Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

OSMANSKI PERIOD (1463-1878)

URBANO OKRUŽENJE
Pripremljeno na osnovu rada autora: “Prilog proučavanju Islamskog stambenog graditeljstva u
Jugoslaviji na primjeru Mostara”, 1989.godine

URBANIZAM U OSMANSKOJ TURSKOJ

Kao opšte pravilo, može se reči, Osmanlije su uzimali strukturu i organizacionu i urbanu
stariju od svoje vlastite, gdje god su se naseljavali.
Kod transformisanja postojećih naselja, odnosno formiranja novih, izgradnja religioznog kompleksa
(džamija sa mektebom ili medresom, konačištem, imaretom, nekoliko dućana,...) predstavlja ključni
element promjena, odnosno nukleus novog grada. Kada bi zauzeli grad u zidinama, ukoliko je unutar
zidina bilo dovoljno prostora oni bi dograđivali postojeću urbanu strukturu.
Ukoliko je stari grad bio prenapućen, onda bi oni osnivali novi na prostoru izvan gradskih zidina.

Na Balkanu, u predosmanskom periodu, bili su brojni srednjovjekovni gradovi-fortifikacije.

Najveći podstrek njihovom podizanju dali su Krstaški ratovi, kao i provala Mongola 1241/42 g. Ovi
gradovi razlikuju se po veličini, vremenu osnivanja, položaju, strukturi, po materijalu i primjenjenoj
tehnologiji građenja, načinu snabdjevanja vodom, što sve zajedno uslovljava življenje ljudi u njima.
Glavni materijal za izgradnju gradskih utvrda bio je kamen, rjeđe drvo, no drvo je bilo dominantno pri
izgradnji objekata unutar utvrde.

Bosna i Hercegovina je predstavljala strategijski važan teritorij Osmanske države:

karta širenja države i teritorija Bosanskog vilajeta (desno)
Na osnovu više različitih činilaca gradovi i utvrde na teritoriji današnje Jugoslavije koja je
bila u sastavu Osmanske imperije, mogu se podijeliti u tri osnovne grupe: primorski gradovi, gradovi i
utvrđenja u unutrašnjosti, i utvrđeni manastirski kompleksi. Primorski gradovi većinom vode porijeklo
iz antičkog perioda. Tokom stoljeća bili su rušeni, ponovo građeni i prepravljani. Najbolje utvrđeni
objekat unutar ove strukture je citadela. Unutar zidina primorskih gradova, u gusto isprepletenim
blokovima nalazimo i sve civilne sadržaje stanovanja, zanatske i trgovačke sadržaje, te crkvene i
svjetovne organizacije, što je, inače, u unutrašnjosti najčešće smješteno u suburbijumima (podgrađu)
grada-fortifikacije. Razvoj artiljerije uslovljava pojačavanje utvrđenja, što dovodi do promjene samog
grada.
Osobenost gradova u unutrašnjosti bila je njihova vojna priroda i položaj na terenu, sa
izuzetno dobrim pogledom na okolinu. Građeni su na stjenovitim, teško pristupačnim brdima. Strana
sa koje im se pristupa znatno je bolje obezbjeđena. Kako su prilagođavani konfiguraciji terena, imaju
nepravilnu osnovu. U arhitekturi su prisutni i zapadni i istočni uticaji. Uz ovakve gradove nastajala su
podgrađa, koja su se negdje razvila u velika naselja. Prosječna udaljenost između gradova i
fortifikacija bila je jedan dan pješačenja.....

1
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Podgrađa zatečenih gradova u osmansko doba se transformišu u gradove (kasabe ili šehere).
Utvrđenja se, naročito u prvoj fazi, zapuštaju, eventualno se u njih smješta nešto posade. Manji broj
gradova (Beograd, Bihač) unutar utvrđenja u osmanskoj fazi dobijaju značajne sadržaje.
Osnovni komunikacioni sistem koji su Osmanlije zatekle u jugoslovenskim područjima bio je
rimski, bizantijski i srednjovjekovni. Njega oni dopunjuju izgradnjom velikog broja mostova na svim
važnijim presječnicama saobraćajnica i vodotokova, kao i izgradnjom konačišta za ljude u pokretu -
hanova i karavansaraja, na međusobnoj udaljenosti otprilike četrdesetak kilometara, koliko karavan
dnevno može preći. Vremenom konačišta dobijaju prateće sadržaje koji opslužuju karavane-zanatski i
trgovački dućani, bogomolja, i tako postaju nukleusi formiranja čitavog niza naselja na cijelom
Balkanskom poluostrvu, osobito na vrlo frekventnim drumovima koji povezuju značajnija mjesta sa
Istanbulom.

Osnovni preduslovi Osmanskog naselja: Sigurnost-gradske zidine, blizina vode, postojanje trgovišta-čaršije i stalna
naseljenost muslimanskog življa i mogućnost obavljanja religijskih obreda-postojanje džamije:
Fortifikacija u Stocu, Počitelj, motiv sa sarajevske Baš-čaršije i malaha Alifakova u Sarajevu

Turci Osmanlije u većini slučajeva preuzimaju i dalje razvijaju starija, kasnoantička i

srednjovjekovna naselja, prilagođavajući ih postepeno svojim potrebama. Takav je slučaj sa
Skopljem, Bitoljem, Ohridom, Prizrenom, Prištinom, Beogradom, Mostarom, Jajcem, Bihaćem. Rjeđe
pristupaju osnivanju novih gradova i naselja (Rudo, Trebinje), radije izgrađuju novi dio pored
srednjovjekovnog (dio Bitolja, dio Prilepa, dio Sarajeva). U konačnom rezultatu, viševjekovni proces
prilagođavanja zatečenih naselja i njihovih širenja toliko je zbrisao tragove starijeg urbanizma i uveo
novu tursko-balkansku urbanu shemu, da se danas jedva može govoriti o predturskim strukturama tih
gradskih aglomeracija.
Osmanlije odmah po zaposjedanju ove teritorije razvijaju zatečena naselja, i osnivaju nova,
manje kasabe od kojih mnoge prerastaju u veće aglomeracije šehere. U stvari, proces islamizacije i
brzi razvoj trgovine i zanatstva uslovljava i fizičke promjene naselja. Sa Turcima dolaze i brojni novi
zanati, koji zajedno sa postojećim, organizovani u esnafe, imaju izuzetno važnu ulogu u razvijanju
gradova. Zemljoposjedovanje, zanatska proizvodnja i trgovina su tri glavna izvora bogastva islamskog
društva
Vakuf, stvoren na osnovu religioznih zakona, imao je ogroman uticaj na razvoj postojećih i
novoosnovanih naselja. Različiti vakufski objekti, često naglašenih arhitektonskih vrijednosti, u

2
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

kojima je koncentrisan sav religiozno-obrazovni, kulturni i ekonomski život Muslimana, pa i drugih,

stvaraju urbani kostur svih gradova.
U vrijeme Osmanske imperije glavna pažnja države bila je usmjerena na upravu i vojsku, dok
je briga o kulturnim i obrazovnim potrebama bila pod privatnom inicijativom, uglavnom institucija
vakufa. Država je bila izuzetno zainteresovana za osnivanje i razvoj gradova, jer sve vezano za
funkcionisanje uprave se smještalo u njima, kao i svi proizvodni zanati za potrebe vojske.
Brojne očuvane vakuf-name pružaju podatke o sistemu naseljavanja, stvaranju novih četvrti,
imenimaulica, vrijednosti objekata, strukturi društva, razvoju raznih , institucija...

Kasaba je zvaničan naziv u klasifikaciji naselja, a vezan je sa postojanjem džamije u jednom

mjestu. U klasifikaciji naselja kasaba treba da zadovolji sljedeći minimum:
a) da je stalno nastaljena muslimanskim življem;
b) da ima džamiju u kojoj se obavlja svih pet dnevnih molitvi;
c) da ima čaršiju;
d) da ima pazarni dan.
Kada su svi ovi uslovi ispunjeni, lokalne vlasti službeno traže izdavanje sultanovog ukaza za
priznavanje statusa i upis naselja na listu kasaba.

Konjic i Foča

Tipično naselje na Balkanu za vrijeme Osmanske vladavine organizira se prije svega na

raskrsnici regionalnih puteva, a čaršija, kao bitan dio naselja, jeste, etimološki, stjecište drumova.
Naselje je, po pravilu, uz vodu tekućicu, na jednoj ili na obje obale. Jedna od komunikacija približno
je paralelna s rijekom, druga preko mosta siječe rijeku. Most na rijeci, ili džamija, han i hamam čine u
pravilu jezgro oko kojega će se veoma brzo formirati dvije-tri ulice ili čitav splet ulica i uličica s
nizovima, dobrim dijelom improviziranih, dućana. Potrebe posluživanja transporta dobara, a posebno
goleme vojske koja je stalno bila u pokretu, uslovile su formiranje tih trgovačko-zanatskih centara u
svakom gradu I gradiću. U čaršiji se proizvodilo, samo je, na primjer petnaestak zanata sudjelovalo je
u opremanju jednog konjanika, tu se obavljala razmjena dobara, ali tu po pravilu nije bilo mjesta za
stan i porodični život. U većim gradovima nastaju, štaviše i manje periferijske čaršije koje onu
centralnu rasterećuju, kao npr. na Vratniku i na Hisetima u Sarajevu, četiri manje čaršije u Banja
Luci, šest u Beogradu.
Dalji važan element u formiranju gradova je administrativno-upravni. Rezidencije pokrajinskih
guvernera i nosioca lokalne vlasti do danas uglavnom nisu sačuvane, ali se određene zakonitosti mogu
jasno uočavati. Koncepcija planski osnovanog grada-rezidencije posebno je vidljiva na primjeru
Sarajeva, koje je i svoje ime dobilo po saraju (dvoru). Ovdje je polovinom 15.stoljeća Isa-beg
Ishaković-Hranušić između dva srednjovjekovna naselja udario temelje novom gradu. Sagradivši most
(kasniju Carevu ćupriju) na Miljacki, on je na lijevoj obali postavio džamiju, dvor, hamam, kasarnu i
hipodrom, a na desnoj, blizu srednjovjekovnog trga, u osovini mosta prema džamiji, veliki Kolobara-
han sa izvjesnim brojem dućana, nukleus buduće sarajevske čaršije. U drugim gradovima
rezidencijalni dio se ugrađivao u stariju strukturu srednjovjekovne izgradnje, npr. u Beogradu, Bihaću
i dr. Karakterističan primjer kasne faze utvrđenog grada-rezidencije je Gradačac. Ponekad se u istom

3
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

gradu, pored utvrđene rezidencije, javlja i druga rezidencija uz rijeku, u prijatnom zelenilu (konak u
Travniku, Begovina u Stocu), često podalje od naselja (Saraj kod Skoplja, čiflučki konaci poput
Havzi-pašinog u Bardovcima, konak Ali-paše Rizvanbegovića u Buni kod Mostara).

Plan Sarajeva 1882.godine

Administrativna uprava u večini gradova i naselja bila je potpuno u rukama kadije. Kadije ne
samo da kontroliše prodaju i nabavku roba, odnosno vrši trgovačku ispekciju, odgovara centralnoj
vlasti za mir, sigurnost i opštu bezbjednost. Sjedište kadije predstavlja neku vrstu gradskog hola, za
koje su vezani svi administrativni, pravosudni i rutinski gradski poslovi.
Objekti prosvjete i kulture najčešće se uklapaju u strukturu čaršije: uz veće džamije u centru
niču škole višeg ranga (medrese), samostalne katedre (Dar-ul-tefsir, Dar-ul-hadis) i biblioteke, dok se
osnovna naobrazba (mektebi) smješta uz periferijske džamije. Tekije, centri orijentalnog misticizma,
po pravilu su bile locirane na periferiji (Tetovo, Blagaj), ali i u centrima gradova, pa i po stambenim
zonama.
Stambena područja najčešće okružuju čaršiju. Jedna mahala (stambeni mikrorejon) po
pravilu četrdeset do pedeset kuća, za centar ima džamijski kompleks.
Balkansko orijentalna urbana kultura uključuje naglašen interes za prirodne fenomene, koristi
konfiguraciju terena, hvata vidike s padina prema dolini, prožima cjelokupnu izgradnju fenomenima
sunca, zelenila i vode. Prisustvo vode na svakom mogućem mjestu na način koji prevazilazi
utilitarnost (vodoskoci), zelenilo koje se povija po fasadama i preko rastvorenih ograda ulazi u
divanhane, sunce koje ispod niskih streha zimi duboko prodire kroz nizove prozora u prostorije, a ljeti
snažnim sjenama potcrtava kontraste boja i lokalnih građevinskih materijala, elementi su bez kojih se
balkansko-orijentalni urbanizam ne da ni zamisliti; ujedno su dokaz visoke urbane kulture stvarane
ovdje stoljećima.

