PUNA T DREJTAT E NJERIUT N BOTN E PUNS E DREJTA PR PUN DHE T DREJTAT E NJERIUT T LIDHURA ME PUNN

>>... Paqja universale dhe e prhershme mund t arrihet vetm nse sht e bazuar n drejtsin shoqrore...<< KUSHTETUTA E ORGANIZATS NDRKOMBTAR T PUNS TREGIM ILUSTRUES Kushtet e tmerrshme t puns n zonat e lira t tregtis Nj vajz e vogl e quajtur Xiao Shen, q jetonte nj nj fshat rural t quajtur Zhangyan i cili gjendej n mes t Kins, kishte nj jet t ashpr. Ajo kishte pak ose fare oriz pr t ngrn dhe asnj shpres pr t ardhmen. do dit ajo duhej q t zhytej n uj pr ti ndihmuar t atit t saj me t korrat e orizit. Nj dit, m n fund, ajo vendosi q t ikte. Ajo kisht dgjuar pr nj vend t huaj m t mir diku larg prtej maleve t rrezikshme. Dhe, nj mngjes, ajo dhe disa shok t saj q i kishin ndar ndrrat pr nj jet m t mir u larguan nga shtpia. Dy mij kilometra dhe dit t panumrta t lodhjes, ankthesh dhe lotve t panumr,t pr t arritur m von n destinacionin e tyre- nj qytet i quajtur Shenzhen, afr kufirit me Hong Kongun dhe zon e tregtis s lir n jug t Kins. Atje ato shpresuan se do t gjejn pun, t fitojn t holla dhe t prmbushin ndrrat e tyre. Ndodhi q Xiao Shen t njihet me dy ndrmarrs t quajtur Huang Guoguang dhe Lao Zhaoquan, t cilt punsonin puntor pr Fabrikn e tyre Zejtaria Zhili nj fabrik q prodhonte lodra. Xiao Shen u b njra nga 472 puntoret dhe s shpejti ajo kuptoi se ajo ishte n pozit shum m t keqe sesa n fshatin e saj t vogl. Nga agimi deri n mbrmje ajo ishte rropatur n fabrikn Zhili pr nj pag me t cil vdisje urie e mjaftueshme vetm pr t mbijetuar(26-40 Euro n muaj!). Dy biznesment ishin t friksuar se puntort mund ti vidhnin t mirat materiale t tyre, kshtu q e kishin br fabrikn si burg, ku puntort jetonin 24 or n dit. T gjitha dritaret ishin me grila, kurse daljet e emergjencs ishin t mbyllura. Mbikqyrsit e shtetit ishin t korruptuar

dhe nuk ua vinin veshin ktyre kushteve. Dit pas dite Xiao Shen jetonte bas grilave, pa mundsi q t dilte jasht, pa mundsur ta jetonte nj jet normale dhe pa hapsirn e saj t jets. N pasdrekn e 19 Nntorit t vitit 1993, shprtheu nj zjarr i cili u shprnda shpejt n t gjith ndrtesn e fabriks m nj shpejtsi t pakontrollueshme. Shum kemikalie t ndezshme ishin deponuar npr objekt, duke shkaktuar nj ferr t pamas. Xiao Shen dhe t tjert dshprueshm u munduan q ti ikin zjarrit por si? T gjitha dritaret ishin griluar dhe t gjitha dyert ishin mbyllur. Dyqind meshkuj dhe femra, shum prej t cilve jo m t vjetr se 16 vje, ishin rrethuar nga flaka dhe thrrisnin pr jett e tyre. Xiao Shen disi ia arriti q ta theyj griln e njrs nga dritaret n katin e dyt dhe u gjet para zgjedhjes q t krcente ose t digjej e gjall. Ajo vendosi t krcente, duke i thyer t dy nyjat e kmbve, por, s paku, mbijetoi. T gjith s bashku, 87 njerz kan humbur jetn at pasdite dhe m shum se 47 u lnduan rnd. BURIMI KY TREGIM SHT HULUMTUAR NGA DY GAZETAR T QUAJTUR KLAUS WERNER DHE NANS WEISS, DHE SHT MARR NGA PUBLIKIMI I TYRE LIBRI I ZI MBI KOMPANIT E MARKAVE. SI NJ FAKT Q INSTITUCIONET NDRKOMBTARE DHE OJQ-T JAN DUKE U BRENGOSUR PR KUSHTET E KQIJA T PUNS N T ASHTUQUAJTURAT ZONAT E LIRA TREGTARE. PYETJE PR DISKUTIM: 1. 2. 3. Cilat t drejta t njeriut jan shkelur nga kushtet n t cilat ka punuar Xiao Shen? Cilat jan problemet m t mdha lidhur me t drejtn pr pun? Cilat masa duhen ndrmarr n shkall ndrkombtare pr ti rritur, apo s paku pr ti prmirsuar kushtet e puntorve si Xiao Shen? E DOMOSDOSHME T DIHET!? 1. BOTA E PUNS N SHEKULLIN XXI

Teknologjit e reja dhe t dhnat globale kan potencial q ta transformojn botn m shum sesa revolucioni industrial. Fal industris n rritje, shekulli XX ka prjetuar nj dobsim t sektorit t agrokulturs dhe nj rritje t rndsishme t sektorit t shrbimeve. Liberalizimi i tregut botror dhe revolucioni kibernetik ka rritur mundsit pr ekonomim globale. Kjo ekonomi e re globale sht grishje pr puntort e specializuar, t cilt duhet t trajnohen mir, t jen fleksibil dhe t motivuar, si dhe t gatshm pr tiu adaptuar shpejt krkesave t tashme t tregut. Puntort duhet t prballen me stresin n rritje dhe ndrrimin e kushteve t puns nga pikpamja e ndryshimeve t shpejta teknologjike dhe strukturore. Gjithnj e m shum njerz punojn pjesrisht, vetpunsohen apo prballen me kushte jostabile t puns. N kt pikpamje globalizmi po nxjerr n pah zbraztsirat sociale n mes t atyre me arsimim, aftsi dhe gatishmri q t lulzojn n nj ekonomi botrore t integruar, dhe atyre pa kto gjra. Kto pabarazi dhe pasiguri t reja po ojn n tensione n mes t sektorve t ndryshm t shoqris. Konkurenca e lart si rezultat i liberalizimit t tregtis dhe regjimet financiare shfaqin nj presion t madh mbi kompanit q ti zvoglojn kostot e prodhimit. Pr ti arritur kto caqe, ato ose mund ta zvoglojn faktorin e rritjes s kostos s prodhimit dhe punn nprmejt automatizimit, duke e br fuqin puntore tepric, apo duke transferuar prodhimin n shtetet me fuqi t lir puntore ku standardet shoqrore jan shum m t ulta. Paga dhe kushtet e puns mund t keqsohen. Shum shpesh pasoj e ksaj jan shfrytzimi dhe puna e dhunshme e fmijve. Fenomeni i globalizimit i godet njerzit n t gjitha pjest e bots, por t mirat e tij jan shprndar pabarazisht. Qeverit, megjithat, kan zvogluar fuqin pr lehtsuar efektet negative t barrierave t ulta tregtare, kryesisht fal lojtarve t rinj global: ndmarrjeve multinacionale. Dimensioni shoqror i globalizmit sht br brenga m e madhe e politikave ndrkombtare. M shum se kurr sht m rndsi q t promovohen standarded shoqrore dhe t drejtat e njeriut n shkall ndrkombtare n mnyr q t sigurojm stabilitetin shoqror, paqen dhe zhvillimin, duke i dhn njerzi ekonomis globale. Puna dhe siguria njerzore

