Античка митологија

Институт за класични студии
АНТИЧКА
МИТОЛОГИЈА
(скрипта за студентите од Институтот за класични студии,

Институтoт за филозофија, Институт за историја на уметност:
насока археологија)
Филозофски факултет – Скопје

2 Античка митологија
 Античка митологија 
2009 зимски семестар
НАЗИВ НА ПРЕДМЕТОТ: Код: ЕКТС:

Фонд: 2+2
Античка митологија Статус на предметот: изборен
Семестар: I
РЕАЛИЗАТОР: Р. Дуев
Да се добијат научни и продлабочени сознанија за потеклото, видот и
особеностите на митовите, верувањата и обредите на Хелените и
ЦЕЛИ НА ПРЕДМЕТОТ: Римјаните, како вечни теми кои преку епот, философијата, поезијата и
материјалната култура се вградени во основата на европската
цивилизација и култура.
СОДРЖИНА
Интерпретација и дефиниција на античката митологија; Историска подлога на хеленската
митологија; Митови за Создавањето; Востановување на моќта на ИЕ бог Ѕевс: создавање на
смртниците; 12-те Олимпијци: Ѕевс, Хера и нивните деца; Природата на хеленските богови;
Деметра и елевсинските мистерии; Задгробен живот: кралството на Хад; Тебански киклос;
Микенски киклос; Враќања; Персеј и митовите за Аргос; Херакле; Тесеј и митовите за Атика;
Аргонаути; Митови за месни херои и хероини; Природата на римската митологија.
ЛИТЕРАТУРА
а) Основна литература
1. Morford, M. P. O., – Lenardon, R. J., Classical Mythology, 7th edition: OUP 2003.
2. Morford, M. P. O., – Lenardon, R. J., A Companion to Classical Mythology, OUP 1997.
3. Burkert, W., Greek Religion, Cambridge, Massachusetts 1985.
б) Дополнителна литература (лектири по избор)
Хомер, Илијада, Одисеја; Хесиод, Теогонија; Орфички химни; Хомерски химни; Ајсхил Окованиот Прометеј;
Еврипид, Бакхи; Вергилиј, Ајнеида; Овидиј Метаморфози; Аполониј Родоски, Аргонаутика.
ОЦЕНУВАЊЕ а) тестови на знаење:
 Тест 1 до 35 поени (минимум 18 поени)
под 50 поени – 5 (F)  Тест 2 до 35 поени (минимум 18 поени)
од 51-60 поени – 6 (Е) б) дополнителни активности:
од 61-70 поени – 7 (D)  Редовна посета и активно учество на предавања и вежби до 20 поени
од 71-80 поени – 8 (C)  Семинарска работа до 15 поени
од 81-90 поени – 9 (B)  Презентирана тема на час до 10 поени
над 91 поен 10 (А)  Изготвена библиографија до 5 поени
 Изработен есеј до 10 поени
 Друга активност до 15 поени
Начин на формирање на оценката: се собираат бодовите кои се добиваат од а) тестови на знаење и б)
дополнителни активности.
ОГРАНИЧУВАЊА:
Студентите кои нема да ги положат тестовите во текот на семестарот, го полагаат целиот
испит во редовните сесии. Испитот тогаш носи максимум 70 бода, од кои треба да се освојат
минимум 36 бода.
Во текот на семестарот, студентите задолжително треба да имаат освоено минимум 15 бода
од дополнителните активности. Овој услов треба да се задоволи како при континуираното
оценување така и при полагање на испитот во целина.
 Дополнителни објаснува на предметната програма:
* Одредувањето на темите за семинарските работи и есеите ќе се врши во термините

одредени за консултации со предметниот наставник. Покрај предавање на завршените
трудови, во истите термини, студентите ќе мораат и усно да ги изложат зададените теми и
задачи за да стекнат поени. Краен рок за предавање на задачите е 15 јануари, по овој датум
истите нема да бидат прифатени. За добивање поени за изготвување библиографија ќе бидат
потребни најмалку 50 библиографски единици од кои половината треба да се наоѓаат во
наши библиотеки (останатите може да бидат преземени по електронски пат).
* Студентот кој ќе отсутвува повеќе од 6 часови ќе мора да го надополни секое поединечно
отсуство со изработка на семинарска работа која нема да се бодира и нема да ги покрие
поените за редовност и активност. За отсуство до 6 часови секој студент добива 15 поени за
редовност, а во случај на отсуство над дозволените 6 часови студентот губи по 0.5 поени за
секој час вклучувајќи ги и дозволените 6 часови (= 3 поени).
* Во текот на наставата секој студент може да стекне и 5 поени за неговата активност на
часовите, кои сами по себе им следуваат на оние кои нема да го прекршат правилото за
редовност на часовите.
 Термини за консултации:
Понеделник: 12.00 – 13.00 ч
Вторник: 11.30 – 12.30 ч
Петок: 12.00 – 14.00 ч
 Допoлнителни консултации на е-mail: ratko@fzf.ukim.edu.mk
 Интернет линкови врзани за предметот:

1. Classical Myth: The Ancient Sources – http://web.uvic.ca/grs/bowman/myth/
2. Classical Mythology – http://www.ability.org.uk/cmytholo.html
3. Classical Mythology – http://www.uwm.edu/Course/mythology/0100/toc.htm
4. Directory of Online Resources:
http://ccat.sas.upenn.edu/~jfarrell/courses/spring96/myth/resources.html
5. Theoi Project – http://www.theoi.com/
Интерпретација и дефиниција на класичната митологија
Увод
Тешкотијата да се даде вистинска дефиниција за митот предизвикала појава на
мошне многу теории за тоа што всушност претставува митот, а невозможно е и да се
проследи сета оваа огромна литература, затоа и ќе се задржиме само на неколку, можеби
најважни, теории. Исто така мора да се помириме со фактот дека ниту една теорија за
митот не може да се однесува на сите видови митови ширум светот.
Зборот мит потекнува од старогрчкиот збор mythos што значи ’збор, сказна‘ или
’приказна‘ што всушност е суштинското значење на митот – приказна. Некои истражува-
чи сметаат дека една ваква широка дефиниција мора да се ограничи на тоа самата при-
казна да биде достојна да стане традиционална. Митот можеби е приказна што се прене-
сува преку усната традиција, но во многу случаи и во писмена форма. Исто така митот
може да биде раскажен и без зборови преку уметноста: слика, релјеф, статуа, музика,
танц, мим или со комбинација на повеќе медиуми како драма, песна, опера, а во поново
време и филм.
Сепак има многу истражувачи на оваа проблематика кои не го прифаќаат ваквото
широко толкување на митот, така се обидуваат да разликуваат „вистинит мит“ од тн.
„лажни митови“ (Елијаде: 1992) и да повлечат строга граница меѓу митот и другите
синонимични зборови како легенда, сага и народна приказна.
1. Мит, сага или легенда и народна приказна

Мит е термин за приказни кои се однесуваат на богови и човечките односи со нив.
Сагата или легендата има воочлива поврзаност со историјата.
Овие две категории се основа за поделбата на предавањата во два главни делови:
„Митови за создавањето: богови“ и „Хеленски саги: хеленски локални легенди“. Препле-
тени со овие категории се и народните приказни, кои се најчесто приказни за возбудли-
ви доживувања проткаени со фантастични суштества од една страна и генијалните по-
стапки на херојот; нивната цел првенствено е да забавуваат иако не е нужно.
Бајките се класифицирани како посебен вид на народни приказни дефинирани
како „куси, имагинативни, традиционални приказни со висок морал и магична содржи-
на“, но во последно време се идентификуваат и во антиката како на пример митот за Ку-
пидон и Психе и Убавицата и Ѕверот (G. Anderson: 2000).
Но сепак во класичната митологија е невозможно да се изврши една ваква строга

класификација. На пример ако го земеме легендите (епскиот киклос) за Одисеј или, пак,
за Аргонаутите, тие содржат елементи од историјата но и многу епизоди кои можат да се
означат како митови или народни приказни.
2. Митот и вистината
Важно е да напоменеме дека за Аристотел mythos означува фабула на делото. Така
што за популарноста на овој збор во антика треба на широко да се расправа. Та и денес
често пати слушаме изрази како „митски простори, митска земја итн.“
Значајна разлика може да се направи меѓу митовите кои се сфатени како вистини-
ти и оние како лажни. Противречноста меѓу митот и реалноста била главна философска
преокупација меѓу раните хеленски философи. Така на пример философската претстава
на задгробниот живот кај Платон и секој религиозен концепт се митски, не научни.
Митот како потреба на човекот за израз не е нужно да изрази некаква одредена
вистина. На пр. во легендите за Одисеј и Персеј се среќаваат многу чудовишта, кои по-
текнуваат од имагинарниот свет на човековата фантазија, но од друга страна ако ги
анализираме овие чудни суштества ќе забележиме дека деловите од кои се составени се
сепак дел од постојните животни, нивна комбинација за да изгледаат чудовишно и
необично.
3. Митот и религијата
Вистинскиот мит (наспроти сагата и народната приказна) се занимава со богови,
религија и натприродното. Во повеќето класични митови се раскажува за создавањето,
природата на боговите и луѓето, задгробниот живот и други слични теми.
Затоа митот и религијата се меѓусебно поврзани. За Хелените одредени митови во
одреден период биле вистина, не само како факт туку и поврзано со духовниот живот.
Одредени приказни за создавањето и митски концепти за божества и денес претставу-
ваат основа за религиозни верувања во современото општество. За култовите, обредите,
верувањата ќе зборуваме понатаму.
Мирча Елијаде го смета митот како приказна која го задоволува човековиот коп-
неж за фундаментална ориентација вкоренета во една света безвременост. Овој копнеж
единствено се задоволува со приказни во кои се раскажуваат настани за прапочетоците и
потеклото на нештата. Елијаде развива еден сложен мистицизам кој навистина е тежок за
разбирање, deus otiosus кој еднаш во светиот период го создава светот и тоа претставува
почетна космогонија, мит за почетокот од кои продолжува да се развиваат останатите

митови. Поврзан со религијата митот е имагинација на некакви историски времиња.
4. Митот и етиологијата
Митотворецот е вид на примитивен научник кој ги користи митовите да објасни
факти кои во одреден период не можат да се објаснат во границата на општественото
знаење. Но оваа теорија ги отфрла имагинативниот и метафизичкиот аспект на митолош-
ката мисла.
Главниот проблем на овој универзален етиолошки пристап што не го издвојува
јасно митот од другите форми на изразување било научни, религиски или уметнички, а
тоа е премногу различни видови приказни да можат да бидат етиолошки.
5. Рационализмот наспроти метафората, алегоријата и симболизмот

Желбата за рационализација на класичната митологија се јавува уште во антиката,
поврзана за името на Евхемер (300 пр. н. е.) кој велел дека боговите се луѓе деификувани
за нивните големи дела. На пр. дека Ѕевс бил некогаш крал на Крит кој го симнал од
власт својот татко Крон.
Спротивно на евхемеризмот е метафоричната интерпретација на митовите, дека
традиционалните приказни кријат подлабоко значење. Метафоричниот пристап го гледа
митот како алегорија, всушност дека одредени детали во приказните се симболи на
универзална вистина. Пр. Хомер и боговите.
Алегорична природа на митот: Макс Милер. Во XIX век се јавува една многу
влијателна теорија дека дека митовите се митови за природата, кои се однесуваат на
метеоролошки и космолошки феномени. Ова e секако екстремен развој на алегорискиот
приод, и не може да се разбере зошто сите митови би требало да се толкуваат како алего-
рии, како на пр. денот ја менува ноќта, зимата следи по летото итн. Иако секако одреде-
ни митови се митови за природата, како што Ѕевс претставува владеење со небото и кли-
мата, сепак голем дел од нив немаат никаква врска со природата.
6. Митот и психологијата: Фројд и Јунг

Зигмунд Фројд. Метафоричното толкување се јавува во многу облици во XIX век,
секако и денес популарните теории на психолозите и психоаналитичарите особено Фројд
и Јунг. Фројдовата славна теорија за детерминизам не била нешто ново, таа веќе била
разработена од Аристотел, но секако неговата анализа на внатрешниот свет на човекот
секако носи одреден генијалност. Дел од неговите ставови понатаму преземаат компара-
тивните митолози и структуралистите.
Фројдовиот најголем придонес е всушност неговото нагласување на сексуалноста,
за бесвесноста, толкувањето на соновите и идентификацијата на Ојдиповиот комплекс
(иако терминот комплекс му припаѓа на Јунг). Ојдип станува непријател на таткото, по-
ради љубовта кон мајката, обратно ќерката кон мајката кој Јунг го нарекува Електрин
комплекс.
Фројдовото откритие за значењето на соновите симболи ги навело неговите след-
беници да ја анализираат сличноста меѓу соновите и митот. Симболите се многу, различ-
ни и често сексуални (секој предмет во облик на стап е фалички). Според Фројд Ојдипо-
виот комплекс го инспирирал почетокот не само на религијата туку и на етиката, умет-
носта и општеството.
Јунг. Колективна бесвест на расата: колективна и лична. Митот содржи слики на
архетипите, традиционални изрази на колективните сонови, кои се развивале илјадници
години, врз кои симболи се базира сето општество – Ојдиповиот комплекс како прв архе-
тип. Хероите како Херакле и Тесеј се модели кои не поучуваат како да се однесуваме.
Пример: Душата anima е архетипна слика жена која секој маж ја има во себе, затоа се за-
љубува наспроти animus. Но сепак овие теории не се единствени за да ја разбереме мито-
логијата како феномен.
7. Митот и општеството
Митот и ритуалот: Фрејзер, Џејн Харисон и Роберт Грејвс.
Ритуалистичкото толкување е едно од највлијателните теории за митот. Фрејзеро-
вата Златна Гранка претставува обемна студии за обид на авторот да воспостави анало-
гија меѓу митовите на примитивните племиња и класичните митови. Грејвс: „митот озна-
чува обред, а обредот мит, тие се едно исто.“ Но сепак не можеме да ги подредиме сите
митови на обредот.
Бронислав Малиновски: Митот како општествени правилници. Проучување на
Тробријандјани „.. да го разбере природната точка на гледање, неговиот однос кон живо-
тот, да ја сфати својата визија на сопствениот свет. Неговото откритие е блиската врска
меѓу митовите и општествените установи, што го објаснува митот не со космички и мис-
тични термини туку како правилник на општествените обичаи и верувања. Според него
митовите биле поврзани со практичниот живот. Сепак отфрлањето на спекулативниот
елемент ја ограничуваат и оваа теорија.
8. Структуралисти: Леви-Строс, Проп и Буркерт

Клод Леви Строс. Во поново време неговите структурални теории го збогатиле
антрополошкиот пристап кон митот, кои се поврзани со главниот концепт на Малинов-
ски – врската меѓу митот и општеството. Строс го гледа митот како начин на комуника-
ција, како јазикот и музиката. Во музиката не се важни самите звуци туку нивната струк-
тура т.е. односот меѓу тоновите со останатите звуци. Во митот структурата е раскажува-
њето како тоновите во музиката и структурата на раскажувањето може да се восприеми
на разновидни нивоа и преку различни кодови (астрономски и социолошки). Според тоа
ниту една верзија на одреден мит не е вистинската: сите верзии се валидни, како митот и
општеството е жив организам во кој секој дел има своја улога во целото.
Методот на Леви-Строс е стриктно аналитички, разделувајќи го секој мит на со-
ставни делови, во чија основа лежи ставот дека сите човекови однесувања се базираат на
одредени неменливи обрасци чија структура е иста низ вековите и во разните општества.
Како дел од општествената машина, митовите се производ на структурата на човековата
ум, мисла (памет). Основната структура на мислата (мозокот), како и на митовите умот,
паметот што ги создава е бинарна – постојано работи со спротивности: живот-смрт,
ловец-плен, природа-култура итн.
Според ова митот е начин преку кој општеството комуницира и преку кој пронао-
ѓа објаснување меѓу конфликтните противречности – функција на посредување. Оваа
теорија предизвикала голема полемика меѓу антрополозите и митографите. На пр. него-
вата анализа на митот за Ојдип, кој бил мошне критикуван.
Владимир Проп ги проучувал руските приказни анализирајќи ги како и Леви-
Строс, при што извел една структура важечка за сите руски приказни – линеарна струк-
тура по одреден ред. Тој оваа основна структура ја поделил на 31 функција или единици
на дејство – мотифеми (по аналогија на фонеми, лексеми). Овие функции се константни
во традиционалните приказни: ликовите се менуваат но нивните функции не. Функциите
се појавуваат во идентичен след иако секоја приказна не мора да ги содржи сите функ-
ции. Но сепак станува збор за одредени руски приказни, а проблем е да се примени на
пр. Тројанскиот циклус каде имаме и историја, каде сцена независна од структурата има
потекло во психолошките и културните потреби.
Едноставен пример би биле структуралните елементи кои се заеднички на митови-
те за Херакле, Тесеј, Персеј и Јасон чии многубројни детали би можеле да се ограничат
на одрена низа на функции, но тешко би било во приказните за мајките на хероите (Ка-
листо, Данаја, Ио, Антиопа) кои В. Буркерт ги одредува во јасна низа од 5 функции:
 девојката го напушта домот;
 девојката е одведена (крај река, во кула или шума итн.);
 забременета е од бог;
 претрпува казна;
 по спасувањето, синот се раѓа
Но сепак ваквото толкување не може да се примени на сите митови.
В. Буркерт: верува дека структурата на традиционалната приказна не може да се
открие без да се земат превид културната и историската димензија. Структура на приказ-
ната е обликувана од човек и од потребите на културната средина каде таа се обликува.
Според тоа структурата на приказната е непоправливо антропоморфна и се согласува
со потребите и очекувањата на раскажувачот и слушателите „добрите приказни лесно се
паметат бидејќи нема многу за паметење, а структурата е однапред добро позната.“
Четирите тези на Буркерт:
 Митот припаѓа на поопшт вид на традиционални приказни.
 Идентитетот на традиционалната приказна треба да се пронајде во
структурата која е во неа.
 Структурите на приказните, како низи на мотифеми, се наоѓаат во
основните биолошки или културни програми на дејствување.
 Митот е традиционална приказна со секундарно, делумно спомнување
на нешто од колективна важност.
Овие тези овозможуваат добра основа за интерпретација на митовите. Тие го земаат
предвид историскиот развој и културата на средината каде се раскажуваат. Корисно е да
се земат в предвид кога се истражуваат поедини традиционални приказни.
9. Компаративните студии и класичната митологија

Со развојот на компаративните студии вниманието на проучувачите на митот се
насочува кон митовите на неписмените и примитивни заедници, наспроти класичната
литература која станува занемарена. Секако не како правило, на пр. кај Фрејзер таа била
база за истражување. Од друга страна истражувањата на антрополозите, наспроти кла-
сичните филолози, претставуваат најплодни приоди за интерпретација на митовите.
Усен и книжевен мит
Главното занемарување на класичната митологија се должи на ставот дека вистин-
скиот мит мора биде усен и анонимен, т.е. да нема авторство: приказните сочувани и де-
нес во примитивните општества се вистинските безвремени митови. Ваквите приказни
претставуваат поетска визија, историја, религија, наука на племето, кои ја откриваат ра-
ната фаза од развојот на човечката душа.
Но секако не може да се прифати ставот дека литерарните текстови кои ние ќе ги

обработуваме не се митологија. Имено митот не е нужно да биде усно раскажувана при-
казна. Тој може да се игра, наслика, да се игра како претстава исто како и кај примитив-
ните народи. Значи митот може да се изрази преку различни медии и како литерарна и
усна форма. Понатаму темите во класичните митови може да се поврзат со усните и ли-
терарните теми на останатите светски митологии. Секако пишаните класични митови се
разликуваат од митовите на примитивните народи, но како што укажаа структуралистите
тие во основа ги имаат истите карактеристики како и традиционалните приказни насека-
де низ светот. Секако треба да се внимава на фактот дека во класичните митови има мно-
гу наследни обрасци во развојот пред да бидат запишани во литерарниот облик. Хомеро-
вите епови без сомнение имаат усно потекло. Хеленските митови за Создавањето се не-
посредно поврзани со блискоисточните обрасци, при што се наметнува потребата од
методолошко споредување со митовите на другите народи, особено во Медитеранот.
Џозеф Кемпбел: кој напоредно ги истражувал и усните и пишаните митови на сите
народи.
10. Феминизмот, хомосексуалноста и митологијата

Феминизам
Феминистичките теории донесоа многу нови и честопати контраверзни толкувања
на класичните митови. Тие и пристапуваат на митологијата од перспектива на жената и
ги толкуваат митовите фокусирајќи се на психолошката и општествената состојба на
нивните женски карактери: особено контрастот маж – жена. Општествената критика на
машкиот свет на хеленската митологија започнува со Сапфо, која во нејзината Химна на
Афродита ја презема сликата на Хомеровата војна да ги опише своите чувства.
Жената во хеленското општество
Сведоштвата за позицијата на жената во хеленското општество се оскудни и кон-
фликтни. Тешко може да се генерализира, бидејќи сигурно состојбата на Лезбос во VI
век била поинаква од онаа во Атина во V век, а во исто време спартанската жена имала
големо влијание во многу општествени работи.
Главниот став кој се форсира во последно време е дека жените не биле граѓани во
античкиот свет. Тоа е секако не е точно: Аристотел во Атинскиот устав (42.1) јасно на-
гласува дека граѓанството зависи од условот и двата родитела да се граѓани на Атина.
Очигледно е дека во хеленското општество граѓаните многу внимавале на разликата да
се биде граѓанин или не (туѓинец со престој или роб) во структурата и бенефициите на
општеството. Сепак женските граѓани не гласале. Но, сепак, ова не смее да се припи-
шува како аномалија на античкото општество, бидејќи во Европа и Америка за прв пат
жените гласаат во 1/4 на XX век, туку како аномалија на човештвото воопшто.
Во Атина секако жените граѓани ги уживале ползите од просперитетот, уметноста
и слободата од демократијата. Таа имала голема улога во верските церемонии, особено
во оние каде било исклучено учеството на мажот. Таа не шетала надвор од домот со пре-
вез, што во Европа се јавува дури и во Нововековието, а да не зборуваме и денес за
одредени исламски општества. Исто така тешко е да се верува дека жените биле непис-
мени, иако нивното образование се разликувало од она на мажите. На Лезбос сигурно
жените пишувале и читале за што е доказ самата Сапфо. Атинската жена одела во театар,
каде гледале живи описи на силата на нивниот карактер и дебати околу нивните права;
различни портрети, зли и добри, ликови на благородни жени како Алкестида на Еврипид
и Дејанејра на Софокле. Во уметноста жената се јавува идеализирана и убава, но не гола
како мажот се до IV век пр. н. е. поради етичките норми. Митолошкиот свет на божици и
хероини го отсликуваат вистинскиот свет на хеленската жена, за која мора да постоело
некакво мислење.
Темата на силување
Оваа тема е најмногу експлоатирана. Но како да ги третираме овие митови на
страст и заведување? Како љубовни приказни, религиозни или пак страшни насилнички
приказни? Во Овидиевите Метаморфози, митот за Аполон и Дафне е прва љубовна при-
казна во поемата. За некои таа е убава идила, за други славење на машката надмоќ и бру-
талност. Од друга страна овој мит е вечна тема за многумина уметници низ вековите, по-
ради различните толкувања.
Од митовите се согледува дека Хелените и Римјаните биле опседнати од феноме-
нот на слепата страст и подеднакво принудната девственост. Страста предизвикувана од
моќните божества Афродита и Ерос, ги зафаќа и луѓето и боговите. Силата на невиноста
е завет кон Артемида. Обично, но не секогаш, мажот ја одредува страста и женската чед-
ност. Прогонот на љубовникот и жртвата насликан како ловец и плен, не секогаш под-
разбира сексуален акт во овој древен мотив. Многу сцени на заведување се религиозни
по природа, фактот што одреден бог е оној кој заведува смртник. Изборот на Ѕевс да
некоја жена биде мајка на божјо чедо или херој е исполнување на судбината со одредена
цел за општото добро на светот, иако жената не мора да биде пресреќна од изборот. Овие
приказни понекогаш се крајно противречни, на пр. Ѕевс ја зема Ио насила, а нејзиниот
син Епаф се раѓа само од допирот со рака на богот. Не постои одредена граница меѓу
љубов, грабнување или силување на жена од маж и на маж од жена. Салмакида успева да
го совлада кутриот и невин Хермафродит; Афродита го заведува Анхис кој што немал
шанса да се одбрани од нејзиниот напад.
Најпознатиот мотив е грабнувањето на Хелена од Парис, кој обично се нарекува
силувањето на Хелена. Но античката традиција генерално пренесува дека Хелена по сво-
ја волја заминува со егзотичниот туѓинец Парис во Троја. Од друга страна во поинаква

верзија, расплаканата Хелена е влечена од насилникот Парис против нејзината волја. Си-
лувањето на Персефона има сосема друга позадина. Хад навистина насилно ја грабнува
но тоа Ѕевс го толкува како божјо и кралско право. Деметра и Персефона не се согласу-
ваат. За религиозниот уметник божјата волја и ред уредуваат Персефона да биде кралица
на подземниот свет. Основното нешто на кое мора да внимаваме при толкувањето на
митовите е пораката на самата приказна.
Хомосексуалност
Генерално се прифаќа дека хомосексуалноста била прифатена како дел од животот
во античкиот свет. Не постоел доминантен религиозен поглед кој ја осудува како грев.
Но сепак, преовладува ставот дека Атина била рај за хомосексуалците, наспроти другите
општества. Има некаква вистина оваа романтична визија. Се сметало за нормално постар
маж да биде љубовник на помлад, и секој имал свое место во сексуалниот акт, ако моти-
вот бил образование на повисок ред, морал и граѓанска одговорност. Долга хомосексу-
ална врска меѓу два постари мажи, промискуитет и феминизираност не била прифаќана.
Хомосексуалноста е тема во митологијата врзана за Афродита и Ерос: како Ѕевс и
Ганимед, Посејдон и Пелоп, Аполон и Хијакинт или Кипарис, пријателството на Ахил и
Патрокле, Орест и Пилад, римската легенда за Нис и Евријал е особен пример. Но сепак
иако тема, тоа не видливо. Особено Сапфо која ја моли Афродита да и ја врати љубовта
на млада жена, од која и потекнува и зборо лезбијки (Артемида и придружничките, ама-
зонките итн.).
11. Морални норми на митолошкото општество

Покрај необјаснивата хомосексуалност митолошкото опшество е хетеросексуално,
почнувајќи од описот на олимпското божествено семејство и земните божества. Илијада-
та: иако Ахил и Патрокле се земаат како хомосексуален архетип сепак и двајцата се
опишани како хетеросексуалци, љубовта кон Брисеида, Приам и Хекаба, Хектор и Ан-
дромаха, Парис и Хелена. Славните фамилии во трагедијата се нефункционални и невро-
тични, но сепак ги врзуваат традиционалните семејни односи: маж-жена, брат-сестра,
мајка-татко, син-ќерка. Односот на Ојдип со неговата ќерка Измена и Антигона, наспро-
ти синовите Етеокле и Полиник, потоа Орестија. Римската митологија е со уште поис-
такнати морални норми.
12. Дефиниција на класичниот мит

Класичниот мит е приказна што, низ нејзиниот класичен облик, задржала одре-
дена бесмртност поради наследената архетипна убавина, длабочина и сила која инспи-
рира полезно обновување и трансформација од наредните генерации.
13. Извори за класичната митологија

Хеленски извори:
Хомер, Илијада и Одисеја
Хесиод, Теогонија, Дела и дни
Хомерски химни
Пиндар, Оди
Бакхилид од Кос
Ајсхил (Орестија), Софокле (Ојдип), Еврипид (Бакхи)
По V век aлександриските поети: Калимах, Химни, Аполониј Родоски,
Аргонаутика
Историографи: Херодот, Тукидид
Митографи: Аполодор, Библиотеки, Павсанија, Описот на Хелада
Философи: Платон
Сирискиот поет Лукијан
Римски извори:
Вергилиј, Ајнеида
Овидиј, Метаморфози, Фасти
Ливиј, Од оснивањето на градот
Трагедиите на Сенека
Валериј Флак, Аргонаутика
Статиј, Тебаидa
Апулеј (африканскиот ретор), Метаморфози (Златното магаре)
Хигин, Фулгентиј
За понатамошно читање:
Meletinski, E. M., Poetika mita, Beograd.
Историска подлога на хеленската митологија
Како што претходно кажавме историската димензија има голема улога во нашето
разбирање на хеленските легенди и саги. Нашето знаење за раната историја на Хелада и
Егејот постојано се ревидира врз база на новите археолошки сведоштва кои последниве
децении ги изменија многуте авторитарни теории. Следователно и нашите знаења за
хеленската религија и митологија се менуваат и продолжуваат да се менуваат поради
новите сознанија околу легендите врзани за Микена и Троја.
Темелите на модерните археолошки истражувања на Микенскиот свет се удрени
од брилијантниот пионер Х. Шлиман (1822–1890 г.), чии откритија се испирирани од
вербата во историската подлога на хеленските митови. Така тој ги открива Троја, Мике-
на и Тиринт и ги потврдува описите на Хомер за златното доба на овие цивилизации. На
преминот на 20 век Сер Артур Еванс ќе ги откопа величествениот палатен комплекс во
Кносос на Крит.
Долго време се верувало дека Егејот не бил населен пред неолитот. Но според де-
нешните сознанија со сигурност знаеме дека копното на Хелада било населено уште од
палеолитот (пред 70000 г. пр. н. е.) иако имаме оскудни сведоштва за овој период. Нао-
ѓалиштата кои потекнуваат од неолитот се побројни. Она што е особено важно за нашиот
предмет на истражување, неолитот (6000–3000 г. пр. н. е.) изобилува со фигурки на жени
и мажи, за кои има мноштво обиди да се интерпретираат како почетоци на култот на
Мајката земја и нејзиниот млад љубовник, или, пак, за матријархат или пак патријархат,
но секако треба да се внимава бидејќи сите овие толкувања сепак се во доменот на
спекулативноста.
Бронзено доба
Каменото доба му го отворила патот на бронзеното доба во Хелада, Крит и остро-
вите со миграции од исток од Мала Азија до југот на Пелопонес и на север до Олимп.
Овие освојувачи ќе ја изградат првата развиена цивилизација на Крит наречена минојска.
Бронзеното доба е поделено во три главни периоди:
3000–2000 г. Рано бронзено доба: рано минојски, кикладски, хеладски;
2000–1600 г. Средно бронзено доба: средно минојски, кикладски, хеладски;
1600–1100 г. Доцно бронзено доба: доцно мин., кикладски, хеладски (мик.)
Карта на Источниот Медитеран

Овие периоди исто така се врзуваат и за географските области, така што бронзеното доба
на Крит е означен како минојски период (според митскиот крал Минос), на островите –
кикладски (според Кикладите група острови расфрлени во Егејот околу Делос), на
копното – хеладски исто и микенски (според тврдината и палатата на Микена, главен
центар во овој период на копното).
Минојска цивилизација
Ова цивилизација го започнува својот развој во средното бронзено доба, а својот
зенит го достигнува од 1660–1400 г. Археологијата потврди дека центарот на оваа циви-
лизација бил Кносос, со раскошни палати, како и Фајстот, што донекаде не наведува на
митот за Тесеј, лавиринтот и минотаурот, и данокот кој го плаќала Атина. Веројатно
нивната таласократија оставила траги и во митот, за што сведочи и Тукидид. Можно е
данокот што го плаќала Атина да е одраз на некогашната контрола која ја имале Миној-
ците врз Егејот, при што островите, приморските градови од копното им биле потчинети
на господарите од Кносос. Немањето ѕидини ја потврдува претпоставката дека нивната
таласократија се обезбедувала преку флотата и морето. Минојската уметност и архитек-
тура упатуваат на високо религиозно чувство, особено улогата на бикот во обредите,
доминацијата на змиската божица и светото значење на двојната секира (labrys).
Главни обележја на минојска религија, покрај двојната секира и змиската божица,
биле и заветниот рог, отворените светилишта, култните пештери и дрвја. Особено важна
е поврзаноста на митот за раѓањето на богот Ѕевс со Крит и Диктајската пештера, каде
небесниот бог станува бог на вегетацијата кој катагодишно се раѓа и умира. Веројатно
култот на мајката божица на плодноста била основа на оваа религија.
Постои дилема во науката околу одредување на причините и времето на падот на
минојската цивилизација: генерално се зема околу 1400 г., бидејќи археологијата сведо-
чи за пожари и уривања во ова време, а како можни причини се земаат: 1. освојување, 2.
земјотрес, 3. ерупцијата на Тера при што е уништена одбрамбената и економската моќ на
Минојците, а со тоа и отворање на патот на микенските Грци кон Крит.
Ископувањата на островот Тера (Санторини) изнесоа на виделина многу артефак-
ти особено фрески од овој период, и јасни знаци за земјотреси предизвикани од ерупција
на вулканот околу 1600 1500 г. Некои археолози го поврзуваат овој катастрофален нас-
тан со пропаста на Атлантида на Платон (Критија и Тимај) како судир меѓу Атина и Ат-
лантида, за што сепак немаме цврсти докази, бидејќи можно е самата приказна да била
измислена од Платон.
Сл. 1 – Палатата во Кносос Сл. 2 – Внатрешноста на палатата
Сл. 3 – Глава на бик Сл. 4 – Labrys – двојна секира

Музеј на Ираклион Музеј на Ираклион
Сл. 5 – Макета на палатата во Кносос Сл. 6 – Саркофагот од Агија Тријада

Микенска цивилизација
На копното во средното бронзено доба се случува инвазија од север и можеби од
исток. Овие Индоевропјани се првите Грци или Протохелени кои ја создаваат микенска-
та цивилизација која својот врв го доживува од 1600–1100 пр. н. е. Тие презеле многу
нешта од Минојците: сликарство, уметност, писмо, палати со одредени разлики. Х. Шли-
ман прв ја откопува Микена, кралството на митскиот Атреј, „богата со злато“. Киклоп-
ските ѕидини, лавјата порта, комплекс палата на кралот, и дом на градските првенци, од
која се шири градот. Влезот на градот била величествената Лавовска порта, според
претставените два лава над капијата. Веројатно овој рељеф имал религиозно или поли-
тичко значење или пак, бил кралски грб. Откриени се величествени гробници, оружје,
златни маски, златен накит, посатки, толоси.
Ова откритие секако ги поврзува легендите за микенските палати: Агамемнон и
Микена, Херакле и Тиринт, Ојдип и Теба, Нестор и Пилос. Карл Блеген открива иста
таква палата и во Пилос, популарно наречена според митот Палатата на Нестор, спо-
ред примерот на А. Еванс за Палатата на Минос во Кносос. Но, сепак, мораме да напо-
мене дека нема докази за вистинско постоење на легендарните кралеви, така што е пре-
многу наивно да се верува дека овие палати им припаѓале на Хомеровите јунаци.
Во религијата постои очигледна разлика меѓу минојската и микенската религија.
Индоевропските освојувачи го почитувале индоевропскиот небесен отец Ѕевс, кои веру-
вања веројатно не биле многу различни од верувањата на Хомер опишани во неговите
епови, иако многу веројатно е дека во овој период имало и извесни разлики од она што
подоцна се нарекува Олимпски пантеон. Од сведоштвата кои ни се достапни веројатно
во основа на минојската религија бил култот на Мајката божица на плодноста, со или без
нејзиниот машки пандан. Сепак археолошките сведоштва е невозможно да се поткрепат
со пишани сведоштва бидејќи линеарното А писмо и критското хиероглифско писмо се
сè уште недешифрирани. Но од микенските плочки и археолошките сведоштва од микен-
скиот период може да се заклучи дека хеленската митологија и религија претставуваат
синкретизам на двете традиции, за што ќе кажеме нешто повеќе на следното предавање.
Оттука во науката се потврдува ставот за дуализмот во хеленската религија за концептот
на Небо (олимпски богови) и Земја (земјени/хтонски богови), кој мора да напоменеме
дека е неиздржлив ако на проблемот му пристапиме и споредбено со останатите религии
во Источниот Медитеран.
Сл. 7 – Лавовската порта – Микена Сл. 8 – Плочки напишани со линеар Б писмо – Микена
Сл. 8 – Плочки напишани со линеар Б писмо – Теба

Линеар Б
Особен подем во проучувањето на оваа дисциплина предизивика дешифрирањето

на линеарното Б писмо во 1952 г., по кое микенолозите изнесоа многу нови сознанија за
религијата на Микенците поткрепувајќи ги со текст многуте археолошки наоди откриени
во претходните неколку децении. Иако, почнувајќи од Мартин Нилсон и неговите истра-
жувања за минојско-микенската религија1 интересот на истражувачите на хеленската
религија се насочи кон бронзеното доба во Егејот, новите податоци условија ревизија на
дотогашните сознанија, по што следеше појава на нови дела во кои проблемите врзани за
историјата на хеленските култови, обреди и верувања беа третирани од поинаков агол.2
Податоците од плочките открија многу хеленски божества почитувани во истори-
скиот период како Ѕевс, Хера, Посејдон, Арес, Артемида, Хермес, Дионис, иако изнена-
дува отсутвото на боговите од олимпскиот пантеон како Деметра, Аполон, Афродита и
Хефајст,3 а, пак, името на божицата Атена е сочувана во име на место a-ta-na-po-ti-ni-ja
„Господарка на Атина“. Од друга страна се јавуваат имиња на божества како Enualios и
Paiawon, кои во историскиот период биле редуцирани на епитети на боговите Арес и
Аполон, исто и женски пандани на Ѕевс – Di-we : Di-wi-ja, и на Посејдон – Poseidāōn :
Posidāeia, кои не се среќаваат во понатамошниот развој на хеленската религија. Потоа,
се јавуваат божества потврдени кај Хомер како Erinus, Iphimedeia, Eleuthia,4 исто и боже-
ства со ИЕ етимологија како do-po-ta, qe-ra-si-ja, qo-wi-ja, можеби и pe-re-swa и ko-ma-
we-te-ja.5 Доказ за влијанието на минојската религија врз микенската се и многуте
божества како pa-de, ma-na-sa, a-ma-tu-na и pi-pi-tu-na.
Многу од овие идентификации се оспорувани бидејќи глинените плочки напиша-
ни со линеарното Б писмо се внатрешни административни белешки на микенските пала-
ти, на кои се запишани дажби и приноси на горенаведените божества во светилишта и
култни места. Многу идентификации остануваат нејасни бидејќи не може со сигурност
да се одреди контекстот каде што запишано името, поради оштетеност на плочките и
1
2
М. P. Nilsson, The Minoan-Mycenaean Religion and Its Survival in Greek Religion, Lund 1927, 19502.
J. Chadwick Documents in Mycenaean Greek, (second ed.) Cambridge, 1973; The Mycenaean World,
Cambridge 1976; W. K. C. Guthrie The Religion and Mythology of the Greeks, The Cambridge Ancient History,
vol. II, ch. XV, second ed., Cambridge 1961; B. C. Dietrich, The Origin of Greek Religion, Berlin 1974; W.
Burkert, Greek Religion, Harvard 1985; C. J. Ruijgh, "La religion dans les textes des tablettes mycéniennes,"
Conférence Entretiens sur l'antiquité gréco-romaine, Langues et Littératures 7, Liege 1999, 4–13; П. Хр.
Илиевски, Животот на Микенците во нивните писмени сведоштва, МАНУ, Скопје, 2000; Т. Palaima,
"Apendix one: Linear B sources," in S. M. Trzaskoma, R. Scott Smith and S. Brunet (ed.), Anthology of
Classical3 Myth, Hackett Publishing Company 2004, 439–454, итн.
4
Можеби посведечен во теоморфното име a-pa-i-te на кноската плочка L 588.
5
од кои само Erinus има статус на божество во историскиот период.
Moжно е во теонимот pe-re-swa да са крие Персефона, но покрај проблематичната
идентификација, уште поголем проблем претставува идентификацијата на знакот 82* како swa, која уште
не е општоприфатена.
осаменоста на називот на плочката. Во натписите нема поезија, химни посветени на бо-

гови какви се среќаваат во Источниот Медитеран во истиот период, но сепак, овие пода-
тоци, макар и скудни, се од голема полза за дообликување на сликата за развојот на хе-
ленската религија во бронзеното доба и за нејзиниот континуитет во историскиот
период.
Троја и Tројанската војна

Х. Шлиман и Вилхелм Дерпфелд (негов современик и наследник) се пионери во
археолошките истражувања водени во Троја во периодот од 1871–1894 г. Карл Блеген
бил следниот археолог кој сериозно повторно го истражувал наоѓалиштето во периодот
од 1932–1938 г. По Блеген истражувањата биле обновени во 1988 г. од тим на истражу-
вачи предводени од М. Корфман од Универзитетот во Тибинген (Германија) и К. Брајан
Роуз од Универзитетот во Синсинати (САД).
Истражувањата откриле 9 наслојки од претходни населби: Троја 1 (2920–2450 г.
пр. н. е.) била населена во раното бронзено доба и градот успешно постоел долг период и
бил значаен град во историскиот период (Троја VIII, Илиј 700–85 г. пр. н. е.). Во римски-
от период, поради митската поврзаност со Ајнеј, градот бил почитуван како место од
каде потекнувала кралската лоза во времето на Октавијан Август. Според Дерпфелд ур-
натините на Троја VI биле поврзани со Тројанската војна (1700–1250 г. пр. н. е.) и ури-
вањето на градот. Но деталните анализи на овој слој според К. Блеген откриле дека
всушност Троја VI била урната од земјотрес, што го навела да претпостави дека наредна-
та наслојка, Троја VIIа е Пријамовата Троја, иако секако постојат и противречни ста-
вови.
Археолозите откриле многу коњски коски околу наоѓалиштето што на некој начин
го потврдува Хомеровиот епитет за Тројанците како коњокротци. Потоа од посатките
може да се согледа дека имало силни трговски врски меѓу Троја и Микенскиот свет,
значи можеме да претпоставиме дека Троја VI бил голем палатен трговски центар,
утврден со солидни бедеми и населен во „долниот град“ и можно е да ја имал големината
опишана во Илијадата. Веројатно местоположбата на градот и контролата на влезот во
Црното Море, Дарданелите или Хелеспонт, во одреден период предизвикувала економ-
ски проблеми за микенските палати, поради што биле потикнати да завојуваат со Тројан-
ците за да обезбедат слободен проток на суровини и трговија низ овој теснец кон Црно-
морјето, а отворање на пат за новите колонии.
Особено значајно е откопувањето на еден бронзен печат со лувиски натпис, а лу-
вискиот јазик е индоевропски во рамките на Хетитското царство и области во западна
Анатолија (модерна Турција). Најден во Троја VI, овој натпис е најстаро сведоштво за
постоење на писменост во Троја уште во бронзеното доба. Најновите хетититски доку-
менти сведочат за цврсти врски меѓу Хетитското кралство и Wilusa, кој назив можно е да
се однесува на Троја. Исто на еден од текстовите, т.н. „договорот на Александус“, се
именува божеството Appaliunas меѓу божествата на Вилуса, името на богот Aполон, бо-
гот кои бил на страна на Тројанците, кој веројатно потекнува од Анатолија или Кипар:
Хомер го нарекува „роден во Ликија“.
Сл. 9 – Бедемите на Троја

Крајот на Микенскиот свет и Хомер

Уривањето на Троја VII (VIIб) до почетокот на X век ја означува транзицијата од
доцното бронзено доба во раното железно доба. Тоа е всушност и крај на високоразви-
ените микенски палатни центри. Не многу по нивното враќање од Троја доаѓа и до ко-
лапс на микенските центри. Причините не се познати. Постојат многу претпоставки меѓу
кои би ги одбележиле: 1. дорска инвазија; 2. глад, земјотрес, катастрофа; 3. „морски на-
роди“ спомнати на египетски натписи од фараонот Рамзес III во XII век пр. н. е., но се-
пак нема сигурни сведоштва.
По овој период во Хелада настапува т.н. Мрачно доба или Геометрискиот период,
поради културното и цивилизациското опаѓање. Се смета дека во Мрачното доба се
јавуваат и аојдите кои пееле за сеќавањето на славните микенски центри, период кога се
создаваат Илијадата и Одисејата, генерално прифатено во VIII век пр. н. е., како одек
на микенската цивилизација и комбинација на железното доба. На пр.: закопувањето на
мртовците е карактеристика на микенскиот период, а кај Хомер имаме кремација.
Вакви комбинации се секако можни бидејќи аојдите пееле за стари времиња но од
аспект на нивната современост. Така можно е киклосот за Аргонаутите да е одраз на ин-
тересот за Црното Море во бронзеното доба, но и на добата на колонизацијата 800–600 г.
пр.н.е. Приказната за Тесеј содржи минојско-микенски елементи но и факти од кралски-
от период на подоцнежна Атина.
Со писмото се запишуваат и Хомеровите епови. Хелените ги позајмиле знаците од
Феникијците и ги искористиле за создавање на алфабетот, созадвајќи и знаци за секој во-
кал за разлика од феникиското кое ги бележело само консонантите. Оваа револуција во
развојот на писмото во голема мера ги надминала не само претходните писма во Егејот,
како хиероглифите и силабограмите на линеарот Б, туку и сите останати писма во Меди-
теранот. Митот ни пренесува дека Кадмо ги научил Тебанците да пишуваат, но ние мо-
жеме само да нагодуваме дали ги учел на линеарот Б или пак на алфабетот.
За понатамошно читање:
Илиевски, П. Хр., Животот на Микенците во нивните писмени сведоштва, МАНУ, Скопје, 2000.
Palaima, Т., "Apendix one: Linear B sources," in S. M. Trzaskoma, R. Scott Smith and S. Brunet (ed.),
Anthology of Classical Myth, Hackett Publishing Company 2004, 439–454.
Митови за Создавањето
Постојат многу митови за создавaњето меѓу Хелените и Римјаните, кои имаат свои
паралели во останатите медитерански митологии, како египетската, сумерската, вавилон-
ската и хебрејската. Хомер (околу 800 г. пр. н. е.) како родители на боговите ги наведува
Океанот и Тетија (Ил. 14.201) и го одразува примитивното верување во географската
природа на универзумот како рамен диск со ридови и планини обиколен од небескиот
свод. Богот Океан е река која ја обиколува земјата. Но, Хомер не пее за некаква генеза.
Хесиод (околу 700 г. пр. н. е.) го дава првиот литерарен израз на едно систематско објас-
нување како настанал светот, боговите и луѓето. Генеалошката схема ја дава во својот еп
Теогонија, а во Дела и дни додава некои значајни детали.
Сл. 1 – Светот според Хомер Сл. 2 – Светот според Хекатеј од Милет
Создавањето според Хесиод

На почетокот во Теогонијата – „Инвокација на Музите“ кое не претставува само
авторска конвенционалност туку повеќе израз на пророчко претскажување.
Теогонија 22–34:
Хесиодовото обраќање на Музите влегува во религиозната сфера на божествено
вдахновено откровение. За да ја почне својата песна за создавањето тој ги прашува
Музите како настанале прво боговите, реките, морето, ѕвездите и небото. Одговорот е:
Теог. 116–125:
Старогрчкиот збор Хаос (cai‰nw) oзначува „празнина што зјае“. На што точно
мисли Хесиод тешко е да се одреди. Секако не е божество туку почеток, прво начело
или можеби празнина. Од него произлегува Земјата, Гаја, и останатите. Тартар е (713сс.)
место длабоко во пазувите на земјата, а Ереб е самракот, кои подоцна се изедначуваат.
Приматот и мистеријата на Ерос

Љубовта, типично е моќна сила во приказните за создавањето, затоа и се јавува
рано во Теогонијата. Хесиодовиот опис на Ерос, со многу чувства, ја напушта дидактич-
ката порака и навлегува во кралството на поезијата. За Римјаните Ерос е Купидон или
пак Амор. Друг мит за создавањето се среќава во Аристофановите Птици: (Хорот птици)
Хаос, Ноќ, црниот Ереб и широкиот Тартар се први, кога Гаја, Аер и Уран не постоеле.
Ереб и Ноќта родила јајце од кое се испилил Ерос од кој се произлегло. Понатаму наре-
куван Фанес и Протогонос, Ерос е одоговорен за сето создавање. Во орфизмот светското
јајце е доминантен симбол.
Создавањето според Овидиј

Овидиј пишува околу 700 г. подоцна и неговиот опис за Создавањето секако се
разликува од Хесиодовиот и е под влијание на Емпедокле за 4-те стихии (земја, вода,
воздух и оган) како подлога на светот. Хаосот на Овидиј (Мет. 1. 1–75) не e празнина
што зјае, туку сирова маса на стихии од која бог (неименуван) или некоја виша природна
сила го создава редот во универзумот. Но за разлика од Хесиод, Овидиј живее во време
кога митологијата во голема мера напредувала во поглед на духот и верата од почетните
концепти. За него митологијата е поетска инспирација. Околностите во кои живееле два-

та поети се мошне различни.
Светиот брак на Уран и Гаја и нивните деца

Теог. 126–155:
Гаја ги раѓа Уран, Горите и Морето. Потоа од Гаја и Уран настануваат Океанот,
Титаните (Кој, Криј, Хиперион, Јапет, Теја, Реја, Темида и Мнемосина, Теба, Тетија и
итриот Крон. Потоа следат Киклопите: Бронт (гром), Стероп (молнја) и Арг (Светол), а
по нив и Стораките џинови (хекатонхејри): Кот, Бријареј и Гиј.
За Хесиод првото божество е женско, основниот матријархален концепт на мајка-
та земја и нејзината плодност како основни и божествени. Напоредните истражувања на
примитивните општества го потврдија овој архетип во многу религии за првичност на
женственоста. Машкиот Бог на небото Уран (уште еден основен концепт) го создава са-
мата Земја, во почетокот рамен на неа, кој во матријархалните општества станува подре-
ден, а во патријархалните станува врховен бог.
Деификацијата и персонификацијата на небото и земјата, како Уран и Гаја, и нив-
ната физичко заедништво е основна тема што се повторува во митологијата. Уран е маш-
кото начело, богот на небото, Гаја е женското божество на плодноста и земјата. Култови-
те на овие божества потекнуваат од најстарите времиња: небото и дождот, земјата и
плодноста биле основна грижа и извор на чудење во примитивните земјоделски опште-
ства. Дождот на Уран бил замислуван како семе кое ја оплодува „жедната“ земја. Така се
развил архетипната замисла за „светиот брак“, превод на старогрчкото hieros gamos.
Небото бог и земјата божица се јавуваат постојано во митологијата само под различни
имиња: Уран и Гаја, Крон и Реја, Ѕевс и Хера.
Култот на женското земјено божество е присутно речиси во сите митологии, без
оглед на името, нејзината положба во пантеонот, врските со машкиот бог, така во хелен-
ската митологија Гаја, Темида, Кибела, Реја, Хера, Деметра и Афродита, целосно или
делумно се божици на плодноста.
Во Хомерската химна на Земјата, Мајка на сè, можеме да ја согледаме нејзината
архетипна суштина:
Хом. химна на Мајката Земја (30):

