VISOKA MEĐUNARODNA ŠKOLA

CAZIN

GORAN ŠUVAK

DEVIZNI KURS I DEVIZNO TRŽIŠTE

DIPLOMSKI RAD

Cazin, 2018
 VISOKA MEĐUNARODNA ŠKOLA
CAZIN

DEVIZNI KURS I DEVIZNO TRŽIŠTE

DIPLOMSKI RAD

Predmet: Finansijska tržišta

Mentor: Bogdana Vujnović-Gligorić
Kandidat: Goran Šuvak
Broj indeksa: 07-082/15
Smjer: Finansije i bankarstvo

Cazin, 2018 godine

REZIME

Devizno tržište je mjesto na kome se susreću ponuda i tražnja, odnosno vrši kupoprodaja
stranih valuta. Ono nije fizički ni prostorno ograničeno nego postoji svuda gdje se vrši
razmjena valuta. Osnovna svrha deviznog tržišta je omogućavanje i olakšavanje
međunarodne trgovine i međunarodnog kretanja kapitala. Danas se za sva međunarodna
finansijska tržišta može reći da su i devizna tržišta. Devizno tržište predstavlja uređen skup
odnosa na kome se putem organizovanog finansijskog sistema sučeljavaju ponude i tražnje
deviznih sredstava. Na taj način dolazi do formiranja deviznih kurseva, kao cijene deviznih
sredstava, na osnovu kojih se obavlja kupovina odnosno prodaja stranih sredstava plaćanja.
Funkcionisanje devizne trgovine uslovljeno je ne samo privrednim prilikama i ekonomskim
odnosima pojedinih zemalja sa inostranstvom već i prilikama koje vladaju u međunarodnoj
monetarnoj i finansijskoj oblasti.
Ključne riječi: devizno tržište, devizi kurs, valuta, rizik.

SUMMARY

The foreign exchange market is a place where you meet supply and demand, or the purchase
or sale of foreign currency performed. It is not physically or spatially limited there than
anywhere are exchanged currency. The main purpose of the foreign exchange market is to
enable and facilitate international trade and international capital movements. Today, for all
international financial markets can be said that the foreign exchange markets. Foreign
exchange is arranged as set of relationships in which through the organized financial system
face supply and demand of foreign currency. This leads to the formation of foreign exchange
rates, as the price of foreign currencies, on the basis of which it performs the purchase or sale
of foreign currency. The functioning of the foreign exchange trade is not only caused by
economic conditions and economic relations of individual countries with the rest of the
world, but also the opportunities that exist in the international monetary and financial
authorities.
Keywords: foreign exchange market, foreign exchange rate, the currency risk.
SADRŽAJ

REZIME 3

UVOD5

1. DEVIZNO TRŽIŠTE –ULOGA, ZNAČAJ, KARAKTERISTIKE 4

1.1 Uloga, značaj i razvoj deviznog tržišta.........................................................................5

1.2 Pojam, segmenti i prednosti deviznog tržišta...............................................................6
2. TEORIJE O DEVIZNOM KURSU 14

2.1. Teorija pariteta kupovne snage..................................................................................15

2.2. Platnobilansna teorija.................................................................................................16
2.3. Teorija o paritetu kamatnih stopa.............................................................................18
3. VRSTE DEVIZNIH KURSEVA 19

3.1. Čvrst devizni kurs........................................................................................................20

3.2. Promjenljivi devizni kurs............................................................................................22
3.3. Jedinstveni i višestruki devizni kursevi.....................................................................28
4. SISTEM DEVIZNIH KURSEVA 29

4.1. Formiranje deviznih kurseva.....................................................................................32

4.2. Promjene deviznog kursa............................................................................................33
4.3. Specifični poslovi na deviznom tržištu.......................................................................34
4.3.1. Arbitraža................................................................................................................35
4.3.2. Promptni, terminski i swap poslovi.....................................................................35
4.4. Rizici na deviznom tržištu...........................................................................................37
4.5. Devizna kontrola..........................................................................................................43
4.6. De facto klasifikacija deviznih ražima.......................................................................44
5. CASE STUDY - ROBNA RAZMJENA BIH I SAD 47

6. DEVIZNI KURSEVI U POJEDINIM ZEMLJAMA U TRANZICIJI 51

6.2. Mađarska......................................................................................................................52
6.3. Češka.............................................................................................................................53
6.4. Poljska..........................................................................................................................53
ZAKLJUČAK 55

LITERATURA 57
UVOD

Savremena konvertibilnost valuta, međunarodno devizno tržište, upravljanje deviznim

kursom, devizna kontrola i upravljanje deviznim transakcijama, kao i povezanost domaćeg i
svjetskog deviznog tržišta postali su sastavni dio svake finansijske i razvojne politike
preduzeća i države u cjelini. Međunarodni finansijski menadžment postaje jedan od
najvažnijih segmenata moderne nauke o finansijama. Kao takav on u sebi sadrži složene
fenomene i djelovanja deviznog kursa, međunarodnih plaćanja, deviznu politiku,
međunarodni monetarni sistem, međunarodne finansijske institucije i međunarodno
finansiranje. Uvođenje fluktuirajućih deviznih kurseva u sistem devizno kursnih aranžmana
početkom 1970.- tih godina prestavljalo je izazov za ekonomske naučne krugove. Velika i
neregularna kolebanja deviznih kurseva koja su nastupila tih godina ukazivala su na potrebu
za revidiranjem teorijskog stava u pogledu determinanti deviznog kursa. Devizni kursevi
počinju da se kreću u obimu i smjeru koji je sve teže proreći i predvidjeti, ostavljajući
negativan trag na trgovinske i finansijske odnose između otvorenih ekonomija i rezultate
poslovanja njihovih subjekata uključenih u međunarodne tokove roba i kapitala.
Ponovo u sam fokus ekonomske analize ulaze realni devizni kursevi jer su oni ti koji
definišu međunarodnu konkurentnost.Savremena teorija deviznih kurseva u svojoj početnoj
tački analize deviznih kurseva polazi od stava da devizni kursevi prestavnjaju relativne cijene
nacionalnih valuta i da su oni u režimu fluktuirajućih deviznih kurseva uslovljeni ponudom i
tražnjom na deviznom tržištu. Ova činjenica prestavlja samo polaznu tačku analize formiranja
deviznih kurseva i njihovog odnosa sa drugim makroekonomskim varijablama ili
djelovanjem nadležnih organa. Sistem deviznih kurseva je skup pravila po kojem se obavljaju
plaćanja i obavljaju transakcije preko državnih granica. Znači taj sistem određuje vrijednost
valute jedne zemlje prema vrijednosti drugih valuta na svjetskom tržištu deviza. Posebnost
koja karakteriše devizni kurs je ta što strana valuta kao specifična roba istovremeno
predstavlja i mjerilo cijena u zemlji koja je taj novac emitovala. Iz toga proizilazi logičnost da
devizni kurs u smislu formiranja cijena određene valute ima značajan uticaj te valute u
odnosu ponude i tražnje.

Prilikom formiranja deviznog kursa valuta, praktikuje se princip da ponuda strane

valute dolazi od izvoza, a tražnja za stranom valutom dolazi od uvoza. Tačnije rečeno,
devizni kurs se formira uz primjenu platnobilansnog metoda, jer ponuda i tražnja strane
valute, zapravo dolazi od platnog bilansa jedne zemlje, odnosno, kada se formiraju kursevi
valuta, jer ako platni bilans teži ka suficitu, devizni kurs valute će ispoljavati tendenciju pada
čemu je razlog povećana ponuda deviza, dok u protivnom, ako platni bilans teži ka deficitu,
tada će devizni kurs strane valute pokazati tendenciju porasta čemu je razlog povećana
tražnja deviza. Devizni kurs ili kurs valuta ima značajnu ulogu u međunarodnom platnom
prometu jer se plaćanja obavljaju između rezidenata dvije zemlje, što je prirodan tok
događaja ako se zna da se po pravilu plaćanja vrše u valuti prodavca, a da kupac za svoju
valutu treba da kupi valutu prodavca kako bi mogao da plati robu koju je od njega kupio.
Naravno, prije nego što se pristupi izvršenju ekonomsko-finansijske transakcije, potrebno je
da se zna odnos po kome će se obaviti pretvaranje jedne nacionalne valute u drugu.
Predmet poslovanja deviznog tržišta je kupovina i prodaja deviza koje su od značaja
za održavanje likvidnosti privrede u međunarodnim plaćanjima. Tu se uglavnom radi o
konvertibilnim sredstvima plaćanja. Kao subjekti na deviznom tržištu pojavljuju se ovlaštene
poslovne banke koje na deviznom tržištu posluju deviznim sredstvima svojih komitenata i
svojim sopstvenim sredstvima dobijenim od inostranih kredita, tj. vrše kupovinu i prodaju
deviza u svoje ime i za svoj račun, ili u svoje ime, a za račun nosilaca deviza. Problem
stabilnosti deviznog kursa danas se javlja kao jedan od vitalnih problema savremenog svijeta.
Taj problem se najčešće rješava mjerama državne intervencije na tom području i to u obliku
deviznih ograničenja, tako da devizni kurs postaje jedno od najsnažnijih sredstava ekonomske
politike. Manipulisanjem deviznim kursevima država nastoji da osigura što povoljnije odnose
u svom platnom bilansu, da poboljša svoje mjesto i uslove u izvozu i uvozu i tome slično.
Sve je to dovelo do pojave različitih deviznih kurseva u odnosu na nekadašnje postojanje
jedinstvenog deviznog kursa.
 1. DEVIZNO TRŽIŠTE –ULOGA, ZNAČAJ, KARAKTERISTIKE

Da bismo mogli govoriti o deviznom tržištu potrebno je da kažemo nešto i o

finansijskom tržištu. Naime, finansijska tržišta su danas povezana sa ostalim segmentima
svjetske ekonomije. Kako bi mogli razumjeti sve pojave i oscilacije koje se na njemu
dešavaju, neophodno je pratiti ukupne promjene i to ne samo u ekonomiji već i u ostalim
segmentima društva. Za finansijska tržišta možemo reći da su postala krvotok svjetske
ekonomije gdje se promjene u jednom kraju svijeta brzo šire na svaki privredni segment i
pojedinačni posao, bez obzira u kom dijelu svijeta se nalazi. Ovo najbolje možemo
predstaviti na primjeru svjetske ekonomske krize koja je započela na finansijskom tržištu
SAD-a, dakle tamo gdje je najrazvijenije, a zatim se proširila na sve ostale zemlje. Složenost
mehanizma finansijskih tržišta, velik broj učesnika, važnost regulative i nadzora, visok profit
i rizici, doveli su do toga da je razumijevanje finansijskih tržišta danas složenije nego ranije.
Dakle finansijsko tržište predstavlja transmisaoni mehanizam za pozajmljivanje sredstava
privrednih subjekata koji posjeduju viškove sredstava onima kojima ta sredstva nedostaju za
određene poslovne aktivnosti. Taj transfer od prve ka drugoj grupaciji odvija se kroz: 
 kreditno-depozitni mehanizam u okviru bankarskog sektora,
 emitovanje hartija od vrijednosti koje izdaju emitenti kojima su sredstva potrebna.
Pored ove definicije postoji i uža definicija finansijskog tržišta koja je vezana za pojam tržišta
hartija od vrijednosti. Potrebno je naglasiti da finansijska tržišta se dijele na :

 Tržišta dužničkih instrumenata (Debt market) i tržišta vlasničkih instrumenata (Stock

market), ovakva podjela vrši se na osnovu tipa finansijskih instrumenata;
 Novčano tržište (Money market) i tržište kapitala (Capital market);
 Primarno i sekundarno tržište (Primary and Secondary market);
  Devizno tržište (FX Market- Foreign Exchange Market);
 Tržište derivata ili izvedenih finansijskih instrumenata.
U ovom radu govorićemo o ulozi i značaju deviznog tržišta. Savremeno svjetsko tržište je
globalno, sa liberalizovanim tokovima roba, novca, kapitala i znanja. Naravno robna
razmjena se stalno uvećava, kao i prekogranične investicije, u traganju sa većim profitom,
koji je i pokretač svjetske ekonomije. Samim tim devizno tržište je u stalnom rastu.

Kompanije koje se bave prometom roba i usluga i plaćaju vrijednost uvezene, tj.
naplaćuju vrijednost izvezene robe imaju potrebe da kupuju i prodaju valutu. Izvoznici roba i
usluga iz jedne zemlje prodaju unijete devize za domaću valutu, a uvoznici roba i usluga
kupuju stranu valutu kojom će platiti realizovani uvoz iz određene zemlje. Devizno tržište
omogućuje, razmjenu jedne valute za drugu, tako na primer kada kompanija iz SAD-a uveze
robu iz EU i plati je evrom, mada su njeni prihodi ostvareni u dolarima, jer ih ostvaruje u
SAD-u.

1.1 Uloga, značaj i razvoj deviznog tržišta

Razvoj deviznog tržišta započeo je 1971. godine sa pojavom deviznog kursa. O tome
koliki značaj ima devizno tržište, u odnosu na druga tržišta govori i primjer da prosječna
trgovina T-bondsa  iznosi 300 biliona dolara, dok sa druge strane američka berza bilježi
prosječan dnevni promet manji od 10 biliona dolara. Na osnovu Bretonvudskog sporazuma
koji je donesen 1944. godine, a imao je zadatak da stabilizuje strane valute, omogućio je
takođe da nacionalne valute budu fiksirane u odnosu na dolar, a dolar je bio fiksiran za zlato,
tj. 35 dolara po unci zlata. Takođe potrebno je naglasiti da zemljama koje su osnovale ovaj
sporazum bilo je zabranjeno da svoje valute devalviraju preko 10%, a sve sa ciljem
poboljšanja položaja u trgovini sa drugim zemljama. Nakon drugog svjetskog rata, dolazi do
drastičnog razvoja internacionalne trgovine i to zahvaljujući poslijeratnim konstrukcijama pa
to je dovelo do naglog kretanja kapitala.
Naravno, upravo to je dovelo do destabilizacije deviznog koji je bio uspostavljen
Bretonvudskim sporazumom. Sporazum je 1971. godine odbačen i samim tim dolar se više
nije mogao konvertovati u zlato. Samim tim već do 1973. godine valute su se počele formirati
u odnosu na ponudu i tražnju, što je naravno dovelo do novih finansijskih instrumenata i
slobodne trgovine. Došlo je do ubrzanog kretanja novca iz jedne zemlje u drugu, a sa sve
većim napretkom informacionih tehnologija, tržišta su se spojila, jer je omogućeno trgovanje
po američkoj, evropskoj i azijskoj vremenskoj zoni. Samo uvođenje elektronske devizne
trgovine u poslednjih nekoliko godina ima pozitivne posljedice na funkcionisanje deviznog
tržišta. Najznačajnije promjene nastale su nakon 1992. godine kada su uvedeni elektronski
sistemi za promptnu trgovinu devizama, a to su: reuters-ovog dilerskog sistema 2002 i
elektroski brokerski sistem (EBS).

Naime, uvođenjem ovih sistema omogućeno je da oni imaju ulogu elektronskog

brokera i da obavljaju mnoge funkcije koje su karakteristične za klirinške kuće. Uz pomoć
ovih sistema omogućena je komunikacija dilera i brokera elektronskim putem: uslovi za
trgovinu mogu se vidjeti na ekranima računara, najpovoljnije cijene iz prikupljenih naloga sa
ograničenjem i ponuđeni iznos po tim uslovima, i naravno poslovi se zaključuju pritiskom na
taster, a sam identitet trgovca ostaje skriven – anonimna kupovina/prodaja deviza. Ono što je
potrebno naglasiti jeste da se kreditni limiti provjeravaju prije izbacivanja ponude na ekranu
dilera, pa iako su ponude anonimne, sistem vrši automatsku provjeru da li postoji popunjen
kreditni limit inicijatora ponude. Upravo na ovaj način se onemogućava odustajanje od posla
nakon spoznaje identiteta zainteresovanih strana. Takođe, uz pomoć ovoga sistema
omogućeno je da se tranasakcije obrađuju na neto osnovi. Na taj način smanjuju se
transakcioni troškovi trgovanja. Kao nasljednici D 2002 je D 3000. Prisutan je u preko
četrdeset zemalja, sa više od 1.100 banaka članica koje mogu da trguju sa 38 kurseva, doke je
EBS prihvaćen u oko 800 banaka. U današnje vrijeme, devizni dileri mogu trgovati direktno
(putem telefona ili D-2000-1) ili indirektno posredstvom brokera (putem radio veze, telefona
ili korišćenjem D 3000 i EBS).

1.2 Pojam, segmenti i prednosti deviznog tržišta

Devizno tržište predstavlja dio finansijskog tržišta na kome se, prema jasno
definisanim uslovima i pravilima, vrši trgovanje stranim valutama, odnosno vrši razmjena
deviza. Potrebno je naglasiti da ovo tržište ima veliki značaj u finansijskom sistemu jedne
zemlje. Ono predstavlja vezu nacionalne privrede sa međunarodnim okruženjem. Osnovna
funkcija ovog segmenta finansijskog tržišta je da omogući nesmetano obavljanje
međunarodnog platnog prometa i da održava likvidnost zemlje. Svaka zemlja ima svoj
nacionalni novac, kao zakonsko sredstvo plaćanja, koje predstavlja izraz njenog nacionalno –
ekonomskog suvereniteta. Naravno, nacionalne ekonomije nepredstavljaju zatvoren sistem,
već su zemlje upućene na saradnju sa ostalim zemljama zbog razvoja međunarodne podjele
rada, liberalizacije kapitala i kretanja novca, kao i međunarodne trgovine.

