Entdecken Sie eBooks
Kategorien
Entdecken Sie Hörbücher
Kategorien
Entdecken Sie Zeitschriften
Kategorien
Entdecken Sie Dokumente
Kategorien
Kümmel
Einführung in das Tocharische
3. Phonologie
3.1 Schrift und Schreibung
3.1.1 Grundprinzip: Silbenschrift
Abgeleitet vom Grundtyp der indischen Brāhmī, einer rechtsläufigen Silbenschrift mit prinzipiell inhä-
rierendem Vokal a und besonderer Diakritika für andere Vokalisierungen. Die Schriftsilbe, das Akṣara,
ist dabei nicht mit einer Sprechsilbe identisch, es endet immer auf Vokal und kann mit beliebig vielen
Konsonanten beginnen, deren Zeichen dann miteinander verbunden werden (Ligatur), um anzuzeigen,
dass ihnen kein Vokal inhäriert; nur am Wortende kann ein Akṣara durch ein Zusatzzeichen als vokal-
los bezeichnet werden (tocharisch jedoch identisch mit einem Vokalzeichen).
b) *u > *wə-, *ə: *udri(i ̯)ós > *urʸi(i ̯)ë ́ > urtoch. *wərʸiyë ́ > A wri-ṃ, B *wríye → wrī yeṣṣe ‘wässrig’
*(h₁)rudʰrós > urtoch. *rətrë ́ > B ratre, A rtär ‘rot’ (gr. ἐρυθρός, lat. ruber)
*h₁ludʰéd > *ludʰe > *lətʸə́ > urtoch. *ləcə́ > B lac, A läc ‘ging hinaus’ (gr. ἤλυθε, air. luid)
*dʰugh₂tḗr > *tukatʸḗr > urtoch. *təkacér > B tkācer, Pl. tkacera (A ckācar) ‘Tochter’ (gr. θυγάτηρ)
(*wisóm >) *(w)usæ > urtoch. *wəsë ́ > B wase, A wäs ‘Gift’ (ved. viṣám)
*s(w)uyë-́ > *səyë-́ *səyá- > B syā- ‘schwitzen’
*kʷus > *kʷə- ‘wer’ > B ku-se, A ku-s
c) *o > *ë: *póti ̯- > *pots- > urtoch. *pëts-o > B petso, A pats ‘Ehemann’
*u̯ókʷm̥ > urtoch. *wëḱ ə > B wek, A wak ‘Stimme’
*kʷetu̯óres > *kʷʸetwëŕ ʸə > urtoch. *śətwëŕ ʸə > B śtwer, A śtwar ‘vier’ (ved. catvāŕ as)
̑ tóm > urtoch. *kəntë ́ > B kante, A känt ‘hundert’ (ved. śatám, lat. centum, lit. šim̃ tas)
*km̥
*tód ‘das (da)’ > urtoch. *të ́ > B te (ved. tát, gr. τό, lat. is-tud)
Wintersemester 2008/2009 12 M. J. Kümmel
Einführung in das Tocharische
Endsilbenhebung > *u > *ə /_r#: 3. Sg. Pl. Med. *-(n)tor > urtoch. *-(n)tər > AB -(n)tär
Abs. Auslaut (nur in Einsilblern?) > *a: k-sa < *kʷ-so
[a-Umlaut > *a; u-Umlaut > *ọ; o-Umlaut > *o]
d) *a, *H̥ > *a: 3. Pl. *h₂ág̑-onti > *ágont(i) > urtoch. *ákën(cə) > B ākeṃ A ākeñc ‘sie führen’
*bʰágos > urtoch. *pákë > B pāke, A pāk ‘Teil’ (ved. bhágas)
*ph₂tḗr > *patʸḗr > urtoch. *pacér > B pācer, Pl. pacera, A pācar ‘Vater’
[ö-Umlaut > *o?, s.u.]
e) *ō/oH > *ë ̄ > *ā > *a: *h₁ésōr > *yə́sār > urtoch. *yəsár > B yasar, A ysār ‘Blut’ (~ heth. ēshar)
*g̑n̥-nh₃- > *g̑noh₃-nh₃- > *gnōna- > urtoch. *knana- ‘wissen’ > A knān-māṃ (ved. jānāt́ i)
aber /_# Hebung > *ọ̄ > *-u: *duu̯óh₁ > *dwṓ > *wọ̄ > urtoch. *wu > A wu ‘zwei’ (gr. δύω, aksl. dъva)
1. Sg. them. *-ō > *-ọ̄ > urtoch. *-u > B athematisch (!) -u ( thematisch -ë-u > -au) (gr. -ω …)
*oktṓ̑ > *ëktọ̄́ > *ọktú ( → A oktu-k ‘80’) > urtoch. *ọktə́ > B okt, A okät ‘acht’ (gr. ὀκτώ …)
Dagegen anscheinend nach Winter (1998) > urtoch. *ē > e/a, a-Reflexe durch a-Umlaut! – Tatsächlich ist
*yəsar das einzige Beispiel ohne folgendes *a, und hier könnte man wohl auch *esh₂ar annehmen.