Титаните и нивните потомци: Океанот, Сонцето, Месечината и Зората

Титаните 12 на број во најголем дел се деификација на различни аспекти на
природата. Во генеaлошкиот лавиринт на митологијата сите родови може да влечат
потекло од Титаните и Хаосот. Оттука Хесиод започнува да го создава светот и реалниот
и имагитивниот, природен и духовен, чудовишта и смртници ..., секако неможеме на ова
место да ги наброиме сите, но ќе се задржиме на најважните ликови. Титаните најубаво
се согледуваат во парови: 6 машки и 6 женски божества од кои се создава космичкото
потомство.
Океанот, Тетија и Океанидите. Иако и Хесиодот признава дека не можат да се
запаметат сите (Теог. 367–370), сепак луѓето го познавале оние кои им припаѓале на нив-
ната област, така тој како чеда на Океанот и Тетија набројува многу од нив, а неведува
дека биле 3000 ќерки, Океаниди, и исто толку синови, божества на реки, потоци, речиси
на сите води.
Хиперион и Хелиј, богови на Сонцето. Титанот Хиперион е бог на сонцето, многу
позначаен од неговата сестра и сопруга Теја. Тие се родители на Хелиј, Селена и Еоја.
Хелиј, како и неговиот татко е бог на сонцето. Удвојувањето на божествата е општа поја-
ва во раната схема на нештата во природата. Тие можат да постојат еден крај друг или
пак нивните имиња и личности да се мешаат. Најчесто помладата генерација ја надвла-
дува постарата и ја злоупотребува нивната моќ.
Традиционалната слика за богот на сонцето е во склад со Хомеровата географија
опишана на почетокот од ова поглавје. Неговиот дом бил истокот, со своите коњи и кола
секој ден го минувал небесниот свод спуштајќи се на запад и оттаму преку Океанот се
враќал во својот дом на истокот. Во Хомерската химна за Хелиј мајката на сонцето се
нарекува Еврифаеса („на широко што свети“), веројатно друго име за Теја:
Хом. химна за Хелиј 31:
Фаетон, син на Хелиј. Фаетон, чие име значи „сјаен“ бил син на Хелиј и една од
многуте негови љубовници Климена. Најубав опис на митот ни дава Овидиј:
Овид. Мет. 1. 747–779; 2. 1–366:

Сл. 3 – Хелиј или Фаетон (кратер, Музеј на Британија)
Селена божица на месечината. Селена, ќерката на Хиперион и Теја е божица на

месечината. Како и нејзиниот брат Хелиј, таа се возела со колесница по небото влечена
од два коња. Хомерската химна за Селена ја отсликува божицата:
Хом. химна за Селена 32:
Единствено еден познат мит се поврзува за божицата, за нејзината љубов кон
убавото момче Ендимион, кој најчесто бил претставуван како пастир. Една ноќ божицата
го нашла момчето заспан во пештера на планината Латмо (во Карија). Ноќи и ноќи таа
легнувала до него додека тој заспиел. Има многу верзии на овој мит, но преовладува вер-
зијата дека Ѕевс го дарувал Ендимион со вечен сон и вечна младост. Ова може да се про-
толкува како казна бидејќи Селена со своето отсусутво ја занемарувала својата должност
на небото или, пак како исполнување на желбата на Селена за нејзиниот сакан.
Аполон бог на сонцето, Артемида божица на месечината. Многу од митовите за
богот на сонцето се префрлаат и на богот Аполон, чиј епитет Фојб значи „светол“. Иако
Аполон оригинално не бил бог на сонцето, сепак во неговиот култ започнал да се почи-
тува и како таков. Така според некои верзии Фаетон е син на Аполон, како што неговата
близначка сестра Артемида станала божица на месечината, иако и таа во основа на сво-
јот култ немала таква природа. Така и Ендимион во римската митологија станал љубов-
ник на Артемида, римската Дијана.
Еоја, божица на зората и Титон. Еоја, римската Аврора (Aurora), третото чедо на
Хиперион и Теја е божица на зората и, како Селена, возела колесница влечена од два
коња. Нејзинит епитет „ружопрста“ во поезијата е соодветен. Таа е прељубно божество,
бидејќи бил казнета од Афродита, откако ја затекнала во леглото на нејзиниот сопруг
Ареј, на вечна љубов кон смртни момчиња. Најпознат нејзин митски љубовник е Титон,
прекрасно момче од тројанската кралска лоза, приказна е опишана:
Хом. химна за Афродита 5. 218–238:
Интересно е што според етимологијата Еоја има индоевропско потекло, а во
индоевропската митологија е ќерка на Ѕевс. Но, во хеленските митови и религија таа има
поинакво место.
Кастрацијата на Уран и раѓањето на Афродита

Теог. 156–206:
Поетската слика на основните мотиви и нагони на човековата природа, низ
бруталната алегорија на раѓањето на Афродита како божица на плодноста, биле мошне
толкувани во модерната психологија: најмалиот син, чија поврзаност со мајката е
искористена од неа против неговиот татко, основната сексуална природа на љубовта и
ужасот на кастрацијата. Комплексот на кастрација на приврзаниците на Фројдовото
учење е машкиот несвесен страв да останат без сопствената сексуална моќ, кој настанува
од неговото чувство за вина поради непрепознатливата омраза кон таткото и страста кон
мајката. Така Хесиод ни предава сведоштво за основната физичка потсвест на човештво-
то. Со едноставност ни ја предава моќта на Афродита за плодност со куса и убава слика
„... и трева никна под нејзините нежни стапала“.
Крон и Реја и раѓањето на Ѕевс

Од Крон и Реја настануваат Хестија, Деметра, Хера, Хад, Посејдон и Ѕевс. Кронос
ги проголтал сите освен Ѕевс како што пренесува Хесиод:
Теог. 453–506:
Крон и Реја се божества на небото и земјата, двојници на Уран и Гаја, чија моќ тие
ја узурпирале, а нивната врска претставува возобновување на светиот брак. Но, според
традицијата, Крон и Реја се претставувани мошне поразлично од нивните родители.
Крон во уметноста е претставен како величествено и тажно божество, со срп в раце. Тој
владеел во златното доба меѓу смртниците, а откако бил симнат од тронот од неговиот
син Ѕевс, се повлекол во некое далечно кралство, понекогаш нарекувано како Островот
на блажените, еден од повеќето хеленски замисли за рајот. Во Рим, Крон бил нарекуван
Сатурн.
Реја претставува во основа уште една мајка-божица на земјата и плодноста. Таа
понекогаш била поистоветувана со Кибела, источна божица чиј култ навлегол нашироко
во хеленскиот свет. Овој култ на Реја-Кибела вклучувал и мистични елементи. Неговите
приврзаници свиреле дива музика на тимпани (дајре) и кимвали (чинели) придружувани

од животни:
Хомерска химна на Мајката на боговите 14:
Сл. 4 – Крон и Реја
Религиозен и историски поглед

Од особено значење за истражување на митологијата и религијата е Хесиодовиот
опис на митот за Ѕевсовото раѓање на Крит. Оттука можеме да забележиме некои основ-
ни мотиви во митот за создавањето особено во споредба со подоцнежните верзии и надо-
полнувања. Како и многу други митови, митот за раѓањето на Ѕевс на Крит е приспосо-
бен во актуленото историско опкружување: синкретизам на најмалку два народа или
култури во најраниот хеленски период. Кога населението на Крит започнало да ја гради
својата цивилизација чиј врв го достигнува во средното бронзено доба, позната како
минојска цивилизација, религијата која ја развиле била медитеранска по природа во чија
основа лежел култот на божицата мајка земја. Индоевропските освојувачи ги донеле со
себе раните облици на своите верувања и култови на богови и нивниот врховен бог Ѕевс,
ја изградиле микенската цивилизација на копното, но претрпеле и силно влијание од
претходната и постара моќна критска култура. Раѓањето на Ѕевс на Крит е најверојатно
обид да се спои и географски религијата и божествата на двете култури. Ѕевс, машкиот
бог на Индоевропјаните е роден од Реја, источна божица на мајчинството и плодноста.
Митолошки толкувања
Во митовите за создавањето можеме да направиме опит со толковните теориите за
кои зборувавме на претходните часови. Бидејќи овие митови се однесуваат главно на
природата можеме да го вклучиме алегориското толкување на Макс Милер според кое

сите митови се толкуваат како алегорија на космолошките и природните феномени, иако
не можеме да прифатиме дека и останатите митови би можеле да ги толкуваме на овој
начин.
Феминистичко толкување се врзува за Мајката Земја како прво и основно боже-
ство, но женскиот концепт нема да остане доминантен во класичната митологија, но под-
реден под машкиот концепт за божественото. Но, иако патријархатот во двете општества
и религии надвладеал, сепак, оваа доминација над матријархатот, како што може да се
забележи, не е апсолутна.
Двојноста на Леви-Строс како структурни мотиви е насекаде: хаос-ред, машко-
женско, небо-земја, младост-старост, убаво-грдо.
Психолошките и психоаналитичките мотиви изобилуваат: Фројдовата сексуал-
ност е согледана во мотивот на кастрација на Уран и потсвесната мотивација на душата
се открива преку повторувачкиот образец на победа на амбициозниот син во неговата
битка за моќ против неговиот суров татко. Јунговиот архетип на свет брак востановуван
три пати (Уран и Гаја, Крон и Реја и најпосле Ѕевс и Хера) е основен и универзален.
Но наспроти сè, овие приказни се етиолошки, убави и моќни митски објаснувања
за потеклото на природата на универзумот и опустошувачката физичка и емоционална
сила на љубовта.
За читање:
Хесиод, Теогонија
Хомерски химни 5. 218–238, 14, 30, 31, 32
Овидиј, Метаморфози 1. 1–75, 1. 747–779, 2. 1–336
За читање за наредниот час:

Хесиод, Теог. (особено: 507–616, 678–721, 820–880)
Хесиод, Дела и дни (особено: 47–105, 106–201)
Ајсхил, Окованиот Прометеј
Овидиј, Мет. (особено: 76–88, 260–290, 311–421)
Устоличувањето на Ѕевс: создавање на смртниците
Титаномахија: Ѕевс го совладува својот татко Крон

Кога Ѕевс ја достигнал својата зрелост, Крон бил принуден да ги поврати децата
кој претходно ги проголтал. Потоа тој започнал војна со својот татко заедно со своите
браќа и сестри: Хестија, Деметра, Хера, Хад и Посејдон. Негови сојузници, откако ги
ослободува, се Киклопите, кои ја создале молнјата на Ѕевс, и Хекатонхејрите кои биле
затворени од нивниот татко Уран, а од Титаните: Темида и нејзиниот син Прометеј. Од
другата страна, како сојузници на Крон, биле Титаните, предводени од Атлант.
Ѕевс се борел од планината Олимп, а Крон од Отриј (планина во Тесалија). Според
традицијата, битката траела 10 години. Хесиод на поетски начин ни ја предава големина-
та и жестокоста на овој судир:
Теогонија: 678–721:
По победата, Ѕевс им доверил на Стораките џинови да ги чуваат затворените
Титани во Тартарот. Атлант бил казнет да го држи на своите плеќи небесниот свод. Спо-
ред некои извори кога Ѕевс ја зацврстил својата власт ги ослободил Титаните.
Гигантомахија: Ѕевс ги победува Гигантите и Тифоеј

По оваа битка се појавила нова закана, Гигантите, кои Гаја ги родила да го урнат
новиот поредок на боговите, родени од капките крв кои паднале на земјата по кастрира-
њето на Уран, нарекувани Gegeneis „Земјородени“. По оваа борба и нивниот пораз тие
биле затворени под земјата под вулкански планини, за да можат од време на време да ја
искажуваат својата насилничка природа. Така на пример гигантот Енкелад бил фрлен
под вулканот Ајтна (Етна).
Последна закана за новиот крал на боговите било чудовиштето Тифоеј, син на Гаја
и Тартар, стоглаво змиско чудовиште (змеј):
Овие судири може да се протолкуваат како победа на добрите сили на природата
над дивите сили или победа на цивилизацијата на дивјаштвото. Историски најверојатно
тие ги отсликуваат освојувањата на протохелените и синкретизмот, кога богот на
освојувачите Ѕевс ги надвладува божествата на домородното население во Егејот.
Сл. 1 – Битката меѓу Ѕевс и Тифоеј
Создавање на смртниците
Постојат различни верзии на митовите за настанување на смртниците во стариот

свет. Најчесто смртниците се творба на самиот Ѕевс или на Ѕевс и другите богови. Поне-
когаш и смртниците и бесмртниците имаат исто потекло. Сепак преовладува преданието
дека Прометеј го создал мажот, а жената е создадена подоцна според желбата на Ѕевс.
По описот на создавањето на светот и животинскиот свет од стихиите на Хаосот,
Овидиј раскажува за настанувањето на смртниците, насликувајќи ја надмоќта на врвната
творба во редот на нештата, homo како ознака за човечкиот род:
Овидиј, Метаморфози, 1. 76–88:
Четирите или петте доба

Овидиј ги опишува четирите доба: златно, сребрено, бронзено и железно. Но сепак
поинтересен е постариот опис на Хесиод кој го вклучува и историското доба на хероите.
Откако завршува со пеењето на митот за Пандора и нејзината кутија, преминува да пее
за петте рода, кои сведочат за мноштвото верзии за настанувањето на смртниците и обид
на поетот да ги помири различните извори:
Дела и дни 106–201:
1. Златно доба на смртници – владеењето на Крон
2. Сребрено доба, полошо од златното, во кое луѓето живееле повеќе
како мали, а кусо како возрасни и не ги почитувале боговите, со
кое почнува владеењето на Ѕевс.
3. Бронзено доба – бронзени диви тела, воинствени кои сами се униш-
тиле.
4. Добата на хероите, кои по смртта заминувале на Блажените остро-
ви на крајот на Океанот, далеку од смртниците со кои владеел
Крон.
5. Железно доба.
Горчината и песимизмот на Хесиод кога го опишува железното доба, во кое и са-
миот живеел се типичен морален преглед на времето, но неговото одредување на петте
доба е интересна комбинација на факти и фикции. Историски тој навистина живеел во
железното доба, време на инвазии кои предизвикале слом на микенската цивилизација и
крај на бронзеното доба. Вметнувањето на херојското доба несомнено ја потврдува Тро-
јанската војна.
Хесиодовата замисла за деградација на човечкиот род оставила големи траги како
во подоцнежната античка литература, така и во модерната. Визијата за рајот во златното
доба е особено фасцинантна тема во речиси сите медитерански митологии. Прометејови-
от исказ, во Ајсхиловата трагедија, ги набројува неговите дарови на човештвото, во чија
основа лежи вербата во развојните етапи од дивјаштво до цивилизација.
Прометеј против Ѕевс

Во Теогонијата (507–616) Хесиод ни го раскажува конфликтот на Ѕевс и Проме-
теј, а причина била човечката раса. Поетот започнува со раѓањето на Прометеј и објасну-
ва како итриот Титан го измамил богот Ѕевс:
Создавањето на Пандора
Понатаму Хесиод пее ѕа гневот на Ѕевс при што му наредува на богот Хефајст да
создаде жена како казна за смртници, кој од земја ја создава жената, а Атена ја кити да
добие неодолива привлечност:
Уште еднаш се повторува очајот на поетот. Повторно во Дела и дни го повторува
митот со извесни разлики каде и го именува злото како Пандора „Седарна“. Хефајст ја
создава од земја и вода, Атина ја обдарува со вештини, Афродита со неодолив шарм,
Хермес и дава карактер на крадец. Хермес му ја носи на Епиметеј, кому Прометеј му
наредил да не прима дарови од Олимпијците:
Дела и дни 47–105:
Толкување на митовите за Прометеј и Пандора

Етиологијата на митот за Прометеј е најочигледна во своите зачудувачки делови.
Таа ја објаснува постапката во обредот на жртвување и потеклото на огнот – симболот
на прогресот. Самиот Прометеј е бог на културата или херој, одговорен за сите вештини
и науки. Тој исто така е архетип за божествен измамник (Хермес и Одисеј).
Но покрај многуте архетипни теми се наметнуваат и мноштво прашања за овие
вечни мистерии: Што е божјата природа? Од каде таа произлегува? Дали ние луѓето има-
ме двојна природа, земјена – смртно тело и божествена – бесмртна душа? Дали луѓето се
пиони во војната и соперништвото меѓу натприродните сили? Дали тие го загубиле рајот
или, пак, еволуираат од дивјаштво во цивилизација? Што е извор или причина на злото?
Во ликот на Пандора се влеани злото и болката.
Делови во митот за создавање на жената откриваат општи ставови меѓу древните
општества. Како и Ева, на пример, Пандора е создадена по мажот и таа е одговорна за
сите негови страданија. Зошто? Одговорот е сложен, но мора во основа да содржи пред-
расуди и обичаи наследени во општествената структура. Можеби бидејќи жената е одго-
ворна за раѓањето т.е. смртноста, а со тоа и извор на сите зла.
Темата за првата жена како доносител на зло е особено проблематична во однос на
социјалната, политичката и моралната импликација. Очигледно е дека за Хесиод Пандо-
ра била првата жена, како и Ева во Стариот Завет, и била одговорна за сето зло. Но тоа
подразбира гледиште дека за Хелените светот пред Пандора бил населен само со мажи,
што е крајно тежок концепт. Дали Прометеј го создал само мажот од глина? Во митот за
родовите и мажи и жени се создадени од Ѕевс и останатите богови, а и мажите и жените

се одговорни за несреќите, поради кои и биле казнувани од боговите. Дали можеме да ја
толкуваме оваа мешаница на поетот дека можеби Пандора и нејзината кутија биле испра-
тена како надеж за човештвото? Веројатно Хесиод е повеќе мизантроп отколку мизоген,
женомрзец, како што сметаат многумина.
Детали во митот за Пандора е мошне тешко да се протолкуваат заради нивната
двојност. Што бара надежта во кутијата меѓу бескрајно многуте зла? Интересни се про-
рочките зборови на Прометеј упатени на хорот Океаниди дека луѓето биле без надеж
додека тој не им го дал огнот. Надежта која Титанот им ја дал не луѓето е и слепа, но
подеднакво е и благослов:
Окованиот Прометеј 248–252:
Заедничко и кај Хесиод и кај Ајсхил е тоа што Ѕевс е угнетувач на човештвото, а
Прометеј неговиот доброчинител. Проблемот е што Ајсхиловиот опис, кој оставил силни
траги кај идните генерации, се толкува повеќе како опис на Прометеј како доносител на
огнот, борец против угнетувањето и голем симбол на уметноста, литературата и музика-
та во сите времиња. Но мора да се внимава на длабоката побожност на Ајсхил, поради
која можеби казната на Титанот треба да се разбере како поука за она што ќе ги снајде
сите оние, па дури и богови, кои ќе се обидат да му се спротивстават на врховниот бог
Ѕевс.

Ајсхиловата драма започнува како Кратос и Бија, слугите на самоволникот Ѕевс,
го донесуваат Прометеј во далечната и ненаселена Скитија, во придружба на богот Хе-
фајст. Кратос го опоменува Хефајст да се покори на наредбите на неговиот татко Ѕевс и
да го окова Прометеј на голите карпи. Особено Хефајст, чиј оган го украл Титанот, и за
што тој морал да плати за овој грев, за да го почитува суверенот Ѕевс и да се откаже од
љубовта кон смртниците.
Ајсхил со голема поетска умешност ни ја пренесува суштината на судирот и дра-
мата: насилството на младиот Ѕевс вперено кон славниот човекољубец Прометеј. Хе-
фајст, наспроти немилосрдните Кратос и Бија, е чувствителен и хуман, го презира својот
занает, го мрази задолжението кое мора да го изврши и го сожалува Титанот. Во својот
говор богот ја искажува важната тема на драмата дека богот Ѕевс неодамна ја стекнал
власта над небесниците. Овој контраст веројатно има за цел да го навести подоцнежниот
Ѕевс кој ќе научи да биде доброчинител низ искуството, мудроста и зрелоста. Секако,
Ѕевс сè уште бил несигурен и исплашен по неодамнешната победа на неговиот татко и
Титаните. Тој можел да ја доживее истата судбина како и неговиот татко Крон или Уран
пред него. Прометеј, неговиот противник, ја знаел ужасната тајна дека ако Ѕевс и подлег-
не на љубовните чари на морската нимфата Тетида, на неа и е судено да роди син кој ќе
биде посилен од својот татко, што би значело и пад на Ѕевс од тронот.
Прометеј ја изразува својата огорченост бидејќи и покрај тоа што тој, заедно со
својата мајка, во титаномахијата се борел на страната на Ѕевс, како награда за својта
верност добил измачување. Типично е за секој тиран да заборави и да се сврти кон пора-
нешните сојузници. Понатаму Титанот ги набројува многуте дарови кои тој им ги дал на
смртниците заради кои и страдал:
442–506:
Кога Хермес, гласникот на Ѕевс, се појавува во последниот еписодиј, Прометеј е
дрзок и навредлив, одбива да ја каже тајната и под закана на уште посурови измачувања.
Драмата завршува со распнувањето на Титанот и орелот кој секојдневно му го колвел
црниот дроб, кој навечер се обновувал и така постојано и со крикот на Прометеј кон не-
говата мајка Земјата и небото за да го видат неговото неправедно измачување.
Ио, Ѕевс и Прометеј

Ио била свештеничка на Хера, а Ѕевс, неможејќи да ја сокрие својата врска пред
Хера, ја претвора во крава. Но Хера, откривајќи ја измамата, го испратила Арг да ја чува,
стоокиот Паноптес кој секогаш имал будни очи да ја надгледува Ио. Затоа Ѕевс го испра-
тил Хермес да ја ослободи. Тој успева да го успие Арг и му ја отсекува главата, оттаму и
неговиот епитет Argeiphontes. Неговите очи божицата Хера ги ставила на опашката на
паунот. Но и понатаму гневната Хера не ја оставила Ио неказнета, туку и испратила
кравја мува која ја гонела до Египет, каде крај Нил Ѕевс и го враќа човечкиот облик и го
раѓа Епаф. Во Окованиот Прометеј Ајсхил ги опишува страдањата на Ио за да ни ја
прикаже крајната мудрост, правда и милост на Ѕевс. Поради Арг и кравјата мува таа
талка во лудило низ земјата и се прашува зошто е казнета, и зошто како невина жртва е
изложена на жестокиот гнев на Хера:
645–682:
Како што продолжува сцената Прометеј и ги претскажува на Ио наредните талка-
ња до Египет каде таа ќе најде мир:
848–851:
Ајсхиловиот приказ за зачнувањето на Епаф длабоко религиозен. Ио била избрана
од Ѕевс и страдала од Хера за да ја исполни својата судбина, но не со силување туку
преку нежен допир. Прометеј, со својот пророчки дар наследен од неговата мајка, ги
претскажува генерациите потомци на Ио и раѓањето на големиот јунак Херакле кој ќе му
помогне на Ѕевс во конечното ослободување на Титанот. Така поетот ни го открива

божествениот план – апсолутната власт на семоќниот Ѕевс е постигната.
Сл. 2 – Атлант и Прометеј Сл. 3 – Хермес, Арг и Ио
Ѕевс и Ликаон и неморалноста на смртниците

Прометеј имал син, Девкалион, а Епиметеј ќерка, Пира. Во приказната за нив е
вклучен митот за големата поплава испратена на земјата од Ѕевс (Јупитер), според
Овидиј, за да ја казни неморалноста на смртниците. Јупитер пред советот на боговите
како тој се претворил во маж за да ги испита гласините за злобата на смртниците во
железното доба, особено како Ликаон од Аркадија:
Овидиј, Метаморфози 1. 211–252:
Поплавата
Усредоточен на уништувањето на човештвото Јупитер ја отфрла идејата за погром
со молнји и громови бидејќи се плашел големиот план предизвикан од нив да на ја пре-
грее вселената, та одлучил на поинаков начин да ја исполни својата намера, со голема
поплава. Мотивот за поплавата е еден од најзначајните и е универзален во митови и
легендите:
Мет. 1. 260–290:
Девкалион и Пира
Овидиј понатаму на поетски начин ни ја опишува поплавата и се усредоточува на
спасението на побожниот пар, Девкалион (хеленскиот Ное) и неговата сопруга Пира и
повторното обновување на светот:
Мет. 1. 311–421:
Сл. 3 – Девкалион и Пира (Andrea del Minga 1570 г.)
Митови за поколенијата и други мотиви

Литературата која потекнува од Блискиот Исток има многу паралели со Хесиодо-
вото пеење за создавањето и боговите. Најочигледен е архетипниот мотив познат како
Митот за поколенијата. Во Вавилонската епска творба, која започнува со зборовите, спо-
ред кои е и насловена – Енума Елиш („Кога од високо“), Мардук има слична ролја, како и
Ѕевс, воспоставува конечна контрола на светот со победата на чудовиштето Тиамат, кој
соодветствува на Тифоеј.
Исто така и епот Кралство на Небото ги открива заедничките тематски обрасци,
особено епизодата за победата на Кумарби над Ану со одгризување на неговите генита-
лии, што потсетува на кастрирањето на Уран. Архетипот на поплавата е особено восхи-
тувачки поради неговото присуство ширум светските митологии, речиси во сите кул-
тури. Неморалноста на смртниците и нивното казнување е исто така вечна тема, како и
нивното спасение.
Паралели во хеленските и блискоисточните митови
Пет основни митови се значајни за согледување на паралелите во митовите на

блискоисточните цивилизации. Тоа се:
 митовите за создавањето,
 поколенијата,
 потопот,
 слегување во подземниот свет и
 херојот-крал Гилгамеш.
Тие имаат воочливи паралели во хеленската митологија, како што веќе беше одбележа-
но. Еден од основоположниците на компаративните истражувања В. Буркерт и неговите
следбеници несомнено докажаа дека митовите се селеле од една цивилизација во друга,
и дека сличностите сведочат за несомнено големото влијание на медитеранските цивили-
зации врз хеленската митологија. Како овие влијанија патувале кон Егејот не може со си-
гурност да се одреди, но најверојатно преку трговијата, а археолошките откритија во по-
следниве неколку децении ги потврдија контактите меѓу овие цивилизации, особено дека
овие врски биле значително засилени во XIV–XIII век и VIII–VII век пр. н. е.
Митовите на Блискиот Исток се јавуваат во културите на Сумер и Акад, северна и
јужна Месопотамија. Сумерците први развиле сопствена цивилизација во стариот свет
околу IV милениум пр. н. е., со урбани центри како Ур и Урук. Тие го откриле клинопи-
сот запишуван на глинени плочки, а во нивната религиозна архитектура се истакнувале
зигуратите „храмовни кули“. Тие биле апсорбирани од Семити кои зборувале различен
јазик – акадскиот, кој го прифатиле клинописот. Главниот урбан центар на Акад од
крајот на третиот милениум бил Вавилон, кој својот зенит го достигнал за време на
кралот Хамураби околу 1800 г. пр. н. е. Вавилон бил освоен околу 1250 г. од северните
Акадјани кои го создале асирското кралство со свој центар во Нинива. Меѓу овие антич-
ки народи поврзани со Акадјаните биле и Хурите во северна Сирија, кои биле апсорби-
рани од Хетитите околу 1400 г. пр. н. е. Хетитите развиле висока цивилизација во Анадо-
лија (денес централна и источна Турција), со главен центар во Хатуса, денешен Богаз
Кеј.
Хетитиските митови во себе содржеле хурски теми и имиња на хурските богови, а
неколку од овие митови имаат заеднички теми со хеленските митови. Истото се среќава
и кај Египјаните, Феникијците, Хебрејските митови (особено Стариот Завет, Genesis 1 и
2, Псалмите (33, 104) и Јов (38). Како и Хесиод, сумерските, вавилонските и акадските
поети на пејат митови за Создавање од еден разумен создавач. Нивната грижа, како и на
Хесиод, е да доведат ред од безредие, односно како и хеленскиот концепт слично од
Хаос „Празнина“. Така нивните митови за создавањето вклучуваат митови за поколенија-
та, во одреден дел, митови за потопот и за опстанокот и преживувањето на човештвото.
Сл. 4 – Зигурат (Суса, Иран) Сл. 4 – Плочка од Епот за Гилгамеш
Најпознатиот вавилонски еп за создавањето, обично насловен по почетните

зборови, е Енума Елиш („Кога од високо...“), кој веројатно бил составен на почетокот на
вториот милениум. Во оваа верзија, боговите настануваат од спојувањето на Апсу и
Тиамат – свежата вода и солената вода на океанот. Од нив произлегле Ану (Небото) и Ea
или Енки (земјениот бог), кој е исто и бог на мудроста. Од Еа настанува Мардук, откако
го уништва Апсу. Потоа Тиамат се подготвува да ги нападне помладите богови, кои го
назначуваат Мардук за нивен водач и крал, откако Енлил не се покажал достоен за
предизвикот. Вооружен со лак и стрела, гром и ветришта, Мардук ја напаѓа Тиамат, ја
преплавува со ветри и го разделува нејзиното тело. Овој мит во голема мера наликува на
Хесиодовата битка меѓу Ѕевс и Тифоеј. По победата Мардук ја сместува половината од
телото на Тиамат на небото, ја создава Есхара (), домот на боговите, додека
нејзините следбеници, предводени од Кингу, се оковани. Мардук потоа ги организира
боговите и светот, по советите на Еа, и наредува да се создаде човечкиот род од крвта на
убиениот Кингу. Задача на луѓето е да им служат на боговите, а Мардуковиот храм на
Есагила, кој е негов зигурат, е изграден во Вавилон. Поемата завршува со набројување
на пеесете имиња на Мардук.
Околу 200 г. подоцна од Енума Елиш (околу 1700 г. пр. н. е.), е запишан
вавилонскиот еп Атрахасис. Атрахасис е најмудриот човек, на што упатува неговото
име „најмудар“, кое соодветствува на Ут-напиштим од Гилгамеш, на сумерскиот херој
Зиусудра, евр. Ное, грч. Прометеј и Девкалион (Прометеј е предолимпски бог на

мудроста и занаетите, а вториот единствен преживеан од потопот). Во митот за Атраха-
сис, боговите се жалат за тешката работа што тие морале да ја направат за Енлил и се
подготвуваат да се побунат против него. Енлил заповеда да се создаде човештвото за да
ги изведуваат мачните работи на копање канали и другите физички работи за боговите.
Енлил заповеда да се убие интелегентниот бог Гешту, од чие тело и крв, измешано со
глина, се создава човештвото, 7 мажи и 7 жени. По долг период Атрахасис, советуван од
Енки, го преживува потопот, испратен на земјата од Енлил, кој одлучил да го уништи
човештвото поради големиот метеж кој го нарушувал мирот на боговите. Енлил бил
бесен кога го видел коработ во кој преживеал Атрахасис, но поемата завршува со
помирување на Енлил и Енки, со што човештвото продолжува со своето постоење.
Сл. 5 – Гилгамеш (Музеј на Британија) Сл. 6 – Мардук
Најпознатата верзија на митот за Потопот е раскажана во Епот за Гилгамеш, од

преживеаниот херој Ут-напиштим, кој бил посетен од Гилгамеш по патувањето низ
непроодната „планина на Машу“ и преминувањето на водите на мртвите. Исто и тука,
Енлил е бесен поради преживувањето на Ут-напиштим, но повторно следи помирување.
Ут-напиштим живее бесмртен далеку од „устијата на реките“; човештвото, повторно
создадено, не може да го избегне злото што го носи секојдневниот живот, ниту да ја
избегне смртта. Гилгамеш не успева да ја најде бесмртноста и последната плочка (12) од
поемата го опишува задржувањето на неговиот другар Енкиду во подземниот свет.
Самиот Гилгамеш е историска фигура, владетел на сумерскиот град Урук (денес

Варка, централен Ирак) од околу 2700 г. пр. н. е. Неговите легенди се вткаени во
асирската верзија на епот која датира од околу 1700 г. пр. н. е., напишана на 11 глинени
плочки, на кои многу подоцна е додадена 12-та плочка. Сепак заради долгото пренесува-
ње на епот постојат повеќе верзии. Гилгамеш, мудриот херој и убиецот на чудовишни
суштества, очигледно има многу сличности со хеленскиот Одисеј и Херакле (кој е исто
така е идентификуван со Нинуртам синот на Енлил, и со богот на подземниот свет, Нер-
гал, љубовникот на Ерешкигал). Како и вавилонскиот Атрахасис и Одисеј е премногу
мудар. Во една кратка содржина на епот може да се каже дека убавиот и силниот Гилга-
меш бил 2/3 божествен, а 1/3 смртен. Како крал на Урук делувал тирански, та затоа бого-
вите му создале соперник, силниот Енкиду, шумски ловец, целосно спротивен на циви-
лизираниот Гилгамеш. По љубовна врска со блудница, истрошен во неговиот див ка-
рактер го предизвикува Енкиду во борење. Иако Гилгамеш го победува Енкиду, тие ста-
нуваат неразделни другари, а нивното силно пријателство станува централна тема. Тие
тргнуваат да ги исечат светите дрвја во Боровата (или Кедровата) шума во планините на
југозападен Иран, откако го убиле нивниот шумар Хумбаба (или Хувава) Страшниот. По
завршувањето на ова дело, во Урук, Гилгамеш се скарува со божицата Иштар која сакал
да се омажи со него. Откако ја одбил таа испратила ужасен и разурнувачки бик од
небото кој двата хероја го убиле. Но бидејќи ги сториле овие две дела боговите одлучиле
еден од нив, Енкиду, да загине. Во траур за другарот кој умирал, Гилгамеш тргнува во
потрага по тајната на бесмртноста. Средбата со Ут-напиштим, преживениот од Потопот
е опишана погоре.
Сличности меѓу еповите на Хомер и Епот за Гилгамеш:
 Одисеј и Гилгамеш во подземниот свет;
 Островот на Алкиној и Фајакијците и кралството на Ут-напиштим „крај устието
на реките“;
 Ахил и Патрокло наспроти Гилгамеш и Енкиду.
Митот за Потопот не е особено популарен во класичниот мит. Се јавува целосно
само кај Овидиј (Мет. 1. 260–421) и во лидискиот Потоп во митот за Бавкида и Филемон
(8. 689–720).
Митот за поколенијата и делбата на небото и земјата се јавуваат исто и во
Хетитските митови, од кои најпознат е Кралство на Небото, во кој Кумарби (= сум.
Енлил) ги одгризува гениталиите на Небесниот Бог, Ану, и ги проголтува. Во Кумарби
громовникот Тешуб улу Таркун се создава од гениталиите на Ану и по неговото раѓање
тој се здружува со Ану за да го симнат Кумарби од престолот. Поемата завршува со под-
готовката на Тешуб за војна, иако не е опишан исходот на овој судир, се чини дека тој
успева да победи. Така Ану и Кумарби/Енлил и Тешуб/Мардук се паралелни на Уран,

Крон и Ѕевс во хеленскиот мит.
Во хетитската Песна за Уликумис, Еа ги отсечува нозете на Уликуми, џин созда-
ден од диорит, создаден од Кумарби како закана за боговите. Боговите предводени од
Тешуб војуваат со Уликумис, плочката е скршена тука но се чини дека тие го победу-
ваат.
Сл. 7 – Иштар/Инана
Темата за слегувањето во подземниот свет е раскажана во акадската поема Слегу-

вањето на Иштар во подземниот свет, која датира од крајот на II милениум пр. н. е.,
која произлегува од сумерската верзија за Инана. Инана/Иштар е ќерка на Ану (според
тоа и припаѓа на постарата генерација богови) и сестра на Ерешкигал, кралица на
подземниот свет и сопруга на Нергал. Иштар е божица на војната, но исто и божица на
љубовта и половото создавање, што потсетува на Афродита. Додека Ерешкигал наликува
на Персефона, Иштар е налик на Персефона бидејќи се враќа од подземниот свет и на
Евридика. Нејзиниот љубовник Думузи (Тамуз) е сличен на Адонис и Атис во хеленски-
от мит. Во двата расказа Иштар одлучува да го посети подземниот свет, свесна дека
може да загине остава напатствија на својот советник за да може да се врати. Облечена
на свој начин минува низ 7-те врати, а Ерешкигал ја наредува нејзината смрт. Во сумер-
ската верзија нејзинот тело е обесено на дрвен клин и вратена е во живот по советот на
Енки. Во акадската верзија и се враќа облеката и накитот, а поемата завршува со оплаку-
вање на смртта на нејзиниот љубовник Думузи (Тамуз). Во сумерската верзија, Иштар е
лута на Думузи поради неговото одбивање да облече облека за оплакување поради
нејзиното отсуство и во бес го предава на демоните кои ја вратиле од подземниот свет

ако не и го исполни ветувањето на Ерешкигал. Во 1963 г. беше објавена сумерска плочка
која го опишува годишното умирање и оживување на Думузи за да обезбеди обнова на
посевот и жетвата.
Дали сите овие заеднички теми се некаква случајност? Напоредните и споредбени

истражувања во голема мера укажуваат на фактот дека Хелените им должат многу нешта
на гореспоменатите цивилизации од Источниот Медитеран.
За читање:
Гилгамеш
Хесиод, Теогонија 507–616, 678–721, 820–880
Хесиод, Дела и дни, 47–201
Овидиј, Метаморфози 1. 76–88, 1. 211–421

Хомер, Илијада 1. 517–611, 5. 889–898, 14. 346–351
Хомер, Одисеја 8. 266–366
Хомерски химни 5, 8, 12, 20, 23, 24, 25, 29
12-те Олимпијци: Ѕевс, Хера и нивните деца
Ѕевс е установен како господар на луѓето и боговите. Тој е врховен бог, но ги дели
своите моќи со неговите браќа. Самиот Ѕевс ја присвојува власта на небото како негова
карактеристична сфера, Посејдон морето, а Хад подземниот свет. Хомер (Илијада 15.
187–192) вели дека тие фрлале жрепка за нивните царства. Ѕевс ја зел својата сестра Хе-
ра за сопруга, која владеелa крај него како кралица, но, сепак, потчинета нему. Неговите
сестри Хестија и Деметра делеле слични моќи и надлежности, а останатите главни бого-
ви, како што се раѓале, стекнувале значајни привилегии и надлежности.
И така кругот на главните божества (14 на број) бил создаден. Нивните хеленски и
латински имиња се: Ѕевс (Јупитер), Хера (Јунона), Посејдон (Нептун), Хад (Плутон),
Хестија (Веста), Хефајст (Вулкан), Арес/Ареј (Марс/Март), Аполон, Артемида (Дијана),
Деметра (Керера), Афродита (Венера), Атена (Минерва), Хермес (Меркур) и Дионис
(Бакх). Оваа листа била намалена на канон од 12 Олимпијци со испуштање на Хад (чие
кралство било под земјата) и со замена на Хестија со Дионис.
Хестија – божица на светото огниште и неговиот оган

Хестија е важно божество иако митовите за неа се скудни. Таа ги одбила преднос-
тите на Посејдон и Аполон и се заветила да остане девица. Како Атена и Артемида таа е
божица на чедноста (невиноста, девственоста). Но, првенствено таа е божица на огниш-
тето и неговиот свет оган, самото нејзино име –  – е старогрчки збор за „огниште“.
Меѓу примитивните народи оганот бил одржуван со тешкотии и бил почитуван поради
неговата основна важност за дневните потреби и верските церемонии. Огништето на
почетокот бил центар на семејството, а потоа и на поголема политичка единица: племе,
град и држава. Пренесувањето на светиот оган од една населба во друга претставувало
света врска на чувства и наследство што продолжува. Така и домашното и општествено-
то огниште биле сметани за свети, за кои се верувало дека секогаш биле надгледувани од
божицата. Хестија честопати имала првенство при гозбите и обредот на жртвување. Осо-
бено била почитувана како првородено чедо на Крон и Реја, и припаѓала на постарата ге-
нерација богови.
Има две хомерски химни за Хестија. Во химната бр. 24 накусо се повикува на
нејзината пројава како заштитничка на огнот и светото огниште во храмот:
Хом. химна за Хестија 24:

Во химната 29, се повикува како заштитничка на домашното огниште, како и Хермес,
бидејќи и двете божества го штитат домот и носат добра среќа за него и членовите што
живеат во него:
Хом. химна за Хестија 29:
Разновидниот карактер на Ѕевс

Ѕевс е бог љубовник. Тој се пари со многу божици и смртни жени, затоа има голе-
мо потомство. Многу генеалогии, поради славата и авторитетот на врховниот бог, го
вклучуваат него како прародител. Овој Ѕевс му припаѓа на моногамното општество во
кое мажот е доминантен, каде прељубата на мажот, наспроти онаа на жената, не се санк-
ционира. Така однесувањето на Ѕевс може да се опише како морално и неморално, како
врховен бог тој може да биде над општествените норми, но сепак секогаш се соочува со
бесот на неговата сопруга Хера и мора да плати поради грешките причинети од неговиот
промискуитет. Од друга страна истиот Ѕевс подоцна станува еден бог, кој го чува мора-
лот и правдата кај боговите и луѓето. Тој е гневен бог на правдата и доблеста, поддржу-
вајќи се што е свето во моралниот ред на космосот.
Значи тој е бог на небото, собирач на облаците во епот. Етимологијата на неговото
име *dy-ēus, значи „светол“, поврзано со ведскиот небесен бог Dyāuš pitar, лат. Juppiter
(Diespiter), герм. Tues-day, на некој начин е главен пример во индоевропската филологи-
ја. Истиот корен се среќава и во лат. deus, ‘бог’, dies, ‘ден’, и во грч. eÈd¤a, ‘убаво (јасно)
време’. Негови атрибути се громот и молњата. Кралот на боговите и луѓето вообичаено
се претставува како маж во своето височество, обично брадест. Тој носи ајгида – збор
што значи „козја кожа“, што првобитно означувал пастирска наметка. За Ѕевс ајгидата е
штит кој има волшебни и чудесни заштитнички моќи. Кралскиот орел и силниот даб му
биле посветени само нему.
На крајот би додале дека патријархатот на Ѕевс не бил целосно апсолутен и врхо-
вен. Еве неколку примери за неговата ранливост. Ѕевс не можел да ја одредува судбината
или женската судбина и моќната божица на љубовта Афродита (Хомерска химна на
Афродита 5. 181–2) која можела да ги придобие сите дури и Ѕевс. Само три божици,
Атена, Артемида и Хестија, можеле да и се спротивстават. Деметра, најголемиот матри-
јарх во антиката со нејзините доминантни и универзални елевсински мистерии, одбивала
да се потчини на патријархатот на Ѕевс и Хад во својот траур по грабната ќрка Персефо-
на и успеала да победи. Алузија на обид за бунт против Ѕевс се среќава и во Илијадата
1. 399–401: кога Хера, Посејдон и Атена го оковале Ѕевс, Темида го спасила. Многуброј-
ни се цитатите во кои Хера постојано го критикува и предизвикува Ѕевс.
Сл. 1 – Ѕевс Сл. 2 – Хера
Ѕевс и Хера
Унијата на Ѕевс и Хера претставува типичен пример на hieros gamos меѓу небесни-
от бог и земјена божица, што на убав начин е опишано кај Хомер во Илијадата 14. 346–
351):
„




“
„Рече и својата жена ја прегрна синот на Крона;
под ниф божеската земја си пуштила трева да никне:
млада детелина росна, и жолтикав шафран и зумбул,
што си израснале тие над земјата, за да се скријат.
На ниф си легнале долу и в прекрасно облаче златно
тие се скриле, а над ниф си капела сјајната роса.“
Има многу малку митологија за самата Хера, чија величина е главно врзана како
сопруга на Ѕевс и кралица, која сепак имала голема моќ. Во Хомерската химна на Хера
12 јасно се согледува нејзината моќ:
Хом. химна за Хера 12:
Од митовите таа е секогаш во кавга со својот сопруг поради неговите неверства.

