JULIJAN MEDINI

KULTOV AUTOHTONI
U RAZVOJUANTICKIH RELIGIJA U RIMSKOJ PROVINCIJIDALMACIJI

Romanizaci.iaie kao proces sloZenih druS t v e n o - d k o n o m s ' k i hp o t i t i d k i h i ' k u l t u r n i h , pronrjena intenzivno zahvatila ilirske rkrajeve tdk nakon guSenja ustanrka ilirskih i paluon'skihnaroda i plemena 9. god. n.ere. Do tog vremena ilirski i panonski narodi u velikim rpodrudjima unutra5njosli Ilirika nisu bili obuhvaieni dvrstim administrativnirn, vcljnim ili ne,kirn drugin-r oblicima rirmske vlasti tako da su Zivieli u uglavnom istim ekonoms,kim, druitvenin-r i kulturnim prilikama'kakve su bile uspostavljene nakon keltske se<rbe. M e d u t i m , n a i s t o d n u < r b a l uJ a d r a n a , a t i s r - r ' k r a . j e ' v ip ( ) n r x ' o j o r g l r n i , z a t ' i . jiil i r i c : k r - r g tcl'itol'ija postali clijelovi plovinciie I)alrr.ra-

ciie, rims,ka vlas.t je stu,pila ved u III st. s.e. da bi tijekom II i I st. s.e. tu bivala sve prisutnijom i dvr5iom. Tu su nastala i raziila se, desto u okvirrr iezgri koje su nekolirko stolieia raniie utemeljili Grci - prva rim,sika lrgovadka sredi5ta, vojna u'pori5ta i zajed,nice rirnskih grailana doseljenih preteZno iz sjeverns i srednje Italije. Iz Salone, Narone, Jadera i Senije - pripadnici tih slojeva su po osnivanju provi'ncije Dalmaciie veoma brzo prodirali u nienu unutra5njost iznalazeii nove izvore bogaienia u trgovini i u rudarstvu. U tome im ic i5la na ruku izgradnja suvremene cestovne mreZs koia je u najr r a Z n i i i r ne l e m e n t i m a i p r a v c i m a b i l a z a v r i e na do sreclincl. st. n.e. Cestc. planirane i

graaiene zbog osiguranja strateSkih vojnih interesa kako hi se oduvala rimska vlast tr sludaju novih eventualnih pobuna ilirskih i panonskih na'roda, otvorile su unutraSnjost provincije ekonomskoj eksploataciji i ukljndile je u suvremene kulturne tokove Imperi:^ Zavrietak rims,kog osvajanja zatekao je veoma heterogeno s,tanje u pogledu razvoja materijal,ne i duhovne kulture na podruijima ilirskih i njima srodnih ,naroda koji su se podetkom I st. n.e. (9. ili 10. god.) na5li ,unutar Dalmaciie. Analiza materi'ialnih ostataka polkazuje ,da na tim velikim" prostranstvima nije postojala jedinstvena ilirslka 'kult u r a n e g o m n o g o s r < l d n i hk u l t u r n i h s k u p i n a i grupa. IstraZivanja religijskog sim;bolizma pokazala su takoiter oda ne postoji jedinstveni ilirski religiozni sinbolidki sustav, kao Sto ne postoji ni jedinstvena ilirska reli,gija, a prema tome ni jedinstvena ilirska duhovna kultura"r. To,me je najveiim dijelom razlog Sto su u etnogenezi Ilira i njima srodnih naroda na prostoru kasnije rprovincije Da,lmacije od neolitika vaZnu ulogu imali razni etnidki i kulturni faktori.2 Znaiaina komponenta u etnoseneziIlira bio ie heolitidki i brondano dodni etnidki i kuliurni supstrat koji je dobrim dijelom bio nosilac nekih zajednidkih elemenata duhcrvne kulture od kraja neolitika i tijekom brondanog doba na velikim prostorima lliritka. Tu se rpreteZno radi o elementima kulta piodnosti'u najSirem smislu. U tome je spletu najveiu vaZnost imao Zenski princirp plo'dnosti, odnos,no kult maike, roditeljice, velike maike, azattm so arni i lunarni kult koii su bili desto isprepleteni dvrsti;m nitima s dru,gim simibolima kultova plod'nosti.3 No, ia'ko dokumenti religijskog simbolizma dine najstabilnije i najbrojnije tragove religijskih struktura iz ,predrimskim vremena - oni rpak ni pribliZno ne omoguiavaju cjelovitu rekonstrukciju religije ilirskih naroda koji su Zivjeli na teritoriju provincije Dalmacije. O m,nogim aspektima i osobinama religije tih naroda analiza njihova religijslkog simbolidkog sustava ne donosi nikakvih informacija. Nedostaju spomenici koii bi uputili u karakter i osobine kultova; veoma su rijelki arheo,lo3ki podaci o svetiliStima i svetim mjestin'ra, 6 ,poloZajima sveti5ta u naseljjma, o njihovom inventaru, a ri-

jet,ke su i lapidarne vijesti antidkih pisanih vrela o osobinama i naravima ilirskih boZanstava. Religijska struktura kod Ilira, kakvu je zatdklo rimsko osvajanje i oku,pacija, proistekla je iz njihova 'dugotrajnog samostalnog razvoja. Ne treba, medutim, zanemari vati ni utjecaj religija Gnka, Ita itka i drugih naroda iz s,rednje Evro,pe i Podunavlja, s kojima su lliri stolieiima odrZavali veze raznog karaktera i osnove. Tekovine razvijenih reiigijskih sustava pridonosile su brZem razvoju i afirmaciji onih klica koje su vei postojale u religijskim s,poznajamapojedinih ilirskih naroda i ,plemena, ali je pitanje koliko su one utjecale na mijenjanje bitnih elemenata autohtone reli'gije. Utjecaj grdke rehgije o,stvarivao se putem grdkih kolonija na istodnorn Jadranu tijekom nekolitko pos,ljednjih stoljeia s.e., posobno kod juinih Ilira, Ardijejaca, Delmata, I-ib'urna i Histra, a u unutra5njosti je prodirao do,linom Vardara.a Jedan od najvaZnijih rezultata tog utjecaja jest razvoj reli-eiiSkog antropomorfizma, odnosno antropoteriomorfizma. Talko je, smatra se, antropomorfna sakralna plastika iz histarskog Nezakcija iz starijeg Leljeznog doba nastala pod utjecajem grdke kulture, bilo direktno, bilo preko posrednika iz gornje ili 'srednje Italije.5 Takoder se i po,stanakantropoteriomorfne itkonografije delmatskog boZanstva 5urna, painjatka i ,plodnosti, koje ie interpretatione rontane dobilo ime Silv.anus - obja5njava grikim utjecajem koji se ostvarivao putem 'kolonija na istodno jadranslkoj obali.6 Vjerojatno je da je isti izvor bio prisutan i u nastanrku ikonografije risonitans'kog boianstva Medaurlzs-a,tim viSe Sto se utjecaj Grka u juZnirn predjelima ilirske teritoriie naTazi i na novcima ilirskih vladara diji su neki elementi imali izrazite religij ske konotaciie (tako na pr. lik Artemide na Gencijevim i Balejevim novcima)'. Takvo je, po pojavama i sadrZaju veoma sloZeno i heterogeno stanje razvoja religije ilirskih naroda, zateklo osnivanje provincije Dalmacije. Osnivanje je provincije, Sto po,drazumijeva stvara,nje odgovarajuie voine, administrativne, ekonomske i, 5to je za prerdmet o kojem se raspravlja poserbno vaino - religijske organizacije vlastis u plvi mah i za neko vrijeme konzerviralo razne

elemente autohtone religije sa svim njenim bitnim i manje bitnim razliditostima i specifidnostima. Usrkoro je uslijedio proces promjena o demu svjedode razliiite kategorije spomenika rano antidke provenijencije. Novi oblici proizvodnje, druStvene organizacije, nadina Zivota i kulture koje je rirnska vlast direktno ili indirektno unosila u novoosnovanu provinciju - rastakaii su stare oblike iwoIa, kulturne i duhovne vrijednosti epihorSkih zajednica bitno djeluiuii i na autohtonu religiju. U onim autohtonim sredinamagdje su se u proces romanizacije rano u'kljudili gornji slojevi pudanstva (Liburni, istodni Japodi i maniim dijeiom De!mati), autohtoni kultovi su i dalje nastavljali Zivot dobijajuii najdeie rimsko tumadenje (interpretatio rontana). U drugim pa,k krajevima, koje rornanizacija zbog raznih uzroka nije talko brzo zahvatila, razni elementi autohtone religije Zivc i 'daije a da ne ostavljaiu traga u ranoantidkom spomenid,kom rnaterijalu, da bi neki medu njima, simL,oli6kog karaktera, u posljednjim stolieiima anti'ke doZivjeli svoievrsnu reafirmaciju.e Analiza po'dataka koji se odnose na prvo razdoblje trajanja autohtone religije u antici na tlu provincije Dalmacije - a na temelju kronolo5kih i s,adrZajnih oso,bi,natih podataka, to je vrijen-re od podetka I st. do sredine, odnosno kraja II stolieia - dokazuie postojanje veoma razliditih i raznclrodnih autohtonih religijskih obllka. To ie svakako bila posljedica samosvojnog i specifid,nog razvoja religije kod pojedinih ilirskih naroda i plemena, a zattnt i postojanja opiih i ,posebnih osobina u procesu rornaniza-

cije (socijalnih, ekonoms,kih i kulturnih) na podrudju svakog ilirskog naroda. S obzirom na osnovne karakteristike razvoja religije autohtonih naroda i plemena podrudje provincije, dijeli se u nekolikt-r teritorijalnih i etnidkih cjelina. U unutraSnjosti provincije je to podruije nekoliko panonstkih i ilirs,kih naroda i plemena (Mezeji, Dezitijati, Autarijati, Pirusti)10.Zatim je to regija Delmata i susjednil'r n-ranjih plemen a k o i a s e Z eo d K r k e d o N e r e t v e n a o b a l i , a u unutraS,njosti obuhvaia kra5ka polja (Sinjsko, Imotsko, Livanjsko, Duvanjsko, Glamodko, Kupre5ko)". Zatim slijedi kraj juZno od Neretve do juZnih granica provincije, pa antidka Liburnija, koja u pogledr-r razvoja religije u antici, a i u prethistoriji ima mnogo bliskih crta s Histrijom i, na kraju, Japodija - koju i osobine religijskog razvoja u antici diiele u dviie teritori.jalno sadrZajne cjeline: sjeveroistodnu (izmeciu Une i Sane) i jugozapadnu (Lika i Gorski kotar). Na velikom prostoru istodr-rei sjeveroistodne Dalmacije (teritorij Mezeja, Ditiona, Dezitijata, Autarijata, Pirusta i nekih manjih 'plemena) gotovo da nema potvnda o Stovanju autohtonih boZanstava u a,ntici. Nema, mealutim, dvojbe da je u predrimsko vrijeme autohtono stanovniStvo imalo svoie religijs,ks viziie koie su' u nekim vaZnim elementilna nisu bitno razli'kovale od vierovan j a s u s . i e d n i hi l i r s k i h i p a r r o u S k i h n a r o d a . S obzirom na geografski poloZaj tih krajeva, odnosno blizinu Panonije i tradicionalnih ko,muni'kacija,ko.iesu prolazile medurjedjem Drave i Savc, tLi su Ll prcdrimskim vre-

gra1. A. Stipdevii, Kultni simboli kod Ilira cla i prilozi sisiematizaciji. ANUBiH, Ccntar za balkanoloika ispitivania, LIV, knj. 10, Sarajevo 1981, str. 187. 2. Sintetski o problemima i staniu proudavania ctnogenezc Ilira i znadeniu pojma Iliri u posljednje ie vriicme pisao B. C o v i i, Od Butmira do Ilira, Saraicr,r 1976,'str. lll. i dalie. Za etnogenezu Liburna usp.- M. Suii, Z a d a r u s t a r o m v i j e k u , Z a d a r , 1 9 8 1 ,s t r . 8 7 i d a l i c . 3. B. e o v i i, sp. dj. str. 21 i daljc. 1. G. Novak, Stari Grci na JA7.U 322 (1961), str. 145 i dalie. Tamaro 5. B. Forlati antica Y/1963, str. 429 i dalic, na bibliografija. Jadranskom moru, Rad

d u Enciclopedia cll'artc gdic ie' navedena prcthod-

Bericht iibr-r eile Reise in Dal6. R. Schneider, matien, I. Uber die bildlichen Denkm:ilcr Dlrtllllilt.iens, Arch.

