Sie sind auf Seite 1von 107

TRAFO

transformaties in de architectuur
Arie Graafland & Hoiger Büttner (red.)

TRAFO
transformaties in de architectuur
Uitgave, Distributie
Publikatieburo
Faculteit der Bouwkunde
Technische Universiteit Delft
Berlageweg 1 2628 CR Delft
Tel. 015 - 784737

Vormgeving
Hoiger Büttner
Druk
NKB Offset bv Bleiswijk

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG

Trafo

Trafo: transformaties in de architectuur /


(met bijdragen van: Arie Graafland ... et al. : ; ill. : Hoiger Büttner) . -
Delft : Publikatieburo Bouwkunde. - 111.

ISBN 90-5269-080-4
NUGI923
Trefw. bouwkunst.

© Copyright 1991 Arie Graafland & Hoiger Büttner

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door
middel van druk, fotokopie , microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande
schriftelijke toestemm ing van de Faculteit van de Bouwkunde.
-- - - _ . _ -- - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --
7

inleiding

Dit boek is het verslag van twee senstappen gemaakt te worden. ontwerpen aan de Oosterdokskade
ontwerpprojecten (A2 en A3) ge- Wat wordt bedoeld met 'kritisch', bij het IJ in Amsterdam en de op-
combineerd met drie vakoefenin- en wat betekent in dit verband 'het gave van de A3 bestond uit een
gen en een scriptie. ontwerp zelf'. Wie deze vragen wil aantal gebouwen voor de Teikyo
Het boek documenteert natuurlijk oplossen komt al snel voor immen- Universiteit in Maastricht. De A2
alleen de plannen, de vaak inten- se problemen te staan. De maat- was gericht op de IJ-oever plannen
sieve en bij tijd en wijle tot 'Sturm schappij-analyse van Berman en van de Gemeente Amsterdam, de
und Drang' oplopende discussies Jameson is er één met een lange A3 op de Teikyo Universiteitsplan-
zijn inmiddels vervlogen . De stu- traditie - en Jameson is onmisken- nen op het terrein van Annadal.
denten/es die er aan deelnamen baar degeen die deze tot grote In het eerste geval een lege ruim-
waren voor een belangrijk deel af- hoogte en abstrakties weet op te te naast het PTT gebouw, in het
komstig van de organisatie van het stoten. Toegang krijgen tot een tweede geval een uitbreiding van
Internationale Context and Moder- dergelijk gecompliceerd kennisveld een bestaande paviljoenstructuur
nity Congres (Delft, 12 tot en met is op zich al een hele toer binnen in een ruimtelijke configuratie die
15 juni 1990). De groep die onder de Faculteit der Bouwkunde omdat verder nauwelijks aanleiding gaf
andere teksten van Frederic Jame- dergelijke analyses nu eenmaal voor een thematische aansluiting.
son en Marshal Berman had be- 'extern' zijn aan het vak. Kenmerk Voor beide projecten was een glo-
studeerd kwam voor de vraag te van de kritiek is dat zij altijd ach- baal programma van eisen gege-
staan hoe in deze tijd -die als post- teraf plaats vindt als de feitelijke ven.
modern getypeerd was- de archi- gebeurtenissen voorbij zijn .
tectle tot een kritische bijdrage kon De start van het ontwerpproject lag
komen vanuit de eigen discipline. Hegel heeft dat ooit eens mooi be- direct na een vakoefening architec-
Berman en Jamesons analyses schreven met zijn uil van Athene tuur theorie en had als opgave om
gaven weliswaar zicht op belangrij- (personificatie van de filosofische middels een kort manifest te ko-
ke aspecten van onze post-moder- kennis) die pas begint te vliegen men tot een conceptuele maquet-
ne maatschappij, maar wat dat als de avond gevallen is. Onze te. De maquette oefening werd be-
voor de architect betekende bleef kennis komt in zekere zin altijd te geleid door Ber Mooren. Middels
in nevelen gehuld. 'Kritisch laat. Niet om de wereld te begrij- een snelle en vooral conceptuele
regionalisme' leek in een hoog ont- pen , wel om in te grijpen. In feite start moesten beide projecten op
wikkelde westerse maatschappij formuleren we daarmee een al de rails gezet worden. Hier ont-
nauwelijks een antwoord te geven. veel langer bestaand probleem, de stonden direct al problemen omdat
In feite stond er vanaf het begin verhouding tussen theorie en prak- niet helder was wàt de maquette
van het projekt één vraag voortdu- tijk. Ook daar zijn al vele boeken precies moest verbeelden. Bij de
rend centraal; hoe kon een maat- over gepubliceerd vanaf Haber- presentatie (waar ik steeds als
schappij-analyse verbonden wor- mas Theorie und Praxis tot aan 'atelier criticus' optrad) bleek al
den met een ontwerpstrategie. Of Jamesons Late Marxism, (Adorno, snel de gigantische kloof tussen
anders geformuleerd, was het wel or, the persistence of the dialectic). 'theorie en praktijk' (maquette).
mogelijk iets als 'kritiek' en Dat dit onmogelijk uit te diepen De bevlogen 'theorie' liep vast in
'analyse' onder te brengen in de was in een ontwerpproject was me de beperkte mogelijkheden om dit
architectuur? Blijft dat niet eeuwig van meet af aan duidelijk. Boven- middels architectuur uit te drukken.
steken in een verzekering van de dien is de vraag naar de architec- Bovendien was er op dat moment
architect, zonder dat duidelijk tuur nog onopgelost. (nog) geen ontwerpbegeleiding om
wordt hoe dit af te lezen is aan het de invloed van de ontwerpdocen-
ontwerp zelf. Om dit op te lossen De concrete opgave van de A2 ten en constructiementoren zo veel
dienen eerst de nodige tus- was een aantal woontorens te mogelijk te beperken. Voor ieder-
8 TRAFO

een gold dat in deze fase zijn of een goed werkend, functioneel ge- eeuw breken deze architecten met
haar concept veilig gesteld moest bouw. 'Meer' is niet het goede bestaande ontwerpmiddelen als
worden - verdere ontwikkeling en woord, ze formuleren een kritische 'type' en 'context.
uitwerking zouden vooral als ontwerppositie ten opzichte van
'bewijs' moeten dienen voor de het functionalisme dat gezien Daniël Libeskinds ontwerp voor het
eerder ingenomen architectoni- wordt als opeenhoping van verlich- Joods Museum in Berlijn start niet
sche positie. De docenten, voor de tingsdenken. Het lijkt me niet over- met kubieke meters functiesche-
A2 Bernard Leupen en Tammo dreven om te zeggen dat bij deze ma's of organisatorische modellen.
Bruins en voor de A3 Winy Maas ontwerpstrategie alle beeldmidde- Libeskind is evenals Eisenman en
en Hubert Scheers kwamen in ak- len in iedere situatie opnieuw uit- Tschumi geïnteresseerd in niet-ar-
tie toen de eerste concepten een gevonden moeten worden. Even- chitectonische kwesties die bruik-
architectonische vorm kregen. De als het Modernisme een breuk wil- baar gemaakt moeten worden voor
kritiek wisselde van vriendelijk tot de forceren met de negentiende het ontwerpen. Libeskinds Mu-
hard. Dat neemt niet weg dat
,
I

I\
."
iedereen die er bij betrokken was
zich maximaal inzette om de pro-
jecten tot een goed einde te bren-
gen. Holger Büttner die mij als stu-
dent-assistent hielp, begeleidde ie-
dereen en verzorgde het leeuwen-
deel van deze publicatie. De
eindresultaten werden nogmaals

t
bewerkt in een vakoefening pre-
sentatietechnieken begeleid door
Koos Eissen.

Daarmee zou ik deze Inleiding


kunnen afsluiten en de uiteindelij-
ke beoordeling aan de lezer kun-
nen overlaten. Dat zou echter on-
recht doen aan het totale project,
de problemen die we te verwerken ="-=--:'=~C::= ···OC "~ ..-{f~>l<fu.'
kregen -en met 'we' bedoel ik zo-
wel studenten als docenten- doen
zich naar mijn idee voor in ieder
project, alleen zelden in deze om-
vang en heftigheid.

'Trafo' stond voor transformatie,


het omzetten van een talig sy-
steem naar een architectonisch.
Een manier van werken die we
vinden bij uiteenlopende architec-
ten als Bernard Tschumi, Peter Ei-
sen man en Daniël Libeskind. De
eerste stap is niet de analyse van
een ruimtelijke context of een be- ,;
paald gebouw, maar veelmeer een
analyse van onze cultuur. Het zijn daniellibeskind, jewish museum extension, berlin - plan of the urban scale
architecten die meer willen dan with invisible axes
inleiding 9

seum gaat over de Joden in het van de Europese cultuur in deze smal gebouw waarin je overal stuit
vooroorlogse Berlijn, over hoe filo- eeuw. Niet alleen op de constate- op een muur of een ruimte die iets
sofen als Walter Benjamin de stad ring dat de cultuur is ontwricht, anders verhult. Libeskind zegt dat
hebben gezien, over de holocaust maar op een apocalyptische ont- hij probeert af te rekenen met het
en de topografie van de joodse wrichting die er toe leidt dat niets idee dat het oog vertelt hoe de
cultuur. Dat zijn natuurlijk geen ge- uit het verleden ooit nog op de ou- werkelijkheid in elkaar zit. Libes-
bruikelijke architectonische uit- de voet kan worden voortgezet. kinds Museum heeft een nog veel
gangspunten. Voor Libeskind heeft Evenals Lyotard legt Libeskind een diepgaander symbolisch nivo
het gebouw meer te maken met de relatie tussen de holocaust en de waarvan ik niet weet of hij het
muziek van Schönberg dan met ontwrichting van onze huidige cul- bewust heeft gehanteerd of niet.
programmatische en functionele tuur. Het gebouw heeft ook letter- Het lijkt me echter voor de hand te
analyses. Het Museum heeft be- lijk geen perspectief, het kent liggen dat de zig-zag structuur er
trekking op de totale ontwrichting alleen korte afstanden. Het is een niet toevallig gekomen is.