Во уметноста таа е претставена како кралица и матрона, често со кралски обележја како
скептар и круна. Хомер ја опишува како волоока и белолакта, епитети кои ја означуваат
нејзината убавина.6 Паунот е поврзан со Хера, што е објаснето во митот за Ио. Аргос бил
центарот на нејзиниот култ, каде и бил подигнат најголемиот храм посветен на оваа
божица. Хера била помалку почитувана како божица на земјата отколку како божица на
жените, бракот, раѓањето, надлежности кои ги делела и со другите божици.
Светилиштето на Ѕевс во Олимпија

Олимпија е светилиште крај реката Алфеј, на територијата на пелопонескиот град
Елида. Во време на реорганизацијата на Олимписките игри во 776 г. пр. н. е. Ѕевс станал
главен бог на светилиштето, а неговиот син Херакле, се сметало дека, ги востановил
оригиналните Олимписки игри, еден од првите атлетски натпревари во античкиот свет.
Поранешниот култ на Пелоп и неговата сопруга Хиподамија продолжил, заедно со
чествувањето на Ѕевс и Хера, чии храмови биле главни зданија во светилиштето и имале
централна положба.
Сл. 3 – Римска копија на статута на Ѕевс во Сл. 4 – Реконструкција на храмот на Ѕевс во

Олимпија Олимпија
6
Некои сметаат дека овие епитети на божицата Хера се остатоци од тотемизмот, но сепак според нивната
функционалност кај Хомер, поверојатно е истакнување на нејзината лична убавина.
Храмот на Хера бил постар, додека храмот на Ѕевс бил изграден во V-от век со
монументална статуа поставена внатре во храмот. Статуите и релјефите во храмот може
да се споредат само со оние во атинскиот Партенон. Внатре покрај многуте митски прет-
стави на релјефите, зачудувачка по својата убавина била статуата на Ѕевс, како сложено
единство на митологијата и религијата, изработена од прочуениот атински вајар Фејдија.
Иако не е сочувана може да се направи реконструкција од остатоците. Статуата била го-
лема околу 20-тина метри, изработена од скапоцени материјали, злато за облеката и
украсите, слонова коска за телото. Ѕевс седел на тронот, држејќи во десната рака фигура
на Нике, а во левата скептар на кој стоел неговиот орел. Во подножјето на тронот биле
претставени митовите за тебанската сфинга и убиството на Ниобините деца од Аполон и
Артемида. На дел од тронот била претставена Хераклевата борба со Амазонките, и осло-
бодувањето на Прометеј. На засводениот релјеф на основата на тронот биле претставени
олимпските богови и чудесното раѓање на Афродита од морето.
Пророчиштето во Олимпија и Додона

Додона во северна Хелада, како и Олимпија, била главен центар на култот на Ѕевс,
познато по своите пророштва. Традиционалните методи за изнудување одговор од богот
биле набљудување и толкување на предзнаците како шушкањето на лисјата, звукот на
ветерот низ гранките на светиот даб, гласот на гулабите и околностите при спалување на
жртвата. Во Олимпија обично натпреварувачите сакале да дознаат колкави шанси имаат
за победа. Понекогаш, под влијание на пророштвото во Делфи, свештеничката во Додона
би седнала на троножец и би го соопштила одговорот на богот. Во самото наоѓалиште се
најдени плочки напишани со секакви прашања поставувани од полисите и поединци. На
пример, жителите на Коркира го молеле Ѕевс да ги советува на кој бог или херој би тре-
бало да му се молат и да му принесуваат жртви за општото добро; други, пак, прашувале
дали е безбедно да му се придружат на некој сојуз; некој маж барал одговор за тоа дали е
добро да се жени; друг дали ќе добие деца од својата сопруга итн. Прашањата се главно
околу разни купувања, здравје, потфати и околу семејството.
Децата на Ѕевс и Хера: Ејлејтија, Хеба, Хефајст и Арес

Ејлејтија, божица на раѓањето. Ѕевс и Хера имале 4 деца: Ејлејтија, Хеба, Хефај-
ст и Арес/Ареј. Ејлејтија како божица на раѓањето го делела овој атрибут со својата
мајка. Овој атрибут го имала и Артемида.
Хеба и Ганимед, пехароносци на боговите. Хеба е божица на цутот на младоста
(што и значи нејзиното име). Таа е слугинка на боговите. Таа е позната како пехароносец
на боговите од Олимп. Кога Херакле стекнал бесмртност таа станала негова сопруга.
Иста улога имал и тројанскиот принц Ганимед, кој според некои ја заменил Хеба.
Во Хомерската химна на Афродита е опишано неговото грабнување од страна на Ѕевс:
Хом. химна за Афродита 5. 202–217:
Хефајст, божествениот уметник-занаетчија. Хефајст е бог на креативниот оган
и божествен ковач. Неговата божествена работилница е сместена на небото или на
Олимп. Тој создавал величествени убавини. Едно од неговите ремек-дела е штитот на
Ахил опишан во подробности од Хомер (Илијада 18. 468–617). Тој имал создадено при-
служнички од злато кои личеле на млади жени, кои роботи се движеле со разум и збору-
вале со знаење. Понекогаш неговата ковачница е под земјата, каде му помагаат трите
Киклопи, познати по тоа што ги создале громот и молнјата на Ѕевс.
Хефајст и Атена честопати биле поврзувани како добродетели на мудроста во
уметноста и занаетчиството и првенци во прогресот и цивилизацијата. Заемното почиту-
вање било особено присутно во Атина, та во Хомерската химна на Хефајст 20 тие се
повикуваат како архетипни и божествени културни фигури како и Прометеј:
Хом. химна за Хефајст 20:
Хефајст бил куц од раѓање. Според една верзија Хера тврдела дека него го родила
сама, како што Ѕевс ја создал Атена. Но потоа засрамена го фрлила од Олимп. Хефајст
не сакал да се врати на Олимп, но бил убеден од Дионис, кому му верувал најповеќе.
Дионис го опијанил и го вратил назад. Тој уште еднаш бил фрлен по друг повод од Ѕевс.
Паднал на островот Лемнос, бил спасен, па повторно се вратил дома. Во класичниот пе-
риод Лемнос бил значаен центар на неговиот култ како и вулканските региони, како на
пр. Сицилија и околината, поврзани со огнот и чадот кој избивал од неговата работил-
ница.
На крајот на првото пеење од Илијадата Хефајст самиот ги наведува епизодите во
кои го искусил гневот на Ѕевс при што ни се открива неговиот карактер, близината со
Хера, неговите чувства при кавгите на своите родители итн. Во Илијада 1. 517–611 кога
Ѕевс одлучува да ги исполни молбите на Тетида во кој главна улога ќе има Хефајст,
богот се согласува со следните зборови:
Хомер, Илијада 1. 517–611:
Хефајст, Афродита и Арес. Интересно како спој на убавината и изобличеноста,
интелектуалноста и сензуалноста, жена на Хефајст е Афродита. Таа му е неверна на сво-
јот сопруг го мами со мажествениот Арес, убав, брутален и силен (вечен психолошки ар-
хетип на спротивности), и така Хомер во Одисејата 8. 266–366, преку Демодок пее за
љубовната афера меѓу Арес и Афродита:
Хомер, Одисеја 8. 266–366:
Арес, бог на војната. Арес е последното дете на Ѕевс и Хера чије потекло се сме-
тало дека веројатно влече корени од Тракија, но микенското а-rе ги побива овие ставови.
Вообичаено неговата култна партнерка е Афродита, а покрај многуте деца кои водат по-
текло од него најважен е секако Ерос. Една од неговите љубовници е Еоја. Генерално тој
се опишува како авантурист и касап, а за продлабочените морални аспекти на војната се
задолжени Ѕевс и Атена. Овој опис го среќаваме кај Хомер:
Хомер, Илијада 5. 889–891, 895–898:
Но во Хомерската химна на Арес 8, која е подоцнежна, со астролошка референца
на планетата Арес (Марс), се повикува еден поинаков бог на војната кој е интелигентен и
храбар со мера:
Хом. химна на Арес 8:
Останатите деца на Ѕевс: Музи и Мојри

Деветте Музи, ќерки на Ѕевс и Мнемосина (Паметењето). Сепак мора да заклу-
чиме дека многуте афери на Ѕевс имаат универзална условеност која ја претставуваат
децата родени од многуте врски на врховниот бог. Неговата афера со титанката Мнемо-
сина и раѓањето на Музите, заштитничките на литературата и уметностите претставува
алегорија на „Паметењето“ кое предизвикува вдахновение. Во почетните стихови на
Теогонија Хесиод дава убав опис на Музите, кои живееле во Пиерија близу Олимп или
околу изворот Хипокрена на планината Хеликон во Бојотија. Музите („потсетници“) мо-
жеби биле водни духови со моќ на прорекување. Бројот не е постојан но најчесто е 9:
Калиопа е заштитничка на епската поезија, Клио на историјата (или свирењето лира),
Евтерпа на лирската поезија (или трагедијата и авлетиката), Мелпомена на трагедијата
или (китаристиката), Терпсихора на хорскиот танц (или авлетиката), Ерато на љубовната
поезија (или химните на боговите и свирењето лира), Полихимнија на побожната музика
(или танцот), Уранија на астрономијата и Талија на комедијата.
Во Хомерската химна на Музите и Аполон 25, Аполон се повикува заедно со нив
како бог на музиката, поезијата и уметностите за кои тој најчесто се поврзува:
Хомерската химна на Музите и Аполон 25:
Трите Мојри, ќерки на Ѕевс и Темида. Ѕевс е татко на Мојрите (Парките). Но по-
стојат верзии во кои Ноќта и Ереб се нивни родители. Судбините се оригинално духови
на раѓањето, најчесто претставувани како три стари жени, кои се одговорни за судбината
на секој човек од мигот на неговото раѓање. Тоа се Клото предилката, Лахеса која го од-
редува делот и Атропа неумоливата.
Сл. 5 – Деветте Музи Сл. 6 – Мојри
Мојра најчесто е во еднина како концепт многу поапстрактен, близу до Тихе

(„Случајноста, Среќата“) и Ананка („Нужноста“) во човековиот живот. Најголем про-
блем е односот на боговите кон судбината кој особено е интересен за анализа. Според
едни автори Ѕевс е надмоќен, но според други дури и тој мора да се покори на одлуките
на судбината.
Во кусата Хомерска химна на најголемиот син на Крон 23, Ѕевс и Темида се
родители на Мојрите („Судбините“), Хорите („Годишните времиња“), Евномија („Добро-
законие“), Дика („Правдата“) и Ејрена („Мирот“):
Хомерска химна на најголемиот син на Крон 23:
За читање:
Хомер, Илијада 1. 517–611, 5. 889–898, 14. 346–351
Хомер, Одисеја 8. 266–366
Хомерски химни 5, 8, 12, 20, 23, 24, 25, 29

Херодот, 1. 10–13, 23–24, 30–46, 85–91; 3. 39–40s.
Ксенофан фр. 14
Природата на хеленските богови
Антропоморфизам
Антропоморфната природа на боговите кај Хелените и Римјаните е повеќе од очи-
гледна. Боговите општо се претставувани во човечко обличје, но иако нивниот лик и
нивните постапки се исти како и човечките, сепак во извесна мера се идеализирани. Нив-
ната убавина ја надминува човечката, нивната страст е многу поголема и посилна, нив-
ните чувства се потрогателни, а тие можат да наметнат највисоки морални норми во све-
тот. Од друга страна наравот на некои богови може да биде огледало на физичките и ду-
ховните слабости на човекот: да бидат изобличени, да крадат, да вршат прељуба, да ма-
мат итн., со една финеса која е исклучиво божествена.
Боговите живеат на планината Олимп или пак на небото, а главната разлика се
прави меѓу оние кои живеат во ајтхерот – во вишниот свет, Олимпијци и оние кои живе-
ат во долното кралство, наречени соодветно хтонски богови (на и под земјата). Тие, како
и луѓето, пијат и јадат, но амбросија и нектар. Ихор тече низ нивните вени (течност по-
чиста од крвта на смртниците). Бидејќи можат да го почувствуваат опсегот на човечките
чувства, тие можат да почувствуваат болка и мака. Биле почитувани во храмови и свети-
лишта, смилостувани со жртви и повикувани со молитви.
Воопштено боговите се посестрани од луѓето. Тие можат да се движат со невоз-
можна брзина, да се јавуваат и појавуваат одненадеж и да го менуваат својот облик во
разни видови животни и луѓе. Тие се семоќни, освен проблемот за односот на Ѕевс и суд-
бината. Нивното знаење е натчовечко, а епитетот Сезнајност Omnisciens го носат Ѕевс и
Аполон, поради тоа што можат да ја предвидат иднината. Но, сепак главната разлика ме-
ѓу боговите и луѓето е нивната бесмртност.
Често одредени животни се поврзани со некои богови: орелот со Ѕевс, паунот со
Хера, коњот со Посејдон, буфот со Атена, гулабот, врабецот или гуската со Афродита,
вепарот со Ареј/с. Секако секој бог можел да земе облик на било кое животно. Иако се
смета дека не постојат сведоштва дека Протохелените почитувале животни како свети
сепак, можеби новите тебански плочки на кои се спомнуваат животни во дажби за одре-
дени верски празнувања може да отсликуваат една таква состојба во доцното бронзено
доба.
Божествена хиерархија
Многу од горенаведените забелешки секако се однесуваат на највисокиот ред на
богови од хеленскиот пантеон. Страшните и чудни суштества како Горгоните и Харпи-
ите кои го населувале светот како збогатување на митологијата и легендите претставу-
ваат поинаква категорија на натприродното, а исто така и божествените духови кои ја
оживуваат природата опишани како нимфи, убави млади девојки кои уживале да играат
и пеат, и понекогаш многу заљубени, честопати и како прислужници на еден или повеќе
богови. Музите се вид нимфи како и Нереидите и Океанидите, од кои некои имале и стас
на божици. Но сепак сите овие нимфи наликуваат на самовили, кои живеат многу долго,
но сите не и бесмртно.
Полубоговите се посебна класа на натприродни суштества или подобро натприро-
ден вид на човечки суштества: суперчовек и супержена. Тие се деца на мешани родите-
ли: бог и смртник. Полубоговите имаат ограничени моќи, и вообичаено се смртни.
Хероите се понекогаш и полубогови, но терминологијата е невозможно да се одре-
ди со голема сигурност. Смртници како Ојдип и Амфиарај се полубогови иако не се да-
леку од обичните луѓе. Можат да бидат наречени херои, а по смртта бил почитуван нив-
ниот култ поради чудната природа на нивните животи и смрт. Со култот тие достигнале
божествен статус. И Херакле е херој и полубог, но и исклучок бидејќи поради своите ју-
начки дела бил возвишен на Олимп како бог. Ахил е полубог: син на смртниот Пелеј и
нимфата Тетида. Неговата сила е необична, но на крајот сепак како смртен, драмскиот и
епскиот херој бил суден во подземниот свет.
Очигледно е дека во хеленскиот пантеон постои хиерархија. Олимпијците, заедно
со главните божества на подземниот свет, претставуваат моќна аристократија. Иако
поедини богови и божици можат да бидат особено почитувани на одредени места (Атена
во Атина, Хера во Аргос, Хефајст на Лемнос, Аполон на Делос и во Делфи), генерално
сите главни божества биле почитувани насекаде низ хеленскиот свет. На врвот е самиот
Ѕевс, кралот и таткото на боговите и смртниците, врховниот господар.
Ѕевс и монотеизмот
Покрај антропоморфизмот на Ѕевс како татко, сопруг и љубовник, моќен на небо-
то и ајтхерот со својот гром, молна и дожд, тој постепено еволуира како бог кој воспо-
ставува ред во универзумот, кој е одговорен за највисоките морални норми. Тој е бог кој
го штити семејството, фамилијата и државата. Тој ги штити понизните, ги воспоставува
врските на гостопримството, ја одржува светоста на заклетвата. Во светот тој е бранител
на законот и правдата во напредното општество. Така, заедно со политеизмот на хелен-
ската и римската митологија и религија, се развиваат и силни елементи на монотеизмот
уште од самите почетоци.
Кај Хомер и Хесиод, без сомнение Ѕевс е суверен и поврзан со моралните норми.
Но неговиот монотеизам и патријархат е понекогаш искушуван од другите божества,
особено божиците. Моќта на Хера може да ги расипе неговите планови. Афродита може
да ги занесе сите богови заедно со Ѕевс освен девиците Хестија, Атена и Артемида. Гне-
вот на Деметра поради грабнувањето на нејзината ќерка Персефона ги присилил Ѕевс и
боговите да ги прифатат нејзините барања. Исто така Ѕевс мора во одредени случаи да се
повинува на судбината. Во исто време, пак, во својата еволуција како врховен бог, семо-
ќен бог на правдата и моралот, тој може да биде повикан само како Бог без да биде име-
нуван, како апстрактен повеќе од специфичен антропоморфен концепт. Ова возвишува-
ње на замислата бог може да го сретнеме во пишувањата на религиозните поети и фило-
зофи, иако има многу примери ќе наведеме само неколку.
Описот на Ѕевс во почетните стихови на Дела и дни, во многу нешта наликува на
некој пророк од Стариот Завет. Ксенофан, кој ги критикува Хомер и Хесиод поради
антропоморфизмот на боговите во фр. 23 вели:
„Еден е бог, најголем меѓу боговите и луѓето,
на смртниците не им е сличен ниту по става ниту по ум.“
Хорот во Ајсхиловата трагедија Агамемнон го отсликува врховното божество
како: „Ѕевс, кој и да е, го повикувам со ова име, ако му е мило да биде вака повикан.“
Јасно е дека политеизмот и монотеизмот не се заемно исклучиви, а човечкото религиоз-
но искуство обично тежнее да биде антропоморфно. Монотеизмот почива на хиерархи-
ски концепт на духовниот и физичкиот свет, но останатите појави и во современите ре-
лигии се антропоморфни: светци, пророци, ѓаволи итн. Понатаму еволуцијата кај Пла-
тон, да не спомнуваме за влијанието на неговото учење врз современите религии;
стоиците во кулминацијата на нивниот пантеизам: Ѕевс е светот како целина, особено
разумен оган кој проникнува во сè, обликува сè и сите нешта ги омеѓува.“
Хеленскиот хуманизам
Софистот Протагора (V век пр. н. е.) изјавувал дека човекот е мера на сите нешта,
предизвикувајќи ги традиционалните вредности со еден нов релативистички став дека
смртниците, не боговите, се индивидуални судии за човековата положба. Хорот во
Софоклевата Антигона пее дека има многу чуда но дека нема ништо попрекрасно од
човекот. Ахиловата сенка во Хомеровата Одисеја изјавува дека радо би бил роб на друг
маж дури и тој да нема имот и богатство, отколку да владее над сенките на мртвите во
подземниот свет. Реалниот песимизам и оптимизам на моменти се меша пред нашите
очи пред страшните болести и несреќи предизвикани од боговите и судбината.
Мит, религија и философија

Најголемиот проблем при воопштување на религиозните ставови на Хелените е
тоа што тие немале Свето писмо или догма, а она што е најневеројатно, ниту вистинско
чувство за грев. Од друга страна дали тие биле невино толерантни во прифаќањето на
новите божества, како политеисти?
Од она што може да се забележи кај античките автори, митологијата, философи-
јата и религијата биле меѓусебно поврзани. Хомеровите епови се литерарна библија на
хуманизам кои би можеле да се цитираат како свето писмо. Мистериите содржат догма и
ритуал. Хесиод го објавува своето откровение со силен библиски авторитет.
Свештениците и свештеничките ги посветувале своите животи да им служат на

боговите. Полисот ги чувал обичаите, традицијата и законот, како строг морал и етички
кодови на однесувањето, така што секој обид, како оној на Сократ, можел да значи и
смртна казна поради безбожништво. Хелените ја продлабочувале својата духовност, така
учењата за бесмртноста на душата повлекло и чувство за последиците од пороците и до-
блеста. Платоновиот мит за Ер е застрашувачка визија за небото и пеколот, а како таков
е своевиден религиозен документ. Ако ги придодадеме и другите сведоштва, очигледно е
дека хеленската философска мисла може да се носи со т.н. повисоки религии.
Легендарната историја на Херодот

Херодот (V век пр. н. е.) можеби најубаво ни го отсликува хеленските хуманис-
тички и верски ставови во нивните најчисти примери преку приказните за Солон, Кројс
(Крез) и Кир. За среќа сите тие се убаво сочувани. Монотеизмот и политеизмот се прика-
жани еден до друг. Завидливиот бог на Солон не е како гневниот бог во Стариот Завет,
кој им објавува на луѓето дека е подобро да се биде мртов отколку жив. Ова божество
може да општи со смртниците на разни начини, кое наликува на верувањето во Аполон и
Делфи во VI век пр. н. е. Најинтересен е приказот на взаемното дејство на неизбежноста
на судбината, индивидуалноста на човечкиот карактер и слободната волја. Херодот ста-
вот за судбината, како и повеќето автори, го презема од Хомер за бесцелноста на човеч-
киот живот. Тоа може да се согледа од описот во 24 пеење на Илијадата кога Пријам
понизно го моли Ахил да му го даде телото на мртвиот Хектор за ќуповите со добро и
зло и за јадноста на оној кому му дава само од лошиот (464–467).
Херодотовата замисла за монотеистичкиот бог и неговата порака на спознание низ
страданија потсетува на Ајсхиловата. Несомнено смртниците не можат да ја избегнат
судбината преку своите делувања. Приказната за смртта на Атис е Софоклева, а Кројс,
како и Ојдип, ја исполнил својата неизбежна судбина. Секој чекор кој што го презел да ја
избегне го водел поблиску до сопствената гибел. Нема драма во која не се чувствува
опомената на Солон: „Не го сметај човек среќен се додека не умре“, што може да се
протолкува двојно: или дека човек не може да се суди додека не го изживее сиот свој
живот, или дека смртта има предност пред менливоста на животот.
Солон и Кројс. Херодот во своето дело во првата книга ни ја пренесува приказната
за средбата на Солон и Кројс со цел да ја покаже поврзаноста на историјата, митологија-
та и религијата:
Херодот, Историја 1. 30–46:
Кројсовата лична и домашна трагедија била придружена и со неговиот политички
пад. Со растот на Кировата држава Лидија била речиси заземена. Во криза Кројс се сове-
тувал со многу пророштва, а верувал дека во Делфи ќе го најде вистинскиот одговор.
Како и секое проророштво, кое тешко можело да се протолкува, така и тој добил одговор
дека ако ги нападне Персијците ќе уништи големо царство. Секако тој го направил тоа,
но всушност го уништил своето со што се потврдила мудроста на Солон. Херодот го

раскажува падот на Сард и судбината на Кројс:
Тој станал советник на Кир. На крајот на приказната Кројс испратил барање до
свештениците во Делфи да му објаснат зошто бил измамен од пророштвото. Тие му
одговориле дека и боговите не можат да ја избегнат судбината, но по протолкувањето на
пророштвото сфатил дека самиот си е виновен за својата судбина. Приказната за Кројс
била исто така тема на поемата на лиричарот Бакхилид од Кеос напишана 468 г. Во оваа
верзија тој завршува меѓу Хиперборејците како награда за неговата побожност.
Херодот како мит-историчар

Но како може кој-годе истражувач да ги издвои со сигурност вистинските факти
од фикцијата на епскиот контекст на Херодотовата литерарна уметност? Името на Крој-
совиот син Atys значи „оној кој е под влијание на Ате (божицата на судбината)“, а може-
би и Адраст од Adrasteia „Нужност“. Може ли некој денес да поверува дека Кројс бил
спасен од смртта од богот Аполон? Сепак делови од митот можат да имаат некаква
вистина, иако има анахронизми бидејќи Солон никако не можел да се сретне со Кројс,
Кројс можеби имал син кој починал млад. Но целта на Херодот е поинаква: Кројс е про-
тотипот на Ксеркс кој поради дрскоста (hybris) бог мора да го казни, со што бара оправ-
дување за победата на Хелените во војната со Персијците.
Други легенди кај Херодот: Гиг, Арион и Поликрат

Херодот, Историја 3. 39–40s.:
За читање:
Херодот, 1. 10–13, 23–24, 30–46, 85–91; 3. 39–40s.
Ксенофан фр. 14

Хомерски химни 11, 22, 28
Хесиод, Теог. 886–898
Овидиј, Мет. 13. 750–897, 6. 5–145
Посејдон
Посејдон – Poseidōn и потомците на Морето и Земјата

Името на богот Посејдон е очигледно сложено име, мик. Po-se-da-o-ne, дор. Potei-
dān, првиот дел вок. potei- ’Господар‘, но вториот дел da- останува засега непознат. По-
стојат многу теории за тоа што претставува овој елемент, најраширена е дека истиот еле-
мент се среќава и во Da-mаtēr, при што изедначувањето на da = ga би значело дека овој
елемент во името би значел ’земја‘, според тоа Посејдон би бил ’Господар на земјата‘.
Но сепак ова толкување е невозможно да се докаже. Постојат обиди елементот da да се
поврзе со хетитскиот збор за вода.
Сигурно е дека Посејдон бил древен и значаен бог. Линеарните Б плочки од Пилос
ни го откриваат како врховен бог на Пилос, за што сведочи и Хомер во Телемахијата,
кога го воведува Нестор како принесува големи жртви на Посејдон на морскиот брег.
Потоа традицијата сведочи дека Јонците кои потекнувале од Пилос му подигнале свети-
лиште на планината Микала на Самос (Хер. 1.148; Ил. 20.404; Диод. Сиц. 15–49). Генеа-
лошките митови кои го поврзуваат богот со Пилос го наведуваат како татко на Пелија
кралот на Јолкос во Тесалија и Нелеј кралот на Пилос (Од. 235–57). Постојат многу при-
мери за Посејдон како родовски предок и како почеток на обединувачка сила. Негови си-
нови се Ајол и Бојот, епонимните предци на Ајолците и Бојотијците, што ја потврдува
раширеноста на неговиот култ.
Посејдон се опишува како и Ѕевс – величествен, брадест, но тој е посуров и носи
трозабец, алудирајќи на рибарското копје. По својата природа тој е жесток, затоа негови
епитети се земјотресец, а како бог на земјотресите неговото насилство ја уништува
земјата и го подига морето. Само со удар на своето копје тој може да уништи и да убие.
Овидиј во описот на потопот дава мошне живописен опис на Нептун. Посејдоновиот
гнев кон Одисеј поради ослепувањето на киклопот Полифем е доминантна тема во Оди-
сејата. Хомерската химна на Посејдон 22 повеќе претставува обид да се смири неговиот
гнев:
Хомерска химна на Посејдон 22:
Посејдон и Амфитрита
Третата Нереида, Амфитрита е важна единствено како жена на Посејдон, како и
Тетида таа се одликувала со необична досетливост, но Посејдон успеал да ја совлада.
Нивниот брак во многу нешта наликувал на бракот на Хера и Ѕевс, поради слабоста на
Посејдон кон жените. Нивен син е Тритон, половината човек половина риба. Тој често е
опишуван како дува во школкина труба, и како божество кое можело лесно да го менува
својот облик.
Сл. 1 – Посејдон и Амфитрита (римски мозаик, Музеј во Бардо, Тунис)
Протеј
Морското божество Протеј веројатно и припаѓа на постарата генерација богови, се
именува како помошник на Посејдон, та дури и негов син. Како и Нереј, тој е морски
старец кој може да ја предвиди иднината, исто и тој може да го менува својот облик.
Очигледно е колку се блиски описите на Нереј, Протеј и Тритон. Затоа доаѓа до мешање
на овие божества и нивната природа во митовите.
Скила и Харибда
Скила била ќерка на Форкин и Хеката, но насоченото внимание на Посејдон
предизвикало љубомора кај Амфитрита, поради што таа ставила магични билки во нејзи-
ното место за капење, по што Скила се претворила во ужасно чудовиште со кучешки гла-
ви. Поинаква верзија се среќава кај Овидиј (Мет. 13. 917–968; 14. 1–71), според која
Главк, смртник кој станал морски бог се заљубил во Скила. Но бидејќи таа ја одбила не-
говата љубов, Главк ја повикал волшебничката Кирка на помош. Но наместо да му по-
могне, откако се заљубила во него, Кирка ја отрула водата во местото за капење на Ски-
ла. Домот на Скила бил Месинскиот теснец меѓу Сицилија и Италија. Со неа била и Ха-
рибда ќерката на Посејдон и Гаја, застрашувачко и алчно чудовиште кое Ѕевс со својот
гром го фрлил во морето: три пати на ден таа ја исфрлала водата до планините и потоа
повторно ја вшмукувала.
Потомството на Понтос и Гаја

Многубројното потомство на Морето и Земјата се одликува со фантастичен и
ужасен изглед поврзано со морето и неговите длабочини. Тавмант, Кето, Ирида (виножи-
то, гласник на боговите), Харпиите (женска глава, тело на птица), Горгоните, Граите
(старици), Нереидите. Медуза (женска глава, тело на змија, и мали змии наместо коса, ја
убива Персеј) од Посејдон ги раѓа Пегас, Хрисаор, Калироја. Хрисаор и Калироја: Гери-
он, Ехидна (полунимфа, полузмија), Тифон (стоглавочудовиште). Ехидна и Тифон: Орт,
Кербер, Лернејската хидра и Химајра. Ехидна и Тифон: Тебанската сфинга и Немејскиот
лав. Овие чудовишта се јавуваат во легендите за хероите, особено во митовите за Хера-
кле.
Интерпретација
Сите овие приказни поврзани за сите видови води: морето, реките, езерата, оке-
анот, потсетуваат за тоа од какво важност била водата, а особено морето кое им овозмо-
жувало на Хелените и Римјаните да патуваат низ Медитеранот, а особено неговата кон-
трола била клучот на нивната моќ. Таласократијата на минојскиот Крит е јасен доказ за
тоа, која била наследена од Микенците, потоа Периклевата морнарица, римските војни
со Картагина за превласт над Медитеранот итн.
Постоеле два главни периоди на создавање на митовите, поврзани со морските
патници Тесеј, Јасон, Одисеј и преживеаните од Тројанската војна во минојскиот и
микенскиот период, особено на оваа поврзаност со географските и историските настани
на колонизацијата околу 1100 год. пр. н. е. Така многуте митови во овие немирни времи-
ња вклучуваат многу морски божества и чудовишта кои бидуваат совладани од хероите.
Атинската власт несомнено била врзана за контролата на Егејот, затоа Ерехтеј, Тесеј и
Ајгеј се поврзани си моќниот бог на морето.
Моќта на Посејдон како Земјотресец, главен бог на морето, божество на бурите, се
согледува и со неговата поврзаност со биковите и коњите. Волшебната природа на
морето, наспроти насилната и сурова природа, олицетворена во Посејдон, се јавува и
како безвременска и непробојна преку длабоката мудрост на морските старци Нереј и
Протеј. Останатите божества се огледало на убавината и мистеријата на длабочината на
морето: убавите морски вили, кои можат да се движат и да го менуваат својот облик со
невидена брзина; измамничките Сирени со нивната магична песна и чудовишните Скила
и Харибда кои носат ужас, уривање и смрт.
Атена – Athēnē
Хомерската Химна 28 ја раскажува приказната за раѓањето на божицата Атена,

како излегува од татковата глава:
Хомерска химна 28:
Додека Хесиод во Теогонијата (886–898) додава дека Ѕевс ја проголтал Метида
(„Мудроста“) откако таа забременила бидејќи се плашел од пророштвото дека ќе роди
син кој ќе го симне од престолот. Според некои митови Хефајст ја отворил главата на
Ѕевс за да излезе Атена:
Хесиод, Теогонија 886–898:
Овие митови на некој начин ги алегоризираат трите основни карактеристики на
божицата Атена: нејзината вештина, мудрост и мажественоста на нејзината девствена
природа која произлегла не од жена туку од маж.
Сл. 2 – Раѓањето на Атена (Лувр, околу 570 г. пр. н. е=
Скулптурата во Партенонот
Партенонот бил величествен храм посветен на Атена Партенос (parthenos значи
’девица‘, најчест епитет на божицата) подигнат на атинскиот Акропол. Храмот е изгра-
ден меѓу 447 и 438 г. како отелотворение на победата над Персијците кои по заземањето
на Атина го урнале стариот Партенон. Како храмот на Ѕевс во Олимпија (за кој
зборувавме на претходните часови) Партенонот бил украсен со комплексна програма на
статуи и релјефи во кои митологијата и религијата го славеле градот и неговите богови,
над се Атена, чија величествена статуа била сместена во храмот. Целата програма била
раководена од Фејдија, творецот на статуата на Ѕевс во Олимпија. На источниот дел од
кровот е претставен драматичниот миг на раѓањето на божицата, како излегува од
главата на Ѕевс, при што помагале Хера и Хефајст, додека другите божества се во
исчекување да го видат чудото. На аглите се претставени Хелиј како изгрева од морето и
Селена како заоѓа во него. Како и во Олимпија западниот дел бил сцена на насилни
настани, славејќи ја победата на Атена врз Посејдон за тоа кој ќе доминира во градот и
Атика, а крај нив се претставени и легендарните кралеви на градот. Посејдон продолжил
да биде почитуван преку храмот на атинскиот херој Ерехтеј близу Партенонот. На
јужната страна на релјефите е претставена борбата меѓу Лапитите (планинско племе во
Тесалија) и Кентаурите, како и на западната страна на храмот на Ѕевс во Олимпија. Во
храмот стоела монументалната статуа на Атена Партенос, чиј оригинал изработен од
Фејдија е целосно изгубен, има повеќе обиди за нејзина реконструкција. Веројатно како
и статуата на Ѕевс во Олимпија површината била изработена од злато и слонова коска.
Била висока речиси 12 метри, во стоечка положба, држејќи ја во десната рака фигурата
на Нике, со нејзиното оружје потпрено на левата рака, ајгида со главата на Медуса, копје
и змија (хтонското божество Ерехтеј), а на главата шлем украсен со Сфинги. Штитот бил
украсен со битката со Амазонките од надворешна страна, а од внатрешна со Гигантома-
хијата. На рабовите од сандалите била претставена битката со кентаурите. На релјефот
од основата било претставено создавањето на Пандора. Самата скулптура претставува
симбол на величење на боговите и хеленската цивилизација, и самиот град заштитен од
божицата.
Сл. 3 – Атена со оружје Сл. 4 – Реконструкција на Акрополот во Атина

Палада Атена Тритогенеја

Епитетот на Атена, Tritog°neia, е нејасен. Се претполага дека е поврзан со нејзи-
ното раѓање, реката или езерото Тритон во Бојотија или Либија, што предизвикало
одредени истражувачи да сметаат дека можеби оригиналната Атена била божица на
водите и морето. Таа била одгледана од Тритон, со чија ќерка Pallãw заедно била упа-
тувана во воените вештини. Во една расправија замалку Атена ќе била убиена од Палада
но ја спасил Ѕевс, по што Атена ја убила. Кога сфатила што направила од жал кон своја-
та другарка таа направила дрвена фигура од Палада и ја закачила на својот штит. Веро-
јатно името кое си го присвоила за себе значи ’девица‘ како Parthenos.
Атена и Арахна
Позната приказна за Арахна ја открива божицата како заштитничка на женските
домашни вештини, особено предењето и ткаењето. Овидиј го пренесува овој мит:
Карактерот и појавата на Атена

Атина е божица на многу специфични вештини (воени, политички и домашни),
уметности и занаети, како и на мудроста и добриот совет. Таа е вешта во скротувањето
коњи, заинтересирана за кораби и борни коли и пронаоѓач на авлосите. Во Атина божи-
цата била почитувана заедно со Хефајст како заштитничка на сите уметности, вештини и
занаети. Честопати е претставувана како божица на војната: штит, копје, шлем (ајгида),
придружувана од крилести божества како Нике. Во Хомерската химна на Атена 11 таа
се повикува како Арес:
Нејзината поврзаност со змиите, буфот, маслиновото дрво упатува на тоа дека
можеби примарно била божица на плодноста. Нејзиното име се среќава во Кносос но
како a-ta-na po-ti-ni-ja ’Господарка на Атана‘, што укажува дека името на божицата
настанало од име на некое место. Многумина потеклото на оваа божица го бараат во
Египет поради сличноста на нејзинитите атрибути и природа со египетската божица Нет.
Таа е и заштитничка на хероите како Телемах и Одисеј, Херакле, Персеј и Белерофонт.
За читање:
Хесиод, Теог. 886–898
Овидиј, Мет. 13. 917–968; 14. 1–71; 6. 5–145

Платон, Гозба, 14–16 [189a–193e], 23 [202d–204c], 28 [210a–c]
Сапфо фр. 1
Овидиј, Мет. 10. 243–297, 10. 708–739
Апулеј, Метаморфози (Златното магаре), 4. 28–6. 24
Афродита и Ерос
Како што веќе претходно рековме, Хесиод го опишува раѓањето на Афродита по

кастрацијата на Уран и го изведува нејзиното име од старогрчкиот збор за ’пена‘ aphros.
Хесиод исто така ја поврзува божицата со Китера и Кипар, остров кој е особено поврзан
со почитувањето на нејзиниот култ, особено градот Пафос. Затоа и нејзини најчести
епитети се Китереја и Киприда. Според втората верзија на нејзиното раѓање нејзини
родители се Ѕевс и Диона, мошне интересно бидејќи името на ова божица е всушност
женскиот пандан на името на Ѕевс (Dios).
Афродита Уранија и Афродита Пандемос

Двојната традиција на раѓањето на божицата упатува на основен дуализам во неј-
зината природа или пак постоење на две одделни божици на љубовта: Афродита Урани-
ја, настаната од самиот Уран, вечна и возвишена, и Афродита Пандемос (Сенародна) ро-
дена од Ѕевс и Диона, која поврзана за физичката љубов. Платоновата Гозба е расправа
за разликата и негов исказ за тоа дека Афродита Уранија, постарата од двете, е посилна,
поразумна, попродуховена, додека Афродита Сенародна, родена од два пола, е поврзана
со физичките задоволства. Така Уранија, во филозофијата и религијата, е небеска божи-
ца на чистата и продуховената љубов и антитеза на Афродита, ќерката на Ѕевс и Диона,
божица на физичката привлечност и раѓањето. Оваа разлика меѓу светото и профаното е
еден од најпродлабочените архетипови во историјата на цивилизацијата.
Природа и пројава на Афродита

Во Хомерската химна на Афродита (10) се дава кус приказ за божицата, потсету-
вајќи на центрите на нејзиниот култ, Кипар и Китера, и градот Саламина на Кипар:
Општo Афродита е божица на убавината, љубовта и бракот. Нејзиниот култ бил
универзален во античкиот свет, но неговите аспекти се разликувале. Во Коринт се чувале
и храмовни проститутки во нејзина чест, а додека во Атина таа била божица на бракот и
брачната љубов. Заводничката моќ на Афродита била голема, и имала волшебен појас со
неодолива моќ за мамење. Во Илијадата (14. 197–221) Хера го позајмила овој појас кој
имал голем ефект врз нејзиниот сопруг Ѕевс.
Основната замисла на божицата на љубовта се согледува и преку вајарството и

преку литературата. Архаичните идоли, како оние на другите божици на плодноста се
смешни во нивното претерано истакнување на сексуалноста. Во раната хеленска умет-
ност таа е опишана како убава жена, обично облечена. Од IV век таа се опишува гола,
идеализирајќи ја нејзината женственост. Вајарот Праксител всушност го установува
типот – сензуалност во нејзините облини и похотност. Како што е чест пример во анти-
ката кога еднаш голем уметник ќе ја опфати универзалната замисла, таа се повторувала
бескрајно со или без разлики. Статуата Венера од Мелос е општо позната, или нејзините
копии, иако оригиналната на Праксител не е сочувана.
Сл. 1 – Раѓањето на Афродита Сл. 2 – Афродита од Книдос

(1879 г. William Bouguereau) (Праксител)
Прислужнички на Афродита
Харитите и Хорите се најчесто поврзани со Афродита како украсни и соодветни
прислужнички. Харитите, три по број, се персонификација на разните аспекти на убави-
ната. Хорите, ќерки на Ѕевс и Темида, иако тешко е да се различат од Харитите, се
персонификација на годишните доби, што упатува и значењето на името ’часови‘,
’време‘ и ’годишно доба‘. Тие се опишани во Хомерската химна на Афродита 6:
Фалоскиот Приап
Физичките аспекти на природата на Афродита се согледани и преку нејзиниот син
Приап. Неговиот татко можеби е Хермес, Дионис, Пан, Адонис или дури и Ѕевс. Приап е
божество на плодноста, најчесто претставуван со изобличено тело и голем фалос во
ерекција. Неговите фигури биле поставувани во градините и на вратите на домовите. Тој
делумно е плашило, делумно доносител на среќа, потоа чувар против крадци, затоа има
и заеднички атрибути со богот Хермес. Кое и да е неговото потекло, во основа лежи
примитивната верба во машкоста, а приказните за него се најчесто комични и срамотни.
Пигмалион
Иако многу приказни ја осветлуваат големината на моќта на Афродита, сепак при-
казната за Пигмалион извршила најголемо влијание врз подоцнежните писатели. Овидиј
раскажува како Афродита (Венера) била налутена од Кипранките кои се осмелиле да го
одрекуваат нејзиниот статус на божица, поради што таа ги казнила тие да бидат првите
жени кои ќе се проституираат, та откако го изгубиле сето чувство за срам лесно ги пре-
творила во камен. Потоа Овидиј продолжува со митот за Пигмалион кој бил згнасен од
овие жени:
Сл. 3 – Пигмалион и Галатеја

(Аgnolo Bronzino)
Афродита и Адонис
Во најпознатиот мит, Афродита е всушност големата феникиска божица Астарте:
и двете љубат младо и убаво момче наречен од Хелените Адонис. Најпознатата верзија
на митот е раскажана од Овидиј во која Пафос, синот на Пигмалион и Галатеја, имал син
Кинира. Неговата ќерка Мира очајно се заљубила во својот татко, мачена поради ова од
чувство на вина одлучила да се самоубие. Но била спречена од дадилката, која за да ја
спаси од смртта смислила измама како таа да легне во креветот на својот татко, без да
биде свесен со кого спие, како помало зло. Сето тоа траело додека Кинира не го открил
овој инцест. Бегајќи од гневот на својот татко Мирините молби да биде претворена во
дрво биле услишани и да била претворена во мирино дрво, од кое постојано капеле
нејзините солзи. Таа била и бремена од својот татко, та од дрвото се родил Адонис, кој
пораснал во прекрасен младич и вешт ловец. Афродита на прв поглед се заљубила во
него, и го опоменала на опасностите од ловот на диви животни, особено кога ќе наиде на
диво животно и не го убие да застане цврсто, а да не бега пред него. Приказната на
Овидиј продолжува како Адонис заборавајќи на опомените на божицата бил во потрага,
заедно со своите кучиња, по див вепар сакајќи да го извлече од неговото дувло. Откако
само го ранил тој се задал во бегство но бил престигнат од дивиот ѕвер и бил на
умирање. Откако го чула лелекот на момчето Афродита, несакајќи да се повинува на
судбината, поради својата љубов направила сцената на неговата смрт да се повторува
катагодишно, а крвта да се преобрази во цвеќе, вбризгувајќи нектар во неговата крв:
Сл. 4 – Адонис
(J.W. Waterhouse)
Овидиевата приказна ги предвидува обредите поврзани со култот на Адонис кој

вклучува обреден плач и пеење над мртвото тело на момчето. Веќе зборувавме за вечна-
та тема во антиката за Големата Мајка и нејзиниот љубовник, кој умира како што замира
и вегетацијата и повторно оживува. Друга верзија за истиот мит повеќе ја разјаснува оваа
тема. Кога Адонис бил дете, Афродита и го дала во кошница на Персефона на чување.
Но кога Персефона погледнала внатре и ја забележела убавината на детето одбила да и
го врати на Афродите. При овој спор Ѕевс одлучил еден дел од годината Адонис да
остане во подземниот свет, а другиот дел во горниот свет.
Сл. 5 – Кибела и Атис

(Angelo Monticelli)
Кибела и Атис
Лесно препознатлива паралела може да се забележи и во фригискиот мит за Кибе-
ла и Атис, друга верзија на вечниот мит за Големата Мајка и нејзиниот љубовник, кој
бил вткаен и во хеленската митологија. Кибела се родила од земјата, како бисексуално
божество, но подоцна била само женско божество. Од одвоен дел од телото изникнал
бадем. Кога Нана, ќерката на речниот бог Сангариј, скинала цвет од бадемот и го ставила
на своите гради, цветот исчезнал, а таа забременила. Кога родила син, Атис, го оставила
да умре, но јарец го спасил и одгледал. Атис израснал во прекрасно момче и Кибела се
заљубила во него, но тој бил вљубен во друга. Поради љубомора Кибела го залудела
Атис, кој во својата лудост самиот се кастрирал и умрел. Кибела се покајала и успеала да
изнуди ветување од Ѕевс, телото на Атис никогаш да не се распадне.
Во обредите на нејзиниот култ, Кибела била следена од дружина на одадени мажи
и жени кои во својот занес можеле и самите да се осакатат. Оргијастичката природа на
нејзиниот ритуал се согледува и во дивата музика која го придружувала: тимпани, ким-
бали, и продорниот звук на музичките рогови. Митот објаснува зошто нејзините свеште-
ници (Гали) биле евнуси. Нејзиниот култ е близок со култот на Реја, чии следбеници го
криеле плачот на малиот Ѕевс од Крон, со вревата од својата музика. Како и Адонис,
Атис е исто бог што воскреснува, затоа нивните личности биле споени од традицијата.
Така и Атис гине од див вепар и се враќа во живот со будењето на природата на пролет.
Мистериите потекнуваат од Истокот, а самите митови за Афродита и Адонис и
Кибела и Атис го отсликуваат уништувањето на подредениот маж во стегата на вечната
и доминирачка жена, преку која со воскреснување, новиот живот може да продолжи.
Афродита и Анхис
Овој мит исто така претставува варијанта на истата тема. Анхис бил преплашен
поради тоа што спиел со божица. Хомерската химна на Афродита 5 го содржи целиот
мит, отскликувајќи моќта на божицата и нејзината уништувачка убавина:
Таа е претставена како божица на плодноста како и божествена заводничка,
симболизирајќи ја примамливоста на сексуалната и романтичната љубов. Како казна за
нејзините фалби дека со нејзината моќ може да здружува богови и смртници чии плодо-
ви се смртни деца, Ѕевс за да ја понижи направил таа да се заљуби во Анхис.
Ерос
Ерос, машкиот пандан на Афродита, ги има истите карактеристики и двојна при-
рода. Тој бил рано космичко божество кај Хесиод и во орфизмот или, пак, син на Афро-
дита и Арес. Во митологијата Ерос е придружник на Афродита, како неа тој исто така ги
претставува многуте лица на љубовта и страста, а во класичниот период е бог и на маш-
ката хомосексуалност. Тој се претставува како убаво младо момче, како идеализација на
машката убавина.
Платоновата Гозба
Платоновото дело Гозба претставува најпродлабочена анализа на моќта на
пројавата на наравот и моќта на љубовта, особено олицетворена во замислата на Ерос.
Дијалогот се одвива во домот на драмскиот поет Агатон, гозба во чест на неговата
победа со својата прва трагедија:
Платон, Гозба 14–28 (189а–210a–c)
Купидон и Психе
Овој мит го пренесува Апулеј, римски автор од II век н.е., во својата новела
Метаморфози или Златното магаре (4. 28–6. 24). Првиот впечаток при читањето е дека
Апулеј е под влијание на Платон:
Апулеј, Метаморфози (Златното магаре), 4. 28–6. 24:
Сл. 7 – Купидон и Психа

(1783 г. Antonio Canova)
Сапфината Афродита
Невозможно е да се даде преглед на митолошкиот концепт за љубовта без да се
спомене поетската визија на Сапфо:
Сапфо фр. 1:
За читање:
Платон, Гозба, 14–16 [189a–193e], 23 [202d–204c], 28 [210a–c]
Сапфо фр. 1
Овидиј, Мет. 10. 243–297, 10. 708–739
Апулеј, Метаморфози (Златното магаре), 4. 28–6. 24

Хомер, Илијада,1. 43–52
Еврипид, Хиполит
Вергилиј, Ајнеида, 6. 42–101
Овидиј, Мет. 1. 452 –567; 2. 409–507, 600–634; 3. 128–255, 6. 148–315, 6. 385–400; 10.
174–219; 11. 146–193; 14. 132–153
Артемида
Во Хомерската химна на Артемида 27 може да го согледаме основниот карактер

на божицата: убава, невина, ловец, вооружена со лак и стрела:
Во покусата Хомерска химна на Артемида 9 се раскажува за близината на божицата и
Аполон нивните култни места во Мала Азија, за храмот на божицата крај реката Мелет
близу Смирна и Кларос каде бил храмот и светилиштето на Аполон:
Сл. 1 – Артемида (Версај)
Раѓањето на Артемида и Аполон

Од врската на Лето и Ѕевс се родиле близнаците Артемида и Аполон. Приказната
за раѓањето на Аполон на островот Делос е раскажана во верзијата на Хомерската химна
на Аполон. Според традицијата Артемида е првородена и можела да помогне при раѓање-
то на својот брат, со што се согледува можеби нејзината првобитна функција како божи-
ца на раѓањето, која ја дели со Хера и Ејлејтија. Според Овидиј поради лутината на Хера,
Лето била принудена да талка заедно со своите близнаци. Таа пристигнала во Ликија,
каде Ликијците не и дозволиле да се напие вода од барата. Во својот бес таа ги претвори-
ла во жаби, велејќи им дека така ќе можат да живеат постојано во барата од чија вода не
и дозволиле да се напие.
Во повеќето митови Артемида и Аполон се јавуваат како извршители на проклет-
ството и уништувањето. Ненадејната смрт на младите се врзувала за нив, Артемида ги
погодувала девојките, а Аполон момчињата.
Ниоба и нејзините деца

Овидиј во Метаморфозите го пренесува најпознатиот мит кој ги поврзува Апо-
лон и Артемида, за Ниоба и нејзините деца:
Тебанската кралица Ниоба била лута поради обредите на тебанските жени кои во својот
обред ја славеле Лето и нејзините близнаци, сметајќи дека таа заслужува повеќе таква
чест отколку божицата, бидејќи покрај тоа што била кралица, убава и богата жена, таа
родила 7 сина и 7 ќерки. Лето била налутена од таквата хибрис на Ниоба, та им се пожа-
лила на своите близнаци, за да ја осветат навредената чест на божицата. Аполон ги погу-
бил со своите стрели Ниобините 7 синови, а Артемида ќерките. Но пред да биде убиена
последната ќерка Ниоба во очај застанала пред неа молејќи ја божицата барем таа да
биде поштедена. Додека ја молела Артемида таа била претворена во камен и виор ја од-
нел во нејзината татковина Фригија и поставена на врв на планина. Од камената фигура
солзи продолжиле да течат поради чемерот од загубата.
Сл. 2 – Казната на Ниоба (Tobias Verhaet)

Актајон
Неколку приказни ја осветлуваат светата чистота на Артемида. Најпозната е за
Актајон, добар ловец, внук на Кадмо, кој загубувајќи се при лов случајно или воден од
судбината, имал среќа да ја види божицата гола како се капе во својот извор:
Кога го виделе горските нимфи почнале да врескаат и ја опколиле божицата за да ја
скријат со своите тела. Божицата му фрлила вода во неговото лице прорекувајќи го
неговото проклетство дека може да каже дека ја видел гола ако воопшто може да
зборува, претворувајќи го во елен, така ловецот станал плен.
Сл. 3 – Артемис и Актајон (470 пр. н. е.)
Калисто и Аркад
Слична како пример за чедноста и девственоста на божицата е и приказната за
нејзината следбеничка Калисто:
Орион
За митот за Орион постојат разни верзии, традиционално е силен и заљубен ловец
врзан за островот Хиос и неговиот крал Ојнопиј (Хиос бил познат по своите вина).
Според митовите Орион бил омамен од ќерката на Ојнопион – Меропа. Пијан бил
ослепен од кралот, но успеал да го поврати својот вид преку зраците на Хелиј. Додека го
чистел островот од диви ѕверови за да ја придобие наклоноста на Ојнопиј, ја сретнал
Артемида и се обидел да ја силува. Во својот гнев божицата создала скорпија која го

усмртила ловецот, кои можат да се видат на небото. Според други верзии Орион ги
убедил Плејадите (нимфи, ќерки на Атлант и Плејона), да бидат претворени во
соѕвездија. Со Орион било и неговото куче, кој станал Кучешката ѕвезда.
Потеклото на Артемида
Потеклото на божицата е мошне нејасно. Иако таа доминантно е божица-девица,
некои аспекти на нејзината природа упатуваат на можност дека оригинално била божица
на плодноста. Интересот на божицата за раѓањето и за младенчињата и човечки и живо-
тински се чини дека се коси со концептот за девственост. Во Ефес, Мала Азија, статуата
на Артемида ја отсликува во наметка од животински глави, а во горниот дел како ѓердан
од дојки. Исто така треба да се потсетиме дека Артемида е и божество на месечината во
класичниот период, можеби како и Хера поврзана поради женскиот менструален циклус.
Очигледно е дека дуализмот во карактерот и интересите на Артемида ја поврзува со
архетипот на девица/мајка божица.
Артемида, Селена и Хеката

Како божица на месечината Артемида честопати се изедначува со Селена и
Хеката. Јасно е дека Хеката е божество на плодноста со определен хтонски карактер. Таа
може да ја зголеми плодноста на земјата, а нејзиниот дом е во длабочината на подземје-
то. Како потомок на Титаните, таа е всушност роднина на Артемида. Хеката, исто така, е
и божица на патиштата и крстопатите, подоцна поврзувана и со делувања како дух осо-
бено при ненадејна смрт во ноќта. Така како да станува збор за тројно божество: Хеката
во подземјето, Артемида на земјата и Селена на небото. Поврзана со ловот како девица,
со раѓањето и плодноста, станува и божица на природата.
Артемида против Афродита: Еврипидовата драма Хиполит

Како божица на невиноста, Артемида претставува контраст на Афродита,
одбивајќи страст и љубов, движејќи се кон чистотата и аскетизмот. Сето ова, како
физички и физиолошки контраст на човечки начин, го доловува Еврипид во својата
трагедија Хиполит.
На почетокот на драмата, Афродита е бесна поради одбивањето на нејзината
љубов од страна на Хиполит, неможејќи да влијае ниту со својата моќ. Момчето секако
морал да плати поради сопствената дрскост, та божицата за таа цел ја искористила
неговата маќеа Фајдра, втората жена на Тесеј, таткото на Хиполит. Афродита сторила
Фајдра да се заљуби во својот посинок. Таа му ја открила својата тајна на Хиполит, кој
бил ужаснат од помислата да има врска со жената на својот татко. Во својот срам и
навреда Фајдра извршила самоубиство, претходно оставајќи белешка со која лажно го
обвинува Хиполит, поради што тој бил проколнат од својот татко. Артемида го спасува
од смрт:
Еврипид, Хиполит:
Сл. 4 – Смртта на Хиполит

(Jean-Baptiste Lemoyne, 1679–1731, Louvre)
Аполон
Раѓањето на Аполон
Како што веќе напомнавме, од Ѕевс и Лета се раѓаат близнаците Артемида и
Аполон. Во Хомерската химна на Аполон 3, во првите 178 стихови посветени на
делоскиот Аполон, е опеано како островот Делос станал место на раѓање на богот
Аполон:
Лето талкала низ многу острови во Егејот за да најде место каде да го роди славниот
Далекуметец. Кога пристигнала на Делос таа го прашала Делос дали би сакал да биде
дом на нејзиниот син, каде неговиот храм на далеку ќе го прослави неговото име, со
закана дека ќе остане пуст остров ако одбие. Делос радосен, но претпазлив, плашејќи се
поради пророштвото дека Аполон ќе биде бог сo незауздена сила, која може да го потопи
островот, барал од божицата да се заколне дека токму на него ќе биде изграден неговиот
храм, највеличествен во кое ќе биде сместено главното пророчиште. Лето се заколнала
во реката Стига, дека олтарот и светото место ќе биде на островот за навек, и дека
нејзиниот син ќе го почитува најповеќе од сите. При раѓањето биле присутни сите
божици, освен Хера, која поради својата љубомора се обидела да ја отргне божицата на
раѓањето Ејлејтија од овој настан. Останатите божици ја испратиле Ирида за да ја
разубеди Ејлејтија ветувајќи и прекрасен накит, која потоа пристигнала на Делос.
Сл. 5 – Аполон
(атинска ваза, V век пр. н. е.)
Аполон и Делфи
Некои веруваат дека првиот дел од долгата Химна на Аполон оригинално бил
одделна песна, како химна на делоскиот Аполон. Вториот дел на химната, може да се
рецитира или пее како песна за питискиот Аполон, богот на Делфи, во која се раскажува
за патот на богот од Аполон низ северна и централна Хелада во потрага по место за
основање на пророчиште за луѓето кое го нашол под падините на Парнас. Тој го подига
својот храм и ја убива алата Пито (Pytho) крај блискиот поток, по која местото го добило
своето име, а богот Аполон својот атрибут Питиски, бидејќи зраците на сонцето предиз-
викале чудовиштето да почне да гние, што и значи ст.гр. глагол pytho – ’гнијам‘.
Археолошките истражувања упатуваат на една историска реконструкција на
спорни сведоштва, бидејќи местото во доцното бронзено доба било пророчиште на Голе-
мата Мајка Земја во микенскиот период, можеби позната како Гаја-Темида. Убивањето
на змејот (традиционален израз на божество на земјата) како да го симболизира хелен-
ското освојување преку хеленизираниот Аполон. Поради убивањето на змејот, Ѕевс го
испратил Аполон во прогон 9 години, како казна. Во храмот значајно место имал оm-
phalos – архаичен камен во облик на јајце, кој се чувал во храмот во класичниот период,
потсетува на претходните наслојки во култот на местото. Епитетот Делфински, поврзу-
вајќи го раниот култ со Крит, потекнува од зборот делфин, во што можеби се крие и
етимологијата на светилиштето. Како бог на морнарите и колонизациите бил почитуван
под името Делфиниј.
Сл. 5 – Поглед кон храмот на Аполон во Делфи