? > *o /_(n)#: *uksḗn → *uksṓ(n) > urtoch. wəkʷsó > wokʷso > B okso ‘Ochse’ (ved. ukṣā)́ [umstritten]
f) *ē, *eh₁ > *ę̄ > *ye-, *ʸe: Aor. *g̑nḗh₃-s- > urtoch. *kñes-: A kñas-äṣt ‘du wusstest’ (ved. jñāś -)
*ph₂tḗr > *patʸḗr > urtoch. *pacér > B pācer, Pl. pacera, A pācar ‘Vater’
*méh₁-nes- → *mēnēs > urtoch. *mʸeñe > B meñe, A mañ ‘Mond, Monat’ (lit. mȩnuo)
*h₂u̯eh₁n̥tós > *wēntós > urtoch. *wʸentë ́ > B yente, A want ‘Wind’ (ved. vāá tas; lat. uentus)
Abs. Auslaut (nur in Einsilblern?) > *a: AB mā ‘nicht’ < *mḗ gegenüber A ma-r < *mʸe-rə
[?a-Umlaut > *a, s.u.]
g) *ā/aH > *ǭ > *o: *bʰráh₂tōr → *bʰrāt́ ēr > *pröṓtʸēr > urtoch. *prǫ́cer > B procer, A pracar ‘Bruder’
*wāś tu > urtoch. *wóstə > B ost, A waṣt ‘Haus’ (ved. vāś tu, gr. ἄστυ)
Abs. Auslaut (nur in Einsilblern?) > *a: *sáh₂ > *sā > urtoch. *sa > B sā, A sā- f. ‘die(se)’
[?a-Umlaut > *a, s. u.]
h) *ī, *ih₁ > *yi-,*ʸi: *u̯ih₁-rós > urtoch. *wʸirë ́ > A wir ‘jung’ (ved. vīrás ‘Mann’ usw.)
Opt. *-ih₁- > urtoch. *-ʸi > AB -i-
́ ̑ ́ t(i) > urtoch. *wʸíkən > B ikäṃ, A wiki ‘zwanzig’ (gr. dor. Ƒίκατι )
*u̯īkm̥ ti(h₁) > *wīkm̥
Umstritten *-ih₁ im Auslaut: > *-i ̯e > *-ʸə oder > *-i > *ʸə?
Vgl. Dual *okʷih₁ > *ëśə > B eśa-ne, A aś-äṃ
i) *ih₂, *ih₃ > *ia > *ya: *kʷrih₂-tó > *kʷriató > *kʷr̥yató > urtoch. *kərʸyatë ́ > B käryāte* ‘kaufte’
*dʰih₂gʷ- > *dʰiagʷ- > *tyakʷ- > urtoch. *tsakʷ-a- > B tsāka- ‘stechen, Schmerzen zufügen’ (lat. fīgere)
*gʷih₃-u̯ónt(i) > *gʷiawón(t)i > *kʷyawëń (tʸi) > *kʷʸawëń (cə) > B śaweṃ A śāweñc ‘sie leben’
j) *ū, *uh₁ > *u: *m(i ̯)uh₁-sk°̑ > *mūsk° urtoch. *musk° > AB musk- ‘sich fortbewegen, verschwinden’
k) *uh₂, *uh₃ > *ua > *wa: *suh₂d-ró- > *swadró- > urtoch. *swarë ́ > B swāre, A swār (~ gr. ἡδύς)
*kuh₂/₃ti- > kwati- > urtoch. *kʷacə > A kāc ‘Haut’ (ahd. hūt; ~ lat. cutis)
*dóru-h₂ > *dóru̯a > *dërwa urtoch. ërwa > B ārwa ‘Hölzer’ (gr. δοῦρα)
l) *ei ̯ > *yəi ̯, *ʸəi ̯ > *yi-,*ʸi: *u̯léi ̯kʷ- > *(w)lʸəi ̯kʷ- > urtoch. lʸik-: A Inf. lyīk-tsi ‘waschen’ (~ lat. lingere)
m) *ai ̯ > *ai ̯: 1. Sg. Med. *-h₂ai ̯ > urtoch. *-ai ̯ > A -(w-)e B -m-ai
̑
*h₂ái ̯k-o/e- ́ ‘besitzt’)
> urtoch. *aikë-/aiśə- > B aike-/aiś(ə)- ‘wissen’ (~ ved. īśe
Wintersemester 2008/2009 13 M. J. Kümmel
Einführung in das Tocharische
n) *oi ̯ > *ëi ̯: *(H)oi ̯u̯o- ‘eins’ > urtoch. *ëi ̯wë-nta Plurativ-Suffix > B -aiwenta
weiter > *ẹ /_#: Pl. *tritṓs → *tritói ̯ > *trʸitʸẹ̄́ > *trʸəcẹ́ → *tricẹ́ > B trici, A trice ‘die dritten’ (gr. τρίτος)
Du. n. *g̑ónu̯-ih₁ → *g̑ónuu̯-oi ̯h₁ > urtoch. *kënüwʸẹ > B keni(-ne), A kanwe-ṃ ‘Knie’ (~ gr. γοῦνε)
*du̯ói ̯h₁ > *dwói ̯ > *wëí ̯ > *wẹ̄́ > urtoch. *wẹ > B wi, A fem. we ‘zwei’ (ved. duvé, aksl. dъvě)
o) *eu̯ > *yəu̯-, *ʸəu̯ > *yu-,*ʸu: *léu̯kos > *lʸə́u̯kë > urtoch. *lʸúkë > B lyūke ‘Licht’ (ved. rócas-)
*léu̯ke-tor > *lʸəu̯kʸətur > *lʸuśətər > Konj. B lyuśtär ‘erleuchte(t)’ (ved. rócate)
*léu̯H-d ‘löste’ > *léu̯a > urtoch. *lʸə́wa > *lyúwa > B lyuwa (Pl. lywāre), A lyu ‘sandte’ (~ gr. λύτο)
p) *au̯ > *au̯: *h₂u̯g-s-i ̯é- > *auksii ̯e- > urtoch. *aukṣi- > B aukṣi, A okṣ° ‘wachsen’ (~ gr. αὔξω)
q) *ou̯ > *ëu̯: *gʷóu̯- > urtoch. *kʷëw- > B keu, A ko (ved. gāv́ -as, gr. βο( )-ός, βό( )-ες)
?*lou̯ko- > urtoch. *lëukë > Adv. B lauke, A lok ‘fern’ (~ ved. loká- ‘Raum’)?