Siguria ekonomike dhe sociale sht nj aspekt i rndsishm i siguris njerzore. N kt pikpamje e drejta pr pun dhe t drejtat gjat puns luajn nj rol t rndsishm pr arritjen e siguris njerzore. Njerzit pa nj qasje n pun jan ose t varur nga ndihma sociale, ose nuk kan fare prespektiv. E drejta pr pun si nj standard i t drejtave t njeriut shkon prtej mbrojtjes s mbijetess, pr arsye se knaqja e nevojs themelore nuk do t mjaftoj pr ta rritur sigurin njerzore. T drejtat e puntorve sigurojn kushte t prshtatshme pr pun, por po ashtu edhe mbrojn kundrejt diskiriminimit dhe shfrytzimit n vendin e puns. Puna nuk duhet ta siguroj vetm mirqenien, por ka t bj me raportet dhe pjesmarrjen n shoqri. sht shum ngusht e ndrlidhur me vetvendosjen, vetrespektin, vetrealizimin, dhe nga kto rrjedh se sht e ndrlidhur edhe me dinjitetin njerzor. Ve ksaj, ajo mund t oj n pasiguri personale, rrezik, kushte jo t shndetshme dhe t padrejta. Papunsia dhe mohimi i sindikatave jan prirje pr krijuar trazira dhe kshtu t krijohet pasiguri dhe jostabilitet n shoqri. Pr kto arsye, promovimi apo shtytja e standardeve pr kushte t prshtatshme t puns pa shfrytzim sht kusht pr prmirsimin e siguris njerzore. N mnyr q ta kuptojm dimensionin njerzor t fuqis puntore sht e nevojshme q T SHIKOJM MBRAPA N HISTORI Roli i drejtsis shoqrore dhe kushtet e mira t puns si shtytje drejt paqes dhe zhvillimit nuk duhen nnvlersuar. Padrejtsit, mundimet dhe privimi i ndrlidhur me pun jan t prirura pr t prodhuar shqetsime. Njohja e aktit se puna e prshtatshme sht nj parakusht pr dinjitetin njerzor n t shumtn e rasteve sht rezultat i lufts t puntorve pr t drejtat e tyre. Si rrjedhim, t drejtat e puntorve jan shkrir n legjislacionin e ONP q nga viti 1919 dhe n rregullimin e standardeve t KB pas Lufts s Dyt Botrore. Shekulli XVIII: Ideja se puna sht nj e drejt themelore pr t gjith prbrsit e shoqris ishte nj krkes s pari e shtruar n Revolucionin Francez. arls Fourije, nj filozof utopist, ishte i pari q e prdori termin e drejta pr pun dhe theksoi se rndsia e puns nuk qndron vetm n mirqenien sociale, por edhe pr at psikologjike t

individit. Ai pohonte se shtetet kan obligim t ofrojn shanse t barabarta dhe konkludoi se realizimi i ksaj t drejte do t krkonte nj riorganizim t trsishm t shoqris. Do ta hasim prsri kt vizion t t drejt pr punn, n teorit socialiste; qeverit komuniste e kan promovuar srish m von. Mund t thuhet, prandaj, se e drejta pr pun ka mjaft tradit socialiste. Shekulli XIX: Revolucioni industrial shkaktoi shfaqjen e klass puntore, nj grup social i cili varej nga paga e puns, fal mungess s mjeteve t prodhimit. Puntort ishin shfrytzuar dhe vuanin kushte t rrezikshme t puns n fabrika, tjerrtore dhe miniera. Varfrimi i puntorve krijoi nj lloj solidariteti n mes tyre dhe ata filluan t organizohen (Karl Marksi n Puntor te Bots, Bashkohuni!). Gradualisht, zri i puntorve u rrit dhe situata e tyre bhej publike do her e m shum. Fal presioneve nga sindikatat e para, n nj numr vendesh ishin miratuar ligje mbi reformat t ndrlidhura me ort dhe kushtet e puns. Vazhdimsia e shqetsimeve t puntorve prap u bnte presion industrialistve dhe qeverive q ti merrnin parasysh masat e mtejshme. Shekulli XX: Disa industrialist propozuan q t rregullohen standarde t prbashkta ndrkombtare n mnyr q ta shmangin avantazhin konkurrues t popujve t cilt shprfillnin standarded e puns dhe m n fund n vitin 1905 dhe 1906 u miratuan dy konventat e para pr punn. Iniciativat pr skicim dhe miratim t konventave t tjera u ndrpren nga Lufta e Par Botrore. Traktati i Versajs, i cili e prfundoi luftn, m n fund kishte njohur ndrvarjen n mes kushteve t puns, drejtsis sociale dhe paqes universale n nj shkall ndrkombtare, duke caktuar themelimin e ONP si nj mekanizm pr prcaktimin e standardeve ndrkombtare n fushat e puns dhe t fuqis puntore. N kt kontekst, koncepti i puns si nj vler njerzore, nevoja sociale dhe mjetet e vetrealizimit u zhvilluan dhe u shtuan. N mes viteve 1919 dhe 1933 ONP ka skicuar dyzet konventa, duke i adresuar nj mori shtjess t ndrlidhura me pun.

Prplasja e tregut t stoqeve n vitin 1929, e njohur si E premtja e zez rezultoi si nj penges e ashpr. Ajo shkaktoi ngecje t madhe ekononomike t prcjellr nga nj shkall e lart e papunsis. Pas ksaj filluan demonstratat dhe trazirat e t papunve. N Gjermani, kjo kriz botrore e ekonomis u shoqrua nga disa kriza politike, duke i kontribuar ngritjes s Adolf Hitlerit dhe s fundi orientimit drejt Lufts s Dyt Botrore. Pas Lufts s Dyt Botrore: Si pasoj Kombet e Bashkuara prfshin shtjet ekonomike dhe sociale n qllimet dhe programet e tyre pr nj rregull t ri botror, pr t parandaluar shkaktimin e srishm t nj situate t ngjashme. Lidhshmria n mes t puns dhe dinjitetit njerzor ishte theksuar n Deklaratn Rreth Qllimeve dhe Destinacionit t Organizats Ndrkombtare t Puns e miratuar n Filadelfi m 1944 ( e njohur si : Deklarata e Filadelfis; e inkorporuar n Kushtetutn e ONP m 1946) ku shkruan se Puna nuk sht produkt dhe se t gjitha qeniet njerzore ... kan t drejt ta ndjekin mirqenien materiale dhe zhvillimin e tyre shpirtror n kushtet e liris dhe dinjitetit, t siguris eknonomik dhe mundsive t barabarta. Kjo sht thn po ashtu n Enciklikn Papnore Laborem Exercens t vitit 1981, e cila thekson pozitn e puntorve si subjekte dhe jo objekte nga pikpamja filozofike dhe religjioze. Shum sht br nga ONP si dhe nga KB pr t prmirsuar fatin e puntorve prgjat bots. Sot, megjithat, duke marr parasysh eknonomin globale, sfida t reja dhe pasiguri t reja krkojn zgjidhje t reja dhe komplekse. >>Puna e pranueshme/prshtatshme sht sot nj krkes globale, e cila i kundrvihet ushheqjes politike dhe t biznesit n t gjith botn. E ardhmja jon e prbashkt, n mas t madhe varet nga mnyra se si do ta prmbushim kt sfid << ILO, 1999. 2. DEFINIMI DHE PRSHKRIMI I SHTJES Shembujt e shkeljes s t drejtave t njeriut n kontekst t puns radhitet prej fmijve q punojn n miniera t qymyrgurit, e deri te sindikalistt q jan t burgosur n skllavrin moderne, si sht puna e detyruar apo shfrytzimi komercial dhe seksual i fmijve. T

drejtat e njeriut, nga ky pikshikim po ashtu merren me kushtet e vshtira t puns si sht ambienti i pashndetshm dhe i rrezikshm i puns apo shfrytzimi i orve t puns. shtjet t cilat jan n kt tem mbulojn mbrojtjen e grupeve t cenuara n botn e puns, si pr shembull femrat apo emigrantt. S fundi, por jo me m pak rndsi, duhet t diskutohet lidhja ndrmjet dinjitetit njerzor, siguris njerzore dhe kushteve t pranueshme t puns. N vazhdim do t formohen dy mekanizma t mdhenj ndrkombtar pr mbrojtjen e te drejts pr pun dhe t drejtat e puntorve, Sistemi i ONP n nj an dhe Karta Ndrkombtare e t Drejtave t Njeriut n ann tjetr. LEGJISLACIONI NDRKOMBTAR I PUNS Organizata Ndrkombtare e Puns (ONP) Organizata Ndrkombtare e Puns sht krijuar n vitin 1919. Ishte themeluar q t duket se po rritet brenga pr reforma sociale pas Lufts s Par Botrore. Ajo sht e bazuar n besimin e fuqishm se varfria sht rrezik pr prparimin dhe sigurin kudo dhe qllimi q ti prmirsoj kushtet pr njerzit q punojn prreth bots pa asnj diskriminim n baza race, gjini apo prejardhje shoqrore. M 1947 ONP u b agjencioni i specializuar i Kombeve t Bashkuara dhe n vitin 1969 iu dha mimi Nobel i Paqes pr punn e saj. N mes agjencioneve t KB, ONP sht unike pr shkak se ka struktur tripalshe, prmes s cils vendimet e marra nga organet e saj prfqsojn kndvshtrimet e puntorve dhe pundhnsve si edhe ato t qeveris. ONP Krijon politikat dhe programet q t shtyje t drejtat themelore t njeriut, t prmirsoj kushtet e puns dhe t jetess dhe ti shtoj shanset e punsimit; V standarde ndrkombtare (konventa dhe rekomandime) n kto fusha dhe monitoron zbatimin nacional t tyre; Drejton nj program t gjer t kooperimit teknik q ti ndihmoj vendeve q ti bjn politikat e tyre m efektive.

