NAA SLUBA ZATITE NA PETOJ GENERALNOJ SKUPTINI MEUNARODNE UNIJE ZA ZATITU PRIRODE U EDINBURGU

Svake druge godine odrava se redovna Generalna skuptina Meunarodne Unije za zatitu prirode i to uvijek u raznim zemljama, koje su lanice ove meu narodne organizacije. Do sada su odrane skuptine u Leik Succes-u, Hagu, Salzburgu, Kopenhagenu i zadnja peta u Edinburgu, od 2028 juna 1956 godine. Na ovoj skuptini (kongresu) prisustvovali su predstavnici 40 nacija i 8 meunarodnih organizacija, izmeu osta lih predstavnici UNESC-a i FAO, sa 320 delegata, sa svih pet kontinenata. Naa zemlja nije lanica ove meunarodne organizacije, te sam ja, iz nae zemlje, prisustvovao kao posmatra; isto tako zemlje koje nisu lanice, imale su svoje posmatrae. Skuptinu je otvorio Lord Strathclyde, ministar za kotsku, koji je naglasio, da se od posljednjeg stolje a sa prirodom mnogo briljivije ophodi, nego to je to bio ranije sluaj. Potrebno je uiniti velike n a p o r e da se priroda odrava i njeguje, te je u tome smislu uspjelo u kotskoj prilagoavanje industrijskih grad nji, prirodi. Naroito je znaajan problem ishrane o vjeanstva, jer se svake sekunde ovjeanstvo povea va za jednog ovjeka. Radi ovih i drugih problema, interes javnosti za ovaj kongres je veliki u itavom svijetu. Predsjednik Unije prof. dr. Heim iz Pariza je n a glasio da je preistorijski ovjek u prirodi uspostavio ravnoteu, ali ovjek 20 vijeka je razorio prirodu, te ovjek vodi veliku borbu i protiv prirode. S jedne s t r a n e prenaseljenost, a s druge osiromaenje prirodnih izvora, pogorae situaciju u skoroj budunosti; rude se kopaju, uma nestaje, erozija raste. Apelirajui na javnu pomo, prof. Heim istie, da je Unesco uinio mnogo za Uniju, ali je potrebno temeljito pojaanje rada, da bi se rijeili aktuelni problemi iz zatite, te da Unija u svim zemljama zauzme pripadajue mjesto, saraujui sa naunim organizacijama. U Uniju je primljeno 25 novih lanova, meu ko jima su Savez Akademije n a u k a SSSR-a, koji se bavi zatitom prirode i 5 talijanskih drutava za zatitu pri rode. Na kongresu je odlueno da e se ova organizacija ubudue zvati: Meunarodna Unija za konzervaciju (uvanje) prirode i njenih izvora. (Union internationale pour la conservation de la n a t u r e et de ses ressources). Promjenom naslova, ne misli se mjenjati osnovni smisao i orijentacija Unije, nego se specijelno eli naglasiti znaaj socijalnih i ekonomskih problema koji e se ubudue vie tretirati u ovoj organizaciji. Za predsjednika ove meunarodne organizacije ponovo je izabran za n a r e d n e dvije godine, prof. Dr. Roger Heim iz Pariza. Nauni radnici i strunjaci iz itavog svijeta poslali su ranije svoje referate iz svih oblasti prirodnih nauka. Svi referati su tretirali probleme zatite prirode i pre ma glavnoj temi mogu se podijeliti u 4 glavne grupe: I. Upravljanje zatienim predjelima na osnovu naj novijih naunih rezultata. II. Bioloko dejstvo na irenje miksomatose meu kuniima; 10
Nae starine V.

I I I . Restauriranje biolokih predjela, razorenih ljudskim djelovanjem; IV. Odnos izmeu ekologije i planiranja pejsaa. Od mnogobrojnih referata, koji su tretirani na kon gresu, naveo bi samo nekoliko: A. Morel: Uticaj epidemije miksomatose na floru Francuske; G. Passerini: Erozija u ilovastom i karsnom terenu; W. Engelhardt: Obnova zemljita bioloki unitenog po ovjeku; Prof. Ivo Pevalek: Podruje sedre u Martin Brodu, u Bosni, njegove perspektive sa gledita naunih is traivanja i koritenja u svrhe odgoja i odmora; W. Schauberger: Preureenje nepravilno regulisan i h vodenih tokova; G. P. Dementijev: F a u n a SSSR i njeno uvanje; L. K. aponikov: Strunjaci za zatitu prirode SSSR i njihova uloga u rjeavanju problema zatite prirode; A. V. Malinovski: Korienje zatitne uloge uma u SSSR-u. Kroz referate i diskusije naroito se je naglaavao kompleksan problem zatite prirode, koja obuhvata uvanje, uspostavljanje i poveavanje prirodnih izvora, u dananjim uslovima razvitka privrede. Isto tako su raspravljana pitanja zatite migrirajuih ptica iz dr ava u drave, sisara i riba. Veoma vana pitanja zaga ivanja mora i rijeka zahtjevaju meunarodne spora zume i usklaivanja, razmjenu informacija i iskustava izmeu pojedinih drava. Nadalje su t r e t i r a n a pitanja o mogunostima osiguranja ishrane, o odravanju pri rode i njenih pomonih izvora, o podizanju velikih oporavilita u zdravom prirodnom kraju, o zakonskim mjerama protiv zagaivanja voda i zaraze vazduha, o ozdravljenju ljudi kroz prirodu u industrijskim cen trima gdje se rade teki poslovi i druga. Prirodne po mone izvore, tlo, vodu i zrak, potrebno je najpamet nije iskoriavati. U vezi svih gore navedenih proble ma, isticalo se je, da su zadaci Unije od ogromnog znaaja za cijelu civilizaciju. Na zavretku kongresa doneeni su zakljuci kojim se pozivaju vlade raznih zemalja da se ubudue posveti naroita panja zatienim prirodnim rezervatima, da se sprovedu mjere za zatitu flore i faune. Da bi se ovi zadaci to uspjenije izvrili preporuuje se Vla d a m a da organizuju sastanke strunjaka pojedinih ze malja s ciljem da se izvri razmjena miljenja, infor macija i iskustava. S obzirom na porast ovjeanstva, kongres preporuuje osnivanje nacionalnih parkova i prirodnih rezervata, gdje god za to postoje uslovi. Na roitu panju kongres poklanja Meunarodnom omla dinskom savezu za izuavanje i zatitu prirode, te se postavlja zadatak da se uvede u kolske programe i predmet o osnovma znanja o konzervaciji prirode i prirodnih izvora. Takoer su doneeni zakljuci o poje dinim mjerama zatite na Cejlonu, na arhipelagu Galapagos, o zatiti polarnih medvjeda, foka, o zatiti vodenih biotopa, endemnih biljaka i mnogih drugih pitanja. Kongres se je obratio Ekonomskom i Socijal-

145

nom Savjetu organizacije OUN sa preporukom da se odpone sa izuavanjem morskih biolokih zaliha. Na roito je naglaena potreba razmatranja problema od nosa izmeu stanja prirodnih zaliha i poveanja broja stanovnitva u svijetu. Za vrijeme kongresa prireena je u Edinburgu izlo ba na kojoj su prikazane posljedice unitavanja uma, razvitka erozije, prekomjerne ispae stoke i druga. Na istoj izlobi prikazane su i mjere koje su razne zemlje preduzele da se sprijee loe posljedice. Te mjere su poumljavanje i utvrivanje pijeska, smirivanje bu jica, terasiranje padina i drugo. Za vrijeme kongresa prireena je izloba knjiga raznih zemalja iz podruja zatite prirode. Isto tako za vrijeme kongresa odrana je nedelja prirodno-naunih filmova, te su prikazani filmovi sa t e m a m a : Ovis nost meu ivim biima, ugroavanje prirodnih obje kata, ovjek treba prirodu, i drugi. Sovjetski film Prijatelji i neprijatelji o biolokim metodama borbe protiv tetoina bilja, pobudio je opu panju prilikom prikazivanja. Poslije kongresa prireene su ekskurzije u razne dijelove kotske. Tom prilikom uesnici su se upoznali sa prirodnim ljepotama kotske, metodama i zadacima zatite prirode. Naroita je panja poklonjena uskla ivanju izgradnje hidroenergetskih objekata, hidro centrala, sa ouvanjem ribljih bogatstava. U kotskoj se izvode znatni radovi na ponovnom poumljavanju. kotska kao zemlja rijetke ljepote i romantike posje duje veoma znaajne nacionalne parkove, prirodne re zervate, jezera i druge objekte, koji su posjeeni od uesnika kongresa, te su ostavili dubok i trajan utisak. Opi je utisak da je kongres bio veoma uspjean. Izmjena misli i iskustava izmeu delegata pojedinih zemalja omoguie ubudue sprovoenje mnogo efikas nijih i korisnijih mjera na polju zatite prirode, a na dobrobit itave zajednice. ing. Viktor Rehak