I
I
~ .-
--

daniellibeskind, jewish museum extension, berlin - site plan

Enige jaren geleden maakte ik een Deze mythe staat in directe relatie 'zelfbeperking' van God, de Sche-
analyse van een aantal schilderij- tot de historische ervaring van het bira, de breuk van de eenheid en
en van de Amerikaanse schilder Joodse volk. Isaak Luria (1534- de Tikkoen, de harmonische ge-
Barnett Newman. Newmans schil- 1572) hanteerde bijvoorbeeld drie daante, maar ook de restauratie,
derijen zijn geïnspireerd door de symbolen; die van de Tsimtsoem het weer tot eenheid brengen van
Joodse gnostische mythevorming. (of Zim-Zum), de zogenaamde de wereld die uit de breuk zijn af te
10 TRAFO

leiden. Het verbazingwekkende van God in zich maakt dat moge- structuur als we nu bij Libeskinds
van deze conceptie ligt hierin, dat lijk. Scholem zegt dat de Kabbali- Museum aantreffen. Bij Newman is
het begin van het werelddrama, de sten het weliswaar nooit uitspre- er ook altijd een profane betekenis,
Genesis, dat een goddelijk drama ken, maar dat in het terugtrekken zowel in zijn schilderijen als in zijn
is, niet een deel van de emanatie van God in zich, die de diepste synagoge model. De mannen zit-
of iets dergelijks is waarin God uit vorm van ballingschap is, de zelf- ten in 'dug-outs' zoals bij american
zichzelf treedt, zich bekend maakt verbanning, een impliciete symbo- football de spelers wachten tot zij
of zich openbaart, maar veeleer liek ligt. Deze samenvouwing of te- het veld in kunnen. Achterin zitten
een daad waarin hij zich samen- rugtrekking wordt door Newman de vrouwen, volgens de orthodoxe
vouwt, zich in zichzelf terugtrekt en verbeeld door een zig-zag lijn. In regels gescheiden van de mannen.
in plaats van naar buiten toe zijn 1963 werd Newman uitgenodigd Midden in het gebouw vinden we
wezen in een diepere verborgen- om deel te nemen aan een ten- de bimah, de heilige plaats waar
heid van zijn eigen zelf samen- toonstelling in het Joodse Museum de Torah voorgelezen werd. New-
trekt. Gerscholm Scholem, vriend in New Vork die ging over recente mans verklaring voor zijn synago-
van Walter Benjamin, schreef amerikaanse architectuur voor sy- ge is als volgt 'Here in this synago-
hierover dat de Tsimtsoem de nagoges. Hij maakte een model gue, each man sits, private and se-
garantie is dat er een wereldpro- voor een synagoge waarin deze cluded in the dug-outs, waiting to
ces bestaat, juist het terugtrekken zig-zag lijn aanwezig is. Dezelfde be called, not to ascend a stage,

barnett newman, model tor a synagogue, 1963


inleiding 11

but to go up to the mound where, naar de verschillende types zoals stad voor een andere realiteit, na-
under the tension of that 'Tzim- ze voorkomen in de architectuur. melijk een psychologische realiteit
Tzum' that created light and the Hij ziet het type als niet verder te gebaseerd op het geheugen. Je
world , he can experience a total reduceren element dat zowel in zou kunnen zeggen dat de stad
sense of his own personality be- een gebouw of als gebouwen als zelf het collectief geheugen is van
fore the Torah and His Name'. Zo- stads(fragment) kan voorkomen. zijn bewoners, en net als het ge-
wel Newman als Libeskind maken Het type is de constante en staat heugen is dat verbonden met be-
gebruik van dezelfde zig-zag struc- in relatie tot techniek, functie en paalde objecten en specifieke
tuur. De architect die op deze ma- stijlkenmerken. Voor Rossi is het plaatsen. De stad is de locus van
nier wil werken is dus gedwongen type één van de belangrijkste , zo het collectief geheugen. De locus
steeds opnieuw zijn vormgeving niet hèt belangrijkste idee uit de is het meest karakteristieke princi-
opnieuw uit te vinden . Dat dit enor- architectuur. Verschillende types pe van de urbane artefacten . Dit
me problemen oplevert zal duide- krijgen dus op verschillende plaat- concept van de locus, architectuur,
lijk zijn. Dat is naar mijn idee de sen en in verschillende historische permanentie en geschiedenis tesa-
belangrijkste reden van de moei- periodes hun specifieke uitwer- men geeft ons inzicht in de com-
zame start van het project. Er was king . Geschiedenis speelt een be- plexiteit van urbane artefacten . Het
geen gecodeerde vormentaal waar langrijke rol. In het voorwoord bij geheugen wordt de leidraad van
aan men zich kon houden. Noch de Amerkaanse uitgave van dit het gehele urbane complex. Voor
bij de woontorens, en al helemaal boek schrijft Eisenman dat Rossi wat de werking van het geheugen
niet bij de Teikyo Universiteit. geschiedenis en typologie met el- betreft is Rossi vooral geïnteres-
kaar verbindt, maar niet uit nostal- seerd in actualisatie en interpreta-
De vraag die resteert is of 'de gische of narratieve overwegingen. tie, beiden hebben te maken met
typologie' of typologische benade- Geschiedenis ligt in haar concrete de tijd , de cultuur en de realiteit.
ring hier uitkomst had kunnen bie- materiaal dat object van onder- Door het analoge ontwerpproces is
den. Iedereen in de A3 werd im- zoek wordt. het mogelijk dat geassocieerde
mers geconfronteerd met een be- beelden die niet feitelijk aanwezig
staande paviljoenstructuur van het Typologie wordt opgevat als instru- zijn , opgenomen worden in de ana-
Annadalziekenhuis en voor de A2 ment, het 'apparaat' (zoals Rossi loge stad. In de Inleiding van de
ligt het probleem niet veel anders. het noemt) om de tijd te meten. tweede Italiaanse druk benadrukt
In de geschiedenis van deze pavil- Geschiedenis bestaat bij hem net Rossi dit.
joens komen dezelfde types voor. zo lang als het object in gebruik is,
In de project opgave werd renova- dat wil zeggen zolang een bepaal- Canalettos fantasie over Venetië ,
tie van het gebouw uitgesloten, er de vorm gerelateerd is aan haar een capriccio waar Palladio's pro-
moest volgens de opgave een oorspronkelijke functie. Wanneer jecten voor de Ponte di Rialto, de
nieuw, of een gedeeltelijk nieuwe alleen de vorm overblijft, verdwijnt baseliek van Vicenza en het Pal az-
structuur gecombineerd met de de geschiedenis naar het gebied zo Chiericati naast elkaar zijn ge-
bestaande paviljoens ontworpen van het geheugen. Je zou kunnen plaatst, ziet er uit alsof hij ze daar
worden. De vraag is in hoeverre zeggen , dat waar de geschiedenis werkelijk had gezien . Deze drie
men van typologische voorbeelden ophoudt, daar begint het geheu- Palladiaanse monumenten die
gebruik zou kunnen maken. Het gen. Met de introductie van het ge- geen van allen in Venetië te vinden
lijkt allemaal erg voor de hand te heugen wordt het architectonisch zijn , vormen desalnietemin het
liggen, maar naar mijn idee is dit object zowel een idee van zichzelf analoge Venetië. De opname van
niet zo eenvoudig . Want waar heb- en het geheugen van zich zelf uit deze monumenten in het schilderij
ben we het over als we spreken vroeger tijden. Het effect van het laat ons een stad zien die we her-
over typologie. geheugen op het type levert een kennen , zelfs al zijn de monumen-
Aldo Rossi verwijst in zijn boek nieuw ontwerpproces op. Rossi's ten er niet te vinden. Rossi schreef
L 'architettura della città' (De archi- werkwijze is die van de analogie. 'De architectuur van de stad' rond
tectuur van de stad) naar Ouatre- Het analoge ontwerpproces ver- zijn dertigste, hij had het idee dat
mère de Ouincy. Zijn typologie plaatst als het ware het specifieke dit het definitieve boek over de
presenteert zich als een studie van de tijd en de plaats van de architectuur zou zijn. Jaren later
12 TRAFO

a/do rossi, 'teatra' boven: staal frame onder constructie, onder: gevels
inleiding 13

(1981) schreef hij zijn 'Weten- Om de gehele stad te kunnen be- een duidelijke en ordelijke beschrij-
schappelijke autobiografie' . Terug- grijpen moet de architect de ver- ving, maar geeft geen richting aan
kijkend zegt hij dat hij op zoek was schillende theaters en schalen het ontwerpproces (Neo-Rationa-
naar de vaste wetten van een tijd- doorlopen . Het theater is een ma- lism and Figuration, Architectural
loze typologie. Hij las boeken over nier van leven, een woning -een Design 54, 5/6, '84). Waarschijnlijk
geografie, topografie en geschie- plaats die in feite overal te vinden om de subjectieve risicos te vermij-
denis, als een generaal die ieder is. Rossis opvatting over de stad den gaat het neo-rationalisme hier
mogelijk slagveld wilde verkennen. is te karakteriseren als 'pes- niet bewust mee om, zo zegt Solá-
Hij bezocht een groot aantal Euro- simistisch', de europese stad is het Morales. Naar zijn idee introdu-
pese steden om hun plattegronden huis van de doden geworden, ge- ceert dit een moment van vrijheid
te kunnen classificeren -maar ver- schiedenis en functie lijken beëin- of verandering in een anders rigo-
waarloosde vaak zijn geheime ge- digd. Die dood is echter tegelijk reuze intellektuele methode. An-
voelens die hij voor de verschillen- een nieuw begin, geassocieerd ders dan bij Libeskind hoeft de
de steden koesterde. 'Ik was bezig met een nog onbekende hoop. vorm van de architectuur niet in ie-
me los te maken van de stad om Een opvatting die op een bepaalde der project opnieuw uitgevonden te
mijn eigen architectuur te kunnen manier overeenkomst met de filo- worden. Dat zou een voordeel kun-
ontdekken' . Dat bracht hem bij het sofie van de post-moderniteit. nen zijn, ware het niet dat de pavil-
idee van de identiteit -en het ver- joen structuur van Annadal geen
lies ervan . Een verlies dat tot uit- Het lijkt wel of Eisenman , Li- verdere indicatie geeft over het
drukking komt in de tekeningen beskind en Rossi hier elkaar ra- 'hoe nu verder'. In iedere architek-
L'architecture assassinée. Het la- ken. Hoewel de verschillen natuur- tuuropvatting, welke dan ook, is
tere boek is aanzienlijk persoonlij- lijk veel groter zijn dan de overeen- daar een creatieve sprong voor no-
ker dan het eerste. Een andere, komsten. Misschien dat het Anna- dig . In die zin zijn er geen
wat mij betreft intiemere relatie tot dalziekenhuis als een klein 'typologische' oplossingen te vin-
het object krijgt hier zijn vorm in 'teatrino' opgevat had kunnen wor- den in dit boek. Geen enkel ont-
het teatrino. Het teatrino staat te- den. Een morfologische analyse werp reduceert tot archetypes, alle
genover het teatro. Het geeft iets van het gebouwen haar architec- voorstellen refereren aan de Ja-
aan over de bijna geheime kwali- tuur kan dan verklaard worden panse cultuur die in verbinding
teit van het theatrale. Teatrini wa- vanuit haar eigen vorm. Er is dan komt met de Nederlandse. Dat
ren eenvoudige, tijdelijke bouw- geen referentie nodig naar 'het geldt voor de woontorens èn voor
sels. Deze tijdelijke theatertjes leven' van haar bewoners, naar de de Teikyo Universiteit. De ontwerp-
duurden net zo lang als een zo- 'maatschappij', haar 'stijl' of weg van het Trafo project was in
merliefde , net zo lang als een 'cultuur'. Bouwtypes zijn formele die zin 'culturalistisch', niet
koortsachtig onzeker seizoen, in konstanten die de ontwerper een 'typologisch'. Daarom zijn de plan-
de herfst werd het weer afgebro- classificatie opleveren. Deze for- toelichtingen ook noodzakelijk om
ken. In het teatrino vonden ge- mele containers reduceren de het ontwerp te kunnen begrijpen.
beurtenissen plaats als deel van complexiteit van de architectuur en Het boek documenteert een project
het leven, de dramas die er plaats- stad. De Moderne Beweging had dat van meet af aan geladen was
vonden hadden eigenlijk geen ont- een romantische opvatting van de met architectuurtheorie -ieder ont-
wikkeling. De tijd staat er stil. Ros- kunst, de moderne architectuur werp zal nu zich zelf moeten bewij-
si heeft deze sfeer proberen over moest de gehele menselijke omge- zen . Duidelijk is wel dat het hele
te brengen in zijn project voor stu- ving organiseren in een poëtische project veel heeft losgemaakt,
dentenhuisvesting in Chieti en in impuls. Rationalisten als Rossi zijn discussies en presentaties tot laat
de tekeningen voor de strandhuis- puriteins in vergelijking met de Mo- op de avond, lezingen, voordrach-
jes op Elba. Op die manier ont- dernen. De vraag blijft natuurlijk ten en Ridley Scotts 81ack Rain,
werpt hij zijn kleine wetenschappe- hoe dan wel de overstap van ana- het project was een exemplarisch
lijke theater. Evenals de typologie lyse naar ontwerp gemaakt had voorbeeld van project-onderwijs.
ontstaat nu een nieuw architecto- moeten worden. Ik denk dat ik Ig-
nisch laboratorium waarvan het nasi Solá-Morales gelijk moet ge- Arie Graafland Delft! Amsterdam,
eindresultaat niet te voorzien is. ven; de analyse geeft alleen maar september 1991
het A2 projekt
16 TRAFO

