DEFINICJA PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ

Psychologia poznawcza - zajmuje się tym, jak ludzie odbierają informacje, ucza się,
zapamietują i myślą.

Śledząc naszą historię intelektualną, możemy dostrzec ścieżki rozwoju myśli i w efekcie
dowiedzieć się, jak ludzie myślą, na podstawie poznania ich myślenia o myśleniu.

Jedną z prawidłowości wyłaniających się w świetle studiów nad historią mysli jest to, że
postęp często dokonuje się dzięki procesowi dialektycznemu.

1. W dialektyce wysuwa się tezę (która wyraz jakieś przekonanie).

2. Po pewnym czasie niektórzy myśliciele dostrzegaja w tezie oczywiste słabości i w

końcu pojawia się antyteza (twierdzenie wyrażające przekonanie przeciwne w
stosunku do poprzedniego).
3. Debaty nad tezą i antytezą prowadzą do syntezy, która integruje najbardziej
wiarygodne elementy obu pogladów.

Ten dialektyczny postęp idei dostrzegł niemiecki filozof Georg Hegel (1770)-(1831).

Najwcześniejsze źródła psychologii poznawczej w dwóch różnych podejściach do

zrozumienia ludzkiego umysłu:

1. w filozofii – która stara się poznać ogólną naturę wielu aspektów świata, zwłaszcza na
drodze introspekcji (badania wewnętrznych idei i doświadczeń);
2. w fizjologii – która bada funkcje podtrzymywania życia w materii ożywionej głównie
za pomocą metod empirycznych (opartych na obserwacji).

Znaczny wpływ na współczesne poglądy psych.pozn. i wielu innych dyscyplin, wywarli dwaj
greccy folozofowie: Platon (ok. 428-348 p.n.e.) i jego uczeń Arystoteles (384-322 p.n.e.).

1. Różnili sie poglądami na naturę rzeczywistości:

Platońska dualistyczna teoria form – realność przysługuje nie konkretnym przedmiotom,

których doświadczamy za pośrednictwem naszych narządów zmysłów, lecz abstrakcyjnym
formom, reprezentowanym przez te przedmioty. Te abstrakcyjne formy istnieja w
ponadczasowym wymiarze czystej abstrakcyjnej myśli (odwiecznie istniejące, abstrakcyjne
idee, które tkwia w naszych umysłach). Natomiast doświadczane przez nas cieleśnie
przedmioty to jedynie przemijające i niedoskonałe kopie prawdziwych, czystych,
abstrakcyjnych form.

Arystoteles sądził, że – przeciwnie – realność przysługuje tylko elementom konkretnego

świata, które odbieramy za pomocą zmysłow, i że platońskie formy intelektualne (jak np. idea
krzesła) są jedynie pochodnymi konkretnych przedmiotów.

2.Nie zgadzali się także co do tego, jak należy dochodzic do wiedzy:

Platon postulował podejście racjonalistyczne, które w celu zrozumienia świata i relacji, w

jakich pozostają wobec niego ludzie, posługuje się analizą logiczną. Racjonalizm Platona
pozostawał w zgodzie z jego dualistycznym pogladem na naturę ciała i umysłu: Wiedzę
uzyskujemy tylko za pośrednictwem umysłu, dziek rozumowaniu i spekulacjom dotyczącym
świata idei, a nie świata materialnego, którego doświadcza nasze ciało.

Racjonaliści zwykli zatem posługiwać sie dedukcją – wyciagac wnioski na temat

szczegółowych przypadków na podstawie ogólnych zasad.

Arystoteles (również przyrodnik i biolog) był empirystą (kimś kto wierzy, że wiedze
zdobywamy na podstawie danych empirycznych uzyskiwanych za pośrednictwem
doświadczenia i obserwacji). Arystotelicy zwykli wiec stosować indukcję – wyprowadzać
ogólne zasady czy tendencje na podstawie wielu szczegółowych przypadków występowania
danego zjawiska.