povreda Zakona od s t r a n e organa vlasti i veih p r e duzea. Kroz godinu i neto vie od svoga opstojanja Od bor je u mnogome opravdao n a d e koje su u njega polagane jer je donesen cio niz korisnih zakljuaka i mjera u pravcu usklaivanja n a p o r a i unapreenja r a d a slube zatite spomenika k u l t u r e . Izmeu osta log treba spomenuti uee Odbora na sljedeim za dacima: Na Optem zakonu o zatiti spomenika k u l t u r e F N R J ; na pitanju problematike arheolokih is kopavanja i obezbjeenja potrebnih mjera prilikom arheolokih kopanja; na pitanju administrativnostrune fizionomije zavoda; na pitanjima kupovine i izvoza starog namjetaja, posua, t k a n i n a i predmeta likovnih umjetnosti i osobito na poslovima organiza cije saveznog savjetovanja o spomenicima Narodnooslobodilakog r a t a ; na p r i p r e m a m a za Kongres arhitekata-konzervatora u Parizu i organizaciji izlobe zatite spomenika kulture FNRJ u toj prilici, kao i na p r i p r e m a m a za Godinju skuptinu Saveza muzejsko-konzervatarskih drutava FNRJ u Zadru (aprila mjeseca 1957 g.). S. T.

SAVJETOVANJE ARHEOLOGA NR BiH Poetkom m a r t a 1957 g. Arheoloka sekcija Mu zejsko-konzervatorskog drutva NR BiH upriliila je sastanak svojih lanova na Mogorjelu kod apljine, da bi u toj prilici razmotrili probleme i zadatke pred kojima stoji arheoloka sluba u naoj Repu blici. Mjesto je sretno izabrano, obzirom na okolnost da su uesnici ovoga skupa imali mogunost da se do u detalje upoznaju sa problematikom konzervacije arheolokih lokaliteta (problem toliko aktuelan za prilike u BiH) i da iz toga izvuku korisne pouke. I upravo je Mogorjelo lokalitet k a k a v se samo moe poeljeti, budui da ima kvalitete (Zavod je na ovo me objektu vrio, kroz nekoliko godina, obimne kon zervatorske zahvate) da moe posluiti kao kolski primjer u ovome pravcu. Na ovome Savjetovanju, koje je okupilo najvei broj arheologa n a e Republike i drugih strunjaka koji se bave poslovima arheologije, donesene su od luke od sudbonosnog znaaja za njen daljni razvitak na teritoriju NR BiH. Dosadanju praksu, na sektoru arheolokih radova, koja se iscrpljivala u radu po jedinaca i pojedinih grupa bez ue veze jednih sa drugima, zamijenie nova ija se prednost ogleda u planskom i sistematskom r a d u i meusobnoj s a r a d nji svih sektora ove nauke, u prvom p l a n u muzeja i Zavoda NR Bosne i Hercegovine. Meu zadacima je predviena i izrada k a r t e BiH u kojoj bi bili nazna eni svi arheoloki lokaliteti iz predhistorijskog i klasinog perioda. Stim u vezi, odlueno je da se odmah pristupi planskom rekognosciranju terena na itavoj teritoriji BiH. Na tome poslu, za koji se p r e d via da e trajati nekoliko godina, uestvovae i ar heolozi iz muzeja izvan Sarajeva, svi u granicama svoga podruja, u koju e se svrhu, a i zbog drugih razloga, provesti teritorijalno razgranienje aktivno sti svakog muzeja u Republici. Na Savjetovanju je razmotreno i pitanje strunog uzdizanja mladih arheologa. U tome pravcu doneseno je nekoliko korisnih zakljuaka, u prvom r e d u iz oblasti uea arheologa-poetnika na znaajnijim arheolokim istraivanjima u Republici i FNRJ. Iz izloenih perspektivnih programa arheologa BiH osjea se nova tendencija u pravcu koordinacije a r h e olokih istraivanja i jasno nastojanje da se ista ukljue u ivot i aktueliziraju, k a k o bi pomogla p r o uavanju mnogih problema iz domena drugih n a u k a

ODBOR ZATITE

SPOMENIKA KULTURE

FNRJ

Due vrijeme osjeala se p o t r e b a za osnivanjem jednog tijela koje bi imalo z a d a t a k da koordinira cje lokupnu praktinu i teoretsku djelatnost svih zavoda za zatitu spomenika kulture F N R J (organ, dakle, koji bi imao ovlasti i k a r a k t e r Saveznog Instituta iz prvih godina njegovog rada). O tome se pitanju ee raspravljalo na sjednicama direktora zavoda odra vanim u Beogradu, i na jednom od takvih sastanaka, u j a n u a r u 1956 g., odlueno je da se osnuje Odbor zatite spomenika k u l t u r e F N R J . Zadaci Odbora utvreni su neto kasnije posebnim Poslovnikom i formulirani ovako: da utvruje opte principe politike zatite u FNRJ; da organizuje raspravljanje nejasnih teoretskih pitanja iz slube zatite i iznalazi jedinstvena gle danja; da sumira i prenosi p r a k t i n a iskustva slube zatite svih ustanova u zemlji; da pomogne rjeavanje konkretnih problema zatite ustanovi koja tu pomo bude zatraila; da dejstvuje da sluba zatite zauzme jedin stven s t a v u odnosu na d r u g e aktivnosti i miljenja u zemlji po pitanjima kulturnog naslea; da u slubenim m e u n a r o d n i m odnosima, kada je u pitanju zatita i konzervacija spomenika kulture, predlae svoje p r e t s t a v n i k e i stav koji oni treba da zauzimaju. Nema sumnje da je osnivanjem ovog Odbora, kojeg sainjavaju organi zatite pretstavljeni po opuno moenim delegatima dat pozitivan doprinos opoj liniji ouvanja k u l t u r n o umjetnike batine naih naroda, osobito u sluajevima grubih prakticistikih

146

osobito historije, politike ekonomije i drutvenih prilika najstarije prolosti naih naroda. Iz navede noga razloga, novi programi ne idu samo na istrai vanje golih injenica i njihovu deskripciju, ve vie u smjeru koritenja konkretnoga materijala koji p o staje polazna baza za otkrivanje drutveno-ekonom skih odnosa i fakata koji su upravo i doveli do od reenog umjetnikog kretanja. Tako e na pr. po predvienim planovima istraivanja predhistoriara ii u pravcu prouavanja etnogeneze Ilira i da ljem poznavanju neolitskih k u l t u r a naih krajeva. Klasini arheolozi stavljaju sada teite na proua vanje ekonomskih prilika iz doba rimske u p r a v e u BiH i na r a z m a t r a n j e uloge koju su imali autohtoni elementi u razvoju klasine! umjetnosti u Bosni i H e r cegovini. Zato e i teite njihovih n a p o r a u b u d u nosti leati na otkrivanju i prouavanju objekata koji su sluili u gospodarske svrhe i doprinijeli eko nomskom razvoju naih krajeva. Ovamo spadaju r u d nici (u J a p r i i Srebrenici npr.), ceste, mostovi, gospo darske zgrade i sl. Specijalna panja bie posveena istraivanju veoma nejasnog kulturno-historijskog razdoblja u NR BiH koje lei na prelazu od Klasike (antike) na Srednji vijek. Nema sumnje da e ovo Savjetovanje, ukoliko nje govi zakljuci budu provedeni u djelo, biti od velike koristi za progresivniji razvoj arheoloke slube u naoj Republici i da e doprinjeti daljnjoj saradnji muzeja i Zavoda za zatitu spomenika k u l t u r e NR BiH u optem interesu zatite nae kulturno-umjet nike prolosti. S. T.