ONP ka skicuar diku rreth 180 konventa, duke caktuar standardet n fusha t caktuara si kushtet e puns, siguria profesionale dhe shndeti, sigurimi social, politika e punsimit dhe trajnimi profesional dhe mbrojtja e femrave, emigrantve dhe njerzve vends. Vetm nj sasi e vogl e konventave t ONP u referohet si konventa t t drejtave themelore t njeriut. M posht, ju mund ta gjeni nj list t ktyre konventave t ONP s bashku m statusin e ratifikimit t tyre. Konventat m t rndsishme t ONP-s Ratifikimi i konventave (baz) t Organizats Ndrkombtare t Puns (deri m 8 Janar 2003) Parimi Konventa Numri i vendeve q e kan ratifikuar Liria e asociacionit dhe mbrojtjes e t drejts pr t organizuar tubime t prbashkta Mosha m e vogl e puns Ndalimi i puns s detyrueshme Konventa 105 (1957) T drejtat pr shprblim t dhe ndalimi i diskriminimt n punsim dhe profesion BURIMI ONP, 2003. Si prgjigje ndaj sfidat e reja t paraqitura nga globalizmi me 18 Qershor t vitit 1998 ONP miratoi Deklaratn mbi Parimet Themelore dhe t Drejtat pr Pun dhe Vazhdimsia e tyre. N mnyr precize definon se cili standard i puns apo t drejta t puntorve jan themelore, domethn konventat kryesore t ONP t paraqitura n tabeln e msiprme. Kjo ishte hapi i par i drejtuar me kujdes n shtjet ndrkombtare Konventa 138 (1973) Konventa 29 (1930) 158 Konventa 100 (1951) Konventa 111 (1958) 160 158 120 161 Konventa 87 (1948) Konventa 98 (1949) 141 152

pr ti prmbushur kto sfida. Ajo reflekton prkushtimin e shteteve pr vlera t prbashkta t shprehura n nj numr t caktuar t rregullave, t cilat formojn nj minimum social. Deklarata sht detyruese e t gjith antarve t ONP, pavarsisht se a i kan ratifikuar konventat n fjal apo jo. Shteteve t cilat nuk i kan ratifikuar konventat u krkohet q ti dorzojn raportet mbi prparimin e br n zbatimin e parimeve t shkruara n deklarat. ONP po ashtu nxjerr raportin global mbi progresin e br n zbatimin e parimeve themelore t t gjitha shteteve antarve pr do katr vite, e cili shrben si baz pr caktimin e efektivitetit t veprimit t marr gjat periudhs paraprake. T DREJAT E NJERIUT T LIDHURA ME PUN N T DREJTN NDRKOMBTARE T T DREJTAVE T NJERIUT Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut prmban nj varg t t drejtave t njeriut t ndrlidhura me pun. T gjitha kto t drejta jan zhvilluar m tutje n marrveshjet t cilat e bjn t detyruar mbi palt shtetrore. M posht mund ta gjeni prshkrimin e DUDN e t drejtave n fjal, t cilat do t prshkruhen detajisht m pas. Asnjeri nuk duhet t mbahet si skllav ose ifiGjithkush ka t drejtn e liris s mbledhjes dhe bashkimit paqsorGjithkush ka t drejt pr pun, t zgjedh lirisht profesionin, t ket kushte t favorshme pune dhe t jet i mbrojtur nga papunsia. Gjithkush, pa kurrfar diskriminimi, ka t drejt q pr pun t njjt t marr rrog t njjt. Gjithkush q punon ka t drejtn pr shprblim t drejt dhe t favorshm, n mnyr q t'i siguroj atij dhe familjes s tij nj jet q i prgjigjet dinjitetit njerzor dhe, n qoft se do t jet e nevojshme, ky shprblim t plotsohet edhe me mjete t tjera t sigurimit shoqror. Gjithkush ka t drejt t formoj sindikat dhe bj pjes n t pr mbrojtjen e interesave t veta. Gjithkush ka t drejt pr pushim dhe koh t lir, duke prfshir kufizimin e arsyeshm t orarit t puns.... Gjithkush ka t drejt pr nj nivel t mjaftueshm jetese, i cili i prgjigjet shndetit dhe jets s prshtatshme, si t atij

personalisht, ashtu edhe t familjes s tij...... edhe t drejtn pr t qen i siguruar n rast smundjeje, papunsie, paaftsie .... dhe raste t tjera t humbjeve t mjeteve pr jetes... DEKLARATA UNIVERSALE E T DREJTAVE T NJERIUT, NENET 4, 20, 23, 24 DHE 25 Konventa Ndrkombtare mbi t Drejtat Civile dhe Politike Liria nga skllavria Neni 8 i KNDCP shpall se askush nuk duhet t mbahet n skllavri... Nga askush nuk mund t krkohet q t kryej pun t detyrueshme apo t shtrnguar. ... Edhe pse kundrshtohet botrisht, skllavria dhe praktikat e puns s detyrueshme ende ekzistojn n forma t ndryshme sot. Shpesh jan t ngulitura thell n gjykimet ideologjike apo n trashgimin kulturore. Sipas ONP ekziston nj lidhje e dukshme pr strukturat jodemokratike. Miliona burra, gra dhe fmij n bot jan t detyruar q ti jetojn jetrat e tyre si skllevr. Ndonse ky shfrytzim nuk quhet skllavri, kushtet jan t njjta. Skllavi sht: i detyruar t punoj nprmjet krcnimit fizik dhe psikik; i poseduar apo i kontrolluar nga pundhnsi zakonisht nga keprdorimi psikik apo fizik apo krcnimit pr keqprdorim; i njerzuar, i trajtuar si mall apo i bler dhe i shitur si pron; i detyruar fizikisht apo ka ndalesa pr lirin e lvizjes pr ata apo ato.

far lloje t skllavris ekzistojn sot? Puna e detyruar i prek s paku 10 milion njerz n bot. Njerzit bhen puntor t detyruar duke e marr apo duke u mashtruar q t marrin hua t vogla, si ajo e kostos s nj ilai pr fmijn e tyre. Ata e pagujn borxhin, ata jan t detyruar t punojn shum or, shtat dit n jav, 365 dit n vit. Ata marrin nj pag pr ushqim dhe strehim, por kurr nuk do ta shlyejn huan, e cila mund t bartet n disa breza.

Puna me detyrim-force - prek njerzit t cilt jan t rekrutuar ilegalisht nga qeverit, partit politike apo individt privat, dhe jan t detyruar t punojn zakonisht nn krcnim t dhuns apo me dnime. Format m t rnda t puns s fmijve- u referohet fmijve t cilt punojn n kushte t rrezikshme dhe t shfrytzimit. Dhjetra miliona fmij prreth bots punojn me orar t plot, t privuar nga arsimimi dhe argtimi, q jan gjra vendimtare pr zhvillimin e tyre personal dhe social. Shfrytzimi komercial seksual i fmijve - fmijt jan t shfrytzuar pr vlern e tyre komerciale nprmjet prostitucionit, trafikimit dhe pornografis. Ata shpesh kindapohen, t bler dhe t detyruar q t hyjn n tregun seksual. Trafikimi prfshin transportimin dhe / apo tregtin e njerzve, zakonisht femrave apo fmijve, pr prfitime ekonomike, duke prdorur forc apo mashtrime. Shpesh emigrueset femra jan t mashtruara dhe detyruara t bjn pun prostitucioni. Martesat e hershme dhe t detyruara - prekin femrat dhe vajzat t cilat martohen pa zgjidhje dhe jan t detyruara ti jetojn jett e tyre si shrbtore, shpesh t prcjella me dhun fizike. Skllavria tradicionale apo trajtimi si plak prfshin blerjen dhe shitjen e njerzve. Ata shum shpesh rrmbehen nga shtpit e tyre, trashgohen apo dhurohen si dhurata. BURIMI ANTI SKLLAVRIA, 2002. Konventa Ndrkombtare mbi t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore E drejta pr pun Neni 6 i KNDESK ofron t drejtn e puns, e cila prfshin t drejtn e donjrit pr mundsin q ta realizoj jetesn e vet duke punuar lirshm pun t zgjedhur dhe t

pranuar. Hapat q duhet ndrmarr... pr t arritur realizimin e plot t ksaj t drejte duhet t prfshijn udhheqsi teknike dhe profesionale dhe programe t trajnimit. Puna: E drejt apo Obligim? Pse na duhet e drejta e njeriut pr t br dika q sh detyr, e ndrlidhur me tendosjen apo shtjen fizike apo psikike? Pr kto ngatrrime negative, sht nj konfuzion i shpesht sa i prket konceptit mbi t drejtn pr pun. Puna, megjithat, sht e ndrlidhur ngusht me dinjitetin njerzor dhe t atyre q marrin pjes n shoqri, prderisa papunsia mund t shkaktoj frustrime t rnda dhe ndoshta edhe depresion. Puna po ashtu mund t jet mjet pr vetrealizim dhe kontribut t zhvillimti t personalitetit. E drejta pr pun siguron se askush nuk sht i prjashtuar nga bota e puns vetvetiu - e drejta merret kryesisht me qasjen pr t punuar, por po ashtu mbulon mbrojtjen e prjashtimit t padrejt. Megjithat, n fakt ajo nuk prfshin garancin pr t punuar, papunsia ekziston n t gjitha shpalljet, por qeverit duhet t marrin hapa me t gjitha mjetet e mundshme pr t arritur realizimin e plot t t drejts (Neni 2 KNDESK). E drejta pr kushte t duhura dhe t favorshme t puns Neni 7 KNDESK - ... Palt shetrore- njohin t drejtn e donjrit pr ... kushte t duhura dhe t favorshme t puns, t cilat sigurojn.... paga prkatse dhe shprblime t barabarta pr punn me vler t njjt t do lloji...; nj jetes t prshtatshme... kushte t sigurta dhe t shndetshme t puns; promovimi i mundsis s barabar pr dok...; pushimi, koha e lir, dhe kufizimet e arsyeshme t orve t puns... Neni, ndr t tjera, ofron shprblim minimal, duke garantuar nj jet t rehatshme, si dhe kushte te favorshme t puns. sht shum ngusht e ndrlidhur me konventat e shumta t miratuara nga ONP t cilat po ashtu prdoren ga Komisoni mbi t drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore q ti konkretizoj obligimet shtetrore q rrjedhin nga kjo dispozit. E drejta pr formimin dhe bashkimin n sindikata

