1

ΤΕΧΝΗ &
ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ
Τεχνικές προπαγάνδας & χειραγώγησης
στην άμμο του χρόνου

AGRINIOART
e-εκδόσεις AgrinioArt
1
Περιεχόμενα

I Πρόλογος

ΙΙ Εισαγωγή στη Τεχνική της Προπαγάνδας

III Ανθρώπινη Νευρο-φυσιολογία και Προπαγάνδα

IV Τεχνικές Προπαγάνδας

V Φασιστική Προπαγάνδα & Πάμπλο Πικάσο

VI Έκθεση ‘Εκφυλισμένης Τέχνης’

VII Η Τέχνη, η προπαγάνδα και οι συνέπειες (Του ΜΙΛΤΙΑΔΗ

ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ. Καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στη
Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ)

VIII Αποφθέγματα περί Προπαγάνδας

IX Σημειώσεις
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το 2002 στην έδρα των Ηνωμένων Εθνών στη Νέα Υόρκη, το κλίμα ήταν
τεταμένο. Διάχυτη ήταν η ανησυχία για τις επιλογές της αμερικανικής
κυβέρνησης σχετικά με την μονομερή ανάληψη δράσης εναντίον του
Ιράκ. Ο καπνός από τη καταστροφή των Δίδυμων Πύργων μύριζε ακόμη
στα έγγραφα και λόγια των αμερικανών διπλωματών και πολιτικών. Η
απόφαση είχε ληφθεί. Ο τότε Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Κόλιν
Πάουελ, ήταν έτοιμος να δώσει τη συνέντευξη με την οποία θα ανακοίνωνε
στο κόσμο την απόφαση των Ηνωμένων Πολιτειών να εισβάλουν
στο Ιράκ. Τα ΜΜΕ είχαν ήδη λάβει τις θέσεις τους και περίμεναν να
προσέλθει ο αμερικανός Υπουργός Εξωτερικών. Το βήμα του αργό,
σταθερό και το πρόσωπο του καθρέφτιζε τη σιγουριά και αυτοπεποίθηση
καθώς έφθανε στο βήμα. Κάποιος του ψιθύρισε κάτι στο αυτί. Ο
Υπουργός κοντοστάθηκε. Ο προβληματισμός έκδηλος στο πρόσωπο του
μετατράπηκε γρήγορα σε αμφιβολία η οποία έδωσε τη σειρά της στην
αναποφασιστικότητα. Οι δημοσιογράφοι αντιλήφθηκαν επακριβώς
του τι συνέβαινε. Πίσω ακριβώς από το βήμα στο οποίο θα έκανε την
ανακοίνωση του ο Υπουργός Εξωτερικών βρισκόταν στις πραγματικές
της διαστάσεις η Γκερνίκα του Πάμπλο Πικάσο. Το έργο σύμβολο ενάντια
στο πόλεμο, την ανθρώπινη κτηνωδία και το φασισμό. Πως θα μπορούσε
άραγε να εκφωνήσει το λόγο του για πόλεμο ενώ πίσω του οι μορφές
των παιδιών της Γκερνίκα θα στοίχειωναν το χώρο και οι κραυγές των
γυναικών θα διαπερνούσαν μέσω της εικόνας τις ψυχές όλου του κόσμου;
Δεν το έκανε. Φανερά τρακαρισμένος, αμήχανος περίμενε στωικά για μια
λύση. Ξαφνικά διπλωμάτες των Ηνωμένων Εθνών κάλυψαν το πίνακα με
ένα πανί. Φίμωσαν το παρελθόν και ο Υπουργός Εξωτερικών ανακοίνωσε
το πόλεμο. Τα διεθνή ΜΜΕ δεν εκφώνησαν ούτε σχολίασαν το συμβάν.

Αυτή είναι η Δύναμη της Τέχνης.

Αυτή είναι η Δύναμη της Προπαγάνδας.
ΙΙ Εισαγωγή στη Τεχνική της
Προπαγάνδας
 « Εξήντα χιλιάδες επαναλήψεις κάνουν την αλήθεια».
Άλντους Χάξλει, Ο θαυμαστός καινούριος κόσμος

‘Στο παρελθόν οι άνθρωποι αλληλοεξοντώνονταν, στο πολιτισμένο

κόσμο αλληλοεξαπατώνται’. Τα λόγια του Σοπενάουερ σκιαγραφούν
εν μέρει τη σημερινή μας πραγματικότητα. Οι τεχνικές χειραγώγησης
και προπαγάνδας κατευθύνουν σε μεγάλο βαθμό τις εξελίξεις. Θα
αποφύγουμε οποιουδήποτε είδους συνωμοσιολογία και θα ταξιδέψουμε
μαζί σε ένα κόσμο που φαντάζει πραγματικός αλλα δεν είναι. Σε ένα
νοητό κόσμο που κατευθύνει τη πραγματικότητα μας περισσότερο από
όσο θέλουμε να πιστεύουμε. Σε ένα κόσμο όπου οι λέξεις πλάθονται σα
πηλός, οι εκφράσεις του ανθρώπινου προσώπου γεννούν αποτελέσματα
και οι χειρονομίες χαρίζουν δάκρυα στα μάτια ή γέλια στα χείλη.

Είναι δύσκολη η προσέγγιση και παρουσίαση ενός τέτοιου είδους

θέματος καθότι εύκολα μπορεί να οδηγήσει σε λαβύρινθους ιδεών και ο
Μινώταυρος της προπαγάνδας παραμονεύει. Ωστόσο, ας αρχίσουμε με την
εξής γενική παραδοχή: Οι πολίτες στις σύγχρονες τουλάχιστον κοινωνίες
πρέπει να ενημερώνονται σωστά. Πρέπει όλοι να έχουν πρόσβαση στη
‘κοινωνία της πληροφορίας’, όλοι να έχουν το δικαίωμα έκφρασης,
και πάνω απο όλα επιλογής. Έχω την αίσθηση πως ουδείς πολιτικός
θα διαφωνίσει επ αυτού. Καθώς λοιπόν, ισχύουν όλα τα παραπάνω
στη σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία, μπείτε στη θέση ενός πολιτικού.

Είστε υποψήφιος και βρίσκεται σε αναζήτηση ψηφοφόρων. Στη

πραγματικότητα όμως, αυτό που θέλετε είναι να γίνετε αναγνωρίσιμος,
να μάθουν οι πολίτες τις ιδέες και τα πιστεύω σας, να σας
εμπιστευτούν, να πιστέψουν σε εσάς και ακολούθως να σας ψηφίσουν.
Αρχίζει λοιπόν η αναζήτηση του Ιερού Δισκοπότηρου της πολιτικής: Η
πειθώ. Χρειάζεται να πείσετε, είτε αξίζετε είτε όχι. Κάπου εδώ λοιπόν αρχίζει
η ιστορία μας. Κάπου εδώ ο ‘χαρακτήρας της φύσης’ του πολίτη και η παιδεία
του δέχονται πανίσχυρα πλήγματα και οι ‘πόρτες της αντίληψης’ (Ουίλιαμ
Μπλέικ) αναπλάθονται. Καλώς ήρθατε στη Δημοκρατία του σήμερα.
Ήδη ο Νόαμ Τσόμσκι στις αρχές της δεκαετίας του ‘90 είχε χαρακτηρίσει τις
σημερινές Δυτικές κοινωνίες ώς ‘χειραγωγημένες δημοκρατίες’, θέτωντας
το κρίσιμο πρόβλημα της προσπάθειας επηρεασμού της κοινής γνώμης
με τεχνικές ελέγχου και προπαγάνδας. Ο όρος προπαγάνδα (propagare
που σημαίνει διαδίδω στα λατινικά) αντανακλά τη πολιτική, και όχι μόνο,
χρήση των ΜΜΕ με σκοπό τον επηρεασμό της κοινής γνώμης προς τις
επιταγές των κυβερνώντων. Άμεσος στόχος είναι η θετική ανάδειξη
των πολιτικών επιλογών και η διαμόρφωση κλίματος συναίνεσης και
κοινωνικής αποδοχής των εκάστοτε αλλαγών. Οι πρώτες κινήσεις
μαζικού επηρεασμού της κοινής γνώμης εμφανίστηκαν με τα πατριωτικά
συνθήματα της Γαλλικής Επανάστασης. Μετέπειτα, κατά τη διάρκεια
του Ά Παγκοσμίου Πολέμου το βρετανικό Υπουργείο Προπαγάνδας
χαρακτηρίστηκε απο πολλούς ως κινητήριος μοχλός των εξελίξεων και ο
΄Β Παγκόσμιος Πόλεμος έβαλε τα θεμέλια για τη χρήση της προπαγάνδας
σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής. Ο πολίτης μετατράπηκε εν
μια νυκτί σε ‘στόχο’ προς χειραγώγηση. Ο Χίτλερ δήλωνε: ‘Χάρη στη
προπαγάνδα πήραμε την εξουσία. Αυτή μας επέτρεψε να τη διατηρήσουμε.
Και αυτή θα μας δώσει τη δυνατότητα να κατακτήσουμε το κόσμο.

Η προπαγάνδα είναι το τρομακτικότερο όπλο στα χέρια αυτού που

ξέρει να τη χρησιμοποιεί’. Στο ίδιο μήκος κύματος και οι δηλώσεις
του Δρ Γιόσεφ Γκαίμπελς, (Υπουργού Προπαγάνδας της χιτλερικής
Γερμανίας): ‘Αν θέλουμε μια ιδέα να διεισδύσει στις μάζες, πρέπει
να την επαναλαμβάνουμε συνεχώς και πάντα. Η προπαγάνδα
δεν γνωρίζει περιορισμούς στην ικανότητα προσαρμογής της’.

Μετέπειτα οι τεχνικές προπαγάνδας γνώρισαν πρωτοφανή άνθηση.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες δημιούργησαν το φόβο της ‘κόκκινης
απειλής’ στρώνοντας το χαλί για τα χρόνια του μακαρθισμού και τις
μετέπειτα στρατιωτικές επιλογές της. Το μότο της προπαγάνδας είχε
ήδη δημιουργηθεί: Η συναίνεση της κοινής γνώμης δεν κερδίζεται,
απλά κατασκευάζεται. Η διαχείριση των ‘φόβων των μαζών’, της
ανασφάλειας και των επιθυμιών των πολιτών αποτελούν το στόχο για
προσεκτική ενστάλαξη ‘σωστών αξιών’ στο σύνολο της κοινωνίας.
Ο Χίτλερ κάνοντας εκτενή χρήση προπαγανδιστικών μηχανισμών και
τεχνικών χρησιμοποιώντας το ραδιόφωνο, απέτυχε στην εκστρατεία του. Ο
λόγος αποτυχίας για πολλούς ήταν ένας: Δεν είχε στα χέρια του τη τηλεόραση.
Η εμφάνιση της τηλεόρασης, των ΜΜΕ και των εταιριών μάρκετινγκ
που γρήγορα στελέχωσαν εταιρίες image making (σύμβουλοι
συμπεριφοράς και δημοσίων σχέσεων που χρησιμοποιούν οι πολιτικοί)
δημιούργησαν ένα νέο Σύμπαν. Μια νέα πραγματικότητα που
χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον για τη κατεύθυνση της συμπεριφοράς
και τη διαμόρφωση κλίματος συναίνεσης για όλους μας. Υπό αυτές
τις συνθήκες μια εκτενής αναφορά στο θέμα της ‘προπαγάνδας και
τεχνικών χειραγώγησης’ κρίνεται ενδιαφέρουσα αν όχι αναγκαία.
Ελπίζουμε να σας φανεί χρήσιμο στη σημερινή ‘έρημο του πραγματικού’.
III Ανθρώπινη Νευρο-φυσιολογία
& Προπαγάνδα
 «Ο καλύτερος τρόπος να ελέγχεις τους ανθρώπους είναι να
τους φοβίσεις». –Νόαμ Τσομσκι, Αμερικανός γλωσσολόγος,
συγγραφέας και ακτιβιστής

‘Η προπαγάνδα αποτελεί σήμερα, στην εποχή της υποτιθέμενης ελεύθερης

ροής της πληροφορίας και της πολυμέρειας της ενημέρωσης, έννοια
με έντονα αρνητική σημασία. συνήθως συνδέεται με τα ολοκληρωτικά
καθεστώτα, ώστε φράσεις, όπως "κομμουνιστική", "φασιστική"
ή "εθνικοσοσιαλιστική προπαγάνδα" να ακούγονται αυτονόητες
περιγραφές μιας πολιτικής πραγματικότητας, ενώ φράσεις ¨δημοκρατική
προπαγάνδα" ή "προπαγάνδα ειρήνης" να ηχούν ως παράδοξες
διατυπώσεις. ωστόσο, η προπαγάνδα, τεχνική γνωστή από την αρχαιότητα,
συστηματοποιήθηκε για πρώτη φορά από τις δημοκρατίες, συγκεκριμένα
τις ηνωμένες πολιτείες, τον 20ό αιώνα. ως μέθοδος αφορά την προβολή
ορισμένων θεμελιωδών εννοιών, απαραιτήτων για την προώθηση των
σκοπών ενός κράτους και την επικράτηση σε μια πολεμική αναμέτρηση.

