Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
W I L L K A WA M A N
Willka Waman
Killku Warak’aq
willakuynin
Willka Waman:
Killku Warak’aq
willakuynin
© Jesús Manya Salas
Hatumut’asqan
Wasi llank’ay:
Alameda Pachakuteq 700
Rimanapaq:
51-84-947002737
amarukusiwaman@gmail.com
jesusmanya@yahoo.es
Erick Condori
Llinphiq
Qosqo llaqtapi,
2021 mosoqwatapi.
2
Killku Warak’apaq
Qelqamantan paqarichimuran harawikunata,
willakuykunata, takikuynata,
ima sumaq rimakuykunata; allin watasqa misk'ipas
llakiywan, sapanka yuyaychayninpi.
3
Mañaykukuy
Laramani Apu
Apu Willkanuta,
Ausanqati Apu
Apullay Salqantay;
Yanapaykuwaychis.
Qankuna qowaychis
kallpata yuyayta,
Willka Wamanmanta
Willarikunaypaq.
Sumaq Pachamama
Qhapaq Inti Tayta,
mañakuykichismi
chanin hamut'ayta.
Yuyayta, yachayta
qankuna qowaychis,
Willkawamanmanta
willarikunaypaq.
4
I.- PAQARIMUY
Phuyu Qotaña Chaymanta pachas
sumaq iphiñas, Willka Paqoqa,
pay Willka Paqoq ña watusqaña
tiyanan kasqa. paqo qayninpi.
5
Tayta wamankunas
atipakunku phiñasqa, Kaykunamantas
warmataq yawarchaska taytan Paqoqa,
munayninta hunt'an. Apukunaman
haywakoq pacha.
Kinsa uñatas chitan
iskay wañun hoqlla qepan, Qhari churinpa
chakichanmanta huchakunata,
watuchasqata panpachananpaq
kawsachin llank'aywan. qhawarinanpaq.
Tawantinkutas Tawantinkusyá:
Willkawamanqa, wanasaqpunin
maqanakuypi thuqasaqpunin,
wikaparparin. nispa mañakunku.
7
Willka Paqoqa
musphaspas rikun, Kasqan pachallas
qhari churinpa kutirqanpunpas,
qharikasqanta. wayratawanpas
atipasparaq.
Karupiraqsi Willka Paqoq
allin chakrankuna,
Toqsanqota
qocha chaypiraq.
Chay chakratapas
Willka Wamanqa,
sapachallansi
allinta llank'an.
Qasirqospaqa
qochatas haykun,
chinparqontaqsi
wanp'u patapi.
8
II.- WAYNA QOLLANA
Layo llaqtapis Kay wayna qharis
ch'akiy mit'api, t'inkata chaskin:
Taytachaq wasin Llaqtanchispaqqa
wasichakunan. Risaqmi, ch'allaykun.
Markapatatas Markapataman
puririnanku, chayarqospaqa,
Willka Wamansi qhawaykuchinsi
qollana kanqa. runakunaman,
k'asphi tawqata:
9
Sapankachari Kaypis mallkita
hoqta apasun, Willka Wamanqa
nispas runaqa sayaykarichin,
qellaykacharin. waqyarikuntaq.
Rikrarikuspas Taripankusyá
puririn pacha, k'aspi q'epimoq
kayta rikuspas pureqkunaman:
sapanka runa, Pituy wank'arpi.
10
Willka Wamanpa Waqaykukunsi
mallkintasyari, kusikuymanta,
chawpi kanchapi Mama Illawa
sayaykachinku. warmikunawan.
Aqhas aysakun
mak'as mak'asraq,
kukas rakikun
llasaq hach'iypi.
Ukyaykuspankus
ch'isiyaykunku,
tutantintaqsi
waraqeykunku.
Kamachikuqtas
tusuykachinku,
sapanka wayrus
muyuriykachin.
11
III.- HANANCHAYNIY
Willka Wamanqa Kay punamantan
qhari kasqanta yachaspan, qhawarirqanki,
uyarin harawiqmanta ñawi hunt'ata
hananchaykuyta: Willkanutata.
