Univerzitet u Sarajevu

Elektrotehni£ki fakultet

Linearna algebra i geometrija

 predavanja 

Sarajevo, novembar 2020.

Sadrºaj

Sadrºaj ii
1. Uvod 1
2. Matrice i determinante 2
3. Sistemi linearnih jedna£ina 3
3.1. Pojam sistema linearnih jedna£ina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
3.2. Kvadratni sistemi linearnih jedna£ina . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
3.2.1. Rje²avanje sistema rje²avanjem matri£ne jedna£ine . . . . . 6
3.2.2. Cramerovo pravilo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
3.3. Gaussov metod eliminacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
3.4. Kronecker-Capellijev stav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
POGLAVLJE 3

Sistemi linearnih jedna£ina

Mnogi problemi iz prakse mogu biti napisani u obliku sistema linearnih jedna£ina.
U ovom poglavlju precizno ¢emo denirati pojam sistema linearnih jedna£ina i rje-
²enja sistema. Razlikovat ¢emo kvadratne i pravougaone, homogene i nehomogene
sisteme. Bavit ¢emo se pitanjem egzistencije rje²enja i metodama za rje²avanje
sistema linearnih jedna£ina.

3.1. Pojam sistema linearnih jednačina

Denicija 3.1. Skup jedna£ina oblika
a11 x1 + a12 x2 + · · · + a1n xn = b1
a21 x1 + a22 x2 + · · · + a2n xn = b2
.. (3.1)
.
am1 x1 + am2 x2 + · · · + amn xn = bm ,

gdje su aij i bi (i = 1, . . . , m, j = 1, . . . , n) elementi polja brojeva F nazivamo

sistemom od m jedna£ina sa n nepoznatih xj (j = 1, . . . , n).
Naj£e²¢e se posmatraju situacije u kojima je polje F polje realnih ili kom-
pleksnih brojeva. Mi ¢emo se, u nastavku, bazirati na takve sisteme, iako mnogi
pojmovi i metodi mogu biti generalizirani i na druge situacije.
Brojeve aij (i = 1, . . . , m, j = 1, . . . , n) nazivamo koecijentima sistema, dok
su bi (i = 1, . . . , m) slobodni £lanovi. U op²tem slu£aju kaºemo da je sistem
(3.1) pravougaoni, dok u slu£aju m = n govorimo o kvadratnom sistemu linearnih
jedna£ina.
U slu£aju kada je bi = 0 (∀i = 1, . . . , m) kaºemo da je sistem homogen, a u
protivnom rije£ je o nehomogenom sistemu linearnih jedna£ina.
Sistem linearnih jedna£ina (3.1) moºemo napisati i pomo¢u matrica u obliku
AX = B, (3.2)
3.1. Pojam sistema linearnih jedna£ina

pri £emu smo uveli oznake

    
a11 a12 · · · a1n x1 b1
 a21 a22 · · · a2n   x2   b2 
A =  .. .. ..  , X =  ..  , B =  ..  .
     
 . . .   .   . 
am1 am2 · · · amn xn bm

Matricu A nazivamo matricom sistema, X je vektor nepoznatih, a B vektor slobod-

nih £lanova. Sistemu jedna£ina takožer moºemo pridruºiti i takozvanu pro²irenu
matricu sistema, koju dobijemo tako ²to matrici sistema A s desne strane dopi²emo
vektor slobodnih £lanova. Obiljeºavamo je sa (A|B). Dakle,
  
a11 a12 . . . a1n 
 b1
 a21 a22 . . . a2n  b2 
(A|B) =  .. .. .. ..  .
  
 . . . . 



am1 am2 . . . amn  bm

Osnovno pitanje vezano za sisteme jedna£ina je nalaºenje njihovog rje²enja.

Uvode se pojmovi saglasnog i nesaglasnog sistema.
Denicija 3.2. Svaka urežena n-torka (α1 , α2 , . . . , αn ) takva da je za
(x1 , x2 , . . . , xn ) = (α1 , α2 , . . . , αn )

svaka od m jedna£ina sistema (3.1) identi£ki zadovoljena je rje²enje tog sistema.

Ukoliko posmatramo sistem jedna£ina zapisan u matri£nom obliku (3.2) onda
pod rje²enjem sistema podrazumijevamo svaki vektor X koji zadovoljava matri£nu
jedna£inu (3.2).
Denicija 3.3. Za sistem linearnih jedna£ina koji ima barem jedno rje²enje ka-
ºemo da je saglasan (kompatibilan, rje²iv). U suprotnom kaºemo da je sistem
nesaglasan (protivrje£an, kontradiktoran, nerje²iv).
Pored egzistencije rje²enja, vaºno pitanje je i pitanje broja rje²enja. Jedan od
rezultata koji nam govori o tome navest ¢emo u narednom teoremu. Formulisat
¢emo ga i dokazati koriste¢i matri£ni zapis.
Teorem 3.1. Ako su X1 i X2 dva razli£ita rje²enja sistema (3.2) onda je i X(µ) =
µX1 + (1 − µ)X2 , za svako µ ∈ R, takožer rje²enje tog sistema.
Dokaz. Da bi dokazali tvrdnju dokazat ¢emo da X(µ) zadovoljava jedna£inu (3.2).
Koriste¢i osobine operacija s matricama i pretpostavku da X1 i X2 zadovoljavaju
jedna£inu (3.2) slijedi da je
A(µX1 + (1 − µ)X2 ) = µAX1 + (1 − µ)AX2 = µB + (1 − µ)B = B,

pa je dokaz zavr²en.
Upravo dokazani teorem nam kaºe da sistem, ukoliko ima dva razli£ita rje²enja,
onda ih ima i beskona£no mnogo.
Dakle, svaki sistem oblika (3.1) zadovoljava ta£no jednu od sljede¢e tri tvrdnje.

4
3.2. Kvadratni sistemi linearnih jedna£ina

(i) Sistem nema rje²enje.

(ii) Sistem ima ta£no jedno rje²enje.

(iii) Sistem ima beskona£no mnogo rje²enja.

U slu£aju (ii) kaºemo da je sistem odrežen, dok u slu£aju (iii) kaºemo da je

neodrežen. Jasno, u situaciji (i) sistem je nesaglasan, dok je u situacijama (ii) i
(iii) saglasan.
Primijetimo da je homogen sistem uvijek saglasan, jer je urežena n-torka sa-
£injena od svih nula rje²enje svakog homogenog sistema. Ovo rje²enje se naziva
trivijalnim. Ukoliko je homogeni sistem odrežen onda je njegovo jedino rje²enje
trivijalno. Neodrežen homogen sistem, pored trivijalnog, ima i druga rje²enja koja
nazivamo netrivijalnim.
Napomenimo jo² da rije²iti sistem zna£i na¢i sva njegova rje²enja ili ustanoviti
da sistem nema rje²enje.
U nastavku ovog poglavlja govorit ¢emo o metodama rje²avanja sistema i uslo-
vima pod kojim sistem zadovoljava tvrdnje (i)-(iii). Zna£ajnu ulogu pri rje²avanju
sistema imaju ekvivalentni sistemi. Sli£no, kao i kod matrica, elementarnim tran-
sformacijama se sistem prevodi u ekvivalentan sistem.

