Sie sind auf Seite 1von 325

ANGELA DI TULLIO

MANUAL DE GRAMATlCA
DEL ESPAOL
Desarroos tercos.
Eerccos. Soucones
EDlClAL
Coleccin EDICIAL UNIVERSIDAD
dirigida por Evra Arnoux
Dagramacn: LASER DREAMS
SEGUNDA EDlClON
EDICIAL S.A. - 1997
Rvadava 739 (1002) Buenos Ares
Te.: 4342-8481/82/83 y 4343-1150 Fax: 4343-1151
E-ma: edca@ssdnet.com.ar
http://www.ssdnet.com.ar/edca
ISBN: 950-506-286-9
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
IMPRESO EN LA ARGENTINA - PRINTED IN ARGENTINA
Nota del digitalizador: Las notas que en e texto orgna se encuentran a fna de
cada captuo, han sdo ncorporadas a p de pgna de cada mencn.
lNDlCE
1. Los formantes morfologicos..................................................21
2. ldentificacion de los formantes morfologicos.........................22
3. Variacion alomorfica............................................................22
4. Los procesos morfologicos....................................................23
5. La estructura de la palabra...................................................23
6. Flexion y derivacion.............................................................24
A. Orden no marcado.............................................................258
adverbiales impropias............................................................241
adverbiales propias................................................................241
B. Orden marcado..................................................................260
BlBLlOGRAFlA GENERAL.........................................................316
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA. 20, 29, 39, 50, 58, 69, 92, 106, 119,
134, 145, 160, 175, 191, 201, 212, 222, 239, 255, 266
Clasificacion de las clusulas subordinadas.............................208
Clasificacion de las subordinadas sustantivas..........................214
Clasificacion de los sustantivos...............................................107
comparativas.........................................................................251
Complemento de regimen........................................................84
Complementos y circunstanciales.............................................70
consecutivas.........................................................................251
Coordinacion y subordinacion.................................................203
COORDlNAClON Y SUBORDlNAClON.........................................202
Declarativas..........................................................................193
Directivas..............................................................................198
Distintos tipos de estructuras incompletas................................54
Dos nociones de oracion...........................................................51
ElERClTAClON...18, 28, 38, 49, 57, 67, 89, 104, 118, 132, 144, 159,
173, 189, 200, 210, 221, 238, 253, 266
El adverbio............................................................................146
El anlisis sintctico como hipotesis de la estructura de la oracion
..............................................................................................36
El aspecto.............................................................................170
El carcter relativo de la clasificacion.......................................99
El complemento agente............................................................85
El complemento simetrico........................................................86
El dativo..................................................................................77
El lexico..................................................................................17
El modo.................................................................................168
El nucleo.................................................................................40
El obieto directo......................................................................75
El orden................................................................................257
El predicado............................................................................67
2
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
EL SlNTAGMA ADlETlVO..........................................................135
EL SlNTAGMA ADVERBlAL.......................................................146
EL SlNTAGMA NOMlNAL..........................................................107
El suieto..................................................................................61
El suieto y el predicado............................................................60
El tiempo verbal.....................................................................162
estructuras focalizadas..........................................................261
ESTRUCTURAS TEMATlCAMENTE MARCADAS............................256
estructuras tematizadas.........................................................260
Exclamativas.........................................................................197
Formas de realizacion..............................................................45
FUNClONES SlNTACTlCAS EN EL SlNTAGMA VERBAL...................70
indice temtico......................................................................320
lnterrogativas........................................................................195
lntroduccion............................................................................11
La clasificacion de las categorias gramaticales..........................95
La clasificacion de los adietivos..............................................136
La clasificacion de los pronombres..........................................123
La coordinacion.....................................................................204
LA ENSEANZA DE LA GRAMATlCA..............................................7
LA ESTRUCTURA DE LA CLAUSULA SlMPLE.................................60
La estructura del sintagma adietivo........................................140
La estructura del sintagma nominal........................................110
La estructura interna de la palabra...........................................21
La estructura ierrquica...........................................................30
LA FLEXlON VERBAL...............................................................162
La formacion de los sintagmas.................................................40
LA GRAMATlCA........................................................................11
La gramtica y la enseanza de la lengua...................................9
La homonimia estructural.........................................................37
La indole del pronombre\.............................................................
diIicultades en su deIinicion.............................................................................................................................120
La informacion categorial y la informacion funcional..................33
La interpretacion semntica de los sintagmas nominales.........116
LA MORFOLOGlA......................................................................21
La nocion de sistema...............................................................14
La oracion y el discurso............................................................56
LA ORAClON Y LA CLAUSULA.....................................................51
La palabra...............................................................................26
La polivalencia funcional del se..............................................125
La relacion de la gramtica con los otros componentes de la
descripcion lingistica.............................................................15
La seleccion de la copula........................................................139
LA SlNTAXlS............................................................................30
La subordinacion...................................................................208
La supuesta nulidad del conocimiento gramatical........................7
La transitividad.......................................................................73
LAS CLASES DE PALABRAS........................................................95
LAS CLAUSULAS ADVERBlALES................................................240
3
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Las clusulas hendidas...........................................................262
Las clusulas no flexionadas...................................................182
Las clusulas Ou- indirectas...................................................218
LAS CLAUSULAS RELATlVAS....................................................224
LAS CLAUSULAS SUSTANTlVAS...............................................213
Las exclamativas indirectas....................................................220
Las interrogativas indirectas parciales....................................218
Las preposiciones..................................................................156
Las reducciones de la gramtica escolar.....................................8
Las relaciones sintcticas.........................................................45
Las relativas libres.................................................................229
Los adiuntos............................................................................86
Los adverbios adietivales.......................................................151
Los adverbios en -mente........................................................149
Los adverbios preposicionales................................................153
Los complementos preposicionales...........................................84
Los datos del gramtico...........................................................12
Los otros constituyentes del sintagma......................................41
Los predicativos......................................................................79
LOS PRONOMBRES.................................................................120
Los pronombres y adverbios relativos.....................................232
LOS SlNTAGMAS......................................................................40
Los sintagmas coniuntivos......................................................215
Operaciones para el reconocimiento de los complementos.........71
Optativas o desiderativas.......................................................200
Otros complementos................................................................85
Potencial funcional y estructura interna..................................135
Predicados y argumentos.........................................................60
Predicativos obietivos..............................................................82
Predicativos subietivos............................................................80
Predicativos subietivos no obligatorios.....................................81
Predicativos subietivos obligatorios..........................................80
PRESENTAClON..........................................................................6
Restrictivas y no restrictivas..................................................225
SOLUClON DE LA ElERClTAClON...............................................268
TlPOS DE ORAClONES.............................................................192
Un.........................................................................................100
VERBOS AUXlLlARES..............................................................177
Verbos auxiliares en espaol..................................................177
Para que ensear gramtica7....................................................8
Oue es una gramtica7...........................................................11
4
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
A mi madre Elena,
a la memoria de mi padre Alfonso,
ambos inmigrantes por quienes tanto
aprend a desear el tesoro de la lengua.
5
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
PRESENTAClON
Este Manua ha sdo concebdo como bro de texto para un curso
unverstaro bsco de Gramtca espaoa. Prctcamente no supone
conocmentos prevos. Aunque no es -n puede sero- una gramtca exhaustva
de espao, ncuye buena parte de as cuestones fundamentaes. No es una
gramtca escoar: se defnen as undades de anss y os procedmentos de
trabao que permten fundamentar os anss propuestos y seecconar, cuando
sea necesaro, entre anss aternatvos. Tampoco es una gramtca terca. Sus
acances y obetvos son ms modestos: proporconar una descrpcn de
funconamento de sstema gramatca de espao con nstrumentos de anss
rgurosos. Para eo hemos recurrdo a conceptos y prncpos de modeo de
Reccn y Lgamento, tratando de evtar a compedad forma y as dscusones
tercas que, en cambo, resutan ndspensabes en trabaos especazados.
No pretende ser susttuto n de as gramtcas cscas n de os exceentes
estudos dedcados a a gramtca de espao desde dstntas vertentes tercas.
Muy por e contraro, e obetvo es que sea una ntroduccn para abordaros. La
bbografa de cada captuo remte a agunos de estos textos fundamentaes. A
ser pensado como nstrumento pedaggco, consderamos que resutar de
utdad para a actuazacn de os profesores de Lengua de os dstntos nvees:
a eos est especamente dedcada a seccn La enseanza de la gramtica.
A fna de cada captuo se han ncudo eerccos de varos nvees de d-
fcutad cuya soucn aparece en a parte fna de bro.
A a profesora Evra Narvaa de Arnoux e agradezco su constante aento y
a confanza que sempre me ha brndado. l7|
La Secretara de Investgacn de a Unversdad Nacona de Comahue me
ha otorgado e tempo y os recursos necesaros para evar adeante este
proyecto. Agradezco tambn e apoyo recbdo de as autordades de a Un-
versdad, de a Facutad de Humandades y de Departamento de Letras.
Ms coegas y amgas Mara Isabe Lpez Oano y Sandra Cveanov han
edo con pacenca y mnucosdad os borradores. A eas es debo nteresantes
observacones. Ignaco Bosque y Voeta Demonte, conocedores de proyecto, me
deron corae para evaro a trmno; gracas por todo o que de eos he
aprenddo.
Las dos versones prevas han sdo ya puestas a prueba en os cursos de
gramtca de 1995 y 1996. Ms aumnos han coaborado en esta tarea y me han
aportado atnados comentaros.
Ra Gonzez, Marceo Snchez y Facundo me han savado de naufragos
nformtcos. Muchas gracas por a amabdad con que atenderon todas ms
consutas.
Fnamente, agradezco a m fama e apoyo que he recbdo en todo mo-
mento, a pesar de tempo y a atencn que es he sustrado, quzs rrecu-
perabes. l8|
6
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
LA ENSEANZA DE LA GRAMATlCA
Revndcar hoy a enseanza de a gramtca parece de antemano una
causa perdda. Su nudad pedaggca ha sdo procamada nsstentemente por
docentes y pedagogos, por o que ha sdo prctcamente emnada y susttuda,
a menos en nuestro medo, por otros contendos y mtodos de enseanza. Sn
embargo, as sucesvas crss en os sstemas educatvos nos aertan contra estos
perdcos reempazos que no sempre cuentan con un respado sufcentemente
sdo y que conducen a menudo a experencas frustrantes. Por eso, hemos
ncudo aqu agunas refexones sobre a funcn que e compete a a gramtca
en e ampo terreno de a enseanza de a engua.
Tradconamente se confaba en a efcaca pedaggca de a gramtca.
De hecho, buena parte de as obras cscas de nuestra tradcn gramatca -por
eempo, as gramtcas de Vcente Sav, Andrs Beo, Amado Aonso y Pedro
Henrquez Urea, adems de a gramtca escoar de a Rea Academa- fueron
dseadas precsamente como nstrumentos ddctcos. Caro est que a
gramtca se conceba en funcn de uso correcto de a engua: e propsto
normatvo ustfcaba a descrpcn gramatca a entenderse a gramtca como
un arte, un conunto de regas tendentes a un fn, e de escrbr y habar
correctamente.
La gramtca actua ha adqurdo e estatus de cenca que pretende no s-
o descrbr sno tambn expcar e funconamento de sstema ngstco. Esto
supone reconocer medante crteros formaes as undades de anss, sustentar
as regas que se postuan en prncpos generaes, conectar expctamente os
varos componentes de a descrpcn ngstca. Taes exgencas a aean, por
supuesto, de os obetvos y a metodooga de a enseanza de a gramtca. l9|
Descartada a gramtca tradcona y aeada de a formazacn que re-
quere a gramtca actua, a escuea parece haberse quedado sn gramtca. Ta
evauacn, sn embargo, dsta de ser usta. La descrpcn de a engua contenda
en a gramtca tradcona proporcona una exceente base para a refexn
sobre os mecansmos que operan en e funconamento de sstema ngstco.
La gramtca actua, a su vez, ubca este conocmento necesaro en un marco
terco ms ampo y exgente. Precsamente en esta ntroduccn hemos
ntentado dar cuenta de as posbdades que permte e cuerpo de co-
nocmentos reundo por a tradcn gramatca, ampado con nstrumentos de
anss de a gramtca actua que o refnan y o hacen ms potente.
La supuesta nulidad del conocimiento gramatical
E antguo optmsmo ha retroceddo hoy frente a una acttud escptca con
respecto a a gramtca. Se concde, por o genera, en que de conocmento de
sus regas no se sgue necesaramente a capacdad de usar a engua ade-
cuadamente. Sn embargo, resuta dfc probar que a ncdenca de conoc-
mento gramatca sea nua a a hora de eerctar habdades compeas como as
mpcadas en a comprensn o produccn de un texto.
Ante todo, convendra precsar e acance de ta supuesta nocudad:
a. en un sentido fuerte supone que e conocmento expcto y conscente que
7
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
proporcona a gramtca es nocuo para desarroar una certa habdad ectora y
productva y, por o tanto, se prescnde de ta aprendzae, fatgoso y farragoso;
b. en un sentido dbil mpca que este conocmento no basta pero contrbuye,
de manera drecta e ndrecta, a ta obetvo.
De acuerdo con este segundo acance, a que adhermos, a gramtca no
es una condcn sufcente pero s probabemente necesara para ograr os
obetvos generaes de a educacn ngstca.
Las reducciones de la gramtica escolar
Para que o sea cabamente, sn embargo, se requere pantear y revsar
os obetvos que se proponen para su enseanza, a forma en que se a ensea e
ncuso a concepcn de engua que a sustenta. En este sentdo, es necesaro
evtar dos dentfcacones ncorrectas en que ha ncurrdo a menudo a gramtca
escoar: l10|
La enseanza de la lengua y la enseanza de la gramtica: a enseanza
de a gramtca consttuye so una parte de a formacn ngstca de
estudante. Oun puede dudar de que e obetvo prortaro de a enseanza de
a engua es que e estudante se exprese, oramente o por escrto, con fudez,
que comprenda textos y que sostenga sus argumentos coherente y, en o
posbe, efcazmente? Lo que resta probar, sn embargo, es s estas habdades
se adqueren so "hacendo" o s, acanzado un determnado nve de desarroo
cogntvo, a refexn metdca sobre e funconamento de a engua no aceera
y profundza ta adquscn.
La gramtica y el anlisis sintctico de las oraciones: frecuentemente a
enseanza de a gramtca se reduce a anss sntctco de as oracones, que
se reaza a menudo como un eercco mecnco de dentfcacn y rotuacn.
Cuaquera sea a modadad que se adopte (caas, arbotos, corchetes), e
anss so puede egar a consttur para e estudante un medo t de
refexn sobre e funconamento de sstema ngstco cuando est apoyado en
su ntucn de habante y en a formacn terca que pauatnamente r
adqurendo.
Para que ensear gramtica7
Esta pregunta recbr dferentes respuestas segn a concepcn que de a
engua se tenga. En a ngstca actua, e formasmo y e funconasmo se
oponen, entre otros aspectos, en e nfass reatvo que asgnan a componente
cogntvo y a comuncatvo, respectvamente, como funcn bsca de enguae
humano. E prmero destaca su reacn con e pensamento. E segundo o
entende prortaramente como e nstrumento prvegado de a comuncacn.
Ta dsdenca se asoca con a poscn que uno y otro e asgnan a sstema
xco-gramatca: centra en e prmero como vncuo entre a expresn fnca y
e sgnfcado; dependente en e segundo, ya que se entende que a gramtca
es, en tma nstanca, reductbe a a semntca y a a pragmtca.
En e terreno de a enseanza, estas dos posturas tercas no son
ncompatbes e ncuso pueden ser compementaras: a gramtca da cuenta de
os mecansmos formaes y e enfoque comuncatvo de a funcn -pragmtco-
dscursva- que e habante es asgna.
E despazamento de a gramtca de currcuo no sempre ha do acom-
paado de una evauacn de os efectos de ta prdda, entre os cuaes enu-
meraremos os sguentes:
8
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Eiercicio intelectual: e descubrmento y a formuacn de os mecansmos
formaes operantes en e compeo sstema de a engua requeren un l11|
consderabe esfuerzo de abstraccn y de deduccn. Como seaa I. Bosque
(1994), tratndose de un "'corpus de conocmentos' que puede consderarse en
o fundamenta obetvo, sstemtco y sn contradccones nternas" (p. 12), a
gramtca permte practcar a argumentacn en un terreno poco sueto a a
opnn o a a ntervencn de factores externos. La capacdad formatva que
puede egar a proporconar a gramtca en esta nea es smar a a de as
matemtcas o de a gca, so que se reaza a partr de un sstema que e
estudante conoce y usa cotdanamente.
Medio de adquisicion de habilidades metalingisticas: una conducta
metangstca es una conducta de contro de enguae. Las habdades me-
tangstcas se proyectan, deberadamente, a a refexn de enguae, a su
adecuada produccn y a a supervsn de su comprensn. Esta conscenca
metangstca no provene enteramente de conocmento mpcto que como
habantes natvos tenemos de nuestra engua, sno que requere un aprendzae.
La gramtca, correctamente enseada y practcada, puede egar a resutar en
este sentdo un nstrumento efcaz.
Base para el conocimiento de lenguas extranieras: aun cuando actua-
mente se ha favorecdo e enfoque comuncatvo en a enseanza de as enguas
segundas y extraneras, se comprueba habtuamente que se gana un tempo y
esfuerzo consderabes s e estudante cuenta con un conocmento de a
gramtca de su propa engua, que e permtr advertr os posbes contrastes y
os puntos crtcos en que ambas gramtcas presentan dvergencas.
Sustento del anlisis transoracional: s ben e anss de dscurso se ha
revndcado como una superacn de a gramtca, en muchos aspectos a
presupone y a necesta. As, por eempo, o reconoce M.A.K. Haday, quen,
cuando a tendenca domnante de a ngstca era a sntctca, se opona a a
gramtca como comenzo y fn de a enseanza de a engua, pero que hoy
reconoce a necesdad de procamar a prordad de a gramtca como
fundamento de anss de dscurso: "Sn a gramtca no hay manera de hacer
expcta nuestra nterpretacn de sgnfcado". Leos de una oposcn entre
gramtca oracona y gramtca textua, a reacn que se estabece es de
compementaredad entre ambas, asentada en e carcter bsco de a prmera.
Conocimiento "per se": a gramtca ha formado parte de a educacn
bsca desde os orgenes msmos de a cvzacn -no so occdenta sno
tambn de otros puebos (hnd, chno, rabe). Sus conocmentos forman parte,
pues, de un patrmono cutura compartdo. Aunque secundara, esta razn no es
enteramente desdeabe, ya que permte entender a gramtca como un
producto cutura, condconado por enguas -en a tradcn occdenta, e grego
csco y e atn- y por una cutura partcuar. l12|
La gramtica y la enseanza de la lengua
La asgnatura Lengua se ha convertdo en una asgnatura
omncomprensva que se hace cargo de os probemas ms arduos de a escuea
meda; con ese fn se ha do ampando sucesvamente para ncorporar una sere
de nuevas perspectvas nexstentes en a enseanza tradcona: anss de
dscurso, pragmtca, socongstca, teora de a comuncacn, tcncas de
estudo, entre otras. En cambo, cuando se a ncuye, a gramtca, por o
genera, no se ha renovado. Y es necesaro que o haga para que a engua se
converta en un obeto nteresante de observacn y de estudo. Esto supone que
a reflexin sobre el lenguaje pase a ser a prctca habtua de a case de gram-
9
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
tca. Son varas as actvdades tendentes a ta obetvo:
- concepto ampo de anss sntctco como medo de reconocer e fun-
conamento de sstema ngstco;
- propuestas de anss aternatvos, sostendos a travs de a argumentacn;
- descubrmento de ambgedades;
- eercco de parfrass que, aunque mantenen e sgnfcado proposcona,
ntroducen varacones en a estructura sntctca, en e xco, en a dstrbucn
de a nformacn;
- estabecmento de dstncones semntcas pertnentes a contextuazar as
oracones;
- reconocmento de os factores que ateran a gramatcadad de una oracn;
- formuacn de regas;
- recoeccn de os ucos de os habantes sobre un certo fenmeno.
Estas actvdades requeren un eercco constante de refexn nteectua
y de argumentacn. E estudante cuenta para eo con su ntucn de habante
natvo y con a formacn ngstca que a escuea e r proporconando
pauatnamente.
Enfocada desde esta perspectva, a gramtca fomenta e desarroo de as
habdades metangstcas, que son necesaras para e contro de a com-
prensn y a produccn. En efecto, a travs de un eercco sostendo de estas
actvdades se adquere e hbto de anazar textos y de montorear a pro-
duccn propa, se desautomatzan procesos, en gran medda nconscentes, y se
reconoce que e estudante est dotado de un conocmento no trva y
acrecentabe. Incuso, en e terreno especfcamente gramatca, se combate as
e prncpa obstcuo para a ncdenca de a refexn metangstca en e de-
sempeo efectvo: a dsocacn entre e enguae obeto y e metaenguae. l13|
Es frecuente observar que e estudante no reconoce a dentdad referenca
entre a descrpcn gramatca y su uso efectvo de a engua. Cuando se da ta
"esquzofrena", no se adverte squera que e obeto presentado y eempfcado
se corresponde, a veces aproxmatvamente es certo, con as construccones
habtuaes de su propo doecto.
Ta "renovacn" no est reda, sn embargo, con a gramtca tradcona.
Por e contraro, concde, en gran parte, con os procedmentos habtuaes que
propugnaban os gramtcos de espao, que no sempre fueron atenddos por a
gramtca escoar. Como amentaba Andrs Beo, a gramtca ha estado "bao e
yugo de a venerabe rutna". E desafo es combatra. Se trata de que a travs
de a gramtca se comprenda meor e sgnfcado de una construccn, se
reconozca su nsercn en e sstema de a engua y se seeccone y defenda un
anss entre as varas propuestas aternatvas. Esto exgr a menudo partr de
os conceptos de a gramtca tradcona, confrmados pero ntegrados en una
perspectva ms ampa, a veces reformuaros y otras, en fn, pantear nuevos
probemas n squera antes entrevstos. sta es precsamente a tarea que en
este bro pretendemos abordar a partr de nuestra experenca en a enseanza
de a gramtca en e prmer ao de estudos unverstaros. l14|
10
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
l
LA GRAMATlCA
lntroduccion
La engua forma parte de nuestra exstenca cotdana de un modo tan n-
tmo que ngenuamente a consderamos como un obeto transparente de que
podemos dar cuenta medante e sentdo comn. Como habantes natvos de una
engua, sabemos empeara: conocemos as regas que permten formar paabras
y oracones, contamos con un xco ms o menos ampo, uzgamos a
gramatcadad de as secuencas y reconocemos as condcones de a stuacn o
de contexto ngstco en que una certa emsn es adecuada.
Tomar dstanca para convertra en obeto de estudo supone, en cambo,
adoptar una perspectva muy dstante de a ngenua y resuta una tarea ardua y
poco habtua. Mentras que todos os seres humanos tenen e prmer tpo de
conocmento -e de habantes natvos-, e segundo -e conocmento sstemtco
sobre e funconamento de a engua- es mucho ms restrngdo y de ndoe
dversa: no es un saber hacer sno un saber centfco que puede formuarse,
medante regas, prncpos, eyes: un saber proposicional.
Contra nuestra aprecacn ngenua, a poco que comenzamos a refexonar
sstemtcamente sobre a engua, advertmos que su funconamento es suma-
mente compeo no so por a cantdad de eementos nvoucrados sno, fun-
damentamente, por as reacones que se estabecen entre eementos de varos
sstemas y nvees. La supresn de una preposcn, un cambo en e ordena-
mento de os eementos, a ateracn de a forma de una paabra conevan a
l15| menudo dferencas de sgnfcado o tornan naceptabe una secuenca.
Precsamente e gramtco se nteresa en reconocer os mtes que separan as
oracones gramatcaes de as secuencas naceptabes; por eo se mover en esa
nea fronterza que e permte dentfcar os factores pertnentes para poder
formuaros como regas o prncpos generaes. Esto supone que ha de someter
a construccn que se anaza a una manpuacn sstemtca, susttuyendo un
eemento por otro, aterando e orden, suprmendo una undad o aadendo otra.
A travs de estos procedmentos reaza operacones smares a os
expermentos que eva a cabo e centfco que pretende descrbr y expcar un
determnado fenmeno.
Cuando esta acttud refexva se torne hbto, estaremos comenzando a
actuar como gramtcos. Caro est que para eo no basta a mera refexn sno
que tendremos que r adqurendo un aparato conceptua, cada vez ms compeo
y refnado, que nos permta organzar nuestras ntucones sobre e
funconamento de sstema ngstco. Estos nstrumentos tercos os pro-
porcona a gramtca.
Oue es una gramtica7
La gramtca es, en prncpo, a descrpcn de una engua. Podra pensar-
se que para eo a gramtco so e compete dentfcar as undades, casf-
caras y dar cuenta de su combnatora. Sn embargo, ncuso a ms smpe de
11
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
taes tareas supone una concepcn acerca de funconamento de enguae -una
teoria del lenguaie- que sustentar os crteros de anss, a reacn entre
os componentes de a descrpcn ngstca, e carcter ms o menos abstracto
de as representacones que proponga, e acance unversa o partcuar de as
regas que postue.
Precsamente a gramtca es una construccn terca dseada para des-
crbr y expcar e funconamento de sstema ngstco. Como ta, debe defnr
con precsn sus undades de anss, os crteros y a metodooga que va a
empear dentro de un marco conceptua coherente y, expcto. Este marco
ncuye un modeo sobre qu es e enguae humano, cmo se adquere y de qu
modo es usado por os habantes de una certa comundad. Supone estabecer
tambn prncpos generaes de organzacn de as undades, a os que se
atenen todas as enguas, y as caracterstcas especfcas de una engua
partcuar.
En un sentdo estrecho, a gramtca so estuda as undades sgnfcat-
vas y su combnatora. Comprende dos partes: a morfologia y a sintaxis. La
l16| prmera se ocupa de a estructura nterna de as paabras. Su undad de
anss es e morfema, a undad sgnfcatva mnma. Una paabra como libro no
es segmentabe en partes que preserven a duadad entre sondo y sgnfcado:
es una paabra smpe. En cambo, libro-s, libr-ero, libr-ito contenen cada una dos
formantes. La morfooga detene su anss a egar a a paabra. La sntaxs, a
su vez, estuda a combnatora de as paabras en e marco de a oracn, su
undad mxma. Entre e morfema y a oracn, undades mnma y mxma,
respectvamente, de anss gramatca, se ubcan a paabra, undad compartda
por ambas partes, y as undades ntermedas, os sntagmas, construccones
como el libro, mi viejo libro de gramtica, muy interesante, lejos de la ciudad,
leer detenidamente. La gramtca tradcona centr su estudo en a paabra y su
casfcacn ("as partes de a oracn"), por o que estuvo ms cerca de a
morfooga que de a sntaxs propamente dcha. En cambo, en a gramtca
moderna, fundamentamente, desde medados de este sgo, a oracn se
converte en atndad bsca cuyos formantes son as undades ntermedas.
La nocn cave para a abor de gramtco es a gramaticalidad: sta
permte desndar construccones (morfogcas y sntctcas) ben formadas de
secuencas anmaas (que se representan preceddas por asterscos: *). La abor
de gramtco se centrar, pues, en a dentfcacn de os factores que
ntervenen para ta desnde: no se trata de normas de orden prescrptvo (pro-
pas de a gramtca normatva) sno de as regas consttutvas de sstema, que
no se descubren drectamente sno medante as operacones de manpuacn.
As, e gramtco marcar con astersco ( a) porque contravene una rega de
sstema -a presenca de a con os obetos drectos personaes- pero no ( b):
aunque a forma haiga sea condenada por os purstas, porque no pertenece a
espao estndar, es usada por habantes de agunos daectos, y socoectos de
espao:
() a. *E profesor amonest e aumno.
b. Oa haga mucha gente en e acto.
Los datos del gramtico
La gramtca es una cenca emprca porque trabaa con datos de dversa
ndoe:
1. Las emisiones de los hablantes. Agunos ngstas se atenen a a abor de
12
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
anazar un corpus ampo de enuncados recogdos en textos escrtos l17| o en
conversacones. Sn embargo, a descrpcn de un corpus nunca equvae a a
descrpcn de una engua. E corpus so tene e vaor de una muestra de a
engua, por ms ampo y representatvo que sea. S ben e anss de corpus
puede conducr a nteresantes generazacones estadstcas y a aportar datos
tes para documentar varantes daectaes, socoectaes y eststcas,
dfcmente permta encontrar datos sgnfcatvos sobre os mtes de a
gramatcadad de una construccn. Otra mtacn consste en que e corpus a
menudo contene expresones agramatcaes debdas a mtpes factores, sobre
todo en a engua habada (dstraccones, descudos, estructuras ncompetas).
Cmo proceder e gramtco a expurgaro de taes secuencas s no cuenta con
una dea preva de o que es gramatca?
2. Los iuicios de los hablantes sobre las construcciones. Se ha defndo
rncamente a gramtca como una cenca que se puede evar a cabo sentado
cmodamente en un sn. Se aude as a carcter especuatvo de a gramtca
actua: en buena medda, e gramtco se basa en sus propas ntucones,
practcando una constante abor de ntrospeccn, sobre todo para estabecer
pares de expresones, una gramatca y otra agramatca. Estas tmas
consttuyen os datos negatvos: as secuencas preceddas por astersco que
deben quedar excudas de as regas que e gramtco construya para dar cuenta
de as oracones gramatcaes.
3. Las descripciones de otros gramticos. Se trata de datos de naturaeza
terca, que e gramtco toma como punto de partda para confrmar o refutar
medante contraeempos (datos que contradcen as regas propuestas) y
propuestas aternatvas.
Los datos dotan a a gramtca de su contendo emprco ya que permten
ponera a prueba. S una gramtca hace afrmacones que son contradchas por
os datos (1 y 2), esta gramtca ser observaconamente nadecuada y quedar
refutada. Deber ser reformuada para dar cuenta, de esos datos que nvadaron,
a formuacn preva. Este requsto de a adecuacn observacona, aunque
necesaro, no es a nca medda de evauacn de una gramtca. Una gramtca
descrptvamente adecuada formua regas generaes medante trmnos precsos
y apropados. S, adems, formua prncpos generaes que permten deducr e
funconamento de sstema y subsumr fenmenos aparentemente
desconectados entre s, acanzar un grado ms ato de adecuacn: e
expcatvo.
Por eso a gramtca nunca ega a ser un producto acabado. A entendera
como una abor constante de descubrmento y (re)formuacn expcta,
advertremos que os veos probemas cobran un nuevo sentdo a ser estudados
l18| a partr de una perspectva terca dferente: surgen nuevas reacones con
otros fenmenos de a msma engua o de otras enguas y se pantean nuevas
cuestones que n squera se haban formuado prevamente.
Esto no sgnfca, sn embargo, que a gramtca tradcona haya perddo
todo nters para e gramtco actua. Obras cscas como a de Andrs Beo
(Cramtica de la lengua castellana, 1847), Rodofo Lenz (La oracin y sus partes,
1920), Samue G y Gaya (Curso superior de sintaxis espaola, 1941), Savador
Fernndez Ramrez (Cramtica espaola, 1951, 1986), e Esbozo de una nueva
gramtica de la lengua espaola (1973) de a Rea Academa Espaoa, entre
muchas otras, contenen vaosas ntucones y descrpcones que e gramtco
actua debe conocer e ncorporar como datos a expcar. Sn embargo, a
gramtca tradcona, preocupada bscamente por cuestones normatvas ("a
correccn"), no sempre exporaba os mecansmos nternos que entraban en
uego entre os eementos de sstema. Ms ben, para prevenr posbes
13
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
desvacones, se centraba en os aspectos rreguares, en as construccones
propas de a engua terara y en as zonas confctvas en as que e uso se
apartaba de a norma, deando de ado os aspectos reguares -conocdos por os
habantes- ya que carecan de nters normatvo. En cambo, a gramtca
moderna, aeada de a perspectva preceptva, se nteresa bscamente por as
regas centraes de sstema, que son as que os habantes adqueren sn
aprendzae. Los fenmenos aparentemente ms smpes pueden resutar
enormemente compeos s se os examna tenendo en cuenta os mtpes
factores mbrncados.
En un sentdo ampo, a gramtca ncuye, adems de componente
morfosntctco, otros componentes: e fonologico, que concerne a sstema de
sondos de una engua y que determna a pronuncacn de una determnada
secuenca, y e semntico, que ncuye e sgnfcado de as paabras y e de as
construccones de as que aquas forman parte. Aqu nos atendremos a a
acepcn estrecha de trmno.
La nocion de sistema
La ngstca moderna ha destacado e carcter sstemtco de a engua.
Desde esta perspectva, a engua es un compesmo sstema de eementos que
so pueden defnrse a partr de as reacones que os vncuan entre s. En
readad, ms que de un nco sstema corresponde habar de un sstema de
sstemas, ya que cada componente de a descrpcn ngstca est formado, a
su vez, por un sstema que artcua varos subsstemas. E estructurasmo l19|
centr su vsn de a engua en esta propedad, de a que se dervan mportantes
consecuencas metodogcas.
S a engua es un sstema tan compeo, necesaramente exstrn regas y
prncpos que reguen su funconamento. E ngsta debe descubrr estas eyes
medante procedmentos; heurstcos, rgurosos y controados. Advrtase que,
en readad, toda a actvdad de gramtco se basa en a convccn de que
exsten taes regas y prncpos. S no exstera ta convccn, por otra parte
sdamente fundamentada en a experenca de trabao, e gramtco no se
panteara squera a posbdad de resover raconamente os probemas
susctados por os hechos de enguae; ms aun, n squera habra probemas
que resover.
Los procedmentos de anss se basan en as reacones que mantenen
as undades en a cadena y en e sstema. Son stas:
- reacones entre eementos coexstentes en a cadena, as reacones
sntagmtcas o relaciones-y. En una construccn como las frescas maanas de
otoo se estabecen reacones de concordanca entre e sustantvo y e artcuo y
e adetvo, que o preceden, as como tambn reacones de orden. S se
nfrngen estas reacones sntagmtcas, e resutado es agramatca: *la fresco
maanas de otoo, *las de otoo frescas maanas:
- reacones entre eementos que pueden aparecer en un msmo punto de a
cadena: por eempo, podemos susttur las por esas, unas, algunas, dos: a su
vez, de otoo por primaverales, porteos, de mi infancia. Son stas as reacones
paradgmtcas o relaciones-o.
Estos mecansmos formaes son os que e permten a gramtco operar
sobre as construccones (medante cambos entre os eementos que forman
parte de a cadena, susttucones, permutacones)
1
con e obetvo de estabecer
os factores pertnentes y defnr as undades de anss.
1
Cambios en el orden de los elementos.
14
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
S a engua est formada por dstntos componentes reatvamente nde-
pendentes, no ser cto defnr as undades de uno medante as de os otros.
Esta autonoma resutar partcuarmente sgnfcatva en e pano gramatca. La
gramtca tradcona defna sus undades medante varos crteros, entre os
cuaes predomnaban os noconaes, es decr, os crteros semntcos e ncuso
pragmtcos. A revndcar a autonoma reatva de os varos componentes, a
gramtca actua mpone a restrccn de trabaar medante procedmentos
formaes, basados en as reacones sntagmtcas y paradgmtcas. A travs de
eas y de os prncpos generaes, e gramtco construr su argumentacn
tendente a defender as hptess que proponga para dar cuenta de un
determnado fenmeno. l20|
La relacion de la gramtica con los otros componentes de la descripcion
lingistica
Las enguas naturaes son mecansmos muy compeos que reaconan ss-
temtcamente sondos con sgnfcados a travs de componente
morfosntctco. Los sondos y os sgnfcados son estudados por dscpnas
ngstcas: de os sondos se ocupan a fonologia y a fonetica; de sgnfcado,
a semntica y a pragmtica.
Mentras que a fontca estuda as propedades artcuatoras y acstcas
de os sondos producdos por e aparato fonador, a fonooga se ocupa de as
undades dstntvas (os fonemas) que ntegran e sstema fonogco de una
engua y de su combnatora.
E sgnfcado de una construccn derva composconamente de sgn-
fcado de as pezas xcas que a ntegran y de sgnfcado de as estructuras
gramatcaes. Comparemos as sguentes oracones:
(2) a. La astuca derrot (a) a voenca,
b. La voenca derrot (a) a astuca.
S ben ambas concden en sus eementos xcos, a dferenca de sg-
nfcado provene de a funcn sntctca que desempean os sntagmas la
astucia / la violencia. Cuando funconan como sueto, se entende que desgnan a
causa que provoca a derrota, en tanto que cuando funconan como obeto
drecto se as nterpretan como desgnadoras de as entdades que sufren a
derrota. La gramtca tradcona defn en trmnos noconaes como stos as
funcones sntctcas: e sueto como agente, e obeto drecto como pacente. S
ben as oracones de (2) responden a esta caracterzacn, a correacn entre
as funcones sntctcas y as nocones semntcas dsta de ser tan smpe.
Pantear que e sueto es e agente o a entdad que causa un proceso resuta
nadecuado, como puede advertrse apenas consderamos oracones como:
(3) a. luan recb un teegrama.
b. Luca se pesc una grpe.
c. A Iuan e gustan las anchoas.
d. La violencia fue vencda por a astuca.
En nnguna de eas e sueto (a expresn en cursva) es agente. Es por
eso que a gramtca moderna proporcona defncones que atenden a as
reacones formaes entre os eementos. Una defncn de sueto en os
sguentes l21| trmnos: "E sueto es e consttuyente que mantene reacn de
concordanca de persona y nmero con e verbo" da cuenta, en cambo, de todos
15
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
os casos que quedan excudos de a defncn tradcona.
Los mtes entre a semntca y a pragmtca se stan en a reacn de
enuncado con e contexto de uso. La semntca se ocupa de sgnfcado con
prescndenca de todo contexto de uso; a pragmtca, en cambo, consdera
aqueos aspectos de sgnfcado en os que es necesaro tener en cuenta a
stuacn de emsn o e contexto ngstco. Por eempo, en as sguentes
oracones:
(4) a. Mara se cas y tuvo un ho.
b. Mara tuvo un ho despus de casarse.
aunque a conuncn y no tene otro sgnfcado, n desde e punto de vsta gco
n gramatca, que a mera adcn, por o que os eementos coordnados pueden
permutarse sn aterar e sgnfcado, en (a) se reconoce un pus sgnfcatvo: se
supone una reacn de secuenca cronogca. E habante que emte (a)
presupone normamente (b). Sn embargo, esta reacn no es necesara ya que
puede cancearse: s aguen sostene que e nacmento se produo antes de
casamento, e emsor de (a) puede muy ben excusarse aducendo que no haba
dcho otra cosa. Esto sgnfca que e sgnfcado tempora que reconocemos en y
est asocado a una mpcacn pragmtca, que depende de sgnfcado de os
membros coordnados.
S ben ngstca moderna ha defenddo a autonoma de a sntaxs en
reacn con os otros componentes, debemos reconocer que ta autonoma no es
absouta sno, que exsten zonas de contacto, nterfaces, entre eos:
a. Gramtica-fonologia: E sstema fonogco de una engua no so
comprende as undades dstntvas que se suceden en a cadena -os fonemas
segmentaes- sno tambn undades suprasegmentaes o prosdcas: e acento,
a pausa y a entonacn. Estas undades son pertnentes para dstngur
gramatcamente secuencas de otro modo dntcas:
(5) a. La dsputa concuy fezmente,
b. La dsputa concuy, fezmente.
(6) a. Leg a encomenda,
b. Leg a encomenda?
Lo que dferenca os dos eempos de (5) es a pausa que separa en (b)
felizmente de resto de a oracn. Esta pausa tene pertnenca gramatca
porque l22| permte dstngur dos construccones dferentes. En efecto, en (5a)
e adverbo felizmente modfca a verbo, por o que a oracn puede
parafrasearse medante una frase como la feliz conclusin de la disputa. En (5b),
en cambo, e adverbo modfca a toda a oracn: transmte a acttud de
habante con respecto a ea. Por eso puede parafrasearse aproxmadamente
como Es una suerte que la disputa haya concluido. En (6) a dferente curva
entonacona permte dferencar una oracn decaratva de otra nterrogatva.
b. Gramtica-semntica: Hstrcamente, a reacn entre a gramtca y a
semntca ha resutado especamente sgnfcatva. Mentras que a gramtca
tradcona prveg e crtero semntco para defnr sus undades de anss, e
estructurasmo norteamercano pretenda excur toda referenca a sgnfcado
de os anss gramatcaes. S ben sta pudo ser una restrccn metodogca
saudabe en su momento, ya que obg a defnr con precsn os trmnos
medante procedmentos formaes, o certo es que e sgnfcado ntervene en
nuestros anss, ya que sn no podramos reconocer as oracones ambguas
(7) o advertr que dos oracones, formamente dferentes, como as de (8) pueden
16
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
tener e msmo sgnfcado,
2
es decr que son parfrass una de otra:
(7) En a reunn haba hombres y mueres venes.
(8) a. Vctora nsut a Patrca.
b. Patrca fue nsutada por Vctora.
Advrtase que en (7) es posbe entender que eran venes as mueres o
que o eran tanto os hombres como as mueres. (8b) es a pasva de (8a): son
snnmas, reacn que tambn se da entre as oracones de (9), pero no entre
as de (10):
(9) a. Vctora va a nsutar a Patrca.
b. Patrca va a ser nsutada por Vctora.
(10) a. Vctora desea nsutar a Patrca.
b. Patrca desea ser nsutada por Vctora.
(10b) no es, pues, a pasva de (10a): en readad, esta oracn carece de
pasva, as como (10b) carece de un correato actvo. La dferenca de sgnfcado
entre ambas pone de manfesto a dferenca en as estructuras sntctcas
respectvas.
E sgnfcado no puede ser e punto de partda o e procedmento para
anazar una construccn, dado que no exste una correspondenca estrcta entre
as undades gramatcaes y as semntcas. Esto no sgnfca que a gramtca
l23| pueda prescndr totamente de sgnfcado sno, ms ben, que ste cons-
ttuye e punto de egada. E dea de anss gramatca consste en que d
cuenta de todas as dferencas semntcas que e habante natvo de una engua
reconoce. Para eo deber refnar os nstrumentos de anss ya que nor-
mamente no se da una correacn drecta entre as estructuras gramatcaes y
e sgnfcado que transmten. La gramtca no ser adecuada s e anss de una
oracn contradce e sgnfcado que e habante e asgna e ncuso s no atende
a as dferencas sstemtcas que e habante puede dentfcar.
El lexico
Estrechamente vncuado a a gramtca, e xco contene e conunto de
as pezas xcas con a correspondente especfcacn de as respectvas pro-
pedades gramatcaes, fonogcas y semntcas. Buena parte de conocmento
ngstco de un habante consste en a nformacn que ha nternazado sobre
as paabras de su engua. Cuanto ms ampa sta sea, mayor posbdad tendr
de estabecer dstncones sutes para captar a readad en su varedad y en su
dnamsmo. A dferenca de conocmento gramatca, que es compartdo en su
cas totadad por os habantes de una comundad, hay mayores varacones en
e conocmento xco que dependen de a experenca ndvdua y de nve
cutura de os habantes. Tambn dferen en cuanto a su adquscn: su
aprendzae es un proceso ento, gradua, en parte conscente y que se proonga
toda a vda, en tanto que a adquscn de a gramtca, proceso nconscente y
reguar, concuye en os prmeros aos de a vda de un ndvduo.
3
2
Al menos en lo que concierne al signiIicado meramente descriptivo. es decir a que si (a) es verdadera tambien lo sera (b) y
viceversa.
3
Chomsky atribuye esta rapidez y regularidad a una dotacion genetica. de naturaleza biologica. especiIica de la especie
humana. En apoyo de esta concepcion. aporta el argumento de la 'pobreza del estimulo: no hay diIerencias signiIicativas en
el resultado alcanzado. aun cuando el estimulo recibido sea muy pobre.
17
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Las pezas xcas enan os esquemas formaes de a gramtca. Cada
una, a su vez, est asocada a requermentos partcuares sobre as otras paa-
bras de a construccn. S nos crcunscrbmos, por eempo, a os verbos, ve-
ramos que para agunos (a) basta a presenca de un sueto para formar una
oracn, mentras que otros (b) requeren tambn un obeto drecto y otros (c),
por fn. un tercer compemento: un sntagma encabezado por una preposcn:
(30) a. Iuan camna / tose / trabaa / engord.
b. Iuan detesta / usa / prefere a computadora.
c. Iuan met e artcuo en a carpeta /sac e artcuo de a carpeta.
Agunos verbos, a su vez, seecconan una preposcn partcuar para en-
cabezar su compemento; tambn esta nformacn debe estar contenda en e
xco ya que no puede deducrse de una rega genera de a gramtca: l24|
(12) a. Roque nsst en su propuesta.
b. Caros no cuenta con e apoyo necesaro.
c. Domngo aud a as mafas.
Adems de estos requermentos sntctcos, as paabras seecconan tam-
bn semntcamente a sus descendentes. Verbos como transcurrir o gotear no
aceptan suetos anmados n abstractos (*La vaca transcurre, *La decencia
gotea). Transcurrir seeccona un sustantvo que denote una extensn en e
tempo (La tarde transcurra plcidamente), restrccn smar a a de a
preposcn durante. Esta smtud nos muestra que no so os verbos mponen
ta seeccn; en readad, en todas as cases hay membros que exgen a
presenca de un compemento (*Luis es colega, *Esta oracin es sinnima, *Mara
est exenta ). Todas as preposcones exgen un compemento, que no puede ser
omtdo.
Las regas de a sntaxs son productvas en a medda en que permten
formar un conunto nfnto de oracones, agunas de as cuaes probabemente
nunca hayan sdo emtdas antes. E sgnfcado de una oracn provene,
composconamente, de de as paabras que a forman y de de a construccn.
Por o tanto, toda construccn que no derve de estas regas de a sntaxs debe
fgurar en e xco. As os dotsmos, frases hechas y ocucones como guerra
fra, lista negra, chivo expiatorio, tomar el toro por las astas, no tener pelos en la
lengua, tocar el cielo con las manos, no darle el cuero, a otro perro con ese
hueso. Como su sgnfcado no derva en forma composcona de sgnfcado de
sus consttuyentes, deben ser aprenddos como undades nanazabes. Aunque
por o genera responden a os esquemas formaes habtuaes en espao,
presentan caracterstcas sntctcas pecuares. As, en un refrn como Nobleza
obliga, e sueto no va preceddo, como es o norma, por un artcuo; e verbo
obligar requere tres argumentos -qun obga (la nobleza), a qunes y a qu,
os dos tmos mpctos. Todas estas frases son construccones foszadas ya
que no admten modfcacones n a nve sntagmtco n paradgmtco: no
puede cambarse e orden de os eementos, (la fra guerra dea de ser un
dotsmo) n sustturse un eemento xco por otro (probabemente nos costara
hacernos entender s habamos de la guerra helada): n squera es posbe aterar
os rasgos gramatcaes (no tener pelo en la lengua). l25|
ElERClTAClON
Le proponemos aqu una sere de eerccos sobre un tema de gramtca
18
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
espaoa: a presenca de a preposcn a deante de obeto drecto. Para su re-
soucn, deber hacer uso de os procedmentos propos de a abor de gra-
mtco.
1. En e Esbozo de una nueva gramtica de la lengua espaola de a Rea
Academa Espaoa se da a sguente defncn de obeto drecto "Vocabo que
precsa a sgnfcacn de verbo transtvo, y denota a a vez e obeto (persona,
anma o cosa) en que recae a accn expresada por aqu". Ou tpo de
defncn es sta? La consdera observaconamente adecuada? Tenga en
cuenta as sguentes oracones:
a. Reconoc a m vea amga.
b. Reconoc m error.
c. Reconoc que me haba equvocado.
2. Intente determnar qu factores ncden en a presenca de a preposcn a
que encabeza en agunos casos e obeto drecto de espao (expresones en
cursva).
(1) a. Record la escena.
b. Record al to de Luisa.
a. *Record a la escena.
b. *Record el to de Luisa.
(2) a. Busco a un estudiante de la Facultad de Economa.
b. Busco un estudiante de la Facultad de Economa.
Ouzs e convenga partr de a rega de Esbozo: "Se haa muy
generazada a tendenca a construr con a preposcn a os compementos
drectos de persona, y sn preposcn, como en atn, os de cosa" (p. 372). Da
cuenta esta rega de todos os casos ustrados?
Probabemente e haya costado dentfcar e factor condconante que
ncde en e contraste de 2. Ou dferenca de sgnfcado reconoce entre
ambas? Pense en qu ocasones usara una u otra. Cu usara cuando busca a
aguen en partcuar? Cuando a expresn no aude a una entdad en partcuar,
se denomna no especfca. Podra ahora reformuar a rega de Esbozo? l26|
3. Examne usted as sguentes oracones. Como ver, en (d) fata a preposcn
a deante de obeto drecto. Intente determnar a qu factor se debe esta
omsn. Tenga en cuenta que este verbo seeccona dos compementos que
denotan persona: e obeto drecto y e obeto ndrecto:
a. Recomend a m amgo,
b. *Recomend m amgo.
c. Recomend a m amgo a dputado.
d. Recomend m amgo a dputado.
E factor que ha reconocdo tene que ver con una reacn sntagmtca o
paradgmtca? Fundamente su respuesta.
4. Trate de dentfcar qu factores ncden en a presenca de a en as sguentes
oracones. Como advertr, e obeto drecto puede estar dupcado por un
pronombre tono (la), (c) y (d) son oracones gramatcaes so en e daecto
ropatense:
19
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
a. Ya v representada esta obra varas veces.
b. Esta obra ya a v representada varas veces.
c. A esta obra ya a v representada varas veces.
d. Ya a v representada varas veces a esta obra.
e. * Ya v representada a esta obra varas veces.
f. * A esta obra ya v representada varas veces.
5. Cu de as sguentes formuacones e parece a ms adecuada para os
daectos de espao que no concden con e ropatense? Indque en cada caso
as oracones que son os respectvos contraeempos:
a. E obeto drecto va encabezado por a cuando se refere a personas.
b. E obeto drecto va encabezado por a cuando se refere a personas y es
especfco.
c. E obeto drecto va encabezado por a cuando es defndo y est
dupcado por un pronombre.
6. Compare e comportamento de a a de obeto drecto con a que es se-
ecconada por e verbo (1) y con a de obeto ndrecto (2):
(1) a. Letca se refr tangencamente a a escena.
b. Letca se refr tangencamente a to de Lusa. l27|
(2) a. Lusa cuenta sus probemas a a amohada,
b. Lusa cuenta sus probemas a to de Lusa.
Obedece en estos casos a presenca de a a os msmos factores que ha
reconocdo en e caso de obeto drecto?
7. Veamos ahora qu sucede en cada caso con as pasvas:
a. La escena fue recordada.
b. E to de Lusa fue recordado.
c. *E to de Lusa fue referdo.
d. *E to de Lusa es contado sus probemas,
e. Sus probemas e fueron contados a to de Lusa.
Ou sucede con a preposcn a de obeto drecto de a oracn actva en
a pasva correspondente? Compare con os otros casos.
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
I. BOSOUE (1991), captuo 1; M. L. HERNANZ y I. M. BRUCART (1987), captuo 1;
O. IESPERSEN (1924) captuos 1, 2 y 3; I. C. MORENO CABRERA (1991) captuos
1, 2, 3 y 4; R. A. E. (1973), 3.4.4.-3.4.6.
Como una breve ntroduccn a as escueas ngstas pregeneratvas,
pueden consutarse I. LYONS (1967) y D. CRYSTAL(1994). Para contar con mayor
nformacn sobre os supuestos bscos de a gramtca generatva, se
recomenda N. CHOMSKY (1986). L. HAEGEMAN (1990), A. RADFORD (1988). I.
OUHALLA (1994), G. GREEN y I. MORGAN (1996), V. DEMONTE (1991), M.
FERNANDEZ LAGUNILLA y A. ANULA REBOLLO (1995). G. LORENZO. G. y V. M.
LONGA (1996). l28|
20
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
ll
LA MORFOLOGlA
La Morfooga y a Sntaxs comparten a paabra como undad. Para a
prmera e anss se detene en a paabra, para a segunda se nca en a pa-
abra. La Morfooga se ocupa de a estructura nterna de as paabras. En este
captuo nos ocuparemos de defnr:
A. Ou se entende por "estructura nterna de a paabra"?
B. Ou case de undad es a paabra?
Nuestro tratamento de a morfooga ser sumamente sucnto: apuntar
fundamentamente a as cuestones que tenen una partcuar reevanca para a
sntaxs.
La estructura interna de la palabra
J. Los formantes morfolgicos
Una paabra tene estructura nterna cuando contene ms de un formante
morfogco. Un formante morfogco o morfema es una undad mnma que
consta de una forma fontca y de un sgnfcado. Comparemos as sguentes
paabras: gota, gotas, gotita, gotera, cuentagotas. Cota es a nca de estas
paabras que consta de un soo formante. Carece, entonces, de estructura
nterna. Es una palabra simple. Todas as otras paabras tenen estructura
nterna. l31|
Los formantes que pueden aparecer como paabras ndependentes son
formas bres. Los otros, os que necesaramente van adosados a otros morfemas,
son formas gadas.
Cuentagotas contene dos formantes que pueden aparecer cada uno como
paabra ndependente. Es una palabra compuesta.
Cotas, gotita y gotera tambn contenen dos formantes, pero uno de eos
(-s, -ita, -era) nunca puede ser una paabra ndependente. Son formas gadas
que se denomnan afiios. Agunos afos van pospuestos a a base (gota), como
os de nuestros eempos: son os sufiios. Otros afos a preceden: in-til, des-
contento, a-poltico: Son os prefiios. Las paabras que contenen un afo se
denomnan palabras compleias.
De nventaro de formantes reconocdos, reconoceremos dos cases:
a. Agunos son formantes lexicos: tenen un sgnfcado xco, que se defne en
e dcconaro: gota, cuenta. Se agrupan en cases abertas. Pertenecen a una
case partcuar de paabras: sustantvos (gota), adetvos (til), adverbos (ayer),
verbos (cuenta). Pueden ser:
- paabras smpes (gota, til, ayer):
- base a a que se adosan os afos en paabras compeas (got-, politic-):
- parte de una paabra, compuesta (cuenta, gotas).
b. Otros son formantes gramaticales: tenen sgnfcado gramatca, no xco.
Se agrupan en cases cerradas. Pueden ser:
21
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
- paabras ndependentes: preposcones (a, de, por), conuncones (que,
si):
- afos en paabras dervadas (-s, -ero, in-, des-):
- menos frecuentemente, formantes de compuestos (aun-que, por-que, si-
no).
Entre as paabras no smpes consderadas hasta aqu, cada una contena
so dos formantes. En otras un msmo tpo de formantes se repte:
- sufos: region-al-izar, util-iza-ble:
- prefos: des-com-poner. ex-pro-sovitico,
o tambn formantes de dferentes tpos pueden combnarse entre s:
- prefo y sufo: des-leal-tad, em-pobr-ecer:
- paabra compuesta y sufo: rionegr-ino, narcotrafic-ante.
En a combnacn de prefacn y sufacn, se dstnguen dos casos,
ustrados en nuestros eempos. En deslealtad, a apcacn de cada uno de os
afos da como resutado una paabra ben formada: s apcamos so e prefo se
obtene e adetvo desleal: s apcamos so e sufo e resutado ser e
sustantvo lealtad. En cambo, en empobrecer, s se apca so un afo l32| e
resutado no ser una paabra exstente: *empobre, *pobrecer. Prefo y sufo se
apcan smutneamente, consttuyendo un nco formante morfogco -
dscontnuo- que se aade a ambos ados de a base xca. Este segundo caso se
denomna parasintesis.
Para estabecer a estructura nterna de as paabras, a morfooga se ocu-
pa de:
a. dentfcar os formantes morfogcos;
b. determnar as posbes varacones que stos presenten;
c. descrbr os procesos nvoucrados;
d. reconocer a organzacn de as paabras.
2. ldentificacin de los formantes morfolgicos
Comparemos ahora as sguentes paabras: sol, sol-ar: sol-azo, quita-sol,
gira-sol, solter-o, solaz. En as prmeras cnco paabras de a sta (una smpe, dos
dervadas y dos compuestas), se reconoce e formante xco sol. S ben a forma
fontca de as otras dos ncuyen a secuenca sol, en eas no es un formante
morfogco ya que no exste correacn entre a forma fontca y e sgnfcado.
La motvacn, es decr, a asocacn entre a forma fontca y e sgnfcado, es
uno de os crteros para a dentfcacn de os formantes morfogcos.
Por otra parte, os formantes morfogcos son recurrentes, es decr, son
reconocbes o asabes en dstntas paabras. As, a partcn sol-ar se ustfca
porque os dos formantes reaparecen en otras paabras: as, e segundo forman-
te, con sgnfcado y funcn smares en: pol-ar, consul-ar, estel-ar, mol-ar.
3. Variacin alomrfica
Un msmo formante morfogco puede estar representado por ms de una
forma fontca. Agunos formantes morfogcos mantenen su forma fontca en
todas as paabras, compeas o compuestas, en as que aparece. As ocurre en e
caso de sol. En cambo, otros formantes presentan varacn entre formas que
aternan de acuerdo con e contexto. Estas formas aternantes se denomnan
alomorfos.
Para saber s se trata de dos aomorfos de un msmo formante morfogco
o de dos formantes morfogcos dferentes, hay que tener en cuenta su ds-
22
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
trbucn (e conunto de os contextos en que puede aparecer). Cuando a cada
contexto e corresponde un aomorfo especfco, a dstrbucn de os aomorfos
l33| es compementara. As, e pura de os nombres tene tres aomorfos en
espao: -s, -es y 0, cuya dstrbucn depende de contexto fonogco pre-
cedente: casa-s, rbol-es, crisis. En cambo, en e prefo negatvo in-, que
tambn tene tres aomorfos, es e contexto sguente e que condcona a
seeccn: in-til, im-pensable, i-legal. En otros casos, e condconamento no
depende de factores fonogcos sno morfogcos: as, e Imperfecto de In-
dcatvo tene dos formantes -ba para a prmera conugacn y -a para a se-
gunda y a tercera. En todos estos casos, pues, a distribucion es
complementaria -a cada contexto partcuar e corresponde una varante
partcuar-: son todas varantes de un nco morfema.
4. Los procesos morfolgicos
Para dar cuenta de a formacn de paabras compeas y compuestas, se
requere consderar as undades morfogcas y as regas que reaconan as for-
mas bscas con as paabras resutantes. Las regas que descrben as modfca-
cones que afectan a una forma exstente se denomnan procesos
morfologicos.
Ya hemos vsto agunos de eos:
a. afiiacion: consste en a adcn de un afo a una base. Cada afo se aade
medante una rega. E resutado es una concatenacn de formantes
morfogcos: en a formacn de a paabra pre-histr-ic-o contamos tres regas
de afacn (una de prefacn y dos de sufacn);
b. composicion: es e proceso por e cua se forma una paabra a partr de dos o
ms formas bres: pelirrojo, caradura, limpiatubos:
c. modificacion (vocca, consonntca, acentua): a segmentacn de os
formantes morfogcos de una paabra resuta partcuarmente dfcutosa
cuando stos se superponen. As, en sup-e, no podemos dsocar de a base e
formante de tempo y modo: a modfcacn vocca y consonntca que opone
sab- y sup- obedece a a ncusn de estos formantes gramatcaes;
d. suplecion: es a susttucn competa de una forma por otra: por eempo, s-,
e-, fu- son formas supetvas de paradgma de verbo ser, que no pueden
expcarse medante a mera adcn de afos a una base comn n tampoco por
a modfcacn de una voca o consonante de tema. La supecn se da
generamente en as cases cerradas de paabras: os auxares, agunos verbos
de uso muy frecuente (ir), os pronombres personaes. Tambn puede enten-
derse como supecn a aternanca que se regstra entre agunas paabras y as
races atnas o gregas correspondentes: hermano, fratern-, obispo, episcop-,
ciudad, urb-, pero en este caso resuta dfc estabecer s se trata de a msma
undad o de dos undades que comparten aspectos semntcos; l34|
e. conversion: consste en e cambo de categora de un formante xco sn a
adcn de nngn sufo (por eo se haba aqu de "sufo cero"). Agunos
adetvos se converten en sustantvos: viejo, ciego, peridico. Asmsmo, agunos
adverbos se nomnazan: maana, alrededores, tarde. Los partcpos pueden
convertrse en adetvos: agradecido, aburrido, pelado.
5. La estructura de la palabra
Hasta ahora hemos reconocdo os formantes de as paabras y os proce-
sos morfogcos que os combnan o modfcan. Como hemos vsto, agunas
paabras se forman medante ms de un proceso morfogco. Estos procesos
sguen un orden, por o que, s a paabra contene varos formantes, hay que
23
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
prever varos pasos para egar a resutado fna. Una condcn que debe res-
petarse es que cada uno de os pasos debe dar como resutado una paabra
exstente.
Por eempo, a paabra deslealtad contene tanto un prefo (des-) como un
sufo (-tad). Se aaden ambos smutneamente o uno precede a otro? En
prncpo hay tres anss posbes:
(1) a. ldes- lea| -tad|
b. ldes- llea| -tad|
c. lldes- lea|| -tad|
E anss de (a) supone que ambos procesos de afacn se reazan s-
mutneamente. En os otros dos, uno precede a otro: en (b) e prefo se aade
a fna, mentras que en (c) e orden es e nverso: e sufo que camba a
categora de a paabra se aade a adetvo ya prefado. Estos anss pueden
representarse tambn medante dagramas arbreos:
(2) (a) (b) (c)
des ea tad des ea tad des
ea tad
Cada uno de estos anss, tanto os reazados medante
encorchetamento como os efectuados medante rboes, son hptess acerca
de a estructura nterna de esta paabra. Debemos seecconar a ms adecuada.
Cmo hacero? l35|
Por razones metodogcas y tercas, rechazamos e anss pano de (a),
que es e menos nformatvo: tanto en morfooga como en sntaxs optaremos,
cuando sea posbe, por cortes bnaros, ya que se corresponden meor con a
organzacn sstemtca de a engua. Tanto (b) como (c) cumpen con este
requsto, de manera que ser necesaro aadr otro crtero supementaro para
eegr e ms adecuado. La mayora de os afos seecconan a categora de a
base. As, e prefo negatvo in- so se aade a bases adetvaes: intil,
impensable, ilegal. E prefo des- se apca a bases verbaes o adetvaes
(deshacer, desconectar, desprolijo, descorts) pero no a bases sustantvas. En
cambo, e hecho de que a base adetva est o no prefada no resuta pertnente
para a adcn de sufo -tad. E anss adecuado es, entonces, (c).
6. Flexin y derivacin
Una paabra como despein contene dos tpos de afos: un afiio flexivo -
e sufo -, que transmte nformacn de carcter gramatca: nmero, persona,
tempo y modo- y un afiio derivativo -e prefo negatvo des-. Los afos
fexvos manfestan as propedades fexonaes de as paabras varabes: e
gnero, e nmero, a persona, e tempo y otros. La morfooga fexva se ocupa
de estas propedades fexonaes y de su representacn morfogca. La
dervacn, unto con a composcn, forma parte de a morfooga xca que se
ocupa de a formacn de paabras. Seaaremos agunas dferencas reevantes
24
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
entre fexn y dervacn:
Formacion de palabras: mentras que a dervacn permte formar nuevas
paabras, a fexn so competa a paabra medante nformacn reevante para
as regas sntctcas.
lndole de ambos tipos de afiios: os afos fexvos poseen sgnfcado
estrctamente gramatca (gnero, nmero, caso, tempo, modo, persona) que
resutar reevante para a sntaxs, ya que pone de manfesta reacones es-
tructuraes entre paabras o frases. En las tardes tranquilas e gnero y e nmero
de sustantvo tarde se mponen a artcuo y a adetvo medante a con-
cordanca. La fexn se apca de modo reguar y automtco.
Los afos dervatvos, generamente, poseen sgnfcados xcos. Son muy
numerosos os sgnfcados que pueden expresar. Entre muchsmos otros,
menconaremos agunos: "negacn" (in-, a-, des-), "tamao" (-ito. -n), "ugar
donde se expende un producto" (-era), "coectvo" (-aje, -o). Por otra parte, un
msmo afo puede tener ms de un sgnfcado. Los afos dervatvos son, por o
genera, posmcos. As, entre otros varos sgnfcados, -ero puede desgnar un
ofco (por eempo, almacenero, verdulero puede parafrasearse l36| por
"comercante que expende X", en camionero, balsero, "e conductor de X"), en
limonero, duraznero, "rbo que produce X", en cenicero, revistero "receptcuo
donde se deposta X". A ser representado medante un morfema gado, este
sgnfcado xco queda gramatcazado.
Especializacion de las bases: a fexn se especaza para determnadas
bases xcas. E tempo y e modo so se apcan a bases xcas verbaes. E
gnero a bases sustantvas y adetvas, con una dferenca: os adetvos se
fexonan en gnero (y nmero) para concordar con e sustantvo. En cambo, a
mayor parte de os sustantvos no se fexona en gnero sno que pertenece a un
gnero. En efecto, e gnero es nherente en mesa, silla, ventana.
Los afos dervatvos tambn seecconan a categora de sus bases: e
prefo negatvo in- seeccona bases adetvas. Agunos, sn embargo, se apcan
a ms de un tpo de base xca: -izar a adetvos o sustantvos (legalizar,
electrizar, simbolizar). Un prefo como super- no seeccona a categora de a
base: superhombre, supercontento, supervalorar.
Los afos fexvos no ateran a categora xca de a paabra. A aadre
e sufo de pura a un sustantvo, e resutado ser sempre un sustantvo. En
cambo, os sufos dervatvos pueden preservar o aterar a case xca de
tema. E sguente dagrama representa estas posbdades:
(2) N

V A
La sufacn dervatva puede operar os sguentes cambos de categora:
N --- V perodo perodzar verbalizador denominal
N --- A arena arenoso adietivador denominal
V --- N ofrece ofrecmento nominalizador
deverbal
25
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
V --- A envdar envdabe adietivador deverbal
A --- N puro pureza nominalizador deadietival
A --- V puro purfcar verbalizador deadietival
Otros sufos dervatvos, en cambo, preservan a categora xca de a
base:
N --- N arena arena
A --- A banco bancuzco
V --- V besar besuquear l37|
A veces no resuta senco determnar s un sufo es fexvo o dervatvo.
Es o que sucede con a sufacn aprecatva (dmnutvos, aumentatvos y
peyoratvos): muchachito, casita, florcita: muchachn, casern: casucha: feta,
fecha, richachn. Agunas de sus caracterstcas son propas de a fexn: es
reguar, no forma nuevas paabras n atera su categora. Sn embargo, a
modfcacn que ntroduce no nteresa a nnguna rega sntctca n expresa
nnguna propedad fexona. Estas tmas propedades resutan decsvas para
ubcar a sufacn aprecatva en e terreno de a dervacn.
La palabra
S ben a gramtca tradcona se centr en a paabra, consderando pro-
rtaramente su casfcacn y sus varacones, no ofrec una defncn de esta
undad. En buena medda esta carenca se debe a carcter aterco de a
perspectva desde a que anazaba a engua: para a gramtca tradcona a
paabra era una undad operatva y, desde este punto de vsta, no requera una
defncn expcta. De todos modos, an hoy carecemos de una defncn de
paabra. La dfcutad radca en a enorme dversdad que presentan as enguas
a respecto: hay dferencas muy marcadas entre as enguas con respecto a
nmero de formantes que puede ncurse dentro de a paabra (desde enguas en
que so admten uno -chno, vetnamta- hasta otras en que se rene un nmero
eevado de formantes como muchas de as enguas amerndas). Incuso resuta
dfcutoso dar una defncn para una engua partcuar, ya que se deben tener
en cuenta varos crteros que no dan resutados necesaramente concdentes.
Para reconocer as caracterstcas de a paabra, convene comparar una
secuenca de paabras, una construccion sintctica, con una secuenca de
morfemas que forman una paabra, una construccion morfologica: Veamos
agunas de as dferencas:
a. Posibilidad de intercalacion de material lexico entre dos formas
adyacentes. S comparamos una construccn sntctca como pintar descui-
dadamente con una morfogca como pintarrajear, vemos que entre as dos
paabras que forman a construccn sntctca podemos nterponer otras: pintar
muy descuidadamente, pintar la pared descuidadamente: en cambo, entre os
formantes de pintarr-ajear no podemos nsertar otro morfema: *pintar-muy-ajear.
b. Permutabilidad: En una secuenca de paabras puede aterarse e orden de
os formantes (descuidadamente pint la pared): en cambo, e orden l38| de os
morfemas es fo (*ajear-pintar). La permutabdad es caracterstca, pues, de as
paabras y no de os morfemas. De todos modos, esta movdad poscona no es
gua para todas as paabras. En una secuenca como con cuidado no puede
aterarse e orden: *cuidado con, aunque puede ser nterrumpda por a
ntercaacn de matera xco entre os dos consttuyentes: con mucho cuidado.
Las paabras que carecen de acento propo (preposcones, artcuos, agunos
26
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
pronombres) estn mtadas en su posbdad de permutacn ya que deben
apoyarse en a paabra que a precede o que a sgue. En determnadas
condcones, e pronombre lo se apoya en e verbo que o precede -es enctco
como en (3a); en (3b), en cambo, en e verbo que e sgue- es proctco:
(3) a. Iuan puede conseguro,
b. Iuan o puede consegur.
Como vemos, en (a) e ctco -pronombre tono- lo forma una undad
grfca con e verbo; en cambo, en (b) aparece grfcamente separado de verbo
que e sgue, aun cuando desde e punto de vsta fonogco tambn aqu verbo y
pronombre forman una undad acentua. S nos atuvramos a un crtero grfco
para e reconocmento de as paabras, lo sera una paabra en (b) pero no en (a),
donde sera so un formante de una paabra, cuyo anss correspondera a a
morfooga. Ta soucn resuta a todas uces antntutva. Consderaremos, por
o tanto, que en ambos casos se trata de una paabra so que, como es tona,
tene restrccones partcuares de poscn y carece de a propedad de a
permutabdad.
c. Aislabilidad: En prncpo una paabra puede consttur un enuncado; por
eempo, puede ser respuesta a una pregunta. Esta capacdad de asarse de
contexto por una pausa potenca, una vez ms, est restrngda en as paabras
tonas, ya que necestan e apoyo de una paabra tnca. Ya hemos vsto en (3)
que de carcter tono de os ctcos depende que deban funconar pospuestos
(enclticos) o antepuestos a verbo (proclticos). Esta dependenca se da en todas
as paabras tonas: artcuos, agunos auxares y a mayor parte de as
preposcones:
(4) El estudante lo ha edo en casa.
Nnguna de as paabras en negrta de (4) puede ser respuesta a una pre-
gunta. Las paabras tonas cumpen, pues, con menor nmero de requstos que
as otras: son paabras fronterzas. Sn embargo, se dferencan de os formantes
morfogcos por un crtero supementaro. l39|
d. Posibilidad de desempear una funcion sintctica: Los formantes
morfogcos no pueden desempear funcones sntctcas ndependentes: a un
prefo o a un sufo no pueden asgnrsees una funcn sntctca. En cambo, as
paabras tonas cumpen funcones. Los ctcos son paabras ya que cumpen una
funcn sntctca: en (3) y (4) a de obeto drecto.
Por tmo, convene despear una posbe ambgedad con respecto a uso
de trmno palabra. Cuntas paabras reconocemos en a sguente oracn?
(5) S que Iuan no sabe o que nosotros sabemos.
Agunos drn que hay nueve paabras, mentras que otros quzs so
cuenten sete. stos renen s, sabe y sabemos como formas de una msma
paabra ya que contenen un msmo eemento xco.
Para mantener dferencadas as dos acepcones de trmno, adoptaremos
aqu a sguente convencn: usaremos palabra para cada una de as formas
dferentes (por o tanto, contaremos nueve paabras) y denomnaremos lexema
(SABer) a a entdad abstracta que se reaza medante as tres paabras. Una
paabra, entonces, contene un exema ms sus propedades fexonaes. En
nuestro eempo, todas eas son formas de presente de ndcatvo y se d-
ferencan por e nmero y a persona (1ra snguar, 3ra snguar y 1ra pura,
respectvamente).
27
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Las propedades fexonaes son reevantes tanto para a morfooga como
para a sntaxs. A a morfooga e nteresa a forma que tendr a paabra, a a
sntaxs a reacn de a paabra con as otras en a oracn: s y sabemos se
dferencan por e nmero de sus suetos respectvos y stos, a su vez, de sabe
por a persona.
En e dcconaro fgura e exema pero no todas as paabras que o rea-
zan (en nuestro caso, cada una de as formas de paradgma de verbo), a menos
que su formacn sea rreguar (s, sepa, supo). Entre as paabras que reazan a
msmo exema, se seeccona una para representaro, a forma menos
caracterzada: e nfntvo en e caso de os verbos, e snguar en os sustantvos,
e mascuno snguar en os adetvos.
Adems de as paabras de paradgma, otras muchas contenen e for-
mante xco sab-: sabio, sabidura, sabedor, sabelotodo. Sn embargo, stas no
constan so de exema ms sus propedades fexonaes. Se trata de exemas
dferentes formados por dervacn o composcn. Como taes fguran en e
dcconaro. Esta dstncn entre paabra y exema carece de utdad en e caso
de as paabras nvarabes (adverbos, preposcones y conuncones). l40|
ElERClTAClON
1. Casfque as sguentes paabras: leal, desleal, lealtad, narcotrfico. Proponga
a menos otros dos eempos de cada uno de os tpos reconocdos.
2. En as paabras sguentes un formante dscontnuo converte un tema adetvo
o sustantvo en verbo: agrandar, anochecer, aterrorizar, engordar, enfurecer,
destornillar, entronizar, innovar, deformar. Ou combnacn de prefos y sufos
reconoce?
3. Hemos reconocdo sufos fexvos y sufos dervatvos. Se apca esta
dstncn a os prefos?
4. Segmente as sguentes paabras en sus formantes morfogcos y
casfqueos: llave, llavecita, llavero, portallaves, beso, besan, besaron, besu-
quean, besuqueador, arena, arenoso, verde, verdoso.
5. Como habr poddo comprobar, agunas paabras o son penamente, mentras
que otras no o son tanto ya que satsfacen so aguno de os crteros. Podra
ordenar en una escaa descendente as sguentes paabras, ndcando en cada
caso cu o cues de os crteros son satsfechos?:
a. tu, t, te, t
b. s, se, de, d
c. hay, ha, ah
d. e, , e
6. Puede expcar a dferenca de comportamento en os sguentes eempos,
cada uno de os cuaes consta de un auxar y de verbo prncpa?
No hemos ams negado eso.
*No he ams negado esto.
Habamos ya dcho...
28
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
*Has ya dcho...
7. Cuntos exemas se requeren para agrupar as sguentes paabras?
a. canto, cantando, cantar, cantaramos, cantaron
b. vers, veamos, vieron, vista, revi, revista l41|
c. poner, puso, repondremos, disponga, disposicin
d. alto, alta, altos, altas, altura
e. azul, azules, azulado
f. pag, pago, pagar
Adverta que agunas de estas paabras pueden pertenecer a ms de un
exema.
8. a. Son escasos os sustantvos que se fexonan en gnero. La mayora, en
cambo, pertenece a un gnero determnado. Mencone tres sustantvos de cada
uno de estos tpos. Para os sustantvos de segundo tpo, dra usted que e
gnero es una propedad fexona?
b. De qu depende que os sustantvos se fexonen en gnero? Habara
usted de una oposcn fexona en os sguentes casos: canasta, canasto: da-
masco, damasca: ro, ra: farol, farola? Y en os sguentes: caballo / yegua,
hombre / mujer, yerno / nuera?
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
Como ntroduccones a tema se recomendan P. H. MATTHEWS (1980), I.
BOSOUE (1983). S. VARELA (1990). E ector nteresado puede consutar S.
SCALISE (1984) y (1995), S. ANDERSON (1992) y (1993), R. LIEBER (1992). Tratan
especfcamente temas de morfooga espaoa M. LANG (1992). S. FERNANDEZ
RAMREZ (1986), T. AMBADIANG (1993). S. VARELA (1993). l42|
29
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
lll
LA SlNTAXlS
La estructura ierrquica
La sntaxs se ocupa de as reacones exstentes entre as paabras que
forman una oracn. Las paabras se organzan de acuerdo con determnadas re-
gas que concernen a orden, a as conexones expctas e mpctas, a a se-
eccn que agunas paabras eercen sobre otra u otras. Estas reacones dotan a
a oracn de una estructura nterna. Cada oracn tene una estructura nterna.
Como e gramtco no tene acceso drecto a esa estructura nterna, formua una
hptess sobre sta: su descrpcn estructura. La descrpcn estructura de a
oracn pretende representar esa estructura nterna. Podra pensarse
ngenuamente que esta estructura obedece ncamente a reacones de
neadad, es decr, que todas as paabras estn a msmo nve, yuxtapuestas y
so vncuadas por reacones de orden. Por eempo, para una oracn como:
(1) M ha compr e caf coombano en e aeropuerto,
podra trazarse una descrpcn estructura como (2).
(2)
O
M ha compr e caf coombano en e aeropuerto
l43|
Este anss de estructura nea da ugar, como se ve, a un esquema pa-
no en e que todas as paabras se vncuan drectamente a nudo de que parten:
O (oracn) por un msmo tpo de reacn. Es fc advertr que, de nngn modo,
este anss refea nuestra ntucn de habantes. La reacn entre colombiano
y en, por eempo, no es tan estrecha como a que se adverte entre el y
aeropuerto, aunque en ambos casos as paabras de cada par sean adyacentes.
Para remedar as defcencas de (2), ntentaremos ahora reconocer cmo
se estabecen as reacones ms estrechas entre as paabras de a oracn. Re-
conoceremos as os consttuyentes que a conforman. Partremos de a deteccn
ntutva de pares o grupos de paabras que forman una undad: as e
consttuyente que ya hemos reconocdo, el aeropuerto, se vncua, a su vez, con
en. De msmo modo, colombiano se asoca de un modo ms drecto con caf y
caf colombiano, untas, con el. E consttuyente el caf colombiano va con
compr, y, a esta construccn, se une en un paso uteror, en el aeropuerto. La
secuenca resutante se reacona, fnamente, con mi hija, que consta de dos
membros. S representamos grfcamente todas estas reacones, obtendremos
30
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
una descrpcn estructura de (1), un diagrama arboreo, como e que
propusmos en e captuo anteror para dar cuenta de una construccn
morfogca:
(3)
O
A B
M ha compr e caf coombano en e aeropuerto
En este anss hemos ascenddo desde os eementos ms baos a os
ms atos. Nos basamos en as conexones ms estrechas que se estabecen l44|
entre as paabras y, progresvamente, hemos subdo hasta haar as undades de
orden superor. Generamente se sgue e recorrdo opuesto. Se procede a
segmentar a undad ms comprensva medante cortes bnaros, hasta egar a
os eementos fnaes, as paabras. Para ustfcar cada uno de os cortes, se
busca un nco eemento que puede funconar como susttuto de segmento
compeo: as e prmer corte quedara ustfcado por a exstenca de oracones
como Ana trabaja. Asmsmo, fundamentamos a dvsn entre C y D medante a
susttucn por trabaja aqu, y as sucesvamente. En agunos casos son posbes,
en prncpo, dos o ms anss aternatvos. En el caf colombiano, pueden
reazarse dos cortes bnaros dferentes: el/caf colombiano o el
caf/colombiano. Se ha optado por e prmero porque permte a susttucn de
segundo consttuyente por uno ms smpe (caf): en cambo, e resutado de
susttur, por eempo, el caf por caf, por o genera, no arroa resutados
gramatcaes: El caf est muy caro / *Caf est muy caro.
Frente a (2), este anss muestra a dsposcn errquca de os forman-
tes de a oracn. En ambos extremos se haan os msmos eementos que en (2):
e nudo O (oracn) y os eementos termnaes, as paabras. Pero entre ambos
panos hemos reconocdo una sere de nudos ntermedos (A, B, C, D, E, F, G).
Para desgnar os eementos dentfcados necestamos dos nocones, que no
hemos defndo hasta e momento: construccion y constituyente.
Una construccion es un grupo de paabras entre as que se estabece una
31
C D
E F
G
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
reacn sntagmtca. Es un grupo pertnente de paabras, no un grupo so
estabecdo por una mera reacn de adyacenca: como ya hemos seaado, caf
colombiano es una construccn (como o demuestra a concordanca, e orden, a
susttubdad) pero, en cambo, colombiano en no o es.
"Constituyente" es un concepto reacona: ago es un consttuyente con
respecto a una determnada construccn s forma parte de sta, sn que nterese
su compedad. As, el y caf colombiano son os consttuyentes de a
construccn E: como son os dos consttuyentes que forman drectamente esta
construccn, se os denomna constituyentes inmediatos. A su vez, caf y
colombiano tambn son consttuyentes de E, pero no son nmedatos. Lo son, en
cambo, de G.
La oracn es una construccn que no es consttuyente de una construc-
cn mayor; por eso, es a undad mxma de a sntaxs. Las paabras, por otra
parte, son consttuyentes que no son construccones (s ben pueden ser cons-
truccones morfogcas, a sntaxs no manpua a estructura nterna de as
paabras). Las undades ntermedas, en cambo, son consttuyentes (de as
construccones ms atas en erarqua) y construccones (en reacn con os
eementos que a conforman). l45|
E dagrama arbreo es un procedmento grfco para representar a es-
tructura de consttuyentes de una oracn. Otra aternatva equvaente a ofrece
e encorchetamento:
(4) llM ha| llcompr le lcaf coombano||| len le aeropuerto|||
Por qu e anss propuesto en (3) (y en (4), su representacn grfca
aternatva, es superor a de (2)? Ya hemos ndcado que refea de un modo ms
fdedgno nuestra ntucn como habantes en cuanto a a organzacn
errquca de a oracn, es decr, a hecho de que no todos os consttuyentes se
haan a msmo nve: por eempo, a reacn entre e verbo y e consttuyente
que est a su derecha es una reacn ms estrecha que a que se da entre e
verbo y e consttuyente de a zquerda. Entre stos a reacn no es drecta sno
que est medatzada: mi hija no se reacona con e verbo soo sno con toda a
construccn de a que e verbo forma parte: compr el caf colombiano en el
aeropuerto. E anss en consttuyentes nmedatos ofrece una representacn
confguracona de estas reacones. Es confguracona porque atende a as
poscones respectvas:
- de dominio: os nudos que desgnan construccones domnan -estn por
encma de- os eementos que son sus consttuyentes: B domna a C y D. Tam-
bn se expresa esta reacn dcendo que B es e nudo madre de C y D;
- de adyacencia entre consttuyentes de msmo nve. Entre C y D no hay
reacn de domno sno de precedenca: C precede a D. Ambas son hermanas.
Esa reacn se denomna de fraternidad estructural.
De este modo, e dagrama arbreo expcta nuestra ntucn acerca de a
exstenca de os nudos ntermedos, que queda corroborada por varas pruebas:
1. Solo un constituyente puede moverse. Podemos anteponer o
posponer el caf colombiano (El caf colombiano mi hija compr en el aeropuerto
// Mi hija compr en el aeropuerto el caf colombiano). En cambo, es mposbe
cambar e orden de una secuenca como colombiano en.
2. Solo un constituyente puede funcionar como respuesta a una
pregunta. S a pregunta es Ou compr tu hija en el aeropuerto?, una respues-
ta posbe ser El caf colombiano. S se pregunta por e ugar donde se reaz a
compra, a respuesta ser en el aeropuerto. E consttuyente B ser una
respuesta adecuada para Ou hizo tu hija? y toda a oracn o ser para Ou
pas? Pero no hay nnguna pregunta que pueda ser respondda por colombiano
32
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
en.
3. Podemos sustituir los constituyentes ms compleios por otros
ms simples: por eempo, en ugar de Mi hija, tendremos ella, el caf
colombiano puede ser pronomnazado por lo (lo compr), en el aeropuerto
puede ser susttudo l46| por all e ncuso todo e consttuyente B por lo hizo.
Pero no encontraremos nngn eemento ms smpe que pueda susttur a
colombiano en.
La informacion categorial y la informacion funcional
Esta estructura en consttuyentes dentfca as undades que conforman a
oracn y su dsposcn errquca respectva. Necestamos ahora dentfcar as
undades as reconocdas. Para eo apearemos a dos tpos de nformacn:
A. la informacion categorial;
B. la informacion funcional.
A. La informacion categorial. Las paabras pertenecen a dstntas cases
(de acuerdo con a tradcn, sustantvo, adetvo, pronombre, verbo, adverbo,
preposcn y conuncn) y subcases (sustantvos comunes y propos,
pronombres personaes, ndefndos..., verbos transtvos e ntranstvos, etctera)
que se dstnguen a partr de dstntos tpos de propedades compartdas. Son as
clases lexicas. De msmo modo, os consttuyentes ms atos en a erarqua
tambn pueden ser casfcados en clases sintagmticas de acuerdo con a
categora de una de as paabras que as conforman, e nceo: sntagmas
nomnaes (SN), sntagmas adetvos (SA), sntagmas verbaes (SV), sntagmas
adverbaes (SAdv) y sntagmas preposconaes (SP).
Gran parte de a abor de a gramtca tradcona se centr en a casfca-
cn de as paabras, as cases xcas. Los crteros en os que se basaba eran
varos:
1. as defncones eran normamente noconaes: se acuda a conceptos ta-
es como "cosa", "propedad", "accn";
2. as paabras varabes se dstnguan por su fexn caracterstca (ade-
tvos y sustantvos consttuan a case de nombre, caracterzada por e gnero,
e nmero y e caso);
3. tambn se recurra a crteros sntctcos para caracterzar a as paa-
bras, fundamentamente a as nvarabes: mentras que as preposcones van
acompaadas por un sustantvo (por inters), as conuncones encabezan ora-
cones (porque le interesaba su dinero).
La gramtca tradcona, con aguna excepcn como a de Andrs Beo,
no pante, en cambo, a exstenca de os consttuyentes ntermedos. Entenda
que as reacones se estabecan entre agunas de as paabras, sobre todo as
semntcamente reevantes, mentras que as otras as secundaban. Por eempo,
en una oracn como a que anazamos, entre hija y compr (y, eventuamente,
aeropuerto). l47|
La ngstca contempornea revndca os crteros formaes (2 y 3) para
a defncn y caracterzacn de as categoras xcas, reformundoos en
trmnos de reacones sntagmtcas y paradgmtcas. S ben en genera as
categoras concden con as tradconaes, en agunos casos se han estabecdo
nuevas dstncones. Por eempo, a case de adetvo abarcaba tradconamente
tanto os adetvos cafcatvos como os determnatvos (posesvos,
demostratvos, ndefndos, etctera); e artcuo comparta agunas de as ca-
racterstcas de este segundo grupo pero no era ncudo en a case. Sn em-
bargo, son ms as smtudes exstentes entre artcuos y determnatvos que
33
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
entre stos y e resto de os adetvos: entre otras, ndoe semntca (permten
dentfcar o cuantfcar), poscn dentro de SN, carcter gramatca y no xco.
Por eso, en este caso resuta convenente escndr a case tradcona y crear una
nueva case que engobe os determnatvos y e artcuo. Nos ocuparemos de a
casfcacn de as paabras en e captuo octavo.
Para ncorporar a nformacn categora a (3) y (4) tendremos que asgnar
as paabras a as cases xcas y os consttuyentes ntermedos a as cases
sntagmtcas:
(5) ll
sn
M ha| l
sv
lv,compr l
sn
e lN,caf coombano||| l
sp
len l
sn
e
aeropuerto|||
(6)
O
SN SV
Det. S V Det S A P Det
S
M ha compr e caf coombano en e
aeropuerto.
En (5) y (6) hemos casfcado os nudos termnaes e ntermedos con et-
quetas categoraes. Dos nudos ntermedos han quedado sn caracterzacn (N
y V): en e prxmo captuo veremos que se trata de construccones ntermedas
l48| que no concden enteramente con os nudos que os domnan, por o cua
convene dstnguras de aquos.
B. La informacion funcional. Ahora debemos especfcar a funcn sn-
tctca de cada uno de os consttuyentes. Apearemos a as nocones trad-
conaes: sueto, obeto drecto, crcunstanca, etctera. Las funcones sntctcas
se defnen sempre en trmnos reaconaes. No se puede habar de sueto a
secas sno de "sueto de una determnada oracn": mi hija es sueto en (1), pero
no en 5alud a mi hija, Estoy orgulloso de mi hija, etctera. En cambo, a
nformacn categora no depende de a construccn en a que se ncuye sno
de a categora de os consttuyentes que a conforman: en todas as oracones
34
V SP
SN
SN
N
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
menconadas, mi hija es un SN. La nformacn funcona est estrechamente
vncuada con e sgnfcado de a oracn: como vmos en e captuo uno, e
sgnfcado de La astucia derrot (a) la violencia es muy dstnto a de La
violencia derrot a la astucia, donde as funcones se nverten. Nos ocuparemos
de a nformacn funcona en os captuos sexto y sptmo.
S ncorporamos a (6) a nformacn funcona, e resutado ser e s-
guente:
(7)
O
SUIETO PREDICADO
SN SV
Det. S V Det. S A P Det.
S
M ha compr e caf coombano en e
aeropuerto.
l49|
Tanto en (6) como en (7) se ha ntroducdo un nmero consderabe de
trmnos tcncos que sern defndos y caracterzados en os prxmos captuos.
Lo mportante por e momento es que se percba que se trata de dos tpos de
nformacones dferentes y que deben ser dstngudas cudadosamente, ya que
no exste una correspondenca bunvoca entre eas. A partr de (7) puede
advertrse que e sueto es un SN, pero hay otros SSNN que cumpen funcones
dstntas (O.D., trmno de un SP). La msma nformacn categora puede
corresponder, pues, a varas funcones. Por otra parte, una msma funcn
sntctca puede ser desempeada por sntagmas pertenecentes a dstntas
categoras: a funcn de crcunstanca, por eempo, que cumpe en el
aeropuerto -un SP- puede cumpra tambn un sntagma adverba -all.
J
No
1
Y en el caso de los circunstanciales de tiempo o de Irecuencia por un SN: el domingo. dos veces. Tampoco es necesario que
un suieto pertenezca a la categoria de SN ya que tambien una oracion puede ser suieto: Es necesario que me lo digas.
35
NUCLEO
V
CIRCUNSTANCIAL
SP
Predicador
O.D.
SN
SN
N N
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
hay, pues, una correspondenca uno a uno entre ambos tpos de nformacn.
Los dos tpos de nformacn, a categora y a funcona, resutan nece-
saros para determnar as cases y subcases sntctcas, dado que stas se de-
fnen por as propedades compartdas. Estas propedades son a estructura
nterna (nformacn categora) y e potenca funcona (nformacn funcona):
a. La estructura interna: Concerne a cmo est conformada una cons-
truccn a partr de sus consttuyentes. Por eempo, mi hija, el caf colombiano y
el aeropuerto son todas construccones que constan de os msmos cons-
ttuyentes nmedatos: un determnante y un sustantvo o construccn nomna.
Todas eas son sntagmas nomnaes. En cambo, en el aeropuerto tene una
estructura nterna dferente: es un sntagma preposcona como bajo las lilas,
desde el jardn, con su permiso, para mis hijos. Los consttuyentes de cada una
de estas construccones son a preposcn, por una parte, y e sntagma nomna,
por a otra.
b. El potencial funcional: Nos nteresa tambn reconocer qu funcones
sntctcas puede desempear un sntagma en una construccn ms ampa. As,
mi hija, el caf colombiano y el aeropuerto pueden funconar como sueto (a),
obeto drecto (b) y trmno de un sntagma preposcona (c). Estas funcones
sntctcas pueden ser desempeadas por sntagmas nomnaes y no por
sntagmas preposconaes como en el aeropuerto:
(8) a. E caf coombano es e ms aromtco.
b. Compr e caf coombano para m ha.
c. Compr un mono para e caf coombano.
(9) a. E aeropuerto resut un ugar confortabe.
b. Recuerdo e aeropuerto con nostaga.
c. Nos drgmos haca e aeropuerto. l50|
(10) a. *En e aeropuerto es un ugar confortabe.
b. *Recuerdo en e aeropuerto con nostaga.
c. *Nos drgmos haca en e aeropuerto.
El aeropuerto y en el aeropuerto no pertenecen, por o tanto, a a msma
case sntctca dado que dferen tanto en su estructura nterna como en su po-
tenca funcona.
El anlisis sintctico como hipotesis de la estructura de la oracion
E anss en consttuyentes nmedatos, supementado por a nformacn
categora y/o funcona, representa a descrpcn estructura de una oracn, su
anss sntctco. Lo que se pretende es dentfcar su estructura nterna, que,
como ya hemos dcho, no es nmedatamente accesbe. Precsamente consttuye
una hptess acerca de sta. Ahora ben, no todo anss sntctco es correcto:
para que o sea debe dentfcar as estructuras formaes e nscrbras dentro de
as regas de a gramtca. Cuando un anss sntctco es correcto, refea a
nterpretacn o as nterpretacones que asgnamos a a oracn.
No exsten procedmentos mecncos para segmentar e dentfcar os
consttuyentes correctamente. E procedmento, en readad, consste en com-
parar a oracn a anazar con otra ms smpe o, para reconocer os mtes de a
gramatcadad, manpuara cambando e orden de os consttuyentes, aterando
sus rasgos fexvos, emnando o aadendo. En parte e anss se basa en a
ntucn que tenemos como habantes y tambn, en muy buena medda, en e
conocmento terco y tcnco que vamos adqurendo. Lo mportante es que e
anss se reace de un modo refexvo y fundamentado, no mecnca y
36
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
arbtraramente, ya que o que se pretende es expctar nuestra nterpretacn de
a oracn medante as regas que permten nscrbra en e sstema.
La homonimia estructural
E anss en consttuyentes nmedatos nos permte tambn dar cuenta
de secuencas que admten dos o ms nterpretacones. Son os casos de
homonimia estructural: a una msma construccn e corresponden dos o ms
anss sntctcos dferentes. No se trata de homonma xca, ya que sta no
depende l51| de a estructura de a oracn sno so de os dos o ms
sgnfcados que tene una paabra (as en Tengo un gato en el garage de mi
casa, gato puede ser tanto e feno domstco como e aparato que srve para
evantar os coches). Menconaremos agunos casos en os que a homonma
depende de agunos de os aspectos de a descrpcn estructura:
I. S comparamos (I) con (II), advertremos que sta es ambgua:
(II) M ha compr e caf barato en e aeropuerto.
En efecto, exsten dos ecturas posbes. Podemos nterpretar que haba
dos tpos de caf en venta, uno caro y uno barato, y que m ha opt por e
barato. En este caso e anss es e msmo que hemos propuesto en (7). Pero
tambn puede entenderse que a caf (sn estabecer en este caso dstncones)
m ha o compr barato. En este tmo caso barato no forma parte de cons-
ttuyente el caf sno que supone un nudo ndependente. Veamos qu dferen-
cas podemos advertr entre ambas nterpretacones y sus anss respectvos:
a. S el caf barato forma un nco consttuyente, todo podr ser sust-
tudo por un pronombre. Es o que ocurre cuando pronomnazamos: lo compr
en el aeropuerto. S no forman un nco consttuyente, a pronomnazacn no
ncur a barato: lo compr barato.
b. En a prmera nterpretacn se deber mover ntegro: El caf barato (lo)
compr mi hija en el aeropuerto: en a otra nterpretacn so se mover uno de
os consttuyentes: El caf (lo) compr barato en el aeropuerto.
c. Exste un tpo de oracones, as henddas,
2
que permten destacar (foca-
zar) uno de os consttuyentes oraconaes. En cada una de as nterpretacones
varar e consttuyente focazado: Fue el cafe barato lo que mi hija compr en
el aeropuerto / Fue el cafe lo que mi hija compr barato en el aeropuerto.
Asmsmo, a ambgedad de oracones como:
(12) a. Canta y recta sus versos.
b. Esta es a hstora de emperador que conmov a mundo.
c. Iuan se e acerc a un hombre con un cucho.
depende de cmo se encorcheten os consttuyentes:
(13) a. lCanta y lrecta sus versos||
b. lCanta y recta lsus versos||
(14) a. lEsta es la lhstora del emperador que conmov a mundo||||
b. lEsta es la llhstora de emperador| que conmov a mundo||||
l52|
2
Se trata de oraciones en que el constituyente enIatizado. el Ioco. se halla destacado por recursos gramaticales: la copula y
pronombre.
37
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(15) a. lIuan se e acerc la lun hombre con un cucho|||
b. lIuan se e acerc la lun hombre|| lcon un cucho||
De acuerdo con e anss de (13a), os versos son so rectados, en tanto
que por (13b) son tanto cantados como rectados. En (14a) o que conmov a
mundo es e emperador; en (14b), su hstora. En (15a) quen tene e cucho es
e hombre a quen Iuan se acerca; en (15b), es Iuan.
II. En otros casos a ambgedad provene de a asgnacn categora de os
consttuyentes:
(16) a. l
sn
un ll
s
oven| l
a
estudante||
b. l
sn
un ll
a
oven| l
s
estudante||
Mentras que en (a) se casfca a ndvduo como oven y se aade a pro-
pedad de que es estudante, en (b) ocurre a a nversa, se o casfca por su
ocupacn y se e aade a propedad de que es oven.
III. Tambn a ambgedad puede provenr de a funcn sntctca que
desempee un certo consttuyente. En:
(17) Iuan pensa en a ofcna.
Las dos nterpretacones no dferen n en su encorchetamento n en a
categorzacn de sus consttuyentes. Sn embargo, en la oficina puede ser o ben
e ugar en e que Iuan eerce su hbto de pensar (responde a a pregunta:
Dnde piensa luan?) o ben e contendo de su pensamento (responde a En
qu piensa luan?). En e prmer caso tendr a funcn de crcunstanca: un
eemento opcona que puede ser reazado medante un SP (bajo la ducha) o por
un SAdv (all). En e segundo, en cambo, a reacn con e verbo ser ms
estrecha, es un compemento: e verbo seeccona a preposcn en. E com-
pemento carece de a movdad poscona de a que goza e crcunstanca.
IV. Por tmo, a ambgedad puede provenr de as dstntas reacones
semntcas que un SN puede estabecer con un nceo. En e sguente SN:
(18) La eeccn de presdente
a pesar de que no haya ms que una posbdad de encorchetamento, una soa
l53| asgnacn categora y una nca funcn sntctca para (d) el presidente,
sn embargo, puede nterpretarse que ste es e agente, e que efecta a eec-
cn, o ben e pacente, e eegdo. La ambgedad surge, pues, de hecho de que
este SN (el presidente) puede mantener dos reacones semntcas dstntas con
eleccin.
ElERClTAClON
1. Compare os sguentes pares de oracones. Las expresones en cursva,
forman un nco consttuyente? Fundamente su respuesta a partr de as ope-
racones formaes que permte reazar cada una:
(1) a. Pabo admra el coraje de Ana.
b. Pabo admra a Ana por su coraje.
38
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(2) a. Le ofrec un pasaje a lsabel.
b. Le ofrec un pasaje a Madrid.
(3) a. Mram encontr la camisa de lunares.
b. Mram encontr la camisa de casualidad.
(4) a. Vctora com el arroz con mejillones.
b. Vctora com el arroz con palitos.
(5) a. Patrca desz la mano sobre la mesa.
b. Patrca desz sus sospechas sobre el asunto.
2. Los sguentes pares de oracones constan de consttuyentes smares desde e
punto de vsta de as categoras a as que pertenecen. Sn embargo, agunas son
ambguas. Intente dar cuenta, medante encorchetamento y/o dagrama arbreo,
de as dos nterpretacones que admten:
(1) a. Mram encontr a camsa de seda.
b. Mram encontr a camsa mpecabe.
(2) a. Pedro ya guard os apuntes y os bros de gramtca.
b. Pedro ya guard os pces y os bros de gramtca.
(3) a. Ignaco hab con os estudantes de su probema.
b. Ignaco hab con os estudantes de fosofa.
3. Las sguentes construccones son ambguas. Reconozca e tpo de ambgedad
que se da en cada caso:
. Len e tanque de agua. l54|
. Los amgos de Cara y Pamea vaaron a Paraguay.
. E pacente ngs.
v. La foto de Voeta.
4. Se mantene a ambgedad que ha reconocdo en (3) en os sguentes
eempos?
. Repar e tanque de agua.
. E padre de Cara y Menem vaaron a Paraguay,
. E mdco ngs,
v. La camsa de Voeta.
A qu tpo de nformacn ha debdo recurrr para dar cuenta de as dfe-
rencas?
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
I. BOSOUE (1991), captuo 3; G. GREEN y I. MORGAN (1996), captuo 2; M.
L. HERNANZ y I. M. BRUCART, captuo 1; R. HUDDLESTON (1985), captuo 1; A.
RADFORD (1988) captuos 2 y 3. l55|
39
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
lV
LOS SlNTAGMAS
La formacion de los sintagmas.
El nucleo
La nocn de estructura nterna, apcada en e captuo anteror a anss
de a oracn, srve tambn para caracterzar os dstntos tpos de undades
ntermedas que pueden reconocerse. Comparemos os sguentes sntagmas:
(1) a. e mnstro de Economa de mayor trascendenca
b. muy propenso a debate en su vda pbca
c. cas dfund a nformacn mprudentemente
d. ms haca a derecha
e. bastante eos de m casa
Aunque exstan caras dferencas entre estos sntagmas, advertremos, sn
embargo, que podemos reconocer mportantes smtudes. En cada uno en-
contramos una paabra que determna a categora de sntagma: el nucleo. Lo
que hace que el ministro de Economa... sea un sntagma nomna -SN- es que su
nceo ministro es un sustantvo, (b) es un sntagma adetvo -SA- porque su
nceo, propenso, es un adetvo. Asmsmo, en (c), un sntagma verba -SV-, e
nceo es e verbo difundir, (d) es un sntagma que denota una dreccn:
precsamente ese vaor dreccona provene de a preposcn hacia: por eo (d)
es un sntagma preposcona -SP-. Por tmo, a categora de sntagma
adverba -SAdv- depende de que su nceo sea un adverbo. Todos os
sntagmas tenen, pues, un nceo; son endocentricos. l57|
E estructurasmo norteamercano defna a nceo como e consttuyente
cuya dstrbucn concda con a de sntagma. As, en manzana roja e nceo
era manzana ya que comparta os msmos contextos que a construccn. A
partr de esta nocn de nceo, os sntagmas eran casfcados en endocntrcos
y exocntrcos segn contuveran o no un consttuyente capaz de susttur a toda
a construccn. De acuerdo con ta crtero, resutaran exocntrcos sntagmas
como hacia la derecha, difundir la noticia e ncuso la manzana roja, dado que a
susttucn de sntagma por su nceo provoca a agramatcadad de a oracn
resutante:
(2) a. *Correron e muebe haca.
b. *E trbuna se nega a dfundr mprudentemente.
c. *Com manzana sn pear.
Dados taes probemas en a defncn dstrbucona de nceo, otros gra-
mtcos han propuesto dentfcaro como e eemento obgatoro de un sn-
tagma. Tambn aqu nos encontramos con dfcutades ya que no resuta senco
determnar cues son os consttuyentes omsbes. Ntese que mentras que e
obeto de difundir no es suprmbe, e de comer s o es, de manera que agunos
verbos resutaran nceo de construccones endocntrcas y otros, en cambo,
formaran parte de una construccn exocntrca. Por otra parte, a defncn de
40
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
nceo cmo consttuyente obgatoro acarrea probemas supementaros ya que
es precsamente e nceo e consttuyente que puede edrse en determnadas
condcones:
(3) Marceo eg a manzana verde y Gustavo a roa.
S se defne, en cambo, e nceo como e consttuyente que determna a
ndoe categora de todo e sntagma, se evtan estas dfcutades y se arrba a
una nteresante generazacn: todas as construccones son endocntrcas,
cuaquera sea su compedad nterna y a categora a a que pertenezca su n-
ceo. E caso ms refractaro parecera ser e de os sntagmas preposconaes
porque, mentras que en as otras categoras e nceo puede prescndr, en de-
termnadas condcones, de sus compementos (as, en (a) el ministro, en (e)
bastante lejos), esto nunca ocurre en e caso de as preposcones. Sn embargo,
puede fundamentarse e carcter nucear de a preposcn atendendo a os
sguentes hechos:
a. Es a preposcn a que determna as caracterstcas de a construccn
en su conunto. As. a encabezada por hacia o hasta ndcar dreccn, mentras
que a de desde, e orgen; con sobre, bajo, en tendremos un ocatvo. En l58| 5e
fue...la oficina, e carcter de dreccn o de orgen estar determnado por a
preposcn que se seeccone: a o de. Un msmo SN puede estar encabezado por
preposcones dferentes, y de eas depender e sgnfcado de a construccn:
sobre/ hacia / con... la cama.
b. La reacn entre a preposcn y su trmno se asemea a a exstente
entre e verbo y su obeto. S no se cuestona e carcter nucear de verbo, aun
cuando a construccn en su conunto no pueda ser susttuda por e verbo soo:
luan us el cepillo / *luan us, correspondera hacer o msmo en con el cepillo/
*con. Advrtase que a reacn exstente entre usar y su obeto es smar a a
que se da entre con y su trmno.
c. Es ms, una de as caracterstcas fundamentaes de un nceo es m-
poner propedades morfogcas a os consttuyentes que e estn subordnados.
En ese sentdo, e nceo es e consttuyente que determna certas propedades
de os dems consttuyentes de sntagma. Esta reacn se denomna reccion.
As, e verbo rge su obeto y determna que, cuando ste es un pronombre
persona, aparezca en una certa forma: e caso es a propedad morfogca de
os pronombres que depende de rector. E verbo usar rge caso acusatvo: lo
limpi con el cepillo. De manera smar, a preposcn rge e caso termna de
pronombre persona: para m (y no para yo n para me).
Los otros constituyentes del sintagma
En cada uno de os sntagmas de (1), e nceo seeccona un consttuyen-
te, cuyas propedades determna: el complemento: de Economa, al debate, la
informacin, la derecha, de mi casa. La gramtca tradcona reconoca dos
cases de verbos segn seecconaran o no un obeto drecto: os verbos
transtvos e ntranstvos, respectvamente. En readad, esta dstncn puede
extenderse a as otras categoras, con as gcas dferencas dervadas de as
caracterstcas de cada una de eas. Por otra parte, hay que entender
"compemento" en un sentdo ms ampo que e de obeto drecto: e verbo
insistir, por eempo, es ntranstvo: sn embargo, seeccona un compemento,
encabezado por a preposcn en: insisti en sus reclamos. Sus dervados "here-
dan" esta seeccn: la insistencia en sus reclamos, insistente en sus reclamos.
As tendremos sustantvos "ntranstvos", como a mayor parte de os sus-
41
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
tantvos concretos perro, ventana, casa, seda, arena y sustantvos "transtvos"
como os reaconaes padre, hijo, estudiante, gobernador y os dervados visita,
llegada, destruccin. Tambn puede apcarse a dstncn a a l59| case de os
adetvos: os que desgnan propedades fscas son, por o genera, ntranstvos
alto, rubio, gordo: en cambo, adetvos como proclive, fcil, capaz, orgulloso
seecconan un compemento encabezado por una preposcn determnada:
proclive a, capaz de, contento con. Los adverbos no seecconan compemento
(advrtase que, s ben fcil es un adetvo transtvo, e adverbo
correspondente, fcilmente, no o es), savo agunos pocos como cerca, antes,
despus, independientemente. Las preposcones exgen a presenca de
compemento. Las smtudes semntcas y de dstrbucn entre preposcones y
agunos adverbos como:
(4) a. Lo de bao a cama.
b. Lo de debao (de a cama).
c. Lo de abao.
han evado a agunos gramtcos a sostener que paabras como abajo, arriba,
adelante, atrs, afuera, adentro son preposcones ntranstvas. Otras como
debajo, encima, delante, detrs, fuera, dentro son facutatvamente transtvas ya
que e compemento, encabezado por de, puede omtrse, a dferenca de o que
sucede con as preposcones tradconaes, que son obgatoramente transtvas.
Todos os sntagmas de (1) constan, pues, de un nceo segudo de com-
pemento. Por otra parte, a a zquerda de cada nceo aparecen paabras gra-
matcaes: determnantes, cuantfcadores, adverbos de grado, todos eos
pertenecentes a cases cerradas fuertemente estructuradas. La funcn de estas
paabras es a de determnar, stuar, cuantfcar. Son os especificadores.
Vocaremos toda esta nformacn en un dagrama arbreo smar a ea-
borado en e captuo anteror. En cada caso de (1) e nceo r acompaado por
un especfcador y un compemento, a zquerda y derecha, respectvamente,
pero a dstnto nve errquco. Como todos estos sntagmas tenen una
estructura comn, representaremos e nudo tmo -es decr, a categora xca-
por una varabe que represente a as varas categoras, X. La reacn ms
estrecha a mantene e nceo -a categora xca X- con su compemento, que
se haa en una reacn de fraterndad estructura con . Ambos son domnados
por a prmera proyeccn o expansn de nceo: X' (X con una barra). A su
vez. sta y os especfcadores correspondentes son domnados por a proyeccn
mxma, que se representa por a categora de nceo seguda por dobe barra:
X (N, A, V, P, Adv) o ben por su denomnacn equvaente SX
(SN, SA, SV, SP, SAdv).
Todos estos sntagmas son, pues, expansones de su nceo, a categora
xca (X). Ahora ben, no hemos ncudo hasta aqu otras dependencas que l60|
aparecen en nuestras construccones (1), que no son compementos n
especfcadores sno modificadores o adiuntos:
(5) a. e mnstro de Economa de mayor trascendencia
b. muy propenso a debate en su vida pblica
c. cas dfund as notcas imprudentemente
E nceo ministro va segudo por dos sntagmas preposconaes. A pesar
de que concden en su ndoe categora, estos dos SSPP se comportan de ma-
nera dversa, como o demuestran os sguentes hechos:
a. El nucleo selecciona a sus complementos. E carcter reacona de
nceo requere a presenca de un SP: precsamente de SP que expresa e rea
42
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
de a que es mnstro. E SP seecconado por e nceo ser, entonces, de
Economa: en cambo, de mayor trascendencia no es requerdo por e nceo.
b. La categoria de complementos y modificadores: E compemento
se reaza medante un SP. En cambo, e modfcador admte varas reazacones
categoraes aternatvas: el ministro de Economa ms trascendente, el ministro
de Economa que tuvo mayor trascendencia. Como vemos, en ugar de un SP e
modfcador puede ser un SA o una oracn. Por otra parte, mentras que os
compementos se haan sempre a a derecha de su nceo -a menos en enguas
como e espao-, os modfcadores pueden ubcarse a ambos ados de nceo:
el ms polmico ministro de Economa, el ministro de Economa ms polmico.
c. El numero de complementos est restringido: en nuestro caso
ministro so requere uno. Agunos verbos (y sustantvos dervados) seecconan
dos o ncuso tres: donar semillas a los productores, la donacin de semillas a los
productores. En cambo, tercamente no hay mte estabecdo para os
eementos facutatvos: el polmico ministro de Economa argentino, que de-
nunci las mafias.
d. El orden relativo que ocupan ambos SSPP tambn ndca que a re-
acn entre e nceo y e compemento es ms estrecha que a que se estabece
con e modfcador: *el ministro de mayor trascendencia de Economa.
e. Complementos y modificadores no pueden coordinarse. S ambos
SSPP tuveran a msma funcn podran coordnarse. Se requere dstnguros,
dado que a coordnacn resuta agramatca: *el ministro de Economa y de
mayor trascendencia.
Todos estos datos demuestran, entonces, que corresponde asgnar cada
uno de os SSPP a un nudo dstnto de dagrama arbreo. Dnde ubcaremos os
modfcadores? Evdentemente, no es posbe stuaros en fraterndad estructura
con X. a categora xca, ya que, a dferenca de os compementos, l61| no son
seecconadas por sta. Asmsmo, tampoco estn domnados por e nceo ms
ato, X, dado que estn en poscn ms baa que e especfcador.
Corresponde, pues, ubcaros en fraterndad estructura con X. E carcter nu-
mrcamente no mtado de os modfcadores -a dferenca de os compementos
y especfcadores- permte prever que este nudo podr repetrse: es
precsamente e nudo que asegura e carcter recursvo
1
de a construccn:
(6)
X
Especfcador X
X
Modfcador
1
Ya hemos sealado que el numero de las oraciones de una lengua es inIinito. Todas las lenguas contienen mecanismos
Iormales para obtener unidades compleias a partir de unidades identicas mas simples. Estos mecanismos se denominan
recursivos. Por eiemplo. la coordinacion y la subordinacion son mecanismos recursivos que permiten aadir un numero
potencialmente inIinito de miembros. En la estructura de los sintagmas esta capacidad recursiva reside en el nivel de los
modiIicadores.
43
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
X Compemento
Este dagrama arbreo representa a estructura de todos os sntagmas po-
sbes. Consttuye una hptess sobre a formacn de os sntagmas de todas as
enguas, aun cuando exstan varacones con respecto, por eempo, a orden
reatvo de compementos y especfcadores. Por supuesto, no sempre todos os
nudos prevstos estn ocupados. Sn embargo, mantenemos e dagrama para
ndcar a expansn potenca de sntagma correspondente, ncuso en oracones
cuyos consttuyentes constan de una nca paabra como:
(7) a. Marceo canta aegremente.
b.
O
SN SV
N V
N V
SAdv
N V Adv

Ad
v
Ad
v
Marceo canta
aegremente l62|
se consdera que e sueto es un SN, que e predcado es un SV, que est mo-
dfcado por un SAdv. De ese modo, as regas de a gramtca acanzan su
mxma generadad ya que permten prever todas as varantes que pueden
nstancaras. S no, sera necesaro contar con regas que expctaran en cada
caso que e sueto, por eempo, es un SN o un N o un N.
Nceo, especfcador, modfcador y compemento son nocones funco-
naes. En cambo, a etqueta que asgnamos a cada sntagma contene a n-
formacn categora. Como se ha seaado en e captuo anteror, a categora
44
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
de una paabra o de una construccn no depende de contexto en e que aparece
sno de sus propedades ntrnsecas. Su asgnacn categora e es nherente por
su estructura nterna. La nformacn categora concerne a a case de formas
que puede aparecer en un certo contexto: se trata, por o tanto, de una case
estabecda a partr de reacones paradgmtcas. En cambo, cuando nos
refermos a as funcones sntctcas atendemos a as reacones que mantenen
os consttuyentes de una construccn ms ampa, o sea, a reacones
sntagmtcas.
Las relaciones sintcticas
Especfcadores, modfcadores y compementos son dependentes de n-
ceo. Entre e nceo y sus dependentes a reacn es asmtrca, pues se haan
a dstnto nve. Esta reacn asmtrca se denomna subordinacion.
La coordinacion es tambn una reacn estructura pero entre const-
tuyentes de gua estatus: se da normamente entre consttuyentes de a msma
categora y de msmo nmero de barras. Comparemos os sguentes eempos:
(8) a. E vcepresdente de a Nacn y e presdente de a cmara de dputados
b. E vcepresdente de a Nacn y presdente de a cmara de senadores
c. E compostor e ntrprete de esta cancn
En cada uno de estos eempos se coordnan proyeccones de N. En (a), N",
proyeccones mxmas: cada una desgna a un ndvduo dferente. En (b), N' y,
en cambo, en (c), N, os nceos tmos, as categoras xcas -en estos tmos
casos, ambos consttuyentes desgnan un msmo ndvduo. La confguracn
respectva es: l63|
(9) a. N b. N c. N
N N Esp N Esp N
N N N
N
Comp
N N
Como se ve, e nudo que domna a os consttuyentes coordnados perte-
nece a a msma categora y cuenta con e msmo nmero de barras. Coord-
nacn y subordnacn son reacones estructuraes.