concept-nota van uitgangspunten voor de ij-oevers

De plannen voor de IJ-oevers, ma- "slechts" een begrip waarmee ge- meerwaarde en in verschillende
ken onderdeel uit van de ontwikke- tracht wordt uitdrukking te geven stedelijke ambiances.
lingen langs de z.g. IJ-as; de zone aan de functionele , sociale, cultu-
die zich uitstrekt van het station rele en stedebouwkundige meer- De verschillende projecten zijn al-
Sloterdijk tot in het IJ-meer. waarde die kan worden bereikt lemaal logische doorwerkingen van
door de hechte samenhang van de ruimtelijk-funktionele struktuur
Deze IJ-as biedt door zijn centrale een aantal afzonderlijke projecten. van de stad en vertonen dan ook in
ligging in het stadslichaam de mo- Het gezamenlijke is de ligging in hun opzet alle kenmerken van de
gelijkheid om, in aansluiting op de de zone aan het IJ; de samenhang milieus waarvan zij de voortzetting
binnenstad, de 1ge eeuwse gordel ontstaat uit de elkaar versterkende vormen. Zoals in de 1ge eeuwse
en de naoorlogse stadslobben een stedelijke funkties en stedelijke mi- gordel aan het IJ uitmondt zie je
grote verscheidenheid aan stede- lieus. Door de ligging van de IJ-as dat de krans van nevencentra
lijke milieus te realiseren. ten opzichte van de bestaande wordt voortgezet met station Slo-
Ten onrechte wordt vaak over de stad en door de ruimtelijke moge- terdijk en het Eiland Zeeburg. In de
IJ-as gesproken als een groot, on- lijkheden om deze as optimaal aan buitenste, naoorlogse ring vormt
gedifferentieerd mega-project: heel te sluiten op de hoofdstedelijke in- Nieuw Oost een nieuwe lob aan
veel meer van hetzelfde en alles frastructuur is Amsterdam in staat het stedelijk lichaam en in het cen-
heet "toplokatie". Ten onrechte, om lokaties tot ontwikkeling te trale gebied vinden we alle moge-
want de IJ-as is geen project maar brengen van een hoge kwalitieve lijkheden om het specifieke bin-

vogelvlucht plangebied (mei 1989)


conceptnota ij-oevers 17

nenstadsmilieu van Amsterdan in eilanden is ontstaan, vormt door van de oeverdijk behorende bij de
eigentijdse vormen en funkties tot zijn schaal een situering een over- zuidelijke vaargeul. Basismotief
bloei te laten komen. gang tussen het compacte, fijn van dit model is de stedebouwkun-
dooraderde stadslichaam en de dige verwerking van de IJ-boule-
Kenmerkend voor het gebied is dat weidse openheid van het IJ, met vard, in die zin, dat deze onder-
het een overgangszone vormt tus- zijn lage horizon en brede deel vormt van het geintegreerd
sen het 'vasteland van de panorama's. Bezien vanaf het IJ openbaar gebied. Aan de zuidzijde
binnenstad' en het open IJ. Door zijn deze gebouwen qua schaal in is er sprake van een aaneengeslo-
de aanleg van een kralensnoer harmonie met de maat van dat ten front van bebouwing van een
van eilanden, zo'n 100 jaar gele- open landschap; bezien vanuit de hoogte die verwant is aan die van
den nodig voor de aanleg van de stad bepalen ze eenmaal de de historische binnenstad (referen-
spoorlijn, is het oude stadsfront af- meest belangrijke zichtlijn (C.S.), tie Prins Hendrikkade). Deze be-
gesneden van dat IJ en heeft zich terwijl ze die op andere plekken bouwing is ongeveer 25 m hoog
daartussen een gebied gevormd (Havengebouw, PTT-gebouw) juist met hier en daar bescheiden ac-
waar land en water hecht met el- geleiden en ondersteunen. De centen. Vanuit deze gebouwen
kaar zijn verweven. Het Wester- compositie van die gebouwen en heeft men -over het gecombineer-
dok, het Open Havenfront en het gebouwelementen ten opzichte de gebied van straat en wandel-
Oosterdok zijn nieuw ontstane ste- van elkaar is zodanig dat ondanks promenade- uitzicht over het IJ.
delijke ruimten van hoge kwaliteit, de barrière die de spoordijk vormt, Aan de IJ-oever zelf bevinden zich
die -via de tussen de eilanden ge- een relatie tussen stad en IJ voel- slechts bouwelementen van gerin-
legen verbindingen- de relatie met baar (maar niet beleefbaar) blijft. gere schaal, ter ondersteuning van
het IJ leggen. de geleding van het verblijfsge-
Als keuze resulteert het z.g. bied. Die plaatsen echter, waar
Ook de bebouwing die op die 'landhoofden model', uitgaande verbindingen vanuit de binnenstad
uitkomen op het IJ, worden gemar-
keerd door krachtige, hoogop-
~ ........................ gaande gebouwen, geplaatst tus-
sen promenade en het water, de
.......... .....
.. '
z.g. 'landshoofden' .

Oosterdokskade
Aan de noordzijde van het ooster-
dok is woningbouw gepland. Het
Masterplan van '87 geeft aan dat
vier woontorens, met in totaal 200
woningen in de vrije sector ge-
realiseerd zullen worden. De
Raadscommissie voor Ruimtelijke
Ordening heeft bij de vaststelling
van het Masterplan bepaald dat de
mogelijkheid van een extra toren
voor deze locatie onderzocht dient
te worden, waarbij van de 5 torens
er 2 in de sociale huursector gere-
aliseerd zouden moeten worden.
Hoewel het maken van een extra
toren het open karakter van het
Oosterdok verkleint, is uit oogpunt
van realisering van sociale woning-
bebouwingsplan (mei 1989) opgave betreft deelgebied A6a/b bouw een vijfde toren gewenst.
de ontwerpen
20 TRAFO

matthijs bouw

plooi
Met de introductie van Chaos theo- herplooit plooi over plooi, over In dit projekt is gepoogd een aantal
rieën in de natuurwetenschappen plooi, over plooi, om zich zo in te immanenties van de woningbouw .
zijn we ons er eens te meer van schrijven in de "menselijke- locatie. programma en de auteur te
bewust geworden dat ideen, theo- lichaamsmachine" . isoleren en deze vervolgens in ver-
rieën, modellen en formules slechts De ervaring kan dan gezien wor- schillende constellaties op elkaar
op een bepaald traject van waarde den als een raaklijn aan de plooi- te laten reageren . om zo een veel-
zijn. Een kontekst, zo leert Nietz- ing , geschoten als een pijl vanuit voud aan betekenissen te genere-
sche ons, wordt gevormd door zo- het verlangen. ren. De dialektiek van het moder-
wel de "taal" als de "lezer" : de in- nisme of het i -teken van de decon-
teraktie tussen beiden vatten wij We hebben een machine gecre- structie wordt zo vervangen door
onder het begrip "ervaring" . ëerd die de immanente plooi zicht- een "en .... en ..... en plooi ." leder
De "menselijke-lichaamsmachine", baar maakt. een traject waarin ie- volgend tekenstadium probeerde
generator van verveling (Benjamin) dere analyse slechts een moment de (vaak onbedoelde) betekenis-
of verlangen (Nietzsche , Deleuze) , van plooiing is. sen van het vorige te bewaren en
schept vanuit de ervaring haar ei- Interpretaties vanuit de psycho- te versterken . waardoor het plan.
gen realiteit. Deze ervaring kan ge- analyse. de struktuur. vorm of geinitieerd vanuit een aantal be-
zien worden als plooibaar, be- funktie zijn niet toereikend om het wustgemaakte parameters. zich -
staande uit een oneindige plooiing geheel aan oneindige betekenis- zelf fractaliseerde en eigenlijk zich -
van materie en geest. Een univer- sen en ervaringen vast te leggen. zelf verder ontwierp.
sele realiteit bestaat dan ook niet.
Een beeld of tekst plooit. ontplooit. M. B. (& Hortense Heerema) M.B .

oe
... _ - - - - -

il
"

Lt-~-----:;,.~.---------
..... c ,:" .... .
L
<. - ....... - >. . < ....
..,
>. ( " " " ... .... . ":"
22 TRAFO

platte grond n.a.p. - 1.00

platte grond n.a.p. +2.50

1 Br:I<GKUIMTE
GEHANGEN PREF'fo.B 'I'HAPPEN!lU [S
GEHANGEN PREFAB NflT1'C CEL
TOILET èo HAL
r) SLAIIPRUrf-1TE
6 CENTI<ALE HAL
CENTRA Lr. GANG
LJ f T
matthijs bouw - plooi 23

platte grond n.a.p. +6.00

platte grond n.a.p. +9.00

1 GEHANGEN PREFAB K EU KEN


2 GEHANGEN PREFAB NATTE CEL
3 TOILET & HAL
4 LEEFRUIMTE
5 SLAAPRUIM'l'E
6 GANG
7 BALKON
8 LOGGIA
9 PIJPERIJEN
10 CENTRALE GANG
24 TRAFO

DDII uuu
DDII UIID
mm UIID
DDD UIID
DDII OUD
IIDD IDlD
DDD UDO
uon UJm
mm 111 In

mm
UIII1
mm mm
..
uno rum
I r--=-~
i !
i
I ,
I li
II I 1
1
1
. J1 } lIllD 11110
I I I g 'l{ I
binnengevel

11 mnn nnm DIIID


lil UUJU IUDO IIIIW
• WIUI UllIU UUlU
111 1111111 WUlI m
um
111 UIIIU UllIU UIUO
111 1111111 1111111 IIII1D
• lIllIIJ lIllLIl UUIU
• 1lIU11 !lUJU lllllU
• 1111111 1111111 UIIID
• lIlIlII U1II/I WIIII
11 UHm U111 IJ IUIID
1111 omll 1111111 1111111
I olim 1111111 IlIIIU

zuidgevel
-----

matthijs bouw - plooi 25

1- -'


