SEMFE EMP 2011-2012

-

STATISTIKH FUSIKH: Mèroc A

-

StoiqeÐa JewrÐac thc PlhroforÐac -

- Statistik  EntropÐa

Tupolìgio FormalismoÔ Kbantomhqanik c

UpenjÔmish Axi¸mata Kbantomhqanik c

Exwterikì Ginìmeno Q¸rwn Katastˆsewn

-

Anapl. Kaj. Ge¸rgioc Barelogiˆnnhc

12 DekembrÐou 2011
2
Kefˆlaio 1

StoiqeÐa JewrÐac
PlhroforÐac - Statistik 
EntropÐa

KatafeÔgoume se mia statistik  perigraf  enìc sust matoc   miac

seirˆc gegonìtwn ìtan eÐnai adÔnath h akrib c perigraf  lìgw èlleiyhc plhro-

forÐac. QwrÐc thn elleÐpousa plhroforÐa (  ˆgnoia) h statistik  perigraf 

ja  tan peritt .

• ElleÐpousa plhroforÐa   ˆgnoia eÐnai h diaforˆ anˆmesa

sthn plhroforÐa pou èqoume kai thn plhroforÐa pou ja

èprepe na èqoume gia na eÐnai dunat  mia akrib c kai ìqi

statistik  perigraf .

Otan perigrˆfoume statistikˆ èna sÔsthma eÐnai shmantikì na gnwrÐzoume

susthmatikˆ pìso upoleÐpetai h plhroforÐa pou diajètoume apo aut  pou ja

epètrepe mia akrib  perigraf .

• AntikeÐmeno thc jewrÐac thc plhroforÐac eÐnai akrib¸c

h susthmatik  posotikopoÐhsh thc elleÐpousac plhro-

forÐac.

Ja parousiˆsoume ed¸ mìnon basikˆ stoiqeÐa thc jewrÐac plhroforÐac èqon-

tac stìqo ton orismì thc legìmenhc Statistik c EntropÐac

• Statistik  entropÐa eÐnai h posìthta pou katametrˆ thn

elleÐpousa plhroforÐa.

3
4 Kefˆlaio 1. StoiqeÐa JewrÐac PlhroforÐac - Statistik  EntropÐa

Argìtera ja gÐnei h tautopoÐhsh thc statistik c entropÐac me thn posìth-

ta pou eÐqe  dh onomasteÐ entropÐa sta plaÐsia thc jermodunamik c twn ar-

q¸n tou dekˆtou enˆtou ai¸na. Sthn tautopoÐhsh aut  wfeÐletai h onomasÐ-

a entropÐa gia th sunˆrthsh pou metrˆ thn elleÐpousa plhroforÐa. EÐnai

loipìn profanèc ìti h statistik  entropÐa den eÐnai mia fusik  posìthta. H

statistik  entropÐa èqei qarakthristika ta apoÐa eÐnai koinˆ eÐte èqoume na

kˆnoume me fusikˆ statistikˆ sÔnola eÐte me mh fusikˆ statistikˆ sÔnola

gia parˆdeigma ston tomèa thc oikonomÐac. Stìqoc tou parìntoc kefalaÐou

eÐnai na anadeÐxei sqhmatikˆ p¸c merikoÐ aploÐ majhmatikoÐ periorismoÐ touc

opoÐouc wfeÐlei na upakoÔei opoiad pote majhmatik  sunˆrthsh perigrˆfei

thn elleÐpousa plhroforÐa, epibˆlloun sth sunˆrthsh aut  th logarijmik 

dom . SumperaÐnoume loipìn ìti:

• H Ôparxh twn logarÐjmwn kai twn ekjetik¸n sunart -

sewn pou sunantˆme sthn statistik  fusik  kai th jer-

modunamik  eÐnai apotèlesma thc genik c jewrÐac thc

plhroforÐac kai den mac ta epibˆllei h fÔsh.

Dhlad  logˆrijmoi kai ekjetikˆ qarakthrÐzoun kai tic statistikèc analÔseic

ˆllwn mh fusik¸n susthmˆtwn. Ja anadeÐxoume sto deÔtero kefˆlaio poiˆ

eÐnai h ˆmesh sqèsh thc anˆlushc enìc ˆploÔ empeirikoÔ problhmatoc ìpwc

autì thc mpˆllac me ta M koutiˆ pou jewroÔme ed¸, me ta fusikˆ prob-

l mata ta opoÐa eÐmaste upoqrewmènoi na antimetwpÐsoume me mia statistik 

prosèggish.

1.1 Parˆdeigma Statistik c Anˆlushc: Se poiì

koutÐ eÐnai h mpˆla ?

Ja eisagˆgoume thn ènnoia thc elleÐpousac plhroforÐac kai th statistik  en-

tropÐa pou th metrˆei se èna aplì paradeÐgma katastˆsewn pou emperièqoun

ˆgnoia. Ja upojèsoume ìti èqoume M ìmoia koutiˆ mèsa sta opoÐa

èqei topojethjeÐ mia mpˆla. Den gnwrÐzoume se poiì koutÐ brÐsketai h

mpˆla. Jèloume na orÐsoume thn sunˆrthsh h opoÐa posotikopoieÐ thn ˆgnoiˆ

mac. Sthn aploÔsterh perÐptwsh den upˆrqei kamÐa ˆllh plhroforÐa plhn tou

gegonìtoc ìti h mpˆla brÐsketai mèsa se èna apì ta koutiˆ. Sthn perÐtwsh

aut  ja perigrˆyoume th genik  strathgik  mia statistik c antimet¸pishc

tou probl matoc kai ja anadeiqjoÔn ta basikˆ qarakthristikˆ thc statis-

tik c entropÐac ìpwc prokÔptoun apì aplèc empeirikèc apait seic mac apì th

sunˆrthsh pou posotikopoieÐ thn ˆgnoia. Sth sunèqeia mporoÔme na doÔme

1.1. Parˆdeigma Statistik c Anˆlushc: Se poiì koutÐ eÐnai h mpˆla ? 5

thn pio genik  kai pio endiafèrousa perÐptwsh sthn opoÐa endèqetai na èqoun-

me kˆpoia prìsjeth statistik  plhroforÐa (gia parˆdeigma eÐnai pio pijanì na

brÐsketai h mpˆla sta pr¸ta koutiˆ apì aristerˆ proc ta dexiˆ). H teleutaÐa

aut  perÐptwsh èqei pollˆ koinˆ me tic statistikèc analÔseic pou antisoiqoÔn

sta pio koinˆ jermodunamikˆ probl mata.

1.1.1 AploÔsterh perÐptwsh: GnwrÐzoume mìnon ìti h

mpˆla eÐnai mèsa se èna apì ta M koutiˆ.

Den dÐnetai kammÐa prìsjeth plhroforÐa pèran tou gegonìtoc ìti h mpˆla

brÐsketai mèsa se èna apo ta M koutiˆ. Enac parathrht c, o opoÐoc den

gnwrÐzei se poiì koutÐ topojet jhke h mpˆla, kuriarqeÐtai apì ˆgnoia. H

empeirÐa mac epibˆllei ìti eˆn anoiqjeÐ èna apo ta koutiˆ tuqaÐa, h pijanìthta

na brejeÐ th mpˆla mèsa eÐnai 1/M . Ac prospaj soume na kwdikopoi soume

thn profan  aut  empeirik  diapÐstwsh.

