Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
Vokalismus
Vorgermanisch *a = *o > a; *ā = *ō > ō (außer vielleicht vor Nasal und/oder unbetont)
Urgermanisch (früh)
i u ī ū ei eu
e a ē ō ai au
Gemeingermanische Prozesse
̆ (oder erst nordwestgermanisch?)
*ei > *ī und *e > *i /_NC und vor ī/j
Nordwestgermanische Prozesse
Unbetont *-ō > *-u, Monophthongierung *ai > *ē, *au > ō
M. J. Kümmel, martin.kuemmel@mail.uni-freiburg.de 1
Altnordisch im Sprachvergleich – Wintersemester 2011/2012
Brechung von *e vor Hintervokalen außer nach w, r, l (früheste Anzeichen in run. Ae, 7. Jh.?):
Ergebnis ia [ja] vor folgendem *ā,̆ ō und *io/iǫ [jɔ] vor folgendem *u (gutnisch nicht belegbar!)
in leichten=offenen Silben vor urspr. kurzem *a (vgl. Dyvik, ANF 93, 1978, 20ff.) nur östlich, vgl.
*eka, *stelan, *beran > awn. ek ‘ich’, stela ‘stehlen’, bera ‘tragen’ : aschw. iak, stiæla, biæra
Umstritten: u-Brechung = a-Brechung + u-Umlaut (Noreen, GNS §28c, ANG §89), also generell *eə
> iɐ > ja > jǫ – oder (Noreen, ASG §75,2; Nedoma) *eu > *ju > ju ~ jo (> jǫ)?
Östlich vor erhaltenem u (außer vor g, k) oft ia/iæ, gutn. fast immer ie
Ausbreitung von Osten, daher westliche Beschränkung?
Weitere Reduktion und Zentralisierung unbetonter Vokale: *a/i/u > *ə; *ō > *ā > a·, *ī = *ē > *ɪ·
i-Umlaut: phonetische Assimilation nichtvorderer Vokale an folgendes *ī,̆ *j; durch Reduktionen
unbetonter Sequenzen (*i > ə, *ī > ɪ·, *ja > i) phonologisiert; generell vor *ī und *j, vor *i nur bei
schwerer Silbe und wenn dem i ein palatales *R folgte; bei leichter Silbe wohl schwächer und im
Kontrast zu Fällen wie (*natja >) *nęti nicht phonologisiert (vgl. Schulte 1998)
östlich häufig analogisch beseitigt, gutnisch dagegen wieder häufiger und sogar in leichten Silben
Æ Ausbreitung eher von Westen, unabhängig auf Gotland?
Ergebnisse: a > ę, ā > ę̄, o > ø, ō > ø̄, u > y, ū > ȳ, ou > øy, iu > ȳ
*gastiz > *gęstəʀ > gestr ‘Gast’; *natja > *nętɪ > net ‘Netz’; *batiz > *bętəʀ > betr ‘besser’; *gās̃ iz > *gę̄s̃ əʀ
> gę́ss ‘Gänse’; *komiz > *køməʀ > kømr ‘kommst’; *bōkiz > *bø̄kəʀ > bǿkr ‘Bücher’; *sunīz > *synɪ ̄ʀ >
synir ‘Söhne’; *mūsiz > *mȳsəʀ > mýss ‘Mäuse’; *hauzijan > *høyʀa > heyra ‘hören’; *briutiz > *brȳtəʀ
> brýtr ‘brich(s)t’ (um 700 run. bAriutiþ Stentoften Æ bArutʀ Björketorp)
Kein Umlaut z. B. in *stadi > stað ‘Ort’ (aber agutn. steþ), *lagidē > lagði ‘legte’ (aber agutn. legþi)
Im Gegensatz dazu anglofriesisch ausnahmslos, süd-wgerm. Umlaut nur bei leichter Silbe: *gasti >
ae. g(i)est, as. gast, aber *stadi > ae. stede, as. stedi
Gleichartige Assimilation westlich auch an folgendes *R, vgl. *deuza > awn. dýr ‘Tier’ = aschw. diūr,
*hazan > *haʀa > awn. hera ‘Hase’ (Akk.) = aschw. hara, *in gāz > awn. í gę́r ‘gestern’ = aschw. ī gār;
*kuzun > *koʀu > awn. køru = aschw. koro ‘wählten’
M. J. Kümmel, martin.kuemmel@mail.uni-freiburg.de 2
Altnordisch im Sprachvergleich – Wintersemester 2011/2012
Synkope von *ə < a und i nach kurzen Silben, von u nach kurzen Silben
Kürzung unbetonter Langvokale
Ergebnisse: a > ǫ, ā > ǭ, ę > ø̨ , (ę̄ > ø̨̄?), e > ø, (ē > ø̄?), i > y, ī > ȳ, ei > øy
*daggwu > *dǫggʷ > dǫgg ‘Tau’; *haggwan > *hǫggwa > hǫggva ‘hauen’ (aschw. hogga/hugga, agutn.