Međutim, kako ne postoji međunarodno sredstvo plaćanja javlja se mogućnost

postojanja mehanizma zamjene valuta jedne zemlje u valutu druge zemlje, tj. postojanje
deviznog tržišta kao institucionalne osnove. Kada gledamo kroz istoriju možemo da vidimo
da su se najprije formirala realna tržišta (tržište robe, usluga, rada), a nakon toga se  razvilo
finansijsko tržište (tržište kapitala, novca, devizno tržište). Razvoj međunarodne robne
razmjene, finansija i platnog prometa kao odraz kretanja novca i kapitala, robe i usluga preko
nacionalnih granica, predstavljaju ujedno i uzrok i posljedicu uvođenja deviznog tržišta kao
mehanizma koji obezbjeđuje nesmetano odvijanje procesa kupovine i prodaje stranih
sredstava plaćanja. Da bi mogli govoriti o deviznom tržištu potrebno definisati pojam deviza. 
Pod devizama podrazumijevamo sva potraživanja koja su izražena u stranoj valuti (odnosno
tu spadaju depoziti, mjenice, čekovi i sl.) i efektivni novac u koji ubrajamo novčanice i
kovani novac, izuzev zlata i srebrenjaka. Nakon što smo definisali devize, možemo definisati
i devizno ili međunarodno tržište. Naime ono predstavlja dio ukupnog finansijskog tržišta na
kojem se prema utvrđenim uslovima i pravilima trguje stranim valutama, tj. razmjenjuju
devize.
Sa druge strane kada posmatramo šire, možemo reći da devizno tržište predstavlja
mjesto na kojem se, bez obzira na njegovu organizacionu formu, susreću ponda i tražnja
deviza. To mjesto može biti i sam bankarski aparat koji je angažovan na deviznim poslovima,
a može da bude i šire od toga, naravno ukoliko se pretpostavi slobodan promet devizama
između prodavaca i kupaca koji nude, tj. traže devize posredstvaom banke, berze ili
neposredno. Možemo reći da je osnovni zadatak snabdijevanje učesnika stranim sredstvima
plaćanja za plaćanje uvoza i izvoza. Potrebno je naglasiti da se na deviznom tržištu trguje
uglavnom konvertibilnim devizama. Kada posmatramo devizno tržište, možemo da vidimo da
na njemu ima veliki broj učesnika, a sam broj transakcija je takođe veliki, i samim tim
možemo slobodno reći da ono predstavlja tržište potpune konkurencije. Na ovom tržištu
transakcije se odvijaju kao:
  Međubankarsko devizno tržište je tržište na kome se trguje deviznim
transakcijama između komercijalnih banaka u zemlji;
 Transakcije (devizne) između centralnih banaka,  sa ciljem uticaja na devizne
kurseve ili na kretanje kapitala;
 Transakcije koje se odvijaju između komercijalnih banaka i njihovih
komitenata, a koji su u stvari krajnji kupci i prodavci deviza;
 Transakcije komercijalnih banaka sa vlastitim filijalama u inostranstvu  ili
korespodentnim bankama u inostranstvu.
Međutim, pod uticajem globalizacije dolazi do naglog povećanja uloge i značaja
međunarodnih finansijskih transakcija. Razlikujemo nekoliko faktora koji utiču na proces
inetrnacionalizacije, tj. globalizacije finansijskih tržišta, a to su:
 Povećanje stepena internacionalizacije međunarodnog tržišta (pomjeranje ka
institucionalnim investitorima);
 Deregulacija i liberalizacija tržišta i aktivnsoti tržišnih učesnika koje obavljaju
ključni finansijski centri svijeta (uz povećanje stepena međunarodne
konkurencije);
 Tehnološki napredak dovodi do povećanja efikasnosti finansijskog tržišta.
Za devizno tržište kada posmatramo sa aspekta neke strane valute možemo reći da bi
se ono sastojalo od svih banaka gdje se ta valuta kupuje i prodaje, dok sa druge strane za
nosioca ekonomske politike ono predstavlja osjetljiv instrument koji registruje sve promjene
u zemlji i svijetu. Naravno svojim dominantnim dijelom je interbankarsko tržište na kome se
različitim bankarskim operacijama vrši izravnavanje dugovanja i potraživanja između
poslovnih i centralnih banaka. Dakle na osnovu svega ovog možemo zaključiti da devizno
tržište predstavlja najveće finansijsko tržište na svijetu. Potrebno je naglasiti da ono nije
organizovanao tržište, kao što je to slučaj sa berzama i tržištima fjučersa, i samim tim ne bi
trebalo da se posmatra kao određeno mjesto na kome se trguje različitim valutama.
Devizno tržište nije centralizovano, niti striktno kontrolisano od strane bilo koje javne
institucije ili države, i samim tim možemo reći da je ono jedno od najvećih globalnih OTC
tržišta. Veliki doprinos u stvaranju globalnog, jedinstvenog, svjetskog deviznog tržišta gdje
se trgovanje valutama odvija non stop doprinjeo je razvoj telekomunikacija, jer je na taj način
omogućeno direktno povezivanje i lakša trgovina velikog broja učesnika u različitim
finansijskim centrima. Dakle, kao što smo prethodno naglasili devizna tržišta predstavljaju
neformalnu mrežu koju čini nekoliko stotina banaka i valutnih brokera koji vrše trgovanje
međusobno, ali i sa velikim korporacijama. Samo funkcionisanje deviznog tržišta doprinosi, u
institucionalnom smislu međusobnoj povezanosti nacionalnih finansijskih tržišta.

Ova povezanost predstavlja izraz realnih ekonomskih tokova: međunarodne trgovine,

međunarodnih usluga i kretanja stanovništva koji dovode do ekonomske aktivnosti vezane za
inostranstvo, tj. aktivnosti izražene u novcu različitom od domaćeg, kao i kretanja kapitala
između različitih zemalja. Na deviznom tržištu se susreću ponuda i tražnja za inostranim
jedinicama, neophodnim za obavljanje poslovanja ekonomskih subjekata sa inostranstvom i
obezbjeđuje se pretvaranje nacionalne valute u valutu stranih zemalja. Naravno, ova funkcija
deviznog tržišta zasnovana je na principu funkcionisanja svjetskog novca u uslovima
postojanja različitih nacionalnih valuta. Devizno tržište, pored povezivanja nacionalnih
finansijskih tržišta izražava i njihovu međusobnu uslovljenost. Tendencija globalizacije
finansijskih tržišta daje funkcionisanju deviznog tržišta novu fundamentalnu ulogu, kroz koju
se prepliću nacionalni i globalni faktori ekonomskog razvoja.
Na osnovu tog procesa, savremeno devizno tržište konstituiše posebne i nove
struktuirane oblike. Takođe, vrši se integracija deviznog i drugih segmenata finansijskih
tržišta, pod uticajem primjene novih tehnologija i komunikacija. Potrebno je naglasiti da
globalno devizno tržište, kao skup nacionalnih tržišta, po obimu transakcija predstavlja
najrazvijeniji segment finansijskog tržišta, ali i da prosječan dnevni promet na njemu
neprekidno raste. Zemlje koje danas čine svjetsko devizno tržište imaju liberalne devizne
sisteme i konvertibilne nacionalne valute. A pod liberalnim deviznim sistemom
podrazumijevamo skup načela i zakonskih propisa, mjera i instrumenata kojima se regulišu
novčani tokovi jedne zemlje sa inostranstvom, a koje karakteriše sloboda u poslovanju i
raspolaganju devizama od strane privrednih subjekata. A najdominantnije iz ove grupe su:
 SAD dolar (USD),
 Evropska unija (EUR),
 Japanski jen (JPY),
 Britanska funta (GBP),
 Australijski dolar (AUD),
 Švajcarski franak (CHF),
 Kanadski dolar (CAD).
 Najveći svjetski centri u kojima se obavlja najveći dio trgovanja devizama su:
Njujork. Frankfurt, London, Tokijo i Cirih. Sam proces trgovanja devizama vrši se tokom
cijelog bankarskog radnog dana, koji je povezan sa radnim vremenom njujorških banaka. 
Naime, SWIFT predstavlja skraćenicu za Society for Worldwide Interbank Financial
Telecomunication, što ustvari znači društvo za međunarodne međubankarske finansijske
telekomunikacije. SWIFT je 1973. godine osnovalo 239 banaka iz 15 zemalja (Austrije,
Francuske, Belgije, Italije, Kanade, Luxemmburg, Holandija, Norveška, SR Nemačka,
Švedska, Švajcarska, SAD i Velika Britanija) kao kooperativno društvo, tj. neprofitnu
organizaciju sa sedištem u Briselu. Jugoslavija je 5. juna 1989. godine postala punopravna
aktivna članica SWIFT-a.  Uz pomoć ovog sistema omogućena je primjena elektronskog
bankarstva i postao je važan faktor globalizacije deviznog tržišta. Naime, kada govorimo
odeviznom tržištu potrebno je da navedemo i neke njegove specifičnosti. Finansijski
instrument koji je predmet trgovine, a poznato je da su devize same po sebi specifične. Radi
se o novcu koji predstavlja sredstvo plaćanja u nekoj drugoj zemlji;
Na samo poslovanje deviznog tržišta utiče veliki broj makroekonomskih faktora, kao
što su:
 mjere ekonomske politike,
 posebno kreditno monetarne politike,
 devizne politike,
 stanje platnog bilansa,
 nivo privredne aktivnosti;
 devizno tržište osjetljivo je na političke uticaje i poremećaje;
 velik uticaj ima spoljno-trgovinska politika.
Tako npr. mjere ograničenja uvoza ili podizanje, ili smanjivanje carina mogu imati
ogroman povratni uticaj na povećanje ili smanjivanje ponude i tražnje za devizama; Usljed
velike osjetljivosti poslova na ovom segmentu finansijskog tržišta, jasno se definišu rigorozna
pravila poslovanja. Ona su veoma često usklađena između različitih zemalja, a sve to kako bi
se što više olakšalo poslovanje; Devizno poslovanje predstavlja vezu između finansijskih
tržišta različitih zemalja. Njegova organizovanost i efikasnost su često ogledalo
funkcionisanja zakonitosti u jednoj zemlji.N akon što smo objasnili specifičnosti deviznog
tržišta, objasnićemo i i proces trgovanja na ovom tržištu.

Zahvaljujući savremenoj tehnologiji (uvođenju elektronskog poslovanja i interneta)

omogućeno je povezivanje deviznih tržišta do te mjere, da se transakcije odvijaju 24 sata bez
prekida. Naime, ovo se može objasniti usklađenošću zatvaranja banaka u jednom dijelu
svijeta, a otvaranjem u drugom dijelu svijeta. Trgovanje na deviznom tržištu započinje u
nedelju jedan sat prije ponoći, po lokalnom vremenu, i tada se otvaraju tržišta na Novom
Zelandu, a zatim u Australiji, Tokiju, Hong Kongu, Singapuru i Dubaiju. Pre nego što se ova
tržišta zatvore dolazi do otvaranja evropskih tržišta, a prije zatvaranja evropskog tržišta kreće
američko tržište od 14:30 do 22:00 sata. Nakon toga ponovo dolazi do otvaranja tržišta na
Novom Zelandu, i tako u krug.  Naravno, većina podataka iz SAD-a ima uticaj na ostala
tržišta, a upravo tada ima i najviše učesnika na tržuištu. Samim tim možemo reći da sa
otvaranjem američkog tržišta, bilježi se najveći broj aktivnosti u toku dana. Upravo ovo
predstavlja veliku prednost ovog tržišta u odnosu na druga, prvenstveno jer daje mogućnost
trgovanja u bilo kom trenutku, a uz pomoć interneta i iz bilo kog dijela svijeta. U tabeli koja
slijedi prikazaćemo vrijeme otvaranja i vreme zatvaranja najvećih centara trgovanja.

Tabela 1. Radno vrijeme najvećih deviznih tržišta (FOREX)

Centra trgovanja Država Vrijeme otvaranja Vreijme zatvaranja

tržišta tržišta
Sidnej Australija 23:00 07:00
Tokijo Japan 01:00 09:00
Frankfurt Nemačka 08:00 16:00
London Velika Britanija 09:00 17:00
Njujork SAD 14:30 22:30

Takođe kada govorimo o deviznom tržištu potrebno je navesti i „glavne igrače“ na

tom tržištu, njih možemo podijeliti u tri velike grupe, a to su:
 dileri,
 klijenti i
  brokeri.

Dileri, su bankarski stručnjaci koja imaju posebna prava i ovlaštenja, a samim tim i
posebnu odgovornost. To su vrhunski devizni stručnjaci, koji posjeduju specifične
sposobnosti, kao što su na primer: sposobnost za memorisanje i selekciju važnijih od manje
važnih informacija i činjenica, moć za donošenje brze i prave odluke i slično. Dakle , dileri su
učesnici na tržištu koji kupuju i prodaju valute klijentima, ali oni isto tako obavljaju
kupoprodajne transakcije međusobno, ne rade za proviziju već prihod ostvaruju iz sopstvenog
poslovanja, prihode ostvaruju na razlici u cijeni. Trguju u svoje ime i za svoj račun i naravno
sami snose rizik. Sarađuju sa drugim dilerima i brokerima. U klijente ubrajamo različite
tipove organizacija počevši od nefinansijskih kao što su preduzeća, pa do finansijskih, kao što
su investicioni, penzioni, hedžing fondovi, osiguravajuća društva i razne druge organizacije i
naravno stanovništvo. Sa druge strane brokeri na deviznom tržištu se razlikuju od brokera na
finansijskom tržištu. Brokeri na tržištu akcija trguju za račun klijenata, ali i za svoj račun, dok
brokeri na deviznom tržištu trguju isključivo za račun svojih klijenata, tj. ponašaju se kao
posrednici između dilera i olakšavaju njihovu trgovinu.
Naravno, za svoje posredovanje naplaćuju ugovorenu proviziju. Na osnovu ovoga
razlikujemo tri pravca trgovine na deviznom tržištu, a to su:
 trgovina između klijenta i dilera,
 trgovina između dilera,
 trgovina između dilera preko brokera.
Kao prednosti deviznog tržišta u odnosu na druga tržišta ulaganja izdvajamo:
 moguće je vršiti velike transakcije sa malim ulogom. Može se investirati na nekoliko
tržišta u isto vrijeme;
 moguće je ograničenje gubitka i profita postavljanjem Stop Loss Limit Profit funkcije
na nalozima. Pod Stop Loss Order podrazumijevamo instrukcije dileru da kupi ili
proda stranu valutu kada se njome trguje van određenih granica. Kupovni nalog je po
cijeni koja je veća od trenutne tržišne cijene, prodajni nalog je po cijeni koja je manja
od tržišne cijene. Kada je cijena iz stop naloga postignuta, onda on postaje tržišni i
izvršava se odmah. Ovi nalozi služe da zaštite trgovca ili ograniče gubitke. Sa druge
strane Limit Profit Order predstavlja nalog za kupovinu/prodaju deviza ispod/iznad
sadašnje tržišne cijene. Ovaj tip naloga se aktivira u trenutku kada tržišna cijena
 dodirne pređe navedene cijene trgovaca. Na primjer, ako je Limit profit nalog
povezan sa kupovinom, to bi značilo da su u posljednje  tri tržišne kupovne cijene
veće ili jednake od cijene naloga, a ukoliko je limit profit nalog povezan sa prodajom,
to bi značilo da su poslednje tri tržišne prodajne cijene manje ili jednake od cijene
naloga;
 ostala tržišta su ograničena radnim vremenom, dok devizno tržište nije, može se
trgovati 24 sata;
 tržištima sa malim brojem učesnika i malim obimom trgovanja se lako manipuliše.
Dok na deviznom tržištu nije moguća manipulacija zbog velikog broja investitora
širom svijeta, neograničenog geografskog prostora od Japana i Azije preko Evrope do
Amerike, i velikog obima trgovanja; i
 devizno tržište je najlikvidnije tržište na svijetu.
Kada govorimo o deviznom tržištu potrebno je da navedemo i koji su njegovi osnovni
segmenti. Osnovni segmenti deviznog tržišta su:
 devizno kreditno - predstavlja zajmovno i depozitno tržište, gdje se susreću
ponuda i potražnja za deviznim kreditima, zajmovima i deviznim depozitima,
 valutna tržišta - na kome se susreću ponuda i potražnja za efektivnom-valutom. tj.
i važećim novčanicama stranih centralnih banaka,
 devizno tržište - Na njemu se susreće ponuda i potražnja za devizama, odnosno
potražnja jedne nacionalne ekonomije od druge iskazane u stranim sredstvima
plaćanja, a koje se nalazi na računima stranih subjekata u inostranstvu, i
 primarno i sekundarno tržište deviznih hartija od vrijednosti - na njemu se emituje
i sekundarno prodaju emitovane hartije od vrijednosti koje glase na strana sredstva
plaćanja.
Naravno potrebno je naglasiti da je cilj organizovanja deviznog tržišta stvaranje
institucionalnih uslova za nesmetano funkcionisanje konvertibilnosti. Dakle, na osnovu
ovoga možemo zaključiti da je osnovni uslov za organizaciju slobodnog deviznog tržišta
postojanje konvertibilnosti valute. Sa druge strane, spoljna konvertibilnost podrazumijeva
prije svega pravo deviznih rezidenata da potraživanja stečena u domaćoj valuti mijenjaju na
domaćem ili inostranom deviznom tržištu. Strani partneri su zainteresovani za sticanje
potraživanja u domaćoj valuti, naravno ukoliko im je obezbjeđena ne samo mogućnost
konverzije već i sigurnost u domaćoj valuti u smislu njene vrijednosti. To obezbjeđuje
centralnu domaću monetarnu instituciju na održavanje kursa svoje valute  intervencijom na
deviznom tržištu.