4
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Različite urbane strukture ovisno o strateškom položaju, topografiji i klimi: Gradačac, Vranduk, Jajce Banja Luka

Fortifikacioni sistemi naselja, uglavnom, nisu bili na visokom stupnju. Za to je bilo više
razloga. Balkansko-orijentalni gradovi najčešće su dolinski (Skoplje, Bitolj, Tetovo, Priština, Niš),
djelomično na padinama koje su vezane za dolinu (Beograd, Foča, Sarajevo, Ohrid) ili pretežno na
padinama (Galičnik, Kruševo, Počitelj), protkani zelenilom. Izgradnja je u najvećem broju slučajeva,
rasuta, male spratnosti, usljed čega je gustoća naseljenosti mala, a odbrana otežana. U prvoj fazi
turske najezde prema centralnoj Evropi, na odbranu se i nije obračala i naročita pažnja. Zatečena
srednjovjekovna utvrđenja najčešće su, bez većih adaptacija, korištena za smještaj posade. Međutim,
kada krajem 17.stoljeća, nakon Kandijskog rata i neuspjele druge opsade Beča, Turska prelazi u
defanzivu, kada Mlečani prodiru do Mostara, a Austrijanci do Sarajeva i čak do na jug Srbije, počinje
faza ubrzanog utvrđivanja. Zbog velikog prostranstva naselja, po pravilu se utvrđuje manji, lakše
odbraniv dio: Vratnik u Sarajevu, prostor oko Starog mosta u Mostaru,... Jedan od najznačajnijih
objekata toga vremena i vrste je Niška tvrđava. Manji gradići u graničnim područjima potpuno se
opasuju zidinama (Počitelj, Trebinje) ili su već od ranije ostajali isključivo u srednjovjekovnom
utvrđenom arealu (Bihać).

Beograd je bio uz Sarajevo, najveći turski grad u zapadnom dijelu Imperije, u periodu između
16.i 19.stoljeća. Broj džamija, naročito onih monumentalnih, govori o veličini i važnosti islamskog
grada. Beograd je imao 78 bogomolja: 52 džamije i 22 mesdžida, tri medrese, jedanaest hamama, tri
velika bezistana, šest velikih karavansaraja, četrdesetpet hanova, tri gradska vodovoda, a broj
stanovnika kretao se između 60 i 100 hiljada.

5
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

PRIMJER MOSTARA

Položaj i klima. Područje u kome se nalazi grad Mostar odlikuje se dobrim klimatskim
uslovima za život. Planinski bedem sa sjevera predstavlja granicu do koje se osjeća sredozemna
klima, a to ovdje znači: visoke ljetne - umjerene zimske temparature; jesen topliju od proljeća, veliki
broj sunčanih satitokom godine, velike padavine u jesen, pa i u prolječe; kratki osvježavajući
pljuskovi i duvanje bure - naročito zimi, dok jugo duva u prolječe i u jesen.
Izuzetnim položaj Mostara čini rijeka Neretva i njena pritoka Radobolja. Radobolja pruža
stanovnicima onoliko pogodnosti, koliko im Neretva oduzima svijom plahovitošću. Inače, dolina uz
vodotok Neretve jedan je od najboljih puteva more-unutrašnjost.
Kotlinu, u kojoj se Radobolja uliva u Neretvu, okružuju sa svih strana brda. Grad se svojim
stambenim zonama, prvo širio na lijevoj obali Neretve i uz padine brda Stoca (brdo u masivu planine
elež), tu nastaju poslije osmanskog osvajanja srednjovjekovnog mosta na Neretvi zajedno sa
fortifikacijama uz most i prve Sinan-pašine (Atik) mahale, najstariji stambeni rejoni Brankovac,
Bjelušine, Mazoljice. Objekti pri vrhu ovih zona su 40-50 metara iznad onih nad obalom Neretve.
Pored faktora sigurnosti ova gradnja na padini koristi konfiguraciju terena, hvata vidike prema
dolini,... Na zapadnoj obali stambeni mikrorejoni-mahale nastali su kasnije. Ovdje je sigurnost bila
manja, teren u sasvim blagom padu, a Radobolja sa svojim rukavcima i kanalićima je pružala izuzetne
uslove za stanovanje.

Neziragina džamija u Mostaru na ušću rijeke Radobolje u rijeku Neretvu

U bašćama, pretežno na zapadnoj obali Neretve, te imanjima izvan grada, na udaljenosti 5-15
kilometara, uspjevale su poljoprivredne kulture tipične za ovu klimu: vinova loza, trešnje, kajsije,
breskve, šipak, smokve, rano povrće,... krševita brda oko grada obiluju cvjetovima kadulje,
vrijeska,...što je pogodovalo razvoju pčelarstva.
Materijali iz neposredne okoline grada su koriščeni za gradnju objekata. Zidovi od lomljenog
ili klesanog kamena, drvene grede za međusprat, krovnu konstrukciju i prednje fasade objekata,
majdansku ploču za krov.
Dućan u čaršiji, kuća u mahali, uz kuću bašća, štala za kravu, možda i za konja, vinograd u
blizini, uz njega nekoliko košnica - to je imao jedan prosječan mostarski zanatlija, a takvih je bilo
najviše u gradu.
Pregled razvoja grada. Na više lokaliteta pronađeni su tragovi iz predhistorijskog i rimskog
perioda. Stari grad Blagaj, u neposrednoj blizini Mostara, razvio se iz kasno-rimske naseobine u
značajan srednjovjekovni grad, u 15.stoljeću najvažnije, i sjedište Hercega Stjepana Vukčića - po
kome je i Hercegovina i dobila ime. 1440. godine spominje se naselje na mjestu sadašnjeg Mostara,
uz ime Gosta Radivoja, člana svite Hercega Stjepana, a godine 1452, 3 jula, Dubrovčani su pisali

6
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

svojim zemljacima u službi Djurdja Brankovića da se Vladislav Hercegović odmetnuo od svoga oca
Hercega Stjepana i pored drugih gradova zauzeo i most sa utvrdama na Neretvi.

Most od drvene građe koji je prethodio kamenom (starom) mostu u Mostaru-idealna rekonstrukcija

Turci Osmanlije su Blagaj zauzeli između 1466. i 1468. godine, a tada su najvjerovatnije pale
i utvrde uz most na Neretvi. Malo naselje sa mostom dobilo je ime po čuvarima mosta, mostar - onaj
koji čuva most, riječ slavenskog porijekla.
Godine 1474. spominje se ovo naselje prvi put pod imenom Mostar, kao sijelo turskog subaše
Skendera, a tri godine kasnije ima 19 kuća Veći broj podataka o Mostaru nalazi se u Popisnom defteru
/Tapu tahrir defter/ iz godine 1477. Mostar je imao 19 kuća /porodica/ i jednog neoženjenog žitelja.
Sve kuće su se nalazile na lijevoj obali Neretve. Već tada je postojao trg-mejdan.
Kako je zatečeni prelaz preko Neretve za vojsku imao izuzetan značaj, za njena dalja
osvajanja, nesigurni zatečeni most zamijenjen je za vrijeme Mehmeda Fatiha (prije godine 1481.)
novim mostom od drvene građe.
Veliki vojni i trgovački promet zadovoljava tek kameni most završen 1566. godine. Kao graditelj
spominje se Hajrudin, a novac za gradnju prikupljan je u hercegovačkim kadilucima. Uz most su
obnovljene i postojeće tvrđave.
Preko Mostara vodio je glavni drum od Bosne prema moru, te je ovaj izuzetan i strateški
značajan prelaz preko Neretve uslovio ubrzano širenje grada uz svestrani razvoj zanatstva i trgovine.
Grad postaje i centar kulture i prosvjete ovog dijela Osmanlijskog carstva. Oko godine 1670. grad
dostiže opseg koji će ostati skoro nepromjenjen do godine 1878, do Austrougarske okupacije.
Godine vladavine Sulejmana II Veličanstvenog (1520-1566) su godine najvećeg uspona i
prosperiteta Osmanlijskog carstva. U to vrijeme u Carigrad se slijevalo ogromno bogatstvo tako da je
ekonomski i socijalni napredak bio vrlo izražen, a u Sultanovoj težnji ka slavi antičkog svijeta je bio
oslonac razvoja kulture, posebno procvata umjetnosti, i arhitekture kao najznačajnije umjetnosti
Islama.
Tada su izgrađeni mnogobrojni objekti koji i danas imaju izuzetnu vrijednost: džamije,
mostovi, hamami, bezistani...U ovom periodu osmanlijska arhitektura ustaljuje određene prostorne,
konstruktivne i dekorativne sisteme, zasnivajući vlastite estetske principe.
Sve komunikacije koje vode ka kamenom mostu bile su obezbjeđene kulama, a ove povezane
zidinama koje su okruživale čaršiju, uz most, sistem kula i kapija činio je pravu tvrđavu. Grad je
najvjerovatnije utvrđen na prelazu iz 17. u 18.stoljeće kada je nastala potreba za odbranom od prodora
neprijateljskih vojski, a do tada granice su bile daleko na sjeveru i zapadu. Glavna tabija u sklopu, ne
baš jakih, zidina nalazila se u Suhodolini, a u njenoj neposrednoj blizini bili su zapovjednički konaci.
Ovi objekti dominiraju svojim izdignutim položajima, nad cijelom čaršijom.

7
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Tada nastaju najznačajniji spomenici arhitekture u Mostaru, unutar vremena osmanlijske

vlasti: Stari most, Karađozbegova, Vučjakovića i još nekoliko džamija, mektebi, medrese, hamami i
veći broj drugih javnih i stambenih objekata. Dio grada bio je unutar zidina, a taj obrambeni sistem
ojačavan je više puta za vrijeme ratova sa Venecijom, a naročito poslije mira u Karlovcima.
Bolesti, nepogode, bune i
ratovi, uz kompletno slabljenje
Osmanskog carstva slabili su
privredni potencijal grada i
život u gradu uopšte.
Grad se razvijao do
kraja 17.stoljeća kada dostiže
maksimum sa više od 10.000
stanovnika, preko 30 džamija, 7
medresa i više mekteba, dva
hamama itd.
Povoljan geoprometni
položaj mu omogućava da se
svrsta u red značajnih
trgovačkih mjesta sa široko
razvijenim vezama i da razvija
zanatstvo sa preko 30 raznih
zanata.
Za osmanskog vremena
u muslimanskog stanovništva,
koje u gradu preovladava,
razvija se kulturna djelatnost na
zavidnom nivou. Veći broj
medresa, učenih ljudi,
književnika i pjesnika, od kojih
su neki bili poznati i priznati
daleko izvan domovine. Od
polovine 17.stoljeća Mostar je
i sjedište muftije. U 16. i
17.stoljeću gotovo sva trgovina
i zanatstvo su bili u rukama Namjene objekata i površina u Mostaru 1881.godine
Muslimana.