• Pr¸th proteraiìthta opoiasd pote statistik c anˆlush-

c eÐnai h tautopoÐhsh twn prospelˆsimwn (  dunat¸n)

katastˆsewn tou upì exètash sust matoc. Autì prokÔptei

apì touc perisrismoÔc pou orÐzoun to sÔsthma.

• DeÔtero kai kuri¸tero b ma miac statistik c anˆlushc

eÐnai h tautopoÐhsh thc katanom c pijanot twn anˆmesa

stic prospelˆsimec katastˆseic. Ja doÔme sth sunèqeia ìti

me bˆsh thn empeirÐa mac, aut  h katanom  ja prèpei na èqei thn idiìth-

ta na megistopoieÐ thn entropÐa. Epomènwc, isodÔnama, to b ma autì

ègkeitai sthn prospˆjeia tautopoÐhshc thc katanom c pijanot twn pou

megistopoieÐ thn entropÐa me bˆsh to axÐwma Boltzmann - Gibbs pou

anaparistˆ aut  thn empeirik  mac apaÐthsh.

Sthn perÐptwsh tou sust matoc mpˆla mèsa se èna apì ta M koutiˆ kai ta

dÔo b mata eÐnai profan . Efìson h mpˆla eÐnai mÐa, oi prospelˆsimec

katastˆseic tou sust matoc eÐnai h mpˆla na brÐsketai sto kajèna apo ta

M koutiˆ. Epomènwc, to sÔnolo twn prospelˆsimwn katastˆsewn

apoteleÐtai apì M stoiqeÐa,to kajèna antistoiqeÐ se mia diaforetik 

jèsh thc mpˆlac anˆmesa sta M koutiˆ.

Oson aforˆ sto deÔtero b ma, thn tautopoÐhsh thc katanom c twn pijan-

ot twn, eÐnai shmantikì na shmei¸soume akìmh kai sto aplì parˆdeigma pou

mac apasqoleÐ to gegonìc ìti sto tèloc kaloÔmaste na epilèxoume thn katanom 

me bˆsh thn empeirik  mac logik . Enac shmantikìc periorismìc eÐnai ìti

to ˆjroisma twn pijanot twn ìlwn twn prospelˆsimwn katastˆsewn prèpei

6 Kefˆlaio 1. StoiqeÐa JewrÐac PlhroforÐac - Statistik  EntropÐa

na isoÔtai me th monˆda. Autìc eÐnai o periorismìc thc legìmenhc kanon-

ikopoÐhshc twn pijanot twn kai isqÔei gia ìla ta sust mata. Dedomè-

nou ìti den èqoume kamÐa ˆllh plhroforÐa statistikoÔ qarakt ra (p.q. kˆpoia

koutiˆ eÐnai piì pijanˆ klp.), o mìnoc statistikìc periorismìc pou èqoume eÐnai

h kanonikopoÐhsh twn pijanot twn.

Apomènei t¸ra na tautopoi soume thn katanom  twn pijanot twn anˆmesa

stic prospelˆsimec katastˆseic h opoÐa upakoÔei touc statistikoÔc perior-

ismoÔc pou èqoume, dhlad  sthn perÐptws  mac mìnon sthn kanonikopoÐhsh

twn pijanot twn. EÐnai profanèc ìti upˆrqoun ˆpeirec sumbatèc katanomèc

pijanot twn anˆmesa stic prospelˆsimec katastˆseic oi opoÐec eÐnai tètoiec

¸sste to ˆjroisma twn pijanot twn eÐnai h monˆda. Sto shmeÐo autì den è-

qoume kˆpoio formalistikì periorismì o opoÐoc na mac epitrèpei na dialèxoume

anˆmessa stic ˆpeirec autèc katanomèc pijanot twn. EÐmaste upoqrewmènoi

na dialèxoume mia sugkekrimènh katanom  pijanot twn diìti dÔo diaforetikèc

epilogèc katanom¸n pijanot twn antistoiqoÔn se dÔo diaforetikèc eikìnec

tou probl matoc oi opoÐec ja odhg soun kai se diaforetikèc problèyeic. Gia

parˆdeigma, eˆn epilèxoume ìti upˆrqei ekatì toic ekatì pijanìthta na broÔme

thn mpˆla sto pr¸to koutÐ kai mhdèn pijanìthta se ìla ta upìloipa èqoume

kˆnei mia epilog  katanom c pijanot twn h opoÐa eÐnai sumbat  me ton perior-

ismì thc kanonikopoÐhshc. An ìmwc epilèxoume pen nta toic ekatì pijanìthta

na brÐsketai h mpˆla mèsa sto pr¸to koutÐ, pen nta toic ekatì pijanìthta

na brÐsketai sto teleutaÐo koutÐ kai mhdèn pijanìthta se ìla ta upìloipa è-

qoume epÐshc kˆnei mia sumbat  epilog  katanom c pijanot twn. Oi dÔo autèc

eikìnec eÐnai entel¸c diaforetikèc perièqontac h pr¸th mhdenik  ˆgnoia en¸

h deÔterh peperasmènh ˆgnoia.

Gia na bgoÔme apì to adièxodo thc Ôparxhc ˆpeirou arijmoÔ sumbat¸n katanom¸n,

eÐmaste upoqrewmènoi na epikalesjoÔme èna prìsjeto empeirikì krit rio. H

empeirik  mac logik  epibˆllei me bˆsh ta dedomèna na jew-

r soume ìti ìlec oi prospelˆsimec katastˆseic èqoun thn Ðdi-

a pijanìthta na sumboÔn. ParathroÔme ìti aut  h katanom 

pijanot twn antistoiqeÐ sth mègisth ˆgnoia. H epilog  thc isopÐ-

janhc katanom c eÐnai h mình pou den prosjètei teqnhèntwc plhroforÐa sto

sÔsthma, h opoÐa den upˆrqei ston orismì tou probl matoc. Opoiad pote

ˆllh katanom  eˆn epilegìtan ja isodunamoÔse sthn pragmatikìthta me thn

paramìrfwsh tou arqikoÔ mac probl matoc.

Dedomènou ìti to ˆjroisma ìlwn twn pijanot twn isoÔtai me th monˆda èqoume

telikˆ:

∑
M ∑
M
1
Pi = =1 (1.1.1)
M
i i
1.1. Parˆdeigma Statistik c Anˆlushc: Se poiì koutÐ eÐnai h mpˆla ? 7

Par' ìlo pou sthn apl  perÐptws  mac h epilog  thc isopijan c katanom c

eÐnai profan c, sthn pio genik  perÐptwsh h epilog  thc swst c katanom -

c pijanot twn mporeÐ na eÐnai exairetikˆ polÔploko prìblhma. Odhgìc gia

thn epilog  aut  ja eÐnai h parat rhsh pou mìlic kˆname: Den ja prèpei

h epilog  thc katanom c pijanot twn pou kˆnoume na prosjètei plhroforÐa

teqnhèntwc sto sÔsthma. Prèpei loipìn h epilog  thc katanom c na anti-

stoiqeÐ sth mègisth dunat  ˆgnoia. Gia na eÐmaste se jèsh na epilèxoume

susthmatikˆ thn katanom  aut , eÐnai aparaÐthto na èqoume mia susthmatik 

katagraf  thc ˆgnoiac, kai bèbaia na èqoume mia èkfrash thc entropÐac

(thc sunˆrthshc pou katametrˆ thn ˆgnoia) san sunˆrthsh

thc katanom c pijanot twn. Mìnon ètsi eÐnai dunatìn na brejeÐ susth-

matikˆ h katanom  pijanot twn h opoÐa megistopoieÐ thn elleÐpousa plhrhfhrÐ-

a. Autì anadeiknÔei th shmasÐa thc entropÐac se kˆje statistik  anˆlush.