Formas de realizacion
Hasta aqu hemos responddo a una de as preguntas crucaes que se
45
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
pantea un gramtco: qu es una estructura gramatca posbe? Para eo
hemos apeado a nocones funconaes y categoraes y a as reacones
estructuraes que se reconocen entre sus consttuyentes. E dagrama arbreo
representa a confguracn abstracta de os consttuyentes y sus reacones.
Ahora ben, a gramtco e nteresar tambn estudar cmo esa estructu-
ra abstracta se reaza en una engua partcuar. Cuando habamos de "reaza-
cn", nos refermos a os mecansmos formaes por os que se manfestan estas
reacones, es decr, a as marcas que as dentfcan. Como seaamos en e
captuo anteror, no tenemos acceso drecto a a estructura nterna de a oracn
o de a construccn. E xco -en forma partcuar, e verbo- determna as
caracterstcas generaes de su organzacn: s en una oracn fgura un verbo
como poner, prevemos que haaremos un SN (o que se pone) y un SP o un SAdv
(en donde se o pone). Pero s, por eempo, haamos una oracn de a que
desconocemos e sgnfcado de as paabras que a componen, cmo
organzara?
(10) La pernacn nfrectosa romanea os ornates en e costero. l64|
Evdentemente, en prmer trmno, deberemos asgnar as paabras a as
cases correspondentes. Reconocemos cuatro paabras: os artcuos y a pre-
poscn en. A partr de stas, podremos nferr que en el costero ser un SP
compuesto por una P seguda de un SN. Entre as paabras restantes deberemos
haar e verbo: ste es fundamenta no so porque en se asentan os sufos
fexvos de concordanca, que nos permtrn dentfcar a sueto, sno tambn
porque determna e tpo y nmero de os argumentos que exge. Obvamente,
los ornates es un SN, dado que va encabezado por un artcuo; descartamos a
posbdad de que sea e sueto porque no concuerda con nnguno de os
canddatos para a categora verba -infrectosa, romanea. Tambn en la
perinacin reconocemos un SN no so por a presenca de artcuo sno tambn
por a de sufo dervatvo nomnazador. En cuanto a infrectosa, nos guar tanto
a presenca de sufo fexvo, que permte nferr a concordanca con e
sustantvo precedente, como a de sufo dervatvo -osa para asgnaro a a case
de os adetvos. De acuerdo con e anss, todo e SN la perinacin infrectosa
ser e sueto y e SN los ornates, e O.D. Obvamente, e verbo ser romanea.
Como se ve, a estratega seguda consste en dentfcar as marcas forma-
es que permten reconocer os consttuyentes y as reacones que se estabecen
entre eos. Es muy probabe que no encontremos habtuamente eempos en
espao tan extremos como ste. Cuando aprendemos una engua extranera, sn
embargo, procedemos de un modo smar para reconocer a estructura.
Estas marcas formaes, sn embargo, no son meros ndces dentfcatoros
sno que consttuyen a condcn para que se estabezcan as reacones entre os
consttuyentes. Se denomnan marcas de funcion, que srven como formas de
reazacn de as reacones entre os consttuyentes. Son as sguentes:
a. La asignacion categorial. Una secuenca como Vino envenenado de
Mendoza es ambgua. La ambgedad no es xca (como en e caso de os ho-
mnmos) sno que resde en que a prmera paabra puede pertenecer a dstntos
exemas: uno sustantvo, vino, y otro verba, venir. Sn duda, para dentfcar a
estructura y os consttuyentes nvoucrados, es necesara a nformacn
categora. Para casfcar as paabras en sus cases xcas, nos vaemos de
pautas formaes: morfogcas -os sufos dervatvos y fexvos cuando se trata
de paabras compeas-, y sntctcas:
(11) a. Paua eg suca.
b. Paua ug suco.
46
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(12) a. Leg enferma.
b. Leg a enferma. l65|
Mentras que en (11a) e consttuyente posverba es un adetvo, como o
ndcan os rasgos de gnero y nmero compartdos con e sueto, en (11b) se
trata de un adverbo. En (12) a presenca de artcuo en (b) es una marca de
funcn de carcter nomna de sntagma.
b. El orden estructural. E orden es reatvamente bre en espao en o
que respecta a a poscn reatva de os sntagmas. Sn embargo, dentro de
sntagma e orden de agunas cases de paabras es fo. Las paabras tonas
como os artcuos, os ctcos, agunos auxares (as formas tonas de haber y
ser) y preposcones ocupan una poscn fa ya que, a carecer de acento,
necestan apoyarse en a paabra sguente o precedente.
Ya hemos vsto que as reacones confguraconaes que se estabecen en-
tre os consttuyentes de una determnada construccn son e domno y a
precedenca. A dferenca de a prmera, a precedenca es una reacn drec-
tamente observabe que concerne a orden nea. Sn embargo, no sempre
concden e orden nea y e estructura. Hemos comprobado en e captuo
anteror que dos formas adyacentes pueden pertenecer a dstntos consttuyen-
tes; por o tanto, a reacn que se estabece entre eas es medata (colombiano
en). Incuso, como vmos en este captuo, entre formas pertenecentes a un
msmo consttuyente, a reacn de adyacenca puede corresponder a rdenes
estructuraes dstntos. (Recordemos e esquema de X': en e caso de el ministro
de Economa, e SP es e compemento y, por o tanto, se une a N; en cambo, en
un SN con una .estructura aparentemente dntca el ministro de mayor
trascendencia, e SP se combna con un N. Ocupan, pues, poscones dstntas en
a confguracn de SN, como se adverte cuando aparecen untas en una msma
secuenca: el ministro de Economa de mayor trascendencia. Es necesaro
dstngur estas reacones, basadas en e orden estructura, de orden nea en e
que se presentan as paabras.
E espao es una engua de orden fexbe, en a que os consttuyentes no
estn dspuestos necesaramente segn e orden estructura. Dstntos tpos de
factores (eststcos o rtmcos) hacen que a veces e modfcador se nterponga
entre e nceo y su compemento: la fe ciega en mis hijos, la llegada sorpresiva
de Pedro, el ganador indiscutible de estas elecciones, difundir imprudentemente
las noticias. E dagrama arbreo que as representa sgue sendo (6).
c. Flexion y palabras gramaticales. Hay paabras reaconaes (as pre-
poscones y as conuncones) y sufos fexvos especazados en marcar as
reacones entre os consttuyentes de una construccn. En una engua como e
atn, as funcones de os eementos nomnaes se reazaban, fundamenta-
mente, medante as marcas fexvas de caso. En espao so os pronombres
personaes se fexonan en caso (yo, me, m). Agunas preposcones, que carecen
de vaor xco, srven como marcas de funcion que ndcan a funcn l66| de
SN que es sgue. As, a en e O.D. persona (adoro a mi hija), por en e agente de
a pasva (el debate fue rechazado por el presidente) o de en os SSNN cuyo
nceo es un sustantvo dervado (la compra de caf colombiano). Mentras que
en e SV e OD no persona queda marcado por e orden (compr caf), e
sustantvo dervado requere una preposcn como marca de funcn que
posbta a presenca de compemento. Las otras preposcones son marcadores
mpuros porque, adems de permtr a reacn con e trmno, tenen un vaor
exca. 8ajo, sobre, ante, entre son os nceos de os SSPP que encabezan.
Tambn entre os coordnantes (y, o, ni, pero) puede estabecerse esta
dstncn: so y es una mera marca de funcn.
d. Tambn a concordancia permte dentfcar reacones estructuraes
47
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
entre os eementos. La concordanca es una forma de redundanca entre cons-
ttuyentes reaconados -adyacentes o no. Los rasgos fexonaes covaran y
caracterzan a toda a construccn. As en las tibias tardes otoales, e nceo de
SN mpone os rasgos fexonaes de gnero y nmero a su especfcador y a os
modfcadores adetvos. La reacn entre e sueto y e nceo de predcado
tambn est marcada por os rasgos fexonaes compartdos (nmero y
persona). S ben e SN la historia del emperador que conmovi al mundo es
ambguo (e antecedente de reatvo que puede ser el emperador o la historia
del emperador), ya no o ser la historia de los emperadores que conmovieron el
mundo: La concordanca nos permtr dentfcar, en este caso nequvocamente,
e antecedente de reatvo. Asmsmo, en e caso de a construccn ambgua
Vino envenenado de Mendoza, cuaquer ateracn de as propedades
fexonaes de nceo desambgua a construccn:
(13) a. Vneron envenenados de Mendoza.
b. Vnos envenenados de Mendoza.
e. En a concordanca tanto e nceo como os otros consttuyentes com-
parten as propedades fexonaes. En a reccion o regimen, en cambo, e
nceo mpone una determnada caracterstca de fexn a su compemento,
aunque carezca de ea. La preposcn rge e caso termna en su trmno,
cuando ste es un pronombre persona: por m, para s. Comparemos as s-
guentes oracones:
(14) a. Hasta m egaron as voces.
b. Hasta yo o saba.
E caso termna de (a) ndca que e pronombre est regdo por una pre-
poscn: hasta es e nceo de SP. En cambo, en (b) hasta no mpone nngn
l67| rasgo fexona a pronombre -e ncuso es suprmbe: yo -nomnatvo- es e
sueto. Hay que dstngur, pues, un hasta preposcn de su homnmo adverbo
a partr de a posbdad de reccn que so a prmera posee.
E verbo rge e caso de obeto: mentras que obedecer rge un O.I (datvo),
respetar un O.D (acusatvo).
(15) No e obedec pero o respeto.
Por otra parte, agunos verbos (y sus dervados, nomnaes y adetvos) r-
gen a preposcn que encabeza su compemento: confiar en, disponer de, in-
sistir en, depender de, contar con...
f. Tambn la entonacion permte dentfcar reacones. Asa medante
un contorno entonacona propo os eementos margnaes:
(16) a. Los aumnos que no queran asstr a acto se retraron antes.
b. Los aumnos, que no queran asstr a acto, se retraron antes.
(17) a. Iuan hab naturamente.
b. Iuan hab, naturamente.
Su funcn es dstntva, como se adverte a comparar as oracones de
cada par. En (16a) a reatva restrnge a antecedente ndcando que so se trata
de un subconunto; en (16b), a reatva so aade una nformacn su-
pementara. En (17a) e adverbo modfca a verbo: ndca a manera en que Iuan
hab: en (17b) e adverbo modfca a toda a oracn; se trata de un comentaro
48
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
de habante que se reacona con as condcones de su enuncacn.
Adems, a entonacn permte dstngur os tpos de oracones (as ora-
cones nterrogatvas o excamatvas de as decaratvas). Por tmo, tene
tambn una funcn demtatva a seaar e mte de a oracn.
ElERClTAClON
1. Anace en consttuyentes nmedatos, medante encorchetamento, as
sguentes construccones:
a. vender casas en Buenos Ares y aquar departamentos en Crdoba l68|
b. vender casas y aquar departamentos en Crdoba
c. vender y aquar departamentos en Crdoba
d. vender casas en Buenos Ares y en Crdoba
e. a madre de Ioaqun y a ta de Horaco
f. a madre de Ioaqun y ta de Horaco
g. unas abrgadas medas de ana de cabra
h. unas abrgadas medas de ana de no
2. Reconozca as marcas de funcn que aparecen en as sguentes cons-
truccones. Tenga en cuenta a dferenca exstente en cada par. Compare uego
os resutados sucesvos que haya obtendo:
a. E entusasmo venc e desaento / E desaento venc e entusasmo.
b. E entusasmo venc a desaento / A desaento venc e entusasmo.
c. Los apausos venceron e desaento / Venceron e desaento os
apausos
d. E entusasmo o venc / E desaento o venc.
e. Oun o hubera dcho! / Oun o ha dcho?
3. E obeto drecto puede r encabezado por a preposcn a en determnadas
condcones, ya examnadas en captuos precedentes. Habara en este caso de
SP? Fundamente su respuesta tenendo en cuenta os argumentos aportados a
favor de a consderacn de a preposcn como nceo de SP.
4. Compare as sguentes construccones: como advertr, presentan nte-
resantes smtudes. Una de eas es ambgua pero a otra no. Indque de qu
manera se desambgua. Reconozca as marcas de funcn y represente medante
corchetes a estructura respectva. Le recomendamos restrngrse a os factores
estrctamente gramatcaes, dado que agunas anomaas que detectar
dependen de su conocmento de mundo:
a. e sabo francs / e famoso sabo francs
b. hombres y mueres de pe / hombres y mueres bontas
c. un coego prvado de varones / un coego partcuar de varones
d. un abrgo de pe de seoras / un abrgo de pe snttca
e. denuncas de abuso de autordad por parte de os vecnos / denuncas
de mportanca por parte de os vecnos l69|
5. Ahora compare os sguentes pares de sntagmas. Como advertr, se
dferencan por una o ms marcas de funcn. Intente dentfcaras y expctar en
qu conssten as dferencas entre ambas construccones:
49
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
a. medo mn / medo cansada
b. una taza de t ena / una taza ena de t
c. a cara de tonto de Iuan / a cara de tonto de Iuan
d. Mara eg rpdo / Mara eg rpda
e. para m / como yo
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
P. H. MATTHEWS (1981) cap. 2 y 3; I. BOSOUE (1991) cap. 3; V. DEMONTE
(1987) cap. 2; A. RADFORD (1988); G. WEBELHUTH (1995) "X Bar Theory and
Case Theory" en G. Webehuth (ed.); L. EGUREN (1993). "Nceos de frase".
Verba 20. 61-91. l70|
50
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
V
LA ORAClON Y LA CLAUSULA
Dos nociones de oracion
La sntaxs se ocupa de a estructura nterna de as oracones, es decr de
a combnacn de as paabras que a ntegran. La oracn es su undad mxma,
por o que se requere una defncn genera de esta nocn fundamenta. De
hecho, a gramtca tradcona, que no haba ofrecdo una defncn genera de
paabra, dedc una consderabe atencn a a defncn de a oracn. En efecto,
se acumuan centos de defncones basadas en crteros varados. Como es de
esperar, predomnan os semntcos, ya sean de orden gco, pscogco o
comuncatvo. Recordemos agunas de as defncones propuestas por nuestros
gramtcos:
(1) a. "La oracn es a undad ms pequea de sentido completo en s
msma en que se dvde e haba rea" (Esbozo de a Rea Academa
Espaoa).
b. "Expresn verba de un iuicio" (una de as defncones de S. G y
Gaya).
c. "Una oracn expresa a undad en a intencion del hablante."
Taes defncones han recbdo numerosas crtcas, drgdas a apego de a
gramtca tradcona a nocones ntutvas y no estrctamente gramatcaes.
Revsmosas brevemente. La que ha contado con ms adeptos es a de "sentdo
competo". Aunque acerta a destacar e factor ntutvamente ms reevante,
l71| resuta sumamente compeo precsar su acance. Cmo defnr o que es e
"sentdo competo"? Acaso no o tenen sol, correr, feliz? Carecen de sentdo
competo emsones como Hola|, Cracias en e contexto apropado? En cambo,
aunque no se cuestona e carcter oracona de l lo hizo as, puede habarse de
su sentdo competo fuera de un contexto determnado? Amado Aonso y P.
Henrquez Urea expctan o que entenden por ta requsto: "Tener sentdo en
s msmo o tener sentdo competo quere decr decarar, desear, preguntar o
mandar ago" (Cramtica castellana, segundo curso, p. 10). As concebdo, e
sentdo competo se reacona con os actos de haba que se pueden reazar
medante oracones. Desde esta perspectva, a oracn sera una undad
comuncatva, punto de vsta compartdo por a tercera defncn. E probema es
que no sempre concden os mtes de un acto de haba con os de a oracn. La
segunda defncn apea, a su vez, a un crtero ogcsta. S ben as oracones
decaratvas expresan normamente un uco, este crtero es napcabe en as
oracones nterrogatvas, mperatvas o excamatvas, a as que, sn embargo, no
correspondera negares e carcter oracona. En cuanto a a tercera cmo se
dferenca o ncuso se cuentan os pensamentos o as ntencones s no es a
travs de su expresn ngstca? De hecho, esta defncn requere a precsn
de Amado Aonso y P. Henrquez Urea: as ntencones de os habantes se
manfestan a travs de os actos de haba que reazan.
Como con otras nocones, Boomfed propuso una defncn de a oracn
en trmnos dstrbuconaes: "una oracn es una forma ngstca ndepen-
51
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
dente, no ncuda en vrtud de nnguna construccn gramatca, en nnguna
forma ngstca ms ampa". Lo que caracterza, pues, a as oracones es su
autonomia gramatical. Entonces, sern oracones todas as secuencas que
resuten observaconamente ndependentes. Ou marcas estructuraes per-
mten reconocer esta ndependenca? La marca ms evdente es la entonacion:
dada a funcn demtatva de a entonacn, a cada oracn e corresponde un
contorno entonacona propo (cerrado por un descenso tona en e caso de as
oracones decaratvas y por un ascenso en as nterrogatvas). Sn embargo,
como observa e msmo Boomfed, cuando pronuncamos dos oracones
segudas, no sempre quedan marcadas por sus respectvas fguras tonaes.
Muchas veces se as engoba en una soa, omtndose a pausa ntermeda, por
o que habra que reconocer una soa oracn en una secuenca como (2):
(2) Est ovendol.| Me quedo en casa.
En tma nstanca, s a autonoma sntctca fnamente se drme en e
terreno de a entonacn, un crtero observabe, e gramtco no puede formuar
l72| regas. No hay nnguna reguardad que pueda apcarse a a secuenca for-
mada por os dos segmentos de (2): no queda afectada en su conunto s se
camba e orden respectvo o s se atera agn eemento de una de eas.
Por otra parte, s a oracn se defne por su ndependenca sntctca, o
que, en tma nstanca, remte a crteros de entonacn, resutarn oracones
secuencas como as sguentes:
(3) a. Ou nteresante!
b. Despus de as 9.
c. Absoutamente de acuerdo.
d. Hasta uego.
Prctcamente cuaquer secuenca, sempre que vaya acompaada por un
contorno entonacona, resutara una oracn. E probema radca en que, s se
as ncuye, a gramtca deber dar regas para construccones que poco
comparten desde e punto de vsta de su estructura nterna. Y, de hecho,
Boomfed deb estabecer una dstncn uteror entre oracones competas y
oracones menores como as de (3) ya que, de otro modo, sera mposbe
subsumr a enorme dversdad estructura exstente entre unas y otras en as
regas de a gramtca.
Lo que todas as defncones examnadas tenen en comn es consderar a
a oracn como una unidad de comunicacion, o sea, como a undad en a que
puede dvdrse un texto. Como ta, se defne en trmnos extragramatcaes:
semntcos, pragmtcos y fonogcos. En este sentdo a oracn es una undad
que corresponde a anss de dscurso, ms que a a gramtca propamente
dcha. As consderadas, as secuencas de (3) pueden ser perfectamente
comprensbes y efcaces como partes de un texto (una conversacn, una
cancn o una carta) pero no permten avanzar en una defncn en trmnos de
os componentes necesaros de a oracn en su sentdo gramatca.
S a oracn es concebda, en cambo, como undad estrctamente grama-
tca, o que se requere es que se a caracterce como unidad de construccion,
para o cua corresponde defnra a partr de su estructura nterna. En este
segundo sentdo, tendremos que dentfcar os consttuyentes que a ntegran. Se
trata de una construccn predcatva: consta de un sueto y de un predcado. En
su caso tpco, e nceo de predcado es un verbo conugado, es decr que
presenta a fexn de persona y nmero, en concordanca con e sueto, y de
tempo y modo. Para dferencar ambos sentdos, apcaremos a esta tma
52
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
entdad a denomnacn de clusula.
1
E tpo bsco de oracn tene a forma de una cusua: as ocurre con ca-
da una de as dos oracones de (2). Se trata de cusuas ndependentes, que
l73| no estn ncudas en una estructura ms ampa. Otras oracones como as
de (3), en cambo, no son cusuas por carecer de a estructura nterna de sueto
y predcado. En (4), a su vez, tenemos cusuas que carecen de as propedades
(fonogcas, semntcas y pragmtcas) de as oracones -as expresones en
cursva:
(4) a. Consdero que su actitud es ofensiva.
b. Consdero ofensiva su actitud.
En estos dos eempos, reconocemos una cusua ncuda dentro de una
cusua prncpa o matrz, que concde con a oracn. Sn embargo, no co-
rresponde habar de oracn ya que, por defncn, una oracn no est ncuda
dentro de una estructura mayor, restrccn que, como vemos, no se pantea a
nve de cusua. En readad, as entendda, a nocn de oracn resuta
dspensabe en trmnos gramatcaes. Entre as cusuas ncudas en (4) exsten
dferencas sgnfcatvas. Mentras que a de (a) est encabezada por un
subordnante -que- y contene un verbo conugado, a de (b) carece de taes
propedades: es una construccn predcatva defectva. Se denomna clusula
reducida.
La duadad que hemos reconocdo en e concepto tradcona de oracn y
que evtamos medante a dstncn termnogca n squera se pantea en a
gramtca generatva, que adopt como axoma nca a sguente defncn de
oracn -correspondente a nuestra nocn de cusua:
(5) O SN, SV
o que, en trmnos funconaes, sgnfca que toda cusua est formada por un
sueto y un predcado. En modeos posterores, se reformu esta defncn en
dos sentdos:
A. Hemos vsto que, de acuerdo con a teora de a X, todas as construc-
cones son endocntrcas ya que son proyeccn de un nceo que as defne
categoramente. A partr de (5), en cambo, a oracn resutara una excepcn a
esta rega. Sn embargo, es fc advertr que, a pesar de contar con os const-
tuyentes requerdos, as de (6) no son secuencas ben formadas en espao:
(6) a. *M ha compraron e caf coombano en e aeropuerto.
b. *M ha comprando e caf coombano en e aeropuerto.
En (6a) se voa a reacn de concordanca entre e SN y e nceo de SV.
En (6b) este tmo, un gerundo, carece de as propedades morfogcas l74| no
so para estabecer a concordanca con e sueto sno tambn para dotar a a
oracn de tempo y modo. Por eso, se ncorpora a a defncn (5) e
consttuyente flexion, que, a ser, en tma nstanca, e eemento capaz de
1
De hecho. nuestros gramaticos advirtieron esa dualidad subyacente en el concepto de oracion. Por ello oIrecieron a menudo.
ademas de las deIiniciones basadas en criterios semanticos. una deIinicion estrictamente gramatical. Ya Andres Bello
reconocia dos tipos de unidades: la proposicion. deIinida por sus constituyentes. el suieto y el predicado -al que denominaba
atributo- y la oracion. "toda proposicion o coniunto de proposiciones que Iorma sentido completo: de que esta alfombrado la
ribera es proposicion. no oracion". Adviertase que la deIinicion de proposicion -correspondiente a nuestra nocion de
clausula- se basa exclusivamente en su estructura interna. en tanto que en la de oracion se impone un criterio extragramatical.
53
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
vncuar a sueto y a predcado, resuta e nceo de a cusua. Se hace as
posbe ncur a cusua entre as construccones endocntrcas. La fexn
comprende tanto os rasgos de concordanca, que comparte con e sueto, como
os de tempo y modo, que caracterzan a a cusua en su conunto.
B. Una defncn terca de cusua requere a mxma amptud: debe
comprender no so as cusuas ndependentes sno tambn as subordnadas.
Comparemos os sguentes eempos:
(7) a. Iuan no saba que Pedro iba a venir.
b. Iuan no saba si Pedro iba a venir.
En os dos casos de (7) aparece una cusua subordnada (seaada por
cursva): en (a) sta es una cusua decaratva y en (b) es nterrogatva. Lo que
as dferenca es e subordnante que as ntroduce, a que denomnaremos
complementante (comp). S a ncdenca de a seeccn de uno u otro COMP
puede ser tan grande como para dferencar os tpos de cusuas (como en (7)),
corresponde consderaro e nceo de a cusua, aun cuando en as cusuas
prncpaes no se manfeste.
2
Distintos tipos de estructuras incompletas
La defncn de a cusua a partr de su estructura nterna mpone e re-
qusto de que estn presentes os consttuyentes que a componen: e sueto y e
predcado. Ouedaran excudas, por o tanto, secuencas como as sguentes:
(8) a. Denunca contra os drectvos de Banco Nacn.
b. Fabuosos premos a os ganadores.
c. Seguramente a a sada de cne.
d. Ir a cne.
Evdentemente. (8a) y (8b) pueden resutar estructuras comuncatvamen-
te competas como ttuar de un daro o como un avso pubctaro, respect-
vamente. Incuso es posbe reformuaras como cusuas competas l75|
(Denunciaron a los directivos del 8anco Nacin, 5e entregarn fabulosos premios
a los ganadores). Como se adverte, en a segunda reformuacn se ntroduce un
verbo que, s ben puede ser probabe en e contexto, no es necesaro n e nco
posbe: 5e prometen, se enviarn... fabulosos premios a los ganadores.
Gramatcamente, sn embargo, estas secuencas no dean de ser SSNN: no so
carecen de todas as propedades fexonaes que caracterzan a a cusua sno
que tampoco resuta vabe e anss en trmnos de sueto y predcado. Por otra
parte, cmo ustfcar a ntroduccn de eementos que no pueden recuperarse
a partr de contexto?
En (c) y (d), haamos secuencas que requeren de un contexto. Podran,
por eempo, ser respuestas adecuadas a preguntas como: Dnde se encon-
trarn luan y Mara? Ou vas a hacer esta tarde? Pero tambn de muchas otras.
Lo que caracterza estas secuencas es que son contextuamente dependentes:
so pueden ser nterpretadas en reacn con e contexto.
Todos os eempos de (8) son fragmentos. La gramtca no se ocupar
de stos: s ben pueden ser comuncatvamente adecuados, no cumpen con as
regas estrctamente gramatcaes que defnen a cusua como undad de
2
Desde esta perspectiva. la clausula es un sintagma de Ilexion (SFl). que puede estar incluido en una proyeccion mas amplia.
el sintagma de complementante (SCOMP).
54
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
construccn.
En cambo, as estructuras de (9) parecen adecuarse de uno u otro modo a
a defncn de a cusua: aunque exsta agn tpo de ncompettud, es de
dstnta ndoe:
(9) a. Prohbdo far cartees.
b. Exceente a pecua.
c. En casa de herrero, cucho de pao.
d. Iuan fue a cne ayer y Mara, e unes pasado.
S ben (a) y (b) carecen de verbos conugados, son estructuras predcat-
vas, perfectamente snnmas de otras como Est prohibido fijar carteles, Es
excelente la pelcula. A dferenca de o que ocurra en (8b), no estamos aqu
ntroducendo caprchosamente un verbo cuaquera sno un verbo cpua,
eemento estrctamente gramatca cuya nca funcn consste en ser soporte de
os rasgos fexvos. En (c), un refrn, adems de a ausenca de verbo, otros
rasgos, como a fata de artcuo, o apartan de as regas productvas de a gra-
mtca. Por eso, os refranes u otras expresones fas corresponden a casos de
codfcacn margna. En (d) hay dos cusuas coordnadas: a segunda carece
de nceo de predcado pero es recuperabe a partr de contexto prevo. Se
trata de un caso de epss: e consttuyente omtdo es recuperabe a partr de
contexto oracona.
Los sguentes eempos dferen de os anterores: l76|
(10) a. Ir a cne.
b. Lueve a cntaros.
A pesar de carecer de sueto xco, son cusuas competas. Presentan,
sn embargo, una mportante dferenca: so a prmera permte a expctacn
de sueto (Yo ir al cine): en a segunda, en cambo, e verbo llover rechaza todo
tpo de sueto expreso.
3
En espao es norma que e sueto no est expreso por estar contendo en
a fexn verba: ir ncuye os rasgos de persona y nmero sufcentes para
dentfcar a sueto. Tambn en (b) e verbo llueve contene rasgos fexonaes
(3ra persona de snguar) pero a dferenca de os de (a), son nvarabes. Es un
verbo unpersona.
S comparamos estas oracones con as correspondentes de enguas como
e ngs o e francs, que carecen de a rqueza fexona de espao, vemos que
a presenca de un sueto expcto es obgatora en ambos casos:
a'. I w go to the cnema / I'ra au cnma,
b'. It rans / I peut.
En (b') e pronombre de tercera persona (pronombre expetvo) so de-
sempea una funcn sntctca sn tener nngn contendo semntco: ena una
poscn vaca, de msmo modo que a fexn de tercera persona de verbo
espao.
Una nteresante consecuenca de a comparacn de estas oracones estr-
ba en a reacn que supone entre ncompettud y epss. Las regas de a
gramtca no dan cuenta de secuencas como as de (8), pero s de as de (9),
que son cusuas: su ncompettud est restrngda por regas gramatcaes. La
comparacn de os dos grupos de oracones nos permte entender, adems, os
3
Al menos cuando no es usado metaIoricamente como en Llovieron palos sobre los manifestantes.
55
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
mtes de a epss. La gramtca tradcona acuda a esta nocn de un modo
rrestrcto: se supa nformacn supuestamente fatante para que a
construccn se adecuara a o que se consderaba una oracn competa. As, se
reponan suetos en (Dios, la naturaleza. lpiter...) llueve, u otros componentes
como en (Te doy las) gracias o e verbo de (8b). En a gramtca actua, a epss
queda restrngda a casos en que os eementos fatantes corresponden a
eementos gramatcaes, como a cpua, o que son recuperabes a partr de
contexto oracona. Habaremos, pues, de oracones gramatcamente eptcas en
os casos de (9) y. en cambo, de epss contextua en os de (8c) y (8d), que
requeren a consderacn de un contexto dscursvo prevo. Como ya dmos, no
corresponde habar, en cambo, de epss en (10) porque son cusuas
competas. l77|
La oracion y el discurso
La oracn consttuye e mte entre o gramatca y o dscursvo. Enten-
demos e trmno dscurso -o texto- en su sentdo ms ampo (ora o escrto)
como una secuenca coherente de oracones. Muchos ngstas concberon e
anss de dscurso como una mera extensn de anss gramatca; de ah
denomnacones como "anss transoracona", "suprasntaxs", "macrosntaxs'"
y otras smares. Desde esta perspectva, oracn y dscurso se dferencaban por
sus dmensones respectvas pero eran undades de a msma naturaeza. Incuso
se pretend apcar procedmentos dstrbuconaes a domno de dscurso. Lo
estrctamente dscursvo conssta en os mecansmos formaes que expresaban
as reacones semntcas que se estabecan entre as oracones en e texto,
como os conectvos (a), as repetcones (b) y as referencas a expresones ya
menconadas prevamente (c):
(11) a. Eena sa temprano de su casa. 5in embargo, an no regres.
b. E presdente de trbuna renunc a a causa. La renuncia fue
presentada ante e Trbuna Superor de Iustca de a provnca.
c. Sva se pas e da preparando e nforme. La pobre no pudo termnaro
todava.
Advrtase que as segundas oracones de cada uno de os textos prece-
dentes no podran ncar un dscurso: so pueden ser entenddas en funcn de
contexto precedente. As en (a), a reacn no so consste en a oposcn,
manfestada por e conectvo sno en a omsn de sueto. En (b) e sustantvo
dervado renuncia supone dos argumentos: quen renunca y a o que renunca,
nformacn que so puede recuperarse en a prmera oracn. Asmsmo, en (c)
hay dos expresones que remte a sendos antecedentes que se haan en a
oracn anteror: la pobre y lo. Se trata de dos casos de anfora: a anfora
consste en a remsn a una expresn prevamente ntroducda en a oracn o
en e dscurso. La ampacn de mte oracona ha permtdo estudar estas
reacones nvoucradas en a produccn e nterpretacn de un texto coherente.
Por otra parte, estos fenmenos han contrbudo a reatvzar an ms e
supuesto "sentdo competo" que se atrbua a a oracn.
Una propuesta ms radca en os estudos de dscurso consst en dscutr
a naturaeza comn entre oracn y dscurso y. correatvamente, de as
dscpnas que se ocupaban de cada una. La oracn como undad gramatca es
cuestonada como entdad deazada, muy eana de os enuncados efectvos de
os habantes, ncas entdades emprcas. Se revndca a dscurso l78| como a
undad egtma de anss, aducendo que e habante no se expresa a travs de
56
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
enuncados asados sno medante textos conexos.
Ambas vertentes de anss de dscurso han dervado en nteresantes
desarroos, especamente fecundos para comprender os fenmenos que reba-
san as fronteras oraconaes, a coherenca de un texto y su manfestacn for-
ma, as tpoogas dscursvas, a reacn entre e enguae y a stuacn (en
sentdo ampo), entre otras muchas cuestones.
Sn embargo, a pesar de su ambcoso programa, a ngstca textua no
se ha convertdo en sucednea o superadora de a gramtca. Gramtca y
anss de dscurso no se oponen sno que se compementan. Hay aspectos de
dscurso que dependen de a organzacn de as oracones y eementos de sta
que trascenden os mtes oraconaes. Sn embargo, convene no ovdar que a
oracn (en su acepcn gramatca) y e dscurso son obetos nherentemente
dstntos. So en e marco de a oracn pueden formuarse regas que
dferencen netamente as secuencas ben formadas de as agramatcaes. En e
dscurso, en cambo, se dan reguardades de naturaeza estadstca,
dependentes, por o genera, de factores pragmtcos. La presenca de
mecansmos formaes cohesvos como os que aparecen en (11) no asegura a
coherenca de un dscurso. ste puede ser coherente aun cuando no aparezca
nnguno de esos recursos formaes y, a a nversa, aun cuando se utcen todos
eos, e texto resutante puede resutar ncoherente. Por e contraro, para que
una oracn sea gramatca basta con que se cumpan as regas de a gramtca.
As, por eempo, a concordanca entre sueto y verbo en nmero y persona es
una condcn necesara para que una oracn sea gramatca; s se voa a rega,
ndefectbemente a secuenca estar ma formada.
ElERClTAClON
1. A qu undad, oracn o cusua, corresponden as sguentes caracterstcas?
a. contener una expresn predcatva
b. concur en una pausa
c. estar organzada en consttuyentes nmedatos
d. no estar ncuda en una forma ngstca ms ampa
e. ser a undad de dscurso.
l79|
2. Consdere as sguentes oracones. Cues concden con a cusua? Cues
no?
a. Su padre era espao.
b. La naconadad de su padre
c. Su padre era espao y su madre, taana.
d. La madre, que era taana
e. No era espao.
f. No.
g. Seguro que era espao.
3. En cues de os sguentes eempos corresponde habar de epss?
a. Gracas por tu ayuda.
b. Te agradezco a ayuda que me brndaste.
c. Un nt, ese hombre!
57
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
d. Ayer refresc un poco.
e. Probabemente cuando vueva a trabaar.
f. Manfestacn de estataes en Crdoba.
4. Identfque os recursos formaes extraoraconaes que manfestan a
coherenca de sguente texto:
Boy Casares trao de Londres un curoso pua de hoa tranguar y
empuadura en forma de H; nuestro amgo Chrstopher Dewey, de
Conseo Brtnco, do que taes armas eran de uso comn en e
Indostn. Ese dctamen o aent a menconar que haba trabao en
aque pas.
(Iorge L. Borges, "E Hombre en e umbra" )
5. La anfora es una reacn que se estabece entre un eemento ngstco y su
antecedente. Puede ser oracona (a) o dscursva (b). Reconozca as dferencas
entre una y otra:
a. Federco se mr en e espeo.
b. Federco adora a sus netos. Los eva a pasear, es compra regaos,
pensa constantemente en eos.
En cu de eas es posbe susttur e pronombre anafrco por e ante-
cedente?
l80|
6. De acuerdo con nuestra defncn, toda cusua contene un sueto.
Identfque e sueto en as sguentes cusuas:
a. Los estudantes no se presentaron a examen de Fosofa.
b. Los estudantes no nos presentaremos a examen de Fosofa.
c. No nos presentaremos a examen de Fosofa.
d. Los estudantes dcen que no se presentarn a examen de Fosofa.
. Compare (a) con (b). Ou rasgo fexona comparten y cu no? Sera
gramatca a cusua en que nnguno de os dos rasgos fuera compartdo?
. Cu es e sueto de a cusua ncuda en (d)? Recuerde que, por e
hecho msmo de ser una cusua, debe tener su propo sueto. Tenga en
cuenta que no debe confundrse a nocn gramatca de sueto con a
entdad extrangstca.
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
Las defncones noconaes de oracn pueden haarse en A. ALONSO y P.
HENROUEZ URENA (1938), A. BELLO (1847), S. GIL GAYA (1964), R.A.E. (1973).
Para as crtcas a as defncones tradconaes pueden consutarse L.
BLOOMFIELD (1933); P. H. MATTHEWS (1981), cap. 2 y (1993); R. HUDDLESTON
(1985), cap. 1 y 2.
Revsones sobre e concepto de oracn y de cusua, desde una perspec-
tva generatvsta, en Hernanz y Brucart (1987), cap. 2; GONZALEZ ESCRIBANO
(1991).
Sobre a reacn entre gramtca y dscurso, pueden verse G. RIGAU
58
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(1981) y M. VERLATO (1995). l81|
59
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Vl
LA ESTRUCTURA DE LA CLAUSULA SlMPLE
El suieto y el predicado
En este captuo nos ocuparemos de tpo ms bsco de cusuas: as
cusuas smpes (a), aqueas con un soo predcado verba y que no contenen
subordnadas. Todos sus consttuyentes son sntagmas. No consderaremos,
pues, n as cusuas compeas (b), uno de cuyos consttuyentes es una cusua
subordnada, n as cusuas compuestas (c), que constan de dos o ms
cusuas coordnadas.
(1) a. lMnca no comprend m observacn|.
b. lMnca do lque no comprend m observacn||.
c. llMnca no comprend m observacn| pero lsegu adeante con m
reato||.
Como vmos en e captuo anteror, a entender a cusua como undad
de construccn, se requere que os dos consttuyentes nmedatos, e sueto y e
predcado, compartan as propedades fexonaes de nmero y persona.
1
Ambos
consttuyentes estn reaconados medante a concordanca.
Predicados y argumentos
Semntcamente, toda cusua contene una expresn predcatva y uno o
ms argumentos. Los argumentos son, por o genera, expresones referencaes
l83| que permten dentfcar entdades de mundo extrangstco. E predcado
atrbuye una propedad a un argumento o descrbe a reacn exstente entre os
argumentos.
E predcado determna cuntos y cues argumentos son necesaros. E
grado de un predcado es e nmero de argumentos seecconados:
- predicados cero-dicos: agunos predcados no requeren nngn argu-
mento: Llueve. Amanece. Est fro. Es invierno.
2
- predicados mondicos: admten un soo argumento: toser, trabajar, co-
rrer, morir, llegar.
- predicados didicos: se construyen con dos argumentos: borrar, diluci-
dar, temer.
- predicados tridicos: requeren tres argumentos: dar, decir, prometer,
ordenar.
No so os verbos son predcados: tambn o son os adetvos, os sus-
tantvos y as preposcones, que guamente pueden ser casfcados por sus
grados. Como estas cases de paabras carecen de os rasgos fexvos de con-
1
Adviertase que. si se acepta que toda clausula contiene un suieto. el de la clausula subordinada de (1b) sera un elemento
nulo o tacito que. en una de las interpretaciones. denota la misma entidad que el suieto de la clausula principal: ambos suietos
son correIerenciales.
2
Todos son eiemplos de predicados cero-adicos. Los dos primeros son verbos. El tercero es un adietivo y el cuarto un
sustantivo. Las copulas que aparecen en los dos ultimos son meros expedientes gramaticales que sirven de soporte a los
rasgos Ilexionales.
60
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
cordanca con e sueto y de tempo y modo, requeren un eemento gramatca
que os contenga: os verbos cpua ser o estar.
3
(2) a. Est fro.
b. Es invierno.
(3) a. Enrque es inteligente.
b. Mara es enfermera.
c. Eena est abajo.
(4) a. Marcea es propensa a a depresn.
b. Ernesto es estudiante de Letras.
c. E pz est sobre a mesa.
(5) a. Norma es igual a su ho en atura.
b. E escndao fue una venta de armas a Ecuador.
c. La ventana est entre a bboteca y a cama.
Como vemos, adetvos y sustantvos pueden ser predcados que no seec-
conan nngn tpo de argumento como os de (2). Son predcados mondcos os
adetvos, sustantvos y preposcones (cf. captuo tercero) de (3), mentras que
os de (4) son ddcos. Ms escasos son os predcados trdcos como os de (5).
Los predcados semntcos tenen, pues, una estructura argumental,
formada por os argumentos que seecconan. A su vez, en sta cada argumento
est caracterzado por un determnado papel temtico. Comparemos as
sguentes oracones: l84|
(6) a. Pabto romp e vdro con a pedra.
b. La pedra romp e vdro.
c. E vdro se romp.
d. Pabto teme m reprmenda.
E pape temtco es una undad semntca que ndca cu es a partcpa-
cn de argumento en e estado de cosas descrpto. En (a) Pablito es e agente
pero en (d), en cambo, es e expermentador de un certo estado emotvo. En (a),
por otra parte, aparecen tambn un pacente afectado por a accn, el vidrio, y
un nstrumenta, la piedra. A dferenca de (a), en as oracones sguentes e
sueto es e nstrumenta (b) o e pacente (c). Como vemos, no exste una
correspondenca entre os papees temtcos y as funcones sntctcas. En a
funcn de sueto, hemos reconocdo un agente en (a), un nstrumenta en (b), un
pacente en (c) y un expermentador en (d). En cambo, a funcn de obeto
drecto est ms restrngda: haamos un pacente afectado en (a) y (b) y un
tema en (d). Nunca un agente puede ser obeto drecto.
E predcado es como e gun de una obra: determna cuntos partcpan-
tes se requeren y asgna a cada uno un determnado pape. De a estructura
argumenta depende qu eementos son obgatoros para formar una oracn.
Como se adverte, a reacn entre e xco y a gramtca es muy ntma: en
tma nstanca, a cusua es una proyeccn de predcado semntco; por o
genera, entonces, de verbo.
El suieto
La gramtca tradcona defna e sueto en trmnos semntcos o prag-
3
En algunos casos. como vimos en el capitulo anterior -en el eiemplo (9a)- la copula puede Ialtar cuando el tiempo es el
Presente y el modo es el Indicativo: Muv interesante tu observacion. En estos casos el predicado se ubica por lo general de-
lante del suieto.
61
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
mtcos. Las gramtcas escoares dentfcaban e sueto con e agente: "es e
que reaza a accn". Ya hemos vsto cmo e agente es so uno de os papees
temtcos posbes, aunque e ms caracterstco, que puede aparecer en a
poscn de sueto. Otra defncn muy repetda en nuestra tradcn gramatca
es a sguente:
E sueto es a persona o cosa de a cua decmos ago.
(Esbozo de una nueva gramtica de la lengua espaola, p. 350)
Advrtase que en esta defncn se confunde e pano extrangstco con
e gramatca: e sueto de una oracn no es una entdad (una persona o una
cosa) sno un consttuyente que desempea una funcn sntctca dentro l85| de
a cusua. Por otra parte, aqu se dentfca a sueto con e tema de a oracn,
aqueo de o que se haba. S ben frecuentemente sueto y tema concden -
como en todos os eempos de (6)-, ta concdenca no es forzosa, como vemos
en as sguentes oracones:
(7) a. A Iuan o v anoche en e cne.
b. A Iuan e encantan as papas frtas.
E prmer consttuyente de (7a) y (7b) es e tema (a luan): En ambas se d-
ce ago acerca de esa expresn. Sn embargo, en nnguna de eas es e sueto
(como veremos ms adeante, es obeto drecto en (a) y obeto de nters en (b)).
Vstas estas dfcutades, propondremos una defncn gramatca de su-
eto. Para eo apearemos excusvamente a sus rasgos formaes:
A. En cuanto a la categoria, e sueto es un SN (N"): proyeccones nom-
naes competas, que abarcan no so os SSNN cuyo nceo es un sustantvo
comn sno tambn os nombres propos (8b) y pronombres (8c). Ouedan ex-
cudos, pues, os otros tpos de sntagmas (SA; SV. SP; SAdv). Tambn una
cusua subordnada puede ser sueto (8d):
(8) a. E pomco gobernador de esa provnca es un embustero.
b. Ramn Surez es un embustero.
c. E / se /Aguen / Oun es un embustero?
d. Ouen do eso es un embustero.
B. Desde el punto de vista configuracional, e sueto es e nudo nme-
datamente domnado por O (= SFI) y hermano de predcado (lSN, FL|). Es, por o
tanto, a funcn adscrta a consttuyente externo a SV ya que no forma parte de
ste. Esto sgnfca que todo e predcado -y no so e verbo- se predca de
sueto:
(9) a. Iuan es fantco de a msca rock.
b. Iuan adora a msca rock.
c. Iuan estornud tres veces.
d. Iuan entreg e nforme a profesor.
En cada una de estas oracones, e SN luan -como expresn ngstca y
no como entdad desgnada- es e sueto de cua se predca una determnada
propedad (a) o un estado (b) o una accn (c y d).
C. La marca estructura que permte dentfcar ms caramente a sueto
gramatca es a concordancia con el verbo en os rasgos fexonaes de
nmero l86| y persona. Cuaquer varacn en estas propedades fexonaes
repercutr necesaramente en e verbo:
62
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(10) a. A Iuan se e ocurr una dea.
b. A nosotros se nos ocurr una dea.
c. A Iuan se e ocurreron varas deas.
E prmer consttuyente es e tema de as oracones en (10), pero no su su-
eto, como o demuestra e hecho de que a varar sus propedades fexonaes e
verbo no se atera. En cambo, s se camba e nmero de una idea e verbo
automtcamente covara: es, por o tanto, e sueto gramatca.
La rca fexn de verbo espao hace posbe que e sueto pueda no estar
expreso. As, en 5aliste temprano dentfcamos a sueto, a pesar de no estar
expreso, a partr de as propedades fexonaes de verbo. La categora nua o
tcta, a a que se denomna pro, comparte a nformacn fexona contenda en
e verbo. Por eso, a admtr a omsn de sueto expreso, e espao es una
engua de sueto nuo, a dferenca de ngs o de francs, que requeren
obgatoramente un sueto expreso:
(11) a. pro sa temprano.
b. *pro went out eary.
D. Por otra parte, en enguas como e ngs o e francs e sueto ocupa a
poscn nca de a cusua. En e espao y en otras enguas de sueto nuo
como e taano o e portugus, a posicion del suieto no es fa: puede varar
por razones sntctcas, semntcas, pragmtcas e ncuso rtmcas:
(12) a. Usted afrm eso ayer.
b. Eso o afrm usted ayer.
c. Afrm usted eso ayer.
d. Afrm eso usted ayer.
En e caso de as cusuas que contenen un nco argumento, a poscn
de sueto resuta ms sgnfcatva:
(13) a. Los perros adran.
b. Los nos uegan.
c. Mur e perro.
d. Se produo un atentado. l87|
Cuando e sueto ocupa a poscn nca, se trata de una oracn pred-
catva: (a) y (b) pueden ser respuestas adecuadas a preguntas como Ou hacen
los perros / los nios? En cambo, con e sueto pospuesto tenemos una cusua
presentatva (que responde a una pregunta como Ou ocurri?). Presentan un
evento o ntroducen e sueto en e dscurso.
E. Por tmo, os pronombres personaes estn marcados en caso, que es
a categora morfogca que dferenca, por eempo, a yo (nomnatvo), me
(obeto), m (trmno o caso obcuo). E sueto se reaza en caso nominativo,
que es una marca de a funcn que e SN desempea en a oracn. En e
espao so os pronombres personaes estn marcados en caso (en cambo, en
e atn o en e aemn todos os SSNN estn fexonados en caso):
(14) a. Yo o acabo de ver.
b. me acaba de ver.
c. * Me acabo de ver .
63
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
La agramatcadad de (c) radca en que, s ben a fexn verba ndca que
e sueto tendr os rasgos de prmera persona de snguar, e pronombre que
presenta estos rasgos no est marcado en e caso correspondente -e no-
mnatvo.
Hasta aqu hemos seaado os rasgos formaes que caracterzan a sueto
sntctco -en oposcn a predcado en su conunto-. Pero e trmno suieto es
ambguo. En un segundo sentdo, e sueto puede ser entenddo como un
argumento de predcado. En esta acepcn se opone a os otros argumentos que
desempean as funcones de obeto drecto, obeto ndrecto, etctera.
En agunos modeos gramatcaes -como a gramtca de dependencas-
todos os argumentos se haan a msmo nve: as, un predcado ddco, por
eempo, estabece una reacn entre os dos argumentos smtrcos, e sueto y
e obeto. A pantear que e sueto es e argumento externo de que se predca no
so e verbo sno e predcado en su conunto, estabecemos una asmetra entre
e sueto y os otros compementos que se haan ncudos dentro de SV. Esta
asmetra puede fundamentarse con varos argumentos:
a. So e sueto concuerda con e verbo. Las propedades fexonaes de
verbo transmten una nformacn reatva a sueto y no a as otras dependencas
de predcado.
b. E pape temtco de sueto se asgna composconamente: ser un
agente, por eempo, en echar al marido de la casa, pero no en echarse a perder,
echar races. l88|
c. Los modsmos verbaes estn compuestos por e predcado y sus argu-
mentos nternos, pero no ncuyen a sueto: tomar el toro por las astas, no tener
pelos en la lengua, hacer la vista gorda. Asmsmo, buena parte de as paabras
compuestas constan de un verbo y su obeto pero no ncuyen e sueto:
guardacostas, rompehielos, guardabarreras.
Ahora ben, s hemos dstngudo dos nocones de sueto, debemos ver qu
reacn exste entre ambas: eso supone estabecer s e sueto sntctco sempre
corresponde a un argumento de predcado; en tma nstanca, nos pre-
guntamos s puede haber suetos sntctcos no argumentaes.
Nuestra defncn de cusua, como undad de construccn, en trmnos
de sueto y predcado, so se refere a os consttuyentes sntctcos, no as a sus
correatos semntcos. En caso contraro, quedara refutada por a exstenca
msma de agunos tpos de oracones mpersonaes, as que tenen predcados
cero-dcos, que, como ya hemos vsto, carecen de todo tpo de argumentos.
Comparemos a oracn espaoa, con as correspondentes de ngs y de
francs:
(15) a. ... ueve.
b. It rans.
c. I peut.
La fexn de verbo espao -3ra persona de snguar- se corresponde en
(b) y (c) con un pronombre expetvo, una mera marca de funcn sn contendo
semntco. Podemos suponer que tambn hay un eemento de este tpo en
espao: una categora nua o tcta que comparte a nformacn fexona de
verbo (pro). S adoptamos esta propuesta, no se hace necesaro reformuar
nuestra defncn de cusua. Es apcabe as no so a ngs o a francs sno
tambn a as enguas de sueto nuo como e espao ya que todas as enguas
comparten a exgenca de un sueto -expcto o no. S, en cambo, no se
reconoce a exstenca de esta categora nua, habra que pantear que as
cusuas en espao -pero no en otras enguas- son de dos tpos: as de sueto y
predcado y as que so contenen un SV. Tanto e pronombre expetvo como a
64
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
categora nua que postuamos en (a), cuyas propedades estn determnadas por
a fexn, responden, pues, a a caracterzacn de sueto sntctco pero no a a
de sueto semntco, dado que no se correaconan con un argumento.
Obvamente, ta soucn se extende no so a otros "verbos atmosfrcos"
(refresca, nieva, graniza) o a expresones como hace fro, hace mucho tiempo, es
de noche, est oscuro, sno tambn a a forma tercopersona de verbo haber:
Hay demasiada gente en este lugar. Hubo fiestas: l89|
(16) a. pro Es nverno.
b. pro Hay gente taentosa en esta unversdad.
c. pro Son as doce.
En (16c) vemos que e verbo no mantene a fexn de nmero propa de
estas oracones mpersonaes sno que concuerda con e eemento predcatvo. Lo
msmo ocurre en oracones como pro son mis padres, que es ambgua. E sueto
pro puede ser argumenta (por eempo, s quero dentfcaros a presentaros) o
no argumenta (s, por eempo, mencono a quen acaba de egar): a prmera
nterpretacn admte a reposcn de sueto, pero no, en cambo, a segunda.
Estas cusuas mpersonaes deben dferencarse de otras tambn deno-
mnadas mpersonaes (de tercera persona de pura) como:
(17) a. pro Te buscan.
b. pro Acaban de amarte.
Tambn estas oracones son ambguas: e sueto tcto puede correspon-
der a una entdad defnda -ellos- o ben a una entdad no determnada (mentras
que en a prmera nterpretacn e nmero pura se corresponde con un
referente pura, en a segunda e pura es una mera marca de ndefncn, ya
que puede referrse a un nco ndvduo). Como vemos, en esta segunda n-
terpretacn se trata de un sueto argumenta, so que ndefndo. A este tpo de
pro se o denomna pro arbitrario.
Por tmo, consderemos e pape temtco que e corresponde a sueto
sntctco en cusuas que contenen verbos mondcos. Recordemos a dfe-
renca ya observada en (13):
(18) a. E perro adr toda a noche.
b. Ayer mur e perro.
Tanto en (a) como en (b) e SN el perro rene todos os rasgos defntoros
de sueto sntctco. Sn embargo, exsten dferencas entre ambas cusuas: (a)
denota una accn reazada por un agente (el perro), mentras que (b), ms que
predcar una accn de sueto, ndca que suced ago. Es una cusua
presentatva, como o son tambn as sguentes:
(19) a. Cay e ten.
b. Baaron as tasas de nters.
c. Leg una encomenda.
d. Se romp e vaso. l90|
En eas se presenta un evento (a y b), se ntroduce una entdad en e ds-
curso (c) o se seaa que una entdad ha sufrdo un cambo (d). En nngn caso e
sueto sntctco de estas oracones corresponde a un agente, como e que
aparece con otros verbos ntranstvos como e de (18a) y os de as sguentes
oracones:
65
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(20) a. Iuan trabaa.
b. Pedro sonre.
Varos comportamentos gramatcaes se corresponden con esta dferenca
de pape temtco de sueto sntctco que opone as cusuas de (18b) y (19)
aas de (18a) y (20):
a. Mentras que en as oracones de (20) a poscn norma (no marcada)
de sueto es preverba, en as de (19) suee r pospuesto, poscn tpca de
obeto drecto.
b. E sueto tpco es un SN, es decr una proyeccn mxma. Sn embargo,
a dferenca de os de (20), con os verbos de (19) son frecuentes os suetos sn
determnante:
(21) a. Cay pedra. / Legaron buenas notcas. / Mureron perros. / Fata caf.
b. *Perro adra. / *Obrero trabaa. / *Nos sonren.
Tambn sta es una concdenca con os obetos: Difundieron noticias.
8eb caf, Veo perros.
c. Los verbos transtvos cuentan con partcpos pasvos, que pueden fun-
conar como modfcadores de sustantvo: difundir las noticias / las noticias
difundidas. Esto no ocurre con os verbos ntranstvos de (20) pero, sgnf-
catvamente, s con muchos de os de (19):
(22) a. as notcas dfunddas / e caf bebdo
b. e perro muerto / a pedra cada / as notcas recn egadas
c. *e hombre trabaado / *e perro adrado
Nuevamente este comportamento es compartdo por e obeto drecto de
os verbos transtvos y por os suetos de os verbos de (19). Los de (20), una vez
ms, dferen.
4
Todos estos datos
5
nos permten reconocer dos tpos de verbos ntranst-
vos: os ntranstvos propamente dchos o inergativos, en os que e sueto
sntctco concde con e semntco (trabajar, sonrer, bostezar) y este segundo
l91| grupo, os inacusativos o semideponentes
6
en que e sueto sntctco
comparte agunas caracterstcas con e O.D.
Con os verbos nacusatvos surge, pues, un desacuerdo entre as dos no-
cones de sueto: a sntctca y a semntca. E sueto sntctco corresponde
semntcamente a pape temtco de pacente, tpco de obeto drecto. Estos
verbos carecen de verdadero sueto semntco, por o que corresponde tambn
4
Asimismo. los participios transitivos y los de (19) -pero no los de (20)- pueden Iormar clausulas denominadas absolutas
(que carecen de verbos Ilexionados):
i. DiIundidas las noticias. renacio la calma.
ii. Muerto el perro. se acabo la rabia.
iii. *Trabaiado el hombre.
5
Pueden mencionarse tambien otros comportamientos como los siguientes: los verbos transitivos y estos verbos se asemeian
tambien por el hecho de que ambos admiten. como O.D. y como suieto respectivamente. un sintagma partitivo como de todo.
Comio de todo. Nos paso de todo. No encontramos construcciones similares con los verbos intransitivos como trabaiar.
sonreir. Por otra parte. en lenguas como el italiano y el Irances. el perIecto compuesto de estos verbos selecciona el auxiliar
ser y no haber (e morto. il est mort). Si bien el espaol actual ya no presenta esta diIerencia (que si existia tambien en el
espaol medieval). persisten en algunos casos restos de esta diIerenciacion (Sov nacido en Santa Fe).
6
Esta es la denominacion que daba Andres Bello a los participios de estos verbos. Los verbos deponentes del latin tenian
Iorma pasiva y signiIicacion activa. Distinguimos dos tipos de verbos inacusativos: los intransitivos (caer. morir. nacer. lic-
uar. faltar. sobrar) y aquellos que son neutros en cuanto a la transitividad. los ergativos. Estos pueden ser tanto transitivos
como intransitivos (no pronominales baiar. aumentar. meiorar. empeorar y pronominales romperse. fundirse. congelarse.
enfriarse. ensuciarse).
66
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
aqu postuar un sueto expetvo:
(23) a. pro Cay e ten.
b. pro Baaron as tasas de nters.
c. pro Leg una encomenda.
d. pro Se romp e vaso.
Como vemos, no hay una correspondenca tota entre os crteros formaes
que defnen a sueto sntctco y e crtero semntco, que concerne a carcter
argumenta y a pape temtco. Es necesaro, pues, dstngur as dos nocones
de sueto. Nos atendremos a a caracterzacn sntctca de sueto, entendendo
que, s ben, normamente, es tambn un argumento de predcado, no
necesaramente ocurre esto y, adems, que puede corresponder a dstntos
papees temtcos.
El predicado
S ben os predcados semntcos pueden pertenecer a dstntas
categoras, e nceo de predcado sntctco es e verbo. Y o es por contener os
rasgos fexvos: os de concordanca con e sueto y os de tempo y modo que
caracterzan a toda a cusua. Como os predcados semntcos no verbaes
carecen de taes propedades fexonaes, requeren a presenca de un verbo
cpua (ser / estar). La cpua puede fatar so excepconamente -cuando e
tempo y e modo sean os no marcados (presente de ndcatvo):
(24) a. Un prepotente, ese mtar.
b. Lstma que no haya vendo.
Las de (24) son cusuas predcatvas no copuatvas: contenen un sueto
y un predcado nomna. La bpartcn est marcada por e orden respectvo y/o
por una pausa. En ambas e sueto est pospuesto: un SN en (a) y una cusua
en (b). l92|
En os predcados verbaes, e verbo cumpe a funcn de predcador, fun-
cn que, por otra parte, so puede ser desempeada por e verbo. E verbo es e
nceo de predcado y, en tma nstanca, e nceo tmo de a cusua
porque, adems de contener os rasgos fexvos, determna e nmero y e tpo de
os compementos de a cusua, ncuyendo a sueto. En e prxmo captuo
estudaremos a estructura de sntagma verba.
ElERClTAClON
1. Las sguentes oracones contenen excepcones -agunas so aparentes- a as
propedades formaes de sueto sntctco. Examne cada una y vea s a
excepcn es so aparente. En caso de que no o sea, determne qu rega
nfrnge y coneture a qu puede deberse a excepcn. Probabemente e
convenga revsar as regas de concordanca entre sueto y verbo (Esbozo..., 3.6):
a. Hasta Pedro o saba.
b. Los argentnos sempre nos queamos.
c. Los gordos sueen ser smptcos.
67
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
d. Lo haremos entre vos y yo.
e. La mayor parte de os estudantes no assteron.
f. La entrada y sada de avones ha sdo suspendda.
g. Hoy es m cumpeaos.
h. M suedo son m pesos.
. La hora, e tempo, a soedad, a voz y a destreza de que cantaba caus
admracn,
. Huberon festas.
2. Reconozca e sueto sntctco en as sguentes oracones. Compare cada par e
dentfque as smtudes y dferencas:
a. Esos chcos me moestaron con sus grtos,
a. Los grtos de esos chcos me moestaron.
b. Iuan respeta a os profesores.
b. Iuan, respeta a os profesores.
c. Entra fro por a ventana.
c. Entr e profesor.
d. Tengo un Renaut 19. l93|
d'. E Renaut 19 me pertenece.
e. Iuan e compr e Renaut 19 a Pedro.
e. Pedro e vend e Renaut 19 a Iuan.
f. Iuan e aqua e departamento a Pedro
f. Pedro e aqua e departamento a Iuan.
g. Iuan saud a Mara.
g'. Mara fue saudada por Iuan.
h. Oun do semeante cosa?
h'. Oun es?
3. Casfque os sguentes predcados semntcos por su grado: estropear,
mejorar, enviudar, mentir, caber, jurar, insultar, comunicar, servir. Para agunos
deber contempar ms de una posbdad.
4. En cues de os sguentes casos e sueto sntctco se corresponde con un
sueto semntco? Casfque os suetos tctos segn sean o no argumentaes:
a. Anuncaron uva para e domngo.
b. Ya oscurec.
c. Nade do a verdad.
d. Es un geno.
e. Es Pedro.
f. Amanecmos en Crdoba.
5. Casfque os verbos que aparecen en as sguentes oracones en a.
transtvos, b. nergatvos o c. nacusatvos:
a. Iuan arranc as hoas de bro.
b. Cayeron as hoas de rbo.
c. Iuan recorr toda a chacra.
d. Pabo pase por a chacra.
68
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
e. Ya herve e agua.
f. E chacarero engord a ganado.
g. Mara engord durante e verano.
h. Iess resuct e domngo de Pascua.
. Pabo nad durante dos horas. l94|
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
En R.A.E. (1973), os prrafos 3.1., 3.5.6., 3.5.7 y 3.6. estn dedcados a a
defncn de sueto y temas conexos. Sobre os suetos tctos, vase I. BOSOUE.
Sobre a reacn entre semntca y gramtca, puede consutarse H.
HURDFORD y B. HEASLEY (1988), captuos 4, 5, 6 y 20.
Para profundzar en as nocones de a teora temtca, vase L.
HAEGEMAN (1990), cap. 1; L. GRACIA (1989): E. WILLIAMS (1995) "Theta Theory"
en Webehuth (ed.). l95|
69
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Vll
FUNClONES SlNTACTlCAS EN EL SlNTAGMA VERBAL
Complementos y circunstanciales
Como hemos vsto en e captuo anteror, e predcado semntco seec-
cona uno o ms argumentos que consttuyen su estructura argumenta. Entre
estos argumentos, agunos son seecconados drectamente por e predcado -os
argumentos nternos-
1
mentras que e argumento externo -e sueto- es
seecconado por e predcado en su conunto. Los argumentos nternos se rea-
zan como compementos dentro de SV, e predcado sntctco. Pero e pre-
dcado no est formado so por e verbo y os compementos seecconados.
Puede ncur tambn modfcadores que no son seecconados por e verbo. Son
os crcunstancaes, que se ntegran a nve de V. En una oracn como
(1) Revs atentamente a carta con a upa varas veces en m casa esta
tarde.
revisar es un predcado ddco. Seeccona dos argumentos, un argumento
externo -e agente, aqu tcto- y un argumento nterno, e obeto drecto, la
carta. En cambo, atentamente, con la lupa, varias veces, en mi casa y esta tarde
son crcunstancaes: pueden omtrse y a oracn resutante segur sendo
gramatca:
(2) Revs a carta. l97|
Podemos estabecer agunas dferencas entre os compementos y os cr-
cunstancaes o aduntos:
1. Desde e punto de vsta semntco, mentras que os crcunstancaes se-
aan crcunstancas (tempo, frecuenca, ugar, modo, cantdad, nstrumento,
compaa, causa, fn) que precsan e acontecmento denotado, os compe-
mentos fundamentamente corresponden a os partcpantes de acontecmento
(os argumentos).
2. Los verbos so pueden casfcarse a partr de sus compementos, no de
sus crcunstancaes. Un verbo ser transtvo s exge a presenca de un obeto
drecto. En cambo, no hay una case especa de verbos segn vayan o no
acompaados, por eempo, por crcunstancaes temporaes o ocatvos.
3. Generamente os crcunstancaes se dferencan de os compementos
por su carcter omsbe. Sn embargo, esta caracterstca no puede ser tomada
como un crtero apcabe rrestrctamente. S ben es certo que todos os
crcunstancaes son omsbes, no es certo, en cambo, que todos os compe-
mentos sean obgatoros. Un buen nmero de verbos transtvos puede pres-
cndr de su obeto:
(3) a. Le a novea durante e vae.
b. Le durante e vae.
1
En realidad. si el predicado selecciona mas de un argumento. por lo general. uno de ellos es seleccionado directamente y el
otro mediante una preposicion.
70
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Ms aun, agunos verbos camban su sgnfcado segn tengan o no un
compemento, comportamento que no va asocado a os crcunstancaes:
c. E Decano nombr a Iuan. (= hzo mencn)
d. E Decano nombr a Iuan secretaro. (= o desgn en un cargo)
4. E verbo y sus compementos pueden ser susttudos por e proverbo
hacerlo, que, en cambo, no ncuye a os crcunstancaes:
(4) a. Ayer revs a carta en m casa y hoy o hce en a ofcna.
b. *Ayer revs a carta en m casa y o hce e otro documento.
5. Los crcunstancaes pueden ocupar dstntas poscones en a cusua:
a bertad en e orden de os compementos est ms restrngda:
(5) a. Esta tarde en m casa revs atentamente a carta con a upa.
b. ?? La carta revs atentamente... l98|
La anteposcn de obeto en (5b) es gramatca cuando va acompaada
por un acento enftco; en caso contraro, requere a dupcacn medante e
ctco acusatvo (La carta la revis atentamente...). En cambo, a poscn de os
crcunstancaes est menos acotada.
6. Los compementos no pueden aadrse a verbos que no os
subcategorzan; en cambo, no hay restrccones en a ocurrenca de a mayor
parte de os crcunstancaes (fuera de su compatbdad semntca).
(6) a. Lusa trabaa con a computadora durante toda a semana por as
maanas en e Mnstero con Pedro.
b. *Lusa trabaa a computadora.
7. Normamente, os crcunstancaes son sntagmas preposconaes y ad-
verbaes. So pueden ser sntagmas nomnaes agunos temporaes: El lunes
habl con la psicloga, de duracn, Habl varias horas o de frecuenca, Habl
varias veces.
8. Mentras que os compementos pueden ser caracterzados medante
dstntos tpos de reacones sntagmtcas y paradgmtcas (concordanca,
orden, pronomnazacn, pasvzacn, marcas de funcn), os crcunstancaes
estn menos marcados.
A pesar de estas dvergencas entre os compementos y os aduntos, a
dstncn no sempre es neta. En muchos casos, como veremos, resuta bastante
dfcutoso determnar e carcter de compemento o adunto de un eemento
dependente.
Operaciones para el reconocimiento de los complementos
Caracterzaremos os compementos a partr de certas operacones que
permten poner de manfesto as reacones que mantenen con e verbo (o ben
con e verbo y otros consttuyentes). Son stas:
1. Pronominalizacion: Agunos compementos pueden ser susttudos o
dupcados por pronombres personaes. Sabemos que en espao stos se
fexonan en caso, a dferenca de os sntagmas nomnaes que carecen de mar-
cas morfogcas casuaes. Los casos de os pronombres personaes son cuatro: e
71
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
caso nomnatvo o sueto, e caso trmno o preposcona, e caso acusatvo y e
datvo. Estos tmos so se dferencan en e pronombre de 3ra persona,
snguar y pura no refexvo: lo, la, los, las son acusatvos y le, les (con e
aomorfo se cuando precede a un pronombre en caso acusatvo: se lo dije). l99|
En as otras personas y en e refexvo de tercera persona, acusatvo y datvo
concden, por o que me, te, se, nos y os pueden desgnarse caso obetvo. E
acusatvo es e caso que corresponde a obeto drecto pronomna
2
(lo he visto):
e datvo funcona tpcamente como obeto ndrecto (le dije eso). Por otra parte,
e sstema pronomna espao cuenta tambn con un pronombre nvarabe lo,
que susttuye a un predcatvo subetvo obgatoro -es decr, e que se da con
verbos copuatvos (5omos muy tenaces y lo somos a pesar de las dificultades).
A ofrecer una dstncn morfogca correspondente a as funcones sntctcas,
os pronombres de tercera persona consttuyen marcas estructuraes muy tes
para dentfcaras.
2. Pasivizacion: Las oracones pasvas son construccones que reducen a
estructura argumenta de predcado semntco a emnar e argumento externo
o degradaro como SP omsbe (e compemento agente). Por otra parte, e sueto
de a pasva corresponde a obeto drecto de a actva. Estos cambos van
acompaados por una morfooga partcuar. E verbo es susttudo por su
partcpo preceddo por e verbo ser, que forman una perfrass o frase verba.
Las reacones entre una oracn actva y su correspondente pasva pueden
representarse de sguente modo:
(7) sueto l
sv
verbo + obeto drecto|
Los palestinos secuestraron a un funcionario israel
l
sv
ser + partcpo + sueto| lcompemento agente|
Fue secuestrado un funcionario israel por los palestinos.
E sueto puede aparecer tambn antepuesto a verbo (Un funcionario
israel fue asesinado por los palestinos). Como vemos, entre a actva y a pasva
medan, adems de as dferencas funconaes representadas en (7), una sere de
cambos: orden de os consttuyentes, emnacn de marcas de funcn -a de
obeto drecto- y aparcn de otras -por y ser. ste no es e nco tpo de pasva
-n e ms frecuente- que admte e espao -ms adeante estudaremos a
pasva pronomna (5e revis atentamente la carta).
3. Conmutacion: Otras operacones usuaes dependen de tpo de
reacn exstente entre e compemento y otro consttuyente de a cusua.
Como veremos, os predcatvos concuerdan, por o genera, con e sueto o con e
obeto drecto -segn sea subetvo u obetvo, respectvamente-, de manera que
un cambo en as propedades fexonaes de stos repercutr en as de os
predcatvos. l100| Otros compementos, os de rgmen, estn encabezados por
una preposcn regda por e verbo, de manera que a susttura por otra se
2
En areas no leistas como casi todas las del espaol de America; en cambio. buena parte de Espaa es leista: el obieto directo
masculino singular. reIerido a entes animados. se realiza mediante el dativo le.
72
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
resentr a gramatcadad de a cusua. Por otra parte, s ben e orden, como
ya hemos vsto, es bastante fexbe en espao, hay compementos que, a cam-
bar de orden, exgen a pronomnazacn (b) o ben una entonacn enftca (c):
(8) a. E abogado defend encarnzadamente a os amotnados.
b. A os amotnados e abogado os defend encarnzadamente.
c. A LOS AMOTINADOS defend encarnzadamente e abogado.
Las dferencas entre estas tres oracones estn reaconadas con e vaor
dscursvo respectvo, como se ver ms detendamente en e captuo vente: (a)
es neutra ya que nnguno de sus consttuyentes est marcado, en (b) se supone
que los amotinados ya es nformacn conocda en e contexto prevo o en a
stuacn (est tematzado), en (c) se focaza e consttuyente que recbe a
entonacn enftca con sentdo contrastvo (est focazado): A LO5
AMOTlNADO5 defendi encarnizadamente el abogado, no a sus clientes.
La transitividad
Mentras que toda cusua tene sueto, so agunas tenen obeto. Las
cusuas que contenen un obeto drecto se denomnan transitivas; as que
carecen de obeto drecto son as intransitivas. Tradconamente tambn se
casfca a os verbos en transtvos e ntranstvos. Sn embargo, a separacn
entre verbos transtvos e ntranstvos no es neta. S ben hay verbos que no
pueden prescndr de su obeto, como obtener, difundir o reconocer, otros con-
sderados transtvos s pueden hacero. De msmo modo, mentras que agunos
verbos son sempre ntranstvos como ir o crecer, otros, normamente n-
transtvos, admten a presenca de un obeto. Por eso muchos gramtcos
pantean que, en ugar de verbos transtvos e ntranstvos, corresponde habar
de empeos transtvos o ntranstvos de os verbos. Habra, pues, grados de
transtvdad. Veamos esos casos ntermedos:
a. La ausenca de obeto depende a veces de factores stuaconaes o ds-
cursvos. Por eempo, con os mperatvos se suee omtr e obeto porque a
stuacn permte dentfcar a entdad audda: Cerr un poquito|. No abras.
Aunque verbos como saber o creer son normamente transtvos, pueden em-
pearse sn obeto, por eempo, en respuestas eptcas: l101|
(9) a. -Iuan egar esta tarde.
-No saba.
b. -Fueron todos a a manfestacn?
-No creo.
b. Agunos verbos admten a ausenca de obeto, sn que ste pueda ser
dentfcado por factores stuaconaes o dscursvos:
(10) a. La mucama estuvo avando todas as cortnas.
b. La mucama estuvo avando.
La ausenca de obeto en casos como stos no supone que e obeto drec-
to no sea un argumento de predcado; so mpca su carcter ndefndo. As, en
verbos como comer, fumar, beber, leer, escribir, dibujar, lavar sempre se supone
a exstenca de ago -un pacente- con caracterstcas ben restrngdas por e
verbo msmo. La ausenca de obeto drecto tene repercusones semntcas
(especfcamente aspectuaes, como veremos en e captuo trece). Mentras que
73
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
luan ley una novela desgna una accn acabada, que cumna en e momento
en que a accn de eer termna, debemos nterpretar luan lee como una
actvdad sn un mte tempora.
Asmsmo, e predcado puede nterpretarse como una accn habtua rea-
zada por e sueto. S decmos de aguen que escrbe, seguramente nos refe-
rremos a aguen que o hace habtuamente, ncuso profesonamente, y no a
quen aguna vez escrb una carta.
A veces e sgnfcado de verbo se especaza cuando fata e obeto.
Mentras que beber puede tener varos obetos agua, leche, gaseosas, cuando
aparece sn obeto, beber queda restrngdo a consumo de bebdas acohcas.
Entendemos que en todos estos casos se mantene a transtvdad de predcado
aunque e obeto est mpcto.
Con otros verbos a ausenca de obeto da ugar a una nterpretacn ge-
nrca: entendemos un obeto humano, no especfco en El calor agobia, Esta
bebida refresca, La msica clsica tranquiliza suponen un obeto como "a a
gente".
c. En otros casos no hay que sobreentender nngn obeto. Se trata de ora-
cones que denotan a capacdad, habdad o dsposcn de sueto:
(11) a. Despus de a operacn, m madre ve perfectamente.
b. M ho ya ee sn dfcutad.
c. Este perro no muerde. l102|
d. Como hemos vsto en e captuo anteror, hay verbos que son neutros
en cuanto a a transtvdad: mejorar, empeorar, resucitar, hervir, aumentar,
disminuir, engordar. Todos eos tenen una forma transtva y otra ntranstva:
(12) a. E banco ba as tasas de nters.
b. Baaron as tasas de nters.
c. La egada de os efectvos recrudec a crss hatana.
d. Recrudec a crss hatana.
Mentras que en e caso anteror -b- e sueto mantena su pape temtco
de agente en ambas formas, aqu e sueto de as formas ntranstvas se co-
rresponde con e obeto de as transtvas. Las oracones transtvas tenen un
sgnfcado causatvo (hacer, causar + infinitivo): en as ntranstvas se pre-
senta un proceso sn ndcar a causa que o provoca. Las formas ntranstvas
consttuyen uno de os tpos de verbos nacusatvos.
e. Tambn ocurre e caso nverso: verbos nherentemente ntranstvos
van acompaados de un obeto -por o genera, de a msma base xca, por o
que se denomna obeto nterno o cognado:
(13) a. Vv una vda pacentera.
b. So un sueo espantoso.
c. Lor grmas de sangre.
E obeto por s msmo no aporta nnguna nformacn. E eemento ver-
daderamente nformatvo es e modfcador, por o que, semntcamente, e
obeto aporta una nformacn smar a a de un crcunstanca de manera (Vivi
placenteramente)
Como vemos, a dstncn entre verbos transtvos e ntranstvos no es ne-
ta sno gradua. En ambos extremos haamos verbos caramente transtvos e
ntranstvos, y en e centro todos os casos ntermedos que hemos consgnado.
74
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
El obieto directo
La gramtca tradcona defna e obeto drecto como "e vocabo que
precsa a sgnfcacn de verbo transtvo, y denota a a vez e obeto (persona,
anma o cosa) en que recae drectamente a accn expresada por aqu. Se
ama drecto porque en se cumpe y termna a accn de verbo, y ambos
forman una undad sntctca verbo + obeto drecto" (Esbozo..., p. 371). l103|
En esta defncn, se dentfca a obeto drecto por e pape temtco de pa-
cente afectado. En readad, ste es uno de os papees temtcos que puede
correspondere, e ms tpco. E obeto drecto puede ser tambn un obeto
creado por a accn de verbo (obeto efectuado: Mara pint un cuadro), que no
tene, pues, exstenca preva (como e pacente u obeto afectado: Mara pint la
pared) o ben un estmuo gado a una percepcn o a un estado pscogco
(Luisa oy el disparo, Manuel adora la msica rock). En cambo, e obeto drecto
nunca puede ser un agente. Como son varos os papees temtcos que pueden
correspondere, convene, una vez ms, atenernos a os crteros de orden forma.
Como e sueto, e obeto drecto se puede defnr a partr de dstntos
rasgos:
a. Configuracionalmente, e O.D. es e SN domnado por e nudo SV
(lSN, SV|).
b. Desde el punto de vista categorial, como e sueto, e O.D. es un SN
o una cusua:
(14) a. Yo tema a egada de Iun.
b. Yo tema
(
que Iun egara.
c. En determinadas condiciones el SN puede ir precedido por a: una
mera marca de funcn carente de todo sgnfcado xco. Aparece cuando e
nceo de SN es un sustantvo que desgna a una persona -o a una entdad
personazada- y e SN es especfco (desgna a una entdad partcuar, aunque
puede ser defndo o no):
(15) a. Necesto a m secretaro / a m perro.
b. Necesto a un secretaro.
c. Necesto (un) secretaro.
En (a) se aude a una entdad determnada, exstente o rea, o msmo que
en (b), aunque en ste no se precsa a qu ndvduo partcuar se refere. En
cambo, en (c) no se aude a un ndvduo especfco ("un secretaro cuaquera").
d. El O.D. puede ser sustituido por un clitico acusativo: lo, la, los,
las. Esta posbdad de pronomnazacn proporcona un crtero confabe para
reconocer a O.D:
(17) a. -Leste a tma novea de Vargas Losa? - S, a e.
b. -Conoces a m amgo Caros?
-No, no o conozco. l104|
Adems de susttur e O.D., e ctco puede dupcaro; en e espao
ropatense ncuso con obetos no personaes:
(18) a. Lo conoces a m amgo Caros?
b. A bro me o devovste ayer.
75
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
De todos modos, hay que puntuazar que e ctco es un pronombre def-
ndo y, como ta, so susttuye a obetos drectos que denoten entdades
referencaes. Cuando e O.D. no cumpe con este requsto, a susttucn no es
posbe:
(19) a. -Comes carne?
-No, no como / # No, no a como.
3
b. -Ana no come nada. / # Ana no o come.
Cuando e O.D. no va encabezado por determnante, no hace referenca a
una entdad partcuar sno que desgna un tpo: Colecciona estampillas, cra
vacas, tiene auto, usa sombrero. E O.D., desprovsto de vaor referenca, forma
con e verbo una undad compea: tener coche es equvaente a "ser propetaro
de un automotor", una propedad que se atrbuye a aguen, sn que suponga a
referenca a un obeto determnado.
d. El O.D. pasa a ser suieto de la voz pasiva:
(20) a. La egada de Iun era temda por todos.
b. La habtacn an no fue ordenada.
c. E bro no me fue devueto.
De todos modos, a prueba de a pasva est fuertemente condconada por
factores xcos (a case semntca de verbo) y por factores gramatcaes (e
tempo y e aspecto de verbo):
(21) a. * Tres hos son tendos por m.
b. * Secretaro es necestado por m.
c. ?? E coche es comprado por Iuan.
Los verbos de estado, como tener o necesitar, son reacos a a pasva.
Asmsmo, s ben comprar denota un acontecmento momentneo, no se usa en
pasva en presente o mperfecto.
E obeto drecto parece reunr, pues, todas as caracterstcas que defnen
l105| a os compementos en contraposcn a os aduntos. Sn embargo, hay
casos perfrcos que no responden totamente a os rasgos enumerados. Son
stos:
1. Verbos como medir, pesar, durar, costar, valer requeren a presenca de
un compemento de medda:
(22) a. Iuan pesa 90 kg.
b. La conferenca dur dos horas.
Advrtase a dferenca entre estos casos y otros verdaderamente transt-
vos como
(23) a. Iuan pes as manzanas.
b. Mara pas dos horas esperndote.
Las cusuas que contenen compementos de medda no admten
pasvzacn (*90 kg son pesados por luan) e ncuso a pronomnazacn se da
so en condcones bastante restrngdas, como, por eempo, respuestas en-
3
El signo graIico # indica que. si bien la oracion es gramatical. no corresponde a la construccion que se ilustra; en nuestro
caso. el clitico no es un sustituto de los respectivos obietos directos.
76
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
ftcas (luan pesa 90 kg? 5 que los pesa). Ms an, estos compementos
pueden ser susttudos por un adverbo (luan pesa muchsimo, La conferencia
dur demasiado) y para a nterrogacn se usa un adverbo, y no un pronombre
nterrogatvo (Cunto pesa luan? y no e que corresponde a O.D. Ou pesa
luan?). Sn embargo, e hecho de que sea un consttuyente seecconado por
estos verbos o dferenca de casos como:
(24) a. Iuan conduo unos cuantos kmetros.
b. Mara hab dos horas segudas.
en as que haamos un crcunstanca (no requerdo por e verbo y omsbe). Por
esto consderaremos a os compementos de medda como O. D. perfrcos.
2. Expresones como dar asco, dar (las) gracias, darse un bao, hacer
mencin, echar una mirada, tomar nota, prestar atencin son equvaentes a
verbos como asquear, agradecer, baarse, mencionar, mirar, (a) notar, atender.
Estn formadas por un "verbo soporte", que prctcamente carece de sgnfcado
xco y que srve como apoyo de a fexn verba, y un sustantvo, e
compemento, que corresponde a predcado semntco. S ben este sustantvo
tene agunas de as caracterstcas de O.D., carece de as ms reevantes -
ntese que no puede ser sueto de a pasva (*asco me es dado) n admte a
pronomnazacn (*me lo dio) y, desde e punto de vsta semntco, no denota
una entdad ndependente. Toda a construccn funcona como una undad
xca compea. l106|
3. Asmsmo, os obetos nternos resutan anmaos ya que tampoco
pueden ser pasvzados n pronomnazados (*Una vida placentera fue vivida por
luan. *luan la vivi). Recurdese que estos obetos no tenen referenca
ndependente sno que funconan, fundamentamente, como soporte de os
modfcadores. Ocurre precsamente o contraro que en e caso de os verbos
soporte, en que e obeto es e predcado semntco de a cusua.
El dativo
Mentras que e ctco acusatvo lo (la, los, las) susttuye o dupca e ob-
eto drecto, e datvo le (les), en cambo, cumpe funcones ms varadas, que es
necesaro dstngur. La presenca de un datvo, por o tanto, no ser un crtero
sufcente para asgnar una funcn sntctca determnada:
1. E obieto indirecto va sempre encabezado por a preposcn a. So
se presenta con verbos dtranstvos, es decr, predcados trdcos cuyo segundo
argumento corresponde a un obeto drecto:
1) verbos que denotan una transferenca: dar, ofrecer, regalar, devolver,
traer, comprar, vender:
2) verbos de comuncacn y de actos de haba: decir, comunicar, prome-
ter, indicar, sealar:
3) verbos de nfuenca: ordenar, aconsejar, pedir, etctera. Suponen,
pues, a presenca de un obeto drecto. Cuando ste ya est pronomnazado, se
presenta a varante aomrfca se:
(25) a. Iuan vend e bro a Mara.
b. Iuan e vend e bro a Mara.
c. Iuan se o vend.
77
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
E obeto ndrecto (O.I.) no sufre cambo a pasvzarse a oracn:
d. E bro e fue venddo a Mara (por Iuan).
S ben normamente a O.I. e corresponde e pape temtco de receptor o
meta, tambn puede ser e orgen (Mara le compr el libro a luan) e ncuso, en
e caso de as expresones con verbo soporte, e pacente:
(26) a. Pedro oe e bro (o oe).
b. Pedro e ech una oeada a bro.
l107|
La presenca smutnea de O.D. y O.I. pantea una mportante dfcutad
en e anss en consttuyentes nmedatos. Como seaamos en e captuo
tercero, segmentamos os consttuyentes medante cortes bnaros. Por otra
parte, en e captuo cuarto, hemos vsto que a teora de a X con barra prev
que e nve ms bao, e correspondente a nceo xco, no es recursvo. Como
os verbos dtranstvos seecconan dos argumentos, nos enfrentamos a dema
de o ben nfrngr a partcn bnara o ben ubcar e O.I. -y agunos otros
compementos que veremos ms adeante- en a poscn de adunto. S ben se
han propuesto soucones para resover ta dfcutad, se trata de expedentes
dfcmente comprensbes para e nve bsco de esta exposcn. A tener que
eegr entre as dos opcones de dema, prefermos sacrfcar e prncpo
metodogco para no ncurrr en una representacn que contradga a
nformacn xca y gramatca. Por o tanto, reaaremos en este caso e
requsto de corte bnaro permtendo que a nve de compementos e V pueda
dvdrse en tres ramas.
2. E dativo de interes: Aparece, por o genera, encabezando cusuas
de predcados nacusatvos, que presentan normamente e sueto pospuesto.
Agunos de estos verbos son convenir, importar, corresponder, urgir, bastar,
sobrar, faltar, alcanzar, gustar, preocupar, etctera. Ya hemos seaado que con
os verbos nacusatvos, e sueto presenta varas caracterstcas que o acercan
a obeto drecto). Desde este punto de vsta, pues, este caso podra subsumrse
en e de obeto ndrecto ya que se cumpra a condcn de a coocurrenca con
un obeto drecto. Este datvo nca, marcado por e rasgo l+HUM|, puede
nterpretarse como e eemento de que se predca e resto de a cusua:
(27) a. A Iuan e apasona a msca csca.
b. A Mara e fatan dos materas para recbrse.
c. A esa seora e corresponde e asento.
3. E benefactivo: Se confunde a menudo con e obeto ndrecto. De
hecho, as gramtcas tradconaes ndcaban que e obeto ndrecto poda r
encabezado por as preposcones a o para, propa de os benefactvos. Un
comportamento en que ambos concden es a pronomnazacn por un datvo:
(28) a. Mara te un chaeco para su neto.
b. Mara e te un chaeco a su neto.
c. *Mara e te un chaeco para su neto.
l108|
Como vemos, e datvo puede coaparecer con a pero no con para. Otro
factor que puede ncdr en a confusn entre ambas funcones es a ambgedad
78
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
que se detecta con os verbos dtranstvos.
(29) a. Mara e trao e bro.
b. Mara e trao e bro a Pedro.
c. Mara trao e bro para Iuan.
d. Mara e trao e bro a Pedro para Iuan.
E datvo de (a) puede corresponder a un obeto ndrecto (b) o a un
benefactvo (c). E hecho de que ambos dependentes puedan aparecer untos en
una msma cusua demuestra que se trata de funcones dstntas. Mentras que
os obetos ndrectos son seecconados por os verbos dtranstvos, os
benefactvos tenen mayor bertad de ocurrenca -prctcamente pueden apa-
recer con cuaquer verbo de accn- y son omsbes, por o que correspondera
consderaros aduntos y no compementos. Sn embargo, sta sgue sendo una
cuestn debatda.
4. E dativo posesivo: Denota a entdad poseedora de una parte de
cuerpo (propedad naenabe) o de una prenda de vestr u otro obeto gado a
"a esfera de o persona" (propedad aenabe). Aparecen con verbos
monotranstvos:
(30) a. E dentsta me extrp a muea de uco.
b. Le afetaron e bgote.
c. Te ustr os zapatos.
Pueden tambn aparecer con verbos nacusatvos; en este caso a expre-
sn que denota a obeto posedo funcona como sueto. Se trata tambn aqu de
un comportamento comn entre verbos transtvos e nacusatvos
(31) a. Se me cerraban os oos.
b. Me duee a cabeza.
c. Se e descos e dobado.
Dado que a dstncn entre (2), (3) y (4) obedece a tpo de verbo de que
dependen, todos estos tpos de datvos pueden entenderse como varantes de
(1).
5. E dativo etico: Indca a persona que partcpa emoconamente en e
evento expresado por a cusua, por o que posee un vaor eststcamente
marcado. Es sempre omsbe y est representado por un ctco -normamente
de prmera persona de snguar- y so por ste: l109|
(32) a. No te me duermas.
b. Este chco no me come.
Hemos cataogado hasta aqu datvos que funconan como compementos
o aduntos de predcados verbaes. En readad, tambn pueden modfcara SA o
a Sadv:
(33) a. Ouero sere honesto.
b. Me es mposbe retrarme.
c. E perro se e tr encma. (= encma de )
Los predicativos
79
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Nos hemos referdo hasta aqu a os compementos de verbo. Como he-
mos vsto en e captuo anteror, os predcados semntcos pertenecen a d-
ferentes categoras: verbos pero tambn adetvos, sustantvos, adverbos e
ncuso preposcones. A dferenca de os verbos, que son smutneamente
predcados semntcos y sntctcos, os otros requeren a presenca de un verbo
conugado como soporte de a fexn verba. S este verbo es ser o estar o agn
otro smar, estos predcados semntcos consttuyen a predcacn prmara de
a cusua: funconan sntctcamente como predcatvos subetvos obgatoros.
S aparecen con otros verbos, que tenen contendo semntco propo, sern
predcacones secundaras que modfcan a a prncpa -son predcatvos
subetvos no obgatoros.
E predcatvo puede varar con respecto a s est orentado a sueto o a
obeto drecto: estos tmos son os predcatvas obetvos. Aqu cabe tambn a
dstncn entre predcatvos obetvos obgatoros y facutatvos.
Predicativos subietivos
Predicativos subietivos obligatorios
Los verbos copuatvos van acompaados por predcatvos obgatoro
(34) a. Iuan es ceoso.
b. Mara parece cansada.
c. Ms has estn de buen humor.
d. Ms padres estn estupendamente.
e. Iuan es un mdco prestgoso.
l110|
Caracterzaremos os predcatvos por su adscrpcn categora, por a
concordanca con e sueto y por a posbdad de ser pronomnazados:
a. Los compementos predcatvos pueden pertenecer a dstntas catego-
ras: como se eempfca en (34), pueden ser SA, SN, SP o SAdv. Los verbos
copuatvos ser y estar no son predcados semntcos: carecen de estructura
argumenta y no mponen nngn tpo de restrccn semntca sobre os cons-
ttuyentes que os acompaan. Su funcn se mta a a de ser os soportes de as
propedades fexonaes. Por eso pueden fatar cuando tempo y modo son no
marcados (presente de ndcatvo): Deliciosos estos bocaditos, Ou excelente su
actuacin| Son stas oracones predcatvas no copuatvas. La dferenca entre
ser y estar es de naturaeza aspectua. Mentras que ser aparece con predcatvos
que atrbuyen una propedad permanente a sueto o o ncuyen en una case,
estar se usa para predcar una propedad transtora o que, aunque permanente
(est muerto), provene de un cambo sufrdo por a entdad desgnada por e
sueto. Otros verbos copuatvos tambn admten a msma varedad categora:
parecer y resultar. En cambo, constituir -en su uso no transtvo- so admte
predcatvos nomnaes: constituye una prueba de su traicin, *constituye
traicionero.
b. Cuando e predcatvo es un SA, concuerda con e sueto en gnero y n-
mero. Cuando es un SN, ms que de concordanca corresponde habar de compa-
tbdad semntca ya que puede dferr en gnero (Mara es un encanto, luan es
una maravilla) e ncuso en nmero gramatca (luan y Mara son buena gente).
c. Los predcatvos de os verbos copuatvos pueden ser pronomnazados
por e pronombre nvarabe lo: luan lo es. Mara lo parece. Mis hijas lo estn. Mis
padres lo estn. Como vemos, este lo no atende a os rasgos fexonaes n
categoraes de predcatvo que susttuye.
80
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Otros verbos que pueden requerr a presenca de un predcatvo son po-
nerse, volverse, caer, andar, seguir, todos eos varantes aspectuaes de a
cpua que denotan un cambo:
(35) a. E ntendente se vov oco.
b. La secretara se puso coorada.
c. Este muchacho me cae smptco.
d. M madre sgue enferma.
Sn embargo, con estos verbos no es posbe a pronomnazacn de pre-
dcatvo: *5e lo volvi, *Me lo cae, *Lo sigue. Por eso se denomnan
pseudocopuatvos. l111|
En todos os casos consderados, e predcatvo atrbuye una propedad o
casfca. En cambo, en (36) cabe una ambgedad:
(36) Iuan es e mdco de m madre.
En efecto, podemos entendera como respuesta a a pregunta. Ou es
luan?, es decr, como una predcatva casfcadora, o ben a Ouin es luan?

