ORGAN STOWARZYSZENIA PRZYJACIÓŁ SZCZEBRZESZYNA
NR 3 (6) MARZEC 2011
„Znani – Nieznani” – Spotkanie
z Januszem Kapeckim
W dn.2 marca 2011 roku w Miejskim Domu Kultury w
Szczebrzeszynie odbyło się spotkanie z cyklu "Znani i
Nieznani". Gościem spotkania był Janusz Kapecki -
regionalista, przewodnik turystyczny, pasjonat fotografii
przyrodniczej. Janusz od 1975 roku czynnie uczestniczy
w życiu PTTK Oddział Zamość. Zdobył praktycznie
wszystkie możliwe stopnie w turystyce kwalifikowanej.
Społecznie poprowadził ok. 300 rajdów. Aktywnie
uczestniczy w pracach Lokalnej Grupy Działania -
Dolina Wieprza i Poru oraz w Grupie Turystycznej
Roztocze. Stwierdzenie, że Janusz Kapecki zna
Roztocze, byłoby w stosunku do jego osoby zbyt
ogólnikowe, on po prostu jest w tej elitarnej grupie,
która trafia do najbardziej nieznanych miejsc i zna je jak
"własną kieszeń". Jednym z tych miejsc jest
Szczebrzeszyńskie Piekiełko z największą siecią
wąwozów lessowych w Polsce. Wszyscy wiemy, że
łatwo do Piekiełka wejść, ale wyjść .............. trudno jak
z Piekiełka!. Dla Szczebrzeszyna historia miasta,
zabytki, wąwozy lessowe to wielkie bogactwo
promocyjne, w które doskonale wpisuje się
"Laboratorium Lessowe" Janusza Kapeckiego działające
w ramach Roztoczańskiego Ekomuzeum - Świąteczna
Kraina. Już sama nazwa jest na tyle intrygująca i
tajemnicza, wywołująca dreszcz emocji, że działa jak
magnes przyciągający na Roztocze.
Nie mniejszym bogactwem regionu są mieszkańcy,
którzy tak licznie przybyli na spotkanie z Januszem.
I tym razem Janusz nie zawiódł, zaskoczył nas swoim
pokazem multimedialnym prezentując "Florę i
krajobrazy Roztocza" - wynik jego wędrówek i
zainteresowań. Na 366 slajdach zawarł kwintesencję
roztoczańskiego pejzażu, koloryt powszechnych roślin,
niezwykłość zjawisk przyrodniczych.
Spotkaniu towarzyszyła wystawa "Świat roślin w
kulturze wsi dorzecza górnego Wieprza" autorstwa
Marty Brzuskowskiej ze zbiorów Muzeum Zamojskiego
w Zamościu.
SZCZEBRZESZYN
Marta Brzuskowska pracując w Muzeum
Zamojskim przez wiele lat, prowadziła samodzielne
badania terenowe. Efektem jej prac badawczych są
publikacje wydane przez Muzeum Zamojskie:
"Gody zamojskie. Wiejskie zwyczaje i obrzędy
zimowe";1986, "Pieśni domowe i polne
śpiewanki"; 1990, "Świat roślin w kulturze wsi
dorzecza górnego Wieprza"; 1998.
Wystawa eksponowana w salach MDK w
Szczebrzeszynie składa się ze 150 fotoram na
których prezentowany jest niezwykły zielnik. We
wstępie autorka pisze: "Do arkusza próbnego
„Świata roślin…” wybrałam 6 haseł poświęconych
"bodziakom"- roślinom opiekuńczym, bo
odstraszającym demony: nocne przestrachy,
wodzących nawalne chmury "płanentników",
trapiących ludzkie ciała "gośćców" (gości);
"ogniki", "postrzały"........ oraz tytuliki haseł
Zielnika z 294 nazwami regionalnymi roślin"
Zachęcam wszystkich czytelników Zamość online
do wiosennych wędrówek w towarzystwie świata
roślin i zwierząt, do odwiedzenia wystawy ze
zbiorów Muzeum Zamojskiego "Świat roślin w
kulturze wsi dorzecza górnego Wieprza" autorstwa
Marty Brzuskowskiej w Miejskim Domu Kultury w
Szczebrzeszynie, a na rajdy piesze i rowerowe oraz
Laboratorium Lessowe najlepiej wybrać się w
towarzystwie Janusza Kapeckiego.
Maria Rzeźniak
CHRZĄSZCZ NR 3 (6)
Żyją wśród nas
Są naszymi sąsiadami, mijamy ich na ulicach, często nie
mając świadomości, że to ludzie niezwykli. Niektórzy są
uznanymi artystami, inni rozwijają swoje pasje w ciszy
własnego domu. W roku 2011 chcemy Państwu
przybliżyć ciekawsze postaci naszego miasta i okolic.
ALEKSANDER PRZYSADA
Aleksander Przysada urodził się w
1933roku w Szczebrzeszynie. W
latach 1939 – 47 ukończył szkołę
podstawową, następnie był
uczniem Liceum Pedagogicznego
w Szczebrzeszynie. W 1952r. zdał
maturę i został studentem
Państwowej Wyższej Szkoły
Pedagogicznej w Warszawie.
Tytuł magistra historii uzyskał w
1956r. na Uniwersytecie Marii Curie – Skłodowskiej w
Lublinie. W tym roku został nauczycielem Liceum
Pedagogicznego, następnie Liceum Ogólnokształcącego w
Szczebrzeszynie. W latach 1974 – 1980 pracował jako
dyrektor Zespołu Szkół w Szczebrzeszynie (Liceum
Ogólnokształcące i SWP). W latach 1984 – 1990
sprawował urząd Gminnego Inspektora Oświaty i
Wychowania. W okresie 1987 – 86 pełnił funkcję
przewodniczącego Komisji Oświaty Miejskiej Rady
Narodowej w Szczebrzeszynie. Został odznaczony Krzyżem
Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem
Zasługi, Odznaką za Zasługi dla Województwa Zamojskiego.
Zajmuje się historią Szczebrzeszyna i najbliższej okolicy,
„ocala od zapomnienia” tych, którzy odeszli.
Pasją Pana jest historia. Jakie wydarzenia miały wpływ na
ukształtowanie się Pańskich zainteresowań?
Urodziłem się przed wojną w 1933 roku w rodzinie
chłopskiej w Przedmieściu Zamojskim. Ojciec zajmował się
polityką, co miało wpływ na losy rodziny i moje. Był przed
wojną wiceprezesem zarządu powiatowego Polskiego
Stronnictwa Ludowego, radnym, ławnikiem w sądzie w
Szczebrzeszynie, organizatorem strajków chłopskich w latach
1934 – 36. Toteż został aresztowany przez Niemców jako
jeden z pierwszych, w czerwcu 1940r. Był to trudny okres.
Zostałem z matka i dwoma braćmi. We wrześniu 1939 r.
rozpoczynałem naukę w szkole, wybuchła wojna, przez dwa
lata były lekcje w budynku, w którym mieści się poczta, na
górze. Później chodziłem z bratem na lekcje w ramach
tajnego nauczania , do kamienicy należącej do państwa
Sawickich. Tam w warunkach konspiracyjnych nauczyciele
szkoły podstawowej udzielali lekcji, nie mieliśmy
podręczników. Ta nauka trwała do 1943r., kiedy Niemcy nas
wysiedlili. Ojciec wrócił po 2 latach, potem do końca wojny
ukrywał się, był żołnierzem Batalionów Chłopskich, używał
pseudonimu „Kłos”. Udało się nam przeżyć okupację i
szczęśliwie doczekać wyzwolenia. Szczęście było tym
większe, że Szczebrzeszyn był wyzwalany 25 lipca 1944r.
przez uczniów gimnazjum i absolwentów Seminarium
Nauczycielskiego, którzy służyli w okolicznych oddziałach.
Dowodził „Podkowa”, w lesie u „Podkowy” był brat.
2
Dostaliśmy wiadomość, że brat zginął, na szczęście
informacja okazała się fałszywa. Po wojnie ojciec został
burmistrzem Szczebrzeszyna, lecz w 1946r. aresztowano
go i osadzono w więzieniu UB w Zamościu. Matka
wystarała się o zwolnienie , ale wkrótce - w 1948r.
zmarł. Te wydarzenia, losy rodziny - ojca, brata zaważyły
na moim życiu i miały wpływ na zainteresowania.
Jest Pan osobą szczególnie związaną z oświatą
Szczebrzeszyna, a zwłaszcza ze szkołami im.
Zamoyskich. To przypadek?
W 1947r. ukończyłem szkołę podstawową, powstało
wtedy w Szczebrzeszynie Liceum Pedagogiczne, po
którym obowiązywał nakaz pracy, a ja chciałem
studiować, więc próbowałem skończyć liceum
ogólnokształcące . Jednak nie było mnie stać na naukę w
Zamościu, trzeba też było pracować w domu po śmierci
ojca. Zdecydowałem się na liceum pedagogiczne i wtedy
zaczęła się moja przygoda ze szkołami Zamojskich.
Liceum Pedagogiczne ukończyłem w 1952r. Miałem
dużo szczęścia, bo kadra ucząca mnie była wybitna –
bardzo doświadczeni pedagodzy, wychowujący własnym
przykładem, np. prof. J. Kopytowa, prof. Kołodziejczyk,
prof. Kołodziejczykowa, dr Piwowarkowa, prof.
Bronisław Przysada, prof. Pietruszyński, prof. Kapica,
prof. Niechajowa, prof. Głazowska. Ludzie odchodzą,
zmieniały się typy szkół, pozostaje budynek – lepiszcze
łączące wszystkie te okresy.
A jednak podjął Pan studia…
Napisałem do ministra oświaty i otrzymałem w
odpowiedzi pismo, które zwalniało mnie na okres
studiów z nakazu pracy. W lecie 1952 roku pojechałem
do Warszawy na egzamin wstępny. Warszawy nie było,
tylko gruzy, gruzy, gruzy i tramwaj 18, jak w tej piosence
„Kiedy rano jadę osiemnastką…”(śpiew i śmiech).
Zdałem egzamin i zostałem studentem Państwowej
Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Warszawie. Jednak z
powodów politycznych musiałem opuścić Warszawę,
studia ukończyłem w 1956r. na świeżo zorganizowanym
wydziale humanistycznym UMCS w Lublinie. Podczas
egzaminu magisterskiego obroniłem pracę na temat:
„Dawne szkoły im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie w
XIX wieku”. Z kuratorium otrzymałem skierowanie do
pracy właśnie w Szczebrzeszynie. Do tej pory wzruszam
się, gdy sobie przypomnę, jak w 1956r. dyrektor
przedstawił mnie młodzieży (pełna aula) i powiedział :
„Będzie was uczył historii tej programowej i tej, którą z
rodziną przeżył”.
Jakie działania szczególnie utkwiły Panu w pamięci z
okresu pracy w charakterze nauczyciela historii?
Bardzo ważne były pierwsze zjazdy. Przyjeżdżali na nie
absolwenci Seminarium Nauczycielskiego, którzy wrócili
z wojny, niektórzy byli za granicą. Będąc tu ,podkreślali,
że jest to szkoła, która uczyła kochać kraj rodzinny.
Starałem się poznaną wiedzę wcielać w życie, pewne
historie chciałem przedstawić pod nazwą regionalizmów.
Na 600 –lecie Szczebrzeszyna i 1000 – lecie Polski
zorganizowałem Szczebrzeszalia.