Większość dzisiejszych psychologów poznawczych stara się dokonac syntezy tych stanowisk:
opieraja swoje badania empiryczne na teoriach, a uzyskiwane dane wykorzystują potem do
rewidowania tych teorii.

3. Różnili się ponadto poglądami dotyczącymi pochodzenia idei:

Platon sądził, że idee są wrodzone i wymagaja jedynie wydobycia z ukrytych często

zakatków umysłu.

Arystoteles uważał, że idee nie są wrodzone, lecz pochodzą z doświadczenia.

Rene Descartes (1596-1650) francuski filozof racjonalista uznawał metodę introspekcyjnej

refleksji za lepszy sposób dochodzenia do prawdy niż metody empiryczne. Racjonalistyczna
filozofia Descartesa wiele wniosła do współczesnej filozofii umysłu (poprzedniczki
psychologii), a jego poglądy miały też wiele innych konsekwencji dla psychologii.

John Locke (1632-1704) filozof i inni angielscy empiryści podzielali respekt dla metod
empirycznych. Uznanie Locke'a dla tych metod szło w parze z jego przekonaniem, że
człowiek rodzi się bez jakiejkolwiek wiedzy i musi wobec tego szukać jej na drodze
obserwacji empirycznej (to stanowisko nosi nazwe tabula rasa – niezapisana karta). Jego
zdaniem klucz do zrozumienia ludzkiego umysłu stanowiło badanie uczenia się.

Immanuel Kant (1724-1804) niemiecki filozof W XVIII w. dyskucje nad empiryzmem i

racjonalizmem osiągnęły szczyt. Kant zainicjował proces dialektycznej syntezy tych dwu
stanowisk. Zdecydowanie opowiedział się za tym, że zarówno racjonalizm, jak i empiryzm
mają rację bytu i muszą współdziałać w poszukiwaniu prawdy. Doświadczenie dostarcza
wartościowej wiedzy. Kant nazwał wiedzę pochodząca z doświadczenia wiedzą a posteriori
(z następstwa), uzyskujemy te wiedze po doświadczeniu. Istnieje też pewna wiedza
(nazywana przez Kanta “ogólną prawdą”) niezależna od indywidualnego doświadczenia. Jest
to tzw. wiedza a priori (z założenia), wiedza ta istnieje niezależnie od tego, czy
uświadamiamy ją sobie za pośrednictwem doświadczeń (np. wiedza matematyczna). Tak więc
zgodnie z synteza Kanta wiedza jest oparta na doświadczeniu (teza), ale może też być
wrodzona (antyteza). Pochodzenie naszej wiedzy z natury (wrodzoność) lub z doświadczenia
nie jest kwestią typu “albo-albo”.

Utrzymujące się w filozofii niezwykle silne wpływy Kanta, w powiązaniu z

dziewiętnastowiecznymi badaniami naukowymi nad funkcjonowaniem organizmu, miały
istotne znaczenie dla ostatecznego powstania na początku XX w. psychologii jako dyscypliny
naukowej, a w wiele lat później – pod koniec lat 50. i na poczatku 60. - psychologii
poznawczej.

POJAWIENIE SIĘ PSYCHOLOGII

Wiele problemów psychologicznych tkwi swymi korzeniami zarówno w filozoficznych, jak i

fizjologicznych zainteresowaniach różnymi aspektami poznania.

Jedno z podstawowych pytań, które intryguje psychologów poznawczych ukazujące

odmienne punkty widzenia we współczesnej psychologii:

Czy powinniśmy szukać zrozumienia ludzkiego umysłu, badając jego strukturę (podobnie jak
badamy strukturę orbanizmu, zajmując się anatomią), czy też badając jego funkcje (podobnie
jak badamy procesy organiczne, zajmując się fizjologią)?

WCZESNA DIALEKTYKA W PSYCHOLOGII POZNANIA

Strukturalizm – powszechnie uważany za pierwszą ważną szkołę myślenia w psych. Stawiał

sobie za cel zrozumienie struktury (konfiguraci elementów) umysłu i dokonywanych przezeń
spostrzeżeń na drodze wyodrębniania w nich poszczególnych komponentów. W dobie
strukturalizmu naukowcy analizowali interesujące ich obiekty, wyróżniając najpierw ich
elementy podstawowe, a następnie badali kombinacje tych elementów. Pytanie strukturalistów
to: “Jakie są elementarne treści (struktury) umysłu?”