Η προπαγάνδα αποτέλεσε για πρώτη φορά σε πεδίο συστηματοποιητικής

μελέτης και εφαρμογής στις ηνωμένες πολιτείες, ώστε να δικαιολογηθεί η
είσοδος μιας ανερχόμενης αμερικανικής υπερδύναμης στον α' παγκόσμιο
πόλεμο. την ίδια περίοδο στη ρώσική αυτοκρατορία η επανάσταση των
μπολσεβίκων σηματοδότησε την έναρξη της περιόδου των ολοκληρωτικών
καθεστώτων, που συμπληρώθηκε από τον ιταλικό φασισμό το 1922 και
τον γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό το 1933. τα ολοκληρωτικά καθεστώτα
κατέστησαν την προπαγάνδα βασική παράμετρο της εσωτερικής και
εξωτερικής πολιτικής τους, αναδεικνύοντας την σε επιστημονικό
μέγεθος και βασική ιδεολογική παράμετρο του συστήματός τους. οι
αστικές δημοκρατίες αντέδρασαν επιτείνοντας εκ νέου την διαδικασία
παραγωγής και ελέγχου πληροφοριών, όμως έως την είσοδό τους
στον πόλεμο ουσιαστικά αμύνονταν απέναντι στα αναθεωρητικά
ολοκληρωτικά συστήματα. με την έναρξη του πολέμου και τη διεύρυνσή
του σε παγκόσμιο επίπεδο, το 1941, η προπαγάνδα των δημοκρατιών
επιτάχθηκε, έχοντας εν τω μεταξύ συμμαχήσει με τον κομμουνισμό
Η τελική ήττα των δυνάμεων του άξονα οφείλεται σε σημαντικό
βαθμό στα επιτεύγματα της συμμαχικής προπαγάνδας, ενώ ακόμη
πιο καθοριστική ήταν η συμβολή της τελευταίας στην εικόνα που
διαμορφώθηκε μεταπολεμικά για τα γεγονότα της περιόδου 1939-45.

Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι τόσο οι επιπτώσεις της έκβασης του β'
παγκοσμίου πολέμου, όσο και η επιτυχία της συμμαχικής προπαγάνδας
αντανακλώνται ακόμη και σήμερα στην ίδια τη χρήση της ορολογίας από
ευρύ κοινό, αλλά και από την ιστοριογραφική κοινότητα. για παράδειγμα,
γίνεται πάντοτε λόγος για "ναζισμό", ακόμη και για "γερμανικό φασισμό"
αντί για τον ορθό ιστορικό όρο "εθνικοσοσιαλισμός". οι πρώτοι όροι μάς
αποκαλύπτουν αρκετά για τον τρόπο και με τον οποίο αντιμετώπιζαν
την εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία και τους πολίτες της οι αστικές
δημοκρατικές χώρες και η κομμουνιστική ΕΣΣΔ, ελάχιστα όμως για
την εικόνα των ίδιων των γερμανών για τους εαυτούς τους και τα
κίνητρα δράσης τους. από αυτή την άποψη παρεμβάλουν ένα σύνολο
λανθασμένων κατηγοριών, το οποίο λειτουργεί κατ' εξοχήν διαθλαστικά,
ανάμεσα στα πραγματικά κίνητρα δράσης ενός κοινωνικού συνόλου και
στις υποτιθέμενες επιδιώξεις του κράτους αυτού. μετά από την άκριτη
αποδοχή τέτοιων κατασκευών, που προέρχονται από τα αντίπαλα
προπαγανδιστικά επιτελεία, είναι φυσικό να απλοποιείται βολικά η
διαδικασία της γένεσης του πολέμου σε πρόχειρα στερεότυπα, όπως "ο
Χίτλερ ήθελε να κατακτήσει τον κόσμο" ή "ο επανεξοπλισμός της Γερμανίας
προκάλεσε τον παγκόσμιο πόλεμο", διατυπώσεις τόσο χαρακτηριστικές
για τη σύγχυση εννοιών και αποτελεσμάτων ή μεθόδων και σκοπών.

Συνεπώς, δεν υπάρχει "ναζισμός" αλλά "εθνικοσοσιαλισμός", δεν υπάρχει

"εβραιομπολσεβικισμός" αλλά "κομμουνισμός" και "μπολσεβικισμός",
δεν υπάρχουν "πλουτοκρατίες" αλλά "δημοκρατίες". οι όροι που
εδώ απορρίπτονται ως διαστρεβλωτικοί και ακατάλληλοι για την
ιστοριογραφία, χρησιμεύουν μόνο όταν εφαρμόζονται σε ένα ευρύτερο
πλαίσιο ή ως μέρος συγκεκριμένων αναφορών, όχι στην τυπική,
ρέουσα αφήγηση. ανακτώντας ή μάλλον εφαρμόζοντας μία νηφάλια,
ψυχρή τυπολογική προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία θα
χρησιμοποιούνται καθιερωμένοι όροι και ονομασίες και δεν θα
εκφράζεται προτίμηση προς κάποια πλευρά των εμπολέμων,
η ιστοριογραφία θα έχει την δυνατότητα να διαμορφώσει μια
πληρέστερη εικόνα για τον σημαντικότερο πόλεμο της ανθρώπινης
ιστορίας, χωρίς επιμέρους δαιμονοποιήσεις και κατασκευές’1.
Αν η ψυχή μας αποτελεί το σύμπαν μέσα μας τότε ο εγκέφαλος είναι ο
Θεός του. Ο ρόλος του εγκεφάλου και οι δυνατότητες του μας αφήνουν
άναυδους. Αποτελεί το μεγαλύτερο τμήμα του κεντρικού νευρικού μας
συστήματος και είναι δεκτικός στη χειραγώγηση όσο είναι και στη μάθηση.
Μια αναφορά και μικρή παρουσίαση του ανθρώπινου εγκεφάλου κρίνεται
επιτακτική για τη κατανόηση της προπαγάνδας. Σήμερα, οι τεχνικές
προπαγάνδας έχουν αναχθεί σε επιστήμη που σκοπό έχουν τη παρατήρηση
και επηρεασμό της νευροφυσιολογίας του ανθρώπινου εγκεφάλου
και κατ επέκταση τη προσπάθεια χειραγώγησης των επιθυμιών μας.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από δύο ημισφαίρια τα οποία
χωρίζονται μεταξύ τους από την επιμήκη σχισμή. Το παλαιότερο και
πιο πρωτόγονο μέρος του εγκεφάλου βρίσκεται στον ‘ερπετικό φλοιό’.
Εδώ λοιπόν εδράζεται ο πυρήνας του ανθρώπινου συναισθηματικού
κόσμου. Ο ερπετοειδής εγκέφαλος δεν είναι μια αοριστία. Είναι μια
ανατομική πραγματικότητα. Βέβαια έχει καλυφθεί από τον εγκεφαλικό
φλοιό, ωστόσο εδράζεται βαθιά μέσα στο προεγκέφαλο. Η σημασία
του είναι καθοριστική και αυτή θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε
εν τάχη στις παρακάτω σελίδες. Αν μπορούσαμε να επισημάνουμε
τα κύρια χαρακτηριστικά του ερπετοειδή εγκεφάλου θα ήταν τα εξής:

Εμμονή, ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές

Προσωπικές καθημερινές προκαταλήψεις
δουλική υπαγόρευση σε παραδοσιακά μοντέλα ζωής
Υπακοή σε παραδοσιακές νόρμες, νόμους, θρησκεία και πολιτισμό
Έδρα κάθε είδους τρόπου εξαπάτησης
Στο σημείο αυτό παραθέτουμε το υπέροχο απόσπασμα
από το βιβλίο ‘Το άρωμα του ονείρου’ του Τόμ Ρόμπινς:
‘Ο Παν, φυσικά αντιπροσωπεύει τη ζωώδη συνείδηση. Ο Παν ενσαρκώνει
τη συνείδηση των θηλαστικών, μόλο που υπάρχουν και πτυχές
ερπετοειδούς συνείδησης στην προσωπικότητά του. Η ερπετοειδής
συνείδηση δεν εξαφανίστηκε όταν οι εγκέφαλοι μας εισήλθαν στη
θηλαστική φάση. Η θηλαστική συνείδηση τοποθετήθηκε απλώς
πάνω από την ερπετοειδή και σε πολλά αφώτιστα – αργόστροφα,
υπανάπτυκτα – άτομα, το θηλαστικό επικάλυμμα ήταν λεπτό και
πορώδες κι έτσι η ερπετοειδής ενέργεια εξακολουθούσε να το διαπερνάει.
Όταν οι αρχέγονοι και πολύ απόμακροι πρόγονοί μας σύρθηκαν έξω
από τη θάλασσα, είχαν αναμφίβολα μυαλό ψαριού. Ήταν βέβαια
ριψοκίνδυνοι και περίεργοι από τους συντρόφους τους που παρέμειναν
στο νερό, αλλά πάντως ψαρόμυαλοι. Ωστόσο, κατά την μακριά
βαλτώδη διαδρομή μας ως τον αρχικό πρωτεύοντα σχηματισμό,
αναπτύξαμε ένα μυαλό ερπετού. Άλλωστε, σ’ αυτές τις δεκάδες
εκατομμύρια χρόνια, η ερπετοειδής ενέργεια ήταν αυτή που δέσποζε
στον πλανήτη φτάνοντας στο αποκορύφωμά της με τους δεινοσαύρους.
Η ερπετοειδής συνείδηση είναι ψυχρή,
επιθετική, θυμώδης, άπληστη και παρανοϊκή.
Εξακολουθούμε ακόμα και σήμερα να έχουμε έναν ερπετοειδή εγκέφαλο,
άθικτο και ενεργό. Ο ερπετοειδής εγκέφαλος δεν είναι κάποια αφηρημένη
έννοια, είναι μια ανατομική πραγματικότητα. Έχει καλυφθεί, βέβαια από
τον εγκεφαλικό φλοιό, αλλά υπάρχει, βαθιά μέσα στον προεγκέφαλο και
αποτελείται από την παρεγκεφαλίδα, τον υποθάλαμο, και , ίσως, από
μερικά άλλα όργανα του διεγκέφαλου. Όταν νιώθουμε μια τυφλή οργή,
κρύο ιδρώτα η μια αυτάρεσκη απάθεια, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι
εκείνη τη στιγμή ο ερπετοειδής εγκέφαλος κουμαντάρει την συνείδησή μας.

Καθώς η Περίοδος των Ερπετών πλησίαζε στο τέλος της, εμφανίστηκαν

τα πρώτα εμφανίστηκαν τα πρώτα άνθη και θηλαστικά. Πιστεύεται πως τα
λουλούδια εξαφάνισαν, στην ουσία, τα μεγάλα ερπετά. Ωστόσο, μπορεί και
τα θηλαστικά να συνεισέφεραν για τον αφανισμό τους επειδή, για πολλά
θηλαστικά, δεν υπήρχε καλύτερο πρωινό από κάνα δυο αυγά δεινόσαυρου.
Όπως κι αν έχει το πράγμα, μέχρι τότε οι προγονοί μας είχαν
αναπτύξει εγκεφάλους που διέθεταν τόσο θηλαστικά όσο και
ανθώδη χαρακτηριστικά. Για δικούς της λόγους, η εξέλιξη επέτρεψε
στη θηλαστική ενέργεια να κυριαρχήσει κι έτσι, ο πρόσφατα
αναπτυγμένος ανθρώπινος μεσεγκέφαλος που κάλυψε τον παλιό
διεγκέφαλο, μπορεί να επονομασθεί ως θηλαστικός εγκέφαλος.
Τα χαρακτηριστικά της θηλαστικής συνείδησης είναι η ζεστασιά,
η γενναιοδωρία, η αφοσίωση, η αγάπη (ρομαντική, πλατωνική και
οικογενειακή), η χαρά, η λύπη, το χιούμορ, η περηφάνια, ο συναγωνισμός,
η διανοητική περιέργεια και η εκτίμηση της τέχνης και της μουσικής.
Στην όψιμη περίοδο των θηλαστικών, αναπτύχθηκε ένας τρίτος
εγκέφαλος. Ήταν ο τηλεγκέφαλος, που το κύριο μέρος του ήταν ο
εγκεφαλικός φλοιός, μια πυκνή μεμβράνη νευρικής δομής γύρω στα
τέσσερα χιλιοστά πάχος που απλώθηκε πάνω από τον υπάρχοντα
εγκέφαλο. Οι ερευνητές του εγκεφάλου δεν μπορούν να εξηγήσουν ποια
ακριβώς είναι οι λειτουργία και τον λόγο για τον οποίο αναπτύχθηκε.
Υπάρχει η άποψη ότι ο εγκεφαλικός φλοιός είναι μια διευρυμένη μνημονική
παρακαταθήκη – και σίγουρα ο φλοιός έχει αυτή την ικανότητα. Πιστεύεται
ότι κατά κάποιο τρόπο συνδέεται με το φως. Αν ο ερπετοειδής εγκέφαλος
ισοδυναμεί με την ψυχρότητα και ο θηλαστικός με την θερμότητα, τότε
ο εγκεφαλικός φλοιός ισοδυναμεί με το φως. Η άποψη αυτή έχει κάποια
βάσιμη λογική, επειδή ο τρίτος εγκέφαλος είναι ανθώδης εγκέφαλος,
ακριβώς γιατί τα λουλούδια απορροφούν ενέργεια από το φως.