U I' I

• •
• •
• •

• I

• • c:=J c=::J
• c:JD I IC]
• c=JD D=:J
I • C3JD Drr=J
• LIJn
• •
!
I
oostgevel

DDID m OIIID 0
DIIID DUllJ UllUI 0
DUID HUID DUID 0
DIIDI DIllD olim 0
DIIDI m DIllD 0
omo oum DI 1111 0
UIUU UJIllI WllU D
DUID IUUD UUID 0
DIDD HIIUI UUUI 0
OIDD Ull1D UllID D
umo DUlD UlllD U
UDIH Ct] OIUD JI

noordgevel
26 TRAFO

francois claessens

het schizoferisch landschap

Het Oosterdok ligt ingeklemd tus- broken , onregelmatige lijn. Er is Was het voorheen vanzelfspre-
sen lijnen van beweging. Aan de een gebroken dimensie ingevoerd kend dat bijvoorbeeld de composi-
noordkant bevinden zich lijnen van die oneindigheid suggereert. De tie van de gevel direct verbonden
verkeer- , spoor- en communicatie- euclidische dimensie heeft plaats- was aan dat wat er zich achter die
stromen. De zuidkant wordt be- gemaakt voor die van fractalite it. gevel bevond , in het schizoferisch
grensd door lijnen van verkeers- landschap is daar geen sprake
stromen en ten oosten begrenzen Door deze strategie is de planolo - meer van . Het volume is volledig
onzichtbare lijnen van ondergrond- gische praktijk van de ordening losgekoppeld van de interne struc-
se verkeersstromen het dok. De van de stad verwisseld voor die tuur . Op elkaar liggende verdraai-
ontwerpopgave vraagt om een zo- van de geofysicus die als taak de en gekantelde balken bestaan
veelste toevoeging aan deze be- heeft het aardoppervlak te be- op zichzelf, en refereren niet aan
staande bundels van bewegingslij - schrijven en onregelmatige , ge- dat wat er binnen de volumes ge-
nen in de vorm van een verbinding fragmenteerde , gerafelde of gebro- beurt. Het gebouw wil geen uit-
tussen station en museum . ken vormen te onderzoeken . spraken meer doen over het ge-
heel. het gelooft niet meer in een
Naast de ervaarbaar aanwezige Door de periferie van de verstarde gebouw als gesloten object waar
bewegingslijnen zijn er nog bewe- disciplines te verkennen stuiten we alles met elkaar samenhangt . De
gingen die niet zichtbaar aanwezig op andere ingangen , andere bena- delen spreken voor zichzelf. De
zijn . Het gaat hier om wat er zich deringen , die nieuwe concepten gevelvlakken, die de volumes om-
onder het oppervlak bevindt . On- mogelijk maken . schrijven , lijken geen keuze meer
der de buitenkant van de vaste te willen maken . Het glas is uiteen-
aarde zitten andersoortige opper- Het ontstane schizoferisch land- gespat over het oppervlak . Ver-
vlakken , oppervlakken van breu- schap kenmerkt zich door scheu- schillende soorten glas vormen
ken . Scheuren en breuken over- ren . breuken en spleten , die ver- een glascollage . Het materiaal glas
heersen de structuur van het oorzaakt zijn door over elkaar is tot relikwie van de Modernen ge-
aardoppervlak. De breuken lopen heen geschoven aardlagen en in worden , dat niet meer weet waar
kriskras in drie dimensies door het beweging gekomen breuklijnen . het naar verwijzen moet. en dus
aardoppervlak en vormen een Niets refereert meer aan iets , elke naar alles verwijzen kan.
'schizosfeer' . Ze beheersen de richting staat op zichzelf, richtin-
stromingen in de grond, de stro- gen verwijzen niet meer aan el- Binnen in de balken speelt zich
mingen van water, olie , gas en het kaar. er is sprake van rich- een ander v~rhaal af. Een breuklijn
gedrag van aardbevingen . Deze tingsloosheid. door de lengte van het gebouw
onzichtbare bewegingen worden in heeft de verschillende woningtypes
het ontwerp zichtbaar gemaakt. Architecture 1,244 degrees. uit elkaar getrokken . De breu~lijn
Scheuren en breuklijnen ordenen Zero degree. Many directions zorgt voor een interne verschuiving
het oppervlak en vormen zo een with a single angle (. ..) en veroorzaakt niveau verschillen
schizoferisch landschap. De grens . The end of right angles, binnen de plattegronden . Het ge-
tussen water en land wordt niet of rites angles, of write angles. volg van deze onderaardse bewe-
langer gevormd door een rechte gingen is dat niet één woning nog
kademuur, maar door een ge- (Daniël Libeskind) gelijk is aan een andere . F.C.
28 TRAFO
francois claessens - het schizoferisch landschap 29

,
,
I
,
I
I
/
"
o
\

\
EB
30 TRAFO

plattegrond balk 1 nivo 1

plattegrond balk 2 nivo 5

plattegrond balk 3 nivo 9


francois claessens - het schlzoferisch
. landschap 31

gevel

doorsnede
32 TRAFO

hortense heerema

bewegen rond de leegte ...

De oorspronkelijke opdracht tot het bebouwing een deel van de bele - koken en baden plaats . De kleine
ontwerpen van één van de door de ving. De zones ontlenen hun ka- openingen in de noordelijke wo-
gemeente Amsterdam geplande rakter aan verschil in belichting . ninggevel benadrukken het gevoel
vijf woontorens op gewonnen land funktie en materiaalgebruik. binnen te zijn en leggen een hei-
aan het Oosterdok, is als woning- melijke zichtrelatie met het ontslui-
bouw konsept verworpen om Aan de noordzijde staat over de tingsgebied dat op begane grond
plaats te maken voor een 500 me- volle lengte een solide muur. die in nivo ook voor niet-bewoners open
ter lange woonketen die tot voorbij de nabijheid pas haar openingen is.
het PTT-gebouw reikt. Deze bouw- toont: het doorvallend licht geeft
vorm is gekozen omdat hiermee aan straatzijde een schakering van Gaat men in de woning door de
géén geweld wordt gedaan aan lichtplekken . Hierachter ontvouwt wand die parallel loopt aan de ge-
het stadsprofiel van Amsterdam . zich een wereld van trappen en vel dan is men eindelijk in het
tevens het van oudsher horizonta- galerijen , kruisingen van publieks- meest intieme deel van de woning.
le karakter van dit gebied versterkt en privé verkeer. toegevoegde- De glazen vliesgevel levert hier-
wordt en een grote voorzichtigheid woon-volumes hangend aan de mee een verrassend kontrast.
wordt betracht met het klakkeloos noordermuur, doorzichten op de Deze zuidgevel wordt aan de bui-
dempen van het Oosterdok dat stad. de eigenlijke woninggevel en tenzijde geflankeerd door een 15
aan stadszijde reeds een vermoe- de op de begane grond incidenteel % geperforeerd . roestvrijstalen
den van het IJ en havenaktiviteiten opgenomen publieksfunkties . In de scherm. dat in haar plooiing bal-
in zich bergt. eerste zone bevinden zich de gla- kons en open ruimten in zich op-
zen ruimten met de stijgpunten neemt. (zie tevens tekst pagina 20)
In het ontwerp speelt de oude ka- t.b.v . de galerijen en de hangende Het scherm. dat uit golvende ban-
de een verdringingsspel met de volumes (aangebracht op verzoek) den bestaat , is zowel borstwering
woon keten en precies daar waar en daar waar dit door het algehele (bovenzijde) als zonwering (onder-
zij van elkaar wijken ontstaat woningontsluitingssysteem wordt zijde) en geeft een gedeeltelijke
nieuw land. toegelaten . versluiering van het uitzicht. De ho-
rizontaliteit van de woonketen
De verplaatsing langs, door en in De volgende zone bevat de galerij- wordt benadrukt door de oriëntatie
het gebouw is tot noodzakelijke en en uit de gevel brekende ele- langs de gevel van de woningen
voorwaarde gemaakt in de visuele menten die het vertikale verkeer en door de alleen voor de bewo-
annexatie. In de dwarsrichting be- voor mens en afvoer herbergen. ners toegankelijke galerijen die
tekent deze verplaatsing een Zo interfereren interne en externe één looproute door het gebouw
opéénvolging van grensoverschrij- verplaatsingen. is men reeds bin- vormen. Het samenspel van licht.
dingen . De hierdoor optredende nen maar nog altijd buiten . water. glas en r.v.s. maken de
wisseling van zones verhevigt niet De derde zone bevindt zich achter zuidgevel tot een permanent be -
alleen de ervaring van de bouw- de woninggevel , hiervandaan weeglijke afsluiting van 500 meter
massa, maar maakt tegelijkertijd wordt de eigen boven- of beneden woningen aan het Oosterdok .
de omgeving en de omliggende verdieping bereikt en vindt het H.H.
34 TRAFO

binnengevel met uitbouwen (boven) / trappen (onder)


-

hortense heerema - bewegen ron d de leegte ... 35

noordgeveI/boven)
I' / sche rm (onder)
36 TRAFO

11

.a.on.tI. beg . rand. ,. "",d .

- "1; - - - - - - - - - - - - - - 1';- - - - - - - - - - - - - " -


'I " "

"

lIa i son,tt, lt . 3 . _ d

/ /

plattegronden
- - - - - -- - -- -- - - -- - - - -- - - -- - -
hortense heerema - bewegen rond de leegte ... 37