Urbana shema Mostara

u 16.stoljeću

8
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Pored Muslimana u gradu su živjeli i kršćani (pravoslavci i katolici), i njihov broj je počeo
rasti od početka 18.stoljeća. Prva vijest o pravoslavnim i katolicima je iz godine 1575.
Pravoslavci imaju svoju bogomolju u 18.stoljeću, a godine 1767. Mostar postaje i sjedište mitropolita.
Nezna se kada je građena Stara pravoslavna crkva, temeljito obnovljena 1833.godine, kojoj je sa
zapadne strane izgrađena srpska škola 1856.godine, a novu crkvu u neposrednoj blizini ovih dvaju
objekata podiže majstor Andrija Damjanov godine 1873.
Katolici 1847. godine uz biskupsku rezidenciju u Vukodolu podižu svoju prvu bogomolju, a
godine 1866. zbog naraslih potreba podignuta je velika katedralna crkva u Podhumu. Ove dvije crkve
su posljednji veći arhitektonski objekti podignuti za Osmanske uprave.

Saborna pravodslavna crkva Sv .Trojstva,

u Mostaru

Enterijer katoličke crkve Sv.Petra i Pavla,

u Mostaru

Krajem 15.stoljeća organiziran je Hercegovački sandžak kao dio Bosanskog pašaluka ili
beglerbegluka -i postojao je sve do 1878.godine. Sjedište mu je bilo u Foči, pa u Pljevljima, a od
1833.godine u Mostaru. U Mostaru je rezidirao sandžak-beg i u vremenu od 1522-1530.godine. Od
kraja 15.stoljeća Mostar je sjedište kadiluka sa 62 sela. Kadija je vršio sudsku vlast, a vojvoda sa 50
vojnika policijsku. Tu su bili i različiti činovnici. Do ukinuća janjićara 1826. godine, u Mostaru je
bilo sjedište janjićarskog zapovjednika - serdara. Spahijski alajbeg (pukovnik) ovdje je imao svog
zastupnika - ćehaju, koji je komandovao konjanicima - spahijama. Tvrđavom je zapovjedao dizdar, do
uvođenja redovne vojske sredinom 19.stoljeća. Između 1700-1706. godine u Mostaru je osnovana
Kapetanija. Ona je ukinuta 1835. godine. Kapetanska i dizdarska vlast bila je nasljedna. Iz
staremostarske porodice Vučjakovića birali su se kapetani, a po njima se zove i jedan stambeni blok
gdje su oni stanovali - Kapetanovina.
Mostar je imao i svog mimar-agu (inžinjera, glavnog graditelja), ajane (zastupnike u
Ajanskom vijeću uz bosanskog vezira), a ponekad i muselima - zastupnika vezira.
Posljedica totalne nemoći Osmanske carevine bila je okupcija Bosne i Hercegovine od strane
Austrougarske godine 1878. Mostar je zauzet 5 avgusta 1878. godine. Tada u Mostaru počinje novo
vrijeme sa novim odnosima u privredi i društvenom životu. U upravnom pogledu Mostar je postao
središte kotara i okruga.

9
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

DŽAMIJSKI KOMPLEKS - NUKLEUS NASELJA

Nukleus tipičnog osmansko-balkanskog grada ili naselja je religiozni kompleks, sa pratećim

objektima, koji sa džamijom obezbjeđuju kulturne, društvene i pravosudne potrebe lokalnog
stanovništva. U manjim kompleksima obično se uz džamiju nalazi samo manji broj dodatnih objekata
za pružanje određenih javnih usluga.
Mahale rastu oko ovih kompleksa i variraju u veličini u skladu sa kapacitetom ponude samog
kompleksa. Ovo znači da u Turskom gradu ne što je to slučaj u srednjovjekovnoj Evropi. Kako su
turski gradovi bili pod centralizovanom upravom iz Istanbula, to je i struktura gradova bila vrlo slična
na cijelom području carevine.
Kompleks džamije je mjesto okupljanja stanovnika jedne mahale, luka mira u centru, tu se
donose sve značajne odluke za mahalu, tu se obavlja zajednička molitva, tu djeca pohađaju školu.
Džamije su bile, društveni i duhovni centri mahala. Objedinjavale su tri sadržaja: religiozni, idejno-
politički rad sa masama i prosvjetnu djelatnost.

Mahala uz Karađozbegovu džamiju u Mostaru (mapa 1881,g)

Jednake institucije postojale su i za privrženike drugih religija. Ne-muslimanske zajednice
egzistiraju bok uz bok sa muslimanskim stotinama godina.
U urbanističkoj strukturi grada Mostara izuzetno značajno mjesto pripada sakralnim
objektima, naročito džamijama - raspoređenim skoro pravilno po cijeloj gradskoj teritoriji. Veći broj
džamija likovno i funkcionalno označavao je veći broj osnovnih naseobinskih cjelina (mahala), dakle
složenu urbanu strukturu, što je bitan faktor da malo naselje (singularnog tipa-kasaba) preraste u
pluralističku urbanu strukturu-šeher).
Džamijski kompleks je centar stambenog mikrorejona - mahale a sastoji se od džamije, škole
(mekteba), te od harema - mezarluka ili groblja. Uz najznačajnije džamije su bile više škole - medrese.
Tu je obično i česma, koja osim upotrebne vrijednosti ima i onu ljudsku, jer tu se odvijao dio
društvenog života unutar mahale. Obično je tu i pekara i piljarnica, što čini snabdjevački centar
mahale.
Inače, čovjek ovog podneblja je volio društveni život i poklanjao mu je izuzetnu pažnju bilo u
kući, u mnogobrojnim kafanama i dućanima ili u džamiji.

Džamije. Kontinuirana povezanost islamske monumentalne umjetnosti na našem tlu sa

stilskim fazama arhitekture u osmanskoj prijestonici i drugim umjetničkim centrima ne iznenađuje,
ako se ima na umu da je podizanje najznačajnijih zdanja bilo pod kontrolom centralne uprave i ne
rijetko pod nadzorom vrhovnog arhitekte carstva, odnosno njegove službe.
Islamska kupolna zdanja, najčešće džamije, koja su kao svoje zadužbine u 16. i 17.stoljeću
podizali često u našim krajevima, odnosno svom zavičaju, predstavnici nove vlasti-paše, begovi, age i
drugi zvaničnici, a znatno rjeđe domaći trgovci i zanatlije, svojim visokim prostornim i

10
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

konstruktivnim odlikama i čistim stilskim obilježjima u kamenoj plastici i zidnom slikarstvu, imala da
budu dostojan tumač nove, tursko-islamske ideologije u novoosvojenim područjima i da svojim
monumentalnim izgledom zasjene ono što je u ovom dijelu južne Evrope bilo ranije stvarano.

Aladža džamija u Foči: osnova i presjek (iz projekta rekonstrukcije 2009.)

Prostor džamije je u svim islamskim arhitekturama najvažniji zadatak arhitekte.

Najstarija arapska džamija je natkriveni prostor, višebrodni trijem, višekratno umnoženo
pravougaono polje bez visinske diferencijacije, bez naglašavanja bilo kojeg dijela. Širenjem Islama u
prostore oštrije klime, prostor džamije se sve više zatvara. Još prije prodora na Balkan jednoprostorna
potkupolna džamija predstavlja osnovnu težnju stvaralaštva.
Jednoprostorna potkupolna džamija konstrukcijom čistih geometrijskih volumena kocke,
polulopte, valjka, prizme i kupe definiše jednostavan prostor za čovjeka, da ga odvoji od vanjskog
beskrajnog prostora prirode. Zatvoreni prostor je intiman, tako uređen da omogući apsolutnu
koncentraciju misli i savršeni mir. Svi dijelovi unutrašnjosti su jednako vrijedni, samo je blago
naglašen prostor mihraba - niše za imama koji rukovodi molitvom. Mihrab ima i simbolično značenje
jer označava smjer Meke, gdje se vjernici moraju okrenuti za vrijeme molitve. Sva druga oprema
enterijera /mimber, ćurs, mahfil/ je takva da enterijer bez nje ne bi bio oštećen. Mimber ili
propovjedaonica može se naći u džamijama desno je od mihraba, i sa njega imam održava hudbu,
posebnu propovjed petkom i na bajram.
Kod glavnim dćamija u16.stoljeću, mihrab je obično izveden u kamenu sa naglašenim
kamenim profilisanim okvirom. Niša je ukrašena stalaktitnim motivima. Iznad niše je kamena ploča
čiju sredinu i uglove ukrašavaju stilizovani kameni pupoljci.
Mimber je uobičajan za džamije ovog tipa. Sastoji se od tri osnovna dijela: ulazni portal sa
stepeništem i kamenom ogradom, gornji piramidalni dio koga nose četiri osmostrana stubića i bočne
trouglaste površine koje se nalaze ispod ovog dijela i ograde stepeništa. Nadvratnik portala ukrašava
natpis sa citatom iz Kur-ana. Mahvil-galerija, smještena odmah do ulaznih vrata, a pristupa joj se
stepeništem minareta. Izveden je od kamena. Oslonjen je na četiri osmostrana stuba, koji za bazu
imaju plitku kvadratnu ploču i kapitele ukrašene stalaktitima. Ograda je izvedena sa motivom nizanja
otvora oblika šestokrakih zvijezda i šestouglova. Ćurs se nalazi u uglu lijevo od mihraba, izrađen je od
drveta i pokriven ćilimima, kao i cijeli pod džamije.

11
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Unutrašnji izgled džamija: Aladža u Foči (1990) i Koski Mehemd pašina -danas(desno)

Potkupolne džamije. Turci su još u 15.stoljeću u naše krajeve prenijeli svoja već definisana i
zrela rješenja za novu vrstu kupolne bogomolje, pa i druga, tipično orijentalna zdanja-medresu,
hamam, bezistan, karavansaraj.
Potkupolni prostor je negacija tektonskog principa. Stereotomija je u njemu dobila
najsavršeniji oblik. Škrtost ukrasa i prostor u kome sve miruje glavna je osobenost ovog stila.
Kod nas do danas nije izvođena tipološka klasifikacija pojedinih vrsta ove arhitekture, koja bi
u okvirima jedne iste vrste pratila tipološke razlike i porijeklo, pojavu i ustaljivanje određenih
prostornih i konstruktivnih rješenja. Sada su kod najmarkantnijih reprezentanata islamske
monumentalne arhitekture na ovom tlu-kupolnih džamija-pouzdano izdvojena četiri osnovna tipa ove
vrste monumentalnih zadužbina.
Najrasprostranjeniji tip je u 16.stoljeću bio tip standardne jednoprostorne kupolne džamije sa
trijemom natkrivenim trima kupolicama i sa jednim minaretom prislonjenim uz centralni kubus. Ovo
rješenje se podjednako koristilo u Makedoniji kao i na tlu stare Hercegovine, u Bosni kao i Srbiji, i
može se reći da skoro nije bilo varoši ili varošice u kojoj se tokom 16.stoljeća nije podigla bar jedna
ovakva koncipovana džamija.

Vučjakovića džamija u Mostaru (danas) i Ali paše Rizvanbegovića džamija na Buni (oko 1900.g)

Izgradnja potkupolnih objekata predstavlja vrhunac primjene materijala i tehnike građenja.