epigr. Mitt aus Ocstcr.-Ungarn, Bd. IX (1885), str. 32 i dalie. 7.J. Brunschmid, Die Inschriften und mlirvm der griechischen Stiidte Dalmatiens. Abhandlungen dcs Arch.- epigr. Seminars <ler Universit'rit Wien, 1899, str. 39 i dalie. 8. Najvainiii akt u ton smislu bilo ic osnivanlc instituciia carskog kulta. O tome usD. J. J. Wilkes. Dalmatla, London, 1969, str. 166, 200.' 9. A. Stipdevii, sp. dj. str. 167 i dalje. 10. O rasporedu i etniakom podrijetlu naroda u tom dijelrr provincije usp. B. Covii, sp. dj. str. 170 i daljc. I l. O pitaniu istoinih granica Dc-lmata usp. M. Z a n in o r, i i, Ilirsko plcrnc Delmati, Godi(njak ANUBiIJ IV. ('( ntal rr! balkarroloikr ispitivanjt s - k t r i . _ 2 . / 1 9 6 6 , .l t . t i 3 . pri' i clalic; J , M c cl i rr i, Silvanov kulr rr Makarskorl (1963-6-t, str. I34. rnoriu, VAFID I-XXV-LXXVIt

g I ; = 2 5 i 6

menima bili prisutniji utjecaji narcrda i kultura iz srednje Evr"ope. Religijski simboli iz tih vremena su Sirokog tomatskog i sadrZajnog dijapazona s nizom i'stovetnih osobina 'kakve se nalaze u sirlbolici susjednih krajeva. ArheoloSki potvrclena rpraksa sloZenih 'pogrcrbnih rituala na tim podrr-rdjin-ra (Atenica, Glasinac) direktira su svjedodanstva o inte,nzivnorn i punon religijskoni Zivotu tih naroda u vrijeme njihove samostal,nos,ti.l2 Da li je, medutim, odsustvo antidkog spomeniikog materijaia o religiji autohtonil.r star.rovnilka tim krajevrma dovoljno da se zau kliudi da su u rano rimsko vrijeme zamrli ldkalni kultovi na podrudje Mezeja, Autarijata, Dezitijata i drugih plemena u istodnom dijelu provincije? Takav bi zakljudak svakako bio netodan Zbog jednostavnog razloga Sto su ti narodi i plemena, iako su u ustarnku 'pretrrpjcli ogromne ljudske i materi.jalne gubitke, nasta'r'ili Zivjcti u tir.n l<rajevir-nai nakon podjele Ilirirka. Ti s.u krajevi upravo speofidni po relativno soorijem i, u o,clnosu na <;balu, kasnijem podetiku intenzivne ror n a n i z a c i j e ,, p a s t o g a u I s t o l j e c u n . e . n i j e lnoglo i zbog toga razloga biti sirnbioza lokalnih i rimskih boZanstava - pojave koja jc tipidna za obaLne kra.jer,eprovincije. Vje'rojatno je, dakle, da su u prvom razdobl.jr-r romanizacije u tim provincijskim regijarna c"pihorski kr-rltor,ii r-lalje nazodni u religi js k o l s v i i c s t i a r , r t o h t o n i hz a . j e d r . r i c s i s . t i r l a z r r a C e n i e m a k v a s u i r - n a l s t o t i n a n r ag o d i n a k i p r i i c d t - r l a s k ai m s k i h l e g i j a . r Osnovna kara'ktcristilka autolttone religiie u Liburniii i Hi.striji su Zcnska boZanstvar3.U Liburni.ji to su l:alra, Artz.olicu, S e n t o n a ,I u t o s s i c u ; u L i b u n n i j i i H i s t r i i i 5 t u .ju sg 1cn, Iria i Heia, odnosno Ela. Strudnjaci se uglavnom slaZu da su se te boZanske naravi razvile iz kultova rplodn o s t i . i i i i , n a sz a d e t a kv o d i u n e o l i t i k i Z i v o t predindoevropskih etnidrkih zajednica koje su se slijedom nekih posebnih i pobliZe nepoznatih povijesniir okolnosti saduvale u Histriji i Liburniii u znatno veioj mjeri nego clrugdie na ilirskom prostoru. Prema tome, lirburnska i histarska Ze,nskaboianstva r-rosnovi su duhovna ostavStina kasnoneolitidkilh i broniano do,bnih zaiednica koie su 2ilrjele na podrudju Histrije i Liburnije. U , p r o c c s uc l n ( ) q c l l c z c I i s l r n i L i i b t r r n a t i s u [ k t t l t o v i l ) ( ) s t L l l l n or r i j c r r ] a l ir r c ' k cu d s v o . i i l r r

sadrZajnih i socijalnih osobina. U tim se, naime, razdobljima izvrSio i ,proces saZimanja ,mnogih rodovskih kultova plddnosti, a vjerojat'no i drr-rgih 'kultova (kultovi predaka, totems,ki kultt-rvi i sl.) u tih nekolitko boZanskih naravi koje su se u protohistorijskom razdoblju definirale kao dominantne, a testo i .iedine religijske ideje na odredenim podrudjima Liburnije. Naime, neki od tih kulto,va bili su ne samo dominantne nego i vrhovne sluibene religijs,ke ideie i ne samo n n r p o d r u d . j uj e d n e l i b u r r n s k ec l y i 1 a s ,a r i n r s'ko tumadenJe drugih ,clo'kazujeda su niihove naravi ,po sioZenosti cjelovitosti naclilazile vri.iednosti primitivnih kultov:r ploclnosti. Tri su i<ultavec u ranoi antici, kada sc na ,prostorima Liburnije riconra intenzivno dogaila prtra faza ro,manizacije - ddbila rir-nstka tumadenia ( inl erpretatio rontana) <tdnosno sinkretiziralase s rimskirn boZansti'inra. Ta;kcr ie Heia (Eiu), tije s,e poclrijetlo zbog bro ja i rasporeda posveta nalazr u Hist r i i i , b i l a p o i s t < r v j e i e n a B o n o n t d e o r r t ,s L a s rim italslkim boZanstvorn zaStitnicom Zena i Zens,kesdksual,nosti.Medutim, Bona dea .je kao Faunova Ze,naprije svega bila zaititnica plodnosti polja i Zi,votinjala.Dakle, ta simtbioza u na.jmanju ruku pokazuje da je lristarsko-litburns.ka aia bila boZarrstvo rloH clnclst .rs i jl I s t r a 2 i v a d j c u p r . r v on i . j c u r p o l o Z a j l r c l l pronikne Ll osobine naravi ,drugc dvije lib u r n s ' k e b o Z i c e k o i e s u s e s i n r k r e t i z i r a l es rin-rslkom Venerom. Radi se o Anzotici, boiic i l i b u n . r s k o - r i n r s k eE , n o n c ( N i n ) t k o l a i r ' i n ! e r p r c t c t t i o n er o t n d n a d o b i l a n a z i v V c n t t s Atrzotica, i o Iriji, boZici antidke Flanone (Plontin), k<lia je takoder poistovjeiena s Venerom (lria VertusJ.l6 A\ko je pak kip polunage Venere s Prijapom naden na prostoru pretpostavljenog sveti.(ta Venere Anzotike u Ninu zaista pu'danstvnEnonc oznadavzro Veneru Anzotiku, 'na Sto bi upuiivale neke okoh-rosti17 onda bi ispravno bilo ono tumadenje koje u di,menzionalnomodnosu Venere prema Priiapu na tol skuipturi nalazi suvremeni antidki izraz davnih autohtonih vjerovanja u kojima js Zensrkiprincirp rplodnosti, tada sintetiziran u antropomorfnorl ;boZanstvu Veneri. bio nadreclen mu,S'konl p r i r r c i ' p u p l o c l n o s l i , l a d a i z v c ' r l c n o mt r l i , k t r patr-rl.i Log Pli.iitpar". as

Na temelju ,osdbina te skulpture i dvaju natpisa, liiburnska Anzotitka se tuinadila kao boZanstvo plodnosti ili 'kao ldkal'na nimfals. Medutim, rims,ka Venera nije samo zemalistko boZanstvo, tj. boLica ljulbavi, sdksualnosti i plodnosti nego je ona jedno od rijetkoie ima dvoznadnu kih rimskih bo,Zanstava narav: ona je zemaljski i neibeskibog. Kao boLica koja daje Zivot (otuda i njen epitet Genetr,ix), ona je i htonid,na boZica. Venera takvih os,obina poznata je u izvorima i na spomenicima (epigrafi'dkim i figuralnim) kao Venus Libittina, boiica podzemlja i smrti koja uvodi du5e unrrlih u zagrobni svijetm. U arheolo5rkom materijalu, posebno onorm iz grobova, u Enoni, Jaderu i dnrgdje u Dalmaciji - nalaze se predmeti koji pokazuju da je Venera imala vaZnu ulogu u kultu mrtvih, o'digledno kao boZanstvo zagrobnog svijeta i i,ivota (Venu's Libitina), a ne boZica sdksualnosti i ljepotezl. Zbo'g toga se moZe ,pretpostaviti da je ta.j element naravi rimske Venere bio prisutan i u identifi,kaciji Anzoti,ke s Venerom, idko u samom spomenidkom materijalu Veneri,na kompleksa u Enoni (natpisi, navedena ,skulptura) za tu pretpostavku nema direktnih potvrda. Meclutim, odreateni argumenti u prilo'g takvog tumadenja Anzotikine naravi nalaze se u km,gu druge Venerine libu'rns'ke inter-

,pretacije, Iria Veruts. Naime, konstelacija i okolnosti nalaza jednog Zrtveniika zavjetovarrog lriqe Venerl omoguiuju dublje pronicanje u osdbine strurkture Venerine naravi, rprisutne u tom poistovjeiivanju i, slijedom toga, u bitne osobine naravi Irije. Taj j e Z r t r r e n i k ( C I L I I I 3 0 3 3 ) o s t a v i l aZ e n a k o j a p je na isto,m rn-jestui Kibeli zavjetovala drugi Zrtvenik istih dimenzija i formalnih o s o b i n a ( I n s c r . I t . 3 , 1 9 8 ) ,p a j e s i g u r n o d a su neke bliSke osobine naravi povezale liburnsko-rimsku i frigij'sku boZicu. Zajednid'ka nit koia je suptilno spajala rimsku Vcneru i frigijsku Kibelu nalazi se u prvonl s,loju njihovi,h naravi 'kao boZanstava plodnosti22.Obje su boZice stvoriteliske naravi, roditeljice, a ta ie osobina svakako dobija la na vrijednosti u oficijelnoj religiji i poiedi'nim druStvenim sre,dinama u kontek'stu mita o bjeguncima iz Troje 'kao osnivadima R i ' m a .T o j e u o s t a l o m i b i o r a z l o g u n o 5 e n j a Kibelina kulta u Rim u vriieme II punskog rata 205. god. s.e. Nledutim, po vriiednostima dru,gog sloja naravi koii je nastao iz ,primarnih stvo,riteljs,kih osobina, obje su boZice bile htonidne boZice. Venus ie I'ibitina, a Kibela ie vei u svo'joj frigijskoi postojbini, uz to Sto je velika majka (Magno Mater) i roditeliica svega Zi,vog,bila i boZanstvo u diie se krilo u mome,ntu fizi6ke

12. B. e o v i i, sp. dj. za Mezeje, str. 172. i daljc za Desitiiate str.209 i dallc, za Autarijate, str.300 i dalje. 13.A. Degrassi, Culti dell'Istria prcromana e ro" mana, Adriatica praehistorica et antiqua miscellanca G. Novak dicata, Zagreb 1970, str. 617 i dalje; M. S u i i, Iz mcditeranske ba5tine iadranskih IIira, Radovi Filozofskog fakulteta u Zadrt, 411962-63,str. 44 i dalje; I s t i, Antidki Nin (Aenona) i njegovi spomenici, Radovi Instituta JAZU u Zadru, 16-17/1969,str. 73. i dalje. der Rdmcr, 14. G. W i s s o rv a, Religion und Kultus Miinchen l9l2 (1971), str. 216-219. jer je na natpisu sinkrc15. MoZda r'e bila i nesto vi5e vriiednostima: A. tizirano bozanstvo oznadeno s brojnim Degrassi, sp. di. str. 617, B(onae) d(eae) dom(inae) Heiac dominaftic(i) terrae maris(que) AuA(ustae) / triumphali, conservatrici / mentiumque bo(n)arwn f ac remediorunt potenti,/ rieqe bene iuducanti. 16. CIL V, 3033, 3032 za Iriiu; Ann. epigraph. 1938,br. Archdologisch Forschung in Jugo31, M. Abramii, Kongress fiir Archdologic Berslawim, VI Intemationaler aus dem Bericht, str. 174. za Ve' lin 1939. Sonderabdruck ,Arzotiku. neru 1 7 .M . A b r a m o v i i , sp. dj. str. 175. 18. M. Suii, Antidki Nin, sp. mj.; za datiranje kipa i detalinije o njegovim osobinama usp. N. Cambi, I)irrtlorrr 9 I l()1t0,str.. 217. , lr,rrolsli:r Vr.rx,r:r Alzr,til:r, claJj c'.