Denicija 3.4. Dva sistema jedna£ina su ekvivalentna ako imaju isti skup rje²e-
nja.

Elementarne transformacije koje sistem prevode u ekvivalentan sistem su

(i) zamjena mjesta bilo koje dvije jedna£ine sistema,

(ii) mnoºenje proizvoljne jedna£ine sistema nekim brojem razli£itim od 0,

(iii) dodavanje jedne jedna£ine sistema, prethodno pomnoºene nekim brojem raz-
li£itim od 0, drugoj jedna£ini sistema.

Takožer se nekad pod elementarnom transformacijom podrazumijeva i pro-

mjena poretka varijabli u jedna£inama sistema, no treba napomenuti da je u tom
slu£aju vaºno voditi ra£una o novom poretku, pogotovo ukoliko se sistem pi²e
pomo¢u matrica koje ga odrežuju i rje²enje se zapisuje u obliku urežene n-torke.

3.2. Kvadratni sistemi linearnih jednačina

U ovom odjeljku ¢emo se baviti sistemima linearnih jedna£ina kod kojih je broj
jedna£ina jednak broju nepoznatih. Speci£nost ovog tipa sistema nam garan-
tuje da je matrica sistema kvadratna, pa je mogu¢e ra£unati njenu determinantu
i odreživati njenu inverznu matricu ukoliko je ona regularna. Upravo na ovim
£injenicama su zasnovane dvije metode rje²avanja kvadratnih sistema koje ¢emo
opisati u nastavku.

5
3.2. Kvadratni sistemi linearnih jedna£ina

3.2.1. Rješavanje sistema rješavanjem matrične jednačine

Kako smo ve¢ napomenuli, sistem linearnih jedna£ina, pa specijalno i kvadratni
sistem linearnih jedna£ina, moºe biti napisan u matri£noj formi (3.2).
Forma (3.2) se moºe interpretirati kao matri£na jedna£ina, jedna£ina u kojoj
je nepoznata varijabla matrica. Ovu matri£nu jedna£inu, kao i matri£ne jedna£ine
op¢enito, rje²avamo koriste¢i operacije s matricama i njihove osobine. Vaºno je
napomenuti da treba voditi ra£una da mnoºenje matrica nije komutativno.
Neka je matrica A kvadratnog sistema regularna, to jeste postoji njoj inverzna
matrica A−1 . Pomnoºimo jednakost (3.2) s lijeve strane sa A−1 , a zatim isko-
ristimo £injenicu da je produkt matrice i njoj inverzne matrice jednak jedini£noj
matrici, kao i £injenicu da je jedini£na matrica neutralni element za mnoºenje
matrica. Opisani postupak daje nam eksplicitan izraz za nepoznatu matricu X,
moºemo ga zapisati na sljede¢i na£in.
AX = B,
−1
A (AX) = A−1 B,
(A−1 A)X = A−1 B,
EX = A−1 B,
X = A−1 B.
Veoma vaºno je napomenuti da je opisani postupak zasnovan na regularnosti
matrice, te samim tim primjenjiv samo na klasu sistema za koje je ovaj uslov
ispunjen. Ovim metodom eksplicitno dobijamo rje²enje sistema koje je jedinstveno,
pa metod sigurno nije primjenjiv na neodrežene sisteme.
Primjer 3.1. Neka je dat sistem jedna£ina
2x − 3y + z = −1
x + y + z = 6 (3.3)
3x + y − 2z = −1.
Matrice sistema nepoznatih i slobodnih £lanova date su sa
     
2 −3 1 x −1
A= 1 1 1 ,X =  y ,B =  6 .
3 1 −2 z −1
Kako je det(A) = −23 6= 0 zaklju£ujemo da je matrica A regularna, pa se na dati
sistem mogu primijeniti prethodna razmatranja. Dakle,
   
−3 −5 −4 −1 1
−1 1 
X=A B= 5 −7 −1   6  =  2 .
−23
−2 −11 5 −1 3
3.2.2. Cramerovo pravilo
U ovom dijelu opisat ¢emo metod za rje²avanje kvadratnih sistema jedna£ina
baziran na primjeni determinanti. Kvadratnom sistemu
a11 x1 + a12 x2 + · · · + a1n xn = b1
a21 x1 + a22 x2 + · · · + a2n xn = b2
.. (3.4)
.
an1 x1 + an2 x2 + · · · + ann xn = bn ,

6
3.2. Kvadratni sistemi linearnih jedna£ina

odgovara kvadratna matrica sistema A. Njoj moºemo pridruºiti determinantu

koju nazivamo determinantom sistema (3.4) i obiljeºavamo je sa D. Istom sistemu
moºemo pridruºiti i determinante Di , (i = 1, . . . , n), koje dobijemo tako ²to i-tu
kolonu determinante D zamijenimo kolonom slobodnih £lanova. Dakle, za sistem
(3.4) je  

 a11 a12 . . . a1n 

 a21 a22 . . . a2n 
D= .. .. ..  ,
 

 . . . 
 an1 an2 . . . ann 
 

 a11 a12 . . . a1 i−1 b1 a1 i+1 . . . a1n 

 a21 a22 . . . a2 i−1 b2 a2 i+1 . . . a2n 
Di =  .. .. .. .. .. ..  .
 

 . . . . . . 
 an1 an2 . . . an i−1 bn an i+1 . . . ann 
Rezultat na kojem se zasniva Cramerovo pravilo za rje²avanje kvadratnih sis-
tema dat ¢emo u teoremu koji slijedi.
Teorem 3.2. Neka sistem (3.4) ima barem jedno rje²enje. Tada svako rje²enje
(α1 , α2 , . . . , αn ) tog sistema zadovoljava jednakosti

αi D = Di , (i = 1, . . . , n). (3.5)

Dokaz. Dokaz ¢emo izvesti koriste¢i osobine determinanti. Odaberimo proizvoljan

indeks i (i = 1, . . . , n) i ksirajmo ga. Prema osobini determinanti (vi), determi-
nanta se mnoºi skalarom tako ²to joj se jedna kolona ili vrsta mnoºi tim skalarom.
Da bi pomnoºili skalarom αi determinantu D pomnoºimo tim skalarom i-tu ko-
lonu te determinante. Zatim primijenimo osobinu (viii) na dobijenu determinantu
tako ²to ¢emo pomnoºiti elemente prve kolone sa α1 i dodati ih i-toj koloni, zatim
pomnoºiti elemente druge kolone sa α2 i dodati ih i-toj koloni i postupak pono-
viti za sve kolone izuzev kolone i. Determinanta koju dobijemo nakon opisanih
transformacija je oblika
 

 a11 . . . a1 i−1 a11 α1 + a12 α2 + . . . + a1n αn a1 i+1 . . . a1n 

 a21 . . . a2 i−1 a21 α1 + a22 α2 + . . . + a2n αn a2 i+1 . . . a2n 
αi D =  .. .. .. .. ..  .
 