Neni 8 KNDESK -...palt shtetrore e njohin t drejtn e donjrit sipas zgjedhjes s tyre, q t formojn sindikata dhe tu bashkohen sindikatave... pr promovimin dhe mbrojtjen e interesit ekonomik dhe social....; e drejta pr greva... Bashkimi n nj organizat ka qen gjithmon nj mnyr pr njerzit q ta shtojn sigurin, si n vend t puns, po ashtu edhe n bashksi apo komunitet. Neni 8 KNDESK sht i lidhur ngusht me t drejtn e liris s shoqrorizimit. E drejta pr mbledhje kolektive e bn lirin e shoqrorizimit m efektive n botn e puns. Kto t drejta jan konsideruar shum t rndsishme, sepse ato shum shpesh e mbajn elsin e realizimit t t drejtave t tjera themelore dhe t titullimeve n pun. Lufta kudnr puns s fmijve edhe sot e ksaj dite nuk ka angazhimin e njjt publik, pr shembull. Trajtimi i barabart dhe t drejtat jodiskriminuese Kur flasim pr t drejtat t lidhura me punn, masat mbi parimet e mosdiskriminimit dhe trajtimit t barabart nuk mund t lihen anash. Rregullat e mosdiskriminimit dhe trajtimit t barabart mbizotrojn t gjith ligjin e t drejtave sociale. Kujdes t veant duhet t kemi pr rregullat t cilat sigurojn trajtim t barabart t femrs n tregun e puns. Moduli i t drejtave t njeriut pr femrn. Nj moment historik i rndsishm pr njohjen e t drejtave t femrave n prfshirjen e saj n mundsit ekonomike, ka qen miratimi i Konvents s KB mbi eliminimin e t gjitha formave t diskriminimit kundrejt femrs, nj instrument ndrkombtar i cili i shqyrton t drejtat e shtimit te femrat. N mnyr q t parandalojn diskriminimin e femrs n kushte t martess apo amsis dhe ti sigurojn t drejtn e tyre pr pun, palt shtetrore duhet ndalojn prjashtimin nga puna pr shkak t shtatzansis, pushimit t lindjes dhe diskriminimit mbi bazn e jets bashkshortore. Gjithashtu, ata duhet ta fusin pushimin e lindjes nn pag apo t ket prfitime t ngjashme shoqrore, pa e humbur vendin e puns. Shkallt e obligimit

Efekti i fundit i instrumenteve ndrkombtare sht gjithmon pjes mbi masat e marra nga qeverit q ti fuqizojn obligimet e tyre legale ndrkombtare. Detyrimet e shteteve t ndrlidhura me t drejtat e lartprmendura prfshijn: Obligimin pr respekt: Obligimi m kryesor sht se shtetet duhet t respektojn lirin nga skllavria dhe puna e detyruar. Edhe nj aspekt i rndsishm sht respektimi i liris s shoqrimit, pr tiu bashkangjitur sindikatave. Duke pasur potencialin pr t br presion mbi shtetin pr ti zbatuar t drejtat e tjera t rndsishme t puntorve, kto t drejta ndodh q t shkilen shum shpesh. Obligimi pr t mbrojtur: Palt shttrore jan t detyruara q t krijojn standarde minimale nn t cilat nuk do t lejohen t bien kushtet e puns t asnj puntori. E drejta pr pun, pr m tepr, krkon mbrojtje nga prjashtimi dhe n do rast shtetet duhet t sigurojn mbrojtje kundr diskriminimit gjat kohs s puns. Obligimi pr promovim/shtytje: Duke marr parasysh punn, ky obligim mund t kuptohet si nj obligim q t ndihmoj qasjen n pun, duke ofruar udhrrfim profesional dhe ndihm trajnuese. Obligimet pr prmbushje Edhe pse e drejta pr pun shum her sht keqkuptuar n kt pikpamje, ajo nuk u krkon shteteve t garantojn pun pr donjrin, por i thrret shtetet q ti ushtrojn politikat pr t arritur eknonomi stabile, zhvillim social e kulturor dhe nj punsim t plot dhe produktiv. 3. PRESPEKTIVAT NDRKULTURORE DHE SHTJET KONTRAVERSE Brendaprbrenda kornizs juridike ndrkombtare, aktivitetet e zbatimit duhet t marrin n konsiderat dallimet msimore t njerzve t cilt e prjetojn nj bot t prbashkt t

puns n mnyra t ndryshme. Prralla e mirnjohur e peshkatarit sht nj ilustrim pr faktin se puna ka vlera t ndryshme n suaza t ndryshme kulturore dhe kjo do t thot se masat e ndrrimit t llojit t puns duhet t jen t drejtpeshuara mir. Prralla: Peshkatari Nj mngjes nj peshkatar po rrinte i shtrir n nj plazh t bukur, me rrjetat e tij t shprndara npr rr, ai po knaqej me ngrohtsin e diellit, duke shikuar valt e kaltra shkumbzuese. Ndrkoh, nj turist erdhi duke ecur plazhit. Ai e vrejti peshkatarin duke qndruar ulur n plazh dhe vendosi q tia qlloj se prse ky peshkatar po relaksohej n vend q t punonte shum, pr ta siguruar jetesn pr vete dhe familjen e tij. Ju nuk do t kapni shum peshk n at mnyr, tha turisti, Ju duhet t punoni m shum, m mir sesa t shtriheni n plazh! Peshkatari shikoi lart drejt tij, buzqeshi dhe iu prgjigj, Dhe cili do t jet shprblimi pr mua? Pra, mund t blesh rrjeta m t mdha pr t zn m shum peshk! ishte prgjigja e turistit. Dhe cili do t jet shprblimi pr mua? pyeti peshkatari, duke buzqeshur ende. Turisti iu prgjigj, ju do t bni t holla dhe do t keni mundsi q ta blini nj anije, e me ka do t mund t zini edhe m shum peshk! Dhe cili do t jet shprblimi pr mua?, pyeti srish peshkatari. Turisti filloi t ndihet paksa i irituar nga pyetjet e peshkatarit. Ju mund t blini nj anije m t madhe, dhe ti punsoni disa njerz pr t punuar pr ju! ai tha.

Dhe cili do t jet shprblimi pr mua? Turisti filloi t nevrikoset. A nuk kuptoni ju? Ju mund t bni nj flot me anije peshkimi, t lundroni prreth bots, dhe mund ti lini puntort tuaj t peshkojn pr ju! Edhe nj her peshkatari pyeti. Dhe cili do t jet shprblimi pr mua? Turisti ishte skuqur dhe i brtist peshkatarit. A nuk kuptoni ju se mund t bheni i aq i pasur sa nuk do t keni nevoj pr t punuar m pr jetesn tuaj! Ju mund ti kaloni ditt e mbetura duke u ulur, duke e shikuar perndimin e diellit. Ju nuk do tu mbetet merak n kt bot! Peshkatari, ende duke buzqeshur, e shikoi dhe i tha, Dhe ka mendon ti se po bj n kt moment? 4. ZBATIMI DHE MONITORIMI Konventat e ratifikuara nga shtetet jan marrdhnie n mes tyre. Tashm efektiviteti i instrumenteve ndrkombtare varet nga gatishmria e shteteve q ti fuqizoj ato nprmjet ligjeve nacionale pajtuar me hulumtimet e autoriteteve t monitorimit. Jan vetm disa mundsi kufizimi t saknksioneve kundr shtetit n rast prishjeje t obligimeve t tij. Shpesh hyrja n fuqi varet nga mobilizimi i turpit. N ekonomin e gobalizmit mekanizmat e dobta t fuqizimit kan nxitur thirrjet t cilat i lidhin t drejtat e njeriut e n veanti t drejtat e puntorve me tregtin. Kjo mund ta hap mundsin pr skanksione tregtare kundrejt shteteve q shkelin standardet ndrkombtare. Para s gjithash, shtja sht shum kontraverse. Skanksionet tregtare mund ti shtyjn shtetet t marrin masa, si ndalimi i puns s fmijve, por me rregulla, problemet krkojn zgjidhje m komplekse. Pr fuqizimin e standardeve ndrkombtare t ONP dhe KB caktohen procedura t ndryshme t mbikqyrje dhe ankesave.