Problcmi romanizaciic 1 9 .D . R e n d i i - M i o d c v i i , Ilira s osobitim obzirom na kultovc i onomastiku, Simpodoba (mai 1966.), poscbna izzijum o Ilirima u antiiko cl:rnia ANUBiH V, Ccntar za balkanoloika ispitivanja, knj. 2, Sarajcvo,1967.str.146. i u diskusiji na str.81 tumaii sve liburnskc i histarske bolice kao lokalne nimfe. dok M. S u i i, Iz mediteranske baitine Ilira, str. 55, intcr. pretira Veneru Anzotiku kao,kozmidki i zemaljski prinsp. dj. str. 175, cip iivota i rodnosti". M. Abramovii, uz tumaicnic Ansotike kao lokalne boZicc iznosi pretpostavku da ic Ansolica moida cpitct Vcncrc stcdcn na tcmclju mjesta hrama (ili kraja u kojem se nien hram nalazio) u kojem jc njeno itovanje bilo poscbno raiireno. 20. F. C u m o n t, Lcs religions orientales paganisme rcmaine, Paris, 1929, str. 43. dans lc

21. U tom smislu govore nalazi ukosnica od kosti sa zavrSecima (glavama) u obliku Vencrina tijela ili poprsjl i Skoljke, relativno destc u nekim nckropolama antiikog Jadera. Usp. Katalog izloibe, Nakit na tlu sjevernc Dalmacije od prapoviiesti do danas, Zadar, 1981. str. 152-153. 22.R. Schilling, Paris 19-54, str. 19 i 288.289. La rcligion romaine de Venus, dalje; G. W i s s o \r a, sp. dj. str.

m 23.H. Graillot, Lr crrltc dc C_vbi']c crc tlcs t l i c r r r r r l l o t u r ' c l r L r r t : l ' l i r r r l l i t t t r r t t t r i t r r ' ,l ) r r i s , l ' ) l l , r l r . r l0I

Ploia sa svetiliita Anzotike (Venere) iz. Nina

T4pjettti lrtt,enik iz.Naclina (Nedinunr) post,ctcn Latri. Zen.ski lik s t,clo;;t na glcLtti tttctida se oclnosi na lik sarne boiice.
N

smrti i pokopa vraia vjernik.z3 Upravo ti l-rtoelementi Kinidni i soterr'oloSko-eshatoloSki beline naravi bili su esnova bujnog razvoja metroadke religije u Rimskom Carstvu, pa i provinciji Dalmaciji posebno od II stol.le(a n.e.2a Buduii da je autohtona Irija prdko sinkretizma s Venerom bila ukljuiena u krug takvih boZans'kih naravi moZe se zakljuditi da je i u njenoj naravi bilo slidnih osdbina, ali i nadelnih istovjetno'sti ne samo u prvom sloju (boZanstvo plodnosti) nego i u drugom sloju (htonidno boZanstvo s eshatolo5kim kornponentama). Gornji zatkljuiak potvrduje i jedan zavjet Iriji (CIL III 3032) koji je udinila kii "na uspomenu" ln memoriam) svojoj umrloj majci. Formulacija i stilizacija teksta tog napisa direktno u,puiuje na veze s Kibelinim eshatolo5kim kom,pleksom, jer su se ta,kvi zavjeti upuiivali Kitbeli kao vladarici zagrobnog svijeta i vjednog Zivota na nekropolama diljem Carstva.2s Analiza, dakle, pokazuje da su Iria i Anzotika imale sloZene,tj. dvoslojne naravi, koje dini iprimitivni kult plodnosti prirode% u kojemu se vei u predrims,kim vremenima razvio i drugi sloj vrije,dnosti (htonidni aspekt na temelju veze izmedu radanja i umiranja, i s tim u vezi koncepcija primitivne eshatologije). Takve su dvoslojne osobinc naravi omoguiilg da se na podetku rimske antike obie boZice silrkretizi,raiu s rimskom Ve,nerom,"koja je u toj konttminaciji bila shvaiena kao Genetrix i Libitinn. Vjerojatno je ,da su upravo osotbine drugog sloja u naravima liburnskih boLica u simbiozi s Venerom bile produ,bljene i da su se dalje razvijale. Naime, taj drugi sloj naravi liburnslkih boZica bio je zna(ajan ne samo za sinkretizam s Venerorn u prvoj etapi romanizacije nego i za razvoj njihova kulta poslije sredine II stoljeia. Postojanje htonidnih i eshatoloSkih osobina u naravima tih boZica, oa ma kako te osobine bile primitivne i ir zadetku - bili su faktori koji su u odre<Ienoj mjeri utjecali na prihvaianje i Sirenje oriientalnih religija na prostorima Liburnije2?. Te su komponente na odreclen naiin pri'premale teren za prihvaianje misterijskih religija dije su doktrine bile utemeliene na eshatolo5kih i soteriolo5kim 'porukama. Mora se, meclutim, postaviti pitanje: da li su i naravi ostalih li'burnskih boZica bile

sas,tavljeneod osobi'na primitivnih kuitova plodnosti i htonidnc-eshatoloSkih elemenata? Prernda nema nilkakvih trasorya sinkretizma Latre, Sentone, Iike, Jutosike s ne'kom od rimskih bctLica - vjerojatno je da je vecina tih boZica imala naravi koje su u osnovi bile istog podrijetla, pa je u njima moglo biti i htonidno-eshatoloSkih komponenata analognih drugom sloju naravi Irije i Anzotike. Ta pretrpostavka posebno vrijedi za ena Zenska boZanstva koja se nalaze kao jedina na teritoriju jedne li,burnske civitas. Medutim, potrebno je radunati s prelpostavkom da je tijdkom razvoia tih kultova u pre'drimskim vremenima zbog specifidnih crkolnosti u pojedinim dijelovima Liburnije moglo doii do prevage nekih drugih sekundarnih komponenata a na radun primarnih o s o b i n ab o 2 a n s t v ap l o d n o s t i . Uslijed nedostatka izvora, ostat ie sakriveni sekundarni faktori (socijalni, administrativno-politidki i dr.), koji su uz ons primarne (religijske, tj. doktrinanne), djelovali u kontarniniranju Anzotike i Irije s Venerom u Enoni i Flanoni, kao i r-azlozi zbog kojih nije do5lo do stapanja drugih liburnskih boZica u drugim liburnsko-rimskim municiLpijima s rimskom Venerom. Medutim, ne'ki razlozi takvog karaktera dadu se naslutiti, pa 6ak u nekim sluiajevima i pouzdano uoditi. Tako je u stapanju Venere s, Anzotiikom znatajan dinilac bio i doseljeniiki sloj oslobodenidkog socijalnog pro,fi,la,koji se potaknut Zeljom za ostvarenje,m vlastitih materijalnih i statusnih interesa nastoiao Sto brze prilagoditi iiburnskoj sredini pa je u Stovanju lokalnog Zenskog boianstva na5ao iedno od sredstava koie ie vodilo tom

24. W. Kubitschek, Il culto della Magna Mater in Salona, Bull. di arch. edisto. dalm. lS(1886),-str. 8?-89; J. M e d i n i, Lc culle de Cybdle dans la Liburnie antique, Hommages e M. J. Vermaseren, vol. II EPRO 68, Leiilen 1978, str. 732-756. A. Mayer, Die Sprache der alten Illv rien, Bd II Wien, 1959. str. 55, prima Tomaleku korjcn ir tumadi znadmjem ,ljubiti,.. 2 5 .H . G r a i l l o t , sp. dj. str.494. 26. O materijalnim tragovima kulta Zenskog boZanstla Dlodnosti u prahistoriii Nina (od VI st. s.e.). usn. S. B a t o v iC, Nin u piapovijesno doba, Radovi' Insiiturtr J A Z U u Z a d r u , 1 6 - 1 7 i 1 9 6 9s f r . 4 3 - 4 4 . , 27. Pretpotsavku o moguioj vezi Anzotike i egipatskc Izide lznio je P. S e I c m, Egipatski bogovi rr rimskonr Iliriku, Codiiniak IX, Centar za balkanoloika ispitivanja, kni.7, str.48-50.

+
6 o

c i l . j u .P o t i c a i is i r l b i o z i A n z o t i k c s V c t r c t r r t t t , rnogli biti i interesi u iprvom su stoljeiu gornjeg sloja autohtonog dru5tva u liburnSkoj zajednici Enone, koji su u Veneri vidjeli i boZanstvo i zadc'tnika (boZansrkolq pretl<a) cafske dinastije Julijevaca, za dijeg su vladanja srediSte svoje zajednice uz'digli na rang rimskog munici,pija zadrlav!;i pri ton.re u njemu svo.ievodece kla'snepo'zicije. S druge ,pak strane, odsustvo nekih iz gru,pe selkundarnih a po karakteru profanih interesa u pojedinim li'burnSko-rimskim municipijima, realno se iskazivalo kao zapreka sintkretizmu domaiiir s rianskim boZicama. eini se, meatutim, cla je naj'vaZniji razlog odsLrslva kontaminercija liburnskih s rimsikirl boZicarna u takvim sredinama bila niihova s a s v i m d e f i n i r a n a s u S t i n a ,f i z i o n o m i i a - i z n a c c . n j c n c s a n l o u k u l t n o - r ' e l i g i j s k o n in e g o i u socijalnopolitidkom smis,lu, tako da unatoi pretrpostavljenog postojanja su5tinskii-r s,lidnosti s Venerom u tak'r,i.m sredinama, nije bilo stvarne potrebe niti uvjeta za ostvarenje te i s'lidnih kor-rtaminacija.Karakteristidno je, naime, da su nesinkretizirani kulto,vi Liburna u prvorn stoljeiu, unatoi prisustva do,seljenika p,reteZnoiz srednje i sjeverne Italije u gotovo svim urbanim sredi5tirna liburnskih cittitates gdje su ti kultovi potvr(te'ni - ostali najveiim dijelom svojina domorodaca. Takve osobine razvoja i status tih kultova najbolje ilustrira rkult boZice Latre, tkoje je srediSte bilo u Nedinu)mu, a u dije se Stovanje dos,eljenicipodinju ukljudivati tek u rprvim decenijama II stoljeia. U odnosu )prema ostalim liiburnskim kultovima, Latrin kult .je imao veoma interesantan razvoi. On se, naime, vei u vrer . n e n i m al i t r u r n s k e s a m o s t a l n o s t i , p r o S i r i o a n podlu(ja susjcrlnih t'irita!cs inkorporilajr.rii srodne kultove, najprije na teritoriju Nedittt, a zatim Karinjana (Corinienses) i ,A:seri.jata (Asseriates).U tome se dade naslutiti i postojanje odredenih socijalno-politidrkih intere'sa, tj. poku5aj stvaranja jedne dvriie organizacije liburnsikih zajednica u srediSn jern po'druiiu unutra5n.je Liburni.le28. Mcdutim, r-r krajnjem zapadnom dijelu Lirburnije od Tarsatike do Alvone i Flanone - razvoj kultova ienskih boZa,nstava vei je u p,redrim,s,kimvremenima iSao poneito drugad,ijim tokovima. Naime, prema s,pomenicima iz antidkog vremena, sigurno je da

sc na poclruijr-r jcclne tcritorijalnc opiine tr tom dijelu Liburnije Stovalo vi5e Zenskih boZanstava. S obzirom na dinjenicu da se radi o ldkalnim kuitovima i da su dedikanti najdeSie Liburni, takav se raspored posveta ne bi mo,gao protuma iti samo kretanjem stanovnir5tva na prostoru tih susjeclnth civitates (Tarsatica, Flanona, Albona), iako je i takvih sludajeva tbilo2e,jer se na tom prostoru nalazi viSe ,lokalnih boZanstava nego Sto ima liburnska opiina. Posebno su u tom smislu karakteristi6ni primjeri Al,bone, gdje se Stuju Sentona i Jutosi'ka, i Flanone, gdje su ,poznate Ika, Irija i Minerva Flanatika.3o S obzirorm na broj posveta moZe se pretpostaviti da je dominantan kult u Alboni, vei u predrims'ko vrijeme, bila Sentona, ali je vjerojatno da taj kult nije uspio integrirati i ostale kultove ikoji su postojali na ,prostoru te zajednice prije njenog nastanka. Takoder i u Flanoni, ako se poate od prelpostavke da je dominantan kult bila Minerva Flanatica, a Sto prije svega sugerira njeno ime;31 ku,ltovi Ike i Irije rpokazuju da nije do,Slodo integracije u jednu religijsku i'deju unutar te teritorijal'ne zajednice, odnosno da su kultovi nekih rodova koji su sudjelovali u procesu nastajanja te aivitas, uspjeli oduvati svoje ,posebnosti i imena. MoZda su torne razlog i razllke u naravima tih kultova, koji su po svoj pri lici imali 'nekada u DroSlostiaistu osnovu. 'porniSlj ti Nadalje, moglo bi se da postojanje ndkoliko ZenslkihboZanstavaunutar panteona jedne teritorijalne zajednice predsta\i'lja vi5u fazu razvoja autohtone religije koju rdeterminira odvajanje i razvoj specifidnih vrijednosti pojedi,nog kulta, bilo u pogledu mijenjanja bitnih znadajki doktrine, bilo u pogle'du uspostavljanja posebnih prottrktor s'kih kvaliteta u oclnosu na clruge kultovc istog lokalnog panteona. Dominantna autohtona religijska i'deja na delmats\kom podrudju bio je Silvanov kult. Na Zalost, veliki broj Silvanovih reljefa, natpis.a, Zrtvenika i d'rugih spomenika - ioS uvijdk nije sistematiziran i strudno orbra(ten na naiin koji bi omoguiio cjelovitu analizu razvoja kulta, itkonografije boZanstva i znadenja koje je ono inralo u raznim religijama i socijalnim kategorijama dalmatins'kog pudanstva32.Liikovne i tehnidke osobine veiine spomeni'ka skulrptors;kogkaraktera -