r) *ēi ̯ > *yei ̯, *ʸei ̯: s-Aorist *lēí ̯ps- → urtoch. *lʸei ̯psa > A lyepäs ‘ließ übrig’ (~ ved. limpáti)
s) *ēu̯ > *yeu̯, *ʸeu̯: s-Aorist *lēú ̯ks- → urtoch. *lʸeu̯ksa > B lyauksa, A lyokäs ‘erleuchtete’ (lat. lūxī)
u) *R̥ (H) > *əR (> *ëR /#_) außer /#h₂,h₃_ (s.o.)
̑ tóm > urtoch. *kəntë ́ > B kante, A känt ‘hundert’
*km̥
*tl ̥-n(á)-h₂- > *təlna- > urtoch. təllá- > B 3s tallaṃ/tällān° (lat. tollere, air. -tlen)
*bʰr̥gʰ̑ rós ‘hoch’ > urtoch. pərkrë ́ > B pärkare, A pärkär ‘lang’ (~ heth. parku-, arm. barjr)
*pl ̥h₁-nó- > *pəlnë ́ > urtoch. *pəllë ́ ‘voll’ B pällent ‘Vollmond’ (ved. pūrṇá-, germ. *fulla-)
*pr̥h₃u̯ó- > urtoch. *pərwë ́ B parwe ‘zuerst’, A pärwat ‘ältest’ (ved. pūŕ va-)
Negationspräfix *n̥- > *ë(n)- > B e(n)-, A a-; a-Umlaut > *a(n)- (gr. ἀ-, ἀν- …):
B eṅ-klyauṣätte ‘unbekannt’, B e-taṅkätte, A a-täṅkät ‘un-gehindert’;
urtoch. *ë(n)-knátsa > urtoch. *aknátsa > B aknātsa, A āknats ‘unwissend’
*h₁n̥- ‘(dar)in’ > urtoch. *ën- > B en-: emparkre ‘sehr lange’ (Bed.?)
[bei allen nasalen Präfixen antekonsonantischer Verlust des °n- in den meisten Fällen, s.u. zu *n]
*h₁n̥k-̑ ‘erlangen, nehmen’ > *ëṅk- > B eṅk- ‘ergreifen’ (gr. ἐνεγκεῖν; HACKSTEIN, FT Innsbruck 223-4)
*n̥kȗ̯ ós ‘sterblich Mensch’ > *əṅkwë ́ > *ëṅkʷë ́ > B eṅkwe, A oṅk ‘Mann’ (~ av. nasu-, gr. νέκῡς)
*r̥gʷónt- ‘dunkel’ > urtoch. *ërkënt- > B erkeṃt, A arkant-* ‘schwarz’ (*régʷos ‘Dunkelheit’: arm. erek)
3.4.3.5 Umlaute und Vokalschwächungen
a) u-Umlaut
Rundung von *e und *ë durch (ursprünglich) folgendes *u zu *ọ: *dóru → *óru > *ëŕ u > *ọ́ru > urtoch.
̑ > *ëktọ̄́ > *ọktú ( → A oktu-k ‘80’) > urtoch. *ọktə́ (s.o.)
*ọ́rə > BA or ‘Holz’; *oktṓ
b) „ö-Umlaut“/„Mutual Rounding“ (?)
Der Vokal *ö/e₂ des Suffixes der Präsensklasse III-IV und des Abstraktsuffixes *-ölmë bewirkt anschei-
nend bei einem Stammvokal *a, *ai ̯, *au̯ dessen Rundung zu *o, *oi ̯, *ou̯, was wiederum die Rundung
von *ö zu *o bewirkt: *as-ö- > *os-o- > B oso-tär, A asa-tär zu as-a- ‘trocken werden’, *lait-ö- > *loit-o-
Wintersemester 2008/2009 14 M. J. Kümmel
Einführung in das Tocharische
ntər > B lait-o-ntär zu lait-a- ‘herabfallen’, on-olme ‘Lebewesen’ zu an-a-(sk-) ‘atmen’ (vgl. B sy-elme
‘Schweiß’ zu sya- ‘schwitzen’, B wp-elme ‘Gewebe’ zu wapa- ‘weben’, unklar B yś-elme ‘Wunsch’ = A yś-
alma-). Es ist aber nicht sicher, dass in diesen Fällen überhaupt primär *a zugrundeliegt.
c) a-Umlaut
Umlaut (Senkung) von *ë (und *e?) durch folgendes *a zu *a umgelautet (COWGILLS Gesetz), otoch. al-
lerdings nur unbetont: *dóruh₂ → *óruh₂ > urtoch. *ëŕ wa > *árwa > B ārwa ‘Holz’ Pl.
*prósk-H- > *próska- > urtoch. *prëś ka- > *práska- > B prāska-ṃ ‘fürchte(t)’ Konj.
*kʷetu̯óres > *kʷʸetwëŕ ʸə fem. *kʷʸetwëŕ -a > urtoch. *śətwëŕ a > B ś(t)wāra ‘vier’ ~ ś(t)wer m.