Wilhelm Wundt (1832-1920) niemiecki psycholog – protoplasta strukturalizmu – za najlepszą

metodę za pomocą której można ćwiczyć człowieka w analizowaniu struktury umysłu, jest
badanie doświadczeń zmysłowych za pośrednictwem introspekcji. W rozumieniu Wundta
oznaczała ona obserwowanie kolejnych fragmentów informacji przepływających przez
śwaidomość, takich jak doznania zmysłowe odbierane przy oglądaniu kwiatu. Tak
analizujemy nasze własne spostrzeżenia.

Edward Titchener (1867-1927) amerykański uczeń Wundta – uważał, że wszelką świadomość

można zredukować do trzech stanów:

1. wrażenia-podstawowe elementy spostrzeżeń

2. wyobrażenia-obrazy, które tworzymy w naszych umysłach, by oddać to, co
spostrzegamy
3. afekty-składniki uczuć, jak miłość czy nienawiść

Funkcjonalizm – stanowisko alternatywne wobec strukturalizmu – pogląd ten głosi, że

psychologowie powinni zajmować się procesami myślenia, a nie jego treścią. Pytanie
funkcjonalistów: “Co ludzie robią i dlaczego tak czynią?”. Podejmowali szeroki problem
dotyczący tego, jak - i dlaczego właśnie tak – działa umysł, szukając związków między
określonymi bodżcami (bodziec to coś, co stymuluje do działania) a pojawiającymi się w
odpowiedzi na nie zachowaniami (akcjami lub reakcjami).

Trzy podstawowe nakazy funkcjonalizmu (Angell, 1907) postulują:

1. badaie procesów umysłowych

 2. badanie funkcji świadomości
3. badanie relacji między organizmem a jego środowiskiem

Funkcjonalistów łączył rodzaj zadawanych pytań, ale niekoniecznie rodzaj uzyskiwanych

odpowiedzi i metod używanych przy ich szukaniu. Zgodnie dopuszczali stosowanie każdej
metody, jeżeli tylko pomagała ona w rozwiazaniu postawionej kwestii.

Przekonanie funkcjonalistów o wartości wszelkich metod prowadziło ich do pragmatyzmu.

Pragmatyści – sądzą, że użyteczność jest probierzem wiedzy, i zadają pytanie: Jak można ją
wykorzystać? Chcą wiedzieć nie tylko, co robią ludzie, ale także co można zrobić z wiedzą na
ten temat.

William James (1842-1910) lider prowadzący funkcjonalizm w kierunku pragmatyzmu.

John Dewey (1859-1952) inny wczesny pragmatysta, który wywarł silny wpływ na myślenie
współczesnych psychologów poznawczych. Np.zgodnie z jego poglądem, by efektywnie się
uczyć, musimy widzieć cel naszej nauki. Dewey i inni pragmatyści podnieśli jeszcze inną
kwestię: Czy badania naukowe należy oceniać pod kątem ich bezpośredniej użyteczności w
codziennych zastosowaniach, czy ze względu na stopień, w jakim przyczyniają się do
rozumienia ludzkiego poznania.

Asocjacjonizm – integrująca synteza – pewien sposób myślenia – bada, jak wydarzenia czy
idee mogą sie ze soba kojarzyć w umyśle, co stanowi formę uczenia się. Zasady
asocjacjonistów da isę bezpośrednio wyprowadzić z poglądów empirystów, takich jak Locke,
którzy twierdzili, że wiedzę można zdobyc obserwując takie powiązania jak bliskość
(powiązanie rzeczy, które zwykły występować razem w tym samym czasie), podobieństwo
(powiązanie rzeczy o podobnych cechach czy własnościach) i kontrast (powiązanie rzeczy
biegunowo odmiennych, np. gorący/zimny).