U SARAJEVU JE ODRANO DRUGO SAVJETOVA N J E O ZATITI PRIRODE I PRIRODNIH R I J E T KOSTI Od 2226 maja 1956 godine odrano je u Sarajevu Drugo savjetovanje strunjaka F N R J o zatiti prirode i prirodnih rijetkosti, koje je organizovao Zavod za za titu spomenika k u l t u r e i prirodnih rijetkosti NR BiH u Sarajevu uz s a r a d n j u svih republikih Zavoda za zatitu. Pored p r e t s t a v n i k a zavoda za zatitu, istom su prisustvovali i po jedan predstavnik Prirodnjakog muzeja iz Beograda i Rijeke. Iz Sarajeva, pored p r e stavnika Savjeta za kulturu, prisustvovali su prestavnici umarskog, Medicinskog i Filozofskog fakulteta, Biolokog instituta i Drutva, Uprave za umarstvo, Lovakog saveza, umarskog instituta i Drutva, Za voda za poljoprivredna istraivanja i Zemaljskog m u zeja. Glavni dio ovoga savjetovanja zauzeli su referati i to d v a koja je pripremio Zavod NR Srbije i j e d a n koji je pripremio Zavod NR BiH. Referati su obuhva tili svu problematiku koja d a n a s stoji p r e d komplek som pitanja zatite prirode ukljuujui tu i novi n a crt Zakona o zatiti prirode. Iz referata i diskusije moglo se razabrati dananje stanje zatite prirode koje po pojedinim republikama izgleda u k r a t k o ovako: Zahvaljujui injenici da je NR Srbija jo 1948 go dine osnovala svoj" poseban Zavod za zatitu i p r o uavanje prirode i prirodnih rijetkosti, u ovoj se Re publici dosada najvie uinilo na k o n k r e t n o m rjea vanju mnogih problema iz ovog podruja. Pored zatite mnogih objekata i osnivanja prirodnih rezer vata, te rjeavanja pitanja organizacije i zatite na terenu, u Srbiji danas r a d i veliki broj naunih r a d nika i strunjaka na pojedinim objektima. Specijalna panja je posveena zatiti zemljita od erozije, zatiti Pani omorike i prouavanju Obedske Bare, pored niza drugih veoma znaajnih p r o b l e m a iz zatite.

Postavivi kao princip da zatita prirode ima ve oma vane naune, k u l t u r n e i prosvjetne ciljeve, uz veoma veliko gospodarsko i socijalno znaenje, NR Hrvatska je postigla velike uspjehe na polju zatite, gdje se ova djelatnost ne smatra zadatkom jednog or gana ve cjelokupne drutvene zajednice. U Hrvatskoj su dosada osnovana 3 nacionalna parka, to su: Plitvi ka jezera, Risnjak i Paklenica. Naa Plitvika jezera su svojim neopisivim ljepotama, mnogim p r i r o d n i m zna menitostima u vodi i na k o p n u poznata i izvan nae zemlje. Veoma znaajno pitanje u ovoj Republici je bilo zatita sedrenog podruja du rijeke Krke, s ob zirom na namjeravane izgradnje hidroenergetskih po strojenja u tom kraju. itav niz drugih problema kao zatita park-uma, botanikih rezervata (Trsteno kraj Dubrovnika), pejsanih parkova, rijetkih stabala i drugih problema, rjeavan je u prolom periodu. Po ukupnom broju zatienih objekata prirodnih rijetkosti, na prvom mjestu stoji NR Slovenija. Od u k u p n o 500 zatienih objekata u naoj zmiji, u ovoj Republici je dosada stavljena skoro polovina pod za titu drave. Medu mnogim objektima zatieni su r e zervati Barska u m a kod Ljubljane, Hrastova uma u Krakovu kod Kostajnice, Bledski grad, Straa na Bledu, dva alpinetuma, dva arboretuma i drugi. Na roitu pomo imaju organi zatite od planinskih, t u ristikih i lovakih organizacija, te udruenja izvid nika. Ustanovljena gorska straa od p l a n i n a r a i izvidnika veoma uspjeno titi rijetku planinsku floru i faunu. U ovoj Republici su naroito aktuelni problemi zatite velikih povrina, Iki Vintgar, Lipici, Bohinjska Kotlina, gdje se sluba zatite sukobljava sa interesima poljoprivrednika, lovaca, a sa druge s t r a n e sa projektima akumulacijskih bazena, elektri nih centrala i dr. Razumljivo je da se u Sloveniji po klanja velika panja i zatiti mnogobrojnih peina. Izgleda da NR Crna Gora ima jo najvie sauva nih prirodnih ljepota koje privlae veliki broj naih i inostranih posjetilaca. U ovoj Republici n e m a jo organizovane zatite prirode i pojedini prirodnjaci iz drugih ustanova vre i n e k e r a d o v e iz ovog podruja Za nacionalne parkove su proglaeni: Loven, D u r mitor sa Crnim jezerom i Biogradsko jezero sa okol nom praumom, ali bez odreenih granica na terenu. Takoer se poklanja panja i zatiti rijeke flore i faune. K a o u Crnoj Gori tako ni u Makedoniji jo n e m a organa koji bi se posvetili iskljuivo problemima za tite prirode. Izdvojeni su kao nacionalni parkovi Perister i Mavrovo, a stavljeni su pod zatitu Katlanovsko Blato, Rijeka Radika i drugi. Za posljednje tri godine u NR Bosni i Hercegovini uinili su se znatni napori na rjeavanju pitanja za tite. Uz stavljanje pod zatitu itavog niza objekata, naroito se panja posvetila zatiti i prouavanju sedrenih podruja Jajca, Martin Broda i Kravice, p r a umskih rezervata Peruice kod Foe, Klekovae kod Drvara i Janja kod Donjeg Vakufa. U veoma znaajne objekte spadaju glacijalna jezera kao to su na p l a nini Treskavici, Prokoko jezero, atorsko i druga, te se prouavanju flore i faune u istima kao i u oko lini poklanja potrebna panja. Obzirom na z n a t n e tete koje se jo deavaju u peinama u posljednje vrijeme, ine se napori, da se te peine urede, osvi jetle i (Uine pristupanim, kako bi se na taj nain djelovalo odgojno i propagandno na m a s e posjetilaca. I u ovoj Republici k a o i kod ostalih, pomanjkanje kadrova je uzrok da se n i s u postigli jo vei rezultati. Po raznim problemima iz zatite, nai zavodi n e maju jedinstven stav rjeavanja, te se dogaa da se principi zatite u nekim republikama provode po voljno, a u n e k i m se zanemaruju ili se uope ne uzi maju u obzir, to se veoma nepovoljno odrazilo na terenu S obzirom da dosada jo n e m a ustanove koja