Shtetet pal t konventave t ONP duhet ti dorzojn raportet periodike q jan t analizuara dhe t komentuara nga ekspertt e komunitetit mbi aplikimin e konventave dhe rekomandimeve. Raportet nga ky komitet, si pasoj, dorzohen n konferencn vjetore t ONP. Edhe pse kjo procedur mund t shihet si nj mjet i paaft pr zbatim, q nga viti 1967 n 130 shtete jan shnuar rreth 2000 ndryshime n legjislacionin nacional dhe social t puns! Prve ktij mekanizmi mbikqyrs, ONP ofron procedurat e ankess pr zbatimin e standardeve t puns. E para, i lejon puntort apo organizatat punuese t padisin shtetin antar. S dyti, lejon q shteti antar t bj ankes kundr shtetit antar. Pas ksaj, mund t formohet komisoni i ankesave. Hulumtimet e ktyre komisoneve pranohen rregullisht nga shtetet e interesuara. sht me rmdsi t prmendet se krahas ksaj ekziston edhe Komisoni mbi Lirin e Shoqrimit pr shqyrtimin e akuzave pr shkeljen e t drejtave t sindikats. Ankesat mund t bhen nga do shtet, pa marr parasysh a e ka ratifikuar konventen relevante apo jo. Zanafilla e komisionit e vitit 1950 ka pasur sukses q nga amandamentet e ligjeve, rikthimi i puntorve t prjashtuar n pozitn e mparshme e deri te lirimi i sindikalistve nga burgu. Trupi i caktuar i KB i cili monitoron zbatimin e mirfillt t KNDESK sht Komisioni mbi t Drejtn Ekonomike, Sociale dhe Kulturore. Ndryshe nga institucionet e tjera t t drejtave t njeriutm, ai nuk ishte themeluar nga instrumentet e ndrlidhura, por ishte autorizuar nga Kshilli Eknonomik dhe Social n vitin 1985 pr monitorimin e Konvents dhe prbhet nga 18 ekspert t pavarur. Palt shtetrore t Konvents duhet t dorzojn raportet do 5 vite, duke skicuar politikat juridike dhe masat e tjera q jan ndrmarr pr garantimin e t drejtave eknonomike, sociale dhe kulturore. Pas analizimit t raporteve nprmjet Komisionit dhe dikutimeve t delegatve t shteteve prkatse, Komisoni lshon komunikatat e tij n vrojtimin prfundimtar. N shum raste, Komisioni ka identifikuar shkeljen e

konvents dhe m pas ka nxitur shtetet q t pushojn shkeljen e mtutjeshme t ktyre t drejtave. Ende nuk sht br e mundur, megjithat, pr individt apo pr grupet, q t dorzojn ankesa zyrtare mbi shkeljet e drejtave t tyre te Komisioni. E DOBISHME T DIHET 1. PRAKTIKA T MIRA Programi Ndrkombtar pr Eliminimin e Puns s Fmijs (PNEP) ONP ka zhvilluar Programin Ndrkombtar pr Eliminimin e Puns s Fmijs (PNEP). Duke punuar s bashku me qeverit nacionale, si dhe me OJQ-t, ai zhvillon programe speciale duke marr parasysh kompleksitetin e shtjes dhe nevojn e metodave t kujdesshme dhe t pajtueshme t rikujtimit t problemit. Do t duhet t gjej alternativa pr punn e fmijve, pr shembull lansimi i programeve pr ti hequr fmijt nga puna dhe tu ofroj atyre alternativa t arsimit, si dhe familjeve t tyre siguri dhe nj burim tjetr t t hyrave. Gjat dhjet vjetsh t ekzistencs, PNEP ka mundur ti zgjeroj veprimet operuese nga 6 shtete n 82 shtete. Mesatarja e fmijve aktiv n ekonomi n botrore nga mosha 5 deri 17 vjee n vitin 2000 Grupmosha 5-9 10-14 Gjithsej (5-14) 15-17 Gjithsej (5- 17) Proporcioni i numrit t punsuar me gjithsej popullatn (%) 12,2 23,0 17,6 42,4 23,0

BURIMI: ONP

N partnetitet me Federatn Afrikan t Futbollit dhe organizatort e Kups s Popujve t Afriks (COCAN), PNEP bri nj fushat t madhe pr t ngritur vetdijn pr shtjet e fmijs n pun me rastin e kampionatit t Malit. Me nj mesazh t drejtprdrejt: Karton i kuq pr fuqin puntore t fmijve, t kuptueshm pr dok q sht i njohu me sportin e futbollit, fushata prdori laramanin e mediave t ndryshme si video, muzikn e popullarizuar dhe shtypin, dy aviokompani ndrkombtare dhe ndeshjet e futbollit pr ti arritur miliona njerz n Afrik dhe prtej saj. Aktivitetet ishin marr prsipr nga 21 popujt Afrikan dhe mediat nacionale n shum vende e publikuan gjersisht kt fushat. sht vlersuar se 12 milion njerz e kan marr porosin n Keni dhe 5 milion n Zambi. N disa vende afrikane, si Egjipti dhe Gana, entuziazmi pr kt kampanj ishte aq i madh sa vazhdoi t jet n agjend n ndeshjet nacionale apo lokale t futbollit dhe n ngjarjet e tjera publike. A E DINI SE.... .... rreth 250 milion fmij ndrmjet t moshs 5 dhe 14 vjeare punojn me orar t plot apo prgjysmuar. Kjo do t thot se n do 100 fmij t bots, 16 punojnpr t mbijetuar. .... afrsisht gjysma e tyre, rreth 120 milion, punojn me orar t plot, do dit, gjat gjith vitit. ... 70% e tyre punojn n agronomi ... 70% e tyre punojn n nj ambient t rrezikshm. ... nga 250 milion fmij q kan lidhje me kto gjra, 50 deri 60 milion jan nga 5 deri 11 vje dhe punojn n kushte t rrezikshme, duke marr parasysh moshn dhe njomsin. ... fuqia puntore e fmijve sht po ashtu e zakonshme edhe n shtetet e zhvilluara. Pr shembull n Shtetet e Bashkuara, m shum se 230 000 fmij punojn n agronomi dhe 13 000 n dyqane ndrresash. BURIMI: KOMBET E BASHKUARA

Kodet e veprimeve t korporatave ndrlidhur me punn dhe t drejtat e njeriut Kompanit multinacionale nuk mund ti shmangen m prgjegjsis pr aktivitetet e tyre. Konsumatort dhe OJQ ushtrojn presion t konsiderueshm mbi to q ti prmirsojn kushtet e puns n kompanit e tyre. Gjithnj e m shum ky presion po rezulton me miratimin e kodeve t sjelljeve t korporatave, duke prfshir ktu t drejtat e njeriut, standardet e puns si dhe shtjet e ambientit. Pr m shum shembuj ju lutemi vizitoni http://www.umn.edu/humanarts/links/sice.html Shembulli m i mir sht Levi Strauss & Co. Termet e Biznesit pr Angazhim dhe Direktiva pr Zgjedhje n Vend, t cilat u drejtohen kontraktorve dhe furnizuesve t kompanis. Ata mbulojn ndr t tjera, sigurin profesionale dhe shndetin, lirin e shoqrimit, pagat dhe shtesat (benefitet), kohn e puns, punn e fmijve, punn e detyruar dhe praktikat jodiskriminuese t pranimit Kto shtje, n t vrtet, kan nj efekt pozitiv mbi kushtet sociale, por shpesh nuk kan pr qllim nj nivel t lart t standardeve, pr shembull ato t parashtruara nga instrumentet ndrkombtare t t drejtave t njeriut, por preferojn m shum standarded nacionale. Pr m shum, atyre u mungon nj sistem i efektshm monitorimi. Mund t debatohet, si pasoj, se shum shpesh nuk japin m shum sesa premtimet boshe pr ti jetsuar standarded. Megjithat, ato jan nj hap n drejtimin e duhur, pr ta rritur prgjegjshmrin. Shenjat (etiketa) e prodhimeve Shenja (etiketa) e prodhimeve t prodhuara n prputhje me praktikat e mira sociale sht nxitur vazhdimisht si nj kontribut pr veprime m t mira sociale dhe mbrojtje t t drejtave t njeriut. Ajo i lejon konsumatorve q ti influencojn praktikat e prodhimit duke prdorur fuqin e tyre blerse n mbshtetje t veprimeve t mira. Sot ekzistojn praktika t emrtimit n 17 vende, shumica n Evrop dhe SHBA, dhe gama e produkteve tash prfshin kafen, okollatn e lngshme, okollatat, lngun e portokallit, ajin, mjaltin, sheqerin dhe bananet.