2. TEORIJE O DEVIZNOM KURSU

Cijena po kojoj se jedna nacionalna valuta razmjenjuje za drugu valutu naziva se

deviznim kursom. U normalnim prilikama devizni kurs se kreće oko deviznog pariteta, kao
osnove. Devizni kurs uspostavlja vezu između nivoa cijena u zemlji i inostranstvu, pomoću
njega se inostrane cijene preračunavaju u nacionalnu valutu i domaće cijene iskazuju u
devizama. Time se omogućava poređenje cijena i identifikacija proizvoda čija je cijena u
zemlji niža pa se mogu izvoziti, odnosno proizvoda koji su u inostranstvu jeftiniji pa ih treba
uvoziti. Na duži rok razlike u cijenama dovode do usmjeravanja faktora proizvodnje u one
sektore u kojima je nacionalna privreda efikasnija, a drugi sektori se prepuštaju uspješnijim
inostranim proizvođačima. Tako dolazi do međunarodne specijalizacije, do međunarodne
podjele rada. U vrijeme čistog zlatnog standarda, kada je u prometu bio zlatan novac,
odnosno novčanice sa pokrićem u zlatu, devizni kurs je bio određen tzv. kovničkom stopom,
koja je ukazivala na to koliko je zlata sadržano u jedinici nacionalnog novca.
Jednostavnim poređenjem sadržaja zlata u jedinici jedne i druge valute dobijao se
devizni paritet. Devizni kurs je mogao da se kreće samo u uskim okvirima oko deviznog
pariteta, u granicama između donje i gornje zlatne tačke, odnosno tačke uvoza i tačke izvoza
zlata. Ako bi kurs neke valute porastao iznad gornje zlatne tačke, rentabilnije je bilo da se
plaćanja inostranstvu izvrše izvozom zlata nego da se po tom kursu pribavlja strana valuta.
Ta gornja zlatna tačka određena je troškovima prenosa zlata do zemlje gdje treba izmiriti
obaveze. U ovakvim uslovima devizni kurs nije mogao mnogo da odstupa od deviznog
pariteta - obično oko 0,5% na gore i na dole. Napuštanjem zlatnog standarda nestalo je čvrste
osnove za određivanje deviznih kurseva. Postavilo se pitanje šta u ovim novim uslovima
determiniše devizni kurs? Pojavilo se više teorija koje pokušavaju da identifikuju faktore od
kojih zavisi visina deviznog kursa.
2.1. Teorija pariteta kupovne snage

Devizni kurs se uspostavlja na onom nivou na kojem se izjednačava kupovna moć u

zemlji i inostranstvu. Strane valute se traže upravo zbog toga što omogućavaju kupovinu robe
i usluga u inostranstvu.1
Ukoliko se pribavljanjem strane valute može kupiti više robe nego na domaćem
tržištu, za domaću valutu, povećaće se tražnja strane valute i ponuda domaće. Cijena strane
valute će rasti sve do onog nivoa na kojem će se uspostaviti paritet kupovne moći u zemlji i
inostranstvu. Na primjer, pretpostavimo da cijena automobila vjerno odražava opšti nivo
cijena u BiH i SAD. Ukoliko je cijena automobila u BiH 10.000,00 KM a u SAD 5.000
dolara, onda će kurs od 2 KM za 1 dolar izjednačavati kupovnu moć novca u dvije zemlje.
Ako cijene u BiH porastu pa automobil košta 12.000,00 KM, porašće interes da se uvoze
automobili iz SAD. To će povećati tražnju dolara i ponudu konvertibilne marke, što će
izazvati porast kursa dolara iskazan u markama. Kada te promjene ponude i tražnje dovedu
do kursa od 2,20 KM za 1 dolar, kupovna moć u BiH i SAD će se ponovo izjednačiti - biće
obezbijeđen paritet kupovne snage. Ako je u baznom periodu devizni kurs na takvom nivou
da osigurava paritet kupovne moći, onda će se on u narednim periodima mijenjati u skladu sa
stopama inflacije u zemlji i inostranstvu. Zbog toga što se, prema ovoj teoriji, devizni kurs
mijenja u skladu sa relativnim promjenama cijena, ova teorija o formiranju deviznog kursa
naziva se i teorijom inflacije.2
Paritet kupovne snage je ekonomski najracionalnija osnova za formiranje deviznih
kurseva. Veoma su izražene razlike u odnosima cijena pojedinih proizvoda i usluga od jedne
zemlje do druge. Te razlike proističu iz razlika u nivou razvijenosti, razvojnih faza u kojima
se pojedine zemlje u određenom vremenu nalaze, strukture privrede, snabdjevenosti
prirodnim resursima, istorijskog naslijeđa, navika i običaja, koncepta i instrumenata
ekonomske politike, društvenih odnosa, strategijskih potreba i sl. Mjerama ekonomske
politike mogu se u nekim zemljama održavati na relativno niskom nivou cijene osnovnih
životnih namirnica, stanovanja, školovanja, zdravstvene zaštite ili nekog drugog vida
potrošnje, a podizati cijene luksuznih dobara. Zbog želje da se stvore uslovi za razvoj novih
grana, da se diversifikuje proizvodna struktura ili obezbijedi strategijska nezavisnost, moguće
je da se cijene nekih proizvoda, u kraćem ili dužem periodu, održavaju na relativno visokom
nivou. Različiti su i načini finansiranja pojedinih aktivnosti. U nekim zemljama dobar dio

1
Ognjanović, V., (2004): Međunarodno bankarstvo, Novi Beograd; str. 121;
2
Komazec, S. i drugi, (2006): Monetarna ekonomija i bankarski menadžment, Čačak; str. 48;
troškova zdravstvene zaštite, školovanja, stanovanja i slično podmiruje se iz društvenih
fondova, a cijene usluga i proizvoda iz ovih oblasti su ponekad samo simbolične.

U ekonomskoj literaturi se ističe da za formiranje deviznog kursa nacionalne valute

nisu značajne sve cijene u datoj zemlji, već samo one koje važe za tzv. međunarodna dobra,
tj. za one vrste proizvoda i usluga koje mogu biti predmet međunarodne razmjene. Kada su u
pitanju faktori koji determinišu visinu deviznog kursa nije ispravno mnogo naglašavati
razlike između ove dvije kategorije dobara, i to iz dva razloga, jedan dio dobara nije predmet
međunarodne razmjene baš zbog toga što su im cijene znatno iznad onih na svjetskom tržištu
i u slučaju tzv. domaćih dobara potrošači su u situaciji da porede da li im je racionalnije da
fondove troše za nabavku tih dobara ili da kupuju stranu valutu za nabavku uvozne robe.

2.2. Platnobilansna teorija

Definicija platnog bilansa izvedena je iz osnovne definicije koju je Međunarodni

monetarni fond utvrdio u Priručniku bilansa plaćanja. Po njoj platni bilans jeste sistematski
pregled, u obliku dvostranog bilansa, svih ekonomskih transakcija, obavljenih u određenom
periodu između rezidenata neke zemlje i stalnih stanovnika drugih zemalja. Ova definicija je
tokom vremena pretrpela određene promjene koje su bile uslovljene promjenama robne,
finansijske i institucionalne strukture međunarodnih ekonomskih odnosa.3 Kada su, poslije
1958. godine, mnoge nacionalne valute postale konvertabilne, oživjeli su i međunarodni
tokovi privatnog kapitala. Definicija platnog bilansa doživjela je izmjene u 1961. godine i u
dodatku Priručniku 1973. godine. Ove posljedice izmjene bile su najvećim dijelom posledica
raspada Bretonvudskog međunarodnog monetarnog sistema i masovnog prelaska deviznih
kurseva nacionalnih valuta i sistema fiksnih u režim flktuirajućih kurseva.1977. godine je
objavljeno novo, četvrto izdanje Priručnika platnog bilansa. Ova poslednja najnovija
zvanična definicija platnog bilansa glasi: Platni bilans je statički pregled za određeni period
koji iskazuje:4
1) transakcije robom, uslugama i dohotkom između jedne pivrede i ostalog svijeta,

3
Kovač, O., (1994): Platni bilans i međunarodne finansije, Beograd; str. 72;
4
Vasiljević, Branko, (2005): Osnovi finansijskog tržišta, Beograd; str. 112;
 2) promjene vlasništva i druge promjene u monetarnom zlatu i Specijalnim pravima
vučenja koje data privreda posjeduje, promjene u potraživanjima i obavezama prema
ostalom svijetu i
3) jednostrane transfere i protivstavke koje su potrebne za uravnoteženje, u
računovodstvenom smislu, svih stavki po onim pomenutim transakcijama, koje se
međusobno ne potiru.
Platni promet između dvije zemlje, kao posledica ukupnih ekonomskih i finansijskih
odnosa, iskazuje se preko dva osnovna instrumenta:5
1) platnog bilansa i
2) deviznog bilansa.
Platni bilans predstavlja sistematski popis svih ekonomskih transakcija izvršenih
između jedne zemlje i inostranstva u toku jedne kalendarske godine. Platni bilans ima
dvije osnovne funkcije, a to su:6
1) da sistematski prikaže sve ekonomske odnose sa inostranstvom i
2) da prikaže finansijsku likvidaciju tih odnosa.
Strukturu platnog bilansa čine:7
1) tekući račun platnog bilansa i
2) račun kapitala.

Tekući račun platnog bilansa uglavnom pokazuje promet roba i usluga, odnosno uvoz
i izvoz, dok račun kapitala ili kapitalski podbilans pokazuje finansijski obračun sa
inostranstvom. U ovaj dio podbilansa platnog bilansa spadaju i transferna plaćanja. Promjene
i transakcije iz prvog dijela platnog bilansa, koji se često naziva i bilans iznad crte
predstavljaju uzroke kretanja u drugom dijelu platnog bilansa – podbilansu kapitala. Tekući
račun platnog bilansa može biti iskazan deficitom ili suficitom. U transakcije u platnom
bilansu koje znače priliv deviza ili sticanje kupovne snage u inostranstvu, spadaju izvoz robe
i usluga, jednostrani transferi (primanja), uvoz kapitala i izvoz monetarnog zlata. U
transakcije koje djeluju na odliv deviza iz zemlje spadaju uvoz robe i usluga, jednostrani
transferi (davanja), izvoz kapitala i uvoz monetarnog zlata. Prema platnobilansnoj teoriji,
cijena deviza, odnosno devizni kurs, formira se pod uticajem odnosa ponude i tražnje, kao i
svaka druga cijena. Ponuda i tražnja deviza manifestuju se u platnom bilansu u vidu priliva i
odliva deviza.
5
Pušara, Kostadin, (2003): Međunarodne finansije, Beograd; str. 69;
6
Vasiljević, Branko, (2005): Osnovi finansijskog tržišta, Beograd; str. 78;
7
Ibidem, str. 81;
 U slučaju deficita platnog bilansa dolazi do nesklada između ponude i tražnje deviza,
tražnja je veća od ponude, pa će devizni kurs rasti. Rast deviznog kursa vodiće smanjenju
tražnje deviza i povećanju ponude, što će dovesti do otklanjanja deficita i uravnoteženja
platnog bilansa zemlje.

2.3. Teorija o paritetu kamatnih stopa

Ponuda i tražnja deviza ne moraju poticati samo od izvoza i uvoza robe i usluga, već i
od pretvaranja finansijskih fondova iz jedne valute u drugu. Posjednici slobodnih finansijskih
sredstava nastoje da ih plasiraju uz što veću kamatu. Ukoliko je kamatna stopa u inostranstvu
veća nego u zemlji, povećaće se interes da se fondovi u domaćoj valuti pretvore u devize
kako bi se ostvario veći prihod. Doći će do porasta tražnje deviza, rasta deviznog kursa i
odliva finansijskih sredstava u inostranstvo.8 Bjekstvo fondova u inostranstvo nametnuće
potrebu da se kamatna stopa u zemlji poveća, čime će se uspostaviti paritet kamatnih stopa.

8
Prekajac, Zora, (2005): Međunarodna ekonomija, Novi Sad; str. 36;
3. VRSTE DEVIZNIH KURSEVA

Problem stabilnosti deviznog kursa danas se javlja kao jedan od vitalnih problema
savremenog svijeta koji se najčešće rejšava mjerama državne intervencije na tom području i
to u obliku deviznih ograničenja, tako da devizni kurs postaje jedno od najsnažnijih sredstava
ekonomske politike. Manipulisanjem deviznim kursevima država nastoji da osigura što
povoljnije odnose u svom platnom bilansu, da poboljša svoje mjesto i uslove u izvozu i uvozu
i tome slično. Sve je to dovelo do pojave različitih deviznih kurseva u odnosu na nekadašnje
postojanje jedinstvenog deviznog kursa. U suštini devizni kursevi mogu biti:9
1) stabilni (fiksni) devizni kurs je kurs koji odrede monetarne vlasti date zemlje, a koji
treba da odražava realnu vrijednost domaće valute na svjetskom tržištu,
2) diferencirani devizni kurs,
3) slobodni, fluktuirajući i fleksibilni devizni kurs, su kursevi koji se formiraju slobodno
prema ponudi i tražnji deviza na deviznom tržištu ili kod banaka i
4) upravljačko-fluktuirajući (flotirajući) devizni kurs.
Kod deviznih kurseva je karakteristična pojava deprecijacije i aprecijacije deviznog
kursa. Deprecijacija ili podcjenjivanje domaće valute se sprovodi radi poboljšanja odnosa u
platnom bilansu. Deprecijacija valute, odnosno devizni kurs iznad kursa ravnoteže čini
domaću robu za inostranog kupca jeftinijom, pa dolazi do stimulacije izvoza, uz istovremeno
ograničavanje uvoza robe, jer uvozna roba u zemlji sa depreciranom valutom postaje skuplja.
Kod politike aprecijacije, javlja se potpuno obrnuti efekat: stimulacija uvoza i destimulacija
izvoza i preko toga popravljanje stanja platnog bilansa, karakterističan je visok suficit koji
djeluje inflatorno u zemlji u kojoj se pojavi, jer dolazi do dopunske emisije domaćeg novca,
što znači da se suficitom platnog bilansa uvozi inflacija u datu zemlju. 10 Devizni kurs kojim
se osigurava uravnoteženje platnog bilansa, odnosno dugoročnija ravnoteža ponude i tražnje
deviza naziva se ravnotežnim kursom. Zadatak ovog kursa je da osigura:11
1) ravnotežu platnog bilansa u dužem vremenskom periodu od 3 do 5 godina,
2) očuvanje unutrašnje stabilnosti bez inflacije ili deflacije,
3) izostanak potrebe za trgovinskim i deviznim ograničenjima,
4) stabilnost deviznih rezervi (bez većeg smanjenja deviznih rezervi) i
5) stabilnost privrede bez izazivanja veće nezaposlenosti.
9
Kovač, O., (1994): Platni bilans i međunarodne finansije, Beograd;
10
Ognjanović, V., (2004): Međunarodno bankarstvo, Novi Beograd;
11
Ognjanović, V., (2004): Međunarodno bankarstvo, Novi Beograd; str. 95;
 Ne može se smatrati ravnotežnim kursom onaj kurs koji osigurava ravnotežu platnog
bilansa, ali dovodi do stagnacije ili pada proizvodnje, veće nezaposlenosti, inflacije i naglog
odliva deviznih rezervi. Realni devizni kurs izjednačava opšti nivo cijena u zemlji sa opštim
nivoom cijena u inostranstvu, i izvodi se iz odnosa deviznog kursa koji se formira na
deviznom tržištu i kursa koji se formira prema paritetu kupovnih snaga dvije ili više privreda.
Dvije su osnovne podjele deviznih kurseva:12
1) prema načinu njihovog utvrđivanja razlikuju se čvrsti (fiksni) i promjenljivi
(fluktuirajući, šibajući, fleksibilni) devizni kursevi i
2) prema tome da li se istovremeno primjenjuje više kurseva ili samo jedan, govorimo o
višestrukim (diferencijalnim) i jedinstvenim deviznim kursevima.

3.1. Čvrst devizni kurs

Ukoliko je cijena deviza utvrđena od strane nacionalnih monetarnih vlasti i ne zavisi

od ponude i tražnje, radi se o čvrstom ili fiksnom deviznom kursu. Čvrst devizni kurs imamo
i u onim slučajevima kada je dozvoljeno da se kurs kreće u uskim granicama od dva-tri
procenta na gore i na dole od zvanično utvrđenog deviznog kursa (ili pariteta). Čvrst devizni
kurs je postojao u vrijeme zlatnog standarda, a njegova visina je bila određena sadržajem
zlata u jedinici nacionalne valute. Nivo cijena u zemlji je usklađivan sa nivoom cijena u
inostranstvu. Uravnoteženje platnog bilansa je vršeno izvozom i uvozom zlata. Zemlja u
kojoj je zbog deficita platnog bilansa došlo do odliva zlata morala je da sprovodi restriktivnu
monetarnu i kreditnu politiku, da povećava kamate, snižava cijene, dohodak i zaposlenost.
To je, pak, stvaralo uslove za povećanje izvoza, smanjenje uvoza, priliv kapitala iz
inostranstva i popravljanje stanja u platnom bilansu. U zemlji koja je imala suficit dolazilo je
do uvoza zlata, snižavanja kamatnih stopa, porasta cijena, dohotka i zaposlenosti, što je
povećavalo uvoz, smanjivalo izvoz i vodilo pogoršanju stanja u platnom bilansu, odnosno
otklanjanju suficita. Tako se proces uravnoteženja platnog bilansa odvijao automatski.
Ovakvog automatizma je nestalo kada je napušten zlatni standard. Do kraha zlatnog
standarda je došlo jer mnoge zemlje nisu više željele da spoljnu ravnotežu plaćaju
usporavanjem proizvodnje i nezaposlenošću. U novim uslovima se čvrst devizni kurs mogao
održati jedino primjenom mjera spoljnotrgovinske i devizne kontrole.