12
Kaymantataqmi Kawsakuy qhari
uyarirqanki, munaskay wawqe,
wayra waqtaqtin kusi simipi
qaparisqanta. ataw qellpupi.
13
IV.- ARI QHEPAY
Arequipa pureq Millmas rutukun
pawqara taytas, wiñasqankama,
Willka Paqoman chaqnankutaqsi
kayta willaykun: chunka llamapi.
14
Ch'uspankuwansi Usqhay usqhayllas
saminchaykunku: uraykuyqonku,
Pusariwayku P'isaq tanpunta
Apulláy, mañakunku. Yanawaraman.
15
Mollendopiqa Chawpi p'unchaysi
wawqensi chaskin, kallpan peqturqon,
ancha kusisqa aqopanpapi
mosoq wasinpi. ruphay k'anaqtin.
Mama Illawas
suyasqa riki,
tuwi paqocha
aycha kankantin.
Arequipamanta
apasqakunas,
wasiman haykun
mamaq chaskisqan:
17
V.- YANAYCHAKUY
Willka Wamanqa Uwina saras
kinsa p'unchayllas, wasinman hamun,
taytamamanta chunka llamapi
tiyapayaykun: allin chaqnasqa.
18
Kutirqamunki Hinas puririn
suyachisqayki, tawa llamapi,
Nispas kutichin hoqñas sonqonqa
sumaq sipasqa. hoqtaq yuyaynin.
19
Qhepantin p'unchay Hinamantaqa
chayamoqtinsi, hasp'eqsi haykun,
chakra patata mana samaspas
llapalla rinku. wachuta seqan.
Qhepallankutas Chaymantataqsi
Willkaqa purín, pisipaqtapas,
tawa llamanta usqhayllapaqraq
qatirkuspa. yanapaykurqon.
20
VI.- WAYLLUNAKUY
Punchaysi llank'aq
Willqa Wamanqa, Minch'a tutallan
tutataq rimaq kutirqamusaq,
Kusi Nukch'uwan. kancha qhepapi
suyashawanki.
Hinas kay sipas
willanqa payman, Kuska tutatan
phiña taytanpa puririsunchis,
mat'iykusqanta: llaqtaypitaqmi
illarisunchis.
Mana munasqay
qharimantaqmi, Nispas luluykun
sawaskachiwayta anchatapuni,
pay munan. tutamantantaq
q'epicharikun.
Willka Wamanqa
kaq pachas mañakun: Wasiyoq taytaq
Tutaq sonqonpin sutinqa kasqa,
Ripusun. Choqemakiyá,
manchana suti.
21
Paysi warminwan
kacharparipun, Imanasunkin
Willka Wamanta wawallay wawa,
añaychakuspa. kay p'unchaykunan
khuyay purinki.
Hasp'isqanmantas
papata qonku, Llakikunkichu,
tawa chaqnayta onqoshankichu,
hoq q'epitawan. puriyllamantáq
qanqa qokunki.
Phuyu Qotaña
wasintas chayan, Willawayari,
Willka Wamanqa mamaykin kani,
weqeytawanpas
papa chaqnantin.
ukyaykuyari.
Tayta mamansi
Nispas mamaqa
payta qhawaykun,
waqan khuyayta,
hoq uyayoqta
qhasqollanpitaq
llakirisqata.
oqllaykun payta.
Wasi qhepapis
Hinas waynaqa
q'epiy pakasqata,
kayta rimarin:
ima khuyayta
Ama mamalláy
maman tarisqa.
waqapuwaychu,
sonqoymi waqan,
Llakisqas tapun yawarta sut'un.
waqay ñawintin,
mama Illawa
wayna churinta:
22
Qolqe ch'uspaytan Hinan taytallay,
wikch'umusqani, chaymi kutisaq,
kutirqosaqmi Ña pacha, ninsi
Llallaparata. Willka Wamanqa.