Rugmark, pr shembull sht nj OJQ e cila punon pr ta zhdukur punn e fmijve. Ofron shanse pr arsimim pr fmijt n Indi, Nepal dhe Pakistan. Shenja (etiketa) e RUGMARK-ut siguron se asnj fmijsh nuk sht punsuar n fabrik t qilimave apo tepihve. Fairtrade Fondacioni Fairtrade ekziston q t siguroj marrveshje m t mir tregtare pr prodhuesit e vendeve t treta. Ky fondacion dhuron etiketn e konsumatorit, liencn FAIRTRADE, pr produktet t cilat i arrijn standarded e njohura ndrkombtare t tregtis. Etiketa gjendet n shitjen e shum rrjeteve evropiane t supermarketeve. Marrveshja Globale >>Na lejoni t zgjedhim t bashkojm fuqit e tregjeve tona me autoritetin e parimeve universale<< KOFI ANNAN, SEKRETARI I PRGJITHSHM I KB Marrveshja Globale (MG) sht bazuar nga ideja e lansuar nga sekretari i prgjithshm i KB Kofi Annan, duke iu adresuar Forumit Ekonomik Botror m 31 janar 1999, duke thirrur komunitetet e biznesit q t pajtohen me vlerat e prkrahura dhe nnshkruara universalisht. Prirjes s shfaqur pr prgjegjsin e korporatave i mungonte nj kornize ndrkombtare q ti ndihmoj kompanit pr zhvillimin e tyre dhe promovimin e menaxhimit t bazuar n vlera. MG e plotsoi zbraztsirn dhe u pranua me t madhe nga komuniteti i biznesit. Ajo i shtron 9 vlera, prfshir ktu shtje t t drejtave t njeriut, puns dhe ambientit. Sa i prket puns ajo prfshin zotimet n pajtim me shumicn e standardeve themelore t puns t ONP. Liria e shoqrimit dhe njohjen efektive t s drejts pr mbledhje kolektive; Eliminimin e t gjitha formave e puns s detyruar apo shtrnguar; Ndalimin e efektshm t puns s fmijve; Eliminimin e diskriminimit n baz t punsimit dhe profesionit.

ONP ndihmon pr formulimin e masave konkrete q ti promovoj kto standarde me efiktivitet. Faqja e internetit http://www.unglobalcompact.org ofron qasje t leht n informatat mbi parimet e ksaj iniciative, duke prfshir ktu edhe listn e kompanive pjesmarrse. Q nga lansimi, me qindra kompani dhe organizata jan lidhur me Marrveshjen Globale. Marrveshja Globale sht n rregullim vullnetar i parimeve. Meqense sht njohur gjersisht si nj hap pozitiv pr ti inkurajuar korporatat q t veprojn me prgjegjsi, disa pyesin se a mos vall zbatimi i saj mund t jet efektiv. Kritikt debatojn se sfidat pr efektivitetin e iniciativs jan mungesa e hyrjes n fuqi t standardeve, monitorimit t pavarur dhe mekanizmit t fuqizimit, dhe qartsis pr vet prmbajtjen e standardeve. 2. TRENDET Zonat e Procesit t Eksportit (ZPE) Pr ti trhequr investitort e huaj shum vende kan themeluar t ashtuquajturat zona t lira tregtare, t cilat ofrojn prjashtueshmri jo vetm pr lirimet fiskale por po ashtu pr obligimet pr prputhje me ligjet t cilat i mbrojn t drejtat e puntorve. Kompanit multinacionale prfitojn nga kostoja e lir e fuqis puntore, por gjithashtu edhe puntort t cilt ikin n zonat, sepse rrogat prapseprap jan m t mdha n krahasim me punt jasht zonave. Nga ana tjetr, kushtet tjera t puns mund t jen m t ulta, si pr shembull, siguria dhe shtjet shndetsore. Pakujdesia pr rregullat e parandalimit t zjarrit, dshtimi i instalimit t mjeteve t ndihms s par dhe makineria e pasigurt jan disa probleme q mund t ndodhin n ZPE. Kushtet jan prmirsuar dukshm me rritjen e publicitetit, por problemi mbetet, ZPE mund t gjendet n se paku 70 shtete. 845 ZPE e bot punsojn 27 000 milion puntor. BURIMI: UNDPE 2000. Dobsimi i sindikatave

N disa vende t zhvilluar, antarsimi n sindikata sht shum i ult. Pr shembull n SHBA vetm 15 % e puntorve jan antar t sindikatave. Fuqia e sindikatave sht

shum m e dobt se n t kaluarn. N shum shtet n zhvillim, liria e shoqrimit pr sindikatat mezi ekziston; pengesat e llojeve t ndryshme jan vendosur n rrug t puntorve t organizuar, n disa vende, dhuna, tortura, vrasjet arbitrare dhe arrestimet arbitrare jan prdorur rregullisht pr ti parandaluar puntort pr tu bashkuar dhe ti rivendosin t drejtat e tyre Rritja e mobilitetit ndrkombtar: migrimi i puntorve

Varfria dhe dhuna jan sot arsye tragjike q shtyjn miliona njerz q ti ln vendet e tyre pr t krkuar nj t ardhme m t mir. Kjo dukuri sht duke u rritur fal pabarazis n zhvillimin ekonomik. Shum shpesh puntort q migrojn jan subjekt i t gjitha llojeve t diskriminimit dhe shfrytzimit. Gjithsej jan 150 milion migrant, t cilt prbjn 2% e popullats botrore. 50 milion jetojn vetm n Afrik. Sipas ONP m shum se 100 milion prej migrantve jan puntor, duke prfshir ktu nj pjes t madhe nga t cilt jan femra (47,5%). Prve ksaj llogarie sht edhe numri n rritje i migrimeve klandestine, pa dokumentacion (30 milion njerz). Kta numra leht mund t rriten prve nse pabarazit n botn ton t globalizuar do t ndrpriten n mnyrn e duhur. Konventat e tashme t ONP mbi Migrimin e Puntorve (Konventat 97 dhe 143) jan ratifikuar vetm nga disa shtete, pr arsye se shtetet kishin frik nga nj kushtzim i mtutjeshm i politikave t imigrimit. Nj zhvillim pozitiv po hyn n fuqi Konventa e KB mbi Mbrojtjen e t Drejtave t Puntorve Migrant dhe Antarve t Familjeve t Tyre botn. >> Rinia prbn m shum se 40% t papunsis botrore. Sot llogaritet q n bot t ket diku rreth 66 milion t rinj t papun nj rritje e s paku 10 milionve q nga viti 1965. Puna e prkohshme sht po ashtu nj problem n rritj. Shumica e punve t reja jan t paguara ult dhe t pasigurta. Gjithnj e m shum, t rinjt po drejtohen n sektorin jozyrtar pr mjete jetese, me pak apo fare pa mbrojtje pune, beneficione, apo prespektiv pr ardhmri.<< dhjetor t vitit 2002, (fal ratifikimit t Timorit Lindor pragu kritik i 20 nnshkrimeve ishte kaluar), duke hapur perspektiva m t mira pr migrantt n t gjith

KOFI ANNAN, SEKRETAR I PRGJITHSHM I KB, 2001. Papunsia e t rinjve

Njri nga problemet m tmerruese me t cilin prballen njlloj vendet e zhvilluara dhe ato n zhvillim sht numri n rritje i papunsis s t rinjve. Rajonet m t prekura jan Evropa Jugore (Greqia, Spanja dhe Italia), Evropa Lindore (Bulgaria n veanti, Ish-republika Jugosllave e Maqedonis,dhe Polonia) dhe Karaibet (prfshir Xhamajkn, Trinidadin dhe Tobagon). Megjithat papunsia te t rinjt nuk sht e lart n t gjitha vendet. N Austri, Japoni, Meksiko, Singapor, Kore Jugore, Republikn e Bashkuar e Tanzanis, m pak s nj n 12 puntor sht i papunsuar dhe dallimi n mes t norms t t rinjve dhe t rriturve sht shum i ult. (T dhnat e vendeve t vitit 1997 ose m hert, ONP). ...Sot n bot jetojn m shum se 510 milion t reja dhe m shum se 540 t rinj, sipas llogaritjeve t Kombeve t Bashkuara. ... kjo do t thot se nj person n mesin e pesve sht n mes t moshs 15 dhe 24 vjee, apo rinia prbn 18 pr qind t popullats botrore. ... n mesatare, dhe gati gjithkund, pr do t papun t rritur, dy t rinj e gjejn vetveten t papun. ... rreth 70 milion t rinj jan t papun n t gjith botn, sipas llogaritjeve t ONP. ... n vendet e ndryshme si Kolumbia, Egjipit, Ialia dhe Xhamajka, m shum se nj e treta e t rinjve jan t renditur si t papun duke e deklaruar vetveten t papun, duke krkuar pun dhe/ose duke qen t gatshm pr pun. do gj e ngjashme me papunsin afatgjat shkakton shqetsim social dhe pasojat e t qenit i papun n rini mund t jen shum serioze. Papunsia n rini shum her mund t shoqrohet me probleme t rnda sociale si dhuna, krimi, vetvrasja dhe prdorimi i narkotikve dhe alkoolit, duke prjetuar kshtu nj rreth t mbrapsht. Politikat efektive t rinis dhe programet duhet q t shqyrtohen hollsisht, pr t marr parasysh aftsit tona specifike, nevojat dhe dallimet.

