de la prison.
35
Commission mise en place par Stefaan De Clerck, Ministre de la Justice en 1996, pour
réviser la législation relative à l’internement.
36
In « Geen schuld, wel straf » (condamné, pas coupable), ouvrage accompagnant le
colloque du 20/05/10 au Musée Dr Guislain à Gand, page 90, le soin des internés.
69
1.2. Encadrement et circuits de soins adaptés
Des coordinateurs issus de ce dernier et mis en place par le SPF Santé
1.2.1. Approche différenciée publique, pourraient jouer le rôle d’interface entre les instances judiciaires et
Les personnes handicapées mentales internées doivent disposer d’un les lieux d’accueil ou d’hébergement des personnes handicapées mentales.
encadrement socio pédagogique spécifique c’est-à-dire adapté non seulement
à leur état de santé mais aussi à la particularité du handicap mental. Les Le développement de ces circuits de soins adaptés nécessite une campagne de
personnes présentant un handicap mental n’ont pas les mêmes besoins que les sensibilisation et de promotion de l’accueil des internés handicapés mentaux
personnes malades mentales : ces deux publics doivent être traités de auprès des institutions et services concernés. Cette campagne doit
manière différenciée. s’accompagner d’incitants financiers voire de moyens supplémentaires pour
organiser l’accueil requis.
Comme développé dans le point Prévention et de manière générale, l’origine
des actes délictueux commis par les personnes handicapées mentales est Enfin, la réalisation de ces mesures n’est possible que par la mise en place
davantage liée à des lacunes dans les apprentissages des règles de vie en d’une réelle collaboration entre les professionnels de la défense sociale et
société qu’à un problème de trouble psychique. Dès lors, l’accompagnement ceux du secteur du handicap. Ce partenariat doit être soutenu par une
de la personne internée handicapée mentale sera de nature socioéducative concertation régulière et une étroite collaboration entre les différents niveaux
plutôt que thérapeutique, sans pour autant exclure un appui psychologique de pouvoir.
(ponctuel ou non) ou paramédical (kinésithérapie, logopédie, …) si
nécessaire.
Par conséquent, la mise en place d’un encadrement adapté dans les annexes
psychiatriques et dans les Établissements de défense sociale doit s’appuyer
sur l’expérience et les compétences de professionnels du secteur du handicap
mental.
1.2.2. Réseaux et circuits de soins
Dans le but ultime de réinsérer la personne internée handicapée mentale dans
son milieu de vie, il importe de stimuler la création de réseaux et circuits de
soins également dans le secteur des institutions et services aux personnes
handicapées.
Tout comme pour les internés malades mentaux, le SPF Santé publique doit
développer des projets pilotes destinés aux internés handicapés mentaux (art.
14 ou libérés à l’essai). Afin de ne pas isoler ce public de l’ensemble des
services ordinaires existants, ces projets spécifiques doivent servir de
transition entre le secteur de la défense sociale et celui du handicap mental.
66 67
En Flandre
Handicum : gestion des émotions
L’association Handicum organise des formations pour les personnes
handicapées mentales et pour les professionnels du secteur.
 Les formations destinées aux personnes handicapées mentales abordent
trois aspects : le développement personnel, la vie en communauté et la
créativité. Au moyen de techniques d’expression (théâtre et danse), les
ateliers de développement personnel se basent essentiellement sur le
travail des émotions : comment les identifier, les gérer, les exprimer aux
autres.
 Les formations destinées aux professionnels concernent des thèmes variés
dont notamment : l’accompagnement d’adultes handicapés ayant un
problème de dépendance ou de toxicomanie (adaptation des programmes
de prévention classiques à la spécificité du handicap mental) et
l’accompagnement de personnes handicapées mentales avec des troubles
psychiques et/ou du comportement : « Tout comportement a un sens »,
comment traduire le langage non verbal, rechercher la fonction et le
message du comportement (stress, agressivité, autodestruction, troubles
obsessionnels…), détecter les émotions sous-jacentes et, sur cette base,
établir un diagnostic et un traitement adéquats.
Handicum dépend de Krekenland vzw (Assenede) et travaille en
collaboration avec 5 autres associations. Elle est reconnue par le département
« Culture » de la Vlaamse Gemeenschap et est subsidiée par la direction
provinciale « Oost Vlaanderen ».
Plus d’info sur www.handicum.be
Remarque
Une expérience similaire aux Cellules Mobiles d’Intervention a vu le jour en
Flandre (Limbourg) il y a quelques années. Malheureusement, ce projet a dû
64
être abandonné, les pouvoirs subsidiants des secteurs de la santé mentale et
du handicap se renvoyant réciproquement la balle…33
EVENDICATIONS
 Développement des axes de travail fixés dans le cadre des
CMI et plus particulièrement :
R - le renforcement de la collaboration entre les milieux de
l’AWIPH et ceux de la psychiatrie : connaissance réciproque
des deux secteurs, collaboration multidisciplinaire et continue
pour le suivi d’une même personne, construction commune
d’un circuit de soins adapté visant à terme le retour de la
personne dans son milieu de vie ;
- l’organisation d’une offre coordonnée de services de
l’AWIPH et de la psychiatrie ;
- l’organisation de formations pour le personnel des CMI.
 Mise en place de CMI ou de projets similaires en Flandre et
en Région bruxelloise par les institutions compétentes :
Vlaamse agenstschap voor personen met een handicap (VAPH)
et le service PHARE (Personne handicapée autonomie
recherchée)34;
 Développement des projets de suivi ambulatoire
(outreaching) et des services de soins psychiatriques à
domicile.
33
Selon Maryse Hendrix, Directrice du Bureau régional de l’AWIPH d’Ottignies,
référente du projet spécifique « Santé mentale-handicap » note thématique du groupe de
travail « Exclusion et troubles du comportement », janvier 2003.
34
Ancien SBFPH, Service Bruxellois Francophone pour la Personne Handicapée
65
1.1.3. Personnes handicapées mentales présentant des problèmes
psychiques ou du comportement
Les personnes handicapées mentales qui présentent des troubles psychiques
ou du comportement rencontrent de nombreuses difficultés. « … Parfois,
elles n’ont aucune maladie mentale mais utilisent l’agressivité ou la violence
comme canal de communication et sont donc rapidement exclues par les
autres ».31
Ces personnes se situent à l’intersection du handicap et des troubles
psychiques. De ce fait, elles se trouvent à la croisée de différents secteurs
professionnels (services de santé mentale, aide sociale, enseignement,
services pour personnes handicapées) et politiques (Santé publique, Justice,
Aide sociale, Emploi, …). « En raison du morcellement des politiques
sociales et de santé, toute cette frange de la population, de tout âge et de
catégories diverses, est renvoyée d’un secteur à l’autre dans une « valse »
qui perturberait n’importe qui. »31
Des mesures ont été prises pour remédier à cette situation.
En Wallonie
Inscrite à l’agenda de la Conférence interministérielle de la Santé dès 2004 et
avec la participation des acteurs de terrain, la réflexion sur ce thème a abouti
à la mise en place de Cellules Mobiles d’Intervention (CMI).
L’intervention de ces équipes pluridisciplinaires est essentiellement
préventive : elle vise à diminuer l’exclusion des personnes handicapées
mentales pour des motifs comportementaux et à éviter leur hospitalisation
répétée.
Sept projets ont été approuvés en 2009 par la ministre wallonne de la Santé et
bénéficient du cofinancement de l’AWIPH (5 projets) et du SPF Santé
publique (2 projets).
31
Maryse Hendrix, Directrice du Bureau régional de l’AWIPH d’Ottignies, référente
projet spécifique « Santé mentale-handicap », note thématique du groupe de travail
« Exclusion et troubles du comportement », janvier 2003.
62
Objectifs
• Soutenir et accompagner les équipes des milieux d’accueil et
d’hébergement ;
• Outiller le personnel des milieux d’accueil afin qu’ils puissent construire
une manière de faire en situation professionnelle et qu’ils intègrent les
réflexes liés au handicap.
Cela implique de développer de nouvelles approches en termes
d’organisation et de partenariats ainsi qu’une certaine souplesse
administrative et institutionnelle.
Les CMI fonctionnent selon deux grands principes :
• Travail en milieu de vie : institution, famille, école, lieu de travail, etc.
• Travail en réseau : partenaires locaux, régionaux, aussi bien dans le
champ du handicap que dans celui de la santé mentale et de la psychiatrie,
tous les acteurs du réseau existant sur un territoire défini et à relier entre
eux.
Selon les concepteurs du projet, les premières expériences sont
encourageantes : moins de personnes handicapées hospitalisées,
hospitalisations inévitables organisées et à durée réduite, services de
l’AWIPH satisfaits du soutien, etc.
Cependant, ils reconnaissent que « …cette initiative n’est qu’un premier pas
et qu’un maillon d’un circuit de soins plus complet qui pourrait ressembler
au modèle genevois de Giuliana Carminati : une panoplie d’offres de
services coordonnés. Ainsi, une personne peut bénéficier selon les besoins, le
moment et la situation, de consultations diverses dont des consultations
psychiatriques, d’un centre de jour, de services ambulatoires, d’un service
résidentiel momentané ou non et d’un hôpital psychiatrique ; le tout étant
articulé par une cellule mobile d’intervention.»32
32
www.awiph.be/AWIPH/projets_nationaux/cellules_mobiles_intervention
63
 Thèmes abordés :
 Pourquoi est-ce important de parler de sexualité avec son enfant ; EVENDICATIONS
 Sexualité et handicap : possibilités et limites sur les plans biologiques,
psychologiques et social ; La conception d’une véritable politique de prévention des
 Différences entre femmes et hommes sur le plan sexuel. comportements délictueux chez les personnes avec un
R
handicap mental via notamment :
 Pour les professionnels
 Représentation de la sexualité des personnes handicapées mentales ;  la reconnaissance, la promotion et le soutien
 Compétences pédagogiques ;  des programmes de formation existants en matière d’éducation à
 Travailler en équipe sur cette thématique ; la citoyenneté ;
 des programmes de formation existants en matière d’éducation à
 La communication à propos de la sexualité ;
la vie affective, relationnelle et sexuelle ;
 Attitude de l’accompagnateur : gestion du secret professionnel, limites,

des projets d’accompagnement (approche personnalisée) à la vie
tension entre mes propres valeurs et normes, celles de la personne
affective relationnelle et sexuelle.
accompagnée et celles de l’institution qui m’emploie ;
 Partenariat parents professionnels : comment encourager la
 la création et le développement de programmes et projets
collaboration ;
similaires en matière
 Accompagner les relations affectives des personnes handicapées 
d’éducation citoyenne ;
mentales ; 
d’éducation à la vie affective, relationnelle et sexuelle.
 Comportement transgressif et abus sexuel ;
 Accompagnement des personnes polyhandicapées ;  l’intégration de l’éducation relationnelle, affective et sexuelle
 développer et concrétiser une politique en matière de relations et de dans le programme de formation
sexualité : communication, implication des différents acteurs, plan 
des enseignants de l’enseignement spécialisé ;
stratégique… 
des professionnels des milieux d’accueil et d’hébergement.
VMG vzw est reconnue par le Ministère de la Communauté flamande  la sensibilisation (voire la formation) des agents publics, du
(Vlaamse gemeenschap), service Développement communautaire et personnel sécuritaire ou judiciaire à la spécificité du handicap
bibliothèques, département Culture, en vertu du décret « Institutions pour mental.
publics particuliers ».
Les subsides étant insuffisants, l’association fait également appel à des dons
et sponsors. Elle tente de diminuer au maximum le prix des formations pour
les participants, ceux-ci ayant généralement un faible revenu. Plus d’info sur
www.vzwvmg.be
60 61
 construire un accompagnement qui réponde le mieux possible aux besoins
et désirs identifiés chez la personne ;
 mieux vivre les interactions avec les personnes handicapées, les parents,
les membres de l’équipe, le cadre institutionnel, le contexte de vie
socioculturel, etc.
Des modules de supervision sont également prévus afin « d’ancrer
l’accompagnement dans une réflexion éthique claire, au-delà des préjugés et
des tabous, dans le respect de l’intimité et de l’identité propres à chacun des
intervenants.
La supervision encourage la mise en place de projets d’accompagnement à
l’EVAS au sein des institutions et stimule le travail en équipe.
Selon Christiane De Decker, psychologue et formatrice en EVAS30, certaines
institutions reconnues par l’Agence wallonne pour l’intégration des
Personnes handicapées (AWIPH) décident de former leur personnel à
l’EVAS mais ce n’est pas généralisé. Diverses raisons sont énoncées : sujet
tabou, population non concernée, manque de temps…
Plus d’info sur www.afrahm.be
c) Le travail des plannings familiaux
La Fédération Laïque des Centres de Planning Familial organise des modules
de sensibilisation et de formation à la vie affective et sexuelle. L’un des
objectifs principaux est de favoriser la rencontre et la collaboration entre les
professionnels des centres de planning familial et ceux du secteur du
handicap. Les formations visent également à développer l’EVAS ainsi que
l’accueil et le suivi en consultation des personnes handicapées au sein des
centres de planning familial. Au moyen d’une méthode interactive
(témoignages, jeux de rôles, travail en ateliers,…) les formatrices abordent
notamment la question du tiers, l’exploration des tabous, l’assistance
sexuelle, les représentations des parents, des professionnels et de la société
30
Psychologue Consultante en Déficience Intellectuelle et formatrice en vie affective,
bénéficiant d’une longue expérience en institution et auprès de personnes déficientes
mentales et de leur famille, entretien avec l’ANAHM, octobre 2010.