Светилиштето на Аполон во Делфи е изградено на пониската падина на планината

Парнас, на околу 600 м над Коринтскиот Залив, кое место по својата мистика и убавина
и денес ги воодушевува посетителите. Ископувањата иснесоа на виделина разни објекти
како мали храмови (трезори), стадионот, театарот и големиот храм на Аполон.
Питиските игри, кои се одржувале на секоја четврта година, по 582 г., вклучувале
и спортски и духовни натпревари. Атлетски натпревари, трки но и музички, драмски и
литерарни натпревари. Важноста на физичките и естетските натпревари секако го одра-
зуваат и дуалниот карактер на богот Аполон. Одите на Пиндар кои ги славеле
победниците на овие игри се едни од најубавите песни во хеленската лирика.
Пророчиштето и Питија во Делфи

Панхеленското светилиште во Делфи пред се било пророчиште. Питија (пророчи-
ците на Аполон) ги пренесувале божјите одговори. Нивното седиште бил триподот,
овален сад поткрепен со три ногарки, во кој и под него можело да се запали оган.
Сл. 6 – Питија
Кимајската Сибила
Питија е посебна титула која ја добивале свештеничките на богот Аполон во
Делфи. Поопшт термин за пророчица бил Сибила, кој назив се среќава насекаде низ
антиката. Можеби оригинално називот бил лично име на некоја пророчица, како и да е,
Сибила од Кума била најпознатиот медиј во антиката. Описот на кумајската Сибила чии
пророштва му помогнала на Ајнеј да ја разбере природата на општењето на пророкот со
бог:
Вергилиј, Ајнеида, 6. 42–101:
Овидиј ни пренесува како Сибила му ја пророкува својата судбина на Ајнеј:
Аполон и Касандра
Пријамовата ќерка Касандра, патетична фигура во Илијадата, била исто така
Аполонова љубов и пророчица. Таа му се ветила на Аполон, а како награда го добила
дарот на пророкувањето. Но потоа таа се предомислила, а кога Аполон ја замолил за
бакнеж го одбила, по што богот не и го одзел дарот но ја проколнал да прорекува напраз-
но, така што никој да не и верува.
Аполон и Марпеса
Аполон се обидел исто така да ја освои и Марпеса ќерката на Евен, синот на Арес.
На неа и се додворувал и Ида, еден од аргонаутите, кој ја одвел против волјата на нејзи-
ниот татко, а овој по неуспешната потера се самоубил. Потоа Аполон ја грабнал од Ида
на сличен начин, по што соперницте се сретнале лице в лице. Оттука се вмешува Ѕевс кој
наредува Марпеса самата да го избере својот сакан. Таа го избрала Ида бидејќи е смртен,
плашејќи се дека убавиот и бесмртен Аполон ќе ја напушти кога таа ќе остаре.
Аполон и Кирена
Речиси сите бројни афери на Аполон се трагични, освен неговиот успех со Кирена,
силна нимфа во која се заљубил гледајќи ја како се бори со лав. Тој ја однел во Либија,
во градот кој го добил името според неа, каде му го родила синот Аристај.
Аполон и Дафне
Приказната за Аполоновата љубов кон Дафне објаснува зошто ловорот му
посветен нему (што и значи стгр. збор daphne):
Сл. 7 – Аполон и Дафне (Giovanni Bernini)
Аполон и Хијакинт
Аполоновата љубов била наклонета и кон момчиња. Неговата љубов кон
спартанското момче Хијакинт е опишана на еден вешт поетски начин од Овидиј:
Аполон, Коронида и Асклепиј

Неколку приказни го поврзуваат богот со медицината, особено преку неговиот син
Асклепиј, што не води кон митот за неговата врска со Коронида:
Аполоновиот музички натпревар со Марсија

За Аполоновата вештина како музичар има многу приказни, но особено се
интересни двата мита во кои обични смртни музичари се осмелиле да го предизвикаат
богот:
Сл. 8 – Аполон и Марсија (Pietro Perugino) Сл. 8 – Аполон и Хијакинт

(Александар Иванов 1831 г.)
Аполоновиот музички натпревар со Пан

Природата на богот Аполон

Карактерот на Аполон, како што можеме да забележиме е разновиден и мошне
комплексен. Тој е нежен и брз, сочувствителен и суров, виновен и невин, лекувач и
уништувач:
Од друга страна за него се врзуваат хеленските максими „Спознај се самиот себе“ и
„Ништо прекумерно“.
Потеклото на богот Аполон е непознато. Можно е да е божество кое индоевроп-
ските освојувачи го довеле во Егејот во периодот од 2000–1500 г. Некои истражувачи го
замислуваат како оригинален прототип на Добриот Пастир, поради неговите заштитнич-
ки моќи и вештини, особено музиката и медицината. Како што кажавме претходно тој
станал божество на сонцето наспроти Хелиј и Хиперион. За многумина Аполон е најти-
пичниот хеленски бог во целиот пантеон – величествена антропоморфна фигура, како
што е насликана на западната страна на храмот на Ѕевс во Олимпија. Според неговата

самоконтрола и интелектуалност тој претставува антитеза на Дионис, како основен
дуализам наследен во хеленскиот концепт за појавноста.
За читање:
Хомер, Илијада,1. 43–52
Еврипид, Хиполит
Вергилиј, Ајнеида, 6. 42–101
Овидиј, Мет. 1. 452 –567; 2. 409–507, 600–634;
3. 128–255, 6. 148–315, 6. 385–400;
10. 174–219; 11. 146–193; 14. 132–153

Хомерски химни 1, 4, 7, 18, 19, 26
Еврипид, Бакхи
Овидиј, Мет. 1. 689–712; 3. 342–510; 4. 285 –388
Хермес
Раѓањето и детството на Хермес

Во Хомерската химна на Хермес 18 се опева како Ѕевс соединувајќи се со Маја
(една од Плејадите, ќерка на Атлант и Плејона) станува татко на Хермес:
Но во попознатата Хомерска химна на Хермес 4 со особена убавина на речта на мошне
уметнички начин се раскажува за раѓањето и детството на палавото божјо чедо кое ја
измислилo лирата и ја укралo стоката на Аполон:
Природата на Хермес и неговиот култ

За потеклото на култот и името на богот Хермес, за разлика од останатите богови
во хеленскиот пантеон, неочекувано постои голема согласност меѓу истражувачите на
хеленската митологија и религија. Иако, мора да се напомене, според литерарните и
археолошките сведоштва за неговиот култ, неговите божествени атрибути, Хермес е нај-
нејасното божество кое се среќава во антиката во Егејот. Тој бил бог на гласниците, сто-
чарството, руралната поезија и басните, трговијата, патниците, домот, кражбата, среќата,
јазикот и образованието, атлетиката и водич на мртвите. Но, Хермес е најмногу познат
како божји гласник, кој ги пренесувал наредбите на самиот Ѕевс. Како таков тој носел
крилеста капа и сандали и гласнички стап на кои биле испреплетени две змии. Веројатно
неговиот култ претставува синкретизам од многу медитерански, егејски и хеленски
култови. Општоприфатено дека во основата на неговиот култ и име лежат hermai, 'куп
или грамада од камења', камења за омеѓување, првобитен облик на демаркација на одре-
дена територија, придружени со фалоски фигури сместени на врвот на купот, за што све-
дочат и античките извори.7 Eтимологијата на M. П. Нилсон за името на богот Хермес 'тој
од камениот куп' влијаела врз повеќето истражувачи кои го проучувале култот на
Хермес, да го поврзат неговото име со herma. Но појавата на ова име на микенските
плочки како е-ma-a2, идентификувано како Hermāhās, го навеле Џ. Чадвик да ја оспори
оваа етимологија поради отсуството на дигама (w) во името, која микенскиот грчки ја
7
Hdt. 2.51, Aesop, Fab. 564, Paus. 1.17.2, 1. 24.3, 2. 38.7, 4. 33. 3. Hermai биле подигани на граници, крстопа-
ти и во гимнасионите, на кои биле исклесани главата и фалосот на Хермес.
бележи.8 Ајолската форма Hermawon, со која се објаснува поврзаноста со herma, hermai-

on, сигурно е подоцнежна иновација, иако поврзаноста на култот на Хермес со hermаi е
очигледна.9 К. Ј. Раух смета дека e можно микенската форма е-ma-a2, Hermāhās, да
означува "enfant de Ma,"10 име сложено од her- 'дете' and mā (= gaia : gā) што произлегува
од името на Хермесовата мајка Maia, 'Мама'. Но сепак, оваа теорија на C. J. Ruijgh, за
постоење на претхеленска форма her- не е прифатена, како конечно решение на овој
проблем.
Сл. 1 – Атинска ваза V век пр. н. е. Сл. 2 – Хермес и малиот Дионис

(Праксител, Атина 390–335)
Според митологијата Хермес е син на Ѕевс и Маја, срамежлива нимфа Плејада

која живеела сама во пештера на врвовите на планината Килена во Аркадија. Според по-
теклото Хермес може да се поврзе со Небото (cf. Ѕевс), бидејќи татко на Маја е Атлант,
кој го носел небото на своите плеќи и бил почитуван како бог на астрономијата, а со тоа
може да се поврзе и со Афродита Уранија. Според етимологијата, Маја, 'мајчичка, баби-
ца', може да биде поврзана и со култот на Големата Мајка (Земја). Поврзаноста на
Хермес со земјата и плодноста, освен со hermai и дрвените фигурки со фалос во ерекци-
ја, се согледува и со тоа што тој се јавува како татко на полскиот бог Приап, фалоско бо-
8
J. Chadwick, Documents in Mycenaean Greek, (second edition) Cambridge, 1973, 288; cf. The Mycenaean
World, Cambridge 1976, 137. Cf. Di-we, Di-wi-ja, Ko-ma-we-te-ja, Pa-ja-wo-ne etc.
9
W. K. C. Guthrie in his The Religion and Mythology of the Greeks (The Cambridge Ancient History, vol. II, ch.
nd
XV, II ed., Cambridge 1961, 50) ја напушта етимологијата на M. Nilsson (1952, 109) која претходно ја сметал за
издржана (cf. 1977/1950, 88-9).
10
C. J. Rujgh, "La déesse mère dans le textes mycéniens," Atti e Memorie del Secondo Congresso Internazionale
di Micenologia, Roma 1996, 457.
жество, кој вообичаено се смета дека е син на Дионис и Афродита. Исто така тој е татко
на Пан, други полско божество, и на Сатирите полски божества на плодноста, фалоски
божества – сите поврзани со култот на богот Дионис и божицата Реја. Според Орфичка-
та химна 57 на хтонскиот Хермес тој е син на Дионис и Афродита.
Несомнено елементи од неговиот култ се поврзани со источни хтонски божества.
Како 'божји гласник' античката традиција го поврзува со египетскиот бог Тот. Како и
Toт, Хермес бил гласник меѓу Земјата и Небото. Според култот на Тот, го добил и епите-
тот Trismegistus („Голем, Голем, Голем“). Како бог на границите тој ги минувал граници-
те не само на небото и земјата туку и на животот и смртта. Тој е psyhopompos, и ги
придружувал и водел душите на умрените во подземниот свет.
Општоприфатено е дека на микенските плочки e-ma-a2 го означува името на богот
Хермес, идентификувано како Hermāhās. Единствено спорно е дали во сите случаи се
јавува како јасен теоним, теофорно име или топоним. Името е посведочено на PY Tn
316.7, Un 219.8, Xn 1357.1, TH Of 31, и како e-ma-a2-o на KN D 411. Писмените
сведоштва од микенскиот период укажуваат на чудна поврзаност на Хермес со женски
божества. Најинтересна комбинација е неговото спомнување на PY Tn 316, каде му се
принесуваат дарови како на машко божество, но во светилишта на женски божества, за
разлика од Ѕевс (Di-we) кому му се принесуваат во неговото светилиште (Di-u-jo, v.8).
Исто така неговиот епитет А-re-ja повеќе наликува на придавка од женски род отколку
од машки род од -a основа. Во сите контексти каде се спомнува Хермес, се јавува Potnia,
a се повторуваат и E-ra, Ko-ma-we-te-ja, можеби Pe-re-*82 и Di-wi-ja.
Митот за Хермафродит и Салмакида

Хермафродит бил син на богот Хермес и Афродита. Неговата необична убавина ја
пленила нимфата Салмакида, чија агресивна љубов тој ја одбивал. Во еден момент кога
Хермафродит влегол во нејзиниот извор нимфата избезумена од љубов влегла по него
насилно нудејќи ја својата љубов, но бидејќи тој упорно ја одбивал, таа се молела нико-
гаш да не бидат одделени. Нејзината молитва боговите ја услишиле и така телата на мом-
чето и нимфата биле слеани во едно тело, нова двополна фигура. Кога тој го здогледал
својот нов лик во бистрата вода упатил молитва кон своите родители секој што ќе влезе
во тој извор, да излезе 'полумаж',11 кои ја услишиле неговата молба и фрлиле волшебно
средство во водата:
11
"Hermaphroditus ait:“nato date munera vestro,
et pater et genetrix, amborum nomen habenti:
quisquis in hos fontes vir venerit, exeat inde
semivir et tactis subito mollescat in undis!”
motus uterque parens nati rata verba biformis
fecit et incesto fontem medicamine tinxit." (Ovid. Met., 4. 383–5).
Дионис, Пан, Ехо и Наркис
Раѓањето, детството и потеклото на Дионис

Традиционалниот мит за раѓањето на Дионис, односно Бакх, најчесто е раскажан
во следниот облик: Ѕевс, претворен во смртник, се заљубил во ќерката на Кадмо, Семела.
Откако дознала Хера, во својот бес се претворила старица и ја убедила својата сопернич-
ка да го замоли својот љубовник да и се појави во сета своја величина. Семела, најпрвин,
го убедила Ѕевс да и се заколне дека ќе и даде се што би можела да го замоли, и му ја от-
крила својата желба. Ѕевс неволно, но бидејќи ветил, и ја исполнил нејзината желба, со
што Семела била спалена до пепел од сјајот и блесокот на громовникот. Нероденото дете
не било уништено, така Ѕевс за да го спаси го сместува во своето бедро за да се роди по-
вторно во вистинско време. Разни дадилки се спомнуваат во одгледувањето на малиот
Дионис, особено некои нимфи од легендарната планина Ниса, каде бил доведен од Хер-
мес. Традиционално за него, додека бил бебе, се грижела Ино, сестрата на Семела.
Иако се сметаше дека неговиот култ најдоцна навлегол во Егејот, веројатно
воведен од Тракија,12 сепак, спомнувањето на неговото име на микенските плочки,
особено во јасен култен контекст во Ханија (KH Gq 5), покажа дека секое наредно истра-
жување на овој култ (неговото потекло, етимологија, кога навлегува во Егејот, фазите на
развој итн.), според зборовите на Т. Палаима „ ... they must begin now with the linear B
evidence.“
Многумина истражувачи на овој култ долго време се обидуваат да ја разрешат
етимологијата на името и потеклото на култот на богот Дионис. Микенската форма di-
wo-nu-so, се смета дека претставува потврда на ставот на П. Кречмер, дека самото име
означува „син на Ѕевс“, како потврда на формата Dios Dionysos.13 Фриск (GEW, I 213)
diwonusojo го толкува како Diwos-nysos, при што формата Diwos ја третира како тракиска
форма, а nysos како тракиски збор за „син“. Овој став го прифаќа О. Семерењи, додавај-
ќи дека бидејќи индоевропската форма за зборот „син“ била *sūnus (скт. sūnus, гот.
sunus), првичната форма на името е Diwosnūsos добиено од метатеза на s и n и дисимила-
ција u-u > u-o. Но сепак, овие толкувања на вториот дел од името, nusos како „син“, не се
убедливи докази. М. Л. Вест потеклото на nusos, го бара во митовите за раѓањето на
богот и неговото одгледување на планината Ниса од нимфи-нисеиди. Проблемот со
12
Chantraine, DELG, s.v. "Le dieu Dionysos est un dieu nouvau, populaire, qui vient p.-ê de Thrace."
Авторот бил воден главно од ставовите на P. Kretchmer (Einleitung 241), Е. Rohde (Psyche, 1923, 1-102),
M. P. Nilsson (Minoan-Mycenaean Religion, 1950, 492 ss.), E. R. Dodds (Euripides, Bacchae, Oxford 1960) и
др. становишта за негово потекло од Фригија, потпрени врз Еврипидовите Бакхи, особено поради
поврзаноста на Фригите со Тракијците на Балканот и нивната преселба во Мала Азија, cf. W. K. C.
Guthrie,13The Greeks and their Gods, London, 1977, 154-5.
Еur. Bacch. 859f. cf. 466.
планината Ниса е што само Хесихиј дава 15 различни планини, а и античките извори не
даваат јасна слика каде се наоѓа митската планина. Сите овие различни предлози, повр-
зано со разните претпоставки за неговото потекло, Тракија, Фригија, Лидија, Сирија,
Египет (па дури и Индија) итн., укажуваат на непобитен факт дека станува збор за ком-
плексно божество, кое во слични облици било почитувано насекаде во Медитеранот,
како Дионис, Zalmoxis, Sabazios, Attis, Adonis, Thammuz, Озирис и многу други, несом-
нено не постои цивилизација која нема божество на вегетацијата, на природните мени,
раѓањето и смрта, оплодувањето и виното.14
Како што напоменавме во основа Дионис е бог на вегетацијата, особено на виното
и лозјето, правењето и пиењето вино. Но, според митовите, секако дека тој имал поком-
плексна природа од основната. Најдобар антички извор за продлабоченото значење на
неговиот култ е Еврипидовата трагедија Бакхи, во која, покрај уметничкиот удел во
описот на обредите, возвишеноста и теророт на духовната порака се неизбежни и безвре-
менски.
Драмата започнува со самиот Дионис, кој бесен доаѓа во Теба поради оспорување-
то на неговата мајка од нејзините најблиски роднини, со што била оспорувана и неговата
величина и моќ и неговата репутација како бог. Сестрите на Семела (со што се согласу-
вал и Пентеј) тврделе дека таа забременила од смртник, а дека Кадмо ја измислил при-
казната за Ѕевс, поради што таа била погубена од него како казна. Пентеј убеден во тоа
дека неговиот роднина е смртник, наспроти опомените на Кадмо го затвора богот. Но,
тој со чудо се ослободува среде оган, земјотрес и уривање на целата палата. Дионис му
објаснува на хорот како успеал да се спаси преобразувајќи се во животно. Во тој миг се
појавува Пентеј бесен, но нивната средба ја прекинува гласник кој му пренесува што
видел тој и останатите при обредот на бакханатките на планината. Пентеј одбил да го
слуша гласникот и побрзал да се вооружа за да ги нападне бакханатките, но бил убеден
од Дионис да се преоблече во нивна облека за да ги види скришум оргиите. Тој се качил
на дрво од каде можел да го следи целиот обред, кога од небото долетал глас да се дове-
де човекот кој им се потсмева ним за да го казнат. Бакхите го забележале Пентеј, меѓу
нив неговата мајка Агава и нејзините сестри, и со камења и други предмети се обиделе
да го симнат од дрвото. Залудени од богот, откако не успеале, со голи раце го турнале
дрвото. Иако Пентеј во својот плач залудно викал по својата мајка, таа залудена од Дио-
нис, со запенета уста и распламтени очи, заедно со Ино, Автоноја и останите учеснички
14
Спореди и со христијанскиот празник св. Трифун, германскиот Истер (Велигден) итн. Можеби
кај различни народи во создавањето на култовите учествувале климатските фактори, флората и фауната,
географијата, но раѓањето и смрта, пролетта и есента, будењето и умирањето на природата се составен
дел од животот на сите луѓе.
во мистериите го раскинале неговото тело. Неговата главата Агава ја закачила на тирсос

и тргнала кон градот носејќи го својот плен мислјеќи дека е глава на планински лав. Кога
завршил гласникот веќе таа била пред Кадмо, лудилото поминало и се соочила со ужасот
на делото што го сторила. Пентеј платил за своите недела, а останатите градски првенци
биле протерани. Агава и нејзините сестри морале веднаш да го напуштат градот.
Природата на Дионис, неговата придружба и неговата религија

Хомерската химна на Дионис 1 ни ја дава верзијата за раѓањето на Дионис од Ѕевс
и Семела, и името на Дионис од Ѕевс и планината Ниса во Египет:
Другата Химна на Дионис 26 е само надополнување на претходната:
Основните карактеристики на Дионисовата религија се екстатичко духовно
ослободување низ музика и танц, божја обземеност на следбениците, раскинување на
делови на жртвеното животно и јадење на сирово месо (омофагија), вид на обредно оп-
штење, бидејќи се верувале дека богот е во животните. Верскиот собир (светиот thiasos)
се делел во групи, најчесто предводен од маж водач за секоја група, кој ја играл улогата
на богот. Бакхите (бакханатките) или мајнадите (менадите) се женските следбенички,
смртни жени кои стануваат обземени. Во митовите тие најчесто се повеќе од смртнички
т.е. нимфи.
Нивниот митолошки пандан се сатирите, кои се, како и нимфите, духови на приро-
дата. Сатирите не се целосно со човечко обличје туку дел човел дел животно, најчесто
коњ или коза. Сатирите обожаваат да играат и пејат и ја сакаат музиката, да прават вино
и да го пијат, а најомилена забава им е да ги гонат мајнадите низ шумите. Мајнадите но-
селе thyrsos, стап овенчан со бршлен и лозови лисја. Тој бил магичен стап што прави
чуда, но лесно можел да се претвори во смртоносно оружје. Силените се исто придруж-
ници на Дионис, иако е многу тешко да се различат од сатирите. Силен бил старател на
малиот Дионис.
Како бог на вегетацијата Дионис е поврзан со божица на плодноста, хеленизирана-
та фригиска божица Семела (zemlya). Приказната за раѓањето на Ѕевс на Крит, особено
младиот Ѕевс, „Големиот Курос“, кој катагодишно се раѓа и умира, упатува на синкрети-
зам на два силни култа и обид преку митовите да се вклопи култот на Дионис во култот
на врховниот бог на новодојдените освојувачи. Анализата на критските плочки напиша-
ни со линеарното Б писмо, хронолошката анализа на настаните во Егејот и Мала Азија
во доцното бронзено доба, упатуваат на можноста дека оригиналниот Дионис можеби се
крие во критскиот мит за Ѕагреј, син Ѕевс и Персефона, кој мит секако е постар од верзи-
јата за Ѕевс и Семела. Според овој мит, во напад на бес Хера им наредила на Титаните да
го нападнат малиот Ѕагреј, кои по убиството го раскинале телото на парчиња, но срцето
на детето било спасено од Атена и предадено на Ѕевс кој го проголтал и за да повторно
биде роден од Семела. Во својот бес Ѕевс ги уништил Титаните со својата молнја, а од
нивната пепел се создало човештвото.
Сл. 3 – Дионис
Сл. 4 – Раскинувањето на Пентеј

Дионисовиот дар за Мида – златниот допир

Силен бил заробен и донесен кај кралот Мида. Кралот го препознал сатирот и му
го вратил на Дионис. Богот воодушевен од ваквата постапка, за возврат му понудил на
кралот да избере било каков дар за себе. Мида замолил за дарба се што ќе допре да се
претвори во злато. Кога ја осетил својата моќ Мида бил воодушевен, но набргу го согле-
дал проклетството на својата лудост, бидејќи се што ќе допрел веднаш се претворало во
злато. Тој повеќе не можел ниту да јаде ниту да пие, дури и неговата сакана ќерка ја
претворил ненамерно во злато. Тој го молел богот за прошка за својот грев и да го осло-
боди од ваквата моќ. Дионис се сожалил и го ослободил.
Сл. 5 – Бакх и Мида
Дионис и гусарите
Во Хомерска химна на Дионис се пее за тоа како богот бил одведен од гусари кои
по грешка го сметале за смртник:
Пан
Богот Пан има многу заедничко со сатирите и силените на Дионис. Тој е дел човек
дел јарец: има рогови, уши и нозе на јарец, се придружувал во бакхичките уживања, бил
полн со дух, импулсивен и лесно заљублив. Постојат разни верзии за тоа кои биле него-
вите родители, но најчесто се спомнувани некоја нимфа за мајка и Хермес или Аполон за
татко. Како и тие, тој е бог на пастирите и вешт музичар.
На Пан му се припишува пронаоѓањето на сопствениот инструмент, пановата
флејта (сиринга). Овидиј ни пренесува куса но убава приказна за настанувањето на
инструментот:
Сиринга била убава нимфа, заветена на Артемида. Здогледана од Пан, одбивајќи ја него-
вата љубов почнала да бега додека не стигнала до реката Ладон, молејќи да не биде фа-
тена била претворена во езерски трски, кои кога ги фатил Пан од струењето на ветерот
произвеле тажен звук.
Ловишта на Пан биле ридови и планини, особено оние во Аркадија, а неговиот
култ бил мошне почитуван во Атина:
Хомерска химна на Пан 19:
Ехо и Наркис
Според митовите поради одбивањето на Пановата љубов Ехо била раскината на
парчиња при што останал само нејѕиниот глас. Но најпознатиот мит за Ехо е врзан за
нејзината љубов кон Наркис (Нарцис):
Сл. 6 – Ехо и Наркис (John William Waterhouse)

За читање:
Хомерски химни 1, 4, 7, 18, 19, 26
Овидиј, Мет. 1. 689–712; 3. 342–510; 4. 285 –388

Хомер, Одисеја, 11 пеење
Хомерски химни 2, 13
Платон, Политеја, 614b–621d
Вергилиј, Ајнеида 6 пеење
Гледишта за задгробниот живот: кралството на Хад
Хомеровата Книга на мртвите

Најраното литерарно сведоштво за кралството на Хад е Хомеровиот опис во 11-
тото пеење на Одисејата. Географскиот и религиозен опис на аојдот заслужува особено
внимание. Одисеј раскажува за својата посета на подземниот свет пред фајакиските
првенци и нивниот крал Алкиној, каде морал да ја праша душата на покојниот пророк
Тејресија за начинот како да се врати по долгото талкање во Итака:
Тејресија му ја кажува судбината на Одисеј, по што тој го замолува пророкот да му от-
крие како да биде познаен од сенката на неговата мајка Антиклеја:
Антиклеја и Одисеј го продолжуваат разговорот, а на крајот таа му открива дека самата
си го одзела животот поради копнежот и мајчината скрб по него, по што Одисеј не мо-
жејќи да се воздржи:
Хомер, Одисеја 11.204–234:
Потоа следи парада на сенките на убави жени придружен со митолошки и генеалошки
информации, кој немаат некакво значење за нас во овој контекст, чии души на крајот се
одведени од Персефона. По овој дискурс на аојдот, Одисеј ја среќава душата на Агамем-
нон, кој му кажува за својата горчлива судбина да доживее смрт од сопствената жена
Клитајмнестра и нејзиниот љубовник Ајгист, како опомена и за Одисеј да не верува во
жените. По него доаѓаат душите на Ахил, Патрокле и Ајант, од кои на Одисеј му се обра-
ќа Ахил во кој целосно се согледува Хомеровиот концепт за задгробниот живот:
Ахил се распрашува за својот син Неоптолем, чија сенка на крајот заминува задоволна
откако слушнала од Одисеј за херојството на неговиот син:
Ајант, кој се самоубил поради наградувањето на Одисеј со оружјето на Ахил наместо
него, не одговорил на Одисеевите молби:
Следно Одисеј ја видел сенката на Херакле (вистинскиот Херакле со неговата сопруга

Хеба бил вознесен на небото како бог) која му се жалела поради злата судба додека бил
жив да извршува дела за послаби господари. Хомеровата Книга на мртвите завршува
кога по навалата на многуте сенки по крвта од овнот, Одисеј се исплашил и се вратил на
коработ.
Сл. 1 – Одисеј и Тејресија во подземниот свет
Постојат мошне голем број потешкотии при обидот да се протолкува Хомеровото

гледиште за задгробниот живот: дали овие ставови се изведени од еден автор или пак
повеќемина и дали потекнуваат од ист период (години, векови итн.)? На почетокот на
пеењето се чини дека текот на Океанот е само граница, но подоцна Антиклеја зборува за
повеќе реки кои треба да се препловат. Географијата на хомерскиот подземен свет е не-
јасна, а исто и класификацијата на оние кои живеат во него е неодредена, особено споре-
дено со термините во подоцнежната литература. Сенката на Елпенор која прва ја среќава
Одисеј можеби и припаѓа на посебна група во посебен дел од подземниот свет. Хероите,
како Агамемнон и Ахил, се заедно, но не се сместени во некаков рај или остров на бла-
жените, како Вергилиевиот опис на Елисиските полиња. Од описот се чини дека сите
души на покојниците се сместени на исто место, иако можеби има некаква хиерархија
бидејќи Одисеј смета дека сенката на Ахил има моќ меѓу сенките во Адот, каква што тој
имал додека бил жив меѓу луѓето. Исто и при описот на митолошките грешници (кои се
огрешиле кон боговите) се чини како да има посебен дел за нив, како пеколот, но сепак
овие митски фигури биле толку познати во антиката, така што не можеме да ги одделиме
од генералниот опис, бидејќи тие биле казнети поради својата дрскост и навреда на бого-
вите. Неочекувано, обичните смртници не страдаат поради своите гревови. Хомер не
дава опис на суд и казна во задгробниот живот за делата кои душите (сенките) ги напра-
виле во текот на животот, а веројатно Минос делува како судија меѓу мртвите, решавајќи
ги нивните спорови кои постоеле во текот на земниот живот.
Сепак, начинот на кој Хомер го опишува Адот, матни сенки што лебдат, без
чувства, го изразуваат ставот дека Адот бил само бледа сенка на вистинскиот живот во
кој надежта, светлината и енергијата на горниот свет не постојат. Философската и
религиозната мисла ќе развијат подоцна возвишени и застрашувачки варијанти на овој
сликовит опис.
Платоновиот мит за Ер
Платон го завршува својот најпрочуен дијалог Држава со митот за Ер. Визијата за
задгробниот живот, натопена со религиски и философски концепти, иако се вклучени и
митолошки ликови, е симболично насликана, а мошне се разликува од Хомеровото гле-
диште. Во своето обраќање кон Главкон Сократ јасно го истакнува тоа:
Платон, Држава, 614b–616b:
Душите кои го завршиле својот круг од 1000 години поминуваат 7 денови во рамницата.
4 денови подоцна тие пристигаат до местото каде го здогледуваат снопот светло кое како
столб се протега низ небото и земјата. По наредниот ден од патувањето тие можат да
согледаат дека таа светлина е како оков кој ја држи обединета вселената. Оттука се
простира вретеното на Ананка од кое се вртат сите сфери. Во наредниот дел од митот се
раскажува едно мошне тешко космолошко толкување на вселената, за неговите кругови
од фиксирани ѕвезди и планети кои се вртат, во која вселена земјата е центарот на тој
вртеж. Потоа Платоновиот мит за Ер продолжува со описот на хармонијата на тие кру-
гови:
Платон, Држава, 617b–621d:
Оваа визија за задгробниот живот напишана во IV век пр. н. е. потекнува од разни
извори за кои ние можеме само да претполагаме. Секогаш постои можноста дека можеби
поголемиот дел од овој мит е производ на Платоновата инвентивна генијалност како дел
од неговата философија. Временските периоди (на пр. од 1000 г.) се сеќавања за Пита-
гора и верувањето за селењето на душата, од друга страна награда и казна со крајното
прочистување обично се сметаат за орфичко влијание. Сепак, иако митот за воскресение
претставува своевиден заклучок на Државата, како доказ за божествената бесмртност,
проблематични се обидите за точно протолкување на тоа зошто Платон го завршува

своето дело на ваков начин. Дали приказната за Ер да се толкува буквално или пак да се
толкува како алегорија со длабоко симболично значење во кое се крие универзална
вистина која Платон сакал да ја објави?
Во Фајдон Платон ни дава друга визија за задгробниот живот објаснувајќи на кој
начин вистинскиот философ се ослободува од кругот на реинкарнација, оние кои
живееле свето и се прочистиле преку философијата, живеејќи живот како и душите:
Платон, Фајдон 114b–c:
Очигледно е дека во развојот на хеленскиот и римскиот концепт за задгробниот живот,
рајот и пеколот се јасно опишани за душата на секој човек: патеките на душите надолу и
угоре, мачители, како и мачилишта (Тартар) во кои се сместени најголемите грешници.
Во ваквиот концепт лежи митолошката и религиската основа на мистериските религии
во антиката, било нивен бог да е Дионис или Деметра, било нивен пророк да е Орфеј или
Платон. Врските со христијанството лесно се забележуваат и покрај очигледните разли-
ки. Особено интересно е поврзувањето на Ер со св. Јосиф во ранохристијанството.
Вергилиевата Книга на мртвите

Во 6-тата книга од Ајнеидата Вергилиј ни ја пренесува со поетски зборови својата
тажна и пророчка слика за подземниот свет со солзи и патхос. Неговите извори се
еклектички, но неговата поетска визија е лична и уникатна. И покрај големата временска
оддалеченост се забележува влијанието на Хомер и Платон. Во Кума, во Италија, Сиби-
ла, пророчицата на Аполон, му кажува на Ајнеј што се му е потребно за да може да го
посети својот татко Анхис во кралството на Хад. Тој морал да ја најде златната гранка
посветена на Персефона (Просерпина) и да го погреба својот другар Мисен. Влегува-
њето во подземниот свет не е опишано како некаква голема потешкотија. Додека
неговите другари го погребувале Мисен, Ајнеј тргнал во потрага по златната гранка:
Ајнеј ја крши гранката и, по погребните обреди за Мисен, и ја носи на Сибила:
Меѓу оние кои не биле погребани, Ајнеј го среќава својот кормилар Палинур, кој паднал
од крмата на нивното враќање од Африка, но успеал некако да стигне до бреговите на
Италија каде бил убиен од диви луѓе. Разговорот во многу нешта потсетува на средбата
меѓу Одисеј и Елпенор според човечките и верски емоции внесени во стиховите. Сибила
го утешува Палинур дека и покрај се ќе биде погребан од соседните племиња кои ќе му
подигнат и споменик. Пеењето продолжува:

Тука Ајнеј ја среќава Дидона, кралицата на Картагина, која се самоубила поради невоз-
вратената љубов од Ајнеј и неговото напуштање на градот. И покрај обидите да и објас-
ни за своите постапки таа бега во прегратките на нејзиниот прв сопруг Сихаеј.
Оттука Ајнеј стигнува до најдалечните полиња каде биле душите на хероите, чија
судбина била да загината во битка и кои биле мошне оплакувани на земјата: Тидеј,
Партенопај, Адраст и многу други. Душите на Тројанците му се доближувале, а на
Ахајците бегале. Тука го среќава и Дејфоб, синот на Пријам кој ја земал Хелена за жена
по смртта на Парис, кој му раскажува за издајството на Хелена и неговото загинување од
рацете на Менелај и Одисеј. Нивниот разговор бил прекинат од Сибила која опоменува
за кусото време кое тие го имале на располагање:
Мора особено да обрнеме внимание на Вергилиевиот опсежен и продлабочен концепт за
Пеколот – Тартарот и Рајот – Елисиските полиња:
Во Тартарот Вергилиј ги сместува Хомеровите грешници Титиј, Сисиф и можеби Тантал
но текстот не е сосем јасен што го отежнува неговото толкување. Единствено е именуван
Титиј, додека другите злосторници Вергилиј ги именува како Титани, кој биле фрлени на
дното на Тартарот од громот на Јупитер. Тартарот не е пекол само за херојските или мит-
ските грешници – во него се казнува секој којшто грешел. Природата на гревот поради
кои биле казнувани се согледува во зборовите на Сибила:
Потоа Анхис ги води Ајнеј и Сибила до ритчето од каде што тие можеле да ги видат
душите на прочуените Римјани кој допрва требало да се родат. Книгата завршува со
заминувањето на Ајнеј и Сибила од портата од слонова коска, а какво е значењето на
овој излез и зошто Вергилиј вака го завршува пеењето е неможно да се објасни:
Мора да се напомене дека Вергилиј своето дело го пишувал во втората половина
на I-от век пр. н. е., така што варијантите и додавањата се очигледни ако го споредиме
неговиот опис на подземниот свет со оние на Хомер и Платон. Секако постојат и други
извори за хеленската и римската замисла за задгробниот живот, но ја немаат нивната
продлабоченост, така што споредбата на овие три гледишта даваат најдобра слика за
природата и развојот на античката замисла, како духовна, така и световна.
Вергилиевата географија на Хадот е сосема прецизна. Најпрвин неутралната зона
содржи души на оние кои доживеале предвремена смрт (деца, самоубијци и неправедно
осудени); второ Полињата на тагата се населени од жртви на невозвратена љубов и

воини кој загинале в бој. Логиката на оваа распределба не е сосем јасна. Дали живеење
докрај на човечкиот век е нужно за целосен влез во подземниот свет? Потоа се јавува
крстопатот за Тартарот и Елисиските полиња. Критериумот на судење е мошне
интересен, бидејќи како и другите религиозни философи и поети, Вергилиј морал да
одлучи кој ќе заслужи измачување во неговиот пекол или награда во неговиот рај врз
основа на двете традиции и лично убедување. Кај другите автори оваа листа мошне се
разликува.
Сл. 2 – Ајнеј и Сибила во Подземниот свет (Jan Briegel, 1600)
Вергилиевиот Рај е идеализација на животот кој го воделе хеленските и римските

благородници, вредностите со чие исполнување им овозможувал влез во рајот е типично
етички: предаденост кон човештвото, земјата, семејството и боговите. Во Елисиј, одреде-
ни детали ја дополнуваат религиозната философија на Платон, која била именувана
особено како орфичка или питагорејска, а општо како мистична. Човековото тело е од
земја – зло и смртно, душата потекнува од божествениот вишен ајтхер – чист и бесмртен
и мора да се исчисти од загадување и гревови. Повторно се навраќаме на митот за Дио-
нис кој ја објаснува двојната природа на луѓето преку раѓањето од пепелта на победени-
те Титани (чеда на Земјата) кои го раскинале богот. Во кругот на повторното раѓање и
реинкарнација, оковот најпосле се кине и нема повторно раѓање на овој свет туку обеди-
нување со божественоста како чист дух во горниот воздух.
Традиционални елементи на Хадовото кралство

Целото кралство се нарекува Тартар или Ереб, иако овие називи се даваат само на
одредени негови делови како мачилишта, наспроти Елисиј или Елисиските полиња.
Понекогаш рајот се сместува на некое далечно место во горниот свет како Островите на
блажените. Обично постојат тројца судии во подземниот свет: Минос, Радамант(иј) и
Ајак, чии должности се разликуваат од автор до автор. Реките вообичаено се 5 на број:
Стига (Стикс, реката на омразата), Ахеронт (на јадот), Лета (на заборавот), Кокит (на
плачот) и Пирифлегетонт или Флегетонт (на огнот). Најголема важност за религиската и
философска замисла за селењето на душата и повторното раѓање има Реката на Забора-
вот (Лета). Обичај било мртвите да се погребуваат со паричка во устата за да можат да
му платат на скелеџијата Харон за пренесувањето преку реката. Хермес Psychopompus
честопати бил во улога на водич на душите од овој свет во подземниот. Страшниот
триглав пес Кербер го чувал влезот во кралството.
Сл. 3 – Хад (римска копија на хеленск оригинал од V век пр. н. е.)
Хад е нарекуван и Плутон или Дит (Дис) во Рим, што значи „богат“ однесувајќи се
или на тоа што бил и бог на земјата и плодноста или, пак, на тоа што бил „богат“ со оние
што биле во неговото царство. Римјаните го нарекувале Orcus (Орк), што веројатно
значи „оној или место што омеѓува, затвора“. Понекогаш Хад (можеби значи „невидени-
от“) не се именува туку на него му се обраќаат со некој епитет, како што е обичај на
страшните божества, вклучувајќи го и ѓаволот. Хад, неговото кралство и жители се
нарекуваат хтонијци, земјани, наспроти светлината на Олимп и ајтхерот. Но, Хад се
нарекува и „хтонски Ѕевс,“ а негова кралица е Персефона.
Во Хадот има Пекол (Тартар) и Рај (Елисиј). Традицијата развила архетипи на
грешници кој страдале вечно: Титијевиот дроб бил вечно раскинуван од мршојадец,
Иксион бил окован на тркало кое вечно се вртело, Данаидите залудно носеле вода во
садови без дно, Сисиф постојано тркалал камен угоре по ридот, а Тантал бил измачуван
од храна и пиење.
Ериниите (Фуриите) обично биле жители на Адот, како и Хеката. Хесиод пее за
тоа како Ериниите биле родени од крвта која паднала на земјата по кастрацијата на Уран,
а според други тие се потомци на Ноќта. И двете верзии се соодветни според нивната
сфера и нивните моќи. Обично во книжевноста се опишани како ужасни жени кои носат
змии во своите раце или коса и носат факели и стапови, безмилосни и осветнички на
злочин, особено убиство или пролевање на роднинска крв и тие можат бесконечно да
гонат некој кој пролеал родителска крв. Ериниите веројатно се претставнички на стариот
морален ред на правдата во рамките примитивното општество, каде кодот „око за око –
заб за заб“ се спроведува од лична крвна освета од фамилијата или кланот. Ова се согле-
дува во Ајсхиловата трилогија Орестија, каде Ериниите го прогонуваат Орест по уби-
ството на сопствената мајка, но нивната улога е заменета со новиот ред на правдата:
Ареопагот, судот во Атина. Последната трагедија Евмениди – „Љубезни“, под кое име
биле почитувани во Атина, се логичка еволуција на Ериниите со напредокот на хелен-
ската цивилизација.
Христијанската замисла за Сатаната не треба да се меша со античкиот портрет на
Хад, бидејќи тој не се бори за душите на смртниците со својот брат Ѕевс. Хад е ужасен,
неумолив во својата строгост, но тој не е зло ниту пак мачител, луѓето се плашеле од
него бидејќи се плашеле од самата смрт, која е неизбежна. На крајот мора да се биде
внимателен при заклучокот дека сите антички автори во своите дела го третирале Адот
толку сериозно. Во Жаби, влегувањето на Аристофановиот Дионис во голема мера се
разликува од она на Ајнеј.
За читање:
Хомер, Одисеја, 11 пеење
Платон, Политеја, 614b–621d
Вергилиј, Ајнеида 6 пеење

Овидиј, Метамофорзи, 10. 1–85, 11. 1–66
Вергилиј, Geor. 4. 452–526
Апулеј, Метаморфози, 11. 5, 16, 23
Деметра и Елевсинските мистерии
Митот за Деметра и Персефона

Има две Хомерски химни на Деметра, од кои 13-тата е само кус увод на големата 2
химна која е од особено значење, бидејќи во неа во целост се раскажува митот за
грабнувањето на Персефона и основањето на храмот во Елевсина:
Хомерска химна на Деметра 13:
Хомерска химна на Деметра 2:
Интерпретација на Хомерската химна на Деметра 2

Митот за Деметра и Персефона претставува варијанта на вечната и основна тема –
смртта и раѓањето на вегетацијата како метафора и алегорија на духовното воскреснува-
ње. Во Новиот Завет (Јован 12:24) ваквиот архетип е изразен на следниот начин: „...ако
зрното пченично, што паднало на земјата, не умре, останува само; а ако умре – ќе донесе
голем плод.“ Во хеленските химни алегоријата е предадена преку трогателните чувства
на мајка и ќерка, иако најчесто метафорично е вклучен однос помеѓу божица на плоднос-
та и нејзиниот мажјак, било љубовник или син (Афродита и Адонис, Кибела и Атис,
Семела и Дионис итн.). Деметра најчесто е претставувана како божица на созреаното
жито, а Персефона како божество на расцветаните нежни цвекиња (пупки). И двете во
молитвите се повикувале заедно како „божиците“. Персефона, која често се нарекувала
само Korē, „Мома (Девојка)“, е ќерка на Ѕевс и Деметра, при што уште еднаш се
согледува „светиот брак“ меѓу божицата Земја и Небесниот бог.
Ова е химна во која се согледува религиската алегорија за смртта и повторното
раѓање, воскресение, и спасение, особено преку параболата на одгледувањето на малиот
Демофонт од Деметра, кој ако не се вмешала неговата мајка Метанејра, преку огненото
прочистување, ќе се здобиел со бесмртност. Значи ако човек биде одгледуван од Деметра
и биде воведен во нејзините мистерии, тој ќе ја пронашол својата бесмртност и радост
преку љубовта и одаденоста на светата мајка, која што била обилно давана не само на
Демофонт туку и на нејзината сакана ќерка.
Во оваа химна се согледува и суровиот карактер на Хад во начинот на грабање на
младата Персефона и митолошките причини за истакнувањето на Хеката како божество
на подземниот свет. Основниот карактер на Хад како бог на плодноста е очигледен од
местоположбата на неговото царство, насилната природа и неговата поврзаност со коњи-
те. Тој е бог на поледелското изобилие (споредено со лат. варијанта Pluto, Dis), но тој не
смее да се меша со Ploutos (Богатство) споменат во последните стихови на химната, кое е
всушност друго божество на земјоделското изобилие и благосостојба, потомок на
Деметра и Јасион.
Сл. 1 – Враќањето на Персефона (Frederick Lord Leighton)
Триптолем
Триптолем, кој се јавува во завршните стихови на химната, вообичаено се претста-
вува како гласник на Деметра кога таа ја возобновува плодноста на почвата. Тој ги
ширел нејзините вештини на земјоделието во новите земји, често патувајќи со волшебна
кола влечена од големи змии, која била дар од Деметра. Понекогаш античките мито-
графи го поистоветуваат со Демофонт или пак го сметаат за негов брат. Кај Платон, тој е
судија на мртвите во подземниот свет.
Елевсински мистерии
Химната на Деметра е од особено значење бидејќи преку неа се согледува приро-
дата на култот на божицата во Елевсина. Градот Елевсина бил оддалечен околу 20 км од
Атина, познат како религиски центар каде се развила церемонијата во чест на Деметра и
Персефона, во која церемонија особена улога имал и градот Атина. Овие обреди, посе-
бен вид мистерии, биле отворени само за оние кои сакале да бидат воведени во нив.
Следбениците се заколнувале на целосна тајност, а во случај на откривање на светите
обреди биле немилосрдно казнувани. Но, сепак ова не значи дека малкумина можеле да
бидат воведени во мистериите. На почетокот учеството било ограничено само на граѓани
од Атина и Елевсина, но подоцна во нив учествувале следбеници од сиот хеленски свет,
а подоцна и следбеници од римската империја.
Во обредите немало ограничување на учесниците според полот, возраста, та дури
можеле да учествуваат и робови. Се смета дека овие мистерии водат потекло од Орфеј.
Сепак, тешко е да се издвојат разликите меѓу сличните мистериски култови во антиката,
бидејќи заедничкиот именител е вербата во бесмртноста на душата и задгробниот живот.
Сите проучувачи на овие мистерии даваат мошне различни претпоставки за она
што може да биде највозвишено и најпродлабочено во култот, што укажува на успеш-
носта во сокривањето на тајните на овие мистерии. При ископувањата во светилиштето
во Елевсина пронајдени се зданијата поврзани со церемониите, а и храмот на Деметра во
кој се славеле конечните откровенија на мистериите. Но сè уште не се пронајдени сведо-
штва кои можат да ја разоткријат таинственоста еднаш за секогаш. Веројатно свештени-
ците усно ги пренесувале преданијата за она што е кажано од божицата за да се научат.
Невозможно е да се знае колку од обредот е содржано во Химната на Деметра
или пак да се претпостави дека најдлабоките тајни се раскажани во неа, а и да се заклучи
од она што е опеано во химната. Секако одредени делови од церемониите може да се
насетат од текстот, но веројатно тоа се деловите кои биле јавни, познати на многумина, а
не само на посветените. Така може да се претпостави дека во химната се означени
временскиот период од 9 дена, спојувањето, носењето факели, размената на шеги,
носењето посебна облека (велот на Деметра), пијалокот Kykeon, дури и точни географски
показатели (местоположбата на храмот).
Емотивната нишка на поемата можеби упатува на мистичната изведба поврзана со
церемонијата. Траурот на Деметра, нејзината избезумена потрага и талкање, чудесните
преобразби на божицата, потресното повторно обединување на мајката и ќерката,
благословеното враќање на вегетацијата на испустената земја се очигледно се делови од
мистериите.
Според сведоштвата можните основни постапки во славењето на Елевсинските
мистерии се поделени во етапи: 1. учество во Помалите мистерии, во кои се вклучени
подготвителните чекори во воведувањето; 2. напредок кон Поголемите мистерии, во кое
се случува целосното воведување во култот; и можна 3 етапа што подразбира учество во
највозвишените обреди. Веднаш паѓа в очи дека овие мистерии во голема мера се разли-
куваат од празниците славени во панхеленските светилишта во Олимпија и Делфи, отво-
рени за сите, без таинственост или воведување или основна мистична философија (иако
одговорот на пророштвото и предаденоста на бог може да се сместат во овој контекст.
Две главни свештенички фамилии се поврзани со Елевсина. Меѓу многуте свеште-
ници, нивни помошници, највисок свештеник бил Хиерофант, кој можел сам да им ги
открие на верниците последните мистерии покажувајќи го светиот предмет hiera, чија
титула во превод значи „Оној кој што открива Hiera“. Значајни биле и свештениците на
Деметра кои живееле во светиот дом. Многумина од свештениците добивале фиксна
сума пари од воведениците како такса за нивните услуги. Воведениците биле водени и
спонзорирани од покровители.
Помалите мистерии се одржувале во Атина, обично еднаш годишно во раната
пролет. Церемоните веројатно биле фокусирани на обредното прочистување, жртвопри-
несување, молитви и прочистување со вода итн. Големите мистерии се одржувале еднаш
годишно во текот на септември и октомври. Главниот настан на цермониите (по проце-
сиите) се одржувал во храмот на Деметра во три етапи: драматично играње, откровение
на светите предмети и изустување на одредени зборови.
Не може да се прифати тврдењето дека Дионис бил сосем исклучен од култот на
Деметра во Елевсина. Iacchos е друго име за богот Дионис, потоа митот за Ѕагреј-Дио-
нис, кој е директно поврзан со орфизмот, ја прави Персефона мајка на Дионис. Како бог
на вегетацијата, смртта и раѓањето, секако е дел од философијата на култот кој во превод
е верба во задгробен живот.
Триумф на матријархатот
Повторно се јавува митолошка верзија на вечната тема на доминантната земјена
божица и нејзиниот подреден љубовник, кој умира и повторно се раѓа за да обезбеди
повторно раѓање на посевите и воскреснување на душите на смртниците. Според митот
Деметра ја искушува патријархалната моќ на Ѕевс, и покрај неговата врховност, волјата
и на двајцата на крајот се задоволува. Деметра ја дели љубовта на својата ќерка со Хад,
како кралица на подземниот свет 1/3 од годината и повторно враќање во надземниот свет
останиот дел од неа: мистичниот круг на раѓањето и смрта е објаснет со мит приспособу-
вајќи еден специфичен матријархален верски обред.
Орфеј и орфизмот: мистериски религии во Рим
Орфеј и Евридика
Овидиј ни ја опева приказната за тоа како Орфеј ја изгубил љубената Евридика:
Овидиј, Метаморфози, 10. 1–85, 11. 1–66:
Во продолжение, Овидиј ја продолжува приказната со бесот на Бакх поради
смртта на поетот кој ги пеел своите мистерии и казнувањето на тракиските жени
преобразувајќи ги во дрвја, поради што богот и ја напушта Тракија.
Вергилиј во Georgica (4. 452–526) го пренесува истиот мит, со мали разлики во
деталите од приказната, но, секако со поинаков поетски тон:
Вергилиј, Georgica, 4. 452–526:
Според Вергилиј, Евридика стапнува на змијата додека бега од Аристај, синот на
Аполон и Кирена. Всушност и двата поета ја пренесуваат традицијата за трагичната
љубовна приказна на Орфеј и Евридика: пајан за предаденоста на љубовникот кон
љубената, на сопругот кон сопругата. Орфеј станал архетип за поет и свирач, за големата
и сеопшта сила на уметноста.
Сл. 2 – Орфеј и Евридика