Slično prostornom rješavanju, arhitektura kupolnih džamija, i drugih objekata sa kupolama i
svodovima 16.stoljeća na ovom tlu pokazivala je i u pogledu primjenjenih materijala, tehnike građenja
i konstrukcija veliku srodnost, a najčešće i potpunu istovjetnost sa građevinskim konstrukcijama koje

12
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

su primjenjivane kod ove vrste zdanja u evropskom dijelu Turske i u Maloj Aziji. Osnovnu zidnu
građu predstavljaju kamen i opeka, a u njihovoj primjeni prisutni su lokalni graditeljski uticaji.
Fasade džamije u Bosni i Hercegovini bile su građene bez višebojne tehnike zidanja, sa
isključivo kamenom obrađenim fasadama. Ova umjetnost, ponajčešće osmanska po oblicima, a
primorska po izvođenju, dobila je u Bosni tokom vremena karakter izvjesnog regionalnog obilježja.
Tu su fasade ponekad bivale od samog podizanja građevine prekrivane slojem maltera i zatim
krečene.
Međutim, u konstrukciji kupole u svim našim krajevima korišteni su kao prelazno rješenje
češće trompe no pandantifi, a samo u jednom slučaju-kod Tatar Sinan-begove džamije u Kumanovu-i
tzv. friz turskih trouglova. Same kupole su, u odnosu na ukupnu visinu džamije, bile relativno niske,
ponekad sa plitkim kalotama, ali su uvijek imale daleko veći prečnik od kupola naših starijih,
srednjovjekovnih zadužbina.
Džamije bez kupole, uglavnom, zadržavaju sve ostale elemente kupolnih džamija, a
konstrukcija krova i primjenjeni pokrov u potpunosti odgovara stambenim objektima u datom regionu.
Primjenjeni materijali predstavljaju odraz lokalnih mogučnosti, materijal je koriščen iz
najbliže okoline gradilišta. Iz ovoga razloga jasno su diferencirana područja prema upotrebljenim
matrijalima, područje objekata od drveta u pretežno planinskim dijelovima, i područje u kome
preovladava kamena kuća, pretežno u Primorju.

Karadjozbegova džamija u Mostaru predstavlja izuzetno dobar primjer za ovaj tip džamije,
a interesantna je i zbog toga što se kao njen graditelj navodi Mimar Sinan. Džamiju je podigao
1557.godine kao svoju zadužbinu Zaim Hadži Mehmed-beg zvani Karadjozbeg, brat Rustem-paše
Hrvata zeta Sultana Sulejmana Veličanstvenog, i velikog vezira u periodu 1544-52 i 1554-61.
Graditelj džamije je Kodža Mimar Sinan, najveći arhitekt Otomanske imperije. Veliki je
značaj Karadjozbega za razvoj Mostara, jer je uvakufio čitav niz objekata javnog, sakralnog i
privrednog karaktera. Njegovo djelovanje vezano je i za izgradnju Starog mosta u Mostaru.
Džamija je izgrađena u neposrednoj blizini čaršije, uz glavnu cestu, na prostoru dovoljnom za
izgradnju cijelog niza objekata: džamije, medrese, mekteba, groblja, hana i imareta.
U arhitektonskom pogledu Karadjozbegova džamija spada u red jednostavnih kupolnih
džamija, sa trijemom pod tri kupolice, dodatnim trijemom i jednim minaretom.

Karadjozbegova džamija: izgled početkom 20.-tog stoljeća i

enterijer danas

Dvostruki trijem smatra se Sinanovim ostvarenjem, jer Sinan je dvostruki trijem primjenio na
više svojih objekata, prvo kodMihrimah Sultan džamije u Uskudaru, 1548.godine, zatim na Rustem-
pašinoj džamiji u Tekirdagu 1553.godine, zatim na mostarskoj džamiji 1557.godine, Rustem-pašinoj
džamiji u Tahtakaleu, Istanbul 1562.godine te kod Atik Valide Sultan džamiji u Istanbulu
1583.godine. Interesantno je napomenuti da je Sinan dvostruki trijem primjenio na pet džamija koje je
radio za Rustem-pašu i njegovu porodicu
U umjetničkom i tehničkom pogledu džamija u potpunosti pripada Sinanu, odnosno stvorena
je u graditeljskoj organizaciji Osmanske imperije kojom je on rukovodio pet decenija.

13
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Zasebnu, daleko malobrojniju ali ništa manje zanimljivu grupu jednoprostornih kupolnih džamija, čini
tip džamija koje su izvedene sa trijemom sa dvije kupolice. Trećem tipu džamija, koji se u 16.stoljeću
može izdvojiti među islamskim zadužbinama ove vrste, pripadaju višeprostorne kupolne džamije sa
razvijenom i razuđenom osnovom. One su bile najreprezentativnije građene, a podizali su ih obično
turski provincijski funkcioneri najvišeg ranga. Razlike između ovih građevina i džamija standardnog
tipa ovdje se nisu toliko ogledale u rješenju samog molitvenog kubusa, koliko u opštoj kompozicionoj
strukturi, koja je tu obuhvatala i pridodane bočne anekse, ponegdje naglašen i isturen mihrabski
prostor, kao i polukupolu iznad njega.
Poslednju tipološku grupu kupolnih džamija koju smo na našem tlu izdvojili, čine samo dva
nevelika zdanja, kod kojih kupole na osoben način počivaju na heksagonalnoj i oktogonalnoj bazi.
Među navedenim tipovima kupolnih džamija ne javlja se ni jedan koji bi bio nepoznat onovremenskoj
arhitekturi džamija matične zemlje. Svi oni su uglavnom ponikli u Istanbulu, rijeđe Jedrenu ili Brusi,
odakle su prenošeni kako u druge zemlje Balkanskog poluostrva - Grčku, Bugarsku, Mađarsku - tako i
u naše krajeve.

Džamije bez kupole, pokrivene četverovodnim krovom i sa ravnom drvenom tavanicom,

grade se od početka osmanske vlasti, u klasičnom periodu, koji vremenski pokriva osam zadnjih
decenija 16.stoljeća, i poslije. Ovaj tip brojčano preovladava. To su najčešće džamije skromnih
dimenzija, a ima ih nekoliko i monumentalnih, kao što je Sulejmanija džamija u Travniku. Ova
džamija je zanimljiva po tome što je podjeljena u dvije etaže, u donjoj je bezistan, a u gornjoj
molitveni prostor.
Zaseban tip džamija predstavljaju one sa drvenom kupolom unutar kosog krova, Šarića,
Roznamedžijina i Tabačica u Mostaru, ili sa drvenim bačvastim svodom kao Magribija džamija u
Sarajevu. Najljepša u ovoj grupi džamija je Roznamedžijina, sa izuzetno lijepim minaretom.
Odstupanje od logične upotrebe materijala u konstrukciji kod ovog tipa džamije govori nam o
shvatanju prostora, gdje je bitan sam prostor, a ne način njegovog stvaranja. Ovakvo shvatanje
odgovara nomadu kome je pojam vječnog trajanja posve stran.

Džamije bez kupole: u Travniku sa drvenom munarom i drvenim pokrovom; Šarića u Mostaru sa kamenom
Osmanskom munarom i kamenim pokrovom, udžamija u Dabrici sa kamenom romaničkom munarom i kamenim
Na teritoriji Hercegovine, u Bileći, okolini Nevesinja
pokrovom i Stoca, u Mostaru, i njegovoj okolini pod
uticajem domaće graditeljske tradicije, minaret uz džamiju dobija koji put oblik kula-zvonika
kvadratnog presjeka, kao kasnoromanička retardacija. Domaća tradicija sa izvornim elementima
najviše je došla do izražaja u arhitekturi jednostavnih seoskih džamija izvođenih drvetom, ili drvetom
i ćerpićem u centralnoj i sjevernoj Bosni, u Gusinju, Plavu i Rožaju.

Sa druge strane orijentalni islamski uticaji (stalaktiti, niske kupole, turski oblik prozora,..) vidljivi su
na mnogim gradnjama crkava i od 16. do 19.stoljeća.

14
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Memorijalna arhitektura.

Veoma brojne spomenike osmanlijske arhitekture čine muslimanski nadgrobni spomenici. To su

najčešće snježno bijeli kameni nišani ili bašluci, zatim kameni oklopi i mauzoleji-turbeta.

Ljepota ovih spomenika ogleda se u dotjeranim oblicima i klesarskoj tehnici, u kombinaciji

ornamenata i kaligrafije. Specifičnu vrijednost daje im osebujan način plasiranja. Nalaze se uz
džamije, prometnije puteve čak i uz same kuće. Takva groblja zasađena zelenilom i ukrašena
kamenim nišanima najrazličitijih oblika i veličina pretvorila su se u mirne i skladne zelene površine.

Spomenici su na prvi pogled tako slični, da čovjek pomisli da su jednaki. Kad ih bolje
promotrimo otkrivamo razlike, koje su upravo tolike da ovi svi zajedno ne budu dosadno jednolični.
Nadgrobni spomenici oblikom kazuju da li je sahranjeno muško ili žensko, zatim i njegovo zanimanje.
Uglavnom su ih radili domaći majstori od lokalnog kamena. U pojedinim krajevima naglašen je uticaj
nadgrobnih spomenika predturskog doba - stećaka. Oklopi su prizmatični sarkofazi, šire donje plohe,
sa gornje strane otvoreni. Nišani se postavljaju u krajeve gornje plohe, a bočne strane su ukrašene
ornamentom. Izvedeni su od fino obrađenog kamena.

Turbeta se grade sa ciljem obezbjeđenja izolacije i apsolutnog mira. U arhitektonskom

razvoju turbe ima sve osobine stvaralačkog procesa koji vodi od prostora šatora do zidane kupole.
Sličnost sa džamijom je velika Najvredniji su zidani objekti sa kupolom, u tlocrtu oktogon ili
šestougaonik: turbe Gazi Husrev-bega i Murat-bega u Sarajevu, Ferhad-pašino u Banja Luci, Mustafa-
pašino u Skopju.. Druga vrsta turbeta ima četiri stuba koji poput baldahina nose kupolu. Ovom tipu
pripadaju dva mauzoleja na Alifakovcu u Sarajevu i jedan pored Sinanove tekije u Sarajevu. Neki
mauzoleji umjesto zidane kupole koju nose stubovi imaju kupolu od žice koja samo naznačava
potkupolni prostor. Ovom tipu pripadaju turbe pjesnika šejh Juje Ejubovića u Mostaru, i turbeta u
Travniku.

Alifakovac u Sarajevu i Turbeta u Travniku

Turbeta su podizali uglednici i moćnici sebi ili za drugoga, obično nekog od velikog vjerskog
ili kulturnog ugleda, iako su takve gradnje bile u suprotnosti sa islamskim vjerskim kanonima.
Treću vrstu predstavlja nepokriveni mauzolej sa perforiranim zidovima i rešetkama sličnim
onim kod džamijskih ograda sa završnim vjencem zida, a umjesto krova prostor dobija široku krošnju
drveta zasađenog pored groba unutar zida. Kod ove kompozicije stablo i krošnja su dio arhitekture, a
ne njena dopuna. Dosta često turbeta su skromnijeg izgleda, zapravo vrlo jednostavne kuće vrlo malih
dimenzija, sa dvovodnim ili četverovodnim krovom. Materijal za izvedbu je lokalni, kamen, ćerpić ili
drvo.

Prosvjetni objekti.

U islamskom svijetu od 10.stoljeća vukući korijenje iz seldžučkih institucija, razvijaju se dva

tipa škole: osnovna (mekteb) i viša, odnosno visoka (medresa). Mektebi se grade posvuda, po pravilu
uz džamiju, odnosno u većim naseljima uz mahalsku džamiju. To su bile manje često jednoprostorne

15
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

građevine, po konstrukciji i izvedbi slične stambenim zgradama. koji put su i mektebi bili građeni kao
zgrade na sprat sa više prostorija. Iako ih je bilo posvuda, na primjer u samom Sarajevu
sedamdesetak, do danas se ni jedan mekteb nije sačuvao u izvornom obliku.