Gia to aplì parˆdeigma thc mpˆlac me ta M koutiˆ, ja doÔme sth sunèqeia

p¸c mporeÐ na orisjeÐ mia sunˆrthsh I(M ) h opoÐa na posotikopoieÐ thn
elleÐpousa plhroforÐa. EÐnai profanèc ìti h elleÐpousa plhroforÐa prèpei

na eÐnai sunˆrthsh tou arijmoÔ twn kouti¸n M . Gia mia tètoia sunˆrthsh

apaitoÔme na isqÔoun ta akìlouja:

• An upˆrqei mìnon èna koutÐ, tìte I(1) = 0. Autì eÐnai pro-

fanèc, afoÔ h mpˆla ja brÐsketai upoqreawtikˆ s' autì to koutÐ opìte

den upˆrqei elleÐpousa plhroforÐa.

• I(M1 ) > I(M2 ) efìson isqÔei M1 > M2 . 'Oso auxˆnetai o ari-

jmìc twn kouti¸n, tìso auxˆnetai h elleÐpousa plhrhfhrÐa.

• H plhroforÐa pou apoktˆtai stadiakˆ prèpei na prostÐjetai akìmh kai

ìtan èqoume na antimetwpÐsoume sÔnjeta (me th statistik  ènnoia) gegonì-

ta. MporeÐ na apodeiqjeÐ ìti h apaÐthsh aut  epibˆllei sthn ousÐa thn

logarijmik  exˆrthsh

Oi pio pˆnw periorismoÐ epibˆlloun thn akìloujh sunarthsi-

ak  dom  I(M) = k ln(M).

1.1.2 Genik  perÐptwsh: Anomoiìmorfh katanom  pijan-

ot twn

Upojètoume t¸ra ìti upˆrqei prìsjeth statistik  plhroforÐa. Den

eÐnai plèon isopijanèc oi prospelˆsimec katastˆseic ìpwc prohgoumènwc al-

lˆ upˆrqei mia (anomoiìmorfh) katanom  pijanot twn. Sto parˆdeigmˆ thc

mpˆlac me ta M koutiˆ, mporoÔme na upojèsoume ìti h pijanìthta na broÔme

8 Kefˆlaio 1. StoiqeÐa JewrÐac PlhroforÐac - Statistik  EntropÐa

th mpˆla se kˆje èna apo ta koutiˆ exartˆtai kai apì th jèsh tou koutioÔ.

Epomènwc, se kˆje mÐa apì tic M prospelˆsimec katastˆseic (pou onomˆzoume

kai gegonìta) antistoiqeÐ kai mia pijanìthta Pi na brÐsketai to sÔsthma sthn
katˆstash aut . Dedomènou ìti eˆn h mpˆla brÐsketai mèsa se èna apì ta

koutiˆ, den mporeÐ sugqrìnwc na brÐsketai kai se kˆpoio ˆllo, oÔte ephreˆzei

thn pijanìthta na brÐsketai se kˆpoio ˆllo koutÐ mia ˆllh forˆ, lème ìti oi

prospelˆsimec katastˆseic eÐnai anexˆrthtec.

'Estw M gegonìta, me pijanìthtec P1 , P2 , . . ., PM 1, gia tic

∑M
anexˆrthta

opoÐec isqÔei
i P i = 1. AnazhtoÔme mÐa katˆllhlh sunˆrthsh IM ({Pi })
h opoÐa na katametrˆ thn elleÐpousa plhroforÐa .
2 EÐnai profanèc ìti ja

eÐnai sunˆrthsh thc katanom c twn pijanot twn {Pi } ≡ P1 , P2 , ..., PM de-

domènou ìti diaforetikèc katanomèc antistoiqoÔn se diaforetik  elleÐpousa

plhroforÐa. Apì thn IM ({Pi }) apaitoÔme na ikanopoieÐ ta akìlouja:

• Prèpei h IM ({Pi }), na eÐnai suneq c sunˆrthsh twn Pi . Den

uppˆrqei lìgoc na anamènoume asunèqeiec thc elleÐpousac plhroforÐac

wc proe thn katanom  twn pijanot twn. Epiplèon, dedomènou ìti ja

prèpei na brejeÐ h katanom  pou megistopoieÐ th sunˆrthsh aut , ja

prèpei na eÐnai kai paragwgÐsimh.

• Prèpei h IM ({Pi }) na eÐnai summetrik  katˆ thn antallag 

twn Pi . Autì shmaÐnei ìti opoiad pote kai an eÐnai h seirˆ twn kouti¸n,

h elleÐpousa plhroforÐa pou antistoiqeÐ se mia sugkekrimènh katanom 

pijanot twn eÐnai Ðdia. Gia parˆdeigma, h katanom  pijanot twn katˆ

thn opoÐa upˆrqei pen nta toic ekatì pijanìthta h mpˆla na brÐske-

tai sto pr¸to koutÐ, pen nta toic ekatì pijanìthta na brÐsketai sto

deÔtero koutÐ kai mhdèn pijanìthta na brÐsketai se opoiod pote apì ta

upìloipa koutiˆ emperièqei thn Ðdia ellèipousa plhroforÐa me opoiad -

pote katanom  pou antistoiqeÐ se pen nta toic ekatì pijanìthta se dÔo

opoiad pote koutiˆ (parˆdeigma to trÐto kai to teleutaÐo) kai mhdèn se

ìla ta upìloipa.

• 'Otan èqoume isopÐjana gegonìta, me pijanìthtec Pi = 1

M,
1 1 1
prèpei h sunˆrthsh f (M) = IM ( M , M, . . . , M ), na eÐnai aÔx-

ousa sunˆrthsh tou M . Profan¸c ìtan ta gegonìta eÐnai isopÐ-

jana ìpwc sthn prohgoÔmenh upoenìthta, ìso perissìtera eÐnai ta k-

outiˆ, tìso perissìterh eÐnai kai h elleÐpousa plhroforÐa.

1
oi pijanìthtec Pi den eÐnai en gènnei Ðsec metaxÔ touc
2
Prìkeitai gia mia sunˆrthsh poll¸n metablht¸n, me tìsec metablhtèc Pi ìsec kai oi

prospelˆsimec katastˆseic: IM ({Pi }) ≡ IM (P1 , P2 , ..., PM )

1.2. Statistik  EntropÐa 9

• Prèpei h morf  thc sunˆrthshc I(n) na eÐnai tètoia, ¸-

ste na exasfalÐzei thn prosjetikìthta thc plhroforÐac.

Dhlad , kˆje kainoÔria plhroforÐa pou lambˆnoume gia to sÔsthma,

ja prèpei na prostÐjetai sthn  dh upˆrqousa .

3 H apˆithsh aut  mazÐ

kai me tic prohgoÔmenec epibˆllei th logarijmik  dom .