Животот на Орфеј, религиозниот поет и свирач

Орфеј има и поинаква природа, која поради недостигот на сведоштва невозможно
е целосно да ја осознаеме. Тој бил сметан за основач на една особена религија, пророк,
кој заедно со своите свештеници и ученици ги напишал светите зборови од кои настана-
ла своевидна библија на догма, обред и однесување. Разните верзии според традицијата,
спротивставените и нејасните сведоштва особено го отежнуваат одредувањето на приро-
дата и ликот на ваквиот Орфеј, но, сепак неколку значајни „факти“ можат да се издвојат
од различните сведоштва.
Орфеј потекнувал од Тракија, неговата мајка била една од Музите, најчесто се
споменува Калиопа, а татко Ојагар – тракиски речен бог или, пак, великиот бог Аполон,
чиј следбеник бил и самиот. Тој и се додворувал и успеал да ја придобие љубовта на
Евридика, дријада (горска нимфа), со привлечноста на сопствената музика. Кога таа по-
чинала се упатил во адот за да ја врати меѓу живите, но не успеал. Орфеј учествувал во
походот на Јасон и аргонаутите. Тој имал син или ученик, Мусај, кој во голема мера му
бил сличен. Меѓу повеќето верзии за неговата смрт, неколку се особено интересни во
потрагата за историскиот религиозен учител Орфеј. Во античката традиција се сметало
дека, според една верзија, тој бил погоден од громот на Ѕевс бидејќи во своите мистерии
поучувал за нешта непознати дотогаш; според друга верзија дека бил убиен во завера од
сонародник кој не сакал да го прифати неговото учење.
Според општата традиција тој бил убиен од тракиски жени, но во голема мера се
разликуваат причините за нивното непријателство кон божествениот поет: бес поради
нивното занемарување по смртта на Евридика или, пак, поради неговото одбивање да ги
воведе во своите мистерии, или поради заведување на нивните мажи во мистериите и
нивно оддалување од домот. Понекогаш овие Тракијки се следбенички на култот на
Дионис, спротивставени на Орфеј поради нивниот бог, како негов противник во обидот
за наметнување на култот во цела Тракија, кој противник бил посветен на Аполон, богот
на сонцето, та затоа богот ги испратил своите мајнади да го растргнат бардот на парчи-
ња. Според некои деловите од телото на Орфеј биле закопани од неговата мајка и
сестрите Музи во Тракија или во областа на планината Олимп, а неговата глава и лира во
Лезбос каде бил подигнат храм во негова чест. Главата станала извор на пророштва, но
неговото пророштво било истиснато од Аполон. Храм на Бакх бил изграден на местото
каде била закопана неговата глава.
Очигледен е дуализмот во овие спекулации, при што Орфеј се поврзува и со Апо-
лон и со Дионис, со што се поставуваат многу прашања за тоа: дали постоел навистина
Орфеј, кој мисионер загинал во Тракија со насилна смрт? Дали тој ги спротивставил
култовите на Аполон и Дионис? Дали, пак тој ги помирил и го приспособил култот на
источниот Дионис со оној на хеленскиот Аполон? Како и да се толкуваат сведоштвата,
дуализмот е очигледен. Музиката, магијата и пророштвата упатуваат на Аполон, особено
неговата музика како антитеза на бучната музика на Дионис, потоа приказните за мисо-
генија можно е да упатуваат на една религија, во одреден период, која била ограничена
за мажи наспроти култот на Дионис каде во најголем дел учествувале жени. Од друга
страна орфичките иницијации и мистерии по својата природа се дионисиски, потоа и Ор-
феј и Дионис се растргнати на парчиња (како и Пентеј), и слегуваат во подземниот свет.
Според традицијата историскиот Орфеј не бил бог туку херој кој живеел, страдал
и загинал, чиј гроб бил свет и кој имал свој култ. Според ова тој бил пророк, свештеник,
светец, чиј бог бил Аполон или пак Дионис, а можно е и обата. Ваквото верување е
мошне субјективно, но уште од V век ст.е. тој било сметан за човечки верски учител, чие
учење се пренесувало преки свети списи (кои му се припишуваат нему), за кое се смета-
ло дека потекнува од мошне древни времиња. Традицијата пренесува дека плочки напи-
шани од него биле пронајдени во планините во Тракија, чија содржина била напишана со
моќна привлечност и волшебност. Во IV век Платон наведува стихови во хексаметар од
Орфеј и раскажува за свештеници кои ја проповедале неговата порака за спасение. По-
доцна на Орфеј му се припишуваат песни за боговите и за настанувањето на сите нешта.
Химните кои пристигнале до нас под името на Орфеј, својот облик го добиле во првите
векови на новата ера, всушност т.н. Орфички химни биле создадени во II-от или III-от век
н. е., според тоа и неможно е да ни помогнат во обидот за реконструкција на раната
орфичка доктрина.
Во музиката, уметноста и поезијата на Орфеј била инспирација за илјадници дела.
Неговите митови сведочат за моќта на музиката над животните и неживата природа, над
човечкиот раздор и над самата смрт – болка поради загубата и надеж за повторно
обединување по загубата на љубената/иот.
Орфичка библија
Доминантен бог во орфичкиот пантеон бил Дионис, најчесто под името Ѕагреј.
Иако веќе напоменавме за воведувањето во мистериите и обредниот живот на прочисту-
вање, поподробни известија за нив немаме. Веројатно пролевање крв и јадење сирово
месо било забрането поради основното верување во селење на душата и светоста на сиот
жив свет. Можно е да се реконструираат основните теми на орфичкото учење, со митот
за Дионис во центарот на ова учење. Иако паралелите со Хесидовата Теогонија се очи-
гледни, сепак има суштински разлики.
Првото начело било Хронос (Времето) опишувано како змија со глава на бик и лав
со лицето на бог во средина. Хронос го придружувала Адрастеја (Нужноста), а од него
настанале Ајтхер, Хаос и Ереб. Во Ајтхерот, Хронос обликувал јајце кое го поделил на
две, а од него се појавил првородениот од сите богови – Фан, творецот на се, нарекуван
со многу имиња, меѓу нив и Ерос. Тој бил двополно божество со сјајни златни крилја и 4
очи, кое можело да се пројавува во облици на разни животни. Од Фан настанала Ноќта,
која станала придружник во создавањето и наследник на неговите моќи. Ноќта понатаму
ги родила Гаја и Уран, од кои, пак, се родиле Титаните. Следниот Крон ја презел власта
од Ноќта, а како и кај Хесиод, Ѕевс со борба ја презема власта од неговиот татко Крон.
Понатаму Ѕевс го проголтува Фан заедно со сите претходни творби вклучувајќи го и ис-
клучителниот човечки род од златното доба, и одново создава сè со помош на Ноќта.
Како втор творец, Ѕевс станува почеток, средина и крај на сите нешта. Најпосле од вр-
ската на Ѕевс со Кора (Персефона) се раѓа Дионис. Митот за раѓањето на Дионис е осо-
бено силен за догмата која ја обезбедува. Основното во митот е тоа што детето-бог е рас-
тргнато од Титаните, кои потоа се казнети од громот на Ѕевс. Од пепелта на Титаните на-
станале смртниците, затоа луѓето се дел зло и смртни, а дел чисти и божествени, бидејќи
злите Титани во себе внеле и делови од телото на богот. Срцето на Дионис било спасено
и тој се родил повторно.
Според ова орфичката библија во себе го содржи учењето за бесмртноста на
душата и нужноста да се одржува нејзината чистота наспроти труењето и понижувањето
на телото, замислата за оригиналниот грев, селење на душата и награда или казна во
задгробниот живот, и на крај, по разните етапи на прочистување – апотеоза – обединува-
ње со божјиот дух во кралството на вишниот ајтхер. Семето на сите нешта произлегува
од Фан или Ѕевс – од Едно сè произлегува и во Едно сè повторно се враќа. Платоновиот
мит за Ер и Вергилиевата визија за задгробниот живот се под силно влијание на орфич-
ката замисла. Обредното прочистување и катарзата на великот бог Аполон се меша со
дионисиското верување во крајната бесмртност на човековата душа за да обезбеди
дисциплина и контрола на екстатичката пасија на дионисиските мистерии.
Сличностите меѓу христијанството и останатите мистериски религии во антиката
се особено забележливи. Орфеј и Исус имаат многу заеднички атрибути во раните веко-
ви од новата ера, но од сите антички божества, Дионис е најблизу до ликот на Христос.
Мистериски религии во Рим

Секако поврзаноста на Христос со виното довеле до постојано ползување на
митовите и особините на Дионис во раната христијанска иконографија. Ѕидниот мозаик
од III век н.е. во гробишта под базиликата Св. Петар во Ватикан и мозаиците во визбата
во црквата Св. Констанца во Рим несомнено упатуваат на виното на Дионис, симболот
на новиот живот по напуштањето на стариот и христијанското воскресение, та според
зборовите на Исус во Јован 15:1: „Јас сум вистинското вино.“ Во истите гробишта има
гроб на кој се гледаат и пагански и христијански погребни обичаи, особено еден од
саркофазите, од III-от век н.е., е украсен со релјеф на кој е прикажано како Дионис ја
наоѓа Аријадна. Без разлика дали мртовецот бил христијанин или не, наоѓањето на Ари-
јадна како се буди од сон од богот на обновување на животот е алегорија за будењето на

душата по смртта, што е подеднакво важно и за христијанското учење и за паганското
верување во задгробниот живот. Мистериите на Дионис биле раширени во голем дел од
античкиот свет, така што сличностите меѓу нив и христијанските mythoi и синкретизмот
се очигледни. Поимот синкретизам во религиски и митолошки контекст ускладување на
различни култови и нивните митови во своевиден вид на единство.
Мистериите биле нашироко распростанети во римската империја во текот на
првите четири векови од нашата ера. Како и христијанството тие му давале на секој еден
верник надеж за подобар живот во еден неизвесен свет и очекување на нов живот по
смртта. Но бидејќи мистериите вклучувале воведенија во таинствено знење, сведоштвата
за нив се делумни и несоодветни. Може да се каже дека мистериите вклучувале чувство
за припаѓање кон одредена група и дека на воведенијата им претходело некакво открове-
ние што придонесувало за чувство и ослободување на радост со надеж за подобра идни-
на во овој живот и живот по смртта. Честопати воведениците се подложувале на дисци-
плина кон правилата за живеење, што водело неизбежно кон поврзување на моралноста
и религијата.
Мистериите на Деметра во Елевсина привлекувале воведеници од сите класи низ
империјата и се одржале се до доцната антика. Светилиштето било урнато од Хуните во
395 г. н.е., по што христијаните никогаш повторно не го изградиле.
Мистериите на Кибела и Атис биле мошне популарни во римскиот свет, но
насилните делови во овој култ, особено самосакатењето на галите (Galli – ’свештеници-
те‘) ја намалиле популарноста на овој култ со митовите за воскресение. Пролевањето крв
на бик станало посебен обред во воведувањето во овие мистерии. Овој обред бил наре-
чен taurobolium, при што воведеникот стоел во јама под бикот, за да се пролева крвта на
бикот врз него. Ова крштевање симболизира прочистување, испирање на стариот живот
и воскресение на нов, а повторното раѓање било симболизирано со пиење млеко, пијало-
кот на новороденото дете, при што особена улога имале свирките (музичките инструмен-
ти) во култот на Кибела. Како и Елевсинските, овие мистерии се одржале до IV век н.е.
По мистериите на Деметра, најстари хеленски мистерии се оние на Кабејрите чиј
култен центар бил островот Самотрака и градот Пергам. Самите Кабејри обично се наре-
чени theoi megaloi – „Велики Богови“. Понекогаш биле поистоветувани со Диоскурите,
Кастор и Полидевк (Полук), па според тоа поврзани со заштита на морепловството, та
дури се пренесува дека и аргонаутите биле воведени во овие мистерии. Како и останати-
те, овие мистерии се одржале до IV век н.е.
Три источни мистериски религии биле мошне раширени низ римскиот свет, иако
понекогаш асимилирани од хеленската и римската митологија. Од Персија бил раширен
култот на Митра, бог на светлото и вистината, праведниот борец за доброто над злото.
Во митот за Митра се раскажува за чудесното раѓање на богот од карпа и колењето бик

од чија крв настанала плодноста на земјата. Обредите се извршувале во подземни капели
или Mithraea. Дури над 400 вакви капели се пронајдени низ римскиот свет, до каде
стигале римските војници и трговци. Основната иконографија на митраизмот била т.н.
тауроктонија – сцена во која е претставен Митра меѓу други ликови како убива бик,
веројатно обредно жртвување, преку кое богот обезбедува добродетелство и повторно
раѓање на воведениците. Култот бил особено раширен меѓу воените заповедници,
војници и морнари и бил ограничен само за мажи. Деталите не се познати, освен 7-те
степени на воведение и високиот степен на самодисциплина на следбениците. Церемони-
јата вклучува и заеднички оброк. Митраизмот бил најголемиот соперник на христијан-
ството, а како и останатите мистерии се одржала до IV век н.е.
Сл. 3 – Митра (Музеј на Ватикан)
Втората источна мистериска религија е култот на Атаргатис (иако степенот на

таинственост не бил како кај останатите), позната за Римјаните како Dea Syria – „сириска
божица“. Оригинално оваа божица била Мајката Земја, како Кибела и Деметра, а нејзи-
ниот култ бил раширен во римската империја од римските војници, нејзини храмови се
пронајдени и во самиот Рим. Нејзиниот љубовник бил различно нарекуван: Тамуз или
Душара, но нејзиниот свет брак со семитскиот громовник Хадад ја поврзува божицата со
останатите небесни богови: сирискито Баал, хеленскиот Ѕевс и римскиот Јупитер. Нејзи-
ниот култ вклучувал диви обреди во кои екстатичките свештеници сами се камшикувале.
Меѓу Римјаните обично за нејзин љубовник се сметал Јупитер Долихен, кој бил претста-
вуван како држи секира и гром стоејќи на плеќи на бик.
Третата источна мистериска религија е култот на египетската божица Исида (Изи-

да). Како и Деметра и Кибела, Исида била божица на плодноста, доносителка на нов
живот и надеж. Нејзиниот мит вклучува потрага, но овој случај на нејзиниот сопруг и
брат Осирис (Озирис), кој бил растргнат од зла сила – Сет, и потрага по дете – Хорус
(познат и како Харпократ). Нејзините атрибути вклучуваат свирка – систра (вид тропка),
сад во облик на женска града за млеко и стомна за света вода од Нил. Нејзиниот култ бил
поврзан и со богот Серапис, чије потекло е сосема непознато. Храмови на Исида и
Серапис се најдени низ некогашните простори на целата римска империја. Овој култ бил
прифаќан од мажи и жени како поблаг во споредба со ужасните култови на Кибела и
сириската божица. Лукиј, јунакот на Апулеевата новела Метаморфози (Златното
магаре), и се обраќа на божицата за помош за да го врати својот човечки облик напуш-
тајќи го својот облик на магаре. Таа му се јавува на сон и го советува како да го земе
венецот од рози од рацете на свештеникот кој наредниот ден ќе учествувал во поворката
во нејзина чест. Кога Лукиј успеал да го стори тоа, повторно се здобил со човечки облик,
а чудото ја принудило толпата да и се моли на божицата:
Сл. 4 – Исида (Музеј на Египет, Каиро, 1300 г. пр. н.е.)

Апулеј, Метаморфози (Златното магаре), 11. 16:

Кога Исида за првпат му се јавила на Лукиј за да му одговори на неговите молитви, таа
се опишува со термини кои совршено го расветлуваат значењето на синкретизмот,
изразен со моќ и ентузијазам што дури и преводот целосно не може да го избрише:
Кибела, Атена, Афродита, Артемида, Деметра, Персефона, Хера – древните крали-

ци на небото и земјата, се тука спомнати преку процесот на синкретизам, вклучени во
големата египетска божица – Исида. Апулеј, чие сведоштво е речиси сосем веродостојно,
ни укажува на каков начин во II век н.е. (тој бил роден околу 120 г. н. е.) ликовите од
хеленската и римската митологија се обединуваат во една божествена моќ. Лукиј (преку
кого Апулеј очигледно го опишува сопственото искуство) бил три пати воведуван во
мистериите на Исида и Серапис, а неговиот живот бил посветен на Исида. Силата на
искуството на воведување во мистериите се открива во описот на Лукиј:
За читање:
Овидиј, Метамофорзи, 10. 1–85, 11. 1–66
Вергилиј, Geor. 4. 452–526
Апулеј, Метаморфози, 11. 5, 16, 23

Ајсхил, Седумината против Теба
Софокле, Ојдип Тиранин
Софокле, Ојдип на Колон
Софокле, Антигона
Херодот 1. 1–5
Еврипид, Феникијки
Овидиј, Мет., 2. 846–3. 2, 3. 318–338
Статиј, Тебаида
 Месни хеленски легенди 
Увод
Херој и хероина во легендите и народните приказни

Претходно беше кажано како рускиот научник Владимир Проп покажал дека еден
посебен вид народна приказна има универзална структура во која деловите секогаш се
јавуваат по ист редослед. Во хеленските легенди, како во народните приказни, се среќа-
ваат многу мотиви кои се повторуваат, иако не секогаш толку предвидливо како во
структуралната теорија на Проп. Постојано се јавуваат 10 мотиви:
1. Херојот има необично раѓање и детство.
2. Тој неминовно се соочува со спротивставување од секаков вид уште на
почетокот, поради што тој мора да ја докаже својот вроден углед совладу-
вајќи секакви тешкотии и предизвици.
3. Неговиот непријател или непријатели обично ги поттикнуваат неговите
подвизи.
4. Тој секогаш е помаган барем од еден божествен или човечки сојузник.
5. Тој се соочува со несовладливи препреки, најчесто работи кои мора да се
исполнат или потрага која мора да се заврши.
6. Возбудливите судири со божество, човек или чудовиште го претставуваат
со физички, сексуални и духовни предизвици.
7. Тој исто мора да внимава на табуа – не смее да гледа назад, забрането
овошје или да биде љубопитен.
8. Смртта е последниот предизвик, обично слегува во подземниот свет и се
враќа од него.
9. Успехот на херојот може да биде награден со брак, политичка безбедност,
богатство или моќ.
10. Дел од достигањата на херојот се знаење преку страдање, прочистување,
воскреснување, спас, та дури и деификација.
Овие мотиви и многу други се појавуваат во бесконечен број варијанти и тие ќе продол-
жат така се додека човековата природа остане иста. Разубавени со уметничката вештина,
тие одушевуваат и известуваат додека допираат до длабочините на човековата душа.
Проповата анализа на структурата е мошне полезна за компаративната митоло-

гија, но може да биде и грешна. На пр. потрагата на Персеј, Одисеј и Ајнеј се слични до
некој степен, но сите се воодушевувачки токму поради своето различие. Ајант и Ахил
претставуваат дава различни тематски кодови на херојското arete („доблест“). Хектор и
Парис не се обичен образец на спротивставени карактери на два брата, туку емоционал-
но и психолошки тие се два различни света, така што нивните чувства за војната, живо-
тот и смртта, љубовта и бракот се сосем различни. Некои херои не делуваат секогаш
како херои со што ги откриваат човечките слабости, дури и сите не живеат секогаш сре-
ќен живот, а некои дури и се уништени од хероините со кои се поврзани. Понижувачката
смрт на Јасон и смртта на Херакле се и маченички и славни, а и Тесеј доживува беден
крај обесчестен во прогонство.
Во легендите за хероините исто така има мотиви кои се повторуваат и варираат.
Тие обично имаат кралска или божествена става и необична убавина и обично се мајки
на херои. Како и Проп во својата анализа на хероите, Буркерт ги сведува различните
животи на хероините во јасен след од 5 функции: 1. девојката го напушта домот; 2. де-
војката е одделена; 3. забременува од бог; 4. претрпува казна или сл. непожелни после-
дици; 5. таа е спасена и нејзиниот син се раѓа. Како девојка или сопруга на херојот може
да стори јуначко дело поради слепата предаденост кон својот сакан. Ариадна му помага
на Тесеј во убивањето на минотаурот, а без Медеја, Јасон никогаш немал да го пронајде
златното руно. Кога хероините се напуштени или се предадени, тие можат да се одмаздат
на застрашувачки начин или, пак, да најдат спас како Ариадна. Херојот може да биде
уништен од хероината со измама, како на пр. убиството на Агамемнон од Клитајмнестра
или унишувањето на Јасон од Медеја. Хелена Тројанска станала архетип за нејзината
многустрана природа, Антигона за праведната борба против тиранијата, Пенелопа за
верност, особено амазонките кои имаат машка доблест, како онаа на хероите.
Микенскиот свет и хеленските киклоси

Хеленските легенди во најголем дел се поврзани со градовите и областите кои
биле дел од микенската цивилизација во доцното бронзено доба (1600–1100 г. пр. н. е.).
Најбогатиот град меѓу нив – Микена го дал името на овој период, а неговиот крал ги
водел Ахајците во најголемиот нивен поход во војната против Троја. Има три поголеми
географски групи во киклосите на легендите: прво местата на Пелопонес – Микена,
Тиринт, Аргос, Спарта и руралната област на Аркадија; второ, местата на останатиот дел
од Хелада – Атена во Атика, Теба и Орхомен во Бојотија и Јолкос во Тесалија; трето,
Троја во Мала Азија. Покрај овие групи има легенди поврзани со Крит, каде на микен-
ската цивилизација и претходела минојската, која владеела со Егејот пред својот крах во
XII век пр. н.е. Конечно приказната за Одисеј, иако базирана во микенскиот свет се шири
многу подалеку и вклучува во себе многу народни приказни.
Хеленските киклоси имаат и историска димензија која ја потврдија археолошките

наоди. Најголемиот дел од минојските и микенските места се ископани: Кносос, Троја,
Микена, Тиринт, Пилос, Теба и Атина итн. Секако најинтересна e дебата како да ги
издвоиме историските податоци од замислениот волшебен митски свет.

Овидиј, Мет., 2. 846–3. 2, 3. 318–338
Тебански киклос
Основањето на Теба
Историската Теба бил централен град во Бојотија, рамница во централна Хелада
опколена со низа од планини: Парнет, Китајрон, Хеликон и Парнас, која се граничи со
морскиот теснец на Евбоја. Теба била сместена на низок рид која ја дели на две бојоти-
ската рамница. Нејзината тврдина била наречена Кадмеја, во кој назив се чувал споме-
нот за Кадмо, легендарниот основач на градот. Кадмо бил син на кралот на Тир, Агенор,
и брат на Европа. Тој бил пратен на запад во потрага по својата сестра, која била грабна-
та од Тир, мит кој е еден од многуте приказни за грабања на жена од Азија во Европа и
обратно. Херодот ни ја пренесува оваа легенда на почетокот на неговото дело Историја
во обид да направи разграничување помеѓу митологијата и историјата. Во овие митови,
непријателството меѓу хеленскиот и азискиот свет, кое својот врв го достигнува во Хеле-
но-персиските војни во 494–479 пр. н. е., започнува кога феникиски трговци ја грабну-
ваат аргејската принцеза Ио и ја одведуваат во Египет. Хелените (кои Херодот ги наре-
кува Критјани) за возврат ја грабаат Европа и ја одведуваат на Крит. Образецот можел да
биде и обратен: Хелените ја одведуваат Медеја од Колхида, а за возврат Тројанецот
Александар (Парис) ја грабнува Хелена од Спарта. Херодот објаснува дека Персијците
поради овие митови, верувале дека Европа и Азија биле постојано одделени и непри-
јателски настроени. Како историограф тој се сомневал во овие приказни та затоа не мо-
жел да ја потврди нивната вистинитост (1.5), и за него разликата меѓу митот и историјата
е очигледна.
Европа
Приказната за Европа е прва во која азиски лик влегува во хеленскиот свет. Во
вообичаената верзија на митот (која се разликува од онаа на Херодот), Ѕевс преобразен
во бик ја одведува неа на Крит. Овидиј исто така дава опис на ова грабнување:
Овидиј, Метаморфози во Мет. 2. 846–3. 2:
Кадмо, основачот на Теба

Во меѓувреме Кадмо, братот на Европа, тргнал да ја бара својата сестра и стигнува
во Делфи, каде побарал од пророштвото совет. Аполон му пренел, преку зборовите на
пророчицата, да не се грижи за Европа повеќе туку да следи одредена крава додека не
легне на одредено место од замор и таму да основа град. Кадмо ја нашол кравата во
Фокида (област на која и припаѓа и Делфи) и таа го одвела него во Бојотија, каде го
основал својот град Кадмеја, подоцна наречен Теба. Тој ја жртвувал кравата на ова
место, но за да го изврши обредот му била потребна вода, по која ги испратил неговите
придружници до блискиот извор посветен на богот Арес. Змијата, дете на Арес, која го
чувала изворот, убила многумина од луѓето на Кадмо, но на крајот била убиена од Кад-
мо. Атена, на која Кадмо и ја принел жртвата, го советувала Кадмо да ги засее забите на
змијата. Откако јунакот го сторил тоа по советот на божицата, од забите изникнале во-
оружени мажи кои започнале да се борат и убиваат меѓусебно, по што од нив останале
само 5, кои биле наречени Spartoi „засејани мажи“ од кои воделе потекло благородници-
те од Теба (Еврипид, Феникијки, 639–675).
Сл. 1 – Грабнувањето на Европа

(Erasmo Quellyn, Museo del Prado)
По овие настани, Кадмо морал да го смири Арес поради убиството на змијата,

поради што тој бил негов роб една година (еднакво на 8 човечки години). На крајот на
оваа година тој бил ослободен и награден со Хармонија, ќерката на Арес и Афродита,
која му била дадена за сопруга. На нивната свадба во Кадмеја биле присутни сите
богови. Меѓу даровите за невестата биле и наметката и ѓерданот од нејзиниот сопруг, кој
ѓердан бил изработен и даден на Кадмо од самиот бог Хефајст. Кадмо и Хармонија има-
ле 4 ќерки: Ино, Семела, Автоноја и Агава за чии митови веќе кажавме во претходните
предавања. Но, и покрај несреќните судбини на своите ќерки, Кадмо и Хармонија владе-
еле долго време со Теба, цивилизирајќи ги своите поданици и воведувајќи го писмото.
На крајот од нивните животи тие заминале на север, каде Кадмо станал крал и на Илири-
те. По смртта се преобразиле во големи безопасни змии (според Еврипид и Овидиј; Апо-
лодор пренесува дека Ѕевс ги испратил на Елисиските полиња). Тие биле почитувани од
своите потомци, а нивното заминување од Кадмеја не било предизвикано од некаква сто-
рена грешка, неправда или скрб, туку повеќе било симбол на нивната преобразба од
смртнички во херојски или божествен статус.
Сл. 2 – Кадмо
(Hendrick Goltzius 1558–1617)
Толкување на митовите за Европа и Кадмо

Анализата на самиот мит и неговите актери укажуваат на една необична ситуаци-
ја. Покрај веќе спомнатото, Хесиод (Теог. 357) ја спомнува Европа во набројувањето на
ќерките на Океанот и Тетија, како една од Океанидите, а во фрагментот 141 го раскажува
на кусо митот во облик како што претходно беше кажано. Хомер во Илијадата не го
наведува нејзиното име, но преку зборовите на Ѕевс за неговата обљуба на ќерката на
Фојник (Феник), која му ги родила Минос и Радамантиј, го наведува митот. Единствено
како епитет на Ѕевс го наведува зборот eurōpós со значење „којшто на далеку гледа“.
Етимологијата на имињата на ликовите спомнати во овие митови исто така укажу-
ва на една необична поврзаност. За етимологијата на Eurōpē постојат спротивставени
ставови. Повеќето лингвисти го преведуваат името како „широкоока“ од стгр. eurys и
ōps, иако е проблематично што вообичаено у не се елидира во зборови сложени од eury.

Споредбените истражувања покажаа дека зборот за самрак, кај Хесиод со статус на бо-
жество, Erebos има семитско потекло евр. ‛еreb, што исто така значи „самрак, залез на
сонцето“, угаритски ‛аrāb, акад. erēb. Во феникискиот, арамејскиот и арапскиот јазик,
истиот корен со префикс ma‛ărāb значи „запад“. Името на Кадмо пак е изведено од се-
митскиот корен qdm со значење „од исток, исток“, всушност каде изгрева сонцето. Иако
е тешко фонолошки да се оправда семитскиот коренот ‛rb во Eurōpē, сепак самиот мит за
нејзиното потекло укажува на тоа. Кај Хесихиј среќаваме Eurōpē: khōra tēs dúseōs. ē sko-
teinế „Европа: земја на залезот или мрачната (темната).
Иако името на богот Ѕевс е со јасна индоевропска етимологија, сепак, неговата
епифанија во облик на бик, како и Дионис, потоа митот за неговото раѓање на Крит, во
голема мера се разликува од претставата за олимпскиот Ѕевс, брадестиот татко на бого-
вите. На Крит, тој е бог на вегетацијата, момче кое се раѓа и умира катагодишно, налик
на источните богови на вегетацијата. Понатаму очигледно е дека Европа и Пасифаја се
двојнички, ќерки на Сонцето. Името Phoinix и етимолошки одговара на име за Сонцето.
Мајката на Европа, Tēlepha[e]ssa „надалеку сјајна“ потсетува на вториот назив за
титанката Теја во Хом. химна за Хелиј – Euryphaessa „широкосјајна“. Името на нејзиниот
сопруг Asterios е изведен од зборот astēr „ѕвезда, светло, сјај“. Според Лукијан во негово
време Феникијците во Сидон ја поистоветувале нивната божица Астарте со хеленската
Европа. Поврзаноста на Европа со блискоисточните култови на богот Сонце е очигледна.
Дали античките митотворци преку овој мит ни оставиле во наследство некаква
скриена симболика? Можноста дека Европа била феникијска божица не можеме да ја
исклучиме со тоа што во митот таа е смртничка, бидејќи во обидот да ги спојат разните
верувања митотворците одредени божици ги сведувале на смртни мајки на јунаци роде-
ни од врховниот бог на Хелените Ѕевс, како на пр. во Семела, ќерката на Кадмо, се крие
фригиска божица на земјата – Zemele „zemlja“. Несомнено митот, како дел од ритуалите,
претставувал средство за спојување на верувањата на различните народи, за да се
премостат културните разлики и да се обединат очигледните цивилизациски разлики кои
медитеранските народи ги имале меѓусебно.
Фамилиите на Лабдак и Ликос

Ликос и Антиопа
Наследник на Кадмо, како крал, бил неговиот внук Пентеј, син на Агава, за чија
несреќа веќе спомнавме во предавањето за Дионис. По неговата смрт, новата династија
била основана од Лабдак, веројатно исто така внук на Кадмо. Тој загинал спроведувајќи
слична политика како и Пентеј, оставајќи го за наследник неговиот мал син Лај. Негови-
от прачичко Ликос најпрвин бил старател на малиот крал, а подоцна и самиот се прогла-
сил за крал владеејќи наредните 20 години. Тој бил син на Хтониј, еден од петте Спарти.
Антиопа, ќерката на неговиот брат, била обљубена од Ѕевс, откако забременила, избега-
ла во Сикион (град на северен Пелопонес) за да го избегне гневот на нејзиниот татко
Никтеј. Во очај Никтеј се самоубива, по што неговиот брат Ликос го напаѓа Сикион и ја
враќа Антиопа дома.
Некаде во Бојотија, таа раѓа синови близнаци, кои биле оставени да умрат. Некој
овчар случајно наидува на нив, ги зема во својот дом и ги именува како Амфион и Ѕетос.
Откако пораснале, Ѕетос станал мошне вешт пастир, а Амфион музичар, свирејќи на ли-
ра, лично подарена од богот Хермес. Години подоцна близнаците ја среќаваат и препоз-
наваат својата мајка Антиопа, која избегала од затворот во кој ја чувале Ликос и неговата
сопруга Дирка. Тие успеваат да ја осветат својата мајка убивајќи го Ликос, а неговата
сопруга Дирка ја врзуваат на рогови на бик кој влечејќи ја неа, ја убива. Од нејзината крв
бликнал изворот во Теба кој го носел нејзиното име.
Амфион и Ѕетос станале владетели на Кадмеја и го протерале Лај. Тие подигнале
ѕидини околу градот, чии камени блокови за изградба биле движени од волшебната му-
зика на лирата на Амфион. Амфион се оженил со Ниоба (за чија приказна веќе споменав-
ме), а Ѕетос за Теба, во чија чест бил наименуван и новиот обѕидан со бедеми град. Во
приказната за фамилијата на Ликос се повторуваат мотиви од приказната за Кадмо. Об-
ѕидувањето и преименувањето на градот е двојник-приказна на основањето на градот од
Кадмо, а како што Кадмо и Хармонија ги учеле своите поданици на разни вештини, така
Амфионовата музика ни ја покажува силата на хармонијата и убавото над нескладните и
бездушни камења.
Лај
По долго владеење близнаците починале и Лај се вратил во својот дом од прогон-
ство и го превзел престолот кој му припаѓал законски уште од најрана возраст. Додека
бил во прогонство, тој наишол на милост кај Пелоп, кралот на Елида. Врските меѓу
гостопримството и почитта кон домаќинот биле сметани за најсвети односи меѓу луѓето.
Лај го навлекол проклетството врз себе и своите потомци токму поради тоа што го пре-
кршил овој свет обичај – го грабнал Хрисип, синот на Пелоп, во кој се вљубил за време
на својот престој на дворот на Пелоп. Аполон му го претскажал на Лај проклетството до-
дека барал пророштво во Делфи за себе и своето семејство заедно со неговата жена Јо-
каста.
Пророштвото гласело дека бог ќе му даде син, но дека нему му било судено да
умре од неговите раце и дека тоа е волја на Ѕевс како одговор на молитвите на Пелоп,
чиј син Лај го грабнал, а кој луто го проколнал поради овој злостор.
Ојдип, син на Лај и Јокаста

Кога синот се родил, Лај се обидел да ја избегне судбината претскажана од про-
роштвото во Делфи, наредувајќи новороденчето да се остави на планината Китајрон со
шилец провлечен низ глуждовите на нозете. Слугата кој ја добил суровата задача,
наместо да го остави во планината, детето го предал на овчар од планината. Овчарот го
донел детето пред својот господар Полиб, кралот на Коринт, кој заедно со својата сопру-
га Меропа го посвоиле детото и му дале име Ојдипод „отечено стапало“ поради раните
кои новороденчето ги имало на своите стапала. Години подоцна пијан другар на Ојдип
при некоја гозба му кажал дека тој не е роден син на Полиб. Поради срамот и потсмевот
кој набргу се проширил низ градот, Ојдип го напуштил Коринт и заминал во Делфи за да
ги дознае своите вистински родители. Пророштвото го предупредило да го избегнува
својат роден град бидејќи во спротивно ќе мора да го убие својот татко и да се ожени со
својата мајка. Незнаејќи и неразбирајќи го пророштвото, тој одлучил да не се враќа во
Коринт туку да замине во Теба. За она што се случило потоа Ојдип и го раскажува на
Јокаста:
Софокле, Ојдип Тиранин, 800–813:
Старецот кого Ојдип не го препознал бил Лај. Клетвата на Пелоп била исполнета.
Ојдип и Сфингата
Така Ојдип доаѓа во Теба, чии граѓани биле во паника, не само поради загубата на
кралот, туку и поради чудовиштето испратено од Хера, наречено Сфинга „давител“. Ова
суштество имало лик на жена, тело на лав и крилја на птица. Таа имала научено гатанка
од Музите, со која ги прашувала Тебанците. Оние кои не можеле да ја одговорат
бидувале изедени, и било проречено дека градот може да ослободи од чудовиштето само
ако биде одговорена гатанката. Гатанката гласела: „Што е она што има едно име, што е
четириного, двоного и триного?“. Ниту еден Тебанец не можел да го најде вистинскиот
одговор, та во очај регентот Креонт, синот на Менојкеј и брат на Јокаста, го понудил
тронот и сопствената сестра за жена на оној кој може да го најде одговорот, а со тоа и да
го спаси градот од несреќата. Ојдип успеал: „Човек е одговорот, бидејќи како бебе оди
на 4 нозе, потоа на 2, а на старост зема и бастун (стап) како трета нога.“ Потоа сфингата
се фрлила од тебанскиот акропол, Ојдип станал крал и сопруг на вдовицата на кралот,
всушност неговата мајка.
Препознавањето на Ојдип
На тој начин било исполнето пророштвото на Аполон. Постојат 3 верзии за судби-
ната на Ојдип: две на Хомер и една на Софокле. Според Хомер, Епикаста (хомерски
назив за Јокаста) се омажила за родениот син, кој злочин бргу боговите го рашириле
меѓу смртниците, по што тој владеел несреќно со Теба, а таа заминала во адот (Одисеја
11. 271). Во Илијадата се наведува дека Ојдип паднал во битка, а се споменува друга
жена како сопруга и мајка на неговите деца.
Најприфатена и најраширена верзија, како и да е, е последната верзија на Софок-
ле. Ојдип и Јокаста живееле среќно заедно. Јокаста му родила два сина, Полинејк и Ете-
окле, и две ќерки, Антигона и Измена. По многу години, Теба ја зафатила чума и проро-
штво на Аполон ги посоветувало Тебанците, дека чумата е казна поради убиството на
Лај. Во исто време умира кралот на Коринт, Полиб, а гласник му ја донесува веста на
Ојдип со покана од Коринтјаните да стане нивен крал. Ојдип, се уште сметајќи ја Меро-
па за своја мајка, одбил да се врати во Коринт, но овчарот, кој всушност бил оној ист ов-
чар на кого му бил даден како бебе на планината Китајрон, се обидел да го разубеди
кажувајќи му дека всушност тој не бил син на Полиб и Меропа. Потоа Ојдип пратил
гласник по човекот на кого Лај му наредил да го остави новородениот син на планината
Китајрон. Овој човек бил единствен преживен при инцидентот и сведок при убиството
на Лај. Најпосле вистината излегла на виделина. Ојдип го прашува слугата (кој веќе ја
знаел вистината) во присуство на гласникот, а Софокле на ваков начин го опишува осо-
знавањето на Ојдип:
Јокаста откако ја дознала вистината се обесила. Кога Ојдип ја нашол мртва во
палатата тој се ослепил со брош од нејзината облека. Креонт повторно станува регент, а
Ојдип бил протеран.
Крајот на Ојдип Тиранин

Прифаќајќи ја својата судбина, ослепениот Ојдип разбира дека е невозможно да се
избегне божјата волја, воедно и ја прифаќа својата одговорност, бидејќи самиот го
прекршил божјиот закон и самиот се казнува со последните наредби на Креонт да го
испрати во прогонство:
Ѕевсовата волја, претскажана од Аполон, победува, но исто така и Ојдип кој ја покажува
својата големина како човечко суштество и не запаѓа во очај.
Софоклевата трагедија Ојдип на Колон

Големиот хеленски трагичар Софокле умрел 406–405 г. пр. н. е на 90 години
старост, а неговата последна драма Ојдип на Колон била приредена од неговиот внук во
401 г. Оваа трагедија е најдолга од сите претходни драми на Софокле и претставува

длабока промисла за мудроста која староста ја носи по долгото животно искуство –
успеси и падови, страданија и среќа. Ојдип доаѓа во селото Колон, родното место на
поетот.
Драмата започнува со Ојдип, кој по години талкање и питање, доаѓа на Колон
заедно со својата ќерка Антигона. Жител на Колон му кажува дека тој е на света земја
посветена на Евменидите, ќерките на Земјата и Темнината, земја сопственост исто и на
Посејдон и Прометеј, а дека тој патува за Атина за да го најде кралот Тесеј, а Ојдип се
моли на Евменидите за да го најде својот крај. Така Софокле ја поставува основната
содржина на драмата – врв кој треба да биде крај на животот на херојот на земјата:
Софокле, Ојдип на Колон:
Сл. 3 – Ојдип и Сфингата

(Gustave Moreau)
Митот за Ојдип и психоаналитичката теорија

Приказната за Ојдип е меѓу најпознатите класични легенди, најмногу поради
идентификацијата на Зигмунд Фројд на „Ојдиповиот комплекс“ во 1910 г. Та и Софокле
бил свесен за Ојдиповиот копмплекс делумно: „Многу мажи“, зборува Јокаста во Ојд.
Тир. 981, „во своите сни легнале со своите мајки,“ а како што претходно одбележавме
многу хеленски митови за создавањето се проткаени со замисла на врска меѓу мајка и
син и судир меѓу татко и син. Софокле и неговите претходници се грижеле за историски-
от, теолошкиот и др. аспекти на митот, затоа треба да бидеме сомничави кон обидите да
се толкуваат легендите единствено преку психолошки термини, иако тие откриваат мно-
гу интересни и вредни погледи кон самиот мит.
Содржината на драмата е мошне неверојатна. Ојдип е воведен во делото како
принц, кога му е кажано од бог дека негова судбина е да го убие својот татко и да се
ожени со својата мајка, тој се обидува да ја избегне судбината. Кога тој убива крал,
доволно стар да биде негов татко и се жени со кралица доволно стара да му биде мајка, а
и ужалена по убиството на сопругот, можеме да бидеме љубопитни и да се прашаме:
Зошто еден таков маж, прочуен по својот ум, не може да допре до толку очигледни и
ужасни заклучоци?
Седумината против Теба
Подготовките на походот
Во својот говор Ојдип проколнувајќи го Полинејк во Ојдип Тиранин, се навраќа на
претходната клетва упатена кон обата сина Етеокле и Полинејк (1375). Според
најстарите епови, денес изгубени, тие не го послушале Ојдип носејќи му оброк додека
бил затворен во златен пехар и сребрена тацна кои му припаѓале на Лај, поради што тој
ги проколнал. Подоцна тие го послужиле со сиромашен оброк кој не прилегал како за
крал по што тој повторно ги проколнал. Клетвите биле да немаат слога меѓу нив, да го
поделат кралството, постојано да војуваат меѓу себе и да се убијат меѓусебно.
Клетвите се исполниле по смрта на Ојдип или (според верзијата на Еврипид
Феникијки) додека се уште бил жив. Полинејк и Етеокле се расправале за кралството, та
се согласиле да додека едниот владее со градот една година, другиот да биде во прогон-
ство, та наредната година да владее другиот. Етеокле владеел првата години, во кој
период Полинејк престојувал во Аргос носејќи ги со себе наметката и ѓерданот на Хар-
монија. Во Аргос тој, заедно со еден друг бегалец Тидеј, се женат за ќерките на кралот
Адраст кој им ветува дека ќе им помогне да ги вратат своите кралства, при што одлучил
да ја нападне прво Теба. Оваа војна и последиците од неа се предмет на сагата за

Седумината против Теба, што е наслов на една трагедија на Ајсхил.
Неколку други драми го обработуваат овој киклос, а меѓу нив се Феникијки на
Еврипид и под истиот наслов трагедијата на римскиот автор Сенека. Последиците од
војната се предмет на Еврипидовата Молителки и Софоклевата Антигона. Оваа сага
најцелосно е раскажана од римскиот поет Статиј, чиј еп Тебаида, напишан околу 90 г.
н.е. бил мошне читан во средновековна и ренесансна Европа.
Аргејската војска имала 7 војводи: покрај Адраст, Полинејк и Тидеј, Капанеј,
Хипомедонт, Партенопај и Амфиарај, кој бидејќи имала пророчка дарба знаел дека освен
Адраст сите останати ќе загинат, та затоа и се противел на походот. Но Полинејк ја
поткупил жената на Амфиарај, Ерифила, со ѓерданот на Хармонија, за да го предомисли
нејзиниот сопруг. Измамен, тој им наредил на своите синови да ја осветат неговата смрт
убивајќи ја нивната мајка, а и самите да тргнат во поход против Теба штом овој
пропадне, односно доживее неуспех.
Случки при патувањето од Аргос кон Теба

Пред војската да пристигне пред бедемите на Теба се случиле два настана. Во
Немеја (недалеку од Истам и Коринт), тие биле водени до извор од Хипсила, дадилка на
Офелт, дете на локалниот крал. Таа го положила детето на земја за да им го покаже
патот, при што било каснато од змија. Седумината ја убиле змијата и приредиле атлетски
натпревари во чест на загинатото дете, од кои произлегле Немејските игри. Неговото име
било сменето од Офелт (змиско дете) во Архемор (почеток на смртта), како предзнак за
она што следи.
Во вториот настан Тидеј бил пратен во Теба како пратеник да бара од Етеокле
повлекување од престолот според договорот меѓу браќата за едногодишно владеење.
Додека бил во Теба тој учествувал во агоните и победил со што ги понижил Тебанците.
Затоа тие му поставиле заседа додека се враќал во својот табор, но Тидеј успеал да ги
победи сите 50 напаѓачи, оставајќи само еден за да ја пренесе веста во Теба.
Неуспехот на нападот на Теба

Кога војската стигнала под ѕидините на Теба, секој војвода напаѓал на една од
седумте порти на градот. Главниот дел на Ајсхиловата трагедија Седумината против
Теба се состои во описот на седумината од гласникот на Етеокле, кој поставил по еден
тебански херој на секоја порта:
Ајсхил, Седумината против Теба, 375–685:
На крајот гласникот го опишува Полинејк чии закани упатени кон својот брат биле
најстрашни.
Во овој опис Ајсхил дава импресивен уметнички опис на секој од хероите преку
описот на сцените на нивните штитови. Етеокле одбил да ги прифати аргументите на
својот брат и почнал да се вооружува. Тој знаел дека ќе мора да го убие својот брат и
дека со тоа ќе се исполнат клетвите на нивниот татко Ојдип. Кога хорот го прашува дали
тој навистина сака да го убие својот брат, Етеокле одговара: „Кога боговите даваат зло,
не може да се избегне нивниот дар.“ Овие зборови на Етеокле биле последни пред напа-
дот и ја изразуваат неумоливоста на татковата клетва. Неуспехот на седумината бил
претскажан од тебанскиот пророк Тејресија, кој прорекол дека ако еден од Спартите се
саможртвува, градот ќе се ослободи од гневот на Арес поради Кадмовото убиство на
неговата змија, со што и ќе се спаси од пропаст:
Еврипид, Феникијки, 931–941:
Менојкеј, синот на Креонт и потомок на Спартите, самоволно умира за градот, извршу-
вајќи самоубиство со сопствениот меч по што паднал од ѕидините. Само Капанеј успеал
да се искачи на ѕидините, но поради дрскоста на неговите зборови дека ниту Ѕевс веќе
нема да можел да го симне од бедемот, тој бил погоден од громот на Ѕевс и фрлен од
врвот на бедемот (Софокле, Антигона 131–137). Етеокле и Полинејк загинале во
меѓусебен двобој, кој Статиј мошне опширно го опишува во својот еп Тебаида во 11-то
пеење. Статиј раскажува дека Антигона по двобојот, обидувајќи се да го запали телото
на Полинејк на местото каде претходно бил кремиран Етеокле, била ужасната од глетка-
та кога огнот се поделил на два огнени јазика – симбол на вечната братска омраза. Дури
и по смртта нивното непријателство не запрело.
Од останатите херои, Хипомедонт, Партенопај и Тидеј паднале во битката
(всушност Тидеј можел да стане бесмртен бидејќи бил миленик на Атена, но таа го
повлекла својот дар кога го видел јунакот како го јаде мозокот на човекот кој фатално го
ранил јунакот).
Амфиарај
Единствено Амфиарај и Адраст успеал да избегаат. Адраст бил спасен од брзината
на неговиот божествен коњ Арион и се вратил во Аргос, а Амфиарај бил проголтан од
земјата заедно со својата борна кола и возачот додека бегал по брегот на реката Измена,
една од реките кои течел крај Теба. Самата сцена е опишана мошне живописно од Статиј
(Теб. 7. 816–820). Како и Ојдип на Колон, таинствената смрт на јунакот го направила
местото на настанот свето, а култот на јунакот бил почитуван на многу места како
хтонски култ.
Антигона
Смртта на Етеокле и Полинејк предизвикале верска и политичка дилема, која е
претставена во Софоклевата трагедија Антигона. По смртта на браќата Креонт повторно
станал крал на Теба. Тој наредил мртвото тело на Полинејк да не биде погребано поради
тоа што тој бил предавник кој го нападнал родниот град. Да се остави телото
непогребано било навреда кон боговите, затоа религиозна должност на најблиските била
да му обезбедат на умрениот достоен погреб. Антигона, една од сестрите на Полинејк и
Етеокле, им должела на своите браќа таков погреб иако со погребувањето на Полинејк го
кршела указот на својот вујко Креонт. Сама, бидејќи нејзината сестра Измена не сакала
да учествува во тоа, му приредила симболичен погреб фрлајќи три грста земја врз
неговото тело. Откако дознал за чинот на Антигона, Креонт наредил да ја закопаат жива.
Антигона ја изразила својата непослушност кон Креонт со зборови со безаборавна сила:
Софокле, Антигона, 441–455:
Антигона била во право. Креонтовиот указ ги кршел божјите закони, затоа тој набргу
бил казнет. Неговиот син Хајмон се обидел да ја спаси Антигона (за кого таа била
свршена), наоѓајќи ја обесена самиот си го одзел животот со сопствениот меч. Сопругата
на Креонт, Евридика се самоубила по веста за смртта на својот син. Иако бил опоменат
од Тејресија, Креонт омекнал премногу доцна.
Оваа драма, како и Ојдип Тиранин, покажува како човекот не може и не смее да ги
занемари божјите заповеди. Антигона е хероина која е спремна да прифати смрт,
наместо да не ги претпочита боговите покорувајќи се на заповедта на кралот.
Сл. 4 – Ојдип и Антигона

Епигони – синови на седумината против Теба
Алкмајон – синот на Амфиарај

Амфиарај им наредил на своите синови да ја нападнат Теба и да ја казнат нивната
мајка Ерифила, поради предавството прифаќајќи го ѓерданот на Хармонија од Полинејк
како поткуп. Алкмајон, еден од неговите синови, 10 години подоцна ги исполнил
татковите заповеди. Тој и синовите на Седумината, познати како Епигони – „потомци“,
успеале да ја освојат и урнат Теба, која била напуштена од нејзините жители по совет на
Тејресија. Ова место од киклосот допира до историјата, како што е познато оваа војна
била непосредно пред тројанската, така што во познатиот каталог на кораби во
Илијадата, кој секако е историски, спомената е само Хипотеба, упатувајќи дека
древниот град и неговата тврдина биле напуштени.
Алкмајон, Ерифила и ѓерданот на Хармонија