58
face à la sexualité des personnes handicapées, l’impact des statuts de
protection juridique, autodétermination et autoreprésentation, compétences
croisées entre le champ du planning familial et celui du handicap,…
A noter que le centre de planning familial de Boitsfort (Bruxelles) dispose
d’un personnel qualifié et expérimenté en matière d’accompagnement à la vie
affective et sexuelle des personnes handicapées mentales.
En Flandre
VMG vzw Vormingswerk voor mensen met een verstandelijke handicap
(Gent) - Travail de formation pour personnes avec un handicap mental
Comme pour les modules axés sur l’émancipation, les formations aux
relations et à la sexualité sont conçues selon le point de vue de chaque
acteur : personnes avec un handicap mental, parents et proches,
professionnels et bénévoles travaillant avec jeunes et adultes handicapés
mentaux.
Contenus des formations
 Pour les personnes handicapées mentales
 Éducation sexuelle et relation amoureuse : modules pour les personnes
seules et pour les couples ;*
 Autodétermination : apprendre à mettre ses limites ;
 Élargir son réseau de relations.
*Les cours d’éducation affective et sexuelle se donnent aussi une fois par
an à la prison de Gand (De Nieuwe Wandeling ») et pour Fides, un service
de programme thérapeutique ambulatoire pour les délinquants.
 Pour les parents
Organisation de groupes de parole en soirée à la demande d’associations
de parents et d’institutions.
59
personne accompagnante) est délicate si l’on part du principe que la
personne avec un handicap mental doit être considérée en tant que sujet de sa
vie ayant les mêmes droits que tout autre citoyen.
« Comme parents ou comme professionnels, dans la relation avec la
personne handicapée, nous sommes tiers au quotidien avec nos
représentations mentales, nos craintes et nos projections. Dans ce contexte,
le Tiers est une personne qui, directement ou indirectement, de par sa volonté
ou son statut, consciemment ou inconsciemment, intervient dans la vie
affective et sexuelle de la personne handicapée mentale »27.
L’association insiste également sur l’importance du cadre légal et sur la
nécessité d’établir des règles claires au sein de l’institution ou service qui
prend en charge les personnes concernées.
« Le respect de la personne handicapée passe par le questionnement des
normes sociales en vigueur »27.
Des programmes d’éducation à la Vie Affective Relationnelle et Sexuelle
(EVAS) ainsi que des projets d’accompagnement à la VAS destinés aux
personnes handicapées mentales existent des deux côtés de la frontière
linguistique et ne demandent qu’à être soutenus, développés et appliqués.
Par ailleurs, l’éducation relationnelle, affective et sexuelle devrait faire partie
intégrante du programme de l’enseignement spécialisé et rentrer
progressivement dans les milieux d’accueil et d’hébergement. En ce sens,
cette matière devrait être intégrée au programme de formation des
enseignants et des professionnels du secteur.
56
EXEMPLES DE BONNES PRATIQUES
En communauté française
a) Des femmes et des hommes
A l’initiative du département de psychologie de la faculté de médecine de
l’Université de Namur (FUNDP) et du Centre Handicap et Santé, un
programme d’éducation affective, relationnelle et sexuelle destiné aux
adolescents et adultes vivant avec un handicap mental a vu le jour. Il est
présenté sous forme d’une mallette pédagogique comprenant un manuel
d’animation, un dossier images et un vidéogramme. Il s’adresse à des
professionnels accompagnant les personnes handicapées mentales28. L’axe 7
de cet ouvrage aborde le thème de la loi, sa signification, ce qu’elle permet
ou non sur le plan affectif et sexuel et ce qu’elle prévoit en cas d’infractions.
La thématique est habilement jalonnée par 4 points : « la loi et le
consentement mutuel », « les comportements sexuels interdits », « être
victime d’un abus sexuel » et « commettre un abus sexuel ».
Les outils d’animation proposés (jeux de rôles, mises en situation, photo
langage,…) se fondent sur une démarche pédagogique participative et
autonomisante.
b) Les formations de l’AFrAHM
L’Association Francophone d’Aide aux Handicapés Mentaux (AFrAHM)
organise des formations à l’EVAS destinées aux professionnels et aux parents
qui accompagnent des personnes handicapées mentales. Ces formations
comportent notamment un travail de « clarification de ses propres
représentations et des projections possibles dans toute démarche dans ce
domaine lié à l’intimité de chacun ».29
Elles visent également à
28
Des femmes et des hommes, programme d’éducation affective, relationnelle et
sexuelle destiné aux personnes déficientes mentales, Jacqueline Delville, Michel
Mercier, Carine Merlin, Presses Universitaires de Namur, 2000.
29
Programme des séminaires, 1er semestre 2010
57
handicapée (parents, famille, amis, voisin, personne de confiance, assistant
social, …) qui l’aident à entamer un travail sur son identité (qui est-elle,
quelles sont ses limites et comment les gérer ?). Sur cette base, le groupe
accompagne la personne dans la construction d’un projet d’avenir qui répond
le mieux possible à ses aspirations. C’est ce que PLAN appelle le «Plan
d’avenir personnalisé (persoonlijke toekomstplanning) ». Ce plan est
régulièrement évalué et adapté si nécessaire à l’évolution de la personne. Il
est envisagé sur le long terme, le réseau servant de relais potentiel au cas où
les parents décèdent où ne peuvent plus assumer l’accompagnement et le
soutien de leur enfant.
Par ailleurs, VMG a organisé des congrès à l’attention des personnes
handicapées mentales autour des questions d’émancipation : « Wij vragen het
woord » (Nous demandons la parole 1995), « Het is ons recht » (c’est notre
droit) 1999. Les décisions issues de ces deux congrès ont été communiquées
aux directeurs d’institutions, aux familles, aux politiques et à la presse.
 Pour les parents et l’entourage
La tendance à favoriser l’émancipation des personnes handicapées mentales,
présente au sein des institutions et services, ouvre de nouvelles perspectives
pour les parents, les frères et sœurs et l’entourage. Pour VMG, il est essentiel
d’associer ces derniers à la réflexion et à la construction des projets
« émancipateurs ». Dans ce but, l’association a organisé des journées d’étude
à l’attention des parents et des proches.
 Pour les professionnels
La formation visant à favoriser l’émancipation des personnes handicapées
mentales s’adresse autant aux accompagnateurs qu’au personnel
d’encadrement. Apports théoriques et exercices pratiques permettent aux
accompagnateurs d’acquérir une attitude plus émancipatrice. Quant au
personnel d’encadrement, il est amené à stimuler des processus de
changement pour un fonctionnement émancipateur de l’institution :
décentralisation, travail en équipe, mise en place d’organes de participation
aussi bien pour les résidents que pour le personnel. VMG donne des
formations sur mesure pour atteindre ces objectifs.
54
1.1.2. Éducation à la vie affective, relationnelle et sexuelle (EVAS)
La prévention des délits, notamment à caractère sexuel, chez les personnes
handicapées mentales passe par l’éducation et l’accompagnement de ces
personnes à la vie relationnelle, affective et sexuelle.
« Dès son plus jeune âge, la personne avec handicap mental présente des
difficultés d’apprentissage et son accès à l’information est problématique.
Dès lors, elle a besoin d’une éducation spécifique et, à des degrés divers, de
l’accompagnement d’une autre personne (un tiers) pour de nombreux actes
de la vie quotidienne. Il en va de même pour la vie affective, relationnelle et
sexuelle27 ».
La prévention relève à la fois des domaines pédagogique et thérapeutique,
étant donné que certaines personnes handicapées mentales ont également des
troubles psychiques et/ou du comportement. En ce sens, les programmes
d’éducation doivent s’associer, si nécessaire, à des consultations
psychologiques individuelles.
Enfin, l’éducation affective, relationnelle et sexuelle des personnes
handicapées mentales doit être continue car ces personnes peuvent présenter
des troubles de la mémoire.
Le rôle du tiers
Dans un document datant de 2009, l’Association Francophone d’Aide aux
Handicapés mentaux (AFrAHM) a tenté de baliser et de nuancer le rôle du
« tiers » dans l’accompagnement à la vie affective et sexuelle.
La Convention des Nations Unies relative aux droits des personnes
handicapées stipule que « toute personne a droit à une vie affective et
sexuelle ». L’intervention du « tiers » (parent, professionnel ou toute autre
27
« Vie affective, relationnelle et sexuelle : la question du tiers auprès des personnes
porteuses d’un handicap mental et/ou d’autisme », groupe de travail de l’AFrAHM,
décembre 2009.
55
b) Éducation à l’autodétermination, programme développé par
l’Université de Mons, Service d’Orthopédagogie Clinique et
Association pour l’Innovation en Orthopédagogie (AIO).
L’AIO organise des formations destinées aux professionnels du secteur.
Thèmes abordés : définition de l’autodétermination, implications d’un travail
sur l’autodétermination avec une personne handicapée, influence de
l’environnement dans le développement de l’autodétermination, outils
pédagogiques, stratégies d’intervention visant à favoriser l’autodétermination
au quotidien.
L’AIO organise également une « formation de formateurs à a mis sur pied des formations centrées sur l’émancipation. « Par la
l’autodétermination » ainsi que des modules plus spécifiques à la demande :
formation à l’autodétermination :
- des personnes présentant une trisomie 21, leurs parents et les
professionnels
- de personnes en situation de polyhandicap avec l’accompagnement de
l’équipe éducative.
Plus d’info sur www.umh.ac.be/ortho
c) Sensibilisation des agents publics, du personnel sécuritaire ou
judiciaire
A la demande des autorités compétentes, l’Association Francophone d’Aide
aux Handicapés Mentaux (AFrAHM) peut organiser des modules de
sensibilisation des agents publics, du personnel judiciaire ou sécuritaire
(agents de prévention et de sécurité, policiers, gardiens …) à la spécificité du
handicap mental. Cela permettrait, par exemple, de faciliter les
interrogatoires des personnes handicapées mentales, qu’elles soient auteurs
ou victimes de faits délictueux.
52
En Flandre
VMG vzw Vormingswerk voor mensen met een verstandelijke handicap
(Gent) Travail de formation pour personnes avec un handicap mental
Dans la conception de ses programmes de formation, VMG vzw favorise la
concertation et le partenariat entre les différents intervenants : personne
handicapée, parents/famille et professionnels. En ce sens, les modules
thématiques sont adaptés à chaque acteur.
En réponse à la demande croissante d’institutions ou de parents d’adapter
leur fonctionnement aux choix et souhaits des personnes handicapées, VMG
formation, nous souhaitons donner la chance aux personnes handicapées de
réfléchir sur qui elles sont, ce qu’elles trouvent important, ce qu’elles aiment,
qui elles aiment voir, quelles sont les personnes importantes dans leur vie et
ce que veut dire une « bonne aide » pour chacun d’eux ».26 Les personnes de
leur entourage sont impliquées dans ce processus de réflexion.
Projet de vie
A la demande de personnel d’institution, VMG organise le module « Hier
ben ik of levensplanning » (« Me voici ou mon projet de vie »).
Ce cursus propose à un groupe de personnes handicapées mentales, en
concertation avec leur famille et les professionnels, de construire un projet à
long terme pour sa vie. L’expérience a montré que ce module est un tremplin
pour développer concrètement l’émancipation des personnes. Toutes les
parties concernées doivent formuler des réponses à des questions concrètes.
La formation est parfois organisée en collaboration avec l’association PLAN
vzw. www.planvzw.be
PLAN vzw travaille dans la continuité de la formation proposée par VMG.
Elle constitue un réseau de personnes proches autour de la personne
26
www.vzwvmg.be , rubriques « Vorming, emancipatie »
53
 REVENDICATIONS SPÉCIFIQUES
1. SITUATION DES PERSONNES HANDICAPÉES MENTALES
INTERNÉES EN BELGIQUE - POSITION PAPER DE L’ASSOCIATION
NATIONALE D’AIDE AUX HANDICAPÉS MENTAUX (ANAHM)
Par Valérie Decruyenaere, coordinatrice de projets
La place des personnes handicapées mentales internées n’est pas en prison.
Ces personnes doivent avoir accès aux apprentissages et à l’encadrement
adaptés à leur état et ce, en vue de leur réinsertion progressive dans la
société.