Auch Umlaut *o > *a durch folgendes *a (anscheinend in beiden Sprachen akzentunabhängig)? So
Kümmel 2008; vgl. 1. generelles Fehlen von o vor a in Stämmen; 2. Distribution des Vokalismus bei
Wurzeln mit (scheinbarem) Grundvokal *a im Verbalsystem: *o immer nur dann, wenn kein a folgt:
– Präs. I *sonop- > B sonop- ~ Konj. *sonopa- > *sanapa-: B sanāpatsi ‘salben’ (ebenso kolok-, wolok-,
*porok-); in A vielleicht Präs. *womp- > wamtär ~ Prät. *wompa- > *wampa-: Ptz. wāmpu ‘schmücken’
– Präs. IV *oro- > B oro-, A ara- ~ Konj. *ara- > B /ára-/, A ārā- ‘aufhören’ und die ganze Präs.-Klasse
B Konj. I stark or-, kow- ~ schwach ar-, kaw- vs. Konj. V stark (*óra-, *kóra-?) = schwach ára-, kára-
vgl. Konj. I stark tek-, kew- ~ schwach tək-, ku- = Konj. V stark kársa-, sráuka- ~ schwach kə́rsa-,
srúka-
Vgl. auch Imperativ *pë-a° > *po°: B pokse zu /aks-/, aber > *pa° vor -a-: B pasa ‘trage!’ zu /asa-/]
d) o-Umlaut
Wtoch. Umlaut von *ë durch folgendes *o zu *o (unklar, ob bereits urtoch., da im Otoch. *o und *ë zu-
sammenfallen): *prósk-ōn- > urtoch. *prëś ko > B prosko ‘Furcht’. Außerdem vielleicht auch umgekehrt
bei *e hinter o?
e) Osttocharische „Vokalbalance“
Otoch. Schwächung von /a/ ‹ā› und /ʌ/ ‹a› in (vermutlich unbetonten) nichtersten Silben nach „vol-
lem“, d.h. tieferem Vokal, (d.h. otoch. ā, a, e, o), nicht dagegen nach den „schwachen“ hohen Vokalen
ä, i, u. Im einzelnen: ā > a, dieses und altes a in Mittelsilben weiter zu ä, außer wenn wiederum Silben
mit ä, i folgen; *ä kann dann dem vollständigem Schwund unterliegen (s. gleich) → morphonologische
Alternation ā ~ a ~ ä ~ Ø, z. B. Präsens 2. Sg. yat-tār : 3. Sg. yata-tär ‘können’ gegenüber yutka-tār
‘du sorgst dich’; Präteritum 2. Sg. krop-te : 3. Sg. kropa-t ‘sammeln’ gegenüber kälpā-te : kälpā-t ‘erlan-
gen’; Konjunktiv 3. Sg. kalka-ṣ : 2. Pl. kälkā-c ‘gehen’. Morphologische Ausnahmen (z. B. im Imperativ).
f) Synkope des „Fremdvokals“
Der „Fremdvokal“ urtoch. *ə = ‹ä› wird in offenen Silben synkopiert; wtoch. betrifft dies jedoch nur die
unakzentuierte Position, weil unter dem Akzent Stärkung zu [ə] ‹a› eintritt (Ausnahmen in metrischen
Texten!); otoch. dagegen ist /ɨ/ vor weiteren Silben offenbar nicht akzentfähig, verliert den Akzent und
fällt daher immer in offener Silbe: B yasar, camel = A ysār, cmol.
3.4.3.6 Jüngere einzelsprachliche Veränderungen: Westtocharisch
*ẹ > *i: *wẹ > wi ‘zwei’; *tricẹ́ > trici Pl. ‘dritte’
*e (nicht*ë!) > o /(y)_m,p,(ṅ)kʷ: yom-, yop-, yok- vs. ek, keme, eṅkwe
*ə > o /w,Cʷ_Cʷ: *wəkʷsó > *wokso > okso ‘Ochse’; *kʷəkʷlë ́ > *kʷokʷə́le > kokale ‘Wagen’
danach *e = *ë > e: *ñémə > ñem ‘Name’; *mʸeñe > meñe ‘Monat’; *kʷëń ə > kweṃ Obl. ‘Hund’; *ëṅkʷë ́ >
eṅkwe ‘Mann’; *cəmél > camel ‘Geburt’; auch im Diphthong (s.u.)
Wintersemester 2008/2009 15 M. J. Kümmel
Einführung in das Tocharische
*ọ = *o > o: *ọ́rə ‘Holz’ > or; *ọktə́ > okt ‘acht’; *prócer > procer ‘Bruder’
ə > i /pʸ>p,mʸ>m_: *pʸə́ñśə > piñ ‘fünf’, *pʸə́ṅktë > piṅkte ‘fünfter’; *mʸə́tə > mit ‘Honig’, *pʸə́lë > pīle
‘Wunde’; und /Cʸ_Cʸ: ciñcāre
Apokope: nur ə > Ø /_#, doch potentiell metrisch erhalten als ‹o› und für Akzent als Silbe zählend:
2. Sg. *-tə > -t(o); 1. Pl. *-mʸə > -m(o): kawam ‘wir töteten’ = /kawə́mə/
Diphthonge
*ei ̯ə *ei ̯ *eu̯ə
*eu̯ *oi ̯ə, *oi ̯# *oi ̯ *ou̯ə *ou̯
e , ew, au(w
westl. ey, ai(y) ai(y), ey eu, ew u oy ai(y) ou, ow au(w), ow
)
sonst ey, ai ai eu, ew au oy ai au au
3.4.3.7 Jüngere einzelsprachliche Veränderungen: Osttocharisch
*ə > u /(ŋ)kʷ: *kʷəryór > kuryar ‘Verkauf’, *kʷəkʷlë ́ > kukäl; *yə́kʷë > yuk ‘Pferd’ [synchron wirksam
nach Synkope bei erhaltenem ə]
*ë > o /(ṅ)kʷ: *kʷëń ə > Obl. koṃ ‘Hund’, *ëṅkʷë ́ > oṅk ‘Mann’ (B kweṃ, eṅkwe)
*e, *o > o /p,m (aber nicht /pʸ,mʸ!): *ñemə > ñom ‘Name’, *cəmél > cmol ‘Geburt’; *pokai > poke
‘Arm’, *moko > mok ‘alt’ (aber *mʸeñe > mañ ‘Mond’); auch *e > o /_kʷ: yok-?