 . . . . . 
 an1 . . . an i−1 an1 α1 + an2 α2 + . . . + ann αn an i+1 . . . ann 

Po pretpostavci je (α1 , α2 , . . . , αn ) rje²enje posmatranog sistema, pa uvr²tavanjem

vrijednosti αi (i = 1, . . . , n) u jedna£ine sistema dobijamo ta£ne jednakosti, ²to
zna£i da lijeve strane jedna£ina, koje se pojavljuju u i-toj koloni dobijene de-
terminante, moºemo zamijeniti desnim, to jeste, i-tu kolonu vektorom slobodnih
£lanova. Dobijena matrica je upravo matrica Di , pa je tvrdnja teorema doka-
zana.
Posmatrajmo sistem (3.4). Neka je matrica sistema regularna, to jeste D 6= 0.
Tada iz (3.5) slijedi da je posmatrani sistem odrežen i ima jedinstveno rje²enje
dato sa
Di
xi = , (i = 1, . . . , n).
D

7
3.2. Kvadratni sistemi linearnih jedna£ina

Ukoliko matrica sistema nije regularna, odnosno ukoliko je D = 0 i ukoliko

postoji indeks j (j = 1, . . . , n) takav da je Dj 6= 0, onda jedna od jedna£ina iz
(3.5), za i = j postaje nemogu¢a, pa je sistem u ovom slu£aju protivrje£an.
Zaklju£ak u preostalom slu£aju, to jeste kada je D = 0 i Di = 0 za sve i =
1, . . . , n, se ne moºe direktno izvesti. Potrebno je posmatrati poddeterminante
posmatranih determinanti.
Upravo navedena razmatranja dovode do rezultata koji je poznat pod nazivom
Cramerovo pravilo. Formulisat ¢emo ga u narednom teoremu.
Teorem 3.3. Neka je dat kvadratni sistem (3.4).
(i) Ako je determinanta sistema razli£ita od nule, D 6= 0, sistem ima jedinstveno
rje²enje dato sa xi = DDi , (i = 1, . . . , n), to jeste sistem je odrežen.
(ii) Ako je D = 0 i barem jedna od determinanti Di (i = 1, . . . , n) razli£ita od 0
sistem je protivrje£an.
(iii) Ako je D = 0 i D1 = D2 = . . . = Dn = 0 onda mogu nastupiti dvije
situacije, sistem je neodrežen ili je sistem protivrje£an. Odgovor na pitanje
kada nastupa koja situacija daje nam sljede¢i niz koraka.
(a) Ako je bar jedna subdeterminanta reda n − 1 determinante D razli£ita
od nule, sistem je neodrežen.
(b) Ako je svaka subdeterminanta reda n − 1 determinante D jednaka nuli,
a barem jedna od subdeterminanti reda n − 1 determinanti Di razli£ita
od nule, sistem je protivrje£an.
(c) Ako je svaka subdeterminanta reda n − 1 svih determinanti Di (i =
1, . . . , n) i D jednaka nuli nastavljamo postupak ponavljanjem koraka
(a), (b) i (c) za subdeterminante jednog reda manje.
Primjenom prethodnog teorema na homogene sisteme jedna£ina dobijamo jed-
nostavan kriterij kada homogeni sistem ima i netrivijalna rje²enja. Posmatrajmo
homogen kvadratni sistem

a11 x1 + a12 x2 + · · · + a1n xn = 0

a21 x1 + a22 x2 + · · · + a2n xn = 0
.. (3.6)
.
an1 x1 + an2 x2 + · · · + ann xn = 0.

Neka oznake D i Di imaju isto zna£enje kao i ranije. Iz na£ina formiranja determi-
nanti Di i osobine (i) determinanti slijedi da je Di = 0 za svako i = 1, . . . , n. Osim
toga, kako smo ve¢ napomenuli, homogen sistem uvijek ima trivijalno rje²enje, pa
nikada nije nemogu¢. Dakle, vrijedi sljede¢a posljedica.
Posljedica 3.4. Homogeni sistem (3.6) je odrežen ako je D 6= 0, a neodrežen u
slu£aju kada je D = 0.
Cramerovo pravilo za rje²avanje kvadratnih sistema linearnih jedna£ina je vrlo
pogodno za rje²avanje familija sistema jedna£ina koje zavise od jednog ili vi²e
parametara. Teorem 3.3 nam daje mogu¢nost da odredimo vrijednosti parametara

8
3.2. Kvadratni sistemi linearnih jedna£ina

za koje ¢e dati sistem biti saglasan i nesaglasan kao i da razlikujemo situacije kada
je odrežen, a kada neodrežen.
Postupak ¢emo ilustrirati na sistemu tre¢eg reda sa jednim realnim paramet-
rom.
Primjer 3.2. Neka je dat sistem jedna£ina
mx + y + z = 1
x + my + z = m
x + y + mz = m2 .
Prvo ¢emo odrediti i izra£unati determinantu sistema i determinante pridruºene
promjenljivim. Imaju¢i na umu da je za primjenu Cramerovog stava od interesa
utvrditi kada je determinanta jednaka a kada razli£ita od nule pogodno je imati
izraz za determinantu napisan u obliku faktora. Zbog navedenog za izra£unavanje
determinanti pogodno je koristiti osobine determinanti.
     
 m 1 1   1 m 1   1 m 1 
     
D =  1 m 1  = −  m 1 1  = −  0 1 − m2 1 − m 
    
 1 1 m   1 1 m   0 1−m m−1 
   
 1 − m2 1 − m   1+m 1 − m 
= −  = −(1 − m)  
1−m m−1   1 −(1 − m) 
 
2
 1+m 1 
= −(1 − m)  = (1 − m)2 (m + 2)
1 −1 
= (m − 1)2 (m + 2).
Za matricu sistema prvo iskoristimo osobinu (v) determinanti primijenjenu na
prvu i drugu vrstu determinante, a zatim osobinu (viii) na drugu i prvu, a zatim
tre¢u i prvu vrstu, pomnoºene sa −m i −1, respektivno. U nastavku vr²imo ra-
zvoj determinante po prvoj koloni, pa zatim primijenimo drugi dio osobine (vi) za
zajedni£ki faktor prve, a zatim i druge kolone. Sli£no postupamo i pri ra£unanju
determinanti promjenljivih.
   