24
VII.- CHINKAY CHINKA
Payqa suyasqas Wiluyupipas
nisqanta hina, kaqtas saqenku,
q'epillantinña apachitaman
kancha qhepapi. ishkay rumita.
Yanawarapis Apachitapi
ishkay rumipi, samashaqtinkus,
llakinku qhepan, Willkanumanta
apachitapi. Inti lloqsemun.
25
Qori hamanq'ay
hinas phanchirin, Ay munay munay,
raphinkunata ay waylluy waylluy,
orqo patapi. ñak'ariymari
qanqa kasqanki;
Sumaq Intiqa
Pacha kawsacheq, tayta mamayta
runa kusicheq wikch'uchiwaspan,
Qori qoyllurqa. ancha karuta
pusamuwanki.
Langui qochapas
lliqririmunsi, Ancha kunanchá
qolqe lirpuman paykuna riki,
watukushanku
rikch'amusparaq.
wawallantaqa.
Kayta rikuspas
Puñunay waseq
Kusi Ñukch'uqa,
ukhuntachari,
musphay pachapi
chusaq q'esata
utirparinraq. tarinku riki.
26
Willka Wamanqa Hinas chayanku
ancha llakisqas, chawpi p'unchayta.
maki chakinta ancha sayk'uspa
luluspa much'an. Lloqo pataman.
P'ituchaykuspas Waynallanmansi
munapayaspa, mikhuykarichin,
upallaykachin munapayaspa
pusarikapun. umiykusparaq.
27
Rikch'arispaqa Waynaqa phawan
Qhawarinkunñas, p'itasparaqsi,
Phuyu Qotaña mayu wayq'ota
orqokunata. unu apamoq.
Yupatapunin
ch'akiykushawan,
unuchallata
qoykuway, mañakun.
28
VIII.- MASHKANAKUY
Maki phoqtunpis
Willka apamun, Tutas chayamun
ch'uya unuta waqyashallaqtin,
sumaq T'ikanpaq. pachas illarin
waqaykushaqtin.
¡Ay! Aqoyraki
imataq kayqa… Tuta p'unchaysi
manas kapunchu mashkaykushallan,
Kusi Ñukch'uqa. urpi sonqonta
mana tarispa.
Wichay urayta
phawaykachaspa, Manapuniña
sipasta waqyan imanaytapas atispas,
qaparisparaq. Willka Waman
khaynata takin:
Orqokunallas
kutichimunku, Waman Tiyana
kikin kunkanta orqo qayllapin,
yachapayaspa. urpichallayta
chinkachikuni.
29
Wayrachu apan Ñukch'u siminpin
Pachachu millp'un, asirikoqtin,
manapuniñan seqepi chikchi
tariniñachu. qhawarichikoq.
30
Noqama riki
Waqasqanwanpas yachakuspaqa,
sayk'upuspanñas, chay wasinmanta
wasinta ripun horqomunayqa.
khuyay waynaqa.
Hinamantaq
Chayraqsi willan kukatas rikun,
tayta mamanman, chaymantataqsi
tukuy llakipi unancharikun.
rikukusqanta.
Tutaq sonqonta
Tayta mamaqa suyaykuspansi,
khuskas waqaykun, Hach'a Q'atawi
churillankuta orqota rinku.
khuyapayaspa.
Chay orqomantas
Willka Paqoqa qoyllur chayan
ancha llakisqas, Apu Qenpurman.
khaynata nin:
Munasqay churi, Hinas paqoqa
churinta kamachin:
sonqoypa sirk'an, Qoyllurta qatiy
willakuwaqmá, tarinkin, saminchan.
chay sipas warmi
munasqaykita.
31
Willka Wamanqa
IX.- TARIPAKUY
Kay paqos ch'anqan
ch'itichakuspas, chay qoyllurtaqa,
usqhay puririn kamarichispa
Apu Qenpurman. Machupiqchuman.