En
este segundo sentdo, como cusua dentfcatva. se pretende dentfcar a un
ndvduo para atrbure uego una propedad que o caracterza en forma nca:
ser el mdico de mi madre.
Las cusuas dentfcatvas se caracterzan por estar consttudas por dos
expresones referencaes. Puede ntercambarse su orden: El mdico de mi
madre es luan, caro que en este caso o dentfcado es e prmer consttuyente.
Por e partcuar vaor que en eas tene e verbo ser, a nca cpua posbe, se
as denomna tambn ecuatvas ya que en eas funcona como un sgno de
guadad entre as dos expresones referencaes. A dferenca de ser copuatvo -
e de as oracones anterores y e de a prmera nterpretacn de (36)-, no es un
mero soporte de as propedades fexonaes sno que estabece a reacn de
denfdad.
Estas oracones dentfcatvas presentan agunas anomaas: e sueto pue-
de pertenecer a dferentes categoras (no so SN sno tambn SP o SAdv): a
concordanca puede darse con e prmer o con e segundo consttuyente, segn
uno u otro sea e ms especfco.
(37) a. E meor ugar para escondero es bao a cama.
b. Su cumpeaos fue ayer.
c. La cupabe eres t.
d. E probema ms grave de este goberno son os ubados.
Predicativos subietivos no obligatorios
Todas as cusuas consderadas hasta aqu constan de un eemento pred-
catvo: e verbo o e predcatvo subetvo obgatoro con verbos copuatvos o
pseudocopuatvos. En os eempos sguentes, en cambo, exsten dos pre-
dcacones: una prmara -a de verbo conugado- y otra secundara -a de
predcatvo no obgatoro- que se orenta haca e sueto de a cusua
4
: l112|
(38) a. Iuan eg cansado.
b. Mara o mraba mpasbe.
4
Ver nota y esquema al Iinal de este capitulo.
81
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
La predcacn secundara necesta apoyarse en os rasgos fexonaes que
e aporta e verbo conugado. S se a omte, a cusua sgue sendo gramatca:
luan lleg, Mara lo miraba.
Sn embargo, os mtes entre os predcatvos obgatoros y no obga-
toros no sempre resutan ntdos:
(39) a. Este no nac cego.
b. Mara vve deprmda.
c. Yrgoyen mur pobre.
Aun cuando os verbos de estas cusuas no son copuatvos, e contendo
xco que contenen queda reducdo a de a mera ndcacn de una fase. Por
eso, mentras que os eempos de (38) pueden ser parafraseados medante una
coordnacn: luan lleg y estaba cansado, Mara lo miraba y estaba impasible, en
os de (39) ta parfrass no resuta guamente satsfactora: ??Este nio naci y
estaba ciego, ??Mara vive y est deprimida, ??Yrigoyen muri y estaba pobre.
E vaor crcunstanca resuta an ms evdente cuando se trata de ee-
mentos perfrcos, separados de resto de a cusua por una entonacn propa:
luan lleg, cansado de tanto trabajar: Pobre y olvidado, Yrigoyen muri en su
pequeo departamento. Por eso, agunos gramtcos preferen anazaros como
cusuas adverbaes.
Agunos predcatvos subetvos, obgatoros (a) o no (b) y (c), van prece-
ddos de preposcn o de como (con sustantvos):
(40) a. Pedro pasa por tonto. / Presume de vaente. / Se as da de
revouconaro.
b. Pedro trabaa de cadete. / Leg como embaador.
c. De oven trabaaba conmgo.
E predcatvo subetvo puede confundrse con un crcunstanca de ma-
nera ya que ambos contenen un sgnfcado adverba (de hecho, uno y otro
responden a a pregunta Cmo?). Sn embargo, so os predcatvos concuerdan
con e sueto. l113|
Predicativos obietivos
La predcacn secundara no so puede referrse a sueto sno tambn a
obeto drecto. De msmo modo que en e predcatvo subetvo, dstnguremos
os compementos predcatvos obetvos obgatoros (41), es decr, aqueos que
estn seecconados por e verbo, de aqueos que no o estn (42):
(41) a. Consdero nteresante tu propuesta.
b. Nombraron a Pedro drector de orquesta.
c. Te crea en Buenos Ares.
d. Te veo muy ben.
(42) a. Tomo e caf ben caente.
b. Compr e coche muy barato.
c. Como as manzanas sn pear.
En os eempos (41) e verbo no so requere un O.D. sno tambn un pre-
dcatvo de ese obeto (sn , e verbo tene otro sgnfcado). As en (b) nombrar
requere e O.D. y tambn un SN que denote e cargo para e que fue desgnado.
82
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Advrtase que (c) no sgnfca que te crea (= "te tena confanza") mentras es-
taba en Buenos Ares sno que crea que estabas en Buenos Ares. En e caso (d)
surge una ambgedad: o ben sgnfca que no tengo dfcutades para verte (en
cuyo caso e adverbo es un crcunstanca de manera) o ben que veo que ests
muy ben. Tambn (a) puede ser parafraseada de modo smar. En todos estos
casos o que e predcado seeccona es, en readad, una cusua: a que tene
como sueto a O.D. y como predcado a predcatvo obetvo, aunque en agunos
casos como (b) a parfrass con verbo conugado no resuta guamente posbe.
Los verbos que seecconan predcatvos obetvos obgatoros pertenecen
a cases ben defndas: verbos de entendmento (considerar, creer, imaginar,
juzgar, suponer), verbos de percepcn (ver, or) y otros smares, como des-
cubrir, encontrar, dejar, querer y tambn os verbos en que e predcatvo ob-
etvo denota un cargo o una denomnacn: designar, elegir, nombrar, llamar,
denominar. E verbo tener requere a presenca de un predcatvo obetvo
cuando e O.D. desgna una posesn naenabe (Tiene los ojos claros = 5us ojos
son claros). Con e verbo hacer es posbe una dobe construccn segn sea e
predcatvo obetvo un adetvo (Hizo feliz a su mujer) o un sustantvo -en este
caso, deberamos tratar a hacer de como una undad- (Haga de Neuqun una
ciudad limpia).
En os eempos de (42), en cambo, e predcatvo no es seecconado por
e verbo, que so requere un obeto drecto. Pueden ser parafraseados por una
coordnacn (Compr el coche y estaba barato) o por una cusua adverba
(Tomo el caf cuando est bien caliente).
5
l114|
Frecuentemente as construccones con predcatvo obetvo son ambguas:
(43) a. De a muchacho hstrco.
b. Lo v paseando por e centro.
En (a) a ambgedad depende de s se nterpreta a el muchacho histrico
como un nco consttuyente o como dos, -e O.D. y e predcatvo obetvo. En e
prmer caso, se entende que histrico es una caracterstca dentfcatora de
muchacho y, por o tanto, se pronomnazar todo e consttuyente (al muchacho
histrico). En e segundo, se entende histrico como una propedad transtora y
a pronomnazacn no abarcar a predcatvo. En (b), en cambo, a
ambgedad radca en que paseando por el centro puede referrse a sueto o a
obeto, por o que ser un predcatvo subetvo u obetvo, respectvamente
(Mientras yo paseaba por el centro o mientras l paseaba por el centro).
E predcatvo obetvo puede ser reconocdo por as sguentes caracters-
tcas (agunas de as cuaes ya fueron menconadas en e captuo tres, eempo
(11)):
a. Como e predcatvo subetvo, puede pertenecer a dstntas categoras;
SA, SN, SP, SAdv o una cusua no fnta (43b). Tpcamente es un SA.
b. Puede cambar de poscn: Dej histrico al muchacho.
c. No queda ncudo en a pronomnazacn de obeto drecto: Lo dej
histrico.
d. A convertr a oracn en pasva, e predcatvo obetvo no pasa a for-
mar parte de sueto; ser un predcatvo subetvo: Fue visto paseando por el
centro.
e. Como os predcatvos subetvos, tambn os obetvos pueden ser n-
troducdos por preposcn o por como:
5
Ver nota y esquema al Iinal de este capitulo.
83
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(44) a. Lo deron por muerto.
b. Lo tdaron de oportunsta.
c. Lo empearon de cadete.
d. Lo eeg como secretaro.
Los complementos preposicionales
La gramtca tradcona ncua estos compementos en a ampsma case
de os crcunstancaes. Sn embargo, se dferencan de stos por su carcter
argumenta. Son seecconados por e verbo que, en e compemento de rgmen
rge a preposcn que os encabeza. l115|
Complemento de regimen
Responden negatvamente a os crteros que nos han permtdo reconocer
a os otros compementos: no pueden ser susttudos n dupcados por pro-
nombres n concuerdan con e sueto n con e obeto. Tampoco pueden ser
susttudos por adverbos como gran parte de os crcunstancaes. Los dstn-
gumos porque a preposcn que os encabeza es seecconada por e verbo: es
regda por ste.
Corresponden a argumentos seecconados por e verbo, aun cuando, des-
de e punto de vsta semntco, cubren nocones bastante dsmes:
(45) a. E dsertante abus de a pacenca de pbco.
b. E Mnstro sempre nsste en sus supuestos ogros.
c. No te ovdes de traerme e bro.
d. E argumento de a defensa se basa en a fata de segurdad de os
cudadanos.
e. E probema radca en a escasez de presupuesto.
f. La cuestn depende de nters de goberno.
Entre os eempos precedentes, podemos estabecer una dstncn:
a) En os tres prmeros casos e verbo mpone restrccones sobre e sueto,
que corresponde a un sueto semntco (con os papees temtcos caracte-
rstcos, agente o expermentador). A os suetos de os tres tmos, en cambo,
e verbo no es mpone restrccones semntcas n un pape temtco
determnado.
b) So e compemento de os prmeros puede ser omtdo (El disertante
abus, El Ministro insiste, No te olvides pero *El argumento se basa, *El problema
radica, *La cuestin depende).
c) E compemento de rgmen de os prmeros guarda una estrecha sm-
tud con e obeto drecto:
(46) a. E dsertante agot a pacenca de pbco.
b. E Mnstro sempre enfatza sus supuestos ogros.
c. Iuan ovd e bro.
S se compara (45b) con (46c). se advertr que e verbo olvidar puede ser
transtvo o, en su forma pronomna, ntranstvo con compemento de rgmen.
Pertenecen tambn a prmer grupo otros verbos pronomnaes quejarse que,
referirse a, enamorarse de, preocuparse de, agunos de os cuaes, como olvidar,
aternan con usos penamente transtvos (lamentar / lamentarse de, confesar /
84
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
confesarse de). l116| Asmsmo, otros verbos no pronomnaes regstran una
aternanca smar, con o sn cambo de sgnfcado:
- creer (crey que no vendra), creer en (no cree en Dios),
- disponer (dispuso los cubiertos sobre la mesa), disponer de (no dispone
de lo necesario,
- confiar (Me confi su secreto) / confiar en (5lo confa en su hijo),
- dudar (dudo que se mejore) / dudar en (dud en pedirle ayuda) / dudar
de (dudo de su honestidad),
- contar (cont el dinero escrupulosamente) / contar con (cuento con tu
ayuda).
Agunos verbos, con comportamento smar a os dtranstvos, seecco-
nan dos argumentos: e O.D. y e compemento de rgmen:
(47) a. No prves a tus hos de estas satsfaccones.
b. Lo convenc de a necesdad de sar de vacacones.
c. La defensa bas su argumento en a fata de segurdad de os cu-
dadanos.
No toda preposcn puede encabezar un compemento de rgmen. Las
ms frecuentes son: de (constar, depender, carecer, adolecer), en (estribar, ra-
dicar, consistir, confiar, insistir, redundar), a (referirse, pertenecer), con (contar,
contentarse).
Otros complementos
Agunos verbos, ntranstvos (48) y transtvos (49), seecconan tambn
un argumento, generamente reazado por un sntagma preposcona o adver-
ba. Se dferencan de os crcunstancaes por su carcter argumenta y, a su
vez, de compemento de rgmen porque no tenen una nca reazacn, ya que
pueden admtr ms de una preposcn o pueden aternar con un adverbo:
(48) a. Mara vve en Neuqun / bao e puente / cerca de ro / a.
b. Iuan vno de su casa / desde e trabao / de a.
c. Mara fue a a habtacn / hasta a cama / a.
d. Los chcos se portaron muy ben / de una manera asombrosa.
(49) a. Mara guard e mante en e can / dentro de can / a.
b. Iuan qut e vno de a mesa / de a.
c. Lusa trao e vno a a mesa / hasta aqu / aqu.
l117|
d. La abuea trat afectuosamente a os chcos / de una manera afectuosa.
En os eempos (a) e verbo seeccona un compemento ocatvo, en (b) un
compemento de orgen, en (c) uno de destno y en (d) uno moda.
El complemento agente
Un compemento especa es e de agente. ste so aparece en as oraco-
nes pasvas, encabezado por a preposcn por, y corresponde a sueto de as
oracones actvas.
(50) a. La notca fue dfundda por a agenca EFE.
85
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
b. E bro an no fue devueto por e profesor.
c. Los dencuentes fueron dentfcados por agunos vecnos.
Son sempre omsbes, a pesar de o cua se os consdera compementos
por su reacn sstemtca con uno de os argumentos seecconados por e
verbo.
El complemento simetrico
Agunos predcados (reunirse, casarse, ser hermano, estar peleado), que
requeren un sueto semntcamente pura, admten aternatvamente un sueto
snguar y, en e SV, un compemento encabezado por as preposcones con o
de. Se trata de compemento smtrco. S ben e orden entre ambos cons-
ttuyentes es ntercambabe, e que aparece en a poscn de sueto es desta-
cado porque se o entende como ncador de a accn. Una aternanca smar
se regstra con verbos que seecconan obetos semntcamente puraes (54)
Iconfundir, distinguir...):
(51) a. Iuan y Mara se reuneron en Estocomo.
b. Iuan se reun con Mara en Estocomo.
c. Mara se reun con Iuan en Estocomo.
(52) a. Iuan y Mara se dvorcaron.
b. Iuan se dvorc de Mara.
c. Mara se dvorc de Iuan.
l118|
(53) a. Iuan y Mara estn peeados.
b. Iuan est peeado con Mara.
c. Mara est peeada con Iuan.
(54) a. Iuan confunde a Mara y Ana.
b. Iuan confunde a Mara con Ana.
c. Iuan confunde a Ana con Mara.
Los adiuntos
As como, en e pano categora, e adverbo era e "can de sastre" a que
ban a parar todas as paabras que no eran caracterzadas por nngn rasgo po-
stvo, o msmo ocurra en e pano funcona con e crcunstanca. E concepto
tradcona era excesvamente ampo: no se dferencaban as dependencas
seecconadas por e predcado (e compemento de rgmen y os otros
compementos), con excepcn de agente, de os verdaderos crcunstancaes.
Pero a msmo tempo resutaba a veces demasado estrecho, ya que no
dstngua os dstntos nvees en os que puede nsertarse. Para evtar, entonces,
estas dfcutades, denomnaremos adiuntos a os crcunstancaes as
restrngdos. Ouedan excudos, pues, todos os compementos que son seec-
conados por e verbo.
Tradconamente, se os casfcaba de acuerdo con crteros semntcos,
en:
(55) a. Iuan apaud fervorosamente. manera
b. Iuan estuda en a cocna. lugar
c. Iuan estud e probema e mes pasado. tiempo
d. Iuan am a Mara dos veces. frecuencia
86
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
e. Iuan mp e coche con a aspradora. instrumental
f. Iuan fue a cne con Mara. compaia
g. Iuan camna poco. cantidad
h. Iuan fue a cne porque estaba aburrdo. causa
. Iuan fue a cne para dstraerse. fin
En cuanto a a categora, pueden ser SP, Sadv, SN (so agunos aduntos
de tempo y frecuenca, como (c) y (d)) y cusuas subordnadas (como (h)e()).
Como hemos vsto a nco de este captuo, a reacn de os aduntos con
e predcado semntco es mucho ms medata que a de os compementos. Sn
embargo, hay que reconocer os dstntos nvees en os que pueden l119|
funconar como modfcadores. Mentras que todos os aduntos de (55) son
dependencas de SV (de nudo V), otros ncden en nvees ms atos, ta como
demuestran os eempos sguentes:
(56) a. La guerra concuy fezmente.
b. Fezmente, concuy a guerra.
(57) a. Iuan hab con Mara honestamente.
b. Honestamente, Iuan hab con Mara.
En os eempos (a) reconocemos os aduntos de manera que modfcan a
SV. En cambo, en os (b) os adverbos modfcan a toda a cusua. En (56b) e
adverbo ndca a acttud de habante en cuanto a resto de a cusua. En (57b)
consttuye un comentaro de habante sobre a forma en que est evando a
cabo su enuncacn, es decr, en qu condcones o dce. Es necesaro, pues,
reconocer varos tpos de modfcadores segn e nve en e que se nserten:
a. los adiuntos: modfcan a SV (todos os eempos de (55), (56a) y
(57a)).
b. los adiuntos extraclausulares: encabezan a cusua y estabecen e
marco ocatvo y/o tempora en e que debe nterpretarse e resto de a cusua:
(58) a. En Neuqun en otoo, as maanas son muy fras.
b. Durante a guerra de as Mavnas en Buenos Ares a vda transcurr
normamente.
c. En sueos, todo parece ms fc.
c. los modificadores de modalidad o disyuntos: modfcan a toda a
cusua, ndcando a acttud de habante con respecto a todo e enuncado. Ocu-
pan normamente a poscn nca, pero tambn pueden haarse en otras
poscones, sempre separados entonaconamente de resto de a cusua.
Pueden dstngurse varos tpos:
1. de punto de vista desde e que se enunca a cusua:
(59) Lngstcamente, nuestro pas no es homogneo.
2. de de titud: comentan e contendo de a comuncacn desde e punto
de vsta epstmco, es decr, de su grado de verdad (quizs, probablemente,
posiblemente. seguramente, en realidad, obviamente, aparentemente) o evaa
tvo (por suerte, desgraciadamente, gracias a Dios): l120|

(60) a. Lamentabemente, Iuan no egar a tempo.
b. Probabemente Iuan no egar a tempo.
En estas cusuas se reazan dos asercones: una prncpa (luan no lle-
87
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
gar a tiempo) y otra secundara, que tene como mbto a a prncpa (La-
mentablemente, probablemente). Esta naturaeza dua queda refeada en as
sguentes parfrass:
(61) a. Es una stma que Iuan no egue a tempo.
b. Es probabe que Iuan no egue a tempo.
3. de estilo: consttuyen un comentaro de habante acerca de en qu con-
dcones est reazando su acto de haba, es decr, cmo debe nterpretarse su
enuncado (confidencialmente, estrictamente hablando, francamente):
(62) Honestamente, no quera perudcarte.
Los modfcadores de modadad tenen acance sobre toda a cusua, n-
cuyendo a os aduntos extracausuares. Aunque perfrcos, estn ntegrados en
a estructura de a cusua. En cambo, quedan fuera os conyuntos o co-
nectivos, que funconan a nve textua: son stos adverbos o ocucones ad-
verbaes que refuerzan o matzan un coordnante o que estabecen una reacn
dscursva de a oracn con e texto precedente. Los hay de varos tpos:
enumeratvos (en primer trmino, por una parte....por la otra, finalmente), de
refuerzo (asimismo, adems, ms an), contrastvos (sin embargo, en cambio,
por el contrario), de concusn (por lo tanto, por consiguiente).
Tambn perfrco en a estructura de a cusua es e vocatvo, que srve
para nombrar a destnataro a quen se drge e enuncado de habante.
Generamente ocupa a poscn nca, aunque tambn puede haarse en otras
poscones, separado entonaconamente de resto. No mantene reacn
sntctca con nnguno de os componentes de a cusua, por o que puede
omtrse sn consecuencas:
(63) a. Iuan, ven pronto.
b. Iuan, a mesa est servda.
c. La mesa est servda, Iuan.
Para concur, presentaremos en un dagrama a estructura de a cusua
smpe con os dstntos nvees de compementos y modfcadores que hemos
reconocdo:
l121|
88
O
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
l122|
ElERClTAClON
1. Reconozca a funcn de SN mi amigo en as sguentes oracones:
(a) Iuan es m amgo.
(b) Recuerdo a m amgo constantemente.
(c) E bro que me pedste se o prest a m amgo.
(d) A m amgo e encantan os uegutos eectrncos.
(e) V a m amgo un poco decepconado.
(f) Estas tareas prefero haceras con m amgo.
(g) Estoy redactando una carta para m amgo.
(h) A m amgo se e cae e peo.
() A Iuan o consdero m amgo.
() Amgo mo, no es hora de dscusones sno de aanzas.
2. Reconozca e tpo de datvo que aparece en as sguentes oracones:
f. Le promet r a vstaro.
b. No te me vayas.
g. A qun se o dste?
h. Me saqu e sombrero.
89
conectivo clausula
vocativo clausula
clausula ModiIicadores de
modalidad
clausula (SF) Adiuntos
extraclausulares
N V
V Adiunto
Pvo. Subietivo no obligatorio
Pvo. Obietivo no obligatorio
Dativo beneIactivo. etico
V O.D.
complemento
de regimen
predicativo
subietivo
obligatorio
complemento
(de regimen)
O.I.
Complemento
predicativo
obietivo
obligatorio
complemento
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
. Le estoy teendo una bufanda.
. A nade e nteresan tus probemas.
k. Sva se me sent a ado.
. No me parec correcta su observacn.
m. Le acarc a cabeza.
3. Agunos de os verbos que aparecen en as sguentes oracones admten
una dobe construccn. Identfque as dependencas respectvas y compare su
comportamento:
n. a. Env una encomenda a Buenos Ares.
b. Env una encomenda a ms hos.
o. a. Este aparato ya no me srve.
b. Le serv a comda a husped.
p. Srve en casa de un abogado.
q. a. Ya oscurec.
b. La tarde se oscurece.
r. Oscurec e cuero con betn.
s. a. Le hce un postre.
b. Hzo caor anoche.
l123|
t. Hcmos confortabe este ambente.
u. Hcste de este ambente un ugar confortabe.
v. a. De a comda preparada.
b. No e deaste e dnero sufcente.
w. Lo de en su trabao.
x. a. Puse e bro en e estante.
b. Puse ncmoda a m nvtada.
y. a. E drector consttuy e urado.
b. Su respuesta consttuye a meor prueba de su nocenca.
z. a. Cay sobre e techo de a choza.
b. La comda me cay pesada.
aa. a. Este bro pertenece a profesor.
b. Neuqun pertenece a Departamento de Confuenca.
bb.a. Me consta su honestdad.
b. E bro consta de dez captuos.
4. Construya con cada uno de os sguentes sntagmas tres oracones, en
cada una de as cuaes desempeen dstntas funcones:
cc. os estudantes de Letras
dd.Drector de, Fnanzas (sn determnante)
ee.muy entusasmado
ff. ho mo (sn determnante)
gg.honestamente
5. Aada, s es posbe, as dependencas que se detaan en cada caso -a-
terando, cuando sea necesaro, e orden- a as sguentes oracones:
hh.Vend e coche O.I. + predcatvo obetvo + dsyunta
. Sentte Predcatvo subetvo + vocatvo + adunto de ugar
90
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
. Moesta e rudo Obeto de nters + adunto de cantdad + dsyunta
kk. Devov e bro + O.I. + predcatvo obetvo + adunto extracausuar
. Lav as manos Datvo posesvo + adunto de manera + conectvo
6. Dference e comportamento de os O.D. segn even o no determ-
nante:
mm. a. *Com pescado y Mara tambn o com.
b. Com e pescado y Mara tambn o com.
l124|
nn.a. *Cog cuadros muy untos,
b. Cog os cuadros muy untos.
oo. a. Compr regaos para ms amgos.
b. *Compr para ms amgos regaos.
pp.a. Compr un regao para m amgo.
b. *Compr regao para m amgo.
7. Construya cusuas que satsfagan os sguentes requstos:
qq.un verbo nacusatvo y un datvo posesvo
b. un verbo transtvo y un datvo benefactvo
rr. un verbo dtranstvo y un dsyunto
d. un compemento de rgmen y un adunto extracausuar
e. un verbo ntranstvo (no nacusatvo) y un predcatvo subetvo
f. un datvo tco y un vocatvo
g. un predcatvo obetvo no obgatoro y un adunto
h. un predcatvo obetvo obgatoro y un conectvo
. un compemento agente y un obeto ndrecto
. un compemento smtrco y un dsyunto de acttud
8. Cues de as sguentes combnacones son mposbes de construr?
Fundamente su respuesta y eempfque cuando sea posbe:
(a) un verbo nacusatvo y un sueto antepuesto
(b) un verbo dtranstvo y un predcatvo obetvo
(c) un verbo copuatvo y un predcatvo obetvo
(d) un verbo transtvo y un compemento de rgmen
(e) un verbo ntranstvo y un compemento smtrco
(f) un verbo ntranstvo (no nacusatvo) y un datvo posesvo .
(g) una construccn dentfcatva y un obeto drecto
(h) un verbo ntranstvo y un compemento agente
() una oracn mpersona con obeto drecto
() un verbo dtranstvo y un predcatvo subetvo
9. Reconozca a funcn de os eementos en cursva:
(1) Ou vamos a ser cuando seamos grandes?
(2) Ou vamos a hacer cuando seamos grandes?
(3) Ou va a suceder cuando seamos grandes?
(4) No lo s.
91
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(5) No lo seas.
l125|
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
R. HUDDLESTON (1985), cap. 5; G. SALVI (1988) en L. Renz y otros; R.
OUIRK. S. GREENBAUM, G. LEECH y H. SVARTVIK (1985), P. H. MATTHEWS
"Centra Concepts of Syntax" en P. H. Matthews y otros (1993); E. ALARCOS
LLORACH (1980); A. ALCINA FRANCH y I. M. BLECUA (1972); R.A.E. (3.4.); R.
CANO AGUILAR (1981); M. L. HERNANZ y I. M. BRUCART (1987), captuo 6;
CARMEN PENSADO (ed.) (1995).
Acerca de datvo, P. I. MASULLO (1992), V. VAZOUEZ ROZAS (1995).
Sobre a predcacn secundara: S. GUTIRREZ ORDONEZ (1986). A.
SUNER (1990). V. DEMONTE (1992) 2.2, M.L. HERNANZ (1988) "En torno a a
sntaxs y a semntca de os compementos predcatvos en espao" en Estudio
Ceneral, 8, 7-29.

NOTAS
4. Los predcatvos subetvos han recbdo un dobe anss: e prmero, e
tradcona, como compementos o modfcadores en e SV, segn sean
obgatoros o no; e segundo como predcados de una cusua que carece de
verbo, una cusua reducda. Esta cusua reducda es e nco compemento de
os verbos copuatvos:
l126|
92
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
. a. lEs lIuan ceoso||
b.
Es luan celoso
Los predcatvos no obgatoros funconan como modfcador (nve V); en
stos, e sueto es una categora vaca que es correferenca con e sueto de a
cusua prncpa, por eso se condzan:
. a. lIuan eg lcansado||.
b.
luan
i
lleg cansado
E anss en trmnos de cusuas reducdas no consttuye una mera
varante notacona de tradcona sno que dan cuenta de carcter
semntcamente vaco de a cpua y de a reacn que se estabece entre e
verdadero predcado semntco e predcatvo, y e sueto.
l127|
93
V
V
V
V Predicativo (CR)
Sui. Pred.
O
N V
V
V Predicativo (CR)
Sui.
PROi
Pred.
SA
V
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
5. Los anss respectvos para ambos tpos de predcatvos son os sguentes:
a.
Consdero a propuesta nteresante
b.
Tomo e caf caente
94
V
V
V
O.D. (CR)
SUJ PRED
SN SA
V
V
Pvo. Obi. (CR)
V O.D. SUJ PRED
SNi 0i SA
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Vlll
LAS CLASES DE PALABRAS
La clasificacion de las categorias gramaticales
E trmno categoria denota una case de entdades que comparten
aguna o agunas caracterstcas reevantes. As, a habar de categoria
lingistica nos refermos a una case de undades ngstcas, paabras o
sntagmas, que presentan smtudes a nve morfogco, sntctco y semntco.
Cuando estabecemos que una determnada undad xca pertenece a una
categora, a estamos nscrbendo en una case preexstente, cuyas propedades
ya estn defndas y cuyos membros se comportan de un modo reguar y
prevsbe. Aunque ya hemos auddo a a nformacn categora y a a
consttucn de os sntagmas, en este captuo nos centraremos en as categoras
xcas (as "partes de a oracn", undades como sustantvo, adetvo, verbo,
adverbo, preposcn, conuncn) y en as categoras sntagmtcas, que, como
hemos vsto en e captuo cuatro, se defnen a partr de a categora xca que
funcona como nceo (SN, SA, SV, SAdv, SP).
Agunas gramtcas parten de as funcones como trmnos prmtvos y a
partr de stas defnen as categoras xcas. Para otras, en cambo, como a
gramtca generatva, as funcones son nocones dervadas que se defnen, entre
otros rasgos, a partr de as categoras. Otras, en fn, reconocen a necesdad de
mantener dferencadas funcones y categoras por e hecho de que no hay una
correspondenca estrcta entre ambas. Desde esta perspectva, que es a que
aqu adoptamos, toda expresn ngstca -paabra o construccn- l129| se
dentfca por su estructura nterna y por su potenca funcona. La estructura
nterna depende de cmo est consttuda: os formantes morfogcos (sobre
todo, os afos fexvos y dervatvos) en a paabra; os consttuyentes que a
conforman, en e sntagma. E potenca funcona corresponde a as funcones
sntctcas que puede desempear.
Una de as tareas ms bscas de una gramtca consste en asgnar as
paabras a as varas cases reconocdas. Esta casfcacn es un requermento
ndspensabe para a formuacn de regas ya que stas no concernen a pa-
abras ndvduaes sno a cases. Para que esta casfcacn resute adecuada,
debe basarse en e comportamento gramatca de as paabras: en sus caracte-
rstcas morfogcas y en su funconamento sntctco.
La gramtca tradcona, cuya undad fundamenta era a paabra, prest
una atencn preferenca a a casfcacn de as paabras en as partes de a
oracn. Los crteros noconaes fueron os que ms pesaron para defnr as
varas cases. En buena medda, esta preferenca se deb a que os estudos
gramatcaes no estaban dferencados de os fosfcos. De hecho, esta
casfcacn fue eaborada en e marco de sstema fosfco arstotco. Se
entenda que a estructura de a engua refeaba a estructura de mundo, es
decr que exsta una correspondenca entre a manera de ser y a de sgnfcar.
As, e sustantvo desgnaba a sustanca, e adetvo, as propedades y e verbo,
os procesos, accones o reacones que se estabecan entre as cosas. A su vez,
se dstngua a sustanca de os accdentes, que eran as dferencas formaes
95
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
asocadas a a forma sntctca y a su forma especfca de sgnfcar. Estos
accdentes representaban as propedades fexonaes que daban ugar a a sta
de as varacones (paradgmas): as decnacones y as conugacones. As, as
defncones noconaes se compementaban con otras basadas en crteros
morfogcos -os paradgmas morfogcos- y sntctcos -as poscones
respectvas.
La casfcacn tradcona se mantuvo, con geras varacones, a o argo
de os sgos como una construccn apcabe a todas as enguas y represen-
tatva de os rasgos unversaes de enguae humano. Constaba de ocho partes:
nombre, verbo, partcpo, artcuo, pronombre, preposcn, adverbo y
conuncn. E nombre ncua a sustantvo y a adetvo, reaconados por su
fexn comn.
En este sgo, sn embargo, ngstas de dstntas poscones tercas cr-
tcaron esta casfcacn. Otto Iespersen en su Filosofa de la gramtica (1924) es
especamente duro: "Las defncones dstan de haber acanzado e grado de
exacttud que encontramos en a geometra eucdana. La mayora de as
defncones dadas, ncuso en bros recentes, son mposturas que resuta
extraordnaramente fc crtcar" (p. 55). Menconaremos agunos de os
argumentos ms frecuentemente drgdos contra e sstema tradcona: l130|
1. a circularidad: se defne e sustantvo por e hecho de denotar una co-
sa, una persona o un ugar y se fundamenta que calor, blancura, llegada son
cosas porque son sustantvos;
2. a mezcla de criterios formales y nocionales (es decr, semntcos).
Estos tmos, os prvegados, no proporconan una base adecuada para de-
termnar a pertenenca de una paabra a una case (as, de acuerdo con a de-
fncn tradcona de sustantvo, podemos ncur en a case paabras como
electricidad, tenacidad, pertenencia?):
3. e carcter no universal de la clasificacion: se ha panteado que a
casfcacn tradcona es un caro refeo de a estructura de as enguas para as
que fue propuesta: e grego y e atn; su apcacn a enguas de estructura
dversa obga a modfcacones. Por o tanto, esta casfcacn carecera de
vadez a no dstngur as defncones correspondentes a as gramtcas par-
tcuares de as que corresponden a a gramtca genera.
4. a no distincion entre categorias lexicas y categorias
sintagmticas: agunas de as defncones se apcan ms a as categoras
sntagmtcas que a as paabras propamente dchas. As e carcter referenca
de sustantvo, su capacdad para desgnar cosas, personas o ugares, es propo
de sntagma nomna y no de sustantvo soo -a menos de comn.
5. e carcter de las definiciones: Dada a compedad de obeto, a
casfcacn no puede basarse en defncones breves, de senca apcacn. Co-
mo hay que tener en cuenta varos crteros, necesaramente se deber audr a
os dstntos factores nvoucrados en a caracterzacn de cada case.
6. cuestiones puntuales como, entre otras, a heterogenedad de a
case de os adverbos.
De todos modos, prctcamente todos os gramtcos acuerdan en a nece-
sdad de a nformacn categora para a formuacn de as regas gramatcaes.
Ms aun, a pesar de as sucesvas reeaboracones, as antguas cases no han
varado en forma sgnfcatva e ncuso, en genera, as paabras concretas no
han cambado, por o genera, de adscrpcn categora. Por otra Parte, agunas
crtcas que se drgeron a a gramtca tradcona pueden resutar vdas
tambn para ntentos posterores. Por eempo, a gramtca estructura europea
pretende defnr as cases prortaramente a partr de as funcones que as
paabras cumpen en a oracn. De este modo, se defne a sustantvo como a
paabra que desempea a funcn prvatva de sueto y de obeto drecto, pero,
96
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
uego, a defnr estas nocones funconaes, se apea a a nforrnacn categora.
Se cae as en a crcuardad que se pretenda evtar a desechar as nocones
semntcas.
Para paar os defectos seaados en a casfcacn tradcona es
necesaro reformuar a casfcacn de acuerdo con requermentos
metodogcos l131| expctos. Para eo convene partr de a pregunta: Cules
son las condiciones que debe satisfacer una clasificacion adecuada7
I. lerarquizacion de los criterios: S ben no es ndspensabe que a
casfcacn se base en un nco crtero ya que a compedad de sstema a
casfcar exge a consderacn de varos: morfogcos, funconaes y no-
conaes, stos no pueden apcarse smutneamente sno que se ordenarn
errqucamente. La erarqua de crteros debe tener una base emprca, es decr
deben resutar os ms adecuados a a ndoe de obeto. Son os criterios
formales (morfologicos y sintcticos) os prortaros para estabecer as
categoras.
II. Procedimientos de reconocimiento: Se seecconarn os comporta-
mentos que resuten pertnentes para a casfcacn. E dea consstra en
contar con un procedmento automtco a partr de condcones necesaras y
sufcentes para a asgnacn de una paabra a una case. Sn embargo, nnguna
de as condcones resuta necesara y e conunto de stas tampoco resuta una
condcn sufcente, por o que se mpone una exgenca ms db: a suma de
os tres -morfogcos, funconaes y noconaes- permtr e reconocmento y a
asgnacn correcta.
III. Nucleo y periferia: S ben no todos os membros de una case res-
ponden a as caracterstcas reevantes para su defncn, hay sempre un grupo
focal que presenta os rasgos caracterstcos: son os membros prototpcos de
a case, que generamente concden con as paabras smpes. A eos pueden
apcarse preferentemente os tres tpos de crteros.
IV. Clases disyuntas: Las cases como taes deben ser necesaramente
dsuntas, sn nterseccn. Cada exema pertenece a una y so una case. Sn
embargo, es necesaro consderar que agunas paabras ndvduaes pueden
corresponder a dstntos exemas y, por o tanto, pertenecer a ms de una case
(en e apartado "un X usado como un Y" nos referremos a taes casos).
Revsemos ahora os crteros formaes que demtan as cases:
A. Propiedades morfologicas: S nos atenemos a a necesdad de
erarquzacn entre os crteros consderados, pronzaremos os formaes. Las
caracterstcas morfogcas de cada case consttuyen un crtero adecuado para
a casfcacn. Debemos reconocer dos tpos de propedades morfogcas:
a. las preservadoras de la categoria, es decr, as propedades
fexonaes;
b. las modificadoras de categoria, a dervacn.
Comenzaremos por as prmeras, ya que proporconan a casfcacn ms
bsca de as paabras en palabras flexionalmente variables -e sustantvo, e
adetvo, e determnatvo, e pronombre y e verbo- y palabras invariables
l132| -adverbo, a preposcn y a conuncn. Las prmeras se asocan
sstemtcamente con certos tpos de fexn.
-a fexn nomna: en gnero y nmero, os adetvos; en nmero, os
sustantvos (recurdese que en a mayora de os sustantvos e gnero es una
propedad nherente); a fexn de os pronombres depende de a subcase: os
personaes, en caso, nmero y persona; os otros, en nmero y gnero -ncudo
e neutro;
-a fexn verba: os rasgos fexonaes se dvden en dos grupos: os de
97
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
concordanca (nmero y persona) y os que caracterzan a toda a cusua
(tempo y modo; agunos gramtcos tambn ncuyen e aspecto y a voz).
Cabe seaar que, de todos modos, s ben estas propedades fexonaes
caracterzan a a categora en su conunto, no necesaramente se verfcan en
todos sus membros. Agunos adetvos son nvarabes en gnero (azul, iran);
hay pronombres y determnantes sn fexn: cada, que y otros que carecen de
agunas de as propedades (os posesvos tonos no se fexonan en gnero: mi,
tu, su: ninguno, en nmero). Adems, hay que tener en cuenta que en agunas
cases un rasgo fexvo puede ser nherente (e gnero en e sustantvo) y que en
otras provene de a concordanca (e gnero en e adetvo). Las formas no
fexvas de verbo (nfntvo, partcpo y gerundo) no manfestan todas as
propedades fexonaes de as formas fexonadas,
1
por o que deberemos
basarnos fundamentamente en e crtero sntctco (e hecho de que presenten
as dependencas tpcas de verbo: e rgmen verba) para ncuras en a
categora.
Tambn a dervacn aporta marcas para dferencar as cases. S ben a-
gunos afos dervatvos son transcategoraes (e prefo super- puede aadrse a
bases sustantvas: superhombre, adetvas: superintendente o verbaes:
superponer, de msmo modo en e caso de os sufos aprecatvos: sustantvos,
adetvos y adverbos pueden recbr sufos dmnutvos), otros, en cambo, estn
especazados. As, e prefo negatvo in- so se aade a bases adetvas, e
sufo -cin permte formar sustantvos a partr de bases verbaes en tanto que
-ez (o -eza) a partr de bases adetvas.
B. Relaciones sintcticas: distribucion, combinaciones posibles,
restricciones sintagmticas, funciones sintcticas. Cada case puede ser
caracterzada por a estructura nterna de sntagma que nucea y por su
potencial funcional, es decr por as funcones que ste puede desempear en
a cusua. La teora de a X con barra da cuenta de a prmera: a categora de
os especfcadores, modfcadores y compementos depender de a case a a
que pertenezca e nceo. As, e especfcador de un SN es un determnatvo,
mentras que e de SA o de SAdv es un adverbo de grado. Los compementos
de sustantvo estn encabezados por preposcones, en tanto que para agunos
l133| de os seecconados por e verbo basta a adyacenca. Esta nformacn
compementa a estrctamente morfogca. Para as paabras nvarabes no nos
srven, por supuesto, as propedades fexonaes. Es necesaro recurrr a crteros
sntctcos, fundamentamente a os crteros dstrbuconaes, es decr a
conunto de poscones en os que pueden aparecer. Los adverbos, as
preposcones y as conuncones se dferencan por a poscn que ocupan en
reacn con os consttuyentes a os que modfcan o a os que rgen. As, as
preposcones se dstnguen de as conuncones por a categora de trmno
regdo: por o genera, un SN en as prmeras, una cusua en as segundas.
Adems, as preposcones se caracterzan tambn por regr e caso termna o
preposcona cuando e trmno es un pronombre persona: para m, en s
mismo, por ti.
En readad, cada uno de os rasgos consderados permte dstngur os
membros centraes de os membros perfrcos, que pueden tener comporta-
mentos dosncrscos. Por eempo, s ben e sustantvo se fexona en nmero
en espao, hay sustantvos que carecen de esta propedad. Por una parte,
porque no hay dstncn entre a forma de snguar y a de pura: crisis, atlas,
sintaxis, sntesis, caos, ya porque carecen de snguar: vveres, exequias,
pantalones: os pluralia tantum. Por a otra, porque os sustantvos que desgnan
1
InIinitivo y gerundio presentan dos Iormas: una simple y una compuesta con el auxiliar haber. Solo se Ilexionan en tiempo.
El participio se Ilexiona. como el adietivo. en genero y numero. excepto el participio de los tiempos compuestos. que es
invariable.
98
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
sustancas: humo, sangre, fro o os abstractos: odio, vergenza, intolerancia
carecen tpcamente de pura por sus caracterstcas semntcas (Cf. Esbozo de
una nueva gramtica de la lengua espaola, 2.3.).
Tenendo en cuenta estas puntuazacones, podemos estabecer correcta-
mente e vaor de as defncones noconaes. E crtero semntco no puede ser
e fundamento de a casfcacn cuando se trata de adscrbr as paabras de una
engua partcuar a cases especfcas ya que no exste una correspondenca entre
as cases de entdades extrangstcas y as paabras. Sn embargo, en
combnacn con os crteros formaes, puede contrbur a demtar una case y
estabecer correspondencas entre as cases reconocdas en enguas dversas
que no comparten os rasgos formaes. Asmsmo, puede resutar t por su vaor
pedaggco y heurstco. S ben, por eempo, no es certo que todos os
sustantvos denoten personas, cosas y ugares -hay sustantvos que desgnan
propedades: decencia, belleza, blancura y otros accones: lavado, rastrillaje,
resolucin- o certo es que as paabras que desgnan personas, cosas y ugares
son sustantvos. La case defnda por e rasgo semntco no es coextensva con
a case defnda por os rasgos formaes pero caracterza a os membros
prototpcos de a case. La mayora de os sustantvos smpes de espao tenen
estas denotacones: consttuyen, pues, a case foca a a que se apca sn
mayores dfcutades a defncn nocona. l134|
Por otra parte, agunos crteros semntcos resutan ms tes que os tra-
dconaes para caracterzar as categoras. Son stos: "ser una expresn pre-
dcatva", "tener capacdad referenca", "ser graduabe". Sn embargo, estos
crteros no se apcan a una nca categora sno que son transcategoraes. As,
como hemos vsto en captuos precedentes, no so e verbo es una expresn
predcatva; tambn o son e adetvo, os sustantvos comunes y agunos
adverbos y preposcones.
El carcter relativo de la clasificacion
En cuanto a nmero de as cases de paabras, R. Lenz (La oracin y sus
partes, 1920) panteaba: "Evdentemente, a contestacn depende, por una
parte, de a engua de a que se trata y, por otra, de punto de vsta que se tome
en cuenta para casfcar as paabras". En efecto, s ben a casfcacn
tradcona aporta un vaoso punto de apoyo, son os ntereses de gramtco y su
concepcn terca os que determnarn qu cases estabecer: cuando sea
posbe, reducr as exstentes a partr de comportamentos comunes, o, cuando
a case es excesvamente abarcadora y rena membros que presenten rasgos
dferencados, a subdvdr. Las cases de paabras no son cases naturaes sno
construccones tercas de gramtco. Lo que dstngue bscamente a postura
actua con respecto a as precedentes es, como seaa Ignaco Bosque (1991),
que se concbe a a gramtca no como un producto que se nos da ya acabado
sno como un sstema que ha de descubrrse y eaborarse expctamente en os
trmnos que resuten ms adecuados.
Esto sgnfca que, en a medda en que resute necesaro, se dearn de a-
do as antguas cases para proponer otras o ben se as redefnr para dar
cuenta de os comportamentos que resuten sgnfcatvos. As, por eempo,
actuamente se cuestona a undad de a case tradcona de os adetvos.
La gramtca tradcona dvda os adetvos en dos subcases: os ade-
tvos determinativos (demostratvos, posesvos, ndefndos, cuantfcatvos) y
os calificativos. S ben todos eos modfcan a sustantvo, son enormes as
dferencas entre ambos grupos tanto desde e punto de vsta sntctco como
semntco. Formamente se dstnguen, entre otras muchas caracterstcas:
99
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
a. por a poscn que ocupan en e SN (en poscn nca absouta en e
caso de os prmeros: en poscn antepuesta y/o pospuesta a sustantvo en os
segundos): su agudo comentario, su comentario agudo, *agudo comentario su.
l135|
b. por a posbdad de gradacn, que so detentan os cafcatvos (muy
agudo, *muy este).
c. por e hecho de que so os cafcatvos pueden funconar tanto atrbu-
tva como predcatvamente: su agudo comentario, su comentario es agudo, *el
comentario es su.
d. en o semntco, mentras que os determnatvos cuantfcan o permten
dentfcar a referente, os cafcatvos denotan propedades.
Por todo eo, gran parte de os gramtcos actuaes preferen asgnar cada
grupo a una case dstnta: a de os determnatvos (unto con e artcuo) y a de
os adetvos, en a que os cafcatvos consttuyen e grupo foca.
Otra categora para a que se han propuesto varas subcasfcacones -co-
mo veremos en e captuo doce- es a de os adverbos, precsamente para
restrngr a heterogenedad de a case, una de as crtcas puntuaes ms re-
teradamente drgdas contra a casfcacn tradcona. En readad, es e
gramtco quen decde, segn a poscn terca que haya adoptado y de
acuerdo con a coherenca de su propuesta, s escnde a case o s a preserva,
con as subcasfcacones que uzgue ms convenentes.
Las categoras xcas han sdo casfcadas tambn a partr de a pos-
bdad de ncur nuevos membros. Las cases abertas camban constantemente:
se aaden nuevos membros y se perden otros. Esta varacn se da ncuso a
nve ndvdua -segn a dsponbdad xca de habante-y temtco. En
cambo, e nmero de membros de as cases cerradas est severamene
restrngdo. Prctcamente no vara a travs de tempo y son conocdos y usados
por todos os habantes en todo tpo de dscurso. En a prmera ncuremos
fundamentamente as paabras de sgnfcado xco: sustantvos, adetvos,
verbos y os adverbos termnados en -mente. En a segunda, en cambo, se
ncuyen as paabras de sgnfcado fundamentamente gramatca: os
determnatvos, os pronombres, os verbos auxares, e resto de os adverbos,
as preposcones y as conuncones. Ahora ben, a mayor parte de os membros
de as cases cerradas poseen sgnfcado xco: bajo, entre, durante: aunque,
porque, mientras. En readad. son escasas as paabras que funconan
excusvamente como marcas estructuraes: a, de, por, en agunos de sus
empeos, entre as preposcones y as conuncones y, que. Asmsmo, s ben so
es productva a case de os adverbos en -mente, os otros cuentan con un caro
sgnfcado xco dstntvo. Vemos, pues, que a dstncn entre cases abertas y
cerradas no concde necesaramente con a que se estabece entre paabras de
sgnfcado xco (o "paabras enas") y paabras de sgnfcado gramatca (o
"paabras vacas"). l136|
"Un X usado como un Y"
En una casfcacn dea, as cases son dsuntas, es decr, que no hay
soapamento entre eas: cada eemento pertenece a una nca case. Apcado
este prncpo a as cases de paabras, supone que cada exema est ncudo en
una y so una case. Los gramtcos que adoptan ta poscn, a
monocategorzacn, prevn, sn embargo, a exstenca de mecansmos
restrctvos de recategorzacn que permten que os exemas ndvduaes se
convertan en membros de otras cases. Este mecansmo est constredo: hay
que estabecer en qu condcones una forma ngstca pertenecente a una
100
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
case puede pasar a otra. Otros gramtcos, en cambo, parten de supuesto de
que exste nterseccn entre as cases, es decr, que hay paabras que
pertenecen smutneamente a ms de una case. stos, por supuesto, no se
pantean as restrccones sobre a ndoe de os mecansmos de recategorzacn.
Precsamente un panteo tpco de a gramtca tradcona con respecto a
as cases de paabras puede ser caracterzado con a frmua "un X usado co-
mo un Y". Esta frmua es vaga ya que no queda caro s, a funconar como Y, e
X dea de pertenecer a a case orgna; o s sgue sendo X, pero ncorpora
tambn rasgos propos de a case Y. As se haba de "adetvos usados como
sustantvos" o, a a nversa, de "sustantvos usados como adetvos", de
"adverbos usados como sustantvos", de "adetvos usados como adverbos". Las
formas no personaes de verbo son caracterzadas como hbrdos que renen
rasgos verbaes con os propos de otras categoras: e nfntvo, os de
sustantvo, e partcpo, os de adetvo y e gerundo, os de adverbo.
Como en a formuacn tradcona estn ncudos varos probemas d-
ferentes, convene estabecer as dstncones necesaras:
1. En casos como coche bomba, hora pico, mujer objeto, queso crema se
suee pantear que "e segundo sustantvo es usado como un adetvo". Notemos
que, en efecto, ste modfca a sustantvo: restrnge su extensn de una manera
smar a como o hace e adetvo.
2
Sn embargo, hay caras dferencas entre as
construccones menconadas y otras que contenen un adetvo como coche
nuevo, hora inoportuna, mujer atractiva, queso cremoso. En estos tmos casos,
e adetvo puede, dadas certas caracterstcas, anteponerse, comportamento
mposbe en e caso de segundo sustantvo: una atractiva mujer pero *una
objeto mujer. Mentras que e adetvo puede graduarse: coche bastante nuevo.
hora muy inoportuna, mujer poco atractiva, queso demasiado cremoso, e sus-
tantvo no puede hacero * coche muy bomba... Tampoco puede funconar como
predcatvo: *la hora es pico, *la mujer es objeto, en tanto que en e caso de ad-
etvo e uso predcatvo es rreprochabe: la hora es inoportuna... Evdentemente
as dferencas son o bastante caras como para dstngur ambos casos. l137|
La gramtca tradcona defna a adetvo como a paabra que modfca a
sustantvo, defncn caramente funcona. Sn embargo, a funcn de modfcar
a sustantvo no a desempea so e adetvo. Los casos aqu consderados nos
ustran que, aunque con mayores restrccones, tambn puede eercera e
sustantvo y en agunos casos, e adverbo una mujer as, un nio bien.
Debemos, pues, dstngur a case de a funcn. En os casos consderados
e hecho de que sustantvos o adverbos cumpan a funcn tpca de os
adetvos no sgnfca que hayan pasado a ser adetvos.
2. Un caso dstnto o haamos en pares como os sguentes:
a. adetvos / sustantvos: el hombre joven / un joven atractivo: un funcio-
nario ejecutivo / un ejecutivo brillante: las inundaciones peridicas /los peridicos
matutinos: una actitud poltica / un poltico sin escrpulos:
b. adetvos / adverbos: un discurso claro / habl claro: un pisotn fuer-
te /pisaron fuerte: un trabajo duro / trabaj duro:
c. adverbos / sustantvos : Llegar maana /La-el maana, Vino tarde /las
tardes otoales. Est afuera /en las afueras de la ciudad, Est adentro /para mis
adentros. 5, lo dije /el s de las nias.
En estos casos corresponde estabecer s se trata de a msma paabra en
dos funcones dferentes, como en e caso anteror, o ben s exsten dos exemas
dferentes. Advrtase que a stuacn dfere de 1. en mportantes aspectos:
2
Se trata de expresiones que estan en el limite entre la sintaxis y la morIologia. ya que Iuncionan como compuestos cuyo
signiIicado no proviene composicionalmente de la suma de los constituyentes.
101
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
aqu no est nvoucrada so a funcn sno tambn as propedades nherentes
(dferencas en as propedades fexonaes). En todos os casos consderados de
(a) a (c), cada uno de os membros de par pertenece a una case dstnta, dado
que se dferencan por sus propedades fexonaes. En (a) mentras que e gnero
de adetvo es una propedad fexona que provene de a concordanca con e
sustantvo, en ste es una propedad fexona nherente. En (b) y (c), os
adverbos carecen de propedades fexonaes, mentras que os adetvos y
sustantvos as poseen. Se trata en cada caso de exemas dferentes, uno de os
cuaes derva de otro. Entre os procesos de a morfooga xca, a conversion
permte precsamente formar nuevos exemas, a partr de otros exstentes, por
medo de cambo de categora. Cada uno de estos exemas pertenece, pues, a
una nca categora; so en este sentdo, as paabras ndvduaes pueden
pertenecer a ms de una categora. E hecho de que dos o ms exemas
concdan en su forma fontca es un mero accdente.
En (a) os sustantvos se forman por conversn a partr de os adetvos. S
ben hay una gran fudez entre a case de os adetvos y a de os sustantvos, a
conversn no es automtca sno que supone agunas restrccones semntcas e
ncuso pragmtcas concernentes a os adetvos que se recategorzan.
3
l138|
Asmsmo, hay que dstngur os casos en que e adetvo funcona como
ta (aun cuando no est expreso e nceo: No tengo dinero para comprarme un
coche nuevo: seguir usando el vieio) de aqueos en os que se ha convertdo
en sustantvo (No se lo cuentes a tu vieio). La gramtca tradcona y buena
parte de estructurasmo no dstnguen, por o genera, taes casos y asgnan a
artcuo a funcn de sustantvar a adetvo. Por una parte, e artcuo no es
condcn necesara para ta nomnazacn, como se ve en os sguentes
eempos:
(1) a. Repart sus acusacones entre ustos y pecadores.
b. A canddato o apoyan socastas y beraes.
Por otra parte, a presenca de artcuo no supone que haya
sustantvacn; no a hay, por eempo, cuando e adetvo es vaoratvo, ya que
ste no permte adscrbr a una case:
(2) Ouero e (... ) ms bonto
E nceo de este SN es una categora nomna nua que deber dentfcar-
se a partr de contexto o a stuacn. Por o tanto, no asgnaremos a artcuo a
funcn de sustantvar otras cases de paabras. Advrtase, adems, que, sn
requerr e artcuo, cuaquer case de sntagma funcona como nomna cuando
es usado metangstcamente, es decr cuando mencona una expresn
ngstca:
(3) a. Azul es una paabra aguda.
b. Mientras vivamos juntos es una cusua adverba.
Recaptuando, en este caso 2 nos haamos con dferentes exemas, cada
3
No permiten la conversion. por eiemplo. los adietivos evaluativos. Se da. en cambio. en el caso de los adietivos que
designan propiedades que pueden ser base de clasiIicaciones. Como seala Ignacio Bosque: "Pertenecer a una clase signiIica
poseer una o varias caracteristicas estereotipadas que capacitan a ese elemento para ser aislado como entidad individual
reconocible por los miembros de una comunidad" (Las categorias sintacticas. cap. 5). Las propiedades de las personas que
permiten Iormar clases de individuos en espaol son las caracteristicas Iisicas (ciego. sordo. iorobado...). morales o animicas
(delincuente. reo. pecador). proIesiones (eiecutivo. avudante. aprendiz). rasgos sociales o politicos (peronista. liberal. ingles.
neuquino).
102
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
uno de os cuaes pertenece a una categora y cumpe funcones dferentes.
Atencn aparte merecen as formas no fexonadas de verbo. La gram-
tca tradcona defna a nfntvo como "sustantvo verba", a partcpo como
"adetvo verba" y a gerundo como "adverbo verba". Sn embargo, deben
estabecerse agunas dstncones. Consderemos prmero e nfntvo.
Comparemos os sguentes eempos:
(4) a. E prmer deber de os cudadanos es...
b. E duce amentar de dos pastores
c. E eer bros hasta a madrugada
d. E haber edo yo tantos bros
l139|
Aunque aparentemente smares, ya que en todos os casos a
construccn est encabezada por un artcuo, hay dferencas mportantes entre
as construccones de (4). En (a) encontramos un caso de conversn: deberes un
verdadero sustantvo como o demuestra a exstenca de su pura (los
deberes...). Lo

msmo ocurre con placer, ser, poder, atardecer, amanecer... En
(b), aunque no se trata de un sustantvo xco, tambn haamos a estructura
norma de un SN: no so por a presenca de Det.., comn, por otra parte a
todos os eempos, sno tambn por e modfcador adetvo y e compemento
encabezado por a marca de funcn de. En cambo, en os casos restantes e
nfntvo mantene todas as caracterstcas de su ndoe verba, aunque en
dstnto grado. En (c) aparecen as dependencas propas de su rgmen verba:
rge un O.D. y est modfcado por un adunto. Ms an, en (d) va preceddo por
un auxar y presenta un sueto xco. En estos dos tmos casos, no
corresponde, pues, de nngn modo, tratar a nfntvo como sustantvo, aun
cuando e potenca funcona de toda a construccn sea a tpca de un SN.
Ago smar ocurre en e caso de os partcpos. Agunos se han convertdo
en verdaderos adetvos, mentras que otros mantenen su carcter verba. As en
(5) a. Iuan est rrtado.
b. Iuan fue rrtado.
a prmera corresponde a un adetvo (que admte adverbos de grado muy irri-
tado y e sufo de superatvo irritadsimo), mentras que so a segunda podra
ser seguda por un agente (por los invitados).
Como vemos, no se trata de que e nfntvo sea un "sustantvo verba" y e
partcpo "un adetvo verba" sno que corresponde dstngur as dferentes
stuacones. En unos casos, a conversn es competa: en os eempos (a)
haamos un sustantvo y un adetvo, respectvamente. Tambn en (4b) reco-
nocemos a estructura de un SN, aun cuando su nceo carezca de as prope-
dades fexonaes nomnaes. En os otros casos, en cambo, nfntvos y par-
tcpos mantenen su ndoe verba como o demuestra su rgmen.
3. E tmo caso concerne fundamentamente a as paabras pertenecen-
tes a agunas cases cerradas. La gramtca as dvde en adetvos y pronombres
de acuerdo con su funcn como nceo o determnante en un SN. Consderemos
os sguentes eempos:
(6) a. Este muchacho es m amgo.
b. ste es m amgo.
l140|
(7) a. Iuan tene muchos bros de gramtca y Mara pocos de fontca.
103
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
b. Todos estbamos de acuerdo: algunos o manfestaron, otros se
mantuveron caados.
(8) a. Ou te gusta ms?
b. Ou vestdo te gusta ms?
(9) a. Ou desastre!
b. Ou cansado se te ve!
La gramtca tradcona dstngue entre adetvos demostratvos (6a) y
pronombres demostratvos (6b); entre adetvos ndefndos (en a prmera parte
de (7a) y (7b)) y pronombres ndefndos (uno, cualquiera), entre pronombre
nterrogatvo (8a) y adetvo nterrogatvo (8b); y entre adetvo excamatvo (9a)
y adverbo excamatvo (9b).
Para evtar esta dupcacn categora, postuaremos a exstenca de una
categora nua en os eempos (b) de (6), (7) y (8). Este nceo tcto es recu-
perabe a partr de contexto o de a stuacn. ste es mi amigo, pocos de
fontica, Todos , algunos , otros . En (8) y (9), s ben as paabras
nterrogatvas y excamatvas cumpen funcones dferentes -como sustantvo en
(8a), adetvo en (8b) y (9a) y adverba en (9b)- no se dferencan formamente,
por o que evtaremos separaras en cases dferentes. Por o tanto, en cada uno
de estos casos pantearemos a exstenca de una nca categora: 6. de-
terminativo, 7. cuantificador, 8. palabra interrogativa y 9. palabra excla-
mativa. Podremos dstngur, de todos modos, en os dos tmos casos, un
empeo sustantvo, adetvo o adverba, sn por eo postuar a exstenca de
cases de paabras dstntas.
Como hemos vsto, a frmua tradcona "un X usado como un Y" ocuta
dstncones que es convenente estabecer. En e prmer caso so haamos un
nco exema que puede cumpr funcones dferentes, agunas de as cuaes no
son tpcas de su case. En e segundo, en cambo, se hace necesaro reconocer
dos o ms exemas dferentes, de os cuaes uno -o ms de uno- derva de otro
por e proceso de conversn. En e tmo, fnamente, reconocemos paabras
gramatcaes que, aunque cumpen funcones dferentes, comparten os msmos
rasgos fexonaes. Hemos adoptado, pues, una soucn monocategorzadora:
en 1, dstnguendo categora y funcn;
en 2, reconocendo exemas dstntos a partr de as propedades formaes
respectvas;
en 3, en o que concerne a as paabras gramatcaes, para evtar, cuando
resute factbe, a dupcacn categora. l141|
ElERClTAClON
1. Las sguentes paabras pueden pertenecer a dferentes exemas.
Caracterce cada uno y fundamente e crtero que ha seecconado para su
casfcacn:
hasta
ciego
bajo
limitado
deber
tranquilizante
104
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
2. A qu cases asgna usted as paabras en cursva? Mencone a menos
dos crteros que haya tendo en cuenta para ta asgnacn:
a. Me conmueven os atardeceres neuqunos.
b. Part a despuntar e aba.
c. Detuveron a un pegroso criminal colombiano.
d. Detuveron a joven colombiano.
e. Estuvo estudando durante toda a tarde.
f. Leg muy tarde.
g. Ou asco de comda! Ou asquerosa me resut esa comda!
h. Me gusta cantar boeros.
. Me deeta e duce cantar de os paros.
3. La gramtca tradcona asgnaba a paabra antes a tres categoras:
preposcn, adverbo y conuncn. Anace os sguentes eempos e dentfque
categoramente os sntagmas. Le parece posbe evtar a trpcacn
categora? Fundamente su respuesta:
(1) Mucho antes de a cena
(2) Desde mucho antes de a cena
(3) Dos horas antes de a cena
(4) (Leg) antes de o que nos magnbamos.
(5) (Leg) antes que Mara.
(6) (Leg) antes.
(7) (Leg) e da antes.
l142|
4. Reconoce usted dos paabras dferentes o una soa paabra en os s-
guentes eempos? A qu caso de "un X usado como un Y" corresponde cada
uno?
a. E muchacho pobre. / E pobre no o saba. / Los pobres han au-
mentado.
b. Este muchacho es alto. / Esta muchacha apunta alto. / E alto de
a puerta...
c. Corr mucho. / Com mucho. l Mara compr pocos bros y Pedro
muchos.
d. -Mi ho es ngenero. -E mo es mdco.
e. E ser una buena madre / E ser humano ...
f. Ou te nteresa eer? / Ou novea te nteresa eer?
g. E beb recn nacido / E recn nacido / Ha nacido m netto.
h. La muer maravilla es un mto. / Esa muer es una maravilla.
. Se qued solo un ratto. / Se qued slo un ratto.
. Ouero ms. / Ouero ms agua. / Est ms bonta que antes.
5. Casfque as paabras en cursva de acuerdo con os crteros formaes
pertnentes. Reconozca en cada caso s se trata de msmo exema o de exemas
dferentes:
a. Yo o saba. / Su yo sa fortaecdo con a experenca.
b. Do su visto bueno. / Visto e probema, o anazamos. / Las pe-
cuas vistas durante as vacacones.
105
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
c. Uno busca eno de esperanzas... /Yo quero un novo. / No quero
dos. Dme uno soo.
d. 5alvo a ms amgos en caso de necesdad. / Oued a salvo. /To-
dos, salvo Iuan, assteron a a funcn. / Saeron sanos y salvos de
accdente.
e. 5, te quero. / 5i te quero es porque sos.../ Me pregunt si o
quera.
f. Arm un o brbaro. / Canta brbaro. /Los brbaros nvaderon
Roma.
g. Ya e medio bro. / Est medio cansada.
h. Lo hace contra m. / La contra es mpacabe con e goberno. / Lo
hzo en contra de ms rdenes,
. Lo corts no quta lo vaente. / No lo reconozco. / No basta con ser
bueno; tambn hay que parecerlo. l143|
. No me devov ni e bro ni e dnero. / No me do ni as gracas.
6.
a. Revse usted una gramtca espaoa. Busque as defncones de as
partes de a oracn. Reconozca os crteros en os que se basa (puede consutar,
por eempo, a Cramtica esencial del espaol de Manue Seco, cap. 11-13).
b. En a msma gramtca, busque aguna formuacn de "un X usado
como un Y". En cu de as cases de stuacones que aqu hemos dferencado
puede ubcara?
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
O. IESPERSEN (1924), cap. IV-VII; I. LYONS (1967); H-I. SASSE, "Syntactc
Categores and Subcategores" en P. H. Matthews y otros (1993); P. SCHACHTER,
"Parts-of-Speech Systems" en T. Shopen (1985); R. HUDDLESTON (1985) cap. 2 y
3; R. LENZ (1920); M. SECO (1974); R.A.E. (1973); I. BOSOUE (1991).
l144|
106
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
lX
EL SlNTAGMA NOMlNAL
La estructura de una cusua consta de una expresn predcatva y de
uno o ms argumentos. Estos argumentos se reazan tpcamente como sn-
tagmas nomnaes, es decr, como construccones cuyo nceo es un sustantvo.
De tpo de sustantvo que funcone como nceo depender a compedad de
sntagma. Los nombres propos y os pronombres consttuyen por s msmos a
expansn mxma. Los sustantvos comunes, en cambo, requeren, por o
genera, especfcadores para desempear agunas de sus funcones tpcas y, s
tenen estructura argumenta, seecconan compementos, adems de poder ser
modfcados. En este captuo nos referremos a os dstntos tpos de sustantvos
y a a estructura nterna de SN en funcn de os consttuyentes que comprende.
Tambn audremos a a nterpretacn semntca que os sntagmas nomnaes
pueden recbr a partr de agunas caracterstcas fexonaes de a cusua que
os ncuye.
Hemos consderado ya, en captuos precedentes, e potenca funcona de
SN. Son varas as funcones que puede desempear en a cusua, pero as que
e son prvatvas son a de sueto y a de obeto drecto. Tambn funconan como
trmno de un SP en varas de as funcones obcuas, es decr, reazadas por un
SP, como as de obeto ndrecto -y otros datvos-, compemento de rgmen,
otros compementos y aduntos. Las funcones restantes -predcatvo, adunto
(tempora, de frecuenca, de medda)- admten mayor varacn categora.
En o que respecta a a estructura nterna de SN, recordemos que e sus-
tantvo es e nceo porque determna a ndoe categora de sntagma en su
l147| conunto, as como tambn sus rasgos fexonaes (gnero y nmero). De
a subcase a a que pertenezca e nceo dependern tambn as caracterstcas
sntctcas de a construccn: su compedad, a compatbdad con agunos
tpos de especfcadores y a posbdad de seeccn de compementos.
Clasificacion de los sustantivos
Los argumentos que se combnan con un predcado son, por o genera, ex-
presones referencaes. Las expresones referencaes son usadas para dentfcar
entdades de mundo extrangstco. Agunos sustantvos son expresones
referencaes por s msmos; otros, en cambo, para sero deben formar parte de
estructuras compeas. Pertenecen a prmer tpo dos subcases de sustantvos:
os sustantvos propos y os pronombres, fundamentamente os personaes, y a
segundo, os sustantvos comunes. Tanto sustantvos propos como pronombres
consttuyen a expansn mxma de sntagma: rechazan, en su uso habtua, a
presenca de especfcadores, modfcadores restrctvos y compementos. Los
sustantvos comunes, en cambo, so se converten en expresones referencaes
cuando van encabezados por agn especfcador. Comprense, por eempo, as
sguentes cusuas: Pedro fue nombrado gobernador / El gobernador asisti a
los actos. Mentras que en a prmera gobernador, un N es un predcatvo
subetvo, es decr, un predcado, so en a segunda e SN, que funcona como
sueto, es una expresn referenca.
107
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
1. Los sustantivos propios denotan ndvduos por medo de una asoca-
cn drecta con su referente.
1
Ideamente, cada nombre dentfca a un ndvduo
de manera no ambgua. Carecen de sgnfcado, ya que conssten so en
etquetas que se asgnan a os ndvduos para su dentfcacn. La dferenca
entre, por eempo, un sustantvo propo como Cabriel Carca Mrquez y una
expresn como el autor de Cien aos de soledad consste en que, mentras e
prmero es nanazabe desde e punto de vsta semntco, e segundo contene
una descrpcn de referente.
Dadas estas caracterstcas, es fc entender por qu os nombres propos
no van preceddos de determnantes (son nherentemente defndos) y por qu
no admten modfcadores restrctvos, ya que se referen a una entdad nca.
Tenendo en cuenta, pues, su rechazo a a determnacn y a a modfcacn,
deberamos ncur en a case, adems de os nombres de personas, nsttucones
y ugares, otros sustantvos que tenen estas msmas caracterstcas (aun cuando
no se escrban con mayscuas): as desgnacones de agunos famares
drectos, e mes de ao, e nombre de ao: l148|
(1) a. Pap me advrt que egara temprano.
b. Octubre suee ser un mes ventoso.
c. 1997 ser un ao dursmo.
Convene dferencar os sustantvos propos de os nombres propos. S
ben ambos normamente concden, por eempo, en Cabriel Carca Mrquez, sn
embargo, hay nombres propos so formados por sustantvos comunes Cien
aos de soledad o por una combnacn de sustantvos comunes y uno propo
Universidad Nacional del Comahue. Los sustantvos propos pueden aparecer, por
otra parte, en SSNN que no son nombres propos puesto que no desgnan una
entdad nca:
2
(2) a. e Buenos Ares de m nfanca
b. todos os Garca de a gua teefnca
c. un ta Prez
d. todo un Ccern
2. Tambn son expresones referencaes os pronombres personales y
demostrativos, pero, a dferenca de os nombres propos, consttuyen una case
cerrada. Tampoco admten n determnantes n modfcadores restrctvos. Nos
ocuparemos de eos en e prxmo captuo.
3. E sustantivo comun es, ntrnsecamente, un predcado, como se com-
prueba en os sguentes eempos:
(3) a. Iuan es mdco.
b. Nombraron a Iuan drector de nuevo hospta.
c. Iuan trabaa de mdco.
Se trata en todos os casos de predcatvos: referdos a sueto (a y c) o a
1
Son "designadores rigidos". Algunos logicos entienden los nombres propios como expresiones nominales reducidas. Su
semantica. pues. es mas compleia de lo que supone su caracterizacion como una mera etiqueta.
2
Como seala R. Lapesa: "El nombre propio no necesita actualizador. |...| No obstante. lo lleva cuando va acompaado por
un adietivo o equivalente que lo especiIiquen de modo que la reIerencia se limite a un aspecto. perspectiva. cualidad o
momento del ser designado: el Cesar estratega`. ese Paris de tus sueos`. aquella Malaga de antao`. El nombre propio se
acerca entonces. en cierto modo. al sustantivo comun ya que pierde la reIerencia unitaria" (p.122) en I. Bosque (ed.).
108
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
obeto drecto (b), que conssten en una proyeccn ntermeda: un N' (ya que
pueden contener modfcadores y/o compementos, pero no especfcadores). En
cambo, as expansones mxmas s son, por o genera, expresones
referencaes. Los determnantes conferen carcter referenca a SN:
(4) a. E mdco me recomend un rgmen muy estrcto.
b. E goberno desgn a drector de nuevo hospta.
A dferenca de (3), os SSNN que funconan como sueto en (4a) y como
obeto drecto en (4b) son argumentos y no predcados. Para sero se requere a
presenca de un determnante. No obstante, convene tener en cuenta as l149|
propedades xcas de as dstntas cases de sustantvos comunes ya que de
stas dependen sus comportamentos formaes. Revsaremos agunas de as
casfcacones:
a. Nombres contables o discontinuos y no contables o continuos -
de sustancia o masa: os prmeros desgnan "cases" o "especes" de entdades
dscretas, contabes y asabes (libro, casa, pjaro...): en cambo, os segundos
denotan sustancas que carecen de mtes caros, por o que pueden ser dvddas
sn afectar, como dce Andrs Beo, "su naturaeza y su nombre" (sangre, humo,
sal, agua, arena). Se dferencan por:
- Los prmeros son cuantfcabes: no so se purazan sno que tambn
admten cuantfcadores -defndos e ndefndos- y numeraes; os segundos, por
e contraro, no se purazan y so admten agunos cuantfcadores ndefndos
(ms, menos, poco, mucho):
(5) a. Coeccona bros. / Necestan sangre.
b. Ouero dos bros. / *Ouero dos aguas.
c. Haba muchos bros. / Haba mucha sangre.
Los sustantvos contnuos pueden funconar predcatvamente: Esto es
sangre: en cambo, os contabes requeren un determnante para cumpr ta
funcn: *Esto es libro.
- Los sustantvos contabes pueden funconar como compementos
parttvos de dferentes tpos de sustantvos: un montn de piedras, una pila de
libros: en cambo, os no contabes so aparecen con sustantvos mensuratvos o
tpfcatvos un litro de vino, un tipo de aceite.
Ambos grupos admten, sn embargo, a recategorzacn: os nombres de
sustanca pueden desgnar meddas (a) o tpos (b) y os contabes, pasar a de
sgnar sustancas (c):
(6) a. Pedmos dos cafs.
b. Esos acetes resutan excesvamente pesados.
c. Ouero (ms) poo / paste de poo.

b. Sustantivos abstractos y concretos: Buena parte de os sustantvos
abstractos comparte agunas de as caracterstcas de os nombres de sustancas:
no son purazabes y permten so a cuantfcacn ndefnda (*ingenuidades,
*dos ingenuidades, poca ingenuidad): desgnan entdades que tambn pueden
ser caracterzadas como "materas" o "sustancas". Los sustantvos abstractos,
desde un punto de vsta estrctamente morfogco, dervan, en genera, de
adetvos o verbos:
l150|
(7) a. La cadez de ambente
b. La presenca de os estudantes
109
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
c. E anss de Aonso de poema
Esta condcn, sn embargo, no es necesara ya que exsten muchos sus-
tantvos abstractos smpes: fe, miedo, pena, bronca. Tampoco es sufcente,
puesto que agunos sustantvos dervados admten una nterpretacn como
sustantvos concretos, como se adverte en os casos (b) de os sguentes
eempos:
(8) a. La entrada de a Argentna a Mercosur resuta probemtca para a
ndustra nacona. (= e hecho de que a Argentna entre a Mercosur)
b. Las entradas para a funcn de esta noche ya estn agotadas.
(9) a. No me sorprend a coaboracn de Macr en a campaa de un mn
de dares. (= e hecho de que Macr coaborara en a campaa con un
mn de dares)
b. Estoy buscando coaboracones para a revsta.
Como se adverte, no resuta senco asar rasgos formaes asocados a os
sustantvos abstractos, por o que, como seaa Ignaco Bosque (1983), ta
dstncn quzs carezca de pertnenca desde e punto de vsta estrctamente
gramatca.
c. Sustantivos colectivos y singulares: Los prmeros, en snguar, de-
sgnan un conunto de ndvduos. La predcacn corresponde a conunto como
undad y no en forma dstrbutva a cada uno de os membros. Por eo admten
modfcadores como en pleno, completo, en su totalidad, numeroso:
(10) a. E gento abuche en peno a os potcos.
b. E ercto competo estuvo nvoucrado en estos hechos.
c. La deegacn argentna en su totadad repud esas paabras.
d. Un pbco numeroso com as nstaacones de a nsttucn.
Asmsmo, s e sustantvo va modfcado por e adetvo grande, se o debe
entender como referdo a conunto en caso de ser coectvo: advrtase a
dferenca en a acepcn de ese adetvo entre un ejrcito grande (= un ercto
numeroso) y gente grande (= gente mayor). Segn este crtero, pues, gente
resuta un faso coectvo.
l151|
La estructura del sintagma nominal
La estructura nterna de sntagma nomna resuta muy compea debdo a
as mtpes posbdades de reazacn que presentan sus dependencas y a a
estrecha conexn exstente entre stas y e tpo de sustantvo que funcona
como nceo. En varos aspectos, como veremos, se asemea a a estructura de a
cusua ya que comparte rasgos que se consderaban pertnentes so en e
anss de sta (a seeccn de os compementos, a dstncn entre voz actva
y pasva, e carcter ms o menos perfrco de os modfcadores).
1. El especificador: Los especfcadores de SN son os determnantes y
os cuantfcadores, paabras pertenecentes a cases cerradas. Los determ-
nantes dotan a sntagma nomna de vaor referenca: hacen posbe a den-
tfcacn de referente. E artcuo defndo se caracterza por presuponer a
uncdad de referente, es decr que a descrpcn que sgue es satsfecha por un
nco ndvduo o por un conunto partcuar de ndvduos, dentfcabes por e
110
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
contexto stuacona o por e conocmento compartdo de os nterocutores.
Indcan que a descrpcn que sgue es satsfecha por un nco ndvduo o un
conunto partcuar de ndvduos o no -e artcuo defndo e ndefndo,
respectvamente. Otros determnantes dscrmnan en reacn con a proxmdad
con respecto a habante u oyente -os demostratvos- o a posesn -os
posesvos. A a case de os cuantfcadores pertenecen os numeraes cardnaes
y otros cuantfcadores como mucho, poco, demasiado, bastante, algn, ningn,
otro, varios, ambos, sendos, cualquier y todo.
Para determnar qu paabras son especfcadores deberemos seecconar
un contexto en e que sean mprescndbes. Los suetos preverbaes, en efecto,
exgen a presenca de a menos un determnante
3
:
(11) a. La computadora resueve rpdamente arduos probemas.
b. *Computadora resueve rpdamente arduos probemas.
En a poscn ocupada por e artcuo podran haarse tambn:
- demostratvos (estas, esas, aquellas),
- posesvos (nuestras, mis...),
- cuantfcadores (varios, otros, algunos, ninguno...).
En cambo, os nmeros ordnaes y otros adetvos no encabezan suetos
preverbaes; por o tanto, no son determnantes:
(12) a. (Los) dos trenes ya parteron.
b. *Segundo tren ya part.
c. *Prxmo tren partr a as doce.
l152|
Advrtase que, en cambo, os suetos pospuestos no requeren necesara-
mente a presenca de un especfcador:
(13) a. Ya parteron trenes.
b. Fata azcar.
Como ya se ha seaado en e captuo sexto, estos sntagmas nomnaes
sn determnacn funconan como suetos de cusuas presentatvas -por o
genera, con verbos nacusatvos. En ta contexto, se atenen a as msmas
restrccones que os obetos drectos de os verbos transtvos: en pura con
sustantvos contabes y en snguar con os contnuos.
Artcuo, demostratvos y posesvos, es decr, os determnantes, se haan
en dstrbucn compementara
4
(*las esas modernas computadoras, *las
3
En realidad. en determinadas condiciones. los sintagmas nominales plurales sin determinacion pueden ser suietos
preverbales: cuando reciben modiIicadores restrictivos (i) o cuando estan unidos por coordinacion (ii):
(i) Computadoras como estas resuelven rapidamente arduos problemas.
(ii) Computadoras y equipos electronicos han resuelto el problema de la empresa.
4
El cuantiIicador todo presenta una serie de particularidades:
i. su posicion de predeterminante: mientras que los otros determinantes tienen como complemento un N'.
todo tambien puede ir seguido por un determinante (todas las computadoras) ademas de por un
sustantivo singular (toda computadora).
ii. la posibilidad de posponerse al sustantivo e incluso de separarse de su nucleo. por lo que se lo denomina
"cuantiIicador Ilotante":
(g) Las computadoras todas pueden resolver arduos problemas.
(ii) Las computadoras pueden resolver todas arduos problemas.
iii. a su vez. el poder ser modiIicado por un especiIicador: casi todas las computadoras (tambien ningun y
los numerales comparten esta caracteristica).
111
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
nuestras modernas computadoras, *esas nuestras modernas computadoras..).
Pueden combnarse, en certas condcones, con agunos de os cuantfcadores
(las otras modernas computadoras, esas cuatro modernas computadoras, las
otras cuatro modernas computadoras, todas esas cinco modernas computadoras,
nuestras muchas modernas computadoras) y stos, a su vez, entre s (algunas
pocas modernas computadoras, ninguna otra moderna computadora, otras dos
modernas computadoras).
Los cuantfcadores pueden ntroducr tambn una estructura "parttva",
encabezada por a preposcn de. Restrnge e conunto a que se est hacendo
referenca: muchos de los estudiantes, algunas de esas computadores, tres de
nosotros.
No deben confundrse os determnantes o cuantfcadores con os
focalizadores. stos son adverbos exterores a SN, que tambn pueden
modfcar a os otros tpos de sntagmas.
5
La poscn que ocupan determna cu
ser e consttuyente afectado:
(14) a. Solo esa computadora puede resover arduos probemas.
b. lncluso m computadora puede resover arduos probemas.
c. Ni (siquiera) as otras computadoras pueden resover arduos
probemas.
(15) a. Esa computadora solo puede resover arduos probemas.
b. M computadora puede resover probemas incluso muy arduos.
c. Las otras computadoras no pueden resover ni siquiera probemas
sencos.
2. Modificadores: Los sustantvos comunes van asocados a una denota-
cn, o sea a una case de entdades de as cuaes se predca l153| (x es una
manzana). Los modfcadores permten restrngr esa case por medo de predca-
cones que especfcan un subconunto dentro de ea (x es una manzana verde
rionegrina). Los modfcadores tpcos son os adetvos, entre os cuaes os
cafcatvos consttuyen a case centra. Los adetvos cafcatvos denotan una
propedad (a); otros, os reaconaes (b), estabecen una reacn entre dos
domnos: son equvaentes a sntagmas preposconaes:
(16) a. una cuestn muy nteresante/decada / esenca.
b. una cuestn raca / estudant / mdca.
En e captuo once nos ocuparemos de a estructura de sntagma adetvo.
Los modfcadores pueden pertenecer a varas categoras: adems de os
sntagmas adetvos, tambn pueden sero os sntagmas preposconaes: el
presidente de patillas largas, una mquina de origen alemn. Aunque con
mayores restrccones, haamos tambn sustantvos -como vmos en e captuo
anteror-: la mujer orquesta, el tren fantasma, el queso crema: e ncuso
adverbos: el nio bien, una mujer as.
La aposcn consttuye un tpo de reacn partcuar, que comparte agu-
nos rasgos con a modfcacn y otros con a coordnacn. Nceo y aposcn
pertenecen a a msma case: el ro Limay. el presidente Menem, la avenida
Argentina. Ambos sntagmas nomnaes estn en reacn de adyacenca, sn
nngn eemento que os reacone. E espao tambn admte, en agunos casos,
a presenca de a preposcn de: la ciudad de Crdoba, la avenida de los
5
Como vemos. los Iocalizadores se diIerencian de todo no solo porque son invariables sino porque. a diIerencia del
comportamiento (ii). el cambio de orden va asociado a una diIerencia de alcance (es decir. a que constituyente aIectan).
112
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Constituyentes, la cordillera de los Andes. Podemos segur habando de aposcn
dado que se mantene a reacn semntca entre os membros pero a
estructura sntctca dfere.
S ben a reacn entre nceo y aposcn es de correferenca -sta espe-
cfca a denotacn de sustantvo comn nceo-, esta condcn no es, sn
embargo, necesara, como se adverte en os sguentes eempos, de aposcones
casfcadoras:
(17) a. Una computadora marca IBM
b. Un edfco esto Bee poque
c. Una corbata amaro patto
E carcter sustantvo de a aposcn se manfesta en a fata de concor-
danca con e nceo (en una corbata amarilla e modfcador es un adetvo, pero
en (c) amarillo patito no se fexona. En os casos (a) y (b) haamos dos nvees
sucesvos de aposcn: luna computadora lmarca lIBM|||, lUn edfco lesto
lBee poque|||. l154|
Hasta aqu hemos menconado aposcones restrctvas. La aposcn puede
ser tambn no restrctva; en este caso va marcada prosdcamente por una
nea tona propa y separada ortogrfcamente por comas. Se dferenca de as
aposcones restrctvas porque proporcona una nformacn supementara, no
necesara para a dentfcacn de referente -y por o tanto, omsbe. Estos
modfcadores perfrcos se haan a un nve ms externo en reacn con e
nceo. E anss, por o tanto, debe captar esta dferenca:
(18) a.
La novea Cien aos...
b.
113
SN
Det. N`
N` SN
N
SN
SN
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
La novea, Cien aos de soledad
De modo anogo, as cusuas reatvas pueden ser modfcadores restrc-
tvos (a) o no restrctvos (b):
(19) a. Los potcos que se enrquecen desmesuradamente son sospechosos de
corrupcn.
b. Los potcos, que se enrquecen desmesuradamente, son sospechosos
de corrupcn.
Exste una cara dferenca semntca entre as dos oracones de (19):
mentras que en (a) se acota a predcacn a un subconunto de os potcos,
l155| en (b) se refere a toda a case, de a que tambn se predca, como
nformacn adcona, que se enrquecen desmesuradamente. Este carcter no
restrctvo de os modfcadores perfrcos o habta para modfcar a os
sustantvos propos y a os pronombres.
3. Complementos: Agunos sustantvos comunes tenen una estructura
argumenta, es decr, pueden seecconar uno o ms argumentos. Esto ocurre
fundamentamente en e caso de a nomnazacn de verbos, es decr de os
sustantvos deverbaes, que sueen heredar os argumentos de verbo de que
dervan. Sn embargo, os compementos de sustantvo no son nunca obgatoros
y deben dentfcarse medante marcas de funcn, as preposcones que os
encabezan:
(20) a. M padre me promet regaarme una computadora para m cumpeaos.
b. La promesa de m padre de regaarme una computadora para m
cumpeaos
c. La promesa de m padre
d. Su promesa
Como vemos, mentras que en (a) as funcones de sueto y obeto drecto
se reconocen medante ndces estructuraes como a concordanca y a adya-
cenca, respectvamente, en (b) pasan a ser compementos de sustantvo pro-
mesa. Para eo necesaramente estn encabezados por preposcones -de
msmo modo que e adunto. Por otra parte, como muestran (c) y (d), su omsn
no afecta a gramatcadad de a construccn.
En os sguentes eempos, os sustantvos heredan a estructura
argumenta de os verbos de os que dervan. (21)
Comparemos a compedad de os sguentes sntagmas nomnaes:
(21) a. E vae de estudante por Amrca Latna
114
SN
Det.
N` N`
N` N`
N N
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
b. La egada tarda de a prmavera
c. E reconocmento de Mara de sus propos errores
d. E reconocmento de sus propos errores por parte de Mara
Las nomnazacones de os verbos ntranstvos propamente dchos, como
(a), sueen ser sustantvos concretos: la sonrisa de Mara, la caminata, el ladrido,
la corrida. En cambo, as de un verbo nacusatvo, como (b) es un sustantvo
abstracto que denota un acontecmento. Las de verbos l156| transtvos
admten, por o genera, a dobe nterpretacn que os dcconaros regstran
como "accn y efecto de (verbo)". S se comparan os casos (c) y (d), se
advertr que, aunque presenten ambos os msmos argumentos (un agente y un
tema o pacente), sn embargo, a estructura sntctca dfere: en (c) e agente
aparece marcado con de, mentras que en (d) con por (parte de), como
corresponde a una pasva. La nomnazacn de verbos transtvos presenta, en
efecto, dos varantes xcamente condconadas: una actva como a (c) y otra
pasva como a (d). Agunos sustantvos dervados permten ambas:
(22) a. E anss de poema por parte de Aonso tuvo ugar en un caf de
Madrd.
b. E anss de Aonso de poema fue pubcado en su bro sobre Neruda.
La forma pasva (a) se nterpreta como una nomnazacn de acontec-
mento: so os acontecmentos tenen ugar en un tempo y en un espaco. En
cambo, a actva (b) se nterpreta como un resutado o producto, so como ta
puede ser obeto de una pubcacn. ncamente en esta segunda nterpretacn
puede cambarse e determnante (un anlisis del poema, varios anlisis del
poema) y purazarse (los anlisis de Alonso del poema). En (a), se mantene a
nterpretacn de acontecmento cuando e argumento pacente es susttudo por
un posesvo, en (b), en cambo, en a nterpretacn actva e posesvo so puede
susttur a agente:
(23) a. Su anss por parte de Aonso tuvo ugar en un caf de Madrd.
a. ??Su anss de poema tuvo ugar en un caf de Madrd.
b. Su anss de poema fue pubcado en su bro sobre Neruda.
b'. *Su anss de Aonso fue pubcado en su bro sobre Neruda.
Adems de as nomnazacones de "accn y efecto"' -(20) y (23)- exsten
tambn as nomnazacones de agente, que absorben precsamente este pape
temtco:
(25) a. E creador de poema
b. E nventor de esta teora
No so os sustantvos deverbaes tenen estructura argumenta. Tambn
a poseen muchos sustantvos smpes reaconaes: autor de, hijo de, rey de,
sabor a, olor a, camino a, tren a... l157|
En todos os casos vstos hasta aqu e compemento era reazado por un
SP, su reazacn tpca. Agunos adetvos reaconaes pueden tener vaor
argumenta:
(26) a. as nvasones ngesas
b. e veto presdenca
c. e voto femenno
115
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
En todos estos casos, e adetvo representa e argumento agente seecco-
nado por e nceo. A veces e adetvo reacona argumenta corresponde a
pape temtco pacente: el maltrato infantil, la reduccin salarial, el aumento
impositivo.
Por tmo, como ya hemos vsto, un determnante, e posesvo, puede ser
a reazacn de sueto (actvo o pasvo): mi llegada, su anlisis del poema,
nuestra recomendacin, su captura, su anlisis por parte de Alonso.
La mayor parte de os sustantvos concretos (computadora, perro, rbol,
casa, agua) no seeccona compementos, sencamente porque carecen de
estructura argumenta. Pueden r acompaados por SSPP que funconan como
modfcadores y no como compementos ya que no son seecconados por e
nceo: una mujer sin hijos, un perro con orejas largas, el rbol de copa redonda,
una casa con garage. Estos modfcadores permten, por o genera, a aternanca
entre preposcones, por o que son verdaderos SSPP: una mujer con muchos
hijos, una casa en la cordillera.
En cambo, os que expresan a reacn de posesn so pueden r enca-
bezados por de, que es, por o tanto, una mera marca de funcn. Prctcamente
cuaquer sustantvo admte un modfcador de posesn: el perro de luan, la casa
del gobernador. S ben este SP no es seecconado por e nceo -no es un
argumento-, su capacdad de ser susttudo por un posesvo o dferenca de un
mero modfcador y o asemea a un compemento. Un posesvo puede
representar, pues, a poseedor o a un argumento: su perro, su casa, nuestra
llegada, su anlisis del poema, nuestra colaboracin con la campaa.
La dferente reacn que e nceo estabece con e compemento y con un
modfcador de posesn se refea en a mayor o menor precsn de sentdo que
podemos asgnar a a construccn en su conunto. Mentras que cuando se trata
de un argumento e sgnfcado es unvoco (el padre de luan so puede desgnar
a su progentor), cuando se trata de un modfcador, por o genera, exsten varas
nterpretacones posbes. As, la computadora de mi padre puede referrse a una
pertenenca suya o a a que me promet para m cumpeaos o a a que hay en
su ofcna o a a que desea adqurr. l158|
La interpretacion semntica de los sintagmas nominales
Nos referremos, por tmo, a agunas dstncones semntcas que con-
cernen a SN y a su reacn con e resto de a cusua y que dependen, en
buena medda, de os determnantes y cuantfcadores que o encabezan. Son
tres dstncones: a defntud, a especfcdad y a genercdad.
a. La definitud: Cu es a contrbucn de artcuo defndo a sgnf-
cado de SN? A dferenca de os demostratvos y os posesvos, e artcuo de-
fndo no dscrmna entre varos referentes potencaes. Indca que a descrpcn
es sufcente para dentfcar a referente, recurrendo a veces a nformacn
contextua o stuacona:
(27) a. Leg un no que peda mosna. E no tembaba de fro.
b. Puede cerrar a puerta?
c. Fu a supermercado y a caera no me entreg a factura.
d. Los artcuos que acabo de eer son nteresantsmos.
En e eempo (a), una vez ntroducdo en e dscurso un eemento nuevo,
se o mencona uterormente a travs de un sntagma encabezado por artcuo
defndo. En e caso (b), a stuacn permte nferr a qu referente apunta e
habante. En (c), a partr de a mencn de supermercado, se crea e contexto
116
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
adecuado para ubcar os eementos asocados prevsbes: caera, factura,
gndoas. E SN que os denota puede ntroducrse, pues, medante e artcuo
defndo. En (d) es a restrccn dada por a cusua reatva a que permte e
empeo de artcuo defndo
6
. En todos os casos, se consdera que a nformacn
proporconada por e SN, supementada por datos contextuaes y stuaconaes,
es sufcente para dentfcar a referente: so ste puede satsfacer esa
descrpcn.
En e caso de os sntagmas ndefndos no se cumpe esta condcn. Ge-
neramente hay ms de una entdad que pueda satsfacer a descrpcn: Me
compr una computadora. Se usa e ndefndo cuando no nteresa especfcar a
qu entdad partcuar se apca.
b. Referencia especifica y no especifica. S comparamos as sguentes
oracones:
(28) a. Me compr un dcconaro ngs-esovaco.
b. Busco un dcconaro ngs-esovaco.
c. Busco a un secretaro que sabe esovaco.
d. Busco un secretaro que sepa esovaco.
l159|
advertremos que, mentras que en (a) e SN que funcona como obeto drecto
hace referenca a un obeto partcuar, aunque no defndo, (b) presenta una
ambgedad: una de sus ecturas concde con a anteror -podra r seguda de
una aposcn, el Cuys-: en cambo, a otra carece de referenca: no aude a un
dcconaro en partcuar, ncuso n squera presupone su exstenca. En esta
segunda nterpretacn, e SN es no especfco. E carcter no especfco de
obeto drecto de (d) -frente a especfco de (c)- est dobemente marcado: por
a ausenca de a y por e modo subuntvo de verbo de a cusua reatva.
c. Genericidad: Por tmo, tambn podemos haar una ambgedad en
una oracn como a sguente:
(29) a. E hornero construye su ndo con adobe
Esta oracn puede nterpretarse como referda a un hornero en partcuar
o ben a toda a espece. Esta segunda ectura se denomna genrca. Para que
ta nterpretacn sea posbe deben darse certas condcones en a oracn en su
conunto, que no se satsfacen en (b) y (c):
b. E hornero construy su ndo con adobe.
c. Ese hornero estaba construyendo su ndo con adobe.
Como vemos, e tempo verba y e tpo de determnante ncden en a n-
terpretacn. Tambn un sntagma ndefndo puede admtr una nterpretacn
genrca:
(30) a. Un tgre cuda a su cra con ceo.
b. E tgre est en pegro de extncn.
c. *Un tgre est en pegro de extncn.
E ndefndo, sn embargo, admte una ectura genrca so cuando a ca-
se se nterpreta dstrbutvamente (Cada tigre...). En cambo, cuando se nter-
preta coectvamente como en (b), so cabe e artcuo defndo.
6
Como veremos en el proximo capitulo. se trata de usos anaIoricos (a). deicticos (b). de anaIora asociativa (c) y cataIoricos
(d) del articulo deIinido.
117
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
ElERClTAClON
1. Ou tpo de dependencas admten os sustantvos propos y os pronombres
personaes? Pense en casos como os sguentes: l160|
a. E escrtor G. Garca Mrquez / G. Garca Mrquez, premo Nobe de
Lteratura
b. *Gabre Garca Mrquez coombano / E coombano Gabre Garca
Mrquez
c. E protestn de Gabre Garca Mrquez / *E escrtor de G. Garca
Mrquez
2. E espao permte, en determnadas condcones, a omsn de nceo de
sntagma nomna. Estabezca cues son agunas de esas condcones a partr de
os sguentes eempos:
a. os gobernadores radcaes y os peronstas / *os gobernadores radcaes
y os
b. muchos estudantes de Humandades y pocos de Economa / *muchos
estudantes y pocos
c. tres drectvos de YPF y dos de Prez Companc / *tres de YPF y dos
drectvos de P.C.
d. estos bros que he edo y aqueos que so he hoeado / *bros que he
edo y aqueos que so he hoeado
e. un perfume Chane y uno Dor / * un perfume Chane y un Dor
f. m coche y e tuyo / *m coche y tu
Como habr advertdo, en e segundo coordnado hay un eemento eptco.
Ou consttuyentes son necesaros para que a expresn sea gramatca?
Enumere os que pueden aparecer deante de eemento nuo y os que pueden
haarse en a poscn que e sgue.
3. Compare e comportamento de os cuantfcadores. Le sugermos agunos
eempos; usted deber ampar e paradgma:
a. agunos probemas
b. nngn otro probema
c. todos os probemas / os probemas todos
d. muchos (de os) probemas
e. cada probema
f. todo probema
g. apenas cnco probemas
h. os varos probemas
. cas cuaquer probema
l161|
I. Cues pueden r preceddos por determnantes?
II. Cues pueden r segudos por determnantes?
III. Cues pueden funconar como predcados?
IV. Cues admten especfcadores?
118
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
V. Cues pueden haarse en una construccn parttva?
VI. Cues son compatbes con sustantvos contnuos?
4. Anace os sguentes sntagmas nomnaes. Aada, cuando sea posbe, uno o
ms compementos. Indque cues pueden ser susttudos por un posesvo:
a. a eeccn de presdente
b. a decsn de presdente
c. a muchacha de quosco
d. a escandaosa venta de armas a Ecuador
e. e retrato de Manueta Rosas de Prdano Pueyrredn de Museo
f. a cortna de voados de Anta
5. Construya dos oracones (una en que e nomna tenga una nterpretacn de
acontecmento y otra en que tenga un sgnfcado concreto) para cada uno de os
sguentes sustantvos: compra, grabacin, transferencia. Sugera otros dos que
permtan estas dos ecturas.
6. Construya cusuas que contengan os sguentes componentes (en caso de
que a consgna sea mposbe de cumpr, ndque a causa):
(1) un obeto drecto especfco cuyo especfcador sea un cuantfcador
(2) un obeto drecto ndefndo no especfco
(3) un sueto defndo, modfcado por una aposcn no restrctva
(4) un sueto cuyo modfcador sea un adetvo reacona
(5) e trmno de un SP que contenga un determnante y un cuantfcador
(6) un sueto -un sustantvo contnuo- sn especfcador
(7) un sueto -un sustantvo coectvo- encabezado por un cuantfcador
(8) un obeto drecto ndefndo que sea un nombre propo
(9) un pronombre persona modfcado por un adetvo
(10) un sustantvo abstracto que funcone como predcatvo subetvo
(11) un sustantvo contabe que funcone como predcatvo
l162|
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
R. HUDDLESTON (1985), cap. 6; A. ANDREWS "The maor functons of the noun
phrase" en T. Shopen (1985).
M. L. HERNANZ y I. M. BRUCART (1987), cap. 5; M. FERNANDEZ LAGUNILLA y A.
ANULA REBOLLO (1995), cap. 7; I. BOSOUE (1991), cap. 5; M. LEONETTI (1990);
M.V. ESCANDELL VIDAL (1995).
I. BOSOUE (1983) "Cases de nombres comunes" en 5erta Philologica F. Lzaro
Carreter: I, 75-88.
I. BOSOUE (1996) "Por qu determnados sustantvos no son sustantvos
determnados. Repaso y baance", 13-119.
CONTRERAS (1992) "Descrpcn y expcacn en a teora ngstca: a sntaxs
de os cuantfcadores" en Revista de lingstica terica y aplicada, 30, 17-38.
119
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
X
LOS PRONOMBRES
La case de os pronombres es sumamente heterognea. Como hemos vs-
to en e captuo anteror, os pronombres consttuyen una subcase de sustantvo
que, como os nombres propos, concden con a proyeccn mxma. Los
pronombres se dferencan de os otros tpos de sustantvos por certas prope-
dades fexonaes y sntctcas: agunos -os personaes- se fexonan en caso y
persona, varos tenen gnero neutro o corresponden a ste (esto, eso, aquello,
algo, nada...), otros -os reatvos- comparten con a conuncn a propedad de
ncrustar una cusua en otra. Exsten, adems, dos funcones semntcas que
cumpen a mayor parte de os pronombres: a de remtr a contexto ngstco o
a a stuacn para ocazar e dentfcar a referente a que aude e habante. En
este captuo nos referremos a a ndoe de os pronombres, tanto desde una
perspectva semntca como desde e nguo gramatca, y a su casfcacn. En
a tma parte, nos centraremos en os vaores de se.
La indole del pronombre: dificultades en su definicion
Como vmos en e captuo anteror, consderamos a pronombre como una
subcase de os sntagmas nomnaes ya que comparte su potenca funcona y,
en aguna medda, a estructura nterna de sntagma de que forma parte. En
cambo, en a tradcn gramatca espaoa se o consdera una case
ndependente de paabras, caracterzada desde dos perspectvas aternatvas:
l165|
1. como sustituto del nombre
2. como categoria transversal, a partr de sus rasgos semntcos: a ca-
renca de contendo descrptvo y a sgnfcacn ocasona. As defnda, for-
maran parte de esa case no so membros sustantvos sno tambn adetvos
(os demostratvos, os posesvos, agunos ndefndos) y adverbaes (aqu. all,
ahora, hoy, maana, as).
La defncn tradcona de pronombre como susttuto de nombre (de
acuerdo con su etmooga) ha recbdo mtpes crtcas (ya que, por eempo, no
se entende a qu sustantvos susttuyen os pronombres personaes de prmera o
segunda persona o os pronombres nterrogatvos o os negatvos como nadie).
Por otra parte, ncuso en os casos en que puede aceptarse e pronombre como
susttuto no o es de sustantvo sno, en todo caso, de SN. S se entende a
pronombre como una subcase de sustantvos
1
con propedades semntcas
especfcas, se savan estas dfcutades. A dferenca de os sustantvos comunes
y de os propos, os pronombres consttuyen una case cerrada de paabras. Su
sgnfcado es, fundamentamente, gramatca. Como seaa e Esbozo.... "No
sabemos o que sgnfca e pronombre esto, por eempo, pero s para o que
srve: para seaar a ago que est ante nuestros oos o a ago que acabamos de
1
Como ya hemos sealado. en realidad. el pronombre no sustituye al sustantivo sino. en todo caso. a todo el SN: La meior
amiga de mi madre acaba de llamarnos/ella... En este sentido seria mas correcto denominarlos pronominales ya que
pronombres y sintagmas nominales comparten el mismo potencial Iuncional.
120
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
pronuncar o escrbr, sn mentar e concepto" (2.5.1.b.).
La segunda dreccn, que ha sdo defendda por gramtcos tan ustres
como Francsco Snchez, de as Brozas (e Brocense), Andrs Beo y Amado
Aonso-P. Henrquez Urea, entre otros, destaca precsamente a fata de con-
tendo descrptvo de os pronombres: todo pronombre debe ser nterpretado en
reacn con a stuacn o con e contexto dscursvo. Sn embargo, estas
propedades semntcas no estn crcunscrptas a os pronombres, ncuso con as
ampacones propuestas (de determnantes y adverbos). En readad, srven ms
ben para defnr un grupo mucho ms ampo de undades xcas, as
"proformas": proverbos como hacerlo, procusuas como s, no, por supuesto e
ncuso pronomnaes como cosa, lugar, cuestin y otros evauatvos referdos a
personas:
(1) a. Iuan resov todos os probemas soo y lo hizo en pocos mnutos.
b. -Resov Iuan todos os probemas soo? -5.
c. Iuan resov todos os probemas soo pero el tonto no entrego a hoa.
De todos modos, aunque e crtero semntco no sea e defntvo para de-
fnr e pronombre, puede ser t para ducdar e tpo de referenca partcuar
que reaza. Su carcter no descrptvo est gado a su ndoe de paabra l166|
gramatca, con un sgnfcado xco acotado. La segunda propedad, e sg-
nfcado ocasona, se manfesta en sus dos usos tpcos: e dectco y e ana-
frco.
La mayor parte de as paabras tenen un sgnfcado descrptvo, ndepen-
dentemente de quen as use y de a stuacn dscursva. Sn embargo, todas as
enguas cuentan con un pequeo nmero de paabras que deben ser nter-
pretadas necesaramente en reacn con una nstanca dscursva ya que sus
sgnfcados varan sstemtcamente de acuerdo con quenes sean os partc-
pantes o e tempo y ugar de a stuacn en a que se produce e acto de enun-
cacn. Este fenmeno se denomna deixis, paabra que provene de grego y
que sgnfca sealar. Gran parte de os pronombres puede ser usada
dectcamente:
(2) Yo no te vea por aqu desde e mes pasado.
La persona es una categora dectca: a nterpretacn referenca de os
pronombres de prmera y persona es nherentemente dectca ya que se os n-
terpreta como e habante y e destnataro, respectvamente, en una nstanca
dscursva determnada. Son ntercambabes: so m condcn de habante me
habta para usar e pronombre de prmera persona para desgnarme y usar e de
segunda para drgrme a m destnataro. Cuando m nterocutor haga uso de a
paabra, os pronombres se nvertrn. E pronombre de tercera persona puede
ser usado dectcamente para dentfcar a un ndvduo dferente a emsor y a
destnataro; su defncn es negatva. Asocados a estos pronombres personaes,
os demostratvos (este, ese) y os posesvos (mi, tu, nuestro) correspondentes
tambn funconan dectcamente, en tanto que os que corresponden a a tercera
persona (aquel, su) podrn ser tambn usados anafrcamente, como veremos
en seguda.
Adems de os pronombres, son ndces dectcos agunos adverbos tem-
poraes y ocatvos (ahora, maana, hoy, aqu, ah...), os SSNN (Abra la ventana)
y, como veremos en e prxmo captuo, os tempos verbaes, que se mden
tomando como referenca e momento de a enuncacn ("os tempos
absoutos": presente, perfecto -smpe y compuesto- y futuro).
121
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Agunos pronombres, en cambo, remten a una expresn menconada
prevamente en e contexto ngstco. En (3) e ctco se usa anafrcamente:
(3) Iuan resov todos os probemas pero a maestra no lo fect.
En efecto, e pronombre persona de tercera persona, en caso acusatvo, lo
susttuye a sustantvo propo (a) luan, que es su antecedente. La reacn l167|
exstente entre lo y luan se denomna anfora. Muchos de os membros de a
case de os pronombres funconan como anforas:
(4) a. Iuan resov os probemas soo pero os compaeros no se lo
perdonan.
b. Iuan resov estos probemas pero fa en aquellos.
En (4a) e pronombre lo no tene como antecedente un SN, como en (3) s-
no toda a cusua que o precede en tanto que e datvo se remte anafrca-
mente a sueto de prmer coordnado. En e segundo coordnado de (b) e de-
mostratvo carece de nceo xco (problemas): se trata de un caso de epss. La
epss tambn funcona anafrcamente porque exge recuperar e eemento
fatante a partr de contexto prevo.
Menos frecuentemente, e pronombre remte no a un eemento precedente
sno a un eemento que e sgue; en este caso se usa catafrcamente:
(5) a. Iuan necesta eso, que o queran.
b. se es e programa que ms me gusta.
c. Cuando pro