 1 1 1   1 1 1   
     1 1 
Dx =  m m 1 = 0 0 1−m  = −(1 − m)  
    m2 1 
 m2 1 m   m2 1 m 
= (m − 1)(1 − m2 ) = −(m − 1)2 (m + 1),
     
 m 1 1   1 m 1   1 m 1 
    
Dy =  1 m 1  = −  m 1 1  = −  0 1 − m2
     1 − m 
 1 m2 m   1 m2 m   0 m2 − m m−1 
   
 1 − m2 1 − m 
 = −(1 − m)(m − 1)  1 + m 1 

= −  = (m − 1)2 ,
m(m − 1) m − 1   m 1 
     
 m 1 1   1 m m   1 m m 
     2

2 
Dz =  1 m m  = − m 1 1  = − 0 1 − m 1 − m 
    
 1 1 m2   1 1 m2   0 1 − m m2 − m 
   
 1 1  = −(1 − m )(1 − m)  1 1
2 
 2
 
= −(1 − m )  
1 − m m(m − 1)   1 −m 
= −(1 − m2 )(1 − m)(−m − 1) = (m − 1)2 (m + 1)2 .

9
3.3. Gaussov metod eliminacije

Treba napomenuti da se u nekoj literaturi zahtijeva da skalar kojim se mnoºi vrsta

ili kolona determinante prilikom primjene osobine (viii) bude razli£it od 0. To
nije neophodno. Naime, ukoliko elemente neke vrste ili kolone determinante pom-
noºimo sa 0 i dodamo odogovaraju¢im elementima druge vrste ili kolone, zapravo
mi nismo izvr²ili nikakvu transformaciju polazne determinante, te samim tim de-
terminanta ostaje ista. Vaºno je napomenuti da prilikom mnoºenja determinante
skalarom treba biti oprezan ukoliko je rije£ o skalarima koji mogu poprimiti vri-
jednost nula, jer u tom slu£aju dolazimo do identiteta 0 = 0, u kojem vrijednost
po£etne determinante nema nikakvu ulogu, ²to nam nije cilj. Ukoliko pri ra£unanju
determinanti budemo prinuženi ili se odlu£imo izostaviti neku vrijednost parame-
tra, vaºno je sistem naknadno razmotriti i za tu vrijednost parametra. Mi nismo
pravili nikakvu restrikciju, jer uklju£ivanje evantualno problemati£ne vrijednosti 0
zapravo samo zna£i ne²to manje koraka pri izra£unavanju determinanti.
Uslov za egzistenciju jedinstvenog rje²enja sistema je D 6= 0, ²to je zadovoljeno
za m 6= 1 i m 6= −2. Prema teoremu 3.3, dio (i), ono je dato sa
m+1 1 (m + 1)2
x=− , y= , z= .
m+2 m+2 m+2
Ostaje nam da razmotrimo situacije kada prethodni uslov nije zadovoljen, to jeste
kada je m = −2 ili m = 1. O£igledno je tada D = 0. Za m = −2 direktnim
uvr²tavanjem u izraz za determinantu Dx zaklju£ujemo da je Dx 6= 0, pa prema
dijelu (ii) teorema 3.3 sistem u posmatranom slu£aju nema rje²enje.
Za m = 1 odmah zaklju£ujemo da je D = Dx = Dy = Dz = 0, prema dijelu
(iii) teorema 3.3 neophodno je razmatrati subdeterminante niºeg reda da bi dobili
kona£an odgovor o statusu sistema u ovom slu£aju. No, do odgovora na ovo pitanje
jednostavnije je do¢i posmatranjem samog sistema. Naime, za m = 1 sve jedna£ine
sistema poprimaju isti oblik i sistem se prakti£no svodi na jedna£inu x + y + z =
1, odakle odmah zaklju£ujemo da je sistem saglasan i da ima beskona£no mnogo
rje²enja. Naime, za proizvoljne vrijednosti x i y , je z = 1 − x − y , ²to nam daje
familiju rje²enja posmatranog sistema. Prethodno re£eno moºemo rezimirati na
sljede¢i na£in.
• Za m 6= 1, m 6= −2 sistem ima jedinstveno rje²enje dato sa

(m + 1)2
 
m+1 1
(x, y, z) = − , , ,
m+2 m+2 m+2

• za m = −2 sistem nema rje²enje,

• za m = 1 sistem ima beskona£no mnogo rje²enja datih sa

(x, y, z) = (x, y, 1 − x − y); x, y ∈ R.

3.3. Gaussov metod eliminacije

Gaussov metod eliminacije zasniva se na £injenici da se sistemi jedna£ina kod
kojih je matrica sistema trougaona ili trapezna jednostavno rje²avaju. Takve sis-
teme ¢emo zvati trougaonim ili trapeznim. Sam metod se sastoji iz dvije osnovne

10
3.3. Gaussov metod eliminacije

etape, prva je transformisanje datog sistema u ekvivalentan trougaoni ili trapezni,

a druga je rje²avanje novodobijenog sistema.
Ilustrirat ¢emo postupak na sistemu napisanom u op²tem obliku (3.1). Pret-
postavimo da je a11 6= 0. Ukoliko to nije slu£aj moºemo izvr²iti elementarnu
transformaciju zamjene redoslijeda jedna£ina sistema, tako da uslov bude zado-
voljen. Naime, barem jedan od koecijenata uz varijablu x1 mora biti razli£it od
nule, jer u protivnom varijabla x1 moºe imati proizvoljnu vrijednost.
Prvu jedna£inu podijelimo sa a11 , a zatim od i-te (i = 2, . . . , m) jedna£ine
oduzmimo prvu jedna£inu pomnoºenu sa ai1 . Dobijamo ekvivalentan sistem oblika
a12 a1n b1
x1 +  a
11
x2 +···+   xn
a11
= a11
a22 − a21 aa11
12
x2 + · · · + a2n − a21 aa1n
11
xn = b2 − a21 ab111
. .
  .  
am2 − am1 a11 x2 + · · · + amn − am1 a11 xn = bm − am1 ab111 .
a12 a1n

Ovaj sistem moºemo zapisati u ne²to kra¢em obliku uvedemo li oznake

• a01j =
a1j
a11
, (j = 2, . . . , n),
b1
• b01 = a11
,

• a0ij = aij − ai1 a11

1j
, (i = 2, . . . , m, j = 2, . . . n),
a

• b0i = bi − ai1 ab111 , (i = 2, . . . , m).

Sistem poprima sljede¢i oblik

x1 + a012 x2 + · · · + a01n xn = b01
a022 x2 + · · · + a02n xn = b02
..
.
a0m2 x2 + · · · + a0mn xn = b0m .