Medrese. Arhitektura medrese teži monumetnalnom rješenju. Iz malog broja sačuvanih objekata (u
Sarajevu, Mostaru, Počitelju) vidi se da su to bile škole internatskog tipa; sastojale su se, po pravilu,
iz jedne predavaone (dershane) i izvjesnog broja soba za đake. U sklopu nekih medresa
(Karađozbegova u Mostaru) nalazila se i posebna prostorija za biblioteku sa ugrađenim ormarima za
knjige. Tipična je prizemna dispozicija oko atrija (Kuršumlija) ili na način slova L oko
poluzatvorenog dvorišta. Prema dvorištu nalaze se trijemovi iz kojih se direktno ulazilo u sve
prostorije. Prostorije su zasvođene kupolama, koje u arhitekturi stvaraju ujednačene ritmove,
akcentirane visokom dimnjacima kamina svake sobe. Poseban tip bibliotečne zgrade nije se razvio.
Knjige su čuvane u medresi (eventualno u posbnoj sobi) ili u manjem objektu uz džamiju.
Karakteristična je bila zgrada Osman Šehdi-efendije kjutubhane (biblioteke) kraj Careve džamije u
Sarajevu, heksagonalnog tlocrta, zasvedena kupolom, a služila je i za specijalizaciju sudija iz prakse.
Među medresama na Balkanu isticale su se Ishakija u Skopju, Mehmed-pašina u Prizrenu, Jahjapašića
u Beogradu i Gazi Husrev-begova /Kuršumlija/ u Sarajevu. Ova posljednja osnovana 1537, od
osnutka pa do kraja 19.stoljeća konstantno je najveće učilište u Bosni i Hercegovini, programski je
bila orjentisana na sve tri discipline klasičnog teologija, pravo, filozofija.

Medrese Kuršumlija u Sarajevu i Koski Mehmed pašina u Mostaru

U Mostaru su bile sljedeće medrese: Karadjozbegova, Derviš paše Bajazidagića,

Roznamedžijina, Koski Mehmed-pašina, Ćejvan Ćehajina, Hadži Balina i Buka medresa. Ovi objekti
podizani su uz istoimene džamije. Bili su građeni od kamena klesanog ili tesanog, sa dvostrešnim
krovom, osim Karađozbegove koja je prekrivena nizom svodova.

Tekije su specifični objekti koji služe

derviškim redovima za stan šejha i za
sakupljanje derviša. Uz zgradu je često i manje
groblje za velikodostojnike reda. Neke su tekije
imale i posebne prostorije ili čitave zgrade
(musafirhane) za goste, sa imaretima
(besplatnim kuhinjama).
Musafirhane kao besplatna svratišta i
imareti (besplatne kuhinje) javljaju se i
nezavisno od tekija kao samostalne dobrotvorne
ustanove (Gazi Husrefbegova musafirhana u
Sarajevu), a ponekad i kao dio stambenog
kompleksa bogatije kuće. Tekija u Blagaju (rekonstrukcija kompleksa)

16
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

ČARŠIJA-JEZGRO GRADA

Čaršija je jedna od najvažnijih karakteristika osmanskog grada-njegov centar, komercijalna zona u

kojoj se obavlja većina privrednih aktivnosti. U većim gradovima ova aktivnost se širi na više tačaka
van glavne čaršije. Tako, na primjer, najveći turski grad Istanbul, koji je bio podjeljen u tri odvojene
jedinice, je imao i osim glavne i druge čaršije po ovim zonama. U Beogradu je bilo šest čaršija: Duga,
Bajram-begova, Kazandžijska, Tabhana, Kafane i Mali Pazar. U Banja Luci, obzirom da je bila
sačinjena od nekoliko sasvim odvojenih naselja, imala je četiri manja trgovačko-zanatska centra (uz
Carevu i Sofu Mehmed-paše džamija u Gornjem šeheru, najveću čaršiju uz Ferhad-pašinu džamiju u
Donjem šeheru sa dvije stotine dućana, karavan-sarajom, hamamom, sahat kulom,...i Malu čaršiju uz
džamiju Gazanferije).
Glavni bazar, u većim gradovima, jeste čaršijski kompleks sastavljen od niza zanatskih i
trgovačkih grupa pod jednim krovom. Uopšteno, bazar je nukleus niza pokrivenih ulica sa dućanima,
a njegov centar obično je bezistan.

Baš-čaršija u Sarajevu i Čaršija u Mostaru, oko 1880.godine

U Mostaru most na rijeci, utvrde, džamije, hamam, hanovi ... su jezgro oko kojeg se veoma
brzo formiralo nekoliko ulica sa nizovima dućana i manjim brojem magaza. Stjecište puteva - čaršija
je proizvodni i društveni centar Mostara. Tu nema mjesta za stan i porodični život.
Sa obe strane Starog mosta formira se čaršija. Na lijevoj obali čaršija zauzima prostor od iza
kula Tare i Herceguše - na jugu, do Sahat kule na istoku, i do Hafiz-hodžine džamije i Koski
Mehmed-pašina karavan-saraja na sjeveru. Čaršija uz gornju glavnu cestu, Carsku džadu, zvala se
Velika Tepa, dio paralelan njoj uz Koski Mehmed-pašinu džamiju zove se Mala Tepa, a u produžetku
nje ka mostu je Kujundžiluk. Na desnoj obali nalazila se Priječka (Prička) čaršija od mosta pa do
džamije Tabačice, te Tabhana - kožarska čaršija. Između njih bio je niz veoma značajnih objekata -
mlinica.
Porast značaja mostarske čaršije bio je najveći u vrijeme izgradnje Starog mosta, između
godina 1550 i 1570, kada su samo trojica legatora izgradila 153 dućana i više drugih korisnonosnih
objekata. Najznačajniji legatori bili su Zaim Hadži Mehmedbeg - Karadjozbeg, Ćejvan ćehaja i
Nasuh-aga Vučjaković. Njihove zadužbine i zadužbine drugih legatora osim dućana, magaza, mlinica
bile su džamije, hamami mektebi, medrese, imareti, vodoopskrbni objekti,... što je dalo gradu sve
javne objekte, a i uticalo na formiranje stambenih mikrorejona-mahala oko čaršije, gdje su stanovali
svi oni koji su u njoj privređivali.
Putopisac Evlija Ćelebija opisuje čaršiju vrlo kratko: "Ima čaršiju i pazar sa 350 tvrdi zidanih
dućana". Broj dućana je moguć, a pod pojmom "tvrdo zidanih" on vjerovatno misli na kamene
pregradne zidove i pokrov.

17
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

U Mostaru je bilo oko 30 raznih zanata. 1762.godine nabrojano je 11 esnafa: ekmekčijski

(pekarski), terzijski (krojački), bašmakčijski (obućarski), bojadžijski, ćurćijski (krznarski),
čebedžijski, kujundžijski
(zlatarski), timurdžijski (kovači, klinčari, bravari, sabljari, puškari), tabački (kožarski), berberski
(brijački) i dundjerski (građevinski). Godine 1875 u Mostaru je bilo 11 zanata u 122 dućana sa 199
majstora i 563 radnika.
Najrazvijeniji od svih esnafa bio je tabački-kožarski. Dućani u njihovoj čaršiji bili su
najsolidnije građeni, a jedan niz - sjeverni, predstavljao je i dio sistema gradskih zidina.
Najvjerovatnije da su tabaci uselili u janjičarski odžak, jer tabhana na ušću Radobolje u Neretvu nije
bila sigurna od plavljenja. To se dogodilo pred kraj 16.stoljeća. Tabaci su imali i svoju esnafsku
džamiju, jedinu tog karaktera u Mostaru. Crveni sahtijan ili kajsar, jedan od njihovih proizvoda,
slovio je kao najbolji na Orijentu, bio je dobar izvozni artikal.
Radobolja, nakon što bi napojila mnoge bašće i snabdjela stanovnike vodom na zapadnoj
obali grada, snabdjela vodovod za lijevu obalu grada, ušla bi sa nekoliko kanala u čaršiju i tu
pokretala brojne mlinove i stupe, i opsluživala Ćejvan-begov hamam uz Tabhanu. Mlin je imao
izuzetnu vrijednost, tako da je zakupnina za mlin bila znatno veća nego za dućan, hamam ili prodajna
cijena kuće sa bašćom.
Sva privredna aktivnost u čaršiji odvijala se u dva tipa poslovnih objekata - dućanima i
magazama.
Dućani su prizemni objekti obično građeni od drvenog materijala, kombinovanog sa bočnim
kamenim zidovima i kamenim pokrovom, nizani sa obje strane uskih ulica. Malih su dimenzija. Nešto
su izdignuti iznad nivoa ulice, a sa prednje strane zatvaraju se sa dva drvena kapka koji čine ćepenak
(turski "kepeng"). Donji kapak, kada je dućan otvoren, koristi se za rad ili sjedenje. Znači i ovdje se
sjedi isto kao i kući - pri jelu na podu.
U dućan se po pravilu ne ulazi, eventualno se sjeda na ćepenak; odatle osobena živost
orijentalnog bazara.
Osim ovih dućana postoje i oni sa kamenom magazom pozadi.
Magaze su, naprotiv, masivni objekti sa debelim zidovima od kamena, ili kamena i ćerpiča,
prozori su zaštičeni željeznim demirima i kapcima, vrata su takođe od kovanog željeza. Stropovi su od
gusto poredanih drvenih greda s debelim nabojem od ilovače, ili su prostori zasvođeni poluobličasto.
Osnovna tendencija je zaštita od provale ili požara.
Magaze su služile za uskladištenje robe, rijetko za prodaju; dućan služi za proizvodnju i prodaju.
Često se zato javlja dućan sa magazom u pozadini, naročito za potrebe trgovine, ali i za potrebe
zanatske proizvodnje, čiji su proizvodi slagani do prodaje u magaze. Sredinom 19.stoljeća na
parcelama "oslobođenim" požarom grade se pod uticajem Dalmacije kamene magaze u sklopu kojih je
i dućan. Ove magaza su većih dimenzija, sa bogatije obrađenim detaljima. Magaza ne rijetko ima i
sprat.
Veliki broj dućana i magaza ima podrume ispod, jer pad terena na području čaršije
omogučava izvođenje.
Dolaskom austrougarske u prostorima čaršije podižu se na postojećoj parcelaciji novi
poslovni prostori, koji zadržaju karakteristike zatečenih magaza samo što imaju i po četiri etaže.
Uz Stari most i utvrde, čaršijom dominiraju džamije, hanovi i hamami. Ovi objekti građeni od
bolje obrađenog kamena, u znatno većem mjerilu, izdvajaju se iz brojnih nizova dućana, koji su
postavljeni tako da prate prirodne putanje na terenu.
Svi objekti skupa čine jedan izuzetan kompoziciono-urbanistički ambijent. Oni koji su radili u
čaršiji koristili su čaršijske džamije za obred tokom dana. Hamame su koristili skoro svi stanovnici
grada. Interesantno je primjetiti da se gotovo sva trgovina od sredine 19.stoljeća nalazila u rukama
pravoslavnih trgovaca. Pravoslavni trgovci su stanovali u više mahala, naročito u Bjelušinama u
objektima koji su se neznatno razlikovali od onih kod muslimana, istog materijalnog položaja. Skupa
su radili u čaršiji skupa živjeli u mahali, sličnim načinom života u skoro istim stambenim objektima.

Komunalni objekti
Saobraćajna mreža se sastoji od više dijelova, različitih po određenim osobinama. Tu su ceste
koje povezuju gradove i naselja, zatim u naselju ulice i trgovi.

18
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Ulice svakog grada su donekle živo biče svoje vrste: ulica se rađa razvija, ali nikad potpuno
ne umire, ili se to dešava u vrlo rijetkim i izuzetnim prilikama, nego se neprekidno prilagođava životu
vremena, metamorfozira se u veličini i u likovnom izrazu i posebno u sadržaju. Ulice Osmanskog
grada dijele se na drumove ili džade,sokake, sokačiće i čikme - slijepe ulice, a proširenjem ulica
dobijaju se trgovi- pazari ili mejdani. Musale su posebni trgovi koji služe za kolektivne molitve.

Ulice: u mahali (lijevo) i u Čaršiji

Mostovi povezuju obale i predstavljaju najvrijedniji dio saobračajne mreže. Veći dio ovih objekata
građen je od drveta. Komplikovaniji, skuplji i manje brojni bili su mostovi od kamena, od kojih je do
danas, djelomično ili u potpunosti, sačuvano više desetaka primjeraka građenih od 15. do 19. stoljeća.
Najljepši mostovi nastali su u drugoj polovini 16. st. u doba sultana Sulejmana Veličanstvenog i
njegovih velikih vezira Rustam-paše Hrvata i Mehmed-paše Sokolovića. Sokolovićev most na Drini u
Višegradu djelo je najvećeg turskog arhitekte Kodža Mimara Sinana, a Stari most u Mostaru njegovog
učenika Mimara Hajrudina.
Jednostavnije monogradnje, naročito u kasnijim stoljećima izvodili su domaći neimari.