12
Stavrić Božidar i dr.(2004): Poslovna ekonomija, ZUNS, Beograd; str. 68;
 Pošto se uglavnom radilo o održavanju deviznog kursa na nivou koji je ispod realnog,
nacionalna valuta je bila precijenjena. Tražnja deviza je nadmašivala ponudu pa je, da bi se
spriječio deficit platnog bilansa, bilo neophodno tražnju deviza smanjiti carinama,
kontingentima, kvotama, dozvolama a ponudu stimulisati premijama i subvencijama. Ukoliko
je fiksni devizni kurs bio iznad realnog nivoa, što se rijetko dešavalo, restriktivne mjere nisu
bile potrebne jer je visoka cijena deviza sama po sebi ograničavala tražnju i podsticala
ponudu deviza. Mjere kontrole su bile potrebne jedino tada kada je dolazilo do kumuliranja
velikih suficita u platnom bilansu, da bi se spriječile negativne posljedice suficita mogla se
javiti potreba da se ograničava izvoz ili podstiče uvoz.
Pozitivne strane čvrstog deviznog kursa su:13
1) pruža pouzdanu osnovu za kalkulacije u uvoznim i izvoznim poslovima,
2) olakšava utvrđivanje rentabilnosti investicionih ulaganja,
3) smanjuje rizik u ekonomskim transakcijama sa inostranstvom,
4) pozitivno djeluje na sklapanje dugoročnih poslovnih aranžmana sa stranim
partnerima,
5) štiti nacionalnu privredu od kratkoročnih i stihijskih poremećaja na svjetskom tržištu,
6) povećava interes stranaca da drže nacionalnu valutu,
7) sužava prostor za špekulativne transakcije.
Glavni nedostaci čvrstog deviznog kursa su:14
1) nacionalnu ekonomsku politiku podređuje potrebi održanja datog deviznog kursa,
2) neophodne su mjere za usklađivanje nivoa cijena u zemlji sa nivoom cijena u
inostranstvu,
3) odgađa neophodna prilagođavanja nacionalne privrede izmijenjenim okolnostima u
svjetskoj privredi,
4) ne obezbjeđuje uravnoteženje platnog bilansa,
5) neophodna je stroga spoljnotrgovinska kontrola,
6) slabi efekte monetarne politike,
7) nameće potrebu držanja većih monetarnih rezervi,
8) dovodi, po pravilu, do precijenjenosti nacionalne valute,
9) prisutna je mogućnost da se devalvacijom i rjeđe, revalvacijom preko noći izvrši
velika promjena deviznog kursa, čime se potiru mnoge pozitivne strane čvrstog
deviznog kursa.
13
Ognjanović, V., (2004): Međunarodno bankarstvo, Novi Beograd; str. 97;
14
Ognjanović, V., (2004): Međunarodno bankarstvo, Novi Beograd; str. 101;
 3.2. Promjenljivi devizni kurs

Ukoliko se cijena deviza formira uglavnom pod uticajem ponude i tražnje deviza,
govorimo o promjenljivom deviznom kursu. Treba naglasiti da pravog promjenljivog
deviznog kursa, koji bi bio određen djelovanjem samo tržišnih snaga, bez ikakvog uticaja
nacionalnih monetarnih vlasti, u stvarnosti nikada nije bilo. Isuviše je veliki značaj deviznog
kursa za nacionalnu privredu da bi se njegovo kretanje moglo potpuno prepustiti stihijskim
promjenama na tržištu. Devizna tržišta su daleko od toga da budu perfektna, jer se na njima
uvijek osjeća prisustvo monetarnih vlasti, u većoj ili manjoj mjeri, u otvorenom ili
prikrivenom vidu. Čak i u onim slučajevima kada se radi o snažnoj i stabilnoj privredi,
intervencije monetarnih vlasti na deviznom tržištu mogu biti neophodne da bi se otklonili
negativni efekti intervencija drugih zemalja. Promjenljivi devizni kurs se formira uglavnom,
ne isključivo, pod uticajem ponude i tražnje deviza.
Pozitivne strane promjenljivog deviznog kursa su:
1) obezbjeđuje veću autonomnost u vođenju ekonomske politike,
2) olakšava uravnoteženje platnog bilansa,
3) blagovremeno upućuje domaću privredu na potrebna prilagođavanja u skladu sa
promjenama u međunarodnom ekonomskom okruženju,
4) čini nepotrebnim preduzimanje mjera radi usklađivanja nacionalnog nivoa cijena sa
nivoom cijena u inostranstvu pošto tu funkciju obavlja sam kurs,
5) smanjuje potrebu držanja velikih monetarnih rezervi,
6) nije neophodna stroga spoljnotrgovinska i devizna kontrola,
7) bolje je dejstvo mjera nacionalne monetarne politike,
8) sprečava precijenjenost i potcijenjenost nacionalne valute.
Negativne strane promjenljivog deviznog kursa su:15
1) nema čvrste osnove za kalkulacije o rentabilnosti izvoznih i uvoznih poslova,
2) ne obezbjeđuje postojane kriterijume za ocjenu rentabilnosti investicionih ulaganja,
3) povećava rizik u ekonomskim transakcijama sa inostranstvom,
4) izlaže domaću privredu nekontrolisanom uticaju svih kratkoročnih i stihijskih
promjena na svjetskom tržištu,
5) obeshrabruje zaključivanje dugoročnih aranžmana sa inostranim partnerima,
6) povećava mogućnosti za obavljanje špekulativnih poslova.
15
Ognjanović, V., (2004): Međunarodno bankarstvo, Novi Beograd; str. 102;
 Kada se imaju u vidu navedene karakteristike jedne i druge vrste deviznih kurseva, jasno
je da izbor nije lak. Zbog toga se javila potreba za iznalaženje nekog trećeg rješenja koje bi u
što većoj mjeri obezbjedilo pozitivne strane i čvrstih i promjenljivih deviznih kurseva, uz što
manje ispoljavanje njihovih nedostataka. Kada se govori o čvrstim i promjenljivim kursevima
i njihovim efektima na nacionalnu privredu, treba naglasiti i to da čvrst devizni kurs ne znači
uvijek da je on i stabilan, a promjenljivi devizni kurs se ne mora često mijenjati. Podjela na
čvrste i promjenljive devizne kurseve vrši se prema načinu njihovog formiranja - prema tome
da li ga određuje monetarna vlast ili se uglavnom formira pod uticajem odnosa ponude i
tražnje, a ne prema tome da li su kursevi stabilni ili ne.
Faktori koji utiču na promjene deviznih kurseva su:16
1) stopa inflacije,
2) stanje platnog bilansa,
3) veći obim spoljne zaduženosti nameće potrebu represijacije nacionalne valute kako bi
se kroz podsticaj izvoza i ekuražiranje uvoza obezbijedio veći devizni priliv za
plaćanje anuiteta,
4) visina kamatnih stopa utiče na ponudu i tražnju pojedinih valuta, što znači i na
njihove devizne kurseve,
5) brži tempo naučno-tehnološkog progresa u nekoj zemlji čini proizvode te zemlje
atraktivnijim na svjetskom tržištu, tražnja date valute će rasti a devizni kurs jačati,
6) otkriće i korištenje novih prirodnih resursa ojačava nacionalnu valutu,
7) mjere ekonomske, naročito monetarne politike brzo se odražavaju na poziciju
nacionalne valute,
8) politička situacija u pojedinim zemljama, regionima i svijetu u cjelini može imati
krupne efekte na kretanje deviznih kurseva, jer do slabljenja valute jedne zemlje
dolazi ne samo zbog političke krize i nestabilnosti u toj zemlji nego i zbog poremećaja
i kriza u njenom okruženju i u zemljama sa kojima je ekonomski i politički čvršće
povezana.
Platni bilans je globalan, ali nedovoljno pouzdan pokazatelj stanja nacionalne privrede i
njenog mjesta u međunarodnoj podjeli rada. Na osnovu veličine i trajanja neravnoteže mogu
se izvući značajni zaključci, ali za pouzdanije ocjene o stanju i perspektivama nacionalne
privrede i o mogućem kretanju deviznog kursa u budućnosti potrebno je detaljnije i dublje
istražiti uzroke neravnoteže platnog bilansa i mogućnosti uravnoteženja. Porast deficita ne
16
Vasiljević, B., (2005): Osnovi finansijskog tržišta, Beograd;
mora uvijek biti znak lošeg stanja nacionalne privrede. Na primjer, kao posljedica višeg nivoa
razvijenosti i porasta životnog standarda može doći do većeg uvoza luksuzne i kvalitetnije
robe i smanjenja izvoza takve robe domaćeg porijekla, može doći do porasta troškova za
putovanja u inostranstvo, smanjenja priliva i povećanja odliva po osnovu iseljeničkih i
radničkih doznaka. Porast uvoza može, takođe, biti posljedica liberalizacije
spoljnotrgovinskog prometa. Do deficita platnog bilansa može doći i zbog povećanog izvoza
kapitala kojim se razvija poslovna aktivnost u inostranstvu. Ukoliko su ovakve i slične
promjene dovele do pogoršanja stanja u platnom bilansu, onda se, očigledno, ne radi o
znacima slabosti nacionalne privrede, što znači da nema osnove za pretpostavke da će
nacionalna valuta slabiti.
U platnom bilansu se prikazuje vrijednost transakcija u određenom vremenskom
razdoblju, obično u toku jedne godine. Iz pregleda transakcija za duži period vremena ne
može se znati kakve su tendencije bile na početku, a kakve na kraju tog perioda. Zbog toga su
dobrodošli pregledi stanja platnog bilansa u kraćim, naročito novijim razdobljima jer će se iz
njih pouzdanije moći suditi o tendencijama u platnom bilansu i u privredi u cjelini i iz ovoga
izvlačiti zaključci o mogućim promjenama deviznih kurseva. Kada je izvoz zemlje u velikoj
mjeri zavisan od malog broja proizvoda, onda će mogućnost njihovog deviznog unovčenja
uticati na obim ponude deviza na deviznom tržištu pa, prema tome, i na odnose ponude i
tražnje i visinu deviznog kursa. Neizvjesnost u pogledu kretanja deviznih kurseva dovodi do
konverzionog i transakcionog rizika. Konverzioni rizik predstavlja neizvjesnost u pogledu
kursa po kojem će se aktiva i pasiva, izražene u stranoj valuti, prevesti u vrijednosti u
nacionalnom novcu pri sastavljanju finansijskog bilansa. Transakcioni rizik proističe iz
neizvjesnosti po kojem će deviznom kursu biti naplaćena potraživanja i isplaćena dugovanja
iskazana u stranoj valuti. No, rizik je prisutan i kod onih firmi koje nemaju ni aktivu ni pasivu
u stranim valutama. Promjene deviznih kurseva mogu značajno uticati na poslovni rezultat
izvoznika i uvoznika, na konkurentnost domaćih proizvođača na stranom tržištu.

Ali i one firme koje posluju samo na domaćem tržištu izložene su riziku promjene
deviznih kurseva jer od visine deviznog kursa zavisi konkurentnost stranih proizvođača na
domaćem tržištu i interes domaćih konkurenata da izvoze ili prodaju u zemlji. Da bi se
smanjili rizici zbog promjena deviznih kurseva neophodno je stručno i objektivno ocjeniti sve
relevantne faktore, naročito kada se radi o dugoročnijim poslovima i značajnijim
investicionim poduhvatima. Za zaštitu od promjena deviznog kursa nekada je široko
primjenjivana tzv. zlatna klauzula. Ukoliko se u ugovor unese ovakva klauzula, onda se
potraživanje iskazano u jednoj valuti revalorizuje u skladu sa promjenom pariteta te valute u
zlatu. Danas se često koristi tzv. devizna klauzula, koja nameće obavezu korigovanja iznosa
potraživanja ukoliko dođe do promjene deviznih kurseva. Devizni rizik se može eliminisati
ili umanjiti odgovarajućim transakcijama na deviznim tržištima, kao što su terminski i svop
poslovi. Pod uticajem navedenih faktora devizni kurs se može povećavati ili smanjivati.
Povećanje deviznog kursa predstavlja smanjenje vrijednosti nacionalne valute. Ukoliko se
povećanje deviznog kursa vrši odlukom nacionalne monetarne vlasti, radi se o devalvaciji, a
ako do toga dolazi zbog kretanja na deviznom tržištu - govorimo o depresijaciji. Revalvacija
je smanjenje deviznog kursa, odnosno povećanje vrijednosti nacionalne valute do kojeg
dolazi odlukom monetarne vlasti, dok apresijacija označava smanjivanje deviznog kursa pod
uticajem promjena na deviznom tržištu.
Povećavanje i smanjivanje deviznog kursa ne treba miješati sa potcijenjenošću i
precijenjenošću nacionalne valute jer one označavaju određeno stanje, i pokazuju da li je
devizni kurs ispod ili iznad nivoa realnog deviznog kursa, dok devalvacija, depresijacija,
revalvacija i apresijacija predstavljaju određene promjene deviznog kursa. Ukoliko je raniji
devizni kurs bio na nivou realnog, onda devalvacija i depresijacija dovode nacionalnu valutu
u stanje potcijenjenosti, a revalvacija i apresijacija u stanje precijenjenosti. Međutim, ako je
raniji devizni kurs bio za 20% ispod realnog nivoa, pa se devalvacijom poveća za 15%, to
znači da je nacionalna valuta bila i ostala precijenjena, mada je sada stepen precijenjenosti
manji. Ako devizni kurs poraste za 30%, nacionalna valuta će iz stanja precijenjenosti preći u
stanje blage potcijenjenosti, odnosno novi devizni kurs će biti iznad realnog nivoa.
Devalvacija predstavlja smanjenje spoljne vrijednosti nacionalne valute do kojeg dolazi
odlukom monetarne vlasti. U uslovima direktnog notiranja to znači povećanje deviznog
kursa, odnosno povećanje cijene strane valute.

Najčešći razlog za sprovođenje devalvacije je trajniji i znatniji deficit u platnom bilansu

zemlje. U principu, deficit se može otkloniti još i deflacijom i mjerama spoljnotrgovinske
devizne kontrole.17U savremenim uslovima mogućnost da se deflacijom poboljša stanje
platnog bilansa je samo teorijska. Elastičnost cijena i nadnica na dole je slaba. Deflacija
dovodi do smanjenja tražnje, privredne stagnacije i nezaposlenosti. Danas više niko ne želi da
17
Kovač, O., (1994): Platni bilans i međunarodne finansije, Beograd; str. 76;
eksternu ravnotežu plaća ekonomskom stagnacijom i porastom nezaposlenosti. Mjerama
spoljnotrgovinske i devizne kontrole moguće je ograničavati trošenje deviza i podsticati
njihov priliv, čime se poboljšava stanje u platnom bilansu. Devalvaciji je neophodno
pristupiti i u slučajevima kada se nacionalna privreda više otvara prema inostranstvu
ukidanjem ili ublažavanjem spoljnotrgovinskih i deviznih ograničenja, koja su do tada
devizni kurs vještački održavala na nivou nižem od normalnog. Ponekad se devalvaciji
pristupa da bi se povećala konkurentnost domaćih proizvođača na stranom tržištu iako to nije
neophodno s obzirom na stanje u platnom bilansu. Viši devizni kurs, koji je iznad realnog
nivoa, omogućava snižavanje cijena na spoljnom tržištu, čime se ugrožava plasman
proizvođača iz drugih zemalja pa se zbog toga ovo naziva politikom osiromašenja susjeda ili
valutnim dampingom.
Ovakvu devalvaciju nazivamo ofanzivnom, za razliku od defanzivne devalvacije, čiji je
cilj zaštita platnog bilansa. Konvertibilnom valutom se naziva ona valuta koja se relativno
lako može zamijeniti za drugu valutu ili za zlato. U vrijeme čistog zlatnog standarda postojala
je puna, neograničena konvertibilnost. Tada je u prometu bio i kovani novac, a papirne
novčanice su mogle bez ograničenja da budu zamijenjene za odgovarajuću količinu zlata.
Krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina većina razvijenih zemalja proglasila je svoje
valute konvertibilnim. Međutim, ova savremena konvertibilnost se dosta razlikuje od one
klasične. Konvertibilnost nacionalne valute stvara povoljnije uslove za uspostavljanje
ekonomskih veza sa inostranstvom i uključivanje privrede u međunarodnu podjelu rada. Ali
da bi jedna valuta mogla postati konvertibilna neophodno je, prije svega, da iza nje stoji
stabilna privreda. Platni bilans ne bi smio da pokazuje veći i dugotrajniji deficit, a nivo
monetarnih rezervi treba da bude takav da omogućava amortizovanje povremenih nesklada u
prilivu i odlivu deviza. Neophodan je i određeni stepen političke stabilnosti u zemlji. Nije
dobro da zemlja proglasi svoju valutu konvertibilnom ako nisu obezbijeđeni svi potrebni
uslovi za to.

Umjesto pozitivnih efekata, nacionalna privreda može pretrpiti štete od takvog

preuranjenog čina, odnosno može doći do odliva monetarnih rezervi, pogoršanja stanja u
platnom bilansu i sl. Ovo može dovesti do gubljenja povjerenja u datu valutu i suspenzije
konvertibilnosti. Za nacionalnu privredu je bolje da ima stabilnu nekonvertibilnu valutu nego
konvertibilnu a slabu. Konvertibilnost se tretira kao instrument ekonomske politike, a ne
samo kao status nacionalnog novca koji proističe iz ostvarenog privrednog razvoja. 18 U
18
Grozdanić, R., Đorđević, D., (1999): Osnove ekonomije, Zrenjanin; str. 125;
uslovima izuzetno visoke inflacije, koja je u nekim periodima iznosila i preko 50% mjesečno,
u jugoslovenskim privredama, vlada proglašava konvertibilnost dinara, koja važi za sve
tekuće transakcije i za građane koji žele da dinare zamjene za devize. Podlogu za ovakvu
mjeru čine visoke monetarne rezerve, suficit u tekućem dijelu platnog bilansa i finansijska
podrška iz inostranstva u vidu novih kredita i reprogramiranja ranijih dugova. Sredstva
međunarodnih plaćanja kojima zemlja raspolaže i koje može brzo, efikasno i bez ikakvih
ograničenja upotrijebiti za izmirenje svojih obaveza prema inostranstvu, nazivaju se
monetarnim rezervama koje se mogu sastojati od zlata, konvertibilnih valuta, specijalnih
prava vučenja, ranije evropske novčane jedinice i sadašnjeg evra.
Zemlje članice Međunarodnog monetarnog fonda u monetarne rezerve uključuju i
potraživanja od Fonda - tzv. neto pozicija.Između obima tekućeg priliva i obima tekućeg
odliva deviza mogu nastati značajne razlike. Da bi se plaćanja sa inostranstvom mogla
nesmetano obavljati i u periodima kada je tekući priliv deviza manji od iznosa prispjelih
obaveza prema inostranstvu, neophodno je raspolagati određenim rezervama. Do nesklada
između priliva i odliva deviza može doći zbog sezonskih i konjunkturnih oscilacija, prirodnih
nepogoda, društvenih potresa, političkih i ratnih konflikata i sl. Veći i trajniji deficit u
platnom bilansu se ne može pokrivati monetarnim rezervama jer bi bile brzo iscrpljene. Ipak,
i tada su monetarne rezerve značajne jer time što privremeno pokrivaju deficit omogućavaju
iznalaženje povoljnijih izvora za dugoročnije finansiranje platnobilansne neravnoteže.
Ukoliko zemlja, zahvaljujući svom kreditnom ugledu, može lako obezbijediti dodatna
sredstva za finansiranje svog platnobilansnog deficita, neće morati da drži suviše velike
monetarne rezerve.