resov todos os probemas, Iuan

am a a maestra.
En (a) e demostratvo neutro eso antcpa a cusua subordnada que
expcta qu es o que necesta Iuan. En (b) haamos una predcacn catafrca.
equvaente a Ese programa es el que ms me gusta, en e que, en cambo, e
reatvo apunta anafrcamente a sueto. E sueto de a subordnada en (c) es
una categora nomna vaca que se recupera a partr de contexto sguente.
Advrtase que so en casos de subordnacn es posbe esta remsn
catafrca; con a coordnacn, no se estabece a correferenca:
(6) *pro

resov todos os probemas y Iuan

am a a maestra.
Tanto as anforas como as catforas remten a contexto ngstco en e
que se nsertan ("a ho de dscurso"): son eementos endofrcos. Adems de
os pronombres, funconan endofrcamente e artcuo defndo, cuando remte a
un sustantvo ntroducdo prevamente en e dscurso, y, agunos tempos
verbaes:
(7) En 1951 eg un hombre oven y apuesto. El hombre haba visitado varos
pases europeos.
l168|
Como ya hemos seaado en e captuo anteror, uno de os vaores bs-
cos de artcuo defndo es e de a "mencn uteror" a una entdad ya ntro-
ducda en e unverso de dscurso. E Pretrto Puscuamperfecto se mde en
reacn con otro momento de pasado (eg), con respecto a cua denota un
acontecmento anteror. Tanto e artcuo defndo como e puscuamperfecto
remten a contexto ngstco prevo: funconan anafrcamente.
122
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
La clasificacion de los pronombres
Los pronombres se subdvden en varos grupos: personaes, posesvos,
demostratvos, reatvos, nterrogatvos, ndefndos y cuanttatvos. Nos refe-
rremos brevemente a cada uno:
1. Pronombres personales. Los pronombres personaes constan de dos
seres: a tnca y a tona. Los pronombres tncos son os que estn marcados
en caso nomnatvo o termna: yo, m, conmigo, t /vos, ti, contigo, l, ella, ello,
ellos, ellas, s. nosotros, nosotras, (vosotros, vosotras), usted, ustedes, adems
de as formas compuestas conmigo, contigo, consigo. Las categoras
morfogcas nvoucradas son a persona, e nmero, e gnero, e caso y, en os
pronombres que desgnan a destnataro, a cortesa, que opone as formas de
tratamento vos o t (de acuerdo con e daecto) a usted (y en e espao
pennsuar, vosotros a ustedes).
La rca fexn verba de espao hace, en genera, nnecesara a expre-
sn de os pronombres de prmera o segunda persona en funcn de sueto ya
que as desnencas pueden ser entenddas como suetos fexonaes. Aparecen
fundamentamente cuando se os pone de reeve o se estabece una oposcn:
(8) a. Yo propuse esa medda.
b. Vos te ganaste e premo, no eos.
Los pronombres tonos o ctcos se dvden, a su vez. en oblicuos (lo, la,
los, las, le, les) y reflexivos (se): os prmeros denotan un referente dstnto a
de sueto: en cambo, os segundos son correferentes con ste
2
:
(9) a. Iuan o consdera cupabe (a Francsco).
b. Iuan se consdera cupabe (a s msmo).
l169|
Esta dstncn entre pronombres obcuos y refexvos so se manfesta
en a tercera persona. En e resto, se neutraza: luan me considera culpable / Me
considero culpable (a m misma). Asmsmo, como ya hemos vsto en captuos
anterores, so en os pronombres de tercera persona se dstngue e caso
acusatvo (lo, la, los, las) de datvo (le, les), de manera que puede consderarse
que en os pronombres tonos de as restantes personas so cabra habar de
caso obetvo.
2. Pronombres demostrativos y posesivos. Como hemos vsto en e
captuo ocho, para evtar a dupcacn categora, no estabeceremos a ds-
tncn tradcona entre adetvos y pronombres demostratvos. Los demos-
tratvos son determnatvos: como taes, ocupan a poscn de especfcador,
segudos de un SN con o sn contendo xco. S se posponen a sustantvo (el
libro ese), en cambo, son modfcadores y requeren a presenca de un artcuo
defndo. Se requere, por o tanto, postuar una categora nomna nua
recuperabe a partr de contexto en e caso de os "usos pronomnaes".
3
S ben
os demostratvos funconan fundamentamente como dectcos, pueden ser
tambn usados anafrcamente, como vemos en e sguente eempo:
2
Aunque mas esporadicamente. el reIlexivo puede hallarse dentro del SN como anaIorico de su complemento (i) o. en una
clausula no Ilexionada. puede ser correIerencial con su suieto vacio (ii):
i. Me desagrada la constante preocupacion de Jose por si mismo.
ii. El pensar siempre en si mismo ha apartado a Jose de sus amigos.
3
Excepto para las Iormas neutras (esto. eso. aquello). que son exclusivamente pronominales.
123
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(10) "Nos referremos ahora a os demostratvos y a os posesvos. Es-
tos se reaconan drectamente con os pronombres personaes;
aquellos, tambn organzados en un sstema trpartto, permten
dscrmnar e referente en reacn con as personas de dscurso".
A dferenca de artcuo, e demostratvo tene una funcn dscrmnatva
asocada a a dstanca -tanto en su uso dectco como en e anafrco.
Entre os posesvos
4
se dstnguen dos seres: a tona (mi /-s, tu /-s, su -s)
y a acentuada (mo, tuyo, suyo). Los posesvos tonos sempre preceden a
sustantvo; en cambo, os tncos se e posponen (a) o funconan como pre-
dcatvo (b); con un nceo nuo, requeren a presenca de un artcuo (c). La
dstncn se neutraza en e caso de os posesvos de prmera y segunda de
pura, sempre tncos (d): nuestro -vuestro -con sus correspondentes vara-
cones de gnero y nmero:
(11) a. Esa afcn suya por a gramtca se convrt en una pasn domnante.
b. Este bro es (e) mo.
c. M nters es transtoro: e tuyo parece permanente.
d. Nuestro nters es transtoro. / E nuestro es transtoro.
l170|
3. Pronombres relativos e interrogativos: Forman una sere dobe,
tona y tnca, respectvamente (en e espao actua, e reatvo cuyo carece de
nterrogatvo correspondente). A su vez, os nterrogatvos concden, en su
mayor parte, con os pronombres excamatvos.
5
Adems de ncur una cusua dentro de a prncpa, os pronombres re-
atvos -que, el que, quien, cual, cuyo y cuanto- son anafrcos: remten a un SN
antecedente:
(12) a. E libro que compr ayer est sobre a mesa.
b. E libro cuyo autor te mencon....
c. E libro en el que ha a cta...
En cambo, puede consderarse que os nterrogatvos, en tanto requeren
una respuesta de parte de destnataro, son catafrcos: estabecen a categora
y a case semntca de a eventua respuesta:
(13) a. Ou bro compraste ayer?
b. Oun es e autor de este bro?
c. Dnde haaste a cta?
4. Los pronombres indefinidos y cuantitativos: Indscutbemente pro-
nomnaes son uno, cualquiera, alguien, algo, nadie y nada. E resto de as formas
(algn, ningn, todo, varios, cualquier, uno, bastante, demasiado, etctera y os
numeraes cardnaes) son determnatvos que admten un nceo nomna nuo. A
dferenca de os otros pronombres, a funcn de stos no es fundamentamente
dectca y/o anafrca, por o que consttuyen e grupo de ms dfc casfcacn
4
Mas discutible es la inclusion de los posesivos en la clase de los pronombres ya que son basicamente determinativos los
atonos y adietivos los tonicos; como tales. pueden ser. a su vez. modiIicados por adverbios: hondamente mia. Tratamos los
posesivos en la clase de los pronombres exclusivamente por su relacion con los pronombres personales.
5
Aunque no nos reIeriremos aqui a los adverbios interrogativos y exclamativos. conviene tener en cuenta algunas asimetrias
entre ambos grupos. Existen miembros propios de cada clase: donde y cuando solo se usan en preguntas y cuan es
exclusivamente exclamativo. Asimismo. en algunos casos hay diIerencias de signiIicado segun sean interrogativos o
exclamativos: la interpretacion cuantitativa de como (Como llueve') es exclusiva del exclamativo.
124
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
dentro de a case de os pronombres.
La polivalencia funcional del se
Uno de os temas ms debatdos en a gramtca de espao es a natura-
eza y funcones de a partcua se. Se han propuesto mtpes casfcacones,
pero sempre se encuentran casos que no se acomodan a as cases reconocdas,
ya porque no corresponden enteramente a sus rasgos defntoros, ya porque se
stan en e mte entre dos o ms tpos. Este carcter refractaro de se se debe
a que. habendo varos tpos dferencados, exsten otras tantas posbdades de
ambgedad. Por eso resuta convenente dstngur, en prmer l171| trmno, os
vaores bscos y uego os dervados a partr de stos. En esta prmera
casfcacn dstnguremos:
I. casos en que e se es un pronombre persona.
II. casos en que e se atera a reazacn de a estructura argumenta de
predcado.
III. casos en que e se es un formante de exema.
IV. casos en que a presenca de se est gada a factores eststcos.
Como acabamos de menconar, so os pronombres de tercera persona
cuentan con formas dferentes de refexvos y obcuos. En os prmeros hay
concdenca entre as referencas de pronombre y a de sueto:
(14) a. Iuan

se

consdera un geno.
b. Sva

se

cep os dentes.
c. Esa muer

quere todo para s

.
d. Pedrto

o
k/*
trao consgo

.
Con os pronombres obcuos, por e contraro, as referencas son nece-
saramente dsuntas, es decr -en trmnos de A. Beo- "e sueto de verbo no se
dentfca con e trmno de compemento" (Prr. 752): Lo considera un genio. Le
cepill los dientes. Ouieren todo para ella. Lo traje con ella. En os pronombres de
prmera y segunda personas, en cambo, a dstncn no se manfesta
morfogcamente: Me serv el t /Me sirvieron el t. Te propusiste como
delegada /Te propuso como delegada. Nos peinamos /Nos peinaron.
Bscamente, e se se haa en construcciones pronominales.
Denomnaremos as a aqueas secuencas formadas por un verbo y un ctco no
obcuo que comparten os rasgos fexonaes (persona y nmero): me mir, te
levantaste, nos saludamos, se arrepintieron, se venden, se acord. No son
construccones pronomnaes, por o tanto: te mir, lo levantaste, nos saludaron,
lo venden.
l. Casos en que el se es un pronombre personal
A. No forma parte de una construccn pronomna
Exste un nco tpo de se que no forma parte de una construccn prono-
mna, ya que es un mero aomorfo de ctco datvo le, pronombre obcuo. Esta
varante se haa morfogcamente condconada: precede a un ctco obcuo
acusatvo de tercera persona
6
:
6
No se trata de un condicionamiento Ionologico. como lo prueba la existencia de secuencias como le lave la ropa. le
125
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
l172|
(15) a. Iuan e do e bro a Mara / Iuan se o do.
b. Mara es cont un cuento a os chcos / Mara se o cont.
c. A ustedes es dedcar esta cancn / se a dedcar
7
.
Como se adverte, no exste reacn de correferencadad entre e sueto y
este se: por eso, os rasgos fexonaes pueden ser dvergentes. Para dstnguro
de todos os que anazaremos a contnuacn, o denomnaremos se sustituto.
En e resto de os casos e se formar parte de una construccn
pronomna.
B. Forma parte de una construccn pronomna
1. Se reflexivo: Los pronombres refexvos consttuyen un argumento de
verbo. Puede darse en todas as personas de paradgma pero so tenen una
reazacn dferenca en a tercera. Son obgatoramente anafrcos ya que
suponen correferencadad con e sueto de a cusua (e referente de sueto
concde con e de obeto). Generamente se haan en cusuas que denotan una
accn reazada por un agente anmado. Admten e refuerzo a s mismo.
Funconan como O.D. (a) y (b), O.I (c), o datvo posesvo (d):
(16) a. Iuan se afet.
b. Mara se cree hermosa.
c. E drector de banco se otorg un crdto.
d. Iuan se afet e bgote.
2. Se reciproco: Cuando e sueto es mtpe, ya sea porque es pura o
por a coordnacn de dos o ms SSNN, os pronombres refexvos admten
generamente tambn una nterpretacn recproca, que corresponde a una
coordnacn de cusuas. En esta nterpretacn, a referenca es cruzada: e
sueto de a prmera se corresponde con e obeto de a segunda, y vceversa. E
pronombre desempea as msmas funcones que en e caso anteror: O.D (a), O.I
(b), y datvo posesvo (c). Las recprocas admten e refuerzo el uno al otro, entre
s o mutuamente:
(17) a. Iuan y Mara se envdan / adoran / admran / penan / acarcan / besan.
b. Iuan y Mara se desearon xtos / prometeron fdedad eterna /se deron
as gracas.
c. Iuan y Mara se envdan e xto / se acarcan as meas / se avan as
manos.
l173|
En cada uno de estos casos exste ambgedad entre a nterpretacn re-
fexva (a) y a nterpretacn recproca (b):
(18) a. Iuan -------- Iuan y Mara -------- Mara.
b. Iuan -------- Mara y Mara ------- Iuan.
Tanto en e caso de se refexvo como en e de recproco, su susttucn
por un pronombre obcuo no acarrea mayor cambo que e dervado de os va-
ores respectvos n en e verbo n en a cusua en su conunto. Frente a estos
casos autntcamente pronomnaes, tanto en un uso refexvo propamente dcho
lotearon el terreno.
7
En el espaol de America es Irecuente. en casos como los de b y c. que el acusativo reciba la marca de plural que el se no
permite maniIestar. aun cuando pronominalice obietos directos singulares: se los conto. se las dedicare.
126
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
como en un uso recproco, haamos otros que no cumpen con aguna de as
condcones.
E uso refexvo y e recproco son bscamente agentvos: suponen a
exstenca de un agente -o de un expermentador- y de un pacente o tema. En
usos aparentemente smares, sn embargo, aparece un sueto no agentvo:
(19) a. Pabo se astm (a mano).
b. Eduardo se cav una asta en e dedo.
c. Fepe se torc e tobo ugando a ftbo.
Estas oracones son ambguas. Hay una nterpretacn, un tanto forzada, a
"masoqusta", refexva, con sueto agentvo. En su nterpretacn norma, se
entende que e sueto actu de manera no vountara, es decr, que ha sufrdo un
dao fsco causado accdentamente por msmo o por otro. Esta segunda
ectura no admte e refuerzo refexvo.
Tampoco admten e refuerzo as oracones de sgnfcado causatvo o fac-
ttvo en que e sueto no es e agente de a accn sno e nstgador. De todos
modos, gua que en (19), e pronombre cumpe agunas de as funcones tpcas
que reconocmos en os verdaderos refexvos (acusatvo en (a) y datvo en (b) y
(c)), por o que resuta convenente ncur estos casos entre os refexvos, ya que
so se trata de una nterpretacn gada a contexto y so permtda por
agunos verbos que denotan actvdades:
(20) a. Mrta se retrat con su mardo (= hzo que a retrataran con su mardo).
b. Iuan se construy una casa comodsma (= Iuan hzo que e cons-
truyeran una casa...).
c. Mara se hzo a permanente (= Mara hzo que e hceran a per-
manente).
l174|
Fnamente, tambn exsten casos de fasos recprocos. En eos a par-
frass medante a coordnacn (18b) no se reaza entre un sueto y un O.D. u
O.I., sn0 entre un sueto y un compemento smtrco:
(21) a. Iuan y Mara se peearon (= Iuan se pee con Mara y Mara se pee
con Iuan).
b. Iuan y Mara se reuneron en m ofcna (= Iuan se reun con Mara y
Mara se reun con Iuan en m ofcna).
Como se adverte, e se se mantene en as parfrass, a dferenca de o
que ocurra con os verdaderos recprocos. Por otra parte, en (21) no se da a
habtua ambgedad con a nterpretacn refexva.
Andrs Beo dstngua os casos estrctamente pronomnaes (refexvos y
recprocos) de otras construccones, que denomna cuasi-refleias, "en as que a
refexvdad no pasa de o matera de a forma, n ofrece a esprtu ms que una
sombra db y oscura". En efecto, aunque en eas aparecen as msmas formas
pronomnaes que en 1 y 2 ya no exsten as condcones sntctcas y semntcas
que as defnen. La construccn pronomna denota un proceso que se reaza en
e sueto, que no es nterpretado como agente. Sn embargo, esta caracterzacn
puede apcarse a vaores bastante dsmes de se, que dstnguremos a
contnuacn.
ll. Casos en que el se absorbe algunos de los argumentos
127
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
3. Se intransitivizador: La presenca de este se, e ms frecuente en
espao, afecta a a reazacn de os argumentos seecconados por e
predcado. De os dos argumentos seecconados por e verbo, so se proyecta
sntctcamente uno -e argumento nterno. E otro, -e externo- queda
"absorbdo" por e ncremento pronomna. Por eso, se o denomna se
"ntrastvzador". So es posbe con verbos que denotan un proceso (cambo de
estado o cambo de poscn):
a. ergativo o anticausativo: Como hemos vsto en e captuo ses, agu-
nos verbos (hervir, aumentar, bajar, mejorar, resucitar, etc.) admten tanto una
forma transtva como otra ntranstva sn dferencas formaes: a reacn que
estabecen con e obeto drecto en a transtva concde con a que se da con e
sueto de a ntranstva. Ms frecuentemente, esta aternanca exge un
ncremento pronomna, que en a tercera persona es se:
(22) a. Iuan asust a os nos.
l175|
b. Los nos se asustaron (*con Iuan).
(23) a. E caor derrt a neve.
b. La neve se derrt (con e caor).
(24) a. La uva agrav a stuacn.
b. La stuacn se agrav (con a uva).
En cada uno de os pares, a forma transtva, cuyo sueto tene e pape te-
mtco de causa (agente o fuerza), aterna con a ntranstva, denomnada
ergatva o antcausatva: en sta desaparece e agente o a causa (sta so pue-
de mantenerse como eemento facutatvo) y e pacente aparece en a poscn
de sueto.
8
Se haa fundamentamente con verbos que denotan cambos de estados
(pscogcos o fscos). Aqu, a dferenca de as construccones refexvas, e
proceso se presenta como no motvado externamente sno producdo espont-
neamente; por eso pueden ser expanddos por e predcatvo solo. Admten, a
menudo, a presenca de un datvo de nters que se nterpreta como a persona
afectada por un proceso accdenta pero no responsabe de msmo:
(25) a. Se me quem e asado.
b. Se te romperon os anteoos.
Como vemos, este se atera a reazacn de uno de os argumentos seec-
conados por e predcado: a emnar e argumento externo, e nterno queda
promoconado para ocupar a poscn de sueto; ndrectamente, pues, e verbo
perde su transtvdad. Este proceso est xcamente condconado ya que no
todos os verbos transtvos admten esta aternanca. La rechazan, por eempo,
os verbos que son obgatoramente agentvos (luan cort el pan /*El pan se
cort, Oswald asesin a lennedy /*lennedy se asesin).
b. verbos de cambio de posicion: Un efecto smar se produce en estos
verbos que, aparentemente, comparten agunas caracterstcas de se refexvo.
Sn embargo, suponen una accn en a que no puede dsocarse e agente de
pacente ya que no se puede hacer consgo msmo o que se hace con otro:
8
Esta construccion ha sido denominada media en la tradicion gramatical espaola: "expresa un proceso espontaneo que tiene
su sede en el suieto gramatical" (Maria Antonia Martin Zorraquino. Las construcciones pronominales en espaol). Se dan
solo en la tercera persona. excepto con los verbos que denotan cambios de estado psicologico que aparecen en todas las
personas: Me asuste. No te preocupes.
128
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(26) a. Iuan evant a vaa / a mano / a su ho.
b. Iuan se evant (*a s msmo).
(27) a. Iuan apoy a escaera / su peso contra a pared.
b. Iuan se apoy contra a pared (*a s msmo).
(28) a. Iuan recost a no / su cabeza sobre a amohada.
b. Iuan se recost (*a s msmo).
l176|
Como hemos vsto, en 3 a presenca de se ncde en a reazacn sn-
tctca de a estructura argumenta boqueando a transtvdad: en a e pacente
ascende a a poscn de sueto y desaparece a causa. En b a dstncn entre
agente y pacente queda suspendda. En os casos que anazaremos a
contnuacn tampoco se expcta e argumento agente, pero, a dferenca de
anteror, en eos e proceso supone un argumento externo. Aun cuando quede
mpcto, este sueto de nterpretacn arbtrara est sntctcamente actvo,
como o demuestra su compatbdad con aduntos orentados a agente o con
cusuas fnaes. Se dferenca de todos os otros casos por no ser paradgmtco:
so se da en a tercera persona. Se trata de dos construccones, a mpersona y
a pasva, que, aunque responden a esta caracterzacn genera, se dferencan
sntctcamente por e hecho de que so a segunda cuenta con un sueto
sntctco. No estn restrngdos xcamente, pero a pasva so es posbe con
verbos transtvos.
4. Se impersonal: Esta denomnacn puede dar ugar a confusn ya que
no se trata de una cusua mpersona en e sentdo de as de verbos me-
teorogcos. En readad, supone a exstenca de un argumento externo -por o
genera, con e pape temtco de agente- con os rasgos l+Humano|, l-Defndo|.
Precsamente se usa cuando a mencn de agente resuta rreevante o
noportuna. Responde, pues, a a caracterzacn que hemos dado en e captuo
ses de suieto arbitrario. Es admtdo por cuaquer verbo transtvo (d) e
ntranstvo-nergatvo -(a) y en a subordnada de (c)- e nacusatvo -en a
prncpa de (c)-, ncuso copuatvo -en e segundo coordnado de (e). Tambn es
compatbe con una pasva de partcpo -en a subordnada de (b)-. Es mposbe,
en cambo, con os verbos nherentemente pronomnaes (f):
(29) a. Aqu se trabaa demasado.
b. Cuando se es ofenddo mpunemente, se vve con rencor.
c. Cuando se ucha por un dea, se muere fez.
d. En este pas no se persgue a os dencuentes.
e. O se haba caro o se es cmpce.
f. *Se se quea de as ncomoddades.
Puede tener un sgnfcado exstenca, equvaente a "aguen" -(b), (c),
(e)- o ben cuas-unversa: "a gente, uno" (con excusn de habante) -(a), (d).
Este se mpersona so se da en a tercera persona de snguar. Con verbos
transtvos, so admte obetos drectos de persona defndos, preceddos por a
preposcn a, que pueden pronomnazarse (5e los persigui).
9
l177|
5. Se pasivo: Como en toda oracn pasva, e sueto sntctco correspon-
de a argumento pacente; so son posbes, pues, con verbos transtvos. Como
en as mpersonaes, e se anua e carcter argumenta de agente, que tambn
9
Sin esta marca de Iuncion. la oracion resultaria ambigua: Se persiguieron los delincuentes. puesto que admitiria una
interpretacion reciproca. ademas de la lectura de agente indeterminado "Alguien persiguio a los delincuentes".
129
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
aqu posee un sgnfcado no referenca e ndefndo. Lo que as dferenca es a
presenca de sueto y a consguente concordanca de verbo con ste. Por eso,
as pasvas se dan no so en a tercera persona de snguar sno tambn de
pura.
Cuando e sueto es un SN ndetermnado o ndefndo, aparece en a po-
scn tpca de obeto: pospuesto a verbo. En cambo, s va encabezado por
determnante o cuantfcador, tambn puede aparecer antepuesto. Las cond-
cones para que e SN pueda funconar como sueto de una pasva pronomna
son ms estrctas que as de as pasvas morfogcas. Concden con as de os
obetos drectos sn a. Los sustantvos que denotan personas, so pueden apa-
recer en esta construccn cuando no son defndos, generamente con a de-
notacn de cargos o funcones. En os restantes casos, se usa a construccn
mpersona eempfcada en (29d).
(30) a. Se vende un departamento de dos ambentes. / Se venden
departamentos.
b. Se necesta un secretaro bnge. / Se necestan secretaros.
c. Se encontr petreo. / Se encontraron nuevos yacmentos.
d. Se eg deegado de curso. / Se nombraron nuevas autordades.
En readad, os prmeros eempos de cada par admten un dobe anss:
o ben como mpersonaes (en os que e SN funcona como O.D. ya que en e
espao amercano admten pronomnazacn: 5e lo necesita, 5e lo eligi) o
como pasvas (con e SN en funcn de sueto). En cambo, a presenca de un
pura en os segundos requere que se os anace como pasvas, en as que e SN
es e sueto.
10
En este caso, a pronomnazacn arroara resutados
agramatcaes (*5e los necesitan, *5e los nombraron). Asmsmo, a poscn
antepuesta de sueto ndca que se trata de una pasva (El departamento de dos
ambientes se vendi ayer).
Mentras que a posbe ambgedad entre mpersona y pasva so atae
a anss de SN, a ambgedad entre a pasva y a ergatva coneva dfe-
rencas semntcas. En efecto, como ya hemos vsto, a ergatva denota un
proceso que se produce espontneamente en tanto que en a pasva se supone
un agente, aunque ndetermnado. Por eso so sta es compatbe con os ad-
untos fnaes o adverbos orentados haca e agente:
(31) a. Se cerr a puerta (para que no entraran moscas). (= se pasvo)
l178|
b. La puerta se cerr (soa). (= se ntranstvzador)
(32) a. Se hund e barco (deberadamente) (para cobrar e seguro).
b. E barco se hund a quedar encaado en e arrecfe.
(33) a. Para este trabao, se doba e pape en dos.
b. Se me arrug e pape.
Todos os eempos (a) suponen un agente, aunque mpcto, como perm-
ten reconocero os aduntos o a ndoe msma de verbo (doblar denota un
proceso externamente causado, a dferenca de arrugar).
10
Un uso anomalo de estas construcciones. particularmente Irecuente en el espaol americano. se da con el verbo en singular
y un obieto plural:
(i) Se alquila departamentos.
(ii) Aqui no se vende cigarrillos.
De todos modos. esta construccion impersonal esta sometida a severas restricciones derivadas del caracter del SN:
(iii) *Se alquila varios departamentos.
(iv) *Aqui no se vende estos cigarrillos.
130
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
lll. Casos en que el se es una marca lxica
S ben en e caso 3 a presenca de se est condconada por factores -
xcos ya que no cuaquer verbo transtvo admte a forma ergatva, en os casos
que ahora consderaremos e se forma parte de exema verba.
6. Se diacritico. En agunos casos a presenca de se permte dstngur a
exstenca de dos exemas, uno pronomna (b) y e otro no (a), caramente
dferencados no so por su sgnfcado sno tambn por e rgmen respectvo:
(34) a. Iuan parece un buen muchacho. / Iuan se parece a su padre.
b. Iuan acord as condcones. / Iuan se acord de as condcones.
c. Iuan neg e hecho. / Iuan se neg a responder.
d. Ocurr un accdente. / A Iuan se e ocurren unas deas muy orgnaes.
A veces as dferencas son ms sutes. Por eempo entre dormir /dormirse
e contraste es fundamentamente aspectua; dormir denota un estado que se
extende durante un determnado ntervao tempora; dormirse tene un vaor
ncoatvo -denota e cambo y e consguente nco de estado. Se ha seaado
tambn que en e caso de morir / morirse, a forma pronomna mpca que a
muerte se ha debdo a un proceso natura y no a una causacn externa (*5e
muri asesinado).
En os verbos de movmento, a forma pronomna supone a exstenca de
un orgen: 5e fue, se march, se cay. La forma no pronomna requere a
presenca de un compemento: *Fue, *March pero Fue a la biblioteca, March a
la frontera, Cay al agua. No acaban aqu as dferencas: s comparamos 5e cay
el teln con Cay el teln, e prmero ndca una cada brusca y accdenta,
sgnfcado de que carece a forma no pronomna. Por eso, como no es
totamente prevsbe e sgnfcado de as formas pronomnaes, aparecen l179|
en una entrada propa en os dcconaros. Es fc advertr que, dado que exsten
matces dferencaes muy sutes entre ambas formas, se corre e pegro de caer
en una casustca. Precsamente esto nos ndca e carcter xcamente marcado
de estos casos.
En muchos casos, no resuta senco determnar s se trata de dos exemas
dferentes o de dos varantes de msmo exema, una pronomna y otra no, ya
que ambas comparten a msma estructura argumenta pero se dferencan por a
dstnta reazacn sntctca de tema. La varante pronomna seeccona un
compemento de rgmen:
(35) a. Lament e error. / Se ament de error cometdo.
b. La muchacha despeda a su novo. / La muchacha se despeda de su
novo.
c. Compadec a sus compaeros. / Se compadec de sus compaeros.
Estos casos tambn pueden ser ncudos dentro de se intransitivizador 3
dado que en todos eos encontramos e contraste entre una forma transtva y
otra ntranstva. Sn embargo, como exsten sutes dferencas semntcas entre
as dos varantes, as ncumos en este grupo. Advrtase que a prmera oracn
de (b) permte presuponer que quen parte es e novo, en tanto que en a
segunda es a muchacha. En as otras dos, en as pronomnaes predomna e
sgnfcado de nters para e sueto: por eo os sustantvos que se haan en e
compemento de rgmen estn gados a a "esfera de o persona". S ben no
131
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
consttuyen exemas netamente dferencados como os que vmos en (34), os
contrastes resutan menos prevsbes que os que haamos entre as formas
transtvas e ntranstvas de 3 y 4.
7. Se inherente: Por tmo, exsten verbos nherentemente
pronomnaes: e ncremento pronomna se forma parte de exema. de msmo
modo que en una de as varantes de caso anteror: quejarse, arrepentirse,
dignarse, aduearse, apoderarse, vanagloriarse, jactarse, regodearse, atreverse,
enterarse, desperezarse, atenerse, percatarse, estremecerse, desentenderse,
repantigarse, arrellenarse, emperifollarse, acicalarse, etctera. Rechazan
absoutamente a transtvdad:
(36) a. Los empeados no se dgnaron saudar a efe. /*No o dgnaron
b. No se han percatado an de sus derechos. / *No o han percatado
c. No creo que se haya arrepentdo de su deto. / *o haya arrepentdo.
l180|
lV- Casos en que el se est condicionado por factores estilsticos
8. Se estilistico: A dferenca de os casos vstos en II, en os que e se ab-
sorbe uno de os argumentos seecconados por e predcado, este se es un ee-
mento facutatvo -sueto a un ampo margen de varacn daecta, socoecta y
contextua- que se aade a a estructura de predcado sn aterara. Su
omsbdad se expca por no expresar un argumento seecconado por e verbo.
So se da con verbos transtvos cuyo obeto drecto est determnado. Este
requsto provene de una restrccn aspectua: e predcado debe denotar una
accn cuanttatvamente demtada. S comparamos os eempos de (37),
advertremos que a agramatcadad de os segundos radca en que, a no estar
determnado e obeto, a stuacn denotada no queda demtada. En e daecto
ropatense, sobre todo en e cronoecto de os adoescentes, se regstra una
varante de este se, tambn omsbe, que tene vaor cuantfcacona: ndca un
grado extremo en que se reaza una actvdad y enfatza, as, a capacdad o
habdad de agente para evara a cabo. A dferenca de anteror, puede darse
tanto con predcados demtados (38a) como no demtados (38b):
(37) a. Iuan se fum vente cgarros durante e examen. / *Iuan se fum
cgarros....
b. Mara (se) com (toda) a torta. / *Mara se com torta.
(38) a. Mara se com todo.
11
(= com muchsmo)
b. Dego se camna todo para consegur trabao (= camna muchsmo)
ElERClTAClON
1. a. Reconozca y casfque os pronombres de sguente texto, ndcando sus
propedades fexonaes.
b. Identfque os que son usados dectcamente y os que funconan
endofrcamente.
11
En este caso. constituye un segmento discontinuo con el adverbio todo. Mientras que en la variante perIectiva se cuantiIica
una entidad (el obieto directo). aqui se cuantiIica el tiempo en que ocurre el acontecimiento. Asi. se producen ambigedades
entre ambas lecturas: Se comio todo puede signiIicar o bien que alguien comio todo lo que habia o bien que estuvo comiendo
todo el tiempo.
132
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
c. Seae os otros eementos de texto con vaor dectco o anafrco:
...lO|uero contares e destno de Benamn Otroa. de quen
acaso no perdura un recuerdo en e barro de Bavanera (...).
Ignoro os detaes l181| de su aventura; cuando me sean
reveados, he de rectfcar y ampar estas pgnas. Por
ahora, este resumen puede ser t.
(Iorge Lus Borges, "E muerto")
2. Identfque os se de as sguentes oracones. Seae os casos en que es
posbe detectar aguna ambgedad y reconozca os tpos de se de cada una de
as ecturas:
a. Mara se postu para e cargo pero no se o otorgaron.
b. Manue se despert mareado y se tom una taza de caf antes de
avarse os dentes.
c. Se decret asueto para que se dscuteran os anteproyectos de Ley
Unverstara.
d. Pedro no se atrev a repatngarse en e sn deante de sus tos.
e. La puerta se abr como por arte de maga, pero se cerr para que nade
se enterara de os temas que se dscutan.
f. Se o propuso como drector.
g. Se ey e poema.
3. Casfque os se que haya reconocdo tenendo en cuenta as sguentes
propedades:
a. omsbe / no omsbe
b. paradgmtco (se da en todas as personas y nmeros) / no para-
dgmtco
c. xcamente condconado / no xcamente condconado
d. tene funcn sntctca / carece de funcn sntctca Incura aguna
otra propedad?
4. Construya oracones, s es posbe, que contengan, respectvamente:
a. un se recproco y un predcatvo obetvo
b. un se pasvo con un adunto de manera
c. un se nherente con un O.D. persona
d. un se pasvo con un nombre propo como sueto
e. un se eststco con un O.D. no especfco
f. un se mpersona con un verbo nergatvo
g. un se ergatvo con e sueto pospuesto
5. Agrupe os casos de se que se encuentran en e sguente texto:
l182|
Y despus de hacer todo o que hacen, se evantan, se
baan, se entacan, se perfuman, se penan, se vsten y as
progresvamente van vovendo a ser o que no son.
(I. Cortzar, "Amor 77")
6. Reconozca os factores a os que se debe a agramatcadad de as sguentes
oracones:
133
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
a. Se fum cgarros y habanos.
b. Se denuncaron a os potcos corruptos.
c. Se dfund esas notcas.
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
A. BELLO (1847); S. FERNANDEZ RAMREZ (1951) y (1986); I. BENOT
(1910); I. ALCINA FRANCH y I. M. BLECUA; R.A.E. (1973); I. A. MARTNEZ (1989);
O. KOVACCI (1986).
CANO AGUILAR (1981), cap. III; M. A. MARTN ZORRAOUINO (1979); L.
GOMEZ TORREGO (1994).
E. DE MIGUEL (1992), cap. 4.
KLEIN (1987) "Syntax and Semantcs of Spansh Se" en Hispanic lournal,
149-162.
134
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Xl
EL SlNTAGMA ADlETlVO
Potencial funcional y estructura interna
E adetvo es, como seaa Voeta Demonte (1982), "a paabra ntegente
por antonomasa, a ms tpcamente cuta, quz de as cases de paabras" (p.
256). Es por eso que exsten notabes dferencas en su empeo segn e
socoecto, e regstro o e doecto de os habantes. Incuso exsten enguas sn
adetvos y otras en que su nmero est severamente restrngdo a punto que
consttuyen cases cerradas. En stas, os escasos adetvos se reparten regu-
armente en agunas oposcones bscas como grande-pequeo, corto-largo,
viejo-nuevo, blanco-negro, bueno-malo.
Tanto por su potenca funcona como por su estructura nterna, e sntag-
ma adetvo presenta menor compedad que e sntagma nomna. Las funcones
bscas de adetvo son:
1. a atrbutva: modfcador de N'(a);
2. a predcatva: como predcacn prmara (b) o secundara (c), os
predcatvos -subetvos u obetvos- obgatoros y no obgatoros, respec-
tvamente.
(I) a. un nforme exhaustvo, e maravoso pasae, una muer caada
b. E nforme es exhaustvo. / Consdero bastante exhaustvo e nforme.
c. Lusa me mr sonrente. / La fotograf sonrente.
l187|
S ben desde e punto de vsta semntco e adetvo se asemea a verbo
por ser una expresn predcatva, tradconamente se o agrup con e sus-
tantvo en a case de os nombres atendendo a su fexn, e adetvo se fexona
en gnero y nmero en concordanca con e sustantvo -e nceo de SN a que
modfca o de que se predca.
En cuanto a a morfooga xca, adems de os adetvos smpes, gene-
ramente cafcatvos, se forman dervados y compuestos medante os sguentes
procedmentos morfogcos.
a. sufiiacion que cambia la categoria: sufos como -oso, -al, -il, -ano,
-ino, -ico, -ario, -esco permten formar adetvos sobre bases sustantvas, are-
noso, vergonzoso, estatal, juvenil, alrgico, universitario, carnavalesco: otros
como -ble, -nte, -izo sobre bases verbaes, rompible, bailable, preferente, an-
gustiante, quebradizo, resbaladizo. Agunos adetvos son dervados de adver-
bos, cercano, lejano, delantero.
b. sufiiacion que mantiene la categoria: mucho ms restrngda, a
sufacn homocategora, adems de a estrctamente aprecatva -viej(ec)ito,
fecha, ricachn- permte formar adetvos que ndcan una ateracn con
respecto a a case foca. Estn restrngdos a bases que denotan coores,
parduzco, blanquecino, amarillento, verdoso, grisceo, azulado.
c. prefiiacion: os prefos, como sabemos, tampoco ateran a categora
135
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
de a base. Los ms frecuentes son os negatvos, in-, des-, a-, intil, imposible,
ilegal: desprolijo, amoral. Otros son prefos ntensvos, postvos, s se pondera e
contendo semntco de adetvo: re-, super-, archi-, hiper-, ultra-, o negatvos, s
se dsmnuye: sub-, reaburrido, superinteligente, hiperactivo, ultraconservador,
subdesarrollado. Un grupo ms restrngdo estabece reacones espacaes o
temporaes, trans-, inter-: pre-, post-, transiberiano, interurbano, prenatal,
postmenemista.
d. conversion: agunos partcpos se converten en adetvos sn a ad-
cn de nngn formante morfogco: ocupado, abierto, roto, indignado,
agradecido, aburrido, divertido. Mentras que e partcpo tene e rgmen de un
verbo (por o que admte un compemento agente o aduntos), os partcpos
pueden ser modfcados morfogcamente (por eempo, por e sufo -simo) o
por adverbos de grado. Por otra parte, e adetvo, a dferenca de partcpo de
os verbos transtvos, puede tener un sgnfcado actvo. As, s ben los
adolescentes aburridos puede ser una frase ambgua, en una pelcula aburrida e
adetvo so puede tener sgnfcado actvo (= que aburre)
e. composicion: en un grupo de adetvos compuestos, e segundo cons-
ttuyente, e adetvo, es e nceo de a paabra, como o ndca su concordanca
con e sustantvo, en tanto que e prmero denota una parte de cuerpo:
peltirrojo, carirredondo, boquiabierto, alicado, piernilargo. En otros compuestos,
l188| os dos membros estn undos por una reacn de coordnacn: agridulce,
verdinegro, clarividente. En ambos grupos, como se adverte, aparece una voca
de unn -- entre os dos membros, que, en cambo, fata cuando a reacn es
ms axa: hispano-argentino, talo-americano, econmico-social.
La clasificacion de los adietivos
Son varos os parmetros que permten casfcar os adetvos. Consde-
raremos os que tenen pertnenca en su comportamento gramatca. Son stos
os que ncden en:
a. a funcn que e SA desempea en a oracn;
b. a poscn que e adetvo ocupa en e SN;
c. a seeccn de a cpua;
d. a compedad de a proyeccn de a que es nceo.
Estos parmetros que determnan su funconamento sntctco estn con-
dconados, como veremos, por dstncones semntcas.
Ya hemos revsado en e captuo ocho os argumentos para emnar de a
case de adetvo a os determnatvos. Con ta reduccn, a case de os ad-
etvos comprende bscamente tres tpos:
1. os adetvos calificativos: Consttuyen a subcase foca. Desempean
as dos funcones bscas de adetvo, a atrbutva y a predcatva. Dentro de
SN, sguen a sustantvo o o preceden: la habitacin luminosa, la luminosa
habitacin, la habitacin es luminosa.
2. os adetvos relacionales: So funconan atrbutvamente y van sem-
pre pospuestos a sustantvo: las cuentas fiscales, *las fiscales cuentas, *las
cuentas son fiscales.
3. os adetvos modales y deicticos o anaforicos: So funconan atrbu-
tvamente y se ubcan deante de sustantvo: su mera mencin. *su mencin
mera, *su mencin es mera.
Esta casfcacn atende, pues, a os parmetros a y b, a funcn de SA y
a poscn que ocupa e adetvo en e SN.
1. Los calificativos: Predcan cuadades o propedades de os sustantvos
136
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
a os que modfcan (atrbutva o predcatvamente). La poscn que ocupen en e
SN depende, bscamente, de su carcter descriptivo (a) o evaluativo (b):
(3) a. a habtacn umnosa
b. a umnosa habtacn
l189|
En (a) e adetvo restrnge e conunto de entdades que e sustantvo de-
nota especfcando un subconunto:
1
se trata de una habtacn partcuar, entre
as varas habtacones, que se dstngue por su umnosdad. Desgna una
propedad obetva no nherente en e sgnfcado de sustantvo.
2
En cambo, a
funcn de adetvo antepuesto (b) no es restrctva, a umnosdad de a
habtacn no contrbuye a dentfcar e referente de SN sno a proporconar una
propedad que e habante uzga como caracterzadora de obeto. En a poscn
prenomna, e adetvo ndca, pues, una vaoracn o una propedad que, por ser
nherente en e referente de sustantvo, carece de a capacdad de especfcar un
subconunto: la encantadora criatura, la mansa oveja, *la pelirroja empleada.
En caso de combnarse en un msmo sntagma, os dos tpos de adetvos
cafcatvos, os descrptvos se posponen a sustantvo, en tanto que os
evauatvos ocupan as poscones perfrcas, a pospuesta ms externa o a
antepuesta:
(4) a. un gato grs precoso
b. un precoso gato grs
c. *un grs gato precoso
Todos os adetvos cafcatvos vstos hasta aqu son expresones pred-
catvas que se atrbuyen a denotado de sustantvo a que modfcan. Por eo,
cuando funconan atrbutvamente, e SN puede ser parafraseado medante una
coordnacn: as en (4) X es un gato & X es gris & X es precioso. En cambo,
cuando e sustantvo desgna una profesn o una actvdad habtua de un
ndvduo, e adetvo evauatvo puede referrse especfcamente a sta, por o
que no se predcar drectamente de ndvduo referdo por e sueto.
3
(5) a. Marano es un hb cruano.
b. Emo es un conductor mprudente.
c. Rubnsten era un exmo pansta.
Como se adverte, no se atrbuye a Marano a propedad de ser hb en
os varos aspectos de su vda sno so en su condcn de cruano. Esto msmo
sucede en os otros casos de (5). No se predcan dos propedades, ser cirujano y
ser hbil, ser conductor y ser imprudente, ser eximio y ser pianista, sno so una,
a de ser hb en tanto cruano, a de ser mprudente como conductor y a de ser
exmo como pansta. Estos adetvos no se referen, pues, a ndvduo sno a a
actvdad que desempean. A veces, estos sntagmas nomnaes son ambguos:
Magdalena es una periodista encantadora (ya que admten dos ecturas. "es
1
No nos ocuparemos de las expresiones idiomaticas Iormadas por sustantivos y adietivos ya que estas carecen de estructura
interna. Nos reIerimos a expresiones como piedras preciosas. muier fatal. guerra sucia. listas negras. chivo expiatorio. lugar
comun. mesa redonda.
2
Con la salvedad de que. como los graduables son inherentemente vagos. el punto de reIerencia es variable: depende de
Iactores pragmaticos.
3
Por ello D. Bolinger (1967) denomina a este segundo tipo de adietivo modificacion de la referencia. en contraposicion con
la modiIicacion habitual. la modificacion del referente. en la que el sustantivo y el adietivo denotan predicado independientes
entre si.
137
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
encantadora como perodsta" o "es perodsta y es encantadora").
l190|
Agunos adetvos camban de sgnfcado segn a poscn que ocupen en
reacn con e nceo: un viejo amigo / un amigo viejo, un pobre empleado / un
empleado pobre, un alto funcionario / un funcionario alto, una simple relacin /
una relacin simple, la virtual solucin / la solucin virtual. Son escasos os
adetvos que admten a posbdad de un dobe sgnfcado; sn embargo, a
correacn entre e tpo de sgnfcado y a poscn en e SN no es arbtrara sno
que se asemea a a que reconocmos en (5). Cuando e adetvo est antepuesto
a sustantvo, no predca una propedad ndependente -de referente- sno que
precsa una caracterstca de sustantvo a que modfca: mentras que en un
amigo viejo e adetvo se refere a a edad de sueto, un viejo amigo se apca a
aguen que es veo en tanto amgo. Incuso a poscn puede aterar su
adscrpcn categora: cuantfcador, en poscn prenomna y adetvo, cuando
est pospuesto, una cierta informacin / una informacin cierta, numerosas
familias / familias numerosas, semejantes problemas / problemas semejantes, un
nico hallazgo / un hallazgo nico.
La dstncn entre adetvos descrptvos y evauatvos se correacona
tambn con a capacdad de recategorzacn de adetvo. A partr de a pre-
dcacn de una propedad, os adetvos descrptvos, en determnadas cond-
cones, permten casfcar as entdades que as poseen. Por eso frecuentemente
se recategorzan como sustantvos, el joven, un trabajador, ese ciego, dos
ejecutivos. En cambo, os evauatvos o vaoratvos, a no ser restrctvos, no
permten categorzar as entdades (*el precioso, *la bonita, *el estupendo). So
se nomnazan en caso de suponer una "atrbucn vaoratva" -por o genera,
negatva- medante e artcuo ndefndo -que se denomna "un enftco":
(5) a. Pedro es un cretno.
b. *Pedro es un ntegente.
c. Ese potco es un corrupto.
d. *Ese potco es un ncorruptbe.
e. Este estudante es (un) superdotado.
2. Los adetvos relacionales: Mentras que os adetvos cafcatvos atr-
buyen cuadades a os ndvduos de os que se predcan, os adetvos rea-
conaes, en cambo, vncuan a sustantvo con un determnado mbto (como
ndcan os dcconaros "reatvo o pertenecente a..."): empleado estatal,
industria automotriz, conflicto estudiantil, calle peatonal, aparato sindical, ac-
cidente areo, regalos navideos. Son dervados de sustantvos, por o que, por
o genera, resutan equvaentes a un SP encabezado por de: empleado del
Estado, accidente de aviacin, regalos de Navidad.
l191|
Se casfcan en dos grupos: os que vncuan a sustantvo con un mbto
partcuar y os que aportan un argumento a sustantvo nceo. Ignaco Bosque,
en efecto, os denomna, respectvamente, clasificadores (calle peatonal,
anlisis sintctico, asunto institucional, biblioteca mdica) y argumentales
(invasiones inglesas, visita presidencial, apoyo gubernamental, amor maternal,
maltrato infantil), respectvamente.
Se caracterzan por una sere de comportamentos negatvos en reacn
con os cafcatvos:
a. Los adetvos reaconaes, tanto os casfcadores como os argumen-
taes, so funconan atrbutvamente y, por su carcter restrctvo, sempre van
pospuestos. No pueden funconar predcatvamente (*Los regalos son
navideos).
138
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
b. Son proyeccones nuceares -X
o
-, ya que carecen de especfcadores y
de compementos. No son graduabes (*muy peatonal, *poco navideo) n forman
parte de pares antonmcos.
c. No admten tampoco sufos nomnazadores (*peatonalidad,
*navideidad) n prefos negatvos.
Por estas caracterstcas quedan fuera de a case foca de os adetvos.
3. Los adetvos modales y deicticos o anaforicos: Este tercer grupo de
adetvos tene una funcn dscrmnatva smar a a de os determnantes, aun
cuando carecen de su dstrbucn y de su funcn de ESP de SN: el actual
director, la mera mencin del incidente, su sola presencia, la ltima pelcula de
Woody Alien, el prximo viaje del Papa, el segundo turno
4
. No denotan
propedades sno que, por o genera, cuantfcan o ocazan -dectca y/o
anafrcamente. La poscn antepuesta que nvarabemente ocupan tene que
ver, pues, con su smtud con os determnantes.
Estos adetvos van sempre antepuestos a sustanrtvo y no pueden funco-
nar predcatvamente. Tampoco admten nngn tpo de modfcacn, *la muy
mera mencin, *su ms sola presencia.
La seleccion de la copula
Una de as pecuardades de espao con respecto a a funcn predcatva
de os adetvos es a aternanca entre as cpuas ser / estar. As, os adetvos
pueden casfcarse segn a cpua seecconada: agunos so se construyen con
una de eas y otros permten ambas cpuas: ser libre / estar libre, ser enfermo /
estar enfermo, ser gordo / estar gordo, ser celoso /estar celoso de alguien. S
ben resuta mposbe dar cuenta aqu de a compedad de os factores que
ncden en a oposcn entre ser y estar, a dferenca bsca l192| es de ndoe
aspectua. Entre os adetvos de prmer grupo, os que van acompaados por ser
denotan una "propedad ms o menos permanente de ndvduo", mentras que
os de estar se referen a una "propedad transtora". Se denomnan
caracterizadores y episodicos, respectvamente.
A desgnar propedades nherentes de sus suetos, os caracterzadores
(tambn denomnados predcados de ndvduo) no van modfcados por aduntos
ocatvos o temporaes: inteligente, religioso, corpulento. En cambo, a denotar
propedades transtoras, os epsdcos (que se denomnan tambn predcados
de rango o epsdcos) admten taes aduntos: desnudo, cerrado, roto.
(6) a. Iuan es ntegente. / *Iuan es ntegente en su casa. / *E unes Iuan era
ntegente.
b. Iuan est contento. / Iuan est contento en su casa. / E unes Iuan
estaba contento.
Como vemos, cuando a propedad caracterza de modo permanente a su-
eto, ndependentemente de a ubcacn espaco-tempora (argentino, pelirrojo,
indispensable, (in)til, pecoso, contagioso), so es posbe ser.
Los adetvos que so se dan con estar permten a demtacn de nter-
vao tempora en que ocurren: Estuvo furiosa desde la maana hasta el medioda
/ *Es inteligente desde la maana hasta el medioda.
4
Algunos de estos adietivos alternan con adverbios o corresponden a estos si el sustantivo es un derivado deverbal:
(h) El actual /actualmente director.
(ii) El Papa viaiara proximamente.
del mismo modo que (5b): Emilio conduce imprudentemente.
139
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Los adetvos epsdcos admten, adems, una sere de comportamentos
gramatcaes de os que carecen, en cambo, os caracterzadores:
(7) a. Lo do ansoso de perdn. / *Lo do moreno.
b. Hab vehementemente. / *Hab ancanamente.
c. Leg totamente exhausta. / *Leg totamente sotera.
d. Furosos os excursonstas, os organzadores abrevaron e programa. /
*Educados (= de buena educacn) os excursonstas,...
En efecto, so os adetvos epsdcos pueden ser usados como predca-
cn secundara (a). So eos pueden ser base para a dervacn de os ad-
verbos en -mente (b). ncamente stos admten adverbos aspectuaes (c)
como totalmente, completamente, bien y pueden ser predcados de cusuas
absoutas (d).
Un grupo de estos adetvos, os perfectvos, son dervados de verbos que
suponen una cumnacn. No denotan una propedad sno e estado resutante de
un proceso: desnudo, lleno, harto, exhausto, sucio, contento, descalzo. molesto.
5
l193|
La estructura del sintagma adietivo
De acuerdo con a teora de a X con barra, e sntagma adetvo presenta
a sguente estructura:
(8)
La poscn de especfcador est reservada para os adverbos de grado.
Los compementos, como os de os sustantvos, requeren una marca de funcn
que os encabece: prxima a mi casa, harto de discursos, contentos con los
resultados, preocupadas por la situacin del pas, interesado en la com-
putacin.
La posbdad de ocurrenca de especfcadores y compementos ofrece
otro crtero para casfcar os adetvos:
a. Especificadores: Los especfcadores de SA son, bscamente, adver-
5
Algunos coinciden morIologicamente con los participios (cerrado. roto), otros son Iormas truncas a partir de estos:
molesto. harto. desnudo. descalzo.
140
SA
ESP. A`
A` MOD.
A COMPL.
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
bos de grado pertenecentes a a case cerrada de os cuantfcadores: muy, tan,
ms. menos, (un) poco, bastante, demasiado. Pueden aparecer tambn en esa
poscn adverbos en -mente, que consttuyen una case aberta: inmensamente
rico, totalmente seguro, asombrosamente hermosa, indiscutiblemente sagaz. A
dferenca de os cuanttatvos, que ndcan un grado obetvo, estos adverbos,
por o genera, ndcan a reaccn y a evauacn de habante. Por eo, agunos
ncuso pueden nterpretarse como modfcadores de modadad de a cusua en
su conunto: lndiscutiblemente, es sagaz.
No todos os adetvos pueden ser modfcados por adverbos de grado. No
os admten dos grupos de adetvos: A, os categoraes y B, os eatvos.
A. Los adetvos pueden ser casfcados en graduables y categoriales.
La mayor parte de os adetvos cafcatvos son graduabes: denotan una prope-
dad que se posee en mayor o menor grado. Es graduabe todo adetvo que
admte un adverbo de grado (a), una estructura comparatva (b) y forma parte
de un superatvo (c):
l194|
(9) a. muy degado / bastante ato / poco adecuado / demasado rco.
b. tan degado como e ao pasado, ms ato que su to,
6
menos rco que
Amata.
c. e ms degado de a fama, e menos ato de equpo, e ms rco que
conoc.
Tanto e comparatvo como e superatvo expctan e punto de referenca
en reacn con e cua se mde a propedad. En e comparatvo, esta referenca
es e segundo trmno de a comparacn que se corresponde con otro eemento
de a cusua (Este ao luan est tan delgado como el ao pasado, luan parece
ms alto que su to, luan result menos rico que Amalita). La estructura
comparatva converte en ddco a todo adetvo medante un consttuyente
dscontnuo: tan...como en a comparacn de guadad; ms... que y menos...
que en a de desguadad (de superordad e nferordad, respectvamente).
E superatvo predca una propedad no compartda. Por eso sempre va
encabezado por e artcuo defndo. Incuye tambn un ntensfcador (ms,
menos) y contene a menudo una construccn parttva que ntroduce e domno
de a predcacn -e conunto respecto a cua se atrbuye a sustantvo e grado
mxmo de una propedad-, que se denomna coda: de la familia, del equipo,
que conoc.
Aunque ta punto de referenca no est expctado, os adetvos
graduabes sempre o suponen. S decmos de aguen que es degado, o
estamos comparando de agn modo con os otros ndvduos de su case. Esta
norma mpcta es varabe, ya que depende de a vaoracn de habante. Por
eso, os adetvos graduabes son vagos -ya que exste una zona de ndetermna-
cn para su apcacn- e mpctamente comparatvos. Por otra parte, os
adetvos graduabes se caracterzan tambn por formar parte de oposcones
antonmcas: delgado / gordo, alto / bajo, adecuado / inadecuado.
7
6
Los comparativos de desigualdad pueden ser modiIicados por un sintagma cuantitativo:
i. Pablito es dos centimetros mas alto que su tio.
ii. Gregorio es varias veces mas rico que Amalita.
7
Se han distinguido tres tipos de pares antonimicos:
a. la oposicion unidimensional: grande / pequeo. alto / baio. mucho / poco. Los dos terminos son graduables y se
ordenan en una misma escala "obietiva": el tamao. la altura. la cantidad. La oposicion de los terminos es asimetrica porque
si bien la negacion de grande. por eiemplo. es equivalente a "pequeo". la de pequeo no necesariamente supone su opuesto.
b. la oposicion bipolar: caliente / frio. bueno / malo. lindo / feo. Tambien aqui los dos terminos son graduables
pero cada uno corresponde a su propia escala. La negacion de cada uno de los terminos del par no conduce a su opuesto sino
a uno intermedio: no caliente no supone "Irio

sino "tibio". resultado similar al de no frio.
141
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Los adetvos no graduabes o categoraes, en cambo, carecen, por o ge-
nera, de antnmos y son ncompatbes con os adverbos de grado. No remten
a un contnuo como os graduabes sno que denotan una propedad que se posee
o no: soltero, embarazada, ciego, cuadrado, perpendicular. Los adetvos
reaconaes y os modaes/dectcos se ubcan a este respecto entre os
categoraes.
B. En segundo trmno, un grupo partcuar de evauatvos, os elativos,
denotan e grado extremo de una determnada propedad. Son paabras pondera-
tvas que expresan enftcamente a vaoracn de habante sobre una determ-
nada propedad. Exsten eatvos morfogcos, marcados por e sufo productvo
-simo y con agunos pocos adetvos, e sufo atno -rrimo (pauprrimo, l195|
celebrrimo). Los otros eatvos son xcos: enorme o gigantesco (de grande),
excelente, magnfico (de bueno), horrible, espantoso (de malo) helado, glido (de
fro). E adverbo de grado resuta redundante ya que se haa excazado o
contendo como formante morfogco.
Como vemos, a pertenenca de un adetvo a una case partcuar ncde en
su comportamento sntctco,
8
como o es a posbdad de modfcacn por
adverbos de grado: a admten os graduabes (muy alto, bastante gordo, ms
bonita, poco inteligente) pero a rechazan os adetvos categoraes, os
reaconaes y os eatvos, aunque por razones dferentes -os dos prmeros
porque no son graduabes; os tmos porque contenen e especfcador
ncorporado.
b. Complementos: Como e resto de as undades xcas predcatvas, os
adetvos van asocados a una estructura argumenta. Hay adetvos mondcos
(a), ddcos (b) e ncuso un pequeo nmero de trdcos (c):
(10) a. Iuan es rubo.
b. Iuan est orguoso de su ho.
c. Iuan es gua a Pedro en estatura.
Los adetvos que seecconan compementos pueden ser casfcados se-
gn a preposcn regda, a (aficionado, equivalente, propicio, relativo), de
(deseoso, digno, fcil, orgulloso), con (conforme, contradictorio, contento,
(in)satisfecho), en (abundante, experto, ltimo), para (apto, til, necesario).
Asmsmo, a ndoe categora de trmno de compemento permte dstngur
adetvos que so admten SSNN (11a) de otros que, en cambo, permten a
aternanca entre SSNN (c) y cusuas,
9
fexonadas(d) o no (e):
c. la oposicion privativa: opone un termino graduable a otro graduable o no: util / inutil. adecuado / inadecuado.
facil / dificil. Mientras que en los primeros casos. el adietivo con preIiio negativo es no graduable. dificil. en el que la
negacion esta lexicalizada. es graduable como su antonimo.
8
Aun cuando algunos adietivos pertenecen inherentemente a una de las clases reconocidas. otros. en cambio. pueden
pertenecer a mas de una clase. por lo que son previsibles varios tipos de ambigedad:
a. graduable / categorial: un hombre vivo (astuto o no muerto).
b. descriptivo / evaluativo: una obra estetica.
c. caracterizador / episodico: una persona libre (no esclava o liberada).
d. caliIicativo / relacional: un acuerdo democratico (igualitario o propio de la democracia).
En realidad. las posibilidades son muchas mas. dado que pueden cruzarse mas de una dimension.
9
Algunos adietivos seleccionan clausulas sustantivas no como complementos sino como suietos sintacticos:
(i) Es obvio que no lo quiere.
(ii) Resulta indiscutible que no lo quiere.
Estas clausulas van siempre pospuestas al predicado. Se ha sealado la similitud de estos adietivos con los verbos
inacusativos. Aun cuando en espaol sean escasos los argumentos gramaticales para Iundamentar tal relacion. lo cierto es que
la posicion de la clausula no parece obedecer solo a la mayor "pesadez" (se trata de un constituyente dotado de una estructura
sintactica mas compleia que el predicado) sino a las propiedades lexicas del adietivo. Adviertase que estos suietos corres-
ponden semanticamente al obieto directo de verbos como saber. creer. pensar.
142
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(11) a. Pedro es orundo de Santa Fe.
b. *Pedro es orundo de que nac en Santa Fe / haber nacdo en Santa Fe.
c. Iuan est orguoso de su ho.
d. Iuan est orguoso de que su ho haya recbdo a dstncn.
e. Iuan est orguoso de haber recbdo a dstncn.
Lo que dstngue (d) de (e) es que. mentras que en a prmera e sueto de
a cusua prncpa no concde con e de a subordnada, en a segunda ambos
suetos son correferencaes.
En cambo, con otros adetvos que tambn seecconan nfntvos, e su-
eto de a cusua corresponde a obeto de nfntvo, por o que e sgnfcado de
a construccn es pasvo:
l196|
(12) a. Esta narana es dfc de pear (= ser peada). / *Esta narana es dfc.
b. Ese deto es dgno de repudar (= ser repudado). / *Ese deto es dgno.
De msmo modo que en e SV, mentras que agunos adetvos exgen a
presenca de compemento (12a), en cambo, para otros, ste puede permanecer
mpcto ya sea porque tenga una nterpretacn ndefnda (exstenca o
unversa) o con especazacn de sgnfcado (12b), ya porque se pueda re-
cuperar a partr de contexto o de a stuacn (12c):
(12) a. *Mara es procve. / *Lus es orundo. / *E1 asunto no est exento.
b. Mara ya est harta. / La cesta est ena. / E ugador es adcto.
c. Mara es parecda. / La casa est prxma. / E padre est orguoso.
Esta posbdad de omsn de compemento en condcones especfcas se
hace sstemtca en e caso de agunos adetvos. Mentras que en (12b y 12c) a
ausenca de compemento no atera e sgnfcado de predcado, con otros
adetvos as consecuencas son ms evdentes:
(13) a. Iuan est orguoso de su ho.
b. Iuan es (un) orguoso.
(14) a. E comandante est ansoso de gora
b. E comandante es (un) ansoso.
En os prmeros eempos de cada par e adetvo seeccona un argumento,
aparezca expcto o no, mentras que en os segundos se usa en "forma ab-
souta".
10
La dferenca en a estructura argumenta se corresponde aqu con una
dferenca semntca, asocada tambn a tpo de cpua que se seeccona en
cada caso.
Por tmo, cabe recordar que en e captuo sete nos refermos a a
posbdad, xcamente condconada, de que agunos adetvos vayan acompa-
sados por un datvo:
(15) a. Te soy franca a contarte estas cosas.
b. Le fue fe toda su vda.
c. Tus conseos me fueron muy tes.
d. Me fue mposbe ayudaro.
10
La posibilidad de insercion de "un enIatico" revela que se trata de adietivos evaluativos. como los vistos en (3). que se
recategorizan como sustantivos precisamente por el caracter clasiIicador que solo puede derivar de una propiedad
caracterizadora del suieto.
143
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
l197|
Ntese que en todos os casos se trata de a pronomnazacn de
compementos seecconados por adetvos que funconan predcatvamente: soy
franca con vos, fue fiel a l, fueron tiles para m, fue imposible para m.
c. Modificadores: Dada a escasa compedad que permte e SA, a po-
sbdad de modfcacn es muy reducda. Menconaremos dos casos que,
aunque aparentemente se asemean a os compementos, presentan dferencas
sntctcas y semntcas:
(16) a. M ho est nmenso de ato.
b. Pauna es ancha de caderas.
En ambos e adetvo est restrngdo por e SP. En (a) e trmno de SP es
tambn un adetvo que denota a propedad en reacn con a cua se evaa e
nceo, e adetvo eatvo, (b) es e correato sntctco de adetvos compuestos
de tpo de pelirrojo. E nceo est restrngdo tambn aqu por un sustantvo
que denota una posesn naenabe.
ElERClTAClON
1. Casfque os adetvos de os sguentes sntagmas nomnaes.
a. un sofstcado hecptero mtar
b. un verdadero poeta
c. una nvestgacn admnstratva exhaustva
d. e atroz matrato nfant
e. un prestgoso cruano pstco
f. e recente atentado terrorsta
g. una smpe operacn burst
h. semeante propuesta estudant
. e ms arduo anss oracona
. una doorosa readad soca
2. Los sguentes sntagmas nomnaes son ambguos.
1. Expcte as posbes ecturas e dentfque e factor a que obedece ta
ambgedad.
2. Construya otras construccones en as que a ambgedad desaparezca.
l198|
a. una reunn famar
b. esa poscn dpomtca
c. e pan duce
d. a reforma consttucona
e. un profesor smpe
f. e tren rpdo
3. Reconozca a estructura de os sguentes sntagmas adetvos:
a. demasado reaco a as confesones
b. empaagoso de duce
c. susceptbe de modfcar
144
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
d. deseoso de compartr su fecdad
e. responsabe de que haya aumentado a recesn
f. enuto de rostro
g. ms dura que e mrmo a ms queas
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
F. KRGER (1960). M. LUIAN (1980), I. BOSOUE (1991), V. DEMONTE
(1992), A. SUNER (1990).
D. BOLINGER (1967) "Adectves n Engsh, attrbuton and predcaton" en
Lingua. 18. 1-34.
I. BOSOUE (1983) "E compemento de adetvo", Lingstica Espaola
Actual, 1-14.
I. BOSOUE (1990) "Sobre e aspecto en os adetvos y en os partcpos" en
I. Bosque (ed.).
I. BOSOUE (1993) "Sobre as dferencas entre os adetvos reaconaes y
os predcatvos" en Revista Argentina de Lingstica.
V. DEMONTE (1992) "E faso probema de a poscn de adetvo" en
Detrs de la palabra.
L. HERNANZ (1991) "Spansh Absoute Constructons and Aspect" en
Cataln Working Papers in Linguistics.
S. VARELA (1992) "Verba and Adectva Partcpes n Spansh" en Ch.
Laeufer and T. Morgan (ed.). Theoretical Analyses in Romance Linguistics. l199|
145
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Xll
EL SlNTAGMA ADVERBlAL
Y EL SlNTAGMA PREPOSlClONAL
Como vmos en e captuo ocho, una de as crtcas puntuaes ms fre-
cuentes a a casfcacn de as partes de a oracn se refera a a vastedad y
heterogenedad de a case de os adverbos, e "can de sastre" a que ban a
parar todas as paabras que quedaban excudas de as otras cases. Para evtar
ta obecn, se han propuesto dversas casfcacones tendentes a reconocer,
subcases
1
con comportamentos gramatcaes especfcos. En este captuo
esbozaremos agunas de estas dstncones. Nos referremos, en partcuar, a
agunas de estas subcases: os adverbos en -mente, os adverbos adetvaes y
os adverbos preposconaes. En reacn con stos, trataremos agunas de as
cuestones reatvas a sntagma preposcona.
El adverbio
A ser una paabra nvarabe, e adverbo no puede ser defndo a partr de
propedades fexonaes.
2
La defncn tradcona se c, de hecho, a crteros
sntctcos: e adverbo es a paabra que modfca a verbo, a adetvo o a otro
adverbo. Esta defncn, nobetabe en tanto so apea a crteros estrctamente
dstrbuconaes. no da cuenta, sn embargo, de comportamento de agunas
paabras de (1), como adems, lamentablemente, incluso, que se ncuyen en a
case de os adverbos:
l203|
(1) Adems, amentabemente, ncuso ayer merodeaba muy secretamente
fuera de aqu.
Ntese que en (1), savo e verbo y a preposcn de, todas as paabras
son adverbos. Sn embargo, no todas se comportan de msmo modo.
Modfcan a verbo, a nve V, os dos tmos sntagmas adverbaes: muy
secretamente, fuera de aqu. E otro Sadv -incluso ayer- se nserta a un nve ms
ato, como adunto extracausuar, que sta temporamente a resto de a
cusua. Ms arrba, lamentablemente funcona como un modfcador de a
modadad -dsyunto-, que ndca a vaoracn de habante con respecto a a
cusua en su conunto. En cada una de as proyeccones (V, SFL, SCOMP), e
adverbo funcona como un modfcador.
Adems de su funcn de modfcador, e adverbo puede ocupar os otras
poscones -especfcador y compemento- en a estructura de varos tpos de
sntagmas. En efecto, por una parte, a poscn de Especfcador -de SAdv, de
SA y, con mayores restrccones, de SP- es a que corresponde a os adverbos de
1
De hecho. el adverbio no es considerado dentro de las clases lexicas mayores por Chomsky en su Iormulacion de la teoria
de la X con barra. Emonds (1985) los reparte entre las varias clases: nominales (los adverbios identiIicativos).
preposicionales (como Iormas intransitivas de las preposiciones. cf. inIra) y adietivales (los adverbios en -mente).
2
Por otra parte. tampoco la morIologia lexica oIrece pautas generales a toda la clase. El suIiio -mente caracteriza a un grupo.
el preIiio a- a otro (abaio. adelante. atras. adentro. afuera).
146
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
grado como muy, tan, ms, menos, poco, demasiado, bastante, qu y agunos
adverbos en -mente. Por a otra, pueden ser compementos. Agunos verbos
seecconan un compemento de manera: 5e port muy bien, La trataron
cortsmente, 5e viste sobriamente. Otros seecconan un compemento ocatvo,
que puede ser reazado por un SP o por un Sadv: Lo puso sobre la mesa, Lo puso
all. Tambn puede ser e trmno de un SP (fuera de aqu, por all, desde lejos,
hasta maana).
Todos os adverbos consderados hasta aqu forman parte de aguna pro-
yeccn: como consttuyente -drecto o ndrecto- de a cusua o de sntagma.
En cambo, tanto adems como incluso quedan fuera de as proyeccones
respectvas: a cusua y e sntagma. E prmero conecta a oracn con e ds-
curso precedente, expctando su reacn y, en e caso de cusuas coordnadas,
matzando o reforzando a coordnante. Los adverbos de a subcase a a que
pertenece incluso se dferencan de os adverbos de grado por sus caracterstcas
semntcas y sntctcas: son eementos cuantfcadores -slo, aun, hasta,
tambin- o de precsn -justo, precisamente, exactamente- que modfcan
proyeccones de cuaquer case y cuyo mbto depende de a poscn que ocu-
pen: modfcan a os consttuyentes que ocupan un nudo hermano a su derecha.
Para evtar a obecn de a excesva amptud de a case, convendr es-
tabecer, entonces, cases ms restrngdas que puedan ser defndas por sus
comportamentos especfcos.
La gramtca tradcona apeaba a crteros noconaes: tempo, ugar,
frecuenca, manera, cantdad, modo. La casfcacn corresponde aproxmada-
mente a a de os aduntos (vsta en e captuo sete), dado que a mayor parte
l204| de stos puede reazarse medante sntagmas adverbaes. Como en todos
os otros temas estudados, acudremos a crteros formaes para contar con
bases ms sdas. As, podemos dstngur:
A- 5egn su distribucin:
Como hemos seaado, es necesaro reconocer os varos nvees en os
que puede nsertarse e adverbo:
a. adverbos como rpidamente, que modfcan excusvamente a V;
b. adverbos como muy, que funconan como especfcadores de ADV y de
A y, con certas preposcones, de P': muy rpidamente, ms rpida, ms hacia
la derecha:
c. adverbos modaes como quizs, lamentablemente, obviamente -que
funconan como dsyuntos- modfcan a toda a cusua;
d. adverbos como incluso, slo, tambin, aun -os focazadores- que
pueden modfcar a proyeccones de cuaquer case: incluso mi hijo, incluso en
casa, incluso grosero, incluso se fue al cine, incluso ayer,
e. por tmo, agunos adverbos y ocucones adverbaes permten conec-
tar as oracones. Funconan, por o tanto, como enaces nteroraconaes: asi-
mismo, adems, sin embargo, a dferenca de todos os anterores, que, en
cambo, forman parte de a estructura de a cusua o de un sntagma.
8. 5egn su productividad:
Los adverbos termnados en -mente consttuyen una case aberta ya que
se forman a partr de os adetvos, sus bases xcas. Tambn pertenecen a una
case reatvamente aberta os adverbos con forma adetva: claro, fuerte, sucio
(habl claro, apost fuerte, me ests jugando sucio). Los otros adverbos, en
cambo, se reparten en cases cerradas.
147
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
C. 5egn la estructura del sintagma que encabezan:
Agunos adverbos no admten nngn tpo de dependencas, por o que re-
suta nadecuado consderaros e nceo de una proyeccn: adems, quizs,
incluso, muy. Los otros, en cambo, se proyectan en estructuras ms compeas:
funconan como nceo de Sadv.
D. 5egn admitan o no complementos:
La mayora de os adverbos no admte compementos. Sn embargo, un
grupo de adverbos de ugar y de tempo se construyen facutatvamente con
l205| un SP encabezado por a preposcn de, que funcona como compemento:
encima, debajo, delante, detrs, fuera, dentro, cerca, lejos, antes, despus. Son
os adverbios preposicionales. Otros adverbos formados sobre bases
adetvas heredan os compementos que stos seecconan: paralelamente a,
conjuntamente con, proporcionalmente a, independientemente de.
E. 5egn su posibilidad de modificacin:
Como os adetvos, agunos adverbos son graduabes: pueden ser mod-
fcados por adverbos de grado o forman eatvos morfogcos: muy rpido,
rapidsimo: asmsmo, pueden formar parte de estructuras comparatvas o de un
superatvo: ms rpido que un rayo, lo ms rpido posible. Tambn hay
adverbos que recben sufos aprecatvos: cerquita, despacito, tempranito.
Otros, en cambo, carecen de estas propedades: *muy encima, *menos ayer, *lo
ms independientemente de tu familia, *nunquita.
F. 5egn su relacin con la situacin o el contexto:
La mayor parte de os adverbos tene sgnfcado descrptvo, ndepen-
dente de a stuacn en que se os use o de dscurso prevo: despacio, tarde,
mucho, rpidamente. En cambo, a nterpretacn de otros como ahora, ayer,
all, as, tanto depende de a stuacn o de contexto. Son os adverbios
deicticos y anaforicos. Estos adverbos comparten agunas de as
caracterstcas de os sustantvos. Pueden funconar como suetos: Ayer fue mi
cumpleaos, All es un buen sitio para dejarlo, As me gusta ms. Admten
aposcones: all arriba, ah adentro, hoy sbado, maana, 25 de abril y pueden
ser focazados en estructuras henddas: Fue ayer cuando lo vi, Es as como me
gusta estar. Otros adverbos pueden susttur a toda a cusua: s, no, cierto,
claro: funconan de este modo cuando son respuestas a preguntas.
C. Por su interseccin con otras clases:
Los adverbos reatvos (como, cuando, donde, cuan(to), que), nterro-
gatvos y excamatvos son paabras Ou- que comparten con os pronombres de
msmo tpo su pertenenca a cases cerradas y agunos comportamentos como a
poscn nca en a cusua. A partr de os reatvos se forman os ndefndos
compuestos comoquiera y dondequiera. Un grupo