̃ > hón ‘sie’ (agutn. hān); *nāhtu > *nǭt̃ t > nótt ‘Nacht’; *akwisī > *ękwəsi > *ø̨ kʷsi
hagga); *hānu > *hǭn
> øxi ‘Axt’, *haggwiz > *hęggwəʀ > *hø̨ gguʀ > høggr ‘hau(s)t’; *rekwaz > *rekwəʀ > røk(k)r
‘Dunkelheit’; *mirkwaz > *mirkwəʀ > myrkr ‘dunkel’; *strīkwan > strýkva ‘streichen’; *tīwaz > *tīwʀ >
Týr (GN); *waikwaz > *weikwəʀ > *wøykʀ > veykr ‘schwach’
Vor Labiovelargruppe (Velar + w) azn. wie agutn. kein Umlaut von e/i: azn. *begg(w), *teggwa,
*singwa, *sikkwa, agutn. stinqua, sinker, sings, Rückentwicklung (Entlabialisierung) oder Archais-
mus?
*eu > westlich Spaltung > *iu̯ > jū vor p, f/v, g, k, sonst > *io̯ > jō, azn. immer > *io̯ > *jō,̆ gutn. > *jou,
östlich immer > *iu > jū (nach Noreen GNS §44f., ANG §100 altes *iu (vor u) immer > jū?)
*(j)eulu (Æ finn. joulu) > awn. iól ‘Jul, Weihnachten’ = azn. *iōl̆ , aschw. iūl, agutn. iaul
*deupaz > awn. diúpr ‘tief’ = azn. *diōp̆ , aschw. diūper, agutn. diaupr
zum „Triphthong“ *jou vgl. run. iąu, iau
̆ oder u/w folgte)
Senkung der Hochvokale vor R und h (wenn nicht ī/j
*miʀ > *meʀ > awn. mér ‘mir’; *iʀu ‘sind’ > awn. eru = aschw. æru, agutn. ieru
*snuʀə > *snoʀ(ə) > snør ‘Schwiegertochter’, *kuʀu > *koʀu > awn. køru = aschw. koro ‘wählten’
*frihti > *friht(ə) > *freht(ə) > frétt ‘Frage’
*suhti > *suht(ə) > *soht(ə) > sótt ‘Krankheit’
M. J. Kümmel, martin.kuemmel@mail.uni-freiburg.de 3
Altnordisch im Sprachvergleich – Wintersemester 2011/2012
*unkaraz > *ũkkarʀ > awn. okkarr ‘unser beider’ = aschw. ukkur ~ okkor
*krumpi/anaz > *krũppinn > awn. kroppinn ‘verkrüppelt’ = aschw. krumpin
*gank > *gãkk > awn. gakk ‘geh!’ = azn. *gǫkk > modern övd. gokk
Gemeinaltnordisches Maximalsystem
i [i] y [y] u [u] ī [i:] ȳ [y:] ū [u:] ei [ɛi] øy [œy] ou [ɔu]
e [e] ø [ø] o [o] ē [e:] ø̄ [ø:] ō [o:]