1.1. La prévention
1.1.1. Éducation à la citoyenneté et à l’autodétermination
La prévention des délits chez les personnes handicapées mentales passe
d’abord par l’éducation et l’accompagnement de ces personnes. En effet, le
handicap mental ralentit l’apprentissage et l’intériorisation des règles de base
de la vie en société : le respect de soi, de l’autre, le bien, le mal, l’existence
de la loi, des interdits, …
Rendre les adolescents et les adultes handicapés mentaux davantage
conscients des comportements acceptés par la loi est essentiel. S’ils sont
capables d’apprendre, c’est la spontanéité de cet apprentissage qui est en
cause. Il est donc nécessaire de leur proposer systématiquement un
programme de sensibilisation portant sur les différents aspects de la vie
quotidienne.
50
De plus, la personne handicapée mentale vit principalement au niveau de ses
émotions. Il est nécessaire de lui donner très tôt les moyens d’apprendre à
s’exprimer et de comprendre les événements.
EXEMPLES (OU PROPOSITIONS) DE BONNES PRATIQUES
En Communauté française
a) Le programme de formation « Choisir et agir » mené par
l’Association du Québec pour l’Intégration Sociale (AQIS) et l’Institut
Québécois de la Déficience Intellectuelle (IQDI) au Québec et adapté à
la Belgique francophone.
Choisir et agir est un programme d’activités ayant pour objectif de
sensibiliser et de faire de la prévention à l’égard de différents aspects de la
vie quotidienne des personnes ayant une déficience intellectuelle. Cette
formation s’adresse, entre autres mais non exclusivement, aux personnes
handicapées mentales, aux parents, aux représentants des associations et aux
intervenants du réseau de la santé, des services sociaux, de l’éducation et du
système judiciaire.
De manière plus générale, ce programme a pour but de fournir des outils
pratiques pour appuyer des actions éducatives auprès de personnes ayant une
déficience intellectuelle, en matière de :
- reconnaissance et compréhension de leurs droits ;
- reconnaissance et compréhension de leurs responsabilités ;
- développement d’habiletés en communication ;
- reconnaissance de situations illégales ou dangereuses ;
- reconnaissance des conséquences d’un acte délictueux sur la vie d’une
personne (auteur ou victime) ;
- sensibilisation au processus judiciaire ;
- identification et utilisation des ressources.
Plus d’info sur www.aqis-iqdi.qc.ca – www.afrahm.be
51
3. CONCLUSION
La problématique des personnes internées doit être envisagée de manière
globale et transversale.
La politique en cette matière est à la frontière entre la protection de la société
et le soutien thérapeutique de l’interné. A fortiori, elle nécessite une
collaboration étroite entre les ministères de la Justice, des Affaires sociales et
de la Santé ainsi qu’entre les secteurs professionnels concernés.
Le décloisonnement de ces différents niveaux d’intervention ainsi qu’une
meilleure coordination entre l’État fédéral et les autres niveaux de pouvoirs
doit conduire à une politique intégrée et préventive.
48 49
2.9. Cloisonnement des politiques = morcellement de la personne
En Belgique, le secteur des services aux personnes handicapées mentales et
celui des soins ambulatoires en santé mentale relèvent de la compétence des
Régions.
La Justice, le secteur des soins résidentiels en santé mentale et la gestion des
établissements de type sécuritaire (annexes des prisons, EDS, …) dépendent
du Fédéral.
Les soins et l’encadrement des personnes internées sont à la croisée des
chemins entre ces différents secteurs. Selon les professionnels de terrain24, le
manque flagrant de collaboration entre eux entrave la mise en place d’une
politique cohérente et adaptée aux besoins spécifiques des internés.
Concernant les services médicaux en détention générale, le CPT évoquait
dernièrement la création en 2005 d’un Conseil pénitentiaire de la santé. « Ce
Conseil préconise une réforme des soins de santé en prison, notamment par
une plus forte implication du Ministère de la Santé, voire par un transfert
complet, à terme, de la responsabilité des soins en milieu pénitentiaire aux
autorités de santé »25.
Tout comme le CPT, nous saluons cette initiative et souhaitons « recevoir les
commentaires des autorités belges sur l’éventuel transfert complet de la
responsabilité des soins de santé en prison au Ministère de la Santé ».25
Nécessité d’une politique transversale
Vu les compétences morcelées de l’État fédéral, des Communautés et des
Régions, une Commission interministérielle Santé/Justice/affaires sociales
24
Cf. enquête des Professeurs Béa Maes, Johan Goethals et Sarah Verlinden: Personen
met een verstandelijke handicap onderhevig aan een interneringsmaatregel, februari
2009, p. 62 4.5: samenwerking tussen Justitie, gehandicaptenzorg en geestelijke
gezondheidszorg.
25
Rapport du CPT de juillet 2010, page 52, point 5
46
doit être mise sur pied pour favoriser la complémentarité des compétences, la
concertation et la collaboration entre les différents niveaux de pouvoir.
Concertation permanente entre les différents acteurs
Nous proposons l’établissement d’une concertation permanente des secteurs
médical, judiciaire et de l’aide sociale par le biais d’accords de coopération
santé/justice, une place y étant donnée aux organisations représentatives
des usagers et des proches.
L’objectif est d’harmoniser les points de vue des deux secteurs en vue de
mieux assurer à la fois le traitement des internés et la protection de la société.
Ces accords de coopération visent le recensement des besoins, la recherche
de solutions et leur mise en œuvre efficace.
Nous recommandons une extension, au moins occasionnelle, de cette
concertation à d’autres secteurs impliqués : logement, emploi, formation,
enseignement, culture, sécurité sociale, etc., le but ultime étant la mise sur
pied de conditions positives à la réinsertion des internés.
EVENDICATIONS
 Mise en place d’une Commission interministérielle
Santé/Justice/Affaires sociales ;
R
 Concertation permanente des secteurs médical et judiciaire ;
 Concertation élargie à d’autres secteurs impliqués.
47
 Sans quoi, il est fort à craindre que les patients internés ne EVENDICATIONS - EN RÉSUMÉ
puissent pleinement bénéficier de cette offre de ré accrochage et
de soutien à leur inclusion dans la société.  Encourager les structures non judiciaires existantes à
s’ouvrir à certains internés ;
R
Par ailleurs, le maintien d’un référent judiciaire pour assurer ce
rôle d’interface risque d’entretenir la stigmatisation dont sont  Mise en place de « coordinateurs de circuits de soins
déjà victimes les internés et a fortiori, la frilosité de bon nombre externes » par le SPF Santé publique ;
d’institutions à l’idée de les accueillir.
 Garantir les conditions matérielles de la réinsertion sociale
 Garantir les conditions matérielles de la réinsertion sociale.
• Maintenir un minimum de droits sociaux (R.I.S.) durant
• Maintenir un minimum de droits sociaux (R.I.S.) durant l’internement ;
l’internement ne fut-ce que pour pouvoir assumer les
obligations maintenues (frais de justice, amendes, …) ; • Inclure la réinsertion des internés dans la politique de
sécurité sociale ;
• Inclure la réinsertion des internés dans la politique de
sécurité sociale : en concertation avec le SPF sécurité • Anticiper la libération de l’interné ;
sociale, sensibiliser les organismes sociaux à la
problématique et leur octroyer des moyens supplémentaires • Développer des solutions alternatives pour faciliter l’accès
afin que les personnes libérées puissent bénéficier au logement.
rapidement des allocations sociales auxquelles elles ont
droit ;
• Anticiper la libération de l’interné en concluant des
accords avec la structure relais et en concertation avec les
organismes sociaux concernés ;
• Développer des solutions alternatives pour faciliter
l’accès au logement : services intermédiaires entre les
propriétaires privés et les patients psychiatriques ou les
personnes handicapées mentales, partenariat avec les CPAS,
les sociétés de logements sociaux ou les Agences
Immobilières Sociales (A.I.S.), recherche de nouveaux
partenaires dans le secteur des habitations protégées, …
44 45
REVENDICATIONS
 Encourager les structures non judiciaires existantes à
s’ouvrir à certains internés.
L’internement est la résultante judiciaire d’une problématique
socio médicale plus vaste : la maladie mentale ou les difficultés
liées au handicap mental se confrontent à l’environnement
social, familial et/ou socioéconomique de la personne.
C’est pour cette raison que nous insistons sur l’importance de
mener des actions préventives dans le champ de la santé
mentale et/ou du handicap mental.
Ce raisonnement s’applique aussi à la phase de « circuit de
soins » et de « sortie » du monde de la défense sociale.
Étant donné la situation particulière de ce public, à l’intersection
du médical et du judiciaire, il est nécessaire de prévoir des
projets thérapeutiques et/ou socioéducatifs spécifiques.
Toutefois, en vue d’optimaliser leur réinsertion, il convient de
ne pas isoler les internés des services généraux de santé mentale
ou du secteur du handicap. En ce sens, les projets pilotes
destinés aux internés (art.14 ou libérés à l’essai) doivent
constituer une passerelle vers les circuits de soins et de services
offerts à l’ensemble de la population.
Dans cette optique, nous demandons au politique de
promouvoir l’accueil des internés dans les institutions et
services ordinaires : hôpital psychiatrique, MSP, hébergement
protégé communautaire ou individuel, équipes mobiles, centres
de jour et d’hébergement pour personnes handicapées mentales,
… Cette campagne de sensibilisation ainsi que l’octroi de
moyens supplémentaires pour l’accueil des internés dans le
circuit de soins ordinaire ne peuvent être menés que via une
étroite collaboration entre les différents niveaux de pouvoir.
42
 Mise en place de « coordinateurs de circuits de soins
externes » par le SPF Santé publique.
Dans le cadre des projets « internés » du SPF Santé publique,
les coordinateurs chargés de faire le lien entre les instances
judiciaires et les institutions de soins, doivent en principe être
désignés par le SPF Justice.
Nous sommes opposés à cette répartition des tâches.
Le rôle du « coordinateur » est déterminant puisqu’il est censé
proposer aux décideurs une institution ou un « trajet de soins »,
en fonction des besoins de l’interné.
Dans le même ordre d’idées que développé plus haut (l’interné
doit, à terme, quitter le monde de la défense sociale pour revenir
à celui des soins et services sociaux généraux), il est plus
cohérent que la mise en place des coordinateurs soit prise en
charge par le SPF Santé publique.
Dans la mesure où ses difficultés sont inhérentes aux domaines
social et médical, il nous paraît essentiel que les conditions de
réinsertion de l’interné soient garanties par les secteurs
directement concernés, à savoir les professionnels du handicap
mental et/ou de la santé mentale et non par les intervenants
judiciaires.
Seuls les professionnels de terrain ont une connaissance
suffisamment approfondie des services existants, de leur finalité
et de leur fonctionnement, pour pouvoir proposer une solution
adaptée aux besoins de la personne.
Le travail d'organisation du circuit de soins et de ses multiples
acteurs via le projet « psy107 » nécessite davantage que le
coordinateur appartienne au champ de la santé mentale et
participe à cette vaste réforme.
43
2.8.3. Internement, réinsertion et droits sociaux
« La perte de certains droits sociaux (…) et le long chemin à faire pour les
réinscrire fragilisent d’autant plus cette population déjà vulnérable. Ces
facteurs peuvent être à l’origine des circonstances qui ont amené un malade
mental à commettre un fait qualifié d’infraction. »21
Constats
• La plupart des droits sociaux des internés restent suspendus durant
l’internement alors que certains devoirs sont maintenus.
« En dehors de certaines exceptions comme la pension d’Etat, l’indemnité
de mutuelle sous certaines conditions, le salaire lié à un éventuel travail
durant l’internement, … le paiement de tout autre revenu est suspendu
durant l’internement, y compris celui de l’allocation aux personnes
handicapées et le revenu d’intégration sociale (R.I.S.) (…) Malgré la
suspension des revenus, les internés sont toujours redevables des frais de
justice, des amendes pénales, du dédommagement aux victimes, de
diverses taxes et du paiement des pensions alimentaires… ».22Étant donné
la durée de l’internement, cette situation entraîne une accumulation de
dettes qui rattrapent l’interné au moment de sa libération.
• La restauration des droits au moment de la libération est très difficile
à réaliser
- Les organismes sociaux (Service des allocations aux handicapés, CPAS,
ONEM, mutuelle…) n’ont aucune obligation par rapport à l’interné, pas
même celle d’examiner sa situation avant sa libération. La plupart d’entre
eux n’enregistre la demande que sur base d’une attestation de libération ;
- La mise en ordre du dossier de l’interné (réinscription, domiciliation, ...)
retarde la réactivation des allocations sociales ce qui nécessite souvent de
demander une avance au CPAS ;
21
« Soins et réinsertion des internés : perspectives en réseau », projet thérapeutique SSM
mené par un réseau d’intervenants bruxellois : hôpitaux psychiatriques, Centres de santé
mentale et services de soins de 1ère ligne. Coordination : Centre Hospitalier Jean Titeca
(CHJT)
22
Groupe de travail Circuit de soins internés (GTCSI), « Problématique sociale des
internés », document de mars 2009
40
- Le montant des avances octroyées ne dépasse pas le Revenu d’Intégration
Sociale (RIS) ;
- En cas de refus d’intervention du CPAS, l’introduction de recours peut
prendre plusieurs mois ;
- En cas de réactivation des allocations de chômage, « l’ONEM octroie le
taux minimum, estimant que la personne est responsable de sa situation et
a, par conséquent, « décidé » l’arrêt du travail au moment de
l’arrestation. »22
Si le circuit de soins est une importante avancée en matière de
réinsertion sociale, l’octroi rapide des allocations sociales et l’accès direct
à la sécurité sociale au moment de la libération sont des conditions
indispensables à la réinsertion sociale de l’interné et à l’utilisation
optimale du circuit de soins.