;1
~~~ij3t===QlU
3 -lro~
dQktri n
opp

ie ton _ __ _
hou'vu el _ _
----c/--/-H+i---- i~o 601M1
7--i-+t+ ---m Q~I;tk sdToot IIlJll iplu

- - mullip\udut

in gu1or!e QnktrrQit _ _ _ +_+____ ~_\_.


_ _ _ _ i so. 20mm
L- ~!ClQ l mfthOt' _sio llgllt _ _ _

~Ielrl/im l e 20 mm- - - - t - , j - - - ---jF.'I"'I"

purschuim _ _• _ _

VBI A1SÓ
r

gepro" . rvs p l oat _ __ -1_1- F===="="=~="===ó=~-=-="""="""""f"~1il2l\_---ORl cll'. ,(· tsgevp ', lI'o~;et (21t\S~-12S
U U U l;lIl~---5 t OO : ITClf ~ e:

- ..........--..[Rl73190.
1!Iv VQ s: k \i k k~ re9l' lvli esgtvel

_ OP.l 73~906

mu 'q)('Ä deur 40rrmH- -+


'-1- I TP V
4, VERO

! !
I
kU~Slorg ie t vloer t!>mn.
i mapp Le do enlelen
73~904

Oho'.rK lo og J5mm

1)0 me' oQ"lge ', os'e kopp lao'


opstort 60 mm
i
-I--4__
ongpboarde dtQodelnden _ _
VBI A lSO I
i
U U U
I TP" BEGANE GROND _ ._ ._ . _ .

I , , ,
" l il ~
~
" .
i
" r

"'"
r
V B I f!.l ;JO I
I
, \
~ "'" _.-
- ,~o l,() mm

" B I A lSC 'l\LV\/VVV uU :J


I

b~ton(onsole._
I , ')
c-
TPV PARKEER GARAGE '.'

6U G<
<
NOOROGEV[l
ZUIDGEVEl

._ . _.- ~ . _
I
J_

detlfli/s
- - - - - - - - - - - - -- - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - -- - - -- - - -- - - -- -
40 TRAFO

perspektief
franz ziegIer - amortisatie 41

plattegrond woning
42 TRAFO

o ~I~ I~ ~ ~ ~ i 11111111111111 11 ~ ~ I 11 I 11 11 II~II 11 ~I

o 11 ! 11 11 11 i I I 11 11 ~
o II I ~ ~ II ~ ~ ~ II II

o ~ I II I II ~ ~ I 11 11

o u 11

o ~ I 11 ~ 11 11 ~ 11 11 11 !
o 11 I ~ i 11 11 11 I ~ 11 I
c:::J 11 1 I n 11 11 II 11 111111

c:::J u u u u

c:::J 11 I ! I ! ! ~ 11 11 11 I
o u 11

c:::J
c:::J n 11

o ~ I ~ ~ 11 11 I 11 11 11 11

c:::J 11 I ~ 11 11 ! I 11 ~ 11 11

c:::J I1 I 11 11 11 I I 11 11 11 11

gevels (west / noord)


franz ziegIer - amorfisatie 43

CJ I I

CJ ~ I I rT~ 1
I I r~ I ~ I
I I
r--! ........ ...,. ,......,

= r--! = ........ ~
r--,. F= ,......,
--
r--!
bod ,......,. = r--"!'
I==! ,......,
I..-L.-

,......, ~ ........ .., ,......,


I1 !
,-- 1 I

r--!
F==' ,......, F r--, F ,......,
- ,-
,......, ""'" r--, F=' ,......,

= r---r = ........, = r--!


........,
--

r-T
bd
r--T = r--r
6=d.
.......,.

h n Ir--!

( oost / zuid)
het A3 projekt
46 TRAFO

de pers over teikyo in maastricht

Voor de rijksuniversiteit zal de sa- Eenzelfde internationalisering Europa werken . Ze vliegen binnen
menwerking met het commerciële wacht ook de gezondheidszorg , via Maastricht-Airport en kunnen
Teikyo-instituut louter voordelen als we het tenminste goed aanpak- hier straks over eenvoudige hotel-
hebben, schat Carpay. De Lim- ken, menen Carpay en Greep. accommodatie beschikken. Dat al-
burgse vestiging moet het brugge- Maar ach, die vermadelijde regen- les in samenwerking met de
hoofd worden in een ware samen- ten van de Randstad , die in cen- rijksuniversiteit'.
werking van al dan niet commer- traal Nederland het knooppunt van
ciële universiteiten in Amerika, Eu- het nieuwe Europa zien, dat zijn 'Grote werkgevers in Zuid-Neder-
ropa en het Verre Oosten. Het uni- pas ware provincialen . Ze kijken land, België en Duitsland kregen
versitair complex moet een centre niet verder dan Utrecht en denken daar lucht van en ze hebben ons
of excellence worden, waar uitslui- Nederland te kunnen afsluiten voor benaderd of ze voor hun personeel
tend de kwaliteit telt. Teikyo- en de gezondheidseconomie van het ook van die preventieve gezond-
Rijksuniversiteit zullen over en nieuwe Europa, meent Carpany, heidszorg gebruik kunnen maken .
weer gebruik maken van elkaars en dat is een dodelijke vergissing . Ook het Navo-commando Afcent
docenten, er zullen grote groepen Carpay : 'Het nieuwe Japanse me- en de internationale luchtverkeer-
buitenlandse studenten in Maas- disch centrum van de Teikyo-uni- leiding Eurocontrol hebben zich
tricht neerstrijken, wetenschappers versiteit, gericht op preventieve gemeld. Je ziet dus een grensover-
uit alle delen van de wereld zullen gezondheidszorg , is bedoeld als schrijdende tendens in dit type ge-
hier doceren , en Nobel-prijs- keuringsinstituut en diagnostisch zondheidsdienstverlening. Hetzelf-
winnaars zullen regelmatig voor de centrum voor de ongeveer de signaleren wij in de 'gewone'
collegezalen staan . 100.000 Japanners die in West gezondheidszorg. Maar wij kunnen

het annadalziekenhuis omstreeks 1950 (gezien vanuit het zuiden)


de pers over teikyo in maastricht 47

geen buitenlandse patienten be- meente Maastricht willen nu ook gaan uitzien naar een andere
handelen omdat onze handen wor- weer niet tè goed van vertrouwen plaats om zijn bouwplannen te ver-
den gebonden door het gesloten zijn, terwijl de Limburgse bestuur- wezenlijken en is uitgekomen bij
grenzen-beleid van Den Haag. En ders aan die andere kant deze ge- het Annadal-complex in Maastricht,
dat is gekkenwerk'. braden kip die de mond van Maas- waar het academisch ziekenhuis
tricht wel binnenvliegen, niet willen bezig is zijn laatste dagen te slij-
Bron: Algemeen Dagblad, 3-11-90 verjagen. ten. Dat complex maakt nog veel
meer mogelijk. Niet alleen de 200
Het AZM wil verkopen, Maastricht meisjes van Vliek gaan erheen, er
'Het hectische leven in Japan is wil graag een tweede universiteit, komen bovendien een dépendance
slecht voor de ziel. Je gaat er ge- de Rijksuniversiteit Limburg kijkt voor studenten van de Teikyo-uni-
bukt onder de dictatuur van de ver- met verlangen uit naar de komst versiteiten in Japan en de VS, een
snelde pas: een afspraak om drie van Teikyo. De provincie Limburg 'preventief-medisch centrum' en
uur betekent dat je er om vijf voor ziet graag een enorme stroom Ja- een farmaceutisch onderzoeks-
drie moet zijn, want dan is die an- pans kapitaal naar deze provincie laboratorium voor oosterse ge-
der er al, en dus dien jij er eigenlijk vloeien. De wil is aanwezig om de neesmiddelen.
om tien voor drie te zijn, maar dat 'verkoop van het jaar' rond te ma-
weet je gesprekspartner ook, zo- ken. Maar zonder de Rijksgebou- Die aktiviteiten liggen in het ver-
dat hij reeds om kwart voor drie wendienst kan het niet. lengde van wat Teikyo in Japan en
probeert te arriveren etc. , tot gek- de VS doet. Teikyo is een van de
makens toe. Minstens zo ergernis- Bron: LD 27-11- '90 400 universiteiten in japen en heeft
wekkend is dat je wordt gedwon- vooral op het gebied van de medi-
gen achter de onzin van Ameri- Eind mei brak paniek uit in het ge- sche opleidingen een grote repu-
kaanse persbureaus aan te lopen. meentehuis van Meerssen en het tatie. President-eigenaar Shoichi
Roept de premier wat, rennen ze provinciehuis in Maastricht. De Okinaga (57) is opgeleid als gy-
alweer naar de telex. Terwijl de Ja- Bond Heemschut, hoeder van de naecoloog, maar bouwde het colle-
panse minister-president nau- fraaiste stukjes Nederlands erf- ge, dat hij met een aanzienlijk aan-
welijks macht heeft: de bureaucra- goed, begon moeilijk te doen over deel in het kapitaal van Mitsubishi
tie en de industrie runnen het land, de verbouwingsplannen van de Ja- erfde, uit tot een particulier univer-
een verklaring van de Sony-direc- panse Teikyo-group voor het zo- siteitsimperium met 35.000 studen-
tie zegt tien keer meer dan de juist verworven kasteel Vliek. ten. De afgelopen jaren heeft Oki-
kreet van een politicus die zich be- Geen moeite was teveel geweest naga vier universiteiten in de VS
zorgd maakt over zijn herver- om de nieuwe eigenaar in staat te opgekocht en een college en een
kiezing'. stellen het kasteel op 1 april Tei- universiteit in Engeland gesticht.
kyo jaar in gebruik te nemen als Okinaga is naar Limburg gehaald
Bron: NRC Handelsblad kostschool voor 200 Japanse door de ex-directeur van het Lim-
meisjes en nu dreigde een jaren- burgs Dagblad, J. Drost, die hem
Het krijgen van de juiste vergun- lange beroepsprocedure roet in toevertrouwde aan de zorgen van
ningen voor de activiteiten kan ook het eten te gooien. gouverneur Kremers.
in Maastricht nog een probleempje
vormen. De gemeente wil namelijk De paniekreactie van gemeente en Kremers zorgde ervoor dat de Ja-
precies weten wat Teikyo van plan provincie was misplaatst. De hou- panse kip met de gouden eieren
is te gaan doen met het AnnadaI- ding van Heemschut lijkt Limburg afzag van zijn oorspronkelijke plan
complex. Het is een dilemma. De nu een gouden transactie te bezor- zich in België te vestigen. In Maas-
Rijksgebouwendienst en de ge- gen. De Teikyo-groep is inderdaad tricht moeten allereerst studenten
48 TRAFO

van de andere Teikyo-vestigingen te praten over de mogelijkheid om wijsimperium. Het vlaggeschip van
komen om van daaruit een of meer pas afgestudeerde Japanse artsen Teikyo University is nu de medi-
semesters lang met Europa kennis hier stage te laten lopen. Bij die sche faculteit, die een grote faam
te maken. In die periode krijgen zij gelegenheid vertelde Oki naga dat geniet in Japan. Okinaga zelf is
onderricht van zowel eigen docen- hij met zijn universitair imperium aan die faculteit verbonden als
ten als van Europese gastdocen- niet uit is op het maken van winst. hoogleraar gynaecologie. De uni-
ten. Er zal nauw worden samenge- 'Wij zijn een non-profit organisatie. versiteit telt in Japen een groot
werkt met de Rijksuniversiteit Lim- Ik wil geen winst maken; mijn voor- aantal vestigingen, die in of bij To-
burg (RUL). naamste doel is jonge mensen uit kyo gelegen zijn. De laatste jaren
verschillende landen bij elkaar te heeft Okinaga vier universiteiten in
Bron: NRC Handelsblad 31-10-'90 brengen om meer begrip te kwe- de Verenigde Staten opgekocht en
ken voor elkaars opvattingen'. een nieuwe gesticht in de Engelse
stad Durham. Okinaga zegt dat hij
De kontakten van de universiteit De 57-jarige Okinaga stamt uit een van plan is zijn universiteitenketen
met Teikyo dateren van dit voor- schatrijke familie, die een be- verder uit te breiden naar Oost Eu-
jaar, toen president-eigenaar Oki- langrijk aandeel heeft in het kapi- ropa, alweer ter verbetering van
naga een bezoek bracht aan taal van het Mitsubishi-concern. een betere verstandhouding tus-
Maastricht op uitnodiging van oud- Van zijn vader erfde hij 25 jaar ge- sen de volkeren der aarde.
gouverneur Kremers. Deze in- leden een particulier college, dat
troduceerde Oki naga bij de RL om het begin vormde van zijn onder- Bron: AD,30-10-90

het annadalziekenhuis in de jaren '80 (gezien vanuit het zuidwesten)


de ontwerpen
,-~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~- ----
52 TRAFO

elevations / sections

o SPORTS CENTER

I. 4 I . !:::.:.j cx:N3RESS
mIJENTRANCE and ADMINISTRATION
_ LABORATORY I RESEARCH CENTER

Ffr1.. Ffr1..
_ MEDICAL CARE CENTER
mrm RESTAURANT
Imm BAR
§\';_,;':l HOTEL
GROUND FLOOR FUNCTIONAL DIAGRAM 1st FLOOR FUNCTIONAL DIAGRAM ~ UNIVERSITY
katherine burge - sliding my peneil 53

landscape plan
54 TRAFO
katherine burge - sliding my peneil 55

\ i

~~
I

0 I
-,-- - -
-.
---
I

~~~JJJ
i

~
- -

Ü U~JJJJ

"
'/ il ,I" '. " ,

perspective main court


- - - - -- - - - - -- - - -- -- -

56 TRAFO

udo garritzmann

forbidden fruit

The advertizing for Teikyo Univer- re ad as adjectives of the object tial-objects . Where the vaginas
sity in Japan refers to the increa- woman , but also give way to a mo- touch the facade . the te xt of John
sing chances of its female (ex- )stu- re optimistic reading : One can also Zorn's 'Forbidden Fruit (1) is pro-
dents on the marriage market. think of modifying the very status jected:
gained by a good education and of woman=object. This is the star-
the experience of a stay abroad. ting point of this project. The
Parents should not hesitate to pay amount and variety of program
for th is surplus value that would enables one to build a small japa- Close my eyes
transform their average japanese nese society machine that reflects Take deep breath
daughters into a woman of the on Japan in motion. My memories slash
world.
The mother's breast and the rattie You and I. Sweat and sweat
In Japan traditionally the social is (semi-sphere and sphere as voids ) Keeeen ... keeeen ... slowmotion
constituted by the mother/child re- stand for the dissappearing tradi- In my ears ... endless echoes
lationship. The mother/child rela- tional relationships . These sym- color... empty. .. colars
tionship means that the daughter bols organize the program : pro-
becomes mother. while the son re- ductive programs (Iecture-room Sitting still. listening still
mains child , concerning the rela- + 12. study landscape + 18. labato- Flowing , wrapped within
tionship between men and women . ri es +24/+30. kitchen of the restau- something happens
The self-sacrificing mother forms rant +36 . classrooms +42) are
the image of the ideal woman . feeding the reproductive programs He is coming. Sa beautiful
(gymnasium +6, guest-rooms + 12. Sa I can do it weil
This image is being threatened by Consuiting rooms +18. swimming /'m waiting on the beach
woman's desire. Witness japanese pool +24, restaurant and bars +30 Soon I wake
films, where the forming of couples and +36). From their sleeping Thirst and sigh
is based on mutual desire . the rooms the students can observe Dazzling and grow dizzy
affairs end up in a disaster (e.g. the social field through a filter of Pain. .. shine
banishment or harakiri) . vaginal voids . since all society is li- Ilick ... lgnaw ... 1 devour
bidonous occupied . Now the stu -
Compared to the traditional status dents can find themselves not as
of the japanese woman , the mere objects . but as subjects of an
distinctive features of a Teikyo occupying desire . which is directed (1) on John Zorn 'SpIlIane'. p+c 1987
University student can not only be to a field consisting of various par- ElektraAsylum Non esuch records
,-------------------------------------------------------------------------------------------
58 TRAFO

,
."
. ,,
,

,
, .
",~: ---_.~ ~~:.-_._ ...
-.+._-~_ ... _=--=~-

· \,m~--- n:l

,
.
I,

,.""
/.'
t:..::.:~___ ::-____:..: ::~ ___-:..:~~I
+6,00

':1
\
\

,, ,
._ ----'-----/:.:.: ........