de adverbos pertenece a as
paabras negatvas: nunca, jams, ni y no (a negacn "pura"). l206|
H. 5egn coincidan o no con el lmite de la palabra:
Agunas expresones encabezadas por preposcones son, en readad,
adverbos. Se dferencan de os verdaderos sntagmas preposconaes por a
148
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
cohesn sntagmtca exstente entre sus consttuyentes: nnguno de stos
puede ser susttudo por otro exema n ser aterado respecto a sus rasgos
fexonaes. Se trata de adverbos sntctcos como de reojo, de maana, a dedo,
a sabiendas, a hurtadillas, a regaadientes, de casualidad, de mala gana, de
improviso.
Con estas precsones, ya es posbe desechar a crtca de excesva amp-
tud y heterogenedad que recaa sobre a case de os adverbos. E gramtco
decdr s convene prescndr de esta supercase. En caso de mantenerse, habr
que referrse a as subcases que hemos dstngudo.
Los adverbios en -mente
3
Consttuyen una case sumamente heterognea, por o que su casfcacn
presenta dfcutades smares a a de a case de os adverbos en su conunto.
Tpcamente, son adverbos de manera, que se forman a partr de adetvos
cafcatvos (audazmente, hoscamente, speramente) y que pueden ser
parafraseados medante sntagmas preposconaes como de un modo + A (de un
modo audaz) o con + sustantvo abstracto (con audacia). A veces e sgnfcado
de compuesto no se derva composconamente de sus formantes, como en
buenamente (como buenamente pudo), prcticamente (prcticamente todos los
estudiantes), abiertamente (abiertamente obsecuente).
Los adverbos en -mente funconan bscamente como aduntos de mane-
ra: modfcan a predcados eventvos. Pero os hay tambn de otros tpos:
a. los que ocupan la posicion de especificadores:
- de grado: excesivamente oscuro, escasamente visible.
- de aspecto: modfcan a adetvos perfectvos: totalmente cubierto, ple-
namente satisfactorio, absolutamente desnudo.
- de precsn: modfcan a cuantfcadores aproximadamente diez minutos
despus, apenas una hora, exactamente a las cinco.
b. los que funcionan como adiuntos -del SV- o como
extraclausulares:
- de frecuenca (habitualmente, generalmente, normalmente), de
cuantfcacn (enormemente, exageradamente, moderadamente), de tempo
(recientemente, antiguamente, actualmente).
- os correspondentes a os adetvos reaconaes, que modfcan a V: or-
denar alfabticamente, tratar quirrgicamente, proyectar financieramente. l207|
- os que heredan de adetvo base a seeccn de sus compementos:
independientemente de mi opinin, paralelamente a la medianera, contraria-
mente a lo que me imaginaba.
c. los adverbios oracionales o disyuntos (vase captuo sete):
- os dsyuntos de esto: francamente, sinceramente, honestamente.
- os dsyuntos modaes: precsan a acttud de habante haca e contendo
de enuncado (felizmente, lamentablemente) o ben, os epstmcos, su
evauacn sobre a posbdad de que un certo estado de cosas sea o no ver-
dadero Iciertamente, seguramente, probablemente, posiblemente).
3
Los adverbios en -mente constituyen la unica clase abierta de adverbios. Desde el punto de vista morIologico. en general. se
los considera derivados de adietivos por la presencia del suIiio -mente. Sin embargo. diacronicamente eran compuestos. lo
que explica algunos de sus comportamientos:
la doble acentuacion: cada uno de los constituyentes recibe su propio acento. segun la ortograIia misma lo pone en
evidencia: rapidamente. inutilmente. En las palabras compleias. en cambio. hay un solo acento (en la base o en el suIiio).
la separabilidad de los constituyentes en la coordinacion: en lisa v llanamente. economica o socialmente. tanto biologica
como psicologicamente. dura pero honestamente. el segundo constituyente ha sido extraido como elemento comun a los dos
coordinados. posibilidad vedada a la coordinacion de derivados: *admira y envidiable. *coloniza y evangelizacion.
149
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
- os de punto de vsta: lingsticamente, cientficamente, materialmente.
d. conectivos como consiguientemente, primeramente, igualmente.
E grupo centra de os adverbos en -mente es e de os adverbos de ma-
nera. Como ya seaamos, se forman a partr de adetvos cafcatvos; por o
tanto, son tambn expresones predcatvas. La formacn de taes adverbos
est sometda a agunas restrccones semntcas. De os adetvos cafcatvos
so os que denotan propedades transtoras pueden servr de base a taes
compuestos. Ouedan excudos, pues, os adetvos que seecconan a cpua ser:
*verdemente, *argentinamente, *pecosamente.
Aunque os adverbos de manera funconan normamente como aduntos,
no son compatbes con todos os verbos. Los que denotan estado os rechazan:
(2) a. Lo adqur esforzadamente,
b. *Lo tene esforzadamente.
Adquirir es un verbo agentvo: asgna e pape temtco de agente a su ar-
gumento externo. A ste se orenta e adverbo de manera. En cambo, tener es
un verbo de estado, por o que se produce un choque entre e carcter esttco
de verbo y e transtoro de adverbo.
Como expresones predcatvas que son, os adverbos en -mente, a com-
bnarse con verbos que denotan eventos, pueden referrse a aguno de sus tres
componentes:
a. e agente: Lo agredi deliberadamente (= Fue deberado a agredro).
b. el proceso mismo: Lo agredi violentamente (= La agresn fue
voenta).
c. el resultado: Lo agredi mortalmente (= E resutado de a agresn fue
morta).
Cuando se referen a agente, hay una ampa zona de nterseccn entre
adverbos de manera
4
y predcatvos subetvos. Tambn stos afectan tanto
l208| a sueto como a verbo. Comparten as restrccones en cuanto a tpo
aspectua de verbo (a mposbdad de construrse con verbos de estado).
Responden a msmo adverbo nterrogatvo (cmo?), o que revea e vaor
adverba de esos adetvos. De hecho, un buen nmero de adetvos que
desgnan e estado de actor (o metonmcamente, de una parte) a reazar una
determnada actvdad (a) -y no a haarse en determnado estado (b)- admten
una aternanca sstemtca:
(2) a. Mr hosco /hoscamente a su nterocutor.
b. *Vo hosco / hoscamente a su nterocutor.
(3) a. La mano acarca carosa / carosamente a cabeza de no.
b. *La mano tene carosa / carosamente a pe arrugada.
(4) a. Contest desafante, despreocupado, vacante, vehemente, descarado,
mpvdo. / Contest desafantemente, despreocupadamente, vacantemente,
vehementemente, descaradamente, mpvdamente.
b. *Conoca a dreccn desafante / desafantemente.
Los adverbos admten, en prncpo, una dobe ectura: como modfcado-
4
Lo cual condice con el valor etimologico del segundo constituyente de estos adverbios: "Los adverbios modales en -mente
proceden de ablativos que en un principio indicaban el temple. animo o proposito con que el suieto realizaba la accion"
R. Lapesa. "Los casos latinos: restos sintacticos y sustitutos en espaol". BRAE. 1964. p. 95.
150
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
res de proceso (la forma en que mir a su interlocutor fue hosca) o como re-
ferdos a agente (Fue hosco al mirar a su interlocutor). So en esta segunda
ectura son equvaentes a os adetvos predcatvos. Advrtase, por otra parte,
que ta aternanca entre adetvos predcatvos y adverbos de manera que
aparecen en os eempos (a) est acotada: so es posbe con predcacones que
denotan un estado transtoro, generamente adetvos pscogcos, muchos de
eos dervados verbaes, de contendo vaoratvo. En cambo, e contraste
semntco entre adetvos y adverbos es evdente en eempos como os
sguentes:
(5) a. Lo afrm sera. (= adusta)
b. Lo afrm seramente. (= con fundamento)
(6) a. Lo propuso nteresado. (= entusasmado)
b. Lo propuso nteresadamente. (= para su provecho matera)
Fuera de esta zona de nterseccn, por una parte, un grupo mportante de
adetvos, os perfectvos, no admte a forma en -mente:
(7) a. Entr desnuda / descaza / caada / cabzbaa.
b. Lo mraba absorta / ndgnada / satsfecha / muda.
c. Contest moesto / perpeo.
l209|
Por a otra, adverbos orentados a agente como deliberadamente, (invo-
luntariamente, cuidadosamente, escrupulosamente no sueen aternar con ad-
etvos:
5
(8) a. Lucreca o do deberadamente/?? Lo do deberada.
b. Revs e nforme escrupuosamente / ?? Revs e nforme escrupuosa.
Los adverbios adietivales
S comparamos as sguentes oracones:
(9) a. Esa acud rpda.
b. Esa acud rpdamente.
c. Esa acud rpdo.
observaremos que, a a aternanca observada en (2)-(4), se aade en (c)
una tercera posbdad: rpido es un adverbo -ya que carece de a fexn de
adetvo de (a)- pero no est marcado por a presenca de sufo -mente. Este
tpo de adverbo se denomna adverbo "corto" o adetva.
En (9) e adverbo adetva puede ser susttudo por un adverbo en -mente
pero no sempre ocurre eso. En readad, bao a denomnacn "adverbo
adetva" se esconden fenmenos dversos
6
que es necesaro dstngur:
1. Verbos transitivos con obietos nulos: e adverbo adetva funcona
como una predcacn secundara de ese obeto. En muchos casos, se trata de
predcacones secundaras que ndcan e resutado de a accn:
5
Probablemente porque se trata de adietivos que seleccionan la copula ser. por lo que estarian inhibidos de Iuncionar como
predicativos.
6
Ignacio Bosque (1991) establece una clasiIicacion que atiende al grado de cohesion que el adverbio adietival mantiene con
el verbo. La que aqui proponemos es perIectamente compatible con ella.
151
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(10) a. Este aparato pca fnto.
b. Esta cocna hornea pareo.
c. Hay que batr ben frme.
d. Este povo ava banqusmo.
So es posbe esta construccn cuando e verbo admte un obeto nuo
ndefndo. Los verbos que no permten a deecn de obeto son ncompatbes
con estos adverbos: *Mata muerto / Los mata bien muertos. Cuando e obeto
est presente, a concordanca se mpone: *Compr caro la casa. Sn embargo, s
e adverbo se haa en poscn adyacente a verbo, puede mantenerse a forma
no concordada:
l210|
(11) a. Este aparato pca fnto toda case de verduras / pca a ceboa ben
fnta (*fnto).
b. Pag caro/ cara su osada.
2. En agunos casos e adverbo funcona como el argumento interno de
predcado, aunque mantene su sgnfcado de manera.
7
(12) a. Hay que comer sano / vano. ( = cosas sanas / vanas)
b. Yo penso dstnto, (o contraro a "pensar o msmo")
c. "Carneaban aeno". (Bento Lynch, Los caranchos de la Florida)
3. Expctan a dmensn -por o genera, compemento de dreccn- que
agunos verbos suponen:
(13) a. Esta muchacha apunta / pca / vuea / sata (muy) ato.
b. Cav / ca / enterr/ respr hondo.
c. Se fueron derechto a can aberto.
4. Ms frecuentemente tenen un valor cuantitativo (frecuentativo,
intensificador o evaluativo). Se trata de varacones cuanttatvas xcamente
condconadas (ncuso e msmo adetvo varar de sgnfcado de acuerdo con e
verbo: en "pegar duro" e adverbo sgnfca "con fuerza o voenca", mentras
que en "trabaar duro" sgnfca "ntensamente"):
(14) a. Comemos sateado / segudo.
b. Baamos tupdo toda a noche.
c. Lo dsfrutamos nfnto.
d. Trabaaron duro y pareo.
e. Hab argo y tenddo.
f. Cantaba dvno / ndo / rego / brbaro / gena / fenomena.
5. Agunos son adverbos orentados haca e proceso, os equivalentes a
adverbios en -mente:
(15) a. Esto se dce fc.
b. Me mr fo, fero, torcdo.
c. Hab caro de asunto.
Nnguno de os adetvos que permten a aternanca con adverbos en
7
Resulta signiIicativo que en algunas construcciones los adverbios de manera se aproximen a los argumentos internos. En el
ingles. en expresiones anaIoricas como I think so, en el espaol. Como antes sealamos. Asi ocurre frecuentemente (en lugar
de Eso ocurre). Asi hablo.
152
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
-mente -eempos (2) a (4)- pueden haarse en este caso. En (15) notamos, l211|
en efecto, que e adverbo no se predca de un "estado de mente" de sueto,
como en aqueos, sno de un modo de hacer de sueto. As tambn en cantar
desafinado, jugar limpio, hablar pausado. A dferenca de os adverbos en
-mente, que gozan de bertad en su poscn, se observa una mayor cohesn
xca entre verbo y adverbo adetva, como o demuestra su poscn adyacente
a verbo en (c) IHabl del asunto claramente pero no Habl del asunto claro).
6. Un tmo grupo de adverbos adetvaes aternan tanto con adetvos
concordados como con adverbos en -mente. Son os que se haan con verbos de
percepcn:
(16) La exposn se oy carsmo / carsma / carsmamente.
Los adverbios preposicionales
Nos referremos ahora a comportamento sntctco de grupo de pezas
xcas a que pertenenecen debajo / abajo, detrs / atrs, delante / adelante,
dentro / adentro, fuera / afuera, encima, alrededor, enfrente, que han susctado
una ntensa pomca en torno a su pertenenca categora. En efecto, han
recbdo dstntas adscrpcones categoraes: como adverbos, como
preposcones y, en expresones de tpo calle arriba, ro abajo, camino adelante,
aos despus, como "preposcones pospuestas".
8
Incuso, se han destacado
agunas propedades nomnaes de estas paabras,
9
como a exgenca de a
preposcn de como encabezadora de su compemento o a posbdad de a
susttucn de ste por un posesvo
10
(delante mo, enfrente nuestro).
8
Llama la atencion que en gran parte de las gramaticas espaolas (como la de Nebriia. Salva o Bello) se incluyan estas
palabras tanto en el capitulo dedicado a las preposiciones como en el de los adverbios. Asi. Nebriia las enumera entre las pre-
posiciones de genitivo. excelente estrategia para dar cuenta de la insercion optativa en la lengua de la epoca de de, pero las
considera adverbios cuando no van seguidas de sustantivos "porque las preposiciones cuando no se aiuntan con sus casos.
siempre se ponen por adverbios" (p. 185). Salva preIiere considerarlas adverbios. a pesar del iuicio casi unanime de los
gramaticos de la epoca. porque despues de unidas dichas particulas al verbo. no se advierte que falte nada para el buen
sentido de la oracion". mientras que "las preposiciones reclaman siempre dicho complemento" (p. 288). A. Bello las ubica
entre los adverbios de lugar. aunque mas adelante aade: "Algunos adverbios pospuestos hacen el mismo oIicio que las
preposiciones. Iormando complementos. como en cuesta arriba. rio abaio... aos atras" (p. 375). A partir de esta
puntualizacion se acua la denominacion "preposicion pospuesta". Irancamente paradoiica y curiosa para una lengua de nu-
cleo inicial como el espaol. Varios gramaticos preIieren conciliar ambas posturas hablando de "adverbios prepositivos"
(Alcina Franch y Blecua) o de "preposiciones adverbiales" (M.L. Lopez).
9
En varias lenguas tipologicamente aleiadas. como el iapones o el mapuche. los equivalentes de estas palabras son
verdaderos sustantivos; en espaol llegan a serlo mediante conversion (en los alrededores. para mis adentros. las afueras de
la ciudad). Por otra parte. estas palabras pueden ser Iocalizadas en las oraciones hendidas. pueden ser modiIicadas por
adverbios de precision como iusto. mismo. precisamente y pueden Iuncionar como aposiciones restrictivas de adverbios
pronominales:
a. Fue detras de Juan donde se sento Maria.
b. Maria se sento iusto detras de Juan.
c. Maria se sento alli detras.
Estas ultimas propiedades convienen mas a la capacidad reIerencial de estas palabras que a su indole categorial. Como seala
Ignacio Bosque. que las denomina "adverbios identiIicativos". denotan entidades deIinidas. "lugares" y "momentos"
categorizados como individuos. Por supuesto. esta capacidad esta ligada. en gran medida. al hecho de que gran parte de las
preposiciones compuestas contiene un sustantivo relacional que designa una parte del espacio: (en)cima. (en)frente. arriba
ad ripa ('a la orilla'). (a)parte. En su origen eran. pues. locuciones prepositivas: un proceso de gramaticalizacion produio la
aglutinacion de preposicion y nombre y su integracion paradigmatica en oposiciones homogeneas.
10
Sin embargo. estos posesivos no maniIiestan los mismos comportamientos que caracterizan a los que realizan argumentos
dentro de un SN como la anteposicion y la relativizacion. Ninguna de estas pruebas Iunciona aqui:
a. *Se ubico en su detras.
b. *Vimos a Juan. en cuyo detras se ubico Maria.
Esta pauta. no obstante. no arroia resultados totalmente homogeneos; alrededor. por eiemplo. permite ambas posibilidades:
153
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Este dsenso provene de a pecuardad de estas pezas xcas, que, por
una parte, comparten e sgnfcado bscamente ocatvo de as preposcones y
buena parte de su dstrbucn, pero, por a otra, se construyen sn trmno (a) o
con un trmno optatvo encabezado por de (b),
11
frente a as preposcones netas
que rgen su trmno drecta y obgatoramente (c):
(17) a. Lo de abao.
b. Lo de debao (de a cama).
c. Lo de bao a cama.
La dscusn en torno a a categora depende, pues, de qu requstos pan-
tea e gramtco para a asgnacn de paabras a una u otra case. S se postua
que a preposcn obgatoramente rge un trmno sn a medacn de l212|
otro eemento, so tenemos preposcn en (c). En os otros casos, habaremos
de adverbo (a) o de adverbo preposcona (b).
12
La frmua "preposcn pospuesta" resuta extraa en una engua de n-
ceo nca como e espao.
13
Se ha empeado, sn embargo, para dar cuenta de
expresones temporaes como dos aos antes, tres das despus, semanas atrs
y de expresones espacaes como ro abajo, calle arriba, camino adelante, mar
adentro. En todas eas e supuesto trmno est antepuesto a a "posposcn".
Para poder habar de "posposcn" se requere como condcn bsca que e SN
antepuesto sea su trmno, por o que debera resutar mposbe haar un
argumento pospuesto, ya que nnguna preposcn admte una dobe reccn. Sn
embargo, en as expresones temporaes cuyo nceo es antes o despus, puede
aparecer (o, a veces, permanecer mpcto), efectvamente, un compemento que
expcta e punto de referenca a partr de cua se ubca cronogcamente e
evento:
c. Los alumnos se ubicaron a su alrededor.
d. Juan. a cuyo alrededor se ubicaron los alumnos.
11
El termino puede quedar implicito. ademas de las situaciones previsibles de reIerencias anaIoricas o deicticas. cuando esta
coindizado con otro elemento expreso en la oracion. A diIerencia de los otros casos. aqui la explicitacion del complemento
conduce a un resultado agramatical:
i. a. La casai tiene un arbol delantei.
b. *La casa tiene un arbol delante de ella /suyo.
ii. a. A Juani se le tiro un perro encimai.
b. *A Juan se le tiro un perro encima de el /suyo.
En cambio. es gramatical. aunque no totalmente sinonima de la anterior:
c. Un perro se tiro encima de Juan.
Adviertase que en (ii) presenta dos Iormas alternativas: una con un dativo (b) y otra con el termino (c).
Esta alternancia solo es posible con predicados que denotan eventos: en cambio los predicados de estado no permiten la
pronominalizacion del termino mediante un dativo:
iii. a. Juan se mudo enIrente de Maria. / Juan se le mudo enIrente.
b. Juan vive enIrente de Maria / *Juan le vive enIrente.
12
Una solucion alternativa consiste en extender la distincion tradicional entre verbos (o empleos de verbos) transitivos e
intransitivos a otras clases de palabras. dando cuenta en un tratamiento uniIicado de estas propiedades. Habria. asi.
preposiciones intransitivas (las "Iormas sin termino" del espaol estandar: arriba. abaio. atras. adelante). preposiciones
Iacultativamente transitivas (las mismas en algunas variedades dialectales. en general en todo el espaol de America. y
encima. debaio. detras. delante. en tanto que admiten que el termino quede implicito) y las obligatoriamente transitivas (las
preposiciones tradicionales).
13
Debe advertirse que no cubre todas las secuencias de nombre adverbio. Deben excluirse construcciones como:
a. expresiones identiIicativas como el dia antes. la semana despues,
b. construcciones absolutas como modestia aparte o clausulas reducidas (subcategorizadas como Quiero un Rolls
Rovce delante de mi puerta o como complemento preposicional: con las elecciones encima),
c. construcciones que estan en el limite entre la sintaxis y el lexico por su escasisima productividad: boca abaio. patas
arriba.
154
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(18) a. Dos das antes de a operacn debe traerme os anss.
b. Dez aos despus de su muerte, an o recuerdo emoconada.
Advrtase que os eementos antepuestos son SN cuantfcatvos como os
que modfcan un sntagma adetvo o un sntagma adverba, generamente
comparatvos
14
(dos centmetros ms alto, varios kilos ms gorda, unos metros
ms all, cinco das ms tarde). No se trata, pues, de compementos sno de
Especfcadores de SAdv.
Ms compeo resuta e anss de as expresones espacaes, que tam-
bn puede admtr SN cuantfcatvos y compemento (b):
(19) a. Rodaba escaeras abao.
b. La represa fue construda 20 km ro abao (de Pcn-Leuf).
En (a) a expresn escaleras abajo denota una dreccn asocada a un tra-
yecto ("por as escaeras haca abao"); en (b) una ocacn dentfcada a travs
de un trayecto.
En (b) haamos a proyeccn mxma de esta construccn. Tenendo en
cuenta a restrccn de que en cada caso so es posbe un compemento (n-
dudabemente, de Picn-Leuf), entonces escaleras y ro no son os compe-
mentos de as preposcones sguentes. Debe advertrse que os sustantvos
antepuestos presentan una sere de partcuardades: son prctcamente nva-
rabes en fexn (*ros abajo, *agua arriba), no admten determnacn n
modfcacn (*las aguas arriba, *ro caudaloso abajo): pertenecen a una case
muy restrngda de nombres nherentemente ocatvos y carecen aqu de l213|
capacdad referenca: e ro, a cae... no nteresan como entdades concretas s-
no como reacones que permten categorzar e espaco. No van encabezados por
preposcn pero admten por. Como observan Acna y Becua: "parece una
secuenca a a que se e ha suprmdo una preposcn":
(20) a. Rodaba por a escaera empnada abao.
b. Cmo corre e coche por esta cuesta abao!
Vemos, pues, que cuando a preposcn se expcta, desaparecen muchas
de as restrccones que habamos seaado: e sustantvo admte determnante,
modfcacn y varacn fexona. Todos estos datos muestran, pues, que en as
supuestas posposcones e sustantvo antepuesto no es e trmno, n squera es
un verdadero sustantvo. Su nvarabdad fexona, su ncapacdad de
modfcacn y a prdda de a capacdad referenca nos ndcan que estas pa-
abras se han convertdo en adverbos. Como taes, a su vez, estn restrngdos
por un segundo adverbo que denota a dreccn. En cambo, en (20) e trmno
de SP es un sustantvo que est modfcado por e adverbo sguente.
Un proceso smar de conversn se regstra con otros sustantvos que
tambn tenen un sentdo ocatvo nherente:
(21) a. Iuan corra camno a su casa.
b. Pedro ba rumbo a trabao.
Haamos tambn aqu sustantvos sn determnante, guamente restrng-
dos xcamente, que exgen a presenca de un compemento encabezado por a
preposcn a. Asmsmo tambn en (21) se combnan un trayecto y una d-
14
De hecho. antes v despues son Iormas de comparativos sinteticos.
155
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
reccn.
15
De acuerdo con este anss, pues, debemos descartare pano a exsten-
ca msma de as preposcones pospuestas. Entre os eempos que corrente-
mente se aducen, se han reconocdo dos construccones dferentes: as expre-
sones temporaes modfcadas por sntagmas nomnaes cuanttatvos y as
espacaes en as que sustantvos convertdos en adverbos denotan un trayecto,
restrngdos por adverbos de dreccn.
Las preposiciones
La gramtca tradcona prestaba escasa atencn a as preposcones y a
as conuncones, a as que denomnaba "partcuas de enace"'. La gramtca
l214| actua, por e contraro, consdera que son precsamente estos eementos,
con escaso sgnfcado xco y, a veces, sn ste, os que organzan a estructura
de os sntagmas como pezas bscas sobre as que se construyen as undades
mayores.
Las preposcones se caracterzan por:
a. ser palabras funcionales: En agunas construccones, as
preposcones son meras "marcas de funcn" carentes de todo sgnfcado xco.
Equvaen a os sufos fexonaes de caso que en enguas como e atn expctan
as funcones sntctcas que desempean os sntagmas nomnaes. As ocurre,
por eempo, con a de obeto drecto, por de compemento agente, de de os
compementos de sustantvos y, en genera, as que encabezan os compe-
mentos de rgmen. En todos estos casos, no exste posbdad de aternanca
entre preposcones. En cambo, otras preposcones determnan semntcamente
e vaor de SP. Adems de su funcn reacona, tenen sgnfcado xco
preposcones como ante, sobre, bajo: nunca son seecconadas por un nceo,
permten a aternanca con otras preposcones o e SP en su conunto con
adverbos de msmo tpo.
b. constituir una clase cerrada: La sta de decnueve preposcones de
a gramtca acadmca ncuye formas arcacas (cabe, so) y excuye, en cambo,
as que dervan de otras cases: durante, mediante,
J6
salvo, excepto, incluso -a
as que Andrs Beo denomna "preposcones mperfectas": son partcpos
foszados-, ms, menos -de adverbos-, va, frente, rumbo, camino (s es que se
admte que as preposcones pueden r segudas por un SP; en caso contraro, se
anazarn como adverbos preposconaes) -de sustantvos:
(22) a. Los nvtados, excepto Iuan, se retraron antes de a medanoche.
b. Los nvtados, menos Iuan, se retraron antes de a medanoche.
c. Va a Roma va Madrd.
c. requerir un termino: La preposcn rge su trmno obgatora y d-
rectamente -sn a medacn de otra preposcn. Se dferenca, en este sentdo,
de os adverbos prepostvos que pueden ser usados ntranstvamente o que
requeren a presenca de a preposcn de.
Generamente se defne a preposcn como una paabra reacona que
vncua un sntagma nomna con otra construccn. Precsamente ste es e
15
El espaol medieval permitia tambien sustantivos en Iuncion de adiuntos como orilla. camino. exida "seguidos de una
determinacion con de (rara vez con a) y generalmente desprovistos de articulo" (Lapesa. 94).
16
En algunos casos como mediante sobreviven huellas de su origen verbal de ahi la denominacion "preposiciones
imperIectas" de Andres Bello. Asi. aunque sin concordancia. el antiguo participio de presente puede conservar aun su libertad
en el orden respecto al SN. en decretazos mediante.
156
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
crtero ms reevante y genera para dferencar preposcones de adverbos,
que. savo os preposconaes, no requeren compemento, y de conuncones
subordnantes que seecconan cusuas (= SF1). S ben e trmno de a pre-
poscn es normamente un SN, puede ser tambn un SA (aspecto de
facineroso), l215| un Sadv (desde muy lejos), un SP (por sobre el hombro) o una
cusua (= SCOMP) (hasta que regreses).
d. regir caso terminal cuando el termino es un pronombre
personal: La dferenca ms conspcua entre a preposcn y otras cases de
paabras como a conuncn o e adverbo es precsamente que so a prmera
rge a forma termna de pronombre. Esta caracterstca nos ha permtdo
dferencar a preposcn hasta -hasta m- de su homnmo, e adverbo
focazador -hasta yo lo saba. De todos modos, este crtero no es sempre
utzabe ya que agunas preposcones, por su sgnfcado nherente, seecconan
semntcamente sustantvos de un tpo muy acotado; as, por eempo, durante o
mediante nunca rn acompaados de pronombres, por o que e crtero resuta
napcabe.
e. posicion antepuesta al termino: E espao es una engua de nceo
nca: os compementos sguen a verbo, a sustantvo o a adetvo que os
seeccona. Lo msmo ocurre con e trmno de SP: preposcn y trmno se
haan en una reacn de fraterndad estructura y de adyacenca estrcta. E
nceo so est capactado para eercer a reccn cuando precede a su
compemento. Ya hemos revsado en e pargrafo anteror os argumentos contra
a exstenca de "'preposcones pospuestas" y en ste e mantenmento de a
ndoe verba de mediante en decretazos mediante.
f. moverse coniuntamente con el pronombre relativo, interrogativo
o exclamativo a la posicion inicial de la clusula: En espao, a dferenca
de enguas como e ngs, os pronombres que funconan como trmno de un SP
no pueden moverse soos:
(23) a. E argumento medante e cua defendste tu poscn es muy db.
b. Iuan descend en a estacn deante de a cua haba un omo.
c. Iuan descend en a estacn de a cua ya estbamos bastante eos.
d. E argumento a travs de cua defendste tu poscn es muy db.
e. E argumento con cuya ayuda defendste tu poscn es muy db.
(a) prueba que as "preposcones mperfectas" preceden a reatvo en a
poscn nca de a cusua, de msmo modo que os adverbos preposconaes
(b). En (c), en cambo, e adverbo est separado de su compemento, por o cua
su comportamento dfere sgnfcatvamente de de as preposcones.
En (d) y (e) e reatvo forma parte de o que se denomna tradconamente
una "ocucn prepostva": son ocucones entre cuyos membros exste una
cohesn sntagmtca mayor que en e de os SSPP productvos. E sustantvo
l216| no admte modfcadores n pueden aterarse sus propedades fexonaes.
Sn embargo, exsten agunas dferencas entre os dos eempos. En (d), a
dferenca de (e), e segundo SP no puede ser susttudo por e reatvo posesvo,
o que ndca que travs ya no es un sustantvo. De msmo modo se comportan a
raz de, en vista de, con respecto a, en virtud de, de acuerdo con. En agunos
casos, ncuso e sustantvo que se haa entre ambas preposcones no aparece
en otro contexto: a fuer de, por mor de. Admten, en cambo, posesvos otras
construccones como en contra de, en relacin con, a cargo de, en lugar de. En
todos os casos, sn embargo, a pesar de a cohesvdad entre sus membros -a
nvarabdad xca y fexva de sus componentes-, corresponde que se as
anace como SP. E anss de a travs de este argumento (a) ser e msmo que
e de con ayuda de este argumento, a pesar de a dferenca seaada. Se
157
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
dferencar de casos como con el consentimiento de su marido (b), ya que en
ste e sustantvo nceo de SN puede ser modfcado (con el consentimiento
expreso de su marido) o susttudo (con el permiso de su marido), o que ndca
que e trmno de SP es una proyeccn nomna N'. En cambo, as ocucones
prepostvas so permten una expansn mnma:
(24) a.
a travs de este argumento
b.
158
SP
P SN
N SP
SP
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
con el consentimiento de su marido
l217|
Las conuncones pueden ser coordnantes y subordnantes; estas tmas
ntroducen una cusua. La dferenca entre preposcones y conuncones su-
bordnantes estrba, pues, en a categora de trmno: fundamentamente, SN y
cusuas, respectvamente. Desde este punto de vsta, pueden ser subsumdas
en una soa case, que se dferencar posterormente.
ElERClTAClON
1. Reconozca os adverbos que aparecen en e sguente texto y casfqueos de
acuerdo con uno o ms de os crteros consderados:
So a haba uz. -Certo, Foncho ea sempre hasta tardsmo... S o
estrechaba demasado mpetuosamente, e no se quebrara. As, de pe
sobre a cama a besaba amorosamente en a mea.
(Adaptado de Elogio de la madrastra, de Maro Vargas Losa)
2. Casfque os adverbos en -mente que aparecen en as sguentes oracones:
a. Se comunc teefncamente con e Rector.
b. Me recam autortaramente e pago de as cuentas.
c. Probabemente no o egue a saber nunca.
d. Tercamente, e probema es atractvo.
e. Honestamente, no creo que a stuacn pueda resoverse fezmente.
f. La stuacn se resov fcmente.
3. Agunos adverbos negatvos termnados en -mente carecen de correato
postvo. Reconozca en a sta que sgue cues pertenecen a este grupo:
deslealmente, indefectiblemente, despiadadamente, inevitablemente, inexpli-
cablemente, infatigablemente.
Reconoce usted aguna reguardad entre estos adverbos?
159
P SN
Det N`
N SP
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
4. Compare usted as sguentes construccones y especfque a qu se debe a
dferenca entre os adverbos que aparecen en cada una:
a. Estoy sumamente preocupada. / Estoy francamente preocupada.
b. e da despus / dos das despus / despus de dos das.
l218|
c. A Mara se a ve estupendamente. / Mara toca e pano estupen-
damente.
d. Iuan est adentro. / La embarcacn se drga mar adentro. / La
embarcacn se drga por e mar adentro.
5. Reconozca a case de paabra a a que pertenece a expresn en cursva:
a. Iuan es apenas dos centmetros ms ato que su padre. / Apenas eg a
casa, Iuan comenz a eer a novea.
b. Iuan no ee ni escrbe. / Ni Iuan o saba.
c. Lus eg sucio. / Lus me est ugando sucio.
d. Iuan come mucho afuera. / Iuan corr mucho.
e. Por a nebna tan espesa e avn perd e rumbo. / Iuan se drga
rumbo a su puebo.
6. Las paabras en cursva de as oracones sguentes han sdo consderadas por
agunos gramtcos como preposcones. Puede Ud. aportar en cada caso a
menos un argumento de apoyo de ta adscrpcn?
a. No obstante e pegro, decderon escaar a montaa.
b. Fue donde su madrna.
c. Los dputados, inclusive os de a oposcn, votaron a favor de
proyecto.
d. Los dputados, menos os de a oposcn, votaron por e proyecto.
e. Los dputados, previo a a votacn, pderon un cuarto ntermedo.
f. Allende os mares encontr os msmos vcos que en su terruo.
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
O. IESPERSEN (1924). I. EMONDS (1985). R. HUDDLESTON (1985).
I. BOSOUE (1991). M. MORERA (1988).
V. DEMONTE (1987). "Preposcones penas y vacas. Su pape en a pre-
dcacn" en Detrs de la palabra.
R. EGEA (1979). "Restrccones excogcas en e uso de os adverbos en
-mente" en S. Varea (ed.) (1993).
l219|
R. LAPESA (1964). "Los casos atnos: restos sntctcos y susttutos en
espao" en 8RAE.
I.A. MARTNEZ (1994). "Precsones acerca de trmno tercaro sobre una
construccn de espao que son dos" en Cuestiones marginadas de gramtica
espaola.
OIEA LOPEZ (1994). "Adverbos y categoras funconaes en espao" en
Revista Espaola de Lingstica, 24,2, 393-416.
G. RIGAU (1990). "The semantc nature of some Romance Prepostons" en
160
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
I. Mascar and M. Nespor (eds.), Crammar in Progress, 363-373.
161
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Xlll
LA FLEXlON VERBAL
En este captuo nos centraremos en agunas de as propedades fexona-
es de verbo. Como seaamos en captuos anterores, e verbo consttuye e
eemento nucear de a cusua por dos motvos: determna e nmero y tpo de
os compementos y en se asentan os rasgos de fexn. En e captuo sete,
hemos dado cuenta de a prmera caracterstca a anazar a estructura de
sntagma verba. En ste nos referremos a a segunda.
Las propedades fexonaes de verbo se dvden en dos grupos: aqueas
que concernen a a concordanca con e sueto sntctco (e nmero y a per-
sona) y as otras, que caracterzan a SV y a a cusua en su conunto. Perte-
necen a este segundo grupo, e aspecto, por una parte, y e tempo y e modo,
por a otra. A estas tres propedades fexonaes nos referremos a contnuacn.
Nuestro tratamento ser necesaramente somero ya que, adems de tratarse de
nocones muy compeas e nterreaconadas, estn estrechamente mbrncadas
con factores de orden xco, pragmtco y dscursvo.
1
Exste, por eempo, una
zona de nterseccn entre e tempo y os otros rasgos fexonaes: por una parte,
entre e tempo y e modo, por os vaores modaes asocados a agunos de os
tempos (os futuros y os condconaes) y por a otra. por e vaor
aspectuamente perfecto o mperfecto que conevan agunos tempos de a
conugacn.
Tempo, modo y aspecto son as expresones morfogcas de as catego-
ras semntcas temporalidad, modalidad y modo de la accion, cada una de
as cuaes se reaza medante dstntos expedentes xcos y gramatcaes. l225|
El tiempo verbal
La categora semntca de a temporadad se reaza, fundamentamente,
a travs de tempo gramatca y de os adverbos temporaes: una propedad
fexona, es decr, de expresn obgatora, y aduntos, respectvamente. E
tempo gramatca no se corresponde exactamente con e tempo cronogco,
medbe y representabe medante una recta a o argo de a cua se ordenan
secuencamente os eventos. No marca en forma absouta a ocazacn tem-
pora de evento sno que o sta en reacn con otro u otros puntos de a nea
tempora como smutneo, anteror o posteror.
La organzacn de tempo en una engua no es arbtrara. Las enguas m-
ponen una sere de dstncones que se artcuan en un sstema de reacones que
se expresan morfogcamente. La exstenca de un sstema fuertemente trabado
en que cada membro se defne de manera opostva en reacn con os otros fue
panteada antes de estructurasmo. Andrs Beo en su Anlisis ideolgico de los
1
En eIecto. la compleiidad Iiel tema proviene de las distintas perspectivas de abordaje desde las cuales pueden ser
estudiados. En cada caso. son pertinentes:
- un enIoque logico-semantico: analiza su signiIicado en terminos de las condiciones de verdad del enunciado.
- un enIoque morIosintactico: estudia el valor y la Iuncion de cada miembro en terminos de las relaciones con los otros del
sistema. tanto en su aspecto sintagmatico como paradigmatico.
- un enIoque pragmatico-discursivo: pone de relieve la particular contribucion de estas propiedades Ilexionales a la cohesion
del texto. a su relacion con el contexto y la situacion como marcas de la enunciacion.
162
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
tiempos de la conjugacin castellana (1841)
2
reconoce ese carcter sstemtco.
E tempo es, bscamente, una categora dectca. Ubca temporamente
un evento (E), reaconndoo, drecta o ndrectamente, con e momento en que
ocurre e acto de enuncacn: e ahora de acto de haba (H). Con agunos
tempos verbaes, a ubcacn con respecto a acto de haba es ndrecta: e
evento se ubca en reacn con un punto de referenca (R), que, a su vez, se
mde con respecto a momento de acto de haba, e ee organzatvo de sstema.
Esta reacn drecta o ndrecta con e momento de acto de haba est en a
base de a dstncn tradcona entre tempos absoutos y reatvos: os prmeros
son bscamente dectcos, os segundos anafrcos en tanto remten a agn
punto de referenca adcona, que fgura -expcta o mpctamente- en e
contexto. As en una oracn como Cuando llegamos al cine, la pelcula ya haba
comenzado a ocazacn tempora de evento denotado por e verbo de a
cusua prncpa (haba comenzado) se reaza tomando como punto de
referenca e de a subordnada (a egada a cne), que, a su vez, es anteror a H.
Estas reacones se representan medante un esquema como E-R-H, en e que e
gun ndca a anterordad. La ocazacn tempora de un determnado evento
requere, pues, consderar tres puntos:
E -el momento del evento- denota e momento de tempo de evento
que se ocaza.
H -el momento del acto de habla- denota e momento en e que ocurre
e acto de haba.
R -el momento de referencia- en reacn con e cua se ubca E.
3
l226|
Las reacones posbes entre dos de estos momentos son a precedenca
(que engoba a anterordad y a posterordad) -que representaremos medante
un gun- y a smutanedad -que representaremos con una coma. A partr de
estos nstrumentos (puntos y reacones), pasemos a anazar os tempos de
ndcatvo de verbo espao.
4
Nos referremos so a os vaores bscos de cada
uno de os tempos.
J. Presente:
E, R, H
E presente, en su uso dectco, seaa a aproxmacn entre e momento
de evento y e momento de a enuncacn. Esto no sgnfca que necesaramente
concdan, dado que e evento puede cubrr un ntervao ms ampo que H (a). Es
ncuso margna e uso de presente para ndcar una accn en curso en e
momento de a enuncacn (b). Dado que e sstema tempora se organza
tenendo como ee e punto H, e presente ser su membro menos marcado.
5
Precsamente su carcter no marcado o habta para a neutrazacn de as
reacones de anterordad (c) y de posterordad (d). En su empeo no dectco, e
presente se haa en oracones genrcas con un sgnfcado atempora (e):
2
En el Prologo. explicita admirablemente su labor como gramatico: "Los signiIicados de las inIlexiones del verbo presentan
desde luego un caos. en que todo parece arbitrario. irregular y caprichoso; pero a la luz del analisis. este desorden aparente se
despeia. y se ve en su lugar un sistema de leyes generales. que obran con absoluta uniIormidad. y que aun son susceptibles de
expresarse en Iormulas rigurosas. que se combinan y se descomponen como las de un idioma algebraico".
3
Si bien el punto de reIerencia solo es estrictamente necesario en los tiempos anaIoricos. para mantener la uniIormidad de los
instrumentos de analisis lo consideraremos tambien en los deicticos. En estos. coincidira con alguno de los otros dos.
4
Seguiremos la denominacion propuesta por Andres Bello ya que se aiusta a los valores que desentraa en cada uno de los
subsistemas temporales. En caso de diIerencia. entre parentesis Iiguran las denominaciones academicas.
5
En una oposicion o sistema de oposiciones. el miembro no marcado es el mas general. el menos caracterizado. Como tal.
puede representar a toda la clase y tiene una distribucion mas amplia que la de los otros miembros.
163
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(1) a. En este momento, Pabto duerme.
b. E deantero e pasa a peota a su compaero (en un reato deportvo).
c. Aeado de a vda potca, Sarmento muere en Paraguay en 1888.
d. Maana te trago e bro.
e. Los metaes se datan a ser caentados.
Los tempos smpes de pasado son dos, e pretrto o perfecto smpe y e
mperfecto. Desde un punto de vsta estrctamente tempora, ambos concden en
denotar un momento anteror a de a enuncacn, por o que sus re-
presentacones respectvas son en prncpo guaes:
2. Pretrito (Pretrito indefinido o perfecto simple):
R, E, H
3. Copretrito (Pretrito imperfecto):
R, E, H
l227|
Sn embargo, s comparamos as sguentes oracones:
(2) a. Ayer e a notca.
b. Lea a notca cuando me amaste.
advertremos que, mentras que en (a) e proceso de a ectura es consderado
gobamente, en (b) se enfoca un momento de ese ntervao que se vncua como
smutneo con otro proceso -de ah a denomnacn de Beo. Como veremos
ms adeante, a dstncn entre ambos tempos concerne, fundamentamente, a
una dferenca aspectua.
E mperfecto es e tempo que ndca a smutanedad en e pasado: por
eso requere a expctacn de punto de referenca (?? Lea la noticia): su deno-
mnacn de "presente de pasado" da cuenta de esta caracterstca. Es partcu-
armente adecuado, pues, para representar escenas esttcas que srven como
fondo para as accones que se descrben medante e perfecto smpe. Tambn
expresa accones habtuaes: luan lea el peridico todas las maanas.
E perfecto smpe, en cambo, desgna un proceso ocurrdo en e pasado
sn vncuacn con e momento de a enuncacn. Se trata de un evento con-
cudo y de que se destaca, a ser vsto en su gobadad, e punto fna.
4. Antepresente (Pretrito perfecto compuesto):
E, R, H
Se dferenca de os dos anterores -2 y 3- por a ubcacn de R, esta vez
concdente con H. Su vaor bsco consste en ndcar a persstenca de re-
sutado de una accn pasada. Esto sgnfca que, a ser meddo desde e pre-
sente, E se extende, como duracn o teracn,
6
hasta H. En 2 y 3 -punto o
ntervao, respectvamente-, e evento queda cerrado en e pasado, en 4 ega
hasta e punto de haba, ncuyndoo. Advrtase e contraste entre as s-
6
Estos son los valores que Juan Manuel Lope Blanch identiIica en el preterito compuesto del espaol de Mexico; aun cuando
no se cuente con investigaciones similares en el espaol rioplantense. los usos son bastante similares.
164
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
guentes oracones:
(3) a. Ya pante e probema en una nota anteror. (= una vez)
b. Hemos panteado e probema sn obtener respuesta. (= reterada-
mente)
(4) a. Respet su vountad. (= durante su vda)
b. Sempre he respetado su vountad (y probabemente o sga hacendo).
Las formas de perfecto smpe denotan un evento puntua pasado, prxmo
o remoto. Las de compuesto ndcan, por o genera, a "actuadad pscogca"
l228| que an mantene a accn pasada: su vncuacn con e presente en su
sgnfcado teratvo como en (3) o de duracn en (4) se expcta a consderar a
concdenca entre e punto de referenca y e momento de enuncacn. Tambn
es frecuente para ndcar que una stuacn, aunque no actua en e presente,
puede preverse para e futuro: An no he ledo la noticia.
5. Futuro:
H, R, E
Este vaor estrctamente tempora de futuro se reaza preferentemente,
sobre todo en e espao de Amrca, por a perfrass de auxar ir.
7
Las formas
de futuro morfogco, en cambo, expresan preferentemente una modadad
(probabdad (a) -futuro epstmco-, obgacn (b) -futuro dentco-, ntencn
(c) -futuro votvo:
(5) a. Son as cnco. Ya estarn en casa.
b. Cuando termnes de ugar, te rs a a cama.
c. No te preocupes por e bro. Te o traer sn fata.
En os tempos verbaes tratados hasta aqu, e punto de referenca se aso-
ca a otro de os dos puntos. En os prxmos, en cambo, funconar ndepen-
dentemente: son os tempos anafrcos, cuya remsn a punto de haba es
ndrecta.
6. Antecopretrito (Pretrito pluscuamperfecto):
E, R, H
Denota un evento anteror a otro punto tambn anteror a H. A menudo da
ugar a una ambgedad:
(6) a. A as tres a secretara ya se haba retrado.
b. La secretara se haba retrado a as tres.
En (a) se representa a reacn entre os puntos grafcada en 6: E-R-H. En
cambo, en (b) e momento de evento y e punto de referenca (a las tres)
7
Lyons ubica el Iuturo en la interseccion del tiempo y del modo. Por otra parte. diacronicamente. la sustitucion del Iuturo
sintetico por Iormas periIrasticas ha obedecido. en el latin vulgar. precisamente a la inestabilidad de la expresion de la
posterioridad. que se carga de valores modales como la incertidumbre. la intencion. la obligacion. Cf. Eugenio Coseriu.
"Sobre el Iuturo romance" en Estudios de lingistica romanica. El proceso de Iormacion del condicional. creacion
estrictamente romanica. Iue paralelo. solo que el auxiliar era una Iorma de copreterito. Esta identidad diacronica y la
similitud de su comportamiento nos inducen a tratarlos iuntos: como tiempos del indicativo segun la propuesta de Bello o
como un modo independiente.
165
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
concden, vaor prevsto en a denomnacn "ante-co-pretrto".
7. Pospretrito (Condicional o potencial simple): La denomnacn de este
tempo equvae a "futuro en e pasado": se trata de un futuro (E) con respecto a
un pasado -R. Admte tres posbdades de nterpretacn en cuanto a l229| a
Iocazacn de evento con respecto a momento de a enuncacn: puede ser
anteror (a), posteror (b) o smutnea (c):
a. b. c.
R E H R H E R H,E
En efecto, a partr de
(7) a. Iuan do que vendra.
no sabremos s a venda de Iuan ya se regstr (a) o se regstrar (b) o se est
regstrando en e momento en que ocurre e acto de haba (c).
Como e futuro, esta forma tambn se conecta sstemtcamente con va-
ores modaes como a posbdad:
8
a asercn de habante queda condconada
a un contexto rrea (b). De hecho, a ectura estrctamente tempora de
pospretrto corresponde ms ben a a perfrass (Dijo que iba a venir). E vaor
condcona de esta forma a hace partcuarmente apta cuando e emsor no
quere comprometerse con e contendo de su afrmacn, es decr cuando, por
dstntos motvos, no puede o no quere asumr a responsabdad de sus dchos
(c). Tambn se usa en expresones corteses cuando e habante, que no est en
condcones de eercer e contro sobre e oyente, pretende atenuar su peddo (d):
b. S fuera rco, recorrera e mundo.
c. E goberno recortara e presupuesto educatvo.
d. Te pedra e favor de que me acompaaras a a reunn.
8. Antefuturo (Futuro perfecto). Tambn da ugar a tres nterpretacones:
Como en e caso anteror, a ubcacn de E es varabe, pero aqu se nverten as
reacones de E y R con respecto a H: E debe ser anteror a R, que, a su vez, ser
posteror a H:
a. b. c.
H E R H, E R E H R
(8) Cuando Iuan egue a su casa, os chcos ya se habrn dormdo.
Un hecho futuro con respecto a momento de a emsn (H) -a egada de
Iuan- srve como punto de referenca para ocazar e momento en que os chcos
se duermen (E) como anteror. Sn embargo, es ncerta a reacn l230| entre E
y H: puede ocurrr en e futuro (a), estar ocurrendo ahora (b) o haber ocurrdo ya
(c).
9. Ante-Pos-Pretrito (Potencial compuesto): Las posbdades de nter-
pretacn se mutpcan ya que, como ndca a transparente nomencatura de
Andrs Beo, se requere consderar dos puntos de referenca: uno en e pasado
8
De ahi su ubicacion en un modo independiente el potencial o condicional. propuesto por la RAE.
166
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(RJ) y otro en e futuro (R2). Las posbdades ascenden a 3
2
= 9:
(9) Nos prometeron que, cuando vovsemos, ya habran estudado, (eempo
de S. G y Gaya)
Se trata de una accn futura en reacn con un momento pasado (nos
prometieron = RJ) pero anteror a otra tambn futura (cuando volvisemos =
R2). Las varas posbdades obedecen a a ndetermnacn de E y R2 con
respecto a H.
En un texto, a cohesn se estabece medante e mantenmento de pun-
to de referenca, que funcona como e ancae tempora en torno a cua se or-
denan os eventos reatados. Esa reacn de congruenca entre os varos
tempos, fundamentamente de os que aparecen en as cusuas subordnadas
con respecto a de a prncpa, es o que a gramtca tradcona denomnaba
"consecuto temporum" o concordancia de tiempos. As en:
(10) En a prmavera de ese ao, me senta meancco. Vst a antguo
amgo con quen haba compartdo tantos momentos gratos. Me
anunc que, cuando se ubase, escrbra sus memoras. Pasaron
ya dez aos. Cuando vueva a vstaro, habr cumpdo con su
tarea.
como se adverte, e adunto extracausuar nca proporcona e ancae tem-
pora no so de a prmera oracn sno que permte ordenar a secuenca de
eventos sucesvos (visitar, anunciar, pasaron diez aos). A su vez, cada uno de
eos permte medr os eventos pasados y/o futuros que es estn subordnados.
La correspondenca entre os tempos dsta de ser, sn embargo, obgatora y su
nfraccn permte nteresantes contrastes, como os que vemos a contnuacn:
(11) a. Coprnco prob que a Terra graba arededor de So.
b. Coprnco prob que a Terra gra arededor de So.
(12) a. Iuan do que vendra.
9
b. Iuan do que vendr.
l231|
(11) eempfca e contraste entre un copretrto y un presente en una su-
bordnada dependente de un (co-)pretrto de a prncpa. Como seaa Andrs
Beo, con e presente "no veramos por entre a mente de Coprnco e gro
eterno de a Terra". En efecto, mentras que e copretrto supone so a
perspectva de Coprnco, e presente ntroduce a presenca de otra voz -a de
habante- que formua una cusua genrca. Asmsmo, mentras que en (12a) e
habante se atene a o dcho por Iuan, en (12b) dea asomar su opnn sobre a
readad que e atrbuye.
La correacn de tempos en e subuntvo es obgatora con agunos ver-
bos (os de deseo, por eempo); sn embargo, con otros es posbe una ater-
nanca smar a a que permte e ndcatvo:
9
Una Iorma alternativa es:
i. Juan diio que venia maana.
Adviertase que en ambos casos se trata de un discurso indirecto. solo que. mientras que en (12a) se parte de un discurso
directo en Iuturo. en i. se supone un presente. Solo asi puede explicarse la combinacion del imperIecto con el adverbio
maana.
167
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(13) a. Ouero que vengas / *vneras / *hayas vendo.
b. Ouse que vneras / *vengas / *hayas vendo.
c. No creo que venga / haya vendo / vnera.
d. Me pd que vnera / venga.
Los tempos verbaes son posmcos. A menudo unto a sus vaores tera-
es, admten agunos vaeres dervados que ampan sus posbdades de empeo:
(14) a. Iba camnando por a avenda y, de pronto, o veo sar de cne con una
muchacha precosa.
b. Ou deseaba, seorta?
c. S saba eso, no vena.
d. Cuntas veces e habr dcho que se portara ben!
En (a) haamos en a segunda cusua un presente narrativo, en ugar de
pretrto: se trata de un recurso retrco tendente a nacer ms vvdo e reato,
a stuaro como smutneo con e acto de enuncacn. S, a entrar a un negoco,
e comercante nos drge a pregunta (b), seguramente no creeremos que se
nteresa por nuestros deseos pasados sno por nuestra eventua compra: aqu e
mperfecto es usado como expresin de cortesa. En e perodo condcona de (c),
e uso de mperfecto no concerne a su ubcacn tempora sno a su carcter
factua: ndca que no se trata de un evento rea sno rrea. Como vemos, e
copretrto no so puede ndcar un aeamento en e sentdo tempora sno
tambn en e de a readad o factuadad de evento. En (d) e futuro perfecto
poco tene de futuro: no expresa, como en su uso tpco, un evento anteror a
otro futuro sno que es equvaente a un perfecto compuesto pero modazado
como ncerto, ta como hemos vsto en os otros tempos con sentdo prospectvo
-futuros.
10
l232|
El modo
Ms compeo resuta defnr e concepto de modo, asocado a a nocn
semntca de modadad. Mentras que e prmero corresponde a una sere de
fexones partcuares de verbo, a segunda tene varos tpos de expresn:
auxares, dsyuntos, subordnadas adverbaes.
Los gramtcos defnen vagamente e modo como a categora que expresa
as acttudes u opnones de os habantes en reacn con e contendo
enuncado. A subuntvo se e han atrbudo os sgnfcados de eventuadad o de
rreadad. Sn embargo, taes nocones no estn asocadas a subuntvo de un
modo necesaro n sufcente. En efecto, segn sea e verbo rector, taes nocones
se expresan a veces obgatoramente en ndcatvo (Conjeturo / supongo que
luan lo dijo con mala intencin). Por otra parte, e subuntvo va asocado con a
presuposcn de a verdad cuando depende de un verbo afectvo (Me indigna
que luan lo haya dicho con mala intencin).
En readad, en a nocn de modadad se nterreaconan tres conceptos
dferentes:
a. e tipo de oracion segn e acto de haba que e habante pretende e-
var a cabo: en este sentdo, por eempo, e modo mperatvo es una de as
marcas que caracterza a as oracones mperatvas. E mperatvo es una forma
defectva, ya que est sometdo a una sere de restrccones: so cuenta con a
10
En el Esbozo. se habla de un Iuturo perIecto de sorpresa para casos similares.
168
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
fexn persona de segunda persona y no puede ser negado. Los ctcos van
obgatoramente pospuestos. E resto de as formas as supe e subuntvo. Por
eso Beo propuso ncuro entre as formas de subuntvo. Sn embargo, a
dstrbucn no es totamente compementara, como o muestra a posbdad de
aternanca que reconocemos en os sguentes eempos:
(15) a. Oue o dsfrutes con tu fama (oracn optatva o desderatva)
b. Dsfrtao / dsfruto con tu fama (oracn mperatva)
Por eso convene consderaro como un modo ndependente.
b. la factualidad del evento: corresponde a grado de compromso que
adopta e habante con respecto a a readad que atrbuye a evento denotado.
Este compromso puede ser fuerte -expctado a travs de verbos como ase-
gurar, afirmar, constatar- o db -con verbos como creer, parecer, suponer. A
respecto, e habante puede asumr una acttud neutra (a), en e sentdo de no
poner en cuestn e carcter factua de o que enunca: en este caso, usa e
ndcatvo, e modo no marcado. En cambo, e enuncado est modazado
cuando e habante no pretende reazar una asercn, ya sea porque expresa
l233| su ncertdumbre en cuanto a su readad (b) o e atrbuye un carcter rrea
(c) o presupone su verdad sn aseverara (d). Ta modazacn se expresa me-
dante e condcona (b) y e subuntvo (c y d):
(16) a. E bro ha recbdo eogos de a crtca especazada.
b. E bro habra recbdo eogos de a crtca especazada.
c. S e bro hubera recbdo eogos de a crtca especazada, se
vendera.
d. Me aegra que e bro haya recbdo eogos de a crtca especazada.
c. a relacion entre el evento y sus participantes segn a estmacn
de habante: en trmnos de obgacn, ntencn o capacdad. En espao, este
sentdo se expresa prortaramente medante os auxares, como poder y deber.
En a conugacn espaoa, a oposcn moda bsca se estabece entre
ndcatvo y subuntvo. Comprende fenmenos dversos que requeren un
abordae a partr de tres perspectvas: semntca, sntctca y pragmtca. La
prmera concerne, bscamente, como vmos en (16), a carcter asertvo o no
de enuncado, es decr, a compromso que e habante asume con respecto a a
factuadad de evento denotado.
Desde una perspectva sntctca, e subuntvo -como su msma etmoo-
ga o ndca- aparece fundamentamente en cusuas subordnadas. Nos n-
teresa reconocer os eementos que nducen a seeccn de subuntvo en a
subordnada. Son stos:
a. algunas clases semnticas de predicados (verbos o palabras de
otras categorias). De acuerdo con os vaores semntcos reconocdos en e
subuntvo, es de prever que os predcados votvos (a) y de duda (b) ran
subuntvo. En cuanto a os predcados emotvos (c), que presuponen a verdad
de a cusua subordnada (en todas as crcunstancas: en oracn afrmatva,
negatva o nterrogatva), e subuntvo se expca no por e vaor factua sno
precsamente por e hecho de que a verdad de evento denotado por a subor-
dnada no se cuestona:
11
11
Como tal. se toma como un "hecho" que no se cuestiona; por ello estos predicados emotivos han sido denominados
"Iactivos".
169
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(17) a. Margarta quere / ordena que a pases / *pasas a buscar por e trabao.
a. E deseo / a orden de que a pases / *pasas a buscar, deseosa de que a
pases / *pasas.
b. Dudo / Es posbe que a pase / *paso a buscar por e trabao. l234|
b'. La duda / a posbdad de que a pase / *paso, dudosa de que a pase...
c. Me aegra / Es una suerte que a pases / *pasas a buscar por e trabao.
c'. La aegra / a suerte de que a pases / *pasas a buscar por e trabao.
b. varios subordinantes (preposiciones o coniunciones) como os
que aparecen en as sguentes oracones:
(18) a. Lo dce para que a pases / *pasas a buscar por e trabao.
b. La paso a buscar por e trabao sin que me o pda / *pde.
c. Antes (de) que a pases / *pasas a buscar por e trabao...
c. la negacion. La negacn de creer equvae semntcamente a dudar,
case semntca de verbo que seeccona subuntvo.
(19) No creo que a pase / *paso a buscar por e trabao.
Como se adverte, en estos casos no exste aternanca moda: e subunt-
vo es obgatoro.
E subuntvo de as reatvas depende, fundamentamente, de carcter no
especfco de sntagma nomna que as ncuye. En e espao, a dferenca entre
ambos tpos de sntagmas se hace especamente marcada cuando funconan
como obeto drecto de verbos como buscar, necesitar, querer:
(20) a. E secretaro que manea / manee as fnanzas de a empresa ser
ascenddo.
b. Busco a un secretaro que manea (*manee) as fnanzas de a empresa.
c. Busco un secretaro que manee (*manea) as fnanzas de a empresa.
Por tmo, tambn e subuntvo puede expresar nocones pragmtcas
como a cortesa (a) o ben e carcter dscursvamente rreevante de un hecho
en reacn con o afrmado en a prncpa (b):
(21) a. Ousera pedre un favor.
b. Aunque seas m meor amga, no dear de seaarte e error. l235|
El aspecto
A dferenca de tempo, que es una categora dectca, e aspecto concer-
ne a tempo nterno de evento. Esto sgnfca que no o ocaza en reacn con
e punto de haba sno que especfca su estructura nterna. La oposcn bsca
es a de os aspectos perfectvo e mperfectvo. Mentras que en e prmero e
evento no es anazado nternamente ya que se o ve como un todo acabado,
concudo, e segundo o enfoca en su desarroo, en su duracn. As, en e verbo
espao e aspecto morfogco se reconoce en a oposcn exstente entre e
perfecto smpe y e mperfecto:
12
12
Puede argumentarse que tambien se oponen. en cuanto al aspecto. inIinitivo y gerundio. Asi. en las siguientes oraciones. la
diIerencia estriba en la naturaleza durativa del segundo. Irente a la puntual del primero:
i. Yo he visto al presidente Iirmar el decreto.
ii. Yo he visto al presidente Iirmando el decreto.
170
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(22) a. Patrca cerr a puerta.
b. Patrca cerraba a puerta.
Ambos tempos concden en su ocazacn tempora: se trata de un even-
to anteror a punto de haba. Sn embargo, dferen en e enfoque desde e que
se os presenta: mentras que en (a) se consdera e evento en su gobadad, en
(b) se seeccona un nstante en e transcurso de evento. As, (a) afrma que a a
accn concuy pero (b) no permte nferr necesaramente ta resutado. E
perfecto smpe representa e aspecto perfectvo; e mperfecto corresponde a
aspecto mperfectvo.
A esta oposcn bsca, se aaden otras dstncones aspectuaes que se
reazan medante recursos morfogcos, sntctcos y xcos. Una stuacn
puede ser nca (semefactva)(a) o repetrse. S esa repetcn se da de manera
dscontnua, ser habtua (b), mentras que, s se repte de un modo ms o
menos contnuo, ser teratva o frecuentatva (c). Tambn pueden marcarse as
fases de un proceso: fundamentamente, su nco (d) (ncoatvo o nceptvo). su
desarroo (duratvo) o su termnacn (concusvo):
(23) a. Ana or cuando e de que me ba.
b. Ana oraba cada vez que me ba.
c. Ana orqueaba a cada rato.
d. Ana se ech a orar.
En os anterores eempos vemos cmo estos vaores aspectuaes se ma-
nfestan medante os tempos verbaes en conuncn con aduntos temporaes
(a) y (b), agunos sufos dervatvos (o y/o perfrass verbaes (c). Concernen,
pues, a terreno gramatca. Asmsmo, e espao manfesta en a seeccn de a
cpua ser y estar e carcter permanente o transtoro de una propedad o
estado: Mi hijo es / est tranquilo. l236|
S coteamos ahora os sguentes eempos:
(24) a. Iuan se despert sobresatado.
b. Iuan dorma tranquo.
veremos que a dferenca morfogca ya reconocda est reforzada por una cara
dstncn xca: despertar denota un evento puntua, que no mpca duracn,
en tanto que dormir es un estado que se extende a travs de tempo sn
suponer un mte. Tambn sta es una dferenca aspectua pero corresponde a
sgnfcado nherente de verbo.
Este segundo sentdo de aspecto concerne a a casfcacn de os verbos
(o de os sntagmas verbaes) en cases aspectuaes. Para dstnguro de an-
teror, se denomna Aktionsart o "modadad de a accn". Nos referremos
brevemente a agunas dstncones que resutan reevantes en e comportamento
sntctco:
A. Verbos telicos y atelicos: Esta dferenca xca atae a a exstenca
o no de demtacn en a stuacn: as stuacones demtadas o tcas suponen
una cumnacn, as atcas, por e contraro, denotan stuacones que se
extenden durante un ntervao sn que un estado resutante forme parte de su
sgnfcado.
13
Verbos como despertar(se), advertir, llegar, resfriarse, descubrir
13
Bello ya habia reconocido esta diIerencia lexica. a partir de la cual dividia los verbos en permanentes y desinentes (parr.
625). correspondientes a atelicos y telicos. respectivamente. Establece la distincion en los siguientes terminos: "En unos
verbos el atributo ( el predicado). por el hecho de haber llegado a su perIeccion. expira. y en otros. sin embargo. subsiste
durando: a los primeros llamo desinentes. y a los segundos. permanentes. Nacer. morir. son verbos desinentes. porque
171
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
estn demtados: mpcan un mte, despus de cua a stuacn cesa. Por e
contraro, verbos como amar, tener, pertenecer, corresponder, caber, conocer,
dormir denotan stuacones homogneas, no cambantes, que se mantenen
durante un ntervao ms o menos proongado, es decr, estados. Tambn son
atcos os predcados de actvdad: correr, caminar, nadar, comer puesto que, s
no aparecen expctamente restrngdos por agn eemento mtador, no
suponen una demtacn tempora.
B. Verbos no-durativos y durativos: Esta segunda dstncn se apca a
os verbos tcos; os atcos son sempre duratvos. Los no-duratvos suponen
procesos que no nsumen tempo: deamente, e momento nca concde con e
fna (como morir, darse cuenta, explotar, reconocer). Por e contraro, os
duratvos conssten en procesos que se extenden a o argo de tempo (aprender
la leccin, preparar un postre, pintar un cuadro, leer una novela).
C. Verbos agentivos y no agentivos: S ben sta no es una dstncn
estrctamente aspectua, resuta sgnfcatva en a medda en que permte
dferencar dos grupos de verbos atcos segn supongan o no e contro de un
agente: os estados son no agentvos, en tanto que as actvdades son agentvas.
S combnamos os parmetros consderados, obtendremos cuatro cases
aspectuaes:
14
I. Estados: A atcos y C no agentvos: dormir, pertenecer, conocer. l237|
II. Actividades: A atcos y C agentvos: correr, saltar, llorar, comer.
III. Logros: A tcos y B no-duratvos: darse cuenta, explotar, morir.
IV. Realizaciones: A tcos y B duratvos: aprender la leccin, pintar un
cuadro.
Ms que de cases aspectuaes de verbos, corresponde trataras como ca-
ses aspectuaes de sntagmas verbaes. En efecto, un msmo verbo puede entrar
en ms de una case. As, comparemos as sguentes oracones:
(25) a. Lucreca com (papas frtas) durante toda a tarde.
b. Lucreca se com a pzza en un ratto.
(26) a. Beatrz corr en a maratn.
b. Beatrz corr hasta a parada de mnbus en pocos segundos.
Los eempos (a) denotan actvdades, es decr, eventos atcos; por eo,
son perfectamente compatbes con aduntos temporaes que denotan duracn.
Por e contraro, en (25b) a presenca de se estilistico y de un obeto drecto
defndo y en (26b), a de una meta, estabecen un punto fna, o que os
converte en reazacones. Como taes, son modfcabes por aduntos temporaes
puntuaes.
E "modo de a accn" y e aspecto pueden producr certas nterferencas.
Hemos vsto en (24) a combnacn de un verbo tco con e aspecto perfectvo
(a) y a de un verbo atco con e mperfectvo (b). stas son as combnacones
tpcas; pero son posbes tambn otras combnacones:
(27) a. Iuan se despertaba sobresatado en esa poca / a cada rato.
b. Iuan durm tranquo toda a noche.
S e verbo es tco, e aspecto mperfectvo produce una nterpretacn
luego que uno nace o muere. deia de nacer o de morir; pero ser. ver. oir son verbos permanentes. porque sin embargo de que
la existencia. la vision o la audicion sea desde el principio perIecta. puede seguir durando gran tiempo".
14
Aun cuando son varias las clasiIicaciones aspectuales propuestas. seguimos la clasica de Vendler (1967). reIormulada en
algunos aspectos por Dowty (1979).
172
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
habtua o teratva. S es atco, e aspecto perfectvo no atera su carcter es-
ttco. Los compementos temporaes duratvos so son posbes con os verbos
atcos; con os tcos, so cuando estn negados.
(28) a. Voeta durm hasta muy tarde.
b. *Voeta eg hasta muy tarde.
c. Voeta no eg hasta muy tarde.
Como vemos, son numerosos os factores que ncden en a caracterzacn
aspectua de un predcado. A su vez. a pertnenca de aspecto se reconoce en
muchos fenmenos de a gramtca de espao.
15
l238|
ElERClTAClON
1. Construya dos textos que contengan cuatro tempos verbaes dferentes de
modo ndcatvo:
a. con ancae en e presente
b. con ancae en e pasado
2. a. Construya oracones que contengan as sguentes formas verbaes.
b. Anace as que proponga para (g), (h), () en trmnos de puntos y reacones:
a. un presente usado dectcamente
b. un presente no usado dectcamente
c. un mperfecto con vaor habtua
d. un mperfecto con vaor moda
e. un futuro con vaor epstmco
f. un perfecto smpe y un mperfecto
g. un perfecto smpe y un puscuamperfecto
h. un presente y un antefuturo
15
La pertinencia de las distinciones lexicas aspectuales en la gramatica del espaol se advierte en una serie de contrastes:
1. La alternancia de acusativo y dativo con verbos que expresan sentimientos o aIectos:
(i) a. A Pedro le irritan tus bromas.
b. No lo irrites a Pedro con tus bromas.
Mientras que (a) denota un estado una situacion no limitada. homogenea. continua que caracteriza a Pedro. en (b) se trata
de un evento que produce un cambio de estado psicologico que lo aIecta. Esta distincion aspectual se maniIiesta en la
alternancia entre el dativo de (a) y el acusativo de (b).
2. La pronominalizacion de los complementos en algunos adiuntos locativos:
(ii) a. Maria esta sentada al lado de Lucia.
b. *Maria le esta sentada al lado.
(iii) a. Maria se sento al lado de Lucia.
b. Maria se le sento al lado.
Como vemos. solo puede pronominalizarse el complemento cuando la clausula denote un evento pero no un estado.
3. En el capitulo seis. mencionamos como una de las caracteristicas de los verbos inacusativos la posibilidad de que
sus participios sean los predicados de clausulas absolutas. Esta propiedad. sin embargo. esta restringida a los verbos
inacusativos. perIectivos o desinentes: no se da. en cambio. con los permanentes.
(iv) a. Muerto el perro. se acabo la rabia.
b. Llegada la encomienda. todos suspiraron aliviados.
c. *Sobrado el caIe. no debemos preocuparnos.
173
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
. un perfecto smpe y un antepospretrto
. un pospretrto o condcona con vaor estrctamente tempora
k. un condcona con vaor moda
. un verbo tco en aspecto perfectvo
m. un verbo atco en aspecto perfectvo
3. Construya oracones en as que os tempos de os verbos correspondan a os
sguentes esquemas:
a. E R H
b. H E R
c. R1 E H R2
d. E R,H
e. R H E
4. Identfque cu es e nductor de subuntvo en as sguentes oracones: l239|
a. Dudo que Iuan est de acuerdo.
b. No te da pena que Lus no haya consegudo trabao?
c. Oa Lus haya consegudo trabao.
d. No creo que Lus haya consegudo trabao.
e. Para que Lus consga trabao tendremos que rezar a San Cayetano.
f. Oue Lus no haya consegudo trabao no mpca que haya aumentado a
desocupacn.
g. Lus no consgu trabao porque hubera aumentado a desocupacn
sno porque no tene reacones.
h. Nade que pretenda encontrar trabao puede desconocer a nformtca.
. Consdero mprobabe que Lus encuentre trabao sn que bae e ndce
de desocupacn.
. La posbdad de que Lus encuentre trabao depende de su esfuerzo.
5. Reconozca e vaor de subuntvo en as sguentes cusuas. Comprea,
cuando sea posbe, con a correspondente en ndcatvo:
a. Aunque ueva, r a verte.
b. Cuando o vea, e dr que su artcuo me resut muy nteresante.
c. Como no o hagas ben, o repetrs.
d. Dce que vengas temprano.
e. Lo quero no porque sea rco sno porque es una exceente persona.
f. Ou aegra que hayas poddo venr!
g. M amgo me pd un bro que tuvera muchas ustracones.
h. No o ames por cuaquer probema.
174
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
6. Reconozca e carcter tempora o moda de as formas verbaes en cursva.
Expcte cu es e sgnfcado que reconoce en cada una:
a. Dae que yo era a rena.
b. 5eran as doce cuando eg a casa.
c. Iuan ser dstrado pero no creo que no se haya dado cuenta.
d. Vne porque quera pedrte un favor.
e. Habrse visto semeante nsoenca!
f. Por qu no te callars?
l240|
7. Los sguentes pares de oracones contenen dferencas aspectuaes. Cues
son os eementos pertnentes en cada caso?:
a. Iuan se durm en un santamn. / Iuan durm toda a noche.
b. Recuerdo m nfanca. / Me acord de un epsodo de m nfanca.
c. Mara sabe a verdad. / Sepa a verdad sobre e caso Moraes.
d. Vargas Losa escrbe noveas desde su uventud. / Vargas Losa escrb
su meor novea en su uventud. / Vargas Losa ha escrto exceentes noveas
pardcas.
e. Pedro e do e bro a su hermana. / La ventana daba a pato de a
escuea.
f. Leo en a cama antes de dormrme. / Me e a novea en una noche.
8. Reconozca as caracterstcas aspectuaes de os sguentes predcados y a
partr de stas ntente formuar regas para e uso de os adverbos aspectuaes
ya y todava y de os otros aduntos temporaes (vase I. Bosque, 5obre la
negacin):
a. Pabto duerme todava. / Pabto ya duerme.
b. Pabto no duerme todava. / Pabto ya no duerme.
c. Pabto ya se durm. / Pabto no se durm todava.
d. *Pabto ya no se durm. / *Pabto se durm todava.
e. Pabto no se durm hasta que egamos.
f. Pabto durm hasta que egamos.
g. Mentras Pabto duerme, termnar de eer a novea.
h. Mentras Pabto durm, termn de eer a novea.
. Mentras Pabto se duerme, termnar de eer a novea.
. *Mentras Pabto se durm, termn de eer a novea.
l241|
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
H. REICHENBACH (1948), I. LYONS (1967), Z. VENDLER (1967), B. COMRIE
(1988), F. PALMER (1986), D. DOWTY (1979), P. HOPPER (ed.) (1982).
A. BELLO (1842), (1847); E. COSERIU (1982); O. KOVACCI (1992), II. I.
BOSOUE (ed.) (1990), (1992); E. DE MIGUEL (1992).
I. M. CASTANO (1996). "Estructura conceptua y aspecto" en 5igno y 5ea,
5, 143-167.
GARCA FERNANDEZ (1996). "Tempo y aspecto" en 5igno y 5ea, 5, 283-
311.
175
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
176
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
XlV
VERBOS AUXlLlARES
Y CLAUSULAS NO FLEXlONADAS
Verbos auxiliares en espaol
En este captuo veremos cmo una secuenca formada por un verbo con-
ugado y una forma no fexonada -nfntvo, gerundo o partcpo- puede
corresponder a dos tpos de estructuras dferentes. En e prmer caso, forman una
undad compea, a perifrasis verbal, que funcona como nceo de SV: e
prmer verbo es e auxar -pertenecente a una case cerrada- y e segundo, e
verbo prncpa. E auxar aporta modfcacones de ndoe gramatca a verbo
prncpa: temporaes, modaes o aspectuaes. Como carece de una estructura
argumenta. no mpone restrccones a os argumentos seecconados por e verbo
prncpa.
1
En e segundo caso, cada uno de os verbos forma parte de una
cusua dferente: e verbo no fexonado es e nceo de predcado de una
cusua -carente de os rasgos fexvos tpcos de verbo conugado: persona,
nmero, tempo, modo-, que funcona como compemento de verbo prncpa.
Dstnguremos, pues, dos construccones, aparentemente smares, pero que, sn
embargo, poseen una dferente reacn entre sus consttuyentes:
(1) Iuan suee / puede / va a / tene que / ha de cantar a Marseesa.
(2) Iuan quere / ntenta / propone / promete / dce cantar a Marseesa.
l245|
Reconoceremos a dferenca de comportamento sntctco entre ambas
construccones a partr de una sere de crteros.
2
Agunos gramtcos, como
Samue G y Gaya (Curso superior de sintaxis espaola), consderan como marca
defntora de as perfrass verbaes a prdda de sgnfcado xco que sufren
os auxares: "Para dstngur s un verbo est empeado como auxar basta
farse s ha perddo su sgnfcado propo" (p. 105). Esta prdda de sgnfcado
xco que se ha operado en e auxar se debe a un proceso de gramatcazacn
por e que una undad xca adquere un sgnfcado ms abstracto, propo de
una categora gramatca. As, varos verbos -a menudo de movmento- han
adqurdo sgnfcados temporaes (ir a, e sgnfcado de futuro), modaes (a
obgacn, por eempo, en e caso de tener que o haber de), aspectuaes
(duratvo estar + gerundo, perfectvo en tener + partcpo o teratvo en volver a
+ nfntvo). Caro est que todos os verbos que posean nherentemente estos
sgnfcados (como deber, poder, soler, comenzar a, acabar de, entre otros)
quedarn excudos por no cumpr con e requsto propuesto. Ta excusn
consttuye una consecuenca no deseabe, sn embargo, ya que resuta poco
ntutvo mantener en cases dstntas deber y tener que o haber de. Por otra
parte, as consderacones de G y Gaya se atenen excusvamente a un crtero
nocona, que, como sabemos, no se corresponde necesaramente con
1
En este sentido. los auxiliares se asemeian a los verbos copulativos. ya que. como estos. constituyen el soporte de los rasgos
Ilexivos y. si contienen inIormacion adicional. es de naturaleza gramatical.
2
A dferenca de ngs, por eempo, os auxares espaoes no pueden ser reconocdos medante
crteros morfogcos ya que se fexonan como os otros verbos. Por eo so se dstnguen por
crteros sntctcos y, subsdaramente, semntcos.
177
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
comportamentos formaes, adems de que resuta poco ntdo para estabecer
fronteras caras entre os dos grupos.
3
De todos modos, como sucede por o
genera con este tpo de crtero, puede resutar heurstcamente t cuando se o
combna con os estrctamente formaes.
La cuestn resde en determnar s a forma fexonada y a no fexonada
consttuyen una soa cusua (en cuyo caso a prmera sera un auxar) o s
pertenecen a dos cusuas dstntas (por o que uno de os verbos sera e verbo
de a cusua prncpa y e otro, e de a subordnada). Intentaremos, pues,
reconocer agunos comportamentos formaes que dferencan (1) de (2):
a. Posicion de los cliticos: Veamos, en prmer trmno, qu sucede
cuando exsten ctcos dependentes de a forma no fexonada:
(3) a. E gerente e ha otorgado e crdto a gobernador / se lo ha otorgado.
b. E crdto e ha sdo otorgado.
(4) a. E gerente va a / ha de / tene que / est por otorgrseo.
b. E gerente se o va a / ha de /tene que / est por otorgar.
(5) a. E gerente quere / ntenta / pensa otorgrseo.
b. E gerente se o quere / ntenta / pensa otorgar.
(6) a. E gerente rehusa / amenta / decde otorgrseo.
b. *E gerente se o rehusa / amenta / decde otorgar.
l246|
A partr de os eempos anterores, vemos que en (3) es obgatora a an-
teposcn de os ctcos: haber -en os tempos compuestos- y ser -en a pasva-
son, de hecho, os auxares ms gramatcazados. (4) y (5) permten ambas
poscones: enctcos a nfntvo (a) o proctcos de verbo conugado (b). En
cambo, con os de (6) os ctcos so pueden ser enctcos de nfntvo. Vemos,
pues, que e comportamento de os verbos que hemos agrupado en (2) no es
unforme. Dstnguremos, entonces, entre eos dos grupos: uno (2a) que ncuye,
entre otros, querer, tratar de, intentar, pensar, necesitar, saber, que se
comportan, con respecto a este crtero, como os de (1), de otro (2b) en e que
fguran verbos como rehusar, lamentar, decir, creer, decidir que se comportan de
modo dferente de os anterores. Con os prmeros, os ctcos pueden pasar de
nfntvo a verbo prncpa: enctcos de verbo no fexonado o antepuestos a
conugado. De estos verbos dremos que permten a reestructuracn ya que se
ntegran con e auxar en un compeo verba nco.
4
En cambo, os segundos no
permten e movmento de os ctcos, o que ndca que a cada uno de os verbos
e corresponde un mbto propo.
Este crtero no ha permtdo mostrar un comportamento dferencado en-
tre os dos grupos reconocdos en (1) y (2). Servr, por o tanto, como un crtero
negatvo: s un grupo de verbo conugado + verbo no fnto no permte e
movmento de ctco, es decr que no se reestructura, no ser una frase verba.
En cambo, no aporta un crtero postvo ya que, s o permte, podr ser una
frase verba o no (o sea, puede corresponder a (1) o a (2a)).
b. Obligatoriedad de la la forma no flexiva: Un crtero que se demos-
trar fundamenta es e que tene que ver con a susttucn de a forma no fe-
xva por un sntagma nomna, por una cusua con verbo conugado o por un
3
Ademas. algunos de los auxiliares propuestos por Gili y Gaya son muy restrictivos con respecto al verbo no Iinito que los
acompaan: asi. echar a solo es posible con verbos que suponen un acto repentino y violento: echo a correr. se echo a llorar
pero *echo a pensar. echo a escribir. Los auxiliares. por su caracter gramaticalizado. deberian poder combinarse con todo
tipo de verbos.
4
Adviertase que en el caso de que exista mas de un clitico. los verbos de reestructuracion exigen que se muevan en bloque:
a. Maria puede darselo.
b. Maria se lo puede dar.
c. *Maria se puede darlo.
178
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
ctco acusatvo. En e caso de (1) ta susttucn es mposbe: e auxar so
puede aparecer como soporte de a fexn de una forma no conugada. En
cambo, para (2) e resutado es gramatca:
(7) a. *Iuan suee a cancn.
b. *Iuan suee que a canten.
c. *Iuan o suee.
(8) a. Iuan quere una cancn.
b. Iuan quere que a canten.
c. Iuan o quere.
(9) a. Iuan promete una cancn.
b. Iuan promete que Mara cantar una cancn.
c. Iuan o promete.
l247|
Asmsmo, en as frases verbaes, a nterrogacn sobre e segundo cons-
ttuyente requere a presenca de un nfntvo (a de verbo prncpa o a de
vcaro hacer). En cambo, en os de (2) e pronombre nterrogatvo basta:
5
(10) a. *Ou suee Iuan?
b. Ou suee hacer Iuan?
(11) a. Ou quere Iuan?
b. Ou promet Iuan?
Vemos, pues, que os auxares so pueden combnarse con una forma no
fexonada, en tanto que para os verbos de 2 (a y b) sta es so una de as
reazacones posbes de su obeto. Merece seaarse que, en o que respecta a
este crtero, tambn puede reconocerse una dferenca entre os verbos de 2. En
efecto, con os de (2a), s se susttuye e nfntvo por una cusua fexonada, e
sueto de a cusua matrz y e de a subordnada necesaramente son dsuntos
en su referenca:
(12) * Iuan quere que (Iuan) cante a Marseesa.
ta restrccn no exste, en cambo, con prometer, pertenecente a (2b), como o
muestra (9b).
c. Los auxiliares carecen de estructura argumental: no seecconan
argumentos. De msmo modo que os verbos copuatvos, aportan so nfor-
macn gramatca. En este sentdo, son meros modfcadores que pueden
apcarse tercamente a todos os verbos de xco. En cambo, os verbos
prncpaes de (2) estn asocados a una estructura argumenta. As, mentras
que os verbos de (1) no mponen restrccones en cuanto a sueto o a tpo de
verbo no fexonado que o acompaa, os verbos de (2) son ms restrctvos:
(13) a. Suee haber mucha gente en estos actos.
b. Va a over.
c. La prmavera vover a ser ventosa.
(14) a. *Ouere haber mucha gente en estos actos.
b. *Pensa over.
c. *La prmavera propone ser ventosa.
5
Del mismo modo. en el caso de construcciones de relativo que Iocalizan el predicado. las Irases verbales exigen la
presencia de la Iorma no Iinita en la relativa. mientras que en los casos de (2) el verbo principal es suIiciente:
1. a. *Lo que suele Juan es cantar la Marsellesa.
b. Lo que suele hacer Juan es cantar la Marsellesa.
2. a. Lo que quiere Juan es cantar la Marsellesa.
b. Lo que prometio Juan Iue cantar la Marsellesa.
179
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
La dversdad de comportamento que advertmos en estos eempos
provene de hecho de que os auxares son semntcamente transparentes: por
eo

pueden construrse con mpersonaes (a y b) y con todo tpo de SSNN como
suetos (c); e verbo prncpa es e que mpone restrccones a su sueto. Por e
l248| contraro, os verbos de (2), a tener asocada una estructura argumenta,
seecconan e sueto y son, por o tanto, ncompatbes con verbos mpersonaes.
6
Mentras que os de (2) son, pues, verbos semntcamente penos, que son
predcados por s msmos, os auxares so pueden formar parte de un compeo
con e verbo prncpa.
d. Comportamiento en la pasiva. Las frases verbaes pueden
pasvzarse en as msmas condcones que os verbos prncpaes respectvos; en
cambo, os verbos de (2) carecen de pasva:
(15) a. La Marseesa suee ser cantada por Iuan.
b. * La Marseesa quere ser cantada por Iuan.
La dferenca de gramatcadad entre as oracones de (15) estrba en e
hecho de que os verbos de 2 presentan restrccones seeccnaes (crtero c)
con respecto a SN que funcona como sueto, cosa que no ocurre con os au-
xares. As, s un verbo admte a pasva, a admtr tambn s va modfcado
por un auxar. En cambo, un verbo como querer exge suetos que denotan
entdades capaces de actuar votvamente, por o que (15b) resuta agramatca.
e. Los auxiliares no pueden ser modificados por adiuntos: Los
aduntos o son de a frase verba en su conunto; en cambo, cada uno de os
consttuyentes de as secuencas de (2) admten sus propos aduntos:
(16) a. *Ayer Iuan deba sar hoy de vae.
b. Ayer Iuan propuso sar de vae hoy.
c. En a ofcna pens resover esos eerccos en casa.
Asmsmo, en tanto que e auxar no puede ser negado ndependente-
mente de verbo prncpa,
7
as dos cusuas de (2), en cambo, pueden tener su
propa negacn:
d. *No vas a no cantar a Marseesa.
e. No queras no cantar a Marseesa cuando todos te o pedan.
f. Adyacencia entre el auxiliar y la forma no flexionada: En a
perfrass ambos consttuyentes deben ser adyacentes;
8
en cambo, os verbos de
as cusuas de (2) pueden estar separados:
(17) a. ??Iuan debe urgentemente estudar ngs.
b. Iuan necesta urgentemente estudar ngs.
l249|
A partr de todos os crteros enuncados, podemos defnr as perfrass
6
Podria pensarse que querer no responde a tal caracterizacion ya que Quiere llover es perIectamente gramatical. Sin
embargo. como seala L. Gomez Torrego (1974). en esta construccion hallamos un querer no voluntativo. que signiIica
"estar a punto de".
7
Como veremos mas adelante. el verbo modal poder en su valor epistemico admite esta doble negacion. lo cual es un criterio
adicional para probar que carece de las caracteristicas tipicas de los auxiliares.
8
La secuencia puede ser interrumpida por un adverbio. generalmente aspectual:
i. Juan suele a menudo cantar la Marsellesa.
ii. Juan habia ya terminado su tarea.
180
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
verbaes tenendo en cuenta os sguentes requstos:
l. lntegracion semntica de los constituyentes: una perfrass verba
expresa un sgnfcado compeo, a veces no reductbe a a mera suma de os
sgnfcados de os exemas componentes.
ll. Estructura morfologica: una perfrass verba consta de un verbo au-
xar conugado y de un verbo prncpa en una forma no fnta. Muchas veces
exsten eementos de unn como preposcones (ir a + nfntvo, haber de +
nfntvo, deber de + nfntvo) o que (tener que + nfntvo).
lll. Naturaleza de los auxiliares: se trata de verbos que pertenecen a
una case cerrada, suetos normamente a un proceso de desemantzacn.
lV. Los auxares que ntegran as perfrass verbaes transmten informa-
cion gramatical de naturaeza tempora, moda y aspectua.
De acuerdo con estos crteros, podemos nventarar as frases verbaes
ms comunes en espao:
1. tiempos perfectos y frase verbal pasiva: he dicho, ha sido dicho. E
auxar haber de os tempos perfectos y ser de a pasva son prctcamente
equvaentes a sufos fexonaes.
9
Carecen de todo tpo de sgnfcado xco. Sus
formas tonas rechazan a nterposcn de matera xco entre sus
consttuyentes:
(18) a. *He ya presentado e nforme.
b. *Oun ha a menudo prometdo una cancn?
2. perifrasis temporales y obligativas: en muchas de eas aparece un
eemento nterpuesto entre ambos consttuyentes ir a + nfntvo, haber de + n-
fntvo, tener que + nfntvo, venir a + nfntvo (con vaor aproxmatvo).
3. perifrasis aspectuales (fasales y habituales)
- incoativa: comenzar a + nfntvo, ponerse a + nfntvo, echar a + n-
fntvo, empezar a + nfntvo.
- inminencial: estar por, estar a punto de + nfntvo
- continuativa: estar + gerundo, andar + gerundo, sigue + gerundo
- terminativas: terminar de + nfntvo, acabar de + nfntvo
- resultativas: llegar a + nfntvo, tener + partcpo
- reiterativas: volver a + nfntvo
- habituales: soler + nfntvo
4. perifrasis modales: en os auxares modaes poder y deber reconoce-
mos dos vaores semntcos: uno epstmco (gado a a posbdad o
probabdad l250| de que ocurra un evento) y otro dentco (correspondente a
sentdo de permso y de a obgacn). E uso epstmco de poder se asoca con
e vaor de posbdad. Admte una parfrass en a que va segudo por que:
10
(19) a. Iuan puede venr esta noche.
b. Puede que Iuan venga esta noche.
So con e sgnfcado epstmco, e auxar puede r segudo por a forma
de perfecto de nfntvo y/o por a negacn. Por eo consderaremos que en su
9
De hecho. en el latin. por eiemplo. los perIectos y las pasivas (de los tiempos no perIectivos) se marcaban Ilexionalmente:
eran Iormas sinteticas.
10
Gomez Torrego (1974) sostiene "puede que es hoy una locucion adverbial de caracter potencial y equivalente a tal vez.
quizas. etcetera. como lo demuestra el hecho de que no admite cambios de Ilexion. ni la negacion ni la presencia de un
suieto".
181
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
sentdo epstmco, poder se aparta de os verdaderos auxares.
(20) Esa noche puede no haber vendo Iuan.
Adems de sgnfcado epstmco que hemos reconocdo en (19), esta
oracn es ambgua entre otros dos sgnfcados, e dentco (a) y e de capacdad
o habdad (b):
a. "tene permso para venr".
b. "tene a capacdad de venr".
Ntese que con estos sgnfcados no admte as anterores caracterstcas
(parfrass con puede que, n e perfecto n a negacn).
Con respecto a deber, en e sentdo dentco sgnfca obgacn (a), men-
tras que en e epstmco probabdad (b):
(21) a. Iuan debe venr esta noche.
b. Iuan debe (de) no haber vendo anoche.
Tambn aqu en su sgnfcado epstmco, deber es menos restrctvo que
en e dentco.
Como vemos, no todos os auxares satsfacen de msmo modo os cr-
teros consderados. E haber de os tempos perfectos y e ser de a voz pasva se
ubcan en uno de os extremos; en e otro, stuaremos a poder y deber en su
sentdo epstmco.
Notaremos, por tmo, que a menudo exste ambgedad entre dos ectu-
ras, una correspondente a un auxar y otra a un verbo peno. Esto sucede, en
genera, con os verbos de movmento:
(22) a. Iuan va a saudar a su abuea.
b. Mara vov a estudar a tma undad de programa.
c. Pedro sgue cantando a Marseesa.
d. Francsco est en su ofcna corrgendo os parcaes.
l251|
En cada uno de estos eempos e verbo conugado puede nterpretarse co-
mo auxar (con vaor tempora o aspectua) o como verbo peno; en este tmo
caso, a forma no fnta consttuye un compemento de dreccn (a y b) o ben un
adunto moda (c y d). La ambgedad se resueve cuando se pronomnaza e
obeto. En e caso de que e ctco ascenda a verbo prncpa, corresponde a
ectura como auxar, mentras que en caso contraro, se favorece a ectura
como verbo de movmento:
(23) a. Iuan a va a saudar. (= saudar) / Iuan va a Buenos Ares a saudara.
b. Mara a vov a estudar. (= otra vez) / Mara vov a su casa a
estudara.
c. Pedro a sgue cantando. (= contna) / Pedro sgue por a cae
cantndoa.
d. Francsco os est corrgendo en a ofcna. / Francsco est en a ofcna,
corrgndoos.
Las clusulas no flexionadas
Una vez dentfcadas as caracterstcas de as frases verbaes, nos ocupa-
182
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
remos ahora de as secuencas formadas por dos verbos, uno fexonado y otro
no, cada uno de os cuaes pertenece a una cusua dferente. Trataremos, pues,
de os verbos correspondentes a grupo (2).
Sabemos que toda cusua consta de un verbo y de un sueto. Los verbos
no fexonados carecen, por o genera, de sueto xco. Sn embargo, dado que
defnmos a cusua como una undad de construccn, se requere contar
tambn en este caso con un sueto: deberemos prever, pues, a presenca de
una categora nua que funcone como sueto. Este sueto, por o tanto, formar
parte de a cusua subordnada. S no se adopta ta supuesto, no podemos dar
cuenta de eempos como os sguentes:
(24) a. La maestra es recomend a os nos avarse os dentes.
b. La maestra es recomend a os nos venr ben aseados.
En as cusuas no fexonadas de (24) a presenca de refexvo y de pre-
dcatvo subetvo exge postuar a exstenca de un sueto dferente a de a
cusua prncpa: e prmero por ser una expresn anafrca y e segundo
porque toda predcacn supone un sueto de que se predca. l252|
Las cusuas no fexonadas pueden desempear varas funcones. Las de
nfntvo tenen e msmo potenca funcona que un SN: sueto, obeto drecto,
trmno de SP. Comenzaremos refrndonos a as que funconan como
compemento de verbo conugado.
Dferencaremos tres cases tenendo en cuenta dos crteros:
A. a reacn exstente entre e verbo y su sueto sntctco en (a) y (b);
B. a reacn que concerne especfcamente, en (c), a SP a Mara:
(25) a. Iuan parece pntar a puerta.
b. Iuan pretende pntar a puerta.
c. Iuan hzo pntar a puerta a Mara.
En prmer trmno nos referremos a A, dstnguendo os casos eempf-
cados en (a) y (b). Nos nteresa fundamentamente estabecer qu reacn exste
entre e verbo conugado y su respectvo sueto:
a. Corresponde prmero determnar s exste agn tpo de restrccn res-
pecto a tpo de verbo no fexonado que os acompaa. Especfcamente, nos
nteresa saber s son o no compatbes con verbos mpersonaes:
(26) a. Parece haber poca gente en a reunn.
b. *Pretende haber poca gente en a reunn.
(27) a. Parece estar ovendo.
b. *Pretende estar ovendo.
Como vemos, so parecer admte como compemento verbos mpersona-
es; en cambo, pretender os rechaza. Esta prueba nos ndca que a reacn
exstente entre estos verbos y e sueto es dferente.
b. Para segur exporando os datos recogdos a partr de prmer ndco,
resta detectar s cada uno de estos verbos admten cuaquer tpo de sustantvo
en a funcn de sueto:
(28) a. La humedad parece haber oxdado a puerta.
b. *La humedad pretende haber oxdado a puerta.
(29) a. E futuro parece no mportar a os cudadanos.
b. *E futuro pretende no mportar a os cudadanos.
183
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Como en e caso anteror, parecer tampoco mpone restrccones en cuanto
a a ndoe semntca de sueto: pretender, en cambo, rechaza sustantvos no
anmados. l253|
c. Coteemos ahora e comportamento respectvo en reacn con a
pasva:
(30) a. La puerta parece haber sdo pntada por Iuan.
b. *La puerta pretende haber sdo pntada por Iuan.
Mentras que a pasva de parecer conserva e msmo sgnfcado prepos-
cona que a actva correspondente, a de pretender o atera drstcamente
hasta e punto de hacera anmaa semntcamente ya que no puede atrburse
un acto de vountad a un ente nanmado.
S ben en os comportamentos menconados parece se comporta de ma-
nera smar a un auxar, tengamos en cuenta que no admte movmento de
ctcos: *luan la parece pintar, condcn sufcente para quedar excudo de a
case de auxares.
d. Por tmo, advrtamos que todos os eempos en os que haamos pa-
recer admten parfrass como as sguentes:
(31) a. Parece que est ovendo.
b. Hay poca gente en a reunn, parece.
c. Aparentemente, a humedad ha oxdado a puerta.
En (a) e verbo parece va segudo por una cusua fexonada encabezada
por que. En (b) o haamos en poscn parenttca, es decr, no encabezando a
oracn sno margnado como un eemento dsyunto. Esta msma funcn a
cumpe en (c) e adverbo aparentemente. Pretende, por su parte, no presenta
nnguno de estos comportamentos (*Pretende que canta la Marsellesa. *Canta la
Marsellesa, pretende. *Pretendidamente, canta la Marsellesa). Por o tanto, entre
e sueto y e verbo conugado en os casos consderados meda un tpo de
reacn dferente:
E sueto de pretender es seecconado por ste como argumento: de ah
que e mponga restrccones (debe ser un sustantvo anmado y, ms an, hu-
mano). Las restrccones a as que est sometdo e sueto de parecer provenen,
en cambo, de verbo subordnado. La reacn entre e sueto y e verbo
conugado es, pues, ndrecta: aun cuando parecer presente un sueto sntctco,
ste no corresponde a un sueto semntco. Con pretender, cada uno de os
verbos tene su propo sueto -ambos son correferencaes. Con parecer, hay un
soo sueto semntco: e de a cusua de nfntvo.
Lo que parecer seeccona es una cusua, ta como vemos en (31): e su-
eto de a subordnada se mueve desde esa poscn a a de sueto de a cusua
prncpa. Por eo, e verbo parecer se denomna verbo de ascenso. Se l254|
postua a exstenca de un movmento que dea una huea en a poscn or-
gna porque esa poscn no puede ser ocupada por otro SN.
11
En cambo, e verbo pretender es un verbo de control. Mentras que con
os verbos de ascenso, hay un soo sueto -e de a cusua no fexonada-, con
os verbos de contro hay dos suetos. E sueto de a cusua no fexonada es
una categora vaca -PRO-, que debe necesaramente ser correferenca con un
consttuyente de a prncpa. Est controado por ste. Con pretender, e
11
De ahi que se postule una categoria vacia en la posicion desde la que se produce el movimiento. Todo movimiento. pues.
deia una huella (h) que estara coindizada con el elemento movido.
184
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
controador es e sueto, que es tanto sueto sntctco como sueto semntco.
12
Para dar cuenta de estas dferencas, estabeceremos dos estructuras sn-
tctcas dferentes:
(32) a. Parece lIuan cantar a Marseesa|.
b. Iuan

parece lh

cantar a Marseesa|.
(33) Iuan

pretende lPRO

cantar a Marseesa|.
A a case de parecer pertenece tambn e verbo resultar. Agunos gram-
tcos ncuyen tambn os que ubcamos como auxares aspectuaes (fasaes e
teratvos): comenzar, terminar, seguir, volver, soler y os usos epstmcos de
poder y deber. De hecho, oracones como:
(34) a. Iuan comenz a pntar a puerta.
b. Iuan sgue pntando a puerta.
sgnfcan que o que comenza o o que sgue es e evento de que Iuan pnte a
puerta. Sn embargo, a dferenca de parecer o resultar, estos verbos carecen de
un correato como (31). Tambn son consderados verbos de ascenso prometer,
amenazar, saber (= soler) cuando e sueto no se atene a as condcones
semntcas que e mponen ordnaramente estos verbos:
(35) a. Este confcto amenaza con agravarse.
b. Ese barro promete convertrse en un ugar excusvo.
c. Ese perro saba pasar sempre por aqu. (= soa)
La case de pretender es ms ampa: a ea pertenecen verbos como que-
rer, desear, necesitar, preferir, procurar, intentar, decidir, fingir, merecer, es-
perar, resolver, temer, etctera, cuyo controador es e sueto de a cusua
prncpa. Todos eos pueden construrse tambn con cusuas fntas de
subuntvo (o ndcatvo con agunos), cuyo sueto no puede ser correferente con
e de a prncpa -dado que, en caso de sero, es obgatora a construccn de
nfntvo: l255|
(36) a. Iuan

prefere lPRO

cantar a Marseesa|.
b. *Iuan

prefere que

cante a Marseesa.
Veremos en seguda que no so e sueto de a prncpa puede controar a
sueto de nfntvo. E PRO tambn puede ser controado por otros com-
pementos de a cusua prncpa.
Nos ocuparemos ahora de B. Se trata de casos como e de (25c) en as que
ntervene, adems de sueto, un SP. Para dar cuenta de su estructura, o com-
pararemos con un verbo dtranstvo de contro (37a). En os dos casos e n-
fntvo puede ser susttudo por una cusua fexonada en modo subuntvo:
(37) a. Iuan orden a Mara pntar a puerta.
b. Iuan orden a Mara que pntara a puerta.
b. Iuan hzo que Mara pntara a puerta.
Aqu anazaremos, fundamentamente, a reacn exstente entre e 5P -a
Mara- y e verbo de a cusua prncpa. Como vemos, en (b) sgue sendo un
12
Esta construccion era denominada. tradicionalmente. "inIinitivo concordado" ya que el suieto -tacito del inIinitivo se
correspondia al del suieto de la principal.
185
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
SP, un obeto ndrecto, mentras que en (c) corresponde a sueto de a cusua
subordnada.
La estructura argumentad de ordenar consta de tres argumentos: e
agente, e tema y a meta o destnataro: e SP, e obeto ndrecto, es e
consttuyente que controa a categora nua -PRO- que postuamos como sueto
de a subordnada. En e caso de hacer, en cambo, a estructura argumenta
supone dos argumentos: e nstgador, es decr, e que provoca ndrectamente
que un determnado evento se eve a cabo y e tema, e evento causado. Por o
tanto, e SP no es un argumento semntco drecto de hacer.
En (a) exsten dos cusuas. En a cusua de nfntto, e sueto est
controado, esta vez por e O.I., como nos o ndca su parfrass, (37b). Por e
contraro, en (25c) verbo conugado e nfntvo forman un compeo verba que
funcona como un nco consttuyente. E verbo hacer por s msmo carece de
dependentes propos a excepcn de sueto. Esta tma construccn, conocda
como causatva o facttva, es muy restrngda: aparece excusvamente con
hacer y dejar y, menos sstemtcamente, con verbos de percepcn fsca, como
ver u or.
J3
Veamos qu consecuencas sntctcas se dervan de esta dferenca.
1. En prmer ugar, nos nteresa saber en qu caso estar marcado este SP
cuando se o pronomnaza:
(38) a. Iuan orden a Mara sar. / Iuan e orden sar.
b. Iuan hzo sar a Mara. / Iuan a hzo sar.
l256|
(39) a. Iuan orden a Mara pntar a puerta. / Iuan e orden a Mara pntar a
puerta.
b. Iuan hzo pntar a puerta a Mara. / Iuan e hzo pntar a puerta.
Con ordenar e SP ser sempre un datvo; en cambo, con hacer e caso
de nombre depender de a ndoe de verbo subordnado. Con un verbo ntran-
stvo, se reazar como acusatvo, mentras que, cuando e verbo es transtvo,
es decr, cuando ya exste un obeto drecto, e ctco ser un datvo.
Por otra parte, os ctcos se comportan de manera dferente en uno y otro
caso:
(40) a. Iuan e orden pntara / se o orden.
b. Iuan se a hzo pntar.
c. *Iuan e hzo pntara.
d. *Iuan hzo pntrsea.
(40a) muestra cmo cada compemento corresponde a una cusua
dstnta: e datvo depende de a prncpa, en tanto que e acusatvo de a no
fexonada. En cambo, con hacer os dos ctcos tenen que aparecer untos
precsamente porque e verbo conugado y e nfntvo conforman un nco com-
peo verba.
2. Tambn resuta sgnfcatva a poscn de SP. En readad, con ordenar
no exsten restrccones, aunque normamente se ubca entre ambos verbos. En
cambo, con hacer e orden no es bre: e SP no puede nterrumpr a secuenca
de os dos verbos.
13
Como con hacer y deiar (38-40). el caso del clitico dependera de la indole intransitiva o transitiva del inIinitivo:
i. Juan vio a Pedro salir del cine.
ii. Juan lo vio salir del cine.
iii. Juan oyo a Pedro contar la historia.
iv. Juan se la oyo contar.
186
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
3. Otro ndco de a reacn ms fuerte entre ambos consttuyentes en os
causatvos es e hecho de que e nfntvo no pueda ser negado n modfcado por
un auxar:
(41) a. *Iuan hzo a Mara sar.
b. *Iuan hzo a Mara no sar.
c. *Iuan hzo a Mara haber sado
4. Por otra parte, en a construccn causatva, cuando hay correferenca
entre e sueto y e obeto (drecto, ndrecto o datvo posesvo) de compeo
verba, ste se representa por un ctco refexvo. En e caso de ordenar ta s-
tuacn eva a a susttucn de nfntvo por una cusua fnta:
(42) a. Mara

se

hzo penar (por e peuquero).


b. Mara

se

hzo cortar e peo (por e peuquero).


l257|
(43) a. *Mara

e orden a peuquero cortarse

e peo.
b. Mara

e orden a peuquero que e

cortara e peo.
5. La reacn fuerte que traba a os dos eementos de compeo causatvo
mpde que exsta pasvzacn de nnguno de eos; ordenar, en cambo, admte
pasva:
(44) a. Le fue ordenado pntar a puerta.
b. *Fue hecho pntar a puerta.
c. *Hzo ser pntada a puerta.
La representacn sntctca de ambos tpos de verbos debe reconocer as
dferencas apuntadas. En e caso de verbos como ordenar, postuamos a exs-
tenca de un sueto de a cusua de nfntvo PRO, condzado con e O.I. Con os
verbos causatvos, en cambo, a stuacn es ms compea: ya hemos
menconado que su comportamento sntctco nos ndca que forman un nco
consttuyente con e nfntvo, o cua os asemea a os auxares. Pero, mentras
que os auxares carecen de estructura argumenta, os causatvos s a tenen,
ya que exgen a presenca de un argumento propo, e nstgador o agente
causador. Suponen tambn un agente causado, e sueto de nfntvo, no
correferenca con e de verbo prncpa. ste puede reazarse, como ya hemos
vsto, en tres formas
:
dferentes: medante e ctco acusatvo (en e caso de os
verbos ntranstvos), con e datvo (en e de os transtvos) o ben, cuando hay
un pronombre refexvo, como compemento agente, como vmos en (42a y b).
(45) a. Iuan orden a Mara

lPRO

pntar a puerta|.
b. Iuan hzo lMara pntar a puerta|.
c. Iuan lhzo pntar| a puerta a Mara.
De acuerdo con este anss, suponemos un proceso por e que hacer ms
e nfntvo se reestructuran para formar una undad compea (c). Una vez
formada esta undad compea, as funcones sntctcas se asgnan como s se
tratara de un verbo smpe.
Como ya seaamos, os verbos de contro son os ms numerosos entre
os que seecconan cusuas no fexonadas. A grupo de ordenar pertenecen
tambn mandar, advertir, recomendar, aconsejar, pedir, solicitar, etc. Un
comportamento anogo presentan os verbos obligar, forzar, convencer, per-
suadir, so que seecconan un acusatvo y un compemento de rgmen, cuyo
187
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
trmno es a cusua de nfntvo: l258|
(46) a. Iuan obg a Mara

a lPRO

pntar a puerta|. / La obg a pntar a


puerta.
b. Iuan convenc a Mara

de lPRO

pntar a puerta|. / La convenc de


pntar a puerta.
Tambn seecconan un acusatvo que controa a sueto de a cusua de
nfntvo (o de gerundo) os verbos de percepcn: ver, or, sentir. Aqu a
cusua de nfntvo funcona como predcatvo obetvo:
(47) Iuan vo a Mara

lPRO

sar / saendo de cne|.