AKTIVITETE T ZGJEDHURA VEPRIMTARIA I: FEMRA- FMIJT-PUNA PJESA I: HYRJA Ky aktivitet prfshin aktin dramatik pr shtjet e t drejtave t femrs pr lindje dhe pr vendin e puns. E drejta e lindjes prfshin t drejtn e zgjedhjes, pr t pasur apo pr t mos pasur fmij. Lloji i aktiviteti: pjes teatrore / aktrim PJESA II: PRSHKRIM I PRGJITHSHM PR PJESN TEATRORE Qllimet dhe synimet Ky rol dramatik ka pr qllim zhvillimin e dijes pr t drejtn e femrs pr lindje, dhe provon tua krijoj pjesmarrsve nj ndjenj se si sht t jesh i diskriminuar dhe q n ann tjetr t promovosh barazi, drejtsi dhe prgjegjsi. Grupi i synuar: t rinjt, t rriturit Madhsia e grupimit / organizimi shoqror: 15 - 20 Koha: rreth 1 or Aftsit e prfshira: mendimi kritik, ndrtimi i opinionit, shkathtsit gjuhsore dhe ndieshmris. PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE PR PJESN TEATRORE Hyrje n tem: Lexo historikun e skenarit pr shfaqjen teatrore

Maria ishte e papun pr afrsisht nj vit dhe ajo po prpiqet pr nj pun t re. Dhjet dit m par ajo kishte nj intervist pr punn e ndrrave t saj. do gj shkoi si duhet dhe asaj ju ofrua pozita. Kompania i krkoi asaj t takohet me z. W., zyrtarin e personelit, pr ta nnshkruar kontratn. Ajo i kishte diskutuar detyrat e saj dhe shtjet e tjera t ndrlidhura me pun n intervistn e saj, por sapo Maria deshi ta nnshkruaj kontratn,

z. W. iu drejtua se nj kusht i puns isht q ajo ta nnshkruaj nj deklarat q nuk do t ket fmij pr s paku dy vjet. Shfaqja e pjess teatrore: Ndajini grupet n grupe m t vogla ( 4-6 persona ) Lexojeni skenarin dhe lejojeni donjrin nga grupet e vogla q pr njzet minuta t nxjerrin prfundimin pr tregimin dhe t zhvillojn nj pjes teatrore. Pjesa teatrore duhet t filloj me takimin e Marias me Z.W. dhe nuk duhet t zgjas m shum se pes minuta. Ftoje secilin grup t vogl q t prezantojn pjesn teatrore ju mund ti prdorni edhe metodat n vazhdim o Ndrrimi i roleve: pa paralajmrim, ndale shfaqjen, krkoj nga aktort q ti kmbejn rolet dhe t vazhdojn formn e veprimit nga ajo pik. Pyeti thellsisht. o Prsrit: pas shfaqjes teatrore, ndrro situatn (p.sh. sht e pamundshme t mbeteni shtatzn, ju tashm jeni shtatzn...) dhe krko nga aktort ta prsrisin skenn e njjt pa ndryshime. o Bj komentet pr pyetjet e thella. Vlersim: Fillo vlersimin nga do grup i vogl (si e kan zhvilluar pjesn teatrore; a ka qen vshtir?), pastaj bisedo pr ndrlikimet dhe ka duhet t bhet n rastet e diskriminimeve t ktij lloji. o A ishte ndokush i befasuar nga situata? o Prqfar prfundimi kishin vendosur grupet (prfundime realiste? Pika t forta pika t dobta? A sht m mir t jesh kategorik, agresiv apo i nnshtruar?) o far t drejtash kan femrat n vendin tuaj (n veanti kur jan shtatzna?) o Pse kompania kishte reaguar ashtu ishte e drejt? o A ishte shkelur ndonj e drejt e njeriut? Nse po, cilat?

o Nse Maria do t ishte mashkull, a do ti ndodhte e njjta gj? o N far mnyrash e shohin meshkujt e kt shtje; ndryshe nga femrat? o ka mund t bhet q t promovojm dhe t mbrojm t drejtat e femrs pr lindje?

Kshilla metodologjike: Shpjego pr grupin se ka jan t drejtat pr lindje. Mund t provoni t formoni grupe me gjini t njjt pr arsye q kjo mund t oj n prfundime m provokative. Ngulitini n mendje se diskutimi pr abortin mund t ngritet dhe krkon nga pjesmarrsit q t lihen anash opinionet stereotipe dhe t paramenudara. Sygjerime pr ndryshim Fillo me dy vullnetar q t luani shfaqjen teatrore, me pjesn tjetr t grupit si shikues. o Ndale shfaqjen koh pas kohe dhe krko komente o Leji shikuesit q ti ndrrojn rolet me aktort o Futni karaktere t tjera n situat ( burrin, prfaqsuesin e sindikatave). Lejo grupin q t bj pak hulumtim pr t drejtn e lindjes n vendin tuaj (intervista, pjesmarrje n shfaqje pr t drejtat e njeriut n vende publike ftojini shikuesit q marrin pjes). PJESA IV: VAZHDIMI T drejtat e ndrlidhura / fusha t tjera t hulumtimit: t drejtat sociale, barazia gjinore, diskriminimi, ksenofobia Burimi: Adaptuar nga: Shtrirja: Doracaku pr t Drejtn e Arsimimit pr Njerzit e Rinj. Viti 2002. Cedex Strasburg: Publikim i Kshillit t Evrops.

AKTIVITETI II: DREJTSIA/PAANSIA EKONOMIKE PJESA I: HYRJE Shprndarja e pasuris dhe fuqia brenda shoqris shpesh i dmton gjast e njerzve pr ti arritur t drejtat e plota njerzore dhe t jetuarit me dinjitet. N kt studim rasti pjesmarrsit do ta shqyrtojn konceptin e drejtsis/paansis dhe pasqyrimin e tyre n situata. Ata vn lidhje n mes t rrobave t tyre dhe njerzve q i bjn ato. Lloji i aktivitetit: rasti pr studim PJESA II: PRSHKRIM I PRGJITHSHM MBI RASTIN PR STUDIM Qllimet dhe synimet Ky lloj aktiviteti u ndihmon pjesmarrsve q t vn lidhje ndrmjet rrobave t tyre dhe njerzve q i bjn ato. N parim ata parashtojn pyetje pr prgjegjsit tona. Grupi i synuar: t rinjt, t rriturit Madhsia e Grupimit / organizimi shoqror: rreth 25 Koha: rreth 1 ore Materiali: hamer apo tabel e zez, marker apo shkums; pyetjet pr diskutim Shprndaj: trikot (fanela) Aftsit e prfshira: analizimi, reflektimi, shkathtsit gjuhsore dhe kritike; aftsia pr t shkruajtur. PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE PR PJESN TEATRORE Hyrje n rast: Triko (fanela) (shprndahet): Nj triko q shitet 20$ ne Shtetet e Bashkuara sht prodhuar nga nj korporat ndrkombtare n njrn nga fabrikat e saj n El Salvador. Fabrika sht nj shembull tipik i nj fabrike t rrobaqepsit t huaj q mbledh t mirat pr eksport. Puntort salvadorian q prodhojn trikon paguhen 0.56 $ n or. Si mesatare, nj puntor mund t qep 4.7 triko pr or.

Duke prdorur informatat e poshtshnuara, llogaritni me sa vijon: Sa t holla i merr puntori pr nj triko?

N vitin 1994, qeveria salvadoriane llogariti se pr t mbajtur familjen n shkall t ekzistencs, do t duheshin katr her m shum sesa pagat e dhna pr puntort e rrobaqepsis. Nse rroga e puntorit sht e ndar n katr, sa do t duhej t merrnin pr or? Sa do t fitonin pr nj triko? Nse kompania e aprovon kt, sa do t rriten kostot e konsumatorit dhe rrjedhimisht, sa do t kushtonte nj triko? Tash imagjinoni se rroga e puntorit sht rritur pr dhjet her? Sa do t ishte norma e ors? Sa do t fitonin pr nj triko? Nse kompania e aprovon kt, sa do t rriten kostot e konsumatorit, dhe rrjedhimisht sa do t kushtonte nj triko? Instruksionet pr studimin e rastit: Ngrohja: Krko nga t gjith antart e grupit q t shikojn etiketat t cilat mund ti gjejn n rrobat e tyre. Pastaj bni nj list (n hamer apo n tabel t zez) dhe shno t gjitha informatat pr etiketat dhe vendet se ku jan prodhuar. Pasi t prfundoj kjo list, krko nga pjesmarrsit q ti analizojn rezultatet. N gati do rast do t rezultojn se shumica e veshjeve jan punuar n vendet e varfra. Diskuto me t gjith grupin pyetjet n vijim: KUSH mendoni ju se i ka br rrobet tuaja, syzet e diellit, kpuct, pullat, zinxhirin, dekorimet e tjera...? do t ishte punuesi - mashkull, femr, fmij???