3.3. Jedinstveni i višestruki devizni kursevi

Ukoliko za sve vrste ekonomskih transakcija sa svijetom važi jedan kurs, kažemo da
se primjenjuje jedinstven devizni kurs. Cijena deviza je ista za uvoznike i izvoznike, a robni i
nerobni promet, za sve grane. Svi privredni subjekti se nalaze u istoj poziciji kako pri prodaji
tako i pri kupovini deviza. Moguće je da se istovremeno primjenjuje više deviznih kurseva, sa
različitim rasponima između njih. Tada je riječ o višestrukim ili diferencijalnim deviznim
kursevima. Višestruki devizni kursevi mogu postojati samo u zemljama u kojima postoji
devizna kontrola. Određivanjem i održavanjem različitih deviznih kurseva za pojedine vrste
transakcija podstiče se ostvarenje određenih ekonomskih ciljeva u datoj zemlji, odnosno
podsticanje izvoza, ograničavanje uvoza, razvoj pojedinih grana, regionalno usmjeravanje
spoljnotrgovinskih tokova, unapređenje turizma i sl. U zavisnosti od ciljeva koji se žele
postići utvrđuju se načini diferenciranja deviznih kurseva i rasponi između njih. Ponekad se
efekti višestrukih deviznih kurseva ostvaruju ne diferenciranjem kurseva, već primjenom
nekih drugih instrumenata devizne i spoljnotrgovinske politike, kao što su egalizacioni
fondovi, fondovi za podsticaj izvoza, uvozni i izvozni koeficijenti, takse i sl.
Primjenom politike višestrukih deviznih kurseva može se efikasno djelovati na razvoj
i proizvodnu orijentaciju nacionalne privrede.19 Sektori koji imaju povoljnije devizne kurseve
za uvoz sirovina i izvoz svojih proizvoda moći će brže da se razvijaju. Treba izabrati one
sektore koji imaju izgleda da u doglednom vremenu postanu dovoljno snažni da mogu opstati
i na domaćem i na svjetskom tržištu i bez primjene povoljnijih kurseva. Potrebno je
postepeno sužavati raspone između deviznih kurseva kako bi se zaštićeni sektori prisiljavali
na prilagođavanje normalnim uslovima privređivanja. Duga primjena višestrukih deviznih
kurseva može imati negativan uticaj na proizvodnu strukturu nacionalne privrede. Primjena
različitih kurseva zamagljuje i deformiše kriterijume rentabilnosti investicionih ulaganja,
dovodi do neracionalne alokacije resursa, stvara pogrešnu sliku o komparativnim
prednostima i otežava uključivanje u međunarodnu podjelu rada. Sektori koji uživaju podršku
kroz primjenu diferencijalnih deviznih kurseva vrše pritisak na ekonomsku vlast da se nastavi
sa politikom višestrukih kurseva i onda kada za to nema više potrebe sa stanovišta nacionalne
privrede u cjelini.

4. SISTEM DEVIZNIH KURSEVA

Sistem ekonomskih odnosa sa inostranstvom, kao važan dio privrednog sistema, treba
da obezbijedi uslove za racionalno uključivanje nacionalne privrede u međunarodnu podjelu
rada. To, prije svega, znači da instrumenti sistema treba da omoguće objektivnu ocjenu
rentabilnosti angažovanja proizvodnih faktora u pojedinim vrstama privrednih aktivnosti i na
19
Stavrić B., i dr., (2004): Poslovna ekonomija, ZUNS, Beograd; str. 73;
toj osnovi, identifikaciju sektora u kojima nacionalna privreda najbolje koristi raspoložive
resurse. Izvozom proizvoda sektora u kojima je nacionalna privreda uspješnija omogućava se
uvoz proizvoda onih sektora u kojima je domaća privreda manje efikasna. Osnovu sistema
ekonomskih odnosa sa inostranstvom čine dva međusobno zavisna i čvrsto povezana dijela,
odnosno spoljnotrgovinski sistem u užem smislu (režim uvoza i izvoza) i devizni sistem.
Devizni sistem čini skup načela i na njima zasnovanih zakonskih propisa, mjera i
instrumenata kojima se reguliše način poslovanja devizama, odnosno devizni kurs,
mogućnosti i uslovi sticanja, držanja i korišćenja deviza, način njihove međusobne zamjene i
zamjene za domaći novac i slično.20
Da bi devizni sistem mogao uspješno da obavlja funkcije koje su mu namijenjene,
neophodno je da se pri njegovoj izgradnji uzmu u obzir konkretni društveno-ekonomski
uslovi u kojima se data privreda razvija i promjene do kojih dolazi u međunarodnom
ekonomskom i političkom okruženju. To znači da se on mora stalno prilagođavati
novonastalim prilikama. Adekvatan devizni sistem predstavlja neophodan, ali ne i dovoljan
uslov za uspješan razvoj nacionalne privrede i njeno uklapanje u međunarodnu podjelu rada.
Ni najbolje postavljen sistem neće dati zadovoljavajuće rezultate ukoliko se javljaju slabosti i
poremećaji u domaćim privrednim tokovima. S druge strane, nedostaci u deviznom sistemu
mogu biti uzročnici takvih poremećaja. Devizni sistem kao i privredni sistem u cjelini
predstavlja oblik svjesnog regulisanja i usmjeravanja privrednog života. Svojim
instrumentima on treba da obezbijedi ekonomske stimulanse za što potpunije i efikasnije
korišćenje raspoloživih ljudskih i materijalnih resursa, da stvori takve uslove privređivanja u
kojima će svaki pojedinac i svaki radni kolektiv, radeći dobro za sebe, raditi istovremeno
dobro i za nacionalnu privredu u cjelini.

Da bi devizni kurs uspješno obavljao funkcije koje su mu namijenjene, neophodno je

da bude na odgovarajućem nivou, neophodno je da bude realan, a realan je onaj kurs koji
izjednačava opšti nivo cijena u zemlji sa opštim nivoom cijena u inostranstvu, koji
obezbjeđuje paritet kupovne moći. Zbog različitih struktura cijena u pojedinim zemljama,
cijene pojedinih proizvoda (i usluga) neće biti izjednačene. Pri realnom deviznom kursu
proizvodi čija je cijena u zemlji relativno niža moći će rentabilno da se izvoze, a uvoziće se
proizvodi čija je cijena relativno viša u zemlji nego u inostranstvu. Realan devizni kurs nije
značajan samo za tržišnu, već i za plansku privredu. Da bi planovi razvoja bili dobri, da bi se
ispravno ocjenile komparativne prednosti nacionalne privrede neophodno je, baš uz pomoć
20
Prekajac, Z., (2005): Međunarodna ekonomija, Novi Sad; str. 41;
realnog deviznog kursa, utvrditi šta je jeftinije u zemlji a šta u inostranstvu. Opšti nivo cijena
predstavlja ponderisani prosjek svih cijena. Iz ovoga slijedi zaključak da će realan devizni
kurs jednu polovinu proizvoda činiti jeftinijim, a drugu polovinu proizvoda skupljim u zemlji
nego u inostranstvu. Ova činjenica stvara pretpostavke i za uravnoteženje razmjene sa
inostranstvom. To znači da realan devizni kurs u normalnim okolnostima obezbjeđuje i
uravnoteženje platnog bilansa. Ukoliko je devizni kurs ispod nivoa koji se može označiti kao
realan, onda je domaća valuta precijenjena a strana valuta potcijenjena.
Precijenjenost domaćeg novca dovodi do toga da je kupovna moć u inostranstvu veća
nego u zemlji: kada se za domaći novac kupi strani po cijeni koja je niža od realne onda se
obezbjeđuje veća kupovna moć u inostranstvu nego u zemlji. Cijene strane robe preračunate u
domaću valutu po takvom kursu postaju niže, što povećava interes da se uvozi. I oni strani
proizvodi koji bi pri realnom deviznom kursu bili skuplji od domaćih, uz niži devizni kurs
postaju konkurentni na domaćem tržištu. Na drugoj strani, precijenjenost domaće valute
dovodi do toga da izvoznici za stečene devize dobijaju manje domaćeg novca nego što bi to
bilo pri realnom deviznom kursu. Neki proizvodi, koji bi se inače mogli rentabilno izvoziti uz
realan devizni kurs, postaju nekonkurentni na stranom tržištu. Ovo vodi smanjenju izvoza.
Niska cijena deviza čini atraktivnim i korišćenje stranih kredita. Sredstva dobijena
zaduživanjem troše se u inostranstvu jer im je tamo kupovna moć veća, pri njihovom
pretvaranju u domaću valutu dio njihove vrijednosti bi se istopio zbog nerealnog deviznog
kursa. Na drugoj strani, devize za plaćanje anuiteta pribavljaju se po nižoj cijeni od realne.

U ovakvim uslovima dolazi do rasta uvoza i smanjenja izvoza, što dovodi do deficita
platnog bilansa. Kada se iscrpe mogućnosti finansiranja deficita, nameće se potreba
preduzimanja korektivnih mjera, koje se obično svode na povećanje deviznog kursa i
ograničenje uvoza. Domaća valuta je potcijenjena kada je devizni kurs iznad realnog, jer je
pri takvom kursu kupovna moć u zemlji veća nego u inostranstvu pa zbog visoke cijene
deviza uvoz poskupljuje, što dovodi do smanjenja broja stranih proizvoda koji su konkurentni
na domaćem tržištu. Na drugoj strani, za devize stečene kroz izvoz dobija se više domaćeg
novca, pa zbog toga raste broj izvoznih proizvoda i povećava se njihova konkurentnost na
stranim tržištima. Sve ovo vodi poboljšanju stanja u platnom bilansu. Potcijenjenost domaće
valute isto tako može imati negativne efekte na nacionalnu privredu, naročito ako je ta
potcijenjenost izraženija i ako se praktikuje u dužem periodu. Zbog viših cijena uvoznih
proizvoda dolazi do supstitucije uvoza domaćom proizvodnjom i tamo gdje to nije
opravdano, odnosno i tamo gdje bi proizvodi iz uvoza bili jeftiniji od domaćih ukoliko bi se
primjenjivao realan devizni kurs.
Zahvaljujući suviše visokom deviznom kursu u izvozu se pojavljuju i oni sektori koji u
normalnim okolnostima, uz realan devizni kurs, ne bi bili u stanju da izvoze.Neopravdano
visoke cijene uvoznih proizvoda i djelimična zamjena uvoza skupljim domaćim proizvodima
smanjuju rentabilnost poslovanja i podstiču inflaciju koja nije posledica samo poskupljenja
uvoza već i činjenice da visoka cijena deviza dovodi do nesklada između robnih i kupovnih
fondova u zemlji, tražnja na domaćem tržištu raste a ponuda se smanjuje zbog manjeg uvoza i
većeg izvoza. Devizni kurs pri kojem se obezbjeđuje uravnoteženost platnog bilansa,
odnosno ujednačavanje ponude i tražnje deviza, naziva se ravnotežnim deviznim kursom. U
širem ekonomsko-političkom smislu, ravnotežni devizni kurs je onaj koji obezbjeđuje
ravnotežu platnog bilansa:21
1) u dužem vremenskom periodu, na primjer 5 do 10 godina,
2) uz očuvanje unutrašnje ravnoteže i
3) bez abnormalnih trgovinskih i deviznih ograničenja.
Kada se govori o ravnoteži platnog bilansa, onda se uglavnom misli na bilans tekućih
transakcija što znači da ravnotežan devizni kurs, time što održava platni bilans u ravnoteži, ne
bi trebalo da dovede do promjena u nivou monetarnih rezervi i stepenu spoljne zaduženosti.

Svrha monetarnih rezervi i jeste da se njihovim korištenjem obezbjeđuje usklađivanje

ponude i tražnje deviza u pojedinim vremenskim periodima. Kada je riječ o sezonskim
oscilacijama u prilivu i odlivu deviza ili o fluktuacijama tokom jednog konjunkturnog
ciklusa, normalno je da se interveniše monetarnim rezervama. Međutim, da bi se devizni kurs
mogao nazvati ravnotežnim neophodno je da održava platni bilans u ravnoteži u okviru
jednog konjunkturnog ciklusa ali bez znatnijih promjena u nivou monetarnih rezervi na kraju
ciklusa.

4.1. Formiranje deviznih kurseva

21
Prekajac, Z., (2005): Međunarodna ekonomija, Novi Sad; 48;
 U zavisnosti od kretanja međusobnih odnosa ponude i tražnje deviza na deviznom
tržištu se formira devizni kurs kao cijena stranog novca. Ponuda i tražnja deviza su odraz
stanja u platnom bilansu tako da do deficita platnog bilansa dovodi veći devizni odliv od
deviznog priliva, čime je i tražnja deviza u privredi veća od ponude, dok je suficit platnog
bilansa vezan za veću ponudu od tražnje deviza, odnosno veći priliv od odliva. Tražnja
deviza potiče od stavki platnog bilansa koje znače obaveze zemlje da vrše određena plaćanja
prema inostranstvu. Devizni kurs na deviznom tržištu formira se uzajamnim djelovanjem
ponude i tražnje deviza kao robe.
Pošto devizno tržište nije potpuno slobodno, intervencija Centralne banke, države ili
niza država je uobičajena u sprovođenju makroekonomske politike. 22 Date intervencije
dovode do toga da se može izabrati bilo koji kurs koji je u funkciji drugih ciljeva razvoja i
ekonomske politike. U tim situacijama kurs predstavlja rezultat odnosa ponude i tražnje
deviza, ali to nije ravnotežni kurs. Najčešće jedan veći dio devizne tražnje ostaje nepodmiren,
tako da se nasuprot formirane ponude javlja samo dio tražnje na tržištu. U slučaju kada je
tražnja deviza veća od ponude, tada devizni kurs slabi, odnosno postoji stalan pritisak na
obaranje kursa domaćeg novca i rast kursa (cijene) stranih sredstava plaćanja (deviza).

4.2. Promjene deviznog kursa

Za uspjeh u međunarodnim poslovima potrebno je znati kakve se promjene deviznih

kurseva mogu očekivati u budućnosti. Ako je riječ o kratkoročnim pozajmicama i drugim
transakcijama koje će se okončati u bliskoj budućnosti, onda se prognoziranje može osloniti
na pouzdanije osnove pa će i prognoza biti tačnija. U kraćim vremenskim periodima manja je
vjerovatnoća da će doći do krupnih promjena u međuvalutnim odnosima. Kada se radi o
dugoročnijim i krupnijim poslovnim poduhvatima, kao što su dugoročni zajmovi, zajednička
ulaganja, direktne investicije, prognoziranje kretanja deviznih kurseva postaje znatno teže a
prognoze manje pouzdane. Neočekivani obrti u međuvalutnim odnosima mogu dovesti do
velikih gubitaka u poslovanju. Ukoliko valuta u kojoj smo se zadužili ojača, teret našeg duga

22
Pušara, K., (2003): Međunarodne finansije, Beograd; str. 75;
će se povećati, ukoliko valuta u kojoj smo odobrili kredit oslabi, istopiće se dio naših
potraživanja. Investiciona ulaganja u zemlji čija je valuta izgubila u vrijednosti davaće realno
manje profita, a pri repatrijaciji kapitala gubiće se dio vrijednosti. Kod svih, a naročito kod
dugoročni poslovnih poduhvata i onih kod kojih dolazi do investicioni ulaganja, neophodno
je voditi računa o efektima promjene međuvalutnih odnosa.
Prije svega, treba poći od ocjene realnosti deviznih kurseva relevantnih valuta u
datom trenutku a potom proučiti faktore koji mogu izazvati njihove promjene u budućnosti.
Osnovna pretpostavka postojanja i optimalnog finkcionisanja nacionalnog deviznog tržišta je
relativna stabilnost deviznog kursa domicilne valute. Odgovornost za stabilnost kursa
domicilne valute leži na monetarnim vlastima, te je stoga neophodno njihovo prisustvo kako
na nacionalnom tako i na internacionalnom tržištu novca. U uslovima nestabilnog kursa
monetarne vlasti intervenišu kupovinom ili prodajom deviznih sredstava, što se odražava na
povećanje ili smanjenje nacionalnih deviznih rezervi. Ovi poslovi se odnose na trgovanje
deviznim sredstvima na domaćem tržištu:23
1) izlazak na međubankarsko tržište devizama,
2) kupoprodaja deviznih sredstava za potrebe komitenata,
3) kupoprodaja deviznih sredstava za potrebe banke i kupoprodaja deviznih sredstava u
međusobnom kontaktu sa drugim bankama.

Svaka devizna transakcija mora ispunjavati sve zakonske propise. Uparivanjem ponude i
tražnje po određenoj cijeni formira se kurs odnosno fiksing koji predstavlja srednji kurs
strane valute kojom se trguje. Banke kupuju devize za račun klijenta banke ukoliko je tražnja
za devizama u sistemu banke veća od ponude, a prodaju vrši ukoliko postoji potreba za
konvertibilnim sredstvima u smislu povećanja konvertibilne likvidnosti. Poslovi vezani za
trgovinu novca mogu imati i vremensku dimenziju. U tom slučaju se radi o terminskim
transakcijama. Terminskom kupovinom deviza banka se obavezuje da će klijentu prodavcu
na dan naznačenom u ugovoru odobriti konvertibilnu protivvrijednost po kursu koji je bio
važeći na dan potpisivanja ugovora. Time se prodavac deviza štiti od eventualnog rizika pada
kursa valute kojom se trguje, dok banka ima mogućnost da i dalje raspolaže devizama do
datuma naznačenog na ugovoru.

23
Vasiljević, B., (2005): Osnovi finansijskog tržišta, Beograd; str. 88;
 4.3. Specifični poslovi na deviznom tržištu

Devizno tržište je po mnogo čemu specifično tržište. Na njemu se trguje devizom,

posebnom robom koja je na svom nacionalnom području zakonsko sredstvo plaćanja. Obim
ponude i tražnje deviza na tržištu u velikoj mjeri zavisi od monetarne, spoljnotrgovinske i
devizne politike nacionalne ekonomske vlasti. Povećanjem carina, zavođenjem robnih
kontingenata i deviznih kvota, zabranom uvoza pojedinih artikala i sličnim mjerama snažno
se utiče na smanjenje tražnje, a davanjem izvoznih premija, carinskim i poreskim refakcijama
pri izvozu utiče se na povećanje ponude deviza. Devizno tržište veoma brzo reaguje i na sve
političke promjene u zemlji i svijetu, pa čak i na pomen o mogućnosti političkih promjena.
Devizno tržište je daleko od toga da bude perfektno, čak i u slučajevima kada nema
djelovanja neekonomskih faktora. Devizne berze predstavljaju najznačajniji segment
deviznog tržišta u zemljama koje imaju konvertibilnu valutu. To je, u stvari, vid
organizovanog prometa deviza na određenom mjestu, u određeno vrijeme i po utvrđenim
pravilima. Posredstvom deviznog tržišta uspostavlja se veza između pojedinih nacionalnih
finansijskih tržišta. Da bi se sredstva sa jednog finansijskog tržišta mogla pojaviti na nekom
drugom tržištu potrebno je, u principu, da se prethodno ta sredstva transformišu u drugu
valutu, što se čini na deviznom tržištu.