Por tmo, agunos verbos dtranstvos pueden ser controados excusva-
mente por e sueto como en e caso (25b), aun cuando tambn exsta en a
cusua un obeto ndrecto. Son os verbos prometer, amenazar, jurar, com-
prometerse a:
(48) Iuan

me promet lPRO

pntar a puerta|.
Recaptuando: e sgnfcado de verbo prncpa determna a nterpreta-
cn de sueto de a cusua no fexonada. Los verbos de contro se dvden en
dos grupos: a uno, os monotranstvos, hcmos referenca en reacn con A; a
os otros, os dtranstvos, en reacn con B. A su vez, cada uno de estos grupos
se subdvde segn a funcn que e controador desempee en a cusua
prncpa. En os monotranstvos, e controador puede ser e sueto (querer,
pretender...) o e obeto drecto (ver, or). Entre os dtranstvos, e controador
puede ser e sueto (prometer, jurar), e obeto drecto (forzar, persuadir) o e
ndrecto (ordenar, aconsejar). Un tmo grupo de verbos (proponer, sugerir,
hablar) da ugar a una ambgedad con respecto a eemento controador:
(49) a. Iuan

me

propuso lPRO
,
r a cne|.
b. Iuan me hab de lPRO r a cne|.
Los dos eempos de (49) admten una trpe ectura: s ben a nterpreta-
cn favorecda es a de contro conunto de sueto y O.I., tambn cabe a n-
terpretacn dsunta (de sueto o de O.I.).
En todos os casos vstos hasta aqu, a nterpretacn de PRO concde
penamente con a de su controador. Sn embargo, no sempre ocurre esto. Un
controador pura puede exgr una ectura no coectva sno dstrbutva. Por o
genera se entende que una oracn como: l259|
(50) Los tres canddatos queren ganar as eeccones.
no sgnfca que os tres queren que ganen todos sno que cada uno desea ganar
. En este caso a parfrass ms adecuada requere contar con una varabe que
cubre e conunto de os tres canddatos:
(51) Para cada x de conunto (= os tres canddatos), x quere x ganar as
eeccones.
Hasta ahora hemos reconocdo cusuas de nfntvo que funconan en e
SV como compemento de predcado. Las cusuas de nfntvo tambn pueden
ser suetos:
188
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(52) a. (E) habero dcho yo resut poco fez.
b. Me preocupa lPRO no habero vsto|.
c. No te corresponde lPRO habar en este momento|.
d. Es necesaro lPRO revsar os eerccos|.
e. (E)lPRO fumar tanto| hace ma.
So en (a) haamos un sueto xco. En os otros casos debemos postuar,
como o hemos hecho en casos anterores, a exstenca de una categora nua,
PRO. Sn embargo, es posbe reconocer dferencas en cuanto a eemento
controador de PRO. En (b) y (c) e PRO est controado por e datvo de nters;
en cambo, en (d) y (e) no aparece nngn SN capaz de eercer e contro.
Iustamente por eso estas oracones tenen una ectura genrca con un PRO, no
condzado, de nterpretacn arbtrara ("uno, a gente").
Resta menconar que. como trmno de un SP, as cusuas de nfntvo
pueden ser compemento de un verbo, como ya vmos en (46), de un sustantvo
(a) o de un adetvo (b), as como tambn pueden funconar como aduntos (c):
(53) a. Me emoconaba a posbdad de verte tan pronto.
b. No estaba segura de verte tan pronto.
c. Va para verte.
Frente a toda esta varedad de funcones que presentan as cusuas no
fexonadas de nfntvo, as de gerundo (54) o de partcpo (55) se desempean
como predcatvos (54) y (55), o como aduntos (56a) o como trmno de un SP
(56b), estos tmos en construccn absouta: l260|
(54) a. Iuan a vo saendo de hote.
b. Me o asegur, nvocando a antgua amstad que nos una.
(55) a. Iuan a vo acompaada por un apuesto oven.
b. Me o asegur, preocupado por ms reservas.
(56) a. Habendo Iuan expresado su opnn, so resta que a dscutamos.
b. Das despus de ocurrdo e hecho, os damnfcados seguan re-
camando.
ElERClTAClON
1. Reconozca en as sguentes oracones en qu casos haamos perfrass
verbaes y en qu casos cusuas no fexonadas; especfque en e segundo caso
a qu tpo pertenece y, s se trata de una estructura de contro, qu cons-
ttuyente controa a sueto de nfntvo:
a. Iuan no ha dcho semeante dsparate.
b. Mara no suee decr semeantes dsparates.
c. Ios no puede haber dcho semeante dsparate.
d. Iua no parece haber dcho semeante dsparate.
e. Patrca me obg a decr semeante dsparate.
f. No quse decr semeante dsparate.
g. Lo vo correr por a avenda.
h. Iuan me ha prometdo comprar as entradas.
. Este pan promete resover os probemas fnanceros de pas.
. Estos zapatos venen a costar 70 pesos.
189
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
2. Adverta s exste ambgedad en as sguentes oracones y, en caso de
reconocera, anace cada una de as posbes ecturas:
a. Iuan vov a fumar.
b. Sgue fumando a esconddas.
c. Pedro promete ser un buen estudante.
d. Lus no pudo fumar tanto.
e. Lus eg a pensar que eran todas mentras.
f. Lus va a eer e bro.
3. En cues de os sguentes casos reconoce usted ascenso de ctcos?: l261|
a. No se o pude decr.
b. Iuan no se dea ntmdar por cuaquera.
c. Se o forz a trabaar fuera de horaro.
d. No se quere afetar todos os das.
e. No me gusta sar soa.
f. No se o penso entregar.
4. Construya cusuas que contengan os sguentes consttuyentes:
a. un auxar epstmco,
b. un auxar con vaor aspectua,
c. una cusua no fexonada que funcone como obeto drecto.
d. una cusua no fexonada con sueto xco,
e. una cusua de gerundo,
f. una cusua no fexonada que funcone como sueto.
5. Determne s as expresones en cursva son perfrass verbaes. Aporte a
menos dos crteros para fundamentar su respuesta. Compare en cada caso con
a otra oracn de par:
a. Ya llevo representadas cuatro funcones. / Llevo apagada a rado.
b. Tuve que representar muchas veces ese pape. / Hay que representar
muchas veces ese pape.
c. Comenzamos a establecer as pautas de organzacn. / Comenzamos
por establecer as pautas de organzacn.
6. En as sguentes oracones, haar secuencas de verbo conugado segudo de
verbo no fnto. Determne, medante a menos tres argumentos, s se trata de
perfrass verbaes o de cusuas no fexonadas. En este tmo caso. reconozca
a funcn que desempean:
a. No hace fata correr as cortnas.
b. Se neg a habar.
c. La na se puso a orar.
d. Me abraz orando.
l262|
190
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
Sobre as perfrass verbaes, S. GILI GAYA (1964), L. GOMEZ TORREGO
(1974), C. PICALLO (1990).
Acerca de as cusuas no fexonadas, V. DEMONTE (1980), R.
HUDDLESTON (1985), M. L. HERNANZ (1982).
191
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
XV
TlPOS DE ORAClONES
La gramtca tradcona dvda as oracones segn a "acttud de haban-
te" en decaratvas, nterrogatvas, mperatvas, excamatvas y optatvas. De
acuerdo con e crtero semntco predomnante, as defna noconamente: as
decaratvas (a) se usan para hacer una asercn (afrmacn o negacn), as
nterrogatvas (b) para pantear una pregunta, as mperatvas (c) para una
drectva (mpartr una orden o formuar un peddo), as excamatvas (d) como
expresn enftca de a vaoracn de habante frente a una stuacn o hecho,
as optatvas (e) para a expresn de un deseo:
(1) a. Iuan moest a os nvtados con sus chstes.
b. Moest Iuan a os nvtados con sus chstes?
c. No moestes a os nvtados con tus chstes, Iuan.
d. Cmo moest Iuan a os nvtados con sus chstes!
e. Oa Iuan no moeste a os nvtados con sus chstes.
S ben a caracterzacn anteror es bscamente correcta, sn embargo,
es necesaro tener en cuenta que asercion, pregunta, orden, exclamacion y
deseo son nocones semntcas, mentras que declarativa, interrogativa, im-
perativa, exclamativa y optativa son categoras sntctcas. Como taes, estas
tmas ntegran e sstema de os tipos de oraciones.
1
Por o tanto, deben ser
defndas por sus propedades formaes dstntvas.
Cuando e habante enunca una oracn, est reazando un determnado
acto de habla. En (1a) e habante est afrmando ago -est hacendo una
l265| asercn- y se compromete, de agn modo, con su verdad. So de as
asercones puede predcarse a verdad o a fasedad. De os otros tpos de acto de
haba se dr que son feces s cumpen con una sere de condcones de na-
turaeza pragmtca. A formuar una pregunta, e habante pretende resover su
ncertdumbre y supone que e destnataro est en condcones de proporconare
a respuesta correcta. Una pregunta va asocada a una sere de respuestas
(correctas o ncorrectas). So a par adyacente pregunta-respuesta puede
atrburse un vaor de verdad; en cambo, a a pregunta so cabe cafcara como
adecuada o no. Tampoco una drectva puede ser verdadera o fasa: podr
cumprse o no. Cuando e habante mparte una drectva, defne una accn
futura que pretende que e destnataro reace o evte. Las excamacones, a su
vez, se defnen por su carcter expresvo:
2
e habante expresa, de un modo
1
Aun cuando la realizacion normal de estos tipos de oraciones corresponde a una clausula. eso no ocurre necesariamente. ya
que. como veremos. pueden presentarse tambien enunciados no articulados en un suieto y un predicado; por eso preIeriremos
hablar de tipos de oraciones. Exceptuados estos casos. corresponde aplicar el sistema a las clausulas; mas aun. en el caso de
las clausulas compuestas. a cada uno de los coordinados. ya que pueden pertenecer a distintos tipos: No llegues tarde. o
tenes algun otro compromiso? (imperativa interrogativa).
2
En realidad. si se las deIine a partir de criterios semanticos y entonacionales. pueden asociarse a cualquiera de los otros
tipos. por lo que no corresponderia considerarlas un tipo independiente:
i. Hace calor!
ii. Quien lo diria?!
iii. Venga inmediatamente!
Sin embargo. al deIinirlas mediante criterios Iormales. estableceremos los rasgos especiIicos de la clase.
192
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
afectvo, su vaoracn sobre certo estado de cosas. Los deseos pueden ser
reazabes o no, pero no verdaderos o fasos.
S ben exste una sgnfcatva correacn entre as categoras semntcas
(os actos de haba) y as sntctcas (os tpos de oracones), sn embargo, ta
concdenca dsta de ser perfecta. De hecho, para dentfcar e acto de haba que
e habante pretende evar a cabo hay que tener en cuenta no so e tpo de
oracn que empea sno tambn factores de naturaeza entonacona y
pragmtca. As una oracn nterrogatva puede reazar dstntos actos de haba:
(2) a. Acaso no sabemos que a contamnacn aumenta da a da?
b. Me puede acanzar a sa?
A dferenca de (1b), (2a) es una pregunta retrca: no es una verdadera
pregunta, a pesar de su forma nterrogatva, sno una asercn; a presenca de
acaso y a negacn dan por descontada una respuesta postva por parte de
destnataro. (2b) normamente se usa para dar una orden corts; nos extraara
que e destnataro se atuvera a a forma nterrogatva y respondera
smpemente s sn cumpr con e peddo. La fata de correspondenca entre as
nocones semntcas y as estructuras sntctcas -os tpos de oracones- exge
que recurramos a as propedades formaes respectvas para su defncn.
Mentras que as nocones semntcas pueden soaparse o quedar ms o menos
ndetermnadas, as oracones deben ser casfcadas en tpos ben defndos a
partr de marcas codfcadas en a entonacn y en a estructura grama tca.
3
l266|
Declarativas
Es e tpo no marcado de oracn, por o que cas todos sus rasgos se def-
nrn negatvamente. Una oracn es decaratva s carece de as propedades
dstntvas que caracterzan a todos os otros tpos. Bscamente se usan para
hacer una asercn: cuando e habante enunca una oracn decaratva, asume
un certo compromso o responsabdad con a verdad de a proposcn que
expresa. Sn embargo, su carcter no marcado as habta tambn para reazar
otros actos de haba (Ouiero que me digas si luan molest a los invitados con sus
chistes, Te suplico, luan, que no molestes..., Me disgusta la forma en que luan
molesta a los invitados).
Las decaratvas pueden dvdrse, por a polaridad, en afrmatvas y ne-
gatvas. Las prmeras carecen de marcas; as segundas contenen una negacn
y, a menudo, tambn un trmno de poardad negatva. Estas expresones (ni
siquiera, gota de. en absoluto, palabra de)
4
exgen que a oracn contenga una
negacn expcta o mpcta (3e). E verbo dudar, como otras paabras con
sgnfcado negatvo, es un actvador de a poardad negatva: posbta e
empeo de un trmno de poardad negatva. Advrtase que, s se modfca a
3
Se ha explicado el caracter discreto de esta clasiIicacion suponiendo que los tipos de oraciones se marcan Iormalmente en la
sintaxis mediante un rasgo asociado al nucleo oracional. es decir. al Comp (el complementante): en el caso de las
interrogativas y exclamativas este rasgo requiere el movimiento del constituyente interrogativo o exclamativo a la posicion
inicial de la clausula. que corresponde. conIiguracionalmente. a la de especiIicador de Comp. Con las interrogativas directas
totales. el elemento movido carece de realizacion Ionetica; en cambio. cuando es indirecta se realiza mediante si. El
movimiento del verbo a Comp. en las imperativas explica sus caracteristicas relevantes: la imposibilidad de ser negadas y la
posicion de los cliticos. A cada tipo de oracion le corresponde. pues. un rasgo particular que la deIine. En Di Tullio y Masullo
(1996) se plantea la existencia de un tipo adicional a los aqui mencionados: las oraciones ponderativas. incompatibles con los
otros tipos de oraciones. Las que en este trabaio se estudian corresponden a expresiones coloquiales del espaol hablado en la
Argentina: Patricia se camino todo esa maana. Pablo la re-quiere a Patricia. Pablo tiene LA mosca.
4
Hay tambien terminos de polaridad aIirmativa. como va. Juan va llego.
193
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
poardad de as sguentes oracones, obtendremos resutados. agramatcaes ya
que e trmno de poardad negatva carece de a negacn que o egtma.
(3) a. Iuan no eg tampoco / todava.
b. Iuan no egar ni siquiera a medoda.
c. Iuan no egar hasta las ocho.
d. Iuan no tom una gota de vino.
e. Dudo que Iuan haya tomado una gota de vino.
f. No he vsto en m vda a nadie tan mpertnente.
g. Iuan no nvt a nadie.
h. A Iuan no o nvt nadie.
En (f) aparecen dos eementos negatvos; sn embargo, no puede habarse
de una dobe negacn -gcamente- equvaente a una afrmacn como a que
se da, en cambo, en luan no es un intil sno de un tpo de concordanca (la
concordancia negativa). Exste un acuerdo de rasgos entre a negacn y otros
consttuyentes que se haan en e SV (cuantfcadores, adverbos, sntagmas
nomnaes). Ta concordanca est restrngda a una confguracn partcuar. So
se da cuando as paabras negatvas (pronombres o adverbos) sguen a verbo.
En cambo, s o preceden, a negacn queda excuda. Cotense (3g y h),
respectvamente, con as sguentes oracones: l267|
. A nade nvt Iuan.
. Nade nvt a Iuan.
La negacn puede afectar a toda a cusua o a aguno o agunos de sus
consttuyentes. As en:
(4) a. E goberno no aument e presupuesto educatvo este ao.
b. No es certo que e goberno haya aumentado e presupuesto educatvo
este ao.
c. E goberno no aument este ao el presupuesto educativo sno e
mtar.
d. E goberno no aument e presupuesto educatvo este ao sno e
anteror.
e. E goberno no aument e presupuesto educatvo este ao sno que o
dsmnuy.
f. No aument e presupuesto educatvo este ao el gobierno sno e
Congreso.
(4a) es ambgua entre as nterpretacones que se expctan a contnua-
cn. En (b) a negacn abarca toda a cusua, es decr, a reacn entre e
sueto y e predcado: es una negacn externa. En cambo, en os otros casos
afecta a un consttuyente, como se adverte medante e segundo coordnado: e
O.D. en (c), e adunto en (d), e verbo en (e) y e sueto en (f).
Formamente, as oracones decaratvas se caracterzan, desde e punto
de vsta prosdco, por una entonacn no marcada -una nea tona con nfexn
fna descendente. Normamente se construyen en modo ndcatvo -e modo no
marcado.
Cuando e habante reaza una asercn, expresa su compromso con res-
pecto a a verdad de un certo estado de cosas. La ntensdad de este
compromso se manfesta a travs de a presenca de marcadores expctos
como o son agunos verbos -asegurar, afirmar, confirmar, constatar- que
seecconan e modo ndcatvo en a subordnada que rgen. En cambo, no son
194
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
asertvos os enuncados que contenen e condcona (5a) o a futuro de
ncertdumbre (5b), por os que e habante presenta su enuncado como
sometdo a certas condcones o so como una conetura. Tampoco o es e
enuncado cuyo verbo est fexonado en subuntvo:
(5) a. Un funconaro de Parques Naconaes habra partcpado en a cacera
de huemu.
b. Estar enoada conmgo.
c. Ta vez est enoada conmgo. l268|
Las oracones decaratvas tambn pueden estar subordnadas. Son seec-
conadas, bscamente, por verbos de conocmento, de percepcn o de co-
muncacn. Las encabeza a conuncn que:
(6) a. Creo que Iuan ya eg.
b. Veo que Iuan ya eg.
c. Dce que Iuan ya eg.
lnterrogativas
Las oracones nterrogatvas pueden dvdrse en tres tpos de acuerdo con
a respuesta que suponen:
a. la interrogativa total o polar: Defne un conunto de dos respuestas,
bscamente, si / no;
b. la interrogativa alternativa: Expcta as posbes respuestas
medante una dsyuncn;
c. la interrogativa parcial o de tipo x : Est encabezada por un
pronombre o adverbo Ou- que estabece e domno de as respuestas posbes.
Eempfcamos estos dstntos tpos en (7). En (a) y (b) e conunto de as
respuestas prevstas es cerrado; en (c), en cambo, es aberto. Todas suponen
una ndetermnacn por parte de habante: en (a) acerca de os dos vaores de
verdad posbes (uno afrmatvo y otro negatvo); en (b) acerca de cu sea e
membro de a aternatva a seecconar; en (c) sobre un conunto de respuestas
posbes, tercamente nfntas, que estn semntcamente reaconadas con e
pronombre o adverbo nterrogatvo:
(7) a. Iuan do eso? / Do Iuan eso?
b. Iuan do que se ba o que se quedaba?
c. Ou do Iuan? / *Ou Iuan do?
d. Pregunt s Iuan haba dcho eso.
e. M ncgnta era qun haba dcho eso.
f. No saba qun haba dcho eso.
Las nterrogatvas pueden ser drectas (ndependentes: 7a. b y c) o nd-
rectas (7d. e y f). Estas tmas son subordnadas dependentes de un eemento
regente que as seeccona como compemento o como sueto (7e). No
necesaramente se corresponden con una nterrogatva drecta, como vemos en
(7f). l269|
Las cusuas nterrogatvas se dstnguen de as decaratvas por partcu-
ardades prosdcas, morfogcas y sntctcas:
1. Las nterrogatvas se caracterzan por su fgura tona -con nfexn fna
ascendente o descendente, segn sea parca o tota, respectvamente, y por una
marcada eevacn en a prmera saba acentuada. Cuando es parca, a paabra
195
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
nterrogatva concentra a ntensdad fontca de a cusua, como corresponde
por su carcter de eemento foco.
2. Las preguntas parcaes se dstnguen por a seeccn de a paabra nte-
rrogatva (paabra Ou-). Desde e punto de vsta semntco, stas se caracterzan
por su carcter ndetermnado, o sea por no tener referenca fa.
Categoramente, se dvden en pronombres (qu, quin, cunto), determnatvos
(qu, cul, cunto) y adverbos (cundo, dnde, cmo, cunto). Se fexonan en
nmero quin y cul y en gnero y nmero e determnatvo cunto. Es nvara-
be, en cambo, qu, que, por otra parte, se opone en cuanto a rasgo l+/- an-
mado| a quin. Las paabras Ou- pueden estar ncudas en SP: para quin...?,
por qu...?.
3. Las nterrogatvas se caracterzan tambn por e orden reatvo entre e
sueto y e verbo: mentras que en as totaes y en as aternatvas a nversn de
sueto es optatva (7a), en as parcaes es obgatora (7c) en a mayor parte de
os daectos de espao.
5
Los pronombres nterrogatvos se ubcan en a poscn nca de a cusu-
a, a poscn propa de un consttuyente focazado. Cuaquera sea a poscn
confguracona que es corresponda en a estructura de a cusua, se mueven a
esa poscn desde a orgna. Como sta no puede ser ocupada uterormente,
se postua a exstenca de una huea (condzada con e consttuyente movdo).
Cuando a paabra Ou- es e trmno en un SP, ste se mueve en boque hasta a
poscn nca. Esto sgnfca que a preposcn forma parte de a cusua, o
que, en e caso de as preguntas ndrectas mpca que no est seecconada por
e verbo regente sno por e de a subordnada. Advrtase que os verbos
preguntar y saber seecconan un compemento causuar y no un SP:
(8) a. De qun estn habando?
a. Pregunt llde qun|

estaban habando h

|.
b. Para qu traste eso?
B. No s llpara qu|

traste eso h

|.
Por otra parte, a cusua que contene a paabra Ou- puede ncur una o
varas cusuas subordnadas decaratvas:
(9) a. De qun dste que estaban habando?
b. De qun dste que te pareca que estaban habando? l270|
c. De qu cres que do que supona que estaban habando?
En todos os casos de dobe subordnacn e SP que contene e pronombre
nterrogatvo depende de verbo hablar y no de verbo -o de os verbos-
adyacentes: para moverse a a poscn nca debe traspasar uno o ms mtes
causuares. Sn embargo, pueden ser ambguas: a paabra nterrogatva puede
moverse a partr de una u otra cusua:
d. Cundo

dste que estaban habando h

?
e. Cundo

dste h que estaban habando?


Mentras que en (d) e adverbo nterrogatvo se mueve a partr de a su-
bordnada, en (e) modfca a a prncpa.
5
En el espaol caribeo no es normal la inversion:
i. Que tu dices?
Por otra parte. en el resto de los dialectos la inversion esta condicionada por ia palabra interrogativa que se selecciona:
ii. *Cuando Juan vino?
iii. ?Por que Juan vino sin avisar?
196
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
En as preguntas drectas e movmento de consttuyente nterrogatvo
(movmento Ou-). aunque norma, no es obgatoro:
(10) a. Nos encontramos en e centro a qu hora?
b. Traste todo esto para qu?
c. Ests seguro de qu?
En cambo, en as ndrectas, e movmento de sntagma Ou- es obga-
toro:
c. Me pregunt a qu hora nos encontrbamos en e centro.
d. *Me pregunt nos encontrbamos en e centro a qu hora.
No hay que confundr estas oracones sn movmento Ou- con as interro-
gativas eco, de carcter metangstco, que suponen un dscurso prevo: en
eas, e habante, que no ha entenddo ben o dcho por su nterocutor, repte e
enuncando o parte de ste, con una entonacn nterrogatva y a nsercn de a
paabra Ou- en a poscn en que se ha producdo a dfcutad, para que e
nterocutor repta o acare o dcho:
(11) a. -Ayer estuve en Cutra-C. -Estuvste dnde?
b. -Estuvste ya en Cutra-C? -Oue s estuve dnde?
Las preguntas mtpes contenen ms de una paabra nterrogatva: en
este caso, so una se mueve a a poscn nca, mentras que a otra queda in
situ, es decr, en su poscn orgna:
(12) a. Oun do qu?
b. Dnde dearon qu? l271|
Exclamativas
Mentras que as nterrogatvas corresponden a actos de peddo de
nformacn en os que e habante pantea su ncertdumbre o su
desconocmento para soctar una respuesta, as excamatvas expresan
enftcamente un uco de vaor, generamente gado a a cantdad o a a cadad
de una determnada entdad que ntervene en una stuacn o hecho. Se
caracterzan por una fgura tona con nfexn fna descendente y acentuacn y
refuerzo fnco muy marcados. Las excamatvas comparten varos rasgos con as
nterrogatvas:
a. Por o genera, estn encabezadas por una paabra OU-: os pronombres
qu -so segudo de compementos parttvos- y quin: os adverbos cmo y
cunto, que puede apocoparse en a engua terara o en un esto forma (cun)
y e determnatvo cunto, que se fexona en gnero y nmero, y que no se
apocopa. Tambn qu puede ser determnatvo o adverbo:
(13) a. Cunta gente asst a a conferenca!
b. Ou de gente asst a a conferenca! / La de gente que asst!
c. Cmo ueve! (= cunto ueve!)
d. Ou / cun nteresante resut a conferenca! / Lo nteresante que
resut a conferenca!
Agunos de os eempos presentan formas aternatvas encabezadas por
197
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
artcuos defndos. Aun cuando sean semntcamente equvaentes a cusuas,
desde e punto de vsta estructura son sntagmas nomnaes. Excepto con cmo
y quin, e sntagma de que forma parte e pronombre qu- puede r segudo por
e compementarzador omsbe que:
a. Cunta gente que asst a a conferenca!
D. Ou nteresante que resut a conferenca!
b. Tambn en as excamatvas es obgatora a posposcn de sueto:
(14) a. Ou bros nteresantes compr Iuan en Espaa!
b. *Ou bros nteresantes Iuan compr en Espaa!
y e movmento de sntagma Ou- a a poscn nca de a cusua.
c. Como as nterrogatvas, pueden ser drectas o ndrectas. Estas tmas
son seecconadas, fundamentamente, por verbos de emocn: l272|
(15) a. Me asombr cunta gente asst a a conferenca,
b. Me aegr a de gente que asst a a conferenca.
d. Por otra parte, como ya hemos menconado, as excamatvas, en ugar
de a paabra Ou-, tambn pueden estar encabezadas por un artcuo
determnado con vaor cuanttatvo; segudo de una reatva:
(16) a. La gente que asst a a conferenca!
b. Lo nteresante que resut a conferenca!
c. Con a gente que se codea Cartos!
e. Tanto en (13a' y d') como en (16) e consttuyente que aparece en a
poscn nca ha sdo movdo desde una poscn nterna a a cusua.
f. Son muy frecuentes tambn as estructuras predcatvas no copuatvas
y as estructuras no causuares:
(17) a. Estupenda a pecua!
b. Ou desfachatado e mnstro!
c. Ou tarde precosa!
d. Ou caor!
Directivas
Las formas ms bscas son as de mperatvo: Abr la puerta, Alcanzme-
lo, Estudia mucho, Pablo (eempos de paradgma voseante de espao
ropatense). E mperatvo se caracterza por una sere de rasgos:
a. Tene un paradgma defectvo ya que su nca forma es a segunda per-
sona (de snguar en e espao de Amrca; de snguar y de pura en e es-
pao pennsuar). E sueto so aparece en contextos contrastvos (Abr la
puerta vos -no luan). Frecuentemente se ncuye un vocatvo, correferenca con
e sueto. ste est separado de a fgura entonacona prncpa y en caso de
consstr en un sustantvo comn, no va ntroducdo por artcuo (Aprense,
chicos: Od, mortales), -de manera que no puede ser nterpretado como sueto n
como aposcn de sueto.
198
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
b. En as otras personas y cuando est negado, se susttuye por e subun-
tvo: 5algamos pronto: Abran la puerta: No abras la puerta,
6
No me lo alcances
todava. l273|
c. Los ctcos van obgatoramente pospuestos: Tramelo, *Me lo trae.
Iguamente so admten enctcos as formas de a prmera persona de pura
(Vaymonos, Digmoslo), (excepto, por eempo, en agunas varedades de
espao de norte de a Argentna: Nos vayamos) y as correspondentes a usted-
ustedes (Vvase, Vyanse). Pero, en cambo, en as formas negadas, e ctco se
antepone (No me lo traigas, No se lo digamos).
d. Exsten tambn restrccones de naturaeza xca en cuanto a os ver-
bos que pueden fexonarse en mperatvo: so son posbes os verbos de accn
(es decr os que suponen agn tpo de agentvdad por parte de sueto) y no,
por eempo, os de estado: Corr, Ven, pero *5 alto.
7
e. No puede subordnarse: so aparece en cusuas prncpaes (smpes o
coordnadas):
(18) a. Abr a puerta.
b. No quero segur encerrada, conque abr a puerta.
c. *Te ordeno que abr a puerta.
E eempo (18c) puede, sn embargo, resutar gramatca s e mperatvo
se susttuye por un subuntvo: Te ordeno que abras la puerta.
Esta aternanca entre mperatvo y subuntvo, que hemos seaado en os
apartados anterores, conduo a Andrs Beo a ncur e mperatvo como forma
defectva de subuntvo. Sn embargo, como seaamos en e captuo trece, es
necesaro mantener a dstncn moda ya que ambas formas pueden aternar.
Las cusuas drectvas pueden ser compementos de verbos de nfuenca.
Aunque todos seecconan tres argumentos (un agente, un tema -una cusua,
de subuntvo o no fnta- y una meta), se dstnguen dos grupos:
1. e asgnan caso datvo a a meta; a cusua funcona como O.D.: (or-
denar, mandar, pedir, solicitar, recomendar, aconsejar, sugerir):
2. e asgnan caso acusatvo a a meta; a cusua funcona como trmno
de un compemento de rgmen: forzar, obligar, convencer, etctera:
(19) a. E drector e recomend a a maestra asstr a acto / que os aumnos
assteran a acto.
b. Le ruego (que) me atenda.
c. Me forzaron a asstr a acto / *que os aumnos assteran a acto.
d. Iuan a obg a Mara a abrr a puerta / que abrera a puerta.
Como vemos os verbos de prmer grupo, pero no os de segundo, perm-
ten que e referente de sueto de a subordnada no concda con e de a meta
l274| (O.I. u O.D., respectvamente); por otra parte, en un esto forma agunos
admten a omsn de compementante (b).
Por tmo, muchas cusuas mperatvas, que carecen de verbo, tenen a
6
En las areas voseantes. se registra una Iorma particular. diIerente a la del subiuntivo. para la directiva negativa: No abras
tanto. La seleccion de esta variante obedece a Iactores sintacticos. como la presencia o ausencia de obieto directo: No abras
tanto la puerta. El clitico va obligatoriamente antepuesto: No la abras tanto.
7
Aparentes contraeiemplos a la incompatibilidad del imperativo con predicados de estado son:
i. Se prudente.
ii. Sepa Ud. que lo han estado buscando toda la tarde.
En realidad. ninguno de estos eiemplos corresponde a un predicado de estado. (i) es equivalente a Comportate prudentemente
y en (ii) a la Iase inicial del conocimiento (Enterese).
199
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
estructura de una cusua reducda ndependente, en a que, por o genera, e
eemento predcatvo va antepuesto:
(20) a. Ms fuertes os apausos.
b. Arrba as manos.
La estructura bpartta puede estabecerse tambn entre dos SP o S Adv (a
y b), nnguno de os cuaes puede ser anazado como sueto. En otros casos (c),
en fn, corresponde a una estructura unmembre:
(21) a. No a auste.
b. Afuera con os tanques.
c. Senco en a saa.
Optativas o desiderativas
Expresan un deseo, de manera que corresponden semntcamente a una
subordnada dependente de un verbo votvo (querer, desear y smares). Por
eso, se construyen en modo subuntvo. Pueden ser ntroducdas por e
compementante que, por si o por un ndce moda como ojal:
(22) a. Oue me gane a otera...
b. S yo tuvera dnero...
c. Oa hubera tendo dnero. l275|
ElERClTAClON
1. Reconozca e tpo de oracn a que pertenece cada uno de os sguentes
eempos (en agunos casos pueden combnarse dos tpos de cusuas dstntos);
dentfque as marcas formaes en as que se ha basado para su reconocmento.
Intente estabecer e acto de haba que se pretende evar a cabo:
a. Te he dcho que basta.
b. Basta, basta!
c. No tenemos ya bastantes probemas socaes producdos por este pan
econmco?
d. .E dota de m amgo me cav con a entrada.
e. S no resueve e eercco, ser reprobado.
f. O resueve e eercco o ser reprobado.
g. S repte esa paabra, amaremos a sus padres.
h. Repta esa paabra y amaremos a sus padres.
. La cerveza que toma a gente aqu!
. No te hagas e dstrado,
k. A que no sabs a qun v esta tarde?
. Prohbdo arroar a basura en este ugar,
m. Ou ta?
2. Entre qu tpos de oracones resutan reevantes:
a. a poscn de os ctcos?
b. y a de sueto? Eempfque.
200
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
3. a. Ou tpos de cusuas pueden contener un nfntvo como verbo
prncpa?
b. Agunos de os tpos de oracones pueden ser reazados medante
estructuras no causuares -sn entender epss-. Cues?

Eempfque.
4. Construya oracones que correspondan a as sguentes consgnas:
a. una decaratva asertva que contenga un trmno de poardad negatva
b. una decaratva no asertva
c. una pregunta mtpe
d. una pregunta eco basada en una nterrogatva l276|
e. una excamatva que no est ntroducda por una paabra qu-
f. una mperatva negada
5. a. Una orden puede ser ms o menos corts. Ou factores ncden para
mtgara?
b. Una asercn puede ser ntensfcada o atenuada. Por qu medos?
c. E habante puede consderar que e deseo que expresa es reazabe o
rreazabe. A travs de qu medo expresa esta dstncn?
6. Casfque as sguentes oracones nterrogatvas:
a. Cu era reamente e mte?
b. Exsta reamente un mte?
c. Haba reamente un mte o o habamos magnado nosotros?
d. Me acosaba a duda de s exsta reamente un mte.
e. Oue s exste qu?
f. Nade me do cu era e mte.
g. Exste qu?,
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
L. RENZI et al. (1995), III; I. HURFORD y B. HEASLEY (1988); R. HUDDLESTON
(1985).
O. KOVACCI (1992), 1. BOSOUE (1980).
D. DUMITRESCU (1991) "Spansh Echo Ouestons and ther reevance for current
Syntactc Theory" en 5outhwest lournal of Linguistics, 10.2, 42-65.
D. DUMITRESCU (1992) "Preguntas con mutconsttuyentes nterrogatvos en
espao" en Hispania. 75, 164-170.
A. DI TULLIO y P. I. MASULLO (1996) "Construccones ponderatvas en e espao
cooqua de a Argentna", ponenca presentada en e VI Congreso Nacona de
Lngstca. San Mgue de Tucumn. l277|
201
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
XVl
COORDlNAClON Y SUBORDlNAClON
Nos hemos referdo hasta ahora a a estructura de a cusua smpe. En e
captuo catorce ntrodumos un tpo de cusua subordnada, as cusuas no
fexonadas. En a gramtca tradcona y en a estructura se estabeca una
dstncn entre nvees de undades de acuerdo con su autonoma sntctca
respectva. As se dstnguan as oracones, undades ndependentes, de as
cusuas o proposcones, que carecan de ta autonoma. S nos atenemos, en
cambo, a a defncn de a cusua como undad de construccn, as cusuas
se defnrn por su estructura nterna, concdan o no con a oracn. Por o tanto,
en todos os casos habaremos de cusuas tanto para as estructuras smpes
como para as compeas y compuestas, as como para as cusuas prncpaes y
as subordnadas.
Recordemos que o que vncua e sueto con e predcado es a fexn. Una
cusua smpe contendr, por o genera, un verbo conugado. Defnmos a
clusula simple negatvamente: es aquea en a que no aparecen cusuas
coordnadas n subordnadas (a). La clusula compuesta est formada por dos
o ms cusuas coordnadas, todas prncpaes (b). En a clusula compleia
exste a menos una cusua que est ncuda en otra, a matrz o prncpa (c):
(1) a. l Iuan no est satsfecho con os resutados|.
b. llIuan no est satsfecho con os resutados| pero lsu actuacn fue
brante||.
c. l Iuan no est satsfecho con os resutados lque obtuvo||. l281|
En e caso de as compuestas, as cusuas coordnadas estn undas por
una conuncn coordnante: y, o, ni, pero. Los consttuyentes coordnados se
haan a msmo nve ya que a coordnacn no nstaura una reacn errquca.
Cada uno de os coordnados puede funconar como una oracn ndependente.
En cambo, en as oracones compeas exste una erarqua entre as cusuas:
sempre habr una subordnada y otra superordnada, a prncpa (que, a su vez,
puede estar subordnada en un nve ms ato).
(2) lEstoy preocupada lporque lIuan no est satsfecho con os resutados lque
l obtuvo|||.
En (2) a cusua superordnada en reacn con a subordnada que
obtuvo es, a su vez, subordnada en reacn con a oracn prncpa estoy
preocupada. Las cusuas subordnadas no pueden funconar en forma
ndependente ya que carecen de a autonoma sntctca que caracterza a as
oracones: van preceddas por partcuas subordnantes (porque, que), carecen en
agunos casos de agunos de os consttuyentes necesaros (e obeto de obtuvo)
o presentan propedades fexonaes que no son propas de as oracones
ndependentes (modo subuntvo, formas no fexonadas de verbo).
Como vmos en e captuo cuarto, a coordnacn y a subordnacn son
reacones estructuraes. Se estabecen a nve de sntagmas o de cusuas. En
readad, todas as reacones de dependenca que hemos vsto hasta e
202
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
momento, en os dstntos tpos de proyeccones reconocdas, se nscrben en a
subordnacn. Recordemos que, como estructuras endocntrcas que son, su
naturaeza categora y e tpo de reacn que se estabece entre sus
consttuyentes se reconoce a partr de nceo. La coordnacn une,
bscamente, consttuyentes de a msma categora y nve de proyeccn (es
decr, con e msmo nmero de barras). La categora de a construccn
coordnada concdr con a de sus consttuyentes nmedatos.
En este captuo nos referremos especfcamente a a coordnacn y
subordnacn de cusuas.
Coordinacion y subordinacion
Veamos prmero agunas dferencas entre as estructuras coordnadas y
as subordnadas:
1. E coordnante es una marca de funcn que une os eementos coord-
nados sn quedar ntegrado en nnguno de eos. En cambo, e subordnante
l282| forma parte de a cusua que ntroduce; es ms, acta como nceo ya
que determna a ndoe de a cusua, como vemos en os sguentes eempos:
(3) a. Intua su tracn pero no reacconaba.
b. No saba que a quera.
c. No saba s a quera.
La seeccn de coordnante depende de a reacn semntca exstente
entre as cusuas coordnadas. La susttucn de pero por y puede debtar a
oposcn que expcta e prmero pero no afecta a su naturaeza. Por e con-
traro, de contraste entre os subordnantes que / si depende e que a cusua
subordnada sea decaratva como en (a) o nterrogatva como en (b).
2. Mentras que e coordnante se nterpone entre os consttuyentes que
une sn formar parte de nnguno de eos, e subordnante ocupa a poscn nca
en a estructura de a cusua. Esto supone una reacn estrecha entre
subordnante y subordnado, como o demuestra e hecho de que, s se atera e
orden de os consttuyentes, e subordnante sgue encabezando a estructura
subordnada (4); en cambo, a coordnante so e est reservada a poscn
ntercausuar (5):
(4) a. Aumenta a desocupacn cuando a recesn es aarmante.
b. Cuando a recesn es aarmante, aumenta a desocupacn.
(5) a. Aumenta a desocupacn y a recesn es aarmante.
b. *Y a recesn es aarmante, aumenta a desocupacn.
3. La reacn ms estrecha que se estabece entre subordnante y subord-
nado se manfesta tambn en e hecho de que toda a estructura puede ser ne-
gada o cuantfcada por focazadores, o puede aparecer focazada en una
cusua hendda. Nada de esto ocurre en e caso de a coordnacn:
(6) a. Me voy no porque no quera dsgustarte.
b. Me voy so porque no quero dsgustarte.
c. Es porque no quero dsgustarte por o que me voy.
(7) a. *Me voy, no pues no quera dsgustarte.
b. *Me voy so pues no quero dsgustarte.
203
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
c. *Es pues no quero dsgustarte por o que me voy.
4. La fexn moda est reaconada tambn con e carcter ndependen-
te o subordnado de a cusua. Sabemos que e mperatvo so puede haarse
en cusuas prncpaes; no pueden aparecer, pues, en subordnadas l283| pero
s en coordnadas. En cambo, e subuntvo es cas excusvo de a subordnacn:
o ben depende de factores semntcos propos de as dstntas cases de
subordnadas o ben est nducdo por eementos rectores de a cusua
prncpa:
(8) a. Termn a tarea y andte.
b. *Cuando termn a tarea, andte.
c. No r aunque me o pda.
d. *No r pero me o pda.
5. Nunca pueden aparecer dos coordnantes segudos; en cambo, s pue-
den acumuarse dos subordnantes que corresponden a dstntos nvees de su-
bordnacn:
(9) a. * Aument a desocupacn y conque, seguramente, habr ms
dencuenca.
b. E probema es a desocupacn, que, cuando aumenta, provoca
probemas de segurdad.
No hay que confundr os coordnantes con os adverbos conectvos, que
pueden reforzaros (a y c) o matzaros (b):
(10) a. Aument a desocupacn pero, sn embargo, no hay mayor recesn.
b. Aument a desocupacn y, sn embargo, no hay mayor recesn.
c. Aumentar a desocupacn y tambn habr mayor recesn.
6. Los coordnantes pueden encabezar cusuas smpes como enaces
extraoraconaes. S un subordnante (11d), en cambo, ntroduce una cusua, se
a nterpretar como un fragmento y no como una oracn competa:
(11) a. Y yo crea que era una mosquta muerta.
b. Pero qun ba a magnrseo?
c. As que no me vas a contar o que pas.
d. *Porque era una mosquta muerta. l284|
La coordinacion
La coordnacn est sempre marcada por a presenca de una conuncn
coordnante. Dstnguremos cnco tpos de coordnantes en espao: os co-
puatvos (y, ni), os dsyuntvos (o), os adversatvos (pero, sino que), os cau-
saes (pues) y os consecutvos (conque, as que).
Dearemos de ado, pues, as estructuras yuxtapuestas, es decr, sn
marcas formaes que expcten a reacn exstente entre as cusuas, ya que
pueden corresponder, por e sentdo, tanto a coordnacones como a
subordnacones.
1
Cuando entre dos cusuas no exste marca forma que ndque
1
Como seala S. Gili y Gaya. "Hace buen tiempo, saldremos expresa asindeticamente una condicion (si), pero puede
signiIicar tambien causa (porque). consecuencia (por consiguiente) o tiempo (mientras). Con la entonacion y la pausa mayor
o menor entre las dos oraciones sealariamos algunos de estos matices solo de un modo aproximado. Encontre la carta sobre
204
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
de qu reacn sntctca se trata, cuaquera sea e sgno de puntuacn usado
entre eas, abandonamos e terreno oracona para entrar a terreno de dscurso.
De msmo modo, tambn corresponden a una reacn dscursva as estructuras
correatvas yuxtapuestas en as que e paraesmo entre os membros est
marcado por eementos xcos: Unos pasan, otros quedan. Ms trabajo, menos
me rinde.
Los coordnantes ms bscos son os copuatvos y os dsyuntvos. stos,
en su uso bsco, permten coordnar cuaquer nmero de membros; os otros
(adversatvos, consecutvos y causaes), en cambo, son bnaros: so admten
dos coordnados. Las coordnacones copuatvas y dsyuntvas pueden ser
smtrcas: os membros coordnados pueden cambar de orden (podemos a-
terar, por eempo, e orden de os coordnados en La recesin es alarmante y
aumenta la desocupacin), o que no sucede con os otros coordnantes. Adems,
mentras que estos coordnantes, y a veces tambn os adversatvos, unen
membros de dstnta categora y nve, os otros -os bnaros- se especazan en
a coordnacn de cusuas.
En su uso no marcado, e coordnante copuatvo ndca una mera
conexn, a adcn, entre os coordnados. Cuando hay ms de dos
consttuyentes coordnados, se antepone a tmo, cerrando a construccn. Este
carcter transparente permte a permutacn de os membros, es decr, a
smetra. S sta no es posbe es porque se asocan a coordnante otros vaores
semntcos:
(12) a. Me despert y me d un bao. temporal
b. Es tarde y debera haber amado. consecutivo-inferencial
c. Repeto y vers o que te ocurre. condicional
Como seaa O. Kovacc. os vaores asocados a coordnante en estos ca-
sos provenen de as caracterstcas de os eementos coordnados: "E coord-
nante y tene e msmo sgnfcado en todos os textos: conectar e trmno pre-
cedente con e sguente como conunto cerrado. Cuaquer otro vaor semmco
l285| (causa, tempora, etctera) que una construccn coordnatva pueda
manfestar, no derva de conector sno de as caracterstcas semmcas de os
consttuyentes y de sus reacones mutuas" (p. 51).
2
En efecto, todos os sg-
nfcados aaddos a a mera adcn provenen de nferencas pragmtcas que e
oyente debe reazar para conferre sentdo a a secuenca.
Cuando a coordnacn va unda a a negacn, puede aparecer e coord-
nante ni, correatvo de una negacn -no, ni (No tengo ganas de ir ni tampoco
me han invitado. Ni me llam ni me preocup por acompaarlo). La coordnacn
copuatva puede marcarse medante coordnantes correatvos: no slo... sino
tambin, tanto... como...: a dsyuntva medante o bien... o bien...
La coordnacn dsyuntva expresa una aternatva entre os trmnos: en
a nterpretacn no marcada sta es excuyente (a) -so puede eegrse uno de
os membros- pero tambn puede ser ncuyente (b):
(13) a. En as prxmas vacacones vaar a Carbe o, s e dar aumenta, me
quedar en casa.
b. No te ovdes de traerme e bro o os apuntes. (o ambos)
mi despacho, estaba abierta. puede indicar mera coexistencia temporal (cuando encontre) o ser expresion adversativa (pero
estaba) o relativa (la cual). Con la union asindetica hay que apelar a todos los recursos Ioneticos y hasta mimicos. para dar a
conocer la dase de relacion que deseamos establecer. Las coniunciones precisan esas relaciones. permiten distinguir matices
mas numerosos. y son por ello un medio expresivo mas intelectual que la yuxtaposicion" (Curso superior de sintaxis
espaola. p. 270).
2
O. Kovacci. "Acerca de la coordinacion". Estudios de gramatica espaola.
205
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
La coordnacn adversatva, sempre bnara, estabece una oposcn en-
tre os eementos coordnados, dando preemnenca a segundo. Presenta dos
tpos: e restrctvo con pero y e otro excusvo (sino que). Mentras que pero
opone os dos trmnos sn excur e prmero, sino (que), que requere a
presenca de una negacn en e prmer coordnado, supone a excusn de o
negado en e prmero; sino coordna consttuyentes sntagmtcos y sino que,
cusuas.
(14) a. Sa con e paraguas pero no estaba ovendo.
b. No sa con e paraguas sno con e mpermeabe.
(15) a. No ova pero haca fro.
b. No ova sno que nevaba.
Pero estabece a coordnacn tanto entre sntagmas -(a) y (b)- como en-
tre cusuas (c):
(16) a. Iuan orden todos os papees, pero no os bros.
b. Iuan orden todos os papees, pero no Mara. (= Iuan, pero no Mara)
c. Iuan orden todos os papees, pero Mara no. (= pero Mara no os
orden) l286|
La coordnacn adversatva entre cusuas, en genera, va asocada a dos
tpos de sgnfcados pragmtcos:
1. Con pero, a segunda cusua coordnada nega ago mpcto o pre-
supuesto en a prmera. Por eempo en (14a) se supone que s aguen sae con e
paraguas es porque ueve. Pero cancea, pues, una expectatva generada por e
prmer coordnado, por o que este vaor se denomna contraexpectativo.
2. S as dos cusuas estn reaconadas por una "erarqua de vaores" en
un terreno compartdo, se estabece una oposcn valorizadora. En os
sguentes eempos exsten dos dmensones contrapuestas: e grado de n-
tegenca, atamente vaorada, y a contraccn a estudo, de menor vaoracn.
Como en todas as adversatvas, predomna e segundo membro en a
vaoracn:
(17) a. Iuan no es ntegente pero estuda mucho.
b. Iuan no es ntegente sno estudoso.
Mentras que en (17a) e segundo coordnado so restrnge a prmero,
rectfcando a expectatva creada, en (b) o excuye.
Restan otros dos tpos de coordnacn, ms probemtcos que os ante-
rores: a coordnacn consecutva -que ndca que o expresado en a segunda
cusua es un efecto, consecuenca o deduccn de o dcho en a prmera- y a
causa
3
-que aporta a causa en reacn con e prmer coordnado o ben a razn
que aduce e habante para fundamentar su aseveracn. En ambas, e segundo
3
Pues reune varios valores diIerentes: conectivo interoracional consecutivo. particula enIatica y parte del subordinante pues
que. Ademas. la clausula introducida por pues. que incluso puede interponerse entre los constituyentes de la clausula
principal (ii). puede ir seguida por subiuntivo (iii) aunque no por imperativo (iv):
i. Me ire a otra oIicina. pues veo que molesto.
ii. Me ire. pues veo que molesto. a otra oIicina.
iii. No llego aun. pues lo hubieramos visto en el anden.
iv. *No podemos esperar mas. pues entremos.
La ultima oracion resultaria perIectamente gramatical si se entiende el pues como un conectivo interoracional. Como tal.
puede ocupar distintas posiciones: No podemos esperar, entremos. pues.
206
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
coordnado va separado entonaconamente de resto, por o que funcona como
un eemento perfrco y no como un membro con e msmo estatuto sntctco
que e prmero. De hecho, buena parte de os gramtcos as ncuyen dentro de
as subordnadas, atendendo a hecho de que funconan como ncsos y que son
semntcamente muy cercanas a as subordnadas consecutvas y causaes. No
obstante, como responden a os crteros de os coordnantes enumerados en e
pargrafo precedente, os consderaremos como taes.
Ya hemos seaado que a coordnacn so puede unr consttuyentes de
a msma categora. Sn embargo, exsten casos en que os coordnados
pertenecen a categoras dferentes: aunque muy restrngda, a coordnacn
puede ser heterocategora, generamente cuando vncua predcatvos: SA+ SP
(es rubio y de ojos celestes), SAdv + SP (est estupendamente y de buen
humor), SA + SN (es brillante y muy buen profesor), SN + cusua (su im-
pertinencia y el que no contestara a mis preguntas), etctera. De todos modos,
os eementos coordnados desempean a msma funcn, por o que, l287|
debtando a condcn de homocategoradad, puede mantenerse a de
homofunconadad.
La coordnacn est estrechamente conectada con a epss. En as cons-
truccones coordnadas no se repten os eementos comunes a os membros ya
que son recuperabes a partr de contexto prevo.
4
Son frecuentes, pues,
construccones como as sguentes:
(18) a. Iuan compr un departamento en Buenos Ares y Mara una casa en
Crdoba.
b. Iuan compr un departamento para su ho y una casa para su ha.
c. Iuan compr un departamento en Buenos Ares y Mara tambn.
d. Iuan no compr un departamento en Buenos Ares y Mara tampoco.
e. Iuan no compr un departamento en Buenos Ares pero yo s.
f. Iuan compr un departamento en Buenos Ares pero yo no.
Los consttuyentes de segundo coordnado no conforman una construccn
sntctca dentfcabe: es mposbe anazaros como un consttuyente untaro.
Debemos reconocer, pues, a exstenca de una categora vaca -que sempre
ncuye e verbo de prmer coordnado, aunque puedan varar agunos de os
rasgos fexonaes: e nmero y a persona (y yo una casa en Crdoba).
En a prmera -vaciado- se ede e nceo de SV (o e verbo y uno o ms
compementos: compr un departamento), sempre que se mantenga agn
consttuyente reazado xcamente (Mara en Crdoba). E segundo coordnado
de (b) -reduccion de coordinada-, carece, en cambo, de sueto y verbo (luan
compr). En as cuatro restantes, e nco eemento que se mantene, adems de
sueto, es a partcua de poardad (afrmatva o negatva): tambin y tampoco
reafrman a poardad que presenta a cusua antecedente, mentras que s y
no a ateran.
En casos como stos es cto pantear a exstenca de epss que permte
recuperar os eementos presentes en e prmer coordnado ya que, de otro mo-
do, resutara mposbe dentfcar os consttuyentes restantes; sn embargo, es
convenente restrngr a epss a os casos en que sea estrctamente necesaro
suponera. As en os sguentes eempos:
(19) a. Iuan escrbe y recta.
b. Iuan escrbe y recta poemas.
4
Recuerdese que en el capitulo diez planteamos la relacion entre elipsis y anaIora.
207
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
c. Iuan escrbe y recta para ser famoso. l288|
no necestamos recurrr a nngn tpo de epss ya que a coordnacn se es-
tabece entre sntagmas verbaes (SV, V o V) y no entre cusuas. En otros casos
ncuso resuta errneo, por motvos semntcos, postuara dado que so se
coordnan sntagmas. En (20) se eempca un predcado que requere un obeto
semntcamente pura (a); una cusua que supone una ectura coectva (b); un
predcado nco (c), aunque contene una coordnacn:
(20) a. Leonardo mezc e amaro y e roo.
b. Iuan y Pedro baaron e pano (conuntamente).
c. La bandera argentna es ceeste y banca.
La subordinacion
Clasificacion de las clusulas subordinadas
Tradconamente se casfcan as cusuas subordnadas, segn un crte-
ro dstrbucona, por su smtud con as categoras sntagmtcas. As, se dvde
as cusuas en sustantvas, adetvas y adverbaes, por e potenca funcona
compartdo con sntagmas de as respectvas categoras:
(21) a. Me asusta (tu panteo / que plantees esto) clusula sustantiva
b. Consgu una secretara (bnge / que habla ruso) clusula
adietiva
c. Lo conoc (ayer / cuando me lo presentaste) clusula adverbial
En readad, cusuas y sntagmas pertenecen a dstntas categoras
sntagmtcas y esta dferenca, como veremos, no so tene mpcacones
sntctcas sno tambn semntcas. Adems, como ya hemos seaado
reteradamente, es necesaro compementar a nformacn reatva a potenca
funcona con a referda a a estructura nterna, dado que no exste una
correacn bunvoca entre ambas. Deberemos, entonces, examnar cmo est
consttuda a cusua subordnada. Esto supone consderar varos parmetros:
A. Las cusuas pueden contener un verbo fexonado (en modo ndcatvo
o subuntvo) o, como ya hemos vsto en e captuo catorce, un verbo no
fexonado. Ms an, hay cusuas que carecen de verbo -as reducdas-, cuya
estructura es defectva:
(22) a. Te crea ms inteligente.
b. Con los chicos en casa, no avanzo en m nforme. l289|
La expresn en cursva en (a) es una cusua reducda argumenta, seec-
conada por e verbo. En (b), por e contraro, a cusua reducda forma parte de
un adunto -como trmno de SP. La reconocemos como cusua, a pesar de
carecer de verbo, por a especa reacn entre os consttuyentes nvoucrados.
Ta reacn consste en una predcacn y no en una mera modfcacn, como o
demuestra e hecho de que e SA en (a) y e SP en (b) no pueden ser omtdos sn
provocar un cambo drstco en e sgnfcado.
B. Las cusuas subordnadas pueden ser casfcadas atendendo a ee-
mento que as ntroduce. Dstnguremos as:
I. Clusulas encabezadas por un elemento introductor:
1. Las relativas, ntroducdas por un pronombre reatvo que desempea
una funcn (sueto, O.D., trmno de SP, adunto, etc.) en a cusua:
208
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(23) a. E hombre para el cual te entregu el sobre es m novo.
b. An no he edo e bro cuyo ttulo me hizo tanta gracia.
c. No comentes os asuntos de (los) que hablamos ayer.
Asmsmo, adems de otras smtudes que estudaremos ms adeante,
as excamatvas e nterrogatvas ndrectas parcaes son ntroducdas por pro-
nombres o adverbos que cumpen una funcn nternamente, por o que as
ncuremos en e msmo grupo.
2. Los sintagmas coniuntivos estn ntroducdos por coniunciones, que
defnen e tpo de cusua pero que no desempean nnguna funcn en su
estructura nterna. Agunas de estas cusuas corresponden a un argumento
seecconado por e verbo y tenen e msmo potenca funcona que un SN: se
denomnan tradconamente completivas (decaratva e nterrogatva ndrecta
tota):
(24) a. Pedro cree que todos asistirn a la reunin.
b. Pedro no cree que todos asistan a la reunin.
c. Pedro pregunt si todos asistirn a la reunin.
Lo msmo ocurre en otras cusuas adverbaes, ntroducdas por conun-
cones como porque, si. aunque, etc., que so se dferencan de as prncpaes
por a presenca de a conuncn (y, a veces, a fexn moda).
ll. Clusulas que carecen de subordinante. Pueden ser argumentaes
o aduntas. Estn marcadas por e modo subuntvo y por e orden de os
consttuyentes: requeren que e verbo ocupe a poscn nca:
(25) a. Le ruego me informe sobre la situacin planteada.
b. Digan lo que digan, Iuan es una exceente persona. l290|
c. Haya asistido o no, quero enterarme de o tratado.
Los dos parmetros hasta aqu consderados (A y B) no son excuyentes
entre s sno que frecuentemente se ntersectan. Por eempo, as cusuas re-
atvas, aunque normamente contenen un verbo conugado, pueden ser tambn
no fexonadas:
(26) a. Busco un coega con quien discutir este problema.
b. No tengo nnguna novea que leer para estas vacaciones.
C. Segn a reacn entre a cusua prncpa y a subordnada, pueden
dstngurse dos casos. Comparemos as sguentes oracones:
(27) a. Me preocupa que no hayan llegado an.
b. Me preocupan os estudantes que no han llegado an.
c. No han egado an, porque la veo muy tensa.
En os prmeros dos eempos a cusua subordnada es un consttuyente
de a cusua superordnada -e sueto en (a) y un modfcador en e SN que
funcona como sueto en (b). Estn incluidas en a prncpa como consttu-
yentes, medatos o nmedatos. En cambo, en (d) a subordnada modfca a toda
a prncpa: es un consttuyente nmedato de a cusua compea pero no forma
parte de a prncpa. En este caso habaremos de subordinacion, pero no de
ncusn. Representamos os dos tpos de estructura de consttuyentes medante
os sguentes dagramas:
209
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(28) a. b.
Mentras que e esquema (a) responde excusvamente a as cusuas
compeas que contenen una cusua ncuda, e (b) puede apcarse tanto a a
subordnacn. (27c), como a a coordnacn. Ya hemos menconado e desa-
cuerdo de os gramtcos en torno a carcter coordnante o subordnante de
conque o pues, o que ndca que no sempre exste un mte neto entre a
coordnacn y a subordnacn. l291|
D. Otro parmetro que puede consderarse es e grado de completitud
de las clusulas. Las subordnadas sustantvas dependentes de verbos que
seecconan ndcatvo pueden constar de fragmentos (a). Otras cusuas, como
as comparatvas (b) y (c), son nherentemente ncompetas:
(29) a. Iuan cree que Mara.
b. Iuan es ms gracoso que Mara.
c. Iuan es tan gracoso como Mara.
Caro est que taes dstncones no anuan a vadez de crtero estrcta-
mente funcona sno que so apuntan a a necesdad de no hacero e excusvo.
De hecho, o adoptaremos para organzar nuestra exposcn y o com-
pementaremos con a nformacn reatva a a estructura nterna.
ElERClTAClON
1. Estabezca as dferencas -gramatcaes y/o semntcas- exstentes entre as
cusuas de cada par:
a. Iuan es pobre y honrado. / Iuan es pobre pero honrado.
b. Rcardo es ngenuo pero no tonto. / Rcardo no es ngenuo sno tonto.
c. Mara dbua y Ana escrbe. / Mara toc e tmbre y Ana e abr.
d. Penso, uego exsto. / Exsto, pues penso.
e. Pedro o saba y Mara no. / No o saban n Pedro n Mara.
f. Puede venr (o) Pedro o Mara. / Pueden venr Pedro o Mara.
2. Represente a estructura de as sguentes cusuas. Acare s a coordnacn
se estabece entre cusuas o entre sntagmas:
a. Lova y haca fro pero no nevaba.
b. No ova sno que nevaba y e vento sopaba heado.
210
X
Y
X Y
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
c. No so era necesara a prudenca sno tambn e corae.
d. "Los actos de os hombres no merecen n e fuego n os ceos"
e. "Eres tu cuerpo y eres tu ama y es arduo o mposbe far a frontera
que os dvde".
f. "Fez e pobre sn amargura y e rco sn soberba".
(I. L. Borges, "Fragmentos de un Evangeo apcrfo") l292|
g. "Una hebra de sava se descog de entre sus dentes y manch as
soapas de su saco pero no parec notaro pues no se mp". (M. Vargas
Losa, Elogio de la madrastra)
3. Aada a esta cusua un segundo coordnado que contenga agn tpo de
epss. Proponga cuatro tpos dferentes de epss:
Nora acomod cudadosamente os papees en su escrtoro.
4. Reconozca os factores que provocan a agramatcadad en as sguentes
oracones:
a. Iuan tena medo y yo tampoco.
b. Iuan tena medo y en casa.
c. Iuan tena medo sno que sospechaba una tracn.
d. Iuan no so tena medo pero sospechaba una tracn.
e. Iuan sospechaba una tracn pero tena medo.
f. Iuan tena medo pero yo s.
g. Tena medo y Iuan avs a a poca. (con suetos correferencaes)
h. Ayer Iuan aert a os vecnos sobre e pegro y Mara.
. Ayer Iuan aert a os vecnos sobre e pegro y hoy Iuan aert a os
vecnos sobre e pegro.
5. Aada a as sguentes cusuas una segunda cusua coordnada:
a. La tarde era fra y
b. La tarde era fra pero
c. La tarde no era fra sno
d. La tarde no era fra n
e. La tarde no so era fra sno tambn
f. La tarde era fra, conque
g. La tarde era fra, pues
h. La tarde era fra o
6. Reconozca en as sguentes oracones as cusuas subordnadas que
contenen. Casfqueas de acuerdo con a menos dos crteros:
a. Estoy muy contento contgo y puedes contar con a moto que me
pedste. l293|
b. Don Rgoberto do que no con a cabeza.
c. No sabes qu aegra me da que te eves tan ben con Lucreca.
d. Sabes que me gustara eer ese Elogio de la madrastra?
e. Caro, papacto. As, s hay una fata, me a corrges.
f. Don Rgoberto snt que tena as manos empapadas.
(Extrados de Elogio de la madrastra de M. Vargas Losa)
211
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
G. GOODALL (1987), R. HUDDLESTON (1985).
S. GILI GAYA (1964), S. FERNANDEZ RAMREZ (1986), O. KOVACCI (1986) y
(1992).
I. BOSOUE (1991), I. M. BRUCART (1987).
212
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
XVll
LAS CLAUSULAS SUSTANTlVAS
S nos atenemos a un crtero meramente dstrbucona, deberan ncurse
entre as subordnadas sustantvas cusuas que presentan notabes dferencas
tanto en o sntctco como en o semntco. Comparemos as dos cusuas
subordnadas que aparecen en a sguente oracn:
(1) llE que sempre tene una excusa| do lque a esa hora dorma||.
S ben ambas pueden ser susttudas por SSNN (luan dijo la verdad), hay
varas dferencas entre eas:
1. Desde e punto de vsta semntco, a cusua el que siempre tiene una
excusa desgna un ndvduo, un obeto fsco que reaza una accn. Por eso
puede ser susttuda por un nombre propo u otra expresn referenca. En
cambo, a otra cusua no desgna un obeto concreto, stuabe en e espaco o e
tempo, sno una entdad abstracta, en nuestro eempo un contendo co-
muncado. De esa entdad se puede predcar a verdad o a fasedad. Esta cu-
sua so puede ser susttuda por un pronombre neutro (dijo eso) o por un sus-
tantvo abstracto (dijo la verdad). Son seecconadas por verbos como creer,
temer, ignorar, pensar, imaginar, lamentar, ordenar, etc.: esos verbos seecco-
nan papees temtcos proposconaes. que corresponden a as cusuas sus-
tantvas. En cambo, no funconan como compementos de verbos de accn:
verbos como comer, coser, abrir, limpiar no admten compementos causuares.
Agunos predcados seecconan, pues, argumentos causuares, mentras que
otros os rechazan. l297|
Por e contraro, no hay restrccones semntcas smares con respecto a
tpo de verbo de que puede ser sueto a cusua el que siempre tiene una excu-
sa: as restrccones, en todo caso, concden con as que presenta e SN luan.
2. Sntctcamente tambn exsten dferencas entre ambas cusuas. Sn
pretender anazar an sus estructuras respectvas, resuta caro que sus ee-
mentos encabezadores tenen caracterstcas dversas: en tanto que a conun-
cn que no desempea nnguna funcn dentro de a estructura nterna de a
cusua, e reatvo el que -a que nos referremos en e prxmo captuo-
funcona como sueto, como permte comprobaro a fexn verba (los que
siempre tienen una excusa).
Las subordnadas sustantvas son sempre argumentaes: son seeccona-
das por e verbo regente. En cambo, as reatvas pueden ser argumentaes o no.
Las reatvas adverbaes, por o genera, no son argumentaes.
1
Por todo eo resuta necesaro ponderar as smtudes y dferencas: e
crtero dstrbucona no resuta o sufcentemente restrctvo para dferencar
ambas construccones. Las dferencas sntctcas y semntcas excuyen a as
reatvas de a case de as cusuas sustantvas.
Tampoco ncuremos en a case e dscurso drecto -dscurso que repro-
1
A veces pueden serlo algunas adverbiales locativas o modales como en Lo puse donde me habias indicado porque el verbo
exige un locativo. Basicamente. sin embargo. Iuncionan como adiuntos en el SV o extraclausulares como en Cuando lo
sepas. avisame.
213
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
duce as paabras aenas o propas- ya que ste nstaura una reacn no ora-
cona sno dscursva. Advrtase que no exsten restrccones sntctcas en
cuanto a tpo de undad que pueda aparecer ctada: no so pueden haarse
secuencas que van ms a de mte de a oracn (a) sno que tambn pueden
reproducrse secuencas agramatcaes o en engua extranera o ncuso matera
no ngstco (b):
(2) a. "-Ah, s, madame Francnet. Tambn yo me aegro de habera
encontrado, porque estoy tan ocupada... -do."
b. -Shnscstoen -repuso e marcano.
Clasificacion de las subordinadas sustantivas
Lo que todas as subordnadas sustantvas comparten es su carcter
argumenta: son seecconadas por un verbo -pertenecente a cases ben
defndas que requeren un pape temtco proposcona. Como veremos en
seguda, tambn pueden ser seecconadas por agunos sustantvos y adetvos.
Su potenca funcona concde con e de os sntagmas nomnaes. En
cuanto a su estructura nterna, exsten mportantes dferencas entre varas
subcases, que se ustran en os sguentes eempos: l298|
(3) a. lIuan saba lque Pedro a esa hora dorma||.
b. lIuan e pd a Pedro lque o despertara a as ocho|.
c. lIuan pregunt (que) la qu hora se dorma Pedro||.
d. lIuan no saba ls a esa hora Pedro dorma||.
e. lA Iuan e sorprend lcunto dorma Pedro||.
f. lIuan do lhaber dormdo toda a noche||.
g. lIuan consderaba lnaceptabe e arrego||.
Las cusuas subordnadas de os eempos anterores pueden ser dferen-
cadas en reacn con varos crteros:
1. el tipo de clusula: as cusuas subordnadas corresponden a os t-
pos que hemos reconocdo en e captuo qunce: (a), (f) y (g) son decaratvas;
(b) es drectva, (c) y (d) son nterrogatvas -ndrectas- y (e), excamatva -
ndrecta.
2. el subordinante: e compementante que encabeza as subordnadas
sustantvas decaratvas y drectvas. Agunos verbos que rgen subuntvo
admten su omsn: Le ruego (que) asista puntualmente a la reunin, Lamento
(que) no me lo haya dicho antes. En a poscn nca de as nterrogatvas
parcaes y excamatvas haamos un sntagma que contene una paabra qu-.
3. la flexion verbal: as cuatro prmeras contenen un verbo conugado.
Las encabezadas por que se dferencan por e modo: ndcatvo en (a) y sub-
untvo en (b). En (f) e verbo no est fexonado e ncuso en (g) a cusua
carece de verbo: se trata de una cusua reducda.
De os tres crteros pertnentes para su casfcacn, adoptaremos e (2).
Dvdremos as subordnadas sustantvas en dos subcases: as que estn
ntroducdas por una conuncn -que o si- y as que evan un sntagma con una
paabra Ou- en poscn nca.
2
Denomnaremos a as prmeras sintagmas
coniuntivos y a as segundas, clusulas Ou- indirectas. A as cusuas no
fexonadas ya nos hemos referdo en e captuo catorce y a as reducdas en e
2
La coniuncion ocupa la posicion nuclear del SCOMP; es. por lo tanto. el nucleo de la clausula. El sintagma Qu-. en cambio.
se mueve desde su posicion original a la de especiIicador del SCOMP.
214
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
sete.
Los sintagmas coniuntivos
Nos referremos en este apartado a as cusuas sustantvas ntroducdas
por conuncn: as encabezadas por que, e compementante por antonomasa
en espao -decaratvas y drectvas- y as nterrogatvas ndrectas totaes, n-
troducdas por si. Como se trata en todos os casos de cusuas competas, a
conuncn no forma parte de su estructura (= SFL) sno que ocupa un nudo
externo (SCOMP). Se as denomna tradconamente cusuas competvas. l299|
Las cusuas sustantvas son sempre argumentaes: son seecconadas
por un nceo xco.
3
Cuando ste es un verbo, a cusua puede funconar como
obeto drecto -(3a), (3b), (3d) y (4e)-, como sueto (a veces preceddas por e
artcuo mascuno snguar) -(4a) y (4b)- o, en un compemento, como trmno
de SP -(4c) y (4d):
(4) a. l No convene lque te vean conmgo||.
b. lMe preocupa (e) lque te vean conmgo||.
c. lNo nsstas en lque te vean conmgo||.
d. lNo basta con lque te vean conmgo||.
e. lLe preguntaron ls te veron conmgo||.
Tambn pueden ser seecconadas por sustantvos y adetvos. O ben
forman parte de SN o SA, respectvamente, -(5) o ben consttuyen e sueto-
4
(6):
(5) a. lE hecho de lque te vean conmgo| puede compcar nuestra stuacn|.
b. lOueren aducr a prueba de lque te veron conmgo||.
c. lEstoy segura de lque te veron conmgo||.
d. lEstoy harta de lque te vean conmgo||.
(6) a. lEs obvo lque o sabe||.
b. lResuta ncrebe lque o sepa||.
c. lEs posbe lque o sepa||.
As como so agunas cases de verbos seecconan cusuas competvas,
tambn e grupo de sustantvos y de adetvos es astrngdo. Se trata de
sustantvos abstractos, frecuentemente dervados deverbaes -causa, esperanza,
demostracin, planteo, temor, preocupacin--
5
y de adetvos con estructura
argumenta como ansioso, dispuesto, deseoso, convencido. Con todos eos, a
subordnada sustantva est ncuda como trmno de sntagma preposcona
que funcona como compemento. Otros adetvos seecconan competvas como
sueto: obvio, (im) probable, (im) posible, (in) cierto. Las nterrogatvas ndrectas
totaes, a gua que as decaratvas, van encabezadas por una conuncn que no
3
Algunos verbos los biclausulares como probar. implicar. demostrar. significar seleccionan dos clausulas sustantivas: una
como suieto y la otra como obieto directo:
(i) (El) que no haya venido nadie a la reunion prueba que hubo un malentendido.
(ii) (El) que pueda reconocer mi error no signiIica que admita mala intencion de mi parte.
4
Se diIerencian de los anteriores por ser monadicos y por tener estrechas similitudes con los verbos inacusativos.
5
Con algunos sustantivos como hecho. idea. conclusion. prueba la relacion semantica que se establece con la subordinada
sustantiva es de aposicion. En eIecto. la clausula explicita. por eiemplo. de que hecho se trata.
215
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
forma parte de a estructura de a cusua subordnada. Como se asemean a as
parcaes por su reacn con a cusua prncpa, nos referremos en e sguente
pargrafo a sus caracterstcas.
Estas pezas xcas pertenecentes a dstntas categoras que se
construyen con argumentos causuares determnan tambn a seeccn de
modo de a subordnada. En efecto, as encabezadas por que, como hemos vsto
en e captuo l300| trece, se casfcan de acuerdo con e modo de a subordnada
regda. Mentras que en as de ndcatvo e compementante no puede ser
omtdo, con as de subuntvo puede fatar cuando dependen de verbos como
solicitar, pedir, lamentar, alegrarse. Como se adverte en (7d), en esos casos e
sueto se pospone:
(7) a. lIuan do lque o habamos termnado||.
b. lIuan ament lque o hubramos termnado||.
c. lIuan nos pd lque o termnramos||.
d. lSocto lenve os deegados a a asambea genera||.
La mayor parte de os rectores seecconan uno u otro modo, aunque en a-
gunos casos sea posbe a aternanca:
(8) a. lLa dea de lque o sabe / o sepa| no aterar m decsn|.
b. lDo lque o hzo / que o hcera||.
En (8) a aternanca moda depende de factores semntcos. En (a) e ha-
bante no pone en cuestn e contendo de a cusua cuando usa e ndcatvo,
mentras que o toma como eventua en e subuntvo. En (b) e verbo decir
segudo de ndcatvo es un verbo de comuncacn, en tanto que con e
subuntvo se nterpreta como verbo de nfuenca (esta msma aternanca
aparece con insistir, advertir, repetir, indicar).
Como ya seaamos en e captuo trece, a seeccn moda obedece a un
compeo conunto de factores de naturaeza sntctca, semntca y xca y se
asoca, por otra parte, a varos comportamentos especfcos. Por eempo, en un
grupo mportante de os verbos que rgen cusuas de subuntvo, os votvos,
os rasgos de persona y nmero de sueto de a cusua de subuntvo son
necesaramente dsuntos con respecto a os de sueto de a prncpa, es decr,
os suetos de ambas cusuas no son correferencaes (a), restrccn que de
nngn modo exste en e caso de as de ndcatvo. Por otra parte, en cuanto a a
fexn tempora (b), os tempos de subuntvo estn ms restrngdos que os
de ndcatvo por e de a cusua prncpa:
(9) a. Mara

cree / supone / dce / asegura / ura que

conoce a verdad.
b. Mara cree que Pedro conoce / conoca / ha conocdo / conocer a
verdad.
(10) a. *Mara

quere / pretende / que

conozca a verdad.
b. *Mara quere que Pedro conocera / haya conocdo a verdad. l301|
Todos estos datos apuntan a reconocer un carcter ms axo en a reacn
entre e verbo prncpa y e subordnado en as cusuas de ndcatvo que en as
de subuntvo. Ntese que, so en as prmeras es posbe que e verbo que as
seeccona pueda aparecer como ncso -en funcn de dsyunto- (11), o que
tenga como compemento fragmentos (12). Por otra parte, estos verbos,
denomnados parenttcos, dan ugar a una ambgedad segn se entenda que
a asercn est referda a eos o a contendo proposcona de a subordnada
216
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(13), o que no ocurre en os que rgen cusuas de subuntvo (14):
(11) a. Creo / Supongo / Dgo que Pedro debe conocer a verdad.
b. Pedro debe conocer a verdad, creo.
c. *Pedro debe conocer a verdad, amento.
(12) a. Creo que Pedro.
b. Supongo que maana.
c. *Lamento que maana.
(13) a. Creo que Pedro no debe conocer a verdad.
b. Iuan tambn (o cree).
c. Mara tampoco (debe conocera).
(14) a. Lamento que Pedro no conozca a verdad.
b. Iuan tambn (o amenta).
c. *Mara tampoco.
De acuerdo con e anss de a Teora de a X con barra ampado a as
categoras funconaes, e nceo de estas cusuas, que son Sntagmas de
Compementante, es COMP ya que es precsamente este consttuyente e que
determna e carcter subordnado de a cusua y e tpo de cusua -
nterrogatva o no:
(15)
217
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
que Pedro a esa hora dorma
si Pedro a esa hora dorma
l302|
Las clusulas Ou- indirectas
Todas eas estn encabezadas por un sntagma que contene una paabra
qu-: pronombres o adverbos. Se dvden en nterrogatvas y excamatvas. Cada
una depende de dstntos tpos de predcados.
Las interrogativas indirectas parciales
Como os sntagmas conuntvos, as nterrogatvas ndrectas -totaes o
parcaes- son argumentaes. Son seecconadas por paabras pertenecentes a
dferentes categoras:
1. Los verbos regentes se dvden en dos grupos. E prmero est represen-
tado por verbos de comuncacn, que pueden r segudos por una nterrogatva
drecta: os que seecconan especfcamente nterrogatvas como preguntar,
interrogar, inquirir y otros verbos que tambn se construyen con decaratvas
como decir, contestar, repetir. Los de segundo grupo no pueden r segudos por
una nterrogatva drecta: predcados epstmcos saber, recordar, notar,
descubrir, ignorar, averiguar, y otros como depender, importar, determinar.
2. Sustantvos como pregunta, incgnita, misterio, dilema, duda, infor-
macin.
3. Adetvos como dudoso, inseguro, incierto.
La dstncn entre as nterrogatvas totaes (o de s/no) y as parcaes (o
de paabra qu-) se manfesta en dferencas netas: mentras que as prmeras
requeren a presenca de subordnante si, en as segundas aparece e pronom-
bre o adverbo nterrogatvo (e msmo de as nterrogatvas drectas) en a po-
scn nca. Sn embargo, desempean as msmas funcones: obeto drecto -(a)
y (b), sueto -(c), trmno de un SP que funcona como compemento de rgmen
(d) o como compemento de un N (e) o de un A (f):
(16) a. Mara pregunt s haba ocurrdo ago.
b. Mara pregunt qu haba ocurrdo.
c. Fue un mstero s ocurr ago / qu haba ocurrdo.
d. No nos dmos cuenta de s haba ocurrdo ago / qu haba ocurrdo.
e. Nos sobresat a pregunta de s haba ocurrdo ago / qu haba
ocurrdo.
f. No estbamos seguros de s haba ocurrdo ago / qu haba ocurrdo.
l303|
218
SCOMP
COMP CL (SFL)
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
A as nterrogatvas ndrectas totaes puede aadrse a dsyuncn o no,
precsamente por su equvaenca con a nterrogacn aternatva (Me pregunt
si haba sucedido algo o no). En as parcaes, a su vez, e pronombre o adverbo
nterrogatvo admte un refuerzo como diablos (Me pregunt qu diablos haba
sucedido).
A cada una e corresponde una estructura dferente: en tanto que as de si
concden con as competvas (a conuncn es nceo de SCOMP) y, por o
tanto, responden a dagrama arbreo de (15), en as parcaes (17a y b) se re-
quere dar cuenta de a poscn nca de nterrogatvo, cuaquera sea a po-
scn de a que provenga. Por eso se postua a exstenca de un movmento de
a paabra nterrogatva a a poscn vaca de COMP. A moverse, a paabra qu-,
que cumpe una funcn dentro de a cusua subordnada, dea una huea en a
poscn orgna -que se mantene desocupada- que estar condzada con e
consttuyente movdo:
(17) a.
b.
La paabra qu- puede ser trmno de un SP, que se trasada en boque
hasta a poscn de Comp. La categora de eemento en ta poscn es
rreevante l304| para e eemento rector: puede ser un SN (16b), un SP (18a, b y
c), un SAdv (18d). E tpo de sntagma depende de a estructura nterna de a
cusua y no de eemento rector, a menos que ste seeccone un SP (18c):
(18) a. lMe pregunt llde qu| me acordaba h|.
b. lNo saba llhasta cundo| me quedara h|.
c. lTodos esperbamos a pregunta de llpor dnde| deba dobar|.
219
SCOMP
COMP CL (SFL)
SN
qu
SV
ocurri
SCOMP
COMP CL (SFL)
SN SV
hi
qui ocurri
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
d. lNo saba ldnde o haba deado||.
Muchas veces as nterrogatvas ndrectas (y tambn as drectas) parca-
es ncuyen una cusua competva. Surge entonces una ambgedad:
(19) a. No saba cundo habas dcho que egabas.
b. No recuerdo por qu dste que te bas.
En ambos casos e sntagma nterrogatvo puede asocarse a verbo regen-
te (habas dicho, dijiste) o a subordnado (llegaste, te ibas).
Las nterrogatvas ndrectas pueden corresponder o no a una pregunta d-
recta. Cuando dependen de un verbo de comuncacn como preguntar, contes-
tar, inquirir, decir, etctera tenen como correato una drecta; por eso se as de-
nomna "preguntas referdas o narradas". Pero, en cambo, no exste ta corres-
pondenca cuando dependen de un verbo de segundo tpo -saber, averiguar, in-
vestigar-, que son os que tambn pueden seecconar una decaratva. Forma-
mente, ambos grupos de predcados se dstnguen porque so con os prmeros
as cusuas subordnadas pueden r preceddas por e compementante que:
(20) a. Me pregunt (que) s o haba vsto.
b. Me do (que) por qu me daba vergenza.
c. No saba *(que) s o haba vsto.
d. Ouse averguar *(que) por qu e daba vergenza.
Las nterrogatvas ndrectas pueden contener tambn un nfntvo. Son
regdas por verbos de segundo grupo y tenen un sgnfcado moda. Cuando
funconan como obeto drecto, e sueto PRO est controado por e sueto de a
cusua prncpa. En cambo, cuando funconan como sueto, e PRO admte una
nterpretacn arbtrara (c), s no est controado:
(21) a. lYo

no saba ls PRO

rme||.
b. lIuan

no saba lcmo PRO

afetarse||.
c. lNo qued caro lcmo PRO
arb
hacero||. l305|
Tambn tenen una nterpretacn nterrogatva (o, como veremos, exca-
matva) agunas estructuras no causuares (modfcadas o no por reatvas):
(22) a. Me pregunt a hora (que era).
b. No s e camno que evas (eempo de R. I. Cuervo).
c. S con os probemas que se enfrenta (eempo de Mara Lusa Rvero).
S ben carecen de a estructura de a nterrogatva ndrecta ya que no son
cusuas, se as nterpreta semntcamente como taes porque e verbo regente
seeccona cusuas y no sntagmas. Estos sntagmas nomnaes recben e
nombre de preguntas esconddas.
Tambn agunas cusuas reatvas, dependentes de verbos que seecco-
nan compementos nterrogatvos, admten esta nterpretacn:
(23) a. No saba o que ba a decrme.
b. No me magnaba con o que ba a encontrarme.
Las exclamativas indirectas
220
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Como vmos en e captuo qunce, mentras que as nterrogatvas parten
de un desconocmento o ndetermnacn por parte de habante con respecto a
vaor de verdad de a cusua o a vaor de eemento x, en as excamatvas e
habante pondera, en cuanto a a cantdad o a a cadad, una determnada
entdad o hecho. Funconan como compementos de verbos como sorprender,
extraar, irritar y de otros como imaginar, darse cuenta, ver, saber en contextos
negatvos o nterrogatvos, as como de sustantvos y adetvos (sorpresa, es
sorprendente / inslito / curioso / increible / indignante).
( 24) a. Me sorprend cunta gente (que) asst a a reunn.
b. No te magns cunta gente (que) asst a a reunn.
c. No sabs qu gente (que) asst a a reunn.
d. Es ncrebe cunto (que) come a gente.
Los eempos (b) y (c) son ambguos porque dependen de verbos que tam-
bn admten como compementos nterrogatvas ndrectas. Sn embargo, a soa
adcn de compementante que -detrs de consttuyente que contene a
paabra excamatva- emna a ambgedad, y fuerza su nterpretacn como
l306| excamatva. La nterpretacn de una y otra es dferente: en e caso de a
excamatva se supone una vaoracn cuanttatva (= a cantdad de gente) o
cuatatva (= a case de gente); en a nterrogatva, queda ndetermnado e
vaor de sntagma nterrogatvo.
Muchas excamatvas ndrectas permten una formuacn aternatva con
artcuo determnado, generamente de vaor cuanttatvo:
(25) a. No sabs os vestdos que se compr Mara!
b. No te magns con a gente que se codea Cartos.
c. Observaste e vno que tom Iuan.
Se asemean a as preguntas esconddas por su estructura no causuar,
pero, a dferenca de stas, pueden aparecer en cusuas ndependentes: El vi-
no que tom luan|
ElERClTAClON
1. a. Cues de os sguentes verbos seecconan subordnadas sustantvas?
Casfqueos segn e tpo de subordnada que rgen. Eempfque: dibujar,
inquietar, amar, odiar, gustar, interrogar, preparar, contar, maravillar, averiguar,
decir, conjeturar, solicitar.
b. Reconozca, entre os sustantvos y adetvos sguentes, cues pueden
seecconar subordnadas sustantvas. Casfqueos y eempfque como en (a):
temor, hombre, seguro, lugar, orgulloso, sospecha, intrigado, conclusin, claro,
oracin, celoso, orden, satisfecho, secreto, indispensable.
2. Anace as sguentes oracones. Casfque as cusuas sustantvas segn os
tpos reconocdos. Cues pueden ser susttudas por cusuas no fntas? Ou
condcones requeren?:
a. Es verosm que estas observacones hayan sdo enuncadas aguna vez.
b. Ignoro s Beatrz comprend m ndrecta.
c. Hasta ese momento no saba cunto a amaba.
d. Me basta con que creas que dgo a verdad.
221
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
e. Ms amgos me dcen que os pensamentos de Pasca es srven para
pensar. l307|
f. No saba qu poda hacer.
g. Estoy ansosa de que me cuentes qu contest.
h. Nos acosa a dea de que haya dcho eso.
. Ignoro s debo r.
3. En e Esbozo se expca as a presenca de artcuo deante de as su-
bordnadas sustantvas que funconan como sueto: "Es frecuente, aunque no
ndspensabe, que e artcuo acompae a que para hacer resatar e carcter
sustantvo de a oracn" (3.19.2, p. 515).
Examne usted as sguentes oracones e ntente estabecer s a presenca
de artcuo responde a agn condconamento sntctco o semntco:
a. Nos nteresa mucho que venga en seguda. / *Nos nteresa mucho e que
venga en seguda. / E que venga en seguda nos nteresa mucho.
b. Es probabe que venga en seguda. / *Es probabe e que venga en
seguda. / *E que venga en seguda es probabe.
c. Oue haya dcho eso prueba que no est actuando con honestdad. / E
que haya dcho eso prueba que no est actuando con honestdad. / *E que haya
dcho eso prueba que e que no est actuando con honestdad.
4. Aun cuando hemos tratado a que y si como conuncones que ntroducen
cusuas sustantvas, sn embargo, exsten agunas dferencas entre eos.
Intente estabecer estas dferencas. Compare e comportamento de si con e de
as paabras nterrogatvas:
a. Iuan no saba que estaba gravemente enfermo. / *Iuan no saba que
estar gravemente enfermo.
b. Iuan no saba s deba r a vstaro. / Iuan no saba s r a vstaro.
c. Iuan no saba que estaba gravemente enfermo y que o ban a operar. /
Iuan no saba que estaba gravemente enfermo y o ban a operar.
d. Iuan no saba s deba r a vstaro o s e mandara un teegrama. / Iuan
no saba s r a vstaro o mandare un teegrama.
5. Construya oracones de acuerdo con as sguentes consgnas:
a. una cusua de subuntvo que sea e trmno de un SP que funcone
como compemento de rgmen l308|
b. una excamatva ndrecta que funcone como sueto
c. una nterrogatva ndrecta parca que dependa de un adetvo
d. un SN con nterpretacn excamatva
e. una pregunta escondda que contenga una reatva
f. una cusua de subuntvo dependente de un sustantvo
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
E. RANSON(1986).
V. DEMONTE (1980); I. BOSOUE (1991) cap. 4; C. MALDONADO (1991).
BOSOUE (1982). "Sobre a nterrogacn ndrecta" en Dicenda, 1,13-34.
I. BOSOUE (1984). "La seeccn de as paabras nterrogatvas".
I. BOSOUE (1992). "Las bases gramatcaes de a aternanca moda" en I.
Bosque (ed.) (1992).
222
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
S. PLANN (1984). "Cusuas cuantfcadas" en Verba, 11, 101-118.
G. RIGAU (1984). "De com s no s conunc y datres eements
nterrogatus" en Estudis Cramaticals, 249-278.
l309|
223
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
XVlll
LAS CLAUSULAS RELATlVAS
En a case de as cusuas reatvas se renen grupos de subordnadas
que presentan ntdas dferencas tanto en o que atae a su estructura nterna
como a su reacn con a cusua superordnada. Como no es senco dentfcar
as condcones necesaras para toda a case, revsaremos prmero so as
caracterstcas generaes de grupo ms caracterstco: as reatvas restrctvas.
Como subordnadas que son, as reatvas son SCOMP. Estn encabezadas
por un eemento reatvzador, pronombre o adverbo, (una paabra Ou-). Lo
pecuar de os reatvos es que no so ncuyen a subordnada en a prncpa -
funcn de COMP, e subordnante- sno que tambn; por e carcter referenca
que es corresponde por ser pronombre o adverbo, desempean una funcn
dentro de a cusua: como argumento o como adunto. Esta funcn referenca
provene de su vaor anafrco: como vmos en e captuo dez, as anforas
remten a un antecedente prevamente menconado. As, e reatvo, como
susttuto de su antecedente, cumpe una funcn sntctca en e nteror de a
cusua. Las funcones sntctcas que puede desempear dentro de a cusua
son: sueto (a), O.D. (b), trmno de un SP (c), adunto (d):
(1) a. Teresa acaba de comprarse a casa que tanto te gustaba.
b. Teresa acaba de comprarse a casa que vimos anoche.
c. Teresa acaba de comprarse a casa con la que soabas.
d. Teresa acaba de comprarse a casa donde transcurri tu infancia. l311|
Las csuas reatvas -marcadas en cursva- ocupan a poscn adyacente
a sustantvo a que modfcan. En una reatva preposcona como a de (1 c) e
reatvzador es trmno de un SP: a preposcn forma parte de a reatva dado
que a preposcn es seecconada por su verbo. E SP puede funconar tambn
como compemento de un adetvo -la casa a la que estaba prxima al colegio-
o de un adverbo -la casa de la que ya estbamos tan cerca.
Las reatvas se construyen como modfcadores de un nceo nomna, e
antecedente (casa): se ubcan, pues, a nve de N. A su vez, e compeo for-
mado por N y a subordnada reatva queda determnado por e especfcador en
N (SN):
(2) l
SN
a l
N
casa l
SCOMP
con a que

l
CI
soabas h

||||
A este SN (2) conformado por a reatva y su antecente o denomnaremos
construccion relativa.
La reacn de modfcacn que cumpe a reatva requere que, dentro de
a cusua, exsta una poscn que se nterpreta como correferenca con e
nceo modfcado: e sueto en (a), e obeto drecto en (b), e trmno de sn-
tagma preposcona que funcona como compemento en (c), un adunto en (d).
Es e reatvzador e que desempea taes funcones, no e antecedente, ya que
ste no forma parte de a estructura nterna de a cusua. En este sentdo, a
dferenca de as competvas, as reatvas son estructuramente ncompetas, por
224
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
o que resutan agramatcaes as cusuas en que este "hueco" est ocupado:
(3) a. *Teresa acaba de comprarse a casa que tanto te gustaba sta.
b. *Teresa acaba de comprarse a casa que la vmos anoche.
c. *Teresa acaba de comprarse a casa con a que soabas con ella.
d. *Teresa acaba de comprarse a casa donde transcurr tu nfanca en
ella.
La agramatcadad de estas secuencas demuestra a exstenca de un
"hueco" en as oracones de (3), que ha de ser preservado para que a oracn
sea gramatca.
1
Casfcaremos as reatvas en os sguentes grupos: l312|
Restrictivas y no restrictivas
A. Por su relacin con el antecedente:
Tradconamente as reatvas se casfcan en restrictivas o especfcat-
vas y no restrictivas o expcatvas. Ambos tpos de reatvas se dferencan en
os panos fonogco, semntco y sntctco. Coteemos os sguentes pares de
eempos, en os que as oracones (a) contenen una reatva restrctva y os (b)
una no restrctva:
(4) a. Le a novea que me recomend e profesor.
b. Le a tma novea de Garca Mrquez, que me recomend e profesor.
(5) a. E mnstro que provoca e pnco de os cudadanos camb su
estratega.
b. E mnstro, que provoca e pnco de os cudadanos, camb su
estratega
(6) a. Los hos de Iuan que vven en Crdoba no vaarn para e anversaro.
b. Los hos de Iuan, que vven en Crdoba, no vaarn para e anversaro.
La dferenca ms superfca entre cada uno de os pares estrba en e con-
torno entonacona propo que separa a as no restrctvas de resto de a cusua
(marcado ortogrfcamente por as comas). Este rasgo suprasegmenta,
caracterstco de os eementos perfrcos o ncsos, como as aposcones no
restrctvas, os dsyuntos, os vocatvos, ndca que as no restrctvas no forman
parte de a estructura centra de a cusua.
La nterpretacn que proporconan unas y otras reatvas depende de a
funcn respectva para a dentfcacn de referente de a construccn reatva.
E habante dstrbuye a nformacn que va proporconando pauatnamente y a
erarquza de acuerdo con a funcn que e atrbuye para sus propstos. Como
sabemos, as reatvas apuntan anafrcamente a un antecedente. Las
restrctvas aportan nformacn necesara para a dentfcacn de su referente.
En cambo, en as no restrctvas esta nformacn se presenta en un segundo
pano como supementara o adcona, es decr como no estrctamente
1
Precisamente ese "hueco" es la posicion original que ocupa en la clausula el elemento relativo que se mueve a la posicion
inicial. En la posicion original se postula. pues. una huella que deia el sintagma relativo que se traslada. La huella de una
palabra Qu- es una categoria vacia coindizada con el constituyente que se traslada. Como en el caso de las interrogativas
(in)directas parciales y de las exclamativas. encabezadas tambien por una palabra Qu-. pero tonica. asi tambien en las
relativas existe un movimiento obligatorio que traslada el sintagma relativo a la posicion inicial de la clausula.
225
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
ndspensabe para a referenca.
En (4a) a nformacn que proporcona a reatva forma parte sustanca
de contendo a transmtr. En (b), en cambo, e habante estma que a nfor-
macn transmtda por e antecedente es o sufcentemente competa para l313|
que e destnataro reconozca a qu novea se est refrendo. Por eso presenta a
reatva expcatva como nformacn adcona, que consttuye un eemento cas
ndependente y stuado en un segundo pano.
En (5a) se trata de dentfcar a un ndvduo pertenecente a una case por
medo de una propedad que no comparte con os otros; en (b) se supone que e
oyente est en condcones de dentfcar a ndvduo de quen se haba (por a
nformacn contextua o stuacona), por o que so se aade un comentaro
vaoratvo margna.
En (6) a dferenca entre as dos construccones es ms acentuada: men-
tras que en (a) se reconoce un subconunto de a case de los hijos de luan, a
partr de a propedad de vvr en Crdoba, en (b) esta propedad no srve para
asar un subconunto sno que se a trata como supementara; de ese modo, se
entende que e antecedente hace referenca a toda a case.
Las restrctvas se dferencan de as no restrctvas por una sere de com-
portamentos estrctamente sntctcos:
1. Segun el tipo de antecedente que admiten: Tenendo en cuenta as
dferencas seaadas, se entende ahora por qu no admten modfcadores res-
trctvos os nombres propos n os pronombres personaes n tampoco as
descrpcones defndas en snguar, que so pueden apcarse a un nco
ndvduo. No puede restrngrse una case formada por un nco membro.
A su vez, as no restrctvas no pueden modfcar nceos cuantfcados,
sobre todo s son paabras negatvas:
(7) a. *Nade, que haya edo a Carpenter, puede dudar de su exceente
maneo de a subordnacn.
b. *Todo potco, que se acta de ser ncorruptbe, debera renuncar a sus
prvegos.
La razn de a agramatcadad estrba en e hecho de que as cusuas no
restrctvas funconan prctcamente como aposcones de antecedente; son
expresones referencaes. En cambo, os sntagmas cuantfcados no o son: son
expresones no especfcas, que, por o tanto, no permten dentfcar ndvduos.
En (7), pues, exste una dscordanca entre a ndoe referenca de a reatva y a
no referencadad de antecedente. Este tpo de expresones admten, en cambo,
cusuas restrctvas (Nadie que haya ledo a Carpentier, Todo poltico que se
jacte de ser incorruptible).
2. De acuerdo con la posibilidad de alternancia modal y de formas
no flexionadas: Los eempos anterores nos srven tambn para expctar otra
dferenca entre restrctvas y no restrctvas, reaconada tambn con e tpo de
antecedente. Dado e carcter referenca que tenen as no restrctvas, so
l314| admten e modo ndcatvo. En cambo, as restrctvas permten a ater-
nanca entre e modo ndcatvo y e subuntvo, segn se trate de sntagmas
nomnaes especfcos o no especfcos (como os de (8)), respectvamente:
(8) a. Los estudantes que no tengan an e certfcado de estudos deben
presentar una constanca, b. Busco e / un canddato que resueva estos
probemas.
Asmsmo, so as restrctvas pueden ser no fntas, como en as sguen-
tes oracones:
226
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(9) a. Busco un coega con quen debatr estos probemas.
b. Necesto una buena novea con a que entretenerme estas vacacones.
c. No tengo ugar donde poner estos bros.
Como se adverte, exsten nteresantes smtudes entre agunas cusuas
de subuntvo -como (8b)- y as no fntas. Ambas forman parte de un SN no
especfco, dependente de verbos de msmo tpo en a cusua prncpa (re-
curdese que son precsamente os verbos que permten que e O.D. persona no
vaya encabezado por a preposcn a). Se dferencan, sn embargo, porque en
as de nfntvo e reatvo no puede funconar como sueto (*8usco un candidato
que resolver estos problemas). Esta caracterstca provene de hecho de que e
nfntvo carece de os rasgos de concordanca necesaros para habtar un sueto
xco: so permten suetos vacos -PRO- controados por e de a cusua
prncpa. La estructura de estas cusuas es, pues, a sguente:
(10) pro

Busco un canddato
k
lcon quen
k
lPRO

debatr estos probemas h


k
||.
3. Por la categoria del antecedente: Las prmeras sempre tenen como
antecedentes eementos nomnaes o adverbaes (a); as no restrctvas admten
tambn como antecedentes cusuas (prncpaes o subordnadas: (b) y (c),
respectvamente):
(11) a. Busqu e bro a donde o haba deado / a, donde o haba deado.
b. Iuan eg tarde a a reunn, o cua agrav su ya precara stuacn.
c. Iuan do que haba egado puntuamente, o cua no es certo. l315|
E antecedente de (a), tanto de a restrctva como de a no restrctva, es
e adverbo all. E de (b) es a cusua prncpa, en tanto que e de (c) es a
subordnada sustantva (haba llegado puntualmente).
4. Por los relativos que las encabezan: Cuaquer reatvo pueden
encabezar una cusua no restrctva; en cambo, quien, el que, el cual so pue-
den haarse en restrctvas s forman parte de un SP:
(12) a. E ngsta con quen /e que /e cua me escrbo asduamente es
cordobs.
b. *E ngsta quen / e que / e cua me escrbe asduamente es
cordobs.
c. E ngsta, que / quen / e que/ e cua me escrbe asduamente, es
cordobs.
La seeccn de os reatvos es mucho ms restrngda en as restrctvas:
que y os otros pronombres reatvos se haan en dstrbucn compementara; e
prmero cuando a reatva no es preposcona, os otros, el que, el cual, quien
so cuando van preceddos por una preposcn. En as no restrctvas, unos y
otros aternan en os msmos contextos.
5. Por la posibilidad de combinacion: Las reatvas restrctvas pueden
modfcar a antecedentes que ya contenen otra restrctva. Las no restrctvas
pueden estar subordnadas a un nceo que contenga una restrctva pero no una
expcatva:
(13) a. Los estudantes que provenen de nteror de a provnca que
accederon a a resdenca unverstara deben anotarse en a Dreccn de
Benestar Unverstaro.
227
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
b. *Los estudantes, que provenen de nteror, que accederon...
6. Por la compleiidad del sintagma de relativo (es decr, de consttu-
yente que ncuye a reatvo): So as no restrctvas pueden estar encabezadas
por un consttuyente compeo en e que est ncudo e reatvo:
(14) a. Los estudantes, lla propuesta de os cuaes| se prepar a encuesta|,
accederon a a resdenca unverstara.
b. Los estudantes, lluno de cuyos deres| ntegra e conseo|, se negan a
revsar e pan de estudos.
En estas construccones, e reatvo, artculo + el cual o cuyo, a moverse a
a poscn nca, se trasada con todo e consttuyente de que forma parte.
l316|
7. Por algunas funciones privativas: Hasta aqu hemos consderado
so reatvas que funconan como modfcadores de un antecedente. Las
restrctvas, pero no as expcatvas, pueden tambn desempear a funcn de
predcatvo obetvo:
(15) a. Hay gente que est sempre descontenta; pero tambn a hay que se
conforma con cuaquer cosa.
b. Los hay con quenes es mposbe congenar.
Como se adverte, estas cusuas tenen como antecedentes ctcos de
tercera persona, que son os ncos cuyo referente puede ser restrngdo. E rea-
tvo funcona como sueto en (a) y como trmno de un SP en (b).
Asmsmo, ncamente as restrctvas pueden modfcar nceos predca-
tvos nomnaes. Esas cusuas son ntroducdas por que, que funcona, en a
estructura nterna de a reatva, como predcatvo subetvo:
(16) Mara ya no es ms a exceente profesora que fue en otros tempos.
8. A partr de estos contrastes sntctcos y semntcos podemos vsum-
brar tambn una relacion diferente entre antecedente y clusula en os
dos tpos de reatvas. En as no restrctvas, e reatvo podra ser susttudo por
su antecedente y a construccn resutante coordnarse:
(17) Los hos de Iuan vven en Crdoba y no vendrn para e anversaro.
Esto no ocurre, por e contraro, en e caso de as reatvas restrctvas: as
anforas en este caso no son sempre semntcamente equvaentes a una copa
de su antecedente, sobre todo en os casos de antecedentes negatvos o que
suponen agn tpo de cuantfcacn:
(18) a. Los estudantes que provenen de nteror pueden acceder a a
resdenca.
b. Nade que haya edo a Carpenter puede dudar de su exceente maneo
de a subordnacn.
La prmera oracn no equvae a a conuncn de los estudiantes provie-
nen del interior y pueden acceder a la residencia ya que a reatva no expresa
una proposcn ndependente como a que expresa una cusua prncpa. l317|
Tampoco en (b) puede pantearse una equvaenca con a coordnacn Nadie ha
ledo a Carpentier y nadie puede dudar...
228
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Todas estas dferencas deben manfestarse en e anss que proponga-
mos para cada una. Las no restrctvas modfcan a una proyeccn mxma -
sntagmtca o causuar (11 b) y (11 c)-, por o que e dagrama corresponde a
de a subordnacn no ncusva -o a a coordnacn:
(19)
Los hijos de luan, que viven en Crdoba.
Las restrctvas,
2
en cambo, no quedan comprenddas dentro de a proyec-
cn mxma de SN. Modfcan a antecedente a nve de N:
(20)
Los hijos de luan
i
que
i
h
i
viven en
Crdoba
Las relativas libres
8. 5egn tengan o no antecedente:
Nos hemos referdo hasta e momento a reatvas -restrctvas y no restrc-
tvas- que modfcan un antecedente. Veremos ahora otro grupo, e de as re-
atvas que carecen de antecedente: se denomnan relativas libres. Compare-
mos as sguentes oracones: l318|
2
En las restrictivas. la cuestion ha sido mas debatida. Muchos gramaticos proponen que la restrictiva modiIica tambien a la
proyeccion maxima. SN. es decir que incluyen el determinante en el antecedente. Esta hipotesis se basa en la relacion de
correIerencialidad existente entre el relativo y su antecedente: el relativo cumple la Iuncion que se asigna a un SN y no a N`.
Otros gramaticos adiuntan las restrictivas a nivel de N`: en este caso toda la construccion de relativo se halla introducida por
el determinante. que esta en la posicion de ESP del SN. Adoptaremos este segundo analisis. porque es el que nos permite dar
cuenta de la diIerencia estructural entre restrictivas y no restrictivas. ademas de responder a las diIerencias sealadas entre
(17) y (18).
229
X
X X
SN SCOMP
SN
ESP. N`
N` SCOMP
N COMP CI (SFL)
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(21) a. E ndvduo que acaba de marcharse es m prmo.
b. E que acaba de marcharse es m prmo.
(22) a. Las personas que andan ma acaban ma.
b. Ouen ma anda, ma acaba.
(23) a. Encontr e bro en e ugar donde o habas deado.
b. Encontr e bro donde o habas deado.
(24) a. Hce e eercco de a forma como me habas enseado.
b. Hce e eercco como me habas enseado.
En cada uno de os pares precedentes, en a prmera oracn e reatvo
modfca a su antecedente nomna, en as msmas condcones que estudamos
hasta aqu. En cambo, en as correspondentes (b), a construccn reatva so
est formada por a cusua reatva. Las cusuas funconan como SN en (21b) y
(22b) y como SAdv. en (23b) y (24b). Las prmeras desgnan una entdad
ndvdua (21) o una case -con una nterpretacn genrca- (22), marcadas con
e rasgo l+HUMANO|. Las segundas se caracterzan por e rasgo l+LOCATIVO| en
(23) y l+MANERA| en (24).
Como vmos en e prmer eempo de captuo anteror, estas cusuas de-
notan e msmo tpo de entdades que os sntagmas y no, como as subordnadas
sustantvas, contendos preposconaes. En as sguentes oracones se adverte
cmo a veces una msma forma superfca se corresponde con dos estructuras
dferentes:
(25) a. E que no haya sabdo resover e eercco debe rendr e recuperatoro.
b. E que no haya sabdo resover e eercco prueba que no estud.
En (a) a subordnada nca es una reatva bre: reaza una referenca no
especfca ("a persona que no haya sabdo resover e eercco"): en (b), e sueto
es una competva: no desgna un ndvduo sno un contendo preposcona ("e
hecho de que no haya sabdo resover e eercco").
3
Caro est que en cada una
de estas cusuas, que tendr un estatuto dferente: en a prmera, un reatvo -o
parte de un reatvo-; en a segunda, una conuncn subordnante.
E anss de as reatvas bres se enfrenta con a dfcutad de que en
eas os membros de a construccn reatva, antecedente y reatvzador,
forman un nco consttuyente. Para obvara, agunos gramtcos proponen a
exstenca de un nceo nuo (un "antecedente caado") a que as reatvas
modfcan. S se acepta esta hptess, no habra otra dferenca con as reatvas
que modfcan a un antecedente -eempos a de (21) a (24)- que e carcter l319|
manfesto o nuo de nceo. La ndoe semntca de a cusua depender,
entonces, de antecedente que se proponga para cada reatvo (l+/-Humano|,
lLocatvo|, lTempora|, lManera|). Sn embargo, como es e reatvo que se
seeccona en cada caso e que determna a categora de a construccn en su
conunto y e que aporta a uteror nformacn semntca, otros gramtcos
3
Son varias las diIerencias entre ambas clausulas: mientras que el complementante de (b) no puede ser sustituido por ningun
otro encabezador. el relativo admite la alternancia con otros relativos: Quien hava sabido responder.... En la relativa el modo
depende del caracter especiIico o no del SN; en la completiva esta regido por el verbo. El articulo que precede al
complementante puede ser omitido. lo que no ocurre con el relativo. Incluso en (b) es posible la interposicion de un
sustantivo abstracto: El hecho de que no hava sabido resolver. Como vimos en el eiemplo inicial del capitulo anterior.
mientras que la completiva es seleccionada por algunas clases de verbos. la relativa puede darse en los mismos contextos que
un SN.
230
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
postuan que ste es e nceo de a construccn.
4
Segn este anss,
5
a
estructura de as reatvas bres es a sguente:
(26) a.
quien ---------
el que mal anda
b.
donde -------- lo habas dejado
4
Ignacio Bosque (1991) proporciona un elemento de apoyo adicional. Mientras que en las interrogativas parciales (i). el
elemento movido puede ser interpretado como adiunto de cualquiera de los verbos que le siguen (Cuandoi diiiste hi que te
ibas? o Cuandoi diiiste que te ibas hi?). en el caso de las relativas libres (ii) solo cabe interpretarlo en relacion con el verbo
adyacente (el momento en que Iue comunicada la marcha):
(i) Cuando diiiste que te ibas?