s' p r c t e Z n os c r a d i o c l . i c l i n r az r ' . r ' r - t s t i i t . t cl < r . t l I pture ugiavnom ne omoguiuju bez dctaijnijeg sistematizirzrnja preciznije odredivanje vremena njihova nastanka. To su najr,aZni.ii razlozi zbog kojil"r ne moZemo kroodrede,nije za'kljuiivati nolo5ki i sadrZaj,n<l o fazama Ll razvoju osobina Silvanova kr-rlt a i n j e g o v en a r a v i r - rp r v o j e t a p i r o l n a n i z a c i jc,aiukasnojantici. Ne grijeSi se, meclutim, kada se u pregledu raavoja naravi deimatskog iboZanstrrapolazi od pret,postavkeo postojanju stare religijske ideje kulta prirode i plodnosti u pralristorijskim epohama, koja se razvila na specifi'd,nostimaZivota i proizvodnje u gor<,rvitirnc-iblastimai nzr visoravninta u ltnt-ttraSnjosti. Z,bog toga se zaietak Silvanove naravi nalazi u nekom prahistorijskom b'..rlanstvu vegetacije, posebno Suma, 'koje je u skladu s promjenama nadina proizvodnje u zadnjim stoljeiima samostalnosti, i narodito u antici, u sve veioj mjeri poprimalo kara'kter stodars\ko-agrarnog'kulta.Na relje'to fima i nattpisi)ma, ie boZanstvo de'finirancr z kao Sumsko boZanstvo, aStitnik delmatskih p a s , t i r ai n j i h o v i h s t a , d a k o j i s e b r i n e o p l o , d n o s t i s t a d a i , p a ' S n j a k ia S t i t i i h o d h l a c l n c c e i divljih zvijeri. Agrarni je pak aspekt kr-rite k o d D e l m a t a b i o r n a n i e i z r a L e n .T o s e n a i m e . Grka pleuzete ikonogradade zakljuditi i <-rd fije Pana (interpretatio graeca),kozorogogboZ a n s t v aS u m a i p a 5 n j a k a u v r i j e m e n a s t a n k a ikonografije delmatskog boZanstva, Sto se je dogodilo rprije njegovog izje'dnaiavanja s it;rlstim Sltvan6m (;rlterpiet'atio noma'ra)." Na kultnim (obrednim) i zavjetnim reljefima iz srreti5ta(paneja) rasutih po Sumarna i obron-

c i r r z r c l c l n r a t s k i l rg o l a , l i l i b o g z r . i c i z v c c l c n , uz rijetrke iznimke, u antrop<"rteritruorfnom pri,kazu (jardje noge i rogovi, glava i tijelo ljudsrko) s ti'pidnim pastirskim atributima (vi5ecjevna svirala - s,iringa,Stap) i pratictcima (pas, rkozaili jare)34.Tek se na malom broju reljefa Llnutar te tilpidne ikonografijc nalaze i netki atribr-rti agrarnog karakter:t: lcrpata, odnosno aSov na obalnom delntatskom podrudju35, odnosno snp u zapadnim delmat'skim krajevima i u Libur"niji36. U istom smislu govore i do sada poznati Silvanovi epiteti: medu kojiana je najdelci Sllue.s/er >Sumskio,a jedan od rjeelih je lVlessor, Nije, dakako, sludaj 5to s,e i'ko"Zetelaco3?. nografstka shenra italskog Silvana (antropt-rmorfni li'k - obidno'rnladi mu5kar-acs plodovima i vijencem) nalazi izvan delmatskog podrudja; prema zapadu najprije u sre'diSnjoj Liburniji (C<-rrinium Karin) da bi takva ikonografija postala obvezna na tlu Histrije38.Prema istoku .ie Neretva u izvjesnom smislu bila granica clokle je sezala apsolutn a c l o m i n a c i i a i k o n o g r a l ' i l c d e l m a t s ' k o gS i l vana3e.

U ,kojoj mjcri Sirenje ikonografiju cielnratskog Silvana (antropomorfni prikaz boLanstva) izvan teritorije De'lmata dokazuje i 5irenje naravi i kulta delmatskog boZanstva, odnosno da ii ikonografija italskog Silvana (antropomorfno boZanstvo s pastirs'kim i zemlioradnidkim atributima) r-r drugim diietovima provincije Dalmacije oznadava narav italstkog, a ne autohto,nog Silvana? Razvoi osnova i osobina pretpostavljenog boZanstva vegetacije i plodnosti u procesu etnogeneze Ilira i niihova samostalnograzvoia Ll pos-

Latra dea Neditqrunt, korelerat 28.J. Medini, Duhovna kultura kod Ilira, stuodrZan na simpozijumu deni 1982, Herceg Novi. U tisku. 29.A. Degrassi, sp. dj. str. 617. 30. Albona: Sentona CIL III 10057, 10076, Not. d. scavi nrozaik, br.1-2(1967), str.4l; 193.1, tr.1l3-114, Ist. s Itltossica CIL III 10074. Flanona: Sentona CIL III 3027; Iria CIL III 3032, 3033: Ica CIL III 3031. Jedina poslclir Mincrvi Flanatiki nadena je u Parentiju, Insc. It. X l, 149. s p . d -j d cs t r . 6 2 5 ; G . A l f i j l d v , . r 31. A. Degrassi, r i j m i s c h e n P t r r ri n z vtilkerung unJ Gcsellsch-att maticn. Brrdapest, 1965,str. 73. Bc' Dal-

u radu citiranorn u bilj. 32. Usp. R. Schneider, Ilirske predsla'.'c Miodevii, Rendic br. 6 i'D.

Sih'ana na kultnim slikama na podrudju Delmata, GZl.[ X/1955,str.5--40. sp. dj. Posljednji je problena33. R. Schneider, Pana na nastanak Silvanovc tizirao utjecaj ikonografije Miodevii, Uz i k o n o s r a f i i ek o d D e l m a t a A . R e n d i i raclosvetiSta u okolici Salone, Arheoloiki dva Slvaiova (1982), str.135. vi i rasprave JAZU VIII-IX sp. dj. passim Miodevii, 3 4 .D . R e n d i i 3 5 . J . M c -4 _ ! n i . , 4 y ! ! . 9 i l v a n a u . M a k a r s k o . m p r i n r , , r ' ' ju, VAHD LXV-LXVII/1963-65, str. 128 i dalje. ' Gun jad2, 3 6 . P r i v l a k a k o d N d n a C I L X I I 1 4 3 2 2 . ,Z . LXX-LXXI/ Reljef Sih,ana Messora iz Ridera, VAHD 1968-69, str. 177 i dalie. sp. dj. str. 8 i dalje. Miodevii, 3 7 .D . R e n c t i i sp. dj. str. 18. 38.D. Rcndii Miodevii, sp. dj, str. 19. 1 9 .D . R e n r l i i Miodcvii,

S 6 = : ? F i I

ijednjem rnileniju stare ere, odvijao .\c na podrudjima drugih naro,da u Iliritku specifiinim toko'vima koii su se i u bitnim elementima meduso,bnorazlikovali. Stosa i na-starijoj ziv "ilirsiki Silvan., iest posebno u Iiteraturi, nije sasvim adekvatan, jer ne <rz: nadava brojne specifidnosti koje su postupno nastajale i razvijale se na pretpostavljcnoj podlozi stare i jedinstvene religijsrke ideje. Dokazi o tome da je razvoj tih religijskih osnova bio sloZe,nproces i da je imao razlidite rezultate u raznim tpodrudjima provincije Dalmacije - nisu brojni, ali su veorna indikativni. Jedan od najodiglednijih primjera takvo,g razvoja jest kult Vidasa i Tane (Vidasus, Thana) u okolini Topuska, koji su prema fi lolo5koj analizi imena boZanstavaa0sadrZajni rpendant delmatSkom paru boZans,tava Sil,tantts - Diana, posebno poznatom u sredi5njim oblastima Delmata. Naime, uz Siivana, Del'mati su Stovaii i Zensko boZanstvc-r Sunra i lova koje je interpretatione ronutna bilo poistovjeieno s rimskom Dijanorn. Da se radi o autohtonoj boZici, dokazuje njena sasvim neklas,idnaikonografija u tim oblastima (boZica u autohtonoj no5nji, porkrivena velom, s granama u rukama, desto u pratnji dviju nimfa, koja, za razliku od ikonografije detmatskog Silvana, 'nije imala uzora u i'konografiji grdkih boZanstava)at. Vidasus i Thane nisu se sirrkretizirali s rimskim Silvanorn i Dijanom. Kako su zadri.ali svoja stara imena, moZe se pletpostaviti da s.u ta boZanstva u manjoj mjeri nego delmatski Silvan i Dijana bili podloZni vanjskim utjecajima. Medutim, na temelju dinjenice da se u istodnoj Japodiji ns Stuje iaj par autohto-

40. A. M a y e r, Dic illyrischen Gijtter Vidasus urrd T h a n a , G l o t t a 3 l l 1 9 5 1 , s t r . 2 3 5 - 2 4 3 :I s t i , V i d a s u s u n d T h a na ilyrische Sih'anus und Diana, VHAD 22-2311941-42, str. |87-191. 4t.Usp. pregled spomcnikakod E. Imamovic, Kultni i votivni spomenici na podrudju Bosne i Herccgovinc, Sarajevo, 1977, str. 64. i dalji: 42. Katalog spomenika iz tog kraja donosi E. I m a movii, sp. di. str. 312,332. Spomenik iz Jezerina kod Bihaia CIL III 10043-13271,posiavljen je p(ro) s(alute) s(ua). 43. C. Patsch, Japodi, GZM 8/1896,str. 131; za tumadcnic Binda kao boianstva plodnosti, trsp. A. S t i rr s eriL:, Kultni simboli kod llira, str. l?2. 44. C. P a t s c h, sp. di. str. 122, pretDostavio ie nu Icmelju teotornog imeha Bindho de s(.-to'hu7an\tvo itovalo i u Noriku.

rrih boZanstava,nego Silvan i Dijana (s epitetom Augusta) dade se zakljuditi da je proces rimske interpretacije muSkog autohtonog boZanstva izmectu Une i Sane tokao pribliZno istim smierovima kao i na delmatskorrr podrudju, iakir je u njegovoj naravi bilo elemenata koji nisu potvrdeni na delmatskoj teritoriji. I tu, naime, Silvanov epitet Sil?ester pdkazuje da s,e radi o Sumskom 'bolanstvu, kao Sto je to najde5ii sludaj upravo kod Delmata, ali, iinjenica da je zavjet udinjen pro salute sua (>za svoje z'dravlje.) govori da taj Silvan nije rbio obidni bog plodnosti i Suma, nego i moino boZanstvo [<oje je u najmanju ruku bilo zaStitnik zdravlja". Ne treba, meclutim, iskljudivati moguinost postojanja takvih ili slidnih osobina u naravima delmatskog i ,drugihn ilirskih Silvana, zato Sto su svi potekli iz vi5e-manje jedinstvenih osnova kulta plodnosti i prirode. U istodnoj Japodiji Stovao se joS jedan alrtohtoni kult, koji se u novije doba tarkoder pokuSava interpretirati kao kult plodnosti. Radi se o :kultu Binda, koji je bio boZanstvo tu nastanjenog dijeia japodskog naroda. Na Zrtvenicima, srrojerrremeno postavljenim Lr sveti5tu u blizini izvora Privilice kod Bihaia od strane vjernika, medu 'kojima ima i najviSe predstavnika lodovske aristokraci je (prep6siti et princiltes Japoclum) - to je lbkal,no boZans,tvo sinkretizirano s rimskim Neptunom, bogom mora, voda i izvora (Bindtts - Neptunus)43.Ta bi rimska interp'retacija dokazivala da je autohtoni Bind bio bog izvora i vode, a ne boZanstvo plo,dnosti i Suma, iako se time ne iskljuduje postojanje moguiih i logidnih veza s boZanstvom plodnosti, jer je voda posebno u stodarskim krajevima bila zaista izvor Livota i prosperiteta. S druge strane te veze konkretno sugerira motiv jarca, koji je u pravilu prisutan u ikonografiji Silvana, a likovi te Zivotinje urezani su na jednoj zavjetrnoj ari iz Privilice. Osteolo5ki Datk ostaci u Bindovu sveti5tu dali su dovolino osnova z.a zakliud a k d a . j e j a r a c ( i g o v e d o )u k u l t u B i n d a - N e p tuna bio Zrtvena Zivotinia. No, da li je to dovoljno za pretpostavku o razvoju tih dvaju u izvjesnim elementima neslrmnjivo srodprahistorijskog na 'kulta iz istog korijena boZa'nstvaplodnosti i vegetaciie pod utjecaiem raznih etnidkih i kultur-nih dinilaca pri'nji-sutnih u procesu etnogenezs Japoda i hova predantidkos i.ivc:taaa?