Asocjacjonizm stworzył grunt dla behawioryzmu i modeli poznania opartych na

powiązaniach umysłowych.

Hermann Ebbinghaus (1850-1909) pierwszy eksperymentator, który w późnych latach 80.

systematycznie stosował zasady asocjacjonistyczne. Badał i obserwował własne procesy
umysłowe, używając dużo bardziej ścisłych technik eksperymentalnych (technik
“systematycznej introspekcji eksperymentalnej”), takich jak np. liczenie własnych błędów,
rejestrowanie czasów reakcji itd.) aniżeli metody introspekcji stosowane przez Wundta. Za
pomocą swoich obserwacji badał, jak człowiek się uczy i zapamiętuje materiał na drodze
powtarzania – świadomej repetycji tego, czego ma się nauczyc. Jego przełomowe odkrycie:
częste powtarzanie może utrwalać skoja rze nia umysłowe w pamięci, czyli – powtarzanie
pomaga w uczeniu się.

Edward Lee Thorndike (1874-1949) inny znaczący asocjacjonista – utrzymywał, że kluczowa

rolę w wytwarzaniu się powiązań (asocjacji) odgrywa “satysfakcja”. Nazwał tę zasadę
prawem efektu. Wielokrotne nagradzanie oznacza satysfakcję, która jest bodżcem dla
przyszłych działań.

PSYCHOLOGICZNE KORZENIE PSYCH.POZN.

Iwan Pawłow (1849-1936) fizjolog rosyjski, laureat Nagrody Nobla, badał mimowolne
uczenie sie, na psach (u których pojawiała się reakcja ślinienia na widok osoby, która
zazwyczaj je karmiła, zanim zobaczyły czy niósł pokarm czy nie; Zdaniem Pawłowa reakcja
ta świadczyła o formie uczenia się, nazwanej warunkowaniem klasycznym, nad którą psy nie
miały świadomej kontroli, to mimowolne uczenie się polegało na powstawaniu w ich
umysłach powiązań między osobą technika a jedzeniem. Szczególnie interesujące było
spostrzeżenie, że warunkowanie klasyczne stanowi coś więcej niż tylko powiązanie oparte na
ciągłości czasowej (czyli fakcie, że pokarm i bodziec warunkowy występuja niemal w tym
samym czasie). Efektywne warunkowanie wymaga kontyngencji – zależności między
podaniem jedzenia a obecnościa bodźca warunkowego.

Odkrycie Pawłowa stanowiło punkt zwrotny, torując droge rozwojowi behawioryzmu.

BEHAWIORYZM – skrajna wersja asocjacjonizmu, koncentrujaca się wyłącznie na

powiązaniach między obserwowanymi bodźcami a obserwowanymi reakcjami. Przyjmuje, że
psych. powinna zajmować się tylko obserwowalnym zachowaniem.

John Watson (1878-1958) uwazany za ojca radykalnego behawioryzmu – nie odwoływał się
do wewnętrznych treści czy mechanizmów umysłowych, myślenie traktował jedynie jako nie
w pełni wypowiedzianą mowę.

Behawioryzm różnił się od wcześniejszych kierunków także tym, że przesuwał akcent z

badań eksperymentalnych dotyczących ludzi na eksperymenty prowadzone na zwierzętach.
Im prostrza jest struktura emocjonalna i fizjologiczna organizmu, tym mniej musi sie badacz
przejmować wpływem różnych czynników zakłócających. Ale pojawia sie pytanie czy można
generalizować te wyniki odnosząc je do ludzi.

B. F. Sinner (1904-1990) jeden z najbardziej zdecydowanych zwolenników behawioryzmu

Od lat 60. behawioryzm zaczęto utożsamiać z jego poglądami. Zdaniem Skinnera całe ludzkie
zachowanie, można w gruncie rzeczy wyjaśnić powiązaniami między bodźcami a reakcjami,
które da się skutecznie badać na drodze obserwacji zachowania zwierząt. Odrzucał istnienie
mechanizmów umysłowych i sądził, że zamiast nimi wszystkie formy ludzkiego zachowania
można wytłumaczyć warunkowaniem instrumentalnym, polegającym na wzmacnianiu i
osłabianiu zachowań dzięki obecności albo brakowi wzmocnień (nagród) lub kar.