EÐnai dunatì na apodeiqjeÐ ìti h sunˆrthsh IM ({Pi }), pou ikanopoieÐ

tic parapˆnw apait seic, èqei th morf :

∑
M
IM ({Pi }) ≡ IM (P1 , P2 , . . . , PM ) = −k Pi ln(Pi ). (1.1.2)

i=1

1.2 Statistik  EntropÐa

H sunˆrthsh IM ({Pi }) h opoÐa katametrˆ thn elleÐpousa plhroforÐa, onomˆze-

tai Statistik  EntropÐa tou sust matoc. Lìgw aut c thc onomasÐac,

ja metonomˆsoume th sunˆrthsh IM se SM , ¸ste na gÐnei ˆmesa antilhpt  h

sÔndesh me th Statistik  Fusik  kai th jermodunamik .

∑
M
SM ({Pi }) = −k Pi ln(Pi ). (1.2.1)

i=1

Sto trÐto kefˆlaio ja doÔme ìti eÐnai dunat  h tautopoÐhsh thc statis-

tik c entropÐac fusik¸n susthmˆtwn me th jermodunamik  entropÐa, opìte

h k prèpei ja tautopoihjeÐ me th stajerˆ Boltzmann pou isoÔtai me k =

1.38 · 10−23 JK −1 . H entropÐa sth statistik  fusik  ja èqei tic
fusikèc diastˆseic pou thc prosdÐdei h stajerˆ Boltzmann.

Lìgw thc tautopoÐhshc thc sunˆrthshc pou metrˆ thn elleÐpousa plhroforÐa

fusik¸n susthmˆtwn me thn fusik  posìthta pou  tan  dh gnwst  wc en-

tropÐa sth jermodunamik , epikrˆthse h onomasÐa entropÐa gia th sunˆrthsh

aut  akìmh kai gia mh fusikˆ sust mata sta plaÐsia thc jewrÐac thc plhro-

forÐac.

1.2.1 Idiìthtec thc Statistik c EntropÐac

H statistik  entropÐa enìc sust matoc, eÐte prìkeitai gia fusikì sÔsthma

eÐte prìkeitai gia kˆpoio ˆllo statistikì sÔsthma, upakoÔei tic parakˆtw

idiìthtec:

3
Na shmeiwjeÐ sto shmeÐo autì ìti eˆn dÔo gegonìta èqoun to kajèna pijanìthta P1
kai P2 antÐstoiqa, tìte h pijanìthta na sumboÔn tautìqrona kai ta dÔo isoÔtai me P1 × P2 .
10 Kefˆlaio 1. StoiqeÐa JewrÐac PlhroforÐac - Statistik  EntropÐa

• H entropÐa eÐnai summetrik  katˆ thn antallag  twn pi-

janot twn Pi .

S(P1 , . . . , Pi , . . . , Pj , . . . , PM ) = S(P1 , . . . , Pj , . . . , Pi , . . . , PM ).

• S ≥ 0, gia opoiesd pote timèc twn pijanot twn Pi . Dhlad 

h elleÐpousa plhroforÐa eÐna   mhdèn (eˆn mÐa apì tic prospelˆsimec

katastˆseic èqei ekatì toic ekatì pijanìthta)   jetik  prˆgma to opoÐo

eÐnai profanèc.

• H entropÐa parousiˆzei elˆqisto ìtan isqÔoun: Pimin = 1

kai tautìqrona Pi̸=imin = 0. Se aut n thn perÐptwsh isqÔei:

S(0, 0, . . . , 1, . . . , 0) = 0.

Mìnon sthn perÐptwsh aut  h elleÐpousa plhroforÐa eÐnai mhdenik .

• H entropÐa èqei èna mègisto pou antistoiqeÐ sthn isopi-

jan  katanom . Gia na broÔme to mègisto, ja qrhsimopoi soume th

mèjodo twn pollaplassiast¸n Lagrange

∑. Jèloume na broÔme
∑M to mègis-
to thc entropÐac, S , upì ton periorismì M P
i=1 i = 1 ⇒ i=1 Pi −1 = 0.
OrÐzoume mÐa sunˆrthsh Υ, h opoÐa enswmat¸nei ton prohgoÔmeno pe-

riorismì, wc akoloÔjwc:

( )
∑
M
Υ({Pi }) = S({Pi }) − λ Pi − 1 .
i=1

ìpou λ, o pollaplassiast c Lagrange. H elaqistopoÐhsh thc sunˆrthsh-

c Υ, ja mac d¸sei to mègisto thc entropÐac. 'Eqoume loipìn:

∂Υ
= −k (ln Pi + 1) − λ = 0 ⇒
∂Pi
λ
ln Pi = −1 − = Stajerˆ.
k
∑M
Sunep¸c Pi = C . Apì th sqèsh i=1 Pi = 1, prokÔptei Pi = 1/M .
Ara, to mègisto thc entropÐac lambˆnetai gia isopijanˆ

gegonìta kai isoÔtai me Smax = k ln M.

• H sunˆrthsh SM ({Pi = 1/M}) = Smax , eÐnai aÔxousa sunˆrthsh

tou M. To eÐdame kai sthn prohgoÔmenh upoenìthta ìti sthn isopi-

jan  katanom  h elleÐpousa plhroforÐa eÐnai megalÔterh ìtan auxˆnei

o arijmìc twn isopijan¸n katastˆsewn.

1.2. Statistik  EntropÐa 11

• H entropÐa qarakthrÐzetai apì thn idiìthta thc pros-

jetikìthtac. 'Estw ìti èqoume dÔo diaforetikˆ anexˆrthta sÔnola

′
gegonìtwn, me pijanìthtec i kai P Pi
. Se aut n thn perÐptwsh, èqoume

sÔnjeta gegonìta, twn opoÐwn h pijanìthta dÐnetai apì to ginìmeno

′
P × Pi
i . H entropÐa tou sust matoc, dÐnetai apì th sqèsh:

′
∑
M ∑
N
′ ′
S({Pi , Pj }) = −k Pi · Pj ln(Pi · Pj )
i=1 j=1

∑
M ∑
N
′ ′
= −k Pi · Pj [ln(Pi ) + ln(Pj )]
i=1 j=1
 (M )  
∑N
′
∑ ∑
M ∑
N
′ ′
= −k  Pj Pi ln Pi + Pi  Pj ln Pj  .
j=1 i=1 i=1 j=1

Sthn perÐptwsh pou ta dÔo sÔnola apoteloÔntai apì isopÐjana gegonì-

ta, h entropÐa lambˆnei thn apl  prosjetik  morf :

′ ′
S({Pi , Pj }) = S({Pi }) + S({Pj }). (1.2.2)

Sthn perÐptwsh pou ta dÔo sÔnola, den eÐnai anexˆrthta,

upˆrqei susqetismìc. H Ôparxh susqetismoÔ, prokaleÐ

thn upo-prosjetikìthta. Dhlad , den isqÔei h sqèsh

(1.2.2), allˆ h anisìthta:

′ ′
S({Pi , Pj }) ≤ S({Pi }) + S({Pj }). (1.2.3)

O susqetismìc, auxˆnei to posostì thc plhroforÐac,

mei¸nontac thn entropÐa.

• Gia thn entropÐa isqÔei h Anisìthta Kurtìthtac ( concavity). Jew-

roÔme ìti èqoume dÔo sÔnola pijanot twn, pou perigrˆfoun to Ðdio sÔno-

lo twn dunat¸n gegonìtwn. Onomˆzoume to èna sÔnolo pijanot twn wc

′ ′ ′
P P
1, 2, ... P
, M kai to ˆllo wc 1 , 2 , ,P P . . . PM
. Katìpin, jewroÔme

èna pragmatikì arijmì λ gai ton opoÐo isqÔei 0 < λ < 1. OrÐzoume mÐa

nèa katanom  (sÔnolo pijanot twn), me ton akìloujo trìpo:

′′ ′
Pi = λPi + (1 − λ)Pi .