• Droit au logement
Selon les concepteurs du « Projet 107 Hainaut Occidental »23, l’instabilité
résidentielle est le deuxième facteur de rechute dans la maladie mentale. Ils
signalent un manque important de logements salubres à prix abordable ou de
propriétaires prêts à louer un bien à des patients présentant une pathologie
psychiatrique, ce qui a pour effet d’allonger les durées d’hospitalisation.
Le contexte socioéconomique actuel (chômage, surendettement, familles
monoparentales, isolement, augmentation spectaculaire du prix des
logements…) fragilise davantage la population internée. Dans la perspective
de sa réinsertion sociale, il est indispensable d’ouvrir, ne fut-ce que
ponctuellement, les réseaux de soins de santé mentale à d’autres secteurs :
jeunes, personnes âgées, handicap mental, organismes sociaux ou
socioculturels.
23
Projet de circuit de soins réunissant les acteurs sociaux et de la santé sur le territoire
du Hainaut occidental. Coordination : CRP Les Marronniers à Tournai
www.marronniers.be, p14 du dossier de candidature.
41
besoins en santé mentale de la population de ce territoire. « La finalité est le
maintien des personnes au sein de leur environnement et de leur tissu social
d’origine par la mise en place de parcours thérapeutiques individualisés. Le
réseau ainsi construit est multidisciplinaire et basé sur des modalités
d’intervention flexibles. »20
Les partenariats ainsi créés doivent remplir 5 fonctions fondamentales :
a. Activités en matière de prévention et de promotion des SSM ;
b. Équipes mobiles de traitement intensif (problèmes aigus ou chroniques) ;
c. Équipes de réhabilitation travaillant à la réinsertion et à l’inclusion
sociale ;
d. Unités intensives de traitement résidentiel lorsqu’une hospitalisation
s’avère indispensable ;
e. Formules résidentielles spécifiques.
Ces fonctions impliquent une collaboration entre tous les acteurs concernés
ainsi qu’entre les différents niveaux de pouvoir. Cette concertation se
déroule au sein de la task force de la Conférence interministérielle Santé
publique.
Financement
L’article 107 de la loi sur les hôpitaux, précise qu’un hôpital peut utiliser de
manière flexible une partie des moyens disponibles liés aux lits pour la
réalisation des fonctions 2, 3 et 4 citées plus haut.
Concrètement, une partie du personnel soignant des services psychiatriques
hospitaliers constituera une équipe mobile qui pourra fonctionner de manière
flexible afin de dispenser au patient des soins à domicile et non plus à
l'hôpital. Le personnel et les moyens doivent toutefois être utilisés pour
combler les lacunes dans l’offre de soins en santé mentale actuelle pour un
groupe cible d'âge et une zone d’action bien définis.
20
www.psy107.be
38
Des moyens complémentaires seront prévus en matière de formation,
coordination et d’accompagnement scientifique pris en charge par le SPF
Santé publique.
2.8.2. Projets spécifiques « internés »
Les groupes cibles concernés par la réforme des SSM sont : adultes, enfants,
adolescents, personnes âgées, toxicomanie et dépendance, psychiatrie légale
et personnes handicapées mentales avec troubles psychiatriques graves.18
Idéalement, un circuit de soins spécifique devrait être créé pour chacun
d’eux, ce qui n’exclut pas une collaboration accrue entre les acteurs de ces
différents secteurs.
Étant donné la réticence des institutions et services classiques à accueillir des
internés, le SPF Santé publique a décidé en 2003 de soutenir des projets
pilotes destinés uniquement à ce groupe cible. Ces projets sont situés à
Bierbeek, Zelzate, Rekem, Bruxelles (Titeca), Tournai et Dave et sont conçus
pour accueillir des internés libérés à l’essai dits « à moyen risque ». Le type
de structure proposée varie en fonction de la situation et des besoins de
l’interné : hôpital psychiatrique, Maison de Soins Psychiatriques (MSP),
habitation protégée (IHP). L’ensemble de ces projets concerne environ 600
personnes.
Les Commissions de défense sociale (ou si la nouvelle loi n’est pas réformée,
les Tribunaux de l’Application des Peines) en concertation avec tous les
acteurs sociaux, prennent les décisions relatives à l’admission et au parcours
de l’interné dans le circuit de soins. Initialement, il était prévu que des
coordinateurs issus du secteur de la santé soient désignés, chargés de faire le
lien entre la Commission de défense sociale et les institutions de soins
psychiatriques. Selon nos informations, ce rôle crucial d’interface n’a pas
encore été concrétisé…
39
2.7. Manque d’encadrement en Établissement de défense sociale
Les recommandations énoncées par le CPT dans son dernier rapport (cf. point
4.) concernant les conditions de vie et l’accès aux soins dans les annexes
psychiatriques doivent également être appliquées aux Établissements de
défense sociale (EDS).
Ces mesures doivent être conçues dans la perspective d’une réorientation de
l’interné vers une structure thérapeutique et/ou socioéducative adaptée à son
état, voire à terme, dans le but de sa réinsertion progressive dans la société.
EVENDICATIONS
Au sein des EDS :
 augmentation substantielle du personnel soignant et encadrant ;
R
 formation du personnel soignant et encadrant aux spécificités du
handicap mental et de la maladie mentale ainsi qu’à la gestion
adéquate de situations de crise ;
 humanisation des conditions de vie et favoriser les possibilités
de contacts avec les proches, en particulier en permettant aux
internés d’exprimer leurs points de vue et leurs demandes par le
biais de groupes de parole et d’action à créer au sein de
l’établissement qui les héberge.
36
2.8. Réseaux et Circuits de soins
« En juin 2002, les ministres fédéraux et communautaires de la Santé signent
une « Déclaration conjointe sur la politique future en matière de soins de
santé mentale ». La philosophie fondamentale de cette déclaration est de
« proposer pour chaque patient des soins répondant à ses besoins et qui sont
de préférence dispensés dans l’entourage du patient. » 18
La mise en œuvre de cette politique intégrée débute en 2007 avec le
financement par l’INAMI de « projets thérapeutiques » pour une période de 4
ans. Ils visent une meilleure collaboration entre les différents acteurs
concernés dans le cadre et en dehors des soins de santé mentale (SSM).
2.8.1. Projet « psy107 »
Une étape récente dans l’évolution des SSM se fonde sur l’idée qu’il ne s’agit
pas seulement d’offrir au patient des soins sur mesure et de préférence dans
son entourage mais aussi de lui présenter toutes les possibilités de
réinsertion dans la société.
Dans cette optique, le secteur de la santé mentale a choisi de réaliser sur base
expérimentale des réseaux et circuits de soins avec tous les acteurs
concernés.
La base légale de l’organisation des circuits et réseaux de soins a été fixée
dans les articles 11 et 107 de l’AR portant coordination de la loi relative aux
hôpitaux et à d’autres établissements de soins (M.B. du 7 novembre
2008). »19
En mai 2010, le SPF Santé publique lance un appel à projets en vue de
l’application de l’article 107. Ces projets doivent réunir l’ensemble des
intervenants sur un territoire délimité afin de répondre à l’ensemble des
18
in Note d’information : mise en œuvre de l’article 107 de la loi relative aux hôpitaux
et à d’autres établissements de soins dans la réforme des SSM en exécution de la
Déclaration interministérielle conjointe de juin 2002 et 2004, document du SPF Santé
publique, https://portal.health.fgov.be/pls/portal/docs
19
Art. 107 : Le Roi peut prévoir des modalités spécifiques de financement afin de
permettre, sur une base expérimentale et pour une durée limitée, un financement
prospectif des circuits et des réseaux de soins, axés sur les programmes »9
37
 OUS APPUYONS
la recommandation du CPT de recruter au moins un poste temps
plein de psychiatre ainsi que la présence permanente (y compris la
N nuit et les fins de semaine) d’un infirmier psychiatrique dans
l’annexe.
Bien que la situation des internés se soit sensiblement améliorée,
et sur base des éléments constatés par le CPT, nous estimons que
des efforts substantiels restent à fournir pour atteindre l’objectif
principal énoncé dans la circulaire 1800, à savoir assurer aux
internés « des soins de santé équivalents à ceux dispensés dans la
société libre ».
Au-delà de ces considérations, il est certain que les annexes
psychiatriques des prisons ne seront jamais des lieux de soins et
qu’il est urgent de créer de nouvelles structures spécifiques en
défense sociale.
c) Gestion des urgences psychiatriques
De manière générale pour les deux annexes, la principale préoccupation du
CPT est la gestion des urgences psychiatriques et, plus particulièrement, les
risques de suicide ou d’agressivité.
Il constate que la réponse donnée est généralement de type sécuritaire
(utilisation de cellules disciplinaires ou « cellules nues ») étant donné le
manque d’alternatives et la réticence des établissements psychiatriques
extérieurs à accepter des internés.
Les cellules disciplinaires ne devraient jamais être utilisées à des fins
médicales, c’est-à-dire comme « outil » afin de contenir un interné présentant
des signes d’urgence psychiatrique. Pour le bien du détenu, il est préférable
de privilégier l’hospitalisation dans un établissement de proximité, disposant
de lits psychiatriques d’urgence.
34
EVENDICATIONS
 Abolition de l’utilisation des cellules disciplinaires ;
R  Les personnes handicapées mentales et malades mentales
doivent être traitées et encadrées de manière différenciée selon
leurs spécificités respectives ;
 Renforcement du personnel soignant qualifié dans les annexes
et en cellule ;
 Renforcement conséquent du personnel pénitentiaire qualifié ;
 Formation du personnel (soignant et pénitentiaire) aux
spécificités du handicap mental et de la maladie mentale ainsi
qu’à la gestion adéquate de situations de crise ;
 Des mesures doivent être prises rapidement pour
 assurer à tous les internés séjournant dans les annexes
psychiatriques des conditions d’hébergement de qualité, l’accès
à des soins adaptés et à des activités psycho et/ou socio
éducatives ;
 ET SURTOUT sortir les internés du milieu carcéral et
organiser leur accueil dans des dispositifs thérapeutiques et/ou
socioéducatifs adaptés.
OUS SOUHAITONS
 des informations concernant l’avancement des projets
d’agrandissement de la capacité d’hébergement à l’EDS de
N Paifve (cf. supra) ;
 connaître l’état d’avancement des projets de construction de 450
places à Gand et à Anvers prévue pour 2012 à l’initiative du
Ministère de la Justice.
35
annexes accueillent non seulement des internés mais aussi des détenus
présentant des troubles mentaux (suicidaires, toxicomanes…). Le mélange
des pathologies aggrave l’état de santé des détenus, qui sont souvent parqués
à trois 23h/24h dans une même cellule prévue pour 1 ou 2 personnes …
A ce sujet, le Comité des droits de l’Homme des Nations Unies se montre
« préoccupé par les conditions de détention dans les prisons belges, en
particulier par la surpopulation carcérale, dont le taux s’élève à 150 % dans
certaines prisons, la vétusté des bâtiments, et par le fait que la séparation
entre détenus selon les régimes de détention n’est toujours pas assurée… ».17
Par ailleurs, nous attirons l’attention sur le risque d’abus des « plus forts » sur
« les plus faibles » : le regroupement dans un même lieu de vie (ou faut-il
dire « de survie ») de personnes aux réalités si différentes (maladie mentale,
toxicomanie, autisme et handicap mental) favorise les mauvais traitements ou
abus.
En juillet 2010, le Comité européen pour la prévention de la torture et des
peines ou traitements inhumains et dégradants (CPT) publiait un rapport suite
à une visite de sa délégation en Belgique du 28 septembre au 7 octobre 2009.
Concernant l’annexe psychiatrique de la prison de Jamioulx, le CPT
dénonce la présence de dortoirs malgré ses précédentes recommandations de
les supprimer. Il souligne qu’ « un dortoir de grande capacité n’est guère
compatible avec les normes de la psychiatrie contemporaine ».
Le CPT recommande que les autorités belges entreprennent sans délai des
travaux de restructuration afin d’héberger les patients en chambre à un ou
deux lits et d’augmenter les infrastructures sanitaires… Cette restructuration
doit être accompagnée d’un accroissement des activités récréatives,
socioéducatives ou thérapeutiques.