Sokolovića ćuprija na Drini u Višegradu i Arslanagića most na Trebišnjici kod Trebinja

Ćuprija na rijeci Buni kod Mostara

19
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Stari most u Mostaru, na Neretvi dao je gradu ime. Podignut je 1566.godine, između dvije
srednjovjekovne kule, na mjestu ranijeg drvenog mosta. Gradio ga je Mimar Hajrudin, učenik i
saradnik Kodža Mimara Sinana, u jednom luku od kamena raspona 28,70 m, debljine svoda 77 cm,
širine 4 m, visine na ljetnom vodostaju oko 20 m. Na osnovni svod postavljena su tri rebra, dva
vanjska i jedno srednje, koja nose hodnu stazu. Na ovaj način konstrukcija je znatno olakšana. Kamen
upotrebljen za gradnju mosta je lokalni, zvani tenelija, krečnjak izvanrednih fizičkih i hemijskih
svojstava. Kamen je povezivan ankerima od željeza, koji su zaljevani olovom. Izvanrednu
konstrukciju odražava arhitektonska forma logikom i ljepotom, u cijelosti izvorno sačuvanom.
Od samog nastanka most je predmet divljenja ljudi i sa Istoka i sa Zapada: pjesnik i državnik
Derviš-paša Bajezidagić (16.st.) upoređuje ga sa dugom, geograf Hadži Kalfa veli da će njegov svod
"zaprepastiti sve majstore svijeta", putopisac Evlija Ćelebija kaže da je "prešao šesnaest carevina, a da
tako visoka mosta nije vidio", Francuz A. Poullet 1658.godine piše da je "smjeliji i impozantniji od
Rialta u Veneciji" itd.
Most je podignut u sklopu srednjovjekovnog, kasnije obnovljenog fortifikacionog sistema i
predstavlja težište čitave urbanizacije. Stari most je spomenik izvanredne vrijednosti sa umjetničkog i
naučnog stanovišta: predstavlja remek djelo mostogradnje svoga vremena, te konstruktivno-
arhitektonskog oblikovanja u povezanosti prirodnog fenomena Neretve i okolne izgradnje. Most sa
svojom okolinom prestavlja izuzetnu kulturno-istorijsku aglomeraciju.

Stari most u Mostaru (oko 1895.g)

Sahatkule su visoki tornjevi sa satom, kvadratične, rjeđe osmougaone osnove, građeni po

pravilu u blizini džamije, izuzetno po dva u istom gradu. Javljaju se u našim krajevima tek krajem
16.stoljeća u Skoplju, zatim u Banjaluci, a tokom 17.i 18.stoljeća i u mnogim drugim naseljima. Sahat
kula je nastala vjerovatno pod utjecajem talijanske kampanile i u nastalim oblicima ne dostiže
vrijednost standarda U unutrašnjosti sahatkule je drveno stepenište, sat-koji se u mnogim slučajevima
nije vidio ili se vidio samo sa jedne strane-i zvono-često trofejno-koje je oglašavalo vrijeme.
Sahatkule su tvrdo zidane građevine, uglavnom kvadratne osnove, širine 3-4 m, visine od 10-35 m,
stilski elementi se mijenjaju ovisno od kraja gdje se grade. Tako npr. sahatkule u Mostaru, Počitelju i
Trebinju građene su pod uticajem Dalmacije. U starije doba ovi su satovi pokazivali vrijeme "a la
turca", tj. zalaz sunca je padao tačno u 12 sati. Neujednačenost dužine dana tokom godine zahtijevala
je konstantnu kontrolu, pa je uz sahatkulu najčešće postojala i manja prostorija s osnovnim
astronomskim instrumentarijem-muvekithana i osobom-muvekitom koja je vodila brigu o tačnosti
sata. Sahat kula u Mostaru podignuta je prije 1636.godine, u perifernom dijelu čaršije ali izdignuta
tako da je vidljiva znatnom dijelu grada. Visoka je 16 m, i ima pet etaža. Stari sat bio je u upotrebi do
1926, a od 1981. godine kula je u izvornoj funkciji, potpuno je restaurirana i ugrađen je novi sat.

20
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Sahat kule u Travniku i Sarajevu

Privredni objekti

Hanovi i karavansaraji predstavljaju poseban vid stambenih objekata, za smještaj putnika i

karavana. Veći hanovi podizani uz glavne saobračajnice bili su ishodišta formiranja naselja. Najstariji
han je jednospratna građevina izduženog tlocrta sa širokim ulazom na dužoj strani i povišenom
estradom sa nekoliko kamina duž zidova u unutrašnjosti. U nižem, centralnom prostoru ostavljani su
konji, dok su se putnici u grupama odmarali oko kamina na estradi, na koju su odlagali i svoju robu
(hanovi u Dobrunu i Počitelju). Mnogo češće su hanovi građeni na sprat, tako da u prizemlju imaju
staju, magacine za robu, ponekad i kafanicu, dok je na spratu veći broj soba oko centralnog hodnika,
kao npr. Kukavičin han u Foči.

Han u Stocu, i Morića han u Sarajevu (plan i izgled dvorišta)

Reprezentativni hanovi (karavasnsaraji) velikih trgovačkih centara, građeni su uvijek na sprat,

u svojoj unutrašnjosti zatvaraju približno kvadratičan atrij, ponekad sa vodoskokom u sredini, a
uokolo su sa sve četiri strane trijemovi za utovar i istovar robe, magaze za njen smještaj i staje za
konje, dok su na spratu sobe za spavanje i kafana. U našim krajevima podignut je veliki broj hanova
različitih oi dimenzijama, obliku, upotrebljenom materijalu, po vrijednosti. Veći broj velikih hanova
bio je u Skopju. Među njima posebno su vrijedni Kuršumli-han i Suli-han oba iz 15.stoljeća. Prilično
je očuvan utvrđeni karavansaraj u Ramu, dok su veliki hanovi Mehmed-paše Sokolovića u Beogradu i
Višegradu poznati uglavnom po opisima. Na teritoriji Hrvatske sačuvan je han Jusufa Maškovića-
Vranjanina kod Vrane iz 1645.godine. U Sarajevu su ovom tipu pripadali Kolobara-han /15.st./,

21
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Tašhlihan /15.st./ i Morića han /17.st./. Veliki hanovi mogu se podijeliti u dvije podgrupe: sa
galerijskim sistemom prilaza sobama, i sa sistemom unutrašnjeg hodnika i sobama na obje strane. U
odnosu na materijale i konstrukcije, samo najveći hanovi su građeni od kamena i zasvođeni, većina je
od ćerpića i bondruka sa drvenim međuspratnim konstrukcijama i krovištem. Kuršumli-han, sa dva
unutrašnja dvorišta i dvoetažnim trijemom, sa mnogobrojnim svodovima iznad kvadratičnih
gostinskih soba, spolja zatvoren, sav orijentisan na unutrašnje dvorište - predstavlja najveći domet
otomanske javne arhitekture u našim krajevima. Drugi veliki očuvani karavan-saraj, Morića han u
prostornom rješenju je monumentalna građevina. Po upotrebljenim trošnim materijalima istovremeno
je dobar primjer nomadskog shvatanja o trajanju arhitekture.
Hanovi su mahom bili vakufska dobra koja su pojedinci uzimali u zakup.
Prvi poznati han u Mostaru sagradio je Ćejvan-Ćehaja nešto prije 1558, a nalazio se pod
pećinom u Kujundžiluku. Ostali poznati hanovi bili su: Karađozbegov (prije 1570), spram njegove
džamije, Koski Mehmed-pašin han ili karavan-saraj - koji je slovio kao najveći i najkomforniji
(prostorno zauzimao površinu od 400 m2, bio je solidno građen, a karakteriše se uticajima romanike u
primjeni zabatnih zidova i okruglih prozora, te stubovima oktogonalnog presjeka), Džinovića han
(Kalhana han), Ševin han, Hindin han, han-kasnije poznat kao hotel Evropa, Ćirića han, Čadrin han,
Lelekov, Baltin, han Crkvene pravoslavne opštine.
Svi pomenuti hanovi zatvoreni su ubrzo po Austrougarskoj okupaciji, a porušeni su ili
adaptirani do konca prošlog stoljeća.

Bezistani se grade u većim centrima, pored nizova dućana odnosno magaze. Služili su
prvenstveno za prodaju skupocjenog tekstila, a organizacija je bila takva da je u bezistanu svaki
prodavač na svom "boksu" vodio posao za svoj račun. Objekte ove vrste imalo je Skoplje, Bitolj,
Sarajevo, Banja Luka, Travnik. Za sačuvane bezistane karakteristična su dva tipa:

A/jedinstven pravougaoni prostor razdijeljen stupovima i lukovima u kvadratična polja

prekrivena kupolama /Brusa-bezistan u Sarajevu, zadužbina Rustem-paše Hrvata iz 1551. i
B/ bazikalno rješenje, bačvasto zasveden prostor pokrivene ulice, na koji se vežu niži,
također bačvasto zasvedeni boksovi-dućani /Gazi Husrevbegov bezistan, 109 m dug/.
Bezistani su izvana prema svim ulicama opkoljeno masivno zidanim magazama-dućanima,
dok se ulazi u unutrašnjost bezistana naglašeni monumentalnim portalima. Funkcionalna
veza trgovine na veliko u atriju hana s trgovinom na malo u bezistanu posebno je vidljiva na
internoj povezanosti Tašihlana sa Gazi Husrevbegovim bezistanom u Sarajevu.

Bezistani u Sarajevu: Gazi Husrev begov (plan) i Brusa

Dućani i magaze su nosioci gotovo cjelokupne aktivnosti u čaršiji.Dućani i magaze izgrađuju

se uz uske ulice čaršije u stotinama komada, opkoljavaju hanove, hamame, džamije. Građeni su u
nizovima, podjeljeni tankim, često drvenim pregradama, prekriveni u grupama zajedničkim krovom.

22
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Zanatska proizvodnja odvijala se organizovano kroz esnafskle (cehovske) organizacije

proizvođača, koji su u čaršiji bili najčešće grupisani po ulicama: kazandžije, kujundžije, sarači,
abadžije, čizmedžije, ćurčije, sahačije, itd.

Priječka čaršija u Mostaru, i motiv iz sarajevske Baš-čaršije

Morića han okružen dućanima – nacrt fasade iz iz ulice Sarači

Daira je zaseban skup trgovačkih magaza oko zajedničkog dvorišta, pod zajedničkim krovom,
građeni od kamena. Pristup je bio kroz jedna zasvođena vrata dimenzionisana tako da kroz njih može
proći konj pod tovarom. Osim ulaza prema vani nije bilo drugih otvora. U Sarajevu je bilo pet daira,
a u Beogradu se spominju jedne. Nema podataka da su u Mostaru postojali objekti tipa daira.
Mlinovi su bili veoma korisni objekti. Vodenice su se gradile na svim pristupačnim rijekama.
Objekti vodenica su osobeni po tome što ispod njih protiče rukavac rijeke, te što se unutar prostora
nalaze mlinovi za žito. Po arhitekturi objekti vodenica su veoma slični drugim manjim privrednim
objektima, a grade se od materijala karakterističnog za određeno podneblje. Uz vodenice se obično
podižu stupe i badnjevi za valjanje. U pojedinim dokumentima spominju se i vjetrenjače ali o njima
ima veoma malo podataka.
U Mostaru, u samoj čaršiji na rijeci Radobolji bilo je devetnaest mlinica, a veći broj je bio i u
njenom gornjem toku u Ilićima. Također je bio veći broj mlinova i na rijeci Buni. Nekoliko od ovih
mlinica i danas je u funkciji.
Pekare su specifični privredni objekti po tome što je u njima ozidana peć koja u stvari
zauzima jednu prostoriju. Ako je pekara izvan čaršije, često je u sklopu stambene kuće. 1879. u
Mostaru su bile 22 privatne pekare i jedna veća vojna.
Kreveta, mali dućani od drveta, stajahu nekad ispred dućana. Bili su toliko niski da se u
njima čovjek nije mogao ispraviti. Kako su se uvijek postavljali u natkrivenom dijelu čaršije krov im
je bio ravan. U Sarajevu ih je bilo i po tri stotine. U Mostaru nisu bili poznati.