-_ ..... /

plans /
udo garritzmann - forbidden fruit 59

r.====i- - - --

I
I
I
~· ....
1
, I
U ~ " _~~--L_ _1-_",--_l..J

.
UJ 'v'
:

+24,00

sections
60 TRAFO
udo garritzmann - forbidden fruit 61
64 TRAFO

f I I I -.l \
~I
L j
f /
~
~~

f'+R
~p
I'- . ~
~.'':--:-
~
--- ...

~~ . .

I
~
"-'- . .' ," ~

~ .-':"" I--~~
C::
Il ililt
....... . ........ >' ."-:-:1
..... , :","1 .-

--

liJ j II 1

I 11

gevel ! doorsnede
christoph grafe - arcadië 65

doorsnede
66 TRAFO

fotos maquette
christoph grafe - arcadië 67

gevel
70 TRAFO

~.

nivo 0

1 entree/balie
2 laboratoria
3 kantoor - en administratieruimte
4 arts- en tandartspraktijk
I 5 zwembad
6 koffieruimte (nivo1)
J

nivo 1

7 publieks en tentoonstellings
ruimte
8 restaurant
9 gastenverblijven
10 entree gasten
11 collegezaal
o
o
o

o
o 0
o
o
willeke rotteveel- infiltratie 71

0
" 0

BO
0
0

~
0 0
DO D DOOD oD D DDD 0
00
WJ 0
0
0 I

I "
1\ ~ 0
nivo 2 0
12 leslokalen
13 bibliotheek
~ 0
0
14 docentenkamer 0
15 collegezaal
16 zen-tuin

nivo 3/4

17 studentenkamers

il
72 TRAFO
willeke rotteveel- infiltratie 73
74 TRAFO

catherine visser

doornroosje in maastricht

De lokatie van de Teikyo Universi- Een opmerkelijk gegeven in het frustratie omgezet in nuttige activi-
teit bevindt zich op het terrein van programma is de sterke scheiding teit. de chocolade machine. De
het voormalig Academisch Zieken- tussen de medische universiteit universiteit beschouw ik als een
huis te Maastricht. Het oude ge- voor jongens en het junior college chocolade machine. een nuttige
bouwencomplex staat in een ei- voor meisjes. In een artikel in het besteding van de energie die ont-
land van groen aan de rand van de NRC Handelsblad van 8 december staat door lust.
stad. Het heeft een orthogonale 1990 over de Teikyo Universiteit
struktuur waarin de ruimtes ge- wordt ervan uitgegaan dat het juni- Het scenario dat ten grondslag ligt
schakeerd zijn aan gangen met er- or college voor de meisjes onder- aan mijn gebouw is op het boven-
tussen binnenhoven . Nieuwere gebracht wordt op een andere lo- staande gebaseerd. De jongens
elementen breien op deze struk- katie, Kasteel Vliek, ten noorden zijn rond de kerk goede of slechte
tuur voort of staan los op het ter- van Maastricht. monniken . Indien goed proberen
rein verspreid. ze via geestelijke vervolmaking
Voor mij is het isoleren en conser- zich te bevrijden van het vlees . in-
Het in zichzelf gekeerde karakter veren (beschermen) van de meis- dien slecht speuren ze rusteloos
van de lokatie en de bestaande jes in een idyllisch Doornroosje ka- de vrouwen na. Doch ze verliezen
bebouwing waar het Japanse cul- steel een daad van onderdrukking hun drift voortijdig in collegezalen
tuurgoed zal moeten gaan gedijen en heerschappij. Het zou zelfs een en klaslokalen.
doet denken aan een precedent. sadistisch motief kunnen zijn. In De meisjes zijn overal , ze doorlo-
Decima, van waaruit Nederlanders Justine beschrijft de Sade de ge- pen het gehele gebouw. Hun aan-
twee eeuwen lang met Japan han- vangenschap van 16 meisjes in wezigheid boven de diagonale rou-
del dreven. Ook dat was een blin- een ondergrondse kerker. Via een te die het gebouw doorsnijdt en die
de vlek in een bestaande gemeen- geheime gang is deze verbonden de belangrijkste funkties van de
schap, streng bewaakt en geïso- met het koor van de kerk. Elke universiteit verbindt is een bedrei -
leerd. Dat de Teikyo Universiteit nacht bezoeken vier monniken de ging voor de intellectuele vrijheid
zo'n situatie heeft gekozen, zonder meisjes om zich aan de meest van de jongens maar tegelijk de
context, geeft voor mij aan dat ze scabreuze praktijken over te ge- voornaamste oorzaak van hun
niet bereid is een werkelijke con- ven . Ook Doornroosje ligt honderd ijver. De rol van de meisjes is pas-
frontatie aan te gaan met de stad jaar lang in de slaap gevangen tot- sief, het junior college is dan ook
en dus met de Nederlandse cul- dat de prins haar met een kus bedoeld om meisjes voor te berei-
tuur. komt "bevrijden". den op een huwelijk met een op
het westen geöriënteerde zaken-
Hierop reageer ik op twee manie- De vrouw is het object van sensu - man .
ren: enerzijds door de oude struc- eel verlangen , de man is aan dat
tuur te handhaven en daarin door verlangen ten prooi gevallen . Door Arch itectuur heeft niet de potentie
middel van twee architectonische het bezit hoopt de man z'n verlan- om het gedrag van mensen te dik-
ingrepen de gelijktijdigheid van gen te beheersen. Dit bezit is ech- teren . In dit ontwerp leeft men on-
oud en nieuw te introduceren en ter ineffectief omdat het verlangen danks de architectuur. Het opge-
anderzijds de scheiding tussen zich niet richt op één bepaalde legde rollenpatroon zoals in dit ver-
jongens en meisjes zoals in het vrouw maar eerder op de afbeel- haal beschreven is door het ge-
programma vastgelegd is aan mijn ding van het vrouwelijke in het al- bouw vastgelegd en laat weinig
nederlandse kritiek te onderwer- gemeen. In Duchamp's "grand ruimte over om niet op een prachti-
pen. verre" wordt dat verlangen uit ge wijze geschonden te worden .
76 TRAFO

l
u. I.
U
~ D

-----~_,_,_lln_
I! " i!

10 m
'-----~-'--------'_~---"

boven: plattegronden jongensverblijf - kerk (nivo 1) (nivo 2)


onder: fotos overzichtsmaquette met 'meisjesroute (diagonaal) en jongens verblijf (vierkante doos)
catherine visser - doornroosje in maastricht 77

- -4HIr4-H1 - - - -
A

detail (aanzicht gevel jongens verblijf)


78 TRAFO

perspektief jongens verblijf


catherine visser - doornroosje in maastricht 79

fotos maquette 'meisjesgang'


Appendix
83

projektomschrijving A2/A3 projekt

A-2 Woongebouw A-3 Gebouw Resultaat


Ontwerp in tekeningen schaal
Onderwerp Onderwerp 1 :500/ 1:200 of 1:100 met maquet-
Het ontwerpen van een groter aan- Het ontwerpen van een relatief te ofaxonometrie.
tal woningen (tot ca. 300) in één of groot gebouw in een stedelijke Overzicht draagconstructie en prin-
meerdere woongebouwen , met context op basis van een nauw- cipe detaillering kenmerkende frag-
meerdere woningtypes . keurig omschreven programma menten van afbouw schaal 1 :50/
van eisen voor complexe en wis- 1 :20/ 1 :5. Verantwoording van de
Thema selende utilitaire functies. Het ge- voornaamste installatievoorzienin-
Specifiek aan de orde komen het bouw bevat repetitie en afwisseling gen.
toepassen van architectonische van grote en kleine ruimtes. Beoordeling op architectonisch
middelen in de woningbouw, de ontwerpen en bouwtechnologie.
woning-plattegronden , de interne Thema
blokontsluiting en de constructieve Aan de orde komen studie van ar-
opbouw van het blok. Het opne- chitectonische concepten en hun
men van voorzieningen in het pro- geschiktheid voor uitwerking en
gramma is mogelijk. uitvoering .
Het architectonisch ontwerpen
De nadruk ligt op programma en wordt integraal benaderd.
beeldvorming. Er is een samenhang van het col- Weekindeling
lege Ontwerp en uitvoering van
Aspecten gebouwen. De gegeven situatie Week 1
-Programma tische ordening; mag geen beperkingen inhouden Ontwikkelen van de conceptuele
-ruimtelijke opzet ; voor de hoofdvorm van het ge- ordening in tekst en ruimtelijk mo-
-materialisering/bouwtechniek. bouw. del.
Naar aanleiding van de vakoefe-
Docenten Aspecten ning Semiotiek dient een ruimtelijk
a.1 docent Ontwerpen van wonin- -Programmatische ordening; model ontwikkeld te worden.
gen uit of namens VG-OSW (Ber- -ruimtelijke opzet; Dit gaat in samenhang met de oe-
nard Leupen) -materialisering/bouwtechniek ; fening vormstudie (Ber Mooren). Er
b.1 docent Bouwtechnologie uit of -beeld/verschijningsvorm. worden aan het einde van de eer-
namens VG-AST (Tammo Bruins) ste week twee produkten ge-
c.Arch itectuurtheorie (Arie Graaf- Docenten vraagd: een conceptueel uitge-
land , Holger Büttner). a.1 docent Ontwerpen van gebou- werkt idee (tekst) èn een ruimtelijk
wen uit of namens VG-OPBG (Wi- model in maquette (beeld) .
Verdeling van de onderwijsinspan- ny Maas) (Arie Graafland , Holger
ning: a = 2 hdpw, b = 1 hdpw. Büttner, Architectuurtheorie) Het is niet de bedoeling een groot
b.1 docent Bouwtechnologie uit of aantal willekeurige concepten en
Resultaat namens VG-AST (Hubert Scheers) beelden te fabriceren , maar één
Ontwerp in tekeningen 1:500/ c.(Gast-critici: Gunnar Daan , Mark samenhangend beeld/verhaal.
1 :100/ 1:20/ 1 :5 met maquette. Linnemann) In deze fase van het vormstudie-
project kan gewerkt worden vanuit
Verdeling van de onderwijsinspan- een conceptueel model zoals bij-
ning: a = 2 hdpw, b = 2 hdpw. voorbeeld het project van Hani
84 TRAFO