bei *ë Lage widersprüchlich: vgl. LW porat neben paräṃ, pats
Sonst *e = *ë= *o > a: *kñes- > kñas- Prät. ‘wissen’; *wëk(ʷ)ə > wak ‘Stimme’; *prócer > pracar ‘Bruder’
*ọ > o: *ọ́rə ‘Holz’ > or; *ọktə́ > okät ‘acht’; *ẹ > e: *wẹ > we fem. ‘zwei’; *tricẹ́ > trice Pl. ‘dritte’
*ei ̯, *ëi ̯, *ai ̯ > e; *ei ̯, *ëu̯, *au̯ > o (nach Entstehen neuer Diphthonge aus V+n /_#,s)
Apokope: ə, a, i, u, e, o > Ø /_#: yuk, oṅk, mok, mañ, päl = B yakwe, eṅkwe, moko, meñe, pīle
3.4.4 Konsonanten
3.4.4.1 Ur- und gemeintocharische Veränderungen vor der Palatalisierung
*k > *kʷ /u, d.h. *ku > *kʷu > *kʷə und *uk > ukʷ > əkʷ (auch im Lehnwort *sukə > *səkʷə > B sakw)
Hauchdissimilation („GRASSMANN“): *Dʰ > *D /_V(R)Dʰ:
*dʰegʷʰ- > *degʷʰ- > *ts'əkʷ- *tsəkʷ- > AB tsäk- ‘(ver)brennen’
*dʰei ̯g̑ʰ- > *dʰei ̯gʰ- > *dei ̯gʰ- > urtoch. *ts'əi ̯k- *tsəi ̯k- > *tsik- > AB tsik- ‘formen’
*Dʰ > *Tʰ oder *T (Zusammenfall mit Tenues) vorausgesetzt von *ti ̯, (*tʰi ̯) > *ts (s.u.)
Reduplikation „repariert“: *dʰV-dʰ° > *dV-dʰ° > *dV-t° *tV-t-: tätta-, tetemu (nicht ts-)
*d > Ø /_C: *du̯óh₁ > *dwṓ > *wọ̄́ > urtoch. *wu > A mask. wu ‘zwei’
*suh₂d-ró- > *swadrós > *swadrós > urtoch. *swarë ́ > B swāre, A swār ‘süß’
*dóru ~ *dréu̯- > *dóru ~ *réu̯- *óru ~ *réu̯- > *ëŕ ə > urtoch. *ọ́rə > AB or ‘Holz’
*su̯idi ̯ó- > *su̯ii ̯ó- > *swiyë-́ > *suyë-́ > *səyë-́ *səyá- > B syā- ‘schwitzen’ (ved. svidyati)
*t > ts /_i ̯>0: *póti ̯- > *pots- > urtoch. *pëts-o > B petso, A pats ‘Ehemann’ (ved. DSg. pátye)
*d > *dz /_V: *démh₂- ‘bauen’ > *dzəma- > urtoch. tsəma- > B /tsəma-/, A tsmā- ‘wachsen’ (gr. δέμω)
̑ t > *dzékən(t) > *dzʸə́kə(n) > *tsʸə́kə(n) > urtoch. *śə́kə ‘zehn’ (ved. dáśa, gr. δέκα, lat. decem)
*dékm̥
Typologisch auffällig, da man isolierte Assibilierung eher bei stimmlosen Plosive erwarten würde Æ
vortocharische Lautverschiebung?
Wintersemester 2008/2009 16 M. J. Kümmel
Einführung in das Tocharische
Danach *T, *D > *T (~ *D)
3.4.4.2 Palatalisierung (RINGE Kap. 7)
Phonetische Palatalisierung aller einzelnen Konsonanten und vieler Konsonantengruppen vor den vor-
deren Vokalen *e, *i, *ī, *ē und wohl auch schon *ẹ̄: C > Cʸ; s, R > sʸ, Rʸ /_Cʸ; *C > *Cʸ /_wʸ; *t > *tʸ
/_kʸ
Vor *i ̯ geschah das Gleiche, doch wurde die Gruppe *Cʸi ̯ wohl (außer im Anlaut) durch Schwund des *i ̯
mit Ersatzdehnung zu geminiertem *CCʸ: *ali ̯os > urtoch. *allʸë-kə > B alyek ~ allek, A ālak ~ āly-
ak*. Altes *ti ̯, *dʰi ̯ > urtoch. *ts war schon vorher assibiliert und vielleicht noch palatal; es unterlag of-
fenbar nicht mehr diesen Entwicklungen und wurde später generell entpalatalisiert.