Ακόμα και πριν από τη μυστηριώδη εμφάνιση του εγκεφαλικού φλοιού,

οι εγκέφαλοί μας είχαν έντονα ανθώδη χαρακτηριστικά. Η επιστήμη
περιγράφει ολόκληρο τον εγκέφαλο σαν έναν βολβό. Οι νευρώνες που τον
αποτελούν έχουν δενδρίτες, ρίζες, κλαδιά. Η παρεγκεφαλίδα αποτελείται
από μια μεγάλη μάζα πυκνά συμπιεσμένων φυλλωμάτων. Δεν είναι μόνο οι
νευρώνες που μοιάζουν πολύ με άνθη, αλλά κι ο ίδιος ο εγκέφαλος μοιάζει
με κάποιο βοτανολογικό είδος. Έχει ένα μίσχο και – κατά την ανάπτυξη του
εμβρύου – ένα μπουμπούκι που ξεδιπλώνεται όπως και τα πέταλα του ρόδου.
Στον καινούργιο εγκέφαλο – τον τηλεγκέφαλο – αυτή η ανθώδης
ομοιότητα μεγαλώνει. Τα νευρικά του νημάτια υποδιαιρούνται συνεχώς
όπως τα κλαδιά ενός δέντρου. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται εύστοχα
διακλάδωση. Κατά τον πολλαπλασιασμό αυτών των νευροβλαστών,
εκκρίνονται μικρές ποσότητες νευρομελανίνης σαν σπόροι. Αυτοί οι
σπόροι της νευρομελανίνης είναι προφανώς τα κύρια οργανωτικά μόρια
στον εγκέφαλο. Συνδέονται με τα γλυκοκύτταρα για να ρυθμίσουν
στην νευροδότηση των νευρικών κυττάρων. Όταν σκεφτόμαστε, όταν
μας έρχονται φαεινές και δημιουργικές ιδέες, τότε πραγματοποιείται
μια κυριολεκτική άνθηση. Ένας εγκέφαλος που έχει ενοράσεις,
είναι πολύ παρόμοιος, από φυσική άποψη, μ’ έναν ανθισμένο θάμνο
γιασεμιού. Μόνο που είναι πιο μικρός και ταχύτερος, αυτό είναι όλο.
Επιπλέον, η νευρομελανίνη απορροφά φως και έχει την ικανότητα να
μετατρέπει το φως σε άλλες μορφές ενέργειας. Ο εγκεφαλικός φλοιός,
τελικά είναι ευαίσθητός στο φως και μπορεί να φωτιστεί από ανώτερες
μορφές διανοητικής δραστηριότητας, όπως ο διαλογισμός ή ο ψαλμός.

Οι αρχαίοι δεν μιλούσαν μεταφορικά όταν

χρησιμοποιούσαν τη λέξη “επιφώτηση”.
Με την ανάπτυξη του εγκεφαλικού φλοιού, οι ανθώδεις ιδιότητες
του εγκεφάλου, που για εκατομμύρια χρόνια περίμεναν τη σειρά
τους, άρχισαν να κινούνται σταδιακά, με σκοπό την επικράτηση μιας
ανθώδους συνείδησης – μιας συνείδησης λουλουδιού, ας πούμε.
Όταν η ζωή ήταν ακόμα μια διαρκής μάχη μεταξύ αρπακτικών, ένας από
λεπτό σε λεπτό αγώνας για επιβίωση, η ερπετοειδής συνείδηση ήταν
απαραίτητη. Όταν είχαμε να διασχίσουμε θάλασσες, να εξερευνήσουμε
άγριες ηπείρους, να εποικίσουμε τραχιές περιοχές, να οργανώσουμε τη
γεωργία και να βάλουμε τα θεμέλια του πολιτισμού, τότε η θηλαστική
συνείδηση ήταν απαραίτητη. Από κοινωνική και οικογενειακή σκοπιά,
εξακολουθεί να είναι απαραίτητη, αλλά δεν χρειάζεται πια να κυριαρχεί.

Τα φυσικά και σωματικά σύνορα έχουν κατακτηθεί. Η βιομηχανική

επανάσταση έχει ολοκληρώσει τον ατσάλινο κύκλο της. Στην εποχή
μας, εποχή της υψηλής τεχνολογίας, οι τραχιές και σκληρές εκδηλώσεις
της θηλαστικής λογικής δεν είναι πια βοηθήματα αλλά εμπόδια.
Και τα κατάλοιπα της ερπετοειδούς λογικής, με την έμφασή της στις
εδαφικές διεκδικήσεις και την υπεράσπιση τους – είναι επικίνδυνα σε
βαθμό παραφροσύνης. Τώρα χρειαζόμαστε έναν λιγότερο επιθετικό
και λιγότερο τραχύ ανθρώπινο ον. Χρειαζόμαστε ένα πιο εύκαμπτο
είδος ατόμου, πιο χαλαρωμένο, πιο ήρεμο, ευγενικό και σκεπτόμενο,
γιατί μόνο αυτό μπορεί να επιβιώσει, και να επιταχύνει αυτό το πολύ
καινούργιο σύστημα που βρίσκεται μπροστά μας. Μόνο αυτό το είδος
ατόμου μπορεί να συμμετάσχει στην επόμενη εξελικτική φάση. Το
δίχως άλλο, αυτή η ανθώδης συνείδηση έχει πνευματικές αποχρώσεις.
Στις πιο έντονες πνευματικές εμπειρίες, το βασικό γνώρισμα είναι το
σταμάτημα του χρόνου. Είναι η αίσθηση ότι βρίσκεσαι έξω από τον χρόνο,
ότι είσαι αιώνιος – αυτή είναι η πηγή της έκστασης στο διαλογισμό, την
ψαλμωδία, την ύπνωση και την εμπειρία των ψυχεδελικών φαρμάκων.

Μια παρόμοια κατάσταση αχρονικότητας (αν και κάπως συντομότερη

και λιγότερο διαυγής), μια κατάσταση άρνησης του εγώ (το εγώ υπάρχει
στο χρόνο, όχι στο χώρο), πραγματοποιείτε με τον σεξουαλικό οργασμό,
γι’ αυτό και ο οργασμός είναι ένα τόσο επιθυμητό αίσθημα. Ακόμα και οι
μπεκρήδες, με τον άξεστο και ανεπαρκή τρόπο τους, ψάχνουν γι’ αυτόν
τον άχρονο χρόνο. Ο αλκοολισμός είναι μια ατελής πνευματική επιθυμία.
Με χίλιους δυο τρόπους, έχουμε κυριαρχήσει την τέχνη του χώρου.
Γνωρίζουμε αρκετά για τον χώρο. Αλλά οι γνώσεις μας για το χρόνο
είναι αξιοθρήνητα λιγοστές. Φαίνεται ότι μόνο με τη “μυστικιστική”
κατάσταση μπορούμε να κυριαρχήσουμε το χρόνο. Τα κλειδιά γι’
αυτή τη μυστικιστική κατάσταση είναι ο “οσφρητικό εγκέφαλος”
– η μνημονική περιοχή του εγκεφάλου που ενεργοποιείται από τα
οσφρητικά νεύρα – και ο “φωτεινός εγκέφαλος” – ο εγκεφαλικός φλοιός.

Με αμεσότητα και ένταση, η οσμή ενεργοποιεί τη μνήμη, επιτρέποντάς

μας να ταξιδέψουμε ελεύθερα στον χρόνο. Οι πιο βαθιές μυστικιστικές
καταστάσεις είναι εκείνες όπου η συνηθισμένη διανοητική δραστηριότητα
φαίνεται να αιωρείται στο φως. Και, στη μυστικιστική επιφώτιση,
όπως και στην ταχύτητα του φωτός, ο χρόνος πάει να υπάρχει.
Τα λουλούδια, μόλο που δεν βλέπουν, ούτε ακούν, ούτε διαθέτουν
γεύση ή αφή, αντιδρούν στο φως με καθοριστικό τρόπο και ρυθμίζουν
τη ζωή τους και το περιβάλλον τους με μια ενορχήστρωση αρωμάτων.
Στην ανάπτυξη της λουλουδικής συνείδησης, τα ανθρώπινα όντα
θ’ αρχίσουν να χρησιμοποιούν πληρέστερα τον «φωτεινό τους
εγκέφαλο» και να κάνουν πιο εξευγενισμένη και ντελικάτη χρήση
του «οσφρητικού εγκεφάλου» τους. Αυτοί οι δύο συνδέονται
θαυμάσια. Στην ουσία, αλληλεπικαλύπτονται σε τέτοιο βαθμό
που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ενιαίοι και αδιαίρετοι.

Ζούμε σε μια τεχνολογία της πληροφορικής. Τα λουλούδια

ζούσαν ανέκαθεν σε μια πληροφορική τεχνολογία. Τα λουλούδια
συγκεντρώνουν διαρκώς πληροφορίες στο διάστημα της ημέρας. Τη
νύχτα τις επεξεργάζονται. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται φωτοσύνθεση.
Καθώς ο εγκεφαλικός φλοιός θα χρησιμοποιείται ολοένα και περισσότερο,
θ’ αρχίσουμε να κι εμείς να κάνουμε ένα είδος φωτοσύνθεσης. Στην ουσία,
κάτι τέτοιο το κάνουμε και τώρα, αλλά σε σύγκριση με τα λουλούδια, η
δική μας φωτοσύνθεση είναι πρωτογενή και περιορισμένη. Κι ο λόγος
είναι πως, οι πληροφορίες που συγκεντρώνουμε από τις εφημερίδες, τα
σίριαλ, τις σαπουνόπερες, τα εμπορικά συνέδρια και τις καφετζούδες,
είναι κατώτερες από τις πληροφορίες που παίρνουμε από το ηλιακό
φως. Εφ’ όσον όλη η ύλη είναι συμπυκνωμένο φως, το φως είναι η
πηγή, η γενεσιουργός αιτία της ζωής. Συνεπώς, το φως είναι “θεϊκό”.
Ωστόσο, είτε επειδή τα πληροφοριακά στοιχεία μας είναι ανεπαρκή, είτε
γιατί ο επεξεργαστικός πυρήνας μας δεν είναι άμεσα συνδεδεμένος με
την επικοινωνιακή γραμμή, η νυχτερινή επεξεργασία είναι μια δουλειά
έκτακτης απασχόλησης (part time). Οι πληροφορίες που προσλαμβάνει το
συνειδητό τμήμα του μυαλού μας στις ώρες τις εγρήγορσης, επεξεργάζονται
από το ασυνείδητο μας στην διάρκεια του ύπνου που ονομάζεται «βαθύς
ύπνος». Κάθε νύχτα, πέφτουμε σε βαθύ ύπνο μόνο δύο ή τρεις ώρες το
πολύ. Τις υπόλοιπες ώρες της νυχτερινής μας βάρδιας, το ασυνείδητο
τμήμα του μυαλού μας είναι εκτός υπηρεσίας. Βαριέται. Ζητάει επίμονα
αναψυχή. Έτσι, παίζει με ό, τι υλικό υπάρχει πρόχειρο. Κατά κάποιο τρόπο,
παίζει με τον εαυτό του. Ρίχνει πασιέντζες με τις μνήμες, ανακατεύει
εικόνες, επινοεί τρομακτικές ή γαργαλιστικές ιστορίες – ονειρεύεται.
Ας ξαναγυρίσουμε στην πληροφορική αποτελεσματικότητα. Η
επιστήμη έχει διαπιστώσει πρόσφατα ότι τα δέντρα επικοινωνούν
μεταξύ τους. Για παράδειγμα, ένα δέντρο που δέχεται επίθεση εντόμων
θα μεταβιβάσει την πληροφορία σε ένα άλλο δέντρο που βρίσκεται
δεκάδες μέτρα μακρύτερα έτσι ώστε το δεύτερο να ξεκινήσει μια
διαδικασία κατασκευής κάποιου χημικού που θα απωθήσει αυτό το
συγκεκριμένο είδος εντόμων. Έτσι, τα δέντρα αλληλοπροστατεύονται.
Η πληροφορία, πιθανότατα, μεταβιβάζεται με τη μορφή αρώματος.
Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει ότι τα φυτά είναι σε θέση να
προσλαμβάνουν οσμές όσο και να εκπέμπουν. Μια άλλη πιθανότητα
είναι ότι έχει αναπτυχθεί κάποιο είδος τηλεπάθειας ανάμεσα στα
δέντρα. Υπάρχει επίσης η πιθανότητα πως αυτό που ονομάζουμε
πνευματική τηλεπάθεια, να πραγματοποιείται με την όσφρηση. Ίσως
να μην διαβάζουμε τη σκέψη κάποιου άλλου, την οσφραινόμαστε’.