23
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

VODA I GRAD

Voda je uvijek bila preokupacija islamske civilizacije. Imala je ključnu ulogu u poljoprivredi,
društvenom životu, kulturi i religiji.
Osmanski gradovi su u pravilu imali dobro organizovani sistem snadbjevanja vodom preko
vodododa,te preko javnih česmi na uličnim uglovima i javnim prostorima.
Največi broj gradova i naselja u Bosni i Hercegovini vezan je uz rijeke: potreba za vodom,
ili/i obezbjeđenje strateškog prelaza . Neke rijeke su pristupačne a neke plahovite.

Sarajevo se razvijalo uz rijeku Miljacku a Trebinje uz rijeku Trebišnjicu

Interesanta je slučaj Mostara, gdje za razliku od plahovite Neretve njena pritoka Radobolja je
bila veoma izdašna u pružanju mogućnosti korišćenja. Tako se veoma rano u mahalama na zapadnoj
obali Neretve počeo stvarati cijeli sistem kanala za navodnjavanje bašća, a ujedno i za potrebe
domaćinstva. Radobolja izvire u Ilićima 2,5 - 3 km. od Starog mosta, u toku račva svoje korito više
puta, da bi se ponovo ujedinila neposredno prije ulijevanja. Mnogobrojni kanali odvajaju se od korita
i svojom mrežom prekrivaju znatan broj bašća u mahalama Podhuma a naročito Cernice. Kanali koji
prelaze u čaršiju pokretali su mlinove, njih devetnaest i tako odigrali izuzetno značajnu ulogu za grad
i njegove stanovnike. Vodu kanala su obilato koristili ćebedžije, tabaci i drugi zanati.
Uz Tabhanu, te uz Sinan-pašinu džamiju na Mejdanu radili su i hamami, koji su imali važnu
ulogu u kulturi življenja, a isto tako bili su vezani za kult vode donesen outem islama u ove krajeve. U
hamamima su se ljudi sastajali, odmarali se uz žubor vode unutar specifičnog enterijera, razgovarali
ili završavali poslove.
Najvjerovatnije već u 15.stoljeću, za snadbjevanje hamama na Mejdanu napravljen je prvi
vodovod koji je vodio vodu od Neretve do objekta.
Pri izgradnji Starog mosta, preko njega je proveden prvi vodovod od Radobolje na lijevu
obalu Neretve.
Evlija Ćelebija je zabilježio da je Ibrahim-efendija Roznameđija sagradio vodovod i preveo
vodu kroz mjedene (?) čunkove preko Starog mosta na lijevu obalu Neretve, i razveo je po džamijama,
medresama i hamamima. Prvi vodovod preko Starog mosta bio je izveden drvenim čunkovima, a ovaj
drugi koji je rađen 1629/30 godine- zemljanim čunkovima, za što ima i materijalnih podataka.
Vodovod sa Djevojačkih voda na Carini, sagrađen je prije 1650.godine. Snabdjevao je vodom tri
šadrvana i 12 česama.
Godine 1885. umjesto dotrajalih vodovoda Austrougarska uprava je izgradila novi vodovod
od vrela Radobolje, koji je u početku imao 53 mjesta za oticanje i veći rezervoar.
Na vodovod nisu bili priključeni stambeni objekti. Pored čekrka, kojim se vadila voda iz
Neretve za jedan ili više stambenih objekata, objekti uz Radobolju i njene kanale koristili su vodu iz
nje. U dijelovima grada udaljenim od Neretve ili Radobolje voda se uzimala sa javne česme, ili
šadrvana pred džamijom ako su oni bili u blizini, a objekti visoko, na padinama brda koristili su vodu

24
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

iz čatrnje koja se gradila za zajedničke potrebe u dvorištima džamija i drugih javnih objekata. Veći
stambeni kompleksi imali su vlastitu čatrnju. Naročito je interesantna čatrnja u Muslibegovića kući.
U objektima uz rijeku Bunu, u Blagaju i na Buni, voda se zahvatala iz nje.
Vodovodi su građeni već od 15.stoljeća po većim gradovima, većeg ili manjeg kapaciteta,
pomoću drvenih, rjeđe pomoću keramičkih cijevi.
Pri gradnji Starog mosta u Mostaru, 1566.godine, gradi se vodovod kojim se pitka voda
dostavlja sa desne na lijevu obalu Neretve drvenim cijevima. Od tada "voda teče i preko, i ispod
Starog mosta", kako je zabilježio pisac Evlija Ćelebija. Na ove vodovode se na trgovima, pred
džamijama, u dvorištima hanova i karavansaraja itd. priključuju česme, šadrvani. Dok su česme
najćešće jednostavne gradnje, kod kojih iz jedne ili dvije cijevi voda stalno teče u kameno korito,
šadrvani-vodoskoci su, prije svega, dekorativna raskoš ispred džamija, a od 17.stoljeća i po bogatijim
kućama.

Gazi Husrev begov hamam u Sarajevu

Hamami -javna kupatila su značajne komunalne gradnje vezane za vodovode. Sačuvano ih je

veoma malo. U sklopu hamama obavezno se nalazi šadrvan (prostor sa vodoskokom u sredini, služio
za odmaranje), zatim kapaluk (prelazni zagrijan prostor) i halvat (prostor za kupanje). Veći hamami
imaju dva paralelna pogona za muškarce i žene, a manje koriste žene samo određenim danima.
Građevine hamama Osmani preuzimaju od Seldžuka, a ovi od Arapa. Arapi su pomno proučavali
cjelokupnu kulturnu baštinu helenističke Grčke i Rima. Građevine termi su im neposredni uzor za
izgradnju vlastitog javnog kupatila-hamama. Pri tome su oni iz sheme termi odbacili sve prostorije
koje nisu služile za kupanje.).
Razne funkcije u hamamu zahtjevaju prostore različitih veličina, oblika i visina. Zbog toga je
prostor hamama razveden, a vanjskom izgledu karakteristiku daju kupole i svodovi različitih veličina.
Iz tih razloga po prostornoj vrijednosti kompozicije dolaze odmah iza džamija.
Veći hamami imaju po više halvata, u koje se ulazi iz zajedničkog pretprostora-mejdan. Sve prostorije
su osvijetljene zenitalno kroz otvore u kupolama, a sve osim šadrvana grijane ispod poda. Od
sporednih prostorija hamam obavezno ima nužnike za kupače, prostoriju za loženje /ćulhan/ i prostor
za zagrijavanje vode /hazna/.
Najljepše hamame imali su Skoplje /Daut-pašin, Čifte-hamam, Đul-hamam, Stara nova banja/,
zatim Bitolj, Tetovo, Prizren, Vučitrn, Kosovska Mitrovica, Vranje, Priština, Mostar. U Mostaru su
bila dva hamama Sinan-pašin na Mejdanu uz legatorovu džamiju i Čejvan-begov uz Tabhanu. U
Sarajevu je od 7 hamama sačuvan samo Gazi Husrevbegov. U Banjaluci su bila tri hamama. U
Počitelju, blagaju i Stocu bio je po jedan hamam.

25
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

MAHALE-STAMBENI MIKROREJONI

Mahale su predstavljale jedan od najboljih socijalnih sistema u Osmanskoj carevini. To su

bile stambene zone sa vlastitom, mahalskom džamijom, prodajnim centrom, školom,... sve na
lokalnom nivou. Svaka mahala je imala vlastiti, brižljivo čuvan upravni i socijalni sistem osiguranja,
koji je doprinosio indentitetu same mahale, i visokom stepenu unutrašnje povezanosti. Ovo je bilo
posebno naglašeno u manjim gradovima. Svaka mahala je imala svoje bogate i svoje siromašne
stanovnike. Negdje su preovladavali jedni, negdje drugi, ali naselja tipa slamova nisu bila poznata.
Siromašni stanovnici su uvijek bili pod patronatom bogate porodice iz susjedstva, tako da ekstremne
socijalne razlike nisu bile prisutne.
Posmatrajući tradicionalne gradove uočljiva je težnja za izgradnjom stambenih objekata i
mahala na nagnutim terenima, koji omogućavaju maksimum osunčanja i najbolje vidike, i održavanje
prisnih veza sa prirodom koja ih okružuje. Tako je većina turskih gradova ličila na sela odnosno na
vrtne gradove. Tome je osnovu davao feudalni sistem privređivanja, pa je u strukturi stambenih
kompleksa u gradu i na selu bilo dosta sličnih elemenata.
U Mostaru, za razliku od čaršije zgusnute uz Stari most, i nastale u vrlo kratkom roku,
stambene zone nastajale su slobodno izvan tih okvira u dužem vremenskom periodu. Kako je grad
rastao tako je rastao i broj mahala.
Prvi stambeni mikrorejon nastao je nedaleko od Starog mosta oko trga Mejdana, gdje je
1474.godine upravnik provincije Sinan-paša podigao džamiju. Tri godine kasnije, kako navodi Tapu
tahri defter, Mostar je imao 19 kuća.
Najveći porast stanovništva je oko sredine 16.stoljeća i on prati brz ekonomski razvoj grada.
1566.godine na lijevoj obali Mostar je imao nekoliko mahala uz mesdžide i četiri džamije.
Godine 1633. grad ima 24 mahale, a godine 1670 dostiže broj stanovnika, koji se neće bitno
povećavati do dolaska Austrougarske.
Evlija Ćelebija koji je bio u Mostaru 1633. godine bilježi 3040 tvrdo zidanih kuća uz 53
džamije. Oba podatka su pretjerana. U Mostaru 1703 živi oko 12.000 stanovnika. Stanovništvo su
pretežno činili Muslimani, a broj krščana je rastao od početka 18.stoljeća. Tako je godine 1630. bilo
10, a godine 1813. u Mostaru i Ilićima bilo je 339 katolika. Godine 1848. bile su u Mostaru 684
pravoslavne kuće, a 1856. bila su 2534 pravoslavna stanovnika.
Austrougarska okupacija zatiče u Mostaru 1879.godine 1909 kuća, 2.535 domaćinstava,
10.848 stanovnika, od toga 6421 Muslimana, 3.026 pravoslavnih, 1.366 katolika i 35 Jevreja.
Godine 1885. Mostar je brojao 1975 kuća,
2.104 stanova sa 12.665 stanovnika, od toga su
6.442 bili muški, a 6.223 žene. Muslimana je bilo
6.825, pravoslavnih 3.369, katolika 2359, 98 Jevreja
i 17 pripadnika drugih vjera. Bilo je 7.035
neoženjenih, a 4.356 je bilo oženjenih. Upoređujući
ove podatke, podatak iz godine 1703. izgleda
pretjeran. Broj stambenih jedinica - mahala do kraja
17. vijeka raste do broja koji se zadržao sve do
Austrougarske okupacije. Mahale su obično nosile
nazive prema džamijama ili mesdžidima koji su se u
njima nalazili.

Iz zvaničnih dokumenata kadijskih protokola (sidžila) mostarskih kadija vidljivo je brojno

stanje mahala po pojedinim godinama, tako da je godine 1633 zabilježeno da ima 24 mahale u gradu,
a godine 1670. zabilježeno je 30 mahala. Poslije godine 1633 sagrađene su samo tri džamije u
Mostaru: Hadži Ibrahima Čevre, Kotlina i Ali-paše Rizvanbegovića.
Kako su džamije ili mesdžidi bili centri mahala - izuzimajući džamije u čaršiji, može se
ocijeniti broj mahala. U Mostaru se može ubicirati 35 džamija (izuzimajući džamiju na Babunu i
Musallu), a kako su Koski Mehmed-pašina, Tabačica džamija i Javuz Sultanov mesdžid bili u sklopu
čaršije, odnosno tvrđave uz most, onda je broj mahala bio 32. Mahale su prvo nastajale na istočnoj
obali Neretve, koja je smatrana zdravijom i bezbjednijom. Na ovoj obali su bili i zapovjednički konak,
svi upravni objekti, a tu su i kuće imućnijih građana.