4.3.1. Arbitraža

Arbitraža je simultana kupovina i prodaja kupovne moći na jednom ili više tržišta radi
ostvarivanja profita na razlici u cijeni valuta i novcu. U zavisnosti od toga šta je predmet
kupovine i prodaje postoje dvije vrste arbitraže: devizna i kamatna. Devizna arbitraža je
korištenje razlika u deviznim kursevima na jednom ili više deviznih tržišta radi ostvarivanja
profita. Arbitražer kupuje valutu na tržištu na kome je kurs niži i prodaje je na tržištu na
kome je kurs viši. Arbitražer tako zarađuje na razlici u kursevima iste valute, djelujući
istovremeno u smjeru izjednačavanja kurseva na svim deviznim tržištima.Arbitraža razlike
predstavlja istovremenu kupovinu i prodaju iste vrste deviza u istom volumenu na različitim
tržištima u cilju ostvarivanja zarade na razlikama između kursa kupovine i kursa prodaje.
Arbitraža izravnanja identifikuje se kao izbor između alternativnih deviznih tržišta na kojima
je moguće da se zaključi posao kupoprodaje deviza.
Kamatna arbitraža je korištenje relativnih kursnih razlika koje postoje između
deviznih kurseva za različite rokove likvidacije zaključnih poslova. Ako su u nekoj zemlji
određeni dani nacionalni praznici, koji su u drugoj zemlji radni dani, onda to može da bude
razlog za kamatnu arbitražu. U deviznoj trgovini cij kamatne arbitraže je iskorištavanje
odstupanja deviznih kurseva određenog momenta sa različitim rokovima dospjelosti.Funkcije
devizne arbitraže su da se objedini veći broj lokalnih, nacionalnih i međunarodnih deviznih
tržišta u jedno veliko jedinstveno tržište koje bi djelovalo u pravcu stalnog ujednačavanja
deviznih kurseva na ravnotežnom nivou da se koče veća kolebanja deviznog kursa. Arbitraža
u dvije valute je najuprošćeniji oblik devizne arbitraže jer su predmet arbitražnih transakcija
samo dvije valute između domaćih banaka. Arbirtaža sa dvije valute sa inostranstvom je
nešto razvijeniji oblik arbitraže u kojem se zaključuju poslovi između banaka iz raznih
zemalja pri čemu se razmjenjuju valute njihovih zemalja.

4.3.2. Promptni, terminski i swap poslovi

Operacije na deviznim tržištima se uglavnom javljaju kao promptna (spot) trgovina

devizama, obična terminska kupoprodaja deviza (outright deal), te kao mješavina, vezana
promptna i terminska kupoprodala deviza (swap).

Promptna kupoprodaja deviza, spot transakcije kupoprodaje deviza, obuhvata poslove

kod kojih se plaćanja deviza izvršavaju najkasnije u roku od dva dana od zaključenja ugovora
o kupoprodaji deviza. U roku od dva dana podrazumijevaju se prvi radni dani kada su
otvorene banke u obe zemlje u kojima se vrši plaćanje. Izuzetci od ovog pravila su kod SAD
dolara gdje se i praznični dani računaju u rok dva dana, kao i kod trgovanja valutama
islamskih zemalja gdje je za petak kao neradni dan prihvaćena praksa da će banka koja je
kupila valutu iz ovih zemalja dobiti uplatu na račun u subotu ali je obavezna da
protivvrijednost u konvertibilnoj valuti plati ipak u petak. U operacijama kupoprodaje deviza
treba poznavati nekoliko važnih instrumenata. Osnovna valuta je valuta čija je vrijednost
fiksirana na 1 ili 100 valutnih jedinica. Kotirajuća valuta je valuta koja varira prema fiksno
određenom iznosu drugih valuta. Direktna (normalna) kotacija podrazumijeva određeni iznos
domaće valute za fiksni iznos inostranih valuta, a indirektna (recipročna) kotacija predstavlja
vrijednost domaće valute koja se određuje na osnovu njenog fiksnog iznosa prema različitim
iznosima inostranih valuta. Kupovni i prodajni kursevi se na deviznim tržištima formiraju po
principu kupiti što jeftinije a prodati što skuplje.
Najčešće se koristi tzv. posredno kotiranje preko ukrštanja kurseva (cross rate) što
predstavlja određivanje kurseva jedne valute prema drugoj valuti upotrebom kurseva te dvije
valute prema trećoj valuti. U međunarodnoj praksi na deviznim tržištima se skoro sve valute
prilikom primjene ovih operacija kotiraju prema SAD dolaru. Poslovi na deviznom tržištu
nose i određene rizike. U promptnoj kupovini deviza rizik kretanja kurseva u nepredviđenom
smjeru sveden je na minimum jer se kupoprodaja obavlja u roku od dva dana. Istovremeno
kreditni rizik je jedino provociran tehničkom nesavršenošću međunarodnog platnog prometa,
odnosno kontrolom u toku dva dana u kome treba prenijeti sredstva sa jednog računa na
drugi. Terminska kuporodaja deviza podrazumijeva kupoprodaju deviza tako što se plaćanje
obaveza po ugovoru izvršava određenog dana tj. na određeni termin u budućnosti. Terminski
devizni kursevi odstupaju od promptnih kurseva za istu devizu, većim ili manjim kursom
kotirajuće valute u odnosu na osnovnu valutu. Razlika između terminskog i promptnog kursa,
ako je kotirana valuta jača u odnosu na baznu, naziva se diskontom, odnosno razlika za koju
je kotirana valuta slabija od bazne naziva se premijom.

Terminski kursevi se veoma lako izračunavaju na osnovu dodavanja premija odnosno

oduzimanja diskonta od promptnog kursa valuta koje se kotiraju na deviznom tržištu.
Zaključivanje terminskih poslova tj. kupoprodaja deviza na određeni termin, obično se radi u
cilju zaštite i smanjenja rizika u međunarodnim komercijalnim i finansijskim poslovima. Isto
tako objektivno prisutni kursni rizici prilikom investiranje u hartije od vrijednosti, depozite,
kredite, te ostale plasmane u inostranim valutama, omekšavaju se terminskim prodajama
deviza odnosno potraživanja u inostranstvu. Pored toga obezbjeđenje od kursnih razlika vrši
se i kupovinom devizne terminske opcije, terminskog ugovora o kupoprodaji deviza u kojem
nije unaprijed i tačno fiksiran datum plaćanja obaveza, već se to plaćanje izvršava u
određenom vremenskom periodu i u valuti plaćanja koju odabere klijent.Swap devizni
poslovi su operacije koje podrazumijevaju dvije istovremene kupoprodaje deviza.
Na primjer promptna prodaja eura za SAD dolare po važećem aktuelnom kursu i
istovremena kupovina istog iznosa eura na 6 mjeseci po terminskom kursu evra za dolar.
Terminski kurs je obično niži. Ovde se partneri dogovaraju o dva kursa: promptnom koji je
obično važeći, aktuelan na tržištu i kursu na termin kome je osnovica promptni kurs. U
osnovi kao i kod običnih terminskih kupoprodaja upotreba swap-a je u funkciji zaštite od
rizika njegovim subjektima. Swap aranžmani ustvari znače promptnu kupovinu jedne valute
uz njenu istovremenu prodaju na određeni termin. Ove operacije imaju uglavnom dva oblika,
ili se upotrebljavaju radi konverzije iz jedne valute u drugu i ponovnog vraćanja u prvu
valutu, ili radi pretvaranja terminske kupovine jedne valute preko swapa u promptnu
kupovinu. Isto tako swap operacije mogu pomoći kod prevazilaženja kratkoročne
nelikvidnosti u pojedinim valutama. Izborom određenog swap aranžmana kod srednjeročnih
kreditnih poslova daje se odgovor na pitanje da li je bolje uzeti kredit u jednoj ili drugoj
valuti.

4.4. Rizici na deviznom tržištu

U rizike koji mogu da nastanu u trgovini devizama spadaju kursni rizici kao i kamatni
rizici. Kursni rizici predstavljaju opasnost od gubitaka koji mogu da nastanu usled moguće
promjene, kolebanja deviznih kurseva pri nepromijenjenom paritetu. Rizici od pomjene
pariteta nastaju u slučajevima ako se bilans plaćanja ne može uravnotežiti na drugi način,
odredbe postojećih statuta MMF-a predviđaju mogućnost da takve zemlje mogu promijeniti
paritete svojih valuta (da sprovedu devalvaciju ili revalvaciju).
Prema tome za učesnike na deviznom tržištu mogu da nastanu određene štete usljed
devalvacije valute, odnosno da budu ostvarene vanredne zarade ako revalvira vrsta devize
kojom raspolažu. Hedžing u poslovanju na deviznom tržištu podrazumijeva poslovno
finansijsku strategiju sa ciljem da se izbjegne ili umanji rizik kod jedne operacije
preduzimanjem druge operacije, odnosno preuzimanje nekog drugog kompenzatornog rizika.
Ovi poslovi se obično rade na kratak rok, najduže na godinu dana. Ovom operacijom se vrši
osiguranje poslovanja od rizika, skoka ili pada cijena, odnosno od deviznog rizika. Ove
poslove najčešće obavljaju banke prilikom uzimanja i davanja deviznih kredita. Hedžing
predstavlja zaštitu od gubitaka usljed valutnog rizika. Zaštita se vrši kupovinom i prodajom
valuta po terminskom kursu. Hedžing u stvari ima dva elementa. Jedan je predviđanje gubitka
koji bi se mogao dogoditi a drugi je ostvarivanje zarade kojom bi se taj gubitak mogao
pokriti. Špekulacija, suprotno hedžingu, znači prihvatanje valutnog rizika radi ostvarivanja
profita. Špekuliše se i na promptnom i na terminskom tržištu.24
Tehnika špekulacije zavisi od kvaliteta valuta:25
1) Špekulacija slabom valutom: ovaj princip podrazumijeva da se proda skupo a kupi
jeftino što se postiže tako što se na terminskom tržištu slaba valuta proda u nadi da se
ona ponovo kupi na promptnom tržištu pošto deprecira ili devalvira ispod nivoa iz
prvobitnog ugovora.
2) Špekulacija jakom valutom: princip spekulacije jakom valutom je kupiti jeftino a
prodati skupo. Vrši se i na promptnom i na terminskom tržištu. Valuta se kupuje na
terminskom tržištu u namjeri da se proda na promptnom tržištu, pošto je aprecirala ili
revalvirala iznad nivoa iz prvobitnog ugovora. Što je veća razlika između terminskog
kursa i novog promptnog kursa to je viši spekulantski profit.
Kretanje deviznih kurseva (cijena valuta) i njihova relativna odstupanja bila su
poznata i prije sedamdesetih godina ovog vijeka, prije prelaska na devizno kursne aranžmane
tipa fleksibilnih deviznih kurseva. Međutim za ova osciliranja se može reći da su bila
neznatna i zanemarljiva. Valutni pariteti bili su uspostavljeni u odnosu na dolar (odnosno
zlato) i osciliranje deviznih kurseva odvijala su se u okviru dozvoljenog minimalnog
procentualnog odstupanja, najprije 1%, a nešto kasnije i 2,25% od pariteta valute.

U okviru dozvoljenih oscilacija devizni kurs se održavao intervencijama Centralne

banke iz monetarnih rezervi. U tako uspostavljenom sistemu fiksnih deviznih kurseva
oscilacije deviznog kursa oko pariteta bile su limitirane i moguće su bile zvanične promjene
deviznog kursa samo u slučaju fundamentalne platnobilansne neravnoteže. Ovaj sistem
deviznih kurseva ulivao je sigurnost svim ekonomskim subjektima prilikom donošenja
poslovnih odluka, kako na internom, tako i na međunarodnom planu. Fiksirani pariteti
otklanjali su nesigurnost i neizvjesnost po pitanju međunarodne trgovine i investiranja van
granica svoje zemlje. Uslovno rečeno, nije postojao rizik deviznog kursa, i na osnovu njega
neizvjesnost u pogledu kretanja vrijednosti prihoda, imovine ili pak konkurentske snage
subjekta na stranim robnim i finansijskim tržištima. Početkom sedamdesetih godina situacija
se mijenja iz korijena i većina razvijenih zemalja zapada prelazi na devizno kursne
aranžmane tipa fleksibilnih deviznih kurseva i njihov ekstremni vid fluktuirajuće (plivajuće)

24
Vasiljević, Branko., (2005): Osnovi finansijskog tržišta, Beograd; str. 92;
25
Pušara, K., (2003): Međunarodne finansije, Beograd; str. 79;
devizne kurseve. Ovo je bio znak da više nije potrebno utvrđivati paritet nacionalne valute.
Devizni kurs postaje isključivo funkcija ponude i potražnje deviza na deviznom tržištu.
Valutama je dozvoljeno da plivaju, da pronađu svoju sopstvenu vrijednost na tržištu.

Prelazak na fluktuirajuće devizne kurseve značio je za ekonomske subjekte pojavu

jednog novog tipa rizika u njihovom poslovanju, devizno-kursnog rizika (exchange rate risk).
Osciliranja deviznih kurseva postaju svakodnevna, nekontrolisana, nepredvidiva i značajna.
Ovakva kretanja deviznih kurseva bivaju rezultat prelaska na fluktuirajuće devizne kurseve,
velikog talasa inflacije, recesije koja je zahvatila svjetsku privredu, kretanja oslobođenog
kapitala od jednog do drugog poslovnog centra, kao i mnoštvo drugih ekonomskih (i van
ekonomskih) faktora proizvedenih u realnoj i monetarnoj sferi. Rizik deviznog kursa definiše
se prije svega kao potencijalni gubitak na nepokrivenoj i nezaštićenoj otvorenoj deviznoj
poziciji (imovini, potraživanjima, kapitalu i obavezama koje glase na stranu valutu) u slučaju
da valuta na koju glasi devizna pozicija depresira. Ova otvorena devizna pozicija naziva se
još i deviznom izloženošću (exchange exposure). Rizik deviznog kursa može, sa druge strane
da figurira i kao potencijalna zarada u slučaju da strana valuta apresira u odnosu na domaću
valutu.26 Devizna izloženost može biti duga i kratka. Duga izloženost znači da potraživanja
denominirana u jednoj valuti premašuju obaveze denominirane u istoj valuti, a kada je kratka
izloženost u pitanju obrnut je slučaj.

Aktiva odnosno budući priliv i pasiva, budući odliv nemaju kontra stavku koja bi im
odgovarala i po valuti ili po datumu dospijeća u datom iznosu. U slučaju depresijacije ili
devalvacije strane valute višak izložene aktive nad izloženom pasivom podrazumijeva
potencijalni gubitak. Isto tako, ako izložena pasiva (obaveze) premašuje iznos izložene aktive
u stranoj valuti, apresijacija ili revalvacija strane valute vodiće gubitku na toj izloženoj
poziciji. Korporacije ukoliko ne žele da ostave devizne pozicije otvorene i nezaštićene od
budućih promjena relativnih cijena valuta, i ući u špekulativne operacije, moraju pristupiti
minimiziranju, izbjegavanju ili zaštiti kursnog rizika. Međunarodne korporacije, izvoznici,
uvoznici, velike poslovne banke i ostali ekonomski subjekti uključeni u međunarodne tokove
robe i kapitala, imaju pred sobom na raspolaganju različite instrumente i tehnike kojima se
mogu služiti radi minimiziranja, pokrivanja ili izbjegavanja deviznog rizika. Kada je u pitanju
minimiziranje efekata kursnog rizika i neutralisanje valutne izloženosti sa aspekta subjekta
koji se služi ovim instrumentima i tehnikama, kao i sa aspekta predmeta devizne izloženosti,

26
Komazec, S. i drugi, (2006): Monetarna ekonomija i bankarski menadžment, Čačak; str. 125;
svi ovi metodi mogu se podvesti pod dva pojma, odnosno pod covering (pokrivanje kursnog
rizika) i hedging (ograđivanje, zaštita od kursnog rizika).27

Pokrivanje (covering) valutnog rizika podrazumijeva zaštitu njenog budućeg toka,

identifikovane i kvantifikovane vrijednosti, od promjene deviznog kursa. To je slučaj kod
priliva u stranoj valuti od izvora robe, odliva po osnovu uvoza robe i usluga, primanja
dividendi od investicija u inostranstvu početkom svake godine, otplate uzetog finansijskog
kredita u inostranstvu i slično.28 Zaštita (hedging) od kursnog rizika podrazumijeva zaštitu
vrijednosti aktive locirane u stranoj zemlji i zaštitu vrijednosti budućih prihoda koje
proizvodi ta aktiva nominirana u stranoj valuti. 29 Obzirom da se devizna izloženost javlja
kada korporacija ima transakcije denominirane u stranoj valuti ili valutama, kada ima neto
aktivu ili pasivu izvan svoje zemlje u nekoj drugoj valuti koju treba prevesti, kao i kada
postoje percepcija budućih udara deviznog kursa na prodajnu i proizvodnu funkciju
korporacije razlikujemo tri vrste izloženosti:30

1) transakcionu izloženost,
2) translacionu izloženost i
3) ekonomsku izloženost.
Transakciona vrsta izloženosti javlja se u svim slučajevima u kojima komercijalne i
finansijske transakcije nemaju unaprijed uspostavljen kontratok (priliv,odliv) u pogledu
predmetne valute i roka efektuiranja plaćanja odnosno naplate. Naziva se transakciona jer je
proizvod transakcije koja efektuira gotovinskim odlivom, odnosno plaćanjem ili prilivom.
Translaciona izloženost poznata je još i pod imenom računovodstvena ili bilansna izloženost.
Ova izloženost u najužem smislu izrasta iz potrebe da se imovina, potraživanja, kapital i
obaveze date korporacije (banke) koji su denominirani u stranoj valuti kao i bilans stanja i
bilans uspjeha svojih subsidijara-subjekata osnovanih u stranim zemljama od strane matične
kuće, prevedu u matičnu-domaću valutu. Prevođenje se obavlja na osnovu važećih
računovodstvenih standarda uspostavljenih od strane ministarstva finansija, ili pak od strane
zvanično izabranog računovodstveno-knjigovodstvenog tijela internog ili međunarodnog
karaktera. Računovodstveni efekat devizne izloženosti je samo dio valutnog rizika sa kojim
su suočene međunarodne korporacije i banke.

27
Pušara, K., (2003): Međunarodne finansije, Beograd; 127;
28
Ibidem, str. 128;
29
Ibidem, str. 130;
30
Pušara, K., (2003): Međunarodne finansije, Beograd; str. 132;
 Početna tačka za razumijevanje i upravljanje ovom vrstom izloženosti nalazi se u
računovodstvenim metodama upotrijebljenim da se prevedu date pozicije u bilansu stanja i
bilansu uspjeha denominirane u različitim valutama u jednu zajedničku-matičnu valutu.
Računovodstvo strane valute je jedno od najkontraverznijih pitanja u računovodstvu
razvijenih zemalja. Shodno tome računovodstvena praksa tiče se:31
1) efektivnih komercijalnih i finansijskih transakcija gdje obračun proizvodi realizovane
gubitke/zarade i
2) konsolidacije računa denominiranih u stranim valutama koja može donijeti
nerealizovani knjigovodstveni gubitak/zaradu.
Razlika između realizovanih i nerealizovanih efekata ima važne knjigovodstvene i
poreske implikacije. Veliki obim direktnih investicija u inostranstvu, sve veće i intenzivnije
prisustvo američkih banaka i korporacija i banaka na svim kontinentima, liberalizacija
kretanja kapitala širom svijeta, deregulacija bankarskih i finansijskih sistema, kao i ukidanje
deviznih kontrola u većini vodećih razvijenih zemalja, poslije niza godina i velikih debata,
primorali su američke vlasti da se detaljnije pozabave knjigovodstvom i računovodstvom
strane valute, odnosno deviznih pozicija.