Trzeba było do tego przekonać młodzież, nauczycieli,
dyrektora, władze polityczne. Otrzymaliśmy klucz do miasta
– młodzież obejmowała władzę w mieście na kilka dni. Przez
miasto przechodziły korowody postaci historycznych,
odgrywane były historyczne sceny. W kolejnych latach różne
były tematy, obowiązywały stroje z opoki. Pożyczaliśmy je z
teatru w Lublinie i domu kultury w Zamościu. Były wojska
napoleońskie, kosynierzy, mieszczanie, szlachta. Raz nawet
autentyczni partyzanci w prawdziwych mundurach i z bronią
przejeżdżali wozami drabiniastymi po ulicach miasta. Szedł
Władysław Jagiełło, Dymitr z Goraja, Jan Zamoyski, Jan III
Sobieski. Oni mówili, im wolno było mówić również to, co
nie podobało się władzy.
Była też Izba Pamięci?
Tak. Jej otwarcie miało miejsce 14 X 1967 r. z udziałem
Lucjana Motyki- Ministra Kultury i Oświaty. Była to
prawdziwa historia i przewodnik w postaci nauczyciela
Liceum Pedagogicznego. Znaczenie Izby Pamięci rosło,
wycieczki jadące do Zamościa czy Lublina zatrzymywały się
w Szczebrzeszynie. Zwiedzali ją goście z całej Polski,
dziennikarze, nauczyciele, przewodnicy. Były nawet
wycieczki ze Związku Radzieckiego i polonijne z USA.
Niektórzy chcieli płacić, mówiłem, że „ za historię
ojczyźnianą nie płaci się”. W 1974r. robiłem w Sulejówku
kurs dla oświatowej kadry kierowniczej, gdy wróciłem – to
nie było już Izby Pamięci. Dom , w którym się znajdowała,
oddano nowemu właścicielowi. Eksponaty przekazano do
Domu Kultury, a tam spakowano je do kufrów. Jako Gminny
Inspektor Oświaty i Wychowania z części tych zbiorów
utworzyłem Izbę Harcerską. W 1985 r. mogłem tam
zaprowadzić ministra B. Farona, po centralnej inauguracji
roku szkolnego w nowej Szkole Podstawowej w
Szczebrzeszynie.
Był Pan dyrektorem szkół w Szczebrzeszynie. Który z tych
etapów Pana pracy wydaje się ważniejszy?
One są jednakowo ważne i stanowią całość. Gdybym nie był
uczniem tej szkoły, nie byłbym później nauczycielem i
dyrektorem. W każdym okresie starałem się być jakoś
obecny, pozostawić coś po sobie; lecz w każdym okresie
mogłem to inaczej realizować. Jako dyrektor i inspektor
znałem wielu ludzi, miałem większe możliwości, by np.
zorganizować centralną uroczystość rozpoczęcia roku
szkolnego w 1985r. Wcześniej, w r. 1978 doprowadziłem do
wykonania badań naukowych na zamczysku. Studenci i
pracownicy archeologii UMCS przeprowadzili prace
wykopaliskowe.
Teraz pisze Pan o Szczebrzeszynie ,o jego historii, o ludziach
ważnych dla Szczebrzeszyna. Czy upamiętnianie tych,
którzy już odeszli, uważa Pan za swoją misję?
Też, dotyczy to zwłaszcza moich nauczycieli, którzy byli
ludźmi niezwykłymi. Przede wszystkim jednak piszę o
ludziach - bo to oni tworzą historię. Historia państwa, narodu
– to historia ludzi!
Czytelnicy „Chrząszcza” znają Pana jako autora tekstów,
ale Pan współpracuje z poważniejszymi pismami…Ma Pan
też wydania książkowe?
Czasopisma to: „Mówią wieki”, „Tygodnik Zamojski’,
„Kronika Tygodnia”,
CHRZĄSZCZ NR 3 (6)
„Zamojski Kwartalnik Kulturalny”. Napisałem
„Przewodnik – Szczebrzeszyn i okolice” wydany w 1997
r., a w 2000 r. – „Zygmunt Klukowski: lekarz ze
Szczebrzeszyna1885 – 1959”.
Nad czym Pan teraz pracuje?
Ja przez cały czas pracuję – wyciągam ludzi. Wartość
instytucji oświatowych mierzy się wartością ludzi.
Największą wartością jest wolność człowieka, kraju, w
którym mieszka. W okresie braku wolności istniały szkoły
w Szczebrzeszynie. Jej uczniowie brali udział w walce o
wolność, gdy zaszła taka potrzeba. Ci uczniowie znali
tradycje, wielu z nich jest już dzisiaj zapomnianych. Ja ich
muszę utrwalić, jestem ostatnią osobą, z moim bratem
chodzili do szkoły.
Pisze Pan również o szkole?
Podjąłem taką pracę z okazji dwusetnej rocznicy
przeniesienia szkoły z Zamościa do Szczebrzeszyna.
Chciałbym opracować okres funkcjonowania Gimnazjum
Ogólnokształcącego, które istniało w latach 1936 – 39 i
1944 – 47. Nie ma takiego opracowania. Muszę złożyć
całą historię i dodać te okresy, wzbogacić o jakieś
świadectwa, dokumenty.
Serdecznie dziękuję za rozmowę i życzę wielu prac o
ludziach zasłużonych dla Szczebrzeszyna.
Rozmawiała: Joanna Dawid
Zamojskie legendy i podania
Wielącza
Żył sobie w Wielączy gospodarz bogaty – Jakub
Hałasa. Urodził się pod koniec lat 40-tych XIX
wieku. Kuba był gospodarzem dobrym, statecznym, a
na starość bardzo szanowanym – a to z powodu
wielkiego doświadczenia i rozsądnej "gadki".. Umiał
opowiadać, znał różne historie i przypowieści.
Oprócz uprawy roli Kuba hodował konie i handlował
nimi. Jeździł po jarmarkach, lubił dobrze zjeść i
wypić, ale rozrzutny nie był. Miał Kuba jedno
wielkie zmartwienie – był bezdzietny. Wprawdzie
pocieszano go, mówiąc, że "kto ma pszczoły, ten ma
miód, a kto dzieci, ten ma smród", ale Kubę uwierała
bardzo ta bezdzietność. Było to jego życie jakby
niepełne. Inni, choć biedni, mieli swoje troski, ale i
radości. Chrzcili swoje dzieci, żenili i z czasem
doczekiwali się wnuków. Brak było bardzo Kubie
tych rodzinnych uroczystości. Uparta myśl, że nic po
nim nie zostanie, dręczyła go tym częściej, im
bardziej się starzał. Postanowił więc Kuba
pozostawić po sobie ślad na ziemi. Zimą wybrał się
saniami w okolice Józefowa, gdzie mieszkali dobrzy
kamieniarze i zamówił tam solidną figurę, ciosaną z
piaskowca. Jeszcze tego samego roku, zaraz po
sianokosach, a przed żytnimi żniwami dostał
wiadomość, że figura jest gotowa. Zebrał wtedy
Kuba grupę gospodarzy szacownych, szczególnie
takich, co to "letką" rękę do skrzypeczek mieli i
dobry humor na zawołanie,
3
CHRZĄSZCZ NR 3 (6)
ale i dobre konie i mocne wozy. I tak w piękny, letni
dzień ruszyła z Wielączy wesoła kompania ze
śpiewem i przygrywaniem. Pierwszy popas zrobili
zaraz w Szczebrzeszynie. Stanęli przed szynkiem
zawadiacko i z fasonem. Jedli, pili i weselili się, że
hej! Pod wieczór, zabierając ze sobą zapas piwa w
antałkach, pachnące wędliny i świeży chleb, ruszyli do
Zwierzyńca. Krótka, pogodna, letnia noc na skraju
Puszczy Solskiej sprzyjała dobrej zabawie. Piwo i
niecodzienne jedzenie trzymało ich w dobrych
humorach. Dopiero następnego dnia dotarli do
Józefowa. Tam spędzili kolejny wieczór i noc,
ucztując i częstując miejscowych. Byli dumni,
przyjechali przecież z bogatej Wielączy w te biedne
okolice, pełne lasów i słabych, piaszczystych gleb.
Następnego dnia załadowali na wozy ciężkie sztuki
piaskowca, zabrali majstra i ruszyli w drogę powrotną,
powtarzając oczywiście "popasy". W takich to
okolicznościach stanęła za szosą figura święta, którą
ufundował "Jakób" Hałasa, szacowny, ale bezdzietny
gospodarz z Wielączy. Fundacja pomnika, związane z
tym koszty i wielodniowa zabawa były dla Kuby i
chrzcinami, i zaślubinami dzieci, których nie miał, a
przede wszystkim "śladem na ziemi" jego długiego i
pracowitego życia. Figura stoi do dzisiaj. Ziemia
przeszła na Kitków.
Wieprzów Tarnawacki
Jak głosi legenda istniejące w tej miejscowości Jezioro
Wieprzowe wzięło się stąd, że w przeszłości w tym
miejscu duży wieprz tak bardzo zrył ziemię, że
wypłynęły wody podskórne, dając początek jezioru.
Zadębce
Jak podaje Mieczysław Bondzia – w Zadębcach na
wschód od cmentarza prawosławnego dużo wcześniej
była drewniana cerkiew, która zapadła się na
Wielkanoc podczas rezurekcji wraz z będącymi
wewnątrz wiernymi. W tym miejscu znajduje się
okrągłe zagłębienie o średnicy 18 – 20 metrów.
Opracowała Regina Smoter Grzeszkiewicz
Aleksander Przysada
OCALIC OD ZAPOMNIENIA
Jerzy Florkiewicz
Urodził się 8 grudnia 1908 roku w Mordach koło
Siedlec. Był synem Mariana i Marianny Migórskiej
herbu Niezgoda. Matka Jerzego była córką właściciela
apteki w Szczebrzeszynie. To właśnie Migórski
sprzedał aptekę Zahrtowi i kupił niewielki majątek
ziemski wraz z gorzelnią w Mordach k. Siedlec.
Rodzice Jerzego sprzedali majątek w Mordach, który
położony był w zaborze rosyjskim i za uzyskane
pieniądze kupili mały majątek, o lepszych glebach –
Wichorów koło Turka w Kaliskiem.
4
Marian Forkiewicz w
czasie I wojny światowej
odmówił służby w
wojsku pruskim, za co
został aresztowany i
osadzony w obozie w
Oranienburgu. Majątek
został skonfiskowany i
stał się własnością rządu
pruskiego.
Żona Mariana, z
synami Zbigniewem
Jerzym i Adamem, jako
poddana caratu, została
deportowana do
Królestwa i zamieszkała w Lublinie przy ulicy
Staszica.
W Lublinie Jerzy ukończył szkołę podstawową i
gimnazjum. W rodzinie, w której wzrastał Jerzy,
żywe były tradycje walk o niepodległość Polski. W
walkach tych uczestniczyli przodkowie – dziadek
Feliks w powstaniu styczniowym, a pradziadek był
kapitanem artylerii wojska Księstwa Warszawskiego
i uczestnikiem walk Napoleona z Rosją. Za udział w
tej wojnie został odznaczony krzyżem Virtuti
Militari.
Również Jerzy z bratem Zbigniewem mieli
zainteresowania wojskowe. Jerzy po ukończeniu
drugiej szkoły średniej – technikum mechanicznego
w Kowlu, odbył służbę wojskową, w czasie której
ukończył szkołę podoficerską i uzyskał stopień
podoficerski – starszego ogniomistrza. Interesował
się również rolnictwem. Zainteresowanie to wyniósł
z pracy w majątku swoich rodziców. Po ukończeniu
służby wojskowej dzierżawił kolejno kilka
folwarków w powiecie hrubieszowskim, z których,
wskutek panującego kryzysu, zrezygnował. Był także
krótko administratorem majątku Hutkowskiego w
Czernięcinie.
W związku ze zbliżającą się inwazją Niemiec na
Polskę w lipcu 1939 roku, jako podoficer został
powołany do wojska. Walczył w oddziałach
broniących Lublina, a później pod Kobryniem, gdzie
został wzięty do niewoli rosyjskiej, z której zdołał
uciec, dzięki temu ocalił swoje życie.
Brat jego Zbigniew, porucznik, uczestnik bitwy nad
Bzurą, a później walk z Niemcami i Armią
Czerwoną, wzięty do niewoli rosyjskiej zginął w
Katyniu. W czasie ekshumacji został
zidentyfikowany dzięki odnalezionej w szczątkach
munduru legitymacji.