Postupak nastavljamo tako ²to prepi²emo prvu jedna£inu, a na ostale primijenimo

transformacije analogne ve¢ uraženim. Drugu jedna£inu dijelimo sa a022 i od i-te
(i = 3, . . . , m) oduzimamo drugu jedna£inu pomnoºenu sa a0i2 . Naravno, dijeljenje
je mogu¢e izvr²iti jedino ako je a022 6= 0. Ukoliko to nije slu£aj mogu nastupiti tri
situacije. Ukoliko postoji a0i2 6= 0 za neko i = 3, . . . , m, onda zamjenom mjesta jed-
na£ina postiºemo da je traºeni uslov zadovoljen, ²to je ilustrirano u primjeru 3.3.
Ukoliko to nije slu£aj mogu¢e je da postoji koecijent aij , i = 2, . . . , m, j = 3, . . . , n
razli£it od nule, pa se zamjenom pisanja redoslijeda varijabli, odnosno prenume-
racijom, postiºe ispunjenje uslova, ²to je ilustrirano u primjeru 3.4. Ukoliko ni
jedan od dva navedena uslova nije ta£an, to zna£i da su svi koecijenti sistema
u svim jedna£inama, izuzev prve, jednaki 0, pa se te jedna£ine svode na 0 = bi ,
(i = 2, . . . , m). Jasno, u ovom slu£aju sistem ima rje²enje jedino u slu£aju ako je
bi = 0 (i = 2, . . . , m) kao u primjeru 3.5. U protivnom ovaj sistem, pa i po£etni,
je nemogu¢, ²to je ilustrirano primjerom 3.6.
U nastavku dajemo pomenute primjere kojima ilustriramo neke od pomenutih
situacija s kojim se moºemo susresti prilikom vr²enja prve faze Gaussovog metoda
eliminacije i na£in njihovog prevazilaºenja.

11
3.3. Gaussov metod eliminacije

Primjer 3.3. Neka je dat sistem

2x + 3y + 4z + 5u = 5
3z − 4u = 1
2y − z + u = 3
−y + 3z = 5.

O£igledno je naru²en uslov a022 6= 0, ali je a0i2 6= 0 za neko i = 3, . . . , m, konkretno u

ovom primjeru za i = 3, pa moºemo izvr²iti zamjenu jedna£ina, te sistem poprima
oblik
2x + 3y + 4z + 5u = 5
2y − z + u = 3
3z − 4u = 1
−y + 3z = 5.
Nastavljaju¢i postupak zavr²avamo drugi korak prve faze rje²avanja sistema dobi-
jaju¢i
2x + 3y + 4z + 5u = 5
y − 21 z + 21 u = 3
2
3z − 4u = 1
5
2
z + 21 u = 13
2
.
Primjer 3.4. Neka je dat sistem
2x + 3y + 4z + 5u = 5
3z − 6u = 5
2z − u = 3
z + u = 4.

O£igledno je u datom sistemu naru²en uslov a022 6= 0, ali je aij 6= 0 za neko

i = 2, . . . , m, te j = 3, . . . , n ispunjeno. Konkretno, u ovom primjeru je a23 =
6 0,
pa moºemo izvr²iti zamjenu redoslijeda promjenljivih. Dobijamo
2x + 4z + 3y + 5u = 5
3z − 6u = 5
2z − u = 3
z + u = 4.

Nastavljaju¢i postupak dobijamo

2x + 4z + 3y + 5u = 5
z − 2u = 35
2z − u = 3
z + u = 4,

odnosno nakon zavr²etka drugog koraka prve faze sistem poprima oblik
2x + 4z + 3y + 5u = 5
5
z − 2u = 3
3u = − 13
3u = 37 .

12
3.3. Gaussov metod eliminacije

Primjer 3.5. Neka je dat sistem

2x + 3y + 4z + 5u = 5
0 = 5.
O£igledno su svi koecijenti uz nepoznate, izuzev u prvoj jedna£ini, jednaki 0, a
posljednja jedna£ina je svedena na kontradikciju 0 = 5, pa sistem nema rje²enje.
Primjer 3.6. Neka je dat sistem
2x + 3y + 4z + 5u = 5
0 = 0.
O£igledno su svi koecijenti uz nepoznate, izuzev u prvoj jedna£ini, jednaki 0, a po-
sljednja jedna£ina je svedena na identitet 0 = 0, pa sistem ima beskona£no mnogo
rje²enja. Proizvoljnim izborom vrijednosti za varijable x, y i z prvom jedna£inom
jednozna£no je odrežena vrijednost varijable u, pa je rje²enje dato sa
 
2 3 4
x, y, z, 1 − x − x − x ; x, y, z ∈ R.
5 5 5
Vratimo se sada teorijskom razmatranju nastavka postupka rje²avanja sistema
Gaussovim metodom eliminacije. Nakon opisanih transformacija uz skra¢ene oz-
nake
a02j
• a002j = a022
, (j = 3, . . . , n),
b02
• b002 = a022
,
a0
• a00ij = aij − ai2 a02j , (i = 3, . . . , m, j = 3, . . . n),
22

0
0 b2
• b00i = b0i − a i2 a022 , (i = 3, . . . , m),
sistem poprima oblik
x1 + a012 x2 + a013 x3 · · · + a01n xn = b01
x2 + a0023 x3 · · · + a002n xn = b002
a0033 x3 · · · + a003n xn = b003
..
.
a00m3 x3 · · · + a00mn xn = b00m .
Postupak nastavljamo i nakon m koraka dobijamo trougaoni ili trapezni sistem.
Treba napomenuti da je mogu¢e i da u nekom k -tom (k < m) koraku posljednjih
m − k jedna£ina poprimi oblik 0 = bi , (i = k + 1, . . . , m). U tom slu£aju sistem
(k)

je saglasan jedino ako je b(k)

i = 0 za sve i = k + 1, . . . , m. U protivnom je nemogu¢.
S takvim situacijama smo se susreli u slu£aju sistema iz primjera 3.5 i 3.6.
Nizom opisanih koraka zavr²ava se prva etapa. Primijetimo da smo u prvom
koraku varijablu x1 eliminisali iz svih izuzev prve jedna£ine, nakon toga u drugom
koraku varijabla x2 je eliminisana iz svih, izuzev prve i druge jedna£ine i tako dalje.
Upravo iz ovog razloga se postupak naziva metodom eliminacije.
Provoženje kompletne prve faze Gaussovog metoda eliminacije ilustrirat ¢emo
u sljede¢em primjeru.

13
3.3. Gaussov metod eliminacije

Primjer 3.7. Neka su dati sistemi

x + y − 2z + 4u = −1
− y + 5z − 9u = 3
(3.7)
− 8z + 18u = 2
− 13u = −13,

2x + 3y + 4z − 5u = 2
2y − 3z + u = −1
(3.8)
2z − u = 1
0u = 4,

2x + 3y + 4z − 5u = 2
2y − 3z + u = −1
(3.9)
2z − u = 1
0u = 0,

2x + 3y + 4z − 5u = 2
2y − 3z + u = −1
2z − u = 1
(3.10)
u = 3
2u = 6,

2x + 3y + 4z − 5u = 2
2y − 3z + u = −1
2z − u = 1
(3.11)
u = 3
2u = −4.