147

bi za itavu zemlju rjeavala ovu problematiku, to se namee potreba osnivanja koordinacionog tijela F N R J za zatitu prirode. Ovo bi tjelo, koristei iskustva svih zavoda i ustanova, koje se bave ovom problematikom, imalo u prvom r e d u zadatak da poduzima pojedine mjere kod saveznih organa i izvrnih vijea pojedinih republika u svrhu materijalnog obezbjeenja za poje dine radove na zatiti, a isto tako r a d i propisivanja zajednikih uredbi, pravilnika i drugih radova. Isto tako bi ovaj odbor imao zadatak da objedini p r a k tina iskustva slube zatite svih ustanova u zemlji koje se bave zatitom prirode i prirodnih rijetkosti. Na koncu se naglaava potreba osnivanja posebne konzervatorske sekcije za zatitu prirode i s obzirom na kompleksnost z a d a t a k a postavlja se kao vaan za d a t a k osnivanje posebnih zavoda za zatitu prirode u svim republikama. Predloeni novi zakon o zatiti prirode F N R J r a z likuje se od sadanjeg, to je i razumljivo s obzirom na injenicu da je prolo 10 godina r a d a na zatiti, te je postignut izvjestan n a p r e d a k u rjeavanju te problematike. P r i izradi n a c r t a zakona ilo se u pr vom r e d u za tim, da se postigne jednoobraznost i je dinstvenost, te da se u k l o n e r a z n e nejasnoe i praznine po pitanju rjeavanja problematike, koje su se ranije bile ukazale. Nacrt, m e u ostalim, predvia u b u d u e zatitu i tave prirode, a ne samo prirodnih rijetkosti, zatim se predvia osnivanje d r u t a v a za zatitu prirode, uno enje materije iz zatite prirode u n a s t a v n e programe svih kola i d r u g e odredbe. U referatima se tretiralo pitanje nadlenosti za voda i drugih u s t a n o v a kod zatite rijetkih i prori jeenih biolokih vrsta. Poznato je da se izvjesne ri j e t k e v r s t e divljai, riba, bilja, pejsaa i drugih obje kata, mogu zatiti i po d r u g i m zakonima kao to je Zakon o umama, ribolovu, lovu, ime se s t v a r a m o gunost zatite na d v a kolosjeka, uslijed ega dolazi do eventualnih sukoba po (pitanju nadlenosti zatite. Bilo bi p o t r e b n o da d a n a s zatita svih rijetkosti pree u iskljuivu nadlenost Zavoda za zatitu. Da bi se specijalno na terenu mogli izvriti m n o gobrojni zadaci, specijalno da bi se razni ugroeni objekti to efikasnije zatitili, potrebno je ojaati cjelokupnu organizaciju zatite. Osnivanjem pojedinih sekcija u drutvima za zatitu ptiijeg svijeta, za za titu voda od zagaivanja, za zatitu rijetke flore i faune u izvjesnim podrujima, mnogo bi se uinilo na efikasnoj zatiti pojedinih objekata, terena i ita vih podruja. Iza diskusije po referatima doneseni su zakljuci, pa u navesti samo najznaajnije: U interesu zajednice, a posebno to efikasnijeg r a d a i ostalih zavoda za zatitu prirode, postavlja se zadatak da se p r i postojeim zavodima za zatitu spomenika k u l t u r e i prirodnih rijetkosti u svim r e publikama pristupi jaanju zatite prirode, a napose u NR Makedoniji i Crnoj Gori potrebno je o d m a h organizovati slubu zatite prirode. Na osnovu prednjih konstatacija namee se za d a t a k da se na opoj liniji pojaa organizacija za tite prirode odgovarajuim kadrovima i uz datu m a terijalnu i moralnu potporu. Neophodno je da se u najkraem r o k u p r e m a datim prilikama donese savezni zakon za zatitu p r i rode, na osnovu kojeg e se n a k n a d n o izraditi odgo varajui republiki zakoni za zatitu prirode. Radi jaanja svijesti u irokim slojevima n a roda o vrijednosti, znaaju i uvanju p r i r o d e i p r i rodnih objekata, k a o jedan od najpreih zadataka postavlja se p o t r e b a intenzivnog irenja agitacije i tumaenja zatite prirode. Specijalnu panju posvetiti formiranju drutava za zatitu prirode, te koristiti sindikalne organizacije,

prijatelja prirode, prirodoslovna, bioloka, speleoloka, turistika, planinarska, ribarska, lovaka i druga d r u tva, kao i organizacije izvidnika i planinki, omladine i drugih. Konstatovano je da je umarstvo i lovarstvo preduzelo mnogostruke forme zatite prirode, te je potrebno u obostranom interesu pojaati saradnju sa svim pomenutim organizacijam. Kao veoma vaan zadatak u daljem r a d u n a mee se potreba afirmacije principa zatite prirode i u drugim g r a n a m a privrede koje su pokazivale d o sada m a n j e sklonosti razumijevanja za zatitu p r i rode, kao to su, n a p r . elektroprivreda, poljoprivreda, vodoprivreda itd., a iji r a d duboko zadire u zatitu prirode. U interesu to efikasnijeg sproveenja mjera zatite prirode potrebno je uspostaviti to tjesniji kon t a k t sa biolokim institutima, prirodnjakim muzeji ma, a naroito sa zaviajnim muzejima. Pojaati uee i ingerenciju organa za zatitu prirode u savjetima za nacionalne parkove, kao i kod u p r a v a narodnih izletita, p a r k - u m a i sl. K a o j e d a n od vanih zadataka postavlja se iz dvajanje i osnivanje nacionalnih parkova kod svih republika, k a o to je to ve uinila NR Hrvatska. Posebno se preporuuje NR Sloveniji r a z m a t r a n j e mogunosti ponovnog osnivanja nacionalnog p a r k a Triglavska jezera. Preporuuje se organima zatite prirode da in tenzivno r a d e na ujednaavanju zajednike n o m e n k l a t u r e za prirodne objekte. Pojaati n a u n i i struni literarni r a d o zatiti prirode i u tom smislu potpomoi saradnjom iz d r u gih republika postojeu publikaciju Zatita prirode NR Srbije. S obzirom na vanost i hitnost donoenja novog saveznog zakona o zatiti prirode kao i rjeenja m n o gobrojnih problema, potrebno je to prije osnovati jedno koordinaciono tjelo F N R J za zatitu prirode sa sjeditem u Beogradu, u k o m e e biti pretstavnici svih zavoda koji r a d e na zatiti prirodnih rijetkosti. Kako su ova savjetovanja pokazala veoma do bre r e z u l t a t e u r a d u na zatiti prirode, to se zaklju uje da se u b u d u e ista usvoje kao veoma potreban metod rada, s tim da se ista odravaju najmanje jed nom godinje. Predlae se da se idue savjetovanje odri u Skoplju, odnosno u NR Makedoniji. Na koncu savjetovanja odrana je struna ekskur zija na Treskavicu planinu. Uesnici su razgledali najvanije predjele prirodnih ljepota, kao to su gla cijalna jezera, pojedine dijelove uma, pejsaa, vrhove planina i d r u g e objekte, te su se tom prilikom u p o znali i sa glavnim odlikama flore i faune ove nae planine. Ing. V. R.

IZLOBE LIKOVNIH UMJETNOSTI U NAOJ ZEMLJI Godina 1956. ispunjena je, u naoj zemlji, veim brojem znaajnijih kulturnih manifestacija, meu ko jima posebno mjesto pripada d o k u m e n t a r n i m izloba ma iz oblasti likovnih umjetnosti. Te su izlobe organizovane, uglavnom, u reiji i uz strunu pomo kon zervatorskih institucija u F N R J s namjerom da po mognu popularizaciji kulturno-umjetnike batine n a ih naroda i da t i m e doprinesu estetskom vaspitanju irih masa. Ujedno one bi trebalo da direktno ili indirektno pomognu slubu zatite spomenika kul t u r e u vrenju njenih zadataka. Obzirom na tijesnu sadrajnu i tematsku povezanost izlobi ovoga tipa

148

sa poslovima Zavoda, dajemo k r a t k e prikaze svih vanijih k u l t u r n i h manifestacija ove vrste, koje su tokom prole godine organizovane u zemlji.