Ο Αδόλφος Χίτλερ συνήθιζε να λέει σαρκαστικά: ‘Δεν είμαι τίποτε

περισσότερο από ένας τυμπανιστής κι ένας σαλπιγκτής που συναθροίζει
τις μάζες’. Η στόχευση στον ερπετοειδή εγκέφαλο αποτελεί μια
πραγματικότητα καθώς εκεί δεν εδράζει η Λογική. Η ανατομική αυτή
πραγματικότητα αποτέλεσε εργαλείο χειραγώγησης και προπαγάνδας
με σκοπό την επιτυχή έκβαση πολιτικών και άλλων σκοπών.
Ένας από τους μεγαλύτερους Ρώσους νευρο φυσιολόγους ο Ιβάν
Παβλόφ (1849-1936) του οποίου το όνομα ο Στάλιν χάρισε το 1935
στο Ινστιτούτο Πειραματικής Ιατρικής της Ρωσίας, υποστήριζε πως οι
άνθρωποι είναι απλά περίπλοκες ‘μηχανές αντανακλαστικών’. Κατά τον
Παβλόφ υπάρχουν τρείς διακριτές καταστάσεις οριακού εξαναγκασμού:
Η Ισοδύναμη, η Παράδοξη και η Υπερπαράδοξη. Για να επιτύχει η ‘πλύση
εγκεφάλου’ πρέπει να χρησιμοποιηθούν και οι τρείς αυτές καταστάσεις
(Conditioned Reflexes and Psychiatry). Οι πρακτικές του βασίστηκαν
σε σκύλους οι οποίοι με το άκουσμα ενός συγκεκριμένου ήχου έβγαζαν
, σάλια από το στόμα τους καθώς τον είχαν συνδέσει με φαγητό.
Η ύπαρξη του ερπετοειδούς εγκεφάλου αποτελεί μια βασική
παράμετρο πάνω στη οποία βασίστηκε η μελέτη για τον έλεγχο,
καθορισμό και επηρεασμό της κοινής γνώμης στις σύγχρονες
δημοκρατικές κοινωνίες. Το κατά πόσο κρίνετε επιτυχής αυτή
η προσπάθεια είναι κάτι που χρίζει διεξοδικής ανάλυσης.
Οφείλουμε ωστόσο πρώτα να αναφερθούμε στις τεχνικές
προπαγάνδας που λαμβάνουν χώρα καθημερινά γύρω μας.
IV Τεχνικές Προπαγάνδας
 «Η μόνη ανεξάρτητη πράξη των μαζών θα είναι να εκλέγουν
τον αφέντη τους και αμέσως μετά να ξαναγυρίζουν και πάλι στην
κατάσταση της εξάρτησης τους». –Alexis deTolqueville

‘Σκοπός της προπαγάνδας είναι να αλλάξει δραστικά τις απόψεις των

άλλων αντί απλώς να μεταδώσει γεγονότα. Για παράδειγμα, η προπαγάνδα
μπορεί να επιστρατευτεί προκειμένου να προϊδεάσει θετικά ή αρνητικά
σε σχέση με κάποια ιδεολογική θέση, αντί να παρουσιάσει την ίδια την
θέση. Η προπαγάνδα διαφοροποιείται από την «κανονική» επικοινωνία,
επειδή επιδιώκει να διαμορφώσει απόψεις με έμμεσες και συχνά δόλιες
μεθόδους. Για παράδειγμα, η προπαγάνδα συχνά μεταδίδεται με τέτοιον
τρόπο ώστε να προκαλεί ισχυρά συναισθήματα και αυτό το κάνει κυρίως
με το να υπονοεί παράλογες (μη ενορατικές) σχέσεις μεταξύ ιδεών.

Η επίκληση στο συναίσθημα είναι ίσως η πιο απροκάλυπτη μέθοδος

προπαγάνδας, αφού υπάρχουν πολλές άλλες μέθοδοι, λιγότερο φανερές και
μάλιστα δόλιες. Για παράδειγμα, η προπαγάνδα μπορεί να διαδίδεται έμμεσα.
Μπορεί να μεταδίδεται ως εύλογη προκατάληψη εντός μιας φαινομενικά
ισορροπημένης και δίκαιης δημόσιας συζήτησης ή επιχειρηματολογίας.
Αυτό μπορεί να επιτευχθεί ακόμη καλύτερα σε συνδυασμό με την
μέθοδο μετάδοσης ειδήσεων των μέσων μαζικής επικοινωνίας.
Ιδού ένα υποθετικό παράδειγμα όπου υποτίθεται ότι αντιπαρατίθενται
αντίθετες απόψεις:

το γεράκι λέει: «Πρέπει να παραμείνουμε στην πορεία μας»•

και το περιστέρι απαντά: «Ο πόλεμος απέβη καταστροφικός και
απέτυχε».
Τότε το γεράκι αποκρίνεται: «Στον πόλεμο τα πράγματα σπάνια
πηγαίνουν ομαλά, και δεν πρέπει να επιτρέπουμε σε ένα κώλυμα να
μειώνει την αποφασιστικότητά μας».
Τότε το περιστέρι ανταπαντά: «Τα κωλύματα είναι κωλύματα και οι
αποτυχίες είναι αποτυχίες».
Όπως φαίνεται από το παράδειγμα, πουθενά δεν εξετάζεται το αν ο
πόλεμος είναι τελικά νόμιμος και θεμιτός. Λακωνικά, συνοπτικά και
απλουστευτικά σχόλια
ονομάζονται sound bites. Όταν σε έναν δημόσιο διάλογο (που
να αφορά ένα ζήτημα υπό επιχειρηματολογία που πράγματι να
χρήζει διαλόγου) οι συνδιαλεγόμενοι εκφέρουν επιχειρήματά που
πηγάζουν από τις ίδιες βασικές προϋποθέσεις, αλλά δίνουν την
εντύπωση ότι πρεσβεύουν αντίθετες απόψεις, τότε ο διάλογος
εμμέσως κατηχεί αυτές τις προκαταλήψεις ως απρόσβλητες αλήθειες,
καθιστώντας τις κοινώς αποδεκτά δεδομένα για το εν λόγω ζήτημα.
Η μέθοδος της προπαγάνδας είναι επίσης βασική όσον αφορά και
το τι θα σημαίνει «προπαγάνδα» σε κάθε περίπτωση. Ένα μήνυμα δεν
πρέπει να είναι απαραιτήτως ψευδές για να αποτελεί προπαγάνδα.
Στην πραγματικότητα, τα μηνύματα της σύγχρονης προπαγάνδας δεν
είναι κραυγαλέα ψευδή. Ωστόσο, ακόμη και αν το μήνυμα μεταδίδει
μόνον «αληθείς» πληροφορίες, αυτές δεν εκθέτουν το μήνυμα με
πλήρη και ισορροπημένο τρόπο. Ένα επιπρόσθετο χαρακτηριστικό
της προπαγάνδας είναι ό μεγάλος όγκος της. Δηλαδή, ένας
προπαγανδιστής μπορεί να προσπαθήσει να επηρεάσει τις γνώμες
με το να κάνει το μήνυμά του να ακουστεί σε όσο περισσότερα μέρη
γίνεται και όσο πιο συχνά γίνεται. Σκοπός αυτής της προσέγγισης είναι
(α) να ενισχύσει τις ιδέες του μέσω επανάληψης
(β) να καταπνίξει όλες τις εναλλακτικές ιδέες.’2
Ιδού ορισμένες από τις Τεχνικές Προπαγάνδας που χρησιμοποιούνται
κατά κόρον από τη πλειοψηφία των πολιτικών, διαφημιστών και ΜΜΕ.
‘Λαμπερές Γενικότητες’
Εάν σε ένα άτομο ζητηθεί να πράξει εις το ‘όνομα της
δημοκρατίας’, αυξάνονται οι πιθανότητες να σ ‘Στημένη Τράπουλα’
Η παραπάνω τεχνική είναι μια από τις 7 τεχνικές προπαγάνδας
αναγνωρισμένη από το ‘Ινστιτούτο Προπαγάνδας’ το 1938. Η σημασία
και η αποτελεσματικότητα της είναι καθοριστική και ευρέως διαδεδομένη
σε πολιτικούς, διαφημιστικούς και δημοσιογραφικούς κύκλους.
Βασίζεται στη παρουσίαση μόνο πληροφοριών με θετικό περιεχόμενο
προς αυτό που θέλουμε να επιτύχουμε. Αν και ο όγκος των πληροφοριών
που παρουσιάζονται με αυτή τη τεχνική είναι αληθής, ωστόσο η
απόκρυψη των ‘αρνητικών’ επιδράσεων που μπορεί να έχει, τη καθιστά
μια πολύ επικίνδυνη τεχνική. Ο μοναδικός τρόπος να αντιμετωπίσει
ο πολίτης το συνεχή βομβαρδισμό της συγκεκριμένης τεχνικής είναι
η προσωπική αναζήτηση πληροφοριών από διαφορετικές πηγές.
‘Στημένη Τράπουλα’
Η παραπάνω τεχνική είναι μια από τις 7 τεχνικές προπαγάνδας
αναγνωρισμένη από το ‘Ινστιτούτο Προπαγάνδας’ το 1938. Η σημασία
και η αποτελεσματικότητα της είναι καθοριστική και ευρέως διαδεδομένη
σε πολιτικούς, διαφημιστικούς και δημοσιογραφικούς κύκλους.
Βασίζεται στη παρουσίαση μόνο πληροφοριών με θετικό περιεχόμενο
προς αυτό που θέλουμε να επιτύχουμε. Αν και ο όγκος των πληροφοριών
που παρουσιάζονται με αυτή τη τεχνική είναι αληθής, ωστόσο η
απόκρυψη των ‘αρνητικών’ επιδράσεων που μπορεί να έχει, τη καθιστά
μια πολύ επικίνδυνη τεχνική. Ο μοναδικός τρόπος να αντιμετωπίσει
ο πολίτης το συνεχή βομβαρδισμό της συγκεκριμένης τεχνικής είναι
η προσωπική αναζήτηση πληροφοριών από διαφορετικές πηγές.

‘Άρμα Εξουσίας’
Αποτελεί μια από τις ποιο κοινές τεχνικές προπαγάνδας τόσο σε ειρηνικές
όσο και σε εμπόλεμες συνθήκες. Είναι μια από τις εφτά κύριες τεχνικές
αναγνωρισμένες από το Ινστιτούτο Προπαγάνδας και παίζει σημαντικό
ρόλο στη σύγχρονη διαφήμιση. Στηρίζεται σε μια επαναλαμβανόμενη
προτροπή προς το υποκείμενο να ακολουθήσει το πλήθος επειδή και οι
άλλοι το πράττουν. Με άλλα λόγια κύριος σκοπός αυτής της τεχνικής
είναι να ακολουθήσεις το πλήθος επειδή οι πολλοί είναι στη πλευρά του
νικητή. Το υποκείμενο πρέπει να πειστεί ότι επειδή οι πολλοί βρίσκονται
στη συγκεκριμένη πλευρά άρα η νίκη είναι αναπόφευκτη. Καθώς ο μέσος
πολίτης θέλει, έχει ανάγκη, να είναι στη πλευρά που κερδίζει, σταδιακά
προσχωρεί στο τρόπο ζωής, τα θέλω, τις πολιτικές πεποιθήσεις των πολλών.
Στη σύγχρονη προπαγάνδα η συγκεκριμένη τεχνική εξελίχτηκε προς μια
νέα κατεύθυνση. Συγκεκριμένα, το υποκείμενο πρέπει να πειστεί ότι εάν
δεν ακολουθήσει θα μείνει ‘έξω’ από τις εξελίξεις, τον τρόπο ζωής κ.ο.κ,
με αποτέλεσμα να απομονωθεί. Η συνεχής επανάληψη έχει ουσιαστικά
αποτελέσματα. Ένας τρόπος αντιμετώπισης είναι, η ζύγιση των θετικών και
αρνητικών και η προσχώρηση ή μη, ανεξαρτήτως του αριθμού των ατόμων
που ήδη έχουν αποδεχτεί την ιδέα, φιλοσοφία, άποψη, τρόπο ζωής κ.τ.λ.
‘Η ελάχιστη αρνητική επίδραση’

Η συγκεκριμένη τεχνική, όταν τίθεται σε εφαρμογή προσπαθεί να μας

πείσει για μια ιδέα ή πρόταση που έχει την ελάχιστη αρνητική επίδραση από
όλες τις άλλες. Αυτή η τεχνική χρησιμοποιείται κατά κόρον σε περιόδους
κρίσεως για να πείσουν τους πολίτες ότι συγκεκριμένες θυσίες είναι
απαραίτητες. Συνοδεύεται με λεκτικές επιθέσεις ενάντια σε άλλα κόμματα
ή κράτη που έφεραν τη κατάσταση σε αυτό το σημείο. Για να αντιμετωπιστεί
αυτή η τεχνική ο πολίτης οφείλει να ζυγίσει τα θετικά και τα αρνητικά της
πρότασης χωρίς να τη φέρνει σε αντιδιαστολή με τις άλλες προτάσεις
καθότι τέθηκαν απλά και μόνο για να ισχυροποιήσουν τη προτεινόμενη.