Jerzy Florkiewicz od pierwszych miesięcy
okupacji niemieckiej stał się aktywnym członkiem
podziemia. Najpierw był członkiem ZWZ, a później
żołnierzem AK. Działał pod pseudonimem ,,Ozdoba”,
który był herbem rodu Forkiewiczów. W związku z
pochodzeniem jego matki i dziadków ze
Szczebrzeszyna, na jego prośbę, decyzją władz
lubelskiego podziemia został skierowany na teren
Inspektoratu Zamojskiego, gdzie walczyły oddziały
ZWZ – AK i BCH. Przez cały okres okupacji
niemieckiej działał jako wywiadowca w rejonach:
Szczebrzeszyn, Radecznica, Mokrelipie i innych.
O jego działalności konspiracyjnej pisze Jan
Grygiel w książce Związek Walki Zbrojnej – Armia
krajowa w Obwodzie Zamojskim 1939 -1944 str. 167:
,, W sklepie Jerzego Florkiewicza ,,Ozdoby” był
punkt pocztowy. Florkiewicz – starszy ogniomistrz
rezerwy 27 pal we Włodzimierzu, bronił we wrześniu
1939 Lublina. Potem wrócił do Szczebrzeszyna. Jego
ekspedient sklepowy Marian Zgnilec był kurierem do
Zamościa (aresztowany zginął). Drugi łącznik Feliks
Tomaszewski ze Szczebrzeszyna (ul Klasztorna)
jeździł na punkt do Wandy Tarajkowej w Zamościu.
Florkiewicz został aresztowany na dworcu kolejowym
w Lublinie w styczniu 1943 r. Przekupił konwojenta i
wrócił do domu. Przeszedł do oddziału ,,Podkowy”.
Brał udział w akcji zaopatrzeniowej na Janów
Lubelski. Po zabiciu przez Niemców Czesława
Jóźwiakowskiego (,,Mosta”) został szefem kompanii
,,Podkowy”. Potem był w kwatermistrzostwie rejonu
u Stanisława Żelaźnickiego ,,Sikory”, którego był
zastępcą”.
Oprócz pracy w dziedzinie kwatermistrzostwa, do
końca okupacji organizował i prowadził pracę
wywiadowczą, która była w znaczącej mierze
przyczyną niepowodzenia działań żandarmerii i
gestapo prowadzonych przeciw członkom podziemia,
ujawnianym patriotom i Polakom w ogóle. Do
współpracy pozyskał polskich granatowych
policjantów z posterunku w Radecznicy: Kowalczyka
i Bronisława Kafarskiego (syna Michała Kafarskiego)
oraz brata Tadeusza, zamordowanych w niemieckich
obozach koncentracyjnych.
W tej pracy utrzymywał ścisłą łączność z Janem
Gryglem (absolwentem Seminarium
Nauczycielskiego w Szczebrzeszynie z 1927 roku),
asem akowskiego wywiadu na całą Zamojszczyznę,
który w cytowanej wyżej książce zanotował: ,, W
młynie Jana Gałęzowskiego odbywały się narady.
CHRZĄSZCZ NR 3 (6)
Tu był też punkt pocztowy. Jerzy Florkiewicz (po
wyparciu Niemców z Zamojszczyzny) zięć
Gałęzowskiego, odbierał od policjanta polskiego z
Radecznicy Kowalczyka informacje wywiadowcze.
Było wiele ostrzeżeń przed Niemcami i anonimami”.
Po wojnie Jerzy Florkiewicz, aż do przejścia na
emeryturę, pracował w zamojskich Zakładach
Przemysłu Tłuszczowego w Bodaczowie, na
stanowisku instruktora
uprawy i ochrony rzepaku.
Jan Gałęzowski
legionista Piłsudskiego,
sprawdzony patriota, zawsze
oddany bez reszty sprawie
niepodległości Polski,
uczestnik wojny obronnej
Polski z bolszewikami, w
czasie okupacji aktywny
uczestnik akowskiego podziemia, cieszył się
zaufaniem kierownictwa AK OP9. Posiadłość Jana
Gałęzowskiego położona nad brzegiem rzeki Por, z
dala od zabudowań wioski Zakłodzie, na wzgórzu, z
którego łatwo było obserwować drogę prowadzącą od
strony Mokregolipia i Radecznicy. Posiadała dobrze
zamaskowane ukrycia, w razie niebezpieczeństwa
była doskonałym miejscem spotkań dowódców
oddziałów zbrojnych AK OP9. W spotkaniach tych
uczestniczył także kapelan oddziałów leśnych
Wacław Płonka – bernardyn z Radecznicy.
Jan Gałęzowski udzielał także pomocy materialnej
oddziałom zbrojnym AK. Spora część mąki robionej
nocą we młynie, także za pośrednictwem zakonników
z Radecznicy ( w postaci wypieczonego w piekarni
zakonnej chleba) dostarczana była do lasu dla
partyzantów. Oprócz pomocy materialnej udzielanej
oddziałom partyzanckim stacjonującym w lasach w
okolicy Radecznicy, Jan i jego żona Florentyna
udzielali pomocy materialnej – żywnościowej, a
nawet schronienia wielu rodzinom wysiedlonym z
Sułowa i Szczebrzeszyna, m.in. rodzinom Guzów i
Czopów z Deszkowic. Również piszący o tym
Aleksander Przysada wraz z matką i bratem Stefanem,
a później ojcem Andrzejem, członkiem kierownictwa
BCH ps. ,,Kłos, poszukiwanym przez gestapo,
ukrywali się w mieszkaniu p. Gałęzowskiego do
końca wojny. Florentyna Gałęzowska była cioteczną
siostrą Marianny Przysadowej, mojej matki - obie
pochodziły z rodziny De Patrów.
5
CHRZĄSZCZ NR 3 (6)
W latach 70-tych Florentyna i Jan Gałęzowscy
zamieszkali w Szczebrzeszynie na ulicy Trębackiej
u córki Róży, żony Jerzego Florkiewicza. Jan
zmarły 31 stycznia 1985 roku i wcześniej zmarła
jego żona Florentyna – prawnuczka sztabowego
oficera Napoleona, uczestnika kampanii 1812 roku
przeciw Rosji – Franczeska De Patro- zostali
pochowani we wspólnym grobie na cmentarzu w
Szczebrzeszynie.
Także Jerzy Florkiewicz – zięć Gałęzowskich –
uczestnik wojny obronnej 1939 roku, żołnierz AK
zmarły 23 grudnia 1986 roku, wraz z żoną Różą
zmarłą w 1995 roku, są pochowani na cmentarzu w
Szczebrzeszynie.
Tadeusz Kita
Urodził się w 1920 roku w Deszkowicach, w
parafii św. Mikołaja. Był synem Walentego i
Katarzyny z Traczykiewiczów. Zasłynął jako
współorganizator i uczestnik zbrojnego podziemia
Zamojszczyzny.
Po klęsce wrześniowej w 1939 roku powstało
zbrojne podziemie prowadzące walkę z
hitlerowskim okupantem naszego kraju. W
Szczebrzeszynie tworzyli go absolwenci i
profesorowie dawnego Seminarium
Nauczycielskiego, aktualnie istniejącego
Gimnazjum Ogólnokształcącego Nr 502 oraz
gimnazjaliści. Z Seminarium Nauczycielskiego
rekrutowało się wielu dowódców okolicznych
oddziałów AK, w których służyli także uczniowie i
absolwenci szczebrzeszyńskiego gimnazjum.
Wielu z nich po ustaniu walk wojsk polskich z
niemieckimi zaczęło zbierać broń i amunicję z
pobliskich pobojowisk i chować ją z myślą o walce
z Niemcami. Jednym ze ,,zbieraczy’ takiej broni
był Tadeusz Kita z Przedmieścia Zamojskiego.
Zgromadził wiele zwykłych karabinów, karabin
maszynowy, kilka sztuk broni krótkiej i dużo
amunicji. Cały ten arsenał ukrył w budynkach
gospodarczych swoich rodziców. Gromadząc broń
planował konspiracyjne organizowanie akcji
zbrojnej przeciw Niemcom – okupantom
Szczebrzeszyna i okolic.
W tym celu porozumiał się z kolegami z
gimnazjum – mieszkańcami sąsiednich Brodów
Dużych, Henrykiem Marczewskim i Józefem
Wajlerem, i wspólnie utworzyli grupę szturmową
,,Jurand”. Uczestnicy tej grupy występowali odtąd
pod pseudonimami: Henryk Marczewski ,,Jurand’,
Józef Wajler ,,Czarny”, Tadeusz Kita ,,Długi”
(zapewne dlatego, że był wysokiego wzrostu).
6
Grupa ,,Jurand” rozpoczęła działalność już w lutym
1941 roku. Wtedy to uwolniła, tylko sobie znanym
sposobem, z aresztu w Szczebrzeszynie aktywnych
uczestników ruchu oporu, później żołnierzy oddziałów
AK: Piotra Jóźwiaka z Brodów – absolwenta
Seminarium Nauczycielskiego i oficera rezerwy
Chwiejczaka z Żurawnicy oraz ze Szczebrzeszyna
Wybacza i Aleksandra Bortkiewicza, podchorążego
zawodowego ps. ,,Mongoł”.
Uczestnicy tej akcji nie zostali rozpoznani, grupa
szturmowa ,,Jurand” została zaakceptowana prze
dowództwo AK Rejon Szczebrzeszyn. Wkrótce dostała
następne zadania do natychmiastowego wykonania. W
Święta Wielkanocne w 1942 roku przybył do rodziny w
Szczebrzeszynie oficer łącznikowy AK Kamiński.
Oficer ten został aresztowany i osadzony w areszcie
żandarmerii w Szczebrzeszynie, skąd miał być
dostarczony do siedziby gestapo w Zamościu. Dnia 8
kwietnia 1942 roku członkowie grupy ,,Jurand”
podstępnie wywołali z mieszkania dozorcę aresztu i po
sterroryzowaniu zabrali mu klucze , wyprowadzili z
aresztu więźnia,a zamknęli w nim dozorcę.
Uwolnionego oficera uwolnili z kajdanek (odbyła się to
na stacji Klemensów) i przekazali do komórki AK –
Krzywe.
Po wykonaniu zadania członkowie grupy ,,Jurand”
poszli spać do swoich domów. Był to duży błąd, gdyż
dozorca rozpoznał ich i natychmiast po wszczęciu
alarmu zawiadomił posterunek żandarmerii.
Żandarmeria, która prowadzona była przez gestapowca
Kitzmana, znającego Brody Duże (wcześniej był
nauczycielem w szkole w Brodach), przy pomocy
policji granatowej otoczyła kolejno domy Wajlera i
Marczewskiego. Henryk Marczewski zdołał uciec, zaś
Józefa Wajlera w czasie ucieczki zastrzelono. Nie
poszukiwano tylko T. Kity. gdyż nie został on
rozpoznany. W czasie akcji pozostawał z bronią i
granatami na zewnątrz budynku, ubezpieczając
towarzyszy od strony ulicy. W powstałej sytuacji plany
osobowego zwiększenia oddziału szturmowego i
odpowiedniego wyposażenia w broń upadły. Większość
broni przekazał T. Kita członkom zbrojnego oddziału
związanego ze szkołami Szczebrzeszyna.
O posiadanej przez ,,Długiego” broni dowiedział się
Leopold Rytko – konfident niemiecki.
Powiadomił o tym gestapo. Czwartego czerwca 1942
roku dokonano w budynkach rodziców Tadeusza
rewizji, w czasie której znaleziono karabin maszynowy,
broń krótką i sporą ilość amunicji. Tadeusz oświadczył,
że broń przechowywał w tajemnicy przed rodziną.
Gestapo aresztowało go i osadziło w więzieniu w
Biłgoraju.