Zrtvenik posveten Sumskom Silyawt (Silvanus Silvester) o'd. Japoda Andes(l iz Golubija na Uni

Zrtvenik s likom Silvana Zeteoca (Silvanus Messor) iz Privlake kod Nina (Aenona)

::l::it::::$ rini::::ii:

t$k [,]t,1

n.i'iil
i:: :i

[.,$.l
l'$.:ii

F,$..l' i

Silvan s Nimfama na relieltt iz Garduna (Tilurium) kod Sinja.

Me(tutim, Sirenje delmatske ikonografije Silvana na Delmatima, najlbliZa susjedna p.otdruija, zaista upuiuje na Sirenje naravi 'Iakav delmatskog boianstva. zakl.ludak posdbno sugeriraju raspored i osobrne Silvanovih sponnenika u Liburniji. Ti su spomenici najieSii u jugoistodnom dijelu Llburnije otko Bri'bira (Vurvari,a). Usredotodenost potvr:da Si'lvanova kulta u tom za stodarstvo veoma pogodnom dijetu Liburnije, koji na Krrki graniii s delmatskim podrudjem, praiena r.rLz ,prisustvo,m ikonografije delto matskog Silvanaas - govori da je kult Silvana tu imao jednake osnove rkao i u Delmata. Takva koncentraciia Silvanovih s,pomenika kada se dovede d ,rezu s dinjenicbm da u sredi5njoj i sjeverozapadnoj Bukovici, gdje su isto tdko bili odlidni uvjeti za stodarstvo, gotovo da nema Silvanovih spomenilka - ima ,karakter argumenta za z-akljudak da se Silvanov kult ,fro5irio u Liburniju s delmatskog po,drudja. To se najvjerojatnije zbi'lo i u ,pre'drimskom vremenu pa bi autohtoni Silvan na tlu Liburniie bio rrovija religijska tekovina u odnosu naliburnska ZenstkaboZanstva. Moida je i zbog toga ona bila podloZnija promjenama i u naravi i u itkonografiji, Sto samo donekle poikazuje p,risustvo ikonografije itals'kog Sil'vana u zapadnim dijelovima klasidne Liburnije (Corinium, Aenona), odnosno njegova veza s Liberoma6. PreteZno se na spomenicima iz obalnog dijela delmatskog podrudja Silvan prikazuje u dru5tvu i, de5ie, s atri;butima nekoliko rimskih boZanstava. Ko,liko su te ikonosrafs'ke veze Silvana s drugim bogovima bil6 rentIlat ra:zt,oja onih osobina autohtonog kulta koje su vei bile prisutne u njegovoj naravi prije rimske okupacije, a koliko su to bile novine uvjetovane vanjskim pritiscima romanizacije? Da li su te pojave odraz teLnje ,da se prihvaianjem Silva.nu srordnih ili manje srodnih boZanstava, odnosno njihovih atributa pro5iri postojeii spektar njegovih zaStitnidkih osobina. ili se time Zeljeio kvalitativno osnaZiti i lkonografski osuvremeniti postojeii sadrZajni sustav vrijednosti te boZans'kenaravi? Brojni primjeri doticaja, dvfstih veza i kontaminacija italskog Silvana s drugim grdko-rimSkim, orijentalnim i epihorslkim boZanstvima diljem Imperija - dokazi su sinkretistid,kih sposorbnosti -slidne je, naravi i kulta italskog Silvana.

medutim, osobine i kvalitete imao i delmatski Silvan. Naime, s oibzirom na dinjenicu da se na delmatskom teritoriiu u antici druga autohtona boZanstva pojavljuju samo izuzelnoa?,osim naravno, onih koji su bili sastavni di.1'eloviSireg Silvanovog kornpleksa ('Nimfe) ili njemu najsrodnija boZanstva (autohtona Dijana), sigurno je da je Silvanova narnv vei u predrimskim vremenima bila Siroka i viSeznadna i da ie kao takva nastajala i integriranjem raznih reli'gijskih ideja i vrijed,nosti od rodovslkih i plemenskih kultova za5titnika, heroja i predaka, demona do dru,gih apstraktnih biia iz primitivne religijske strulkture delmatskih ro'dova i plemena. U antidko su vrijeme netke od tih vrije'dnosti u doticaju s razvijenom politeistid'ko'm strukturom i fizionomilom rims,ke religije ponovno izbile u prvi pian, bilo preko epiteta ex qualitate (Messoi, Silyester, Magla..., Cor..., Domesticusi dr.), bilo preuzimanjem atributa iz ikonografskog repertoara drugih rimskih bogova. Prema tome, ikonografske veze s ri'mskim bogovima bile su logidan i prirodan razvoj karaktera, oso,bina i naravi u cjelini delmatsl<og Silvana u antici. No, da li su te veze nasta,jale i ostajale samo na razini vriJednosti boianstava ,priro'de ili, pak, one oznadavaju kvalitativniii i dublji pomak u razvoju autohtone religije? Krug boianstava okupljenih oko Silvana dine, uz Nimfe i Dijanu, Merkur, Li;ber i, moZda, Herkul, dok se na nizu kultnih reliefa

45. 22 provenijmciiu (selo Sonkovii skradinsku kod Skradina) Silvanova reliefa koii ie obiavio M. Abramii r r - V A H D t t l . l 9 2 8 - 2 9 , , s t r . 5 3 .T i V , - s l . 3 - u s p . , Z . G . u n j a da, sp. di. str.184. 46. Z. R a k n i i, Kultna slika Silvana s podrudia Liburna, Diadora 3/1965, str.85-91. 47. Tako se jedan izolirani zaviet jz Kosora (gornia Cetina) tumadi kao trag lokalnog boZanstva koie iE biio sinkretizirano s Neptunom - Neptunus Andab(ia?-) (usp. D. Rendi.i.Miodev,ii, N o v i e p i -VAHD i p r i l o z i i l i r s k o j grafiik onomastici sa teritorija Dclmata, LVl1953, str. 247-255). Na Duvaniskom poliu su zabilieZene posveie Armatu za iije se boZanstro pri,tpostavlja da je bilo lokarnog karaktera I bug rata toddtle njegovb latinsko ime, usp. V. Paikvalin, Kultori u antidko doba na podrudju Bosne i Hercegovine, GZM 18/1963, str. 136, gdie'ie navcdena i starija-literatura. E. Imamovii.'sir. di. str. 178-179, drzi da se te posvete odnose na riniskog Mar-ie ta). Na nekoliko spomenika iz Glamoda prikazan lik, u odnosu prema rimskim, oriientalnim i autohtoni;n boZanstvima, netipidne ikonografije i stava, pa se zbog toga pretposlavlja dh se radi 6 piikazu nekog domaieg- bogr nepoznatog imena (detaljnije o problemu E. ImamoviC, sp. dj. str.106-108).

koje su Delmati poklanjali i posveiivali s,vome vrhovnom boZanstvu nalaze atributi i osobine Libera (Dionisa), Prijapa i, u rnanjoj mjeri, Herkula. Ta se boZanstva nalaae u sinkretistidkim vezama sa Silvano.n u raznim religijama Rimskog carstva. Preuzimanje atributa navedenih boianstava, i zajednidko prikazivanje Silvana s Linr bogovirrra imalo je svrhu da u slkladu sa zakonitcstima suvremene religij'Ske iko'nografije oznadi one vrijednosti naravi koje su ta bolanstva, odnosno pojedini njihovi atri'buti ili ikono,grafske osobine sirnbolizirali, a koje su tada postali dio Sire Silvanove doktrine. Merkur je u Silvanov krug mogao 'dospjeti kao 'bog io'vac ili kao, prema jednoj antidkoj legendi, otac Silvana. Medutim, obje su te kvalitete bile sdkun,darne osdbine u Merkurovo'i-Carstvu Nai'me, veze Silvana naravi. i Merkura u o'bjainjavaju se prije svega Menkurovo,m protektorslkom funkcijom tngovadkog staleZaas.Geografs,ki poloZaj mjesta u kojem je naden jedini reljef na kojem je Silvan prikazan s Merkurom, a dijelom i osobine imena zavjetodavca daje izvjesnog temelja za tumade,nje Merkura u Silvanovu panteonu u Dalmaciji kao zaStitnika trgovacaae.Kara'kteristicno je, rneelutim. da u naravima Merkura i Libera postoji i drugi sloj, koji sadrZi izrazito htonidno-eshatoloS,kekomrpo,nente; Me,rkur je voditelj du5a u zagrobni svijet (Psiltoporttltos), a itals,ki je Liber pod utjecajem Dionisova ,kulta postr-rpnopostajao misterijsko i htonidno-eshatoloSko boianstvo, a ne sarno bog plodnosti polja i yine,qradaso. Kada se tomE doda da ie i Herkul kao simibol 'Dlodnosti postao zastitnik zen-rljoradnika i pastira bio i bog s izrazito htonidno-eshatolo,Skim znadaj'kama (smrtnik koji je herojskim dijelima stekao besmrtnost)sl on'da je opravdano zakljuditi da je koncentracija naravi taikvih osdbina u Silvanovu panteonu, pa ,ma kalko bila ogranidena, morala u izmijenjenim opiim duhovnim stanjima i situacijama imati odredeni'h ,posljedica i na samu Silvanovu doktrinu i narav. Naime, ako su impulsi za stapanje s nekim od tih boZanstava i bili primarno potaknuti onim vrijednostima u njihovi,m naravima, koje su ih definirale kao boZanstvapriro,de i njenih moii, Sto posebno, vrijedi za Llbera (bog plodnosti polja i vinograda) i Prijapa (bog plod,nosti) - veo-

ma je vjerojatno da su te veze istovremeno, a pogotovu u daljnjem razvoju Silvanova kulta i naravi, mogle imati i dublji karakter te crbuhvaiati i drugi sloj vrijednosti u naraviima tih boZanstavas2.Ne treba iskljuditi i mogucnost - ialko ona za sa'da ima samo postojanja htonidnih teorets,ku osnovu osorbina u naravi autohtonog Silvana, svakalko veoma primitivnih i slarbo izraZenih ,ko.ie su u ordredsnoj mjeri sudjelovale u ukljuii'vaniu boZanstva s htonidnim osobinama u Silv'anov panteon. Naime, po prirodi stvari, od najstarijih vremena u naravima boianstva ipio,dnosti bili su prisutni i elementi zagrorbno,gkulta, jer je radanje i nastanalk Livota bilo shvaieno kao podetak jedinstveno'g procesa na dijem je kraju bila fiziika smrt. Prema tome, delmatSki bog prirode i rplodnosti mogao je imati i ndke osobine htoniinog karaktera, tim viSe, Sto je kao integrirana i sinkretizirana religijska ideja bio univerzalno omonoteistid'kou boianstvo tos ilirslkog narodas3.Medutirn, orprez u dono5ei nju afirmativnog odgovora na pretpostavku o postojanju takvih osotbina u naravi autohtonog Silvana, prije svega traZi teritorijalni raspored i koncentraciia relevantnih Silvanovih spomenika. Naime, gotovo sve potvrde veza izmeiln Silvana i navedenih boZanstava, bilo da se radi o preuzimanju atributa ili o reljefima s likovima Silvana i nekog od nave,denih boZanstava- potjedu s dbalnog ,podrudja delmatske teritorije, i u ukupnom fundusu Silvano'vih spomenika dine relativno maniu skupinu. U unutra5njosti.delmatskog .rkraJa nema primjera zajednidkog prikazivanja Silvana s drurgim boZanstvima, a rijetki su i sludajevi preuzimanja atributa drugih bo,gova u kultnu sli'ku Silvanasa.Stoga se ,moZe zakljuditi da ako su htonidni asrpe'ktii ,bili prisutni u naravi clelmatskog boga, t-rni u najizvornirjem delmatSkom kraju nisu dotbile talkvu rimsku interpretaciju koja bi imala odredeniii antidki izraz. Delmatski Silvan je u unutraSnjosti delmatsrkog prostora tijekom antike najveiim dijelom ostao boZanstvo,plodnostiprirodnih osobina - ka[<vo je odgovaralo tradicionalnom poimanju svijeta, Livota i smrti ogromne veiine pu'danstva. Medutim, na <rbali zajednidki pri'kaz s Merkurom i veoma udestalo preuzimanje