‘Απλός Πολίτης’

Ο προπαγανδιστής έχει σκοπό να πείσει σταδιακά το πλήθος, πως μιλάει

εξ ονόματος του. Πως αποτελεί έναν από αυτούς και επιπλέον λειτουργεί
προς το συμφέρον τους. Οι απόψεις του καθρεφτίζουν τις απόψεις
του ‘μέσου πολίτη’ και συνήθως συνοδεύονται από τη χρήση λέξεων,
φράσεων, τοπικών ιδιωματισμών καθώς και σαρκασμών και χιούμορ
που χρησιμοποιούνται στη καθημερινή ζωή των πολιτών. Επιπλέον,
σε δημόσιους λόγους του ο προπαγανδιστής (είτε είναι πολιτικός είτε
οτιδήποτε άλλο) εσκεμμένα υποπίπτει σε σαρδάμ, και χρησιμοποιεί
‘φτωχό’ λεξιλόγιο για να αυξήσει τη ψευδαίσθηση της απλής και
προσιτής καταγωγής του καθώς και να προβάλει την ειλικρίνεια και τον
αυθορμητισμό του. Με αυτό τον τρόπο, δημιουργείται σταδιακά ένα
προφίλ με άμεση απήχηση στη κοινή γνώμη. Πολλές φόρες η συγκεκριμένη
τεχνική συνδυάζεται άριστα με τη τεχνική της ‘Λαμπερής Γενικότητας’.

‘Χρήση Στερεοτύπων’

Χρησιμοποιείται κατά κόρον για να απλοποιήσει ‘σύνθετες’

καταστάσεις και να τις υποβαθμίσει σε ξεκάθαρη επιλογή μεταξύ
καλού και κακού. Αυτή η τεχνική είναι αποτελεσματική όταν
χρησιμοποιείται σε χαμηλού μορφωτικού επιπέδου κοινωνικά στρώματα.
‘Χρήση των ονομάτων’

Η συγκεκριμένη τεχνική αποτελεί μια από τις εφτά αναγνωρισμένες

τεχνικές προπαγάνδας από το Ινστιτούτο Προπαγάνδας το
1938. Οι ‘Συστάσεις’ βασίζονται στη χρήση λέξεων, προτάσεων ή
εκφράσεων των οποίων η χρήση στοχεύει να ταυτίσει ένα διάσημο
ή σημαντικό άτομο με ένα προϊόν ή αντικείμενο. Χρησιμοποιείτε
συχνά στη διαφήμιση καθώς και σε πολιτικές καμπάνιες.

‘Μεταφορά’

Η συγκεκριμένη τεχνική αποτελεί ακόμη μια από τις εφτά αναγνωρισμένες

τεχνικές προπαγάνδας από το Ινστιτούτο Προπαγάνδας το 1938.
Χρησιμοποιείται συχνά στη πολιτική και σκοπό έχει να ειδωθεί ένα
στοιχείο με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως θα ιδωθεί ένα άλλο στοιχείο. Να
συνδεθούν με άλλα λόγια τα δυο αυτά στοιχεία, με τέτοιο τρόπο ώστε να
προβάλλουν το ίδιο θετικό ή αρνητικό συναίσθημα. Με το να συνδέεις ένα
στοιχείο με θετικό περιεχόμενο έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργούνται
θετικές σκέψεις και συναισθήματα στο υποκείμενο στο οποίο το προβάλεις.

‘Δαιμονοποίηση του Εχθρού’

Η χρήση χυδαίων στερεοτύπων εθνικού, φυλετικού ρατσισμού. Η υπερβολή

των φυσικών χαρακτηριστικών ή της συμπεριφοράς, ανεξάρτητα από
την ισχύ τέτοιων στερεοτύπων, χρησιμεύει να αντιπαραβάλει τους ήρωες
ενάντια στους κακοποιούς. Οι εχθροί ζωοποιούνται συχνά ως αρπακτικά
πλάσματα. Μπορούν να συνδεθούν με κακόφημους χαρακτήρες των
οποίων οι πράξεις είναι συνδεδεμένες με επαίσχυντα ιστορικά γεγονότα.
V Φασιστική Προπαγάνδα &
Πάμπλο Πικάσο
 «Η τηλεόραση είναι η λογοτεχνία των αγραμμάτων, η
κουλτούρα των ακαλλιέργητων, ο πλούτος των φτωχών,
η κτήση των ακτημόνων, η αποκλειστική λέσχη για τις
αποκλεισμένες μάζες.» -Λι Λόβινγκερ, Αμερικανίδα
δικαστής

Γίνεται η Τέχνη να γεννήσει καλλιτεχνικά τερατουργήματα; Γίνεται

δημιουργίες καλλιτεχνών να είναι τόσο αποκρουστικές, να εναντιώνονται
στην έννοια του κάλλους, που ίσως είναι υποκειμενικό, αισθητικά γυμνές
και εικαστικά ‘φτηνές’; Η απάντηση είναι αναμφισβήτητα, ναι. Σήμερα
γινόμαστε μάρτυρες μιας επίθεσης λέξεων που ‘ντύνουν’ ορισμένες
καλλιτεχνικές δημιουργίες και το ‘κενό’ βαφτίζεται ‘πρωτοποριακό’,
το ‘μαύρο’ γίνεται ‘άσπρο’ και η έλλειψη τεχνοτροπίας ονομάζεται
‘αφαίρεση’. Ο θεατής πολλές φορές βρίσκεται στην αμήχανη θέση να
προσπαθεί να καταλάβει αν έχει ατονήσει το αισθητικό του κριτήριο
καθώς πλήθος κριτικών έχουν αποθεώσει το έργο και διάσημα μουσεία
και γκαλερί θεωρούν τιμή τους να φιλοξενήσουν στους χώρους τους
αυτά τα έργα. Έχει ειπωθεί πως η Τέχνη πρέπει να σε θαμπώνει με το
κλέος της, να σου ανοίγει νέα πεδία σκέψης. Επίσης έχει ειπωθεί πως η
Τέχνη είναι όχι αυτό που σου αρέσει αλλά και αυτό που δεν σου αρέσει.

Το να ορίσεις τη Τέχνη, είναι η προσπάθεια να ορίσεις την άβυσσο της

ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης. Ο Πλάτωνας είχε συνδέσει τη Τέχνη με τη
χειροτεχνία. Με άλλα λόγια, στη σκέψη του η Τέχνη είχε να κάνει με
την επιδεξιότητα, εξειδίκευση και την ικανότητα να πραγματώνεις ένα
σκοπό με τα χέρια σου. Οι Τέχνες διαιρούνται στις αποθησαυριστικές
και στις παραγωγικές, αυτές δηλαδή που δημιουργούν αυτό που
πριν δεν υπάρχει. Κατά το Πλάτωνα, η σωστή τέχνη, βοηθά στη
σωστή διάπλαση των νέων. Ωστόσο, οι καλλιτέχνες θα πρέπει να
ελέγχονται από το κράτος το οποίο οφείλει να τιμωρεί οποιαδήποτε
καινοτομία ή πρωτοπορία (Πολιτεία, 423-424, Νόμοι, 798-799). Βέβαια
ο ίδιος ο Πλάτωνας έγραφε ποίηση μέχρι να γνωρίσει το Σωκράτη.
Η σωκρατική λογική τον οδήγησε σε αυτή την άποψη περί τέχνης
όταν βίαια τον ανάγκασε να ξεριζώσει τις καλλιτεχνικές του ορμές.
Να σημειώσουμε όμως το γεγονός, ότι προς το τέλος της ζωής του,
ο Σωκράτης αντιλαμβανόμενος το λάθος του και με τη προτροπή
του ‘δαιμονίου’ που τον ακολουθούσε, άρχισε να παίζει μουσική. Ο
Αριστοτέλης στάθηκε στον αντίποδα της πλατωνικής σκέψης. Στην
ιδέα δηλαδή ότι η τέχνη υπονομεύει τον ηθικό κώδικα διαβίωσης
των ανθρώπων. Διαχώρισε τη τέχνη από τις ηθικές παραμέτρους
(ειδικότερα τη ποιητική) και διαίρεση τρία είδη ανθρώπινης
σκέψης: (α) γνώση (θεωρία) (β) πράξη και (γ) δημιουργία(ποίησης).
Προασπίστηκε το θεραπευτικό χαρακτήρα της τέχνης και επηρέασε
όσο κανένας άλλος τις μετέπειτα ευρωπαϊκές θεωρίες και κινήματα.

Από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα οι προσπάθειες για ορισμό της
Τέχνης ίσως να είναι τόσες, όσες και οι καλλιτεχνικές δημιουργίες.
Παράλληλα, οι συγκρούσεις μεταξύ θεατών, κριτών και ειδικών αναφορικά
με καλλιτεχνικά έργα και εκθέσεις κυριαρχούν στους καλλιτεχνικούς
χώρους. Ο χώρος της Τέχνης έχει αναρίθμητα παραδείγματα
τέτοιας σύγκρουσης, όπως η υποδοχή του κυβισμού στη ζωγραφική.
Σίγουρα όλοι έχετε βρεθεί κάποια στιγμή στη ζωή σας στη δύσκολη θέση να
αιτιολογήσετε γιατί ένα έργο, μια παράσταση, ένα ποίημα, μια ταινία, ένας
πίνακας ενός μεγάλου δημιουργού δεν σας ‘αρέσει’. Δεν σας προδιαθέτει,
δεν σας εγείρει συναισθήματα πράγμα που είναι αυταπόδεικτο για τους
περισσότερους. Πως λοιπόν μπορεί κάποιος να μιλήσει απαξιωτικά για το
έργο ενός δημιουργού όπως ο Χατζιδάκης ή ο Πικάσο; Σίγουρα χρειάζετα
θάρρος και θράσσος… Πολλές φορές ωστόσο, μόνο αυτό χρειαζόμαστε.

Σε ένα άρθρο που εμφανίστηκε σε μια μεγάλη αθηναϊκή εφημερίδα μια

δεκαετία σχεδόν νωρίτερα είχε παρουσιαστεί μια συνέντευξη που είχε
δώσει ο Πάμπλο Πικάσο. Όχι τόσο το άρθρο του αλλά η συνέντευξη του
Πικάσο είχε προκαλέσει σάλο στους χώρους της Τέχνης και αποτελεί έξοχο
παράδειγμα προπαγάνδας από το οποίο οφείλουμε να παραδειγματιστούμε
και εμείς ως αναγνώστες και προπάντων οι δημοσιογράφοι να
αποφεύγουμε τέτοιου είδους ατοπήματα. Είναι γνωστόν ότι έχουμε ως
λαός ‘κοντή’ μνήμη οπότε ας θυμηθούμε μαζί. Παραθέτουμε λοιπόν:

‘Ωσπου στο φύλλο Ιανουαρίου – Μαρτίου 1999 της

«Δημοσιογραφικής» διάβασα απόσπασμα από μια συνέντευξη του
Πάμπλο Πικάσο ¬ ενώπιον των δημιουργημάτων τέχνης του οποίου
υποκλίνονται οι απανταχού της γης φιλότεχνοι και μελετητές της
ζωγραφικής και η ασχήμια των έργων του οποίου μου προκαλούσε και
μου προκαλεί πάντα εξαιρετική απώθηση. Στη συνέντευξή του αυτή
προς τον διάσημο συγγραφέα Τζιοβάνι Παπίνι, ο Πικάσο έλεγε τα εξής:
«Στην τέχνη, ο λαός δεν αναζητά πλέον ανακούφιση και εξύψωση. Αλλά
οι λεπτεπίλεπτοι, οι πλούσιοι, οι αργόσχολοι, αναζητούν το καινούργιο,
το παράδοξο, το πρωτότυπο, το ασυνήθιστο, το σκανδαλώδες.