Tam został poddany bardzo ciężkim badaniom
(torturom) w celu uzyskania informacji o
przynależności do jakiejś organizacji zbrojnej. Pytano
go również o innych uczestników akcji zbrojnych.
Nikogo nie wydał, sam również nie przyznał się do
udziału w grupie szturmowej. Odnośnie broni zeznał,
że znalazł ją podczas zbierania grzybów i zachował do
celów kolekcjonerskich. Oczywiście gestapo nie
dawało wiary jego zeznaniom. W toku powtarzanych
badań, którym towarzyszyły okrutne tortury, został
przez gestapo zamordowany.
Jedyny dokument, jaki pozostał po Tadeuszu Kicie
ps. ,,Długi,” to akt urodzenia o zapisie:
,,Kita Tadeusz urodził się w 1920 roku w
Deszkowicach w parafii św. Mikołaja”.
Dokumentem o jego działalności, jako o jednym z
pierwszych uczestników zbrojnego podziemia,
mieszkańcu Przedmieścia Zamojskiego są uzyskane
przeze mnie wiadomości od jego współtowarzyszy
walki, którzy po przeżytej wojnie zasiedli ponownie
jako uczniowie, by dokończyć przerwaną przez wojnę
naukę. Ja jako ich nauczyciel uczestniczyłem w tym
procesie edukacyjnym. Mam nadzieję, że niniejsze
wspomnienie pozwali zachować pamięć o tym
niezwykłym człowieku, jakim był partyzant Tadeusz
Kita ps. ,,Długi”.
Aleksander Przysada
Dr Tałanda
Nasze miasto jest zbudowane na płaskim terenie i
graniczy od strony południowej (red. wschodniej) z
dość sporą rzeką (Wieprz), a na zachodzie mamy już
wzgórza. Między nimi jest droga prowadząca do
miast: Goraj i Biłgoraj. Na stoku wzgórza leży
cmentarz żydowski, a nieco wyżej cmentarz katolicki.
Nikt przy zdrowych zmysłach nie zaryzykował
podróżowania tą drogą w nocy.
Nasze miasto było wielokrotnie niszczone przez
pożary i zawsze odbudowywano je na starych
fundamentach. Było więc oczywiste, że kopiąc w
jakimkolwiek celu, można było odnaleźć głębokie
doły – prawdopodobnie stare piwnice. Jeden z takich
wykopów znajdował się w pobliżu mojego domu, na
małym przykościelnym cmentarzu. Unikaliśmy jednak
zaglądania do tej wielkiej ciemnej dziury. Sądziliśmy,
że zobaczymy tam duchy.
Duży obszar, gęsto porośnięty olbrzymimi drzewami i
krzakami, ciągnął się aż na wzgórza i do wąwozów
tam istniejących. Ta złowróżbna przestrzeń była przez
wszystkich uważana za zakazaną.
CHRZĄSZCZ NR 3 (6)
Polacy nazywali ten teren „Żydowską Szkołą”.
Dlaczego?
Nie było tam żadnych budynków ani nawet
pozostałości po dawnych budowlach, ani też śladów po
ewentualnych dawnych użytkownikach. Pytałem o to
moich polskich przyjaciół. Nikt nie znał prawdziwej
odpowiedzi, lecz Żydzi wierzyli, że otwarte jamy w
wąwozach prowadzą wprost do Ziemi Świętej, a także
w to, że gdy przyjdzie Mesjasz, będzie to skrót drogi do
Jerozolimy.
Ale w czasach, w których mieszkałem w shtetel, to
było straszne, zakazane miejsce. Nikt, jeśli pamiętam,
nie odważył się wejść do środka. Mówiono bowiem, że
gdyby ktoś wszedł do którejś z jaskiń – nie wyszedłby
żywy.
Tak więc unikaliśmy tych miejsc, podobnie jak
trzymaliśmy się z daleka od szczebrzeskiego
zamczyska, które runęło na skutek pożaru (red. w 1583
roku) . Ono także było uważane za siedlisko duchów.
Ale okazało się, że i ja, i wszyscy inni, byliśmy w
błędzie. Po moim wyjeździe ze Szczebrzeszyna w
wieku kilkunastu lat, młodzi śmiali ludzie rozpoczęli
badania tego miejsca, które nazwano „Żydowską
Szkołą”.
W 1984 r. ci nieliczni z naszego miasteczka, którzy
zdołali się uratować, niektórzy w Izraelu, inni w USA,
jeszcze inni w Kanadzie i w wielu innych miejscach,
zgromadzili dotychczasową wiedzę i opublikowali
ważną książkę o moim miasteczku, Szczebrzeszynie.
Dowiedziałem się wiele, czytając ten materiał. Była
tam lista ludzi zamordowanych, wspomnienia różnych
byłych mieszkańców, pamiętniki tych kilku, którzy
przeżyli, a także opowieści mieszkańców, którzy
znaleźli się tam już po moim wyjeździe. Znajdują się w
tej księdze także wyniki wielu przeprowadzonych
badań z prawie tysiąca lat tego starego, żydowskiego
miasteczka (red. obecność Żydów datuje się od
początku XVI wieku) Wśród tych opracowań były
także opisy tego niedostępnego obszaru o strasznej
nazwie „Żydowska Szkoła”.
Dwóch młodych ludzi, pracując niezależnie od siebie i
rejestrując wszystko to, co widzieli, poczyniło odkrycie
godne uwagi. Według nich, przed wielu laty grupa
Żydów osiedliła się w Szczebrzeszynie. Byli to ci,
którzy usiłowali uciec przed prześladowaniami ich,
jako Hebrajczyków (red. przodkowie Izraelitów).
Niewątpliwie musieli oni przyjąć religię Polaków, aby
uchronić życie, ale w tajemnicy praktykowali swoje
żydowskie wyznanie, właśnie w tych wąwozach i
jaskiniach.
7
CHRZĄSZCZ NR 3 (6)
We wspomnianej książce autorzy opisują ściany tych
wąwozów w detalach. Ściany te, a także pobliskie
drzewa, miały hebrajskie napisy. Było oczywiste, że
te znaki zrobiono tak, że można było odtworzyć
żydowski kalendarz. Mając odpowiedni kalendarz,
można było ustalić, kiedy miały być obchodzone
odpowiednie święta.
Autorzy zauważyli także, że ci ukrywający się Żydzi
chowali swoich zmarłych w bardzo
charakterystyczny sposób: nie głęboko w ziemi, ale
raczej układając ich w niewielkich wgłębieniach,
blisko ścian zewnętrznych, tak by grób można było
szybko rozebrać, a wtedy kości były zbierane i
składane w większym dole.
Ciekawe, kim byli ci Żydzi? Skąd przybyli i gdzie
oni są teraz? Myślę, oczywiście, o ich potomkach.
Szkoda, że badania te nie były prowadzone z większą
dokładnością. Teraz jest już za późno. Jestem
bowiem przekonany, że po tylu latach wszystko jest
już zatarte.
***
Naszym najbliższym sąsiadem była polska rodzina o
nazwisku Tałanda. Głową rodziny był medyk, który
uratował mi życie, a także dbał o zdrowie całej mojej
rodziny. Ale to opowieść na inną okazję.
Ich dom był piękny. Ostatni na naszej ulicy, był
nadzwyczajny. Podłogi miał wyłożone parkietem,
meble zaś sprowadzone z Francji. Córki odebrały
wykształcenie także we Francji, a jedyny syn, Sasza,
był moim najlepszym przyjacielem. Uczył mnie, jak
zbudować aparat fotograficzny, który zresztą nie
mógł działać, ponieważ nie udało mi się znaleźć
dobrego obiektywu. W rewanżu ja nauczyłem go
czytać i pisać w Jidisz, co było zadaniem nadzwyczaj
trudnym dla nie-Żyda. Ale on uczył się pilnie i
rzeczywiście opanował ten język.
Jedna z córek Tałandy grała na pianinie. Dobry
doktor Tałanda otrzymał je jako specjalny dar i
wynagrodzenie za opiekę nad chorą córką wielkiego
właściciela ziemskiego. Tałandzianka grała
najczęściej Chopina; od dzieciństwa więc
szopenowskie kompozycje pozostają mi w pamięci.
Córki Tałandy nie wybierały na mężów miejscowych
mężczyzn. Ich mężowie pochodzili zawsze z daleka,
a państwo młodzi po ślubie nigdy nie wracali do
domu.
Członkowie tej wielkiej rodziny byli częstymi
gośćmi w naszym domu, my zaś bywaliśmy u nich.
Podczas świąt żydowskich, zwłaszcza Paschy, moja
matka posyłała im słynną rybę po żydowsku (Gefilte
Fish), która była jej specjalnością. Zanosiła im także
trochę macy i jej ulubionego kompotu.
8
Żywność była wówczas droga, w rewanżu więc
otrzymywaliśmy mleko od ich krów i owoce z ich
ogrodu.
Unicestwienie całej mojej rodziny, która została w
Szczebrzeszynie, zostało poświadczone przez
naszego przyjaciela, dr Tałandę.
Pewnego dnia rozmyślając nad tym, co opisałem w
tych opowieściach, przyszła mi nagle do głowy
pewna myśl dotycząca przyjaciela rodziny,
najlepszego sąsiada, dr Tałandy.
To nie jest polskie nazwisko. Podczas moich
poszukiwań w księgach adresowych całej Europy
nie znalazłem tego nazwiska ( red. Tałandowie
wywodzili się z Rosji, nazwisko jest z terenów
Ukrainy, Tałandowie nie ukrywali, że byli
Ukraińcami.). Czy ten dobry człowiek mógł
wywodzić się z owych dziwnych Żydów, którzy
zajmowali niewielką część naszego shtetel?
„Tałanda” brzmi dla mnie z hiszpańska. Czy
doktor był przodkiem tej grupy Żydów
zmuszanych do praktykowania swej religii w
jaskiniach? Mam nadzieję, że tak, i chciałbym w to
wierzyć, ale chyba nigdy nie poznamy całej
prawdy.
Klepsydra czasu i niemieccy oprawcy wymazali
wszystko, co miasto posiadało. Nie, jednak to nie
jest cała prawda. Tak długo, jak Ty, czytelniku,
podtrzymujesz te wspomnienia, czytając je.
Filip Bibel
Lekcja historii.
Prezentowane poniżej relacje przekazała mi
pochodząca z pow. hrubieszowskiego kobieta, którą
spotkałam zupełnie przypadkowo, a może takie było
zrządzenie losu, by w minimalnym chociaż stopniu
zasygnalizować trudne wątki naszej polskiej
historii na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat
Pamiętam czasy komunistyczne w latach
sześćdziesiątych (ja jestem z roku 1942), to mógł
być rok 1953 lub 1954, może już zmarł Stalin, ale
Bierut żył . Mój tato został aresztowany i osadzony
w więzieniu najpierw w Hrubieszowie, a później w
Zamościu. Pozbawiony został wolności na rok za
to, że nie był już w stanie oddać tzw. kontyngentu
(resztek zboża, chodziło o pszenicę).
Raz byłam z moją drugą mamą (tato ożenił
się drugi raz) na widzeniu u mojego taty. Wyszedł
po długim czasie, bardzo brudny, we flanelowej
koszuli, bardzo długie włosy, broda, której nigdy
nie nosił. Bardzo chudy i mówi do mojej mamy:
Weronka, sprzedaj krowę i oddaj resztę pszenicy,
bo stąd nigdy nie wyjdę.