Алкмајон, охрабрен од пророштвото на Аполон, го осветува својот татко убивајќи
ја својата мајка. Ериниите го гонеле поради мајкоморство се додека нашол привремено
засолниште во Аркадија, каде се оженил за ќерката на кралот Фегеј, давајќи и го
ѓерданот на Хармонија. Но земјата набргу ја зафатил глад предизвикан од присуството
на мајкоморецот Алкмајон. Потчинувајќи се на наредното пророштво тој тргнал во
потрага по земја која не била огреана од сонцето за време на извршувањето на
убиството. Во западна Хелада тој пронашол земја на устието на реката Ахелој, недомна
создадена од наносите на реката. Сместувајќи се на тоа место тој бил исчистен од гревот
од речниот бог, чија ќерка Калироја ја зел за жена. Но набргу бил убиен од синовите на
Фегеј поради грабежот на ѓерданот на Хармонија кој имал намера да и го подари на
Калироја. На крајот ѓерданот бил заветен од нивните синови во Делфи. Синовите на
Алкмајон станале основачи на Акарнанија, област во западниот дел на Хелада.
Тејресија
Лик што се повторува во тебанскиот киклос е слепиот пророк Тејресија. Потомок
на Спартите, тој бил син на нимфата Харикло и тебанскиот благородник Евер. Тој се
појавува во Бакхи на Еврипид како придружник на Кадмо во чествувањето на Дионис.
Пиндар (Нем. 1. 60–69) го опишува со поетски зборови како „исклучителен пророк на
Ѕевс, а на ова место тој ги прорекува мачните задачи на Херакле. Според Хесиод тој
живеел за време на 7 генерации, а дарот за пророкување го задржал и по смртта во адот,
која приказна ја потврдува и Хомер со упатувањето на Одисеј во адот да го најде

пророкот.
Постојат повеќе приказни за неговото слепило. Овидиј раскажува една целосна
приказна:
Според Калимах (Химни 5. 121–130), Тејресија бил ослепен од Атена бидејќа ја видел
ставата на божицата додека се капела во изворот Хипокрена заедно со нимфата Харикло.
Во приказната за Ојдип, Тејресија ја открива вистината пред Ојдип или Тебанците биле
подготвени да ја разберат:
Во Антигона, исто така пророкот го опоменал Креонт за страшната грешка која ја прави,
но опомената пристигнала премногу доцна. Потоа тој во војната со епигоните ги
советувала Тебанците да го напуштат градот и да се преселат во Хестиаја. Но, пророкот
никогаш не стигнал во новиот град, на патот тој застанал за да се напие вода од изворот
Телфиса и умрел на самото место.
За читање:
Овидиј, Мет., 2. 846–3. 2, 3. 318–338

Пиндар, Олимписка 1
Ајсхил, Агамемнон
Ајсхил, Леаноносци
Софокле, Електра
Еврипид, Електра
 III час (3. III 9.00–11.30) 
Микенски киклос
Легендите за Микена се врзани особено за домот на Атреј и најславниот негов по-

томок – Агамемнон, водачот на Ахајците во походот против Троја. За Тројанската војна
ќе зборуваме наредните часови, а денес за судбината на домот каква што ни ја пренесува
античката традиција.
Пелоп и Тантал
Предокот на фамилијата на Атреј бил Пелоп, синот на Тантал, кој во Хелада при-
стигнал од Мала Азија за да ја запроси Хиподамија, ќерката на Ојномај, кралот на градот
Писа, во чија област припаѓала и Олимпија. Овој податок го поврзува Пелоп со важноста
на неговиот култ во Олимпија. Од крајот на микенскиот период и Писа и Олимпија биле
контролирани од Елида.
Во митското време на Тантал било вообичаено општењето меѓу луѓето и боговите,
а на некој начин Тантал ја злоупотребил привилегијата да јаде на иста маса со боговите.
Според најпознатата верзија на митот за Тантал, тој ги поканил боговите да ручаат со
него, при што го расекол телото на неговиот син Пелоп, деловите од телото ги сварил во
казан и им ги принел на боговите на гозбата. Пиндар е бистар за да поверува на една
ваква приказна но, сепак, ја пренесува во облик каков што му бил познат од традицијата:
Пиндар, Олимписка 1. 46–58:
Тантал бил казнет на вечно страдање од жед и глад во адот. Веќе го споменавме
Хомеровиот приказ во Од. 11. 582–592. Постојат два хеленски мита во кои е вклучен
канибализам, интересно е што и двата потекнуваат од Елида: митот за Ликаон, кралот на
Аркадија, раскажана од Овидиј (Мет. 1. 211–243, за која веќе зборувавме) и митот за
Тиест, за која ќе зборуваме подоцна на овој час. Постоењето на овие митови сведочат
дека во далечното минато во жртвените обреди биле вклучени и одредени облици на
канибализам.
Во вообичаената верзија на митот, боговите ја препознале измамата на Тантал и
сите, освен Деметра, одбиле да јадат. Деметра јадела од месото на рамињата на Пелоп,
така што кога боговите го вратиле неговото тело во живот, месото кое недостасувало
било заменето со слонова коска. Пиндар дава различни објаснувања за привременото
исчезнување на Пелоп, пренесувајќи дека Посејдон се вљубил во него, како што Ѕевс во
Ганимед, и го однел на Олимп, но на крајот бил вратен меѓу смртниците. Сето ова се
случувало пред Пелоп да тргне да ја бара раката на Хиподамија.
Сл. 1 – Тантал
(Bernard Picart 1673–1733)
Сл. 2 – Пелоп и Хиподамија
Пелоп станал мошне значаен херој со култ во Олимпија, каде неговото свети-
лиште, Пелопион, било близу храмот на Ѕевс:
Жртвопринесувањето на Ѕевс и Пелоп било главен обред при Олимписките празници,

при што на Пелоп му се жртвувало црн овен пред секое жртвување на Ѕевс. Не само што
тој го дал името на јужниот дел од копното на Хелада, Peloponnese („Пелоповиот ос-
тров“), туку неговиот култ бил почитуван во најголемиот панхеленски фестивал. Кога
бил подигнат големиот храм на Ѕевс во 460 г. пр. н. е., каде била сместена величествена-
та скулптура на Ѕевс изработена од Фејдија, на западниот дел од храмот била претставе-
на трката меѓу Ојномај и Пелоп (за што веќе зборувавме на претходните предавања).
Од оваа трка потекнува и проклетството на потомците на Пелоп. За да ја добие
некој раката на Хиподамија, просецот морал прво да го победи во трка со двоколки
кралот Ојномај, од Писа до Истам. Предизвикувачот тргнувал прв со Хиподамија во
својата двоколка, Ојномај го следел и ако го фател предизвикувачот го убивал. 13 просци
неуспеале пред Пелоп, а нивните глави биле поставени како трофеи во палатата на
Ојномај. Според Пиндар, Пелоп му се помолил на неговиот љубовник, богот Посејдон,
пред трката:
Оваа верзија е веројатно постара од попознатата според која Пелоп го подмитил Миртил,
возачот на двоколката на Ојномај (инаку син на Хермес), за да ги извади клиновите од
оската на двоколката на Ојномај при што двоколката при трката се здробила а со тоа
загинал и нејзиниот управувач – кралот. Така Пелоп победил и заедно со Хиподамија,
придружуван од Миртил, се возел кон целта. Миртил очекувал дека Пелоп како награда
ќе му допушти да легне со Хиподамија првата ноќ. На место за одмор на патувањето
Миртил се обидел да ја силува Хиподамија, а кога Пелоп го открил тоа, го фрлил Мир-
тил од карпа во морето. Како што паѓал, Миртил го проколнал Пелоп и неговите потом-
ци. Оваа клетва и окрвавените раце од убиството на Миртил се причина за несреќите во
домот на Атреј. Сенека, чија трагедија Thyestes е единствена сочувана драма на оваа
тема, го поврзува убиството со злочинот на Тантал (Thyestes 138–148).
Атреј и Тиест
Пелоп се вратил во Писа и станал крал наместо Ојномај. Неговите синови, Тиест и
Атреј, се бореле за престолот на Микена, кое било понудено на „син на Пелоп“ според
едно пророштво. Била постигната согласност да стане крал сопственикот на златорун
овен. Според Еврипид (Електра 698–725), Пан му го донел овнот на Атреј, по што наро-
дот на Микена го славел неговото поставување на тронот. Еврипид понатаму пренесува
дека Ѕевс бил лут поради измамата на Тиест и предизвикал сонцето да се движи во спро-
тивна насока. Така Тиест уживал во својата измама а Атреј бил протеран. Подоцна Атреј
се вратил и го протерал Тиест поради заведувањето на Аеропа, со што станал крал на
Микена, но само за да го исполни својот одмазднички план. Тој се преправал дека сака
да се смири со Тиест и го поканил на гозба во чест на нивното помирување. Тој ги убил

синовите на Тиест и му ги дал да ги јаде (овој чин е опишан во 5-иот акт на драмата на
Сенека во сцена со неизмерен ужас). Тиест предоцна сфатил што всушност јадел на гоз-
бата. Како што небото темнеело, а сонцето се сокрило од глетката на овој ужасен злочин,
така Тиест го колнел Атреј и заминал во прогонство.
Агамемнон, Клитајмнестра и Ајгист

Така клетвата на Миртил ја зафатила првата генерација на Пелопидите. Кавгата
меѓу Тиест и Атреј ја продолжиле нивните синови. Во своето второ прогонство Тиест
легнува со својата ќерка Пелопија, според советот на едно пророштво, по што се раѓа
Ајгист, кој ја продолжува крвната освета во следната генерација. Синот на Атреј, Ага-
мемнон го наследува престолот на Микена, се мажи со Клитајмнестра која му ги раѓа
Ифигенија, Електра и Орест; третата ќерка Хрисотемида е важна само како подлога за
Електра во драмата на Софокле.
Агамемнон прави ужасно зло против едно од своите деца. Тој ја жртвува неговата
ќерка Ифигенија на почетокот на Тројанскиот поход за да ја смилостиви божицата Арте-
мида и да добие поволен ветар за испловување на флотата од Хелада кон Троја. Овој мит
е еден од најсилните и највлијателните хеленски митови за што сведочат многубројните
литерарни и уметнички сведоштва. Тој е централен мит околу кој Ајсхил ја создава сво-
јата трагедија Агамемнон (184–249) и тема во последната трагедија на Еврипид Ифигени-
ја во Авлида. Овој злочин на Агамемнон предизвикал силна омраза кај неговата жена. Во
негово отсуство, додека војувал под Троја, таа извршила прељуба со Ајгист, кој самиот
имал мошне силни причини да се впушти во оваа врска за да ги оствари, пак, своите
одмазднички планови. При своето враќање, заедно со тројанската принцеза и пророчица
Касандра, Агамемнон бил убиен од Клитајмнестра и Ајгист. Овој настан е средишна
тема на Ајсхиловата трагедија Агамемнон. По убиството Клитајмнестра го оправдува
своето дело (Агам. 1372–1398). Ајгист во целост ја презема одговорноста за своето дело,
како одмазда врз синот на непријателот на својот татко Тиест.
Во Одисеја, сенката на Агамемнон му раскажува како биле убиени тој и Касандра
(11. 408–426). Според оваа верзија Агамемнон бил убиен при гозбата приредена во чест
на неговото враќање дома. Најраширена верзија е онаа на Ајсхил, според која Клитајмне-
стра го убива во бањата во стапица со наметка додека го бодела. Ајсхил го пренесува и
предвидувањето на Касандра на сопствената смрт и ова убиство пред да влезе во палата-
та. Таа го врзува убиството на Агамемнон со гозбата на Тиест, кое го опишува како да
била очевидец:
Агамемнон 1095–1125:
Со телата на Касандра и Агамемнон до нејзините нозе, Клитајмнестра ја брани правед-
носта на нејзиното дело, а нејзиниот говор завршува со застрашувачка слика на Клитај-
мнестра како што Мајката Земја се обновува од дождот на Небесниот Отец – во овој слу-
чај крвта на убиениот сопруг. Архетипот на светиот брак е доловен со висок уметнички
поетски ефект:
Агамемнон 1372–1398:
Сл. 3 – Убиството на Агамемнон

(Pierre Narcisse Guerin)
Забележливо е дека клетвата на Миртил го стигнала само Агамемнон, но не и вториот

син на Атреј, Менелај, иако имал несреќа со грабнувањето на Хелена. Проклеството
продоложува врз Орест синот на Агамемнон, по убиството на сопствената мајка.
Орест и Електра
Според Ајсхил, Орест бил далеку од Микена во времето на убиството на неговиот
татко. Додека Ајгист и Клитајмнестра бесправно го држеле престолот одземен од него-
виот татко, тој растел во прогонство на дворот на Строфиј, кралот на Фокида. Откако по-
раснал негова должност била да го освети татковото убиство, иако како еден од убијците
се јавува неговата родена мајка. Тој се враќа во Микена, охрабрен од неговата сестра
Електра ги убива Ајгист и Клитајмнестра, што му било заповедано од Аполон како него-
ва должност. Во Одисеја, Хомер преку Ѕевс го велича Орест поради почитта кон загина-
тиот татко, а Софокле, еден од трите атински трагичари кои напишале трагедија за уби-
ството на Клитајмнестра, е неодреден. Забележливо е дека кај Ајсхил и Еврипид се чув-
ствува одредена одбивност кон чинот на мајкоморство. Според оваа традиција Орест бил
гонет од Ерниите, древни божества кои ги осветувале жртвите од убиствата. На крајот на
Еврипидовата Електра, Диоскурите прорекуваат дека Орест мора да замине во прогон-
ство, но ветуваат дека ќе се жалат кај Атена за да биде ослободен од обвинението за мај-
коморство од судот на Ареопагот во Атина.
Овие настани се тема на Евменидите, третата драма од Ајсхиловата трилогоја

Орестија. Драмата започнува во Делфи, каде пристигнал Орест гонет од Ериниите. Тука
Аплон му наредува да замине за Атина и му ветува помош. Во Атина тој го изнесува
својот случај пред судот на Ареопагот, чии членови, граѓаните на Атина, се поротници.
Божицата Атена заседава со судот, Аполон е неговиот бранител, а Ериниите негови об-
винители кои бараат негово казнување. Преовладува должноста на синот кон таткото, по
што тој е ослободен од клетвата, со што завршува проклетството врз домот на Атреј, а
Ериниите добиваат ново име Евмениди („Љубезни, Благи“), по што биле почитувани
како такви во Атина.
Оваа верзија на митот се усредоточува на развојот на законот како средство на
правдата, наспроти древниот ред, претставен преку Ериниите, на крвна вина и освета. Но
аргументите на Атена не се многу убедливи и кај секој читател предизвикуваат сомнеж
дали самиот Ајсхил верувал во нивната важност. Важно е да напоменеме дека Ѕевс веќе
одредил дека Орест би требало да биден ослободен од вината. За Ајсхил легендата за
Орест е важна поради моралните и верски начела кои ги воведува.
Сл. 4 – Орест ги убива Клитајмнестра и Ајгист

(Bernardino Mei 1654)
За среќа покрај трилогијата на Ајгист, сочувани се драмите и на Софокле и Еври-

пид во кои се обработува легендата за Електра што ни дава можност за споредбено проу-
чување. Електра е фокусот на Софоклевата трагедија. Дури и кога Орест ја убива својата
мајка таа извикува да ја прободе уште еднаш. Таа, според Софокле, го намамува Ајгист
за да биде убиен од Орест. Софокле прифаќа дека Орест мора да ја исполни својата
должност кон умрениот татко поради заповедта на Аполон, а од друга страна ни го дава
ликот на Електра, верна на својот татко, со неизмерна омраза кон својата мајка и нејзи-
ниот љубовник, која живее за денот кога ќе пристигне нејзиниот брат Орест и ќе ги каз-
ни грешниците за нивното злодело. Особено вешто поетот го истакнува судирот меѓу
мајката и ќерката и љубовта меѓу братот и сестрата, при што тој ни покажува што бесот,
лутината, фрустрацијата можат да и нанесат на душата на една млада жена.
Уште посвиреп е Еврипидовиот опис на Електра. Братот и сестрата делуваат како
луди во својот гнев без чувство на вистинска справедливост. Нејзиниот монолог со гла-
вата на Ајгист е студија за хорор, та и здружувањето на братот и сестрата во касапењето
на нивната мајка. Кастор, deus ex machina, според типичната Еврипидова философска
двојност, кажува дека Аполон е мудар, но дека неговите наредби на Орест се немудри.
Изненадува што има верзии според кои Орест бидува исчистен од гревот без
судење. Во Еврипидовата Ифигенија во Таврида сите Еринии не го прифатиле судот на
Атена, та некои продолжиле да го гонат Орест. Тој морал повторно да дојде во Делфи,
каде му било претскажано да појде во земјата на Таврите (денес Крим) и оттаму да
донесат дрвен кип на Артемида. Во Таврида, постоел обичај да жртвуваат туѓинци на
Артемида во нејзиниот храм, така Орест и Пилад (сопругот на Електра) биле предадени
на свештеничка на Артемида, која всушност била Ифигенија, сестрата на Орест. Во
распитувањето на туѓинците за нивното потекло и за настаните во нивните краеви,
откако го препознава својот брат, таа раскажува за нејзиното чудесно спасување и доаѓа-
ње во Таврида по што му заповеда на кралот на Таврите, Тоас, да им дозволи да го одне-
сат дрвениот кип на божицата до морето и таму Орест да биде прочистен од гревот за
стореното мајкоморство, по што со помош на Атена се враќаат заедно со Ифигенија во
Хелада. По стигнувањето тие го посветиле дрвениот кип на тавриската Артемида во
Атика, по што Ифигенија останува во Атика како свештеничка на Артемида, а Орест се
враќа во Микена.
Сл. 5 – Гонењето на Орест од Ериниите

(Bourguereau, 1862)
Така Орест го повратува својот разум и кралство. Подоцна се вели дека се оженил
со Хермиона, негова братучетка - ќерка на Менелај и Хелена, која му го раѓа Тисамен.
Пред лудилото тој бил верен со неа, но таа се омажила за Неоптолем синот на Ахил, по
што тој успева да ја врати. Со женењето на Хермиона, Орест станува крал на Аргос, Ми-
кена и Спарта. По неговата смрт (од змија отровница) тој бил погребан во Тегеја, кој
град во историскиот период бил соперник на Спарта. Според Херодот, по совет од про-
роштво, Спартанците ги земале неговите коски, по што секогаш успевале да ги
победуваат Тегејците. Тисамен бил водач на Ахајците против Хераклидите, од чии раце
загинал. Електра, како што веќе споменавме, се омажила за најверниот другар на Орест,
Пилад (син на Строфиј, кралот на Фокида), кому му родила два сина: Строфиј и Медон,
по што таа сосем исчезнува од легендите.
За читање:
Пиндар, Олимписка 1
Ајсхил, Агамемнон
Ајсхил, Леаноносци
Софокле, Електра
Еврипид, Електра

Хомер, Илијада
Хомер, Одисеја
Вергилиј, Ајнеида, 2.
Тројанскиот киклос и Илијада
Децата на Леда
Леда, сопругата на Тиндареј кралот на Спарта, му родила на богот Ѕевс 4 деца, кој
ја обљубил во облик на лебед, при што од едното од двете јајца се родиле Полидевк и
Хелена, а од другото Кастор и Клитајмнестра.
Сл. 1 – Леда
Диоскури
Легендите за Диоскурите, Кастор и Полидевк (лат. Полук), не се дел од киклосот
за тројанската војна. Самото име Dios+kouroi укажува на нивното потекло „деца на
Ѕевс“, а митот за близнаците синови на Небесниот отец има индоевропско потекло, но во
хеленските митови и култови тие се истиснати од други божества имаат споредна улога,
иако образецот е сочуван во нивниот назив. Кастор бил смртниот син на Тиндареј. Инте-
ресно е што неговата божественост е сведена на култ и положба на херој. Но според
Пиндар, Диоскурите влегле во една расправија со синовите на Афареј, Ида и Линкеј, за
поделбата на некоја стока, која кавга завршила трагично, при што Кастор и Линкеј заги-
нуваат, а Ида бил погоден од молнјата на Ѕевс. Додека Кастор бил на умирање, Поли-
девк го молел Ѕевс да му дозволи да умре со неговиот брат близнак. Ѕевс му понудил да
избере меѓу бесмртност и смрт за Кастор или живот со Кастор но кој ќе го живеат
наизменично и на Олимп и во адот. Полидевк го избрал второто и така близнаците ја
делеле својата бесмртност. Како божества Кастор и Полидевк биле поврзани со море-
пловството, нивниот култ бил особено почитуван во Спарта, а во Рим уште од најраниот
период на што упатува храмот на Кастор кој бил една од најпознатите зданија на рим-
скиот форум. Во двете Хомерски химни на Диоскурите се нарекуваат Тиндариди бидејќи
нивната мајка Леда била сопруга на Тиндареј.
Сл. 2 – Диоскури
(Museo Nazionale di Spina, Ферара, Италија – Kylix 450 пр. н. е)
Хелена
Сестрата на Хелена, Клитајмнестра станала сопруга на Агамемнон, за која збору-
вавме на претходното предавање, а Хелена израснала во најубава жена и од многуте
хеленски кралски синови кои ја барале нејзината рака (вклучувајќи ги и Тесеј и Одисеј)
таа го избрала Менелај, кој станал крал на Спарта. Одбиените просци се заколнале дека
ќе го почитуваат нејзиниот избор и дека ќе му помагаат на Менелај ако има потреба. Таа
живеела неколку години во Спарта, а на Менелај му родила ќерка, Хермиона. Но тројан-
скиот кралски син Парис (нарекуван и Александар), син на Пријам и Хекаба, за време на
неговата посета на Спарта, додека Менелај бил далеку на Крит, ја завел Хелена и ја
повел заедно со себе во Троја. Ахајците (Микенците) кренале воен поход против Троја,
предводен од Агамемнон за да ја вратат Хелена и да го одбранат правото на Менелај.
Постои и друга верзија на оваа приказна создадена во VII век пр. н. е. од лирскиот поет
Стесихор кој во својата Палинода пее дека всушност Хелена никогаш не стигнала во
Троја, туку дека била во Египет, каде била задржана од кралот Протеј додека не се
вратил Менелај од Троја и ја вратил во Спарта. Привид на Хелена го придружувала
Парис до Троја, а тоа бил доволен повод за војна, бидејќи Ѕевс имал намера да го намали
населението во светот.
Сл. 2 – Хелена и Парис

(Jacques-Loius David 1788)
Пресудата на Парис
На свадбата на Пелеј и Тетида присуствувале и олимпските богови. Додека траела
веселбата, Ерида, божицата на кавгата и неслогата која не била поканета како гост,
фрлила на масата на која седеле боговите јаболка на која пишувало „на најубавата“. И
Хера и Атена и Афродита тврделе дека имаат право на јаболкото, а овој спор Ѕевс сметал
дека може да биде разрешен од Парис.
Парис, пак, бил изложен како дете во планина, бидејќи неговата мајка Хекаба
сонила пред неговото раѓање дека ќе роди запалено дрво (потпалувач) кое ќе го проголта
целиот град. Гаталец го протолкувал сонот дека всушност таа ќе роди син за пропаст на
Троја. Затоа како бебе бил однесен на планината Ида, каде бил доен од мечка и
пронајден од некој овчар. Хермес ги донел божиците пред него кои му нуделе најдобри
дарови на Парис за возврат да пресуди во нивна корист. Хера му ветила кралска власт,
Атена победа во војна, а Афродита му ја ветила Хелена за жена. Тој пресудил дека
Афродита е најубава меѓу божиците, со што настаните кои воделе до тројанската војна
тргнале по својот тек, а Хера и Атена станале најлути противници на Тројанците.
Интересно Хомер во своите епови не ја споменува оваа приказна. Според него
Парис еднаш ги навредил Хера и Атена кога го посетиле бидејќи и се молел на
Афродита која му дарила недолива привлечност. Оваа едноставна верзија е веројатно
постара од понатамошните литерарни верзии за пресудата на Парис кои во голема мера
оставиле силен белег во делата на многу подоцнежни поети и уметници.
Сл. 4 – Пресудата на Парис

(Wtewael, околу 1600 г.)
Троја и нејзинините водачи

Лаомедонт
Боговите Аполон и Посејдон, преправени во смртници, ги изградиле ѕидините на
Троја за кралот Лаомедонт, кој ги измамил и не им платил за она што го сработиле. За
казна, Аполон испратил чума во градот, а Посејдон морско чудовиште за да ги вознеми-
рува Тројанците. Пророштво советувало дека единствен начин за ослободување од чудо-
виштето било да му се принесе Хесиона, ќерката на кралот Лаомедонт, и да му се дозво-
ли да ја проголта. Кога Херакле престојувал во Троја, тој се согласил да го убие чудови-
штето и да ја спаси Хесиона, а за возврат да ги добие бесмртните коњи на кралот, кои му
биле подарени лично од врховниот бог Ѕевс. И повторно кралот го измамил својот до-
бродетел. Затоа Херакле се вратил со војска, ја освоил Троја и му ја дал Хесиона на сво-
јот придружник Теламон, на кого му го родила Тевкар. Херакле го убил кралот Лаоме-
донт, но го поштедил неговиот млад син Подарк, кој станал крал на разрушениот град и
го променил своето име во Пријам.
Пријам и Хекаба
Кралот Пријам имал 50 синови и 12 (или 50) ќерки, од кои 19 му ги родила негова-
та втора жена Хекаба (Аризба, неговата прва сопруга нема никаква улога во легендата).
Во Илијадата Хекаба се јавува како трагичен лик чии синови и сопруг се осудени на
пропаст. Најпознатата легенда за неа се однесува по падот на Троја (за која ќе зборуваме
подолу).
Парис (Александар)
Најважни синови на Пријам и Хекаба биле Парис и Хектор. Додека Парис бил
пастир на планината Ида, тој се заљубил во нимфата Ојнона, кој имала исцелителска
моќ. Нимфата ја напуштил поради Хелена. Години подоцна кога Парис бил ранет од Фи-
локтет, нимфата одбила да го излечи, но кога починал самата се самоубила од грижа на
совеста. Како момче Парис се вратил во кралската палата и бил признат од Пријам како
негов син. Како што кажавме погоре неговиот чин ја предизвикал Тројанската војна, во
која се јавува како храбар воин но и претерано вљубен во својата сопруга. Тој бил
миленик на Афродита која го спасила при можноста да биде убиен од Менелај. Неговата
суета и сензуалност се спротивставени на честа и храброста на Хектор. Парис ја истре-
лал стрелата која смртоносно го ранила Ахил.
Сл. 5 – Средбата на Хектор и Андромаха

(Gavin Hamilton 1723–1798)
Хектор, Андромаха и Астианакт

Хектор бил главниот јунак на Тројанците, храбар и честољубив, како воин бил
надминат единствено од Ахил, од кого и бил убиен во двобој. Додека во својот гнев
Ахил не влегувал в бој, Хектор косел се пред себе. Кога тој загинал од раката на Ахил,
Тројанците биле свесни дека се осудени на пропаст. Сопруга на Хектор била Андромаха,
ќерката на Еетион (сојузник на Тројанците, убиен од Ахил), а нивен син бил Астианакт.
Во VI-тото пеење од Илијадата, Хомер на незаборавен начин ги опишува ликовите на
Хектор и Андромаха, наспроти Парис и Хелена, сместувајќи ги во една трогателна сцена
со универзална моќ.
Хелен, Дејфоб и Троил

Пријамовиот син Хелен имал пророчка дарба, бидејќи во најраната возраст змија
ги лижела неговите уши. Во последната година од војната, пророкот Калхант ги совету-
вал Ахајците да го заробат него, бидејќи единствено тој можел да им каже како да ја за-
вршат долгогодишната војна. Тој бил заробен од Одисеј, кој кон него постапувал со го-
лема почит, затоа бил единствениот преживеан син на Пријам. Се пренесува дека тој ја
зел Андромаха за сопруга и станал владетел во Епир. Како пророк се споменува и во
Ајнеидата, каде му ги претскажува на Ајнеј идните патешествија (646–647).
Од многуте синови на Пријам, Дејфоб се оженил со Хелена по смртта на Парис, а
неговиот дух разговарал со Ајнеј во подземниот свет. Троил, кој бил убиен од Ахил,
станал мошне значаен во средниот век и нововековјето преку делата на Бокачо, Шекспир
и др.
Касандра и Поликсена
Касандра и Поликсена се најважните ќерки на Пријам во киклосот. Касандра била
сакана од Аполон кој и дарил пророчката вештина. Кога таа ја одбила неговата љубов,
тој додал кон дарот да никој не и верува на нејзините пророштва. Затоа нејзините опоме-
ни за падот на Троја и за тројанскиот коњ биле залудни. За нејзината судбина при урива-
њето на Троја ќе кажеме нешто подоцна, а како што кажавме на претходното предавање,
таа умира во Микена, убиена од Клитајмнестра.
Поликсена била жртвувана на гробот на Ахил, како негов посмртен дел од пленот
по уривањето на градот.
Ајнеј
Од тројанските војводи, надвор од семејството на кралот Пријам, најистакнат бил
Ајнеј, кој потекнувал од друго колено на кралското семејство. Како син на Анхис и
Афродита, тој бил рамен на Пријам според угледот и рамен на Хектор како воин. Во
Илијадата тој во двобојот со Ахил бил спасен од богот Посејдон, кој прорекол дека тој и
неговите потомци ќе бидат наредните владетели на Троја. За неговиот лик насликан од
поетските зборови на Вергилиј ќе кажеме подолу.
Антенор
Антенор бил брат на Хекаба, и советувал да се врати Хелена и бил меѓу оние кои
се залагале против војната. Кога Ахајците пристигнале под Троја тој го спречил убива-
њето на нивните пратеници. Во последната година од војната, тој приговарал против кр-
шењето на примирјето од страна на своите сонародници и понатаму предлагал враќање
на Хелена. При уривањето на градот Ахејците го поштедиле него и неговата сопруга Те-
аноја, свештеничка на Атена, и им дозволиле да отпловат во којгоде правец. Тие при-
стигнале во Италија, каде го основале градот Патавиј (Patavium, сега Падова).
Главк и Сарпедон
Од сите сојузници на Тројанците, во бојот особено се истакнувале Ликијците
предводени од Главк и Сарпедон. При средбата во бојот, Главк и Диомед откриле дека
тие се наследници на светото гостинско пријателство (нивните предци биле взаемно
примени на гости и размениле дарови). Тие си ги размениле оклопите и се раздвоиле на
различни страни. Бидејќи оклопот на Главк бил направен од злато, а Диомедовиот од
бронза, како што пренесува Хомер (Ил. 6. 234–236), Диомед имал поголема полза од оваа
размена. Главк бил убиен од Ајант Теламонов при борбата за телото на Ахил.
Сарпедон бил син на Ѕевс и ликиската принцеза Лаодамија, ќерката на Белеро-
фонт. Ѕевс ја предвидел смртта на Сарпедон, но не можел да измени судбината (moira),
без да го вознемири востановиот поредок. Но во својата болка Ѕевс му наредил на Апо-
лон да го спаси телото на синот и да го пренесе во родната Ликија за да му приредат дос-
тоен погреб:
По Хектор, Сарпедон бил најблагороден херој меѓу бранителите на Троја, така во
12 пеење тој му се обраќа на Главк со зборови полни доблест слични на оние на Ахил во
9-тото пеење:
Рес
Меѓу сојузниците на Тројанците биле Амазонките, Етиопјаните и Тракијците
предводени од нивниот крал Рес. Нивното пристигнување под Троја се совпаѓа со наста-
нот кога Диомед и Одисеј го заробиле тројанскиот шпион Долон, кој им кажал за Тракиј-
ците и нивниот крал Рес. На спиење тие го убиле кралот и уште 12 првенци и ги заплени-
ле нивните бели коњи. Рес бил син на една од Музите и бил почитуван како херој во
Тракија.
Водачите на Ахајците
Организацијата на ахајската војска се разликувала од онаа на Тројанците, бидејќи

Троја бил богат и голем град управуван од моќен крал и помаган во војната од независни
сојузници. Од друга страна, како што напоменавме просците на Хелена му се заколнале
на Менелај дека ќе му помогнат ако ги повика, така тие и му се придружиле на походот
под водство на Агамемнон, кралот на Микена. Положбата на водач, или како што Хомер
го нарекува anaks ’цар‘, била неоспорна, но секој ахајски вожд ги водел своите војници
независно и дури можел да се повлече од бојот во секое време, како што сторил Ахил.
Агамемнон
Агамемнон бил anaks andron и уживал најголема почит меѓу Ахајците, иако ниту
бил најголем воин, ниту најмудар во советот. Неговиот углед е прикажан во 3-тото пе-
ење во Илијадата кога Хелена му ги именува и опишува на кралот Пријам кој го следел
бојот од бедемите (овој дел е наречен teichoskopia). Пријам започнува:
Во 11-тото (36–40) пеење ужасот кој го будел Агамемнон како воин е опишан
преку претставите на неговиот штит: Горгоната и црната триглава змија. Но иако тој бил
голем воин сепак бил помал јунак од Ахил.
Сл. 6 – Атена го спречува Ахил да го убие Агамемнон

(Tiepolo)
Менелај
Веќе кажавме на кој начин Менелај и неговата сопруга Хелена биле вклучени во
војната. Тој успеал да го совлада Парис во двобој. Афродита го спасила Парис во мигот
кога Менелај се подготвувал да го убие.
Диомед
Диомед, кралот на Аргос бил многу посилен воин од Менелај. Тој бил син на
Тидеј, и втор по Агамемнон според моќта и угледот. Тој бил исто така и мудар советник,
а како миленик на божицата Атена, во бојот можел да им се спротивстави дури и на
боговите. Тој ги ранил и Арес и Афродита. Диомед бил особено поврзан со Одисеј, со
кого успеале да го доведат Ахил од Скирос, а подоцна и Филоктет од Лемнос. Одисеј
исто бил негов придружник во ноќната стража кога го заробиле Долон и го убиле траки-
скиот крал Рес и при кражбата на Паладионот (статуетка на Палада Атена) кој се сметал
како залог за постоењето на градот, по што Троја била осудена на пропаст.
Сл. 7 – Афродита го спасува Ајнеј од Диомед

(Ingres)
Нестор
Нестор, синот на Нелеј, бил најстариот и најмудриот водач меѓу Ахајците. Како и
Пријам, тој станал крал по уривањето на Пилос од страна на Херакле. При овој напад и
Нелеј и сите негови синови биле убиени освен Нестор. Под Троја, тој бил почитуван со-
ветник, а неговите говори, полни со сеќавања, се спротивни на избрзаните и непромис-
лени говори на помладите вождови. Тој ја преживела војната иако неговиот син Антиох
бил убиен од Мемнон. Традицијата не пренесува за неговата смрт.
Ајант Големиот од Саламина, синот на Теламон

Ајант Теламонов како воин бил втор по Ахил. Тој е наречен „големиот или пого-
лемиот“ за да се различи од Ајант Малиот синот на Ојлеј. Во борбата за корабите тој бил
најсилен бранител и ги потикнувал останатите да издржат. Потоа неговото присуство
било пресудно при одбраната на мртвото тело на Патрокло, заштитувајќи ги Менелај и
Мерион да го извлечат телото. Тој бил соперник на Одисеј. Откако оружјето на Ахил
било доделено на Одисеј, неможејќи да ја поднесе неправдата се самоубива.
Ајант Малиот (или Помалиот)

Ајант Ојлеев бил принц на Локридјаните. Тој иако водел голема војска ни од дале-
ку не бил вешт воин како неговиот истоименик. Неговото насилно постапување со Ка-
сандра при уривањето на Троја довело до негова трагична смрт при враќањето дома.
Идоменеј
Идоменеј бил син на Девкалион и водач на Критјаните. Тој не бил поврзан со Ага-
мемнон како останатите водачи туку му се придружил на походот по своја волја. Тој
долго бил пријател на Менелај, и бил мошне почитуван од Агамемнон. Во 13-тото пеење
тој особено се одликувал при одбраната на ахајскиот логор и убил многумина тројански
првенци. Како што бил добар како борец и советник, најважната легенда за него е врзана
са неговото враќање по падот на Троја.
Одисеј
Кога Менелај и Агамемнон пратиле гласници низ Хелада и островите да ги пови-
каат ајските водачи и нивните војници за војна, не сите првенци го прифатиле овој повик
своеволно. Двата најважни вожда, Ахил и Одисеј, се обиделе да ја избегнат војната со
итрина. Одисеј, кралот на островот Итака, се преправал дека е будала. Кога пратениците
на Агамемнон, тој впрегнал вол и магаре и го орал полето, сеејќи сол во браздите. Еден
од пратениците, Паламед го зел малиот Телемах од неговата мајка Пенелопа и го ставил
на патот на плугот. Одисеј го избегнал по што било разоткриено неговото преправање, та
морал да им се придружи на останатите. Тој бил највештиот и најмудриот Ахаец под
Троја, но и храбар воин. Најдобар бил во советот на вождите, а неговиот моќен говор (2.
284–332) ги убедил останатите да останат под Троја и да ја завршат војната. Тој го на-
паднал грдиот Терзит кој се вмешал во разговорите каде само кралевите можеле да др-
жат говор, поради што и станал уште попочитуван. Тој бил главен говорник во пратени-
штвото за Ахил во 9-тото пеење, а ја презел и опасната мисија со Диомед за која веќе
зборувавме.
Описот кој го дава Хелена во teichoskopia ни го отсликува двојниот портрет на

мудар говорник и слаткоречив млад човек, а на жив поетски начин ни ги насликува двете
страни на јуначкиот етос, што не подготвува за сложената нарав на Одисеј во легендата
за неговото враѓање дома.
Ахил и неговиот син Неоптолем

Вториот јунак кој се обидел да ги измами пратениците на Агамемнон и да ја
избегне војната бил силниот Ахил, принцот на Мирмидонците (племе во Фтија, централ-
на Хелада), и најголем јунак и воин под Троја, поеднакво нежен и убав човек. Тој бил
син на Пелеј и Тетида, морска божица, ќерка на Нереј. Според митот, Тетида се омажила
за смртникот Пелеј, кралот на Фтијците. Пелеј учествувал во походот на аргонаутите и
во ловот на калидонскиот вепар, но како смртник му било тешко да ја задржи божицата
покрај себе, така што по раѓањето таа го напуштила. Тетида се обидела да го направи и
својот син бесмртен, според едни горејќи го со оган преку ноќ а мачкајќи го со амбросија
преку ден, според други потопувајќи го во водите на Стига. Во подоцнежна приказна
сите делови на телото на Ахил биле неранливи, само неговата пета, за која Тетида го др-
жела кога го потопувала, останала ранлива. Токму на оваа место тој бил погоден од
фаталната стрела.
Сл. 8 – Одисеј го препознава Ахил

(Gerard de Lairesse 1685)
Кога Тетида го напуштила Пелеј, Ахил бил испратен да се образува кај кентаурот
Хејрон, од кого покрај многуте вештини ја научил и музичката вештина. Додека Ахил
бил кај Хејрон, Тетида осознала дека Троја не ќе можела да биде освоена без Ахил и
дека тој може да живее долг и лагоден живот умирајќи на старост неславно дома или да
оди под Троја и да умре млад и славен. За да ја спречи неговата рана смрт таа го препра-
вила во девојче и го однела на островот Скирос кај ќерките на тамошниот крал Ликомед.
Тој таму се заљубил во една од нив, Деидамија, која откако го напуштил Скирос му го
родила синот Неоптолем, наречен Pirrhos „црвеноглав“, кој исто така зел учество во
тројанската војна по смртта на неговиот татко. Одисеј и Диомед го разоткриле Ахил на
Скирос. Тие носеле дарови за ќерките Ликомед, меѓу нив и оружје и оклоп, за кои само
Ахил пројавил интерес. Додека жените ги разгледувале даровите, Одисеј дал знак со бој-
ната труба, при што жените се разбегале мислејќи дека е војна а Ахил го облекол окло-
пот и го зел оружјето:
Статиј, Ахилеида 1. 852–884:
Така тој бил разоткриен и им се придружил на останатите.
Фојник и Патрокле
Фојник и Патрокле се двата најважни придружници на Ахил. Фојник по наговор
на својата мајка легнал со љубовницата на својот татко. Поради овој чин татко му го
проколнал да нема деца, по што избегал кај Пелеј, кој пак го назначил за старател и при-
дружник на својот син Ахил и во Фтија и под Троја.
Патрокле бил голем воин, а кога бил млад го убил својот соперник во бес при игра
со зарови. Пелеј го зел за да го придружува Ахил, кому тој му станал најверен другар, а
нивниот однос е главна тема во Илијадата.
Собирот на војската во Авлида

Вождите и нивните војски се собрале во Авлида на островот Евбоја, а флотата
броела 12.000 кораби со посада и војници.
Жртвувањето на Ифигенија
Флотата не можела да исплови кон тројанскиот брег поради спротивниот ветар.
Во очај Агамемнон се советувал со пророкот Калхант, кој знаел дека ова неволја била
причинета од Артемида која била навредена од Агамемнон, а единствен начин да смило-
стиви божицата бил да се жртвува ќерката на Агамемнон Ифигенија, која за таа цел била
доведена во Авлида.
Лукретиј, римски поет (околу 55 пр. н. е.), ја раскажува приказната за Ифигенија
со горчлив патхос како пример за тоа што безумен маж може да направи во име на
религијата:
De rerum natura 1. 84–101:
Сл. 9 – Жртвувањето на Ифигенија во Авлида

(Giovanni Battista 1770)
Калхант
Пророкот Калхант е важен лик во ахајскиот поход, особено во време на двоумење
и збунетост. Тој ја кажува причината за гневот на Аполон и советува да се врати Хрисеи-
да на неговиот татко. Во Авлида го протолкува познатиот претзнак: кога видел како зми-
ја се качува на дрво и голта 8 пилиња од гнездо свиено високо на гранките, потоа ја гол-
та мајката по што била скаменета од Ѕевс, што значело дека Ахајците 9 години залудно
ќе војуваат, а дури 10-тата година ќе го освојат градот.
Пристигнувањето под Троја

Филоктет
Најпосле флотата испловила од Авлида, но не се упатила право кон Троја.
Филоктет ги водел на островот Хриса за да жртвуваат на неговата божица. Но, таму
Филоктет бил каснат од змија, а бидејќи на пловидбата од неговата рана се ширела
неподнослива смрдеа, Ахајците го оставиле на островот Лемнос, каде сам и во агонија ги
поминал наредните 10 години. Но, заробениот пророк Хелен прорекувал дека без стрели-
те на Херакле, кои Филоктет ги наследил од својот татко Поја, градот нема да падне,
така што Одисеј и Диомед морале да го доведат Филоктет под Троја, чија рана Подари-
лиј и Махаон, синовите на Асклепиј, успеале да ја излечат. Со своите стрели Филоктет
успеал да го убие Парис, единствениот преостанат тројански јунак.
Ахил го лекува Телеф

На патот кон Троја Ахајците се истовариле во Мисија, каде во борбите со Мисиј-
ците Ахил го ранил Телеф, синот на Херакле. Кога раната не се излечила, Телеф заминал
во Делфи за да добие совет како да ја излечи раната, на што одговорот бил „оној што ра-
нил ќе излекува“. Потоа Телеф престорен во питач пошол во логорот на Ахајците каде го
замоли Ахил да му ја излекува раната. Ахил одбил под изговор дека тој не е лекар, но
Одисеј укажал дека токму Ахиловото копје ја причинило таа рана, та откако Ахил ги
исчистил остатоците од раната Телеф најпосле бил излекуван.
Протесилај и Лаодамија
Кога Ахајците пристигнале на тројанските брегови, прв кој стапнал на брегот бил
Протесилај кој бил веднаш убиен од Хектор. Неговата сопруга, Лаодамија неможејќи да
се утеши, по нејзините молитви, Хермес и го вратил нејзиниот сопруг од адот неколку
часа, а откако го вратил таа се самоубила. Втората личност која загинува во првиот
судир е Тројанецот Кикно, син на Посејдон, кој бил претворен во лебед. По успешниот
прв ден од војната Ахајците ги извлекле корабите на брегот, подигнале околу нив логор
и биле спремни да го опсаднат градот.
Илијада
Додека изворите за првите 9 години од војната се мошне оскудни, оние настани од
10 година се на прекрасен начин опишани во Илијадата. Поемата сепак, ги содржи
настаните од спорот меѓу Ахил и Агамемнон до погребните церемонии на Хектор.
Сл. 10 – Ахил го убива Хектор

(Paul Rubens 1630–5)
1. пеење: Кавгата и гневот на Ахил

3. пеење: Двобојот меѓу Менелај и Парис
6. пеење: Хектор и Андромаха
9. пеење: Одисеј во чадорот на Ахил
16. пеење: Смртта на Патрокле
22. пеење: Смртта на Хектор
24. пеење: Пријам кај Ахил
Олимпските богови во бојот

Во две епизоди, т.н. theomakhies, боговите се борат едни против други. Во првата
Атена со кочијата на Хера влегува во бојното поле и му помага на Диомед со чија помош
овој ја ранува Афродита (5. 736–747). Втората епизода е опишана во 20-тото и 21-то
пеење. Во советот на боговите, на почетокот на 20 пеење, Ѕевс им дава дозвола на бого-
вите да учествуваат во бојот, во кој тој не влегува. Посејдон го предизвикува Аполон,
Хера ја напаѓа Артемида околу чие толкувања има мошне различни ставови.
Падот на Троја
Легендите околу крајот на војната и падот на Троја се спомнувани во изгубени
епови, драми, вазно сликарство и во Вергилиевата Ајнеида, која ни овоможува да кажеме
за крајот на овој киклос:
Вергилиј, Ајнеида 2:
Сл. 11 – Ајнеј бега од Троја

(Federico Barrocci 1598)
Смртта на Ахил
По смртта на Хектор, Ахил ги убива водачите на војските кои пристигнале од
најдалечни земји да им помогнат на Тројанците. Од север доаѓаат Амазонките водени од
Пентесилеја, која Ахил ја убива, но според некои верзии кога Ахил се подготвувал да го
зададе последниот удар, нивните погледи се сретнале и тој се вљубил во неа. Ахил жалел
над мртвото тело, по што го убил Терсит кој му се потсмевал. Поради ова убиство Ахил
се повлекол на Лезбос каде бил исчистен од гревот од Одисеј. Втората армија била од
Етиопија од југ, водена од Мемнон, син на Еоја, божицата на зората, и Титон, братот на
Пријам. По неговото убиство, неговите придружници биле претворени во птици кои се
бореле околу неговиот гроб.
Но Ахил не живеел долго по овие победи. При потиснувањето на Тројанците кон
градот тој бил погоден во петата од стрелата на Парис, водена од богот Аполон. По пр-
вите борби, телото било вратено од Ајант Теламонов и погребано во Сигеј близу Троја.
На погребот дошла и неговата мајка Тетида придружувана од морските нимфи и Музите
додека Ахајците тагувале:
Сенката на Ахил им се појавила на Ахајците по освојувањето на Троја и барала Поликсе-
на, ќерката на Пријам и Хекаба да биде жртвувана на неговиот гроб. Жртвувањето на
Поликсена е главен мотив во Еврипидовата трагедија Хекаба, во која достоинството и
доблеста на Поликсена е спротивставено на насилието на младите Ахајци и нивните
водачи.
Натпреварот на Одисеј и Ајант за оружјето на Ахил

И Ајант и Одисеј сметале дека имаат право на оружјето на Ахил. Секој од нив
одржал говор во собранието, каде тројанските заробеници сведочеле дека поголема ште-
та ним им нанесувал Одисеј по што оружјето му било доделено нему. Во бес поради по-
нижувањето Ајант го зафатило лудило, од кое заклал стадо овци сметајќи дека се непри-
јателите, по што откако се освестил се самоубил. Од неговата крв израснале цвеќиња
(можеби хијакинт) на кои стоеле неговите иницијали аи-аи.
Оваа легенда е главен мотив на Софоклевата трагедија Ајант, во која непријател-
ството на Атена кон Ајант е спротивставено на Одисеевата почит кон објективниот суд:
Софокле, Ајант 121–133:
Спореди и:
Смртта на Парис и Пријам

По смртта на Ахил, Одисеј го заробил Хелен, кој им ги претскажал условите за да
можат да го заземат градот. Меѓу овие услови било и присуството во бојот на Неоптолем
и Филоктет. Како што кажавме Филоктет бил доведен од Лемнос, излекуван, а неговата
стрела го убила Парис. Неоптолем „новиот регрут (воин)“ се докажал како суров воин, а
неговото колење на Пријам на олтарот е една од најтрогателните сцени во Ајнеидата.
Дрвениот коњ
Ахајците најпосле го освоиле градот со измама. Епеј изградил огромен шуплив
дрвен коњ во кои биле сместени ахајските воини. Во Илијадата овој коњ не се спомену-
ва, но затоа се споменува во Одисејата, особено во 8-то пеење кога Демодок пее во
дворот на Алкиној за дрвениот коњ и итрината на Одисеј:
Сл. 12 – Дрвениот коњ

(Tiepolo)
Вергилиј во 2-то пеење од Ајнеидата го опишува падот на Троја. Коњот бил оставен
пред ѕидините, во кои биле сместени ахајските јунаци, додека останатите отпловиле до
Тенед, оставајќи само еден човек Синон. Тројанците верувајќи дека нивните неволји за-
вршиле излегле надвор од градот и го заробиле Синон, кој се претставил како голем
противник на Одисеј и останатите Ахајци. Тој им раскажал, дека коњот бил дар за Ате-
на, намерно направен голем за да може да биде внесен во градот, по што Троја никогаш
нема да падне. Сите Тројанци не поверувале, Касандра предупредувала, а и Лаокоонт,
синот на Антенор и свештеник на Аполон, кој фрлил копје кон стомакот на коњот и пре-
длагал коњот да се уништи. Тројанците не и поверувале на Касандра, ниту го слушнале
звукот на оружјето по ударот на копјето на Лаокоонт. Нивната верба била потврдена по

призорот кога две огромни змии кои допловиле од отворено море ги изгризале телата на
Лаокоонт и неговите синови.
Падот на Троја
Тројанците срушиле дел од ѕидините за да можат да го внесат коњот во градот.
Ноќта откако градот потонал во сон, по славењето на крајот на војната, Синон го отво-
рил коњот, а останатите Ахајци се вратиле од Тенед по што настанал масовен колеж и
палење на целиот град. Само Ајнеј успеал да избега заедно со својот син Асканиј и сво-
јот татко Анхис. Пријам и останатите биле убиени, Хекторовиот син Астианакт бил
фрлен од ѕидините, а неговата вдовица Андромаха, заедно со Хекаба и останите
Тројанки биле одведени во ропство од ахајските водачи. На Неоптолем му припаднала
Андромаха, но според друга верзија на Хелен, од кои воделе потекло молоските кралеви.
За време на уривањето, Касандра избегала во храмот на Атена. Таа била извлечена
оттаму од Ајант Ојлеев, а поради овој свет престап тој бил убиен од божицата при
враќањето. Потоа Касандра станала робинка на Агамемнон со кого била убиена по нив-
ното пристигнување во Микена од Клитајмнестра.
Тројанки од Еврипид
Во Еврипидовата трагедија Тројанки, падот е гледан низ очите на Хекаба, Касан-
дра и Андромаха. Смртта на Астианакт е главен мотив во драмата, при што бил грабнат
од пазувите на мајката за да биде фрлен од бедемите. Подоцна неговото тело е вратено
во драмата и сместено од Хекаба на штитот на Хектор, како симбол на неодбранливоста
на Троја откако загинал најголемиот нејзин јунак.
Падот на Троја во Ајнеида

Главен извор за падот на Троја, како што кажавме е 2-то пеење на Ајнеидата.
Вергилиј со високи уметнички зборови ни ја доловува трагедијата преку Ајнеј кој бега
од градот и го гледа призорот:
Вергилиј, Ајнеида 2. 602–625.
Ајнеј успеал да избега заедно со својот син и татко, а неговата сопруга Креуса иако трг-
нала со него се загубила по патот, чија сенка подоцна му се јавува и го бодри да продол-
жи, при тоа претскажувајќи му ја неговата судбина. Сцената кога Ајнеј ја напушта Троја
е полна со надеж за иднината, бидејќи Ајнеј го напушта проколнатиот град:
Вергилиј, Ајнеида 2. 707–725:
За читање:
Хомер, Илијада
Вергилиј, Ајнеида, 2.