26
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Banja Luka, grad približno iste veličine kao i Mostar imala je 37 mahala, 1741 kuća, 9560
stanovnika; a 1845.godine u Sarajevu su bile registrovane 104 mahale.

Na lijevoj obali su bile

mahale:1. Sinan pašina (džamija je u
ovoj mahali sagrađena 1474.godine), 2.
Brankovac (uz džamiju Nasuh-age
Vučjakovića, 1518), 3. Čejvan Ćehajina
(1552), 4. Karadjozbegova (1557.), 5.
Mehmed Ćehaje (prije 1592), 6.
Bajazid Hodžina, uz mesdžid (prije
1612), 7. Hadži Balina (prije 1612), 8.
Roznamedžijina (prije 1620), 9. Kjose
Jahja hodžina (prije 1620),10. Tere
Jahja(prije 1620), 11. Memi Havadže
(prije 1632), 12. Fatime Kadun (prije
1633), 13. Hafiz Havadže (prije 1633),
14. Husein Havadže (prije 1633), 15.
Šarića (1637), 16. Kamber-agina, uz
mesdžid (prije 1648), 17. Hadži
Velijina, uz mesdžid (prije 1648), 18.
Ahmeda Ćurćije, uz mesdžid (prije
1650), 19. Kotlevina, uz mesdžid (prije
1651), 20. Kotlina (prije 1760), 21. Ali-
paše Rizvanbegovića, uz mesdžid (prije
1847);

Na desnoj obali Neretve bile

su mahale: 22. Nezir-agina (prije 1550),
23. Derviš-pašina (1592), 25. Baba
Beširova (prije 1633), 26. Jahja Esfel,
uz mesdžid (prije 1620), 27. Sevri
Hadži Hasanova (prije 1621), 24.
Hadži Lafina (prije 1633), 28. Hadži
Memijina, poznatija kao Cernica (prije
1650), 29. Ali Havadže na Raljevini
(prije 1633), 30. Hadži Ahmet-bega
Lakišića na Ričini (1650), 31. Zirajina,
uz mesdžid, (prije 1651), 32. Čevrina,
uz mesdžid (prije 1686).

Grad se prvo razvijao na lijevoj obali odmah do čaršije, zatim se širio tom obalom na jug i
sjever, pa prešao na desnu obalu uz brdo Hum sa desne strane Radobolje, tako da se tek od sredine
17.stoljeća širi i na lijevu obalu Radobolje.
Sa Austrougarskom okupacijom grad se širi na desnu obalu Neretve - sjevernije, gdje je bilo
mnogo slobodnog prostora za podizanje javnih i stambenih zdanja. Tu se podižu željeznička stanica i
nova bolnica. Sve su to bile prateće manifestacije promjena u privređivanju, novih uslova
eksploatacije i nove uprave.
Sa manjim brojem novih izgradnji u staroj aglomeraciji sačuvao se, kako-tako, veći broj
ambijentalno vrijednih kompleksa.
Grad se u ovom periodu dijelio u osam zona: Carina, Brankovac, Bjelušine, Stari grad, Luka,
Cernica, Podhum i Zahum. Mostar je imao jasno izdiferenciranu urbanu shemu preuzetu sa istoka:
područje stanovanja odvojeno od područja rada-čaršije.
Mahale, kojih je u Mostaru bilo najvjerovatnije 32, predstavljale su grupe od oko 40-60
stambenih kuća okupljenih oko središta mahale - džamije. Obično su legatori podizali ove objekte na
mjestima gdje je već bio izgrađen veći broj kuća. Uz džamiju kao centar kasnije bi se podizali i drugi
objekti: škola, pekara, piljara,...
Na formiranje jedne mahale uticali su: konfiguracija terena, putevi, vidici, sigurnost,
osunčanje, zavjetrina, izvori i potoci, i slično.

27
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Veći broj mahala na lijevoj obali Neretve, je prvenstveno iz strateških, bezbjedonosnih

razloga, a tek onda iz razloga boljeg osunčanja. Niz mahala, na desnoj obali, zbio uz brdo Hum, sa
vrlo slabim osunčanjem. Na lijevoj obali ljudi su imali problema sa snabdjevanjem vodom, dok su oni
na desnoj obali imali vode u izobilju. Neposredno uz gradske zidine na padinama brda Stoca nastaje
veći broj mahala, koje su zahvaljujući znatnom padu terena ostvarile ugodne vidike. Tu se putevi
izvode po izohipsama. Inače, grananjem puteva - sve u znaku rastenja, povezivanja i stapanja, čini
kostur mahale.

Javne česme mjesto okupljanja i razmjene vijesti

Krive ulice, uokvirene zidovima - slobodno postavljenim, ponekad zaobljenim od lomljenog

kamena često obijeljenog, reljef puteva i rampi, prekinut česmom, ulični basamaci, kapije postavljene
pod raznim uglovima, nastrešnice, tavani objekata zastrti čipkom mušebaka, ponegdje istureni ćošak,
grm hadžibega u okviru otvorene kapije, zelene krošnje nalegle na zidove,...i iznad svega minaret -
jeste majstorstvo prostorne plastike.
Zajednički interes stanovništva ogledao se u izgradnji javnih objekata, i u njima se osjećaju
standardizovani elementi za cijelo prostranstvo Osmanske carevine. Za razliku od ovih stambeni
objekti predstavljaju svijet za sebe - zatvoreni porodični sistem orijentiran interno. Takav porodični
kompleks sadrži veći broj funkcionalno neophodnih sadržaja za život baziran na feudalno-
ekonomskom uređenju.
Zbog velikog broja istih, prirodnih i društvenih uslovljenosti, muslimanske i krščanske kuće
građene u Mostaru imaju čitav niz zajedničkih elemenata.
Muslimanska kuća je bila strogo izolovana od ulice, dok je hrišćanska bila više otvorena
prema ulici. Samo se u ovom pogledu mogla osjetiti izvjesna razlika u urbanističkom liku ulice
između muslimanskih i hrišćanskih dijelova mahala. Dobar primjer predstavljaju ulice u Bjelušinama.
Inače je i hrišćanska porodica bila povučena u intimnu porodičnu sredinu. U unutrašnjoj organizaciji
prostora hrišćanska kuća razlikuje se ponekad od muslimanske, ali zadržavaju se u velikoj mjeri svi
oblikovni elementi ove druge.

Kult susjedstva je jedno od osnovnih načela koje je uticalo na formiranje stambene kulture
ovog podneblja. Filozofija ovog načina građenja duboko je društvena i duboko humanistička.

28
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

Arhitektonski objekti javnog karaktera podignuti u periodu Osmanske uprave (1466-1878)

U gradovima i naseljima u Bosni i Hercegovini

Posljednja Osmanka karta Bosne (1908)

Grad ili naselje 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

1. Banja Luka 52 5 32 1 33 2 6 1 4 2 3 2 1 1
2. Bihač 3 1 1 2 5 2
3. Bileća 6 3 1
4. Bijeljina 8 1 9 1 1
5. Blagaj 8 1 1 1 1 2
6. Bosanski Brod 1 1
7. Bosanska Krupa 23 32 2 1 2 1
8. Bosanski Novi 2 1 1
9. Bosanski Šamac 1
10. Brčko 14 2 25 21
11. Bugojno 2 1 1 1 3
12. Buna 1 5
13. Busovača 1 3
14. Čajniće 15 3 5 5 1 11 1 2 1
15. Dabar 1
16. Derventa 13 1 17 16 1
17. Doboj 2 1 1 1
18. Donji Vakuf 12 2 1 2 1 6 2 3 1 4
19. Drinjača 1
20. Dubica 5 1
21. Duvno 1 1 1
22. Foča 41 6 14 8 2 9 8 2 1 4 1 1
23. Fojnica 5 1 9 2 41
24. Gabela 4 1 1 2 1
25. Glamoc 5 8 2 1
26. Goražde 3 1 3 1 1
27. Gornji Vakuf 2 3 2 2 1 1 2 1
28. Gračanica 23 2 26 8 1 1
29. Gradačac 6 2 1 1 1
30. Hrasnica 1
31. Kalinovik 5 2 1
32. Kiseljak 1 1 1
33. Kladanj 15 1 4 28
34. Klobuk 1 1
35. Ključ 9 30 5 1 1
36. Knežina 1
37. Konjic 9 2 3 2 5 1 1
38. Kotezi 1 2
39. Kozluk 2 2 1
40. Kraljeva Sutjeska 1

29
 Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje

41. Kreča 1
42. Kreševo 1 1
43. Kulen Vakuf 1 1
44. Kupres 2 1
45. Livno 14 3 6 6 7 1 1 1 14
46. Ljubinje 2 1 1 2 1 1 1
47. Ljubuški 10 1 13 7 1
48. Mačkovo 1 1
49. Maglaj 11 1 5 18 1 1 2
50. Medjedja 1
51. Modriča 2 1
52. Mostar 49 9 1 16 2 26 3 5 1 12 1 1 1 11
53. Mrkonjić grad 2 1 1 1
54. Nevesinje 17 2 1 11 3 1 13 2 1 1 2
55. Nova Kasaba 4 1 1 2 1 1
56. Oborci 1
57. Odžak 1
58. Omačina 1
59. Ostrozac 36 1 49 5 1 1
60. Počitelj 2 1 1 1 1 1 1 2
61. Prača 2 2 2
62. Prijedor 12 1 24 4 6 4 1
63. Prozor 3 1
64. Prusac 28 1 3 3 1 23 1 2 1 1 1
65. Rogatica 19 1 15 1 27 1 4
66. Rudo 6 3 2 2 1 3
67. Sarajevo 18 12 8 18 47 2 23 8 21 1 8 2 3 110 300 2 2
0 0
68. Šuica 1 1 1
69. Sokol 2 1 1 1 1 1
70. Srebrenik 1 1
71. Srebrenica 29 1 32 1 27 1 1 1
72. Stolac 6 1 2 1 1 1 2 1
73. Tešanj 23 1 10 4 1 1
74. Travnik 24 4 50 1 69 2 7 2 2 2 5 1 1
75. Treb›nje 12 1 1 2 2
76. Turbe 1 1 1
77. Tuzla 20 1 40 9 1
78. Cazin 1 1 1
79. Cernica 7 1 2 1 1 1
80. Ulog 2 1
81. Ustikotlina 2 1 1 1 1 1 1
82. Ustiprača 1
83. Vares 1 1
84. Velika Kladuša 2 1
85. Vidoška 1 1
86. Višegrad 8 1 1 1 1 1 1 1 1 1
87. Visoko 12 1 27 1 34 1 5 1
88. Vitez 1 1 1
89. Vlasenica 1 1
90. Vranduk 1 1
91. Jakeš 1
92. Janjić 1
93. Jajce 11 2 28 1 22 11 5 1 3 1 1
94. Jeleč 1 1
95. Jezero 10 2 1 1
96. Zenica 5 1 1
97. Zepče 8 1 1
98. Zvornik 29 3 28 8 26 1 1 3 2

UKUPNO: 01. Džamija ili mesdžid (1036), 02. Medresa (90), 03. Darukkurra (10), 04. Mekteb
(apr.1000), 05. Tekija (106), 06. Imaret (11) 07. Han, 08. Hamam, 09. Turbe, 10. Sahatkula (20), 11.
Most, 12. Kula, 13. Kula-odžak, 14. Karavansaraj, 15. Fontane+šadrvani, 16. Akvadukt, 17.Sebilj,
18. Saraj (5), 19. Bezistan (5)

30