A mama powiada: przecież dzieci już nie będą miały
mleka. A ojciec: trudno, jak wyjdę to coś poradzimy.
Mama sprzedała tę krowę, kupiła pszenicę, oddała
kontyngent i wypuścili mojego ojca. Opowiadał, bo
tego faktu nie pamiętam – w Wigilię o 2.00 w nocy
piechotą przyszedł około 60 km. Pochodziliśmy z
hrubieszowskiego z miejscowości Gródek nad
Bugiem. W tym Gródku mieszkaliśmy, tam spędziłam
dzieciństwo, chodziłam do szkoły podstawowej.
Okupację znam tylko z opowieści mojego taty.
Mieszkaliśmy we Włodzimierzu Wołyńskim. Na
Wołyniu byliśmy osiedleni, dlatego że mój dziadzio
(pochodził z lubelskiego) tam wyjechał z rodziną, ja
nie wiem dlaczego. Mieszkali nie w samym
Włodzimierzu tylko w Marcelówce, 2 czy 3 kilometry
od Włodzimierza. Dziadkowie wyjechali bardzo
dawno, chyba w XIX wieku albo i wcześniej, tato się
tam urodził w 1900 roku. Tam mieszkali Czesi,
Niemcy, Ukraińcy, Polacy. To była mieszanina
narodowości. Żyli bardzo życzliwie wobec siebie,
dowodem jest, że mój tato opowiadał fakt - miał 25
chrześniaków, dzieci Ukraińców.
Mój dziadzio z kolei, to co pamiętam jak mi
opowiadał , chciał się dorobić. Był pod zaborem
austriackim. Miał czworo dzieci – dwóch synów i
dwie córki. Jeden syn zmarł jako 15- letni chłopak na
zapalenie opon mózgowych. Wybrał się do Ameryki
wraz ze swoim szwagrem. Przekupili strażników
Austriaków i dostali się jakoś na statek. Nie wiem
skąd statek odpływał, bo to duże szczegóły i dawne
lata. Trzy miesiące płynęli do Nowego Jorku.
Dopłynęli. Dziadzio dostał tam pracę, szwagier
dziadzia również. Pracował w hucie. To opowiadał,
jak paśliśmy krowy z dziadziem, że koń tak ciężko nie
pracował, jak on tam. Chciał zostać, prosił babcię,
żeby przyjechała z dziećmi. Babcia się nigdy na to nie
zgodziła. I dziadzio wrócił. Nie wiem, po jakim
czasie. Był później leśniczym u hrabiego, bo to
jeszcze hrabiowie byli. Kupił materiał na mieszkanie,
mieli się budować, a wtedy wybuchła I wojna
światowa. Byli tam cały czas, mieszkali dopóki Stalin
nie zaczął wypędzać (na szczęście) tutaj, a nie na
Syberię, Kaukaz, czy do Kazachstanu.
Jeszcze taki ważny element historyczny,
opowiadał mój tata, jak już byłam dorosła: jak
strasznie Ukraińcy byli nastawiani przez Niemców
przeciwko Polakom. Jedna nasza kuzynka była w
małżeństwie z Ukraińcem. Po jednym z zebrań
przyszedł do domu, wyciągnął ją spod łóżka i
zamordował, swoją własną żonę.
CHRZĄSZCZ NR 3 (6)
Moja babcia z kolei (kiedy już jako rodzina
uciekliśmy przed Ukraińcami do Włodzimierza
Wołyńskiego)- dziadzio prosił : nie jedź- chciała kury
zabrać, kilka kur. Nie wiemy, ale to, co mówili
świadkowie, młodzi Ukraińcy złapali babcię i w lesie
zamordowali – nie wiemy, gdzie jest pochowana.
Tato mój płakał do swojej samej śmierci, bo nie
wiedział , gdzie jego mama jest pochowana, gdzie
znajdują się jej szczątki.
Nienawiść była niesamowita. Niemcy, z relacji
moich bliskich, najbliższych ludzi, bo i stryj (był w
partyzantce, został ranny, żyje, ma 94 lata), mój ojciec
(był starszy od stryjka o 17 lat, zmarł w 1980 roku),
więc niesamowita była nienawiść Ukraińców. Niemcy
byli lepsi, bo nawet jeśli były na robotach dzieci, to
coś dali do zjedzenia.
Taki fragment opowiem, ciekawy, który
zobrazuje też postawę oficera niemieckiego,
pozytywną postawę, no bo trzeba mówić rzeczy dobre
i złe. Taka jedna okoliczność. Moja mama urodziła
mnie jako pierwsze dziecko, prawdopodobnie była
bardzo ładna, długie czarne włosy (siostra jest do niej
podobna, ja raczej do taty). Myśmy zajmowali jedną
część domu we Włodzimierzu, a oficerowie
niemieccy drugą część domu. Musiało to być
budownictwo dwuczęściowe. Pewnego razu przyszedł
oficer niemiecki pijany, z bronią, bo oni zawsze z
pistoletem chodzili, wszedł do pokoju mamy (tato
był przy tym, ale przecież był bezradny, cóż mógł
poradzić) i spojrzał, że mama leży w połogu z małym
dzieckiem i wyszedł. Szybko się stamtąd
wyprowadził, jednak było wstyd... Opowiadano mi
w Katowicach, gdzie mieszkałam już jako licealistka.
Żołnierze radzieccy gwałcili kobiety, niszczyli
meble, niszczyli wszystko, robili niesamowite
spustoszenie.
Moje dzieciństwo to wiele wspomnień. Katyń
był zawsze na ustach mojego taty, mojego stryja.
Dziadzio nie wspominał, może się bał przy dziecku
mówić. Moja babcia widziała oficerów we
Włodzimierzu, jak wsadzali ich do wagonów i
odjeżdżali w niewiadomym kierunku, ale wszyscy
wiemy, że jest Katyń. Są trzy miejscowości –
Charków, Miednoje, Ostaszków. Największym
miejscem zbrodni jest Katyń. Moja babcia była
właśnie świadkiem wsadzania oficerów polskich do
pociągu towarowego na dworcu we Włodzimierzu
Wołyńskim. To są takie moje fragmentaryczne
wspomnienia z dzieciństwa. Takie najbardziej
bulwersujące, takie co zapamiętałam...
9
CHRZĄSZCZ NR 3 (6)
Jako dzieci mieliśmy tak zwane płukanie
mózgów, dlatego, że w domu starsi mówili o Stalinie
rzeczy te, co się działy naprawdę, natomiast w szkole
zupełnie odwrotnie, że dawał cukierki, które spadały z