Navedeni sistemi ilustriraju opisane situacije s kojima se moºemo susresti pri zavr-
²etku prve faze Gaussovog metoda eliminacije. Sistem (3.7) je primjer kvadratnog
sistema sa £etiri jedna£ine i £etiri nepoznate koji je napisan u trougaonoj formi,
²to implicira da sistem ima jedinstveno rje²enje.
Sistemi (3.8) i (3.9) su takožer sistemi sa £etiri jedna£ine i £etiri nepoznate,
no posljednja jedna£ina u njima je speci£nog oblika. Kod sistema (3.8) je to kon-
tradikcija 0u = 4, ²to nas dovodi do zaklju£ka da ne postoji realan broj u za koji je
zadovoljena posljednja jedna£ina, pa samim tim sistem nema rje²enje. U slu£aju
sistema (3.9) posljednja jedna£ina je identitet 0u = 0, zadovoljena je za sve vri-
jednosti realne varijable u, ²to nam govori da posmatrani sistem ima beskona£no
mnogo rje²enja, ukoliko je mogu¢. Sistem nastavljamo rje²avati zanemaruju¢i pos-
ljednju jedna£inu, a ostale transformi²emo tako ²to £lanove sa jednom varijablom,
u ovom slu£aju varijablom u, prebacimo na desnu stranu i pri daljem postupku
varijablu u tretiramo kao proizvoljan parametar. Sistem poprima oblik

2x + 3y + 4z = 2 + 5u
2y − 3z = −1 − u (3.12)
1+u
z = 2
.

14
3.3. Gaussov metod eliminacije

Primijetimo da je forma posljednjeg zapisa forma trougaonog sistema od tri jedna-

£ine sa tri nepoznate, te ga tako i nastavljamo rje²avati. Naravno, nakon zavr²ene
druge faze, pri pisanju kona£nog rje²enja treba voditi ra£una da je u varijabla, a
ne parametar, kako ga tretiramo u ovom momentu.
Sistemi (3.10) i (3.11) su primjeri sistema sa pet jedna£ina i £etiri nepoznate.
No, oni nisu napisani u adekvatnoj formi koja nam omogu¢ava zaklju£ak o statusu
sistema po pitanju egistencije i broja rje²enja. Izvr²imo li eliminaciju varijable u
iz posljednje jedna£ine, sistem (3.10) poprima oblik

2x + 3y + 4z − 5u = 2
2y − 3z + u = −1
2z − u = 1
u = 3
0 = 0.

Dakle, posljednja jedna£ina je reducirana na identitet, te je u nastavku zanemaru-

jemo i rje²avamo trougaoni sistem od £etiri jedna£ine i £etiri nepoznate, ²to nas
dovodi do zaklju£ka da sistem ima jedinstveno rje²enje.
Eliminacijom varijable u iz posljednje jedna£ine sistema (3.11) ona se reducira
na kontradikciju 0u = −10, pa zaklju£ujemo da sistem nema rje²enja.
U nastavku ¢emo, prvo teorijski, razmotriti drugu etapu Gaussovog metoda
eliminacije, a zatim ¢emo postupak ilustrirati na nekim sistemima iz prethodnog
primjera. U drugoj etapi rje²avamo sistem ekvivalentan po£etnom dobijen u pret-
hodnoj etapi. U slu£aju kada je m = n dobijeni sistem je trougaoni i ako je
saglasan posljednja jedna£ina je oblika xn = b(n) n i sistem ima jedinstveno rje²e-
nje. Sistem (3.7) je upravo zapisan u ovoj formi. Dakle, posljednja jedna£ina nam
daje vrijednost varijable xn . Zatim, uvr²tavanjem te vrijednosti u pretposljednju
jedna£inu moºemo izra£unati vrijednost varijable xn−1 . Postupak nastavljamo.
Kona£no, u posljednjem koraku ove etape, poznate su nam vrijednosti varijabli
xn , . . . , x2 i pomo¢u prve jedna£ine ra£unamo vrijednost varijable x1 . Time je
postupak rje²avanja sistema zavr²en.
U slu£aju kada je m < n (ili k < n za situaciju kada odreženi broj jedna-
£ina poprima oblik 0 = b(k) i (i = k + 1, . . . , m) i ako je sistem mogu¢) sistem ima
beskona£no mnogo re²enja. Varijable xm+1 , xm+2 , . . . , xn mogu biti proizvoljno
odabrane, a preostale, primjenom analognog postupka opisanom postupku u si-
tuaciji m = n, mogu biti izraºene preko proizvoljno odabranih varijabli. Forma
sistema (3.9) koju koristimo za ovu etapu je data sa (3.12).
U slu£aju kada je m > n postupkom eliminacije, da bi sistem bio mogu¢,
odrežen broj jedna£ina se mora svesti na identi£ne jedna£ine ili jedna£ine 0 = b(k) i
(i = k+1, . . . , m) i pri tome svi bi koji se pojavljuju u njima moraju biti jednaki 0.
(k)

Ostatak sistema je jednog od razmatrana dva oblika, pa se tako i rje²ava. Primjer

ove situacije je slu£aj sistema (3.10).
Provoženje druge faze metoda Gaussove eliminacije ¢emo ilustrirati na nekim
sistemima iz primjera 3.7.
Primjer 3.8. Posmatrajmo sistem (3.7). Posljednja jedna£ina implicira da je
u = 1, pa uvr²tavanjem u tre¢u jedna£inu dobijamo da je −8z = 2 − 18, odnosno
z = 2. Uvr²tavanjem dobijenih vrijednosti u = 1 i z = 2 u drugu jedna£inu

15
3.4. Kronecker-Capellijev stav

dobijamo da je y = −2, a zatim iz prve jedna£ine dolazimo i do zaklju£ka da je

x = 1. Dakle, (x, y, z, u) = (1, −2, 2, 1) je jedinstveno rje²enje sistema (3.7).
U slu£aju sistema (3.9) druga etapa Gaussovog metoda eliminacije je bazirana
na formi datoj sa (3.12). Dakle, posljednja jedna£ina nam daje vrijednost varijable
z , uvr²tavanjem u drugu jedna£inu proizilazi da je
1+u u+1
2y = −1 − u + 3z = −1 − u + 3 = ,
2 2
pa je y = (u + 1)/4. Dodatno, iz prve jedna£ine je
1+u u+1 9u − 3
2x = 2 + 5u − 4z − 3y = 2 + 5u − 4 −3 = ,
2 4 4
pa je x = (9u − 3)/8. Vode¢i ra£una da je u zapravo varijabla po£etnog sistema
koja moºe biti proizvoljno odabrana zaklju£ujemo da sistem (3.9) ima beskona£no
mnogo rje²enja datih sa
 
9u − 3 u + 1 1 + u
(x, y, z, u) = , , , u ; u ∈ R.
8 4 2

U slu£aju sistema (3.10) prema razmatranjima u primjeru 3.7 druga faza Gauss-
ovog metoda eliminacije moºe biti zasnovana na prve £etiri jedna£ine s obzirom
na to da se posljednja jedna£ina reducira na identitet. Slijedi da je u = 3, uvr-
²tavaju¢i u tre¢u jedna£inu dobijamo da je z = 2, a zatim iz druge i prve jed-
na£ine y = 1 i x = 3. Dakle, sistem (3.10) ima jedinstveno rje²enje dato sa
(x, y, z, u) = (3, 1, 2, 3).