3.4.4.3 Ur- und gemeintocharische Veränderungen nach der Palatalisierung
Veränderungen der palatalisierten Obstruenten: 1. *sʸ > *ś > *š > *ṣ außer /_tʸ
2. *tsʸ > ć, *kʸ > *ć außer /tʸ_
3. *ć > č > c̣ > ṣ /ṣ_ (d.h. bei *skʸ); *ć > *ś sonst (also bei alten *d, *k, *g)
4. *tʸ, *sʸtʸ > *ć, *ść
3.4.4.4 Auslautgesetze
*s > *i ̯ /#C0V_#: *táh₂s > *tās > *tǭi ̯ > urtoch. *toi ̯ > B *toy; *h₂ást > *(h₂)ás > urtoch. *ai ̯-ə > AB āy
‘Knochen’; Pl. *h₂ásth₂ > urtoch. *ásta > B āsta (heth. hastai, av. ast-)
*m > *n /_#: *dʰg̑ʰṓm > *dʰg̑ʰṓn Akk. *dʰg̑ʰón-m̥ > urtoch. *tkëń ə > B keṃ, A tkaṃ ‘Erde’
Schwund: 1. *-d, *-t, *-s > Ø /_#: *h₁ludʰéd > *ludʰe > *lətʸə́ urtoch. *ləcə́ > B lac, A läc ‘ging hinaus’
(s. o.)
2. *-n > Ø /_#: *léi ̯-mn̥ *li-mn̥ > *lʸímən > urtoch. *lʸə́mə > B lyam, A lyäm ‘See’ (gr. λιμήν)
3. *i > Ø /_#: 3. Sg. *ágeti > *áget; 3. Pl. *ágonti > *ágont (lat. agit, agunt)
̑ ti(h₁) > *wīkm̥
*u̯īḱ m̥ ́ ti > *wīkm̥
́ t
4. *-t, *-s > Ø /_#: 3. Sg. *áget > *akʸə > urtoch. *áśə > B āśä-ṃ
3. Pl. *ágont > urtoch. *ákë > B āke-ṃ ( A ākeñc) ‘sie führen’ (oder sandhi?)
*wīkḿ̥ t > urtoch. *wʸíkən > B ikäṃ, A wiki ‘zwanzig’
3.4.4.5 Gemeintocharische Weiterentwicklungen
*kʷ > k /V,r_o und /o_V (vor *o > ë, R. Kim,TIES 8, 1999, 149f., 159-61)
*kw > *kʷ (Zusammenfall): *yəkwë > yəkʷë; *səkʷə > B yakwe, sakw; A yuk, suk
3.4.4.6 Einzelsprachliche Veränderungen
Westtocharisch:
*kʷ > k /_R: *kʷramərə > krāmär ‘Last’ (zu gr. barús, ved. gurú-, lat. grauis ‘schwer’)
*kʷ > k /_ə (aber vorher *ə > o, s.o.): *kʷəryór > karyor ‘Handel’; *kʷəm-nəsk-ë/'ə- > /kənməsk-e/'ə-/
‘kommen’; *kʷəkʷlë > kokale ‘Wagen’
sonst erhalten als /kʷ/ ‹kw› /_V; ‹ku ~ k› /_C: *kʷəsë,́ *kʷəcé > kuse, kuce ‘wer, wen’; *yə́kʷë >
yakwe ‘Pferd’
*tw, *tsw, *nw > tt, tsts, nn inlautend außer bei klarer Morphemgrenze
*n > *nt /V_s: *ansë > āntse ‘Schulter’ (A *ai ̯s > es)
*k' > *ć /ć_: Verben auf °tk, thematisch °tke- ~ °ccə-: kāccän ~ kātkeṃ ‘sich freuen’ (A kāck- ~ kātk-)
mn > nm /V_V: *kʷəm-nəsk-ë/'ə- (A kumnäṣ) > /kənməsk-e/'ə-/ ‘kommen’: känmaṣṣäṃ, känmaskeṃ
Wintersemester 2008/2009 17 M. J. Kümmel
Einführung in das Tocharische
*n > *i ̯ /V_#: *-an > -ai (Winter 1987: 305-307 = KS 308-310): Vok. klyomai zu klyomo
Osttocharisch:
*kʷ > k /R,o (nach *ë > o, s.o.): *ëṅkʷrocce > oṅkrac; *arkʷi > ārki; *kʷënə > koṃ ‘Hund’ (B kweṃ)
sonst erhalten > kʷ ‹k,ku,uk› (woneben ə > u): *yə́kwë > yuk /yəkʷ/, flektiert yuka- ‘Pferd’; *kwərsər >
kursär ‘Meile; Vehikel’; *kʷəryór > kuryar ‘Handel’; *kʷəmnəṣṣəṣ > kumnäṣ ‘kommt’; *kʷəkʷlë > kukäl
/kʷəkʷəl/ ‘Wagen’; *kʷəsë,́ *kʷəcé > kus /kʷəs/, kuc ‘wer, wen’; *kʷ(ə) > ku /_$C: *kʷəce > kuca-c
?*k > *p /_s,ṣ,ts: *ọkʷsó > opäs*, Pl. opsi ‘Ochsen’ = türk. ‘buqa-lar’ (B okso); *ëkṣəlye > opṣäly (B
ekṣalye); vgl. PINAULT 2001: 127 mit Lit. [Restprobleme: nur bei Labiovelar? wtoch. umgekehrt?]