sufitu. Jak sobie dzisiaj uwiadamiam, to dawał Stalin,
największy przyjaciel...
Pewnego razu, radia wówczas nie pamiętam,
chyba nie było jeszcze u nas w domu ( później były
tak zwane "toczki", "kołchoźniki"), więc żadnych
informacji z zewnątrz. To był rok 1953, chodziłam do
szkoły, miałam 11 lat, to musiałam być chyba w
czwartej klasie (nie wiem czy od 7 czy od 8 lat
chodziło się do szkoły, bo tego nie pamiętam,
ukończyłam siedem klas szkoły podstawowej).
Przyszłam do domu , a mój tato reperował pułszorki
na konie, bo miał bardzo ładne konie, lubił to po
prostu, zresztą musiały pracować w polu, bo [tato]
pracował u kogoś i u siebie. Ja z wielkim płaczem
przyszłam do domu, tato już był po więzieniu
bodajże. Nie pamiętam. Co się stało? - pyta się mój
tato. Tato, Stalin umarł. Tato wziął pułszorka i bardzo
mnie zbił.
Proszę sobie wyobrazić, jak dramatyczne to
zostało w psychice dziecka. Ojciec był nerwowy
(zareagował tak chyba na samo słowo Stalin), bo był
to mądry człowiek, poważny, człowiek szlachetny i
wiem, że miał prawo się zdenerwować. Później to
wytłumaczyliśmy sobie. Mieliśmy takie wspaniałe
relacje, że takiego ojca życzyłabym każdemu. Ale
pamiętam ten moment właśnie, pamiętam ten
moment... To była taka scena dramatu wielkiego.
Dziecko płaczące, że Stalin umarł, rozdarcie ojca
serca, jaką to dziecko ma świadomość w szkole
nabitą. Takie były czasy.
Przypomniało mi się jeszcze coś z naszych
czasów. Jest stan wojenny, wówczas pracowałam
zawodowo i musiałam przejechać województwo
wówczas zamojskie do lubelskiego. Potrzebna była
jakaś przepustka, zezwolenie dla mnie i dla kierowcy.
Oczywiście wszystkie dokumenty miałam. Jesteśmy
zatrzymani przez policjanta i żołnierza. Żołnierz,
młody człowiek (stan wojenny na tej granicy, na tym
pasie granicznym województwa zamojsko –
lubelskiego) bierze mój dowód (a w moim dowodzie
osobistym do czasów demokracji jako miejsce
urodzenia miałam wpisane ZSRR, z tego tytułu
miałam nieprzyjemności i w Katowicach - jesteś
Rosjanka, mówili. Musiałam tłumaczyć. To dla mnie
nic strasznego, tylko straszne jest dla mnie to, że
młodzież nie zna zupełnie historii) i mówi do mnie
tak (cytuję jego słowa): "proszę pani, jest pani
Rosjanką, a tak wspaniale mówi pani po polsku".
10
A ja mówię: proszę pana, jak mogę wyrazić to, co
czuje, nie mogę tego wyrazić, ale bardzo bym prosiła,
by pan poczytał historię i zobaczył, dowiedział się
czy był kiedyś Włodzimierz i Wołyń polski, czy
radziecki. Proponuje to panu. Potem pożegnałam się.
Będę pamiętała to do dziś. Po prostu młodzi ludzie
bądź nie chcą, bądź (nie umiem tego wytłumaczyć),
nie mają przekazane. To jest bardzo niepokojące, że
tak mało rozumieją historię Polski.
Rozmowa miała miejsce na trasie Lublin – Zamość
w dniu 4 lutego 2011 roku
opracowała Regina Smoter Grzeszkiewicz
Romuald Kołodziejczyk
Dwudziesta rocznica śmierci mjr Tadeusza
Kuncewicza Ps. ,,Podkowa”.
Ósmego lutego br. minęła 20 rocznica śmierci śp. mjr
Tadeusza Kuncewicza ps. „Podkowa”. Dla uczczenia Jego
pamięci w niedzielę 13 lutego została odprawiona w kościele
św. Ap. Piotra i Pawła w Warszawie-Pyrach msza św.
celebrowana przez ks. kanonika Stanisława Kalinowskiego,
który w swoim wystąpieniu powiedział:
Dzisiaj, w 20 rocznicę śmierci, pragniemy uczcić pamięć
śp. mjr Tadeusza Kuncewicza noszącego pseudonim
„Podkowa”, jednego z najdzielniejszych dowódców
oddziałów partyzanckich na Zamojszczyźnie. Jego
heroiczna walka była związana z obroną ludności
Zamojszczyzny przed eksterminacją.
Wysiedlano ją i umieszczano w obozach, w
których brutalnie odbierano matkom dzieci wywożone
później do Niemiec celem germanizacji. Na miejsce
wysiedlonych przywożono volksdeutsch’ów z krajów
podbitej Europy, tworząc przyszły niemiecki wał przed
„słowiańskimi podludźmi”. Ucierpiało w ten sposób około
110 tysięcy osób.
Major Kuncewicz był jednym z pierwszych,
którzy organizował opór miejscowej ludnośc, tworząc
oddział partyzancki Armii Krajowej. Wyróżniał się
brawurą i skutecznością podejmowanych akcji, przy
minimalnych stratach swoich ludzi. Dlatego Komenda
Główna AK, podejmując decyzję przyjścia
Zamojszczyźnie z pomocą, pod jego dowództwo kieruje
tzw. Kompanię Warszawską, w której uczył się rzemiosła
partyzanckiego „cichociemny”, późniejszy dowódca
słynnej 27 Dywizji Wołyńskiej płk. Sztumberk-Rychter
„Żegota”, i nie mniej sławny na tamtych terenach
„cichociemny” mjr Hieronim Dekutowski „Zapora”.
Do dzisiaj wśród ludności Zamojszczyzny
przechowała się żywa legenda „Podkowy” i wdzięczność
wielu ludzi za ocalenie im życia. Ilekroć brał udział w
różnych uroczystościach kombatanckich na
Zamojszczyźnie – był witany jako bohater. W 1944 roku
po walkach z Niemcami „Podkowa” zdobywa miasto
Szczebrzeszyn. Tu, po wejściu wojsk sowieckich – zamiast
oczekiwanej wolności - następuje rozbrojenie oddziału
przez NKWD, aresztowania AK-ców i wywózki na Sybir.
„Podkowa” podejmuje walkę ponownie, tym razem
z komunistyczną władzą, z NKWD i UB.
c.d. na stronie 11