Translaciona izloženost ne pokazuje sve sve efekte koje promjene valutnih kurseva
imaju na korporaciju, već samo one koji se tiču procjenjivanja vrijednosti aktive i pasive, i
promjene vrijednosti prihoda i rashoda u tekućem periodu. Sagledavanje ove izloženosti je
neophodno, ali ono je statično. Potrebno je sagledati i efekte promjena relativnih cijena valuta
koji će nastati u nekoj bližoj ili daljoj budućnosti. Promjene u relativnim cijenama datih
valuta korporacije, njene prodajne cijene i količine, troškove, proizvodnju, sveukupne
operacije, finansijsku strukturu i profite. Potrebno je izgraditi dinamički pristup valutnoj
izloženosti. Cijeli spektar rizika ovakve prirode naziva se ekonomskom izloženošću. Ova
vrsta izloženosti se može naći još i pod imenom proforma izloženosti ili buduća
izloženost.Budući efekti promjene realnih deviznih kurseva su efekti koji se javljaju pod
generalnom kategorijom ekonomskog rizika i mogu biti od ogromnog značaja za sve
ekonomske subjekte uključene u spoljnotrgovinske aktivnosti. Subsidijar može biti osnovan u
zemlji suficitnog platnog bilansa i niske poreske stope. U toj zemlji usljed niskih kamatnih
stopa moguće je lako dobiti kredit pod odgovarajućim uslovima. Sve ovo mogu biti osnovni

31
Ibidem, str. 134;
ekonomski razlozi kojima se rukovodila matična kuća prilikom osnivanja subsidijara u
inostranstvu.
Vremenom je moguće da dođe do pogoršanja ekonomske situacije u toj zemlji između
ostalog i usled rasta nepovjerenja prema valuti date zemlje subsidijara.Valuta date zemlje
može da uđe u u liniju stalnog depresiranja ili lokalne vlasti mogu da izvrše devalvaciju.
Subsidijar će se u tom slučaju suočiti sa operativnim problemima ako uvozi sirovine i
materijal koje plaća u nekoj čvrstoj valuti ili ako uzajmljuje srestva u nekoj trećoj zemlji sa
jakom valutom.Ekonomski faktori u zemlji njegovih operacija takođe će se promijeniti sa
promjenom vrijednosti date valute. Inflatorne snage mogu promijeniti cjenovnu strukturu
lokalnog subsidijara posebno ako uvozi, jer sirovine i materijal koje uvozi postaju za njega
skuplji. Uz to može da poraste i cijena radne snage.Takođe ponuda niskih kamatnih kredita
može da presuši. Restriktivna monetarna politika koja je neminovna u takvim slučajevima
značiće kraj daljeg uzajmljivanja za lokalnog subsidijara.Slična je situacija i u slučaju
korporacije krajnjeg izvoznika-uvoznika. Promjena deviznog kursa biće znak da korporacija
mora da snizi svoju izvoznu cijenu u svojoj valuti da bi opstala i dalje sa svojim proizvodima
na stranom tržištu odnosno da bi bila konkurentna. Takođe korporacija koja nastupa samo na
svom domaćem tržištu faktora proizvodnje ili gotovih proizvoda može biti pod ekonomskom
izloženošću u smislu da na tom tržištu nastupaju i strani izvoznici čija je valuta devalvirala ili
pak stalno depresira.

Ovi navedeni problemi svode se pod zajedničkim naziv, odnosno ekonomska

izloženost. Ovi problemi utiču ne samo na valutni menadžment već i na cijeli finansijski
menadžment korporacije kao i na njenu plansku funkciju. Računovodstveni izvještaj neće
registrovati ni jedan od ovih problema. Da bi se identifikovala ekonomska izloženost mora se
pristupiti vanbilansnoj analizi. Potrebno je ispitati prirodu svake pozicije van neposrednog
translacionog nivoa, posebno sa aspekta njenog krajnjeg efekta na korporaciju. Ovaj mogući
efekat ekonomske izloženosti ne javlja se uvijek kao efektivni gubitak /zarada. To može imati
značajne implikacije i negativne efekte na likvidnost korporacije ili na potrebu da se uzajme
nova sredstva. Efekat ekonomske izloženosti može da se registruje sa rezervom a korist od
tog opažanja je mala, korporacija već trpi negativne efekte ekonomske izloženosti koji se
prožimaju kroz sve njene poslovne funkcije. Zato je neophodno da se u analizu unesu sve
buduće prodaje i kupovine kao i i svi budući prihodi i rashodi. Analiza ekonomske
izloženosti u ekonomskoj teoriji se bazira na Cassell –ovoj teoriji pariteta kupovnih snaga i
na Fisher-ovoj teorijskoj pretpostavci odnosa kamatnih stopa i deviznih kurseva. Ekonomska
izloženost predstavlja integralni dio deviznog rizika i mora biti shvaćena, anticipirana i
integrisana u upravljačke sisteme svih korporacija uvoznika, izvoznika i investitora.

4.5. Devizna kontrola

Pod deviznom kontrolom podrazumijevamo skup propisa, mjera i instrumenata

kojima se ograničava sloboda u poslovanju devizama, utvrđuje postupak pri obavljanju
pojedinih deviznih operacija i provjerava da li se devizni poslovi obavljaju u skladu sa
propisima. Cilj devizne kontrole je, prije svega, da se obezbijedi uravnoteženje platnog
bilansa, spriječi pretjerana potrošnja deviza i da se devizni kurs održi na željenom nivou. U
nekim slučajevima devizna kontrola se može uvesti i radi zaštite nacionalne privrede od
poremećaja u međunarodnom ekonomskom okruženju. Mjere devizne kontrole usmjerene su
prvenstveno na smanjenje odliva i povećanje priliva deviza.32 Ovo bi se moglo postići i
sprovođenjem devalvacije, koja poskupljenjem deviza treba da vodi smanjenju tražnje i
povećanju ponude na deviznom tržištu.

Zbog neadekvatne elastičnosti ponude i tražnje moguće je da devizni kurs bude na

veoma visokom nivou a da, ipak, ne bude obezbijeđeno uravnoteženje platnog bilansa. S
druge strane, devalvacija frontalno mijenja cijenu deviza za sve subjekte, za sve potrebe.
Interes nacionalne privrede, međutim, može biti da se tražnja deviza smanji selektivno, a ne
frontalno, odnosno poskupljenjem deviza. Uz to, možda su poremećaji u platnom bilansu
samo privremeni pa promjena deviznog kursa ne bi bila opravdana. Iz navedenih razloga
devizna kontrola se može pokazati kao adekvatnija mjera od devalvacije. Intenzitet devizne
kontrole najviše zavisi od veličine, trajnosti i prirode platnobilansnog deficita: što je deficit
veći, to će i devizna kontrola biti strožija. Na intenzitet devizne kontrole utiče i nivo deviznog
kursa: veća precijenjenost domaće valute iziskuje širu i strožiju kontrolu trošenja deviza.
Kada postoje ovakvi odnosi između pojedinih valuta kažemo da imamo pravilno
ukrštene devizne kurseve. Tada je potpuno svejedno da li evro kupujemo u SAD ili u Velikoj
Britaniji i da li ih plaćamo dolarima ili funtama. Naime, ako jedan dolar zamjenimo u
Evrozoni za evro, potom tu vrijednost zamjenimo u Velikoj Britaniji za funte i konačno, ovaj
iznos u SAD za dolare, dobićemo ponovo jedan dolar sa kojim smo i započeli transakciju.

32
Ognjanović, V., (2004): Međunarodno bankarstvo, Novi Beograd; str. 131;
Svim ovim operacijama nismo ostvarili ni gubitak ni dobitak.Na deviznom tržištu moguće je
da postoje i nepravilno ukršteni devizni kursevi, što znači da, na primjer, kurs dolara u evrima
nije ravan recipročnoj vrijednosti kursa evra u dolarima. U ovakvoj situaciji će oni koji
mijenjaju dolare u evre odlaziti na tržište u Evropi jer će za isti iznos dolara dobiti više evra,
a oni koji mijenjaju evre u dolare posao će obavljati na tržištu SAD jer će za određeni iznos
evra dobiti više dolara.

4.6. De facto klasifikacija deviznih ražima

Taj sistem klasifikacije je zasnovan na stvarnim, de facto, aranžmanima identifi

kovanim od strane osoblja članova Međunarodnog monetarnog fonda (MMF) jula 2006.
godine (Classifi cation of Exchange Rate Arrangements and Monetary Policy Frameworks),
koji mogu da se razlikuju od zvanično objavljenih aranžmana. U tom nizu režimi su rangirani
na osnovu njihovog stepena fleksibilnosti i postojanja formalnih ili neformalnih obaveza da
razmJenjuju puteve kursa. On prikazuje režime i okvire monetarne politike u cilju
obezbJeđivanja veće transparentnosti te klasifikacije, kao i da ilustruje odnos između režima
deviznog kursa i različitih okvira monetarne politike.

1. Režim deviznog kursa bez prisustva nacionalne valute (exchange

arrangements with no separate legal tender).

Valuta druge zemlje cirkuliše kao zvanična valuta (formalno, dolarizacija) ili pripada
monetarnoj ili valutnoj uniji u kojoj isto zakonsko sredstvo plaćanja dijeli sa drugim
državama u uniji. Usvajanje takvog režima podrazumijeva potpunu predaju kontrole
monetarnih vlasti nad domaćom monetarnom politikom.

2. Valutni odbor (currency board arrangements).

Monetarni režim zasnovan na zakonodavnoj obavezi razmjene domaće valute za

određenu količinu strane valute po fiksnom kursu u kombinaciji sa ograničenjima autoriteta
kako bi se osiguralo ispunjenje njene zakonske obaveze. To znači da će domaća valuta biti
izdata samo „protiv“ deviza i da ona ostaje u potpunosti podržana inostranim sredstvima,
ostavljajući malo prostora diskrecionoj monetarnoj politici i eliminisanju tradicionalnih
funkcija centralne banke kao što je monetarna kontrola.
 3. Konvencionalni aranžmani fiksnog deviznog kursa (conventional fixed
peg arrangements).

Kretanje deviznog kursa se kreće u okviru margine ±1%, tj. maksimalna i minimalna
vrijednost deviznog kursa može ostati u okviru uske margine od 2%, najmanje tri mjeseca.
Monetarne vlasti održavaju fiksni kurs direktnim intervencijama kao što je, na primjer,
prodaja / kupovina deviza na tržištu ili indirektnim intervencijama, na primjer putem
intervencije od strane drugih javnih institucija.

4. Fiksni devizni kurs unutar horizontalnog koridora (pegged exchan ge

rates within horizonta bands).

Vrijednost valute se održava u okviru određenih margina sa fluktuacijom oko fiksnog

kursa više od ±1% oko centralne vrijednosti. Taj režim se odnosi i na aranžman evropskog
monetarnog sistema.

5. Puzajući, pokretni kursevi (crawling pegs).

Devizni kurs se periodično podešava u malim količinama po fiksnoj stopi ili kao
odgovor na promjene određenih kvantitativnih pokazatelja, kao što je razlika između ciljane i
očekivane stope inflacije glavnih trgovinskih partnera. Stopa „puzanja“ može da se prilagodi
izmjerenoj inflaciji ili nekim drugim pokazateljima, ili da se postavi po unaprijed određenoj
fiksnoj stopi.

6. Devizni kursevi unutar pokretnog koridora (exchange rates within

crawling bands).

Valuta se održava u okviru margina sa fluktuacijom od najmanje ±1% oko centralne

stope. Stepen fleksibilnosti deviznog kursa je funkcija širine opsega i posvećenost da se održi
kurs unutar opsega i nameće ograničenja monetarne politike.

7. Rukovođeni fluktuirajući bez unaprijed predviđene putanje za kurs

(managed fl oating with no predetermined path for the exchange rate).

Monetarna vlast pokušava da utiče na kurs bez specifične putanje ili cilja deviznog
kursa. Intervencije mogu biti direktne ili indirektne.

8. Slobodno fluktuirajući (independently fl oating).

 Kurs je tržišno određen bez zvaničnih intervencija na deviznom tržištu kojima bi se
sprečavala, odnosno smanjivala fluktuacija kursa.

5. CASE STUDY - ROBNA RAZMJENA BIH I SAD

Međunarodna trgovina je privredna djelatnost koja obuhvata razmjenu roba i usluga

sa inostranstvom, tj. ukupnu razmjenu materijalnih i nematerijalnih dobara između zemalja.
To je ukupnost razmjene jedne zemlje s drugom. U užem smislu, ova trgovina obuhvata samo
promet robe između privrednih subjekata iz različitih zemalja pa je predmet
spoljnotrgovinske razmjene samo ona roba koja prelazi državnu granicu odnosno carinsku
crtu jedne ili više zemalja. U širem smislu, spoljna trgovina uz međunarodnu robnu razmjenu
obuhvata i razmjenu privrednih usluga, promet kapitala i ljudi (turizam) i prenos vijesti (npr.
poštanski promet). Međunarodna trgovina je ukupan opseg razmjene između zemalja cijelog
svijeta, odnosno ukupnost razmjene na globalnom tržištu.

Tabela br. 2: Monetarni agregati (u mil. KM)33

33
CBBiH www.cbbh.ba
Razdoblje Gotovina Prenosivi Transakcijski Ostali Prenosivi Ostali Kvazi Ukupna
izvan depoziti novac depoziti depoziti depoziti novac novčana
banaka u (M1) u u u (QM) masa
domaćoj domaćoj inostranoj inostranoj (M2)
valuti valuti valuti valuti

1 2 1+2=3 4 5 6 4+5+6=7 3+7=8

2012. 2.414 3.728 6.143 3.006 1.189 5.203 9.399 15.541
2013. 2.542 4.153 6.696 3.377 1.301 5.281 9.959 16.655
2014. 2.814 4.496 7.310 3.397 1.305 5.326 10.029 17.339
stopa rasta g/g
2015. 2,0% -2,4% -0,7% 16,9% -4,3% 4,0% 6,5% 3,4%
2016. 5,3% 11,4% 9,0% 12,5% 12,9% 3,2% 7,2% 7,9%
2017. 10,7% 8,3% 9,2% 12,3% 9,4% 1,5% 6,0% 7,3%

Rast depozita domaćih sektora povećao je osnovicu za izračun obvezne rezerve na

iznos od 16,4 mlrd. KM. Prosječan saldo računa obveznih rezervi kod CBBiH iznosio je 3,7
mlrd. KM, a od tog iznosa na obvezne rezerve odnosi se 1,4 mlrd. KM, a na višak iznad
obveznih rezervi odnosi se 2,3 mlrd. KM.
Prema navedenim iznosima izračunata prosječna stopa obvezne rezerve iznosila je
8,6%, dok je implicitna stopa iznosila 22,7%.Politika CBBiH po pitanju stopa obveznih
rezervi nije se mijenjala. Međutim, zbog prilika na finansijskim tržištima u EU, odnosno
uvođenje negativne kamatne stope od strane ECB‐a, a što se odražava i na kamatu koju
CBBiH ostvaruje na depozite investirane u EU, a posljedično i na stopu naknade koju
isplaćuje bh. bankama na rezerve, CBBiH u 2017. godini donijela je novu Odluku o obračunu
naknada. Prema toj odluci stopa naknade na iznos rezerve može biti nula. Iako je u 2017.
godini ostvarena znatno niža stopa izvoza u odnosu na uvoz, primici iz inostranstva po
osnovu novih zaduživanja sektora vlade i donacija, prilivi građana iz inostranstva, te rast
direktnih ulaganja i ostalih ulaganja, dopinjeli su rastu deviznih rezervi od 10,7% g/g.

Tabela br. 3: Struktura deviznih rezervi (u mil.KM)34

Razdoblje Zlato Držanje Inostrana Depoziti kod Ostalo Investicije Ukupno
SDR valuta u nerezidentnih za
trezoru banaka vrijednosne
CBBiH papire
2012. 164 3 92 2.218 0 4.592 7.068
2013. 183 5 72 2.182 0 5.384 7.826
Učešće u deviznim rezervama
2014. 2,3% 0,0% 1,3% 31,4% 0,0% 65,0% 100,0%
2015. 2,3% 0,1% 0,9% 27,9% 0,0% 68,8% 100,0%
Stopa rasta g/g
2016. 3,2% -39,04% -31,2% -5,0% - 18,4% 8,6%
34
CBBiH
 2017. 11,3% 90,8% -21,6% -1,6% - 17,2% 10,7%

Na kraju 2017. godine bruto devizne rezerve iznosile su 7,8 mlrd. KM i bile su
dovoljne za finansiranje 6 mjeseci uvoza roba i usluga.Kao i u prethodnoj godini, devizne
rezerve najvećim dijelom su investirane u vrijednosne papire nerezidenata, a zatim u strukturi
slijede depoziti kod nerezidentnih banaka, zlato, inostrana valuta u trezoru banaka i specijalna
prava vučenja. Pokrivenost rezervnog novca deviznim rezervama iznosila je 111,8%, i veća
je u odnosu na prošlu godinu zbog bržeg rasta deviznih rezervi od rasta rezervnog novca.