*s > *š > ṣ /_t: *këst > kaṣt ‘Hunger’ (B kest); urtoch. *wóstə > waṣt ‘Haus’ (B ost)
*stëḿ a- ‘stehen’ > Konj. ṣtamaṣ (B stāmaṃ); 2s Prät. *-sta > -ṣt (B -sta)
*n > *i ̯ /V_S: *ansë > *ans > *ai ̯s > es ‘Schulter’ (B āntse)
ebenso /V_#: 3p (Kurzform) *-ən ~ *-ën > *-əi ̯ ~ *-ai ̯ > -i ~ -e x *-äñc ~ *-añc Æ -iñc ~ -eñc
*k' > *k /ć_: Verben auf °tka- ~ °ckä-: kāckäṣ ~ kātk(a)- ‘sich freuen’ (B kacc- ~ katk-)
3.4.4.7 Reflexe im Einzelnen (ohne Auslaut)
a) *p = *b =*bʰ > *p: *bʰágos > urtoch. *pákë > B pāke, A pāk ‘Teil’ (ved. bhágas, aksl. (-)bogъ)
*dʰubrós ‘tief’ > *tuprós > urtoch. *təprë ́ > B tapre, A tpär ‘hoch’ (~ got. diups, lit. dubùs)
*ph₂tḗr > *patʸḗr > urtoch. *pacér > B pācer, Pl. pacera, A pācar ‘Vater’
> *pʸ /_ : *pénkʷtos > *pʸə́nkʷtë > urtoch. *pʸəṅktë > B piṅkte, A pänt (gr. πέμπτος, lat. quīntus)
*h₂bʰélos > urtoch. *pʸə́lë > B pīle ‘Wunde’, A päl
> m /_n: *ibʰ-n° > urtoch. *yəpn-əsk- > B yänmaṣṣ(ä)-/yänmaske- ‘eintreten’
b) *t > *t: *trih₂ > *tria > *tri ̯a > urtoch. *tərya > B tarya, A tri f. ‘drei’ (ved. trī,́ gr. τρία)
̑ tóm > urtoch. *kəntë ́ > B kante, A känt ‘hundert’ (ved. śatám, lat. centum, lit. šim̃ tas)
*km̥
*kʷetu̯óres > *kʷʸetwëŕ ʸə > urtoch. *śətwëŕ ʸə > B ś(t)wer, A śtwar ‘vier’
> *c /_ʸ: *ph₂tḗr > *patʸḗr > urtoch. *pacér > B pācer, Pl. pacera, A pācar ‘Vater’
> *s /_i#: 3. Sg. *gʷémeti > *gʷemesi > *kʷʸəmʸəsʸə > urtoch. *śə́məṣə > A śmäṣ
> *ć > *ts /_i ̯ (> Ø): *póti ̯- > *pots- > urtoch. *pëts-o > B petso, A pats ‘Ehemann’ (ved. DSg. pátye)
*prótih₃kʷo- > *próti ̯akʷo- > urtoch. *prët́ sako > B pratsāko, A pratsak ‘Brust’ (ved. prátīkam)
c) *d > *ts: *demh₂- ‘bauen’ > *dʸema- > urtoch. *tsəma- ‘wachsen’ (s.o.)
̑ t > *d'ékən(t) > *dz'ə́kə(n) > urtoch. *śə́kə > B śak, A śäk ‘zehn’
> *ś /_ʸ: *dékm̥
> Ø /_C (s.o.)
d) *dʰ > *t: *médʰu > urtoch. *mʸə́tə > B mit ‘Honig’ (ved. mádhu, gr. μέθυ)
*dʰubrós > *tuprós > urtoch. *təprë ́ > B tapre, A tpär ‘hoch’ (s.o.)
> *c /_ʸ: Aorist *dʰéh₁-s- > *tʸēs- > urtoch. *ces-: A cas- ( B tes-) ‘setzen’ (ved. dhāś athas)
*h₁ludʰéd > *ludʰe > *lətʸə́ urtoch. *ləcə́ > B lac, A läc ‘ging hinaus’ (s.o.)
> *d /_…Cʰ (GRASSMANN; weiter wie *d, s.o.)
> *t > *s /_i#: Ipv. -ṣ in *h₁idʰí (heth. īt, ved. ihí, gr. ἴθι) > A piṣ, B paṣ ‘geh!’