KAMENI

SPOMENICI

NR

HRVATSKE

SRPSKI NADGROBNI SPOMENICI Prvih dana j a n u a r a 1956 g., u prostorijama E t n o grafskog muzeja u Beogradu, otvorena je izloba sep u l k r a m e a r h i t e k t u r e NR Srbije. Na okupu su se n a li mnogi spomenici n a d g r o b n e arhitekture, v r e m e n ski zatvoreni u period od kasnog Srednjeg vijeka do 19. st. U n u t a r tog kruga nali su se objekti sainjeni u k a m e n u (steci, stupovi s reljefima, niani, stele i kri evi) i drvene konstrukcije (sanduci, drveni stubci, obi ni i pokrovljeni krstovi i sl.). Stie se dojam da su or ganizatori ili linijom da na izlobu dou najtipiniji primjeri iz ije bi ukupnosti mogla proizai razvojna nit grobne s k u l p t u r e i ornamentike, i ujedno sva ve liina i ljepota onog dijela n a e umjetnosti gdje je nacionalni d u h i k a r a k t e r t a k o dominantan, esto is kljuiv i jedini. Ta gola potresna skulptura, djelo ruku domaih, anonimnih, majstora, obinih ljudi iz naroda, priprostih i neukih, esto zanatski nevjetih, skupila je u sebi, u njenim ematinim i rustinim oblicima, svu ivotnu ljubav i sva osjeanja autora sa snagom izraajnosti koja n a s zauuje. Istina je, me utim, da dobar dio izloenih predmeta nije iao dalje od standardnog i tipinog. Zbog toga je broj karakte ristinih primjeraka, relativno, ostao ogranien. No, uzev u prosjeku, izloba predstavlja ipak jednu za okruenu cjelinu, dovoljnu da istakne sve bitno za poznavanje k a r a k t e r a srpske nadgrobne plastike. Na poetku su stajali steci iz okoline Krupnja, Bajine Bate i Aranelova, koji o d m a h u n a m a p o buuju asocijacije na istovrsne primjere u BiH, iako su ovi iz Srbije neto oskudnije dekorisani. Obino oni sadre samo spiralu ili rozetu, rjee pojedinani lik, upropaen do krajnjih granica. Zanimljiva je studenika nekropola, ija figurama plastika, sugestivne jasnoe, govori o neobinoj invenciji autora ovih spo menika, naih seljaka-majstora. Treu grupu pred meta sainjavale su stele iz okoline Beograda i P r i zrena, bogatije u r e e n e i esto ispunjene natpisima; pripadaju v r e m e n u Prvog srpskog ustanka. Na kraju je stajala najbrojnija grupa spomenika iz 19. st., pri kupljenih u raznim dijelovima Srbije. Plastini kva liteti ove vrste spomenika su i odve naglaeni. Mnogi su kolorirani ivim, obinim mineralnim bojama (ultramarin, uti oker, cinober), ali je primjetno, takoer, i daleko vee prisustvo tekstualnog urezivanja, esto u obliku stihova, to kod spomenika iz ranijih epoha predstavlja gotovo rijetkost. Kod drvenih konstrukcija, duborezu je poklonjena glavna panja. Geometrijski, biljni i ivotinjski p r i kazi, uz mjestimine prikaze ovjeka, formalno p r e krivaju itave plohe objekata. Uz s t a n d a r d n e ukrase, kakve inae sreemo na mnogim spomenicima sepulkralne arhitekture, poam od antike do Srednjeg vi jeka (golub, tordirano ue, tit, ma) nalazimo, t a k o er, i p r e d m e t e ija je primjena u naim krajevima relativno nova (asovnik, kiobran, pero, mastilo) predmete, dakle, kojima se pokojnik sluio za ivota, to je svakako daleki eccho grobnih p r e t s t a v a E t r u ana i njihove ivotne veselosti u odnosu na sumorni i otuni zagrobni ivot. Izloba je studiski postavljena. Eksponati su izlo eni kronoloki. Pa iako izvjesna sentimentalno-romantina nota proima cjelinu postavke, to ipak nije uticalo na n a s t a v p r e m a izloenom materijalu, ko jeg bi i drugi put rado vidjeli i jo jae mu se p r i bliili. S. T.

P r i kraju 1955 g. otvorena je u Zagrebu, u prosto rijama Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti, u Opatikoj ulici, izloba: K a m e n i spomenici NR H r vatske. U pet grupa rasporeeni su eksponati, origi nali i kopije mnogih spomenika sa itavog republi kog podruja. U obzir su doli samo oni primjerci koji imaju znaaja u historijskom smislu. Od ulomaka gotike crkve iz Iloka i znaajnijih glagoljskih k a m e nih dokumenata (Baanska ploa, s t u p nadbiskupa Pavla i dr.), nadgrobnih ploa i bareljefa do historij skih n a t p i s a i srednjovjekovnih grbova, niu se ekspo n a t i ove znaajne izlobe. Sve, dakle, ima d o k u m e n t a r a n k a r a k t e r to je i razumljivo k a d a se zna da e ona egzistirati k a o stalna izloba u okviru Povijesnog muzeja Hrvatske. S. T.

SREDNJEVJEKOVNO ZIDNO SLIKARSTVO ISTRE Krajem 1955 g. i prvih mjeseci 1956 g. u organi zaciji J a d r a n s k o g Instituta otvorena je na Rijeci izloba Sredjevjekovno zidno slikarstvo Istre, iji sadraj ispunjavaju kopije zidnih slika sainjene na originalima rasutim po seoskim crkvama i grobnim kapelama Istarskog poluotoka nastalim u v r e m e n u od 11 do 16 st. Po broju izloenih eksponata Izloba je mala, no, ipak dovoljna da jasno ilustruje srednjevjekovno umjetniko bogatstvo Istre, najjae izraeno na podru ju zidnog slikarstva, ija je prevaga n a d ostalim sektorima likovnih umjetnosti tolika da se slobodno moe r e i da zidno slikarstvo ini glavni sadraj umjetnike aktivnosti na Poluotoku kroz itav Sred nji vijek. Znaaj ovog slikarstva lei u njegovoj izvor nosti, a ljepota u priprostoj jednostavnosti. Njihovi autori su domai majstori, obini ljudi iz puka, jed nostavni u svom umjetnikom shvatanju i slobodni u stvaranju djela koja nisu ograniena ablonom ono vremenih slikarskih kola i s t a n d a r d n e ikonografske eme. Ta umjetnost, u sutini nacionalna, uprkos r e ligiozne tematike, najbolji je izraz umjetnikog shvatanja H r v a t a I s t r e toga doba. Eksponati su postavljeni hronolokim redom. Na poetku su stajale zidne slike iz Savinenta (13. st.), izvanredni primjerci r o m a n i k e umjetnosti nastale u oblasti gdje se kriaju uticaji Italije i srednjeevropskog umjetnikog kruga. A onda su dole freske iz Berma, Boljama, Dragua, Lovrane, Lindara, Zminja i drugih krajeva. Za neke od ovih dekoracija zna se i autor, kod drugih zasada je on jo uvijek nepoznat. Tako se n a p r . spominju Trevisanus, autor slikarija iz Savinenta (nije jo zasigurno utvreno da li je on zaista a u t o r slika ili moda poruioc?), Klerigin iz Kopra (1471), Vincent iz K a s t v a (1474), Dominik iz Udina, graanin iz Vodnjana (1530), i metar Anton s P a d o v e (152937). S. T.

IZLOBA K O P I J A S R P S K I H SREDNJEVJE KOVNIH FRESAKA U decembru 1955 g., u beogradskoj Galeriji fresaka, otvorena je Izloba kopija srpskih srednjevjekovnih fresaka. Oko stotinu novih kopija, koje ranije nismo vidjeli, iz desetak najuvenijih m a n a s t i r a srednjevjekovne Srbije, pokazalo je, b a r u malome, veliinu umjetnikih dostignua naih majstora ivopisa. Izlo-