Propozycje MGBP w Szczebrzeszynie
Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna
w Szczebrzeszynie proponuje Państwu w marcu
kolejne nowości wydawnicze.
Pierwsza to najgłośniejszy
przypadek opętania w historii,
o którym mówiła połowa
świata. Mowa tutaj o książce
napisanej przez ks. Jose
Antonio Fortea
„Prawdziwa historia
egzorcyzmów Anneliese
Michel". Jej życie i śmierć stały
się inspiracją dla twórców
filmu „Egzorcyzmy Emily
Rose".
Drugą proponowaną nowością
jest powieść najpopularniejszej
autorki literatury obyczajowej
w Polsce Katarzyny Grocholi
„Zielone drzwi". Historia
autorki pokazuje, że najbardziej
zaskakujące scenariusze pisze
życie. W swojej niezwykle
osobistej opowieści pisarka
w typowy dla siebie
błyskotliwy i mądry sposób
udowadnia swoje życiowe motto: „Trudne Nas
Umacnia".
Najmłodszym proponujemy
serię o kucyku Białku, która
jest dedykowana szczególnie
dzieciom uczącym się czytać.
Celowo dobrana wielkość liter,
przejrzysta konstrukcja zdań,
fascynujące przygody - to
wszystko wzmacnia
koncentrację i pozwala uniknąć
znużenia, które może
towarzyszyć dzieciom
rozpoczynającym samodzielne czytanie.
W skład serii wchodzą: „Białek idzie do szkoły",
„Białek w zoo", „Białek i baran Teodor".
Zapraszamy.
MGBP w Szczebrzeszynie
CHRZĄSZCZ NR 3 (6)
Rozbija więzienia i uwalnia więźniów – Akowców m. in.
15 dziewcząt – żołnierzy AK z Powstania Warszawskiego.
Widząc jednak bezsilność walki z terrorem UB opuszcza
wraz z odziałem terytorium Polski i przedostaje się do
amerykańskiej strefy okupacyjnej. Tragiczny finał tej
wyprawy spowodował, że „Podkowa” stanął przed
komunistycznym sądem polskim, który skazał Go na 10 lat
więzienia, utratę praw obywatelskich i kombatanckich.
Nie poddaje się, podejmuje próbę utworzenia Środowiska,
które skupiałoby byłych żołnierzy AK. Starania te, mimo
ogromnych trudności, powiodły się w 1983 roku, kiedy to
powstało Środowisko 9 pułku piechoty Legionów AK Ziemi
Zamojskiej. Środowisko, które założył, dokonało wielu
upamiętnień czynów zbrojnych Armii Krajowej. Kaplicę
poświęconą poległym zmarłym dowódcom oddziałów
partyzanckich – w kościele garnizonowym w Zwierzyńcu.
Tablicę-wotum poświęconą pamięci poległym i
pomordowanym obrońcom Zamojszczyzny, umieszczoną
na Jasnej Górze w Częstochowie. Tablicę poświęconą
żołnierzom Zamojszczyzny oraz Kompanii Warszawskiej
umieszczoną w Katedrze Polowej WP.
Docenił działalność żołnierzy AK Zamojszczyzny
nasz Ojciec Św. Jan Paweł II – przekazując swoje pisemne
błogosławieństwo.
Dziś w 20 rocznicę śmierci mjr Tadeusza
Kuncewicza ps. „Podkowa” zgromadzili się tu Jego
żołnierze, podwładni, koledzy i przyjaciele, by złożyć Mu
najwyższy hołd i uznanie.
Kościół był pełen wiernych, gdyż była to msza
kończąca wizyty duszpasterskie tzw. kolędę.
We mszy św., w wydzielonych ławkach, wzięli udział
członkowie Środowiska 9 pp. Leg. Armii Krajowej Ziemi
Zamojskiej na czele ze swoim Zarządem, a także córka
„Podkowy” Maria, przedstawiciele Warszawskiego Okręgu
Światowego Związku Żołnierzy AK oraz gen. dywizji
Krzysztof Szymański związany ze Środowiskiem poprzez
swoich rodziców członków AK Rejonu Szczebrzeszyn.
Po mszy św. wszyscy spotkali się przy grobie
„Podkowy”. Złożono kwiaty i zapalono znicze. Mjr inż.
Marian Bronikowski, prezes Zarządu Środowiska, jeden z
najmłodszych żołnierzy oddziału partyzanckiego „Podkowy”,
wspominał swego dowódcę jako tradycyjnego polskiego
zagończyka, szybkiego w podejmowaniu decyzji,
brawurowego w działaniu, uwielbianego przez podwładnych,
mającego tzw. wojenne szczęście, gdyż straty poniesione przez
jego oddział podczas walk były w praktyce niewielkie.
Wspominał też swego przyjaciela z oddziału 19- letniego
„Podkówkę” młodszego brata „Podkowy”, który po akcji
przebijania się oddziału w 1945r. do amerykańskiej strefy
okupacyjnej, został zamordowany w czechosłowackim
więzieniu.
Głos zabrała także pani Maria Kuncewicz
wspominając swojego tatę jako wyjątkowo dobrego ojca -
dzięki jego uporowi zawdzięcza m.in. ukończenie studiów.
Podziękowała również Zarządowi Środowiska za
zorganizowanie tego spotkania.
Przy pięknej, słonecznej pogodzie kombatanci i ich goście,
którzy nierzadko spotkali się po latach, wspominali dawne
chwalebne lata swojej młodości.
11
CHRZĄSZCZ NR 3 (6)