Treba napomenuti da se postupak eliminacije prakti£no vr²i primjenom elemen-

tarnih transformacija na jedna£ine sistema, odnosno na pro²irenu matricu sistema.
Ve¢ smo obrazloºili da se elementarne transformacije matrica mogu interpretirati
kao mnoºenje matrice odgovaraju¢im matricama, pa je, naravno, to slu£aj i za
elementarne transformacije sistema linearnih jedna£ina.
Napomenimo i to da se vrlo £esto Gaussov metod eliminacije koristi u kombina-
ciji sa nekim drugim metodama za rje²avanje sistema linearnih jedna£ina. Primjer
takve kombinacije smo prakti£no koristili za rje²avanje sistema iz primjera 3.2 za
slu£aj m = 1. U tom slu£aju sistem je reduciran na jednu jedna£inu, te smo vrlo
jednostavno zaklju£ili da ima beskona£no mnogo rje²enja i bili u mogu¢nosti da ih
eksplicitno odredimo. S druge strane, primjena dijela (iii) Cramerovog stava bi u
ovom slu£aju producirala mnogo vi²e posla zbog potrebe ra£unanja velikog broja
poddeterminanti pomo¢u kojih je iskaz formulisan.

3.4. Kronecker-Capellijev stav

Kao ²to smo vidjeli ranije primjenom Cramerovog teorema mogu¢e je ispi-
tivati saglasnost kvadratnih sistema linearnih jedna£ina. No, treba napomenuti
da ovaj postupak moºe biti jako obiman jer je potrebno ra£unati veliki broj de-
terminanti. Takožer ovaj postupak je ograni£en isklju£ivo na kvadratne sisteme.
U ovom odjeljku ¢emo opisati postupak za ispitivanje saglasnosti pravougaonog
sistema zasnovan na rangu matrice sistema i pro²irene matrice. Vidjet ¢emo da

16
3.4. Kronecker-Capellijev stav

zapravo ovaj metod ima dosta sli£nosti sa Gaussovim metodom eliminacije. Za-
pravo, ideja oba metoda je ista, no jednostavna formulacija stava i manja koli£ina
podataka koji se zapisuju (pi²emo matrice pridruºene sistemu, a ne kompletne
sisteme) Kronecker-Capellijev stav £ini £e²¢e kori²tenim.
Prvo ¢emo formulisati i dokazati Kronecker-Capellijev stav.
Teorem 3.5. Sistem (3.4) je saglasan ako i samo ako je
rang(A) = rang(A|B) = r.

Dodatno, ukoliko je ispunjena gornja relacija onda

(i) ako je r = n sistem ima jedinstveno rje²enje,
(ii) ako je r < n sistem ima beskona£no mnogo rje²enja.
Dokaz. Za dokaz teorema koristit ¢emo interpretaciju ranga matrice datu pomo¢u
linearno nezavisnih kolona matrice navedenu u prethodnom poglavlju.
Prvo pretpostavimo da sistem ima rje²enje. Neka je ono dato sa x1 = α1 ,
x2 = α2 , . . . , xn = αn i neka je matrica sistema zapisana pomo¢u svojih kolona u
obliku

A= K1 K2 . . . Ki . . . Kj . . . Kn .
Koriste¢i matri£ni zapis sistema jedna£ina i uvedene oznake slijedi da vrijedi
α1 K1 + α2 K2 + . . . + αn Kn = B.

O£igledno je B linearna kombinacija kolona matrice A, pa je rang(A|B) ≤ rang(A).

Kako se dodavanjem kolona nekoj matrici rang ne moºe smanjiti, to je rang(A) ≤
rang(A|B). Slijedi da je rang(A) = rang(A|B).
Pretpostavimo da je sada rang(A) = rang(A|B) = r. Pokaºimo da je sistem
saglasan, tj. da ima rje²enje. Jednakost iz pretpostavke implicira da je B zavisno
od kolona matrice A, pa se moºe napisati u obliku linearne kombinacije kolona
K1 , . . . , Kn , to jeste u obliku

B = α1 K1 + α2 K2 + . . . + αn Kn ,

a ovo upravo zna£i da su skalari α1 , α2 , . . . , αn rje²enja posmatranog sistema. Ovim

je prvi dio teorema dokazan.
Za dokaz drugog dijela primijetimo da iz pretpostavke da je rang(A) = rang(A|B) =
r, prema deniciji ranga, slijedi da matrica sistema posjeduje subdeterminantu
reda r razli£itu od 0, odnosno da je r kolona matrice A linearno nezavisno. Bez
umanjenja op²tosti moºemo pretpostaviti da je to prvih r kolona. U protivnom
moºemo izvr²iti prenumerisanje varijabli. Ostalih n − r kolona se mogu napisati
kao linearne kombinacije prvih r kolona. Sli£no vrijedi i za vrste, pa je posljednjih
m − r jedna£ina sistema posljedica prvih r jedna£ina, te se mogu odbaciti. Po£etni
sistem se sada moºe napisati u obliku
a11 x1 + a12 x2 + . . . + a1r xr = b1 − a1r+1 xr+1 − . . . − a1n xn
a21 x1 + a22 x2 + . . . + a2r xr = b2 − a2r+1 xr+1 − . . . − a2n xn
.. (3.13)
.
ar1 x1 + ar2 x2 + . . . + arr xr = br − arr+1 xr+1 − . . . − arn xn .

17
3.4. Kronecker-Capellijev stav

Sistem (3.13) je kvadratni sistem reda r i determinanta tog sistema je razli£ita

od 0, pa primjenom Cramerovog metoda sistem (3.13) kao sistem od r varijabli
ima jedinstveno rje²enje. No, za r < n po£etni sistem ima beskona£no mnogo
rje²enja, jer za svaki izbor varijabli xr+1 , xr+2 , . . . , xn ima jedno rje²enje, pa je
dokazana tvrdnja (i). Za n = r na desnoj strani sistema (3.13) nema varijabli, pa
je jedinstveno rje²enje sistema (3.13) ujedno jedinstveno rje²enje po£etnog sistema.

Napomenimo da se pri prakti£noj primjeni Kronecker-Capellijevog teorema

traºi rang pro²irene matrice svoženjem na trapezni oblik i pri tome se posljednja
kolona matrice ne pomjera. Trapezni oblik pro²irene matrice daje nam i trapezni
oblik matrice sistema, pa im je rang jednostavno odrediti. Takožer, trapezni oblik
pro²irene matrice daje trapezni sistem koji je ekvivalentan po£etnom sistemu, pa
se on jednostavno rje²ava, kao i kod Gaussovog metoda eliminacije.
Teorem 3.5 primijenjen na homogene sisteme daje nam jednostavan kriterij
o egzistenciji netrivijalnih rje²enja homogenog sistema. Naime, s obzirom da je
kolona slobodnih £lanova homogenog sistema sastavljena samo od nula, to je uvijek
rang matrice sistema i pro²irene matrice sistema jednak, pa je prema teoremu 3.5
sistem saglasan, kako smo ve¢ i napomenuli.
Posljedica 3.6. Homogeni sistem AX = 0, A ∈ Rm×n ima netrivijalno rje²enje
ako i samo ako je r(A) < n.
Kronecker-Capellijev stav ¢emo ilustrirati primjerom u nastavku.
Primjer 3.9. Neka je dat sistem
ax + y − z = 1
x + ay − z = 1
x − y − az = 1,
pri £emu je a realan parametar. Diskutovat ¢emo egzistenciju rje²enja za familiju
datih sistema u zavisnosti od datog parametra koriste¢i Kronecker-Capellijev stav.
Kako je metod zasnovan na odreživanju ranga matrice sistema A i pro²irene ma-
trice sistema (A|B), prvi korak je odreživanje pomenutih rangova. Koristit ¢emo
elementarne transformacije da pro²irenu matricu svedemo na pogodan oblik. Vaºno
je voditi ra£una da elementarne transformacije zahtijevaju nenultost skalara koji
se koriste pri njihovoj primjeni, tako za a 6= 0 i a 6= 1 vrijedi
   