149

bom su obuhvaene sve tri srpske arhitektonske kole. Gradac, Moraa i Sopoani su, u ovoj prilici, p r e t stavnici tzv. Rake kole, u koju su ukljuene cr kve nastale u vremenu od polovine 12 do kraja 13 s t , dakle, graevine n a s t a l e u d o b a uspona Nemanjia. Na njih se nadovezuju tzv. Makedonska kola, koja traje relativno k r a t k o i koja zavrava ve u drugoj polovini 14 st., otprilike neto poslije 1371 g. Ova je kola zastupljena sa freskama Bogorodice Ljevike u Prizrenu. Matejia kod K u m a n o v a i Sv. A r h a n ela iz m a n a s t i r a Lesnovo. Na kraju su freske, n a j mlae po svom nastanku, koje pripadaju grupi crkava iz tzv. Moravske kole (ovamo spadaju objekti na stali u v r e m e n u od Marike bitke do 1450 g. tj. do definitivnog pada srpskih zemalja pod t u r s k u upravu). Iz ove grupe spomenika na Izlobi su prezentirane freske m a n a s t i r a Manasije, Ravanice, Kalenia i Nove Pavlice. Uz kopije zanimljivih detalja, znatan broj ekspo n a t a ove Izlobe predstavljaju kompozicije, esto veo ma sloene (Kristov ulaz u Jerusalem, Suenje Kristu, Priee apostola i dr.). Neke kopije ispu njavaju pojedinane figure izmeu kojih su najzani mljivije one sa p r e t s t a v a m a naih srednjevjekovnih vladara (Kralj Milutin, car Duan, carica Jelena, car Uro), despota, apostola i svetaca. Sve te slike poka zuju veliko bogatstvo slikarske vjetine naih sred njevjekovnih majstora, solidnu tehniku i est oslon na ivot i p r i r o d u odakle crpu inspiraciju da bi u n u t a r religiozne tematike uvukli mnoge svjetovne ele m e n t e (pejsai i p r e d m e t i svakodnevne upotrebe). S. T.

boju i kompoziciju, n a je srednjevjekovni majstor mogao da ostvari autentina umjetnika djela. Kopije su r a e n e adekvatnom tehnikom, tj. t e m pera bojama. Svojim zanimljivim materijalom i izborom detalja, Izloba prua vanu d o p u n u ocjeni naeg srednjevjekovnog zidnog slikarstva. S. T. SOPOANSKI KRISTALI U dopunu k poznavanju srednjevjekovnog umjet nikog blaga u FNRJ, otvorena je u aprilu 1957 g., u Galeriji grafikog kolektiva u Beogradu, izloba Sopoanski kristali. Beogradski slikar Milovan Arsi izloio je tom prilikom 14 kopija zidnih slika ovog m a n a s t i r a da bi tako doprinio njegovom boljem i pot punijem poznavanju. S. T. IZLOBA KONZERVATORSKIH RADOVA NA CRKVI SV. SOFIJE IZ OHRIDA U SARAJEVU Nakon nekoliko pokuaja, Zavodu je polo za r u kom da, uz strunu i izdanu materijalnu pomo Sa veznog instituta za zatitu spomenika k u l t u r e F N R J u Beogradu i djelimino uee Savjeta za kulturu NRBiH u participaciji trokova odravanja izlobe, prenese iz Pritine u Sarajevo kompletnu Izlobu konzervatorskih radova na crkvi sv. Sofije u Ohridu, koja je bila otvorena u Umjetnikom paviljonu od 24. II. 7. I I I . 1957 g. To je bila prilika za nae su g r a a n e da bez veeg n a p o r a u u u srce i d u u ita vog niza problema s kojima se bavi sluba zatite spomenika kulture. Ovo iz razloga to je nain p r e zentacije eksponata izlobe udovoljavao svim princi pima savremenog izlaganja umjetnikih predmeta. Postavljeni in continuo i predstavljeni elementima modernog izlaganja te popraeni odgovarajuim tek stom, izloeni predmeti su dali lako preglednu sliku o samom objektu i radovima izvrenim na njemu. Izloba je, takoer, pokazala znaajan stepen odgo vornosti izlagaa prema publici koji su izlobene p r o storije brino pripremili i sve njene zidove prekreili specijalno za ovu svrhu. Vjeta postavka Izlobe u cjelini i cjelokupni njen a r a n m a n svjedoci su istan anog ukusa njenih organizatora i snalaljivosti u ko ritenju relativno malog prostora za smjetaj po op segu velike izlobe, a da ona ipak nije ostavila dojam pretrpanosti, ve skladnog rasporeda. U ovoj prilici Sarajlije su imale priliku da razgle daju eksponate Izlobe formirane na materijalu n a j veeg radilita, sa stanovita konzervatorske slube u zemlji. Ukusni panoi s crteima i fotografijama, ma kete zgrade i kopije fresaka, uz objanjenja u tekstu, pruaju posjetiocima oiglednu predstavu o r a d u s t r u njaka koji ulau silne fizike i u m n e n a p o r e u p o duhvatima specijalne prirode, a koji iziskuju velika strunu spremu, strunu vjetinu, odvanost i spret nost svakog pojedinca. J e r radilo se o spasu vrijedne a r h i t e k t u r e sa dragocjenim freskama i drugim umjet n i n a m a koje je trebalo sauvati. Radilo se o sv. Sofiji iz Ohrida, nekadanjoj katedralnoj crkvi i sjeditu autonomne ohridske arhiepiskopije, drevnom zdanju starom preko hiljadu godina, koje poiva na temelji ma jo starijih zgrada, nastalih kojih 48 stotina go dina prije sv. Sofije. U cilju zatite ove izvanredne arhitektonsko-skulpturalno-slikarske cjeline formirana je specijalna m e urepublika komisija u koju su uli eminentni pretstavnici slube zatite i odgovarajui struni eksperti iz itave FNRJ. Komisija je imala zadatak da sve strano ispita i proui objekat, njegovo tehniko sta-

OVJEK. PRIRODA I PREDMETI NA IZLOBI KO P I J A FRESAKA U BEOGRADU I DRUGIM NAIM CENTRIMA U sklopu niza d o k u m e n t a r n i h izlobi u FNRJ, n a lazi se i Izloba koju je, pod gornjim naslovom,, organizovala i otvorila Komisija za k u l t u r n e veze sa inostranstvom u Beogradu. Radi se ovdje o stopedeset kopija fresaka koje su beogradski umjetnici Zdenka i Branislav ivkovi napravili po originalima nae n i m na zidovima crkve Bogorodice Ljevike u P r i zrenu od kojih su kompletirali izlobu, koja je do sada obila glavne administrativne i k u l t u r n e centre u F N R J i m n o g e evropske gradove. U svim mjestima u kojima je dosada bila postavljena, izloba je pozi tivno ocijenjena, radi njene originalnosti i likovnih kvaliteta. Umjetnici su doli na ideju da kopiranjem pojedi nih detalja sa fresaka otkriju i onu vrijednost naih srednjevjekovnih zidnih slika koja je ostala skrivena u asu k a d a te slike gledamo u cjelini. To su isklju ivo profani elementi koje su nepoznati autori uvukli u religioznu tematiku. Ovakve kvalitete beogradski su slikari vidjeli u vrijeme izvoenja konzervatorskih zahvata na ovome objektu, na kojim su poslovima i sami uestvovali i u kojoj su prilici strunjaci Za voda za zatitu spomenika k u l t u r e NR Srbije otkrili i oistili preko 600 m 2 ivopisa. Izloene kopije otkri vaju smisao naih srednjevjekovnih majstora za p o smatranje okoline i scena iz svakodnevnog ivota, kao i njihovo realistiko prikazivanje. Zato emo na ko ijama sresti niz predmeta kune upotrebe (Sud i kaiica, Vaza, kolska tablica), zatim orua (amac), predmete prirode (drvee, voe, cvijee, razne ptice, ivotinje, ribe) te nizove raznovrsnih, ko loristiki, fino skladanih, ornamenata. Svi ti detalji otkrivaju neobinu invenciju i snanu umjetniku matu svojih autora, sklonih esto psiholokoj k a r a k terizaciji linosti. Siguran u crteu, sa smislom za