Враќањата и Одисеја
Враќата на ахајските војводи од Троја биле опишани во еп наречен Nostoi (Враќа-

ња) од кои, за жал, до нас се пристигнати само три стиха. Во него, според традиција, не
било вклучено и враќањето на Одисеј, кое било главна тема на Хомеровата Одисеја.
Агамемнон, Менелај и Нестор

Агамемнон и Менелај се расправале околу заминувањето, та затоа испловиле по-
одделно. Агамемнон пловел кон Хелада со дел од својата флота заедно со Локридјаните.
Близу островот Микон, Атена во својот бес поради светогрдието на Ајант Ојлеев при
освојувањето на Троја, кренала бура за да потопи поголем дел од корабите. Таа го превр-
тела Ајант на блиска карпа, кој, пак, се фалел дека ниту боговите не можат да го спречат
неговото спасение од бурата. Поради овој хибрис богот Посејдон ја удрил карпата со
својот тризабец, по што Ајант паднал во морето и се удавил во големите бранови.
За време на втората бура која ги затекнала корабите на Агамемнон близу ’ртот
Кафареј во Евбоја, Навплиј ја осветил смртта на својот син Паламед со мамење на кора-
бите кон карпи со лажен светилник. Но, и покрај сите неволји низ морето, откако најпо-
сле Агамемнон пристигнал во Микена бил убиен од Клитајмнестра.
Во исто време Менелај, Нестор и Диомед заедно испловиле од брегот на Троја.
Нестор пристигнал безбедно во Пилос. Во Одисејата тој му раскажува на Телемах за тоа
како Менелај ја изгубил сета своја флота, со исклучок на 5 кораби, во бура близу Крит,
која го однела во Египет. Таму морската нимфа Ејдотеја го советувала да го зароби неј-
зиниот татко богот Протеј, за да дознаат како безбедно да се вратат дома. Така по 7 годи-
ни Меналај и Хелена успеале да се вратат дома во Спарта, каде успеале да ја вратат влас-
та во свои раце. Кон крајот на неговиот живот тој бил однесен на Елисиските полиња,
избегнувајќи ја вообичаената судбина за секој смртник да оди во адот, бидејќи сепак тој
како сопруг на Хелена бил и зет на врховниот бог Ѕевс.
Диомед
Диомед бргу стигнал во Аргос, но дома ја затекнал својата сопруга Ајгиалија, ќер-
ката на Адраст, како го изневерува. Прељубата била причинета од божицата Афродита
како одмазда за нејзиното ранување во борбите под Троја од страна на Диомед. Диомед
го напуштил Аргос и заминал за Италија, каде апулискиот крал Даун му дал земја за да
се насели. Диомед основал неколку градови во Италија, но одбил да му помогне на
кралот Латин во неговата војна против Ајнеј. По неговата смрт тој бил почитуван како
херој во многи места ширум Италија, а според една италска легенда Атена го вознела на
небото како бог. Неговите следбеници биле претворени во птици.
Идоменеј
Кога Идоменеј се вратил на Крит дознал дека неговата сопруга Меда го изневеру-
вала со Левко, кој потоа ја убил неа заедно со нејзината ќерка и се прогласил за крал на
10 градови на островот. Тој успеал да го протера Идоменеј кој заминал за Италија, каде
пристигнал во Калабрија, и каде бил почитуван како херој по смртта.
Сервиј, антички толкувач на Вергилиј, раскажува дека флотата на Идоменеј била
зафатена од бура за време на патувањето, при што кралот му се молел на Посејдон вету-
вајќи дека ако биде спасен, ќе му го жртвува првото живо суштество што ќе го сретне
при пристигнувањето дома. Кога Идоменеј успешно се вратил дома, првото живо суште-
ство што го сретнал бил неговиот син. Откако кралот го исполнил заветот, чума ги на-
паднала Критјаните, кои сметале дека тоа е божја казна поради чинот на кралот, та за тоа
го протерале од островот.
Филоктет
Филоктет се вратил во Тесалија, но бил протеран од својот народ по што и тој
заминал за Италија каде основал многу градови и бил почитуван како херој.
Приказните за Диомед, Идоменеј и Филоктет се чини дека се одраз на основањето
на хеленските колонии во јужна Италија од VIII век пр. н. е. па натаму. Интересно е што
тројцата војводи биле почитувани како херои по нивната смрт.
Неоптолем
Синот на Ахил, Неоптолем, бил опоменат од божицата Тетида да не се враќа дома
преку морето, та затоа тој тргнал по копнен пат заедно со Хелен и Андромаха. Заедно со
нив и со својата сопруга Хермиона, тој ја напуштил Фтија и заминал за Молосија во
Епир каде владеел со Молосјаните. Неоптолем бил убиен во Делфи и таму станал херој
со свој култ.
Одисеј
Враќањето на Одисеј е сама по себе легенда, која со додавање на многу делови од

други народни приказни го зголемила својот обем. Според зборовите на Аристотел за
кратката содржина на Одисејата во неговото дело За поетиката (17. 1455б. 16–26):
„Така на пример содржината на Одисејата е кратка: Некојси човек отсуствувал
долго време од својата родна куќа, постојано преследуван од страна на Посејдон, и
кога останал најсетне сам, а домашната состојба му е таква што стројниците на
жена му го трошат неговиот имот и се готват да го уништат сина му, тој по бурните
скитања пристигнува дома, им се открива на неколцина (од своите) и со нивната по-
мош успева самиот да се спаси и да ги уништи непријателите. Ова е, значи, основ-
ната содржина (на епот) а сето друго е епизоди.“15
Доживувањата на Одисеј се сметаат за симболични (посетата на адот) или се повр-
зани за вистински места кои им станале познати на Хелените како што се ширела нивна-
та трговија и колонизација. Сепак тие, во најголем дел, се романтични легенди и народни
приказни сместени во измислени простори и калемени во легендата за враќањето на ис-
торискиот крал по долго отсуство.
За време на Тројанската војна, Одисеј бил најмудриот ахајски херој и храбар воин.
По смртта на Ахил, неговото оружје му припаднало нему. Во Одисеја тој поминува мно-
гу доживувања при што опасностите ги избегнува со својата остроумност и храброст. На
своите патешествија тој среќава многу мажи, жени, божици и чудовишта и останува ве-
рен на Пенелопа, неговата сопруга која ја оставил на Итака со неговиот син Телемах.
Одисеја
Поемата започнува среде доживувањата на Одисеј. 1–4 пеење ја пренесуваат
состојбата на Итака каде во отсуство на Одисеј, Пенелопа е опсадена од просци кои ја
бараат нејзината рака, а со неа и кралскиот престол. Хомер за прв пат не воведува со хе-
ројот во 5-тото пеење, кој е задржан на Огигија, островот на божествената нимфа Калип-
со. Таа го задржувала 7 години, но не успела да ја стекне неговата љубов, го среќава на
брегот каде тој страда по својот дом и му ја соопштува одлуката на боговите по што го
пушта да си замине. Неговиот сплав бидува уништен во бура, по што стигнува кај туѓин-
ци каде ги раскажува своите доживувања. Потоа стига во Итака и се одмаздува на прос-
ците кои долго време го трошеле неговиот имот и повторно се обединува со својата вер-
на сопруга Пенелопа.
15
Превод на М. Д. Петрушевски.
Во приказната доминира итрата нарав на Одисеј, исто важна улога играат и бого-
вите, особено Посејдон, кој му е најголем непријател на херојот, и Атена која го штити.
Во првите стихови Хомер ги наведува причините за страдањата на јунакот и темата епот:
Хомер, Одисеја, 1. 1–21:
Киконци и Лотофаги
На Одисеј му биле потребни 10 години за да се врати дома. Кога тој заедно со
своите војници ја напуштиле Троја, прво пристигнале во тракискиот град Исмар, домот
на Киконците, кој град го освоиле пред да бидат протерани. При уривањето на градот,
тие му го поштедиле животот на Марон, свештеник на богот Аполон, кој за возврат им
дарил 12 ќупови миризливо вино, кое подоцна ја потврдило својата вредност. По земјата
на Киконците, бура ги однела корабите во правец на југозапад до земјата на Лотофагите.
Тука приемот на дружината на Одисеј бил мошне пријателски, но не помалку опасен,
бидејќи секој кој ќе го пробал вкусот на лотосот заборавал на се претходно и добивал
желба за секогаш да остане таму и да ги јаде лотосовите плодови. Одисеј успеал да ги
оттргне своите луѓе, дури и оние кои веќе го вкусиле лотосот и испловил кон земјата на
Киклопите.
Киклопи
Киклопите биле еднооки дивови, пастири, и живееле поодделно секој во своја пе-
штера. Одисеј влегол со својата придружба при истражување на островот во пештерата
на еден од нив, Полифем, син на Посејдон. Во пештерата нашле овци, јагниња, сирење и
други намирници со кои се гостеле за време на отсуството на Полифем. Кога киклопот се
вратил во пештерата со своето стадо, го затворил влезот со огромен камен и го здогледал
посетителите и веднаш изел двајца од нив за вечера. Утредента изел уште двајца на утро
и наредната вечер. Во ужас од состојбата во која се затекол, Одисеј смислил итрина како
да се спасат од суровиот домаќин. Одисеј носејќи го со себе виното на Марон му го по-
нудил како дар на Киклопот, а кога овој се напил, му ветил дека поради убавото вино
него ќе го изеде последен, та го запрашал туѓинецот за неговото име. Одисеј му
одговорил дека неговото име е Никој. Откако напиениот киклоп заспал, Одисеј наострил
колец и го ставил во оганот, та со своите преостанати другари го забиле во окото на
киклопот. Овој во агонија од болката излегол надвор од пештерата и вриснал дека Никој
го убива, поради што останатите киклопи не обрнале внимание на викотот на Полифем.
Следното утро, ослепениот Полифем го тргнал каменот од влезот на пештерата за да
излезе стоката, допирајќи го секое животно што излегува за да не избегаат луѓето што го
ослепиле. Но довитливиот Одисеј ги врзал своте луѓе за мевот на овците за да не бидат
откриени по што успеале да му избегаат на суровото чудовиште. Како што отпловиле од
брегот, Одисеј го извикал своето вистинско име за да Киклопот знае кој го ослепил по
што овој, пак фрлил огромна карпа кон нив која замалку ќе го потопела коработ. Поли-
фем во својата молба упатена кон својот татко Посејдон да го казни Одисеј, за кого
одамна бил предупреден, барал Одисеј да не успее да се врати дома, која молба била
услишена од богот.
Сл. 1 – Одисеј го ослепува Полифем

(Мuseum of Sperlong 20–30 г. пр. н. е.)
Сл. 2 – Одисеј ја напушта пештерата на Полифем

(Jacob Jordaens 1630)
Ајол и Лајстригонците
Откако Одисеј повторно се сретнал со останатите другари, запловиле кон остро-
вот, што пловел, на богот Ајол, чуварот на бурите и ветриштата, кој таму живеел со сво-
ите 6 синови, мажени за неговите 6 ќерки. Ајол како дар му дал кожен мев во кои биле
сместени ветришта со кои Одисеј можел да се врати дома, за кои го поучил како и кога
да ослободува по еден од нив. Кога веќе биле близу Итака, тој заспал, а неговите при-
дружници, мислејќи дека во мевот се крие неизмерно богатство кое Одисеј не сакал да го
подели со нив, го одврзале мевот, по што сите ветри излегле и ги вратиле корабите до ос-
тровот на Ајол. Ајол одбил повторно да им помогне, сметајќи дека мора некој од богови-
те да го мрзи Одисеј поради ваквиот развој на настаните.
Потоа Одисеј со дружината допловил до островот на Лајстригонците, кои ги пото-
пиле сите негови кораби и ги изеле посадите кои биле на нив, освен коработ на Одисеј и
неговата посада. Така клетвата на Полифем веќе започнала да се исполнува и Одисеј
запловил понатаму само со својот кораб.
Сл. 3 – Одисеј и Кирка

(Edmund Dulac 1882–1953)
Кирка
По ова, Одисеј пристигнува на островот Ајаја, домот на волшебничката Кирка,
ќерка на Хелиј. Тука, поучен од претходните искуства, ги поделил своите луѓе во две
групи: тој останал со групата крај коработ, а другата група, составена од 23, ги испратил
да го истражат островот. Оваа група стигнала до дворецот на Кирка, каде сретнале ра-
злични животни околу него. Нив Кирка ги претворила во свињи откако ги нагостила во
домот омамени од звуците и опојните мириси кои се ширеле низ дворецот, но и покрај
тоа умот им бил човечки. Само Еврилох успеал да ја избегне магијата и да го извести
Одисеј за немилата случка. Кога Одисеј тргнал да ги спаси своите луѓе, го среќава богот
Хермес, кој го поучил јунакот како да се справи со магијата на Кирка, давајќи му против-
лек, волшебна тревка чиј „корен е црн, а цвет бел како млеко.“ Така откако јадел од
софрата на Кирка, неочекувано за неа тој го извадил мечот и ја присилил да им го врати
вистинскиот облик на своите другари. По ова таа го препознава јунакот му приредува
гозба и љубовна постела и успева со својата чар да го задржи Одисеј една година на
нејзиниот остров, од која љубов се родил Телегон. На крајот на таа година Одисеј ги
терал своите другари да го напуштат островот. Волшебничката се согласила со намерата
на Одисеј, но го посоветувала да појде во подземниот свет за да ја најде сенката на по-
којниот тебански пророк Тејресија, кој ќе му го претскаже патот за враќање дома.
Nekuia
Во 11-тото пеење од Одисејата, јунакот раскажува за своето патешествие во адот,
обично нарекувана Книга на смртта или Nekuia, според името на обредот во кои се
повикуваат и прашуваат духови. Одисеевата посета на адот е победа над смртта, нај-
ужасната борба со која еден јунак мора да се соочи. Херојот кој успева да се врати од
адот исполнува се што еден смртник може да изврши. Затоа хероите имаат посебна по-
ложба и по смртта. За Одисеевиот пат во адот веќе зборувавме на III-тото предавање.
Сл. 4 – Одисеј во подземниот свет

(Bouchardon)
Сирени, Planktai, Харибда и Скила

Кога Кирка го испратила Одисеј го предупредила за сите опасности на кои ќе наи-
де на своето патување. Првата опасност биле Сирените (според Хомер биле две, а според
други автори повеќе). Според Хомер тие имал човечко обличје, но според народната тра-
диција тие биле налик на птици со женски глави. Од нивниот остров пееле опојни песни
кои ги мамеле морнарите кон подводни карпи, а секаде наоколу имало побелени коски
од нивните жртви. Одисеј минал крај нив неповреден откако им ги запушил ушите на
своите другари со восок, а него наредил да го врзат на катарката за да ги слушне волшеб-
ните песни без да може да преземе нешто што ќе им наштети.
Сл. 5 – Одисеј и Сирените

(John William Waterhouse 1891)
Наредната опаснот бил карпите што талкале, Planktai, меѓу кои единствен кораб
што претходно успеал да мине бил Арго. Одисеј успеал успешно да мине со коработ
пловејќи близу двата високи гребена. Во пониските гребени живеела Харибда (која не е
опишана од Хомер) која трипати на ден ја вшмукувала сета вода и повторно ја блуела
нагоре. Пловењето крај понискиот гребен била сигурна пропаст, та затоа Одисеј го из-
брал помалото зло – повисокиот гребен каде живеела Скила, ќерката на морското боже-
ство Форкин. Скила била претходно морска нимфа, која поради љубомора Амфитрита ја
претворила во чудовиште со 6 кучечки глави сместени на високи вратови за да може да
ги лови морнарите. Од коработ на Одисеј таа грабнала 6 мажи кои ги изела во својата
пештера. Одисеј и останатиот дел од посадата на коработ минале неповредени.
Стадото на Хелиј
Кирка го опоменала Одисеј дека кога ќе пристигнат на островот Тринакрија, каде
паселе стадата на богот на сонцето Хелиј, не смеат да допрат ниту едно животно ако
сакаат некогаш да се вратат дома. Но, другарите на јунакот, истоштени од неволјите,
гладни заклале некои говеда за храна. Богот Хелиј се пожалил на Ѕевс, кој ги услишил
неговите молби, подигнал бура и со гром го погодил коработ по што сите членови на
посадата загинале во морето, единствено Одисеј се спасил пловејќи на скршената катар-

ка и кобилица од коработ.
По бродоломот, струјата го носела назад кон Харибда, каде ја избегнал смртта
висејќи на дрво кое растело на гребенот додека вртлогот, откако ја проголтал катарката,
не ја вратил назад.
Калипсо
Струјата го донела јунакот до островот Огигија, домот на нимфата Калипсо, ќерка
на Атлант, каде живеел 7 години. Иако таа му ја пружила сета своја љубов, и му нудела
бесмртност, тој не можел да ја заборави Пенелопа. Конечно, откако Хермес и ја пренел
одлуката на боговите на нимфата, таа му помогнала да изгради сплав и го пуштила да
исплови.
Сл. 6 – Одисеј и Калипсо

(Jan Brueghel)
Фајакијците
И покрај се што преживеал, Посејдон го здогледал сплавот со кој пловел Одисеј и
го разбил сплавот со бура. По два денови и две ноќи, со помош на морската божица Лев-
котеја (претходно смртната Ино, ќерка на Кадмо) и Атена, тој допловил до копно, гол,
истоштен и сам.
Крал на Фајакијците бил Алкиној, чија ќерка Навсикаја го пронашла кога таа била
близу брегот за да си ја испере облеката за едно со своите придружнички. Таа му дала
заштита и го довела во палатата во градот. Тој тука имал топло добредојде, а за тоа осо-
бено се погрижиле кралот Алкиној и кралицата Арета, при што Одисеј ги раскажал и
своите доживувања пред да пристигне кај нив. Фајакијците му дале богати дарови, а
наредниот ден го донеле на Итака со нивен кораб и го оставиле на брегот во длабок сон.
Така Одисеј пристигнува дома по 10 години талкања по морето откако тргнал од брегот
на Троја, сам на туѓ кораб, како што го проколнал Полифем. Посејдон откако дознал за
чинот на Фајакијците, коработ и посада на него, кој се враќал од Итака, ги претворил во
камен, како казна за превезувањето туѓинец, а особено намразен од него.
Сл. 7 – Одисеј и Навсикаја

(Michele Desubleo 1602–1676)
Сл. 8 – Одисеј трогнат од песната на Демодок

(Francesco Hayez 1813–5)
Итака
На островот состојбата била неповолна за јунакот. Стотина просци од Итака и
околните острови, секојдневно го расипувале неговиот имот чекајќи ја одлуката на Пене-
лопа да избере еден од нив за свој сопруг кој со тоа би се здобил и со кралскиот скептар,
бидејќи Телемах се уште бил млад за да го преземе престолот. Пенелопа и покрај многу-
те притисоци сепак му останала верна на Одисеј, иако се сметало дека тој одамна заги-
нал. Таа го одолжувала изборот под изговор дека ткае прекрасна наметка за да, кога ќе
дојде време, послужи како погребна одора за Лаерт, таткото на Одисеј. При тоа таа дење
ткаела, а ноќе го расткајувала платното. Но 4-тата година измамата била откриена од
девојките во дворецот кои навечер легнувале со некои просци, и со тоа просците ја при-
тиснале дека конечно мора да се одлучи.
Сл. 9 – Одисеј препознаен од Евриклија

(Gustave Boulanger 1849)
Во тој миг Одисеј се враќа. Со помош на Атена, престорен во питач тој влегува во
палатата при што му се открива на својот верен свињар Евмеј и на својот син Телемах,
кој претходно бил на патување во Пилос кај Нестор и во Спарта кај Менелај за да дознае
нешто за својот отец, при што му е кажано дека тој се уште е жив. Надвор од палатата
тој бил препознаен од неговото куче Арго, кој веднаш откако го видел својот господар,
по 19 години, умира.
Во палатата во обличје на питач тој бил навредуван од просците, а и од друг питач
Иро кој го истепал во борба со тупаници. Веста за питачот кој знаел нешто за нејзиниот
сопруг стигнала и до Пенелопа, која побарала да се сретне со него. Тој на Пенелопа и дал
точен опис на Одисеј и за интересниот брош кој тој го имал носено. Тој успеал да и го
наметне планот да наредниот ден им објави на просците дека за маж ќе го земе оној кој
што ќе успее со лакот на Одисеј да истрела стрела која ќе помине низ иглиците на 12
секири. Таа ноќ него го препознала и неговата дадилка Евриклеја додека му ги миела
нозете, откако ја забележала лузната која ја здобил при лов на вепар заедно со неговиот
дедо Автолик. Така сцената на триумфалното враќање на Одисеј била подготвена: синот
и верните прислужници ја знаеле вистината, а на Пенелопа и било освежено сеќавањето
на нејзиниот сопруг за да биде подготвена при можното препознавање.
Лакот и убивањето на просците

Наредниот ден просците се собрале за да се обидат да го направат она што Пене-
лопа го барала од нив. Но, никој не успеал ниту да ја оптегне тетивата на лакот. По што,
иако со потсмев, просците му дозволиле и на Одисеј да се обиде. Откако овој успеал да
го оптегне лакот и да ја протне стрелата низ иглените уши на секирата, на просците им
станало јасно дека питачот не е тој што се претставува.
Сл. 10 – Одисеј го оптегнува лакот

(Wyeth)
Портите биле заклучени, клучарката го заклучила оружјето, така што колежот, во кој
покрај него учествувал и Телемах и Евмеј, почнал. Единствено бил поштеден Фемиј,
божескиот пејач и гласникот Медонт. Потоа следел колеж на неверните слугинки и
слуги, кои претходно биле присилени да ја исчистат крвта.
Сл. 11 – Одисеј ги убива просците

(Nicholas Monsiau 1800)
Телемах
Портретот на Телемах е уметничка слика на херој како момче. Покрај сите неволи,
тој на крајот стои раме до раме до својот татко и се бори како него.
Сл. 12 – Одисеј и Пенелопа

(Francesco Primaticcio 1563)
Пенелопа
Верната сопруга на Одисеј, Пенелопа, иако и Евриклеја и Телемах и потврдиле
дека лично Одисеј ги убил просците во дворецот, сепак во својот страв да не биде изма-
мена не можела до крај да поверува во ова. За да го провери и наредила на Евриклеја да

го тргне креветот од брачната одаја за тој да спие надвор на него, на што Одисеј се налу-
тил бидејќи никој не можел да го мрдне креветот кој самиот го направил во дрво од мас-
лина околу кое и ја изградил брачната одаја. По овие зборови Пенелопа знаела дека си-
гурно човекот, кој не го видела 20 години, е нејзиниот сопруг.
Сл. 13 – Пенелопа и просците

На одреден начин Пенелопа е Одисеј, морнар по бродолом предизвикан од Посеј-

дон кој допира до копно. Потоа таа му се препушта на сопругот и го слуша додека и ги
раскажува доживувањата.
Крајот на Одисејата
Последното пеење на Одисејата започнува со водењето на Хермес на душите на
просците во адот, каде тие разговараат со сенките на Ахил и Агамемнон. Сенката на Ам-
фимедонт (еден од предводниците на просците) и раскажува на сенката на Агамемнон за
Пенелопиното ткаење, опитот со лакот и колежот. Агамемнон одговара:
Пенелопа постојано се споредува со Клитајмнестра во епот, особено речито од
Агамемнон. Во меѓу време, Одисеј ја напушта палатата и оди да го најде својот татко
Лаерт, кој живеел како земјоделец далеку од градот. Кога двајцата се сретнале тој не му
се открил веднаш, се додека Лаерт не го препознал. Додека двајцата биле на заеднички
ручек, пристигнале вести дека се приближуваат роднините на просците за да ја осветат
нивната смрт. Уште еднаш Одисеј морал да се бори, помогнат од Атена и Лаерт, чудесно
засилен од божицата, го убил Евпејт, таткото на Антиној. По ова Атена наредила да пре-
стане борбата, која наредба била потврдена од Ѕевс кој фрлил молнја пред нејзините
нозе. Таа ги помирила јунакот со фамилиите на просците, со тоа и епот завршува.
Одисеј и Атена
Најголема помош јунакот во текот на сите доживувања добивал од Атена, чии
карактеристики мудрост и храброст биле засилени како дар за него. Односот меѓу божи-
цата и херојот е прекрасно насликан со поетски зборови при нивната средба кога Одисеј
бил оставен од Фајакијците на брегот на Итака, во длабок сон штом се разбудил, незнаеј-
ќи каде се наоѓа. Атена, престорена во пастир, му кажува дека тој се наоѓа на Итака:
Хомер, Одисеја, 13. 250–255, 287–301:
Крајот на Одисеевиот живот

Хомер ни го раскажува крајот на јунакот преку пророчките зборови на сенката на
Тејресија:
Одисеј го смилостивил богот Посејдон на начин како што му претскажал пророкот: по-
дигнал храм на Посејдон на местото каде забил весло. Тој се вратил во Итака. Години
подоцна, Телегон, кој бил одгледан од неговата мајка Кирка на нејзиниот остров, тргнал
да плови кон Итака во потрага по неговиот татко. Тој го ограбил островот и го убил Оди-
сеј кој го бранел својот имот, без тој да дознае против кого се борел.
Универзалноста на Одисејата
Одисејата е блескав пример за мешањето на вистинскиот мит (приказни за бого-
ви), леганди (приказни кои се отсјај на вистински херои и хероини), народни приказни,
бајки и сл, кои забавуваат и поучуваат. Епот е најубавиот пример за митолошката тема
на легендарните походи за освојување непознати и нови краишта во времето на колони-
зацијата. Во случајот на Одисеј, неговата лична потрага го враќа дома, поминувајќи ги
сите пречки на патувањето за да ги казни слабите и да си ги поврати синот, сопругата и
кралството. Платон во митот за Ер, на крајот од неговата Држава, го покажува јунакот
во адот како избира за наредниот живот незабележливо постоење поради претходниот
живот полн со противречности и доживувања.
Одисеј, можеби повеќе од сите други, е архетипен херој, како што Пенелопа е ар-
хетипна хероина, секој на убав начин отсликувајќи ги аспектите на човечката и херојска
arete. Пенелопа претставува дел од мудроста и досетливоста на Одисеј: измамата на

просците, воздржаноста да прифати дека туѓинецот е нејзиниот сопруг, та опитот со кре-
ветот, кој е најсветиот симбол на нивната љубов, брачната постела, направена во дрво од
маслина како симбол на нејзината цврстина и верност, симбол на физичката и духовната
љубов.
Хомеровиот еп е уникатен, податен и за млади и стари – за дететото и философот
во секој од нас. Тој може да се чита како забавна приказна за патување и доживување,
полна со возбудливи епизоди, завршува со среќен крај со победа на доброто над злото,
или пак може да ни открие автор чија интуиција ни носи погледи за односот меѓу мажот
и жената, боговите и судбината и значењето на човековото постоење. Зборот одисеја ре-
чиси во сите европски јазици е синоним за патување со потрага и доживувања без да има
било каква поврзаност со основниот назив на епот како враќање дома.
Сл. 14 – Светот според Хомер

176
Античка митологија
Сл. 15 – Талкањата на Одисеј

За читање:

Пиндар, Немејска ода 10
Пиндар, Питиска ода 10
Пиндар, Питиска ода 12
Персеј и легендите од Аргос
Хера и Форонеј
Аргос во историјата и легендите бил мошне поврзан со Коринт и Теба, а исто така
аргоските легенди укажуваат и на контакти со Источниот Медитеран, особено Левант и
Египет. Иако некои легендарни херои се поврзани со посебен град од микенската Арго-
лида (на пр. Херакле со Тиринт, Диомед со Аргос и Персеј со Микена), честопати е мош-
не тешко да се различат од одделните градови. Затоа општо се користи „Аргос“ за да се
покрие целата Арголида и градовите во неа.
Аргос бил најголемиот центар во Хелада на култот на Хера, а ридот Херајон, каде
било главното светилиште, бил главен верски центар во целиот регион. Во аргоскиот ки-
клос, прв бил Форонеј кој го воспоставил кралството на Аргос и се одлучил за Хера, во
натпреварот за доминација над крајот меѓу боговите Хера и Посејдон. Во својот бес, По-
сејдон ги исушил аргоските реки, од кои една, речниот бог Инах, бил татко на Форонеј.
Дури и подоцна аргоските реки не изобилувале со висок водостој.
Богатството на аргоскиот киклос може да се забележи во почетните стихови на
Пиндаровата Немејска ода 10:
Пиндар, Немејска 10:
Персеј
Данаја и Акрисиј
Персеј е првиот важен херој во аргоските легенди, иако не и според времето. Не-
говиот прапрадедо Абант имал синови близнаци, Пројт и Акрисиј, кој се расправале
уште пред да се родат во мајчината утроба. Акрисиј самиот се прогласил за крал на Ар-
гос, додека, пак, Пројт завладеал со Тиринт. Акрисиј немал синови туку само една ќерка,
Данаја, за која имало пророштво дека нејзиниот син ќе го убие него. Кралот за да ја спре-
чи сопствената ќерка да роди, ја затворил Данаја во подземна ќелија во неговата палата.
Но Ѕевс, кој се вљубил во неа, успеал да влезе во ќелијата во облик на златен дожд и ус-
пеал да ја обљуби. Синот кој се родил по овој чин бил Персеј, а Данаја го криела 4 го-
дини во ќелијата, за да не дознае Акрисиј, додека не бил откриен откако била слушната
буката која ја предизвикал момчето во својата игра. Акрисиј одбил да прифати дека Пер-
сеј е син на Ѕевс и ги сместил мајката и синот во сандак кој го фрлил во морето за да от-
плови. Сандакот допловил до островот Сериф, каде рибар по име Дикто („мрежа“) го
нашол сандакот, ги спасил и им го понудил својот дом како засолниште.
Сл. 1 – Данаја
(Jan Gossaert 1527)
Полидект
Полидект, кралот на Сериф и брат на Дикто, се вљубил во Данаја кога Персеј веќе
бил момче, но таа ја одбила неговата љубов. Потоа тој ги повикал првенците од островот
на гозба, на која секој маж од осторвот требало да му подари коњ. Персеј се фалел дека
на Полидект можел да му ја донесе главата на Медуса. Овој пак желен да го тргне Персеј
од својот пат, го држел за зборот и му наредил да ја исполни задачата. Во очај Персеј
талкал по пустите делови на островот каде наишол на Хермес и Атена кои дошле со на-
мера да го посоветуваат јунакот. Помошта на Персеј од двата бога на некој начин изне-
надува, но се претпоставува дека оригинално негов натприроден помошник бил Хермес,
чиј култ бил особено силен во Аргос, а дека Атена е придодадена подоцна, бидејќи гла-
вата на Медуса била атрибут на ајгидата на Атена, веројатно мошне рано била поврзана
со оваа легенда. Пиндар, кој творел во првата половина на V век пр. н. е., ја прави Атена
единствен помошник:
Пиндар, Питиска ода 10. 44–46:
Граји
По совет на Атена и Хермес, Персеј морал да дојде до трите ќерки на Форкин, се-
стри на Горгоните, кои биле старици уште од своето раѓање – Грајите. Тие требало на
јунакот да му го откријат патот до некои нимфи кои имале некакви магични предмети
потребни за неговата задача, но само ако биле принудени. Трите Граји имале едно око и
еден заб, кои си ги додавале една на друго по потреба. Персеј ги фатил окото и забот и
им ветил дека ќе им ги врати само ако му го покажат патот до нимфите. Откако го доз-
нал патот тој успеал да го пронајде живеалиштето на нимфите од кои тој добил три неш-
та: капа за невидливост, пар крилести сандали и торба или kibisis (зборот не е стгрч., ве-
ројатно потекнува од Кипар).
Сл. 2 – Граји
(Edward Burne-Jones)
Горгони
По ова Персеј запловува кон Горгоните, чиј дом бил некаде на крајот на светот,
обично се сместувал во северна Африка. Пиндар, кој прави Персеј да оди далеку на се-
вер, дава прекрасен опис на земјата на Хиперборејците.
Трите Горгони, од кои единствено Медуса била смртна, имале ужасен изглед, а
оној кој ќе погледнел во нивното лице го претворале во камен. Тие спиеле кога пристиг-
нал Персеј. Воден од Атена, јунакот гледајќи само во отсјајот на својот штит успеал да и
се приближи на Медуса, да ја отсече нејзината глава и да ја стави во торбата. Штом таа

била обезглавена од нејзиното тело излегол Хрисаор („Оној од златен меч“) и Пегас, кри-
лестиот коњ. Нивен татко бил Посејдон, Хрисаор станал татко на чудовиштето Герион, а
Пегас играл особена улога во легендата за Белерофонт.
Сл. 3 – Горгони Сл. 4 – Раѓањето на Пегас

(Edward Burne-Jones) (Edward Burne-Jones)
Според Овидиј, Пегас удрил со копито во на место на планината Хеликон каде

бликнала вода, при што настанал изворот Хипокрена („Коњски извор“) омилено збира-
лиште на Музите, поврзан со поетското вдахновение.
Друга верзија на митот за Медуса го поврзува со музиката и поезијата. Пиндар,
воспевајќи го Мида од Акрагант, победникот на натпреварот на авлетистите на Питиски-
те игри, кажува како Атена ја пронашла музиката на авлосот додека го подражавала пла-
чот на Горгоните поради смртта на Медуса (Пит. 12. 5–23). Персеј можел незабележано
да мине крај сестрите на Медуса, ставајќи ја капата за невидливост. Според оригинал-
ната верзија на митот, Персеј веројатно се вратил на Сефир за да се соочи со Полидект.
Андромеда
Во многу рана фаза од легендата за враќањето на Персеј била придодадена и ле-
гендата за Андромеда. Андромеда била ќерка на кралот Кефеј и Касиепеја. Нивното
кралство различно се сместува или во Египет или во Левант.
Сл. 5 – Персеј и Андромеда Сл. 6 – Персеј и Андромеда

(Pierre Puget 1678–1684) (Joachim Wtewael 1611)
Касиепеја се фалела дека е поубава од Нереидите. За казна Посејдон го поплавил

кралството на Кефеј и пратил морско чудовиште да ја уништува земјата. Кефеј го пра-
шал пророштвото на Ѕевс Амон, кое му одговорило дека чудовиштето може да се смило-
стиви само ако му се принесе Андромеда, врзана за карпа. Кефеј се потчинил на божјата
волја, но Персеј, кој во меѓувреме пристигнува, прифаќа да го убие чудовиштето ако му
биде дадена Андромеда за жена. Со помош на сандалите и капата, Персеј го убива чудо-
виштето со јатаган кој го добил од Хермес и ја ослободил Андромеда, со која се оженил,
употребувајќи ја главата на Медусата да се справи со противниците и Финеј, брат на Ке-
феј, кому претходно му била ветена Андромеда. Откако се родил нивниот син Персе, тие
се вратиле на Сериф, оставајќи го синот за наследник на кралството на Кефеј.
Потеклото на либиските змии, планината Атлас и коралите

Многу други детали се додадени на приказната за летот на Персеј со главата на
Медуса. Се раскажува дека капки од крвта на Медуса протекле низ торбата и паднале на
земјата додека летале над Либија, од кои настанале безброј отровни змии кои ја препла-
виле либиската пустина. Џинот Атлант (Atlas), потпирачот на небото, одбил да му пружи
гостопримство на Персеј, по што јунакот го претворил во камен со главата на Горгоната.
Неговото тело и глава станале планински венец, неговата коса – шума над планината (и
денес географскиот назив на овој венец е Атлас). Како додавање на легендата е и Овиди-
евиот опис за настанувањето на коралите:
Сл. 7 – Персеј и Финеј Сл. 8 – Главата на Медуса

(Luca Giordano) (Rubens)
Полидект и враќањето на Персеј во Аргос

Кога Персеј и Андромеда стигнале на Сефир, ги нашле Данаја и Дикто како бегал-
ци до еден олтар поради насилството на Полидект. Персеј ја извадил главата на Медуса
пред кралот и неговите придружници, кои веднаш се претвориле во камен. Така Данаја
била спасена и вратена во Аргос заедно со нив, а Дикто, Персеј го назначил за крал на
Сефир, по што ги вратил волшебните предмети на богот Хермес (сандалите, kibisis, вол-
шебната капа), а главата на Медуса на Атена, која ја сместила среде својот штит.
Смртта на Акрисиј
Кога Акрисиј слушнал дека всушност синот на Данаја е жив и се вратил во Аргос,
тој го напуштил градот и заминал во Лариса во Тесалија, но Персеј го следел. Таму
Акрисиј ја дочекал својата претскажана смрт. Натпреварувајќи се на атлетските игри кои
кралот на Лариса ги приредил во чест на својот мртов татко, Персеј фрлил диск кој не-
среќно го погодил Акрисиј, по што тој починал. Тој бил погребан надвор од Лариса и по-
читуван таму како херој. Персеј, поради пролеаната роднинска крв, не се вратил во Ар-
гос туку заминал за Тиринт, со чиј крал Мегапент, син на Пројт, си ги размениле крал-
ствата. Како крал на Тиринт, Персеј ја основал Микена, каде и во историскиот период
бил почитуван како херој.
Сагата и народната приказна

Она што ја одликува сагата за Персеј се бројните мотиви од народните приказни,
повеќе отколку во кој-годе друг киклос. Овие мотиви вклучуваат магија уште при раѓа-
њето на јунакот, откривање на херојот како дете поради бучното играње, зол крал и него-
виот добар и скромен брат, избрзано ветување на јунакот кое го исполнува со помош на
богови и магични предмети, трите старици чиј совет мора да биде изнуден, Горгони,
замислени чудовишта со неописива грдотија и конечно рехабилитација на херојот и
казнување на никаквецот.
Останатите легенди од Аргос

Фамилијата на Инах
Меѓу најстарите легенди од Аргос се и оние врзани за фамилијата на Инах. Ќерка-
та на Инах била Ио, за чија приказна веќе зборувавме, поврзана со Ајсхиловата трагедија
Окованиот Прометеј. Обљубена од Ѕевс, Ио била претворена во бела крава од Хера која
била чувана од сегледачот Аргос сè додека Хермес не го убил, по наредба од Ѕевс.
Следно Хера и испратила остен за да ја излудува, а по многу талкања низ разни земји, Ио
пристигнала во Египет каде Ѕевс и го вратил човечкото обличје. Во Египет, Ио го раѓа
Епаф, кому му било судено да стане предок на Херакле.
Сл. 9 – Ио, Хермес и Аргос

(Peter Paul Rubens)
Од разни извори дознаваме дека Египјаните го поистоветувале Епаф со Апис, све-

тиот бик. Неговото раѓање не значел крај за страдањата и талкањата на Ио. Хера го граб-
нала Епаф, а Ио тргнала во потрага по него, и успела да го најде во Сирија. Потоа таа се
вратила во Египет каде била почитувана како Исида.
Приказната за Ио има многу елементи кои зачудуваат. Апис се вели дека бил син
на Форонеј и дека тој му го дал древното име Апија на Пелопонес, а по смртта бил поис-
товетуван со Серапис, кој соодветствува со египетскиот бик-бог Апис. Веројатно Ио
оригинално била божица, можно некој облик на Хера. Херодот, кој го посетил Египет,
пишува дека Исида била идентификувана таму со Деметра, чиј лик прва го донела Ио, а
дека Исида секогаш била претставувана како жена со кравји рогови (слично на феники-
ската божица Астарта). Верзиите на митот за Ио се разликуваат, така што Ајсил дава раз-
лична причина за нејзиното заминување од дома во две свои драми: Окованиот Проме-
теј и Supplices. Веројатно таа била оригинално повеќе божество отколку хероина, а пре-
ку контактите на Хелените со Египет била асимилирана.
Потомците на Ио
Преку Епаф, Ио била основач на кралските фамилии на Египет и Аргос, како и на
Феникија, Теба и Крит. За Епаф традицијата пренесува дека основал многу градови во
Египет, а меѓу нив и кралскиот град Мемфис. Негова ќерка била Либија, според која е
наречен дел од северна Африка, а покрај неа имал и два сина, Агенор и Белос. Агенор
станал феникиски крал, таткото на Кадмо (основачот на Теба) и Европа. Белос останал
во Египет, имал два сина Ајгипт (Египет) и Данај, кои како и неговите претходници
Пројт и Акрисиј биле лути непријатели.
Ќерките на Данај
Ајгипт и Данај се карале поради кралството, така што Данај бил принуден да го
напушти Египет. Пловејќи со своите 50 ќерки (Данаиди) преку Родос, тој пристигнал во
Аргос, каде по мирен пат самиот се прогласил за крал (а според него и жителите Данајци
кај Хомер). Ајгипт, пак, имал 50 синови, кои сметале дека нивно право е да се оженат со
своите братучетки и да ги тргнат од Аргос. Данај им ги дал своите ќерки, но им наредил
уште првата брачна ноќ да ги убијат своите мажи. Сите ќерки го послушале својот татко,
освен Хипермнестра која го поштедила својот сопруг Линкеј и го скрила. За овој грев,
според традицијата, Данаидите биле казнети во Тартарот на вечно полнење вода во
големи ќупови од кои таа секогаш истекувала. Според Пиндар, Данај им ги дал своите
ќерки како победници при натпревари. По одреден период минат во затвор, Хипермнес-
тра повторно му се вратила на својот сопруг Линкеј, кому му го родила Абант, таткото
на Пројт и Акрисиј. Така лозата на аргоските кралеви од Инах до Херакле останала не-
прекината.
Сл. 10 – Ќерките на Данај

Амимона
Данаидата Амимона била пратена од нејзиниот татко да бара вода при што наиш-
ла на сатир кој се обидел да ја заведе. Таа била спасена од Посејдон, кој, пак, ја обљубил,
а за награда удрил со трозабецот во карпа од каде бликнала вода. И во историскиот пери-
од овој извор близу Аргос го носел името Амимона.
Останатите аргоски херои

Значајни аргоски херои се јасновидецот Меламп и хероите кои учествувале во по-
ходот Седумината против Теба. Меѓу нив бил Тидеј, чиј син Диомед бил еден од водеч-
ките ахајски херои под Троја и последен голем митолошки крал на Аргос. Пиндар пеел
дека Атена му ја дала бесмртноста која му ја одзела на Тидеј.
За читање:
Пиндар, Питиска ода 10, 12

Пиндар, Олимписка ода 3
Еврипид, Херакле
Софокле, Трахињанки
Овидиј, Мет., 9. 239–272
Херакле
Херакле е најславниот хеленски јунак. Неговите легенди вклучуваат многу народ-

ни приказни. Неговиот статус како маж, херој и бог е мошне противречен, што и денес
претставува подлога за многу расправи меѓу проучувачите. Тој е поврзан со околината
на Аргос и Теба, каде и се сместува традиционално неговото раѓање. Двете области се
поврзани и со спомнувањата на неговите родители.
Амфитрион и Алкмена
Електрион, кралот на Микена, и неговите синови војувале во Микена против сино-
вите на Птерелај, кралот на Телебоанците (народ од западна Хелада), при што само по
еден син од двете семејства преживеал. Телебоанците се повлекле земајќи ја со себе сто-
ката на Електрион. Електрион се подготвил да ги нападне Телебоанците, пред што му ја
дал својата ќерка Алкмена на Амфитрион, син на неговиот брат Алкај, и го направил
крал, но се завет Алкмена да остане девица се додека не ја вратат стоката. Амфитрион
претходно успеал да ја врати стоката, но при обид да ја собере, го фрлил својот овчарски
стап и случајно го убил кралот Електрион, по што бил протеран од Микена, а неговиот
чичко Стенел бил прогласен за крал. Заедно со Алкмена, Амфитрион заминал за Теба,
каде бил исчистен од гревот од Креонт. Алкмена одбивала да легне со него се додека не
ја освети смртта на нејзините браќа и ги казни Телебоанците. Походот на Амфитрион
против Телебоанците бил успешен, со помош на ќерката на кралот Птерелај, Комајтоја.
Луда од љубов таа ја симнала златната коса од главата на Птерелај што му давала
бесмртност и невидливост на Телебоанците, поради што кралот умрел, а Амфитрион бил
победник. Потоа Амфитрион ја убил Комајтоја и се вратил во Теба. Најпосле, Амфитри-
он легнал со Алкмена, но не знаел дека Ѕевс во негов облик ја измамил Алкмена, посету-
вајќи ја ноќта пред да се врати тој. Алкмена го прифатила него откако Тејресија и ја от-
крил вистината. Таа родила близнаци, постариот Херакле, син на Ѕевс, а помалиот Ифи-
кле, син на Амфитрион.
Раѓањето на Херакле и раните негови подвизи

Со раѓањето на Херакле се воведува и постојаниот белег во неговата легенда –
непријателството на Хера. Ѕевс се гордеел на вишниот Олимп дента кога требал да се
роди Херакле:
Хомер, Илијада, 19. 102–105:

Хера го измамила Ѕевс со избрзување на раѓањето на синот на Стенел, кралот на Мике-
на, чија жена бил во седмиот месец од бременоста, а Ејлејтија ја испратила да го одолжи
раѓањето на синовите на Алкмена. Стенел бил внук на Ѕевс, така што повеќе неговиот
син би бил причина за гордоста на Ѕевс. Синот бил наречен Евристеј, за кога Херакле
морал да ги изврши сите тешки задачи подоцна.
Пиндар ја пренесува приказната во која Хера испратила две змии за да го убијат
малиот Херакле, чие раѓање не можела да го спречи. Делот од одата завршува со прет-
скажувањето на Тејресија за улогата на херојот во битката меѓу боговите и Гигантите и
неговото возможно вознесување на небото како бог (деификација):
Пиндар, Немејска ода 1. 33–72:
Херакле, уште новороденче ги задавил змиите и успеал да се спаси. Во своето образова-
ние, тој бил учен да вози колесница од Амфитрион, борење од Автолик, стрелање од Ев-
рит и музика од Линос. Херакле го убил Линос, синот на Аполон, удирајќи го со негова-
та лира, поради што бил пратен на тебанските пасишта на планината Китајрон каде што
извел бројни подвизи. При тоа дури и ја водел тебанската војска против Орхомен, за кои
заслуги Креонт му ја дал својата ќерка Мегара за сопруга.
Сл. 1 – Малиот Херакле ги дави змиите

(Joshua Reynolds)
Лудилото на Херакле
Подоцна Хера го довелa до лудило јунакот при што тој ги убива и Мегара и нејзи-
ните деца. Кога се вратил при свест и увидел што сторил ја напуштил Теба и заминал во
Теспија, каде Теспиј го исчистил од гревот. Потоа стигнал во Делфи каде свештениците
на Аполон за прв пат го нарекле Херакле (претходно бил познат под името Алкид) и го
советувале да замине во Тиринт каде требало да му служи 12 години на Евристеј, извр-
шувајќи ги задачите кои тој би му ги задал, со чие извршување би стекнал бесмртност.
Сл. 2 – Пијаниот Херакле придржуван од нимфа и сатир

(Peter Paul Rubens 1612)
Ова е накусо приказната за потеклото на Задачите. Но, постои голема мешаница

во изворите околу хронологијата на легендите за Херакле. Еврипид во неговото дело
Херакле го сместува убиството на Мегара и децата по извршување на задачите. Софокле
во Трахињанки раскажува дека Херакле се оженил со својота втора сопруга Дејанејра
пред Задачите, додека, пак, Аполодор го сместува бракот по нив. Сите извори се
согласуваат околу бројот на годините во кои Херакле му служел на Евристеј. Сенката на
Херакле ме вели на Одисеј дека тој бил син на Ѕевс, но бесконечно страдал бидејќи му
бил на роб на понизок смртник и дека тешки биле задачите кои тој му ги задавал:
12-те задачи
Старогрчкиот збор athloi означува „натпревар, борба за награда“. Во случајот на
Херакле наградата била бесмртност, а најмалку три задачи се победа над смртта. Сепак,
како и другите јунаци, тој при извршување на овие задачи имал и помош: или Атена или
неговиот внук Јолај. Првите 6 од нив се врзани за Пелопонес, а останатите за други ме-
ста од Егејот. Преку извршување на овие задачи, Херакле се издигнал од локален херој
до доброчинител на човештвото. Списокот на задачи варира, но 12-те се традиционални,
претставени на метопите на храмот на Ѕевс во Олимпија.
Пелопонеските задачи
1. Немејскиот лав – Евристеј му заповедал на јунакот да ја донесе кожата на овој
ѕвер. Тој го убил со стап кој сам го направил. Теокрит, во Идила 25, го прави лавот
неранлив, така што Херакле морал да го задави, а потоа го одрал користејќи ги неговите
канџи. Во уметноста и литературата јунакот секогаш е претставуван со својот стап и
лавјата кожа како негова облека.
Сл. 3 – Херакле и Немејскиот лав Сл. 4 – Херакле и Хидрата