32
Willka Wamanqa
hoq orqomantas, Pachamamataq
rikurqon pacha ususintaqa,
kusi T'ikanta. Amarunwanraq
muyuykachisqa.
Kaqsi Ñukch'upas
waqyareqtinqa, Chay ch'unchukunas
reqsirqollantaq ancha phiñaraq,
warmayananta. Willka Wamanta
wach'imun pacha.
Takiykamunsi
tukuy sonqonwan, Intitaraqsi
ima khuyayta tutayachinku,
khaynata nispa: chay wach'inkuta
p'itachimuspa.
Ay layku layku
laykuykakapunin, Willka Wamanqa
machaypin kapuni thallarqon pachas,
qan munasqay rayku. ch'apra ukhupi
chayllañas qespin.
Waynapas takinsi:
Kayqa tariykiñan, Suchuspakamas
urpillay urpi, payqa ayqenpun;
asllata suyaykuy Salqantaymansi
qespirqachisqaykin. willakoq ripun.
Llakisqaykita, Ch'unchukunata
taytaykipas puñurqachipun;
nimuwankuñan amarukunas
qhaqya t'oqyaypi. puñuykarqapun.
34
Rit'i Apuqa Yapayaspasyá
Allinmi ninsi, chakinta much'an.
pay Intitaqsi hoq'oykuraqsi
mana ripunchu. warma weqenwan.
Munarqokunsi Chukchanwantaqsi
munay warmita: ch'akiykachipun,
Hanaq Pachaman manchakuyninwan
Apasaq, rimarikuspa. llanp'uy llanp'uyta.
35
Hinan, hoq Waman Siwar q'entillan
payman tukuspan, sapa paqariyta,
q'epirikuwan t'ikaq mishk'inta
Hanaq Pachaman, umipayawaq.
ch'unchumantataq Waqayniywanmi
hark'awaspanku; añaychakuyki,
Pachamamayá tukuy sonqotaq
chayta unanchan. yupaychakuyki.
36
Kunanqa Apus Qenpur orqopi
kunturta waqyan, samaykurispas,
hanaq mallkuqa seqaykullantaq
kaq pachas hamun. hatun punaman.
Hatun yunkatas
qhepapi saqen,
Qosqoq patantas
payqa chinkarin.
37
X.- WASICHAKUY
Waman waynaqa Willka Paqoqa
waqyarikunsi, mak'alliykunsi:
tukuy kallpanwan Suyasharqaykin
tayta mamanta. wawallay.
38
Phuyu Qotaña
muyukunapas, Kunanqa sipas
q'omer q'epiñas ñoqa hinayá,
mast'arikunku. kay uywanchispa
qhepanta puriy.
Uywakunapas
ch'aqwarispankus, Hinas sipasqa
anchuykarinku orqon q'asanpi,
sipas runanman. uywata michin
takiykukuspa.
Hinas chaskinku
musoq mamata,
paypa michisqan
purinankupaq.
Hanaq Pachapas
t'akarimunsi,
qori chirapa
antay lluklluta.
Orqopatapi
chinkareq Intis
Ñukch'oq mat'inta
much'aspa ripun.
Chay q'ochurikuy
tukukoqtinsi,
Mama Illawa
Nukch'uta kamachin:
39
XI.- ÑAKARIY
Hoq tutas riki Kaytasyá uyarin
puñushaqtinña, ancha sut'itaraq
hoq puku puku pay Kusi Nukch'uqa,
waqapayaykun: pacha illareqta.
40
ima llakipas Waqaspachá
qatiwaswanchis, wañunkuman,
ishkayninchismi rumimanchá
kushka kananchis. tukunkuman.
Amapuni Sonqoytawanpas
paykunaqa, q'apirqokuspan,
waqasqayta yawar sut'uta
yachachunchu. waqaykachisaq.
41
Kay takiyninta Kayta rikuspas
tukuykoqtinsi, Willka Paqoqa,
phuyu Intita qhari waqayta
tutayarqachin. waqaykun payqa.