150

nje i da preporui mjere u cilju njegova ouvanja i zatite. Sv. Sofija je t a k o postala veliko radilite na kome su se od ranih ljetnih do kasnih jesenjih d a n a okupljali arhitekti, likovni umjetnici, arheo lozi i historiari umjetnosti, kemiari i konzervatori, studenti i aci. Dolazili su s tek nejasnim predstavama o konzervatorskoj slubi a odlazili s izvjesnom p r a k tinom naobrazbom i strunim iskustvom te druga ije steenom predstavom o spomenicima nae k u l t u r n e prolosti, njihovom znaaju i ulozi, o kojima se ranije tako imalo vodilo rauna. I tako je nastajao k a d a r konzervatora, toliko potreban slubi zatite FNRJ. Sistematski konzervatorski radovi na sv. Sofiji za poeli su 1950 g. Predhodno su izvreni obimni radovi na ispitivanju temelja i kvaliteta nosivosti tla, a onda mnogi, esto sloeni, zahvati na poslovima suptilne prirode i uz primjenu najmodernijih sredstava, jer je trebalo sauvati estetsko i historisko jedinstvo gra evine. Trebalo je osigurati svodove i zidove, a ne otetiti freske na istima! Osobitost ovoga zahvata le ala je u ispravljanja 68 cm. iz svoje vertikale nag nutog junog zida crkve, koji je, uz radove na za padnoj fasadi, pretstavljao najvaniji problem na sektoru graevinskih radova. Poetkom maja 1953 g., nakon duih priprema, ispravljen je zid primjenom sistema gvozdenih zatega, to je pretstavljalo novost u cjelokupnoj dosadanjoj praksi izvoenja slinih zahvata. J e d n a k o je vaan posao obavljen na sektoru ienja i konzervacije zidnih slika. Neke freske je, radi predvienih arhitektonskih zahvata, trebalo po novno povratiti na zid, na njihovo staro mjesto. S d r u ge strane, postojala su mjesta sa dva sloja fresaka koje je trebalo razluiti i oba sauvati obzirom na njihov znaaj u historijskom i umjetnikom pogledu. Upotrebljena su dva naina: skidanje bojenog sloja, skupa sa m a l t e r o m i skidanje samog bojenog sloja, bez maltera. Sve te radnje i procesi p o k a z a n i su zorno na Izlobi. Sve je veoma jasno protumaeno i svako je, bez strunog vodia, mogao lako shvatiti tok r a dova. Vidjeli smo sprave i n a p r a v e kojima su se kon zervatori sluili p r i skidanju slikanih povrina, nain upotrebe tih sprava, pripremu lijepka, lijepljenje platna, skidanje freske, ienje pozadine, skidanje platna sa lica freske, postavljanje freske na zid, i mnoge ugroene freske su spaene i ivot im je p r o duen bar za jedno stoljee. S druge strane, skida njem krea sa fresaka otkriveni su novi znaajni kompleksi zidnih slika (oko 1000 m 2 ), koje po cjelo k u p n o m svom znaaju otvaraju nove stranice naeg srednjevjekovnog slikarstva. Da bi upotpunili Izlobu organizatori su postavili i cio niz gipsanih kopija raznih ulomaka bogate skulptorske dekoracije, nastalih u periodu od 1114. st. iz ruku vrsnih srednjevjekovnih majstora. Ovamo spa daju ploe ikonostasa i dijelovi reprezentativnog episkopskog sjedita, te dekorativna plastika ciborija, ka snije pregraenog u mimbar. Ovako kompletirana Izloba konzervatorskih r a dova na crkvi sv. Sofije u Ohridu, besumnje je bila jedna od najinteresantnijih likovnih izlobi koje smo poslednjih godina imali u n a e m gradu. S. T. UMJETNIKA OBRADA METALA NARODA JUGOSLAVIJE KROZ VIJEKOVE U Muzeju primijenjene umjetnosti u Beogradu, pod pokroviteljstvom pretsjednika Republike Josipa BrozaTita, otvorena je polovinom decembra 1956 g. izloba Umjetnika obrada metala naroda Jugosla vije kroz vijekove. Inicijativa za ovu znaajnu kul

t u r n u manifestaciju potekla je od Muzeja za primije njenu umjetnost u Beogradu, koji je, uz saradnju mnogih lanova Saveza muzejsko-konzervativnih dru tava FNRJ, prikupio, potreban materijal iz itave zemlje. Tim je eto p u t e m na izlobu doao najdrago cjeniji dio metalnog obrta sauvanog po raznim kra jevima nae zemlje: u muzejima, riznicama i privat nim zbirkama. Ova, po opsegu, velika izloba imala je u sastavu 1252 originalna p r e d m e t a izraena u zlatu, srebru, bronzi, gvou, bakru i kalaju. Izbor predmeta i nji hovu tehniki dotjeranu opremu za izlobu izvrile su republike komisije, svaka u granicama teritorija svoje republike, ime je trebalo obezbijediti to pot puniju prezentaciju umjetnikog inventara i izbjei eventualne praznine, koje bi mogle nastati organiza cijom ovakve izlobe iz centra. Predmeti postavljeni u vitrine i na panoe, osvije tljeni s ukusom, rasporeeni bez nametljivosti, oi eni i konzervirani, obuhvatili su vremenski raspon od dolaska Slavena u n a e krajeve do danas, tj. p e riod vremena od VIXX. st. Poreaj p r e d m e t a je kronoloki. Na poetku je izloen kasnorimski p r o vincijski n a k i t i germanske fibule (VVI s t ) , a onda primjerci k u l t u r a oranog Srednjeg vijeka: kesteljska (VII poetka IX st.), ketlaka k u l t u r a i predmeti belobrdske grupe (IXXI st.), starohrvatski nakit i oruje, uglavnom, dakle, p r e d m e t i do kojih se dolo p u t e m praktinih arheolokih radova (prstenje, b r o evi, fibule, privjesci za pojas, naunice, dijelovi konjske opreme i oruja, corpusi i sl.). Poslije je do ao period visokog Srednjeg vijeka, doba uspona n a ih nacionalnih drava, kada je upotreba zlata i sre bra sve to vea, epoha, dakle, prosperiteta nae srednjevjekovne r u d a r s k e industrije koja postaje po lazna baza za bogatu djelatnost u oblasti umjetnike obrade metala. P r e d m e t i ovog doba uglavnom su ogra nieni na potrebe dvora (kao nakit, odnosno ukrasni inventar), crkve (predmeti crkvene upotrebe) ili kao sredstvo plaanja (novac). Ta fundamentalna razlika u shvatanju i nainu ivota ljudi ranog srednjeg vi jeka i onih u visokom srednjem vijeku isuvie je ostala upeatljiva i sugestivno n a m se namee ve kod samog ulaza. I tako se reaju predmeti: zlatno i srebreno posue cara Duana, r a k a sv. imuna. car ske krune, prstenje, naunice, crkveno posue, oltarne pale, eljezni horosi, bronzana zvona itd. Tu su i ra zni sakralni predmeti iz v r e m e n a gotike, renesanse, na koje se poslije na prvom k a t u nadovezuju umjetnine iz v r e m e n a baroka, rokokoa i klasicizma, sve do radova nastalih u savremenim radionicama kola za primijenjenu umjetnost. Pa iako na mnogim ovim predmetima osjeamo r a z n e izvanjske uticaje (islamske umjetnosti na predmetima iz Srbije, Make donije i NRBiH. talijanske na eksponatima iz Dal macije, njemake na onima iz Hrvatske i Slovenije) nacionalna komponenta je dominantna, esto i isklju iva. itavo prizemlje rezervisano je samo za pred mete kovanog eljeza. T a m o smo nali invenciozna i duhovita rjeenja raznih majstora, najee onih iz NR Hrvatske i Slovenije, gdje je ova vrsta zanata n a j vie i njegovana. To su r a z n e gotike reetke, cimeri, vrataca, pa dva-tri p r e d m e t a zanatskog umijea Marala Tita iz vremena njegova naukovanja. Na izlobi je bila zastupljena i naa Republika. Postojao je Odbor koji je trebao da se stara da Bosna i Hercegovina budu zastupljene onako k a k o im to i pripada, u skladu s bogatom umjetnikom tradici jom naroda ove Republike. Ali, iz onoga to smo vi djeli na Izlobi ne bi se moglo rei da je Odbor uspjeno obavio svoj zadatak. I m a tu vie nedosta t a k a koji su nastali prvenstveno zato to je materijal skupljen s a m o sa nekoliko mjesta, tako da su neki muzeji, zbirke i riznice ostali netaknuti, da ne govo-

151

rimo o mnotvu izvanrednih primjera iz privatnog posjeda, a zatim i zbog otsustva potrebne panje, usljed ega se dogodilo da pojedini zanati nisu uopte obuhvaeni iako je u p r a v o na tome podruju BiH imala prvenstvo i vodee mjesto (noarski obrt, npr.). K tomu, uzgred reeno, pridolazi i injenica da u pri zemlju, gdje su prikazani p r e d m e t i kovanog eljeza, NRBiH nije bila u o p t e zastupljena niti j e d n i m p r e d metom iako takvih p r e d m e t a ima relativno veliki broj, kako onih iz starijeg doba (Lomnica, S t a r a pra voslavna crkva u Sarajevu) t a k o i iz naeg v r e m e n a (Trapisti k o d Banja Luke, npr.).