MporeÐ na deiqjeÐ, ìti gia th nèa katanom  isqÔei h sqèsh:

12 Kefˆlaio 1. StoiqeÐa JewrÐac PlhroforÐac - Statistik  EntropÐa

′′ ′
S({Pi }) > λS({Pi }) + (1 − λ)S({Pj }). (1.2.4)

1.2.2 SuneqeÐc Katanomèc Pijanìthtac

Wc ed¸, asqolhj kame me diakritèc katanomèc pijanìthtac. Sthn perÐptwsh

pou èqoume suneqeÐc katanomèc pijanìthtac, h entropÐa èqei mÐa diaforetik 

morf . Gia na exˆgoume thn exÐswsh gia thn entropÐa, sth suneq  perÐptwsh,

jewroÔme èna diˆsthma (α, β), sto opoÐo orÐzetai h suneq c katanom  pi-

janìthtac D(x). 'Epeita, qwrÐzoume to diˆsthma se M tm mata ∆x. OrÐzoume

wc xi , ta mèsa twn parapˆnw tmhmˆtwn, ìpou i = 1 . . . M . To eÔroc twn tmh-
mˆtwn, den eÐnai en gènei to Ðdio. H katanom  tou eÔrouc twn tmhmˆtwn mporeÐ

na perigrafeÐ apì mÐa sunˆrthsh f (xi ). Eidikìtera, to eÔroc kˆje tm matoc,

dÐnetai apì th sqèsh:

∆xi = εf (xi ), (1.2.5)

ìpou ε ènac pragmatikìc arijmìc, pou apoteleÐ to eÔroc twn upodiasthmˆtwn,

ìtan autˆ isapèqoun. O arijmìc ε teÐnei sto mhdèn kai h tim  tou exartˆtai

apì thn akrÐbeia twn metr sewn pou ja ektelèsoume sto sÔsthma.

EpÐshc, jewroÔme ìti h puknìthta pijanìthtac se kˆje upodiˆsthma, eÐnai

stajer , kai Ðsh me thn tim  thc katanom c sto mèso tou diast matoc xi .
Dhlad , gia tic pijanìthtec Pi , isqÔei:

Pi = D(xi )∆xi = P (xi )ε.

H diakritopoÐhsh tou diast matoc (α, β), mac epitrèpei na upologÐsoume th

zhtoÔmenh sqèsh gia thn entropÐa, qrhsimopoi¸ntac thn exÐswsh

∑
M
SM (P1 , P2 , . . . , PM ) = −k Pi ln(Pi ). (1.2.6)

i=1

Sugkekrimèna èqoume:

∑
M
S = −k D(xi )εf (xi ) ln[D(xi )εf (xi )]
i=1
∑M ∑
M
= −k D(xi )εf (xi ) ln[D(xi )f (xi )] − k ρ(xi )εf (xi ) ln ε.
(1.2.7)

i=1 i=1
1.2. Statistik  EntropÐa 13

Lìgw tou ìti h katanom  thc pijanìthtac eÐnai suneq c, den mporoÔme na

orÐsoume thn entropÐa katˆ apìluth tim . Autì ofeÐletai, sto ìti h aÔxhsh

thc akrÐbeiac thc mètrhshc auxˆnei thn entropÐa. MporoÔme na orÐsoume

mìno th sqetik  entropÐa. H sqetik  entropÐa Se, orÐzetai apì th sqèsh:

∑
M ∑
M
Se = −k D(xi )εf (xi ) ln[D(xi )f (xi )] = −k D(xi )∆(xi ) ln[D(xi )f (xi )]
i=1 i=1
(1.2.8)

Sto ìrio lim ∆xi → 0, to kˆje diˆsthma gÐnetai apeirostì. Telikˆ prokÔptei:

∫
e
S = −k dxD(x) ln[D(x)f (x)]. (1.2.9)

An jewr soume ìti ìla ta upodiast mata èqoun to Ðdio eÔroc, dhlad  f (x) =

1, katal goume sth sqèsh:

∫
Se = −k dxD(x) ln[D(x)]. (1.2.10)
14 Kefˆlaio 1. StoiqeÐa JewrÐac PlhroforÐac - Statistik  EntropÐa
Kefˆlaio 2

Majhmatikìc Formalismìc
Kbantomhqanik c

Mia diakrit  omˆda apì kets, {| ui ⟩} eÐnai orjokanonik  eˆn ta kets upakoÔoun
sth sqèsh:

⟨ui | uj ⟩ = δij (2.0.1)

Mia suneq c omˆda apì kets, {| wα ⟩} eÐnai orjokanonik  eˆn ta kets upakoÔ-

oun sth sqèsh:

⟨wα | wα′ ⟩ = δ(α−α′ ) (2.0.2)

MÐa diakrit  omˆda {| ui ⟩} ,   mÐa suneq c omˆda {| wα ⟩} apoteleÐ mÐa

bˆsh, eˆn kˆje ket, | ψ⟩ ∈ E èqei èna monadikì anˆptugma pˆnw sta {| ui ⟩}
  ta {| wα ⟩}, antÐstoiqa.

∑
| ψ⟩ = ci | ui ⟩ ⇒ ⟨uj | ψ⟩ = cj (2.0.3)

i
∫
| ψ⟩ = dα c(α) | wα ⟩ ⇒ ⟨wα′ | ψ⟩ = c(α′ ) (2.0.4)

An ta {| ui ⟩}   ta {| wα ⟩}, apoteloÔn mÐa orjokanonik  bˆsh, tìte isqÔei:

∑
P{ui } = | ui ⟩⟨ui | =1 (2.0.5)
∫ i
P{wα } = dα | wα ⟩⟨wα | = 1 (2.0.6)

An λ eÐnai ènac migadikìc arijmìc ( λ ∈ C ), isqÔoun ta akìlouja:

15
16 Kefˆlaio 2. Majhmatikìc Formalismìc Kbantomhqanik c

1. | ψ⟩λ = λ | ψ⟩ (2.0.7)

2. ⟨ψ | λ = λ⟨ψ | (2.0.8)

3.  | ψ⟩λ = λ | ψ⟩ (2.0.9)

4. ⟨ϕ | λ | ψ⟩ = λ⟨ϕ | ψ⟩ (2.0.10)

Telestèc

Â
| ϕ⟩ →| ψ⟩   | ψ⟩ = Â | ϕ⟩

Metajèthc dÔo telest¸n  kai B̂ :

[Â, B̂] = Â · B̂ − B̂ · Â (2.0.11)

Je¸rhma 1:

An [Â, B̂] = 0 kai  | ψ⟩ = α | ψ⟩ , tìte | ϕ⟩ = B̂ | ψ⟩ eÐnai epÐshc idiodiˆnusma

tou Âme thn Ðdia idiotim  α .

Je¸rhma 2:

An [Â, B̂] = 0 kai

{
 | ψ1 ⟩ = α1 | ψ1 ⟩
(2.0.12)
 | ψ2 ⟩ = α2 | ψ2 ⟩

ìpou α1 ̸= α2 , tìte ⟨ψ1 | B̂ | ψ2 ⟩ .

Je¸rhma3:

An [Â, B̂] = 0, tìte mporoÔme na broÔme mÐa orjokanonik  bˆsh

tou q¸rou twn katastˆsewn, pou na apoteleÐtai apì koinˆ id-

iodianÔsmata twn  kai B̂.