Και εγώ, από τον κυβισμό και έπειτα, ικανοποίησα τους σοφούς και τους
κριτικούς με όλες τις ευμετάβλητες σαχλαμάρες που μου έρχονταν στο
κεφάλι, και όσο λιγότερο με καταλάβαιναν τόσο περισσότερο με θαύμαζαν.
Με το να διασκεδάζω με αυτά τα παιχνίδια, αυτές τις κουταμάρες, αυτές
τις σπαζοκεφαλιές, έγινα διάσημος και μάλιστα πολύ γρήγορα. Και η
διασημότης για ένα ζωγράφο σημαίνει πωλήσεις, κέρδη, περιουσία,
πλούτη. Και σήμερα ¬ όπως ξέρεις ¬ είμαι διάσημος, είμαι πλούσιος. Αλλά
όταν βρίσκομαι μόνος με τον εαυτό μου, δεν έχω το κουράγιο να θεωρούμαι
καλλιτέχνης με τη μεγάλη και την παλιά σημασία της λέξεως. Αυτοί ήσαν
μεγάλοι ζωγράφοι, ο Τζιότο, ο Ρέμπραντ, ο Τισιανός, ο Γκόγια. Δεν είμαι
παρά ένας κοινός σαλτιμπάγκος, που κατάλαβε το πνεύμα των καιρών
του και εξήντλησε όσο καλύτερα μπορούσε τη βλακεία, τη ματαιοδοξία,
τη φιλοχρηματία των συγχρόνων του. Είναι πικρή η εξομολόγησή μου,
πιο θλιβερή απ’ όσο φαίνεται, αλλά έχει τη χάρη να είναι ειλικρινής».

Μια βαθιά και άγνωστη εξομολόγηση του Πικάσο.

Μια εξομολόγηση η οποία μας κάνει να νιώθουμε εν μέρει κορόιδα
(καθότι ένα έργο του Πικάσο ήταν αδιαμφησβήτητα ανεκτίμητης
καλλιτεχνικής αξίας) και από την άλλη δεν μπορούμε παρά να
εκτιμήσουμε τη ‘σκληρή’ ειλικρίνια του καλλιτέχνη. Ο δημοσιογράφος
του Βήματος όπως αναφέρει ο ίδιος διάβασε τη συνέντευξη στο
φύλλο της ‘Δημοσιογραφικής’ και το μετέφερε στο ευρύτατο κοινό.
Είναι όμως τα πράγματα έτσι; Έλαβε χώρα αυτή η συνέντευξη;
O Papini που φέρετε να δημοσίευσε τη συνέντευξη, διορίστηκε
το 1935 στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια επί Μουσολίνι παρόλο
που δεν πληρούσε τα κριτήρια. Το έργο του ‘Ιστορία της Ιταλικής
Λογοτεχνίας’ που δημοσιεύτηκε το 1937 ήταν αφιερωμένο στον
‘Δεύτερο Ντούτσε, φίλο της ποίησης και των ποιητών’. Παρόλα’
αυτά στο άρθρο του Βήματος ήταν ένας διάσημος συγγραφέας
Ένας χαρακτηρισμός που δεν συγκεκριμενοποιεί απλά καλύπτει τη βιασύνη
του δημοσιογράφου. Ο Πικάσο ήταν σαφώς εναντίον του Φασισμού, με
αποκορύφωμα το έργο του Γκερνίκα. Δεν είναι λοιπόν άξιο απορίας το
γεγονός ότι έδωσε συνέντευξη σε ένα φασίστα ακαδημαϊκό; Συνεχίζουμε..

Το 1962 ο ίδιος ο Πικάσο απευθύνθηκε στο βιογράφο του, Pierre Daix

να αποκαλύψει τη πλαστή συνέντευξη. Το 1951 το ΝΑΤΟ είχε εισηγηθεί
στον ‘διάσημο Ιταλό συγγραφέα’ να δημοσιεύσει μια πλαστή συνέντευξη
του Πικάσο για να αναχαιτίσει το θετικό προς το Κομμουνισμό προφίλ
του. Γινόμαστε μάρτυρες λοιπόν μιας απάτης, που διοχετεύτηκε
στα ευρείας κυκλοφορίας φύλλα στη χώρα μας, και όχι μόνο.

Μια απάτη που συνεχίστηκε και δημιουργεί πραγματικότητες οι

οποίες παρουσιάζονται μελλοντικά ως αυταπόδεικτες αλήθειες.
Αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα προπαγάνδας που μας
ωθεί να θυμηθούμε δειλά δειλά τι σημαίνει να είσαι αξιόπιστος.
VI Έκθεση ‘Εκφυλισμένης’
Τέχνης
 « Τίποτε δεν είναι πιο επικίνδυνο από την
προσπάθεια ενός πολιτικού κατεστημένου να
υπαγορεύσει την αλήθεια». –Michael Foucault

Βασισμένη στη λογική του ‘ορθού’ και ‘πρέπον’ στη Τέχνη, τέθηκε σε
εφαρμογή μια από τις μεγαλύτερες επιθέσεις στα ίδια τα θεμέλια της
καλλιτεχνικής δημιουργίας που έχει βιώσει ποτέ ο κόσμος. Μια ιδεολογική
επίθεση που στόχο είχε τη καρδιά της τέχνης και ενορχηστρωτής
ήταν ο Αδόλφος Χίτλερ. Η ρήση του ‘Όποιος ζωγραφίζει και βλέπει
έναν ουρανό πράσινο και λιβάδια μπλε θα έπρεπε να στειρώνεται’
αποτέλεσε το θεωρητικό υπόβαθρο της Έκθεσης ‘Εκφυλισμένη Τέχνη’.

Η Γερμανία στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν ένα από τα βασικά κέντρα
της αβάν γκαρντ σκηνής. Εκεί γεννήθηκε ο εξπρεσιονισμός στη γλυπτική
και ζωγραφική, η ατονική μουσική του Άρνολντ Σένμπεργκ καθώς
και γερμανικές κινηματογραφικές ταινίες όπως το ‘Εργαστήριο του
Δρ. Καλιγκάρι’ που έφεραν τον εξπρεσιονισμό στον κινηματογράφο.
Οι Ναζί ένιωθαν αηδία για την τέχνη της περιόδου της
Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Αυτή η αντιμετώπιση πήγαζε εν μέρει
από τη συντηρητική αισθητική τους, αλλά και από την πρόθεσή
τους να χρησιμοποιήσουν την τέχνη σαν μέσο προπαγάνδας.

Για τους δυο αυτούς λόγους, ένας πίνακας όπως οι Ανάπηροι Πολέμου
του 1920 του Ότο Ντίξ αποτελούσε κόκκινο πανί για τους Ναζί,
καθώς απεικόνιζε τις καρικατούρες τεσσάρων ακρωτηριασμένων και
παραμορφωμένων βετεράνων του Α Παγκοσμίου Πολέμου, θεάματος
συνηθισμένου στους δρόμους του μεταπολεμικού Βερολίνου. Στην
"Έκθεση Εκφυλισμένης Τέχνης", ο πίνακας αναρτήθηκε δίπλα σε μια
επιγραφή που κατηγορούσε τον Ντιξ - που πολέμησε ως εθελοντής στον
Α' Π. Π. - για "προσβολή των Γερμανών ηρώων του Μεγάλου Πολέμου".
Ο πίνακας αργότερα κάηκε, σε καύση και άλλων έργων τέχνης.
Η τέχνη που θεωρούνταν ιδανική κατά τους Ναζί -σύμφωνα και με τα
προσωπικά γούστα του Αδόλφου Χίτλερ ήταν η αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή
τέχνη, καθώς αυτές θεωρούνταν "μη μολυσμένες" από εβραϊκές επιρροές,
και ενσαρκώσεις ενός φυλετικού ιδεώδους. Η σύγχρονη τέχνη θεωρούνταν
πράξη αισθητικής βίας των Εβραίων κατά του γερμανικού πνεύματος.
Η υποτιθέμενη "εβραϊκότητα" της τέχνης που ήταν ακατανόητη, μη
ρεαλιστική ή απεικόνιζε "διεφθαρμένα" θέματα, εξηγούνταν μέσω
της θεωρίας του εκφυλισμού, σύμφωνα με την οποία η τέχνη αυτή
ήταν αποτέλεσμα κατώτερης φυλετικής ταυτότητας. Διαδίδοντας
τα περί εκφυλισμένης τέχνης οι Ναζί συνδύασαν τον αντισημιτισμό
τους με την επιθυμία τους να ελέγξουν την τέχνη, και έτσι
εξασφάλισαν τη λαϊκή υποστήριξη και για τους δυο αυτούς σκοπούς.

Ο όρος εκφυλισμός (στα γερμανικά: Entartung) αναφορικά με τον

πολιτισμό έγινε γνωστός στη Γερμανία στα τέλη του 19ου αιώνα,
όταν ο κριτικός και συγγραφέας Μαξ Νορντάου επινόησε τη θεωρία
αυτή και την παρουσίασε στο ομώνυμο βιβλίο του το 1892. Ο όρος
χρησιμοποιήθηκε αρχικά στη βιολογία, για να δηλώσει την κατάσταση
όπου ένας οργανισμός ή ένα είδος χάνει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά
του αλλάζοντας προς το χειρότερο. Ο Νορντάου στηρίχτηκε στα
γραπτά του εγκληματολόγου Τσέζαρε Λαμπρόζο του οποίου το βιβλίο
Ο Εγκληματικός Άνθρωπος, που εκδόθηκε το 1876, προσπαθούσε να
αποδείξει ότι υπήρχαν "γεννημένοι δολοφόνοι", των οποίων τα αταβιστικά
ψυχολογικά χαρακτηριστικά μπορούσαν να εντοπιστούν μετρώντας
σωματικά χαρακτηριστικά που ξέφευγαν από το "φυσιολογικό".

Ο Νόρνταου οικοδόμησε από αυτή τη βάση μια κριτική της μοντέρνας

τέχνης, που την παρουσίαζε σαν έργο ανθρώπων τόσο διεφθαρμένων
από τη σύγχρονη ζωή που είχαν χάσει τον αυτοέλεγχο τον απαραίτητο
για την παραγωγή κατανοητών έργων. Επιτέθηκε στον αισθητικισμό
της βρετανικής λογοτεχνίας και περιέγραψε τον μυστικισμό του
συμβολισμού στη γαλλική λογοτεχνία ως προϊόν ψυχοπαθολογίας.
Εξηγώντας τη μη-γραμμικότητα του ιμπρεσσιονισμού ως σύμπτωμα
ασθένειας του οπτικού φλοιού, αποκήρυξε το σύγχρονο "εκφυλισμό",
εξυμνώντας ταυτόχρονα την παραδοσιακή γερμανική κουλτούρα.
Παρά το γεγονός ότι ο Νορντάου ήταν Εβραίος -όπως και ο Λαμπρόζο-
και σημαντική μορφή του Σιωνιστικού κινήματος, η θεωρία του
πολιτισμικού εκφυλισμού αγκαλιάστηκε από τους εθνικοσοσιαλιστές
στα χρόνια της Βαϊμάρης, σαν βασικό σύνθημα της αντισημιτικής και
ρατσιστικής απαίτησής τους για φυλετική καθαρότητα στις τέχνες.
Η πίστη σε ένα γερμανικό πνεύμα, που οριζόταν σαν μυστικιστικό,
βουκολικό, ηθικό, φορτωμένο αρχαία σοφία, ευγενικό μπροστά στην
τραγική μοίρα, υπήρχε πολύ πριν την εμφάνιση των Ναζί• τα έργα
του Ρίχαρντ Βάγκνερ διατράνωναν τέτοιες ιδέες. Πριν τον Πρώτο
Παγκόσμιο, τα γραπτά του διάσημου αρχιτέκτονα και ζωγράφου
Πάουλ Σούλτζε-Νάουμπουργκ, που επικαλούνταν φυλετικές θεωρίες
προκειμένου να καταδικάσει τη σύγχρονη τέχνη και αρχιτεκτονική,
αποτέλεσαν ένα βασικό τμήμα της πίστης του Χίτλερ ότι η αρχαία
Ελλάδα και ο Μεσαίωνας ήταν οι πραγματικές πηγές της Άρειας τέχνης.

Ο Νάουμπουργκ έγραψε αργότερα βιβλία όπως Η τέχνη των Γερμανών.