Liberovih atritbuta (grozd) dokazuje i prisui stvo n'tonidno-eshatoioSlki'h misterij skih naravi u Silvanovu ,panteonu. Razlozi za5to se takav razvoj dogodio na obali, a ne u unutraSnjim regijama provincije vi5estruki su: na orbalu su brZe stizale i afirmirale se u raznim gradovima i njihovim dkolinama suvremene privredne, ,kulturne, pa tako i religijske tekovine; u unutra5njim pak oblastima poseibno onima gdje se i nadalje dorbrim diielo'm zadriavala tradiciona'lna p,rivredna i konzervativne tenhrur5tvena strulktura dencije spredavaie su prordor t razvoj suvremenih religijskih ideja. S db,zirom na dinjenicu da su suStinske promjene u znadaJniloj mjeri zahvatile religijsiku svijest anti'dkos d,ru5tva u dbalnim sra'dovi'ma tek od dri,gog stoljeia, nema osnove za ,pret\postavku da su se u naravi delmatSkog Silvana prije tog vremena mogle afirmirati, odno,sno reafirmirati htonidne i eshatoloske os,obine. Do toga je, da'kle, moglo ,doii tek u drugoj fazi romanizacije autohtonih religijskih osnova u ,provinciji Dalmaciji, i to ug'lavnom na sredi5,njoj dbali provincije. Impulsi za takve rprom.jene u vrernenu kada su one zahvatile i br.ojna grdko-rimska boZanstva, izvladeii u prvl plan one osdbine niihovih naravi koiima se moElo dati suvremenu eshatolo,Sku'interpretaciju, preteino su do5le iz drugih dijelova Itmperija (najveiim

,dijelom s I,stoka, a zatim Italije). Medutim, unatod nedostatrku argumenata koji bi upudivali na konkretne realizacije takvih promjena u unutrainjem delmatskom prostoru, ne smije se odhaciti prettpostavka o moguiem postojanj,u htonidnih osobina u naravi autohtonog Silvana. I ne samo zbog kara'ktera boZanstva plodnosti i monoteizacije njegove naravi. Nlje li vei citirani zavjet \z istodne Japodije udinjen Silvanu p,ro salu,te sua mogao imati i duiblje znadenje osim zaStite boga zdravlja? Nije li se iz takve osobrine Silvanove naravi mo,gao razviti i kva'litet ,du'hovno,g s,pasakada su to potrebe zahtij evale? Silvalrov kult ni;e ,potvrden na podrudjima julne i zapadne Japodije (Lika i Gorski lkotar), iako je teitko pretpostaviti da u tim govoritim krajevima, pogodnim za stodarstvo i lov kult Sumsko-pastirskogbcZanstva nije bio utemeljen u predantidkim vremenima55. Prije bi se moglo rpomi5ljati da tzroci toms leZe u veoma ,slaboi istraZenosti tog po'drudja ili u nekim specifiinostima kulta. Sigurno je, medutim, da u ikrajevima juZno o,d Neretve Silvanov kult niie bio dominantna religijska, pa dak ni dominantna autohtona religijska ideja. Prema nekim indicijama, na to se tlo proiirila ik,onografija

48, G. W i s s o rv a, sp. dj. str. 304 i dalie. ,19. M. Abram ii, Nekoliko skluptura antiknih boianstava, VAHD L/1928-1929, sIr. 49-52, T IV sl. L Spomenik je naden u Danilu Biranj i mogao je biti zaviet roba iz porodice nekog trgovca (o prvenijenciji, usp. Z. Gunjaia, sp. dj. srr.183-184). 50. A. B r u h l, Liber Patcr, origine cultc dionvsieque a Rome ct dans- le Paris, 1953,str: 164 i dalje, 310 i dalje. et dxpansion du monde romaine, rz u

51. O spomenicima i osobinama nekih Herktrlovih Dalmacile usp. C. P a t s c h, Nove tekovine Muzcia Kninu, GZM XI, 1899. str. 505 i dalje.

52. Moguie ie da ie u nekim sludajevima ta htonicna komponenta bila odludujuia u ukljudivanju Merkura u Silvanov panteon. To bi posebno moglo vrijediti za Merkura diji likovi na sarkofazima, posebno u juZnom dijelu provincije (usp. M. Garaianin, u Istoriia Crne Gore, knj. i Titogiad 1967, Crna Gora, u doba Rini. carstva), dokazuiu niegov htonidni karakter. str. 187-188.Nc treba li, takoder, i tzv. Merkur bodice iz grobova III stoljeia u Dalmacili takoaler dovesti u vezu s tom (hlorridnorn) vrijcdnosti Merkurove naravi? 5 3 .D . R c ' n d i i Miodevii, sp. di. str. 28.

54. Za Liberove atribute na Silvanovim reliefima u unutrainjosti delmatskog podrudja usp. D. Rendii M i o d e v i i, sp. dj. str. 16. Nedavno ie obiavio I. Bojanovski, Novi spomenici Silvanove-kultn-e zajednice- s Glamoikog polja, Vjesnik AMZ 3, ser. X-X1/197i-78, str. 122. i dalje dosta o5teieni reljet iz Vrbe s prikazom Silvana, Nimfa i jednog boianstva u kojern autor prepoznaje Herkula. Ako ie ta atribucija toina, onda bi to bio jedini prikaz Herkula na Silvanovim reljefima u Dalmaciii. Nalaz broniane vaze s likom kontaminiranih osobina Silvana i Besa egipatskog boZanstva izijadkog kruF .ea (F. B u I i i, Bull. dalm. 33i1909, str. 49, T III; B u I i i, Bull. dalm. 49/1927, str. 105) iz Oklaia kod Drnisa svjedofanstvo ie sinkretizma Besa i italskog Silvana izvrienog u Italiii najvjerojatnije u I st. n.e. gdje su se takve posudc proizvodile i odatle dospjele u obalno zalede provincijc Dalmacije. Merlutim, da li je uopie moguie dovesti u vezu tai motiv s autohtonim kompleksom Silvana pa tak i preko moguieg prepoznavania u tom prikazu lika ilirskog boga i slidnost njegove fizionomije s Besom, kako to pretpostavlja P. S e I e m. Egipatski bogovi u rimskom Godi5niak ANUBiH IX, Centar Iliriku, za balkanoloika ispitivanja knj.7, str.61)? 55. J. Mcdini, Neki aspekti razvoja antidkih religiia na podruiju Japoda, Lika znanstveni simpozij HAD, odrZan u rujnu 1974. u Otodcu; Split 1975, str.87-88.

delmatskog Silvanaio,ali se ona nije uspjela Sire afirmirati, Sto je nesu,mnjivo posljedica razvoja i dr:u5tvenog statusa toga kulta u predrimskim vremenima. Naime, u juZnim dijelovima provincije Dalmacije postojala je ,drugadija religijska stru'ktura od one ukorijenje u svijesti naroda sjeverozapadnog dijela provincije Dalmacije. Iako u tirn krajevima, a i u Delmata, dominiraju kultovi mu5ikih boZanstava - osdbi,ne niihove ikonografije ukazuju na drugaiij-e osobine u njihovim naravima. Naime, najvaZnije i dominantne ikonografske osobine iboZanstava u tim kraievirna odnose se na prikaz konjanika i kbnja. Njihov najbolji p,rimjer jest pjesnidki opis lilka boga Medaura (Medaurus) na zavjetnim natpisima iz afrid:ko'ga grada Lambesisa, iz kojih doznajeno da je to muSko boZanstvo na konju i s kopljem u ruci. Na jednom je natpisu on nazvan Larom (Lar) i zaStitnikom Risna (Risirtiunt) , a na drugom bogom predaka patr,ium nLtmensT. Njegova je pak ikonografska slika gotovo identiina orikazu tzv. Tradkog konjanika, boZanstvu-koje se Stovalo i u ilirskim krajevima, a Sto bi upuiivalo na po'stojanje dubljih veza izmedu tradkog i i,lirSkog k'ultas8.Zbog toga se u kultu Medaura nalazi ne samo lo,kalni kult i zaStitniik ilir.skog Risna nego i boZanstvo htonidnih osobina, bog predaka i mrtvih. S takvim znadenjem konja i konjanika dvode se u vezu i prlkazi tog motiva na antidkim nadgrdbnim s,pomenicima u zapadnoj i jugozapadnoj Sr.biii, te okolini Plievalla u Crnoi Gori, gdie psihose izjednadava.iu s ,lboZanstvom pompom koji du5e umrlih vodi na onai svijetose. Moguie je da se na kult konja na dbali toga diiela provincije odnose vijesti kod Festa i Servija o Zrtvovaniu kon.ja u Ilirik'u svake devete godine - Neptunu. Druga faza razvoja autohtone religije u Dalmaciji otrpodelaje u drugom stoljeiu. Ti stoidkom romanizacije u raz-doblju I-II ljeie dblici i spoznaje autohtone religiie su u svim dijelovima provincije razbijeni kao cjelovite religiiske s.trukture, ali su brojni niihovi elementi i komponente nastavili, neki put i sasvim samostalno, Zivieti u okviru suvremenijih religijskih cielina u sredinama gdje su za to postojali uvjeti. U ne'kim prva taza razvo.ia regijama provincije epihorSke religije Lr antici imala ie tkarark-

ter kontaminacije s rimskim boianstvima i bila je pri zavr5et,ku u posljednjim deka,dama I ,stoljeia. Taj zakljudak se poserbno odnosi na one autohtone religijske oblike koji su bili duhovna svojina nar-oda uz istodnu jadransku obalu i njeno neposredno zaleete. U unutra5njosti, mecluti,m, zavr5etak je toga procesa bio bliZi sredini, a ponegdje i kraju II stoljeia, Sto uglavnom odgovara kronolo5im osobitostima opiih tokova romanizacije u tim regijama. U tom su razdoblju bogovi ilirskih naroda i plemena rr ,provinciji Dalmaciji asimilirani ili neasimilirani s rimskim boZanstvima, postali dio opie religijs'ke spoznaje antidkog dru5tva u pojedinim dijelovima provincije, i, kao takvi, stekli univerzalnije znadenje i status, te postali prihvatljivi i za neke kategorije doseljenjlka. Podetak takvog procesa zapaia se vei na zavjetima Anzotici, odnosno Veneri Anzotici u antidkom Ninu, medu kojima ima i onih postavljenih od doseljenika osloibodenidkogpodrijetla. Iako su u tome bili prisutni i sasvirrrpro,fani razlozi (teLnja doseljenika da budu Sto prije prihvaieni u toj izrazito liburnskoj sredini, kako bi mogli us,pje5nijevoditi svoie zanatsko-trgovad'ke poslove), ipak to pokazuje snagu i sposobnost autohtonih kultova da u novim otkolnostima nastave Zivot, pa dak i da iskaZu protuasimilacijske kvalitete. U jo5 veioj mjeri se takr-e osoitrine uodavaju kod drugog liburnskog 'kulta, natdinsrkelafre, koja se nikad nije kontaminirala s netkom rimSkom boZicom, da bi se podetkormII stolieia medu njenim vjernicima, do tada iskljudivo domaiim Liburnima, na5lo i doselieni'ka Italika60.Analiza imena Silvanovih zavjetodavacatakoeter pokazuju da su uz domoroce Silvana Stovali i mno,gi doseljenici medu kojima i oni visoka druStvenog statusaut. Razvoj onih autohtonih '/jerstkih spoznaja, koje su uspjele preZivjeti - a neke od njih i integrirati u religije anti'ke - nastavlja se u drugoj fazi romanizacije (o'd II stoljeia) u bitno izmijenjenoj duhovnoj klimi, koju je i u provinciji Daimaciji karakteriziralo sve veie prisuslvo misterijs,kih doktrina te eshatoloSkih i soteriolo(kih ideja. To je, naime, biia opda osobina vremena koja je ovisno o dkonomskim, druStverrirn i kulelovinra turnim proce,siura u pojedinim di.f