'Otan [Â, B̂] = 0, ta megèjh  kai B̂ onomˆzontai sumbatˆ kai m-

poroÔn na metrhjoÔn tautìqrona, me jewrhtikˆ ˆpeirh akrÐbeia.

'Otan [Â, B̂] ̸= 0, ta megèjh  kai B̂ onomˆzontai asumbatˆ kai

isqÔei h arq  Abebaiìthtac tou Heisenberg:

 17

1
∆ · ∆B̂ ≥ | ⟨[Â, B̂]⟩ | (2.0.13)
2
ìpou √
∆ = ⟨Â2 ⟩ − ⟨Â⟩2 kai ⟨Â⟩ = ⟨ψ |  | ψ⟩ (2.0.14)

Idiìthtec Metajet¸n

1. [Â, B̂] = −[B̂, Â] (2.0.15)

2. [Â, (B̂ + Ĉ)] = [Â, B̂] + [Â, Ĉ] (2.0.16)

3. [Â, B̂ Ĉ] = [Â, B̂]Ĉ + B̂[Â, Ĉ] (2.0.17)

4. [Â, B̂]† = [B̂ † , † ] (2.0.18)

5. [Â, [B̂, Ĉ]] + [B̂, [Ĉ, Â]] + [Ĉ, [Â, B̂]] = 0 (2.0.19)

ErmitianoÐ Telestèc

O Ermitianìc Suzug c, enìc telest  Â, orÐzetai apì th sqèsh:

⟨ϕ |  | ψ⟩ = ⟨ψ | † | ϕ⟩∗ (2.0.20)

Sto ket  | ψ⟩ antistoiqeÐ to bra ⟨ψ | † .

'Enac telest c eÐnai ermitianìc, ìtan isqÔei:

 = † (2.0.21)

⇒ ⟨Â⟩ = ⟨Â⟩∗ .
⇒ Oi idiotimèc enìc ermitianoÔ telest  eÐnai pragmatikèc.

⇒ Oi idiosunart seic pou antistoiqoÔn se diaforetikèc idiotimèc, eÐnai or-

jog¸niec metaxÔ touc.

Gia ìlouc touc telestèc, isqÔoun:

( )†
† =  (2.0.22)

( )†
λ = λ∗ † (λ ∈ C) (2.0.23)

( + B̂)† = † + B̂ † (2.0.24)

( )†
ÂB̂ = B̂ † † (2.0.25)
18 Kefˆlaio 2. Majhmatikìc Formalismìc Kbantomhqanik c

MonadiaÐoi Telestèc

'Enac telest c onomˆzetai monadiaÐoc ( Unitary ), ìtan isqÔei:

Û −1 = Û † (2.0.26)

O parapˆnw orismìc, sunepˆgetai:

Û † Û = Û Û † = 1 (2.0.27)

Eˆn ènac telest c eÐnai monadiaÐoc, isqÔoun:

{
| ψ1′ ⟩ = Û | ψ1 ⟩
⇒ ⟨ψ1′ | ψ2′ ⟩ = ⟨ψ1 | ψ2 ⟩ (2.0.28)
| ψ2′ ⟩ = Û | ψ2 ⟩
O monadiaÐoc metasqhmatismìc pou antistoiqeÐ se ènan mona-

diaÐo telest  Û DiathreÐ to Eswterikì Ginìmeno (kai ˆra thn

kanonikopoÐhsh) sto q¸ro twn katastˆsewn E.

Eˆn o telest c  eÐnai ermitianìc, tìte o telest c T̂ = ei , eÐnai monadiaÐoc.

Autì mporeÐ na deiqjeÐ wc akoloÔjwc:

†
T̂ † = e−i = e−i (2.0.29)

(2.0.30)

T̂ † T̂ = e−i ei = 1 (2.0.31)

T̂ T̂ † = ei e−i = 1 (2.0.32)

Anaparˆstash Telest¸n me M trec

 
A11 A12 · · · A1j ···
 A21 A22 · · · A2j ··· 
 
 .. . . . 
Aij = ⟨ui | Â | uj ⟩ =  (2.0.33)
. .. . .
.
 . . . .

 Ai1 Ai2 · · · Aij ··· 
 
. . .. . ..
. . . . .
. . .
 
α′
 − − − − → 
 . 
 | . 
′  .

A(α, α ) = ⟨wα | Â | wα′ ⟩ =  . (2.0.34)
 | .
. 
 
 | α ··· ··· Aα,α′ 
↓
 19

( )
† = Âij∗ (2.0.35)
ij
( )
† ∗
= Â(α,α ′) (2.0.36)
(α,α′ )

Pernˆme apì ton  ston † antallˆssontac grammèc me st lec kai èpeita

paÐrnontac touc migadikoÔc suzugeÐc twn stoiqeÐwn.

Ta diag¸nia stoiqeÐa enìc ermitianoÔ telest  eÐnai pˆnta pragmatikoÐ arijmoÐ.

Gia èna monadiaÐo telest , to ˆjroisma twn ginomènwn twn stoiqeÐwn mÐac

st lhc kai twn suzug¸n migadik¸n twn stoiqeÐwn mÐac ˆllhc st lhc, eÐnai:

• Mhdèn eˆn oi st lec eÐnai diaforetikèc.

• 'Ena eˆn den eÐnai.

'Iqnoc Telest 

'Iqnoc, eÐnai to ˆjroisma twn diag¸niwn stoiqeÐwn thc m trac pou anaparistˆ

ènan telest :
{ } ∑
T r  = ⟨ui |  | ui ⟩ (2.0.37)

i
{ } ∫
T r  = dα⟨wα |  | wα ⟩ (2.0.38)

To Ðqnoc enìc telest  Â den exartˆtai apì th bˆsh sthn opoÐa anaparistˆtai
o telest c.

Idiìthtec tou Ðqnouc:

( ) ( )
T r ÂB̂ = T r B̂ Â (2.0.39)

( ) ( ) ( )
T r ÂB̂ Ĉ = T r B̂ Ĉ Â = T r Ĉ ÂB̂ (2.0.40)

Anaparˆstash Jèshc

'Otan endiaferìmaste gia th jèsh enìc swmatidÐou, profan¸c dialègoume th

bˆsh pou apoteloÔn oi idiosunart seic tou telest  jèshc. EÐnai mÐa suneq c

bˆsh, tètoia ¸ste:

X̂ | wx ⟩ = x | wx ⟩ (2.0.41)
20 Kefˆlaio 2. Majhmatikìc Formalismìc Kbantomhqanik c

h opoÐa sun jwc grˆfetai san:

X̂Ψ(x) = xΨ(x) (2.0.42)

Me ton idiìmorfo sumbolismì thc anaparˆstashc jèshc, èqoume:

∫ +∞
⟨ϕ | ψ⟩ = dxϕ∗ (x)ψ(x) (2.0.43)
−∞
∫ +∞
⟨ψ | ψ⟩ = dx | ψ(x) |2 = 1 kanonikopoÐhsh thc ψ (2.0.44)
−∞
∫ +∞
⟨Â⟩ = ⟨ψ | Â | ψ⟩ = dxψ ∗ (x)Âψ(x) (2.0.45)
−∞
apì ìpou prokÔptei:

∫ +∞
⟨X̂⟩ = −∞ dxψ ∗ (x)X̂ψ(x) (2.0.46)

(2.0.47)
∫ +∞
= −∞ dxψ ∗ (x)xψ(x) (2.0.48)