Par ailleurs, le CPT dénonce l’hébergement, par manque de places dans
l’annexe, d’internés dans des cellules classiques, dans les mêmes conditions
que les autres détenus.
Paradoxe : il va sans dire que le séjour en annexe psychiatrique dans ces
conditions insuffisantes est défavorable à l’amélioration de l’état de santé de
17
Idem note n°16, page 5, point 18.
32
l’interné, condition pourtant requise par la loi pour son éventuelle libération à
l’essai.
b) Soins et encadrement thérapeutiques
La circulaire n° 1800 du 7/6/2007 prévoyait deux mesures :
• La mise en place d’équipes de soins multidisciplinaires dans les annexes
et dans les EDS ;
• La mise en place au sein des annexes de personnel pénitentiaire
spécialement sélectionné et formé.
Lors de sa visite aux annexes de Lantin et Jamioulx, le CPT a constaté que
ces deux dispositions avaient été respectées : des équipes spécialisées ont
développé un programme d’activités thérapeutiques et occupationnelles ; la
sélection et la formation du personnel s’avère fructueuse en termes de
motivation, dynamisme et aptitudes à gérer des situations délicates.
Les équipes multidisciplinaires sont composées des postes ETP infirmier
psychiatrique, psychologue coordinateur/trice, assistant social, éducateur
spécialisé, ergothérapeute et d’un mi-temps psychiatre. Le CPT salue cette
réelle avancée mais souligne que l’emploi d’un psychiatre à mi-temps est
« loin d’être satisfaisant en regard des soins exigés par les internés placés en
annexe psychiatrique ». De plus, il constate que les psychiatres et infirmiers
psychiatriques consacrent au moins 20 % de leur temps à des consultations et
soins au profit du reste de la population pénale qui, sans cela, en serait
totalement démunie !
Concernant le personnel pénitentiaire : bien que qualifié, il reste
également insuffisant. Ainsi, par exemple, il se voit souvent obligé de placer
des détenus en état d’agitation dans la cellule de sécurité de l’annexe ou dans
la « cellule nue » de la maison d’arrêt où ils ne sont plus sous la surveillance
de personnel spécialement formé.
33

EVENDICATIONS
 Prise en compte de la parole et du vécu des internés, en ce
compris leur contexte familial et social ;
R
 Continuité des soins à chaque étape du parcours ;
 Promotion du Plan d’Accompagnement thérapeutique
Individualisé (PAI).
Propositions concrètes par rapport à la Commission de défense
sociale :
 assurer une communication réelle entre, d’une part la CDS et,
d’autre part l’interné et son entourage ;
 prévoir la possibilité de désigner, avec l’accord de l’interné, un
référent psychosocial stable et spécialement formé, rémunéré
par la collectivité. Ce référent sera chargé de le soutenir en vue
d’assurer la continuité de ses soins et une aide psychosociale
adaptée et ce, quels que soient sa situation et son lieu de vie ;
 tenir compte, dans les décisions à prendre le concernant, de la
répercussion de celles-ci sur sa situation familiale et sur ses
proches ;
 si l’état mental de l’interné le permet, préparer sa sortie en
collaboration avec tous les intervenants de son réseau social
(proches, administrateur provisoire,…), une attention étant
portée à tous les éléments nécessaires à la réussite de sa
réinsertion (sécurité sociale, logement, soutien affectif,
capacités concrètes, occupations, suivi médical et
psychosocial, activités socio éducatives…) et en facilitant les
contacts requis à cet effet.
30
2.6. Sortir du carcéral et être dignement soigné
La place des personnes internées n’est pas en milieu carcéral. Ces
personnes doivent être prises en charge par le secteur de la Santé et
avoir accès à des soins et des programmes socioéducatifs adaptés à leur
état.
Dans le cadre de la mise en œuvre du Pacte international relatif aux droits
civils et politiques, le Comité des droits de l’Homme des Nations Unies a
récemment publié ses observations finales après avoir examiné les rapports
soumis par les États Parties. Parmi les recommandations adressées à la
Belgique, on peut lire « … L’État Partie devrait veiller, ainsi que le Comité
l’a recommandé dans ses précédentes observations finales, à mettre fin à la
pratique de détention des malades mentaux dans les prisons et les annexes
psychiatriques. Il devrait également accroître les places d’internement dans
les Établissements de défense sociale et les conditions de vie des malades. »16
Question : selon le dernier rapport du Comité européen pour la prévention de
la torture et des peines ou traitements inhumains et dégradants (CPT), le
temps d’attente moyen pour un interné pour rejoindre l’EDS de Paifve est de
4 ans. Le CPT avait été informé d’un projet d’ouverture d’une unité de 40
places à Paifve pour fin octobre 2009. Dans son rapport soumis au Comité
des droits de l’Homme des Nations Unies en mars 2010, l’État belge affirme
que les travaux ont débuté en mars 2008. Nous souhaitons connaître l’état
d’avancement de ce projet…
Les annexes psychiatriques
a) Conditions d’hébergement
Dans son rapport d’activités de 2008, l’OIP affirme que les annexes sont les
lieux les plus surpeuplés des prisons belges. A tel point que l’on relègue
parfois des internés vers le cellulaire « normal ». De plus, la plupart des
16
Examen des rapports soumis par les États Parties conformément à l’article 40 du Pacte
international relatif aux droits civils et politiques, projet d’observations finales du
Comité des droits de l’Homme des Nations Unies (page 5), Centième session, Genève,
11-29 octobre 2010.
31

EVENDICATION
 Toute disposition relative au placement des personnes
internées dans un établissement pénitentiaire - et ce même dans
R
les annexes psychiatriques – doit être supprimée de la loi du
21 avril 2007.
 Conditions matérielles et financières pour la réinsertion sociale des
internés
La nouvelle loi doit fournir des garanties quant aux conditions
matérielles et financières de réinsertion sociale des internés : maintien
d’un minimum de droits sociaux pendant l’internement, réactivation
rapide des allocations sociales au moment de la libération, accessibilité
au logement,… (cf. point 2.8. « Réseaux et circuits de soins », page 37)
2.4. Homogénéité de traitement selon les différentes Commissions de
défense sociale
« L’internement est une loterie » titre le quotidien flamand De Standaard
dans son dossier « De schandvlek van Justitie »15 (« La honte de la justice »).
Selon Johan Baeke, expert psychiatre interviewé par De Standaard, on
constate une inégalité de traitement selon la Commission de défense sociale
(CDS) en charge du dossier : «Pour un même délit, vous pouvez être interné
dans la province d’Anvers ou condamné dans la province de Flandre
occidentale ».
Comme développé au point a) al. 1er, une définition plus claire des personnes
pouvant faire l’objet d’une mesure d’internement permettrait une
interprétation plus homogène de la loi.
15
Edition des 30 et 31 janvier 2010
28
Par ailleurs, nous déplorons que l’absence d’évaluation du travail des CDS
donne lieu à des décisions subjectives et arbitraires dans le chef de certaines
commissions. L’influence du président, magistrat, sur ses assesseurs, un
psychiatre et un avocat, est parfois trop prépondérante.
EVENDICATIONS
 une législation qui permette une application homogène du
traitement des internés ;
R
 une évaluation régulière et un contrôle accru du travail effectué
par les différentes CDS locales.
2.5. Pour une approche globale et différenciée de la personne
L’accueil, l’accompagnement et le traitement des personnes internées doivent
envisager la personne dans sa globalité, en lien avec son environnement
familial et social. Améliorer le cadre et la qualité de leur vie, tenir compte de
leur situation et de leurs besoins spécifiques garantissent l’efficacité du
traitement ainsi que l’acquisition de compétences « socialisantes ».
Plus particulièrement, les personnes handicapées mentales et/ou malades
mentales internées doivent disposer d’un encadrement spécifique c’est-à-dire
adapté non seulement à leur état de santé mais aussi à la particularité du
handicap mental ou de la maladie mentale. Les personnes présentant un
handicap mental n’ont pas les mêmes besoins que les personnes malades
mentales : ces deux publics doivent être traités de manière différenciée.
29
De façon plus générale, la loi semble privilégier l’objectif de protection de la
société au détriment de l’apport de soins adaptés, alors que ces deux buts
vont forcément de pair : « … la flexibilité requise par une thérapie
appropriée (…) risque de se heurter à la rigidité de la réglementation mise
en place, dictée avant tout par un souci de protection de la société reposant
sur le constat de la dangerosité du sujet13 L’exposé des motifs précise
pourtant que « la prévention de la récidive et la protection des victimes
passent nécessairement par une prise en charge thérapeutique appropriée de
l’interné et par l’organisation de son retour progressif dans la société.14»
EVENDICATIONS
 que les modalités d’exécution de l’internement incluent la
possibilité pour la personne internée de suivre un programme
R d’activités socio éducatives et/ou psycho éducatives dans un
lieu d’accueil adapté (centres de jour ou d’hébergement qui ne
sont pas reconnus pour accueillir des internés) et ce au même
titre que les autres modalités d’exécution mentionnés dans la
loi (permissions de sortie, congés, détention limitée,
surveillance électronique ou libération à l’essai).
 que les traitements thérapeutiques ambulatoires
(établissements psychiatriques qui ne sont pas reconnus pour
accueillir des internés) accordant une liberté plus ou moins
grande à l’interné prennent également la forme d’une des
modalités d’exécution de l’internement.
13
Damien Vandermeersch, Magistrat, Professeur invité à l’U.C.L et aux F.U.S.L.,
colloque du 9/11/2007 au FUNDP de Namur : la nouvelle loi relative à l’internement des
personnes atteintes d’un trouble mental.
14
cfr Exposé des motifs, Doc. Parl., Chambre, S.O. 2006-2007, 2841/1, p.6
26
 Séjour provisoire dans la section psychiatrique des prisons
Lorsque les juridictions d’instruction ou de jugement ordonnent une
« expertise psychiatrique avec mise en observation… ils désignent la section
psychiatrique de la prison dans laquelle l’inculpé doit être transféré pour
mise en observation ». (art.6)
De même, si les inculpés, prévenus ou accusés qui sont internés, sont déjà
détenus ou font l’objet d’une décision d’internement avec « incarcération
immédiate », « l’internement se déroule provisoirement dans la section
psychiatrique d’une prison désignée par la juridiction d’instruction ou de
jugement » (art.10), jusqu’à leur transfert, souvent très tardif, dans un
« établissement ou une section de défense sociale » ou un « établissement en
mesure de dispenser les soins appropriés » désigné par le TAP (art.17).
Selon Réginald de Béco, ces dispositions constituent une violation de l’article
5 § 1 al. e) de la Convention européenne des droits de l’Homme et est en
contradiction avec l’arrêt « Aerts c. Belgique » du 30 juillet 1998 de la Cour
européenne des Droits de l’Homme (Recueil des arrêts et décisions 1998-V, §
46). La Cour stipule, notamment, qu’« il doit exister un certain lien entre,
d’une part, le motif invoqué pour la privation de liberté autorisée et, de
l’autre, le lieu et le régime de détention. En principe, la « détention » d’une
personne comme malade mental ne sera « régulière » au regard de l’alinéa
e) du § 1 (de l’article 5) que si elle se déroule dans un hôpital, une clinique
ou un autre établissement approprié (arrêt Ashingdane c. Royaume-Uni du
28 mai 1985, série A n°93, p. 21, § 4).
27
Selon Thérèse Deman-Mukenge, avocate au Barreau de Bruxelles11, cette
appellation « multiplie considérablement le nombre de personnes
susceptibles d’être sous le coup de la loi, plus qu’auparavant ». Nous
saluons la volonté du législateur d’adapter la terminologie à l’air du temps.
Toutefois, nous craignons que ce terme générique n’englobe un trop grand
nombre de personnes, recouvrant sans nuance des réalités bien différentes :
démence, maladie mentale légère ou grave, handicap mental léger, modéré ou
sévère, lésion cérébrale, Alzheimer, …
L’identification des personnes pouvant faire l’objet d’une mesure
d’internement est une question délicate. Si la définition de concepts et de
principes protège la personne d’éventuels diagnostics ou décisions arbitraires,
il ne faut cependant pas sous-estimer le pouvoir d’appréciation du juge. Pour
déterminer le champ d’application de la loi, il convient de trouver un
équilibre entre ces deux balises, le juste degré de précision.
 Confusion entre la notion de peine et de mesure de sûreté.
La loi supprime les Commissions de défense sociale - ainsi que le psychiatre
qui en fait partie - et confie la mise en œuvre de l’internement au Tribunal de
l’Application des Peines (TAP) alors que l’internement n’est pas une peine
mais une mesure de sûreté :
« … en transmettant les compétences des anciennes Commissions de défense
sociale et de la Commission supérieure de défense sociale au seul Tribunal
de l’Application des Peines, le législateur a donné un signe symbolique très
fort qui ramène, paradoxalement, les internés dans la communauté des
condamnés »12 En effet, « internés » et « condamnés » revêtent des profils
bien différents, ce qui implique nécessairement des traitements différenciés et
ordonnés par des instances distinctes.