Traktat o drzewach

Widziałam drzewa idące na bal... Sunęły lekko

rządkiem ustawione, przez pola, trącane
wiosennym oddechem poranka.

Widziałam drzewa samotne, uparcie wrastały w

glebę, w przestrzeń, w czas walcząc z deszczem,
chłodem i wiatrem o przetrwanie...

Widziałam drzewa dumne, jak mąż syty chwały,

godzien uwielbienia – te zawsze są samotnie
niezależne od okoliczności.

Widziałam drzewa zakochane – wtulone w siebie

rosły obok drogi, pośrodku pola, na obrzeżach
lasu. Tylko z sobą...

Są drzewa smutne, obwisłe gałęzie niczym troski

ludzkie przygniatają je w dół, w dół...

Są drzewa, które lubią marzyć. Takie poznasz od

razu, tajemnicze, nieobecne, tylko korzeniami
wrosłe w rzeczywistość, tylko...

Drzewa lubią kąpać się w słońcu po długich,

zimowych, mrocznych porankach wyciągają nagie
ramiona w stronę ciepła, chłonąc je łapczywie na
kolejne jesienie życia. Są długowieczne, więc żyją
podwójnie.

Czasem drzewa żarty sobie stroją z ludzi, strasząc

szumem, szelestem, mową o zmierzchu niepojętą.
Ja wiem, że one tak śpiewają swoją wdzięczność
Bogu. Za co? Tajemnica drzew jest tajemnicą
twórczego aktu stwarzania.

na trasie Lublin – Zaporze 3 lutego 2011 roku

Regina Smoter Grzeszkiewicz

Synagoga w Szczebrzeszynie w okresie międzywojennym

„Chrząszcz” – miesięcznik informacyjny www.chrzaszcz.tk

Wydawca – Stowarzyszenie Przyjaciół Szczebrzeszyna
Redakcja –Zygmunt Krasny, Joanna Dawid, Leszek Kaszyca, Zbigniew Paprocha, Mateusz Sirko
Adres : 22-460 Szczebrzeszyn ul. Pl. T. Kościuszki 1
E-mail: sps@onet.eu
Projekt rysunku Chrząszcza – Monika Niechaj

12