ę [ɛ] (ø̨ [œ]?) ǫ [ɔ] ę̄ [ɛ:] (ø̨ ̄ [œ:]?) ǭ [ɔ:]
a [a] ā [ɑ:]
Dialektale Entwicklungen
Überall außer gutnisch und färöisch Verschiebung ā > ɔ̄, Zusammenfall mit altem *ǭ weiterhin
‹a,á› geschrieben
Isländisch-Färöisch
Frühe Dehnung hinterer Vokale vor „kakuminalem l“ (= l + Labial oder Velar), dabei ɔ > ō
hialpa > hiálpa ‘helfen’, ulfr > úlfr ‘Wolf’, halmr > hálmr ‘Halm’, *miǫlk > miólk ‘Milch’
auch bei sekundären Gruppen von l + Dental, daher *kolinōn > *koḷna > kólna ‘abkühlen’
auch partiell SW-Norwegisch
Isländisch
Altisländisch (klassisch)
í [i:] ý [y:] ú [u:] ei [ɛi] ey [œy] au [ɔu]
i [ɪ] y [ʏ] u [ʊ] é [e:] ó [o:]
e [ɛ] ø/ǫ [œ] o [ɔ] æ/ǽ [ɛ:] æ/ǿ [œ:] á [ɔ:]
a [a]
M. J. Kümmel, martin.kuemmel@mail.uni-freiburg.de 4
Altnordisch im Sprachvergleich – Wintersemester 2011/2012
Sonderentwicklungen vor ŋ: a > au, ɔ > ɔu, œ > œy, ɛ > ɛi; ɪ > i; ʊ > u
Färöisch
Frühes Altfäröisch
i [ɪ] (y [ʏ]) u [ʊ] í [i:] (ý [y:]) ú [u:] ei [æi] øy [ɔy] au [œy]
e [ɛ] ø/ǫ [œ] o [ɔ] æ [æ:/ɛ:] ǿ [œ:] ó [o:]
a [a] á [ɑ:]
Erste Diphthongierung
*ī > ʊɪ, *ʉ̄ > ʉu; *ō > ɔu
Spätes Altfäröisch
i [ɪ] u [ʊ] i [i:] u [u:] au [ɛi] í [ʊɪ] ú [ʉu]
e [ɛ] ø/ǫ [œ] o [ɔ] e,æ [e:] ø,ǫ,ǿ [ø:] o [o:] ei [ai] øy [ɔi] ó [ɔu/ɛu]
a [a] a,æ [ɛ:] á [ɔ:/a:]
Zweite Diphthongierung
ɔ̄ > ɔa, ɛ̄ > ɛa
Kontinental allgemein
ǫ > ø nur vor l, r (außer rð, rt; ld, lt, ll), sonst Zusammenfall ǫ = o
Norwegisch
Alt(west)norwegisch
i [i-ɪ] y [y-ʏ] u [u-ʊ] í [i:] ý [y:] ú [u:] ei [ɛi] (øy [œy] ou [ɔʉ-ɔu]
(e [e-ɛ]) ø [ø-œ] o [o-ɔ] é [e:] ǿ [ø:] ó [o:]
e/æ [ɛ-æ] (ǫ [ɔ]) ǽ [ɛ:] á [ɔ:]
a [a]
M. J. Kümmel, martin.kuemmel@mail.uni-freiburg.de 5
Altnordisch im Sprachvergleich – Wintersemester 2011/2012
Dehnung vor rð, r$t, r$n, im SW auch vor l-Gruppen (wie isl.)
Zentral (Dalmål)
Monopthongierung ɛi > *ɛ̄, œy > *œ̄ , ɔu > *ɔ̄ (getrennt von *ɒ̄ < *ā!)