Niektórzy psychologowie zaczęli się interesować zawartościa “czarnej skrzynki” ludzkiego

umysłu.

Edward Tolman (1886-1959) wczesny behawiorysta – uważał, że nie da się zrozumieć

żadnego zachowania, bez uwzględnienia jego celu i planu. Wyjaśnianie tego jak organizm
uczy się i reaguje, za pomocą formuły bodziec-reakcja (stimulus-reaction;S-R) uznawał za
niewystarczające. Pełny opis zachowania powinien opierac się na schemacie bodziec-
organizm-reakcja (S-O-R), z uwzględnieniem faktu, że zachowanie to nie przebiega w
umysłowej próżni.

Tolmana mozna więc uznać za prekursora dzisiejszej psychologii poznawczej.

Współcześni krytycy behawioryzmu zarzucaja teorii S-R zbytnie obraniczenia też z tego
powodu, że jak twierdzą uczenie się może mieć też charakter społeczny , pojawiając sie
dzięki obserwowaniu nagród lub kar otrzymywanych przez innych ludzi.
PSYCHOLOGIA POSTACI

Do najbardziej zagorzałych krytyków behawioryzmu należeli gestaltyści.

Zgodnie z rozwijana przez nich psychologia postaci – zjawiska psychologiczne najlepiej

rozumie sie wtedy, gdy patrzy sie na nie jako na zorganizowane całości, a nie wtedy gdy
dzieli sie je na fragmenty. Twierdzenie “całość jest czymś więcej niż suma składających się na
nią części” stanowi trafne podsumowanie poglądów psychologów postaci. Nazwa kierunku od
niemieckiego słowa Gestalt (teraz tez poprawny termin ang.), oznaczającego jednolitą postać,
całościową formę czy w pełni zintegrowaną konfigurację. Tak więc aby zrozumieć np.
spostrzeganie kwiatu, musimy wziąć pod uwagę całość tego doświadczenia.

POJAWIENIE SIĘ PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ

kogitywizm – przekonanie, że wiele zachowań ludzkich można zrozumieć, jeśli najpierw

zrozumie się jak człowiek myśli.

Karl Spencer Lashley (1890-1958) należał do tych, którzy pierwsi wyrazili potrzebę wyjścia
psychologów poza behawioryzm, zajęcia się kwestiami, których nie da isę łatwo wyjaśnić za
pomocą prostych powiązań między bodźcami a reakcjami, i zwrócenie się ku innym metodom
niż eksperymentalne manipulowanie czynnikami środowiskowymi.

Lashley zdecydowanie sprzrciwiał się behawiorystycznemu widzeniu mózgu jako pasywnego

organu, reagującego jedynie na bodźce środowiskowe.

Noam Chomsky – lingwista, dowodził, że nasze rozumienie języka zależy nie tyle od tego, co
wcześniej słyszeliśmy, ile od wrodzonego mechanizmu przyswajania języka (language
acquisition device – LAD), który posiada każdy człowiek.

Obok rozwoju nauki również postępy technologiczne zaczęły wpływać na sposób, w jaki
psychologowie patrzyli na umysł człowieka. Psychologowie zaczęli mówić o kodach
informacyjnych (systemach symboli czy sygnałów reprezentujących informacje), o
ograniczeniach możliwości przetwarzania oraz o przetwarzaniu seryjnym (krok po kroku), w
odróżnieniu od przetwarzania równoległego (uwzględniającego więcej niż jeden element
naraz).

Każda z tych technologicznie inspirowanych idei podtrzymywała pogląd, że w umyśle

człowieka zachodzą ważne zjawiska i że psychologowie powinni dążyc do ich zrozumienia.

sztuczna inteligencja – (artificial intelligence – AI) próby konstruowania przez ludzi

systemów, które oznaczają się inteligencją, a zwłaszcza i nteligentnym przetwarzaniem
informacji.