(ii) Cuando diiiste que te ibas...
lo cual indica que en estas oraciones el relativo no se desplaza a partir de su posicion original sino que es el nucleo lexico de
toda la proyeccion.
5
Las relativas libres pueden cumplir las mismas Iunciones que sus respectivos nucleos: los SSNN y los sintagmas
adverbiales. Las nominales podran desempear. pues. las Iunciones de suieto (21). O.D.. con o sin preposicion (22). (i. ii) o
termino de SP (iii). Las adverbiales Iuncionaran como adiuntos (23). (24) o como terminos de SP: (iv):
(i) Necesito quien me de una mano / *el que me de una mano.
(ii) Agradecere al que / a quien me de una mano.
(iii) No me olvidare del que / quien me dio una mano.
(iv) Busque el libro por donde anduve caminando.
Los eiemplos anteriores muestran que. a diIerencia de las relativas con antecedente. la presencia de la preposicion no depende
de la estructura interna de la relativa sino de la insercion de esta en la clausula principal: ya sea porque encabeza un O.D.
personal deIinido (ii). ya porque es la preposicion regida por el verbo de clausula superordinada (iii) o el nucleo de un
adiunto (iv). La ausencia de preposicion delante del obieto directo personal de (i) maniIiesta el caracter no especiIico del SN.
A eso se debe la Ialta de alternancia entre quien y el que. solo el primero puede encabezar estructuras con valor indeIinido.
que son incompatibles. en cambio. con la naturaleza intrinsecamente deIinida del segundo.
231
SN
N` SCOMP
COMP CL(SFL)
SAdv
Adv SCOMP
COMP CL(SFL)
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
l320|
Recaptuando, en nuestro recorrdo hemos reconocdo agunos tpos de
reatvas que pueden ordenarse en e sguente esquema:
La casfcacn de as reatvas ncde en a dstrbucn de os pronombres
reatvos. Ya hemos menconado a asmetra que se da en as restrctvas segn
a funcn que desempeen -fundamentamente, en o que concerne a s
funconan como trmno de un SP:
(29) a. E funconaro que (*quen, *e cua, *e que) est acusado de co-
rrupcn...
b. E funconaro de quen /de cua/ de que (*que) se sospecha de
corrupcn...
Los pronombres y adverbios relativos
Nos referremos sucntamente a cada uno de estos reatvos:
1. que: Es e nco reatvo que puede ntroducr cusuas restrctvas no
preposconaes. So funcona como trmno de agunas preposcones mono-
sabas (a, de, con), sempre que se satsfagan certas condcones semntcas
(27d). En caso contraro, es susttudo por artculo + que o artculo + cual o,
cuando os rasgos de antecedente o permten, por quien: l321|
232
Relativas
Sin antecedente
Con antecedente
restrictivas
InIinitivo
Modo Subiuntivo
Modo Indicativo
No restrictivas: solo Modo Indicativo
SN: identiIica un individuo o designa una clase
SAdv: locativa. temporal. de manera. cuantitativa
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(27) a. No me gust a pecua que (*la que, *la cual) obtuvo e premo.
b. No me gust a pecua que (* la que / la cual) v anoche.
c. No me gust a pecua de que / la que / la cual te hab.
d. No me gust a persona de la que / quien / la cual (*que) me habaste.
Como vemos, exste una cara dferenca entre e que que funcona como
sueto o como obeto drecto y e que se haa dentro de un SP ya que so ste
admte a aternanca con otros reatvos. Tambn aterna con el que, el cual,
quien cuando encabeza reatvas no restrctvas.
Los gramtcos han dstngudo dos tpos de que: a conuncn y e rea-
tvo. S ben ambos que no se dstnguen morfogcamente, se dferencan por su
comportamento sntctco: e reatvo se refere anafrcamente a antecedente
nomna y, como susttuto de ste, cumpe una funcn dentro de a estructura de
a cusua, en tanto que a conuncn ntroduce, como nexo de subordnacn,
una estructura competa. Sn embargo, actuamente se pantea que se trata de a
msma paabra: en todos os casos se o consdera compementante, es decr,
como a partcua subordnadora que encabeza as cusuas ncudas y que
aparece cuando no hay un pronombre reatvo manfesto. Se han aducdo una
sere de argumentos en contra de a dstncn tradcona:
1. Distribucion complementaria: Los verdaderos reatvos (os corres-
pondentes a el que, el cual, quien) y e compementante se haan en dstrbucn
cas compementara. Mentras que os prmeros ocupan poscones ben
defndas, e compementante ocupa as agunas de paradgma. Por eso se haa
en funcones heterogneas como sueto, O.D. y otras como:
(28) a. E da que lo conoc se estrenaba esa pecua.
b. Mara ya no es a profesora que era entonces.
c. Iuan vae os kos que pesa.
En (a) funcona como adunto tempora; en (b) como compemento pred-
catvo subetvo y en (c) como compemento de medda. En cambo, os reatvos
se haan en a poscn prevsbe de trmno de SP y en a poscn nca de as
reatvas no restrctvas. Adems, mentras que os reatvos aportan
generamente propedades semntcas y sntctcas especfcas, que es "neutro",
ya que so tene un sgnfcado gramatca y no xco. De todos modos, ta
dstrbucn compementara no es absouta: exsten agunas poscones
compartdas, como a de (27c) en que aternan, aunque e que presente mayores
restrccones. l322|
2. Relativas con pronombre resuntivo: En e regstro nforma se
empea a menudo una estratega de reatvzacn dferente a a de a engua
estndar. La reatva no cumpe con a condcn antes estabecda de ser una
estructura ncompeta, con un "hueco", sno que en ta poscn aparece un
pronombre ctco o un determnante, correferencaes con e antecedente. En
eas so es posbe que:
(29) a. La persona que le diste el libro es e secretaro de Departamento.
b. Tengo una amga que su padre est enfermo.
c. "En pases que era mejor someterlos con el seuelo de los adelantos
modernos".
(Mgue Ange Asturas, ctado por M. Lusa Rvero)
d. Hay gente que cuando se la conoce, se la aprende a querer.
e. Es aguen que nunca sabes si confiar en el.
En estos usos, no aceptabes para todos os hspanohabantes pero, de to-
233
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
dos modos, frecuentes en a engua cooqua, a presenca de que no est ex-
gda por a estructura nterna de a cusua ya que e "hueco" -a huea deada
por e movmento- est ocupado por un pronombre resuntvo (en (a) le, en (c)
los) o por un determnante (en (b), su). En eos resuta evdente, pues, que no se
trata de un reatvo sno que es un mero subordnante.
En estos casos que no satsface a condcn bsca de os reatvos: no
cumpe una funcn en e nteror de a cusua, por o que e anss como
conuncn resuta obgado. En readad, ste es e argumento ms fuerte para
pantear que que no es reatvo sno compementante.
S se acepta esta hptess, no debe confundrse, sn embargo, e tpo de
cusua que cada uno encabeza: a reatva y a subordnada sustantva. Mentras
que a prmera estabece una reacn de modfcacn con un antecedente
nomna, a segunda es un compemento seecconado por un regente, como
hemos vsto en e captuo anteror. Una consecuenca de a dferente naturaeza
de estas cusuas concerne a cu es e eemento que seecconan as
preposcones que pueden preceder a que:
(30) a. Iuan confa en l
SC
que l
SF
todo sadr ben ||.
b. Iuan vot por a persona len (a) que confa|.
c. E hecho de lque lhaya dcho eso|| me tene sn cudado.
d. E hecho lde(-) que te hab| me tene sn cudado.
En (30a) e verbo confiar seeccona un compemento de rgmen: a pre-
poscn regda por ese verbo tene como trmno una cusua competva. La
l323| preposcn no forma parte de su estructura nterna; e compementante
ntroduce a cusua como nceo externo. En (b), en cambo, es e verbo de a
subordnada e que exge a preposcn, por e que e SP formar parte de a
cusua reatva.
En (c) a competva mantene una reacn semntca de aposcn de SN
el hecho: -e hecho consste en que se haya dcho esto. Formamente, sn em-
bargo, a reacn no es de mera adyacenca sno que est marcada por a pre-
senca de a preposcn de. En e caso (d), por e contraro, a preposcn est
exgda por e verbo de a cusua reatva (hablar del hecho): forma parte, pues,
de su estructura nterna. Los sustantvos que seecconan compementos
causuares son sustantvos abstractos, frecuentemente dervados de verbos
(idea, conviccin, certeza, conclusin, esperanza, temor, duda). E que susttuto
de reatvo no presenta restrccones en cuanto a tpo de antecedente a que
modfcan, de manera que podra reempazarse e sustantvo abstracto por otro
concreto, anmado o no: el dinero, la persona. Mentras que as competvas
decaratvas so pueden ser encabezadas por e compementante que, en as
reatvas, es decr en (b) y (d), e que puede ser susttudo por otros reatvos:
luan vot por la persona en quien / en la cual / en la que confa. El hecho del cual
/ del que te habl me tiene sin cuidado.
Hay, por tmo, un qu encabezador de reatvas bres: so puede r pre-
ceddo por agunas preposcones: desde que me he enamorado, hasta que me
muera, entre que lo digo y lo hago. Como en e caso de os otros adverbos que
encabezan reatvas bres, dentfcan una entdad ndvdua; en este caso,
momentos o ntervaos (por eso son equvaentes a desde el da que me he
enamorado, hasta el momento que me muera, entre el momento..., desde en-
tonces, hasta cuando, entre tanto).
2. artculo + que: Andrs Beo postu dos anss dferentes para esta
secuenca:
234
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(31) a. E concurso para e que me prepar durante dos meses se posterg.
b. E que se prepar para e concurso durante dos meses resut per-
udcado.
En (a) a secuenca de artculo + que, encabezada por una preposcn,
forma una undad compea, como o demuestra e hecho de que en certas
condcones puede ser susttuda por que. En cambo, en (b) no se comporta
como un consttuyente untaro. Los gramtcos han propuesto tres anss para
ea: l324|
a. Agunos gramtcos postuan a exstenca de una categora nua como
nceo, de manera que a reatva funcona como su modfcador: l el II I que
acaba de marcharseII. Esta categora nua puede resutar de una epss, por o
que se recuperar contextuamente, o ben contene rasgos nherentes:
(32) a. Las personas que actan de acuerdo con prncpos y as l| que so os
decaman.
b. Los l| que actan de acuerdo con prncpos.
Mentras que en (a) e nceo nomna est eddo, en (b) a categora nua
aporta e rasgo de l+humano|. Un argumento que apoya esta propuesta es e
hecho de que es posbe nterponer adetvos como nico y mismo entre os dos
consttuyentes.
b. La propuesta de Andrs Beo consste en consderar que e nceo de a
construccn es e Determnante, que es una varante de pronombre persona de
tercera persona: Iel Ique acaba de marcharseII. De hecho, sta permte dar
cuenta de un modo ms smpe de caso en que haamos a reatva precedda
por e neutro lo, que, a no admtr nngn tpo de sustantvo, ofrece dfcutades
para a postuacn de una categora vaca: Ilo Ique has dichoII.
c. La secuenca se anaza como un reatvo compeo, nceo de a cons-
truccn reatva -ta como en (31a): IIEl queI acaba de marcharseI.
Cada una de estas propuestas da respuesta a agunos comportamentos de
a secuenca: a prmera, su reacn con otras construccones de nceo nomna
nuo: el ms alto, el de la derecha: e segundo, a posbdad de susttucn de
artcuo por un demostratvo: aqul que acaba de marcharse, eso que has dicho y
a tercera, e comportamento en a coordnacn: *lo que has dicho y que me ha
herido y a posbdad de susttucn por otro reatvo que encabece reatvas
bres -quien y cuanto- que no admten a partcn en dos consttuyentes. Su
seeccn depender, caro est, de marco terco que adopte e gramtco. Nos
ncnamos a consderar, de todos modos, e reatvo como nceo, no so para
evtar a postuacn de eementos vacos sno tambn por e hecho de que e
vaor cuantfcacona o dentfcatvo de a cusua en su conunto est dado por
e pronombre o e adverbo que a encabeza.
3. quien: En cusuas con antecedente, requere que ste posea e rasgo
l+humano| o, a menos, l+anmado|. So cuando son preposconaes pueden
encabezar as restrctvas (a) y (b). Ta restrccn no se da en as expcatvas
aun cuando sea margna en este uso (c). Cuando encabeza una reatva bre,
puede tener un vaor cuanttatvo ("reatvo de generazacn") l325| (d), ncuso
no especfcatvo (e), aunque tambn se haan en cusuas con vaor referenca
(f):
(33) a. *Los estudantes quenes provenen de nteror podrn acceder a a
resdenca.
b. Los estudantes para quenes se ha construdo a resdenca...
235
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
c. Los estudantes, quenes / os cuaes accederon a a resdenca...
d. A quen madruga, Dos o ayuda.
e. No encuentro quen sepa resover este probema.
f. Ouen acaba de decr eso, se equvoca
4. artculo + cual: So aparece en cusuas reatvas con antecedente:
restrctvas, en cuyo caso van encabezadas por preposcn (a), y no restrctvas
(b). Puede formar parte de sntagmas reatvos compeos en as yuxtapuestas -
parenttcas (c), a veces con repetcn de antecedente (d); ncuso puede
haarse en una oracn dferente a a que contene e antecedente, como
eemento cohesvo (e). No exge nngn rasgo semntco partcuar de
antecedente.
(34) a. La ey medante a cua se regamenta e pago de as patentes...
b. La ey de "Enseanza Superor, por a cua e goberno pretende mponer
e aranceamento...
c. Los dputados, pocos de os cuaes estaban convencdos de proyecto,...
d. Se proced a a votacn, gracas a a cua votacn se comprob que no
haba qurum.
e. Se proced a a votacn. Efectuada a cua, se comprob que no haba
qurum.
5. cuyo: Como e anteror, requere a presenca de un antecedente, sn
mponere nnguna restrccn semntca. Se dferenca de os ya vstos funda-
mentamente por e hecho de que es un determnatvo posesvo y, por o tanto,
exge obgatoramente a presenca de un N, con e que concuerda en gnero y
nmero. Puede haarse en sntagmas reatvos compeos:
(35) a. Vst a una amga cuyo padre est enfermo.
b. Vst a una amga de cuyo padre he sdo dscpua.
c. Vst a m amga, cuyo padre est enfermo.
e. Vst a m amga, uno de cuyos hos es profesor de a Facutad. l326|
Las pecuardades de este reatvo seguramente han ncddo en su paua-
tno retroceso en a engua habada, en a que es susttudo generamente por
una reatva encabezada por una conuncn subordnante (29b).
6. cuanto: Este reatvo cuantfcatvo puede ser pronombre -(a) y (b)-,
determnatvo (segudo de un N) -(c) y (d)- y adverbo -(e)-; ncuso, en su forma
apocopada, se haa en a poscn de ESP de un SA o Sadv (f). So se haa en
reatvas bres:
(36) a. Come cuanto e doy.
b. Reconoc a cuantos se e acercaban.
c. Come cuantos postres e doy.
d. Reconoc a cuantas personas se e acercaban.
e. Corr cuanto pude para acanzaro.
f. Cay a ms pes cuan argo era.
7. donde, como, cuando: Como ya hemos seaado, estos adverbos
pueden aparecer en todos os contextos: en reatvas con antecedente, tanto en
restrctvas como en no restrctvas, y en as reatvas bres. Para que sean com-
patbes con su antecedente, ste debe contener os rasgos ocatvo, tempora,
de manera, respectvamente. Sn embargo, en a engua habada e prmero ha
236
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
ampado a case de os antecedentes posbes (g):
(37) a. Lo ocut en e ugar donde no podramos encontraro ams.
b. Lo ocut donde no podramos encontraro ams.
c. No hzo as modfcacones en a forma como se requera.
d. No hzo as modfcacones como se requera.
e. Nos veremos e da cuando termne e nforme.
f. Nos veremos cuando termne e nforme.
g. La conversacn donde o su nombre.
En os eempos de (37) de reatvas con antecedente, e reatvo funcona
nternamente como adunto de predcado, funcn que tambn cumpe a re-
atva bre que encabeza. En cambo, cuando depende de un verbo que a se-
eccona como argumento (sueto. O.D.), se as nterpreta como una pregunta
escondda:
(38) Me ocut e ugar donde podramos encontraro. l327|
Por tmo, as reatvas bres admten a epss de SV:
(39) a. Te acompaar hasta donde me ndques.
b. Lo hce como me ordenaste.
Como puede advertrse, e reatvo no es seecconado por e verbo adya-
cente sno por e eddo (hasta donde me indiques que te acompae y como me
ordenaste que lo hiciese).
Resumremos en e sguente cuadro a dstrbucn de os reatvos:
RELATlVA
CON ANTECEDENTE
RELATlVA
SlN
ANTE
CEDE
NTE
restrctvas no
restrctvas
no
preposcon
aes
preposcona
es
pron. que que
quien, el
que
el cual
que
quien, el
que
el cual
quien, el que
cuanto
det. cuyo cuyo cuyo cuanto, -s,
cuanta,-s
adv. donde, como, cuando,
cuanto
donde, como,
cuando, cuanto,
que
l328|
237
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
ElERClTAClON
1. a. Combne as sguentes oracones medante reatvos.
b. Indque qu condcones deben darse para que sea posbe ta combnacn.
c. Expcte en qu casos corresponde que a reatva sea no restrctva:
a. Voy a presentarte a un actor. A ese actor e entregaron e premo.
b. Concurreron agunos potcos. No recuerdo e nombre de esos potcos.
c. Me compr un bro. Me enter de a exstenca de ese bro por a crtca.
d. Voy a nvtar a tres amgos de m ho a cne. Eos concurrrn con sus
esposas.
e. Mand ms poemas a concurso. Por esos poemas espero ganar e
premo.
f. Necesto un cucho. Con ese cucho debo cortar a carne.
g. Estoy buscando a secretaro. Necesto vero urgentemente.
h. Acaba de egar m prmo. Ese prmo est radcado en Franca.
. Acaba de egar un prmo mo. Ese prmo est radcado en Franca.
. En ese momento entr una muer. Una muer se acerc a escenaro.
2. En as sguentes oracones, aparecen cusuas encabezadas por que. Indque
s son subordnadas sustantvas o reatvas. Expcte a menos dos de os crteros
que ha tendo en cuenta:
a. Ese estudante no saba que era m vecno.
b. Ese estudante es e vecno que acaba de mudarse.
c. La gente en que confo ha demostrado su preocupacn por e atentado.
d. La confanza en que a ustca resover efcazmente e tema es
nfundada.
e. Cuento con a segurdad que me dan os aos de trabao en a empresa.
f. La segundad con a que cuento me a dan ms aos de trabao en a
empresa.
g. Te voy a comprar e vestdo que dste que te gustaba. l329|
3. Construya cusuas de acuerdo con as sguentes consgnas. En caso de no
ser posbe, ndque e por qu:
a. una reatva restrctva cuyo reatvo funcone como O.D.
b. una reatva no restrctva cuyo reatvo funcone como sueto.
c. una reatva preposcona no restrctva en subuntvo.
d. una reatva restrctva cuyo reatvo sea e trmno de un SP que
funcone como compemento de un adetvo.
e. una reatva restrctva no fnta cuyo sueto sea e reatvo.
f. una reatva bre encabezada por que.
h. una reatva bre que funcone como sueto en una subordnada
sustantva, que, a su vez, funcone como sueto de a cusua prncpa.
. una reatva bre que funcone como O.D. de una cusua no fnta, que,
a su vez, funcone como O.D. de a prncpa.
4. Responda a as sguentes preguntas:
a. Cu es e antecedente de as reatvas que aparecen en as sguentes
oracones:
1. sta es a hazaa de hroe que nos conmov en nuestra nfanca.
2. Oun que haya vsto e atentado puede creer esa patraa?
238
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
3. Iuan cree que Mara amenta que no nos vstes, o cua no es certo.
b. Ou funcn tene e reatvo en as sguentes oracones?
1. E bro que me ovd en casa.
2. E bro de que ya me he ovdado.
3. E bro de que me ovd e ttuo.
4. E bro que me ovd traerte.
5. E bro con e que me entretuve durante e verano.
6. E bro cuyo ttuo he ovdado.
7. E bro que tanto me gust.
8. E bro donde encontr esa referenca.
9. E bro que dste que me bas a regaar.
10. E bro, a raz de cua e funconaro ha resueto ncar a de manda.
11. E bro que cuando o ees te das cuenta de que su ttuo no es
caprchoso. l330|
c. En qu casos puede susttur que por otro reatvo? Cuando no sea posbe,
expque e por qu:
1. Tres de cada cuatro argentnos que van a mdco sufren de estrs.
2. E que va a mdco probabemente sufre de estrs.
3. E dnero que gastan os argentnos en medcamentos es enorme.
4. Los argentnos, que sueen sufrr de estrs, gastan mucho dnero en
medcamentos.
5. E estrs de que padece buena parte de os argentnos provene de as
actuaes condcones de vda.
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
A. BELLO (1847), R.A.E. (1973), I. A. MARTNEZ (1989).
B. M. L. RIVERO (1991), A. I. OIEA LOPEZ (1992).
I. M. BRUCART (1992). "Some Asymmetres n the Functonng of Reatve
Pronouns", CatWPL, 113-144.
O. KOVACCI (1979). "Proposcones reatvas dscontnuas, extraposcn
de reatvo y a dstrbucn de os modos en a ncusn sustantva" en Kovacc
(1986).
O. TABOAS BAYLN (1994). "Agunas observacones sobre as cusuas
reatvas de nfntvo" en Cuadernos de Lingstica, II, Madrd, Insttuto
Unverstaro Ortega y Gasset. l331|
239
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
XlX
LAS CLAUSULAS ADVERBlALES
De msmo modo que e adverbo consttua uno de os fancos dbes de a
gramtca tradcona por su carcter heterogneo tanto desde e vsta gra-
matca como semntco, tambn as cusuas adverbaes resutan e can de
sastre en e que se renen construccones muy dversas por su construccn y
por as categoras semntcas nvoucradas. Tradconamente se as dvde
atendendo a sus vaores semntcos en:
(a) temporales: Cuando te vayas, no dees de cerrar a puerta.
(b) locativas: No encontr e bro donde lo haba dejado.
(c) modales: Organz sus tareas como lo hace habitualmente.
(d) causales: No o vot porque no confi en su programa.
(e) finales: Entr sgosamente para que no se despertaran.
(f) condicionales: 5i no termino de estudiar, no me presentar a
examen.
(g) concesivas: Aunque no termine de estudiar, me presentar a
examen.
(h) consecutivas: Estud tanto, que supongo que me ir bien.
() comparativas: Estud tanto como para el parcial anterior.
A stas Manue Seco (Cramtica esencial del espaol, p. 209-211) aade
otros tpos como: paraesmo (Cuanto ms lucha, menos consigue), contraste
(Mientras que yo no falto nunca, ella viene la mitad de los das), ntensdad (5e
ha esforzado cuanto ha podido), restrccn (Aqu, que yo sepa, no ha pasado
nada), excepcn (No hay ninguna novedad, salvo que ha llamado un seor) y
adcn (Les pagan bien, aparte de que tienen mejor horario). Incuso l335| as,
es posbe que esta sta no resute totamente exhaustva ya que, como se
seaa en e Esbozo, "tenen que aparecer con frecuenca zonas ntermedas de
demtacn dudosa entre unos y otros grupos"; por eso, se concuye, "nuestros
grupos de subordnadas crcunstancaes no tenen a rgdez de una casfcacn
gca cuyos membros se excuyan entre s" (p. 536), requsto neudbe, por
certo, de toda casfcacn. Ta esceptcsmo provene en buena medda de
hecho de que, como sabemos, e crtero semntco no arroa resutados
confabes que se correspondan con os formaes.
Aunque tendremos en cuenta a casfcacn tradcona, recurrremos, una
vez ms, a anss de a estructura nterna de estas cusuas y a su reacn con
a superordnada. En este sentdo estas cusuas se dferencan de as antes
consderadas, as sustantvas y as reatvas, por su reacn ms axa con a
superordnada. Recordemos que as sustantvas son argumentaes y as reatvas
son estructuras que, prototpcamente, modfcan a un antecedente. En cambo,
s ben agunas adverbaes son requerdas por verbos que seecconan, por
eempo, compementos ocatvos, por o genera, se caracterzarn
negatvamente: no son argumentaes n estn todas ncudas como modfca-
dores de un antecedente: funconarn como aduntos en aguno de os nvees
(de verbo, de predcado o de toda a cusua).
240
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
No basta, sn embargo, esta caracterzacn negatva para dar cuenta de
sus caracterstcas. Se ha propuesto una casfcacn de as subordnadas ad-
verbaes en dos grupos, a que aadremos un tercero:
1. Las adverbiales propias pueden ser susttudas por SAdvs de a
msma case semntca: a este grupo pertenecen as temporaes, as ocatvas y
as modaes. Como hemos vsto en e captuo anteror, se trata tpcamente de
cusuas reatvas bres, encabezadas por adverbos reatvos, aunque exstan
tambn otras construccones aternatvas. Estn ncudas en a superordnada
como aduntos -(a) y (b), por o que corresponden a dagrama (38a) de captuo
decss (repetdo en 12a) o como compementos de agunos verbos que
seecconan compementos ocatvos o modaes (c) y (d):
(1) a. Nos retramos cuando termin la reunin.
b. Se fueron como haban llegado.
c. De e bro donde lo haba encontrado.
d. Se comport como suele hacerlo durante tu ausencia.
Denotan entdades ndvduaes especfcas como os momentos, os uga-
res y, de un carcter ms abstracto, as maneras.
1
Por eso, pueden funconar
como aposcones de adverbos dectcos y pueden ser focazadas en oracones
henddas: l336|
(2) a. Nos retramos entonces, cuando termn a reunn.
b. Fue cuando termn a reunn cuando /que nos retramos.
(3) a. Se fueron as, como haban egado.
b. Fue como haban egado como /que se fueron.
(4) a. De e bro a, donde o haba encontrado.
b. Fue donde o haba encontrado donde /que de e bro.
Por otra parte, pueden ser susttudas por SP cuyos trmnos son SN mo-
dfcados por reatvas restrctvas (en el momento en que termin la reunin, en
el lugar en que lo haba dejado, de la manera como haban llegado).
2. Las adverbiales impropias pueden funconar como aduntos de SV,
aunque es ms frecuente que modfquen a toda a cusua, ya sea a nve de
adunto extracausuar ya como dsyunto o modfcador de modadad. E hecho
de nsertarse a nve de modfcador de a cusua en su conunto hace que e
estudo de este tpo de cusuas est en e mte entre a gramtca (oracona) y
e anss de dscurso. Prueba de esto es que a reacn que se estabece entre
as cusuas puede parafrasearse a menudo medante a coordnacn de
cusuas undas por conectvos.
As como as adverbaes propas podan ser susttudas por un adverbo,
stas, en cambo, denotan un evento que se vncua con e denotado por a
cusua prncpa a travs de una reacn de ndoe gca: condicion, causa,
fin, concesion o contraexpectacion. Estas reacones gcas que se
estabecen entre os dos eventos, e denotado por a prncpa y e de a subord-
nada, pueden expresarse a menudo medante una coordnacn:
(5) a. S dce a verdad, o beraremos. = Dga a verdad y o beraremos.
b. S no dce a verdad, ya sabe o que e espera. = Dga a verdad o ya
1
Como seala Larson (1985). mientras que los adverbios en -mente no designan individuos. ya que no admiten las pruebas
que siguen. "manners oI action. to the extent that they can be understood as individuals at all. are entities oI a very abstract
character" (p. 609). En espaol solo asi puede ser concebido como entidad individual.
241
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
sabe o que e espera.
c. Aunque dce a verdad, nade e cree. = Dce a verdad pero nade e
cree.
En os tres casos se trata de coordnadas bnaras, no smtrcas e
nterdependentes, que, desde e punto de vsta semntco, nstauran reacones
smares a as exstentes entre a prncpa y as subordnadas mpropas. De ah
que agunos gramtcos sostenen que as une una reacn partcuar de nter-
dependenca o de exgenca mutua, correspondente, mayortaramente, a da-
grama (38b) de captuo decss (que se repte en 12.b.). Sn embargo, como
seaa Ignaco Bosque (1991), este tpo de reacn de exgenca mutua entre
ambos membros no es excusva de as cusuas coordnadas n subordnadas:
l337| agunos sntagmas -preposconaes o adverbaes- pueden estabecer una
reacn smar con e resto de a cusua:
(6) a. S e senado se opusera, sera mposbe sanconar esta ey.
b. Con a oposcn de senado, sera mposbe sanconar esta ey.
c. S no me equvoco, ser mposbe sanconar esta ey.
d. Seguramente, ser mposbe sanconar esta ey.
La cusua condcona (a y c) aterna en un caso con un SP (b) y en e otro
con un adverbo (d). La reacn de nterdependenca que se estabece entre as
dos cusuas que conforman e perodo condcona
2
de (a), reforzada por a
correacn de modo y tempo, se da en (b) entre e SP y a cusua a a modfca.
En ambos casos, e consttuyente nca estabece una condcn de a que
depende e cumpmento de o denotado por a cusua sguente. Funconan
como un ndcador de carcter hpottco de a cusua en su conunto: como
modfcan a toda a cusua, ubcaremos a prmer consttuyente a nve de
adunto extracausuar.
En cambo, en (c) de a condcn panteada no depende e cumpmento
de o denotado por a otra sno que ms ben, a condcona tene que ver con as
condcones de a enuncacn que reaza e habante, acto que puede
expctarse medante un verbo.
(7) S no me equvoco, te anticipo que ser mposbe sanconar esta ey.
Este tpo de modfcadores, los de modalidad o disyuntos -que se
ubcan confguraconamente a un nve ms ato que os aduntos
extracausuares- expctan a acttud de habante (tanto en trmnos
epstmcos como vaoratvos) en reacn con e contendo proposcona de a
prncpa o ben con e acto de haba reazado. Precsamente por su carcter ms
perfrco, estn separados entonaconamente de resto de a cusua.
Todas as adverbaes mpropas pueden desempear ambas funcones:
(8) a. Aunque no me resute atractvo e programa, asstr a a reunn.
b. Aunque no me o creas, asstr a a reunn.
(9) a. Me comport as para que se deran cuenta de que estaba moesta.
b. Para que o sepas, me comport as adrede.
(10) a. No asstr a a reunn porque no me sento ben.
2
Tradicionalmente denominadas prtasis la clausula que establece la condiciony apdosis la que expresa el evento
condicionado.
242
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
b. No asst a a reunn, porque su habtacn est umnada. l338|
Cada uno de estos pares se opone por a funcn desempeada por a su-
bordnada adverba, que es concesva en (8), fna en (9) y causa en (10); en (a)
de adunto- de SV o extracausuar, en (b) de dsyunto.
En (8a) a concesiva expresa un obstcuo, posbe pero noperante, para
e cumpmento de evento expresado en a prncpa. En cambo, en (b), a
obecn concerne a a acttud de habante, como se adverte a nsertar un
verbo que expcte e acto de haba que e habante pretende reazar (Aunque
no me lo creas, te aseguro que asistir a la reunin).
En as finales, en (a) se expresa e obetvo o propsto de a accn deno-
tada en a prncpa, mentras que en (b) tene que ver con e acto de enuncacn
que e habante est evando a cabo (Para que lo sepas te aclaro que me
comport as adrede).
En as causales, en (a) se expresa a causa o e motvo de a nasstenca,
en tanto que en (b) a razn por a que e habante nfere que ago debe de haber
ocurrdo (Conieturo que no asisti a la reunin porque su habitacin est
iluminada).
3. Las comparativas y consecutivas: No nos hemos referdo hasta e
momento a as comparatvas y as consecutvas porque forman un grupo aparte,
tanto por su reacn con e resto de a cusua como, en e caso de as prmeras,
por su estructura nterna. En efecto, mentras que as adverbaes propas e
mpropas modfcan a una proyeccn ntermeda (V) o mxma (SV o cusua),
estas cusuas funconan como compemento de un eemento cuantfcatvo, es
decr, de una categora xca (tanto, ms, menos). Son estructuras correatvas
dscontnuas (tanto... como, ms... que, menos... que: tan(to)... que):
(11) a. Me gustan tanto os gatos como os perros / a Nacho / antes.
b. Me gustan ms os gatos que os perros.
c. Me gustan tanto os gatos que enara m casa con esos anmatos.
En (a) y (b) haamos cusuas comparativas: en eas se compara cuan-
ttatvamente a afcn por os gatos con a afcn por os perros o a ma en
reacn con a de otro o a actua con m afcn de pasado. E carcter eptco
de esta estructura subordnada es una de as caracterstcas que dstnguen as
comparatvas de todas as cusuas vstas y de a consecutiva, eempfcada en
(c). En sta se pondera a afcn a os gatos a travs de su resutado o efecto. En
todos os casos son compementos de cuantfcadores, aunque generamente no
se encuentren en poscn adyacente a stos. Tambn se dstnguen
semntcamente. Las comparatvas precsan e grado de una magntud -m
afcn a os gatos- a o argo de una escaa con referenca a un punto tomado
l339| como norma: m afcn a os perros, a afcn de Nacho a os gatos o m
afcn a os gatos en un momento de pasado. Las consecutvas o hacen en
reacn con a consecuenca o efecto dervado de a ntensdad de esa cuadad,
accn o nmero. Ambos tpos corresponden a esquema (12c).
Recaptuando: as adverbaes propas denotan una entdad ndvdua es-
pecfca, ugar, tempo o modo, en que se eva a cabo e evento desgnado por a
prncpa. Srven, pues, para estabecer a ocazacn espaca o tempora o a
manera en que se reaza e evento. Son tpcamente cusuas ncudas en a
superordnada como aduntos (12a).
Las mpropas denotan un evento que se vncua con e desgnado por a
prncpa, o con e verbo mpcto que ndca e acto de haba que e habante
pretende evar a cabo, por una reacn de tpo gco. Responden a esquema de
a subordnacn no ncusva (12b).
243
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Las comparatvas y as consecutvas se haan en sntagmas
cuantfcadores -generamente consttuyentes dscontnuos- que modfcan SA,
SN, SAdv y SV(12c).
(12) a. b.
c.
Nos ocuparemos ahora de a estructura nterna de as cusuas adverba-
es. Tambn en este aspecto se dferencan de as competvas y reatvas por-
que, mentras que stas responden a un esquema de construccn ms o menos
cannco, en e caso de as adverbaes exsten varos esquemas aternatvos. Las
casfcaremos, en prmer trmno, a partr de hecho de que estn l340|
encabezadas o no por un eemento subordnante y, uego, por as propedades
categoraes de ste.
A. Adverbiales yuxtapuestas: Carecen de eemento ntroductor os s-
guentes tpos de cusuas:
a. Las clusulas absolutas: son cusuas ndependentes, aduntas a a
prncpa, cuyo predcado es una forma no fnta de verbo y cuyo sueto es un
consttuyente xco pospuesto a ste. Las cusuas absoutas de partcpo se
construyen con verbos transtvos o nacusatvos perfectvos:
3
(13) a. Advertdo e error, Iuan se apresur a enmendaro.
b. Muerto e perro, se acab a raba.
restrccones stas que no exsten en as de gerundo:
(14) a. Estando cmodo aqu, no tengo por qu rme a otra parte.
b. Aun parecendo de acuerdo, Iuan mantene sus reservas.
3
Se trata aqui del aspecto lexico de los verbos. mencionado en el capitulo trece. Los predicados perIectivos o desinentes. en
terminos de A. Bello son los que suponen una culminacion y denotan. por lo general. el resultado de una accion o proceso.
244
X
Y
X Y
SX
SQ X'
Q... SC X
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
c. Habendo trabaado Mara toda a tarde, no tard en retrarse.
d. Fatando poco para comenzar a funcn, e actor comunc su n-
dsposcn.
ya que pueden construrse con verbos copuatvos (a y b), ntranstvos (c) e
nacusatvos no perfectvos (d). Como se adverte en (a), (b) y (d), a presenca de
un sueto xco no es condcn ndspensabe para a formacn de estas
cusuas. Cuando estn ausentes, como en e caso de otras cusuas no fntas,
se postua una categora vaca, condzada con e sueto (a veces, con otro
compemento: Llegando cansada PRO
i
, me
i
gusta acostarme temprano) de a
prncpa.
Las de nfntvo aparecen encabezadas por una preposcn:
4
(15) a. A lmorr e perro|, se acaba a raba.
b. De lhabero sabdo PRO antes|, no hubera vendo.
c. Despus de lresover e probema|, podemos tomarnos un descanso.
Esta preposcn expcta a reacn semntca que une a subordnada a
a prncpa: tempora en (a) y (c) y condcona en (b). En cambo, resuta vaga a
reacn semntca que se estabece entre subordnada y prncpa en (13) y (14)
por a fata de un compementante (tempora, causa, concesva, condcona).
l341|
Smares a stas, por a ndefncn de sus vaores semntcos y por su
estructura nterna defectva, son as clusulas reducidas: a varedad
categora que presenta su predcado -SA (a), SAdv (b) o SP (c)-, so est restrn-
gda por e rasgo perfectvo, tambn requerdo, como vmos, por as cusuas
absoutas de partcpo.
(16) a. lHartos de tanta teevsn PRO

|, os padres

propuseron una camnata.


b. Con los chcos adentro|, no puedo termnar e nforme.
c. Sn los chcos en casa|, termnar e nforme dentro de una semana.
La cusua reducda funcona en (a) como adunto extracausuar; en (b) y
(c) como trmno de SP; en estas tmas e sueto se antepone a predcado.
b. Las clusulas de subiuntivo sin nexo: S ben carecen de
compementante que expcte su vaor semntco, tenen sempre sgnfcado
concesvo. De manera smar a as absoutas, en estas cusuas e verbo
sempre ocupa a poscn nca. Se conforman a os sguentes esquemas:
(17) a. Haya dcho yo esto o no, o certo es que ya no estoy de acuerdo.
b. Dgan o que dgan, Iuan es una exceente persona.
En (a) os dos membros de a cusua estn undos por una dsyuncn, en
tanto que en (b) se nterpone un reatvo entre as dos ocurrencas de msmo
verbo (con antecedente expcto o no: diga las tonteras que diga, sea como
fuere, vaya adonde vaya).
En todos estos casos hemos reconocdo sempre una estructura causuar.
E msmo tpo de sgnfcado puede expresarse medante otro tpo de frmuas
que no ncuremos en este captuo ya que se trata de sntagmas preposconaes
4
Tambien las de participio pueden estar incluidas dentro de un SP; no asi. en cambio. las de gerundio. al menos en el espaol
actual (aunque si en estadios anteriores: En llegando a Barcelona).
a. Despues de |resueltos los problemas|. se retiraron.
b. Hasta |bien entrada la primavera|. no llegan las golondrinas.
c. *Despues de habiendo trabaiado Maria. se retiro.
245
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
cuyos trmnos carecen de a estructura de a cusua: Con influencias y todo,
no logr conseguir el puesto, A pesar de las influencias, no logr conseguir el
puesto.
c. Las temporales hace tiempo: Debemos dstngur dos tpos de es-
tructura:
(18) a. Hace cncuenta aos, m padre eg a a Argentna.
b. Hzo ya cncuenta aos que m padre eg a a Argentna.
A pesar de a aparente smtud entre ambas, exsten dferencas mpor-
tantes tanto semntca como sntctcamente. En (a) e consttuvente nca
l342| ubca temporamente, en reacn con e presente, un evento ocurrdo en e
pasado. La oracn (b), en cambo, denota una duracn, un ntervao, entre e
evento de pasado y e presente de a enuncacn. En a prmera puede aterarse
e orden de os consttuyentes (Mi padre lleg a la Argentina hace cincuenta
aos, Mi padre, hace cincuenta aos, lleg a la Argentina). En (b), en cambo, e
orden es nvarabe. Mentras que en (a) e verbo mpersona so puede haarse
en presente (o en e futuro de posbdad: Har cincuenta aos, mi padre lleg a
la Argentina), en (b), como muestra e eempo, no exste ta restrccn. A partr
de estos contrastes, podemos concur que son dos estructuras dferentes: so
en (a) se trata de una cusua subordnada tempora sn nexo; en (b) a prncpa
es una mpersona cuyo O.D. contene una reatva.
B. Adverbiales introducidas por un nexo:
Para cada uno de os tpos de as adverbaes propas exste un adverbio
relativo que puede encabezaras: donde, cuando o que
5
y como.
En todos os otros casos, as adverbaes son ntroducdas por conuncones
(que, si, cuando, mientras, como, segn, conforme, aunque, porque, para que,
6
apenas) o ocucones conuntvas, uno de cuyos membros es, por o genera, e
compementante que: ya que, puesto que, con tal (de) que, a menos que: si bien,
aun cuando, ni bien, siquiera, etc. Como en e caso de a coordnacn, e
partcuar vaor de una conuncn
7
depender de su vaor xco nherente y de a
5
Como vimos en el capitulo anterior. cuando va precedido por preposiciones como hasta. desde o entre. que es un adverbio
relativo. La clausula denota un instante o un intervalo:
(i) Desde que he deiado de verte ( Desde el momento que he deiado de verte).
(ii) Hasta que vuelva a verte ( Hasta el momento que vuelva a verte).
(iii) Entre que me escribes y te respondo ( Entre el momento que me escribes y el momento que te respondo).
6
En el Esbozo (1973). la Real Academia introduce algunas modiIicaciones en relacion con las gramaticas anteriores. Por
eiemplo. las Iinales e incluso las causales eran tratadas como SP cuyo termino se analizaba como subordinada sustantiva. En
realidad. existian argumentos para tal tratamiento ya que la clausula podia ser sustituida por esto. por un SN o por una
clausula no Iinita:
i. a. Actue asi |SPpara |sub. sust. que se dieran cuenta de que estaba cansada| |.
b. Actue asi para esto / para ser tenida en cuenta.
ii. a. Actue asi |SPpor|sub sust que estoy harta de que no me tengan en cuenta||.
b. Actue asi por esto /por cansancio / por no estar de acuerdo.
Sin embargo. otras evidencias nos conducen a entender que la preposicion y el comlementante Iorman una unidad.
Como seala Ignacio Bosque (1991). el hecho de que en la coordinacion no puedan separarse ambos constituyentes. como
ocurre con otros SSPP. es una prueba de que conIorman unidades lexicas. Es interesante observar el contraste entre dos
casos. uno en el que por introduce un complemento regimen (a) y otro (b) en el que porque es la coniuncion introductora del
adiunto causal:
iii. a. Me preocupo |por |que las cosas salgan bien| y |que todos queden satisIechos||.
b. *Me preocupo |por|que las cosas no salen bien y |que todos se han queiado||.
7
Si bien. por lo general. estos nexos se especializan por su signiIicado lexico en un tipo particular de subordinada. no
siempre existe una correspondencia univoca. Para que. por eiemplo. introduce normalmente Iinales (a). pero puede
establecer tambien una relacion semantica diIerente. como condicional (en b) o incluso temporal (en c):
246
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
reacn semntca entre as cusuas conectadas. En agunos casos ncuso, se
produce una recategorzacn: por eempo, os adverbos reatvos como y
cuando se converten en conuncones cuando no son equvaentes a "de a
manera en que" y "en e momento en que" o a a expresn cuantfcada "todas
as veces que". Como conuncones, ambos ntroducen adverbaes mpropas:
causaes (a) y condconaes (b) e prmero, adems de as comparatvas, y
condconaes e segundo (c):
(19) a. Como no se decd o que ea pretenda, se fue dando un portazo.
b. Como no dgas a verdad, ya vers qu te ocurre.
c. Cuando o dce tan convencdo, tendr ms datos que nosotros.
Otro aspecto reevante en reacn con a estructura nterna de as cusu-
as adverbaes, tene que ver con a nterpretacn anafrca o catafrca de SN
sueto. Como ya hemos vsto, en e caso de as cusuas no fexonadas, cuando
e verbo prncpa es un verbo de contro, puede ser correferenca con e sueto
de a prncpa. En e caso de as fexonadas, en cambo, a nterpretacn l343|
depende de a poscn de a subordnada en reacn con a prncpa y de en cu
de eas aparezca a categora vaca:
(20) a. Cuando Iuan

est de ma humor, pro


/k
toca a gutarra.
b. Cuando pro
/k
est de ma humor, Iuan

toca a gutarra.
c. Iuan

toca a gutarra cuando pro

est de ma humor.
d. pro
*
toca a gutarra cuando Iuan

est de ma humor.
Como vemos, cuando e sueto de a cusua subordnada es una categora
vaca,
8
sempre puede ser nterpretada como correferenca con e sueto de a
cusua superordnada, es decr, cabe a nterpretacn anafrca (c) o catafrca
(b). En cambo, cuando corresponde a sueto de a prncpa, depende de as
poscones respectvas: so admte a nterpretacn correferenca en caso de
anfora (a) pero no de catfora (d) -es decr so cuando a tempora precede a a
prncpa.
Una vez vstas as caracterstcas ms reevantes de a estructura nterna
de as cusuas adverbaes, revsaremos sucntamente cada uno de os tpos:
1. Las temporales: Estabecen una reacn de smutanedad o de suce-
sn entre os ntervaos en que ocurren dos eventos, que pueden ser ms o
menos extensos.
1. S a reacn es de concdenca, se usa cuando s se trata de eventos
puntuaes o entenddos como taes. En cambo, s e evento se consdera en su
duracn, e nexo ntroductor es a conuncn mientras:
a. Lo hice para que me entendieras.
b. Para decir eso. se hubiera quedado callada.
c. Se aleio de la casa paterna. para luego recluirse en un convento.
8
Si. en cambio. en lugar de una categoria vacia. aparece un suieto pronominal. algunas de las posibles relaciones de
correIerencia se anulan:
a. Cuando Juani esta de mal humor. eli/k toca la guitarra.
b. Cuando el*i/k esta de mal humor. Juani toca la guitarra.
c. Juani toca la guitarra cuando eli/k esta de mal humor.
d. El*i/k toca la guitarra cuando Juani esta de mal humor.
Como se advierte. no es posible la interpretacion cataIorica (b y d) y. por otra parte. incluso en el caso de la anaIorica (a y c).
la lectura correIerencial solo es posible si se interpreta que el pronombre personal es usado enIaticamente.
247
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(21) a. Cuando Iuan sa de trabao, se encontr con Mara.
b. Mentras Iuan saa de trabao, Mara compraba as entradas.
Evdentemente, e uso de os tempos verbaes ncde en a nterpretacn
de a reacn entre as cusuas. S e perfecto smpe de (a) se susttuye por una
forma mperfectva (presente o mperfecto), a oracn se entende como una
generazacn sobre eventos repetdos.
2. A veces a concdenca es parca: desde que ndca a smutanedad en-
tre e nco de os dos eventos, mentras que hasta que marca e mte fna de a
duracn de ntervao:
(22) a. Desde que vvo en Neuqun trabao en a Unversdad.
b. Hasta que me ube trabaar en a Unversdad.
3. Otros subordnantes denotan sucesn. Agunos expctan que se trata
l344| de un evento puntua nmedatamente anteror a evento denotado por a
prncpa (apenas, ni bien, tan pronto como): otros (antes (de) que, despus (de)
que)
9
ndcan que e evento subordnado es posteror o anteror a de a prncpa,
respectvamente, sn especfcar a dstanca que os separa de ste:
(23) a. Apenas entr, comenz a beber.
b. Iuan entr antes de que comenzara a funcn / *comenz a funcn.
c. Iuan entr despus de que comenz a funcn /comenzara a funcn.
En e espao moderno, as cusuas subordnadas temporaes no pueden
contener un futuro n un condcona. Para ndcar a posterordad o a even-
tuadad, se usa e subuntvo:
(24) a. Cuando o sepa, Iuan se enfurecer.
b. Mentras sga cumpendo con o que e exgen, no tendr probema.
c. Traba hasta que a ubaron. / Trabaar hasta que a uben.
2
o
. Las locativas: E nco encabezador es e adverbo reatvo donde,
preceddo o no por una preposcn:
(25) a. Lo encontr donde me habas ndcado.
10
b. Camnamos por donde nos gustaba pasear entonces.
3
o
. Las modales: Las encabeza e adverbo reatvo como o a conuncn
segn:
(26) a. Adorn a casa como suee hacero para as grandes ocasones.
b. Segn me nformaron, no haba profesores en a reunn.
c. Segn Ana, no haba profesores en a reunn.
d. Lo do como s no supera nada de asunto.
9
Como seala Ignacio Bosque (1991). cuando no va precedido por la preposicion. que es la coniuncion que encabeza las
clausulas comparativas. Por eso. puede ser seguido de una estructura eliptica:
a. Juan entro antes / despues (de) que entrara Pedro.
b. Juan entro antes / despues que Pedro.
c. *Juan entro antes / despues de que Pedro.
10
En este eiemplo hay elipsis del SV del que depende el adverbio relativo: Lo encontre donde me habias indicado que lo
encontraria. Sobre este tema vease el Iinal del capitulo dieciocho.
248
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
S ben segn fgura en a sta de as preposcones ya que puede r segu-
da por un SN (c), no rge caso termna en os pronombres personaes (*segn
m), de manera que corresponde consderara una conuncn que encabeza una
cusua eptca. Como puede r segudo de una cusua condcona (d); se trata
de una estructura eptca en a que se ha omtdo a cusua prncpa, es decr,
a apdoss (Lo dijo como lo dira si no supiera nada del asunto). Esta l345|
tendenca a a epss de consttuyentes recuperabes en e contexto prevo
acerca as modaes a as comparatvas.
4
o
. Las causales: Denotan a causa rea de o enuncado en a prncpa o,
en e caso de os modfcadores de modadad, a razn nvocada por e habante
para enuncar a prncpa. Van encabezadas por conuncones (porque, que,
como) o por ocucones conuntvas (ya que, puesto que, dado que):
(27) a. No hce o que me pedste porque tem ofendero.
b. No hagas esto, que puede ofenderse.
c. Como puede ofenderse, no hagas eso.
Como conuncn causua, que (b) so ocurre cuando a prncpa es una
cusua drectva. Las causaes antepuestas (por eempo, as ntroducdas por
como) denotan eventos que se suponen conocdos por e destnataro, es decr,
nformacn dada que srve como punto de partda para ntroducr a nformacn
nueva, a de a prncpa. En cambo, en e caso de subordnante tpco porque, e
hecho de que encabece cusuas que generamente sguen a a prncpa ndca
que aporta a nformacn nueva.
En as causaes e verbo puebe estar fexonado en ndcatvo, como
hemos vsto hasta aqu, o en subuntvo. Este subuntvo so aparece en
contextos en os que hay una negacn expcta o mpcta en a cusua
prncpa. Indca que se desestma un evento como causa de otro. La negacn
puede tener acance so sobre a subordnada (a, b) o ben sobre a cusua
compea en su conunto (c, d):
(28) a. No o de porque qusera ofenderte sno porque cre que corresponda.
b. Lo de no porque qusera ofenderte sno...
c. No se van a arregar as cosas porque nos hayan conceddo un nuevo
crdto.
d. No se van a arregar as cosas por (e hecho de ) que nos hayan
conceddo un nuevo crdto.
5
o
. Las finales: Indcan e obetvo o propsto de a accn reazada por
un sueto agente. Suponen sempre un tempo posteror a de a prncpa. Cuando
son fntas, a referenca de sueto es obgatoramente dsunta a a de sueto de
a prncpa;
11
en caso contraro, se construyen como cusua de nfntvo: l346|
(29) a. Iuan