IZLOBA ISLAMSKIH R U K O P I S A U BEOGRADU

Muzej primjenjene umjetnosti u Beogradu prire dio je u svojim izlobenim prostorijama u Vuka Karadia ul. 18 Izlobu islamskih rukopisa, koja je t r a jala od 130 X 1956. Izmeu 68 rukopisa prikazanih na ovoj Izlobi njih 32, dakle, skoro polovina, pozajmljeni su iz zbirki nae Republike Bosne i Hercegovine, odnosno, zbirki iz Sarajeva i to: 14 rukopisa iz Gazi Husrev-begove biblioteke, 15 iz Orijentalnog instituta i 3 rukopisa iz zbirki privatnih lica. Iz ostalih republika na Izlobi su bile zastupljene sljedee zbirke: Dravni arhiv u Izloba Umjetnika obrada metala naroda J u g o Skoplju, Orijentalna zbirka Jugoslavenske akademije slavije kroz vijekove jedna je od onih posleratnih u Zagrebu, Muzej primjenjene umjetnosti u Beogradu, k u l t u r n i h manifestacija u naoj zemlji koja je u m n o Dravni arhiv u Zagrebu, Muzej srpsko-pravoslavne gome opravdala n a d e koje su u nju polagane. Ona je crkve u Beogradu, Vojvoanski muzej u Novom Sadu imala svoju d u u i jasno odreenu koncepciju da i Muzej za umjetnost i obrt u Zagrebu. okupljanjem na jednom mjestu najkvalitetnijih umjet P o r e d rukopisa tu je bilo izloeno i neto kaligraf nikih radova dobijemo kvalitetni prosjek naeg za skog i knjigovozakog p r i b o r a odnosno alata, koji se natstva kroz vijekove. Na ovaj nain historiari umjet materijali nisu mogli kompletirati. Izlobene prosto nosti su doli u priliku da na jednom mjestu prou rije su bile dopunjene i drugim p r e d m e t i m a orijen avaju materijal iz svih krajeva zemlje i da na bazi talnog stila kao to su: levhe, tepisi, ibrici, pekuni, toga upotpunjavaju svoje sudove o razvojnoj liniji tepsije, svijenjaci i dr. primjenjene umjetnosti n a r o d a F N R J . to e ujedno Povodom izlobe tampan je i katalog, koji je vrlo biti i znatan potstrek i velika pomo u r a d u onima lijepo opremljen i ilustrovan, a pripremila ga je Za koji se bave milju o izdavanju monografske studije gorka Janc, kustos Muzeja za primjenjenu umjetnost o umjetnikoj obradi metala n a r o d a F N R J kroz vje u Beogradu. kove. Podrku zato prua i k a t a l o g Izlobe prireen Posjetilac Izlobe mogao je uoiti prije svega to da u d v a sveska. Prvi sadri opsean prikaz Istoriski se sa izloenim eksponatima eljelo ukazati skoro razvoj umjetnike obrade m e t a l a naroda Jugoslavije, samo na dekorativnu i slikanu s t r a n u orijentalnih r u uz iscrpnu bibliografiju studija i lanaka o umjetni kopisa i njihovih poveza, a naroito na minijaturno koj obradi m e t a l a u F N R J i 125 reprodukcija (crnoslikarstvo u tim rukopisima. bijelo). U drugom svesku je s a b r a n kataloki popis Mnogo manja je panja posveena kaligrafskoj izloenih eksponata. umjetnosti. Po naem miljenju trebalo je posebno istaknuti i ukazati na rukopise nastale u naim k r a S. T. jevima da bi se na taj nain vidio domet orijentalne kaligrafije kod nas. Obzirom na specifinost ove Izlobe moemo p r i mjetiti i to da su i n e k e legende zapravo njihova ve IZLOBA INKUNABULA U L J U B L J A N I ima bile ture i krte, te prosjenom posjetiocu nisu mogle dati jasan uvid u materijal i tako privui nje Povodom proslave d a n a Preerna, u februaru 1956 govu panju. Tako je na p r . kod nekih rukopisa sta g., Narodna i Univerzitetska knjinica u Ljubljani, jao samo njihov naslov bez ikakvih daljnjih obavje koje posjeduju najbogatije zbirke inkunabula u ze tenja, pa su posjetiocu bez kataloga, a takvih je bilo mlji, priredile su Izlobu prvih tampanih knjiga. veina, ostale nepoznate i neobjanjene najosnovnije Preteno su to bile knjige religioznog sadraja, uz stvari. Zato s m a t r a m da je ovdje trebalo odstupiti od nekoliko svjetovnih izdanja s podruja pravnih i fi uobiajenih to saetijih legendi. Bilo je ak i neko lozofskih nauka. Knjige su tampane na latinskom liko pogrenih legendi, a i u Katalogu su se potkrale jeziku i samo ogranieni broj p r i m j e r a k a je sa tek izvjesne greke. stom njemakog pisma. I pored spomenutih i slinih nedostataka Izloba je ipak, kao prva te vrste, imala svoj uspjeh. Ova n a s je Izloba je pokazala da se u glavnom gradu Slove Izloba upoznala s materijalima s kojima raspolau nije nalazi dosta veliki broj veoma rijetkih izdanja, nae kolekcije, jer su za ovu b i r a n i najbolji umjet rariteta, ak i u evropskim relacijama. Tako su npr., niki primjerci rukopisa. izmeu ostalih, bile izloene i: latinska biblija iz S m a t r a m da je u p r a v o ovdje mjesto da ukaemo 1481; Ciprianus iz 1483; Tomas Aguinus (1475); H o na potrebu otvaranja j e d n e stalne izlobe orijentalnih merova Ilijada (1491); Ciceronoy Markus Tulius rukopisa u naoj zemlji. Za ovakvu izlobu svakako (1492); Aristotelova Logika (1489); Horacijeva i Ce su najpovoljniji uslovi u Republici Bosni i Hercego zarova djela (1483, odnosno 1482); zbirka P e t r a r k i n i h vini i to upravo u njenom sjeditu Sarajevu. Na soneta (1475) i sl. Meu eksponatima ove izlobe u v r poetku je istaknuto da je za ovu izlobu u Beogradu teni su i prvi primjerci inkunabula izraenih u do najvie rukopisa pozajmljeno iz sarajevskih kolekcija, maim tamparijama, na Cetini u npr., koja je, uz a i injenica je da zbirke u Sarajevu imaju kvalitetno tampariju iz Senja, predstavljala prvu instituciju te i kvantitativno najvie i najvrednijih rukopisa. Zato vrste u naoj zemlji. Iz cetinjske tamparije smo vi bi najprirodnije bilo da ovakva izloba b u d e u sastavu djeli izloen jedan Osmoglasnik (iz 1483) i Psaltir Orijentalnog instituta ili na pr. Husrev-begove biblio s posledovanijem, t a m p a n 22. IX. 1495 godine. teke u Sarajevu, obzirom da su ovo najbogatije zbirke. Ovakva izloba svakako bi bila od koristi. Istina ona Zanimljivo je na kraju istai da niti jedna od izlo bi trebala da b u d e tako postavljena da ne slui samo enih knjiga nije tampana u Sloveniji. Izloeni pri kao atrakcija za turiste nego da koristi i u naune mjerci predstavljaju iskljuivo uvezenu robu, koja je, svrhe tj. da b u d e t a k o postavljena da od nje imaju na ovaj ili onaj nain, tokom vremena, dola u Slo koristi orijentalisti i drugi n a u n i radnici. veniju i tu sauvana do naeg doba. S. T. M. M.

152