Imperija imala mnogo posebnosti u su5tini i u vanjs,kim manifestacijama. U provinciji Dalmaciji su te ,pojave potvrclene najprije u velikim ekonomskim i ,kulturnim sredi'Stima na dbali, ,posdbno u Salo'ni, gdje su, kako izgleda, imale za osnovu i ne'ke suvreimene filozofsko-religijske ideje. Jedan od o'snovnih pdkazatelja prisustva toga procesa u religijskoj sferi dalmatinskog druitva su rane informacije o orijentalnim religijama. Te su, naime, religije svojim doktrinama o vjeinom Zivotu i duhovnom spasu u znatno veioj mjeri zadovo'liavale duhovne potrebe suvremenog dovjelka od klasidne grd,ko-rimske religije. One su dospijevale na dalmatinsko tio raznim nadinima i putevima, a nosioci su im bili takoder veoma razliditi i po etnidkom i 'po socijalnom podrijetlu. Iz veiih gradova na obali provincije, ili pak, iz graldova u Panoniji i Meziji - te s;u religije 'postupno i nejednakomjer,no prodirale u unutra5njost Dalmacije te postajale svojina onih sredina gdje su za to postojali uvjeti. Izmealu ostalih, takve su sredine ibile i ona autohtona ili preteZno ,po sastavu pudanstva autohtona naselia i zajednice, gdje su se joi uvijek Stovala ona io'kalna troZanstva u dijim se naravima vei tijekom prve faze utvrdilo, ili naslutilo, postojanje htoni'dnih i eshatolo3kih vrijednosti (Attzotica, Iria i eventualno Silvanus). U izmijenjenoj duhovnoj klimi Le su vrijednosti postaIe veoma vaian faktor daijnjeg razvoja i traianja ndkih autohtonih kultova u kasnoj antici. U religijskoj svijesti antidkog dru'Stva u Dalmaciji bila su prisufna tri veia orijentalna religijska kompleksa: frigijske religije, mitraizam i egipatska religija, diie su veze s epihorskim boZansivima praktidki bile zanemarljive (usp. ;biij. 27). Veze s frigijskom religijom, uspostavijene u prvoj fazi razvoja liburnskih i histarskih Zens'kih boZanstava u antici, na pod'lozi htonidno-eshatolo5'kih osobina Kibele i Irije - r kasnoj su se antici rproSirile i dovele ,do stapanja Kitbelinog paredra Atisa i Silvana62.Oba kulta su ne samo u ideji nego i u sadrZaju pa dak i u ikonografiii - bili gotovo istovetni kultovi ,plodnosti, odnos,no emanacije muSkog princi'pa plodnosti 'prirode i vegetaciie. S obzirom na to da sinkretizam tih boZanstavaniie naslao u ra-

noj antici (I-II stoljeie) opravdan je zakljudak da osobine boZanstava plodnosti prirode u niihovim naravima nisu bile osnovni rizlozi ostvarene kontaminacije. Osnove za to stapanje bile su one osobine u naravima Atisa i Silvana koje su proistekle iz primarnog sloja vrijednosti boi.anstava prirode i plodnosti63. Naime, Atis je od simtrola plodnosti vegetacije postao eshato'loS'ko i soterioio5ko boZanstvo rkoie vordi ,du5e pokojnika u zagrorbni svijet, koJi se u skladu s nekim filozofs'ko religijskim teo,rija'ma kasne antike tada nalazi na nebesirna, a ne u podzemlju. Nadalje, on se kao pastir bijelih zvijezda brine o du5ama umrlih, koje su kao neuni5tiva suitina ljudi i svijeta postale dio vjednosti i kao zvijezde traju u dru5tvu nebeskih bogova. Kontaminacija oba boga pastira, a.utohtonog Silvana i frigijskog Atisa - bila je izvr5ena na tom planu talko da je jehtonidno-eshatolo,Skom dna rprimitivna eshatologija prisutna, moida, tdk u ,slabo naznadenim zadecima u naravi domaieg Silvana. Ona je postala dio znatno sloZenije i razradenije religijske vizije spasenja i viednog Zivota nakon smrti u okviru metroadke religije. Joi konkretniji primjer veze izmealu domaiih boZanstava i Atisa na isto,m planu, sreie se u drugoj, takoder veoma izrazitoj autohtonoj sre'dini, u municipiju S (Splonum?), Komin kod Pljevlja, u jtrZnom dijelu provincije. Reljefni li'k autohtonog boZanstva plodnosti nepoznatog imena i Atisa na jednom nadgrobnom 5'pomeniku, svjedodan'stvo je da su poticaji ostvarivanju veza

Miodevii, D a l i i e s p e l a e u mu 56.D. Rendii sltrZio samo mitriiadkom kultu? GZM VIII/ Moiiiina str. 273. Nema, mealutim, nikakva traga o karak/1953, tcru Silvanove ikonografije na podrudjima Desitijata i Atrtariiata, a veoma su rijetki i Silvanovi zavietni Zrtvcnici u tim krajevima, Sto sve pokazujc da Silvanov kult tu nije bio posebno cijenjen. -57.R. M a r i i, Antiiki kultovi u naioj zemlji, Beograd,1933, str. l0-13 Tato ilirski Deus patrius, 58. M. S u i i, Starinar 1 1 / 1 9 6 0 .s t r . 8 3 - 9 6 . 5 9 .M . G a r a S a n i n , sp. dj. str. 186. 60. J. Medini, Latra dela Neditarum, passim. 61.M. Zaninovii, Ilirsko pleme Delmati, Godiinjak ANUBiH V, Cc'ntar za balkanoloika ispitivanja, 3/1967, stf. 59. i dalje. 62. N. Cambi, Silpanus-Atis, prirnjer kultnog sinkretizn r a , D i a c l o r a 4 1 1 9 6 9 ,s I r . 1 3 l i d a l j e .

i kontaminacija autol-tonih i orijentalnih religijskih osnova bile sve izraieinije potrebe za duhovnim spasom i vjednim Zivotbm. Na jednoj boinoj strani toga nadgrobnog s,pomenika prikazan je Lugujuci Aiis u iednom od- svojih uobidajenih lkonografskitr tipova ka'kvi se desto nalazs u ,provincijid r u g o i tri- vei od d e s e t i h g o d i n a I s t o lj e c a , a n a strani je llk boZanstva plodnosti, po dim6nzijama, odjeii i stavu - veoma blizak izveciibi Atisova litka, ali s izrazito naslaSenim itifalidkim osotbinama6a. Kada se iilra na umu da je motiv tugujuceg Atisa na tlu rimske Dalr n a c i j e p r o i z a S a oi z a ( i L a v o v r i i c m e k o r i s t e n j a b i o d u b o k o p o v e z a n s e s h a t o l o S k i r ni soteriolo'Skim vrijednostima metroadke doktrine65- onda se ta dva li,ka losidno obiaSnjavaju: jedan kao simbot smrti (tusuiuci Atis) a drugi (autohtono boZanstvo plodnosti) kao simbo,l uskrsnuia. U autohtonoi sredini, kakva je bila municipij S, osnovan tdk sredi,nom II stolleia - irivremena religijska kretanja nisurbila p,oznata niti spoznala u svim as,pektinra detaliima, pa odai tle medu njima i neke od supiilnih niiansi u vezi sa smriu, uskrnuiem i-vieinim Zivotorn koje su bile sadrZane u simbolu tu,euj u i e g A t i s a n a n a d g r o b n i n rs p o m e n i c i m a .I i i je li u takvoi sredini tai trtdicionalni merroadki simbol uskrsnuia bio mnoeo shvatliiviji kada je bio prikazanu mnoEoDrimit i v n i j e m v i d u , t i . k a o b o Z a n s t v op ' l o d h o s t i ? Suvremena pak ikonografska interpretacija tog lokalnog boZanstva, napravljeni nesumr]Jr_vo uzoru na prikaz tugujuceg Atisa po dokaz je postojanja r trajanja netiitr elemenata autohtone religije u prvom razdorblju

romanizacije u ti,m krajevima: One su dvrsto usaclene, ali i zapletene, u tkivo i duh autohtonih zajednica i obitelji dodekale vrijeme kada se u vezi s izmijenjenim religijskim potrobama i njihove tradicionalne vrijednosti mogle posluZiti afirmaciji suvremenih eshatolorSkih soteriolo5'kih ideja. Zbog i toga i nastaje ta nova ikonografs'ka interrpret a c i j a p r e d r i m s k o g b o 2 a n s r v ap l o d n o s t i - k o ja je od starih shvaiania i eventualnih ikonografskih rjeSenja preuzela uglavnom samo itifalidki as,pekt. Elementi autohtone religije su u drugoj fazi razvoja antidkih religija u Liburniji naSli mjesto u kontaminaciji triju boZanstava razliditog podrijetla, rimskog Jurpitra, frigijskog Sabazija i liburnskog Ika (Iicus).-fa j e s i m b i o z a n a s t a l a n e g di e u r a s . p o n u i z medu kraja II i sredinelli stol.leca', katko a je to jedini trag Stovanja liburnstkog Ika, -odigledno j.e da je u Enoni jedna stafa epihorska religijska 5'pozna.jadugo Ziviela u prvim stoljeiima antike bez ikakvog utjecaja romanizacije66. Koji su bili razloii ta,ko kasno,g poistovjeiivanja lorkalnog Ika i rimskog Jupitra, tim vi5e Sto se sve to doeo,dil o u i z r a z i t oa u t o h t o n o . s r e d i n i g d j e s e - v e i j u prvom stoljeiu n.e. ostvarilo stapanie li'Iicis burnske Ansotike i rimske Venere. je, naime, jedino poznato lihurnsko mr,rSlko boZanstvo. Osnovne osotbine njegovs naravi mogu se naslutiti na ten-relju lingvistidke -osobina analize njegova imena a zatim i kontaminacije Jupitera sa Sabazijem. Etimolo,Ski se lcus dovodi u vezu s koniem. Talkvu je, naime, etirnolo,giju imena liiburnske boZice lke (Ic,a), koja se, Stovala u Flanoni i u Poli, predloZio Mayer.67 Medutim, na te,melju nau'dnog miSljenja da je ara zavjetovana Iki u Flanoni nactenauz izvor koii i danas nosi ime Ika, Mayer jc zakljudio-da je I'ka bila rrimfa moida u konisko,m oblitku. Iako u prilog takvom za'kliuiku ide poznata dinienica da su u indoevropskoj religiji mnogi potoci i rijeke dobijali imena po konjima, ipalk Mayerovo miSiienie ne izgleda todnim, tpo,gotovo ndkon 5to je Degrassi 'doveo u sumnju originalnu provenijenci.iu zavjetne are tz izvor lke, pa tdko i karakter nimfe lkeffi. Meclutim, u osnovnom rezultatu Mayerovs anatize ime Ica ie nastalo <-r'd indoevropskog ikkas, ltipass, lat. e(lults - kon.i - ddbivena jer moguinost da se dutr-

srr, Jlo I dalte. sl. l. -_95.7.+. genezu motiva_i njegova znaienja u razdobl.jrr I-II stoljeiu n.e. usp. J. M'e? in i, Sporirenjci s Aris,r_ vim likom na podruiju Sinjske kraiine, refrat odrian na simpoziiu HAD-a, Dolina Cetine od'prahistoriic do luf_ skog osvajanja, Sinj, lipani 1980,gocl. u risku. " S l a z i j q v k u l t u r i m s k o j 'p r o v i n c i j i *.66.Jr..M_,e.{_1ni, Dalmaciji, VAHD LXXIV/I980, str. 67 i dalje. " 67. A. Mayer, Die Wien 1957. sti. loq. 68. A. Degrassi, Sprache (lc.r alten Illvrier, Bd I,

e 93. J. _ryI d i n i, Le culte de Cvbdle dans Ia Liburrrie g!Jiq"", Ilglnl1-ages ir M. J. Vermaseren, vol. II iilctcn 1978,str. 749-750. 755. 64.A. Cermanovii Kuzmanovii, Rimsho - iljlgkg .plqstika u Kominima, 2A 28/, sv. t'-2 (1978),

sp. dj. str. 615,

j,(k!;;,
\ )**{

ziZ'\l

;."tffi
:fli,P

"';

Silvan kontaminiran s frigijskim bogom Atisom na reljelu iz Pridrage korl Novigrada u Liburniii

l a l v j c t n i L r t v e n i k po.st'c(crt .sirtkret iz.iranortt brtilnsttttt

i,
9 N

Iupitru

S(tbaziju Ikr.t

Ninu

lje osvijetii karakter nekih liiburnskih boZi ca. Naime, u religiji predindoevropskog stanovni5tva mediteranskih oblasti, ikonj je desto povezan s boZanstvon-rVelike Majke. Prema jednom mitu, vjerojatno maloazijskog podrijetla - konj je srn boLice Gaje (Zemlje) i Posej'dona,pa boLica krvno povezana s konjem i sama lpoprima oblik konja6e.Na taj je nadin dovodenjem u vezu rezvltata Mayerove analtze irrena .Ica s podacima i genealoSkoj vezi Velika Majka konj u mediteranskoj religiji?o doibivena osnova za zakljudaik da je to ime od najstarijih vremena imalo odreileni r"eligijski sadrZaj koji je bio u najuZoj vezi s kultom Zensko,g boZanstva p'lodnosti. Ta,kavje zakljudak argument u prilog mi5ljenja da su se liburnske boZice razvile od Zens,kih bo,Zanstavaplodnosti i da su u svojoj osnovi to najveiim dijelom ostale i kasnije. S obzirom, pak, na osobinc imena lcas, odnosmo licusTt, taj je religijski sad,riaj irnalo i mu5ko boZanstvo (bo.g konj?) koje je zabiljeZeno jedino u Enoni. To je boZanstr,'o bilo paredar boiici Iki, odnosno onaj simbol virilne snage koji anaiogno udaru Posjedonova trozuba oplodava Zemlju, odnosno iensko boianstvo (Ica), jer je imalo isti izvor i, prema tome, i isti osnovni sadrZaj te religiisku funkciju (boianstvo plodnosti). Metlutim, moguie je os,novu analize tog imena i u vezi s tim osotbina boZanstava koja su ga nosila, proSiriti s imenirna onih li'burnskih boZica kojc sadrZe ime lca. Naime, imena dviiu li'burnskih boZica: enonske Anzotike i albons'ke Jutosike zavrSavaju se naica (Anzot,ica, odnosno AnsotistaVkom ca, Iutossica). Kako se radi o religijskim imenima, teonimi'ma, za taj je nastavak moguce pretpostaviti da nije bio njihov tvorbeni element nego ime lca;u funkciji drugog dijela koje je bilo jedan od bitnih imena tih ,boZica, (moZda i jedini) nosiiaca osnovnog regijs,kog sadrLaja, i to primarnog karaktera tih sloZenih imena. Moguie je veoma oprezno pretpostaviti da je nastavali -icus, -ica u imenima brojnih Liburna takoder imao taj karakter', o,dnosno da je preuzet od imena liiburnskih lboZanstarra 'plo,dnosti i da je u toj funkciji oznadavao podrijetlo nos,ilaca iz ieclnog k<-rzajc:dniikt-rg boZanskttg pr'ctrka rijena (koni)?'z.Taikva prctlpostavka ilna oclredenLl