ME FAR

imagjinoni se paguhen kta puntor? far kushte t puns ata prballen?

Radhitni rezultatet n hamer/tabel t zez. Evaluimi i rastit Shpjegojani grupit se ky rast duhet t evaluoj bazueshmrin e pretendimit t br shpesh nga tregtuesit e rrobave kur u drejtohesh pr krkesn e rrogave m t mira pr puntort t cilt i bjn rrobat tona. Ata shpesh pohojn se rrogat duhet t mbahen t ulta, pr arsye se konsumatort duhet t ken produkte t lira Dorzoja rastin donjrit - antart e grupit duhet tu prgjigjen pyetjeve n ifte. Dorzojani grupit pyetjet e mposhtme o A do t ishit n gjendje t paguanit m shum pr triko? Nse po ather sa? o A sht shkeluar ndonj e drejt e njeriut nga Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut? Cito nenet specifike. o Pse prodhuesit i shesin prodhimet n botn perndimore, ndrsa i prodhojn n El Salvador? o Kush do t duhej t ishte prgjegjs pr ti br rrogat e puntorve t El Salavadorit t mjaftueshme pr mbshtetje t tyre dhe t familjeve? o Diskutoji kto pyetje n grup. Vlersim Parashtro nj pyetje prmbledhse o far vrejtjesh keni dgjuar ktu sot e q do ta kujtosh si t arsyeshme o Provoni t mendoni nj fjal apo fraz e cila i prmbledh ndjenjat tuaja? Krko nga pjesmarrsit q t pyesin me radh

Kshilla metodologjike: Rastet e studimit shpesh jan t disenjuara pr t pasur debate efektive. Me kt rast sht e nevojshme t krijohet nj ambient i besimit dhe respektit, ku pjesmarrsit do t merrnin pjes n diskutim. Prandaj, i gjith grupi duhet t mendoj pr disa parime t

diskutimit, t cilat ata mendojn se donjri do ti ndjek. Shkruaji t gjitha kto sygjerime dhe vendosi n nj vend, ku mund ti shoh dokush. Sygjerime pr ndryshim Le t bj i gjith grupi nj ushtrim. Dorzoji shenjat (etiketat) dhe prmend gjinin, moshn dhe sa paguhet ky person pr punn e tij (p.sh. 10 triko pr 5 minuta pun; 2 triko pr 10 minuta...). Kur t kryhet detyra, paguaj do person sipas moshs dhe gjinis, duke u bazuar n etiketat e tyre. Numroji t hollat (trikot) dhe nxirri jasht, n mnyr q donjri t jet i vetdijshm se sa paguhet ai tjetri pr punn e njjt t br. Bisedo pr ndjenjat e tyre. Dorzoni trikot. PJESA IV: VAZHDIMI T drejtat e ndrlidhuar/fushata e mtejme hulumtimit T drejtat sociale, politike dhe ekonomike. BURIMI: E ADAPTUAR NGA : DAVID A. SHIMAN. 1999, DREJTSIA EKONOMIKE DHE SOCIALE. PRESPEKTIVA E T DREJTAVE T NJERIUT. MINESOTA: QENDRA E RESURESEVE T T DREJTAVE T NJERIUT E UNIVERSITETIT T MINESOTS. BIBLIOGRAFIA Antiskllavria dhe ICFTU. 2001. Puna e detyruar n shekullin 21. Londr: Anti Slavery International. Anti-Slavery International: http://www.antislavery.org Deutsche Gesellschaft fur die Vereinten Nationen. 2001. Menchrechte und menschliche Entwicklung. Anregungen zur Arbeit mit dem UNDP _ Bericht uber die menschlichte Entwicklung 2000 in Schulen. Bonn: DGVN.

Krzystof Drzewicki. 2001. E drejta pr pun dhe t drejtat n pun. Edituar nga Ajsborn Eide, Catarina Krause dhe Allan Zrosas. T drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore. Tekst shkollor. Dordrecht: Botuesit Martinus Nijhoff. Berna Klein Goldewijk, Adaid Contreras Baspineiro and Paulo Cesar Carbonari. 2002. Dinjiteti dhe t drejtat e njeriut, Zbatimi i t drejtave ekonomike, sociale dhe kulturore. Antwerp: Intersentia. Qendra Burimore e t Drejtave t Njeriut. Rrethi i t drejtave. Aktivizmi i t drejtave eknonomike, kulturore, dhe sociale: Burimi i trajnimeve. I gatshm n: http://www.hrusa.org/hrmaterials/IHRIP/circle/toc.htm Zyra Ndrkombtare e Puns. 1999. Puna e prshtatshme. Konferenca Ndrkombtare e Puns, sesioni i 87-t 1999. Gjenev: Publikime t ONP. Zyra Ndrkombtare e Puns. 2000. Zri juaj n pun. Raporti global deri n vazhdimin e Deklaratn e ONP t Parimeve Themelore dhe t Drejtat n Pun. Gjenev: Publikime t ONP. Zyra Ndrkombtare e Puns. 2001. Ndalimi i puns s detyruar, Raporti Global deri n vazhdimin e Deklaratn e ONP t Parimeve Themelore dhe t Drejtat n Pun. Gjenv: Publikime t ONP. Virgina A. Leary. 1995. Qasje e shkeljeve t t drejtave n pun (t drejtat e puntorve). Edituar nga Theo Van Boven, Cees Flinterman dhe Ingrid Westendorp. Udhzuesi i Mastrihtit mbi shkeljet e t drejtave eknonomike, sociale dhe kulturore. SIM Special nr. 20, Urtecht: Instituti Holandez pr t Drejtat e Njeriut.

Virgina A. Leary.1998. Globalizmi dhe t Drejtat e Njeriut. Edituar nga Januzs Symonides. T drejtat e njeriut: Dimensione dhe sifida t reja. Aldershot: Dartmouth Publishing Company Limited. Leah Levin. [1981] 1996. T drejtat e njeriut. Pyetje dhe prgjigje. Paris: Botime t UNESCO. Allan McChesney. 2000. T drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore. New York: Shoqata Amerikane pr Prparimin e Shkencs. David A, Shiman. 1999. Drejtsia ekonomike dhe sociale. Prespektiv e t drejtave t njeriut. Minneapolis: Qendra Burimore e t Drejtave t Njeriut. Programi i Kombeve t Bashkuara pr Zhvillim. 2000. Raporti i zhvillimit njerzor. T drejtat e njeriut dhe zhvillimi i njeriut. New York: Shtypi i Universitetit t Oksfordit. Kombet e Bashkuara. 1996. Komisoni mbi t drejtat eknomike, sociale dhe kulturore, Gazeta e faketeve nr. 16. Gjenev: Kombet e Bashkuara. Kombet e Bashkuara. 1998. Kombet e Bashkuara n prditshmrin ton, nj prshkrim i shkurtr i KB dhe agjencive t tij speciale. Gjenev: Kombet e Bashkuara. Kombet e Bashkuara. 1996. Ne njerzit: roli i Kombeve t Bashkuara n shekullin 21, Artikuj t shkurtr pr student. New York: Publikme t KB. ONP. ka jan standardet ndrkombtare t puns? N dispozicion n: http://www.ilo.org/public/english/standards/norm/whatare/index.htm INOFRMATA PLOTSUESE Anti Slavery International: http://www.antislavery.org

Bread and Roses: http://www.bread-and-roses.com/ Buletini Kinez i Puns http://www.china-labour.org.hk Puntort Fmij n Azi http://www.cwa.tnet.co.th/ Marshi Global Kundr Puns s Fmijve: http://www.globalmarch.org/ Konfederata Ndrkombtare e Sindikatave: http://www.icftu.org Organizata Ndrkombtare e Puns. http://www.ilo.org Organizata Ndrkombtare pr Migrim http://www.iom.org Hyrja antiskllavri: http://www.iabolish.com T Brengosurit pr Fmijt q Punojn (BFP): http://www.workingchild.org/htm/cwc.htm Fondacioni pr tregti t drejt: http://www.fairtrade.org.uk/

Qendra Adresuese mbi Prgjegjsin e Shoqerore t Korporatave: http://www.csreurope.org/home/default.asp UNICEF: http://www.unicef.org/crc/