11
Entretien avec l’ANAHM le 10-09-2010
12
Réginald de Béco, avocat pénaliste au Barreau de Bruxelles, Président de la
Commission Prisons de la Ligue des droits de l’Homme, Ancien membre de la
Commission supérieure de défense sociale – colloque du 9/11/2007 au FUNDP de
Namur.
24
Cette confusion se confirme dans la terminologie utilisée telle que, par
exemple, la possibilité d’« internement avec incarcération immédiate »
(art.10).
EVENDICATIONS
 Définition actualisée et claire des personnes pouvant faire
l’objet d’une mesure d’internement ;
R
 Maintien des Commissions de défense sociale actuelles et, a
fortiori, de la présence d’un psychiatre en leur sein lequel doit
être indépendant du lieu d’internement ;
 Distinction nette entre le traitement réservé aux internés et
celui réservé aux condamnés ;
 Suppression dans la loi des termes pouvant prêter à confusion
entre ces deux domaines d’intervention.
 Décalage entre la logique judiciaire et la logique médicale
L’objectif du législateur est double : d’une part, la protection de la société et,
d’autre part, un soutien thérapeutique adapté à la personne internée en vue de
sa réinsertion dans la société. La mesure d’internement se situe à la croisée
des chemins entre la justice et le secteur des soins de santé, ce qui implique
une articulation pertinente de ces deux domaines d’intervention. A cet égard,
la loi n’est pas sans failles…
« La libération à l’essai ne peut être accordée qu’à l’interné qui a déjà
bénéficié d’une des modalités visées aux articles 18 (permission de sortie), 19
(congé), 21 (détention limitée) ou 22 (surveillance électronique)… Or, 40 à
50 % des internés comparaissent libres devant les Commissions de défense
sociale sous l’empire de l’ancienne loi toujours en vigueur à l’heure
actuelle… ».12
25
Enfin, on constate un manque d’homogénéité dans la rédaction du rapport
d’expertise. Les modalités de rédaction de ce rapport devraient être
davantage précisées en fonction de critères objectifs
EVENDICATIONS
 Valorisation de la fonction d’expert psychiatre :
R  Création d’une formation spécialisée à l’expertise
judiciaire, complémentaire à la formation de psychiatre, telle
que reconnue actuellement aux Pays-Bas
 Augmentation de la rémunération de l’expert psychiatre en
adéquation avec sa formation et avec l’importance de sa
mission
 La loi du 21 avril 2007 relative à l’internement des
personnes atteintes d’un trouble mental prévoit la
reconnaissance des experts par le Ministre de la Santé
publique, ainsi qu’un modèle de rapport d’expertise fixé par le
Roi. Ces dispositions doivent être établies en concertation avec
les professionnels du secteur.
 Création d’un centre d’observation pour l’examen
approfondi des personnes avant toute décision quant à la
responsabilité ou l’irresponsabilité de leurs actes. Les
personnes handicapées mentales ou malades mentales ayant
commis un crime ou un délit doivent être mises en observation
durant leur détention préventive et ce pour une durée
suffisante. Un tel centre d’observation existe également aux
Pays-Bas.
 Expertise contradictoire
22
2.3. Réforme de la loi du 21 avril 2007 relative à l’internement des
personnes atteintes d’un trouble mental
L’entrée en vigueur de la loi du 21 avril 2007 relative à l’internement des
personnes atteintes d’un trouble mental a été reportée au 1er janvier 2012 (à la
place du 1er janvier 2009). Dans ce délai, nous souhaitons vivement le dépôt
d’une loi de réforme.
Voici les lacunes que nous détectons à l’étude de la loi susmentionnée.
 Expertise : la nouvelle loi ne confère pas à l’expertise psychiatrique un
caractère contradictoire. « L’article 7 prévoit seulement que la personne
expertisée peut communiquer par écrit aux experts judiciaires toutes les
informations utiles pour l’expertise que lui fournit le médecin de son choix et
que les experts sont tenus, avant de formuler leurs conclusions, de se
prononcer sur ces informations qu’ils joignent à leur rapport ».10
Le rapport d’expertise devrait pouvoir être soumis à l’avis d’un tiers reconnu.
A tout le moins, l’expert agréé devrait être tenu de communiquer aux parties
les préliminaires de son rapport avec la possibilité pour celles-ci d’y
répondre. (cf. point 2.)
 Champ d’application de la loi
La loi de défense sociale du 1er juillet 1964 définit l’inculpé pouvant être
« placé en observation » comme étant « soit dans un état de démence, soit
dans un état grave de déséquilibre mental ou de débilité mentale le rendant
incapable du contrôle de ses actions ». Dans la loi du 21 avril 2007, ces
termes ont été remplacés par « atteint d’un trouble mental ».
10
Damien Vandermeersch, Magistrat, Professeur invité à l’U.C.L et aux F.U.S.L.,
colloque du 9/11/2007 au FUNDP de Namur : la nouvelle loi relative à l’internement des
personnes atteintes d’un trouble mental.
23
Ces projets sont reconnus et subsidiés par le ministère flamand de la Santé
publique et du Bien-être.
A notre connaissance, il n’existe pas actuellement de projets spécifiques pour
les internés qui soient subsidiés par les régions wallonne et bruxelloise.
2. REVENDICATIONS COMMUNES
2.1. La prévention
• Nous demandons aux responsables politiques de reconnaître et de soutenir
de manière substantielle et à long terme l’ensemble des programmes de
prévention des délits ou crimes et ce, tant dans le secteur de la santé
mentale que du handicap mental. L’appui de ces initiatives doit viser à la
fois les personnes concernées, leur entourage familial et social. Un
échantillon de ces projets est largement explicité dans la partie
« revendications spécifiques » de ce Livre blanc. (cf. page 49)
• La formation des agents publics, du personnel judiciaire et
sécuritaire aux spécificités de la maladie mentale et du handicap mental
s’impose également.
2.2. L’expertise
Actuellement, il n’y a aucun contrôle de la qualité du travail des experts
psychiatres. On constate un manque d’information et de formation de ces
experts. Cela est dû au fait que cette fonction n’est pas du tout valorisée : les
experts judiciaires ne disposent pas du temps et des moyens nécessaires pour
accomplir leur mission de manière approfondie.
Les experts peuvent être désignés soit pendant l’enquête par le juge
d’instruction (éventuellement sur réquisition du procureur du roi) ou par la
juridiction d’instruction, soit à l’issue de l’enquête par la juridiction
d’instruction ou de jugement.
20
Selon le rapport 2008 de l’OIP-Belgique7, les magistrats font appel à très peu
de psychiatres différents (moins de 5 à Bruxelles) alors qu’ils sont débordés.
Ils sont donc dans l’incapacité de répondre à la demande dans un délai
raisonnable. La plupart du temps, les psychiatres ne voient les internés
qu’une seule fois et ne leur consacrent que très peu de temps.
La mise en place d’une formation à l’expertise judiciaire permettrait une
meilleure connaissance du cadre légal : « Connaissant mieux le cadre où se
joue sa partie, l’expert méconnaîtra moins facilement le respect dû à la
personne puisque le fondement du droit est en principe ce respect
irréductible posé en règle et qui devient l’exception dans toutes les pratiques
approximatives ».8
La sous valorisation de la fonction d’expert psychiatre se traduit aussi
financièrement : « Aux Pays-Bas, un expert psychiatre gagne 7 fois plus pour
une expertise que ce que gagne son homologue dans notre pays… »9
Le juge n’est pas tenu à l’avis de l’expert. Il fonde sa décision sur tous les
éléments du dossier qu’il juge déterminants. Il peut aussi demander une
contre-expertise ou faire appel à un collège d’experts pour éclairer son
jugement. Néanmoins, la loi du 21 avril 2007 relative à l’internement des
personnes atteintes d’un trouble mental (cf. point 3) ne confère pas à
l’expertise psychiatrique un caractère contradictoire.
Or, afin de mieux répartir le pouvoir entre les différents intervenants (juge,
expert, contre expert, avocat,…), l’expertise devrait être contradictoire. Le
rapport d’expertise devrait pouvoir être soumis à l’avis d’un tiers reconnu. A
tout le moins, l’expert agréé devrait être tenu de communiquer aux parties les
préliminaires de son rapport avec la possibilité pour celles-ci d’y répondre.
7
Observatoire International des Prisons
8
Thérèse Deman-Mukenge, avocate au Barreau de Bruxelles, entretien avec l’ANAHM
le 10-09-2010
9
Johan Baecke, expert psychiatre, in « De schandvlek van justitie », De Standaard des
samedi 30 et dimanche 31 janvier 2010.
21
Il va sans dire que le séjour en annexe psychiatrique dans ces conditions
« insuffisantes » est défavorable à l’amélioration de l’état de santé de
l’interné, condition pourtant requise par la loi pour son éventuelle libération à
l’essai.
 Les Établissements de défense sociale
Il existe trois Établissements de défense sociale (EDS) en Belgique, situés
tous les trois en Communauté française : EDS de Paifve, Tournai (C.R.P. Les
Marronniers ») et Mons (C.H.P. Le Chêne aux Haies). Ces structures
médicolégales sont conçues pour accueillir des internés dits « à moyen et à
haut risque ». Étant donné l’absence d’établissements similaires en Flandre,
le Ministère de la Justice prépare la construction de deux Centres de
Psychiatrie Légale (CPL) à Gand (272 places) et à Anvers (180 places). Dans
leur conception, ces centres combinent l’aspect sécuritaire (mesures de haute
sécurité) à un encadrement thérapeutique approprié, suivant les mêmes
critères qu’un hôpital psychiatrique. Selon les autorités compétentes, un
partenariat entre les différents niveaux de pouvoir devrait servir ce double
objectif : la Justice prendra en charge la sécurité et la gestion générale des
deux centres, la Santé publique (niveaux fédéral, régional et communautaire),
l’organisation et l’offre de soins. Ces deux structures devraient être
opérationnelles en 2014.
En attendant, de nombreux internés continuent leur séjour inadéquat et
incertain dans les annexes psychiatriques…
Manque de places et personnel insuffisant
Dans les Établissements de défense sociale existants, la situation en termes de
personnel d’encadrement et de soins est similaire à celle des annexes : les
équipes multidisciplinaires qui y sont affectées sont qualifiées mais restent
insuffisantes. Par ailleurs, le manque de places s’y fait cruellement ressentir.
Selon le dernier rapport du CPT, le temps d’attente moyen pour un interné
pour rejoindre l’EDS de Paifve est de 4 ans. Le CPT avait été informé d’un
projet d’ouverture d’une unité de 40 places à Paifve pour fin octobre 2009. A
l’heure actuelle, le CPT s’enquiert de l’évolution de ce projet…
18
 Réseaux et circuits de soins
Après la Conférence interministérielle Santé publique de mai 2004, les
différents ministres en charge de la Santé ont décidé de soutenir une série de
projets pilotes. Cette phase expérimentale visait l’organisation future des
soins de santé mentale selon le principe des « réseaux et circuits de soins ».
L’idée est d’orienter la personne vers une structure adaptée à ses besoins
spécifiques, de concevoir des réponses « sur mesure » en veillant à la
continuité des soins apportés.
Pour autant que la réinsertion sociale de l’interné soit envisageable, le trajet
de soins devrait le mener progressivement à réintégrer son milieu de vie ou
du moins à le rapprocher de la vie en société.
Dans cette optique, des projets d’accueil spécifique pour internés ont vu le
jour à Bierbeek, Zelzate, Rekem, Titeca (Bruxelles), Tournai et Dave et sont
financés par le SPF Santé publique. Ils sont prévus pour accueillir des
internés libérés à l’essai dits « à moyen risque ». Le type de structure
proposée varie en fonction de la situation et des besoins de l’interné : hôpital
psychiatrique, Maison de Soins Psychiatrique (MSP), habitation protégée
(IHP).
En Flandre, suite à la présentation du rapport de la « Commission
internement »5 en 1999, la Région flamande a élaboré un plan d’action visant
à « … tracer un trajet de soins médico-légaux où les internés seront suivis,
traités et guidés depuis leur relaxation de la prison jusqu’à et pendant les
processus de réintégration dans nos sociétés. »6
Un accueil spécifique est organisé pour les personnes malades mentales
(notamment des habitats protégés ou accompagnés à Anvers), les personnes
handicapées mentales (St Idesbald, Beernem et Zoersel) et les délinquants
sexuels (Beernem, St Nicolas et St Trond).
5
Commission mise en place par Stefaan De Clerck, Ministre de la Justice en 1996, pour
réviser la législation relative à l’internement.
6
In « Geen schuld, wel straf (condamné, pas coupable), ouvrage accompagnant le
colloque du 20/05/10 au Musée Dr Guislain à Gand, page 90, le soin des internés.