W latach 70. psychologia poznawcza była już powszechnie uznawana za główną dziedzinę
badań psychologicznych, dysponującą zestawem swoistych metod badawczych.

METODY BADAWCZE PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ

CELE BADAŃ
Cele te obejmują zbieranie danych, ich analizę, budowanie teorii, formułowanie i sprawdzanie
hipotez, a czasem także stosowanie wyników w warunkach wykraczających poza sytuacje
badania.

Zwykle naszym punktem wyjścia będzie teoria(zorganizowany zbiór twierdzeń

wyjaśniających dotyczących danego zjawiska) i jakies racjonalne hipotezy wyprowadzone z
tej teorii (wstępne twierdzenia na temat oczekiwanych jej konsekwencji empirycznych, takich
jak wyniki badań). Nastepnie sprawdzamy nasze hipotezy na drodze eksperymentalnej.

METODY BADAWCZE

• kontrolowane eksperymenty laboratoryjne i inne

• badania psychobiologiczne
• techniki samoopisowe
• studia przypadków
• obserwacje naturalistyczne
• symulacje komputerowe i sztuczna inteligencja

nauka poznawcza – multidyscyplinarna dziedzina wiedzy, która wykorzystuje idee i metody

psychologii poznawczej, psychobiologii, sztucznej inteligencji, filozofii, lingwistyki i
antropologii.

KLUCZOWE PROBLEMY PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ

1. dziedziczność czy wychowanie - co bardziej wpływa na ludzkie zachowanie

2. racjonalizm czy empiryzm
3. struktury czy procesy
4. ogólność czy specyficzność – czy procesy które obserwujemy, są typowe dla
pojedynczych dziedzin treściowych, czy charakterysują się ogólnością? czy
obserwacje poczynione w jednej takiej dziedzinie odnasza się tylko do niej, czy też
dotyczą również wszystkich innych?
5. trafność wnioskowania przyczynowego czy trafność ekologiczna – czy myślenie
powinniśmy badać za pomocą wysoce kontrolowanych eksperymentów, które
zwiększają prawdopodobieństwo dojścia do trafnych wniosków na temat zależności
przyczynowych, czy też lepiej jest posługiwać się technikami bardziej
naturalistycznymi, zwiększającymi prawdopodobieństwo uzyskania wyników trafnych
ekologicznie, być może jednak kosztem kontroli eksperymentalnej?
6. badania stosowane czy badania podstawowe – czy prowadzic badania nad
podstawowymi procesami poznawczymi, czy zajmować się sposobami pomagania
ludziom w efektywnym funkcjonowaniu w sytuacjach praktycznych?

OBSZARY ZAINTERESOWAŃ PSYCH. POZN.

Zarówno biologiczne podstawy poznania, jak i obrazy umysłowe, uwaga, świadomość,

percepcja, pamięć, język, rozwiązywanie problemów, twórczość, podejmowanie decyzji,
rozumowanie, zmiany rozwojowe zachodzące w zakresie poznania w toku życia, ludzka i
sztuczna inteligencja oraz różne aspekty myślenia człowieka.

SŁOWA KLUCZOWE
kognitywizm – kierunek psychologiczny przyjmujący, że badanie ludzkiego myślenia
znacznie poszerzy wiedzę o zachowaniu człowieka

psychologia postaci – szkoła myślenia psychologicznego głosząca, że wiele zjawiski

psychologicznych można zrozumieć jako zintegrowane całości, a analizowanie ich na
elementy składowe często niszczy tę integralność

teoria – zbiór pewnych ogólnych zasad wyjaśniających zjawiska, czy układ zjawisk z zakresu
psych. pozn.

trafność ekologiczna – stopień, w jakim można przyjmować, że wyniki uzyskane w jednych

warunkach (np. w laboratorium) odnoszą się do innych warunków; pojęcie to opiera się na
założeniu o interakcji między procesami myśleia człowieka a określonymi warunkami
środowiskowymi.