Rasjid (Columbia) (zie bijlage Co- deze fase dient een compleet pen in wat precies gerepresen-
lumbia Abstract 1989-1990). Hier beeld geleverd te worden van de teerd moet worden. In de opgave
hoort ook een verhaal bij over de materialisatie van het concept. is sprake van conceptuele model-
'uncharted city, an indistin- len, ruimtelijke modellen sequen-
guishable "zone" on the "frontier'" . NB ties als in film etc. Om dit wat
Aan het einde van week 4 valt de vaster te omlijnen volgt hier een
Uiteraard dient een 'eigen verhaal' belangrijkste beoordeling van nadere omschrijving (die onder-
ontwikkeld te worden. Tegelijk het projectdeel. zoeksmatig is geformuleerd) van
moet het ruimtelijk model aanlei- Wie hier (nog) niet voldoende te- de probleemstelling van de aan-
ding zijn tot een nader uit te wer- keningen en een (uitgewerkte) ma- vang van zowel project als vorm-
ken maquette van een gebouw. quette kan laten zien wordt geadvi- studie-oefening.
Die modelontwikkeling en uitwer- seerd het project af te breken.
king naar een gebouw wordt bege- Er zijn twee belangrijke kriteria
leid als zelfstandig onderwijsmo- Week 5,6 en 7 waaraan het gebouw zal moeten
ment (Mooren). zijn bedoeld voor de verdere voldoen.
'bewijsvoering', hier wordt verder
Week 2 gewerkt aan plattegronden, door- A
Relatie uitwerken tussen exterieur snedes, gevelstudies, stedebouw-
en interieur in samenhang met de kundige en architectonische kwali- een programmatisch en funktioneel
ruimtelijke sequenties (stroom- teit. optimaal vormgegeven gebouw dat
schema, sequenties in gevels maximale gebruiksmogelijkheden
etc.). Week 8 biedt voor haar steeds wisselende
presentatie van het ontwerp. bewoners/sters (doelmatigheidskri-
Week 3 terium).
Hier gaan de A2 en A3 wat NB
werkwijze betreft uit elkaar lopen. hier staat de relatie concept - ont- B
Voor de A2 vertrekt men vanuit werp centraal. De vraag is of men een conceptueel idee dat toege-
een ruimtelijke drie-dimensionale zelf van mening is of het beoogde past is in de vormgeving van het
enveloppe. doel gehaald is. Het al dan niet ha- gebouw, m.a.w. het gebouw dient
Bij de A3 vertrekt men vanuit het len van dit doel heeft een onder- een bepaald idee te vertegenwoor-
interieur van het totale gebouw, zoeksmatig karakter, het kan digen (esthetisch criterium).
vervolgens wordt de relatie tot de dus ook niet gelukt zijn. Het laatste
buitenschil geëxpliciteerd. heeft geen effect op het cijfer. Cij- Bij de opzet van het onderzoek
fering vindt plaats volgens de ben ik uitgegaan van de ideeën
Week 4 'schoolnorm'; staat er een gebouw van de franse filosoof Jean-
Bij de A2 wordt de inpassing van en zit het constructief en program- François Lyotard, met name zijn
het ruimtelijk programma in het matisch goed in elkaar. opstellen over de moderne kunst.
concept gevraagd in samenhang Lyotard omschrijft cinematografie
met de draagstructuur en het tota- De relatie concept - ontwerp wordt als het inschrijven van beweging,
le (beeldbepalende) materialen ge- niet gecijferd. Dit lijkt paradoxaal, een schrijven met beweging (gra-
bruik. maar is dit gezien de doelstelling fein = schrijven). Het is niet een
van het project niet. In de presen- beschrijving van beweging, maar
tatie dient iedere verwijzing naar de activiteit zelf, schrijven als actief
In deze fase dient er een doorsne- wat evident aanwezig is achterwe- handelend met films hots, de activi-
de te zijn en plattegronden (1:100) ge te blijven. Trappenhuizen kun- teit van de acteurs en andere be-
alsmede een systematisch over- nen we zelf ook zien. wegende objecten, het licht, de
zicht van de draagstructuur. kleuren, het frame en de lens. Dat
Bij de A3 wordt de relatie tussen Ter verduidelijking van de samen- geldt evenzeer voor de sequenties
interieur en exterieur uitgewerkt in hang project-vormstudie-oefe- van de film die gemonteerd worden
relatie tot de draagstructuur. In ning is het van belang je te verdie- in het geheel van de film. Een film
projektomschrijving 85

die als onderwerp 'snelheid' heeft ge en boventonale montage doek waarop geprojecteerd wordt
kan even zo goed 'traag' zijn in zijn worden op die manier relevant als is in rust, statisch . Ook de toe-
montage. De vraag is natuurlijk architektonische bewerkingen . (Ik schouwer is statisch, hij zit in zijn
hoe je de verhouding ziet tussen gebruik in dit verband liever het stoel. Bij beiden gaat het om ge-
een filmbeeldje en het totaal van neutralere woord 'bewerking' dan suggereerde beweging , in werke-
de scène of zelfs de gehele film. het woord 'compositie' omdat dit lijkheid is alleen de film in de pro-
Eisenstein was in zijn bijdrage op veelal automatisch in verband jectiecamera onderweg (24 beel-
dit gebied de dialektiek zelf, een wordt gebracht met harmonie) . Bij den per seconde) volgens een me-
filmbeeld is in zijn opvatting geen het maken van een film gaat nogal chanisch en vast traject langs de
montage-element, maar de klein- wat materiaal verloren - als het spoelen en de lens. In feite is ook
ste montagecel. Poedowkin was geen betekenis heeft in de loop dit statisch . Iedere 'significant'
van mening dat montage neerkomt van het verhaal , gaat het er uit. heeft zo zijn eigen specifieke be-
op het koppelen van beeld reek- Regisseur en cameraman 'schrij- perkingen en mogelijkheden.
sen , in een keten uiteraard. Deze ven' beweging in op celluloid , bij
bouwstenen worden in reeksen de montage valt weer veel af. Dat Bij Metz gaat het met name om de
geplaatst en ontvouwen een be- is overigens niet voor alle kulturen filmsignificant als visuele en audi-
paalde gedachte. Naar Eisen- hetzelfde. In Eisenstein's opvatting tieve waarneming. De literatuur
stein's idee gaat het echter om komt montage in de japanse film in significant doet dat ook -we moe-
een botsing , het idee is dat uit de het geheel niet voor. Maar, zo zegt ten de geschreven tekst immers
botsing tussen twee elementen hij, toch zou men het montageprin- lezen, maar doet een beroep op
een gedachte ontstaat. Door het cipe ook als de essentie van de ja- een beperkter waarnemingsregi-
filmbeeld als een specifiek moleku- panse beeldende kunst kunnen ster, het gaat alleen om grafemen,
lair onderdeel van de montage te beschouwen omdat de kultuur van om schrift. Hetzelfde geldt voor de
beschouwen , door het dualisme het schrift immers in de allereerste schilderkunst, de beeldhouwkunst,
'filmbeeld-montage' te verbrijzelen plaats beeldend is - de hiëroglyfe. de architektuur en de fotografie ,
is Eisenstein in staat de ervarin- In de geschiedenis van de hiëro- waar telkens weer andere beper-
gen met de montage rechtstreeks glyfe blijkt dat het vooral de kom- kingen in het spel zijn , afwezigheid
te benutten voor de theorie van binaties zijn van op elkaar botsen- van de auditieve waarneming, af-
het filmbeeld. Hoewel zijn tekst de de tekens die een beeldend effekt wezigheid in het visuele van be-
nodige diamat-rethoriek vertoont, sorteren . Dat geldt op dezelfde wij- paalde belangrijke dimensies als
ontleedt hij de film als geen ander ze voor de film en de architektuur. tijd en beweging. Architektuur
in die tijd. De kompositorische heeft als specifieke mogelijkheid
eenheid tussen het kader van het Uiteindelijk draait alles om 'het een steeds wisselend standpunt
filmbeeld en het objekt daarbinnen verhaal' , de uiteindelijke betekenis van waaruit waargenomen wordt
is op een bepaalde manier over- van de film . Opnemen, regisseren en als zeer belangrijk verschil -het
draagbaar naar de architektuur; en monteren veronderstelt niet al- is een taktiele(kunst)vorm, je kunt
n.1. de gevel-behandeling als totaal leen materiaal-beheersing, maar het voelen en aanraken. Er is niet
en de elementen waaruit deze is tevens een ontwikkelde blik en alleen een steeds wisselende
opgebouwd . daarmee een ontwikkeld idee ruimte-ervaring maar ook een tak-
over het medium zelf. tiele ervaring in betrokken. Dat is
Gaat het om een ritmische opeen- in geen enkele andere vorm het
volging in koppelingen of gaat het De werkzaamheden van een ont- geval, behalve dan misschien de
om 'post-moderne' botsingen. Dit werpend architect vertonen over- specifieke kunstvorm van het envi-
probleem raakt in hoge mate het eenkomst met die van het film ma- ronment (bij Kienholz bijvoor-
probleem van Wolfgang Welsch in ken. De ontwerper monteert even- beeld). In die zin gaat het om meer
zijn uiteenzetting over post-moder- eens beelden in een bepaalde dan 'waarnemingsdrift' alleen. De-
ne architektuur. context van het geheel. Nu is ar- ze term wordt door Metz gebruik
chitectuur geen film , een gebouw voor de filmsignificant. Het objekt
Eisenstein's montage-vormen als is perse immobiel, in rust. Maar in in de film is zelf afwezig, de blik
metrische montage, tonale monta- feite geldt dat voor film ook, het werkt op afstand.
86 TRAFO

Er zijn bij architectuur meerdere Produktie is ook altijd consumptie Louis Andriessen heeft dat gedaan
zintuigen in het spel, de afstand- zoals met de lucifer, er wordt ook in De Materie. De Materie bestaat
zintuigen: zien en kontaktzintuigen: iets kapot gemaakt, verbruikt. De uit vier zelfstandige werken, die elk
tastzin. Metz wijst er op dat het begrippen horen bij elkaar. Via de- ongeveer vijfentwintig minuten du-
niet toevallig is dat de belangrijk- ze weg heb ik onlangs het werk ren. Elk deel gaat over een manier
ste, maatschappelijk aanvaarde van Eisenman geanalyseerd - een waarop de geest omgaat met de
kunstvormen op de afstandzintui- 'verscheuren' van concepten (zie materie. De historische voorbeel-
gen zijn gebaseerd, en dat de Peter Eisenman, Recente projec- den waaraan wordt gerefereerd
kunstvormen die op de kontaktzin- ten, SUN, 1990). Het idee van zijn op één na afkomstig uit de ne-
tuigen steunen, vaak als 'jouissance' (er is geen goede ver- derlandse kultuur. Eén van de be-
'tweederangs' worden beschouwd taling door de opeengestapelde langrijkste bouwstenen voor de
(kookkunst, kunst van het parfu- betekenissen van het woord, ple- muziek wordt bepaald door de for-
meren). Architektuur heeft de be- zier is veel te mager) is afkomstig tissimo accoorden. Met grote tus-
trekkelijk unieke mogelijkheid van uit de psycho-analyse. Ook senpozen worden ze het hele stuk
kombinatie van afstandzintuigen Klossowoski's simulacrum wordt er door gespeeld, voornamelijk door
èn kontaktzintuigen. mee in verband gebracht. strijkers, piano, klokkenspel, vibra-
foon en gongs. Ze markeren de
Tot zover zijn dit soort opmerkin- Adorno heeft ooit opgemerkt dat gang van Hadewijch door de kat-
gen voor vrijwel iedereen pro- werkelijk grote kunst een soort hedraal van Reims. Voor de vorm
bleemloos. Om wat verder te ko- vuurwerk is, 'pyrotechniek', omdat van dit deel heeft de componist
men onderscheidt Lyotard twee het gaat om steriele consumptie een plattegrond van het plafond
vormen van produktie, de één pro- van energie. De vraag is nu in van de kathedraal in Reims als uit-
duktief de ander steriel. hoeverre dit idee overdraagbaar is gangspunt genomen. De konstruk-
Wanneer iemand het gas aan- naar de architectuur. tie van de kathedraal wordt geken-
steekt met een lucifer onder de merkt door de verhoudingen in de
fluitketel om water voor koffie op te Architectuur is eveneens produk- afstanden tussen de pilaren, de
zetten, zodat je tenminste alert de tieve consumptie van natuur. Er steunpunten voor de gewelven. De
dag kunt beginnen, dan is de wordt iets gebouwd dat een maat- pijlers vormen ook de steunpunten
'consumptie' van de lucifer niet ste- schappelijk doel heeft. Het kost van de compositie, van links naar
riel. Het is een beweging die ge- natuur en geld en brengt geld op - rechts gezien.
richt is op een bepaald doel dat de economische kringloop. Toch
thuishoort in de kringloop van het zijn er, zeker de laatste tijd, nogal Andriessen heeft dezelfde verhou-
kapitaal. Maar wanneer een kind wat architecten die hun activiteiten dingen tussen de pilaren toegepast
een lucifer afsteekt om te zien wat verleggen naar de andere kant op de tijdsduur van de fortissimo
er gebeurt - just for the fun of it - van de produktie. Vaak 'papieren' accoorden. De muziek beweegt
dan geniet hij van het moment zelf, architectuur - je kunt het niet bou- zich als het ware tussen de pilaren
de kleuren die ontstaan, de hitte, wen - dus 'je hebt er niets aan'. door. In totaal passeren veertien
het stukje hout dat verschrompelt Ook hier is nog een vergelijk mo- pilaren. Tussendoor klinkt de balla-
en het gesis van de fosfor. gelijk met de filmer, als door de demuziek in allerlei vormen en
montage van beelden geen enkele zingt Hadewijch haar Zevende Vi-
Zijn activiteit leidt zogezegd 'tot herkenning meer mogelijk is, dan sioen. Zowel gothiek als muziek
niets', een fysicus zou zeggen het is de film onverkoopbaar en 'kost' gaan grote overeenkomst vertonen
verlies van energie. Lyotard is met alleen geld. Filmer en architect in hun struktuur, het ene systeem
name geïnteresseerd in de laatste staan dan aan de periferie van de wordt in het andere getransfor-
'nutteloze' vorm van produktie. In- economische kringloop. In dit ver- meerd. Dit wordt ook wel
tens genot en sexueel plezier - in band gaat het me om beide nivo's, 'intertextualiteit' genoemd.
een zeer brede betekenis van sti- een esthetisch concept vertaald Het beste voorbeeld op het gebied
mulering van zintuigen, noemt hij naar een architektonisch objekt, van de 'pyro-architectuur' is de
'jouissance'. Een begrip dat we m.a.w. de transformatie van de overigens niet meer aan de perife-
ook bij Julia Kristeva tegenkomen. ene struktuur in de andere. rie werkende Bernard Tschumi. In
projektomschrijving 87