Kaqllataqyari Llallaparaman
sumaq Nukch'upas, sipillachuntaq,
qhaqyaq chayasqan chay ñawpaq munaq
wañullasqataq. Choqe Pumata.
42
Chaynas kasqaku
Hinatas ruwan, chay Willkakuna,
Phuyu Qotaña llapan apuwan
Iphiñayqoqqa, rimareqkuna;
Hatun Paqoqa.
taytansi kasqa
Chay Suni Wayna huchataripaq,
Choqe Pumaqa, churintaq kasqa
tapupakuspas llapa atipaq.
yachaska riki.
Paklla orqopi
pay Kusi Nukch'oq,
qaqa ukhupi
pakakusqanta.
Chaysi seqasqa
chay orqotaqa,
hinas qhaqyaqa
payta sipisqa.
Tayta mamansi
waqaspa nin:
Pachakamaqmi
kay aynita kutichin.
43
WAQYARIKUY
Kaypin tukupun qhepa wiñayman
kay willakuynin; reqsiykachiychis,
sonqollaymanta Perúninchispa
phanchimoq t'ika. kikin sonqonta;
44
Hace más de una centuria, en un alejado pueblo de la nación K´ana
en la hacienda Parq´o de la Región del Cusco, nació el 14 de abril del
año 1909 Andrés Avelino Alencastre Gutiérrez; fueron sus padres
Leopoldo Alencastre Zapata y María Rosa Gutiérrez, siendo el
cuarto de los ocho hermanos varones de la familia; a muy tempra-
na edad por la enfermedad de su señora madre, amamantó los
pechos de doña Eulalia Pineda de Taparaco.
La historia social y cultural del Cusco en los albores del siglo pasa-
do, que escenificaba esa contradicción entre la herencia gamonal
como ser social y el poeta revolucionario como su conciencia social;
tuvo encuentros y desencuentros, como aquella fatídica noche del
2 de agosto en 1984, en que fue sacrificado cruelmente por sus pro-
pios comuneros, por unas tierras en disputa y en el marco de una
omisión y silencio sospechoso del poder judicial y abogados tinte-
rillos que atizan fuegos para cobrar mayores dividendos. Las letras
de Yawar Para escritas reclamando la ausencia del padre se cum-
plieron proféticamente, ambos partieron a la eternidad en las mis-
mas condiciones dramáticas.
53
Desde experiencias y profesiones distintas José María Argue-
das(Apurímac), Jorge Lira(Cusco), Cesar Guardia Mayor-
ga(Ayacucho), Gamaniel Churata(Puno) entre otros escritores
quechuas; defendieron y estudiaron la identidad y la reflexión del
pensamiento andino, que entre uno de sus fundamentos y princi-
pios aboga y práctica la diversidad y la complementariedad como
una de las leyes de la sociedad para el desarrollo; muy distinta a la
unidad producto de la liquidación o supremacía de contrarios que
rige en el occidente.
56
“Qori Hamanq'ay – Azucena de Oro – tiene tres pétalos: Túpac Amaru,
pétalo sangrante de sacrificio; Aqoyraki, que muestra el cataclismo de
Ancash y Willka Waman, pétalo impregnado de la vida tenaz y trágica de
un titán del Ande” señala en la introducción Andrés Alencastre
Qankuna qowaychis
kallpata yuyayta,
Willka Wamanmanta
Willarikunaypaq.
Sumaq Pachamama
Qhapaq Inti Tayta,
Mañakuykichismi
chanin hamut'ayta.
Yuyayta, yachayta
qankuna qowaychis,
Willkawamanmanta
Willarikunaypaq”.