19
1.2. La réalité sur le terrain
 Les annexes psychiatriques
La loi de défense sociale de 1964 prévoit dans son article 1er que la mise en
observation de l’inculpé « s’exécute dans l’annexe psychiatrique d’un centre
pénitentiaire ». La mise en observation est une mesure d’instruction
préparatoire s’apparentant à la détention préventive. La procédure de mise en
observation a pour objectif d’établir un diagnostic sur l’état mental d’un
inculpé et la décision de mise en observation peut être prise à toues les phases
de la procédure jusqu’à la décision définitive.
Conformément à l’article 6 de la loi de défense sociale, la durée du placement
en observation est d’un mois au plus, prolongeable de mois en mois mais ne
pouvant excéder six mois. Lorsque la mise en observation prend fin et que
l’internement n’est pas immédiatement prononcé, l’inculpé reste sous les
liens du mandat d’arrêt et le droit commun de la détention préventive lui est
applicable.
Lorsque l’internement est ordonné, les articles 7 et suivants de la loi de
défense sociale sont d’application. L’article 14 de la loi dispose que
« l’internement a lieu dans l’établissement désigné par la Commission de
défense sociale (…). Au moment où l’internement est ordonné, si l’inculpé se
trouve en observation, il est maintenu à l’annexe psychiatrique en attendant
la désignation d’un établissement par la Commission de défense sociale. Si
au moment où l’internement est ordonné, l’inculpé est détenu dans un centre
pénitentiaire, l’internement a lieu provisoirement dans l’annexe
psychiatrique de ce centre ou à défaut de celle-ci, dans l’annexe désignée par
la juridiction qui ordonne la mesure.»
L’article 14 de la loi de défense sociale induit des situations dans lesquelles
les internés sont « parqués » momentanément dans les annexes
psychiatriques, en attendant qu’ils puissent être transférés dans un
Établissement de défense sociale (EDS). Par conséquent et en raison d’un
manque de places dans les EDS, des personnes internées sont maintenues en
milieu carcéral alors qu’elles n’y ont pas leur place. Selon le dossier du
Standaard des 30 et 31 janvier 2010, le total des internés séjournant dans
16
les prisons belges a atteint 1094 personnes, ce qui représente environ
10% de la population carcérale.
Le scénario d’une libération après six mois est extrêmement rare, voire
improbable, de sorte que le séjour en prison des internés peut parfois s’étaler
sur plusieurs années.
Équipes multidisciplinaires
En juin 2007, le Ministère de la Justice a mis en place des équipes
multidisciplinaires dans les annexes et dans les Établissements de défense
sociale. Ces équipes sont généralement composées des postes d’infirmier
psychiatrique, psychologue coordinateur, assistant social, éducateur
spécialisé, ergothérapeute et psychiatre.
La circulaire de 2007 prévoyait également la mise en place au sein des
annexes de personnel pénitentiaire spécialement sélectionné et formé.
Lors de sa visite aux annexes de Lantin et Jamioulx, le Comité européen pour
la prévention de la torture et des traitements inhumains ou dégradants (CPT)
a constaté que ces deux dispositions avaient été respectées : des équipes
spécialisées ont développé un programme d’activités thérapeutiques et
occupationnelles ; la sélection et la formation du personnel s’avère fructueuse
en termes de motivation, dynamisme et aptitudes à gérer des situations
délicates.
Néanmoins, le CPT estime que les équipes de soins - notamment en termes
de soins psychiatriques - ainsi que le personnel pénitentiaire restent
totalement insuffisants par rapport besoins constatés sur le terrain.
Bien que la situation des internés se soit sensiblement améliorée, des efforts
substantiels restent à fournir pour atteindre l’objectif principal énoncé dans la
circulaire de juin 2007, à savoir assurer aux internés « des soins de santé
équivalents à ceux dispensés dans la société libre ».
17
 REVENDICATIONS COMMUNES
1. LA PROBLÉMATIQUE
1.1. Ce que dit la loi
Lorsqu’une personne handicapée mentale ou malade mentale commet un
crime ou un délit, le juge d’instruction (pendant l’enquête) ou le juge de fond
(après l’instruction) doit déterminer si, au moment des faits, elle était
responsable ou irresponsable de ses actes. Pour fonder sa décision, le juge
peut « ordonner une expertise psychiatrique avec mise en observation ».
Selon la loi de défense sociale du 1er juillet 1964, la personne déclarée
« irresponsable de ses actes », fait l’objet d’une mesure d’internement,
c’est-à-dire qu’elle doit être placée dans un Établissement de défense
sociale (EDS) ou, pour des raisons thérapeutiques, « dans un
établissement approprié quant aux mesures de sécurité et aux soins à
donner » (art.14).
Les modalités d’exécution de l’internement sont fixées par les Commissions
de défense sociale (CDS) réparties localement sur le territoire belge. Ces
commissions sont composées d’un magistrat (Président), un psychiatre et un
avocat. Sur base du dossier de l’interné et du résultat de l’expertise, la CDS
désigne l’établissement dans lequel il devra séjourner.
Contrairement à la durée d’une condamnation, celle de l’internement est
indéterminée.
Les internés sont évalués tous les six mois par la Commission de défense
sociale qui statue sur les modalités d’application de la mesure ainsi que sur
une hypothétique libération à l’essai. Cette modalité d’exécution permet à
l’interné de poursuivre l’internement soit en dehors d’un établissement, soit
dans un établissement, moyennant le respect de conditions durant un délai
d’épreuve.
14
« … Dans le dernier cas, il peut s’agir d’un traitement ambulatoire en
centre de jour ou dans un établissement de soins qui n’est pas reconnu pour
accueillir des internés » (accueil en milieu ouvert).
La loi de défense sociale du 1er juillet 1964 a été récemment remplacée par la
« loi du 21 avril 2007 relative à l’internement des personnes atteintes d’un
trouble mental ».
Le projet de loi s’est largement inspiré des travaux de la Commission
« internement » (avril 1997) qui a réuni de nombreux experts en la matière.
La nouvelle loi, initiative de Laurette Onkelinx, Ministre de la Justice de
l’époque, a pour objet d’adapter celle de 1964 « aux critiques émises
notamment suite à l’affaire dite Dutroux, à l’évolution des connaissances
scientifiques en matière de psychiatrie et à la réforme du droit de l’exécution
des peines. »4
L’objectif du législateur est double : d’une part, la protection de la société et
d’autre part, un soutien thérapeutique adapté à la personne internée en vue de
sa réinsertion dans la société. « Suivant le législateur, il s’agit de développer,
autour des Établissements de défense sociale, des structures d’accueil et de
prise en charge thérapeutique adéquates afin que l’interné qui ne doit pas
absolument rester dans une institution de défense sociale puisse trouver une
solution adaptée à ses besoins, dans une structure plus souple et évoluer
progressivement vers une réintégration totale dans la société… ».4
Cependant, suite à de nombreuses critiques et interrogations, l’application de
la nouvelle loi a été reportée au 1er janvier 2012. Par conséquent, c’est
toujours la loi de 1964 qui est d’application aujourd’hui.
4
Damien Vandermeersch, Magistrat, Professeur à l’U.C.L. et aux F.U.S.L., colloque
du 9 novembre 2007 aux FUNDP de Namur.
15
2. Les États Parties veillent à ce que les personnes handicapées, si elles sont
privées de leur liberté à l’issue d’une quelconque procédure, aient droit,
sur la base de l’égalité avec les autres, aux garanties prévues par le droit
international des droits de l’Homme et soient traitées conformément aux
buts et principes de la présente Convention, y compris en bénéficiant
d’aménagements raisonnables.
Enfin l’article 15 pourrait s’appliquer à différentes situations dont sont
victimes les personnes handicapées mentales et malades mentales en prison :
harcèlement, manque de soins appropriés, négligences, durées
particulièrement longues d’internement dans un lieu inapproprié (annexe
psychiatrique, cellule de prison).
Droit de ne pas être soumis à la torture ni à des peines ou traitements cruels,
inhumains ou dégradants
1. Nul ne sera soumis à la torture, ni à des peines ou traitements cruels,
inhumains ou dégradants. En particulier, il est interdit de soumettre une
personne sans son libre consentement à une expérience médicale ou
scientifique.
2. Les États Parties prennent toutes mesures législatives, administratives,
judiciaires et autres mesures efficaces pour empêcher, sur la base de
l’égalité avec les autres, que des personnes handicapées ne soient
soumises à la torture ou à des peines ou traitements cruels, inhumains ou
dégradants
Ainsi, le Centre, préoccupé par la situation des personnes handicapées
internées (ou incarcérées), soutient la démarche et les recommandations de
l’ANAHM et de Similes.
En vertu des textes législatifs luttant contre les discriminations et promouvant
les droits fondamentaux, le Centre demande qu’une attention particulière soit
garantie aux besoins spécifiques de ces personnes lors de leur internement.
Enfin, le Centre demande la cessation des internements des personnes
handicapées mentales et malades mentales en prison. Elles ont besoin d’un
accès à des soins spécifiques, à des programmes, à un environnement et un
encadrement adaptés à leur état.
12 13
Par exemple, une personne avec une déficience intellectuelle aura besoin de
consignes claires, qu’on lui parle avec des mots simples et concrets.
A titre d’illustration, un procès avec une personne handicapée mentale a été
organisé en Angleterre dans une petite salle, moins impressionnante que celle
habituellement occupée, le langage a été adapté à la personne, des
explications lui ont été données avant le déroulement du procès.
En Belgique, suite à l’intervention du Centre, une personne souffrant d’un
handicap physique, a obtenu une chaise ergonomique dans sa cellule.
Ainsi les personnes handicapées, qu’elles soient en prison, en annexe
psychiatrique ou en Établissement de défense sociale, ont droit à des
aménagements raisonnables répondant à leurs besoins spécifiques.
Les mesures prises à l’encontre des personnes handicapées incarcérées ou
internées doivent être proportionnelles : les exigences sécuritaires de ces
mesures doivent trouver un juste équilibre afin de respecter les besoins liés au
handicap de ces personnes.
« L’objectif de protection de la société ne doit pas se faire au détriment de
l’apport des soins adaptés » dénoncent l’ANAHM et Similes.
D’autres situations peuvent être désignées comme discriminatoires au sens de
la loi du 10 mai 2007. Ce sont les cas de harcèlement à l’encontre de
personnes handicapées mentales ou malades mentales en prison. On ne peut
ignorer ce type de comportement, lié aux préjugés et à la stigmatisation de
ces groupes.
Un harcèlement est considéré comme discriminatoire s’il est lié à l’un des
critères protégés par la loi anti-discrimination, ici le handicap ou l’état de
santé.
Pour rappel, le harcèlement est défini par un « comportement indésirable et
qui a pour objet ou pour effet de porter atteinte à la dignité de la personne et
de créer un environnement intimidant, hostile, dégradant, humiliant ou
offensant ».
10
Ces cas doivent être analysés individuellement dans le cadre de la législation
anti-discrimination.
Enfin, un nouveau texte législatif, récemment ratifié par la Belgique, renforce
et rappelle les droits fondamentaux des personnes handicapées : il s’agit de la
Convention internationale des Nations Unies relative aux droits des
personnes handicapées3.
Cette convention rappelle que les personnes handicapées doivent pouvoir
jouir de tous les droits civiques et politiques, économiques, sociaux et
culturels, tels que déjà énoncés dans les Pactes et conventions relatifs aux
droits humains signés au niveau des Nations Unies.
La non-discrimination est un de ses principes généraux (art.3).
Elle reprend également le concept d’aménagements raisonnables pour les
personnes handicapées et ce, dans tous les domaines visés par la Convention :
« on entend par « aménagement raisonnable » les modifications et
ajustements nécessaires et appropriés n’imposant pas de charge
disproportionnée ou indue apportés, en fonction des besoins dans une
situation donnée, pour assurer aux personnes handicapées la jouissance ou
l’exercice, sur base de l’égalité avec les autres, de tous les droits de
l’Homme et de toutes les libertés fondamentales » (art.2).
Les situations que connaissent certaines personnes handicapées en prison
pourraient contrevenir à plusieurs articles de la Convention, notamment :
L’article 14 Liberté et sécurité de la personne
1. Les États Parties veillent à ce que les personnes handicapées, sur la base
de l’égalité avec les autres :
a. Jouissent du droit à la liberté et à la sûreté de leur personne;
b. Ne soient pas privées de leur liberté de façon illégale ou arbitraire; ils
veillent en outre à ce que toute privation de liberté soit conforme à la
loi et à ce qu’en aucun cas l’existence d’un handicap ne justifie une
privation de liberté.
3
Ratifiée par la Belgique le 2 juillet 2009, elle est entrée en vigueur le 1er août 2009.
11
 CADRE LÉGAL : Droits fondamentaux et non
discrimination des personnes handicapées
mentales ou malades mentales en milieu
carcéral, décembre 2010.
En vertu de la loi du 15 février 1993, le Centre est chargé de traiter des
discriminations basées, notamment, sur le handicap et l’état de santé2.
La discrimination est définie comme une distinction basée sur l’un de ces
critères et qui ne peut être justifiée de manière objective et raisonnable.