pnt a habtacn
k
para que pro
k
ucera ms bonta.
b. Iuan

pnt a habtacn para PRO

nstaar a e consutoro.
6
o
. Las condicionales: Expresan a condcn de a que depende a rea-
zacn de o enuncado en a prncpa. Estn encabezadas fundamentamente por
a conuncn subordnante si -homnma de a que ntroduce as nterrogatvas
ndrectas totaes.
11
Como ocurre con las subordinadas sustantivas de subiuntivo dependiente de verbos volitivos o de inIluencia. construccion
con la que se relacionan semanticamente las Iinales.
249
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Este tpo de oracn compea ha recbdo a atencn preferente de os gra-
mtcos tradconaes, nteresados en estabecer as partcuares reacones entre
a cusua subordnada denomnada protasis y a prncpa, apodosis. A partr
de stas, a casfcaban en rea, potenca e rrea segn fuera a correacn de
tempos y modos que se estabece entre os dos membros:
(30) a. S no aumenta e dar, pasar ms vacacones en e Carbe.
b. S tuvera dnero, pasara as vacacones en e Carbe.
c. S hubera ganado a otera, habra pasado ms vacacones en e Carbe.
Este esquema so responde aproxmatvamente a a varedad de
combnacones posbes. No ncuye, por eempo, entre as rreaes, as de
mperfecto de ndcatvo (5i saba que no iba a asistir mi amigo, no vena) n
mencona a posbe nterpretacn rrea de (b). Por otra parte, as condconaes
nunca son totamente "reaes" ya que a conuncn funcona como una
nstruccn que e propone a oyente que suponga un mundo posbe, ms o
menos probabe, pero nunca totamente concdente con a readad.
Exsten tambn otras condconaes en as que a prtass no expresan a
condcn para que se cumpa a apdoss sno para e acto de enuncacn que
reaza e habante: tenen, pues, una funcn metadscursva, ya que srven para
controar cmo se pretende que sea recbdo e enuncado:
(31) a. S busca e bro, o encontrar sobre m escrtoro.
b. S no te moesta, voy a cambar e cana.
c. S no me equvoco, a Ud. ya o he vsto por aqu. l347|
Adems de funconar como adunto extracausuar (30) y como dsyunto
(31), as condconaes pueden ser trmnos de SP: Llevo el paraguas por si
llueve, o estar ncuda en una cusua moda (26d).
7. Las concesivas: Expresan una dfcutad que, contra o que se cone-
tura, no consttuye un obstcuo para a reazacn de evento expresado en a
prncpa. E verbo se fexona en ndcatvo (cuando a dfcutad es rea) o en
subuntvo (cuando es eventua):
(32) a. Aunque ms padres se oponen, estudar teatro.
b. Aunque ms padres se opongan, estudar teatro.
Adems de este vaor que corresponde a su sgnfcado tpco, e subuntvo
tambn se usa en casos en os que, sn ponerse en duda a readad de obs-
tcuo, se o desestma como no reevante para a argumentacn:
c. Aunque sean ms padres, no tenen derecho a oponerse.
Obvamente, en (c) no se cuestona e hecho de que os padres de ha-
bante o sean efectvamente sno a efcaca de argumento, probabemente
esgrmdo por otro. Por este partcuar vaor evauatvo de a opnn expresada
por un contrncante, se ha denomnado "subuntvo pomco" este uso de modo.
Las concesvas pueden ser tambn ntroducdas por ocucones conunt-
250
presente ndcatvo + presente ndcatvo, futuro o mperatvo
real
mperfecto de subuntvo + condcona smpe
potencial
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
vas como aun cuando, si bien, adems de os esquemas constructvos sn nexo
ya vstos en (17) y por e consttuyente dscontnuo por ms.....que, que admte a
ntercaacn de un N (ncuso nombre propo), A o Adv:
(33) a. No puede haberse comportado as, por ms tonto que sea.
b. Esta vez no o contratarn por ms Maradona que sea.
c. Por ms tarde que egues, sempre habr aguen desperto.
8
o
. Las consecutivas: Desde un punto de vsta que so contempe as re-
acones semntcas de orden gco, estas cusuas son as nversas de as
causaes ya que expresan e resutado o efecto de o expresado por a prncpa,
a causa:
(34) a. Estoy agotado porque camn mucho.
b. Camn tanto que estoy agotado. l348|
Sn embargo, ambas oracones dferen por e carcter ponderatvo de (b):
en efecto, a presenca de ntensfcador tanto (sobre e que cae e acento ms
promnente de a oracn) aade un vaor enftco de que carece (a). La cusua
consecutva expresa, entonces, una vaoracn enftca en reacn con a
cantdad o cadad, antcpada por a presenca de ntensfcador. Los
ntensfcadores son nceos de sntagmas cuanttatvos que tenen como compe-
mentos as cusuas consecutvas (de acuerdo con e esquema vsto en (12c)).
Pueden ser adverbos como tanto y su apcope tan o determnantes como
tanto(-a, -s), tal(-es) y e artcuo ndefndo uno:
(35) a. Camn l
Sadv
tan rpdo, que me cans en seguda|.
b. Leg l
SA
tan agotada, que se fue nmedatamente a dormr|.
c. Prepar l
SN
tanta comda, que sobr a mtad|.
d. Su ngenudad es l
SA
tal, que parece cada de ceo|.
e. Tengo l
SN
un hambre, que me comera todo o que hay en a headera|.
Las cusuas consecutvas, encabezadas sempre por a conuncn que,
son estructuras competas.
9
o
. Las comparativas: Se dferencan de as consecutvas por su estruc-
tura nterna: as comparatvas son, por o genera, cusuas eptcas. En cambo,
ambas funconan como compementos de eementos cuantfcadores que se
haan en a cusua prncpa. Forman parte, pues, de un consttuyente ds-
contnuo.
Las construccones comparatvas pueden ser de guadad (a) y de desgua-
dad. stas, a su vez, se dvden entre as de superordad (b) y de nferordad (c).
Cada tpo se caracterza por un esquema correatvo:
12
a. tanto....como, b.
ms....que, c. menos....que, formado en cada caso por un ntensfcador (adverbo
o sustantvo) y un SCOMP, cuyo nceo es una conuncn:
(36) a. Iuan es tan smptco como Mara.
b. Iuan es ms smptco que Mara.
c. Iuan es menos smptco que Mara.
En a cusua prncpa reconocemos e cuantfcador (tan(-to, -a, -s),
12
Las comparaciones de igualdad pueden prescindir del intensiIicador (Juan es simpatico como Maria). En las de
desigualdad algunos adietivos incorporan lexicamente al cuantiIicador: mavor. menor. meior. peor estos dos ultimos
tambien pueden ser adverbios.
251
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
ms, menos) que modfca a consttuyente que se toma como base de a
comparacn -en este caso, simptico. A partr de esta base de comparacn se
cotean dos membros, uno en a prncpa y e otro en a comparatva: luan es e
trmno que se compara y Mara, e segundo trmno de a l349|comparacn,
que es e que permte far una norma o estndar para medr a smpata de Iuan.
Las estructuras comparatvas estabecen un paraesmo entre a prncpa
y a subordnada: a un consttuyente de a prmera e corresponde otro de gua
categora en a segunda:
(37) a. luan aprob ms materas este ao que Mara.
b. Iuan aprob ms materas este ao que el ao pasado.
c. Iuan aprob ms materias este ao que seminarios.
A veces a comparacn se estabece entre ms de un consttuyente:
13
(38) luan aprob ms materias este ao que Mara seminarios el ao pasado.
En a cusua comparatva so aparecen os eementos que no son com-
partdos por a prncpa, fenmeno smar a vsto en a coordnacn. Por eso, as
cusuas comparatvas son bscamente eptcas. Exste tambn una
construccn comparatva aternatva en as comparacones de desguadad en a
que e segundo trmno de a comparacn est consttudo por una cusua
reatva bre, que funcona como trmno de a preposcn de. S ben se trata de
una estructura comparatva, no corresponde a a de a cusua comparatva:
(39) a. Iuan aprob ms materas este ao de as que aprob Mara.
b. Iuan aprob ms materas este ao de as que aprob e ao pasado.
c. Iuan aprob ms materas este ao de as que/cuantas esperbamos.
Desde un punto de vsta semntco, as comparacones forman parte de
sntagmas cuantfcatvos: se mde una propedad, una cantdad, ncuso una
accn (o que mpca que a base de a comparacn puede ser un SN, un Sadv,
un SA o un SV). Pero o propo de as comparatvas es que esta medcn se
reaza en forma reatva, es decr, a partr de a norma o estndar brndado por e
segundo trmno de a comparacn. En (36) no se afrma que Iuan sea smptco
sno que e grado de smpata de Iuan en (a) concde con e de Mara y en (b) o
(c) que dfere. Podemos representar esta reacn de a sguente manera: l350|
(40) a. Iuan es x smptco; Mara es y smptca. (x=y)
b. Iuan es x smptco; Mara es y smptca. (x>y)
c. Iuan es x smptco; Mara es y smptca. (x<y)
x e y son varabes que representan os grados en que se mde a magntud de a
smpata, que es o que se compara. En este sentdo as comparatvas se d-
ferencan de as consecutvas ya que stas s mpcan que e grado en que se da
una certa magntud excede a norma generamente reconocda.
Hasta aqu hemos vsto comparacones escaares, que modfcan trmnos
graduabes en cuanto a a cantdad o a grado. Tambn es posbe una compa-
racn no escaar, en a que exsten so dos trmnos, a guadad o a dferenca:
(41) a. Iuan aprob as msmas materas que Mara.
13
Como es mas Irecuente que el segundo termino de la comparacion consista en un unico constituyente. como en (37). se ha
propuesto que el encabezador de las comparativas es una preposicion. Sin embargo. eiemplos como los de (38) se resisten a
tal analisis ya que es imposible analizar su estructura como un constituyente unico.
252
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
b. Iuan aprob materas dferentes a /de as de Mara.
Mentras que en (a) persste e esquema de as cusuas comparatvas, co-
mo o demuestra a presenca de compementante que, en (b), en cambo, e
segundo trmno no es una estructura causuar sno un SP, compemento de
adetvo.
ElERClTAClON
1. Construya oracones que contengan cusuas que correspondan a as s-
guentes consgnas:
a. una condcona que forme parte de un perodo rrea
b. una concesva que funcone como dsyunto
c. una tempora encabezada por una conuncn
d. una ocatva que funcone como trmno de un SP
e. una causa cuyo verbo est fexonado en subuntvo
f. una cusua absouta de sgnfcado condcona
g. una cusua comparatva de guadad
h. una consecutva que forme parte de un Sadv
g. una cusua reducda cuyo predcado sea un Sadv
g. una concesva que no est encabezada por aunque
k. una construccn comparatva que no contenga una cusua
comparatva l351|
Z. Responda a as sguentes preguntas:
g. Cues de as cusuas adverbaes pueden formar parte de un
SP? Eempfque y represente a estructura.
b. Cues de as cusuas adverbaes pueden formar parte de un SA?
Eempfque y represente a estructura.
g. Cues de as cusuas adverbaes pueden formar parte de un
SN? Eempfque y represente a estructura.
g. Cues de as cusuas adverbaes pueden ser focazadas en
una cusua hendda? Cues pueden r preceddas por adverbos
de precsn -exactamente, justo, precisamente?
3. Indque a categora a a que pertenecen as sguentes construccones y
anaceas:
g. Donde o encontraste
b. tan dura como e mrmo
g. s no te veo
g. por s no te veo
g. como s te vera
f. despus que yo
g. dos das despus de pubcado e bro
h. un fro, que tengo os pes congeados
g. para que me respete
g. tan eos, que es necesaro tomar un tax
4. A partr de os sguentes datos, caracterce a cusua resutante. S a
253
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
estructura es mposbe, ndque e porqu:
g. Como + presente de ndcatvo (en poscn nca)
b. Como + presente de subuntvo
g. Como + SP
g. Como + Scon
g. Cuando + futuro perfecto de ndcatvo
f. (Imperatvo) que + ndcatvo
g. Oue + SN
g. Con + SA + SN
i. Aun + gerundo
g. Cuando + presente de subuntvo l352|
5. Incuya a cusua Mara llegar temprano (con as modfcacones que estme
necesaras) en una prncpa, de acuerdo con as sguentes consgnas:
a. como nterrogatva ndrecta tota en funcn de O.D.
b. como compemento de un sustantvo abstracto
c. como cusua adverba tempora
d. como concesva
e. como reatva preposcona
f. como excamatva ndrecta en funcn de sueto
g. como reatva no restrctva
h. como consttuyente de un Sadv
. como causa en subuntvo
6. Estabezca a dstncn entre os eementos en cursva en os sguentes
grupos de oracones:
(1) a. E pz con que escrbo est desafado.
b. Me conformo con que me paguen a mtad.
c. Me pagaron a mtad, con que ya estoy satsfecho.
(2) a. Me desespero por que se hagan ben as cosas.
b. Me desespero porque as cosas no se hacen ben.
c. Me desespera que as cosas no se hagan ben.
(3) a. Apenas egu, me enter de a notca.
b. Cuando apenas haba egado, me enter de a notca.
(4) a. No me gust e modo como o do.
b. Te dste cuenta de cmo o do.
c. Como o haya dcho en sero, ya me va a or.
d. Como seaa "La Nacn", no se ha resueto e probema de a evasn
fsca.
e. Mara corr tanto como pudo.
7. Indcar a qu se debe a agramatcadad de as sguentes secuencas:
a. Sobrado e caf, no necestamos compraro.
b. Corrdos os atetas durante dos doras, concuy e certamen.
c. E bro recuperado, e profesor se march tranquo.
d. Resuetos probemas, os estudantes entregaron e parca.
e. Con aberta a ventana, entra demasado rudo.
254
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
f. S Iuan consegur a beca, vaar con su fama.
g. S Iuan consegur a beca, vaara con su fama. l353|
h. E nvestgador redact e nforme para que o revsara e equpo y que o
frmara e drector.
. E nvestgador redact e nforme para que o entregara a a
Secretara (con suetos correferencaes).
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
M. SECO (1972), R.A.E. (1973), O. KOVACCI (1992), II.
A. NARBONA (1987), S. GUTIRREZ ORDONEZ (1994), A. ALVAREZ(1995).
O. KOVACCI (1986). "Modfcadores de modadad" (89-102) y "Cuatro
cases de modfcadores adverbaes causuaes con porque" en O. Kovacc.
I. A. MARTNEZ (1994). "Construccones y sntagmas comparatvos" en I. A.
Martnez (1994), 115-172.
255
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
XX
ESTRUCTURAS TEMATlCAMENTE MARCADAS
Hasta aqu hemos consderado a estructura de a cusua sn tener en
cuenta as reacones que sta pueda estabecer con e contexto ngstco y no
ngstco. En este captuo nos referremos precsamente a os medos de
naturaeza sntctca -pero tambn fonogca y pragmtca- que manfestan
taes reacones.
Comparemos, por eempo, as oracones que forman e par adyacente pre-
gunta-respuesta:
A. -Estuvste con Iuan tmamente?
B. -A Iuan o v anoche en e teatro.
-CON PEDRO estuve tmamente.
Mentras que en a prmera respuesta e habante retoma una expresn ya
menconada, en a segunda pone de reeve un consttuyente para contrastaro
con otro que apareca en a pregunta de A. A contextuazar una oracn en un
dscurso, e habante a menudo a conecta con e dscurso prevo medante dos
tpos de reacones:
a. retomando un consttuyente que ya forma parte de unverso de dscur-
so -ya sea porque ha sdo menconado prevamente ya porque es nferbe para
e oyente medante asocacones que se estabezcan con os eementos ya
ntroducdos- como punto de partda para a cusua que sgue.
b. contrastando un consttuyente ya menconado con otro, de a msma
case semntca que es puesto de reeve. Este eemento enfatzado
(grfcamente representado por mayscua) nega, expcta o mpctamente, a
anteror. l357|
E consttuyente conectado de acuerdo con e prmer tpo de reacn se
denomna tema: aporta nformacn ya conocda -o que e habante presenta
como ta- y estabece aqueo de o que tratar e resto de a cusua.
E consttuyente conectado de acuerdo con e segundo tpo de reacn se
denomna foco: a reacn con e contexto prevo es negatva -nega un ee-
mento de contexto o una nferenca posbe. Aporta, por o tanto, una nfor-
macn nueva -o que e habante presenta como ta. Aparece marcado por re-
cursos fonogcos (nfass entonacona) y sntctcos (orden de paabras y/o
estructuras sntctcas de reeve).
Comparemos as sguentes oracones:
(1) a. Iuan adora as pecuas de Woody Aen.
b. Las pecuas de Woody Aen, Iuan as adora.
c. Iuan as adora, as pecuas de Woody Aen.
d. LAS PELCULAS DE WOODY ALLEN adora Iuan.
e. Son as pecuas de Woody Aen as que adora Iuan.
256
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Todas as oracones de (1) comparten e msmo sgnfcado proposcona,
1
que puede ser representado por (a). En cambo, dferen con respecto a a ds-
trbucn de a nformacn:
a', qu nformacn se da por conocda para e oyente?
b', qu nformacn cobra un partcuar vaor contrastvo en reacn
con ago dcho prevamente?
(a) es neutra en cuanto a este tpo de nformacn: es susceptbe de n-
car un dscurso y es perfectamente adecuada en un nmero, tercamente n-
fnto, de contextos. En cambo, as posbdades de ocurrenca de as otras son
ms restrngdas: transmten un sgnfcado adcona a estrctamente
proposcona. A este sgnfcado partcuar, gado a os factores menconados en
(a) y (b), o denomnaremos significado temtico de la oracion. Dado que ta
sgnfcado provene de a reacn de a oracn con e contexto, es de naturaeza
pragmtco-dscursva. Este vaor pragmtco de a oracn nos nteresa en tanto
se manfesta a travs de marcas formaes: ya sea marcas fonogcas -
entonacn, pausas, acento fuerte-, ya sea sntctcas -orden (dsocacn de un
consttuyente, poscn de sueto), dobado de ctcos y estructuras sntctcas
partcuares como a de (e). Todas as oracones de (1) consttuyen, pues, un
paradgma temtco, en e que (a) no est temtcamente marcada, pero as
otras s o estn: son sus varantes temtcas. En (b) y (c), e obeto drecto est
dsocado: a a zquerda y a a derecha, respectvamente. La nformacn que
transmte es tratada como conocda: por eso aparece dobado por un ctco. Se
trata de estructuras tematzadas. En (d) y (e), en l358| cambo, e consttuyente
las pelculas de Woody Allen es tratado como foco. Son estructuras focazadas.
Revsaremos a contnuacn os factores sntctcos que caracterzan a es-
tas estructuras marcadas. Anazaremos as reacones sntctcas entre as varas
construccones y consderaremos agunos de os factores semntcos que ncden
en a seeccn de una u otra forma de paradgma a contextuazar estas
cusuas.
El orden
Como seaamos en e captuo tercero, e orden de as paabras es una de
as marcas de funcn que cenca y manfesta a organzacn de as estructuras
sntctcas. Como ta, su consderacn pertenece a a sntaxs. Dentro de cada
construccn, e orden de agunos de sus consttuyentes es fo: as, a poscn de
os especfcadores y a de os compementos est fada por a poscn de
nceo. En enguas de nceo nca como e espao, os compementos se
ubcan a a derecha de nceo en tanto que os especfcadores se anteponen.
Cuando exste so una combnacn posbe, e orden carece de reevanca
semntca. Por e contraro, como e espao es una engua de orden rea-
tvamente bre entre os consttuyentes de a cusua, e orden de stos ad-
quere pertnenca semntca y pragmtca. En este terreno, ms que de regas
categrcas (que, s se nfrngen, provocan a agramatcadad de a secuenca),
cabe habar de reguardades ms o menos sstemtcas. En efecto, como en e
ordenamento de os consttuyentes ncden mtpes factores de dversa
naturaeza, desentraar a reevanca de uno sobre otro resuta sumamente
compeo e ncuso ncerto.
Los ngstas de a Escuea de Praga dedcaron sus esfuerzos precsamen-
te a estabecer o que eos denomnaban a estructura funcona de a oracn. A
1
El signiIicado proposicional es el que esta ligado a las condiciones que hacen verdadero el enunciado. En todos los casos de
(1) es el mismo. Esto signiIica que si (a) es verdadera. tambien lo seran los otros miembros del paradigma.
257
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
a partcn sntctca entre sueto y predcado, corresponde, desde e punto de
vsta de a dstrbucn de a nformacn en a oracn, a dstncn entre e
tema y e rema. Ambas partcones no sempre son concdentes. E tema es e
consttuyente que vncua a oracn con e dscurso prevo: transmte
nformacn prevsbe -ya menconada o nferbe para e oyente. E rema, en
cambo, aporta a nformacn nueva. Tpcamente est a fna de a oracn, en
cuyo caso no recbe necesaramente un nfass partcuar. En cambo, s no ocupa
ta poscn -es decr, s aparece en a parte reservada canncamente a a
nformacn dada-, est obgatoramente destacado medante recursos enftcos
-prosdcos y sntctcos: es e foco. l359|
A. Orden no marcado
En e orden no marcado, a dstrbucn de a nformacn se ordena desde
o conocdo a o nuevo. Por eo, e tema aparece ubcado en a poscn nca de
a oracn, ya que consttuye precsamente e punto de partda de a cusua -
aqueo de que se haba- y e enace con e contexto. En cambo, a rema e
corresponde tpcamente a poscn fna: a nformacn tratada como nueva
puede consstr en uno o ms de os consttuyentes fnaes -e ncuso en a
cusua en su conunto cuando no se da por conocda nformacn preva.
Adems de orden, tema y rema aparecen marcados por otros rasgos, es-
trechamente vncuados con sus caracterstcas nformatvas respectvas. As,
como e tema transmte nformacn conocda, se reaza tpcamente medante
sntagmas nomnaes defndos, puede ser pronomnazado o puede ser eddo.
Por e contraro, para a nformacn nueva predomnan os sntagmas ndefndos
o sn determnacn.
E sueto es e tema tpco desde as tres perspectvas consderadas: prag-
mtca, fonogca y sntctca. Adems de ser, por o genera, aqueo de o que
se haba -recurdese a defncn tradcona de sueto-, es e consttuyente que,
por a concordanca con e verbo, ms fcmente puede ser eddo. En su
poscn preverba, e sueto, no marcado enftcamente, es temtco. Como
hemos vsto en e captuo cuatro, as enguas de sueto nuo (o prodrop), como e
espao, no so admten que e sueto se reace medante una categora vaca
(pro) sno tambn que se posponga. En ta poscn, e sueto es remtco o
forma parte de rema.
La posposcn de sueto obedece a una sere de factores:
a. a ndoe de SV -transtvo o ntranstvo-, y ms especfcamente, entre
as ntranstvas, e carcter predcatvo o presentatvo de a cusua;
b. a presenca de un foco nca;
c. e tpo de cusua -en as nterrogatvas y en as mperatvas e sueto
normamente se pospone-;
d. a estructura de SN -os sntagmas nomnaes sn determnacn so
excepconamente pueden ser preverbaes;
2
e. a compedad msma de sueto -su pesantez.
2
En posicion preverbal son posibles los sintagmas nominales sin determinacion cuando contienen modiIicadores restrictivos
(i) o cuando constan de dos o mas coordinados (ii):
(i) ProIesores de universidades estatales y privadas protestaron contra el proyecto de presupuesto educativo.
(ii) ProIesores e investigadores protestaron contra el proyecto de presupuesto educativo.
(iii) *ProIesores protestaron contra el proyecto de presupuesto educativo.
(iii) solo es posible en el estilo telegraIico de los titulares periodisticos.
258
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
En as estructuras transtvas, a poscn tpca de sueto es a preverba -
preceddo o no por otros consttuyentes- (2a). Por e contraro, e sueto se
pospone cuando en a poscn nca aparece un consttuyente focazado -(1d) y
(2b) y, en as nterrogatvas, un sntagma Ou- (2c). Tambn ncde en e orden a
compedad reatva de os consttuyentes: e ms pesado tende a ubcarse a
fna -por razones rtmcas e nformatvas (2d): l260|
(2) a. Por as tardes, Mara vstaba a a enferma.
b. POR LAS TARDES vstaba Mara a a enferma.
c. A qun vstaba Mara por as tardes?
d. Por as tardes, vstaba a a enferma una msterosa muer que se deca
que era su ha.
En as estructuras ntranstvas son posbes, en prncpo, os dos ordena-
mentos:
(3) a. La cana sgue goteando.
b. Sgue goteando a cana.
Ambas pueden aportar nformacn totamente nueva: son respuestas ade-
cuadas a una pregunta como Ou pas? Ta es e vaor norma de (b), cuyo
sueto es -o forma parte de- e rema. En cambo, (a) puede aparecer, con mayor
probabdad que (b) en un contexto en que se vene habando de a cana (o de
os probemas domstcos): es decr, como tema. Tenendo en cuenta e prncpo
de a progresn de o nuevo, estas oracones se dferencan, pues, en a
dstrbucn de tema y de rema.
Esta dobe posbdad, sn embargo, est acotada por e carcter
predcatvo o presentatvo de a cusua, o que, en tma nstanca, concerne a
as caracterstcas xcas de verbo. Las cusuas predcatvas se artcuan en
dos membros, sueto -sntctco y semntco- y predcado. Ta partcn concde
normamente con a de tema y rema -(4a). En cambo, en as presentatvas,
frente a escaso vaor nformatvo de predcado
3
-verbos de exstenca, de
aparcn en escena y agunos de movmento-, e sueto sntctco pospuesto
representa normamente a consttuyente con mayor vaor nformatvo.
Precsamente a funcn bsca de estas cusuas es a de ntroducr una entdad
en e dscurso (4b) o a de stuaro espaca o temporamente (4c). Se reaconan
tambn con esta case os verbos estatvos que seecconan un datvo de nters
pronomna (4d) -sobrar, corresponder, urgir, bastar, gustar y otros os verbos de
emocn:
(4) a. Iuan estornud varas veces.
b. Acababa de egar e mdco.
c. A se azaba un edfco mponente.
d. Me fatan unas pgnas para termnar e bro.
Los verbos nacusatvos son os que ms frecuentemente aparecen en as
cusuas presentatvas: a poscn de sueto concde con a de obeto drecto
en as estructuras transtvas. l361|
E sueto pospuesto tambn es frecuente con os verbos mondcos pro-
pos de as cusuas predcatvas -nergatvos- cuando e verbo es preceddo por
un SP -(4b) y (4d), generamente de vaor ocatvo:
3
Adviertase que en (3) el valor inIormativo del predicado es escaso: gotear es uno de los pocos verbos que pueden predicarse
de un argumento como las canillas.
259
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
(5) a. Los enfermos concurren a este ugar os unes por a tarde.
b. A este ugar concurren enfermos desahucados.
(6) a. Los obreros trabaan en esta fbrca ocho horas.
b. En esta fbrca trabaan obreros cafcados.
Como se adverte en cada par de (5) y (6), a poscn de sueto no depen-
de so de a presenca de SP preverba sno tambn de as propedades de SN:
os suetos pospuestos son normamente sntagmas nomnaes sn determnacn,
generamente acompaados por modfcadores restrctvos. La nterpretacn
foca de estos suetos depende, pues, tanto de a estructura de a cusua como
de a de SN que o reaza.
B. Orden marcado
Cuando e orden es marcado, agunos de os consttuyentes ocupa una po-
scn dferente a a que se e atrbuye "canncamente" en a estructura de a
cusua. Nos referremos en partcuar a a poscn de obeto drecto. Sabemos
que e obeto drecto est regdo drectamente por e verbo, por o que su
poscn cannca es posverba.
S e obeto drecto, en cambo, ocupa una de as poscones perfrcas de
a cusua, da ugar a estructuras marcadas:
a. as tematzadas -(1b) y (1e)
b. as focazadas -(1d) y (1e).
a. En as estructuras tematizadas, uno de os consttuyentes de a cu-
sua aparece dsocado en una poscn perfrca: a a zquerda (5a) o a a de-
recha (5b):
(7) a. A Iuan o v anoche en e cne.
b. Lo v anoche en e cne, a Iuan.
E obeto drecto dsocado est dupcado por un ctco acusatvo. Tanto en
(7a) como en (7b) e ctco expcta a funcn de consttuyente dsocado, que
tambn aparece marcada por a preposcn a. En daectos como e ropatense
a preposcn ocurre ncuso con obetos drectos no personaes:
(8) a. A esta paza a cudan Aeroneas Argentnas y usted. l362|
b. La cudan Aeroneas Argentnas y usted a esta paza.
En a dislocacion a la derecha -(7b) y (8b)-, e habante se refere a ago
que supone ya dado como tema de dscurso pero que expcta a fna de a
cusua, dudando de que e oyente haya dentfcado a referente.
En a dislocacion a la izquierda -(7a) y (8a)-, e consttuyente nca -
que no es sueto- estabece aqueo acerca de o cua va a versar e resto de a
oracn: e topico.
4
Se trata de una expresn referda a una entdad ya presente
en e unverso de dscurso o que e habante supone dsponbe para e oyente.
Puede estar marcado por una pausa e ncuso por un topcazador (en cuanto a,
en lo que respecta a).
4
No existe coincidencia en la deIinicion de terminos como tema. rema. foco y tpico. Las deIiniciones se solapan e incluso
se contradicen. Como se habra advertido. aqui tratamos tpico y foco como variantes marcadas de tema y rema.
respectivamente.
260
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Adems de obeto drecto, pueden aparecer en a poscn de tpco e ob-
eto ndrecto (9a), e predcatvo subetvo (9b) -ambos dupcados por ctcos- u
otros compementos o aduntos -(9c) y (9d), respectvamente. Se ressten, en
cambo, a ta poscn agunos SN cuantfcados, sobre todo os negatvos -(9e)- y
os SN sn determnacn (9f), dado que, como taes SSNN no son referencaes,
se produce un choque entre eos y as propedades referencaes de os ctcos:
(9) a. A Iuan ya e entregu e bro ayer.
b. Dfc ese bro o es bastante.
c. En a bboteca Iuan de e bro ayer.
d. En a bboteca e bro no o encontr.
e. *Nngn bro no o encontr.
f. *Lbros no os encontr.
(9c) muestra, por otra parte, que en una oracn puede haber ms de un
consttuyente dsocado a a zquerda; en ta caso, puede ser topcazado ncuso
e sueto: Yo, en la biblioteca, el libro no lo encontr, cusua con tres
tpcos.
b. Las estructuras focalizadas suponen una partcn en a nformacn
que proporcona a cusua entre un consttuyente X -e foco- y e resto que es
tratado como nformacn que e oyente conoce y que no se pone en cuestn -
nformacn presupuesta. Semntcamente, a focazacn coneva un conunto
de aternatvas de msmo tpo semntco que e de consttuyente focazado.
Precsamente a funcn de foco es seecconar una de as aternatvas, negando
as otras.
E eemento focazado se antepone no como tema sno como eemento
nuevo, estabecendo un contraste con as nferencas que se dervan de
contexto. l363| La poscn de foco concde con a que ocupa e consttuyente
dsocado a a zquerda (e tema); por eso, es reazado medante un nfass
prosdco (que se ndca grfcamente medante mayscuas):
(10) a. -Iuan (e) present e nforme a Drector ayer.
b. -PEDRO (e) present e nforme a Drector ayer.
c. -LA PLANILLA (e) present Iuan a Drector ayer.
d. -AL DECANO (e) present Iuan e nforme ayer.
e. -EL LUNES (e) present Iuan e nforme a Drector.
Como rpcas a (a), que no contene nngn foco marcado -aun cuando
abarque uno o ms consttuyentes remtcos en a poscn tpca, a fna de a
cusua-, en todas as otras cusuas aparece un eemento focazado en a
poscn nca: se o destaca medante un efecto de naturaeza prosdca (e uso
de as mayscuas representa e aumento de a ntensdad, de a atura y a
separacn como grupo tona). E foco respectvo tene un vaor contrastvo en
tanto nega a consttuyente correspondente de (a): e sueto (b), e obeto d-
recto (c), e obeto ndrecto (d) y e adunto tempora (e).
A dferenca de a tematzacn, e eemento focazado no aparece dup-
cado por un ctco, como vemos en (c), a menos que sea un datvo, cuya du-
pcacn est mucho ms generazada y no atende, como con e acusatvo, a su
funcn nformatva. Por otra parte, en as estructuras focazadas e sueto
aparece pospuesto, de msmo modo que en as nterrogatvas parcaes. En
efecto, esta smtud no es casua: a paabra Ou- que as encabeza es tambn
un foco, que, asmsmo, supone un conunto de aternatvas de msmo tpo se-
mntco. En ambos casos, e resto de a cusua es una estructura ncompeta ya
261
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
que contene un hueco condzabe con e eemento movdo a a poscn nca y
que no puede ser ocupado por otro eemento -de ah a ncompatbdad con e
ctco:
(11) a. lx=LA PLANILLA| le present Iuan x a Drector ayer|.
b. lOu| le present Iuan x a Drector ayer|,
c. *Ou se o present Iuan a Drector?
A dferenca de as estructuras tematzadas. en una cusua so puede
haber un consttuyente focazado:
(12) a. *PEDRO LA PLANILLA e present a Drector ayer.
b. *OU e present IUAN a Drector ayer? l364|
de ah que una nterrogatva parca no pueda contener ms foco que a paabra
Ou-. Esta restrccn obedece a que a focazacn supone en todos os casos un
movmento (e movmento de un SN, como en (9a) o e movmento de una
paabra OU- como en (9b)). E ugar a se mueven estos consttuyentes -a
poscn de especfcador de SCOMP, nudo no recursvo- so puede abergar un
nco consttuyente.
5
La focazacn de un consttuyente no so resuta, como en os casos de
(10) de a poscn y de nfass entonacona. La segmentacn entre e cons-
ttuyente focazado y a nformacn presupuesta puede provenr tambn de
recursos xcos y sntctcos. Agunos adverbos cuantfcadores focazan e
consttuyente que se haa bao su mbto. Asmsmo, agunas construccones
sntctcas se caracterzan por poner de reeve un consttuyente:
(13) a. Incuso Pedro (e) present e nforme a Drector ayer.
b. Pedro s (que) (e) present e nforme a Drector ayer.
c. Fue Pedro e que (e) present e nforme a Drector ayer.
A dferenca de (10b), que nega que a persona que present e nforme
haya sdo Iuan, en (13a) se contradce una posbe nferenca dervada de (10a) -
que so Iuan o haya presentado. Focazadores como tambin, slo, ni siquiera
son operadores cuanttatvos cuyo acance es oca: afectan a consttuyente
ubcado nmedatamente a su derecha.
Mentras que en (13b) e consttuyente focazado se haa a a zquerda
de focazador expcto (s que), en (13c) se ubca entre a cpua y e pronombre
reatvo. A este tmo tpo de construccn se a denomna hendda o escndda.
A ea nos referremos en e prxmo apartado.
Las clusulas hendidas
Entre as estructuras focazadas, as que ahora anazaremos son estruc-
turas enftcas que ponen de reeve un consttuyente medante a segmentacn
de os eementos xcos de a cusua. Se reconocen dos tpos segn a poscn
que ocupe a cpua: as de cpua nca -(a)- y as de cpua meda -(b):
(14) a. Fue Pedro e que (e) present e nforme a Drector ayer.
b. E que (e) present e nforme a Drector ayer fue Pedro. l365|
5
Por eso en las preguntas multiples solo una de las palabras Qu- puede moverse a la posicion inicial. La otra. en cambio. se
mantiene in situ.
(i) Quien saludo a quien?
262
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Son estructuras bcausuares. La nformacn se organza en dos panos:
uno, en que se reaza e foco -Pedro- y otro, que reega a un segundo pano, a
travs de a subordnacn, e resto de a nformacn. A cada pano semntco e
corresponde, sntctcamente, una cusua. A prmero, una estructura
copuatva cuyo verbo es sempre a cpua ser. A segundo, una reatva que
contene a nformacn prncpa de a oracn. Ambas cusuas estn estre-
chamente reaconadas. La subordnada contene una poscn vaca que se
corresponde con e foco de a cusua prncpa -en (14), e sueto; a seeccn
de reatvo depende de a categora de foco. A su vez, e tempo de a cpua
est determnado por e de a subordnada.
6
En ambas cusuas se dentfca e vaor de una varabe: El x tal que pre-
sent el informe al Director ayer = Pedro. E foco es precsamente e vaor que
satsface a varabe. Se trata de un tpo de dentfcatvas
7
en as que e segundo
consttuyente especfca a referenca de prmero. Por eo se denomnan
especfcatvas.
Agunos gramtcos as asgnan a tpos de construccn dferentes. Las
oracones de (14) han sdo denomnadas hendda (a) y pseudohendda (b).
Adems de a dferenca de orden entre sus consttuyentes, exsten tambn otros
comportamentos que as dstnguen:
a. Categoria del foco: E foco de una hendda puede ser un SN, un SP o
un SAdv, sntagmas que permten dentfcar un determnado ndvduo (en e
sentdo ampo de trmno, que abarca no so entdades sno tambn ugares y
momentos). En cambo, no pueden funconar como focos as expresones
predcatvas (SV o SA) n agunos tpos de adverbo (os de manera, os
aspectuaes, os dsyuntos). E foco de una pseudohendda, en cambo, puede ser
tambn un SV -un nfntvo- o un SA (16):
(15) a. Fue PEDRO e que (e) present e nforme a Drector ayer.
b. Fue LA PLANILLA o que Iuan (e) present a Drector ayer.
c. Fue AL DECANO a quen Iuan (e) present e nforme ayer.
d. Fue AYER cuando Iuan (e) present e nforme a Drector.
e. * Fue presentando e nforme que estaba Iuan.
f. * Fue YA que Iuan e present e nforme a Drector.
(16) a. Lo que hzo Iuan ayer fue presentar(e) e nforme a Drector.
b. Lo que es Iuan es un ngenuo.
Todos os casos de (15) son formas de reeve en as que se focaza un
consttuyente de una cusua de partda (10b). En cambo, as de (16) no se
corresponden estrctamente con una cusua bsca: de ah su denomnacn de
"pseudohendda".
b. Categoria del subordinante: Asmsmo, en e espao de Amrca, a
l366| subordnada de as henddas puede estar encabezada por e
6
Al estar determinado por el tiempo de la relativa. el tiempo de la copula no aporta mayor inIormacion: es expletivo. Solo
admite. sin embargo. en ciertas condiciones. la alternancia con el presente y con el Iuturo de incertidumbre:
(i) Es Pedro el que (le) presento el inIorme ayer al Director.
(ii) Sera Pedro el que (le) presento el inIorme ayer al Director.
7
Se trata de clausulas copulativas ecuativas (vease capitulo siete. eiemplo (36) en las que el suieto proporciona la variable
que sera instanciada en el predicado. que no puede ser pronominalizado por lo.
(i) El asesino es Mario.
(ii) El proximo es el asesino Mario.
263
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
compementante que
8
cuando e consttuyente focazado no es un SN:
(17) a. *Fue Pedro que present e nforme a Drector ayer.
9
b. Fue a Drector que Iuan present e nforme ayer.
c. Fue ayer que Iuan present e nforme ayer.
Las pseudohenddas so permten reatvos como encabezadores de a
subordnada.
d. *Oue Iuan (e) present e nforme ayer fue a Drector.
c. Estructura clausular: Las pseudohenddas presentan a forma cann-
ca de una cusua dentfcatva: su sueto es una reatva bre y e foco forma
parte de predcado.
10
Como se trata de una estructura cannca, son cusuas
reversbes en que e orden de os consttuyentes atende, fundamentamente, a
motvacones de orden pragmtco. De os ses ordenamentos posbes, so tres
son gramatcaes: cpua + foco + subordnada,
11
subordnada + cpua + foco o
foco + cpua + subordnada.
12
La estructura de a hendda es ms dfc de anazar. Ntese que a pos-
cn a a zquerda de a cpua se haa vaca.
13
La subordnada est encabezada,
en e espao estndar, por pronombres o adverbos reatvos y, como ta,
contene un hueco -una poscn vaca- que es correferenca con e reatvo y
ste, a su vez, con e foco. Sn embargo, no se trata de una reatva tpca: no es
una reatva restrctva -s o fuera, no podra modfcar a un nombre propo o a un
SN de referenca nca, como en (15a) y (15c), respectvamente -n tampoco una
reatva no restrctva ya que carece de su contorno entonacona propo. Por otra
parte, a pesar de su poscn contgua a foco, a subordnada carece de
8
Este que ha sido duramente atacado por Andres Bello que lo consideraba "un crudo galicismo"; de ahi la denominacion de
"que galicado" con que generalmente se lo conoce.
9
Esta oracion es perIectamente gramatical cuando no supone Ioco contrastivo. Podria ser la respuesta a una pregunta del tipo
Que paso? Su Iuncion es la de presentar un evento como nuevo. La copula puede Ialtar (ii) o puede ser sustituida por un
verbo de percepcion Iisica (iii). Este que no es sustituible por un relativo. De hecho. estas clausulas no son relativas: no
pueden ser clasiIicadas ni como restrictivas ni como no restrictivas; a diIerencia de los relativos que pueden desempear
varias Iunciones. este que siempre corresponde a un suieto. Se trata de una clausula completiva cuyo suieto se ha elevado a la
principal.
Que paso?
(i) Es Juan que acaba de llegar.
(ii) Juan que acaba de llegar.
(iii) Oigo a Juan que acaba de llegar.
10
No deben conIundirse con estructuras predicativas: estas no especiIican el valor de una variable sino que predican una
cierta propiedad del suieto:
(i) El que presento el inIorme al Director ayer es un sinvergenza.
En algunos casos surge ambigedad entre las dos lecturas:
(ii) El que presento el inIorme al Director ayer Iue mi primo.
En eIecto. en la lectura predicativa. mi primo (que carece de acento contrastivo) se reIiere a una propiedad del reIerente del
suieto. en tanto que en la identiIicada proporciona el valor de la variable. El y que presento el informe aver al Decano.
11
Coincidente con el de la hendida. Cuando la subordinada esta encabezada por un relativo. la distincion entre hendidas y
pseudohendidas no resulta nitida; por ello. en la gramatica espaola se uniIica su tratamiento con una unica denominacion
'Iormulas periIrasticas de relativo de Salvador Fernandez Ramirez (1951). abreviada por J.C. Moreno Cabrera en 'periIrasis
de relativo (1983) y 'estructuras ecuacionales de Alarcos Llorach.
12
Quedan excluidos. como se advierte. dos ordenamientos: los que deian la copula al Iinal: *Pedro el que le presento el
informe al Director aver fue / El que presento el informe al Director aver Pedro fue y el que presenta la secuencia adyacente
de relativa seguida de Ioco: *Fue el que presento el informe aver al Director Pedro.
13
En lenguas que no son de suieto nulo. como el ingles. esa posicion esta ocupada por el pronombre expletivo: it.
264
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
antecedente. Prueba de eo es a mposbdad de que estn encabezadas por
reatvos que requeren antecedente como cuyo y cual.
S e foco no es, pues, e antecedente de a reatva, a qu consttuyente
modfca? Para expcar as pecuardades ya menconadas de esta construccn,
entendemos que a poscn de sueto vaca y a subordnada forman un
consttuyente dscontnuo. ste contene a varabe que ser nstancada en e
foco.
d. Concordancia -entre el foco y el verbo de la subordinada y entre
el foco y el relativo-: Otra dferenca que opone a henddas y pseudohenddas
concerne a os comportamentos no sempre unformes en reacn con a
concordanca entre e consttuyente focazado y e verbo de a subordnada. S e
foco es un pronombre persona de prmera o segunda persona de snguar, en
caso nomnatvo, con a cpua nca se da a aternanca en a subordnada
l367| entre e verbo concordado y e controado por e reatvo -en e pura, en
cambo, a concordanca es obgatora en ambas construccones:
(18) a. Soy yo a que est / estoy orando.
b. La que est / estoy orando soy yo.
c. Somos nosotros os que estamos / *estn orando.
d. Los que estamos / *estn orando somos nosotros.
Asmsmo, cuando e consttuyente focazado es un sntagma nomna,
puede nducr a concordanca en gnero y nmero con e artcuo de reatvo s
a cpua es nca; en cambo, predomna e neutro cuando e consttuyente
nca es a reatva:
(19) a. Es a cuestn mtrofe a que / o que me preocupa.
b. Lo que /a que me preocupa es a cuestn mtrofe.
Los datos reatvos a a concordanca revean, pues, que a corresponden-
ca entre henddas y pseudohenddas no es tota, ncuso en e caso de as que
son presentadas como paradgmtcamente reversbes.
Por todos os argumentos expuestos, concumos que en e espao exsten
dos tpos de estructuras segmentadas por e verbo ser y e reatvo o e com-
pementante:
Hendidas: son estructuras de reeve que se corresponden sempre con
una cusua ms bsca. Son as construccones cuya subordnada est enca-
bezada por e compementante que y lo en as que agunos rasgos de a subor-
dnada estn controados por e foco.
Pseudohendidas (o "perfrass de reatvo"): son estructuras reversbes
en as que e orden de os consttuyentes atende a factores pragmtco-dscur-
svos.
Desde e punto de vsta de a dstrbucn de a nformacn, henddas y
pseudohenddas consttuyen estructuras de enfatzacn de foco. Su funcn
dscursva depender de s este foco es tratado como nformacn nueva o como
nformacn dada. S es nuevo, (a) servr para estabecer un contraste con e
contexto prevo. S se trata de nformacn ya conocda, (b) tendr una funcn
cohesva:
(20) a. -Vnste a vera a Mara? -Fue por Iuan que vne.
b. -Vnste a vera a Mara? -Fue por eso que vne.
(21) a. Iuan do eso. No, e que o do fue Pedro.
265
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
b. Iuan do eso. Eso fue o que do. l368|
ElERClTAClON
1. Reconozca cues son as estructuras tematzadas o focazadas en as
sguentes oracones:
a. Un argentno compr os manuscrtos orgnaes de Borges en Pars.
b. Los manuscrtos orgnaes de Borges fueron comprados (por un
argentno) en Pars.
c. Los manuscrtos orgnaes de Borges un argentno os compr en Pars.
d. Los manuscrtos orgnaes de Borges compr un argentno en Pars.
e. Fueron os manuscrtos de Borges o(s) que compr un argentno en
Pars.
f. Lo que compr un argentno en Pars fueron os manuscrtos orgnaes
de Borges.
2. a. Tematce medante dos procedmentos dferentes e consttuyente en
cursva de cada una de as sguentes oracones:
b. Focace medante dos procedmentos dferentes e consttuyente en cursva
de cada una de as sguentes oracones:
1. Los vecinos abuchearon a ntendente durante e acto.
2. Los vecnos abuchearon al intendente durante e acto.
3. Los vecnos abuchearon a ntendente durante el acto.
3. Construya tres cusuas henddas y tres pseudohenddas a partr de a
sguente oracn:
Aparentemente. Iuan nunca revs cudadosamente a versn defntva en
su ofcna.
Cues de os consttuyentes de esta oracn no pueden ser focazados?
4. E sguente texto -que nca un dscurso- presenta agunas anomaas. Puede
dentfcaas?
Se drga a a escuea Davd Aegre e 20 de octubre de 1988. Ventoso era
e da. Era e so e que apenas braba. Lo atrope un vehcuo de a empresa
Lfe, a Davd. Lo que hzo Guermo Somorrostro, e conductor de a camoneta,
fue trasadaro a a Cnca de Nos. l369|
BlBLlOGRAFlA RECOMENDADA
D. BOLINGER (1954). "Meanngfu Word Order n Spansh" en D.
Bonger(1991).
GUITART (1987). "On Spansh Ceft Sentences" en C. Krschner y I.
DeCesars (eds.), 5tudies in Romance Linguistics, 129-137.
I. C. MORENO CABRERA (1985). "Las perfrass de reatvo" en 5erta
Philologica F. Lzaro Carreter, I, 455-468.
266
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
O. KOVACCI (1991). "Sobre a estructura de as formas de reeve con ser y
reatva" en Voz y Letra, II/I, 39-49.
B. PRIMUS (1993). "Word Order and Informaton Structure: A performance-
based Account of Topc Postons and Focus Postons" en Matthews y otros
(1993). 5yntax. An lnternational Handbook of Contemporary Research.
R. SORNICOLA (1988). "It-cefts and Wh-cefts: two awkward sentence
types", lournal of Linguistics, 24, 343-379.
l370|
267
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
SOLUClON DE LA ElERClTAClON
268
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO l
1. Se trata de una defncn nocona ya que apea a tpo de entdades
denotadas por e obeto drecto y a a reacn semntca que se estabece con e
verbo ("en que recae a accn expresada por aqu"). Los eempos muestran
que no sempre e verbo es de "accn" (b) n e obeto se refere a "una persona,
anma o cosa" (c). E obeto drecto no es un "vocabo" sno una construccn. La
defncn, por o tanto, no es observaconamente adecuada.
2. a. Los eempos de (1) se atenen a a caracterzacn de Esbozo... (2b), en
cambo, no responde dado que se trata de un obeto drecto de persona que no
va encabezado por a preposcn a.
b. (2a) se empea cuando se busca a aguen en partcuar, mentras que
(2b) cuando se busca a cuaquer estudante de Economa; en este tmo caso se
trata de una expresn no especfca.
c. "Se haa muy generazada a tendenca a construr con a preposcn a
os compementos drectos de persona especfcos, y sn preposcn, como en
atn, os de cosa y os de persona no especfcos".
3. Cuando e verbo seeccona dos compementos que denotan persona e obeto
drecto puede estar encabezado o no por a preposcn a. La reacn es
sntagmtca porque tene en cuenta os eementos coexstentes en a cadena -
en nuestro caso, a presenca de obeto ndrecto.
4. E obeto drecto es en todos os casos no persona. La presenca de a en (b) y
(c) se regstra cuando aparece e pronombre tono, como muestran os
contrastes con (e) y (f), respectvamente. Tanto en (c) como en (d) e obeto
l375| drecto ocupa una poscn dferente a a de (a): a a zquerda en (c) y a a
derecha en (d).
5. La formuacn ms adecuada para os daectos que no concden con e
ropatense es (b). En cambo, (c) corresponde a daecto ropatense, en e que a
dstncn entre obetos drectos personaes y no personaes so se estabece
cuando e obeto no est dupcado por e pronombre.
6. La a que es seecconada por un verbo como referirse y a de obeto ndrecto
se mantene en todos os casos: no depende de que se trate de un obeto
persona como en e caso de obeto drecto.
7. En a pasva, a pasar a ser sueto, se perde a a. En cambo, en os otros dos
casos se mantene a preposcn. So e obeto drecto puede ser sueto de una
pasva.
269
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO ll
1. Leal es una paabra smpe ya que consta de un nco formante morfogco.
Tambn o son mosca, til, lejos, por, si.
Desleal es una paabra compea que contene un prefo, o msmo que en
intil, predecir, repensar.
Lealtad es una paabra compea que contene un sufo, o msmo que en
utilidad, decimos, pensamiento.
Narcotrfico es una paabra compuesta, o msmo que barrabrava, corto-
circuito. 5udamrica.
2.. Agrandar, a...ar
anochecer, a...ecer
aterrorizar, a...izar
engordar, en....ar
enfurecer, en...ecer
destornillar, des...ar
entronizar, en...izar
innovar, in....ar
deformar, de...ar
3. Los prefos son sempre dervatvos: nnguno est reaconado con una
propedad fexona. l376|
4. Llave es una paabra smpe; llav-ecita y llav-ero son paabras compeas;
constan de una base llav- y de un sufo dervatvo (a prmera, un sufo
aprecatvo dmnutvo).
Porta-llares es una paabra compuesta: consta de dos bases. E morfema
de pura que tene a segunda no corresponde a compuesto sno a su segunda
base.
8es-o, bes-an, bes-aron consta cada una de una base y de un sufo fexo-
na. 8eso puede ser tambn un sustantvo: en ese caso es una paabra smpe. E
verbo bes-uque-ar es un dervado de besar: besuquean contene un sufo
dervatvo segudo de un sufo fexvo. A su vez, besuquea-dor derva de anteror
por a adcn de sufo -dor.
Aren-os-o y verd-os-o son adetvos dervados: e prmero de un sustantvo
(arena) y e segundo, de un adetvo (verde).
5. a. Tanto e pronombre persona de segunda persona, t, como e sustantvo t
son paabras tncas que satsfacen todos os crteros defntoros de paabra. En
cambo, e posesvo tu y e pronombre tono te son paabras fronterzas -no son
permutabes n asabes.
b. Los verbos s (prmera persona de presente de ndcatvo de verbo sa-
ber o segunda persona de snguar de mperatvo de ser) son paabras penas;
no o son, en cambo, e pronombre tono se n a preposcn de.
270
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
c. E adverbo ah es una paabra pena, o msmo que e verbo hay. En
cambo, e auxar tono ha es una paabra fronterza.
d. Es paabra pena e pronombre persona de tercera persona l: no o son
e artcuo el n e pronombre tono le.
6. So puede ntercaarse matera xco, como en os eempos de a zquerda,
cuando e auxar es tnco. En cambo, e auxar tono no o permte.
7. a. Todas son paabras de un msmo exema CANTar, se dferencan por sus
propedades fexonaes respectvas. Canto puede ser tambn un sustantvo; en
este caso, corresponde a otro exema CANTO.
b. Las cuatro prmeras son paabras pertenecentes a exema Ver; as dos
tmas, como contenen un prefo re-, corresponden a un exema dferente
REVer. Vista y revista, adems de ser formas de partcpo de estos exemas,
pueden ser tambn sustantvos, en cuyo caso cada uno corresponde a un e-
xema dferente.
c. Las dos prmeras paabras corresponden a msmo exema PONer. Por
estar preceddas de prefos, a tercera corresponde a un exema dferente l377|
REPONer y a cuarta a DlSPONer. Como contene un sufo dervatvo, a tma
paabra pertenece a otro exema DlSPOSlClON.
d. Las cuatro prmeras son paabras pertenecentes a exema ALTo. La -
tma corresponde a exema ALTURA. Alto puede ser tambn un sustantvo (el
alto de la puerta) o un adverbo (Vol alto). Tendremos, pues, dos exemas
dferentes ALTO, uno que se fexona en nmero (e sustantvo) y e otro sn
fexn (e adverbo).
e. Azul y azules son dos paabras correspondentes a exema AZUL. Azu-
lado forma parte de otro exema dado que contene un sufo de dervacn. Azul
puede corresponder tambn a otro exema, un sustantvo, formado por
conversn a partr de adetvo.
f. Todas estas formas son paabras que se dferencan por su fexn: perte-
necen a exema PAGar. La tma puede ser tambn un sustantvo PAGAR.
8. a. Se fexonan en gnero agunos de os sustantvos que denotan personas o
anmaes: muchacho, -a, monje, -a, tigre, -esa. No se fexonan, en cambo,
sustantvos como lmpara, cortina, piso: en eos e gnero es una propedad
nherente.
b. La fexn en gnero en a mayor parte de os sustantvos corresponde,
por o genera, a una dferenca en e sexo de os denotados. En cambo, en os
eempos de tpo canasto / canasta... se asoca a tamao. Como so agunos
sustantvos presentan esta atenanca, no corresponde a una propedad fexona,
que sempre es reguar y prevsbe. Nos haamos en e terreno de a dervacn.
E sgnfcado que se asoca en a con una propedad fexona -e gnero-,
en os pares caballo / yegua, hombre / mujer, yerno / nuera se expresa medante
dferentes eementos xcos: no corresponde, pues, n a a fexn n a a
dervacn.
271
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO lll
1. En (1 .a.) el coraje de Ana es un nco consttuyente:
- puede ser pronomnazado: Pablo lo admira.
- puede ser movdo a poscn nca: El coraje de Ana Pablo admira
- puede ser respuesta a una pregunta como Ou admira Pablo?
En cambo, en (b) a Ana y por su coraje son dos consttuyentes dferentes:
- a pronomnazacn no abarca a segundo: Pablo la admira por su coraje.
- se mueve uno soo: A Ana Pablo admira por su coraje o Por su coraje
Pablo admira a Ana. l378|
- cada uno puede ser respuesta a dstntas preguntas: A quin admira Pa-
blo?, Por qu admira Pablo a Ana?
En (2a) un pasaje y a lsabel son dos consttuyentes dferentes, mentras
que en (b) un pasaje a Madrid es uno soo.
En (3a) la camisa de lunares forma una nca construccn mentras que
una camisa de casualidad, son dos dferentes.
En (4a) el arroz con mejillones so uno; en (b) el arroz con palitos, dos.
En (5a) la mano sobre la mesa se trata de dos consttuyentes dferentes,
mentras que sus sospechas sobre el asunto de uno.
Advrtase que estas dferencas sntctcas tenen motvacones semnt-
cas: as, la camisa de lunares es un tpo de camsa, mentras que la camisa de
casualidad no denota nnguna entdad.
2. (1) a. Mram encontr la camsa de seda|.
b. Mram encontr la camsa| lmpecabe|.
Estas oracones no son ambguas. Advrtase que a a pregunta Ou en-
contr Miriam? en (a) a respuesta es todo e consttuyente la camisa de seda, en
(b) es so la camisa: en cambo, impecable responde a Cmo encontr la
camisa?
(2) a. Pedro ya guard llos apuntes y os bros| lde gramtca||.
A. Pedro ya guard llos apuntes| y los bros de gramtca||.
b. Pedro ya guard llos pces| y los bros de gramtca||.
So a prmera es ambgua: de gramtica puede referrse tanto a los apun-
tes como a los libros o so a los libros. En cambo, en (b) es mposbe a prmera
ectura, ya que no exsten pces de gramtca.
(3) a. Ignaco hab lcon os estudantes| lde su probema|.
b. Ignaco hab lcon os estudantes| lde fosofa|.
272
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
b. Ignaco hab lcon os estudantes de fosofa|.
So a segunda es ambgua: de filosofa puede ser e asunto tratado (b) o
a carrera de os estudantes.
3. () a. Len le tanque de agua|.
b. Len le tanque| lde agua|.
De agua en (a) ndca de qu tanque se trata: en (b) denota e qudo con
que se o ena. l379|
() a. lLos amgos de Cara| y lPamea|| vaaron a Paraguay.
b. lLos amgos de lCara y Pamea|| vaaron a Paraguay.
En (a) Pamela va a Paraguay; en (b) vaaron sus amgos.
() e pacente ngs.
Aqu a homonma tene que ver con a categora de os consttuyentes: en
una ectura paciente es e sustantvo e ingls e adetvo que o modfca; en a
otra, a a nversa.
(v) a foto de Voeta.
Este sntagma presenta una trpe ambgedad: Violeta puede ser quen
sac a foto, a retratada en a foto o a posesora de a foto. Se trata de tres rea-
cones semntcas dferentes de SN con e nceo foto.
4. () Repar le tanque de agua).
So es posbe a ectura (a).
() llE padre de Cara| y lMenem|| vaaron a Paraguay.
Por nuestro conocmento de mundo sabemos que a ectura (b) es mpo-
sbe, s Menem se refere a presdente de a Argentna.
() e mdco ngs.
Tambn hay una nca ectura posbe: mdico es sempre sustantvo.
(v) a camsa de Voeta.
Violeta so puede ser a posesora. l380|
273
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO lV
1. a. l
v
l
v
vender casas en Buenos Ares| y l
v
aquar departamentos en
Crdoba||
b. Es ambgua: en Crdoba puede modfcar so a segundo coordnado (1)
o a os dos (2):
1. llvender casas| y laquar departamentos en Crdoba|
2. lllvender casas| y laquar departamentos|| en Crdoba|
e. l
N
l
N
La madre de Ioaqun| y l
N
a ta de Horaco||
f. l
N
La l
N
madre de Ioaqun| y l
N
ta de Horaco||
g. lunas abrgadas lmedas de lana de cabra|||
h. lunas abrgadas lmedas de ana| de no|
2. a. La dferenca entre ambas oracones se debe a orden de os consttu-
yentes. En a nterpretacn ms probabe de cada una e prmer consttuyente es
e sueto. Sn embargo, pueden ser ambguas.
b. A dferenca de as anterores, estas oracones no son ambguas. La pre-
senca de a preposcn a ndca que e obeto drecto es el desaliento. E cambo
de orden de os consttuyentes no ncde, como en (a) en a asgnacn de as
funcones.
c. La marca de funcn es aqu a concordanca con e verbo: e sueto ne-
cesaramente ser pura (los aplausos). Por eso e cambo de orden no atera a
nterpretacn.
d. E obeto drecto est pronomnazado: e caso acusatvo regdo por e
verbo es a marca de a funcn que desempea en e SV.
e. Ambas oracones pertenecen a dstntos tpos: a prmera es una oracn
excamatva: a segunda, una nterrogatva. La dferenca estrba en a entonacn
y en a fexn moda.
3. La preposcn a no es e nceo de SP porque carece de sgnfcado; su
presenca est determnada por as caracterstcas de SN que encabeza y, en
daectos como e espao ropatense, por a presenca de pronombre tono que
dupca e O.D. Es una marca de funcn.
4. a. E prmer SN es ambguo: sabio puede ser un sustantvo o un adetvo.
En cambo, en a segunda, sabio so puede ser un sustantvo porque est
modfcado por un adetvo antepuesto:
le l
a
sabo |l
s
francs|| l381|
le l
s
sabo |l
a
francs||
le l
a
famoso ll
s
sabo |l
a
francs||||
b. En e prmer SN de pie puede modfcar a os dos nceos coordnados o
so a segundo. En cambo, en e otro e gnero de bonitas ndca que so se
refere a segundo:
274
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
llhombres y mueres| de pe|
lhombres y lmueres de pe|
lhombres y lmueres bontas|
c. En e prmer SN de varones puede depender de colegio o de privado. En
cambo, en e segundo no puede depender de adetvo particular porque ste no
seeccona compemento:
lun coego lprvado de varones||
lun lcoego de varones| lprvado||
lun lcoego de varones| lpartcuar||
Advrtase que en os dos tmos anss se han reordenado os consttu-
yentes dado que e orden superfca no corresponde con e estructura.
d. La prmera construccn es, en prncpo, ambgua: de seoras puede
modfcar a abrigo de piel o a piel (caro est que habra que pensar en una
socedad de canbaes). En cambo, a segunda no o es: a concordanca de
adetvo nos ndca que so puede modfcar a piel.
lun labrgo de pe| de seoras|
lun abrgo lde pe de seoras||
lun abrgo lde pe snttca||
e. En a prmera caben dos nterpretacones: los vecinos pueden haber sdo
os que hceron as denuncas o quenes cometeron os abusos de autordad. La
segunda so permte a prmera nterpretacn:
llldenuncas de labuso de autordad|| por parte de os vecnos|
ldenuncas de llabuso de autordad| por parte de os vecnos|||
lldenuncas lpor parte de os vecnos| lde mportanca|
Hemos reordenado os consttuyentes en a tercera porque de importancia
es un modfcador y no un compemento como por parte de los vecinos. l382|
5. a. Medio es un adetvo en a prmera construccn, un SN; a segunda, en
cambo, es un SA: e adetvo est modfcado por un adverbo, paabra nvarabe.
La exstenca o no de fexn ndca, pues, a asgnacn categora de prmer
consttuyente.
b. En a prmera de t casfca a taza: ambos forman un consttuyente que
es modfcado por llena: en a segunda de t es e compemento de llena:
luna ltaza de t| ena|
luna taza lena de t||
E orden es aqu a marca de funcn que dstngue ambas construccones.
c. A cada una e corresponde un encorchetamento dferente:
la lcara de tonto| de Iuan|
la cara del tonto de Iuan||
275
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
En a prmera de tonto modfca a cara, en a segunda se predca de luan.
d. Como en (a), a ausenca de fexn de rpido ndca que se trata de un
adverbo, mentras que a concordanca de rpida con e sueto se da porque es
un adetvo.
e. En ambas construccones aparece un pronombre de prmera persona de
snguar: e caso termna en a prmera ndca que est regdo por una prepo-
scn; como, en cambo, no o es.
276
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO V
1. S defnmos a oracn como undad de comuncacn, e corresponden as
caracterstcas (b), (d) y (e). A a cusua como undad de construccn, se e
asgnan as caracterstcas (a) y (c).
2. No son cusuas (b), (d) y (f). Los dos prmeros son sntagmas nomnaes, (d)
modfcado por una cusua subordnada, (f) puede susttur una cusua pero
carece de a estructura de a cusua.
Son cusuas, aunque carecen de verbo cpua, e segundo coordnado de
(c) y (g), que contene una cusua subordnada.
Son cusuas tambn (a), e prmer coordnado de (c) y (e), cuyo sueto
est tcto. l383|
3. (a) es un fragmento; carece de a estructura de a cusua aunque pueda ser
una oracn competa.
(b) es tanto una oracn como una cusua; su sueto est tcto, pero o
recuperamos a partr de os rasgos de fexn de verbo.
En (c) hay epss de verbo cpua.
(d) es una cusua mpersona: no hay epss porque e sueto no puede
reponerse.
(e) es un fragmento: se trata de un caso de epss contextua que requere
a consderacn de dscurso prevo.
(f) es un fragmento: carece de a estructura de a cusua.
4. Los recursos que manfestan as reacones en e texto son:
tales armas remte a un curioso pual de hoja triangular...
Ese dictamen se refere a o dcho por Chrstopher Dewey (que taes armas
eran de uso comn).
Lo apunta a SN ya menconado, Christopher Dewey.
En aquel pas se refere a Indostn.
5. a. 5e es una expresn anafrca cuyo antecedente es e sueto de a ora-
cn, Federico.
b. En a segunda oracn, os pronombres los, les, ellos remten a una ex-
presn de a oracn anteror.
Mentras que en (a) a susttucn de a expresn anafrca por su antece-
dente arroa un resutado agramatca (Federico mir a Federico en el espejo), en
(b) a susttucn puede resutar redundante pero no agramatca (Lleva a pasear
a sus nietos, les compra regalos a sus nietos, piensa constantemente en sus
nietos).
6. (a) e verbo concuerda con e sueto en nmero y persona (tercera de
pura).
(b) e verbo concuerda con e sueto so en nmero. En snguar, e re-
277
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
sutado sera agramatca (El estudiante no me presentar al examen de fi-
losofa).
(c) e sueto no est expreso pero a fexn verba permte reconocero.
(d) e sueto de a cusua ncuda no est expreso: puede concdr o no
con e sueto de a cusua prncpa. l384|
278
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO Vl
1. a. Aparentemente e sueto es un SP; sn embargo, hasta no es aqu una
preposcn, como o demuestra e hecho de que, s estuvera seguda por un
pronombre persona, no se fexonara en caso termna: Hasta yo lo saba. Hasta
es aqu un adverbo cuantfcador (como veremos en e prxmo captuo, un
focazador) que puede preceder todo tpo de sntagmas y es omsbe.
b. En este caso e sueto -los argentinos- comparte so uno de os rasgos
fexonaes con e verbo: e nmero. Esta concordanca parca so es posbe en
e pura.
c. E adetvo gordos se recategorza como sustantvo. Agunos gramtcos
consderan que e artcuo es e que sustantva a adetvo. Sn embargo, su
presenca no es necesara (Cordos y flacos hoy estn sometidos a dietas
rigurosas).
d. Como en (a), aparentemente e sueto es un SP. Sn embargo, a
omsbdad de entre demuestra que se trata de un adverbo: Lo haremos vos y
yo.
e. En esta oracn a concordanca de verbo no se da con e nceo de SN
que funcona como sueto -parte- sno con e SN de su compemento parttvo -
los estudiantes. Es una concordanca anmaa -denomnada tradconamente
"concordanca por e sentdo"- que so se da cuando e nceo es un sustantvo
coectvo o una expresn cuantfcatva (parte, mitad, resto).
f. E SN que funcona como sueto tene un nceo compuesto -entrada y
salida- pero un soo especfcador y un soo compemento para ambos
coordnados. Es tratado como una nca entdad y por eso e verbo aparece en
snguar.
g. Hoy es un adverbo que tene propedades nomnaes: desgna una ent-
dad de carcter tempora. Por eso puede ser e sueto en una cusua con verbo
copuatvo.
h. Aqu e verbo ser funcona como una marca de dentdad entre os dos
consttuyentes: a anomaa consste aqu en que e verbo ser no concuerda con
e sueto -mi sueldo- sno con e consttuyente que e sgue -mil pesos.
. Como en (f) e sueto compuesto es tratado como una undad y, por eo,
e verbo se fexona en snguar.
. A dferenca de a construccn norma de espao estndar -hubo fies-
tas- , en a que fiestas es e obeto drecto, en esta oracn fiestas es e sueto.
2. En a, e sueto es Esos chicos: en a, es los gritos de esos chicos. En e sueto
de a segunda e SN que era nceo de a prmera funcona como compemento.
l385|
b. luan y b, e sueto tcto vos. La fexn nos ndca que en (b) e sueto
es a segunda persona de snguar.
c. fro y c, el profesor. Mentras que en (c) e sueto es agente, en (c) es
un tema.
d. sueto tcto yo y d, el Renault J9. Las dos oracones comparten os
msmos papees temtcos: e posesor y o que se posee. Sn embargo, as fun-
279
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
cones sntctcas que es corresponden aparecen nvertdas.
e. luan y e. Pedro. Los verbos comprar y vender son trdcos: presentan
os msmos argumentos pero as funcones sntctcas que es corresponden
aparecen nvertdas. En (e) e sueto es e orgen y en (e) e destnataro de a
transferenca.
f. luan y f. Pedro. E verbo alquilar no dstngue, como os de (e), a d-
reccn de a transferenca: no sabemos s es luan e dueo de departamento o
e nquno.
g. luan y g. Mara, (g) es una oracn actva: en ea e sueto es un agente:
(g) es a pasva correspondente: a sueto e corresponde e pape temtco de
pacente. La reacn que en (d) y (e) se daba por dferencas xcas aqu se da
por una construccn sntctca partcuar.
h. E sueto de h es quin, h., en cambo, es ambgua. E sueto puede ser
un pro argumenta -trato de dentfcar a una persona determnada- o no ar-
gumenta -s, por eempo, aguen ama a a puerta.
3. Estropear es un predcado ddco; puede ser mondco con un ncremento
pronomna:
Mara estrope e guso a aadre tanta sa.
E guso se estrope.
Mejorar puede ser tanto ddco como mondco. En este segundo caso,
nacusatvo:
E sndcasmo meor as condcones aboraes.
Meoraron as condcones meteorogcas.
Enviudar es un predcado mondco-nacusatvo:
Mara envud muy oven.
Mentir es un predcado mondco-nergatvo:
Iuan ha mentdo una vez ms. l386|
Caber es un predcado mondco-nacusatvo:
En esta habtacn caben tres camas.
lurar es un predcado trdco:
Iuan e ur a Mara que se casaran e mes prxmo.
lnsultar es un predcado ddco:
E cente nsut a vendedor.
Comunicar es un predcado trdco:
E gerente me comunc a notca.
5ervir admte varas estructuras argumentaes. Como predcado mondco-
nacusatvo e nergatvo, respectvamente:
280
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
Este aparato todava srve.
Mara srve en casa de os Garca.
Como predcado trdco:
Mara es srv e desayuno a os huspedes.
4. a. Es una oracn ambgua: e sueto, sempre argumenta, puede ser
referenca -ellos- o tener nterpretacn arbtrara.
b. Es una oracn mpersona. E sueto es no argumenta.
c. E sueto -nadie- es argumenta.
d. E sueto tcto corresponde a un argumento.
e. Es una oracn ambgua: e sueto puede ser argumenta -cuando se tra-
ta de dentfcar a aguen- o no - cuando, por eempo, gopean a a puerta.
f. Se trata de un uso persona de un verbo meteorogco: e sueto es ar-
gumenta.
5. a. Transtvo.
b. Inacusatvo.
c. Transtvo. l387|
d. Inergatvo.
e. Inacusatvo.
f. Transtvo.
g. Inacusatvo.
h. Inacusatvo.
. Inergatvo.
281
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO Vll
1. a. predcatvo subetvo obgatoro
b. obeto drecto
c. trmno de SP que funcona como obeto ndrecto
d. trmno de SP que funcona como datvo de nters
e. obeto drecto
f. trmno de SP que funcona como adunto de compaa
g. trmno de SP que funcona como benefactvo
h. trmno de SP que funcona como datvo posesvo
. predcatvo obetvo obgatoro
. vocatvo
2. a. Le: obeto ndrecto
b. Me: datvo tco
c. A quin...se: obeto ndrecto
d. Me: datvo posesvo
e. Le: benefactvo
f. A nadie...le: datvo de nters
g. Me: Compemento de Sadv
h. Me: datvo de nters
. Le: datvo posesvo
3. 1. Enviar es un verbo trdco: su estructura argumenta comprende un
agente, un tema y una meta o un destnataro. La meta ndca un ugar (a) y e
destnataro, una persona (b). So e destnataro es un obeto ndrecto: a meta
corresponde a un compemento de dreccn.
2. 5ervir en (a) requere un sueto y un datvo de nters. En (b) es un
predcado trdco: seeccona un agente, un tema y un destnataro. En (c) so
seeccona un sueto. En cada una de estas estructuras servir tene un sgnfcado
dferente: "'ser t", "ofrecer" y "trabaar como srvente", respectvamente. l288|
3. En (a) es un verbo meteorogco: por o tanto, no seeccona nngn ar-
gumento. En (b), en a forma pronomna, requere so e sueto, (c) es a forma
transtva correspondente.
4. En todos os casos hacer es un verbo transtvo: en (a) ncuye tambn
un benefactvo; en (b) es un mpersona -sn sueto semntco; en (c), adems de
obeto drecto, seeccona un predcatvo obetvo obgatoro: confortable: en (d)
aparecen os msmos compementos: so que e correspondente a O.D. va
encabezado por de y e predcatvo obetvo obgatoro es un SN.
5. Tambn dejar es sempre un verbo transtvo: en (a) va acompaado
tambn por un predcatvo obetvo obgatoro; en (b) por un obeto ndrecto y
en (c) por un compemento ocatvo.
6. Poner, adems de obeto drecto, seeccona en (a) un compemento o-
catvo y en (b) un predcatvo obetvo obgatoro.
7. Constituir es en (a) un verbo transtvo y en (b), un verbo copuatvo.
8. Caer es en (a) un verbo ntranstvo -nacusatvo-; en (b), un verbo
282
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
pseudocopuatvo: requere un predcatvo subetvo obgatoro.
9. E compemento seecconado por pertenecer depende de carcter de
SN: es un datvo de nters cuando desgna una persona (a) y es un compe-
mento de rgmen, en caso contraro (b).
10. Constar es un verbo ntranstvo: en (a) puede r acompaado por un
datvo de nters; en (b) es un verbo preposcona: seeccona un compemento
de rgmen.
4. 1. Los estudantes de Letras recamaron a modfcacn de pan de estudos.
Suieto
Los aumnos ms apcados de a Facutad son os estudantes de Letras.
Predicativo Subietivo Obligatorio
Se refreron a os estudantes de Letras.
Termino del SP que funciona como complemento de regimen
2. Es Drector de Fnanzas.
Predicativo Subietivo Obligatorio
Trabaa de Drector de Fnanzas.
Predicativo Subietivo No Obligatorio
Lo nombraron Drector de Fnanzas.
Predicativo Obietivo Obligatorio
Iuan pareca muy entusasmado.
Predicativo Subietivo Obligatorio
Iuan hababa muy entusasmado.
Predicativo Subietivo No Obligatorio
l389|
V a Iuan muy entusasmado.
Predicativo Obietivo Obligatorio
4. No hagas esto, ho mo.
Vocativo
Sempre o trat como ho mo.
Predicativo Obietivo Obligatorio
Iuan parece ho mo.
Predicativo Subietivo Obligatorio
5. Iuan sempre se comport honestamente.
Complemento
Iuan hab honestamente.
Adiunto de manera
Honestamente, me parece un dsparate.
Disyunto
5. 1. Lamentabemente, e vend e coche totamente daado.
2. Iuan, sentte tranquo a ado mo.
3. Francamente, me moesta mucho e rudo.
4. En esa ocasn me devov e bro deshecho.
5. Adems, e av as manos cudadosamente.
6. En cada par se contrasta e comportamento de un O.D. que es un SN con
determnante (a) de que es un SN sn determnacn (b):
283
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
1. E SN sn determnacn no puede ser pronomnazado por un ctco
acusatvo.
2. E SN sn determnacn no admte un predcatvo obetvo.
3. Cuando se trata de un sustantvo contabe, e SN sn determnacn so
puede ser pura.
4. E SN sn determnacn so puede ubcarse en una poscn adyacente
a verbo.
7. E SN sn determnacn debe ubcarse en una poscn adyacente a verbo.
a. Se me acaambraron as pernas.
b. Le compuso una cancn a su ho.
c. Para serte sncero, ya e devov e dnero a Iuan.
d. En e verano dspongo de una habtacn ampa.
e. Iuan sonr compacdo.
f. No te me aees, Anta. l390|
g. Como a carne ben condmentada por prescrpcn mdca.
h. Sn embargo, o desgnaron asesor de a presdenca.
. An no me fue entregado e premo por a Fundacn.
. Por suerte, Iuan se reconc con su nova.
8. a. Posbe: El perro muri anoche.
b. Posbe: Le entregu el vestido impecable.
c. Imposbe: e verbo copuatvo es ntranstvo: por o tanto, e predcatvo
obetvo carece de O.D. de cua predcarse.
d. Posbe: Lo forz a renunciar.
e. Posbe: Discuti con su hijo.
f. Imposbe: e datvo posesvo so se da con verbos transtvos y con
verbos ntranstvos nacusatvos.
g. Imposbe: a construccn denteatva so se da con e verbo ser, que
es ntranstvo.
h. Imposbe: e compemento agente so se da con verbos transtvos en
a forma pasva.
. Posbe: Hoy hace calor.
. Posbe: Me entreg el vestido sonriente.
9. 1. Predcatvo subetvo obgatoro
2. Obeto drecto
3. Sueto
4. Obeto drecto
5. Predcatvo subetvo obgatoro
284
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO Vlll
1. Hasta: puede ser preposcn Lleg hasta m o adverbo Hasta yo estaba
enterada.
La preposcn rge caso termna en e pronombre persona que funcona
como trmno: e adverbo carece de capacdad rectora.
Ciego es un adetvo (a) que puede convertrse en sustantvo (b):
a. El nio ciego llevaba un bastn blanco.
b. Un ciego llevaba bastn blanco.
E adetvo modfca a sustantvo. E sustantvo es nceo de SN. En (b)
l391| no se trata de a epss de sustantvo porque, s fuera as, debera haber
aparecdo uno y no un:
Haba dos nios: uno ciego y otro sordomudo.
Baio: puede ser una preposcn: Estaba bajo la cama.
un adetvo: luan es ms bajo que su hermano.
un sustantvo (mascuno): El bajo fue aplaudido por la concurrencia.
un adverbo: No hables tan bajo.
Limitado: es e partcpo de verbo limitar: una parcela limitada por
alambres.
Por conversn se forma un adetvo: su tan limitada capacidad de trabajo.
E partcpo admte un compemento de agente y sempre va pospuesto.
En cambo, e adetvo puede tambn anteponerse y admte adverbos de grado.
Deber: (a) nfntvo de verbo deber. Se converte en sustantvo (b) como
o demuestra su fexn en nmero y a posbdad de coordnarse con otro
sustantvo:
a. Me preocupa deber tanto dinero al banco.
b. Los deberes y derechos del ciudadano estn explicitados en la
Constitucin.
Tranquilizante: es un adetvo (a) que se converte en sustantvo (b):
a. La noticia fue tranquilizante.
b. Me tom un tranquilizante para poder dormir.
2. a. Atardeceres: sustantvo. Se fexona en nmero y est modfcado por un
adetvo.
b. Despuntar el alba: verbo en nfntvo. Se comporta negatvamente con
285
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
respecto a os crteros de (a). Tene sueto xco (el alba).
c. Criminal colombiano: Se trata de una secuenca de sustantvo y adetvo.
E adetvo restrnge a sustantvo, de manera que so puede ubcarse detrs.
d. loven colombiano: Esta secuenca es ambgua, ya que os dos consttu-
yentes pueden ser aternatvamente un sustantvo o un adetvo. S e prmero es
e sustantvo, e segundo aporta una modfcacn restrctva como en (c). S e
segundo es e sustantvo, joven es un modfcador no restrctvo.
e. Durante: es una preposcn que tene como trmno un SN, cuyo nceo
es e sustantvo femenno tarde. l392|
f. Tarde: es un adverbo, como o demuestra su nvarabdad fexona y e
adverbo de grado que funcona como especfcador.
g. Ambos qu son paabras excamatvas: un determnatvo, e prmero y
un adverbo, e segundo.
h. E nfntvo es un verbo, como o demuestra a presenca de obeto d-
recto.
. E nfntvo es nomna, como o ndca a presenca de adetvo y de SP.
3. La asgnacn de antes a as tres categoras responde a casos como os
sguentes:
Preposcn: seeccona como trmno un SN (1).
Adverbo: no eva compemento (6).
Conuncn: va segudo de una cusua (5).
Incuso podra pantearse que es un adetvo en casos como (7) porque mo-
dfca a un sustantvo.
Sn embargo, s consderamos que antes es un adverbo comparatvo, que
seeccona facutatvamente un SP encabezado por de podemos evtar a trp-
cacn (o cuatrpcacn) categora:
1. Es un SAdv: a presenca de adverbo de grado mucho -y no muy- se
debe a que es un comparatvo. (Lo msmo que muy lejos pero mucho ms lejos).
2. Es un SP cuyo trmno es un SAdv.
3. Es un SAdv: a poscn de especfcador est ocupada aqu por un sn-
tagma cuantfcatvo, que modfca normamente a comparatvos (dos das ms
tarde).
4. Es un SAdv. E trmno de SP no es como en os casos anterores un SN
sno una cusua subordnada.
5. Es un SAdv. Como comparatvo, puede r segudo de una cusua en-
cabezada por que.
6. Es un SAdv: E compemento queda mpcto.
7. Es un adverbo que modfca a un sustantvo, funcn tpca de un ade-
tvo (caso smar a prmero de os anazados en "un X usado como un Y").
4. a. adetvo / adetvo (con epss de nceo) / sustantvo (por conversn:
segundo caso).
b. adetvo / adverbo / sustantvo (os dos dervados por conversn a par-
tr de adetvo).
c. adverbo / sustantvo / cuantfcador (os dos tmos corresponden a
tercer caso de "Un X usado como un Y": puede evtarse a dupcacn enten-
dendo que en e segundo hay una categora vaca: Comi mucho ). l393|
d. posesvo tono / posesvo tnco: que requere una categora nua como
nceo (tercer caso).
e. verbo / sustantvo (por conversn).
f. pronombre nterrogatvo / adetvo nterrogatvo (tercer caso: ambos son
286
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
paabras nterrogatvas).
g. Recin nacido es un adetvo en e prmero y un sustantvo en e segun-
do (por conversn). Es un partcpo que forma parte de un tempo compuesto en
e tercero.
h. En ambos casos es un sustantvo: en e prmero modfca a sustantvo,
funcn tpca de adetvo: en e segundo, es e nceo de un SN (1 caso).
h. adetvo / adverbo (2 caso).
. sustantvo / cuantfcador / adverbo. La respuesta es smar a a de (c).
5. a. E prmer yo es e pronombre persona de prmera persona de snguar
que desgna a habante en un acto de haba. E segundo es un sustantvo comn
que ha perddo a capacdad de desgnar a habante.
b. sustantvo / partcpo en os dos tmos casos: e prmero derva por
conversn a partr de segundo.
c. Pronombre ndefndo / artcuo ndefndo / numera: tercer caso de "un
X usado como un Y".
d. verbo / a salvo es un adverbo / preposcn / adetvo: os tres tmos
dervan de prmero por conversn.
e. Adverbo de afrmacn: puede susttur a toda una cusua / conuncn
subordnante condcona / conuncn subordnante que encabeza as nterro-
gatvas ndrectas totaes: os dos tmos corresponden a tercer caso de "un X
usado como un Y".
f. Adetvo / adverbo / sustantvo. De prmero dervan por conversn os
dos tmos.
g. Adetvo cuantfcador / adverbo cuantfcador: segundo caso.
h. Preposcn / sustantvo / en contra de es una "ocucn prepostva": e
eemento ntermedo entre ambas preposcones es un sustantvo, como o de-
muestra e hecho de que e compemento puede ser susttudo por un posesvo:
en mi contra. Ambos sustantvos dervan de a preposcn (2 caso).
. E prmer lo es consderado un artcuo neutro / ctco acusatvo / ctco
predcatvo nvarabe (aunque se trate en os tres casos de paabras grama-
tcaes resuta dfc ncuras en una soa categora como corresponde a tercer
caso de "un X usado como un Y").
. conuncn coordnante copuatva negatva / adverbo cuantfcador:
puede ser expanddo en ni siquiera. l394|
287
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO lX
1. a. En e prmer SN, e nombre propo funcona como aposcn restrctva
de nceo. En e segundo, en cambo, e nombre propo est modfcado por una
aposcn no restrctva.
b. La agramatcadad de prmer SN se expca por e hecho de que un
nombre propo no puede ser restrngdo por un modfcador. Los modfcadores
restrctvos son posnomnaes.
En cambo, e adetvo antepuesto de segundo no es restrctvo, sno que
aade una caracterstca nherente.
c. E nceo de SN se predca de trmno de SP, e nombre propo: debe
ser evauatvo como protestan y no descrptvo como colombiano.
Z. En e segundo coordnado so puede edrse e nceo cuando estn expresos
e especfcador (d) y un modfcador o compemento -(a) y (b). Cuando e nceo
est eddo, agunos especfcadores adoptan una varante morfogca dferente
como en (e) -uno- y en (f) -e posesvo debe ser tnco. E nceo eddo debe
remtr a un eemento que aparece en e dscurso prevo y no antcpar uno que
aparezca en e segundo coordnado como en (c).
3. I. Pueden r preceddos por determnantes varios (h), otro, mucho, poco:
los muchos problemas, los otros problemas.
II. Segudo por determnante puede r so todo.
III. Pueden funconar como predcados mucho, poco, demasiado, bastante:
Los probemas son muchos.
Los probemas son pocos.
Los probemas son demasados.
IV. E especfcador casi modfca a os cuantfcadores unversaes: casi
todos los problemas, casi ningn problema, casi cualquier problema. Apenas, en
cambo, modfca a os numeraes -(g) y a agunos exstencaes: apenas algunos.
V. Pueden ser nceos de construccones parttvas os numeraes y alguno,
ninguno, poco, un poco, mucho, varios. En cambo, no o pueden ser todo y cada.
VI. Son compatbes con sustantvos contnuos mucho, poco, demasiado,
bastante: mucha agua, poco caf, demasiado humo, bastante aceite.
4. a. Es un SN ambguo: e compemento del presidente puede desgnar a
agente o a pacente. S se aade otro compemento queda desambguado: l395|
1. La eeccn de presdente de nuevo mnstro de Economa activa
2. La eeccn de presdente por parte de a asambea egsatva pasiva
En (1) e agente puede ser susttudo por un posesvo: 5u eleccin del nue-
vo ministro de Economa. Para susttur, en cambo, e pacente, se requere a
forma pasva: 5u eleccin por parte del presidente. Lo msmo ocurre en (2): 5u
eleccin por parte de la asamblea legistativa
288
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
b. E compemento desgna a agente: puede ser susttudo por un poses-
vo: 5u decisin. Puede aadrse un compemento que ndque de qu decsn se
trata: La decisin del presidente de enviar tropas a Africa.
c. E sustantvo nceo carece de estructura argumenta. E SP es un mo-
dfcador: no puede ser susttudo por un posesvo.
d. Como e verbo vender de que derva, e sustantvo venta seeccona tres
argumentos: e agente, e tema -armas- y e destnataro -Ecuador. Puede
aadrse, por o tanto, e agente:
1. La escandaosa venta de armas de a Argentna a Ecuador activa
2. La escandaosa venta de armas a Ecuador por parte de a Argen-
tna pasiva
En (1) e posesvo susttuye a agente: su escandalosa venta de armas a
Ecuador. En (2) a pacente: su escandalosa venta por parte de la Argentina
e. Retrato seeccona tres argumentos: e retratado -Manuelita Rosas-, e
retratsta -Pridiliano Pueyrredn- y e posesor de retrato -el Museo. S aparecen
os tres expresos, e posesvo susttuye a posesor. S so aparecen os dos
prmeros, susttuye a retratsta. So puede susttur a retratado s es e nco
compemento expreso:
1. Su retrato de Manueta Rosas de Prdano Pueyrredn.
2. Su retrato de Manueta Rosas
3. Su retrato
f. En este SN, de volados es un modfcador y de Anita, e posesor. So
ste puede ser susttudo por un posesvo: 5u cortina de volados.
5. a. La compra de supermercado por parte de a mutnacona
acontecimiento
l396|
Las compras en e supermercado
concreto
b. La grabacn de boero por parte de Lus Mgue
acontecimiento
Una grabacn de boero
Concreto
c. La transferenca de fondos a as entdades acreedoras por a Argentna
acontecimiento
Unas cuantas transferencas que tengo regstradas
concreto
6. 1. Adqur otro departamento de tres ambentes.
2. Necesto un departamento de tres ambentes.
3. E nade, ave pampeda que habta en os pantanos de a Mesopotama,
es persegudo por os productores.
4. Preocupa a os empresaros e dfct fsca.
5. ante os otros funconaros
6. Fata agua.
7. Pocas orquestas nterpretan actuamente ese tema.
8. E nombre propo es nherentemente defndo, de manera que a
consgna es mposbe de cumpr. Sn embargo, un sustantvo propo puede
haarse en un SN ndefndo:
Busco a un ta Garca.
9. Los pronombres personaes, como os nombres propos, no admten
289
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
modfcadores restrctvos.
10. Eso es honestdad.
11. So en pura: Son sas. *Es sa.
290
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO X
1. a. Les: pronombre persona obcuo de tercera persona pura en caso
datvo.
quien: pronombre reatvo, snguar.
su: posesvo tono, tercera persona de snguar.
me: pronombre persona de prmera persona de snguar en caso obetvo.
estas, este: demostratvos. l397|
b. Dectcos: les es usado dectcamente s corresponde a ustedes o a ellos
-presentes en e acto de haba. Me y estas, os dos referdos a a nstanca ds-
cursva: e habante y su texto.
En cambo, es anafrco e reatvo quien y su, que tenen como antece-
dente a 8enjamn Otrola. Este antcpa e dscurso que sgue: es usado
catafrcamente.
c. Adems de os pronombres, son categoras dectcas agunas de as pro-
pedades fexonaes de verbo: a persona y e tempo. Ahora es un adverbo que
funcona dectcamente.
La epss de sueto cuando me sean revelados requere que se o recupere
en e contexto prevo.
2. a. E prmer se es refexvo: no es omsbe, es paradgmtco, admte e
refuerzo a s misma y cumpe funcn sntctca: desempea a funcn de como
O.D. E segundo es susttuto.
b. E prmer se es ntranstvzador: absorbe a transtvdad de verbo des-
pertar, verbo de cambo de estado. No es omsbe, es paradgmtco, carece de
funcn sntctca.
E segundo es eststco: es omsbe, es paradgmtco y carece de funcn
sntctca.
E tercero es refexvo: furcona como datvo posesvo.
c. Se trata de dos casos de se pasvo. En os daectos que admten a
pronomnazacn, e prmero puede ser tambn consderado mpersona. No son
omsbes, no son paradgmtcos y no cumpen funcn sntctca.
d. En ambos casos se trata de se nherentes: forman parte de exema. No
son omsbes, son paradgmtcos y no cumpen funcn sntctca.
e. E prmer se es ergatvo y e segundo, pasvo. En a prmera cusua e
proceso se reaza espontneamente, mentras que en a segunda hay un agente
mpcto, como o demuestra a presenca de adunto fna.
f. Esta oracn es ambgua. E sueto puede ser tcto (1 y 2) o ndefndo
(3): como director puede ser nterpretado como predcatvo subetvo u obetvo:
1. 5e susttutvo: como director es predcatvo obetvo. X le propone
a Y como director.
2. 5e refexvo (con sueto tcto): Aqu como director se nterpreta
como predcatvo subetvo -no obgatoro-: 5e propuso algo en su calidad
de director. E se funcona como O.I. (que puede ser reforzado por a s
mismo).
291
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
3. 5e mpersona: como director es predcatvo obetvo.
g. Esta oracn es ambgua:
1. 5e refexvo: e se funcona como O.I. l398|
2. 5e pasva: el poema es e sueto.
3. 5e eststco: el poema es e obeto drecto.
3. a. Pabo y Francsco se consderan unos burros (como todas as recprocas,
admte tambn a nterpretacn refexva).
b. Se desv e trnsto desordenadamente.
c. Es mposbe. Los verbos que contenen nherentemente un ncremento
pronomna son ntranstvos.
d. Tambn mposbe. Las condcones admsbes para os suetos de as
pasvas refeas concden con as de os obetos drectos no preposconaes. Un
nombre propo requere a preposcn, de manera que no puede ser sueto. En
cambo, puede ser obeto en una oracn que contenga un se mpersona: 5e
condecor a 5bato.
e. Imposbe: e obeto drecto de estas oracones debe ser determnado.
f. Aqu se trabaa con entusasmo.
g. Se romp e espeo.
4. Intranstvzador: se levantan, se baan, se visten: nnguno admte e re-
fuerzo pronomna.
Refexvo: se entalcan, se perfuman, se peinan: admten e refuerzo pro-
nomna a s mismos.
5. a. E se eststco requere obetos drectos determnados.
b. No puede haber concordanca entre e verbo y un obeto drecto prepo-
scona.
c. No se estabece a concordanca entre e verbo y e sueto pacente.
292
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO Xl
1. a. sofisticado: adetvo cafcatvo evauatvo; militar: adetvo reacona
casfcador.
b. verdadero: adetvo cafcatvo evauatvo; se refere a a actvdad y no
a referente: verdadero como poeta.
c. administrativa: adetvo reacona. Exhaustiva: adetvo cafcatvo.
d. atroz: adetvo cafcatvo datvo; infantil: adetvo reacona; puede ser
casfcador o argumenta (en este caso corresponde a argumento nterno).
e. prestigioso: adetvo cafcatvo que se refere a a actvdad (prestigioso
como cirujano plstico): plstico: adetvo reacona casfcador.
f. reciente: adetvo dectco; terrorista: adetvo reacona casfcador
l399| (puede ser entenddo tambn como argumenta: atentado por parte de los
terroristas).
g. simple: su sgnfcado depende de su poscn prenomna; burstil: ad-
etvo reacona casfcador.
h. semejante: su sgnfcado depende de su poscn prenomna; estudian-
til: adetvo reacona: casfcador o argumenta.
. arduo: adetvo cafcatvo evauatvo (forma parte de un superatvo);
oracional: adetvo reacona: casfcador o argumenta (segn se o entenda
como un tpo de anss o como e anss de un certo obeto: as oracones).
. doloroso: adetvo cafcatvo evauatvo; social: adetvo reacona
casfcador.
2. a. La ambgedad consste en que familiar puede ser un adetvo caf-
catvo (a) o reacona casfcador (b) o argumenta (c):
a. una reunn muy famar (no forma).
b. una reunn famar (no soca).
c. una reunn famar (= de a fama, no de extraos).
b. diplomtico puede casfcar (a) o cafcar (b):
a. esa poscn dpomtca (concernente a a dpomaca).
b. esa poscn dpomtca (= cauta, prudente).
c. dulce es cafcatvo en (a) y casfcador en (b).
a. e pan est demasado duce.
b. e pan duce de as festas
d. constitucional aporta un argumento en (a) y cafcar en (b):
a. La reforma consttucona (= de a Consttucn)
b. a reforma consttucona (= de acuerdo con as normas de a
Consttucn).
e. simple puede casfcar (a) o cafcar (b):
a. un profesor smpe (= con dedcacn smpe; no excusvo).
b. un profesor smpe (= no muy sut, poco ambcoso). S e adetvo
293
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
aparecera antepuesto, cambara su sgnfcado:
c. un smpe profesor (= mero).
f. rpido puede casfcar (a) o cafcar (b):
a. E tren rpdo (e que no se detene en todas as estacones).
b. E tren ms rpdo (e ms veoz). l400|
3. a. SA: con especfcador (demasiado) y compemento (a las confesiones).
b. SA: con modfcador (de dulce).
c. SA: e nfntvo que funcona como trmno de compemento tene sg-
nfcado pasvo: de hecho, puede ser susttudo por un nfntvo con morfooga
pasva o de pasva refea: ser modificado, modificarse.
d. SA: e trmno de compemento es una cusua no fexonada actva.
e. SA: e trmno de compemento es una cusua fexonada.
f. SA: e modfcador especfca en cuanto a qu parte de cuerpo est re-
ferdo.
g. SA: e especfcador es un ntensfcador que seeccona una cusua
comparatva; tene tambn un modfcador (a mis quejas).
294
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO Xll
1. a. slo: adverbo focazador.
b. all: adverbo dectco anafrco.
c. cierro: adverbo que susttuye a toda a cusua anteror.
d. siempre: adverbo de frecuenca.
e. tardsimo: adverbo graduabe -eatvo morfogco- que funcona como
trmno de un SP.
f. demasiado: adverbo de grado, que funcona como especfcador de un
SAdv.
g. impetuosamente: adverbo pertenecente a una case aberta.
h. as: adverbo anafrco.
. de pie: adverbo que no concde con e mte de a paabra.
. amorosamente: adverbo pertenecente a una case aberta.
2. a. telefnicamente: corresponde a un adetvo reacona (comunicacin
telefnica).
b. autoritariamente: adverbo de manera referdo a agente de evento:
puede ser parafraseado por de manera autoritaria.
c. probablemente: adverbo moda -epstmco- que funcona como
dsyunto.
d. tericamente: adverbo de punto de vsta: funcona como dsyunto.
e. honestamente: adverbo de esto: tambn funcona como dsyunto.
felizmente: adverbo de manera que se refere a resutado de evento.
f. fcilmente: adverbo de manera que se refere a proceso msmo. l401|
3. So tene correato afrmatvo: deslealmente. Los que carecen de correato
afrmatvo dervan de adetvos que tenen base verba, como o demuestran os
sufos -ble y -ada.
4. a. sumamente es un adverbo de grado; francamente: es ambguo; puede
ser nterpretado como adverbo de grado o como dsyunto.
b. En el da despus, un SN; despus funcona como modfcador; en dos
das despus, un Sadv. despus es e nceo, modfcado por un SN cuantfcatvo:
en despus de dos das, despus tambn es e nceo: como adverbo
preposcona seeccona un SP, cuyo trmno es dos das.
c. La prmera es una oracn ambgua: estupendamente puede ser un ad-
verbo de manera o ben puede ser un predcatvo obetvo. En a segunda, so
puede funconar como adverbo de manera.
d. adentro: adverbo ocatvo; en mar adentro, en cambo, forma parte de
un adunto de dreccn: en por el mar adentro, adentro modfca a sustantvo.
5. a. apenas es un adverbo cuantfcador; funcona como especfcador de
numera.
a, apenas es una conuncn que ntroduce una cusua adverba tem-
pora.
295
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
b. ni: conuncn coordnante copuatva negatva.
b. ni: adverbo focazador que puede ser reforzado por siquiera.
c. sucio: adetvo que funcona como predcatvo subetvo.
c. sucio: adverbo con forma adetva.
d. mucho: es un cuantfcador: puede ser un pronombre -muchas cosas- o
un adverbo -muchas veces.
d. mucho: es un adverbo cuantfcador.
e. rumbo: sustantvo.
E. rumbo: adverbo prepostvo.
6. En todos os casos, excepto (e), as paabras en cursva van segudas por un
SN que puede ser consderado su trmno. En (e), a nvarabdad de previo, que
va segudo de un SP, ndca que no se trata de un adetvo. l402|
296
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO Xlll
1. a. Iuan sabe que su ho ha desaprobado agunas materas. Lo que nunca
habr magnado es que repetr e ao.
b. Iuan saba que su ho haba desaprobado agunas materas. Pero nunca
se magn que repetra e ao.
2. (a) a. Iuan ya sabe a verdad.
b. E que sabe a verdad est en meores condcones para no repetr
sus errores.
c. Iuan se acostaba a medanoche.
d. S Iuan tuvera dnero se compraba un coche.
e. Iuan ya estar otra vez con su fama en este momento.
f. No pudo controar a desazn que o embargaba.
g. No se do cuenta de error que haba cometdo.
h. Cuando Iuan me ame e unes prxmo ya me habr enterado de
resutado de os anss.
. Mara asegur que cuando Iuan a amara a da sguente ya se
habra enterado de resutado de os anss.
. Iuan do que e unes prxmo vaara a Neuqun.
k. S resovera e probema, Iuan vaara a Neuqun.
. Sarmento mur en Asuncn de Paraguay.
m. No me gust a nterpretacn de a protagonsta.
(b) g. E evento de cometer el error (E) es anteror a evento tambn
pasado de darse cuenta (R): E R H
h. E evento de enterarse del resultado de los anlisis (E) es anteror
a un evento futuro
- la llamada de luan (R): HER
. La ocazacn de evento de enterarse del resultado de os
anlisis (E) requere contar
con dos puntos de referenca: R1 -la llamada de luan- en reacn con e cua es
anteror y R2 -el acto de habla llevado a cabo por Mara- que es anteror a H. Una
de as nterpretacones posbes de esta oracn es a sguente: R2H
E R1
3. a. Iuan ya haba edo a carta (E), cuando eg Mara (R).
b. Cuando egue Mara (R), Iuan ya habr edo a carta (E).
c. Ana me asegur (R2) que cuando egara Mara (R1) Iuan ya habra edo
a carta (E). l403|
d. Iuan ha edo a carta sn nmutarse.
e. Iuan me promet (R) que eera a carta (E).
4. a. E verbo dudar contene un eemento negatvo: es equvaente a no
297
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
creer.
b. E predcado factvo dar pena.
c. E adverbo ojal.
d. La negacn que afecta a verbo creer.
e. La preposcn para.
f. E verbo implicar seeccona dos cusuas (una, sueto y a otra, O.D.),
ambas de subuntvo.
g. La negacn que afecta a a prmera cusua adverba causa.
h. E carcter no especfco de SN cuyo nceo es un cuantfcador nega-
tvo -nadie.
. E adetvo improbable que funcona como predcado de a cusua
reducda.
. E sustantvo posibilidad que funcona como nceo de SN.
5. a. E subuntvo ndca carcter eventua.
b. E subuntvo ndca que se trata de un evento futuro.
c. Esta es una cusua condcona: e subuntvo ndca e carcter even-
tua. S e verbo estuvera fexonado en ndcatvo, se tratara de una cusua
adverba causa.
d. E verbo decir puede ser un verbo de comuncacn -con cusua en n-
dcatvo- o de nfuenca, con cusua en subuntvo, como en este caso.
e. E subuntvo de a prmera causa depende de a negacn que o prece-
de: ndca que se trata de una causa desechada.
f. E subuntvo est regdo por e sustantvo alegra, que como os verbos
emotvos, seeccona este modo en sus compementos.
g. Aqu e subuntvo depende de carcter no especfco de SN,
h. Es una mperatva negada. E subuntvo cubre as formas de as que ca-
rece e mperatvo.
6. a. E mperfecto tene vaor moda: ndca carcter rrea.
b. E pospretrto corresponde a pasado de futuro epstmco. Indca una
conetura de habante.
c. Este futuro tene vaor concesvo: e habante no se compromete con a
asercn de que Iuan es dstrado sno que a retoma como ago ya conocdo -
probabemente de contexto precedente- para estabecer una oposcn.
d. Imperfecto de cortesa. l404|
e. Este antefuturo -"futuro perfecto de sorpresa"- combna e carcter re-
teratvo de perfecto con e vaor epstmco de futuro.
f. Futuro dentco.
7. a. La dferenca es xca. Concerne a carcter tco de a prmera y
atco de a segunda.
b. Se oponen tambn por a tecdad: atca, a prmera y tca, a se-
gunda.
c. La prmera denota un estado; en a segunda, e mperatvo ndca que
aqu e verbo tene un vaor nceptvo (= Entrese).
d. E presente de a prmera tene un vaor habtua. E perfecto smpe de-
nota un evento puntua pasado (que no ncuye a presente). E perfecto com-
puesto, en cambo, no excuye a presente (puede segur escrbendo noveas
pardcas).
e. En a prmera e sueto es agentvo: denota un evento pasado puntua.
En a segunda, e sueto es no agentvo: denota un estado permanente.
f. E presente de a prmera tene un vaor habtua. En a segunda, e pre-
trto ndca una accn pasada acabada.
298
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
8. a. y b. Con un verbo de estado -en presente- son posbes tanto ya como
todava en ambas poardades.
c. y d. Con un verbo tco ya so es posbe en a poardad afrmatva y
todava, en a negatva -en presente o pasado.
e. y f. Un adunto que ndca e mte tempora es compatbe con un verbo
tco negado y con un verbo de estado afrmado. La negacn camba a ndoe
aspectua de predcado: converte en atco un verbo tco.
g., h., ., y . E adunto que expresa a smutanedad con e evento deno-
tado en a prncpa puede contener un verbo de estado -en presente o pasado- o
un verbo tco en presente pero no en pasado. l405|
299
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO XlV
1. a. Perfrass verba: tempo perfecto.
b. Perfrass verba aspectua habtua.
c. Perfrass verba moda con e vaor epstmco de verbo poder.
d. Cusua no fexonada dependente de un verbo de ascenso.
e. Cusua no fexonada dependente de un verbo de contro. E sueto de
nfntvo est controado por e obeto drecto me. l405|
f. Cusua no fexonada dependente de un verbo de contro. E sueto de
nfntvo est controado por e sueto de a cusua prncpa.
g. Cusua no fexonada dependente de un verbo de contro. E sueto de
nfntvo est controado por e obeto drecto lo.
h. Cusua no fexonada dependente de un verbo de contro. E sueto de
nfntvo est controado por e sueto de a cusua prncpa.
. Cusua no fexonada dependente de un verbo que aqu es de ascenso.
. Perfrass verba con sgnfcado aproxmatvo.
2. a. Ambgua: volver puede ser un verbo de movmento (1) o un auxar (2):
1. Iuan vov a san a fumar.
2. A pesar de a prohbcn de mdco, Iuan vov a fumar.
b. Ambgua: con as msmas ecturas que (a):
1. Iuan sgue por a cae fumando a esconddas.
2. A pesar de a prohbcn de mdco, Iuan sgue fumando a es-
conddas.
c. Ambgua: promete es un verbo de contro en (1) y un verbo de ascenso
en (2):
1. Iuan me promet ser un buen estudante.
2. Iuan nc sus estudos brantemente. Este muchacho promete:
ser un buen estudante.
d. Ambgua entre a nterpretacn epstmca (1) y de capacdad (2):
1. Iuan no pudo haber fumado tanto porque no tena cgarros.
2. Iuan no pudo fumar tanto porque estaba enfermo.
e. No es ambgua: a nterpretacn como verbo de movmento no es ade-
cuada en reacn con pensar.
f. Ambgua: con as msmas ecturas que (a):
1. Lus va a su habtacn a eer e bro.
300
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
2. Lus va a eer e bro porque se o recomend su amgo.
3. a. Hay ascenso de ctcos. Los dos ctcos corresponden a nfntvo decir:
No se lo pude decir.
b. Hay ascenso pero, como se trata de un verbo causatvo, es obgatoro:
"No deja intimidarse por cualquiera. l406|
c. No hay ascenso: ambos ctcos corresponden a verbo prncpa. E se
ndca mpersonadad y lo a obeto drecto de forzar.
d. Hay ascenso de ctcos: No quiere afeitarse todos los das.
e. No hay ascenso: me corresponde a verbo prncpa.
f. Hay ascenso: No pienso entregrselo.
4. a. No debe de haberse enterado: s no, no hubera reacconado as.
b. Iuan est por consegur a beca.
c. Le orden recoger os uguetes.
d. Sar yo y entrar e decano fue todo uno.
e. Lo v eyendo atentamente m nota.
f. Me preocupa egar a fn de mes sn un centavo.
5. a. Es una perfrass. Se dferenca de Llevo apagada la radio por:
a. orden: en a perfrass auxar y partcpo se encuentran
adyacentes. En (a), en cambo, a adyacenca no es obgatora.
b. obligatoriedad de la forma no flexiva: mentras que en (a) e
partcpo no puede ser susttudo por nnguna otra forma, en (a) apagada
admte a susttucn por un gerundo o por un SP: Llevo la radio
funcionando. Llevo la radio en funcionamiento.
b. Mentras que tener que + infinitivo es una perfrass verba, hay que +
infinitivo no o es como o demuestra:
a. ascenso de cliticos: Lo tuve que representar pero *lo hay que
representar.
b. pasiva: Ese papel tuvo que ser representado pero *Ese papel
hay que ser representado.
c. Las msmas pruebas permten dferencar comenzar a + infinitivo de co-
menzar por + infinitivo. So a prmera puede aparecer con un verbo mpersona:
a. ascenso de cliticos: Las comenzamos a establecer pero *Las
comenzamos por establecer.
b. pasiva: Las pautas comenzaron a ser establecidas pero *Las pau-
tas comenzaron por ser establecidas.
c. con verbo impersonal: Comenz a llover pero *Comenz por
llover. l407|
6. a. La cusua no fexonada funcona como sueto. No es, por o tanto, una
perfrass:
. puede ser susttuda por una cusua con verbo fexonado (1) o por un
SN (2):
1. No hace fata que corras as cortnas.
2. No hace fata eso.
. no permte e ascenso de ctcos:
3. No hace fata correras
4. *No as hace fata correr.
301
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
b. No es una perfrass verba. La cusua no fexonada funcona como
trmno en un compemento de rgmen. Responde a as msmas pruebas
aportadas en (a):
. Se neg a a confesn.
. *Se o neg a reconocer.
c. Es una perfrass verba:
. Admte verbos mpersonaes:
1. Se puso a over.
. E nfntvo no puede ser susttudo por una cusua con verbo
fexonado n por un SN:
2. *La na se puso a que orara.
3. *La na se puso a anto.
. Permte e ascenso de ctcos:
4. Se a puso a estudar.
d. No es una perfrass verba. La cusua de gerundo funcona como ad-
unto:
. No permte e ascenso de ctcos:
1. Me abraz orando sus desdchas.
2. *Me as abraz orando.
. E gerundo puede ser susttuda por una cusua con verbo
fexonado:
3. Me abraz mentras oraba. l408|
302
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO XV
1. a. La oracn es decaratva (por e modo ndcatvo y por a ausenca de as
marcas que caracterzan a os otros tpos de oracones). La subordnada es
mperatva.
b. La oracn es mperatva. Corresponde a una orden. Est marcada por e
modo mperatvo y por una entonacn enftca (que se representa grfcamente
por os sgnos de excamacn).
c. La oracn es nterrogatva. Sn embargo, e acto de haba es una aser-
cn: se trata de una pregunta retrca, que da por supuesta una respuesta afr-
matva, como o ndca ya e ncuso bastante.
d. La oracn es decaratva. E habante hace una asercn, aunque est
fuertemente marcada por rasgos expresvos.
e. y f. La oracn es decaratva: e acto de haba es una advertenca
g. y h. La oracn es decaratva: e acto de haba es una amenaza.
. La oracn es excamatva.
. Es una oracn mperatva negada. Puede corresponder a una orden, un
conseo o un peddo.
k. Es una oracn nterrogatva; a su vez, ncuye una nterrogatva parca.
. Es una oracn mperatva. Corresponde a una orden.
m. Es una oracn nterrogatva. E acto de haba es un saudo.
2. a. Entre una oracn decaratva y una mperatva: en esta tma, os
ctcos sempre van pospuestos.
b. La poscn de sueto opone, fundamentamente, a as decaratvas y a
as nterrogatvas, sobre todo parcaes; en stas, a posposcn de sueto es
obgatora.
3. a. En as mperatvas, sobre todo negatvas:
1. No descender de vehcuo en movmento.
en as optatvas:
2. Ganarse a otera...!
y en as nterrogatvas parcaes:
3. Ou hacer en una stuacn como sta?
b. En as mperatvas:
1. No a auste!
y en as excamatvas:
2. Ou marava de muer! l409|
4. a. Nunca supe paabra de ruso.
b. La oposcn habra frmado un pacto con e partdo ofcasta.
c. Oun eog a qun?
d. Oue s o v a qun?
e. La corrupcn que hay en este pas!
f. No corras / corrs tanto.
303
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
5. a. Las frmuas de cortesa mtgan una orden. Son stas: a nterrogacn,
agunos tempos verbaes (e mperfecto, e condcona y e mperfecto de
subuntvo) y a expresn por favor.
1. Me pasa a sa?
2. Me pasara a sa?
3. Ousera a sa, por favor.
b. La asercn es ntensfcada cuando depende de verbos como asegurar,
jurar o probar.
La asercn es mtgada cuando se usa un futuro o un condcona (4b) o
cuando depende de verbos como creer, parecer, suponer.
1. La oposcn frm, un pacto con e partdo ofcasta.
2. Te aseguro que a oposcn frm un pacto con e partdo ofca-
sta.
3. Me parece que a oposcn frm un pacto con e partdo ofca-
sta.
c. E deseo reazabe se expresa por e mperfecto de subuntvo; e rrea-
zabe, por e puscuamperfecto de subuntvo:
1. Oa Dego apruebe e parca.
2. Oa Dego hubera aprobado e parca.
6. a. Interrogatva drecta parca.
b. Interrogatva drecta tota.
c. Interrogatva drecta aternatva.
d. Interrogatva ndrecta tota.
e. Interrogatva eco basada en una nterrogatva.
f. Interrogatva ndrecta parca.
g. Interrogatva eco basada en una decaratva. l410|
304
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO XVl
1. a. La coordnacn copuatva es meramente adtva, a. a adversatva
supone una oposcn vaorzadora.
b. E segundo coordnado de a coordnacn adversatva restrctva es
contraexpectatvo: cancea un posbe presupuesto: que os ngenuos son tontos.
En cambo, en b. a coordnacn adversatva excusva o nega.
c. E coordnante ndca una mera conexn entre os coordnados. En c. se
e asoca un vaor de secuenca cronogca.
d. En a coordnacn consecutva y en a causa d, e orden de os coord-
nados est reaconado con a reacn gca que os vncua: son asmtrcas.
e. Mentras que en e. a coordnacn se estabece entre cusuas, en e.
os coordnados son sntagmas nomnaes.
f. La coordnacn dsyuntva permte que a concordanca se estabezca
con uno de os coordnados (f) o con ambos (f).
2. a. llLova y haca fro| pero lno nevaba||.
b. Esta cusua es ambgua. Admte dos encorchetamentos dferentes:
- llNo ova| sno que llnevaba| y le vento sopaba heado|||.
- lllNo ova| sno que lnevaba|| y le vento era heado||.
c. lNo so lera necesara a prudenca | sno tambn le corae||.
d. lLos actos de os hombres no merecen l
SN
n e fuego n e ceo||.
e. lllEres tu cuerpo| y leres tu ama|| y les l
SA
arduo o mposbe| far a
frontera que os dvde||.
f. lFez l
SN
e pobre sn amargura y e rco sn soberba||.
g. lllUna hebra de sava se descog de entre sus dentes| y lmanch as
soapas de su saco|| pero ll no parec notaro| pues lno se mp|||.
3. a. Nora acomod cudadosamente os papees en e escrtoro y Federco
en a bboteca.
b. Nora acomod cudadosamente os papees en e escrtoro y os bros
en a bboteca.
c. Nora acomod cudadosamente os papees en e escrtoro y Federco
tambn.
d. Nora acomod cudadosamente os papees en e escrtoro pero
Federco no. l411|
4. a. Tampoco es un trmno de poardad negatva que reafrma a poardad
305
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
de a cusua precedente. La agramatcadad se debe a que a prmera cusua
es afrmatva.
b. La coordnacn une, por o genera, consttuyentes de a msma catego-
ra. La agramatcadad provene de que en este caso e prmer coordnado no
contene un SP.
c. E coordnante adversatvo sino que es correatvo de una negacn en e
prmer coordnado.
d. E coordnante no slo es correatvo de sino (tambin).
e. La anomaa se debe aqu a una razn semntca: no se estabece una
oposcn entre ambos membros -n contraexpectatva n vaorzadora.
f. E s que aparece en e segundo coordnado atera a poardad de pr-
mero: a agramatcadad se debe a que ambos coordnados tenen a msma
poardad.
g. La coordnacn no permte una epss catafrca -s, en cambo, ana-
frca: no podemos recuperar un eemento de prmer coordnado por otro de
segundo, pero s a a nversa.
h. La epss requere a presenca de dos consttuyentes. Aqu so hay
uno.
. En a coordnacn se evta repetr en e segundo coordnado os eemen-
tos que concden con os de prmero, de manera que en esta oracn so de-
bera aparecer y hoy tambin.
5. a. La tarde era fra y ova.
b. La tarde era fra pero braba e so.
c. La tarde no era fra sno ventosa.
d. La tarde no era fra n ova.
e. La tarde no so era fra sno tambn ventosa.
f. La tarde era fra, conque era dea para quedarse en casa.
g. La tarde era fra, pues en a foto todos van ben abrgados.
h. La tarde era fra o, a menos, a m me o pareca.
6. a. llEstoy muy contento contgo| y lpuedes contar con a foto (que me
pedste)||.
Cusua adetva, ntroducda por un pronombre reatvo, ncuda.
b. lDon Rgoberto do (que no) con a cabeza|.
Cusua sustantva, ntroducda por una conuncn, ncuda.
c. lNo sabes {qu alegra me da (que te lleves tan bien con Lucre-
cia))I.
Aqu a cusua en negrta est subordnada a a de cursva, que, a su vez.
est subordnada a a prncpa. Ambas son cusuas sustantvas -ncudas. l412|
La que est ms ncrustada est encabezada por una conuncn; a otra,
por una paabra excamatva.
d. lSabes {que me gustara {leer ese "Elogio de la madrastra"}}I?.
La cusua no fexonada -sustantva sn subordnante- tene como
superordnada una cusua sustantva encabezada por una conuncn.
e. Caro, papacto. As, l(s hay una fata), me a corrges|.
La subordnada adverba, ntroducda por conuncn, est vncuada a a
prncpa por una reacn de subordnacn -no ncusn.
f. lDon Rgoberto snt {que tena {las manos empapadas))I.
La cusua reducda est ncuda en una cusua sustantva encabezada
por que.
306
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO XVll
1. a. Seecconan subordnadas sustantvas: inquietar, odiar, gustar, inte-
rrogar, contar, maravillar, averiguar, decir, conjeturar y solicitar.
inquietar: decaratva de subuntvo o excamatva ndrecta. En ambos ca-
sos, subetvas.
Me inquieta que haya dicho eso.
Me inquieta qu cantidad de dinero se gasta en esta casa.
odiar: decaratva obetva de subuntvo:
Odio que se comporte as.
contar: decaratva obetva de ndcatvo o nterrogatva ndrecta:
Me cont que lo haba conocido en la Facultad.
No me cont si lo haba conocido en la Facultad.
gustar: decaratva subetva de subuntvo:
No me gusta que se comporte as.
maravillar: decaratva de subuntvo o excamatva ndrecta. En ambos
casos, subetvas.
Me maravilla que haya dicho eso.
Me maravilla qu cantidad de dinero se gasta en esta casa.
averiguar: decaratva de ndcatvo o nterrogatva ndrecta:
Averig que no haba estado all esa noche.
Averigua si estuvo all esa noche.
decir: decaratva de ndcatvo, drectva de subuntvo, nterrogatva n-
drecta:
Dijo que no haba estado all esa noche.
Dijo que estuviera all esa noche.
No me dijo si haba estado all esa noche. l413|
conjeturar: decaratva de ndcatvo obetva o nterrogatva ndrecta:
Conjeturo que no estuvo all esa noche.
No puedo conjeturar cunto dinero se llev.
solicitar: cusua de subuntvo obetva:
Le solicito (que) lo enve por correo certificado.
lnterrogar puede r acompaado por una nterrogatva ndrecta depen-
dente de una preposcn:
Lo interrogaron sobre dnde haba estado esa noche.
b. Seecconan subordnadas sustantvas os sguentes sustantvos: temor
(cusua de subuntvo), sospecha (cusua de ndcatvo), conclusin (cusua
de ndcatvo), orden (cusua de subuntvo), secreto (cusua de ndcatvo o
nterrogatva ndrecta):
El temor de que lo echen del trabajo, La orden de que lo indem-
nicen.
La sospecha / conclusin / el secreto de que va a ser despedido.
El secreto de quin era su amante
Seecconan subordnadas sustantvas os sguentes adetvos: seguro
(cusua de ndcatvo), orgulloso (cusua de subuntvo), intrigado (nte-
307
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
rrogatva ndrecta), claro (cusua de ndcatvo como sueto), satisfecho
(cusua de subuntvo), indispensable (cusua de subuntvo como sueto):
seguro de que su cuadro va a ser premiado
orgulloso / satisfecho de que su cuadro haya sido premiado
intrigado de cmo estaba constituido el tribunal
Resulta claro que su cuadro va a ser premiado.
Era indispensable que los finalistas respetaran las condiciones del
concurso.
Z. a. Cusua decaratva de subuntvo subetva.
b. Interrogatva ndrecta tota obetva.
c. Excamatva ndrecta obetva.
d. Decaratva de subuntvo. Decaratva de ndcatvo obetva.
e. Decaratva de ndcatvo obetva. Cusua no fexonada.
f. Interrogatva ndrecta parca obetva. Puede ser susttuda por una
cusua no fexonada: No saba qu hacer.
g. Cusua decaratva de subuntvo seecconada por un adetvo. Inte-
rrogatva ndrecta parca obetva.
h. Decaratva de subuntvo dependente de un sustantvo.
. Interrogatva ndrecta parca obetva. Puede ser susttuda por una
cusua no fexonada: lgnoro si ir. l414|
3. La presenca de artcuo est condconada por:
a. e orden: se da en as subordnadas que aparecen antepuestas a verbo.
b. a case semntca de predcado: so se da con predcados que presu-
ponen a verdad de a subordnada.
c. a funcn sntctca de a subordnada: so se da con subordnadas sus-
tantvas subetvas.
4. 5i se dferenca de que en os sguentes comportamentos:
a. puede encabezar una subordnada no fexonada; que, no.
b. Mentras que que encabeza cada uno de os coordnados, si no se repte.
Estos comportamentos demuestran que no son dntcos.
5. a. Se ament de que su madre no o hubera acompaado a hospta.
b. Me preocupa cunta gente est desocupada.
c. Estoy dudosa de qu me convene comprar.
d. No sabs os regaos que nos trao Mara.
e. Me pregunt e camno que ba a tomar para egar a a casa.
f. La posbdad de que se recupere totamente es remota.
308
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO XVlll
1. (a) a. Voy a presentarte a actor a quen e entregaron e premo.
b. Concurreron agunos potcos cuyos nombres no recuerdo.
c. Me compr un bro de cuya exstenca me enter por a crtca.
d. Voy a nvtar a cenar a tres amgos de m ho que concurrrn con
sus esposas.
e. Mand a concurso ms poemas, por os que espero ganar e pre-
mo.
f. Necesto un cucho con e que cortar a carne.
g. Estoy buscando a secretaro, a quen necesto ver urgentemente.
h. Acaba de egar m prmo, que est radcado en Franca.
. Acaba de egar un prmo mo que est radcado en Franca.
. En ese momento entr una muer que se acerc a escenaro.
(b). Para que as oracones puedan combnarse medante una reatva es
necesaro que os sntagmas nomnaes sean correferencaes. Resuta mposbe
en () s no se especfca que e SN ndefndo de a prmera oracn es
correferenca con e de a segunda. En cambo, en os otros casos, e SN de a
l415| segunda oracn contene aguna marca (artcuo defndo, demostratvo,
pronombre persona) que ndca su carcter anafrco.
(c). Cuando e SN de a prmera oracn tene referenca nca -(e), (g) y
(h)- a reatva no puede ser restrctva.
2. a. Oue es a conuncn que encabeza e sntagma conuntvo que funcona
como O.D. seecconada por e verbo saber.
b. Oue encabeza a reatva que modfca a sustantvo vecino. Funcona
como sueto.
c. Oue es e trmno de un SP que funcona como compemento de rg-
men de verbo confiar. Puede ser susttudo por la que o por quien. La reatva
modfca a gente.
d. Oue es a conuncn que encabeza e sntagma conuntvo que funcona
como compemento de sustantvo confianza.
e. Oue encabeza a reatva que modfca a sustantvo seguridad. Funcona
como O.D.
f. Oue es a conuncn que encabeza e sntagma conuntvo que funcona
como compemento de sustantvo seguridad.
g. E prmer que encabeza a reatva que modfca a sustantvo vestido.
Funcona como sueto de gustaba. E segundo que encabeza a competva ob-
etva dependente de dijiste.
3. a. Las personas a as que respeto
b. Esas personas, que me han demostrado su afecto
c. Imposbe. Las reatvas no restrctvas so admten e ndcatvo.
d. E deporte a que era afconado
309
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
e. Imposbe. La fata de rasgos fexonaes mpde que e reatvo funcone
como sueto.
f. Desde que me trasad a Buenos Ares
g. Imposbe. Las reatvas restrctvas en subuntvo forman parte de
sntagmas nomnaes no especfcos.
h. Corresponde que quen haga os aportes prevsonaes goce de una
ubacn dgna.
. Ouero fectar a quen resut premado en este concurso.
4. a. 1. Es una oracn ambgua: e antecedente puede ser hazaa del h-
roe o hroe.
2. E antecedente es e pronombre nterrogatvo quin.
3. Es una oracn ambgua: e antecedente de a reatva puede ser
toda l416| a cusua luan cree que Mara lamenta que no nos visites o
cada una de as subordnadas sustantvas sucesvamente ncrustadas:
Mara lamenta que no nos visites, no nos visites.
b. 1.O.D.
2. Trmno de SP que funcona como compemento de rgmen de
verbo olvidarse.
3. Trmno de SP que funcona como compemento de sustantvo
ttulo.
4. O.D. dependente de verbo de a cusua no fexonada que fun-
cona como O.D. de olvidar.
5. Trmno de SP que funcona como adunto.
6. Determnante en e SN que funcona como O.D.
7. Sueto.
8. Adunto ocatvo.
9. O.D. de verbo regalar.
10. Trmno de SP que funcona como compemento de raz, que, a
su vez, es e nceo de trmno de SP que encabeza a reatva.
11. Es una conuncn: a estructura de a cusua compea es com-
peta.
c. 1. No es posbe: funcona como sueto de una reatva restrctva.
2. El que puede ser susttudo por quien.
3. No es posbe: funcona como O.D. -no preposcona- de una re-
atva restrctva.
4. Puede ser susttudo por los cuales, quienes, los que.
5. Puede ser susttudo por el que y el cual.
310
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO XlX
1. a. S hubera gobernado honestamente, nuestro presdente no habra sdo
repudado.
b. Aunque te parezca ncrebe, Pabo aprob e examen de Booga.
c. Mentras sea mantendo por su fama, no tene derecho a quearse.
d. Leg hasta donde e ndcamos.
e. No resuta ms atractva porque fume.
f. Aumentando a tasa de desocupacn, se agravara a recesn.
g. Esta vez Maradona no ug tan ben como en e Munda de Mxco.
l417|
h. E cancer actu tan nefcazmente que hemos perddo todos os
confctos mtrofes.
. Sn un amgo cerca, no s a qun drgrme.
. Por ms que nsstas, no te voy a dear r.
k. La obra resut ms nteresante de o que suponamos.
2. a. Temporaes fexonadas o absoutas: Lo conozco desde que / cuando
estuve en Chile. / Despus de ocurrido el incidente, todos se dispersaron.
Locatvas: Conduje toda la noche hacia donde me estaban esperando.
Condconaes: Lo traje por si haca falta.
b. Comparatvas: Es tan distrado como su amigo.
Consecutvas: Es tan distrado que mete los libros en la heladera.
Concesvas: Por ms brillante que sea, tendr que esforzarse.
c. Consecutvas: Tengo tantas ganas de verte que viajar a Crdoba hoy
mismo.
Comparatvas: Luisa es tan buena maestra como su madre.
d. Las adverbaes propas temporaes y ocatvas:
Fue cuando lleg q la Patagonia cuando / que lo conoc.
Fue donde me indicaste donde / que lo puse.
lusto cuando lleg a la Patagonia lo conoc.
Lo puse precisamente donde me indicaste.
Condconaes y causaes forman un tpo de construccn smar:
5i lo dice tan seguro es porque cuenta con alguna evidencia.
3. a. SAdv (reatva bre).
b. SA cuyo especfcador contene una cusua comparatva.
c. Sntagma conuntvo.
d. SP cuyo trmno es un sntagma conuntvo, una cusua condcona.
e. Es un sntagma conuntvo cuyo trmno es, a su vez, un sntagma con-
untvo, a condcona.
f. Sadv. Despus es un adverbo comparatvo; por eso puede seecconar
una cusua comparatva.
311
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
g. Sadv. Tambn en este caso e nceo es e adverbo despus. Un sntag-
ma cuantfcatvo ocupa a poscn de especfcador. E trmno de compemento
es una cusua absouta.
h. SN. E artcuo ndefndo forma un consttuyente dscontnuo con a
cusua consecutva.
. Sntagma conuntvo.
. Sadv cuyo especfcador contene una cusua consecutva. l418|
4. a. Moda o causa: Como acabamos de mencionar / Como luan segua
durmiendo, decid irme.
b. Condcona. Como no haya estudiado, ya me oir.
c. Comparatva: Aqu me siento tan cmoda como en casa.
d. Comparatva + condcona: Aqu me siento tan cmoda como si estu-
viera en casa.
e. Imposbe: cuando rechaza todo tpo de futuro.
f. Causa: Apaguen el televisor, que ya es tarde.
g. Comparatva: luan me result ms agradable que su padre.
h. Imposbe: en a cusua reducda que funcona como trmno de con e
predcado -en este caso, e SA- se pospone a sueto: *Con suelto el pelo.
. Cusua no fexonada concesva: Aun sabiendo la verdad.
. Cusua tempora adverba con sentdo futuro: Cuando maana termi-
nes el informe.
5. a. Iuan no sabe s Mara egar temprano.
b. Lo obsesona e presentmento de que Mara egar temprano.
c. Cuando Mara egue temprano, festearemos e acontecmento.
d. Aunque Mara egar temprano, no podr asstr a acto.
e. Mara, de quen te habrs enterado que maana egar temprano, vaa
con su madre.
f. Me asombra qu temprano eg Mara.
g. Mara, que egar temprano, nos env un fax.
h. Mara egar tan temprano, que seguramente no encontrar a nade.
. Fu e prmero en drgrme a aeropuerto no porque Mara egara
temprano sno porque quera despedr a unos amgos.
6. 1.a. Reatvo que funcona como trmno de un SP -un adunto ns-
trumenta.
1.b. Conuncn que encabeza una competva que funcona como trmno
de un SP. Este, a su vez. es e compemento de rgmen seecconado por e
verbo de a cusua prncpa.
1.c. Coordnante consecutvo.
2.a. Conuncn que encabeza una competva que funcona como trmno
de un SP. Este, a su vez, es e compemento de rgmen seecconado por e
verbo de a cusua prncpa.
2.b. Conuncn que encabeza una adverba causa.
2.c. Conuncn que encabeza una competva que funcona como sueto de
a cusua. l419|
3.a. Conuncn tempora.
3.b. Adverbo tempora.
4.a. Adverbo reatvo: a cusua reatva modfca a modo.
4.b. Adverbo nterrogatvo. La nterrogatva ndrecta parca funcona
como compemento de rgmen de darse cuenta.
4.c. Conuncn que encabeza una adverba condcona.
4.d. Adverbo reatvo que encabeza una reatva bre.
312
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
4.e. Conuncn que encabeza una cusua comparatva
7. a. La agramatcadad se debe a que se trata de un verbo nacusatvo no
perfectvo.
b. La agramatcadad se debe a que e verbo es nergatvo.
c. La agramatcadad se debe a que en una cusua absouta e sueto se
pospone.
d. La agramatcadad se debe a que e sueto de una cusua reducda no
puede ser un SN sn determnacn, a menos que sea un sustantvo contnuo.
e. La agramatcadad se debe a orden de os consttuyentes: en este tpo
de cusuas reducdas e sueto est antepuesto a predcado.
f. La agramatcadad se debe a que as condconaes rechazan e futuro en
a prtass.
g. La agramatcadad se debe a que as condconaes rechazan e pospre-
trto en a prtass.
h. La agramatcadad se debe a que para que consttuye una conuncn -
por reanss- que no puede escndrse en a coordnacn.
. La agramatcadad se debe a que, cuando os suetos son
correferencaes, a fna es no fexonada.
313
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
CAPlTULO XX
1. a. Temtcamente neutra.
b. En a pasva e argumento pacente ocupa a msma poscn que e ob-
eto de a dsocacn a a zquerda. En este sentdo, puede consderarse una
estructura tematzada.
c. Estructura tematzada: dsocacn a a zquerda.
d. Estructura focazada.
e. S e reatvo concuerda en gnero y nmero con e foco, es una hend-
da: s no, a dstncn es rreevante.
f. Pseudohendda. l420|
2. a. 1. a. Eos abuchearon a ntendente durante e acto.
b. Abuchearon a ntendente durante e acto.
2. a. A ntendente os vecnos o abuchearon durante e acto.
b. Los vecnos o abuchearon durante e acto, a ntendente.
3. Una soa posbe: Durante e acto os vecnos abuchearon a ntendente.
b. 1. a. Fueron os vecnos quenes abuchearon a ntendente durante e acto.
b. Los que abuchearon a ntendente durante e acto fueron os vecnos.
2. a. AL INTENDENTE abuchearon os vecnos durante e acto.
b. Fue a ntendente a quen / que abuchearon os vecnos durante e acto.
3. a. DURANTE EL ACTO abuchearon os vecnos a ntendente.
b. Fue durante e acto cuando / que os vecnos abuchearon a ntendente.
3. Hendidas: a. Aparentemente fue a versn defntva de nforme a que Iuan
revs cudadosamente en su ofcna.
b. Aparentemente fue en su ofcna / que Iuan revs cudadosamente a
versn defntva de nforme.
c. Aparentemente fue Iuan e que revs cudadosamente a versn def-
ntva de nforme. (Es reversbe)
Pseudohendidas: a. Lo que aparentemente Iuan hzo en su ofcna fue revsar
cudadosamente a versn defntva de nforme.
b. Aparentemente, o que revs cudadosamente fue a versn defntva
de nforme.
c. Aparentemente e que revs cudadosamente a versn defntva de
nforme fue Iuan.
No se pueden focazar e adverbo de modadad -aparentemente- n os
consttuyentes que forman parte de un sntagma -definitiva, del informe. La
focazacn de adverbo de manera tampoco da un resutado penamente
aceptabe.
4. a. En a prmera oracn no se da nnguno de os factores que condcona a
posposcn de sueto: e verbo es nergatvo, no hay nngn eemento focazado
y e sueto no es pesado. l421|
b. Es anmaa a focazacon de predcatvo: no hay nngn eemento con
e que pueda contrastarse.
314
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
c. Tampoco aqu se dan as condcones para a focazacon: el sol no
aporta una nformacn contrastante.
d. La dsocacn a a derecha so se da cuando hay un tema dado en e
dscurso prevo, cosa que no ocurre en este caso.
e. En esta pseudohendda se focaza e SV. No hay un consttuyente de a
msma case semntca con que este foco contraste. l422|
315
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
BlBLlOGRAFlA GENERAL
l. Manuales de gramtica espaola
ALARCOS LLORACH, E. (1994). Cramtica de la lengua espaola, Rea Academa
Espaoa, Madrd, Espasa Cape.
ALCINA FRANCH, I. y I. M. Becua (1972). Cramtica espaola, Barceona, Are.
ALONSO, A. y P. Henrquez Urea (1938). Cramtica castellana, Buenos Ares,
Losada.
BELLO, A. (1847). Cramtica de la lengua castellana, Buenos Ares, Sopena,
1970.
BENOT, E. (1910). Arte de hablar. Cramtica filosfica de la lengua castellana,
Madrd, Antropos.
CUERVO, R. I. (1886). Diccionario de construccin y rgimen de la lengua
castellana, Bogot, Insttuto Caro y Cuervo.
FERNANDEZ RAMREZ, S. (1951). Cramtica espaola. Los sonidos, el nombre y
el pronombre, Madrd, Revsta de Occdente.
FERNANDEZ RAMREZ, S. (1986). Cramtica espaola. lV. El verbo y la oracin
(voumen ordenado y competado por Ignaco Bosque). Madrd, Arco/Lbros.
GILI y GAYA, S. (1964). Curso superior de sintaxis espaola, Barceona, Vox.
KOVACCI, O. (1992). El comentario gramatical. ll. Madrd, Arco/Lbros.
LENZ, R. (1920). La oracin y sus partes, Santago de Che. Nascmento.
MOLINER, M. (1966-1967). Diccionario del uso del espaol (2 vomenes). Madrd,
Gredos. l423|
REAL ACADEMIA ESPANOLA (1973). Esbozo de una nueva gramtica de la lengua
espaola, Madrd, Espasa Cape.
REAL ACADEMIA ESPANOLA (1995). Diccionario de la lengua espaola. (Edcn
en CD-Rom), Madrd, Espasa Cape.
SALVA, V. (1832). Cramtica de la lengua castellana (edcn y estudo de
Margarta Lteras), Madrd, Arco/Lbros, 1988.
SECO, M. (1974). Cramtica esencial del espaol, Madrd, Aguar.
Z. Obras generales
ABAD, F. y otros (1983). lntroduccin a la lingstica, Madrd, Ahambra.
BLOOMFIELD, L. (1933). Lenguaje, Lma, Unversdad Mayor de San Marcos, 1964.
BOSOUE, I. (1991). Las categoras gramaticales, Madrd, Sntess.
COMRIE, B. (1987). Tense, Cambrdge, Cambrdge Unversty Press.
CRYSTAL, D. (1994). Enciclopedia del lenguaje de la Universidad de Cambridge,
Madrd, Taurus.
DEMONTE, V. (1991). Teora sintctica: de las estructuras a la reccin, Madrd,
Sntess.
FERNANDEZ LAGUNILLA, M. y A. Anua Reboo (1995). 5intaxis y cognicin,
Madrd, Sntess.
GONZALEZ ESCRIBANO, E. (1991). Una teora de la oracin, Servco de
Pubcacones, Unversdad de Ovedo.
GOODALL, G. (1987). Parallel 5tructures in 5yntax, Cambrdge, Cambrdge
Unversty Press.
316
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
GRACIA, L. (1989). La teora temtica, Beaterra, Unversdad Autnoma de
Barceona.
GREEN, G. y I. Morgan (1995). Practical Cuide to 5yntactic Analysis, Stanford,
CSLI.
HAEGEMAN, L. (1990). lntroduction to Covernment and 8inding Theory,
Cambrdge, Bas Backwe.
HERNANZ, M. L. y I. M. Brucart (1987). La sintaxis l, Barceona, Crtca.
HUDDLESTON, R. (1985). lntroduction to the Crammar of English, Cambrdge,
Cambrdge Unversty Press.
HURFORD, H. y B. Heasey (1988). Curso de semntica, Madrd, Vsor, Cap. 4, 5, 6
y 20.
IESPERSEN, O. (1924). La filosofa de la gramtica, Barceona, Anagrama. 1975.
LORENZO, G. y V. M. Longa (1996). lntroduccin a la sintaxis generativa, Madrd.
Aanza. l424|
LYONS, I. (1967). lntroduction to Theoretical Linguistics, Cambrdge, Cambrdge
Unversty Press.
LYONS, I. (1977). 5emntica, Barceona, Tede, 1980.
MATTHEWS, P. H. (1980). Morfologa, Madrd, Parannfo.
MATTHEWS, P. H. (1981). 5yntax, Londres, Cambrdge Unversty Press.
MATTHEWS, P. H. y otros (1993). 5yntax: An lnternational Handbook of
Contemporary Research, l, Bern, De Gruyter.
MORENO CABRERA, I. C. (1991). Curso universitario de lingstica general, l.
Teora de la gramtica y sintaxis general, (1994) II. Morfologa, semntica y
pragmtica, Madrd, Sntess.
NEWMEYER, F. (ed.) (1990). Panorama de la lingstica moderna (4 vomenes),
Madrd, Vsor.
OUHALLA, I. (1994). lntroducing Transformational Crammar, Londres, Edward
Arnod.
PALMER, M. (1986). Mood and Modality, Cambrdge, Cambrdge Unversty Press.
PICALLO, C. (1990). Funcions dobles: tres estudis de sintaxi catalana, Beaterra,
Unversdad Autnoma de Barceona.
OUIRK, R., S. Greenbaum, G. Leech y I. Svartvk (1985). A comprehensive
grammar of the English language, Londres, Longman.
RADFORD, A. (1988). Transformational grammar, Cambrdge, Cambrdge
Unversty Press.
RANSON, E. (1986). Complementation, Amsterdam, Iohn Benamns.
RENZI y otros. Crande grammatica italiana di consultazione (3 vomenes),
Boogna, II Muno.
RIGAU, G. (1981). Cramtica del discurs, Beaterra, Unversdad Autnoma de
Barceona.
SAUSSURE, F. de (1916). Curso de lingstica general, Buenos Ares, Losada,
1945.
SHOPEN, T. (ed.). Language Tipology and 5yntactic Description (3 vomenes),
Cambrdge, Cambrdge Unversty Press.
VARELA ORTEGA, S. (1990). Fundamentos de morfologa, Madrd, Sntess.
VENDLER, Z. (1967). Verbs and Times. Linguistics in Philosophy, Nueva York,
Corne Unversty Press.
VERLATO, M. (1995). Avviamento alla lingistica del testo, Padua. Unpress.
WEBELHUTH, G. (ed.) (1995). Covernment and 8inding Theory and the Minimalist
Program, Londres. Backwe. l425|
3. Obras monogrficas sobre gramtica del espaol
317
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
ALVAREZ, A. (1995). Las construcciones consecutivas, Madrd, Arco/Lbros.
AMBADIANG, T. (1993). La morfologa flexiva, Madrd, Taurus.
BOSOUE, I. (1980). 5obre la negacin, Madrd, Ctedra.
BRUCART, I.M. (1987). La elisin sintctica en espaol, Beaterra, Unversdad
Autnoma de Barceona.
CANO AGUILAR, R. (1981). Estructuras sintcticas transitivas en el espaol
actual, Madrd, Gredos.
CONTRERAS, H. (1978). El orden de palabras en espaol, Madrd, Ctedra.
DELBECOUE, N. (1991). El orden de los sintagmas: la posicin del regente,
Saamanca, Pubcacones de a Unversdad.
DE MIGUEL, E. (1992). El aspecto en la sintaxis del espaol, Madrd, Edcones de
a U.A.M.
DEMONTE, V. (1977). La subordinacin sustantiva, Madrd, Ctedra.
ESCANDELL VIDAL, M. V. (1995). Los complementos del nombre. Cuadernos de la
Lengua Espaola, Madrd, Arco/Lbros.
FERNANDEZ RAMREZ, S. (1986). La derivacin nominal (ordenado y anotado por
Ignaco Bosque), Madrd, Anexo de Boetn de a Rea Academa Espaoa.
GOMEZ TORREGO, L. (1974), Contribucin al estudio de la perfrasis verbal en el
espaol de hoy, Madrd, Facutad de Fosofa y Letras.
GUTIRREZ ORDONEZ, S. (1986). Variaciones sobre la atribucin, Len,
Unversdad de Len.
GUTIRREZ ORDONEZ, S. (1994). Estructuras comparativas, Madrd, Arco/Lbros.
GUTIRREZ ORDONEZ, S. (1994). Estructuras pseudocomparativas, Madrd,
Arco/Lbros.
HERNANZ, M. L. (1982). El infinitivo en espaol, Beaterra. Unversdad Autnoma
de Barceona.
LANG, M. (1992). Formacin de palabras en espaol, Madrd, Ctedra.
LEONETTI, M. (1990). El artculo y la referencia, Madrd, Taurus Unverstara.
LUIAN, M. (1980). 5intaxis y semntica del adjetivo, Madrd, Ctedra.
MALDONADO, C. (1991). Discurso directo y discurso indirecto, Madrd. Taurus
Unverstara.
MARTN ZORRAOUINO, M. A. (1979). Las construcciones pronominales en
espaol, Madrd. Gredos.
MARTNEZ, I. A. (1989). El pronombre. ll. Numerales, indefinidos y relativos,
Madrd, Arco/Lbros. l426|
MASULLO, P. I. (1992). lncorporation and case theory in 5panish. A crosslinguistic
perspective. Tesis doctoral indita, Seatte, Unversdad de Washngton.
MORERA, M. (1988). Estructura semntica del sistema preposicional del espaol
moderno y sus campos de uso, Puerto de Rosaro, Servco de Pubcacones de
Excmo. Cabdo Insuar de Fuerteventura.
NARBONA, A. (1987). Las adverbiales impropias, Maga, Agora.
OIEA LOPEZ, A. I. (1992). Los sintagmas relativos en ingls y en espaol, Ovedo,
Unversdad de Ovedo.
PORROCHE BALLESTEROS, M. (1985). 5er, estar y verbos de cambio, Madrd,
Arco/Lbros.
RIVERO, M.L. (1991). Las construcciones de relativo, Madrd, Taurus Unverstara.
SUNER, A. (1991). La predicacin secundaria en espaol, Beaterra, Tess de
doctorado, U.A.B.
VAZOUEZ ROZAS, V. (1995). El complemento indirecto en espaol, Unversdad
de Santago de Compostea, Laa.
4. Compilacin de artculos
318
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
AA.VV. (1983). 5erta Philologica F. Lzaro Carreter, Madrd, Ctedra.
ALARCOS LLORACH, E. (1970). Estudios de gramtica funcional del espaol,
Madrd, Gredos.
ALONSO, A. (1933). Estudios lingsticos. Temas espaoles, Madrd, Gredos,
1974.
BOLINGER, D. (1971). Essays on 5panish Words and Crammar, Deaware, Iuan de
a Cuesta.
BORDELOINS y otros (1986). Cenerative 5tudies in 5panish 5yntax, Dordrecht,
Fors.
BOSOUE, I. (ed.) (1990). Tiempo y aspecto en espaol, Madrd, Ctedra.
BOSOUE, I. (ed.) (1992). lndicativo y subjuntivo, Madrd, Taurus Unverstara.
BOSOUE, I. (ed.) (1996). El sustantivo sin determinacin. La ausencia de de-
terminante en la lengua espaola, Madrd, Vsor Lbros.
CAMPOS, H. y F. Martnez G (eds.) (1991). Current 5tudies in 5panish,
Washngton. Georgetown Unversty Press.
DEMONTE, V y M. Fernndez Laguna (eds.) (1986). 5intaxis de las lenguas
romances. Madrd. E Arquero. l427|
DEMONTE, V. y B. Garza (eds.) (1991). Estudios de lingstica de Espaa y
Mxico, Mxco, UNAM.
DEMONTE, V. (1992). Detrs de la palabra, Madrd, Aanza.
DEMONTE, V. (ed.) (1994). Cramtica del espaol, Mxco, Pubcacones de a
Nueva Revsta de Fooga Hspnca.
FERNANDEZ SORIANO, O. (ed.) (1993). Los pronombres tonos, Madrd, Taurus
Unverstara.
GARCA PINTO, M. y M. A. Roas (eds.) (1985). Aproximaciones a la sintaxis del
espaol, Barceona, Puv Lbros.
KIRSCHNER, C. y I. DeCesars (eds.) (1987). 5tudies in Romance Linguistics,
Amsterdam, Iohn Benamns.
KOVACCI, Ofea (1986). Estudios de gramtica espaola, Buenos Ares, Hachette.
LAZARO CARRETER, F. (1980). Estudios de lingstica, Barceona, Crtca.
MARTNEZ, I. A. (1994). Cuestiones marginadas de gramtica espaola, Madrd,
Istmo.
MASCARO, I. y M. Nespor (1993). Crammar in Progress, Dordrecht, Fors.
OBERNAUER, P. y A. Zrb-Hertz (1992). 5tructure de la phrase et thorie du liage,
Pars, Presses Unversyares de Vncennes.
PENSADO, C. (ed.) (1995). El complemento directo preposicional, Madrd, Vsor
Lbros.
SANCHEZ DE ZAVALA, V (ed.) (1976). Estudios de gramtica generativa,
Barceona, Labor.
VARELA ORTEGA, S. (ed.) (1993). La formacin de palabras, Madrd, Taurus
Unverstara.
5. Libros de eiercicios de gramtica
BOSOUE, I. (1982). Problemas de morfosintaxis, Madrd, Pubcacones de a
Unversdad Computense.
BOSOUE, I. (1994). Repaso de sintaxis tradicional: ejercicios de
autocomprobacin, Madrd. Arco/Lbros.
FERNANDEZ RAMREZ, S. (1987). Problemas y ejercicios de gramtica (voumen
ordenado y competado por Benvendo Paomo Omos). Madrd. Arco/Lbros.
319
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
lNDlCE TEMATlCO
*
adietivo 187-198
adetvo determnatvo 135-36, 152
adetvo cafcatvo 189-191
graduabes y categoraes
descrptvos y evauatvos
caracterzadores y epsdcos
adetvo reacona 192
adetvo con funcn dscrmnatva 192
adiunto 97-99, 119-121
adverbio 131, 203-214
adverbo en -mente
adverbo adetva
adverbo preposcona
adverbo reatvo 327-328
adyacencia 46
afiio: sufiio y prefiio 32
afo fexvo 36
afo dervatvo 36-37
afiiacion 34
agente 85, 118
agramaticalidad 17
alomorfo 33
ambigedad 51, 52, 53
anfora 167, 226
anlisis sintctico 51
antecedente 167, 312
apodosis 347
aposicion -restrictiva y no restrictiva- 154, 155
argumento 84
argumento externo 86
articulo 152, 159
aspecto 236-238 -aspecto morfologico y aspecto lexico
auxiliar: vase verbo auxar
caso 67, 88
catfora 168
categoria 47, 129
categora nua 87:
pro 89, pro arbtraro 90
PRO, PRO arbtraro 255-260
circunstancial 97-99
clase 47
cases xcas 47
cases sntagmtcas 47
*
Nota del digitalizador: Los numeros de pagina de este indice tematico se corresponden con la numeracion de
pagina del texto original en papel. Dicha numeracion Iigura en esta version digital entre corchetes a lo largo de
todo el texto.
320
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
clusula 73-74
cusua predcatva 110
dentfcatva o ecuatva 112
cusua mpersona 77, 89-90
cusua no fexonada 252-260
cusua reducda 74
cusua smpe, compea y compuesta 281-282
cusua subordnada y superordnada o matrz 282
cusua sustantva 297-307
cusua competva 299-302
cusua nterrogatva ndrecta:
parcaes y totaes 300-306
cusua excamatva ndrecta 306
cusua reatva
cusua reatva restrctva y no restrctva 313-318
cusua reatva bre 318-321
cusua adverba 335
cusua adverba propa (tempora, ocatva, moda) 246, 336
cusua adverba mpropa (causa, fna, concesva, condcona)
337
cusua consecutva y cusua comparatva 339, 349
cusua absouta 341
cusua predcatva y presentatva 90, 361
cusua hendda y pseudohendda 365-368
clitico 39
enctco y proctco 39
ctco acusatvo 99, 104
datvo 107
complementante 75, 299
complemento 59, 97
compementos de sntagma adetvo 196-197
compementos de sntagma nomna 156-158
compementos de sntagma verba 99-119
compemento agente 118
compemento de medda 106
compemento de rgmen 116, 117
compemento smtrco 118
composicion 34
concordancia 67
concordanca de tempos 231
conectivo o conyunto 121, 284
coniuncion 218
coordnante 285-287
subordnante 290, 299, 343
construccion 45
construccn sntctca 38
construccn morfogca 38
construccn reatva 312
constituyente 45
consttuyente nmedato 45
conversion 35, 138
coordinacion 63, 285-289
copuatva
dsyuntva
321
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
adversatva
consecutva
causa
copula 84, 192-193
criterios para la clasificacion
crteros noconaes 21, 23, 47
crteros formaes 48
cuantificador 152
dativo 107-110
obeto ndrecto
datvo benefactvo
de nters
posesvo
tco
datos del gramtico 17
definitud 159
deixis 167, 226
derivacion 36
descripcion estructural 42, 51
determinante 151, 153
diagrama arboreo 35, 44
diccionario 24
discurso 78, 79, 357
dislocacion a la izquierda y a la derecha 363
distribucion 33
dstrbucn compementara 34
dstrbucn de a nformacn 360
disyunto o modificador de modalidad 120, 338
dominio 46
elipsis 77, 288, 349
encorchetamiento 46
endocentrico 57, 58
enfasis 357
enseanza de la lengua 9-14
enseanza de la gramtica 10-14
entonacion 68, 364
especificador 60
especfcador de sntagma nomna 152-153
especfcador de sntagma adetvo 194-196
especfcador de sntagma adverba 205, 207
especificidad 159
estructura
estructura argumenta 84
estructura errquca 45
estructura tematzada 358, 362
estructura focazada 363
flexion 36, 40, 67, 225
focalizador 121, 153
foco 358, 359
fonologia 21, 22, 364
formacion de palabras 36
322
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
formantes morfologicos 31
formantes xcos 32
formantes gramatcaes 32
fragmento 76
funcion sintctica 49
genericidad 159
gerundio 260, 341
grado de un predicado 84
gramtica 16
gramaticalidad 17
homonimia: lexica y estructural 51 -54
idiotismos 25
impersonales: vease clusulas impersonales
infinitivo 139, 245, 252-260, 341
informacion gramatical
nformacn categora 47
nformacn funcona 49
nformacn presupuesta 358
nformacn nueva 359
intensificador 349, 350
interpretacion arbitraria 90, 260
lexema 40
lexico 24-25
locucion prepositiva 217
marca de funcion 65
modificador 61
modfcador de sntagma adetvo 198
modfcador de sntagma nomna -restrctvo y no restrctvo 153-156
modo 233-235, 301-302
morfologia 31
negacion 267
nominalizacion 156
nucleo 57-58
obieto interno o cognado 103-107
obieto directo 101, 103-107
obieto indirecto 107
oracion 71, 73
orden 359
orden nea y estructura 66
orden no marcado 360
orden marcado 362
palabra 31-32, 38-40
paabra smpe, compea y compuesta 32
papel temtico 84
participio 140, 188,260,341
pasivizacion 100
perifrasis verbal 245-252
polaridad 267
323
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
trmno de poardad negatva 267
posposicion 213
potencial funcional 50
pragmtica 21, 357
predicacion secundaria 110
predicado: predicado semntico 83 y
predicado sintctico 92
predicativo: obligatorio y no obligatorio, subietivo y obietivo 110-115
preposicion 214-217
procesos morfologicos 34
pronombre 164, 165
pronombre persona: refexvo y obcuo 169, 173
pronombre posesvo 156, 170
pronombre demostratvo 170
pronombre reatvo 471, 321-328
pronombre nterrogatvo y excamatvo 171, 270
pronombre ndefndo y cuanttatvo 171
pronominalizacion 99
propiedad flexional 36, 40
protasis 317
realizacion (formas de) 64
reccion o regimen 67
relaciones sintagmticas 20
relaciones paradigmticas 20
rema 359
se 171-181
refexvo
recproco
susttuto
ntranstvzador
mpersona
pasvo
dacrtco
nherente
eststco
semntica 21-23
significado 21-23
sgnfcado preposcona 358
sgnfcado temtco 358
sintagma 57
sntagma nomna
sntagma verba
sntagma adetvo
sntagma adverba
sntagma preposcona
sntagma conuntvo
sintaxis 16, 43
subordinacion 63, 282
suieto
sueto sntctco 85-88
sueto semntco 88
sueto temtco y remtco 360
324
Angea D Tuo Manua de
gramtca de espao
suieto expletivo 89
suplecion 34
sustantivo
propo y comn 148, 149
sustantvo contabe y no contabe 150
sustantvo concreto y abstracto 150, 151
sustantvo coectvo y snguar 151
tema 359, 360
tiempo verbal 226-232
tipos de oraciones 265-6
decaratva 267, 299
nterrogatva 269, 303
excamatva 272, 306
drectva 273-275
optatva 275
topico 363
verbo 92
verbo auxar 245, 250
verbo copuatvo 110 y
pseudocopuatvo 111
verbo ntranstvo: nergatvo e nacusatvo o semdeponente 90-92
verbo transtvo 101-103
verbo dtranstvo 107
verbo preposcona 116
verbo soporte 106
verbo de ascenso 253
verbo de contro 255, 258
verbo causatvo 257
verbo tco y atco 237
verbo duratvo y no duratvo 168, 237
verbo estatvo 237, 361
vocativo 121
Este bro
se termn de mprmr
en e mes de marzo de 1998
en Coor Efe, Paso 192,
Aveaneda, Buenos Ares,
Repbca Argentna.
*********
325

Das könnte Ihnen auch gefallen