GnwstoÐ Telestèc sthn Anaparˆstash Jèshc

Telest c Jèshc : X̂Ψ(x) = xΨ(x) (2.0.49)

Telest c Orm c : P̂ Ψ(x) = −i~ ∂x

∂
Ψ(x) (2.0.50)
{ 2 2 }
~ ∂
Qamiltonian  (1-D) : ĤΨ(x) = − 2m ∂x 2 + V (x) Ψ(x)(2.0.51)
{ 2 }
~ ⃗2
Qamiltonian  (3-D) : ĤΨ(⃗r) = − 2m ∇ + V (⃗r) Ψ(⃗r)(2.0.52)
Troqiak  Stroform  : L̂ = ⃗rˆ × p⃗ˆ (2.0.53)

me sunist¸sec : (2.0.54)
( )
L̂x = ŷ p̂z − ẑ p̂y ⇒ L̂x Ψ(⃗r) = −i~ y ∂z
∂
− z ∂y
∂
Ψ(⃗r) (2.0.55)
( ∂ )
L̂y = ẑ p̂x − x̂p̂z ⇒ L̂y Ψ(⃗r) = −i~ z ∂x − x ∂z
∂
Ψ(⃗r) (2.0.56)
( )
L̂z = x̂p̂y − ŷ p̂x ⇒ L̂z Ψ(⃗r) = −i~ x ∂y
∂
− y ∂x
∂
Ψ(⃗r) (2.0.57)
Kefˆlaio 3

Axi¸mata thc
Kbantomhqanik c

AxÐwma 1

Thn stigm  t0 h katˆstash tou sust matoc orÐzetai apì èna ket | Ψ(t0 )⟩ pou

an kei sto q¸ro twn katastˆsewn E.

AxÐwma 2

Kˆje metr simh posìthta perigrˆfetai apì ènan telest  Âpou dra mèsa sto

q¸ro E. Autìc o telest c mÐa parathr simh posìthta ( observable ).

AxÐwma 3

To mìno dunatì apotèlesma thc mètrhshc miac fusik c posìthtac eÐnai mÐa

apì ti idiotimèc tou telest  pou antistoiqeÐ sth fusik  aut  posìthta.

AxÐwma 4

a. PerÐptwsh diakritoÔ mh ekfulismènou fˆsmatoc:

'Otan metrˆme mÐa fusik  posìthta pˆnw se mia kanonikopoihmènh katˆstash

| Ψ⟩ , h pijanìthta P (αn ) na pˆroume th mh ekfulismènh idiotim  αn tou

telest  Â pou antistoiqeÐ, eÐnai:

P (αn ) =| ⟨un | Ψ⟩ |2 (3.0.1)

21
22 Kefˆlaio 3. Axi¸mata thc Kbantomhqanik c

ìpou un eÐnai to kanonikopoihmèno idiodiˆnusma tou  pou antistoiqeÐ sthn

idiotim  αn .

b. PerÐptwsh diakritoÔ ekfulismènou fˆsmatoc:

'Otan h fusik  posìthta metrˆtai pˆnw se mÐa kanonikopoihmènh katˆstash

| Ψ⟩ , h pijanìthta P (αn ) na pˆroume (san apotèlesma mètrhshc) thn idiotim 

αn tou telèst  Â pou antistoiqeÐ eÐnai:

∑
gn
P (αn ) = | ⟨ui | Ψ⟩ |2 (3.0.2)

i=1

ìpou gn eÐnai o bajmìc ekfulismoÔ thc idiotim c αn kai {| uni ⟩} i = 1, 2, . . . , gn

( )

eÐnai èna orjokanonikì sÔnolo dianusmˆtwn to opoÐo apoteleÐ bˆsh ston upì-

qwro E pou antistoiqeÐ sthn idiotim  Â .

g. PerÐptwsh suneqoÔc mh ekfulismènou fˆsmatoc:

'Otan h fusik  posìthta metrˆtai pˆnw se èna sÔsthma to opoÐo brÐsketai

sthn kanonikopoihmènh katˆstash | Ψ⟩ , h pijanìthta P (α) na pˆroume èna

apotèlesma thc mètrhshc metaxÔ α kai α + dα , isoÔtai me:

dP (α) =| ⟨wα | Ψ⟩ |2 dα (3.0.3)

ìpou | wα ⟩ eÐnai to idiodiˆnusma pou antistoiqeÐ sthn idiotim  α tou parathr -

simou telest  Â pou antistoiqeÐ sth fusik  posìthta pou metrˆme.

AxÐwma 5

Eˆn h mètrhsh mÐac fusik c posìthtac sthn katˆstash | Ψ⟩ dÐnei to apotè-

lesma αn , h katˆstash tou sust matoc amèswc metˆ th mètrhsh eÐnai h

kanonikopoihmènh probol :

P̂n | Ψ⟩
√ (3.0.4)

⟨Ψ | P̂n | Ψ⟩

thc | Ψ⟩ pˆnw ston upìqwro E pou antistoiqeÐ sthn idiotim  αn tou telest 

 o opoÐoc antistoiqeÐ sth metr simh fusik  posìthta.

AxÐwma 6
 23

H exèlixh sto qrìno tou dianÔsmatoc katˆstashc | Ψ(t)⟩ kubernˆtai apì thn

exÐswsh Schrödinger:

d
i~ | Ψ(t)⟩ = Ĥ(t) | Ψ(t)⟩ (3.0.5)
dt

ìpou Ĥ(t) eÐnai o telest c pou antistoiqeÐ sthn olik  enèrgeia tou sust matoc

(Qamiltonian ).
24 Kefˆlaio 3. Axi¸mata thc Kbantomhqanik c
Kefˆlaio 4

Qr sh tou exwterikoÔ

ginomènou sthn
Kbantomhqanik 

Exwterikì ginìmeno   Tanustikì ginìmeno   ginìmeno

Kronecker

IsqÔei:

E = E1 ⊗ E 2 (4.0.1)

eˆn isqÔoun ta akìlouja:

| ϕ(1)⟩ ∈ E1 (4.0.2)

| χ(2)⟩ ∈ E2 (4.0.3)

•
| ϕ(1)⟩ ⊗ | χ(2)⟩ =| χ(2)⟩ ⊗ | ϕ(1)⟩ ∈ E (4.0.4)

• Eˆn λ∈C kai µ∈C tìte:

[λ | ϕ(1)⟩] ⊗ | χ(2)⟩ = λ [| ϕ(1)⟩ ⊗ | χ(2)⟩] (4.0.5)

| ϕ(1)⟩ ⊗ [µ | χ(2)⟩] = µ [| ϕ(1)⟩ ⊗ | χ(2)⟩] (4.0.6)

25
26 Kefˆlaio 4. Qr sh tou exwterikoÔ ginomènou sthn Kbantomhqanik 

• Epimeristikìthta wc proc thn prìsjesh:

| ϕ(1)⟩ ⊗[| χ1 (2)⟩+ | χ2 (2)⟩] = | ϕ(1)⟩ ⊗ | χ1 (2)⟩+ | ϕ(1)⟩ ⊗ | χ2 (2)⟩

(4.0.7)

[| ϕ1 (1)⟩+ | ϕ2 (1)⟩] ⊗ | χ(2)⟩ =| ϕ1 (1)⟩ ⊗ | χ(2)⟩+ | ϕ2 (1)⟩ ⊗ | χ(2)⟩

(4.0.8)

Eˆn :

{| ui (1)⟩} eÐnai bˆsh tou E1 (4.0.9)

{| vi (2)⟩} eÐnai bˆsh tou E2 (4.0.10)

tìte ta dianÔsmata | ui (1)⟩⊗ | vj (2)⟩ eÐnai bˆsh tou E.