Η φύση και τα έργα της (Die Kunst der Deutschen. Ihr Wesen und ihre
Werke, 1934) και Τέχνη και Φυλή (Kunst und Rasse, 1928), στα οποία
υποστήριζε ότι μόνο οι φυλετικά καθαροί καλλιτέχνες μπορούσαν
να παράγουν μια υγιή τέχνη που θα ενσάρκωνε τα ιδεώδη της
κλασικής ομορφιάς, ενώ οι καλλιτέχνες μεικτής φυλετικής καταγωγής
παρήγαγαν χαοτικά έργα και τερατώδεις απεικονίσεις της ανθρώπινης
μορφής. Συγκρίνοντας δείγματα μοντέρνας τέχνης με φωτογραφίες
παραμορφωμένων και ασθενών ανθρώπων, προήγαγε τον παραλληλισμό
του μοντερνισμού με ασθένεια. Ο θεωρητικός του ναζιστικού κόμματος
Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ ανέπτυξε περισσότερο αυτή τη θεωρία στο βιβλίο
του Ο Μύθος του Εικοστού Αιώνα (Der Mythos des 20. Jahrhunderts,
1930), ένα από τα πιο διαδεδομένα ιδεολογικά κείμενα των ναζιστών.
Έως το 1937, η έννοια του εκφυλισμού είχε
στεριώσει γερά μέσα στη Ναζιστική πολιτική.

Στις 30 Ιουνίου εκείνης της χρονιάς, ο Γκαίμπελς έθεσε τον Άντολφ

Τσίγκλε, τον επικεφαλής του Επιμελητηρίου για τις Οπτικές Τέχνες,
υπεύθυνο μιας εξαμελούς επιτροπής της οποίας αποστολή ήταν η
κατάσχεση, από τα μουσεία και τις συλλογές τέχνης σε ολόκληρο το
Ράιχ, οποιουδήποτε έργου τέχνης που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί
μοντέρνο, εκφυλισμένο, ή υπονομευτικό. Τα έργα αυτά κατόπιν θα
παρουσιάζονταν στο κοινό σε μια έκθεση, σκοπός της οποίας θα ήταν να
προκαλέσει ακόμα μεγαλύτερη αποστροφή εναντίον του "διεστραμμένου
εβραϊκού πνεύματος" που διαπερνούσε τη γερμανική κουλτούρα.
Κατασχέθηκαν πάνω από 5.000 έργα τέχνης, μεταξύ των οποίων
1.052 του Νόλντε, 759 του Χέκελ, 639 του Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ
και 508 του Μαξ Μπέκμαν, καθώς και μικρότερος αριθμός έργων
καλλιτεχνών όπως οι Αλεξάντερ Αρχιπένκο, Μαρκ Σαγκάλ,
Τζέιμς Ένσορ, Ανρί Ματίς, Πάμπλο Πικάσο και Βίνσεντ βαν Γκογκ.

Η "Έκθεση Εκφυλισμένης Τέχνης", που παρουσίαζε πάνω από 650

πίνακες, γλυπτά, χαρακτικά και βιβλία από τις συλλογές τριάντα δυο
γερμανικών μουσείων, άνοιξε τις πύλες της στο Μόναχο στις 19 Ιουλίου
1937 και διήρκεσε μέχρι τις 30 Νοεμβρίου, πριν μεταφερθεί σε έντεκα
ακόμη πόλεις της Γερμανίας και της Αυστρίας. Η έκθεση στήθηκε στο
δεύτερο όροφο ενός κτιρίου που ανήκε στο Ινστιτούτο Αρχαιολογίας.
Οι επισκέπτες έφταναν στο χώρο της έκθεσης ανεβαίνοντας μια στενή
σκάλα. Το πρώτο γλυπτό ήταν ένα υπερμεγέθες, θεατρικό πορτρέτο
του Ιησού, τοποθετημένο επίτηδες στην είσοδο κατά τέτοιο τρόπο
ώστε οι επισκέπτες να προσβάλλονται καθώς "έπεφταν πάνω του"
μπαίνοντας. Τα δωμάτια της έκθεσης διαρρυθμίζονταν με πρόχειρα
χωρίσματα και χαοτικό τρόπο, ενώ ο χώρος ήταν κακοφωτισμένος.

Οι πίνακες ήταν κρεμασμένοι σε πυκνή διάταξη,

συχνά με σπάγγο και μερικές φορές χωρίς κορνίζα.
Τα πρώτα τρία δωμάτια ήταν θεματικά οργανωμένα. Το πρώτο δωμάτιο
περιείχε έργα που θεωρούνταν προσβλητικά προς τη θρησκεία• το
δεύτερο, έργα Εβραίων καλλιτεχνών• το τρίτο έργα που θεωρούνταν
ότι προσέβαλλαν τις γυναίκες, τους στρατιώτες και τους αγρότες της
Γερμανίας. Η υπόλοιπη έκθεση δεν είχε κάποιο συγκεκριμένο θέμα.
Στους τοίχους, δίπλα στα έργα τέχνης, είχαν γραφτεί συνθήματα όπως:
• Η αποκάλυψη της ψυχής της Εβραϊκής φυλής
• Προσβολή στη γερμανίδα γυναίκα
• Το ιδανικό-κρετίνος και πόρνη
• Εσκεμμένο σαμποτάζ της εθνικής αμύνης
• Γερμανοί αγρότες-μια εβραϊκή άποψη
• Η εβραϊκή επιθυμία για αγριότητα αποκαλύπτεται-στη Γερμανία
ο Νέγρος γίνεται το φυλετικό ιδανικό μιας εκφυλισμένης τέχνης
• Η τρέλα γίνεται μέθοδος
• Η φύση μέσα από τα μάτια άρρωστων ψυχών
Δίπλα σε πολλούς πίνακες υπήρχαν ταμπέλες που ανέφεραν πόσα
χρήματα ξόδεψε το μουσείο προκειμένου να αποκτήσει το έργο. Η
έκθεση είχε σχεδιαστεί ώστε να προωθήσει την ιδέα ότι ο μοντερνισμός
ήταν μια συνωμοσία ανθρώπων που μισούσαν τη γερμανική
αξιοπρέπεια, και που συχνά αναφέρονταν σαν "εβραιομπολσεβίκοι",
αν και μόλις έξι από τους εκατόν δώδεκα καλλιτέχνες τα έργα των
οποίων περιέλαβε η έκθεση ήταν στην πραγματικότητα Εβραίοι.

Λίγες βδομάδες μετά την έναρξη της έκθεσης, ο Γκαίμπελς

διέταξε μια δεύτερη και πιο δραστική εκκαθάριση των συλλογών
έργων τέχνης• από καταλόγους προκύπτει ότι τα έργα που
κατασχέθηκαν συνολικά πριν και μετά την έκθεση φτάνουν τα 16.558.
Παράλληλα με την "Έκθεση Εκφυλισμένης Τέχνης", άνοιξε τις
πύλες της με πολλές φανφάρες και η "Μεγάλη Έκθεση Γερμανικής
Τέχνης". Στην έκθεση, που φιλοξενούνταν στον πολυτελή "Οίκο
Γερμανικής Τέχνης", εκτίθονταν τα έργα καλλιτεχνών εγκεκριμένων
από το κράτος, όπως οι Άρνο Μπρέκερ και Άντολφ Βίσσελ. Στους
τέσσερις μήνες λειτουργίας της, η "Έκθεση Εκφυλισμένης Τέχνης"
προσέλκυσε πάνω από δυο εκατομμύρια επισκέπτες, περίπου τρισίμισι
φορές όσους η διπλανή "Μεγάλη Έκθεση Γερμανικής Τέχνης".

Πολλοί από τους καλλιτέχνες της γερμανικής πρωτοπορίας διάλεξαν

το δρόμο της εξορίας. Ο Μαξ Μπέκμαν διέφυγε στο Άμστερνταμ τη
μέρα έναρξης της "Έκθεσης Εκφυλισμένης Τέχνης". Ο Μαξ Ερνστ
μετανάστευσε στην Αμερική με τη βοήθεια της Πέγκι Γκούγκενχαϊμ. Ο
Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ αυτοκτόνησε στην Ελβετία το 1938. Ο Πάουλ
Κλέε μετακινήθηκε επίσης στην Ελβετία, μέχρι το θάνατό του το 1940.
Η ελβετική ιθαγένεια δεν του δόθηκε, καθώς ήταν χαρακτηρισμένος ως
"εκφυλισμένος καλλιτέχνης", παρά μόνο έξι μέρες μετά το θάνατό του.

Άλλοι καλλιτέχνες έμειναν εξόριστοι μέσα στην ίδια τους τη χώρα.

Ο Ότο Ντιξ αποσύρθηκε στην ύπαιθρο, όπου ζωγράφισε τοπία
με ένα συντηρητικό στυλ που δεν θα προκαλούσε τις αρχές. Το
Επιμελητήριο Πολιτισμού απαγόρευσε σε καλλιτέχνες όπως ο
Έντγκαρ Έντε και ο Έμιλ Νόλντε να αγοράζουν υλικά ζωγραφικής.
Αυτοί που παρέμειναν στη Γερμανία αποκλείστηκαν από τις θέσεις
διδασκαλίας σε πανεπιστήμια, και δέχονταν αιφνιδιαστικές εφόδους
της Γκεστάπο προκειμένου να διαπιστωθεί ότι δεν παραβίαζαν την
απαγόρευση να παράγουν έργα τέχνης που τους είχε επιβληθεί. Ο Νόλντε
συνέχισε να ζωγραφίζει κρυφά, χρησιμοποιώντας όμως μόνο νερομπογιές,
για να μην προδοθεί από τη διαπεραστική μυρωδιά του λαδιού.

Αν και κανείς δημιουργός δεν εκτελέστηκε εξαιτίας του έργου του,

οι καλλιτέχνες εβραϊκής καταγωγής που δεν έφυγαν εγκαίρως
από τη Γερμανία στάλθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Μετά την έκθεση, οι πίνακες ξεδιαλέχτηκαν για πούλημα και
βγήκαν στο σφυρί σε δημοπρασίες στην Ελβετία. Κάποια κομμάτια
αποκτήθηκαν από μουσεία, και άλλα από ιδιώτες συλλέκτες. Οι Ναζί
αξιωματούχοι πήραν αρκετά για τις προσωπικές τους συλλογές:
ο Χέρμαν Γκέρινγκ, για παράδειγμα, πήρε δεκατέσσερα πολύτιμα
κομμάτια, ανάμεσα στα οποία ένας Βαν Γκογκ κι ένας Σεζάν.

Το Μάρτιο του 1939 η πυροσβεστική υπηρεσία του Βερολίνου έκαψε περίπου

4.000 έργα που είχαν μικρή αξία στη διεθνή αγορά. Ένας μεγάλος αριθμός
έργων "εκφυλισμένης τέχνης", περίπου 500-600 έργα των Πάμπλο Πικάσο,
Σαλβαντόρ Νταλί, Ερνστ, Κλέε, Λεζέ και Μιρό, κάηκαν στους κήπους της
Galerie nationale du Jeu de Paume στο Παρίσι, στα μέσα του 1943. Με την
κατάρρευση της Γερμανίας το 1945, ορισμένα από τα έργα "εκφυλισμένης
τέχνης" μεταφέρθηκαν στην ΕΣΣΔ, και εκτίθενται στο μουσείο Ερμιτάζ.
VII Η Τέχνη, η προπαγάνδα και οι συνέπειες (Του
ΜΙΛΤΙΑΔΗ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ. Καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης
στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ)
Δεν χωρά καμιά αμφιβολία ότι η πορεία και η εξέλιξη της δυτικής τέχνης θα
ήταν εντελώς διαφορετικές εάν δεν μεσολαβούσε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος,
ο οποίος ήταν για την Ευρώπη ο πλέον καταστροφικός στην ιστορία της.