Le champ d’application de la loi anti-discrimination du 10 mai 2007 s’étend
au secteur des biens et services, qu’ils soient publics ou privés. La loi
s’applique donc aux services publics tels les tribunaux et les établissements
pénitentiaires relevant de la Justice.
La notion d’« aménagements raisonnables » pour les personnes
handicapées est essentielle dans la législation anti-discrimination.
Les aménagements raisonnables y sont définis comme des « mesures
appropriées, prises en fonction des besoins dans une situation concrète, pour
permettre à une personne handicapée d’accéder, de participer et progresser
dans les domaines pour lesquels cette loi est d’application, sauf si ces
mesures imposent à l’égard de la personne qui doit les adopter une charge
disproportionnée. » (art.4-12°)
Le refus de mettre en place des aménagements raisonnables en faveur d’une
personne handicapée constitue une discrimination au sens de la loi.
2
La notion de handicap n’est pas définie dans la loi belge (10 mai 2007). On peut
toutefois affirmer que le législateur belge a opté pour une approche large de la notion de
handicap incluant tout trouble ou toute déficience physique, sensorielle, intellectuelle ou
psychique qui peut entraver la participation équivalente aux domaines d’application de
la loi.
8 9
• Susciter la mise en place de mesures sociales en faveur des personnes
malades, au niveau régional, national et international.
• Collaborer à la recherche scientifique.
LE CENTRE POUR L’ÉGALITÉ DES CHANCES ET LA LUTTE
CONTRE LE RACISME
1 Centre pour l’égalité des chances et la lutte contre le racisme
En Belgique, le Centre pour l’égalité des chances et la lutte contre le racisme
intervient comme ‘equality body' pour la promotion de l’égalité des chances
et pour la lutte contre les discriminations. Le Centre est une institution
publique, mais exerce ses activités en toute indépendance.
2 piliers
Le Centre a pour mission de promouvoir l’égalité des chances et de
combattre toute forme de distinction, d’exclusion, de restriction ou de
préférence fondée sur : la nationalité, la prétendue race, la couleur de peau,
l’ascendance, l’origine nationale ou ethnique, l'orientation sexuelle, l'état
civil, la naissance, la fortune, l'âge, la conviction religieuse ou philosophique,
l'état de santé actuel ou futur, le handicap, la conviction politique, la
caractéristique physique ou génétique ou l'origine sociale.
Le Centre a également pour mission de veiller au respect des droits
fondamentaux des étrangers, d’éclairer les pouvoirs publics sur la nature et
l’ampleur des flux migratoires et de développer la concertation et le dialogue
avec tous les acteurs publics et privés concernés par les politiques d’accueil
et d’intégration des immigrés. Le Centre est en outre chargé de stimuler la
lutte contre la traite et le trafic des êtres humains.
3 métiers
Le Centre traite les signalements qui lui sont adressés et essaie d’arriver à
une solution rapide via la conciliation, l'accompagnement juridique et, si
besoin est, par des démarches judiciaires.
En plus, il diffuse différentes informations et propose des sensibilisations et
formations en vue de solutions structurelles. Enfin, il fournit aussi des avis et
des recommandations, sur demande ou sur sa propre initiative, pour arriver
6 7
via une réglementation adaptée à des solutions pour les situations sociales
récurrentes.
LA LIGA VOOR MENSENRECHTEN
« La Liga voor Mensenrechten a pour vocation de combattre les injustices et
les atteintes arbitraires portées aux droits de l’individu ou de la
communauté. Elle défend les principes d’égalité et d’humanisme social qui
sont à la base de la civilisation moderne. En toute indépendance des partis et
des croyances, la ligue réalise ses objectifs par le biais de rencontres, de
publications, de pétitions et d’interventions auprès des autorités belges et
étrangères. » http://www.mensenrechten.be/main.php?action=odl
La Liga voor Mensenrechten travaille autour de quatre thématiques :
• le monde pénitentiaire et les droits des détenus,
• la protection de la vie privée,
• les droits civils versus le maintien de l’ordre, la lutte contre le terrorisme
et la sécurité,
• la lutte contre la discrimination.
La Liga est un mouvement pour le respect des droits de l’Homme, un
mouvement qui entend influencer la politique de façon constructive, qui
sensibilise le grand public et qui informe de façon critique sur la situation des
droits de l’Homme en Flandre et en Belgique.
Elle informe : par le biais de publications, de brochures et de ses deux
revues1.
Elle dénonce : elle suit de près l’actualité sur le plan des droits de l’Homme.
Elle s’élève contre les mauvaises pratiques et formule des remarques et des
recommandations critiques à l’intention des politiques et des services publics.
Elle agit : elle organise des journées d’étude, des débats et des événements.
Elle interpelle parfois les responsables politiques. Le cas échéant, la Liga va
en justice pour faire respecter les droits de l’Homme.
1
FATIK : revue relative à la politique pénale et au monde pénitentiaire. TvMR: revue
consacrée aux droits de l’Homme
 PRÉAMBULE : Associations partenaires et coauteurs
de ce livre blanc
La place des personnes handicapées mentales et malades
mentales internées n’est pas en prison. Ces personnes doivent
avoir accès aux apprentissages et aux soins adaptés à leur état
et ce, en vue de leur réinsertion progressive dans la société.
Nous demandons aux responsables politiques de prendre enfin
ce problème à bras le corps !
ASSOCIATION NATIONALE D’AIDE AUX HANDICAPÉS MENTAUX
(ANAHM)
Notre association est à l’origine de la création de plus de 90 services et de
l’adoption de mesures législatives en faveur des personnes handicapées
mentales en Belgique. Elle est aussi le précurseur du mouvement européen et
international actuel qui regroupe plus de 200 associations nationales :
Inclusion Europe et Inclusion International.
Qui sommes-nous ?
Pluraliste, l’Association Nationale d’Aide aux Handicapés Mentaux asbl
ANAHM – a été créée en 1959 à l’initiative de parents dans le but de venir
en aide aux personnes présentant un handicap mental, quels que soient
l’origine et le degré de gravité de leur handicap.
L’asbl ANAHM est un organe de vigilance se consacrant à la promotion
et à la défense des intérêts et des droits des personnes avec un handicap
mental et de leurs familles.
L’ANAHM travaille en lien étroit avec l’Association Francophone d’Aide
aux Handicapés Mentaux asbl – AFrAHM – et Inclusie Vlaanderen vzw,
deux associations qui en sont issues. Celles-ci poursuivent les mêmes
objectifs que l’ANAHM mais aux niveaux communautaire et régional.
4 5
Elles ont en outre développé divers services aux familles et aux personnes
présentant un handicap mental.
Que faisons-nous ?
• dénoncer les injustices et faire changer les lois : actions de lobbying
auprès des décideurs politiques
• encourager la participation des personnes handicapées mentales elles-
mêmes à tous les aspects de la vie sociale
• organiser des journées d’étude pour les parents et les professionnels
• organiser des séminaires et des formations
• mettre à disposition pour tous un Centre de documentation avec plus de
6000 ouvrages : livres, revues, mémoires, vidéos (FR-NL-EN)
• assurer une permanence sociale, juridique et psychologique
• garantir l’accompagnement de la personne handicapée mentale adulte
isolée via le service « Après Parents »
SIMILES
Similes a été créée officiellement fin 1967 pour aider les personnes atteintes
de troubles mentaux ainsi que leurs familles.
Par cette appellation (Similes est un mot latin qui veut dire ″semblables″)
Similes refuse la discrimination entre bien-portants et personnes atteintes
de maladie mentale, recherche ce qui nous rapproche, et témoigne aux
familles concernées qu’elles ne sont pas seules.
Son action, qui se situe au-delà de toute distinction philosophique, politique
et ethnique, est importante parce que l’organisation des soins en santé
mentale est complexe et qu’elle comporte des aspects juridiques et sociaux.
Nos objectifs :
• Aider et soutenir les familles éprouvées dans la défense des intérêts
matériels et moraux de leurs malades.
• Soutenir les personnes atteintes de troubles psychiques dans leur légitime
désir de réintégration dans la société
• Informer et aider à la diffusion de l’information concernant les
problèmes de santé mentale et de psychiatrie.
 2.8.3. Internement, réinsertion et droits sociaux ............................................. 40 3.3. Appel aux politiques : mise en œuvre de la loi du 21 avril 2007 –
Revendications – En résumé ................................................................. 45 construction des cliniques psychiatriques légales – déblocage de fonds
2.9. Cloisonnement des politiques = morcellement de la personne ........................ 46 pour le traitement des internés ...................................................................... 81
Revendications ............................................................................................... 47 3.4. Appel aux avocats – action et formation juridique des avocats ....................... 82
3.5. Appel aux experts – expertises de qualité et droit au traitement...................... 84
3. Conclusion .............................................................................................................. 48
GLOSSAIRE.................................................................................................85
REVENDICATIONS SPÉCIFIQUES....................................................................... 49 ADRESSES .................................................................................................88
1. Situation des personnes handicapées mentales internées en Belgique - Position
Paper de l’Association nationale d’aide aux handicapés mentaux (ANAHM) ....... 50
1.1. La prévention ................................................................................................. 50
1.1.1. Éducation à la citoyenneté et à l’autodétermination .............................. 50
1.1.2. Éducation à la vie affective, relationnelle et sexuelle (EVAS) .............. 55
Revendications...................................................................................... 61
1.1.3. Personnes handicapées mentales présentant des problèmes
psychiques ou du comportement........................................................... 62
Revendications...................................................................................... 65
1.2 Encadrement et circuits de soins adaptés ........................................................ 66
1.2.1. Approche différenciée .......................................................................... 66
1.2.2. Réseaux et circuits de soins .................................................................. 66
Revendications...................................................................................... 68
1.3. Pour une approche globale et « agogique » de la personne ............................. 69
Revendication ................................................................................................. 71
1.4. Personnes handicapées mentales avec troubles psychiques
ou du comportement....................................................................................... 71
Revendications ............................................................................................... 72
1.5. Conclusion ..................................................................................................... 73
2. Recommandations individuelles par rapport à la situation actuelle des internés
atteints de troubles psychiques en Belgique - Fédération des associations Similes
francophones .............................................................................................................. 74
2.1. La prévention ................................................................................................. 74
2.2. Les formations proposées par Similes ............................................................ 75
Revendications ............................................................................................... 77
3. Cahier de revendications de Similes vzw et de la Liga voor Mensenrechten 78
3.1. Objectif ultime : éloigner les internés des prisons .......................................... 78
3.2. Appel aux institutions psychiatriques et aux autres établissements de soins
pour qu’ils admettent davantage d’internés .................................................... 80
2 3
 TABLES DES MATIÈRES
PRÉAMBULE : Associations partenaires et coauteurs de ce livre blanc............. 4
1. Association Nationale d’Aide aux Handicapés Mentaux (ANAHM).......................... 4
2. Similes ....................................................................................................................... 5
3. Le Centre pour l’égalité des chances et la lutte contre le racisme ............................... 6
4. La Liga voor Mensenrechten...................................................................................... 7
CADRE LÉGAL : Droits fondamentaux et non discrimination des personnes
handicapées mentales ou malades mentales en milieu carcéral .......................... 9
REVENDICATIONS COMMUNES.......................................................................... 14
1. La problématique ................................................................................................... 14
1.1. Ce que dit la loi .............................................................................................. 14
1.2. La réalité sur le terrain.................................................................................... 16
2. Revendications communes..................................................................................... 20
2.1. La prévention ................................................................................................. 20
2.2. L’expertise ..................................................................................................... 20
Revendications ............................................................................................... 22
2.3. Réforme de la loi du 21 avril 2007 relative à l’internement des personnes
atteintes d’un trouble mental .......................................................................... 23
Revendications ............................................................................................... 25
Revendications ............................................................................................... 26
Revendication ................................................................................................. 28
2.4. Homogénéité de traitement selon les différentes Commissions de défense
sociale ............................................................................................................ 28
Revendications ............................................................................................... 29
2.5. Pour une approche globale et différenciée de la personne............................... 29
Revendications ............................................................................................... 30
2.6. Sortir du carcéral et être dignement soigné..................................................... 31
Nous appuyons ............................................................................................... 34
Revendications ............................................................................................... 35
Nous souhaitons ............................................................................................. 35
2.7. Manque d’encadrement en Établissement de défense sociale ......................... 36
Revendications ............................................................................................... 36
2.8. Réseaux et Circuits de soins ........................................................................... 37
2.8.1. Projet « psy107 ».................................................................................. 37
2.8.2. Projets spécifiques « internés »............................................................. 39
1
 Association Nationale d’Aide aux Handicapés Mentaux
Fédération des Associations Similes francophones asbl & Similes vzw
Centre pour l’égalité des chances et la lutte contre le racisme
LA POLITIQUE DES OUBLIETTES
internement des personnes handicapées mentales
et/ou malades mentales
Editeur responsable : Th. Kempeneers-Foulon, Av. A Giraud 24, 1030 Bruxelles
Avec le soutien de