potvrdu u juinom dijelu Dalmacije u prikazu boZanstva konianika Medaura, za5titnika ilirskog Risna, kciji se tumadi i kao boZanstvo predakaT3. Meclutim, motiv konia i konjanika u juZnom ilirslkom prostor"u imao je izrazite htonidne znaiajke, pa se osnovano moZe (na temelju etimologije icus-koni) pretpostaviti da je ime Icus i Ica u funrkciji samostalnog i jedinstvenog imena boga u Enoni (Iicu.s) i boiice u Flanoni (Ica) ili pak unutar s,loZenihimena rboZicaAnzotike i Jutosike, sadrZavalo i htonidne osobine kulta plcrdnosti.A te su osobine bile izuzetno \aLne za ostvarivanie simibioze enonskog Ika i frigijskog Sabaiija. Nai'me i zbog ucialjenosti je sasvim srgurno da enonSki Ikus u antid.ko doba, kao i u kasnijim stoljeiima protohistorije, nije u svakodnevnoj kultnoj praksi bio poznat kao paredar flanonske lke, premda ie po svojim osobinama i podrijetlu on to bio. Medutim, Icus u Enoni je zaista tr,io stvarni pa. reclar liburn'ske boZice Anzotike. No, s obzirom na kvantitativni i kvalitativni odnos slpomenikaAnzotike i Ika u Eenoni, s dosta se sigurnos,ti rnoZe zakljuditi da je Iicus bio boianstvo plodnosti sekundarnog ranga u o.dnosu na dominirajuii Zenski princip iskazan u naravi i li,ku Anzotike. Tdkav ie odnos bio primjeren odnosu klasidne Venere i Prijapa na poznatoj sklupturi iz Enone, na temelju dega bi se veoma oprezno moglo pretpostaviti da je Iicus u liburnskoj religijskoj

69.U. Pestalozza, pic d'argento, Thctidc del Rendiconti dell' Instituto lombardo Scienze e Littere 79/1945-46, str. 181-187. i dalie. Navcdcno nrema ;\. S t i p e c \ i c . K u l l n i s i m b o l i .s f r . 7 9 . 70. A. Stipievii, Kultni simboli, str. 64-65. 71. Da Ii ie oblik /icas s dva rrodetna i nastao src<kom lapicide ili ie to toina gral'jia imena ostale d'a se istfaii 2 72. U antroponimiji Liburna imena na -ictts (-ica) iite dostabroinu grupu.Usp. D. Rendii Mioieric, Onomastia_ke s]gdi.ie_ sa. teritorija Liburna (Prilozi ilirsko.i onomastici), Zbomik inst. za hist. nauke u Zadrt, I/1955, str. 125. i dalie. Taj se nastavak inaie smatra vmetskrim i ilirskim. Usp. G. AIfi-iIdy, Persmennamen in der rijmischen Provinz Dalmatien, Heidelberg 1968, str. 346-347. Za nasu prctpostavku indikativno ie iunradenje Th. Mommsena etimologije histarskog bozanstva "upravo A4tlosoctrs kao rodovskog kulti zbo-g nastavka rr rir, loliko icstol' rr liistarskrrj ilrrtnaslici (usn. CIL V srr. 45 i l0l5t. sp. cli. str'.186. 7 . 3 N , l .G a r a i a n i n , .

ts
d

mito'logiji i teogonijr mogao biti smatran sinom Anzotike, kao 5to je i Prijap bio sin Venere i Dionisa odnosno Venere i Adonisa'n, Kao boZanstvo sekundarnos kara]ktera iz predantidkih vremena u Enonl licus na poSedku antike i tijekom prve faze romanizacije auto,htone religije, i nije mogao biti sin'kretiziran s vrhovnim bogom Rima Juipitrom. Ta je kontaminacija mogla uslijediti tek rposredno,odnosno nakon Sto je u susjednom Jaderu bio instaliran sinkretizirani kult Jupitra i Sabazija. Kdko je pak Sirenje salbazijadke reli,gije u rimskom svijetu bito prije s,vegauvjetovano onim njenim misterijstkim osobinama koje su se odnosile na uskrsnuie i besmrtan Zivot, tako je i njen razvoj u Enoni s kraja II stolieca morao biti pota'knut istim razlozima i potrebama. A odnosi koii su se uspostavili izmedu Sabazija i Ika lemeljili su se na htoniinim vrijednos,tima naravi Ika koje su bile u najuZim generidkim vezama s njegovo.m osnovnom vrijednosti boZanstvom plo'dnosti. Kada se tome doda da je irtvenik koji je zavjetovan Jupitru Sabaziju I'ku naelen na pod,rudju starije Zeljezno dobne nekropole, onda se s razlogom mo,Zezakljuditi da je taj troini sirlkretizam nastao na temeliu bliskih -srodnih ili osobina u naravima tih-bodanstava: Satbazijekao misterijski bog dija je do,ktri,na tumaiila zagrobni i vjedni Llot, Iicws kao boZans.tvoplodnosti htoniinih osobina i vjerojatno za5titnitk mrtvih - odatle njegovo kultno mjesto na podrudju liburnskog grdblja - i Jupiter, koji ie kao vrhovno boZanstvo tradicionalne religije ditavom tom nedbidnorn s,klorpu davao i slu7benu religijsku osnovu?s.

Mitraizam kao veli'ka religija anti'dkog svijeta rpod.eose Siriti u dbalnom dijelu provincije poiet'kom II stoljeia?6. Postupno ta vjera prodire u unutraSnjost Dalmacije obuhvaiajuii sve veii broj zajednica i dijelova autohtonog puianstva, posebno u kasnijim stoljeiima antike. Medutim, pouzdanih s,vjedoianstava o vezama te velike svjetske religije s autohtonrm ku,ltovima u ltiri'ku nema. Da su se te veze mogle ostvariti i to s najsnaZnijom autohtonom religijskom idejom, Silvanovim kultorn, naslucule se iz osobina jednog mitriikog svetiSta lmitreja) otkrivenog u sel'r.r Modiiima u agreru antiikog Epidaura. Na stijeni iznad utaza u spilju ,najvjerojatnije u II-III stoijeiu uklesana je mitrii,ka slika - Mitra ubija bilka okruZen s.vojim pratiocima Kautom i Kautopatom i Zivotinjama (Mithra tauroctonos). Njoj nasuprot nalazi se veoma osteieni reljef; stojeii lik od kojega su saduvani samo tragovi razmaknutih noga, u kojem neki prepoznaju autohtonog Silvana. Iz toga se zakljuduje da je na tom mjestu bilo najrpriie Silvanovo svetiliSte (spelej), a zatilli' tj. od vre,n'lena kada je uklesan motiv mitrid,ke tauro,ktonije isti je poloiaj sluZio i mitridkom k,ultu. Alko ie to m'jesto zaista bilo Silvanovo svetili,Ste, Sto-sadaSnjes,tanje naza laza pruLa samo hipotetsku osnovu, onda je dozvoljeno razmi5ljati o karakteru i osobinama meatus<ibnih veza lzmedu ta dva boZanstva i njihovom razvoju do kraja antike, odnosno do definitivne po,bjede kr5ianstva. DrZi se da je sinkretizam izmeclu tih po podriietlu i bitnim osobinama naravi sasvim razliditih boZanstava bio rezultat samo forinalnih usli'dno5ti u va'liskim vidovima 'kultan, oCnosno dinienice da su oba ,boZanstva.

74. To bi opet upuiivalo na prisustvo starih mediteranskih korijena, odnosa Velike Majke i konja koji joj jc muZ, ali i sin. N. Cambi, sp. dj. str. 276, nalazi i u osobinama sklupture argunlente za miitjenje d3 ,je ovdie Prijap, po svoj prilici, vjcrno izradcn kao sastar,ni dio kulta bo,icc, s koionr ain; rnitoloiko obiteljsko jedinst\'0(.

75. Detaljniic o problemu usp. J. Medini. Sabazijev kult provirc,ij,i u nimskoj Dalmaciji, VAHD LXXIV /ly6u. Dasrm. 76. B. Gabridcvii, Iconographie de Mithra tauroctonc dans ia province romaine de Dalmatie, Arch, iuc. r l/195.f. lr.50. 7 7 .D . R c n r t i d Mioicvii, r a d c i t i f a r )l t b i l i . 56, str. 274.

,premda lbog raznih razloga,,koristila spilje za svetl5ta u dijoj je blizini ili unutra5njosti morao Ibiti bunar lli izvorlI . Meelutim srodnost tih boZanstava, potvrclena uostalom i u drugim dijelovima Carstva, bila ona temeljena samo na formalnim slidnostima kulta, a ne su5tinskim komponentama u naravi,ma bo,Zanstavamogla j6 biti razlogom nastavljanja dubljeg 'proZimanja o,biju nalavi. TeSko je, naime, pretpostaviti da su se unutar jedne prostorne cjeline (spilje) 'd,ugornogli odvijati rposdbni obredi namijenjeni kultu dvaju bqZanstava (dbredi i i.rtve posveiene Silvanu i mitridka liturgija), a da to ne bi dovelo do duibljih sinkretisti'dkih proZimanja ili pdk do istiskivanja ,slabijogo kulta. Jednom zapodet proces pritbliZavanja dvaju dbreda i naravi boZanstava dalje se nastavljao i razvijao svojom logikom u kojoj je 'dominantnu ulo,gu imala mitridka doktrina. U kojoj je mjeri stari i tradicionalni kult stodara bio suitinski izmijenjen u tom procesu a neke njegove komponente prilagodene mitraizmu? MoZe se pretpos,tavitida su te pfomjene u osnovi bile slidne onima koje su ga zalhvatils na teritoriju antidke Liiburnije u kontaminaciji s frigijskim Atisom i da su se dogadale na misterijSkom i eshatolo,-ikosoteriolo5kom olanu. Kasna antika je razdoblje u kojem se nalaze posljednji tragovi autohtons religije stanovnika Dal,macije.Najveiim dijelom asimilirani ili veoma oribliZeni suvremeniiim religijslki,m tekovinama i idejama neke kbmrponente i rkultne cjeline - autohtone su religije nastavile Zivjeti u nekim regijama provinciie kao bitni elementi duhovne ku'lture kasnoanti6kog dru,Stva. Njihov razvoj u opiim 'linijama rprati na-qtanaki razvoj kasno-

a n t i d k o g d r u S t v au k o j e m s u s e v e i i m , d i j e l o m izgutbile kulturne a dijelom i etnidke specificnosti opihorskog stanovni5tva. No, prem,da kroz stoljeia antike izvrgnuta utjecajima i pritiscima razvijenijih religija (grtko.rimske i orijentalnih) religija itirskih i njima sro;dnih naroda i rplemena u Dalmaciji - ni je u bitni,m elemenlima pro,mijenila svoje znadaj,ke,jer je i nadalje ostala religijska spoznaja i interpretacija prirodnih pojava, s posebnim dbzirorn na kompleks nastanka i nestanka Zivota (kultovi plod,nosti). Samo su se neki elementi pojedinih boZanskih naravi, rpofdknuti povoljnim druStveno-e,konomskim, kulturnim i sinlkretistiCkim kontekstom - izmijenili, i to uglavnom samo na htonidno-eshatoloSkomplanu. Takve osorbine autohtone religije, iako veoma raznoliks po pojava'rna, nisu joj pruiale nikakvu Sansu da u kasnoj antici bude znadajniji 'konkurent suvremenim religijskim slpoznajama koje su na tlo provincije najveii'm dijelom dolaaile s orijenta. Zatvorena u tradicionalne mecte svojih primitivnih doktrina, epihorska boZanstva veoma riietko iskeuuiu sposobnost sudjelovanja u dubliim sinkieti'stidlkim procesima s najznaiaj,nijim kasnoantidkim religijs,kim po'kretima u pro,vinciji, metroadkom religijom i mitraizmo,m. Zbog slidnih raz.loga religija autohtonih naroda i plemena u Dalmaciji nije mogla us,postaviti bilo 'kakv;u vezu s krSianstvom i njegovom ideolo,gijom. Stoga zaklju'dujemo da su sve vaZnije ksrnrponente i elementi religije ilirSkih i njima srodnih naroda i plemena u p.rovinciji krajem IV stoljeia - nestali ne samo iz oficijelne religije nego i iz religijsl<e svijesti najSirih slojeva provincijskog pudan,stva.