*heim > *hɛ̄m > övd. iem; *øyra > *œ̄ ra > övd. ǣra; *hauk > *hɔ̄k > övd. ōk
Frühe Dehnung nur vor rð: *iǫrð > iōrð, *garð > *gārð (gegenüber *biǫrn > biørn, *swărt)
Hebung o > u vor Labial und Velar (wohl sekundär und keine alten Ausnahmen des a-Umlauts)
*kovi, *dropi, *lok > *kuvi, *drupi, *lukn
Altzentralnordisch
ī [i:] ȳ [y:] ū [u:]
i [ɪ] y [ʏ] u [ʊ] ē [e:] ø̄ [ø:] ō [o:]
e,æ [e-ɛ] ø [ø-œ] o [o-ɔ] ę̄ [ɛ:] ø̨̄ [œ:] ǭ [ɔ:]
a [a] ǣ [æ:] ā [ɒ:]
Modern Diphthongierung ī > ai, ȳ > ɔy, ū > au (außer vor #,r): *īs > ais, *hýsa > åysa, *hūs >
haus
Senkung + Entrundung (*øy >) *œ̄ > ǣ: *øyra > *œ̄ ra > ǣra ‘Ohr’
Nur NW (övdal.) auch (*ei >) ē > īe, ø̄ > ȳø, ō > ūo (partiell o > ŭo); Zentralisierung ū̆, ū̆o > ʉ̄̆,
ʉ̄̆ɵ, Diphthongierung a > au, e > ai vor ŋ
iǫ > ia vor folgendem a (so nach Kock/Noreen; analogisch nach Brøndum-Nielsen, meist aus Ne-
benformen ohne *u nach Kümmel 2004b): ?*feturōn > *fiǫtra >? *fiatra > aschw. fiætra ‘fesseln’
ei > ē, øy = ou > ø̄
M. J. Kümmel, martin.kuemmel@mail.uni-freiburg.de 6
Altnordisch im Sprachvergleich – Wintersemester 2011/2012
Hebung o > u (ASG §109) vor Labiovelargruppe: *hoggwa > hugga ‘hauen’, *doggw > dugg ‘Tau’;
ebenso wohl ø > y in *byggw ‘Gerste’, *tyggwa ‘kauen’
später auch vor folgendem u: hovuþ > huvuþ ‘Kopf’
Brechung y > iu (io) vor Labiovelargruppe und nach Velar vor r-Gruppen
*syngwa > siunga ‘singen’, ebenso siunka, stiunka, liung (awn. syngva, søkkva, støkkva, lyng)
*byggw > biugg ‘Gerste’, *tyggwa > tiugga* ‘kauen’; *hnyggwər > *niugger (azn. begg, *teggwa, agutn.
*neggr, Material bei Noreen, ANF 1, 164-169)
*gyrða > giurþa ‘gürten’, *skyrta > skiurta ‘Hemd’
Frühe Dehnung vor ng, rð und m$b, l$d, n$d, r$t (aber nicht vor ld < *lð, nd < *nð etc.)
*sangr > aschw. saanger ‘Gesang’, *garðr > aschw. gaarþer ‘Hof’, *iǫrð > aschw. adän. iōrð ‘Erde’;
*hand > adän. haand
Etwas später auch vor rn: *horn > hōrn
Altschwedisch-Altdänisch
i [i-ɪ] y [y-ʏ] u [u-ʊ] ī [i:] ȳ [y:] ū [u:]
ē [e:] ø̄ [ø:] ō [o:]
æ [ɛ] ø [œ] o [ɔ] ǣ [ɛ:] (ø̨̄ [œ:]) ā [ɔ:]
a [a]
Schwedisch
Dänisch
iū > iȳ > ȳ, iu > y generell (nur ganz alt noch iū)̆ außer vor l
Gutnisch
Zusammenfall ę = e > e
Hebung ę̄ > ē; ø > y; ø̄ > ȳ und wohl auch o > u (außer vor r), außerdem ē > ī vor Vokal
Altgutnisches System
i [i-ɪ] y [y-ʏ] u [u-ʊ] ī [i:] ȳ [y:] ū [u:] ai [ai] oy [ɔy] au [au]
e [e-ɛ] (o [o-ɔ]) ē [e:] ō [o:]
a [a] ā [a:]
M. J. Kümmel, martin.kuemmel@mail.uni-freiburg.de 7
Altnordisch im Sprachvergleich – Wintersemester 2011/2012
M. J. Kümmel, martin.kuemmel@mail.uni-freiburg.de 8
Altnordisch im Sprachvergleich – Wintersemester 2011/2012
Unbetonte Vokale
Vorausgesetzt: Idg. *ā/ō > gemeingerm. *ō > (nord)westgerm. auslautend *-u ~ *-ō, sonst *ā ̆ ~ *ō,
Bedingungen umstritten (Intonation - Quantität - ursprüngliche Qualität?)