(Peter Paul Rubens) (Rudolf Tegner 1873–1950)
2. Лернајската Хидра – Оваа змија живеела во барите на Лерна близу Аргос. Таа
имала 9 глави од кои 8 биле смртни, а деветтата бесмртна. Секогаш кога Херакле ќе от-
кинел една од нив на нејзино место никнувале две нови глави. Хера испраќајќи џиновска
краба (рак), како помош за Хидрата, уште повеќе му ја отежнала задачата. Со помош на
Јолај, кој со запалено дрво го горел вратот на змијата за да не израснат нови, штом Хера-
кле ќе отсечел нејзина глава, јунакот успеал да ја совлада алата. Бесмртната глава ја за-
копал длабоко под огромна карпа, а со стрелите натопени од отровот на змијата ја убил и
крабата, која веднаш била однесена на небото и претворена во соѕвездието Рак.
3. Керинејскиот елен – Еленот имал златни рогови и бил посветен на Артемида, а
името го добил по планината Керинеја во Аркадија. Херакле го гонел речиси цела година
и најпосле го фатил крај реката Ладонт. Додека го носел назад кон Тиринт бил пресрет-
нат од Артемида која му пренела дека тоа е нејзино свето животно, но таа се смилости-
вила откако Херакле и објаснил дека тоа го направил по наредба на Евристеј. Дејствието
на оваа верзија на приказната е целосно сместено на Пелопонес. Но, Пиндар во Олимпи-
ската ода 3, пее дека Херакле, во потрага по еленот, стигнал на далечниот север, во зем-
јата на Хиперборејците, на чии рогови нимфата Тајгета го врежала името на Артемида.
Пиндар ја поврзува оваа задача со онаа за јаболката на Хесперидите, во која јунакот
стига до крајот на светот во потрага по чудесен златен предмет.
4. Еримантскиот вепар – Ова диво уривачко животно јунакот успеал да го фати
живо, намамувајќи го во стапица, со мрежа. Од планината Еримант го довел пред Еври-
стеј кој кога го здогледал ѕверот од страв се сокрил во голем ќуп.
5. Авгејските штали – Авгеј, син на Хелиј и крал на Елида, имал огромни стада
чии штали никогаш не биле исчистени. Евристеј му заповедал на Херакле да ги исчисти
овие штали. Херакле успеал да ја заврши задачата за еден ден откако го свртел текот на
реките Алфеј и Пенеј со што тие течеле низ шталите. Авгеј се согласил да му даде една
десетина од неговата стока како награда на јунакот, но одбил да го исполни своето вету-
вање и ги истерал јунакот и сопствениот син Филеј (кој му помагал на Херакле). Откако
ја завршил задачата, Херакле се вратил во Елида, го заземал градот и го убил Авгеј, а
Филеј го поставил за крал.
6. Стимфалските птици – Од јунакот се барало да ги застрела овие суштества,
кои летале во јато во шумата близу езерото Стимфал во Аркадија. Тој успела да ги исте-
ра од нивните скривалишта со метални тропки кој му биле дадени од Атена, по што
успеал да ги застрела.
Сл. 5 –Херакле и Стимфалските птици

(Albrecht Dürer 1600)
Задачите вон Пелопонес

7. Критскиот бик – Овој бик кралот Минос одбил да му го жртвува на Посејдон.
Херакле успеал да го улови и да му го донесе жив на Евристеј. Бикот успеал по некое
време да избега до Маратон, каде бил уловен и жртвуван од Тесеј.
8. Кобилите на Диомед – Диомед, син на Ареј (Арес), бил тракиски крал и посе-
дувал стадо кобили кои ги ранел со човечко месо. Херакле, или сам или со војска, успеал
да ги одземе, а ги скротил со месото на самиот крал. Тој ги донел во Аргос, каде Еври-
стеј ги ослободил и ги посветил на Хера. На патот кон дома, Херакле го сретнал кралот
на Фера, Адмет кој ја прикривал својата тага поради загубата на својата сопруга Алке-
стида. Херакле ја дознал причината за неговата скрб и самиот се борел со Thanatos,
Смртта, и го принудил да му ја врати сопругата на кралот.
9. Ѓерданот на Хиполита – Хиполита била кралица на Амазонките, жени-воини
од северните меѓи на светот. Хераклит бил испратен да го донесе нејзиниот ѓердан кој
имал волшебна моќ. Тој ја убил кралицата во борба и го зел нејзиниот ѓердан. Додека се
враќал тој стигнал во Троја каде успеал да ја спаси Хесиона од морското чудовиште (за
што веќе зборувавме во Тројанскиот киклос). Но измамен од кралот Лаомедонт со војска
го урнал градот, Хесиона му ја дал на својот сојузник Теламон, а Подарк (Пријам) го
оставил на тронот на урнатиот град.
10. Говедата на Герион – Последните три задачи се јасно победа над смртта со
одвлекувањето на Кербер како врв на таа победа. Герион живеел на островот Еритија да-
леку на запад. Тој бил тротелно чудовиште, чедо на окенидата Калироја и Хрисаор. Ге-
рион чувал стадо говеда со помош на џиновскиот говедар Евритион и двоглавиот пес
Орт или Ортар. Задачата на Херакле била да му го донесе тоа стадо на Евристеј. Јунакот
стигнал до островот помогнат од Хелиј, кој му дал златен пехар во кој тој успеал да ја
преплива реката Океан, која го обиколувала светот. Херакле ги убил Орт, Евритион и
Герион и отпловил назад до Тартес (Шпанија) со стадото, по што му го вратил пехарот
на Хелиј и заминал со стадото кон Хелада.
Како споменик за ова негово патување на западниот раб на светот, тој ги поставил
Столбовите на Херакле на влезот на Атлантикот во Медитеранот, кои се понекогаш
идентификувани со карпите на Калпа (Гибралтар) и Абила (Кеута) кои се прилепени до
морскиот теснец Гибралтар. На патот до Хелада преку Алпите, Италија и Далмација ју-
накот извршил голем број подвизи, а говедата, кога стигнал во својот крај, Евристеј ги
жртвувал на Хера.
11. Јаболката на Хесперидите – Хесперидите биле три ќерки на Ноќта кои живе-
еле далеку на запад каде го чувале дрвото на кои растеле златни јаболка. Ним им помага-
ла и змијата Ладон која била обвиена околу стеблото на дрвото. Дрвото бил свадбен дар
на Гаја, божицата Земја, на Хера за нејзината женидба со Ѕевс, кое Гаја го засадила во
градината на Хесперидите. Херакле морал прво да го најде морскиот бог Нереј за да до-
знае каде се наоѓа градината. Нереј ќе му го откриел патот, но ако успее јунакот да го фа-
ти и додржи додека тој се менува во разни обличја. Јунакот успеал да дознае од Нереј и
во градината, според верзијата на Еврипид, го убил Ладон и самиот ги кинел јаболката.
Според метопите во Олимпија, тој бил помогнат од Атлант кој го држел небото на сво-
ите плеќи. Херакле, со помош на Атена, го прифатил небото на своите плеќи додека Ат-
лант му ги донесе јаболката, по што му го вратил небото, ги зел јаболката и му го однел
на Евристеј. Потоа Атена му заповедала јаболката да ги врати во градината на Хеспери-
дите.
Оваа задача е победа над смртта, јаболката се симбол на бесмртноста, а дрвото во
градината е Дрво на животот. Како и во претходната задача, патувањето на далечниот за-
пад е патување во адот. Според некои верзии на оваа приказна Херакле оди на планината
Кавказ каде го ослободува Прометеј и го убива орелот што го измачувал него. Како бла-
годарност Титанот го советувал јунакот да го искористи Атлант за јаболката и му ја
претскажал битката против Лигурците.
Сл. 6 – Херакле во градината на Хесперидите Сл. 7 – Херакле и Кербер

(Pellegrini) (J.-J.-F. Le Barbier the Elder 1738–1826)
12. Кербер – Последната задача била да го фати Кербер, троглавиот пес во адот.
Задачата била освојување на смртта која јунакот не можел да ја заврши без божја помош.
Во адот тој се борел со Кербер, го донел пред Евристеј и повторно го вратил.
Во Еврипидовата трагедија Херакле, поетот преку хорот ги пее задачите на

јунакот:
Еврипид, Херакле, 352–427:
Смртта на Херакле
Херакле се вљубува во Дејанејра, ќерка на Ојнеј кралот на Калидон, неговата
најголема љубов, која му ги раѓа Хил и Макарија со која живеел во Тиринт. Но на своите
патешествија тој се вљубува и во Јола од Ојхалија и служел на лидиската кралица
Омфала една година. Кога Дејанејра, која долго не го видела својот сопруг, дознала за
Јола, во надеж дека ќе ја врати љубовта на јунакот, натопила наметка во крвта на кентау-
рот Нес и му ја испратила на Херакле да ја облече како благодарна жртва на Ѕевс. Нато-
пената со отровна крв наметка го убива јунакот, а Дејанејра сама си го одзела животот
откако дознала за тоа што сторила:
Софокле, Трахињанки:
Софоклевиот крај не упатува дека јунакот бил вознесен на небото, но описот на Овидиј
јасно заклучува:
Смртниот дел на јунакот бил погребан, а бесмртниот вознесен на небото, а по помирува-
њето со Хера, ја добива Хеба за сопруга.
Сл. 8 – Херакле и Омфала Сл. 9 – Херакле ја кине отровната наметка

(Rudolf Tegner 1873–1950) (Francisco de Zurbarán 1634)
Херакле – човек, херој и бог

Од сите јунаци во хеленските легенди, статусот на Херакле е најнејасен. Дека бил
човек пред да стане бог јасно упатува неговото име Herakles „Херина слава“, бидејќи
ниту едно име на хеленски бог не е сложено од име на друг бог.
Поврзаноста на неговата легенда со Аргос, Микена и Тиринт, упатува на можност
дека приказните можеби се врзани за историски принц од Тиринт кој бил вазал на кралот
на Микена, што се совпаѓа со ликот на Евристеј во киклосот. Но другите области кои се
подиум на дејствијата се Бојотија (неговото раѓање и бројни подвизи) и Трахина каде се
одвивале последните подвизи и неговата смрт.
Можно е дека или легендите за јунакот од Тиринт се рашириле низ Бојотија и дру-
гите области од Хелада, или, пак биле донесени од раните населеници од север и негова-
та слава ја рашириле низ сиот хеленски свет, што е поверодостојно. Но ова пак ги навело
многумина грешно да веруваат дека Херакле е дорски јунак донесен од освојувачите кои
навлегле во Хелада на крајот од микенскиот период. Херакле е, сепак, заеднички херој
на сите хеленски племиња и области чиј култ и легенди биле раширени и во колониите
во Мала Азија и Италија, каде добил статус на бог во официјалната римска религија.
Многумина го сметаат Херакле првенствено за бог. Херодот верувал дека Херакле
како бог мошне се разликувал од Херакле како човек, а како бог бил еден од 12-те бого-
ви на древниот Египет. Самиот тој патувал до феникискиот град Тир, каде главниот бог
Мелкарт бил поистоветуван со Херакле, за да најде потврда за својата теорија. Но, бидеј-
ќи митологијата за Мелкарт е непозната, сличностите меѓу него и Херакле остануваат
нејасни, ниту пак можеме да го поврземе со други источни ликови, иако имаат многу
сличности, како израелскиот Самсон, месопотамскиот Гилгамеш и киликискиот бог
Сандас. Можно е нивните митови да имале одредено влијание врз легендите за Херакле,
но сепак најсигурно е да ја одбиеме теоријата на Херодот и да го прифатиме античкиот
став за Херакле како човек кој станал бог.
Потеклото на Херакле е предмет на голем интерес. Сличностите со источните ли-
кови се неоспорни како и оние со ведскиот бог Индра кој го убил триглавото чудовиште
Висварупа и ги ослободил говедата кои тој ги чувал во својата пештера. Чудовиштата во
легендите се поблиски до источните митологии иако Херакле е хеленски јунак, а мито-
вите врзани за него – хеленски традиционални приказни.
За читање:
Пиндар, Олимписка ода 3
Еврипид, Херакле
Софокле, Трахињанки
Овидиј, Мет., 9. 239–272

Бакхилид, Дитирамб 18
Овидиј, Мет. 8. 174–181
Катул 64
Овидиј, Ars Amatoria 1. 535–564
Овидиј, Мет., 8. 200–230
Тесеј и легендите од Атика
Ајгеј (Егеј), како и неговиот претходник Ерехтеј, е друг облик на богот Посејдон.
На тоа не упатува податокот за неговата поврзаност со Егејското Море и на податокот
дека античката традиција за татко на Тесеј повеќе го зема богот Посејдон отколку Ајгеј.
Ајгеј, како крал на Атина, бил загрозуван од непријателството на неговиот брат Палант.
Немајќи деца, му било претскажано во Делфи „да не ја одврзува мешината за вино“
додека не се врати дома. Збунет од загатката, го запрашал Питеј, кралот на Тројѕен,
неговиот домаќин на патувањето. Питеј, разбирајќи ја загатката, го опијанил Ајгеј и му
ја подметнал својата ќерка Ајтра во креветот. Кога Ајгеј го напуштил Тројѕен ја
опоменал Ајтра дека ако роди машко дете ќе мора да го подигне без да му го соопшти
името на таткото, а потоа да го испрати во Атена кога ќе порасне доволно силен да ја
подигне карпата под која Ајгеј ќе оставел меч и сандали како знаци за да го распознае
како негов син. Во меѓувреме Ајтра раѓа син, Тесеј, кој откако пораснал го испратила во
Атина по знаците.
Тесеј е голем херој во Атика, а градот Атина е фокусот на неговите легенди. Него-
вите легенди поврзани за Маратон и Тројѕен со време слабеат. Тој се поврзувал со Хера-
кле во неговите доживувања, а голем дел и наликуваат на легендите за Херакле. Попу-
ларноста на делата на Тесеј во голема мера се заслуга и на атинските писатели, и
особениот развој на литературата во Атина.
Тесеј и 6-те задачи на неговото патување од Тројѕен до Атина

Во Епидаур тој го убил разбојникот Перифет, син на Хефајст, кој бил вооружен со
стап и нарекуван Коринет. Тесеј го присвоил стапот но тој немал некаква улога во леген-
дите освен во уметничките престави на јунакот.
Во Истам близу Коринт го убива арамијата Синид на начин како што тој ги убивал
своите жртви: налегнувајќи два бора за чии врвови ги врзувал нозете на жртвите по што
ги раскинувал со нивното пуштање.
На границата меѓу Истам и Мегарид тој убил чудовишна свиња близу селото Кро-
мион. Понатаму го среќава разбојникот Скирон, оригинално месен јунак во соседните
области кој им го попречувал патотот на патниците кои минувале оттука, при што биле
убивани од разбојникот со фрлање во морето каде биле изедувани од џиновска желка, но

бил убиен од јунакот.
Приближувајќи се до Атина, Тесеј го сретнал разбојникот Керкион во Елевсина.
Како и Скирон, Керкион бил месен херој. Тој патниците ги принудувал да се борат со
него до смрт. Тесеј во борбата го подигнал високо во воздух и го треснал на земјата по
што овој умрел. Конечно меѓу Елевсина и Атена, Тесеј го сретнал разбојникот Прокрист
кој имал чекан, пила и кревет. Тој ги присилувал патниците да легнат на креветот, така
што оние кои биле поголеми од големината на креветот ги сечел со пилата до мерата, а
оние помали со чеканот ги развлекувал до мерата. Тој, како и другите разбојници, бил
убиен од Тесеј на истиот начин како што тој ги убивал своите жртви.
Тесеј е препознаен од Ајгеј

Пристигнувањето на Тесеј во Атина е на драматичен начин опишан од лирскиот
поет Бакхилид од Кеос:
Бакхилид, Дитирамб 18. 16–60:
Но, самото пристигнување на јунакот во Атина значело и продолжение на опасностите
за него, бидејќи Ајгеј се оженил за Медеја, која очекувала нејзиниот син Медос да го
наследи тронот на на Ајгеј како крал на Атина. Медеја веднаш го препознала јунакот и
се обидела да го отруе пред Ајгеј да го препознае својот син, убедувајќи го Ајгеј дека ту-
ѓинецот е закана за него. Тесеј отруеното месо го сечел со мечот кој го земал од под кар-
пата, по што Ајгеј го препознал мечот и синот и го спречил злосторот, признавајќи го
јавно како син и свој наследник. Палант, братот на Ајгеј, со своите синови исто се наде-
вале на кралскиот трон, та затоа се убедиле да го убијат јунакот. Но, откако тој убил по-
ловина од нив, Палант и преостанатите синови се помириле и се откажале од намерата.
Бикот од Маратон
Следна задача на Тесеј била да го фати бикот од Маратон, оној кој Херакле го до-
вел од Крит. Тој со совладал бикот и го донел во Атина каде бил жртвуван на Аполон
Делфиниј.
Минотаур
Андрогеј, син на критскиот крал Минос, бил убиен во Атика поради зависта која
ја предизвикал по победата на сите натпревари на Панатенајските игри. За одмазда, Ми-
нос тргнал во воен поход против Атина и Мегара. Откако ја освоил Мегара ги принудил
Атињаните да на одреден период (секоја или на секоја деветта година) испраќаат седум
момчиња и седум моми од благородните семејства како данок на Крит, кои потоа ги за-
творал во Лавиринтот за да бидат изедени од Минотаурот. Жртвите се избирале со жреб-
ка, а пак Тесеј се јавил доброволно да замине.
На Крит, ќерката на Минос, Ариадна, се заљубува во јунакот и му дава клопче
коноп за да го одбележи патот за излегување од Лавиринтот. Со оваа помош тој влегол
во Лавиринтот го убил Минотаурот и излегол неповреден. Потоа отпловил за Атина
заедно со останатите 13 млади земајќи ја Ариадна со себе.
Сл. 1 – Тесеј го убива Минотаурот
Ариадна на Наксос
Според друга верзија на митот, Ариадна му дала на јунакот венец што светлел низ
темнината на Лавиринтот и така му помогнал да избега. Во поемата на Бакхилид, овој
венец е дар на Амфитрита и Тесеј го донел на Крит, а не на Ариадна. На враќањето Тесеј
ја оставил Ариадна на островот Наксос каде ја нашил Дионис. Богот го земал венецот и
го сместил на небото каде станал соѕвездие – Corona. Овидиевата верзија на преображе-
нието е предадена:
Овидиј, Метаморфози, 174–181ч
Ариадна е оригинално божествен лик, можеби поинаков облик на Афродита.
Хесиод (Теог. 947–949) ја опишува како „жена на Дионис, кому Ѕевс му ја направил
бесмртна.“ Подоцнежните верзии на митовите за Тесеј, Ариадна ја прават несреќна
хероина, оставена од нејзиниот љубовник Тесеј на островот Дија (старото име на Нак-
сос) за време на патувањето назад кон Атина. Катул раскажува:
Катул 64. 52–59:
Овидиј се навраќа три пати на оваа легенда опишувајќи го доаѓањето на Дионис и

неговите придружници:
Овидиј, Ars Amatoria 1. 535–564:
Хомер вели дека Ариадна била убиена од Артемида на Наксос како казна за
врската со Тесеј, а веќе била ветена на Дионис. Според други верзии таа умира на Кипар
додека ги раѓа детето од Тесеј, каде јунакот востановил обред во нејзина чест.
Тесеј станува крал на Атина

По Наксос, јунакот стигнува на Делос каде жртвува на Аполон и со своите при-
дружници го играат танцот на жеравот (geranos), при што се подражавале свиоците на
лавиринтот, кој станува традиционален на островот. Од островот Делос отпловил за Ати-
на, за што претходно се договорил со неговиот татко Ајгеј дека ако походот е успешен
црните едра ќе ги замени со бели. Тесеј заборавил да го стори договореното, по што кога
Ајгеј ги видел црните едра се фрлил од карпа во морето, по што морето било наречено
Ајгејско (Егејско) Море. Така Тесеј станал крал на Атина, при што му биле припишува-
ни од традицијата многу историски реформи и установи, а понатаму неговиот лик е
вклучен во бројни легенди врзани за Атика.
Минос
Дајдал и Минос
Дајдал бил син или внук на Метион, помладиот брат на Кекроп, според тоа и член
на атинската кралска фамилија. Тој бил вешт знаетчија и пронаоѓач, а негов помошник
бил неговиот внук Пердик. Еден ден Пердик изумил пила, а идејата ја добил од задната
перка на риба. Дајдал од љубомора го фрлил Пердик од карпа, кој при падот бил претво-
рен во еребица, што и значи неговото име perdix. Виновен поради убиството, Дајдал мо-
рал да ја напушти Атина и заминал на Крит каде поради неговите вештини бил запослен
од кралот Минос и Пасифаја.
Минос му се молел на богот Посејдон да му испрати бик од морето за жртвопри-
несување. Посејдон ги услишил неговите молитви и му испратил прекрасен бик, но Ми-
нос наместо подарениот бик принел друг бик на олтарот. Како казна, Посејдон сторил
Пасифаја да се вљуби во бикот. За да ја задоволи нејзината страст, Дајдал создал костум
од крава во која ја сместил Пасифаја за да може да општи со бикот. Плодот на оваа ужас-
на врска бил Минотаурот – глава на бик, а тело на човек, кој бил заточен во Лавиринтот,
исто така создаден од Дајдал. Според археолошките сведоштва од Кносос се забележува
дека бикот имал особена улога во критските обреди, дека најсвет предмет во култот е
labrys или двоглава секира, која веројатно поврзана со зборот labyrinthos. Идејата за
лавиринтот се смета дека е поврзана со големата и комплексна палата во Кносос со неј-
зините бројни ходници и бескрајна низа на соби низ неа. Минос и Пасифаја, како и
нивните ќерки Ариадна и Фајдра се веројатно божества. Минос бил син и пријател на
Ѕевс, додека Пасифаја (Сесјајна) ќерка на Хелиј.
Летот на Икар
Дајдал изморен од неговиот живот на Крит сакал да замине, но Минос не го пуш-
тал. Затоа тој направил вештачки крилја, споени со восок, за да може заедно со својот
син Икар да заминат од островот. Како што летале над морето, Икар ја занемарил опоме-
ната на својот татко да не лета високо блиску до сонцето, така што топлината го расто-
пил восокот, по што Икар паднал во морето и се удавил, по кого морето било наречено
Mare Icarium:
Дајдал сам пристигнал до Сицилија каде Кокал, кралот на градот Камик го примил. Тра-
дицијата пренесува само за обидот Минос да го врати Дајдал, но ништо повеќе за не-
говиот живот и крај во Сицилија.
За читање:
Пиндар, Немејска ода 10, Питиска ода 10, 12
Бакхилид, Дитирамб 18
Овидиј, Мет. 8. 174–181, 200–230; Ars Amatoria 1. 535–564
Катул 64
Јасон, Медеја и Аргонаутите
Увод: Миниајци
Киклосот за Аргонаутите го покрива во најголем дел географскиот простор на
хеленскиот свет и вклучува голем дел од водечките јунаци од добата пред Тројанската
војна. Посадата на Арго е цутот на Хелада, потомци на боговите и предци на хеленските
благороднички фамилии. Најчесто се нарекуваат Minyai, a меѓу градовите кои се сметале
дека имаат миниајско потекло – Јолкос во Тесалија и Милет во Јонија. Јасон му припаѓал
на владеачкото семејство на Јолкос и Евксинското Море (Црното Море), каде и се одви-
ва најголемиот дел од киклосот, особено во предели колонизирани од Милетјани.
Minyai упатува и на името на киклосот. Хомер го нарекува Арго „грижа на сите
мажи“, одразувајќи ги доживувањата на морепловците во микенскиот период. Подоц-
нежните дополнувања се одраз на експанзијата на Хелените во Црноморјето од VIII век
па натаму. Елементи од народните приказни може да се забележат и во името Aia, Аја –
„земја“, кое Хомер го користи за земјата до која допловил Арго и нејзиниот крал Ајет
„Човек од земјата“. Тоа таинствена земја на крајот од светот, пригодно место во кое мо-
жат да се сместат магични и чудесни настани. Народните елементи секако се забележу-
ваат и од образецот за јунак кој извршува невозможни задачи со помош на локална прин-
цеза со која потоа се жени.
Златното руно
Киклосот главно ја опфаќа потрагата на Јасон и Аргонаутите по златното руно.
Бојотскиот крал Атамант ја земал Нефела за сопруга, чие име Nephele значи „облак“, која
откако му ги родила Фрикс и Хела, се вратила на небото. Потоа Атамант се оженил за
Ино, ќерката на Кадмо, која се обидела да ги убие неговите деца. Таа исто така ги прину-
дила бојотските жени да ги испечат зрната жито за да не израсне ништо. Во гладот што
ја зафатил областа, Атамант пратил пратеништво во Делфи за да побараат помош од про-
роштвото. Но, Ино им наредила на пратениците да ги известат кралот дека ќе мора да го
жртвува Фриск за да заврши гладот. Атамант при обредот да го изврши жртвопринесува-
њето, Нефела ги грабнала децата на небото и ги ставила на златнорун овен кој и го пода-
рил Хермес. Овенот ги носел источно низ небото, а кога биле над теснецот меѓу Азија и
Европа (Дарданелите), Хела паднала од овенот и се удавила, по што теснецот бил наре-
чен Хелеспонт. Фрикс стигнал до Колхида, на источниот крај на Црното Море, каде кра-
лот Ајет (син на Хелиј и брат на Кирка и Пасифаја) љубезно го примил и му ја дал за
жена својата постара ќерка Халкиопа. Фрикс го жртвувал овенот на Ѕевс и му го подарил
златното руно на Ајет, кој го обесил руното на даб во лаг посветен на Ареј, каде го чува-
ла змија која никогаш не спиела. Фрикс живеел до крајот на својот живот во Колхида, а
неговите 4 сина – Аргос, Мелант, Фронтиј и Китисор немаат некаква улога во киклосот.
Златното руно чувано од ала станало цел на херојската потрага.
Јасон и Пелија
Кретеј, братот на Атамант, бил крал на Јолкос. При неговата смрт неговиот поси-
нок Пелија (син на Посејдон и Тиро, жена на Кретеј) го земал престолот насилно и го
тргнал законскиот наследник Ајсон, син на Кретеј и Тиро и татко на Јасон. Мајката на
Јасон, Полимеда го испратила детето во ридовите за да биде образован од кентаурот
Хирон и одгледуван од неговата мајка Филира. По 20 години Јасон се вратил во Јолкос
барајќи го своето законско право на престолот. Пелија знаел од пророштвото во Делфи
дека ќе биде убиен од потомок на Ајол и „од маж со една сандала“, затоа кога го здогле-
дал Јасон со една сандала на ногата бил свесен дека неговата судбина се приближува.
Кога се спуштал од ридовите Јасон пренел старица преку реката Анаур, при што едната
сандала ја изгубил во калта. Во старицата била преправена божицата Хера, чиј миленик
станал јунакот, а со тоа непријателка на Пелија, кој го занемарувал нејзиниот култ. Пе-
лија ветил дека ќе го напушти тронот откако Јасон ќе му го донесе златното руно, кое
Фриск, јавувајќи му се на сон, му наредил дека тој мора да го поседува. Дали ова било
причината или пак некоја друга, Јасон ја прифатил задачата.
Аргонаутите
Во подготовката за походот бил изграден коработ Арго од страна на Аргос, син на
Арестор, со помош на Атена. Во трупот на коработ таа ставила парче дрво од додонски
даб (Додона, каде било светилиштето на Ѕевс) кое имало моќ да зборува.
Посадата била собрана од сите краишта на Хелада, поттикнати од херојскиот ква-
литет – arete:
Пиндар, Питиска 4. 185–188:
Списокот на имињата на Аргонаутите во голема мера се разликува, бидејќи Хеле-
ните во подоцнежните векови се натпреварувале во тврдењето дека потекнуваат од еден
од Аргонаутите. Двата јунака, Орфеј и Херакле, кои се, речиси, во сите списоци, немаат
место во оригиналната приказна. Орфеј е постхомерски лик, а, пак, Херакле тешко дека
може да се смести во овој киклос поради низата негови легенди кои се поврзани и тешко
е да се одреди меѓу кои подвизи тој заминал на овој поход. Според традицијата Херакле
одбил да биде водач на походот, препуштајќи му го водството на Јасон, а неговиот лик

исчезнува од митот пред Арго да заплови во Црното Море.
Одредени групи јунаци особено се истакнуваат меѓу околу 50-тината херои: јуна-
ците од Тесалија, како Јасон; од Пелопонес, како кралот на Елија Авгеја; групата јунаци
како Мелеагар кои учествувале во ловот на Калидонскиот вепар; групата во кои се вклу-
чени родителите на хероите од Тројанската војна како Пелеј (таткото на Ахил), Теламон
(Ајант Поголемиот), Ојлеј (Ајант Помалиот) и Навплиј (таткото на Паламед).
Некои Аргонаути имали особен дар: Идмон и Мопсо биле јасновидци; Кастор и
Полидевк одлични коњаници и боксери; Периклимен, синот на Нелеј, можел по желба да
го менува своето обличје во бој; Еуфем, син на Посејдон, можел брзо да трча по брано-
вите без да ги намокри стапалата; Ѕет и Калаиј, крилестите синови на Бореј; Аргос, вешт
корабоградител; и Тифиј крмарот. Од овие, значајна улога во легендата имаат единстве-
но Калаиј, Аргос, Тифиј, Полидевк и Ѕет. Тие морале да му помагаат на Јасон во извршу-
вањето на невозможните задачи.
Патувањето кон Колхида

Хипсипила и лемноските жени
По заминувањето од Јолкос, Аргонаутите допловиле до островот Лемнос, каде
затекнале само жени, предводени од нивната кралица Хипсипила. Афродита ги казнила
поради негрижа кон нејзиниот култ правејќи ги непожелни за мажи. Поради ова нивните
мажи донеле на островот тракиски жени, заробени во војна. За да се одмаздат тие ги
убиле сите мажи на островот со исклучок на кралот Тоант, кој бил син на Дионис и татко
на Хипсипила. Кралицата го сокрила во храмот на Дионис, та го ставила во сандак во кој
тој допловил до земјата на Таврите (јужна Русија) каде станал свештеник на Артемида.
Лемноските жени ги примиле Аргонаутите на островот задржувајќи ги една година.
Меѓу многуте деца родени по овој престој се близнаците на Јасон и Хипсипила, Евнеј и
Тоант (или Неброфон). По заминувањето на Јасон, жените дознале за измамата на Хип-
сипила и спасувањето на нејзиниот татко и ја протерале од островот. Според некои вер-
зии таа била заробена од пирати и продадена како робинка на Ликург, кралот на Немеја.
Во Хелада таа станала дадилка на Офелт, синот на Ликург (за кого споменавме на
претходните предавања). На Лемнос била вратена од нејзините синови. Како митолошки
лик таа е значајна како кралица на општество без мажи и основањето на Немејските игри
во чест на Офелт. Римскиот поет Статиј и посветува долга епизода на нејзината приказна
во Тебаида, како и неговиот современик Валериј Флак во Аргонаутика. Овидиј ја прене-
сува како напуштена хероина во неговите Heroides.
Киѕик и Киос
Штом стигнале на островот Самотрака биле воведени во мистерии. Потоа во Про-
понтида биле примени од Долионците и нивниот крал Киѕик кои ги удостоил со своето
гостопримство. За возврат Херакле го убил џинот кој ги измачувал подолго време. Но,
откако испловиле силни ветришта ноќта ги вратиле во градот, а Долионците сметајќи ги
за непријатели ги нападнале. Во бојот загинал кралот, кој наредниот ден бил погребан од
Аргонаутите пред да испловат.
Следното пристаниште бил градот Киос, понатаму источно по брегот на азискиот
дел на Пропонтида, каде се истовариле за да Херакле го замени своето скршено весло.
Таму се изгубила Хила и Херакле го напуштил походот.
Амик
Следната точка на нивниот пат, откако влегле во Евксинското Море (Црното
Море), била земјата на Бебриките, битиниско племе чиј обичај бил да туѓинците бок-
суваат со нивниот крал Амик, син на Посејдон, кој никогаш претходно немал изгубено
натпревар. Полидевк боксувал со Амик и го убил.
Финеј, Харпиите и Симплегадите

Понатаму Аргонаутите допловиле до Салмидес, на тракискиот брег од Црното
Море, каде биле примени од нивниот крал Финеј, слеп пророк. Тој бил измачуван од
Харпиите, две крилести чудовишта (Harpiai „грабливки“), кои секогаш кога ќе му било
принесено јадење слетувале грабале најголем дел од храната, а останатото го гнаселе.
Кога слетале додека биле Аргонаутите, Ѕет и Калаиј, крилестите синови на Бореј, ги
гонеле со мечови се до Строфадите (острови), каде биле принудени од божицата Ирида
да ветат дека нема повеќе да го измачуваат Финеј по што Ѕет и Бореј се вратиле. Како
награда Финеј им го претскажал остатокот од патувањето и ги опоменал за опасностите
на него. Тој ги опоменал за Симплегадите, огромни карпи близу западниот крај на Црно-
то Море кои меѓусебно се удирале од силата на ветрите. Ниту еден кораб не успеал да
мине меѓу нив, а било претскажано дека доколку некој успее тие ќе останат неподвижни.
Финеј уште и ги посоветувал најпрвин да пуштат гулаб да пролета меѓу нив, а ако мине
веднаш да запловат додека се враќаат назад од повратниот удар. Аргонаутите успеале да
минат и оттогаш веќе карпите не претставувале опасност за морепловците.
Патувањето низ Евксинското Море

Недалеку на азискиот брег од Црното Море живееле Мариандинците, чиј крал
Ликос љубезно ги примил хероите. Тука Идмон загинал од вепар, а умира и кормиларот
Тифиј. Но тие продолжиле да пловат кормиларени од аркадскиот херој Анкај, син на

Ликург, како нов кормилар, та пловеле крај земјата на Амазонките и на работожелезните
Халиби и стигнале до Арејовиот остров каде живееле тогаш Стимфалските птици, прет-
ходно истерани на тоа место од Херакле во неговата шеста задача. Аргонаутите успела
да се одбранат со ѕвекотот на штитовите и да ги задржат на брегот. Тука ги сретнале и 4-
те сина Фриск, чиј кораб бил потонат при обидот да пловат од Колхида до Бојотија. Ар-
гонаутите ги повеле нив со себе, а им биле и од помош подоцна, и преку реката Фасида
допловиле до Колхида.
Јасон во Колхида
Задачите на Јасон
Кралот Ајет бил подготвен да му го даде златното руно на Јасон но откако изврши
низа од невозможни задачи. Значи требал да впрегне бронзаноноги и огнодишечки би-
кови, дар на Ајет од богот Хефајст, и со нив да изора големо поле кое треабло да го засее
со змееви заби од кои требало да никнат вооружени луѓе кои потоа ќе требал да ги убие.
Сл. 1 – Јасон и Медеја

Ролјата на Медеја
Со влегувањето на помладата ќерка на Ајет, Медеја, во киклосот, во легендата
влегуваат магии и разни други народни приказни. Водена од Хера и Афродита, Медеја се
вљубува во Јасон и се согласува да им помогне на Аргонаутите по молба на Халкиопа,

мајката на Аргос која се вратила во Колхида заедно со нив. Таа била свештеничка на бо-
жицата Хеката, вешта волшебничка како нејзината тетка Кирка. Таа му дала на Јасон
волшебна маст која требало да го заштити јунакот од оган и железо за еден ден. Така тој
го орал полето со чудовишните бикови и фрлил камен меѓу вооружените мажи кои из-
никнале од змеевите заби за да ги измами да се борат меѓусебно. Потоа Јасон го зел злат-
ното руно омајувајќи ги змиите со тревките кои му ги дала Медеја.
Еврипид во својата трагедија Медеја, и дава на хероината поголема улога во извр-
шувањето на задачите и земањето на руното. Таа, а не Јасон, е убиецот на змиите, како
што го потсетува Јасон:
Еврипид, Медеја 476–482:
Приказната на Овидиј
Таа започнува со средбата на Јасон и Медеја во светилиштето на Хеката:
Овидиј, Мет., 7. 100–158:
Враќањето на Аргонаутите
Приказната на Пиндар
Поеткиот приказ на Овидиј се фокусира на Јасон како херој, победник не само во
потрагата по златното руно, туку освојувач на принцезата Медеја. Тој испловил со неа
гонет од Колхидјаните, водени од братот на Медеја, Апсирт, кого Јасон го убил во заседа
близу устието на реката Дунав. Пиндар дава најран приказ на земањето златното руно и
пловењето назад. Поемата е посветена на Аркесилај, крал на Кирена и победник во
трката со двоколки на Питиските игри во 462 г. пр. н. е. Приказната започнува откако
Јасон успеал да го изора полето со огнодишечките бикови:
Пиндар, Питиска 4. 239–254:
Приказот на Пиндар е кус и јасен. Јасон, како што му доликува на херој во потрага,
самиот ја изведува крајната задача, ја зема наградата и се враќа дома со принцеза. Нив-
ното патување ги води до крајот на земјата и до мистичното „Црвено Море“, со кое име
во времето на Пиндар се нарекувал Индискиот Океан. Се чини дека Пиндар повеќе го
опишува патувањето сместувајќи го во митски предели, а епизодата со Лемнос ја смес-
тува на враќањето на Арго.
Приказната на Аполониј Родоски и венчавањето на Јасон и Медеја

Аполониј Родоски ги води Аргонаутите по реката Дунав, преку Јадранското Море,
потоа низ митската река Еридан и реката Рона до влегувањето во Средоземното Море.
Тука тие пловеле крај западниот брег на Италија, каде ја посетуваат и Кирка, тетката на
Медеја, која го прочистила Јасон од гревот на убиството на Апсирт, братот на Медеја.
Потоа тие среќаваат исти опасности како и Одисеј – Planctae, Скила и Харибда и
Сирените.
Следно пристигаат до островот Фајакија, гонети од Колхидјаните, каде Медеја од
кралицата Арета барал заштита. Алкиној се согласил да не ја даваат Медеја ако веќе таа
била омажена за Јасон. Ноќта приредиле свадбени веселби за да го прослават бракот по
што Колхидјаните се откажале од потерата. По Фајакија, Аргонаутите допловиле до
Либија каде заринкале во плитките места наречени Syrtes. Тие на своите рамиња го
пренеле Арго до езерото Тритон (патувале 12 дена), минувајќи крај градината на Хеспе-
ридите. На ова патување Мопсо бил убиен од змија. Од езерото тие се вратиле во Меди-
теранот водени од морскиот бог Тритон.
Талос
Пловејќи крај островот Крит, тие го сретнале бронзениот џин Талос кој го чувал
островот, шетајќи наоколу и ги спречувал туѓинците да се истоварат на островот, фрлај-
ќи по нив џиновски карпи. Неговиот живот зависел од мембрана која ја затворала вената
околу неговиот глужд. Ако случајно се отворела, ихорот би истекол и тој би умрел.
Аргонаутите токму тоа и го направиле и го убиле џинот.
Крај на патувањето
Киклосот завршува со пристигнувањето на Арго во Јолкос. Јасон го нагрнал Пели-
ја со руното, а коработ Арго му го посветил на богот Посејдон во Истам. Години подоц-
на тој загинал од парче дрво кое го удрило по главата.
Географските описи на враќањето на Арго се збунувачки и во голема мера фантас-
тични. Времето кога киклосот го добил својот конечен облик (архајскиот период, пред
VI век пр. н. е.) било време кога Хелените го откривале светот, кога тие засилено плове-
ле далеку на исток и запад поради трговија и колонизација, дури до Русија и Северна
Африка. Патешествијата на Арго можеби се одраз на тие времиња, но од описите на
Пиндар и Аполониј Родоски е невозможно да извлечеме одредени детали за овој период.
Јасон и Медеја во Хелада

Јолкос
Во Јолкос, Пелија одбил да го почитува договорот со Јасон, така што Медеја ја
презела работата наместо нејзиниот сопруг. Таа своите волшебнички моќи го подмлади-
ла Ајсон, таткото на Јасон сечејќи го и варејќи го во вода со магични тревки, а истото го
повторила и со стар овен. Убедени од она што го виделе, ќерките на Пелија се обиделе
да го подмладат својот татко, но Медеја не им ги дала магичните тревки, што довело до
негова смрт.
Сл. 2 – Медеја ги убива своите деца

(Delacroix 1838, Louvre)
Коринт
На тој начин Јасон му се одмаздил на Пелија, но тој го добил престолот на Јолкос,
бидејќи бил обвинет за убиството и заедно со Медеја биле протерани од градот од синот
на Пелија, Акаст. Тие заминале за Коринт, каде се одвива дејството на Еврипидовата
трагедија Медеја. Медеја се врзува за Коринт уште од VIII век пр. н. е. од коринтскиот
поет Евмел. Според оваа верзија на митот, Ајет и неговиот брат Алоеј биле синови на
Хелиј и Антиопа. Хелиј својата земја им ја поделил на браќата при што Алоеј ја добил
Аркадија, а Ајет „Ефира“, која Евмел ја поистоветува со Коринт. Потоа Ајет заминува за
Колхида, а Коринт го остава на регент. Подоцна Коринтјаните ја бараат Медеја од Јолкос

да биде нивна кралица, а преку бракот со неа Јасон станува крал на Коринт. Хера и вету-
ва на Медеја дека нејзините деца ќе ги направи бесмртни. Медеја поради ова ветување ги
однела децата во светилиште на Хера, но наместо бесмртност тие умираат на тоа место,
но биле почитувани и добиле свој култ.
Смртта на децата на Јасон и Медеја според тоа станале главен настан во оригинал-
ниот мит. Според Еврипид, додека живеат во прогонство во Коринт, Јасон ја остава Ме-
деја за да се ожени со Главка (или Креуса), ќерка на кралот Креонт. За да се одмазди,
Медеја ги пратила своите две деца со наметка и круна како свадбен дар за Главка. Ма-
гичната маст со која таа ги намачкала подароците ги спалиле Главка и Креонт до смрт.
По ова, Медеја ги убива своите деца како последен чин на одмаздата кон Јасон и бега за
Атина во колесница влечена од крилести али дадени од нејзиниот дедо Хелиј. Во послед-
ната сцена од драмата Медеја се јавува во колесница над сцената држејќи ги телата на
своите убиени чеда, триумфирајќи над Јасон и претскажувајќи го неговиот беден крај.
Јасон продолжува да живее во Коринт, а Медеја добила уточиште во Атина од кралот
Ајгеј.
Атина
Додека престојувала во Атина, традицијата пренесува дека таму Медеја го родила
Медос од Ајгеј. Подоцна речиси успела да го убеди Ајгеј да го отруе сопствениот син
Ајгеј. Откако неуспеала во својата намера, таа од Атина бега во Персија каде Медос го
установил кралството Медија. Медеја се вратила во Колхида, а остатокот од нејзините
легенди се плод на фантазиите на поедини автори.
За читање:
Еврипид, Медеја
Овидиј, Мет. 7. 100–158; 8. 174–181
Пиндар, Питиска 4
 Римска митологија и киклоси 
Основни разлики
Римските богови не се антропоморфни како хеленските
Римските богови се повеќе поврзани со култот отколку со митот
Влијание на хеленската култура во III век пр. н. е.
Повеќето римски легенди се приспособени хеленски легенди
Значењето на Вергилиј и Овидиј
Корените на римската религија
Традицијата на Протоиталците
Идентификација на италските богови со хеленските
Јупитер/Ѕевс
Јунона/Хера
Веста/Хестија
Минерва/Атена
Керера/Деметра
Дијана/Артемида
Венера/Афродита
Марс (Март)/Арес (Ареј)
Меркуриј/Хермес
Нептун/Посејдон
Вулкан/Хефајст
Аполон
Митови пренесени во римските пандани
Култови и обреди
Овидиј Fasti: опис на римскиот верски календар
Легенди од раната римска историја
Ајнеј
Ромул и Рем
Идеализација на минатото
Августовата обнова (27 г. пр. н. е до 14 г. пр. н. е.)
Предговорот на Ливиј во неговото дело Ab Urbe Condita
Италски богови
Јанус
Јанус, првиот бог во молитвите
Древно божество
Владее над почетоците
Јанус Јануари
Поврзансот со водата и мостовите и границите
Храмот близу Аргилет кој служел како влез во Форумот
Портите отворени во војна, а затворени во мир
Поврзаност со врати, влезови и почетови
Како бог Портун бил поврзан и со пристаништата
Неколку легенди
Заземањето на Капитолот од Сабините
Јанус го спречува влезот во Форумот
Бог со две лица на монетите
Mars (Mavors)
Позначаен од Ареј
Поледелско божество
Поврзаност со пролетта: Март, почеток на римската годината во
предјулијанскиот календар
Поврзаност со Силван и Флора
Марс станува бог на војната
Jupiter
Небесен бог
Deus and pater
Храмот на Jupiter Optimus Maximus (“најдобар и најголем”) на
Капитолот
Капитолската тријада
Juno, Јунона
Поврзаност со бракот
Juno Lucina, божица на раѓањето
Ролјата во Вергилиевата Ајнеида
Минерва
Воведена од Етрурците
Идентификувана со Атена
Божица на вештините на умот
Заштитничка на занетчиите
Божица на учениците
Божества на огнот: Веста, Вулкан и Как

Веста
Етимолошки поврзана со Хестија
Божица на олтарот и оганот кој гори во него
Храмот на Веста во римскиот Форум
Кралот Нума го основа култот
Поврзана со пенатите
Идентификувана со тројанските богови донесени од Ајнеј
Вулкан (Volcanus)
Главен огнен бог
Бог на разорниот оган
Описот на Вергилиј во Ајнеида 8
Как
Поврзаност со Вулкан
Судир со Хера по неговиот напор со Гери
Поледелски и плодоносни божества
Сатурн, Керера
Етрурско потекло на Сатурн
Поледелско божество
Идентикуван со хеленскиот Крон и златното доба
Керера, Либер (Дионис) и Либера (Кора или Персефона)
Флора
Божица на цветањето
Поврзувана со Годишните доба, Хорите
Помона
Нема хеленски пандан No Greek
Божица на овошјето и плодовите
Етрурско божество
Pales
Стока и фарми
Оригиналмо пар, потоа еден бог, било бог или божица
Шумски божества: Силван и Фаун
Faunus et Silvanus = Pan

Градинарски божества: Венера и Приап
Venus
Италска божица на плодноста
Заштитничка на градините
Венера и Марс
Priapus
Заштитник на градините
Дрвена статуа, обоена црвено со фалос во ерекција
Водени божества: Портун и богови на реки и извори
Tiberinus, богот на реката Тибер
Neptunus = Poseidon
Portunus, оригинално бог на портите, но подоцна бог на пристаништата
Diana
Меркур
Бог на трговијата и профитот (lat. merces)
Идентификуван со Хермес
Божества на смртта и подземниот свет
Патувањето на Ајнеј во адот
Parentalia, почитување на духовите на роднините
Lemuria, обред да се истераат духовите кои му штета на домот
Lemures, духови на смртта
Потекло на гладијаторските игри: етрурски обред на пролевање крв
на земја за да се одоброволи смртта
Orcus, римски назив за адот
Dis Pater, владетлот на Orcus (Dis=dives, “богатство”)
Libitina, божица на погребот
Lares ет Genius
Неиталски богови
Hercules
Приказната за Как
Ara Maxima (“најголемиот олтар”)
Носител на среќаи полза, патрон на трговците
Диоскури
Кастор и Полук
Патрони на коњаниците и витезите
Сибилинските пророштва
Аполон и Ајскулапиј
Cybele
Увоз на фригиската мајка-божица Кибела
Magna Mater (“Големата Мајка”)
Увоз на егип. Isis, Ma, сир. Baal и перс. Mithras
Легендите за основањето на Рим
Ајнеј и Ромул
Aeneas: традицијата пред Вергилиј
Ромул и раните римски легенди
Ромул и Рем
Ромул и Сабините
Легендите од кралскиот период
За читање:
Овидиј, Метамофорзи, 14. 598–608
Вергилиј, Ајнеида, 4 пеење (митот за Дидона), 7–12 пеење (задолжително)
Вергилиј, Ајнеида, 8.424–438, 190–267
Horatius, Odes 1. 10
Livius, Ab urbe condita, Praefatio; Liber1

Античка митологија

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Античка митологија

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

Институт за класични студии

(скрипта за студентите од Институтот за класични студии,

Филозофски факултет – Скопје

НАЗИВ НА ПРЕДМЕТОТ: Код: ЕКТС:

 Дополнителни објаснува на предметната програма:

* Одредувањето на темите за семинарските работи и есеите ќе се врши во термините

 Допoлнителни консултации на е-mail: ratko@fzf.ukim.edu.mk

 Интернет линкови врзани за предметот:

Интерпретација и дефиниција на класичната митологија

1. Мит, сага или легенда и народна приказна

Но сепак во класичната митологија е невозможно да се изврши една ваква строга

почетна космогонија, мит за почетокот од кои продолжува да се развиваат останатите

5. Рационализмот наспроти метафората, алегоријата и симболизмот

6. Митот и психологијата: Фројд и Јунг

8. Структуралисти: Леви-Строс, Проп и Буркерт

9. Компаративните студии и класичната митологија

Но секако не може да се прифати ставот дека литерарните текстови кои ние ќе ги

10. Феминизмот, хомосексуалноста и митологијата

ја волја заминува со егзотичниот туѓинец Парис во Троја. Од друга страна во поинаква

11. Морални норми на митолошкото општество

12. Дефиниција на класичниот мит

13. Извори за класичната митологија

Историска подлога на хеленската митологија

Карта на Источниот Медитеран

Сл. 1 – Палатата во Кносос Сл. 2 – Внатрешноста на палатата

Сл. 3 – Глава на бик Сл. 4 – Labrys – двојна секира

Сл. 5 – Макета на палатата во Кносос Сл. 6 – Саркофагот од Агија Тријада

Сл. 8 – Плочки напишани со линеар Б писмо – Теба

Особен подем во проучувањето на оваа дисциплина предизивика дешифрирањето

осаменоста на називот на плочката. Во натписите нема поезија, химни посветени на бо-

Троја и Tројанската војна

Сл. 9 – Бедемите на Троја

Крајот на Микенскиот свет и Хомер

Сл. 1 – Светот според Хомер Сл. 2 – Светот според Хекатеј од Милет

Создавањето според Хесиод

Приматот и мистеријата на Ерос

Создавањето според Овидиј

концепти. За него митологијата е поетска инспирација. Околностите во кои живееле два-

Светиот брак на Уран и Гаја и нивните деца

Хом. химна на Мајката Земја (30):

Титаните и нивните потомци: Океанот, Сонцето, Месечината и Зората

Хом. химна за Хелиј 31:

Овид. Мет. 1. 747–779; 2. 1–366:

Сл. 3 – Хелиј или Фаетон (кратер, Музеј на Британија)

Селена божица на месечината. Селена, ќерката на Хиперион и Теја е божица на

Кастрацијата на Уран и раѓањето на Афродита

Крон и Реја и раѓањето на Ѕевс

приврзаници свиреле дива музика на тимпани (дајре) и кимвали (чинели) придружувани

Сл. 4 – Крон и Реја

Религиозен и историски поглед

природата можеме да го вклучиме алегориското толкување на Макс Милер според кое

За читање за наредниот час:

Устоличувањето на Ѕевс: создавање на смртниците

Титаномахија: Ѕевс го совладува својот татко Крон

Гигантомахија: Ѕевс ги победува Гигантите и Тифоеј

Сл. 1 – Битката меѓу Ѕевс и Тифоеј

Постојат различни верзии на митовите за настанување на смртниците во стариот

Овидиј, Метаморфози, 1. 76–88:

Четирите или петте доба

Прометеј против Ѕевс

Толкување на митовите за Прометеј и Пандора

родовите и мажи и жени се создадени од Ѕевс и останатите богови, а и мажите и жените

Ајсхил, Окованиот Прометеј

Ио, Ѕевс и Прометеј