a 1 −1 1 1 a −1 1
A|B =  1 a −1 1  ∼  a 1 −1 1 
1 −1 −a 1 1 −1 −a 1
 
1 a −1 1
∼  0 1 − a2 a − 1 1 − a 
0 −1 − a −a + 1 0
 
1 a −1 1
∼  0 a+1 a−1 0 
0 (1 − a)(1 + a) a − 1 1 − a
 
1 a −1 1
∼  0 a+1 a−1 0 .
0 0 a(a − 1) 1 − a

18
3.4. Kronecker-Capellijev stav

U prvom koraku smo izvr²ili zamjenu mjesta prve i druge vrste, elementarnu tran-
sformaciju tipa (i), zatim smo u drugom koraku vr²ili elementarne transformacije
tipa (iii), prvu vrstu smo mnoºili sa −a i −1 i dodali drugoj i tre¢oj vrsti, respek-
tivno. Ova transformacija zahtijeva postavljanje uslova a 6= 0. U tre¢em koraku
smo izvr²ili elementarnu transformaciju tipa (ii), nenultim skalarom, −1, pomno-
ºili smo tre¢u vrstu, a zatim zamijenili mjesta drugoj i tre¢oj vrsti. U £etvrtom
koraku smo drugu vrstu pomnoºili sa −(1 − a) i dodali tre¢oj vrsti. Zahtjev da se
mnoºenje vr²i nenultim skalarom dovodi do uslova a 6= 1.
Primijetimo da za posljednju matricu ne moºemo ustanoviti da li je trapezna
ili ne bez dodatnih razmatranja. Naime, uslovi a 6= 0 i a 6= 1 nam garantuju da
je tre¢i element na dijagonali razli£it od nule, no to ne moºemo tvrditi za drugi
element na dijagonali. Njegova vrijednost zavisi od vrijednosti parametra a. Uz
dodatni uslov a + 1 6= 0, odnosno a 6= −1 dobivena matrica je trapezna i njen rang
je 3, a samim tim i rang(A) = rang(A|B) = 3. Kako je broj promjenljivih sistema
tri zaklju£ujemo da je ispunjen uslov (i) teorema 3.5, pa posmatrani sistem ima
jedinstveno rje²enje u ovom slu£aju. To rje²enje moºemo odrediti rekonstrui²u¢i
trapeznu formu sistema iz dobivene matrice. Sistem je ekvivalentan sistemu
x + ay − z = 1
(a + 1)y + (a − 1)z = 0
a(a − 1)z = 1 − a.
Primjenom postupka druge faze Gaussovog metoda eliminacije proizilazi da je je-
dinstveno rje²enje sistema dato sa
 
a−1 a−1 1
(x, y, z) = , ,− ,
a(a + 1) a(a + 1) a
za sve vrijednosti parametra a ∈/ {−1, 0, 1}. Za zavr²etak zadatka ostaje da razmo-
trimo i slu£ajeve kada parametar poprima ove specijalne vrijednosti.
Uslov a 6= −1 smo bili prinuženi postaviti da bi zaklju£ili da je dobivena matrica
trapezna. Za a = −1 potrebne su dodatne transformacije da je svedemo na trapezni
oblik. Uvr²tavanjem vrijednosti parametra a = −1, nakon sabiranja druge i tre¢e
vrste, matrica poprima trapezni oblik
   
1 −1 −1 1 1 −1 −1 1
 0 0 −2 0  ∼  0 0 −2 0  .
0 0 2 2 0 0 0 2
Zaklju£ujemo da je rang(A) = 2, dok je rang(A|B) = 3, pa prema teoremu 3.5
sistem nema rje²enje.
U slu£aju a = 0 svodimo pro²irenu matricu sistema na trapeznu zamjenom
mjesta prve i tre¢e vrste, oduzimanjem prve od druge vrste, pa druge od tre¢e
vrste.
   
0 1 −1 1 1 −1 0 1
 1 0 −1 1  ∼  1 0 −1 1 
1 −1 0 1 0 1 −1 1
   
1 −1 0 1 1 −1 0 1
∼  0 1 −1 0  ∼  0 1 −1 0  .
0 1 −1 1 0 0 0 1

19
3.4. Kronecker-Capellijev stav

Kako je rang(A) = 2 i rang(A|B) = 3 sistem nema rje²enje ni u ovom slu£aju.

Za a = 1 moºemo kao po£etnu matricu uzeti matricu dobivenu nakon tre¢eg
koraka prvog slu£aja razmatranog u ovom primjeru, s obzirom na to da smo tek u
£etvrtom koraku nametnuli uslov da je a 6= 1. Dobijamo
 
1 1 −1 1
 0 2 0 0 .
0 0 0 0

Slijedi da je rang(A) = rang(A|B) = 2 < 3, pa primjenom Kronecker-Capellijevog

stava zaklju£ujemo da sistem ima beskona£no mnogo rje²enja. Odrežujemo ih re-
konstrui²u¢i sistem iz matrice i primjenjuju¢i drugu etapu Gausssovog metoda eli-
minacije. Sistem poprima oblik
x + y − z = 1
2y = 0.

Slijedi da je y = 0 i x = 1 + z , za proizvoljno odabrano z , pa je rje²enje sistema

dato sa
(x, y, z) = (1 + z, 0, z); z ∈ R.
Prethodno re£eno moºemo rezimirati na sljede¢i na£in
• Za a ∈
/ {−1, 0, 1} sistem ima jedinstveno rje²enje dato sa
 
a−1 a−1 1
(x, y, z) = , ,− ,
a(a + 1) a(a + 1) a

• za a = −1 ili a = 0 sistem nema rje²enje,

• za a = 1 sistem ima beskona£no mnogo rje²enja datih sa

(x, y, z) = (1 + z, 0, z); z ∈ R.

Treba napomenuti i da se kod elementarnih transformacija tipa (iii) u nekoj

literaturi ne zahtijeva da skalar bude razli£it od nule, s obzirom na to da se u
slu£aju skalara jednakog nuli prakti£no ne vr²i nikakva transformacija, te rang si-
gurno ostaje isti. Naravno, kod elementarne transformacije tipa (ii) to nije mogu¢e
zahtijevati.

20