> *ć > *ts /_i ̯: *dʰih₂gʷ- > *dʰiagʷ- > *tyakʷ- > urtoch. *tsakʷ-a- > B tsāka- ‘stechen, Schmerzen zufügen’
e) *k = *g=*gʰ > *k: *dékm̥ ̑ t > *dzʸə́kə(nt) > urtoch. *śə́kə > B śak, A śäk ‘zehn’
Aor. *g̑nḗh₃-s- > urtoch. *kñes-: A kñas-äṣt ‘du wusstest’ (heth. ganess-, ved. jñāś -)
*dʰugh₂tḗr > *tukatʸḗr > urtoch. *təkacér > B tkācer, Pl. tkacera (A ckācar)
> *ś /_ʸ: *léu̯ke-tor > *lʸəu̯kʸətur > *lʸuśətər > Konj. B lyuśtär ‘erleuchte(t)’ (ved. rócate)
> *kʷ /_w>0: *ékwos > *yəkwë > *yəkʷë > B yakwe, A yuk ‘Pferd’
Wintersemester 2008/2009 18 M. J. Kümmel
Einführung in das Tocharische
f) *kʷ = *gʷ=*gʷʰ > *kʷ: *kʷekʷlos > *kʷəkʷlë > B kokale, A kukäl ‘Wagen’
*nokʷt- ‘Abend’ > urtoch. *nëkʷt- > A *nakʷt- > nokt-
> *k /o_V, /V,r_o: *kʷolos > *kolos > *këlë > B kele ‘Nabel’
> *ś /_ʸ: *kʷetu̯óres > *kʷʸetwëŕ ʸə > urtoch. *śətwëŕ ʸə > B ś(t)wer, A śtwar ‘vier’
*gʷénh₂ > *gʷéna > *kʷʸéna > urtoch. *śə́na > B śana, A śäṃ ‘Ehefrau’ (ved. jánī, air. ben)
g) *s > *s: *suh₂d-ró- > *swadró- > urtoch. *swarë ́ > B swāre, A swār (~ gr. ἡδύς)
> *ṣ /_ʸ: *s(u̯)éks > *sʸéks > urtoch. *ṣəksə > B ṣkas, A ṣäk (av. xšuuaš, gr. ἕξ, έξ, lat. sex)
*septḿ̥ > *sʸeptə́n > urtoch. *ṣəptə́ > A ṣpät ( B ṣukt) (ved. saptá, gr. ἑπτά, lat. sexptem)
> Ø /t_C: Verben in °tk- < *°t-sk°: litk° ‘sich zurückziehen’ < *lit-skó- ̑
> Ø /C_R: 1p s-Aor. *nḗksme > nʸḗkmʸe > *ñekmʸə > B nekam /nekə́mə/, A ñakmäs ‘verschwanden’
h) *h₁ > *a /C_[-syll]: *dʰedʰh₁- > *dedʰa- > *deta- *tʸeta- > *tətá- > Konj. B tätta-, A tā- ‘setzen’
sonst > Ø (weitgehend spurlos)
i) *h₂/h₃ > *H (Wirkung auf vorausgehende *i, *u und folgende *R̥ , s.o.)
> *a /C_[-syll]: *dʰugh₂tḗr > *tukatʸḗr > urtoch. *təkacér > B tkācer, Pl. tkacera (~ A ckācar) ‘Tochter’
j) *m = *m: *mātḗr > *mātʸḗr mătʸḗr > urtoch. *macér > B mācer, A mācar ‘Mutter’
> *mʸ /_ : *médʰu > urtoch. *mʸə́tə > B mit ‘Honig’
k) *n = *n: *(ne)-nók-̑ > urtoch. Konj. *nëk- > B nek-, A nak- ‘verschwinden’; A Prät. Med. nakät
> *ñ /_ʸ: *néu̯n̥ > *nʸéwən > *ñə́wə > urtoch. *ñúwə > AB ñu
> Ø /_sC: *mn̥-skó-̑ ‘bleiben’ > *mənskë- > urtoch. *məsk- > AB mäsk- ‘sich befinden, sein’
Aber: bei allen nasalen Präfixen antekonsonantischer Verlust des °n-, A immer, B in den meisten Fällen,
Bedingungen und Erklärung umstritten; HILMARSSON: außer nach runden Vokalen vor allen Koronalen
sowie sonst in direkt vortonigen Silben ursprünglich Nasalierung, übertragen aus Auslautposition;
RINGE : analogische Übertragung aus Fällen mit Schwund vor *sC-
l) *l = *l: *h₁ludʰéd > *ludʰe > *lətʸə́ urtoch. *ləcə́ > B lac, A läc ‘ging hinaus’ (gr. ἤλυθε, air. luid)
> *lʸ /_ʸ > AB ly: *léi ̯-mn̥ *li-mn̥ > urtoch. *lʸə́mə > B lyam, A lyäm ‘See’ (gr. λιμήν)
m) *r = *r: *(h₁)rudʰrós > urtoch. *rətrë ́ > B ratre, A rtär ‘rot’ (gr. ἐρυθρός, lat. ruber)
> *rʸ /_ʸ > AB r: *kʷetu̯óres > *kʷʸetwëŕ ʸə > urtoch. *śətwëŕ ʸə > B śtwer, A śtwar ‘vier’
n) *u̯ = *w: *u̯ókʷm̥ > urtoch. *wëḱ ʷə > B wek, A wak ‘Stimme’
> *wʸ /_ʸ: *h₂u̯eh₁n̥tós > *wēntós > urtoch. *wʸentë ́ > B yente, A want ‘Wind’
> Ø /V_V außer /ú_; /_V# mit Kontraktion uwë > ọ; ewə > ọ; ëwə, awə > o; ëwë > ë; owë > o ; awë > a
o) *i ̯ > *y: *i ̯és-e- ‘gären, aufwallen’ > urtoch. *yəṣə- > B yaṣtär ‘erregt’ (gr. ζέει; ahd. iesan)
*(i ̯e-)i ̯ót- *yëta- > *yata- > Konj. B yātaṃ, A yātaṣ ‘imstande sein’ (av. yaiiata ‘ist in der Lage’)
Schwund nach altem *ts und allen palatalisierten, s.o.
Schwund intervokalisch, vielleicht nur zwischen gleichen V, oder vor palatalen V (CSCT 22)?
Unsicher: *tréi ̯es > *trées > *trḗs > urtoch. *trʸei ̯ > B trai ~ trey, A tre oder *tréi ̯es *trói ̯es > urtoch.
*trëý ə? [Variation trey ~ trai, in Komp. treya- passt besser zu urtoch. Zweisilbler]
Suffix *-h₁-i ̯é- > *-a(i ̯)ə- > *-ö- > urtoch. *-e- ~ *-o- > B -e- ~ -o-, A -a- (RINGE, umstritten)