Vornordisch *-a/-e > Ø; *e > *a vor r (außer vor *i), sonst > *i; *-VN > *-Ṽ > *-V
Synkope bzw. Apokope der Kurzvokale (vor *C₀-₁ außer *r,m#): erst *a/i, später *u, dabei „Samp-
rasarana“ *ja/ju > i, *wa/wi > u; Umlaut in Binnensilben: *°aCi > *°iC(i), *°aCu > *°uC(u)
horna > horn, mīnas > míns, laukaʀ > laukr, eka > ek ~ iak; gastiʀ > gestr; dohtriʀ > dǿtr; w(a)rītu > rít,
alu > ǫl, magu > mǫg, laþu > lǫð
slaginaʀ > sleginn, haitinaʀ > heitinn, faihidō > fāhidō > fáða, satidō > setta ~ satta
harja > *hęri > her; raunijaʀ > *raunīʀ > reynir; mākija > *mǣkī > mę́ki
Kürzung aller Langvokale: *ī = *ē > ɪ, *ā > ɐ, *ō > ɐ (vor *u > ʊ), *ū > ʊ
*mǣkī > mę́ki; haitē > heiti; stabā > stafa; *þrijōʀ > *þrīar > þriár; magōʀ > magar, worahtō > wortā >
orta, rūnōʀ > rúnar; *tungūn > tungu
Æ Nur drei unbetonte und zentralisierte Vokale /i, a, u/ = [ɪ~e, æ~ɐ~ɒ, ʊ~o]
− NW-norw. und isländ. alt ‹a, i, u› > jünger ‹a, i, u›, immer = [a], [ɪ], [ʊ], doch wurden [ɪ], [ʊ]
zunächst eher mit betontem /e/, /o/ identifiziert, daher = ‹e, o›, nach Senkung von betontem
/i/, /u/ > [ɪ], [ʊ] aber wie diese = ‹i, u›: kinder, mǫgo > kindir, mǫgu; in einigen Handschriften
gemischt ‹a, i, o›, also kindir, mǫgo
− O-norw., W-schw., O-dän. Vokalharmonie: teilweise /a/ = æ hinter vorderen Vokalen, sonst = a;
besonders aber /i/, /u/ = e, o hinter tiefen und vor allem mittleren Vokalen, sonst = i, u: bōnda
~ dø̄mæ; hūsi, (bāþi) ~ ēþe, (bāþe); kunu ~ kono
− inseldän.-jüt. allgemeine Schwächung zu [ə] ‹æ, e› (südjüt. auch schon Apokope): faræ, hūsæ …
Später meist weitere Vereinfachung zu a/æ : ə oder nur ə; drei Vokale (außer im Standard) be-
wahrt nur isländisch und övdalisch
*dagaʀ KK > dagr L *dagōʀ KL > dagar KK *hamaraʀ KKK > hamarr KL
*daga KK > dag L *dagā?̃ KL > daga KK *hamara KKK > hamar KL
*dagē KL > degi KK *dagumʀ KK > dǫgum KK *hamarē KKL > hamri LK
*dagas KK > dags L *dagō KL > daga KK *hamaras KKK > hamars KL
M. J. Kümmel, martin.kuemmel@mail.uni-freiburg.de 9