57
Andrés Alencastre llegó a la temprana
conclusión, que la mejor representa-
ción de escribir un relato, cuento, mito,
historia, ensayo, costumbres y sabe-
res, en el idioma quechua; era a través
del verso corto y preciso, enfático y
directo, así lo hizo en sus obras en tea-
tro. El formato de cuentos y novelas
recurriendo a la técnica del castellano
con frases y textos prolongados,
estructurados horizontalmente; no
recoge con pausa y tranquilidad la
expresión de un idioma oral complejo,
aglutinante y polifónico como el quechua; por ejemplo una sola
palabra como illapasqa requiere una amplia traducción castellana,
para referirse a una destacada persona, animal o naturaleza, toca-
do por el rayo, el relámpago y el trueno, cumpliendo fines espiri-
tuales y curativos.
Hinamantari
kunununun
illapantaq.
Qanri ñust'a
59
unuykita
paramunki
mayninpiri
chikchimunki
rit'imunki.
Pacharuraq
Pachakamaq
Wiraqocha
kay hinapaq
churasunki
kamasunki.
61
Esta edición de Willka Waman recopila el espíritu y el contenido
central de la escritura quechua del autor, salvo una que otra pala-
bra actualizada y el reordenamiento de sus capítulos para una
mejor estructura. Este willakuy es un gran trabajo que debemos
seguir las nuevas generaciones para aprender su riqueza y sonori-
dad en el uso vigoroso y dulce del Runa Simi, seguir la huella de su
creación artística y literaria qheswa. Este willakuy de Killku Warak'a
tiene su original técnica narrativa interna y externa, trama, perso-
najes, contextos, llamamiento, nudo, desenlace y convocatoria; es
una elaboración muy contemporánea del y para el Idioma Que-
chua; tal vez distinta a los patrones y modelos del castellano y su
escritura, en esta singularidad radica la universalidad de nuestro
idioma.
62
Foto: De izquierda a derecha Eulogio Nishiyama, poeta Luís Nieto
Miranda, escritor Hector Velarde y el poeta Killku Warak’a
(Andrés Alencastre Gutiérrez); en la parte posterior y parados
cineasta Jorge Vignati y una comunera.
63
ALLWISQA
WILLKA WAMAN
MAÑAYKUKUY
I.- PAQARIMUY
II.- WAYNA QOLLANA
III.- HANANCHAYNIY
IV.- ARI QHEPAY
V.- YANAYCHAKUY
VI.- WAYLLUNAKUY
VII.- CHINKAY CHINKA
VIII.- MASHKANAKUY
IX.- TARIPAKUY
X.- WASICHAKUY
XI.- ÑAKARIY
WAQYARIKUY
KILLKU WARAK’A
YAWAR HARAWIKUQ
64
KILLKU WARAK'A
(Andrés Alencastre Gutiérrez)
Paqarimuranmi Parq'o wasinpi,
K'ana runakunaq llaqtanpi, 1909
watapi; Qosqo Runakunaq Suyun-
pi; 1984 yana watapitaq phawari-
puran hanaq wichayman.
Salesianos yachaywasipin qallari-
ran yuyaychayta (1923), Ciencias y
Artes yachaywasipitaq hunt'aran
puririyninta (1929). San Antonio
Abad Hatun Yachaywasipitaq
(1940), hamawt'apaq hamut'aran.
Qelqayranmi waynuta, willaykuy-
ta, harawiykunata: Taki Parwa
(1952); Dramas y Comedias del
Ande (1940-1953); Taki Ruru
(1964); Yawar Para (1972); Qori
Hamanq'ay (1980).
Mateo Pumacahua yachaywasipi llank'aysaqtinmi, reqsikuran-
ku José María Arguedas, Jorge Lira yachaysapa runakunawan,
Sicuani llaqtapi; chaymanta pachan mast'ariranku runasimin-
chista, llaqtakunaq sonqoyninta t'aqwispanku.
Killku Warak'aq harawinkunan: Moscú, París, Bucarest, Canadá,
Chile, Bolivia, Hatun Yachaywasikunapi, wayra wasikunapipas
uyarisqa, saminchasqa, t’ikarisqa.
Qheswa Simi Hamut'ana Kuraq Sunturpipas umalleqninpipas,
llank'ayranmi qheswa siminchis ñawpaqman puririnanpaq.