Eˆn N1 eÐnai h diˆstash tou E1 kai N2 h diˆstash tou E2 , h diˆstash tou E

eÐnai N1 · N2 .

'Ena tuqaÐo diˆnusma tou E mporeÐ pˆnta na analujeÐ se grammikì sunduasmì

dianusmˆtwn pou eÐnai exwterikì ginìmeno enìc dianÔsmatoc bˆshc tou E1 me

èna diˆnusma bˆshc tou E2 .

∑
| Ψ⟩ = ci,j | ui (1)⟩ ⊗ | vj (2)⟩ (4.0.11)

i,j

'Estw:

| ϕ(1)χ(2)⟩ = | ϕ(1)⟩ ⊗ | χ(2)⟩ (4.0.12)

′ ′ ′ ′
| ϕ (1)χ (2)⟩ = | ϕ (1)⟩ ⊗ | χ (2)⟩ (4.0.13)

tìte:

′ ′ ′ ′
⟨ϕ (1)χ (2) | ϕ(1)χ(2)⟩ = ⟨ϕ (1) | ϕ(1)⟩⟨χ (2) | χ(2)⟩ (4.0.14)

⟨ui′ (1)vj ′ (2) | ui (1)vj (2)⟩ = ⟨ui′ (1) | ui (1)⟩⟨vj ′ (2) | vj (2)⟩ = δii′ δjj ′ (4.0.15)

Exwterikì ginìmeno telest¸n:

 27

'Estw ènac grammikìc telest c Â(1) pou dra ston E1 kai B̂(2) ènac grammikìc
telest spou dra sto q¸ro E2 . O Â(1) ⊗ B̂(2) eÐnai ènac grammikìc telest c

pou dra sto q¸ro E, me ton akìloujo trìpo:

[Â(1) ⊗ B̂(2)][| ϕ(1)⟩ ⊗ | χ(2)⟩] = [Â(1) | ϕ(1)⟩] ⊗ [B̂ | χ(2)⟩] (4.0.16)

28 Kefˆlaio 4. Qr sh tou exwterikoÔ ginomènou sthn Kbantomhqanik 

Exis¸seic idiotim¸n ston E

'Estw ènac telest c Â(1) pou dra sto q¸ro E1 , èqontac, gia parˆdeigma,

diakritì fˆsma.

Â(1) | ϕni (1)⟩ = αn | ϕni (1)⟩ i = 1, 2, . . . , gn ⇒ (4.0.17)

Â(1) | ϕni (1)⟩ ⊗ | χ(2)⟩ = αn | ϕni (1)⟩ ⊗ | χ(2)⟩ (4.0.18)

• Eˆn oÂ(1) eÐnai parathr simoc ston E1 , eÐnai epÐshc parathr simoc ston

E = E1 ⊗ E 2 .

• To fˆsma tou Â(1) sto q¸ro E, paramènei Ðdio me to fˆsma sto q¸ro

E1 .

• MÐa idiotim  αn pou eÐnai gn forèc ekfulismènh sto q¸ro E1 , èqei mèsa

sto q¸ro E bajmì ekfulismoÔ N2 × gn .

'Estw Â(1) kai B̂(2) tètoioi ¸ste:

Â(1) | ϕn (1)⟩ = αn | ϕn (1)⟩ (4.0.19)

B̂(2) | χp (2)⟩ = βp | χp (2)⟩ (4.0.20)

(parˆpanw jewr same gia aplopoÐhsh, ìti to fˆsma twn telest¸n eÐnai di-

akritì kai mh ekfulismèno.)

'Estw o telest c Ĉ = Â(1) + B̂(2), o opoÐoc dra sto q¸ro E. Oi idiotimèc

tou Ĉ prokÔptoun apì to ˆjroisma mÐac idiotim c tou Â(1) kai mÐac idiotim c

tou B̂(2). Dhlad :

Ĉ[| ϕ(1)⟩ ⊗ | χ(2)⟩] = (αn + βp )[| ϕ(1)⟩ ⊗ | χ(2)⟩] (4.0.21)

MporoÔme na broÔme mÐa bˆsh apì idiodianÔsmata tou Ĉ pou eÐnai exwterikˆ

ginìmena enìc idiodianÔsmatoc tou Â(1) kai enìc idiodianÔsmatoc tou B̂(2).
 29

Efarmog 

Sqèsh metaxÔ twn 1−D kai 3−D katastˆsewn enìc swmatidÐou

Exyz = Ex ⊗ Ey ⊗ Ez (4.0.22)

'Estw {| x⟩} bˆsh tou Ex , {| y⟩} bˆsh tou Ey kai {| z⟩} bˆsh tou Ez .

{| x, y, z⟩} eÐnai h bˆsh tou q¸rou E.

| ⃗r⟩ =| x, y, z⟩ =| x⟩ | y⟩ | z⟩ =| x⟩ ⊗ | y⟩ ⊗ | z⟩ (4.0.23)

X̂ | x, y, z⟩ = x | x, y, z⟩ (4.0.24)

Ŷ | x, y, z⟩ = y | x, y, z⟩ (4.0.25)

Ẑ | x, y, z⟩ = z | x, y, z⟩ (4.0.26)

'Estw | ϕ, χ, ω⟩ =| ϕ⟩ ⊗ | χ⟩ ⊗ | ω⟩, tìte isqÔei:

⟨⃗r | ϕ, χ, ω⟩ = ⟨x | ϕ⟩⟨y | χ⟩⟨z | ω⟩ = ϕ(x) · χ(y) · ω(z) (4.0.27)

⟨⃗r | ⃗r0 ⟩ = δ(⃗r − ⃗r0 ) = δ(x − x0 )δ(y − y0 )δ(z − z0 ) (4.0.28)

H pio genik  katˆstash tou q¸rou E, grˆfetai:

∫
| Ψ⟩ = dxdydz Ψ(x, y, z) | x, y, z⟩ (4.0.29)

Sthn Ψ(x, y, z) = ⟨x, y, z | Ψ⟩, oi x, y, x exart seic den eÐnai en gènei paragontopoi -

simec ( factorizable)

Efarmog 

Ĥ = Ĥx + Ĥy + Ĥz (4.0.30)

Ĥx | ϕn ⟩ = Ex n | ϕn ⟩ (4.0.31)

Ĥy | χp ⟩ = Ey | χp ⟩
p
(4.0.32)

Ĥz | ωr ⟩ = Ez r | ωr ⟩ (4.0.33)
30 Kefˆlaio 4. Qr sh tou exwterikoÔ ginomènou sthn Kbantomhqanik 

Oi idiotimèc tou Ĥ , èqoun th morf :

E n,p,r = Ex n + Ey p + Ez r (4.0.34)

Oi antÐstoiqec idiosunart seic èqoun th morf :

| ϕn ⟩ ⊗ | χp ⟩ ⊗ | ωr ⟩ ≡| ϕn ⟩ | χp ⟩ | ωr ⟩ (4.0.35)

Oi antÐstoiqec idiosunart seic:

ϕn (x)χp (y)ωr (z) = ⟨x | ϕn ⟩⟨y | χp ⟩⟨z | ωr ⟩ (4.0.36)