Αμέσως με τη λήξη του ακολούθησαν σημαντικές αλλαγές και εξελίξεις σε

όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, με εντυπωσιακότερη
από όλες τον διαχωρισμό της γηραιάς ηπείρου και γενικά όλου του
κόσμου σε δύο κομμάτια, που επιβεβαιώθηκε στην καθημερινή (και
τραγική) πρακτική με το χτίσιμο του Τείχους του Βερολίνου το 1961,
σφραγίζοντας με τον πλέον ωμό τρόπο την κυριαρχία του Ψυχρού
Πολέμου. Όμως, πριν καλά καλά συμπληρωθούν τρεις δεκαετίες (1989),
το Τείχος της (ιστορικής) γερμανικής πρωτεύουσας γκρεμίστηκε,
παρασύροντας μαζί του κυρίαρχες ιδέες, που είχαν υποστηριχθεί από
καθεστώτα, κυβερνήσεις, αλλά και από διανοούμενους, έτσι ώστε
σήμερα πολλές από αυτές να μοιάζουν σαν εφιαλτικές διηγήσεις

Ο πόλεμος αυτός αποτέλεσε όντως ένα «τραυματικό ρήγμα», που

αφ' ενός επέφερε μια πραγματική καταστροφή του πολιτισμού της
ευρωπαϊκής αστικής τάξης και της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας που τότε
την εξέφραζε (όπως είχε ήδη διαφανεί από το 1937 με την οργανωμένη
από τους ναζιστές έκθεση στο Μόναχο «Εκφυλισμένη τέχνη») και αφ'
ετέρου ακύρωσε κάθε προσπάθεια εκδημοκρατισμού της εικαστικής
δραστηριότητας σε Ευρώπη και Αμερική, είτε παρασύροντας στις ιδέες του
φασισμού και του σταλινισμού προοδευτικά κινήματα (όπως τον ιταλικό
φουτουρισμό και τον ρωσικό κονστρουκτιβισμό) είτε εξοβελίζοντας με
τρόπο πολεμικό άλλα κινήματα της πρωτοπορίας (όπως τον ντανταϊσμό).
«Πρέπει να ξαναρχίσουμε από την αρχή» ήταν η δραματική επίκληση των
καλλιτεχνών μετά τον πόλεμο. Και πραγματικά! Φαίνεται ότι δεν είναι
διόλου τυχαίο ότι οι καλλιτέχνες τόσο της Ευρώπης όσο και της Αμερικής,
παρακάμπτοντας συνειδητά εικόνες από τις «τραυματικές εμπειρίες» του
πολέμου, υπενθυμίζουν στο κοινό τους (με άλλη γραφή και νέα ονόματα) τις
κατακτήσεις της τέχνης των πρώτων χρόνων του μοντερνισμού, όπως του
φοβισμού, του κυβισμού, του σουρεαλισμού, του ντανταϊσμού και άλλων.
Οι δύο υπερδυνάμεις, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση,
επιδίδονται σε έναν ανηλεή αγώνα ανταγωνισμού σε πολιτιστικό επίπεδο
(εξίσου ισχυρό με το επίπεδο της πολιτικής και της οικονομίας) με στόχο
την επιρροή και την προπαγάνδα σε καλλιτεχνικές μορφές και σε ιδέες.

Η αρχή έγινε από την Αμερική, η οποία, ξεκινώντας από ένα προπολεμικό
σύμπλεγμα κατωτερότητας έναντι της ευρωπαϊκής τέχνης, αποφάσισε
να προπαγανδίσει την αμερικανική τέχνη (ιδίως τον αφηρημένο
εξπρεσιονισμό) αρχικά μέσω του υπουργείου Εξωτερικών (ήδη από το
1946, συνοδεύοντας το σχέδιο Μάρσαλ) και στη συνέχεια (το 1953)
από το διεθνές συμβούλιο του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας
Υόρκης. Τότε είναι που ο μεγάλος ζωγράφος Τζάκσον Πόλοκ (ήταν ένας
από τους περιφερόμενους Αμερικανούς καλλιτέχνες) κατηγορήθηκε
ως «πράκτορας» των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών, ενώ έκφραση
ηγεμονισμού θεωρείται και η «περιφρόνηση» της ευρωπαϊκής ζωγραφικής
από τους Αμερικανούς μινιμαλιστές καλλιτέχνες της δεκαετίας του
'60, με πρωταγωνιστή τον κύριο εκπρόσωπό τους Ντόναλντ Τζαντ.

Από την άλλη μεριά, οι Σοβιετικοί προπαγάνδιζαν τον σοσιαλιστικό

ρεαλισμό ως αντίβαρο στην αίγλη, στην ιστορικότητα, αλλά και στον
κοινωνικά «ελιτίστικο» χαρακτήρα της τέχνης της πρωτοπορίας,
μολονότι η τελευταία (που μεταπολεμικά εκφραζόταν κυρίως
από την αφαίρεση) λόγω του σεβασμού της στην παράδοση (και
στις αξίες της ζωγραφικής) εμφανιζόταν να ασκεί «κοινωνικό
ρόλο», ιδιότητα που μονοπωλούσε η αναπαραστατική τέχνη
(προωθημένη ως επί το πλείστον από τους Σοβιετικούς).

Επίσης, ο ανταγωνισμός αυτός φαινόταν να φέρνει σε αντιδιαστολή μια

αυτόνομη τέχνη με δημοκρατική υπόσταση, που εκπορευόταν από ελεύθερα
κράτη-έθνη, έναντι μιας προπαγανδιστικής κουλτούρας με κοινωνική
λειτουργία, αλλά με διεθνιστικούς στόχους. Πεδίο αυτής της πολιτιστικής
αντιπαράθεσης αποτέλεσε και η Ελλάδα του '50 με τη σύγκρουση των
ρεαλιστών (και οπαδών του σοσιαλιστικού ρεαλισμού) με την αφαίρεση,
μια διένεξη που είχε μεγάλες επιπτώσεις στη νεοελληνική τέχνη.
VIII Απόψεις περί Προπαγάνδας
1. «Τα πιο επικίνδυνα ψέματα είναι ελαφρώς παραποιημένες
αλήθειες» - Γκεοργκ Κρ. Λίχτενπμεργκ, Γερμανός επιστήμονας

2. «Ένα ψέμα μπορεί να κάνει το γύρο του κόσμου, όσο η αλήθεια

βάζει ακόμα τα παπούτσια της» - Μαρκ Τουέιν , Αμερικανός συγγραφέας

3. «Το μέσον είναι το μήνυμα» -Μάρσαλ ΜακΛούαν

4. « Αυτοί που ελέγχουν τα media έχουν ως στόχο τον

κατακερματισμό της κοινωνίας, ώστε να μετατραπεί το άτομο σε
παθητικό, απομονωμένο καταναλωτή… Ευτυχώς ένα μεγάλο ποσοστό
του κόσμου αρνείται να υποβαθμιστεί σε παθητικούς καταναλωτές.» -
Νοαμ Τσόμσκι, Αμερικανός γλωσσολόγος, συγγραφέας και ακτιβιστής.

5. « Τηλεόραση είναι να παρεμβάλλεις ανάμεσα στις διαφημιστικές

μεταδόσεις ένα υλικό, αρκετά ελκυστικό, έτσι ώστε οι διαφημίσεις να
έχουν τηλεθέαση. Αυτό είναι όλο.» - Piet Hien, Journal du Dimanche

6. «Η τηλεόραση είναι η λογοτεχνία των αγραμμάτων,

η κουλτούρα των ακαλλιέργητων, ο πλούτος των φτωχών,
η κτήση των ακτημόνων, η αποκλειστική λέσχη για τις
αποκλεισμένες μάζες.» -Λι Λόβινγκερ, Αμερικανίδα δικαστής

7. « Το προϊόν των εφημερίδων είναι οι αναγνώστες, δεν είναι το

περιεχόμενο. Οι αναγνώστες είναι το προϊόν που πωλείται από τους εκδότες
στους διαφημιστές.» -Μάικλ Αλμπερτ , Αμερικανός εκδότης και ακτιβιστής

8. «Αληθινή δύναμη δεν είναι η δύναμη πάνω στα

πράγματα, αλλά πάνω στους ανθρώπους… Δύναμη είναι το να
κομματιάζεις το ανθρώπινο μυαλό και να το ξανασυναρμολογείς
δίνοντάς του το σχήμα που επιθυμείς». – Τζορτζ Όργουελ, 1984

9. «Στην εποχή μας μια χώρα ανήκει σε αυτόν που ελέγχει τα

μέσα ενημέρωσης». – Ουμπέρτο Έκο, ακαδημαϊκός και συγγραφέας

10. «Η πένα είναι ισχυρότερη από το ξίφος». –Γουίλιαμ Σαίξπηρ

11. «Μια εικόνα της τηλεόρασης, σε αντιδιαστολή με τη
λεπίδα της γκιλοτίνας, είναι δύο και τρείς και τέσσερις φορές
πιο κοφτερή». –Daniel Schneidermann, δημοσιογράφος

12. « Κινηματογράφος: Τι υπέροχο εργαλείο προπαγάνδας

για πώληση προϊόντος κάθε είδους». –Ζωρζ Μελιές, 1898

13. « Μόνο τα μικρά μυστικά χρειάζονται προστασία. Τα μεγάλα

προστατεύονται από τη δημόσια δυσπιστία». –Marshal McLuhan

14. « Εξήντα χιλιάδες επαναλήψεις κάνουν την αλήθεια».

– Άλντους Χάξλει, Ο θαυμαστός καινούριος κόσμος

15. « Μπορείς να κοροϊδέψεις όλους τους ανθρώπους για

κάποιο διάστημα, κάποιους ανθρώπους για πάντα, αλλά όχι τους
πάντες για πάντα». –Αβραάμ Λίνκολν, Πρόεδρος των Η.Π.Α.

16. «Η μόνη ανεξάρτητη πράξη των μαζών θα είναι να

εκλέγουν τον αφέντη τους και αμέσως μετά να ξαναγυρίζουν και
πάλι στην κατάσταση της εξάρτησης τους». –Alexis deTolqueville

17. «Η γονεοποίηση της εξουσίας και η βρεφοποίηση της

κοινωνίας ήταν και παραμένει ο ιστορικά αμετάλλακτος στόχος όλων
των διαχειριστών της εξουσίας, ανεξάρτητα από τις ιδεολογικές και
πολιτικές αμφιέσεις τους». –Κλεάνθης Γρίβας, ψυχίατρος, συγγραφέας

18. «Ο ψυχολογικός σκοπός της τρομοκρατίας είναι η δημιουργία

ενός κλίματος της αβεβαιότητας και ανησυχίας στις μάζες, το
οποίο θα αυξήσει την επιρροή μας σε αυτές και θα επιτρέψει,
με την κατάλληλη χειραγώγηση τους, να μας αποδεχτούν σαν
λύση». –Από ένα τρομοκρατικό εγχειρίδιο του Guerin-Serac

19. «Το μεγαλύτερο κατόρθωμα δεν είναι να πολεμήσεις και να νικήσεις

σε όλες σου τις μάχες. Το μεγαλύτερο κατόρθωμα είναι να κάμψεις την
αντίσταση του εχθρου χωρίς να γίνει μάχη». –Σουν Τζου, Η τέχνη του πολέμου
VIII Σημειώσεις

1) Ιωάννης Κωτούλας, ιστορικός. περιοδικόν "η προπαγάνδα κατά τον β'

παγκόσμιο πόλεμο". εκδόσεις "περισκόπιο"

2) Πληροφορίες και άρθρο που βρίσκονται στον ισότοπο της Wikipedia:

http://el.wikipedia.org/wiki/προπαγανδα

3) Άρθρο που φιλοξένησε το 2009 η Ελευθεροτυπία. Ισότοπος: http://

www.enet.gr/?i=news.el.article&id=101665
 Ο ξπζκόο ηεο ζύγρξνλεο δσήο είλαη θαηαηγηζηηθόο θαη
πνιιέο θνξέο γιηζηξάκε νη ίδηνη ζηηο ραξάδξεο ηεο
‘επηθάλεηαο’ ιόγσ θεθηεκέλεο ηαρύηεηαο. Σηε πξνζπάζεηα
πνπ μεθηλήζακε κε ηνλ ηζόηνπν ηνπ AgrinioArt
ζπλαληήζακε γξήγνξα ζπλνδνηπόξνπο πνπ νκνινγνύκε δελ
ην πεξηκέλακε. Ο πξσηαξρηθόο καο ζηόρνο ήηαλ θαη είλαη
λα απνθύγνπκε ηε ηαρύηεηα. Να μεθύγνπκε από ην ξπζκό
πνπ επηβάιεη ην ζήκεξα. Να εθθξαζηνύκε ζπιινγηθά θαη
αηνκηθά. Τε ζέζε ησλ εηδήζεσλ λα ιάβνπλ νη απόςεηο. Τε
ζέζε ησλ γξήγνξσλ αλαδεηήζεσλ θαη αγρσηηθώλ click λα
ιάβεη ην πεξηερόκελν, ε νπζία, ε έθθξαζε (ζσζηή ή
ιαλζαζκέλε). Να δώζνπκε ρξόλν ζηελ ακθηβνιία, ζην
πξνβιεκαηηζκό, ζηελ ακθηζβήηεζε. Να δώζνπκε ρξόλν ζε
θάζε άξζξν, ζε θάζε άπνςε.

AGRINIOART
ΤΕΧΝΗ & ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ (Τερληθέο
Πξνπαγάλδαο & Χεηξαγώγεζεο ζηελ Άκκν ηνπ
Χξόλνπ

AGRINIOART e-book
series

www.agrinioart.gr

e-book: 1

agrinioart@agrinioart
.gr

27/20/2010