rr
I
I
,
J

)
··

.-3-! .----:-3-' r- 3'-'"


." ,

r- 3--' ......
I · !

l· ~
i

'-I

~ ft-e- ~O e ~o 1.- ~o e ft" 10 ftu El


" J EI ~ .. e II

,
~ ~e ~e
;8 Ie ~e .,
e I' e al Cl 1I II

plattegrond kathedraal van reims / fragment partituur 'de materie' (louis andriessen)
88 TRAFO

zijn Manhattan Transcripts wordt reële pyrotechniek. Hij projecteer- ziet? Wat je ziet is 'een fraaie
architectuur bewerkt als een film; de in de tuin van de villa een ma- maquette' en zeker geen reëel ge-
'the Transcripts consist of frame- quette van het huis die om de zo- bouw want dat is vanuit dat supe-
by-frame descriptions of an archi- veel tijd in de brand vloog. Hij ging rieure vogelperspectief nooit zicht-
tectural inquest'. By no means do door met het ontwerpen, tekenin- baar. En vogels zijn niet geïnteres-
they comprise a definitive state- gen van het huis werden in reliëf in seerd, behalve de duiven die er op
ment; they are a tool-in-the-ma- tegels gebakken en vervolgens zitten. En zo pragmatisch was h!=lt
king, a work-in-progress. Het hele onder de waterlijn in het zwembad niet bedoeld. De maquette is er in
procedé steunt weer op een theo- aangebracht. Ook de maquette gaf dit geval slechts als 'investering' op
retisch artikel The Pleasure of Ar- geen zicht meer op de werkelijk- de toekomst, in de meest banale
chitecture wat gaat over de hierbo- heid van het huis - het is tegelijk zin van het woord. De zogenaamde
ven beschreven theorie van de een axonometrie. Het ding zelf 'handreiking' naar de niet-deskundi-
jouissance. staat schuin, er is één punt van ge kijker die uit de tekeningen geen
waaruit het een rechtopstaand ge- wijs kan worden en aangewezen is
De Transcripts zijn het jongetje bouw lijkt. Een drie-dimensionele op het totale beeld van de maquet-
met de lucifer; aangestoken voor constructie levert een beeld op te, blijkt een slim middel om de op-
zijn eigen plezier. Tschumi ge- van een twee-dimensionele teke- drachtgever over de streep te ha-
bruikt letterlijk film-stills, beelden ning. Het proces van representatie len. Maar ook hier geldt, wat je ziet
die in een bepaalde sequentie ge- wordt omgekeerd; de maquette is is niet wat er komt te staan.
lezen moeten worden. er normaliter voor de 'diepte', het
perspectief. Precies dit vervalt, de De 'winst' van de niet-theoretiseren-
Het is een architectuUr die ook be- maquette is 'plat'. de architekt die zijn eigen idëen
wust niet gebouwd moet worden, voor onbetwistbaar houdt, is soms
niet gebouwd kan worden - buiten In de kunst is deze vertekening aanzienlijk kleiner dan veelal ge-
de kringloop van maatschappelijk van de drie-dimensionele ruimte meend wordt. Alles wat zo evident
kapitaal. De ideeën van John Kör- ontgonnen door Duchamp. 'Etant leek, is bij nadere beschouwing
meling lijken er wel wat op - hoe- donnés' is daar wel het beste voor- toch aanzienlijk complexer dan op
wel de laatste altijd spreekt over beeld van. De kijker wordt in de het eerste gezicht gedacht werd .
'beelden' of een 'sterk idee' wat te positie van voyeur ge manou- Het lijkt tijd te worden voor een ver-
veel een afgerond concept veron- vreerd. De naakte liggende vrouw anderde kijk op het vakgebied ar-
derstelt. De discussie over het al wordt alleen 'levend materiaal' chitektuur en stedebouw.
dan niet tot 'de architectuur' beho- door de voyeurblik van de toe-
ren van dit soort ideeën is betrek- schouwer die door de twee gaten
kelijk zinloos omdat beide partijen in de deur naar binnen loert. Ei- A. Graafland
het begrip claimen zonder het ver- senman heeft dit herhaald in 'Site,
der te definiëren. Wat bij Körme- unseen' (opgenomen als filmstills
ling wel duidelijk is, is dat hij eve- in Recente projecten). Wat je ziet
nals Tschumi behoort tot de archi- is niet goed duidelijk, onmisken-
tecten van de pyrotechniek. Hij baar zijn architectonische handte-
maakt geen gebruik van de verlei- kening; de transformatie van de
dingsstrategieën van menig archi- kubus. Het beeld 'zelf' is vervormd,
tect met fraaie maquettes die als de projectie echter 'reëel'. Spiele-
'kostbaar object' slechts één doel rei of een statement over architec-
hebben -zo snel mogelijk intreden tuur; wat je ziet is niet wat er staat.
in de economische kringloop. Ook de voyeurpositie is herhaald -
de verwijzing naar 'Etant données'
Toen bijvoorbeeld Eisenman hoor- is overduidelijk aanwezig. Vaak
de dat zijn aanvankelijke opdracht lijkt de traditionele ontwerper in het
voor House X niet doorging werd gelijk te staan - maar is zijn fraaie
het toch al controversiële ontwerp maquette werkelijk datgene wat je
89

verklarende woorden- en namenlijst

Conceptuele ordening: samen- stisch idee van Philip Johnson om Jean Françoise Lyotard: heden-
hangende structuur in een al dan een aantal contemporaine archi- daags frans filosoof die gebroken
niet architectonisch object. Kan te tecten als groep te definiëren (zon- heeft met ongeveer alles waar Ei-
maken hebben met een blik op de der stijlkenmerken) middels senstein in geloofde. Post-marxist
wereld, de psyche, de intuïtie of MOMA-tentoonstelling in 1988. die de thema's van het Verlich-
een meta-fysisch thema. tingsdenken als opgebrand be-
Deconstructie: schouwt. Belangrijkste boek: Le
Conceptueel model: literair procedee om filosofische' en Differend.
een tastbaar materieel object dat literaire teksten te critiseren zon-
iets anders representeert. In een der dit critisch te willen noemen in Manfredo Tafuri: belangrijkste
aantal gevallen voortkomend uit verband met reminiscenties met (levende) laatmarxistische archi-
conceptueel onderzoek of meer het marxisme. Belangrijkste verte- tectuur criticus. Doceert in Venetië.
intuïtieve noties. genwoordigers zijn Jacques Derri- Moet niets hebben van conceptue-
da en Julia Kristeva. Belangrijkste le modes als deconstructivisme of
Conceptueel onderzoek: (ook werk op dat gebied ; resp. Glas en kritisch regionalisme.
wel, maar ten onrechte 'con- La révolution du language poéti-
ceptuele architectuur' genoemd) que. 8ernard Tschumi: zwitsers archi-
samenhangend betoog over een tect, woonde en werkte in Parijs.
esthetisch produkt (architectuur, Pyrotechniek/ architectuur: Geïspireerd door Bataille. Decaan
film , beeldende kunst.) Hier het conceptueel model uitsluitend ten Columbia University N.Y.
criterium of iets architectuur is of behoeve van eigen plezier. Kan
gebouw. 'Conceptuele niet gebouwd worden. Belangrijk- Rem Koolhaas: scenarioschrijver
architectuur' is pleonasme. ste vertegenwoordiger in Neder- die de meest onwaarschijnlijke ar-
land : John Körmeling. In de USA: chitectuur bedenkt. Enige neder-
Gebouw (of woongebouw): ma- Eisenman en Tschumi. Affiniteit landse avant-garde architect. Niet
terieel object waarin gewoond kan met Bataille's 'transgressie' en erg geliefd bij aanhangers moder-
worden of andere activiteiten van Kristeva's 'jouissance. nisme jaren '20-'30, de avant-gar-
mensen of machines hun plaats de van de architectuur in die tijd .
vinden. Biedt onderdak en be- Trafo-project: laatste ambitieuze
schutting , en blijft staan volgens projekt 'oude stijl' Faculteit der Winy Maas: jonge talentvolle
Vitruvius. Zie projectomschrijving. Bouwkunde . Neemt wanhopig-op- gast-docent Trafo-project, werk-
gewekt afscheid van het projecton- zaam bij het OMA, winnaar Euro-
Architectuur: materieel ruimte- derwijs. Affiniteit met het vlot van pan 1991 .
vormend object dat ontwikkeld is Medusa in Delirious New Vork
volgens een samenhangend be- (Rem Koolhaas) . Marcel Duchamp: geniaal kun-
toog van ontwerpregels en een stenaar die nog weinig geevenaard
conceptuele ordening (niet vol- Sergei Eisenstein: russisch fil- is door de huidige kunstenaar.
gens een ideetje). Is 'mooi' vol- mer die geloofde in de revolutie Groot schaakliefhebber. Maakte
gens Vitruvius. Niet makkelijk te van 1917 en zijn films inzette voor 'ready mades' , wat hem een hoop
maken. het ontwikkelen van revolutionair werk scheelde. Hield daardoor tijd
bewustzijn. Nooit gelukt. over om te schaken.
Deconstructivisme: oportuni-

Das könnte Ihnen auch gefallen