Pokrivenost novčane mase deviznim rezervama iznosila je 45,3%.Uzmimo za primjer

da je cijena američkog čelika 100 dolara za tonu, a identičnog japanskog čelika 10 000 jena
za tonu, prema zakonu jedne cijene devizni kurs između dolara i jena treba biti 1$ = 100¥,
tako da se jedna tona američkog čelika može prodati za 10 000 ¥ u Japanu (po cijeni
japanskog čelika), odnosno da se jedna tona japanskog čelika može prodati za 100 dolara u
SAD (po cijeni američkog čelika). Zakon jedne cijene znači da ako su dva dobra (roba)
identična, ona moraju biti prodavana po istoj cijeni bilo gdje u svijetu. Pretpostavimo da se
cijena japanskog čelika u jenima povećala za 10% (11 000 jena) u odnosu na cijenu
američkog čelika u dolarima (koja je nepromijenjena, tj. iznosi 100 dolara). Da bi zakon
jedne cijene važio, devizni kurs se mora povećati na 110 jena po dolaru, što zapravo znači
apresijaciju dolara za 10 %. Ako zakon jedne cijene primjenimo na nacionalni nivo cijena u
obe države, dobijamo teoriju pariteta kupovne moći koja ukazuje na to da ako se nivo cijena
u Japanu poveća za 10% u odnosu na nivo cijena u SAD, doći će do apresijacije dolara. Opšti
nivo cijena konvertovan u zajedničku valutu će biti isti u svakoj zemlji.
Devizni kurs bilo koje dvije valute odražava promjene u nivou cijena dvaju država.
Ako je realan devizni kurs 1 USD = 1,30 KM i da taj kurs izjednačava opšti nivo cijena u
BIH i SAD. Ako je cijena jedne tone američkog čelika 100 USD, a cijena identičnog čelika
na BH tržištu 130 KM po jednoj toni. Pretpostavimo da BIH uvozi američki čelik po cijeni
100 USD za tonu. Pri kursu 1 USD = 1,30 KM, cijena jedne tone uvoznog čelika u domaćoj
valuti (100 USD x 1,30 = 130 KM) jednaka je domaćoj cijeni od 130 KM za tonu i izvoznoj
cijeni (100 USD x 1,30 = 130 KM). Pretpostavimo da monetarne vlasti u BIH odluče da
izvrše devalvaciju konvertibilne marke za 20%. Novi devizni kurs će iznositi 1 USD=1,625
KM. Nakon devalvacije cijena jedne tone uvoznog čelika iz USA će iznositi 100 USD x
1,625 = 1,625 KM. Pošto je na domaćem tržištu cijena jedne tone identičnog čelika 130 KM,
doći će do smanjenja uvoza. Na drugoj strani, pri izvozu čelika iz BIH u SAD po cijeni 100
USD za tonu domaći proizvođači će dobiti za 20 % više domaće valute KM po jednoj toni
(100 USD x 1,625 = 162,50 KM) čime raste interes za izvozom, jer se izvozom dobija više
KM po jednoj toni čelika nego na domaćem tržištu. Preduzeće Izvoznik proda robu u SAD u
novembru mjesecu u vrijednosti 100.000 USD. Na dan fakture kurs dolara je 1,35 KM/USD,
što znači da je u poslovnim knjigama prikazano potraživanje od američkog kupca u visini
135.000 KM.

Kupac ima rok plaćanja 120 dana, što znači da potraživanje dospijeva u martu iduće
godine. Na dan bilansa stanja 31.12. preduzeće mora izvršiti kursiranje, što znači da će se
vrijednost potraživanja od američkog kupca prikazati po stanju deviznog kursa na 31.12.
Srednji kurs Centralne banke iznosi na taj dan 1,56 KM/USD, što znači da će vrijednost
potraživanja na taj dan 156.000 KM. Razlika od 21.000 KM se prikazuje u bilansu uspjeha
kao pozitivna kursna razlika i taj iznos povećava poresku osnovicu na koju Izvoznik plaća
porez na dobit.U martu mjesecu iduće godine, kada potraživanje od američkog kupca dospije
u plaćanje, kurs iznosi 1,33 KM/USD. Izvoznik primi od kupca 100.000 USD čija je
protivvrijednost 133.000 KM.

Tabela br. 4: Kretanja kursa i kursna razlika u obračunskom periodu od 1 godine35

Datum Kurs Vrijednost Vrijednost Razlika
USD KM
Novembar 1,35 100.000 135.000
31. Decembar 1,56 100.000 156.000 21.000
Mart 1,33 100.000 133.000 -23.000

Iz ovih podataka možemo zaključiti da je preduzeće Izvoznik platilo porez na nešto

što ne postoji, jer je rezultat povećan za 21.000 KM. U tekućoj godini prikazuje negativne
kursne razlike u visini 23.000 KM, što smanjuje poslovni rezultat. Ako ovu godinu Izvoznik
završi sa gubitkom „preplaćeni“ porez ne dobija nazad.

35
http://www.cbbh.ba/?id=886 (31.05.2015. - 16:22)
6. DEVIZNI KURSEVI U POJEDINIM ZEMLJAMA U TRANZICIJI

U periodu tranzicije vođenje ekonornske politike moguce je na dva načina.

1. Prvi način je fiksiranje deviznog kursa, iii putanje po kojoj ce se devizni kurs
kretati.

2. Drugi jeste fiksiranje rasta količine novca.

Glavni argument u prilog vođenja antiinflacione monetarne politike fiksiranjern kursa

nacionalne valute, jeste činjenica da centralna banka u uslovima postojanja visokog stepena
neizvjesnosti ponašanja tražnje novca, nije u stanju da pouzdano odredi koja je to optimalna
nominalna količina novca koju treba kreirati. Prisutan je veliki rizik, da zbog nedovoljne ili
prekomjerne ponude novca, čitav antiiflacioni program propadne. Dakle, često se pribjegava
fiksiranju deviznog kursa kao mjeri antiinflacione politike, čime se obezbjeđuje sigurnost
stabilnosti cijena u zemljama u tranziciji. Međutim, fiksni devizni kurs u određenorn
momentu postaje smetnja razvoju i tranzicionom procesu. J. .Jonas i F. S. Mishkin, u
zajedničkorn radu, razmatrali su kretanje deviznog kursa u zemljama u tranziciji. U pitanju su
tri države koje su se u maju 2004. priključile Evropskoj Uniji: Mađarska, Poljska i Česka.

Ove države su pozitivnim ekonomskim kretanjirna (među kojima je i promjena

deviznog kursa) uspele da se pridruže evropskoj eliti. U drugoj polovini 90-tih godina, Česka,
Poljska i Mađarska su napustile fiksni devizni kurs i prihvatile fleksibilni. Razlozi napuštanja
fiksnog deviznog kursa su finansijske krize i tržisni pritisak na valutu. Prethodna upotreba
fiksnog deviznog kursa obezbjedila je relativnu stabilizaciju cjenovnog nivoa. Međutim,
pojavili su se standardni problerni prograrna stabilizacije: inflacija se snižavala, ali ne
dovoljno da spreči veliku apresijaciju koja je stvorila problerne bilansa plaćanja, To je dovelo
do odluke o napustanju fiksnog deviznog kursa. Ove tri države nisu istovrerneno prihvatile
fleksibilni devizni kurs. Prva je bila Ceska 1997, zatim Poljska 1998. i 2000. Mađarska.Vlasti
su morale da odluče koje nominalno sidro da koriste umesto fiksnog režirna, Države su se
odlučile za targetiranje inflacije. Ostale mogućnosti koje su vlasti imale na raspolaganju su:
monetarno targetiranje, hard peg, just-to-do.

Prednosti targetiranja inflacije u odnosu na ostale rnetode su: targetiranje inflacije

omogućava monetarnoj politici da se fokusira na domaće probleme, da reaguje na sokove
kako domaceg, tako i stranog porijekla, da javnost lako razumije i prihvata targetiranje
inflacije. Država bi trebalo da se pripremi za targetiranje inflacije. Preduslovi uspješnog
targetiranja su:

 snažna fiskalna pozicija,

 dobar transmisioni mehanizam izrneđu instrurmenata monetarne politike i inflacije,

 razvijeni linsijski sisterm,

 nezavisnost centralne banke,

 sposobnost predviđanja inflacije,

 transparentna monetarna politika.

Sve tri drzave o kojima je riječ su do određenog nivoa zadovoljile date uslove i time
ornogućile uspješno targetiranje inflacije, Promjena režirna deviznog kursa u zemljama u
tranziciji bitna je iz sledeca tri razloga:

1. U otvorenim ekonornijama, devizni kurs je naročito značajan u kratkorn roku;

promjene deviznog kursa utiču na domaće cijene inostranih dobara i usluga i na
dornaću tražnju za njima, isto tako, utiču i na dornaću i inostranu tražnju za domaćirn
dobrima.

2. Devizni kurs je "kanal" kroz koji inostrani uticaji dolaze do domaće privrede.
 3. Evropske zemlje u tranziciji posebnu paznju posvećuju deviznom kursu zbog želje za
ulaskom u Evropsku Uniju i evro zonu.

6.2. Mađarska

Mađarska je na početku tranzicionog perioda fiksirala svoju valutu za više valuta. lsto
kao i u drugirn državarna, došlo je do pada kompetitivnosti zbog oštre apresijacije valute.
Opseg fluktuiranja se postepeno širio. Inflacija je sa 30% 1995. pala ispod 10% 1999. U
periodu kada su Česka i Poljska napustile fiksni devizni kurs, Mađarska se i dalje pridržavala
svojih margina fluktuiranja kao sidra.

Vlasti su uspijevale da se izbore sa inflacijom, ali kao i druge zemlje u razvoju sa

fiksnirn deviznim kursom, nisu mogle da spreče velike kapitalne prilive koji su zadavali
mnogo problema. Opseg fluktuiranja se intenzivirao 2000. godine, kada je inflacija koja je u
periodu od 1995. do 1999. pala, ponovo počela da raste. Centralnoj banci je bilo vrlo teško da
se simultano bori sa inflacijorn i da obezbjeđuje stabilnost nominalnog deviznog kursa.
Poslije više pokušaja održavanja fiksnog režima, njegovo napuštanje postalo je neminovno. U
maju 2001, vlasti su konačno prihvatile značajnije širenje opsega fluktiranja do 15%.

6.3. Češka

Česka je napustila fiksni režim i prihvatila fluktuirajuci sa targetiranjern inflacije u

rnaju 1997. Fiksni kurs je imao velikog značaja pri uvođenju mjera makroekonomske
stabilnosti 1991. Nekoliko rnjeseci posle liberalizacije cijena i devalvacije valute 1991. stopa
inflacije je brzo pala do nivoa od oko 10%, gdje se i zadržala. Najamnine i druge nominalne
varijable su se prilagodile ovom nivou inflacije. Fiksni devizni kurs i relativno viša inflacija
su proizveli apresijaciju valute. Kompetitivnost roba i usluga je opala, Češka je napustila
fiksni devizni kurs tek kada nije bilo drugog rješenja, kada je bila "primorana'' da to uradi
zbog tržisnog pritiska. Međutirn, poslije napuštanja fiksnog deviznog kursa, postojala je
velika opasnost od rasta inflacije, zato je bilo potrebno targetiranje intlacije. Targetiranje
inflacije je iskorišteno kao sidro putern monetarne politike.
6.4. Poljska

Proces napuštanja fiksnog deviznog kursa u Poljskoj se razlikuje od českog procesa,

Poljska je valutu fiksirala za više valuta - basket 1990, u procesu makroekonornske
stabilizacije. Međutim, inflacija nije opadala dovoljno brzo. Fiksni nominalni devizni kurs je
doveo do brže realne apresijacije valute, sto je smanjilo kompetitivnost. Crawling peg je
uveden 1991. Opseg fluktuiranja deviznog kursa se postepeno povećavao iz godine u godinu,
tako da je 1999. dostigao 15%. Režirn targetiranja inflacije prihvaćen je 1998. Tek 2002. je
Poljska počela da upotrebljava fluktuirajuci devizni kurs.

Promjene deviznog kursa direktno afektiraju domaću inflaciju, kao rezultat eksternih
šokova i kao rezultat mjera monetarne politike. U početnoj fazi inflacije, sve tri države su
koristile fiksni devizni kurs, da bi obezbjedile stabilnost i sprečile inflaciju. Značaj deviznog
kursa u tranzicionom periodu zavisi od otvorenosti zemlje u smislu razmjene sa
inostranstvom i od stepena integrisanosti u međunarodna tržista. Češka i Mađarska su vrlo
otvorene kada je riječ o međunarodnim tržištima, dok je Poljska nešto zatvorenija. Stoga,
promjene deviznog kursa ce više afektirati Češku i Mađarsku, gdje se dešavaju veće
promjene domaćih cijena i infacije. Otvorenost privrede izlaže ekonomiju inostranim
sokovima i ornogucava razlicito vodenje ekonomske politike. U ovakvim uslovima, kada
devizni kurs devalvira, vise uvozne cijene proizvode inflaciju. Centralna banka reaguje u
pravcu rasta kamatne stope. Dakle, ako valuta slabi, očekivana reakcija je rast kamatne stope,
sto jača valutu. Ove akcije država sprovodi sa ciljem da održi inflaciju na željenom nivou,
bez narnjere da utiče na devizni kurs. U slučaju devalvacije, uticaj visokih uvoznih cijena je
tranzitoran i rast kamatne stope treba da bude kontrolisan, jer bi oštri rast sarno pojačao
nepostojanost autputa i inflacije, Rast kamatne stope treba da smanji sarno dormaću
komponentu inflacije, a ne i uvoznu inflaciju, koja je privremena. Ovim kratkim osvrtom je
dotaknuto i područje susretanja deviznog kursa, kamatne stope i inflacije. Senzibilitet ovog
područja narocito u zemljama u tranziciji karakteriše manja mogućnost predviđanja inflacije,
kao i slabiji kredibilitet institucija.
 ZAKLJUČAK

Međusobna povezanost nacionalnih finansijskih tržišta ostvaruje se kroz

funkcionisanje deviznog tržišta, tako da devizno tržište predstavlja mehanizam koji, kao dio
nacionalnog finansijskog tržišta, izražava ponudu i tražnju za inostranim novčanim
jedinicama, neophodnim za obavljanje poslovanja ekonomskih subjekata sa inostranstvom i
obezbjeđuje pretvaranje nacionalne valute u valutu stranih zemalja. Devizno tržište je
mehanizam preko koga se uspostavljaju relativne vrijednosti različitih nacionalnih novčanih
jedinica, odnosno valuta. Potreba uspostavljanja relativnih vrijednosti nacionalnih valuta
proističe iz mehanizma plaćanja uslovljenog ekonomskim transakcijama koje subjekti jedne
zemlje obavljaju sa subjektima drugih zemalja. Devizni kurs formira se na osnovu ponude i
tražnje za devizama. Kroz devizni kurs domaće cijene se efektivno prevode u strane i
obrnuto. Globalno devizno tržište, kao skup nacionalnih tržišta, po obimu transakcija je
najrazvijeniji segment finansijskog tržišta. Devizni bilans predstavlja pregled o svim
međunarodnim plaćanjima i naplaćivanjima jedne zemlje sa inostranstvom u određenom
periodu. Devizni bilans je vrlo značajan, jer pokazuje devizni priliv i odliv iz zemlje, kao i
stanje likvidnosti zemlje prema instranstvu.
Iako je devizni bilans stariji od platnog bilansa, i pored njegovog značaja, mali broj
zemalja objavljuje devizne bilanse, a ne postoje ni međunarodno usaglašene šeme i
metodologija prikazivanja deviznog bilansa. Činjenica da se u međunarodnim ekonomskim
odnosima često javljaju dva različita partnera, s različitim novčanim nacionalnim jedinicama,
dovodi do jasnog problema, u kojoj nacionalnoj valuti će se izvršiti potrebno plaćanje.
Izvoznik obično traži naplatu u svojoj valuti ili u nekoj drugoj za koju ima opravdan interes.
Nasuprot tome, kupac obično raspolaže svojom nacionalnom valutom, a da bi došao do strane
valute mora izvršiti proces konverzije svoje valute u traženu valutu. Samim tim, uvoznik ili
kupac prethodno se mora pojaviti na deviznom tržištu na kome će za svoj novac (nacionalnu
valutu) nabaviti potrebna sredstva plaćanja da bi se napokon mogao pojaviti na inostranom
tržištu roba i usluga. Normalni put dolaženja do međunarodnih sredstava plaćanja je
pretvaranje domaće valute u potrebnu inostranu valutu. U tom i takvom odnosu strana valuta,
tj. novac je roba koju mi za domaću valutu kupujemo. Da bi došlo do kupovine potrebno je
prethodno utvrditi iznos po kojem će se vršiti razmjena, odnosno kupovina.
Devizni kurs, samim tim, predstavlja vrijednost nacionalne novčane jedinice izraženu
u stranom novcu, ili drugačije rečeno vrijednost stranog novca izraženu u određenom broju
jedinica domaćeg novca. Broj koji nam kazuje koliko se strane valute može kupiti za jedinicu
domaće nacionalne valute predstavlja kupovnu moć domaćeg novca u odnosu na stranu
valutu. Posebnost koja karakteriše devizni kurs je ta što strana valuta kao specifična roba
istovremeno predstavlja i mjerilo cijena u zemlji koja je taj novac emitovala. Iz toga
proizilazi logičnost da devizni kurs u smislu formiranja cijena određene valute ima značajan
uticaj te valute u odnosu ponude i tražnje. Takođe je tijesno povezana i kategorija
odgovarajućeg paketa mjera ekonomske politike zemlje koja je tu valutu emitovala sa
kretanjem deviznog kursa. Naime, prilikom formiranja deviznog kursa valuta, praktikuje se
princip da ponuda strane valute dolazi od izvoza, a tražnja za stranom valutom dolazi od
uvoza. Tačnije rečeno, devizni kurs se formira uz primjenu platnobilansnog metoda, jer
ponuda i tražnja strane valute, zapravo dolazi od platnog bilansa jedne zemlje.
LITERATURA

[1] Grozdanić, R., Đorđević, D., (1999): Osnove ekonomije, Zrenjanin;

[2] Komazec, S. i drugi, (2006): Monetarna ekonomija i bankarski menadžment, Čačak;
[3] Komazec, S., Ristic, Ž., (2003): Monetarne i javne finansije, Beograd;
[4] Kovač, O., (1994): Platni bilans i međunarodne finansije, Beograd;
[5] Ognjanović, Vuk, (2004): Međunarodno bankarstvo, Novi Beograd;
[6] Petrović, Z., Upravljačko računovodstvo, (2006), Univerzitet Singidunum, Beograd;
[7] Prekajac, Zora, (2005): Međunarodna ekonomija, Novi Sad;
[8] Pušara, Kostadin, (2003): Međunarodne finansije, Beograd;
[9] Simović, M., (2000): Monetarne i javne finansije, Ekonomski fakultet, Priština;
[10] Stavrić, B., i dr., (2004): Poslovna ekonomija, ZUNS, Beograd;
[11] Vasiljević, B., (2005): Osnovi finansijskog tržišta, Beograd;
Internet stranica:
http://www.cbbh.ba/?id=886