GRKA ARHEOLOGIJA 776. godina stare ere prva Olimpijada, najstariji datum grke historije.

Najstarije evropsko pismo kritsko mikensko pismo linearni tip B. Kritsko mikenski tekstovi pisani na grkom oko sredine II milenija p. n. e. Velika veza izmeu kritske i mikenske kulture i civilizacije. Izvor za prouavanje najstarije prolosti antike Grke je Homer i njegova epopeja Ilijada i Odiseja. Istorija antike umjetnosti i arheologija antika obuhvata period od kritsko mikenske kulture, grke, etrurske, rimske kulture do kraja antikog doba 375. 395. godina nove ere. Kraj mikenske kulture kao kopnene varijante egejske kulture poznog bronzanog doba utvren je u poslejdnje decenije XII stoljea p. n. e. Pojava Grka je konvencionalno vezana za 776. g. p. n. e. Dokumenti pisani linearnim pismom A ili B ukazuju da na suprotno. Kriani su se sluili i hijeroglifskim nainom pisanja u razdoblju od 2100. 1580. godine p. n. e. Linearno pismo A bilo je u upotrebi od 1650. 1400. g. p. n. e. Linearno pismo B od 1450. g. p. n. e. 1200. g. p. n. e. Prvo otkrie glinenih tablica pisanih linearnim pismo izvrio je A. Evans, 1900. godine na Knososu, prijestonici mitskog kralja Minosa. Pripremu deifriranja izvrio je isti autor u djelu Scripta Minoa, objavljenu u Oxfordu 1909. g. Na deifriranju su radili i Bedih Hrozni i Vladimir Georgijev. Prvo publiciranje deifriranih tekstova izvrili su i Michael Ventris i Don edvik 1953. g. Dorska seoba krajem II milenija stare ere populacije iz Podunavlja i sjevernih krajeva Balkana dola u Grku. Krajem III i poetkom II milenija na pozornici Helade se pojavljuje novi indoevropski elementi, koji su doli iz sjeverne Grke Tesalije, Epira, Makedonije, i centralnih oblasti Balkana, spustivi se na jug do Atike i Peloponeza. Ovo su prvi Ahajci, pretee Grka. Dorska seoba samo jedan od talasa doseljavanja. Doljaci naseljavaju podruje Mikene, Tirinta, Asina i dr. Unose novine u arhitekturi kao to je apsida i megaronski tip zgrada, koji je u Podunavlju bio poznat jo iz vremena neolitskih civilizacija. KRITSKA UMJETNOST I HISTORIJA Kritski polisi Mikena, Pilos, Tirint. Kritski neolit je po odlikama materijala srodan balkansko podunavskim neolitom. To potvruju vaze, njihovi oblici, fakture, vrste ornamenta plastika, reljefi i sl. Starevo i Vina pokazuju srodnost sa neolitom Grke, Tesalije, Makedonije, Trakije. Nema vrstih veza i kontinuiteta izmeu neolitskih i bronzano dobnih kultura na Balkanu. Za razvoj Krita zasluan i geografski poloaj otoka. Blagostanje Krita trajalo 15 stoljea. Krit je raske Evrope, Azije i Afrike i ujedno karika, koja je vezivala svjetove. Za Krit su vezane i legende o kralju Minosu, Minotauru, Teseju i Arijadni i lavirintu. Prema antikoj tradiciji i Apolon vodi porijeklo sa Krita. To je bio Apolon Koribant. Na Kritu je odnjegovan i Zeus. Mit o Teseju rodonaelniku Atene vee se i mit o Minotauru kojeg je ubio i spasio djevojku Arijadnu. Krit je posijan itavim nizom gradova Knosos, Festos, Malij, Hagija, Trijada, Zakro, Mesara, Tilisos, Vatipetros, Gurnija, Palaikastro, ostrva Mohlos, Pseira. Velike vile, palae i dvorci su pronaeni u Slavokampu, Amnisosu, Apodulu, Niru Kani, Karakisu i Ahladioi.

Prema mitu Evropini sinovi su se meusobno posvaali i Minos je pobjedio Sarpedona. Nakon poraza naselio je Anadoliju u oblasti Likije. Sarepdon je osniva Mileta i saveznik Prijama u trojanskom ratu. Kralj Minos je bio osniva egejske i mediteranske talasokratije. Minos je poginuo kod grada Kamika u pokuaju osvajanja Sicilije. U trojanskom ratu, Kriani su pruili pomo Menelaju, a vodio ih je Minosov unuk Idomenej. Minos je osvojio Kiklade, formirao mornaricu i uspostavio slobodne puteve za more. Kritska naselja su graena neto udaljenije od morske obale. Zabiljeeno je odsustvo snanih utvrenja i fortifikacija. Pax minoica se prostirala daleko izvan i preko granica Krita. Kritske vaze su otkivene na veini egejskih ostrva Melos, Teri, Kiteri, Egina, kao i na grkom kopnu. Kritski proizvodi otkiveni su i u Siriji, Gornjem Egiptu, Kipru, Eolskim ostrvima, gornjem Eufratu i Fenikiji. U Gornjem Egiptu u riznici Tod je pronaeno srebreno posue uvezeno za vrijeme faraona Amenemesa II (1929. 1895. g. p. n. e.). U grobu kraljice Ahotre (1560. 1550. g. p. n. e.) u Tebama i Gornjem Egiptu naeni su predmeti kritskog porijekla. Na Kritu su pronaene vaze od alabastra iz vremena Tutmosisa III (1504. 1450. g. p. n. e.). Kriani su uz pomo Egipana znali i za papirus. Kriani iz perioda II milenija stare ere nose obiljeja Indoevropljana. Apolon Koribant roen na Kritu borio se sa Zeusom oko ovog ostrva. Zeus je povezan sa Kritom i po nadimku Zeus Kretagenes koji je roen na Kritu. Na Kritu je posjedovao i svoj grob. Jedan od najboljih poznavalaca heladske kulture poslije limana je Allan Wace, napisao je knjigu Ko su bili Grci? Mnogobrojni autori ostavljaju otvorenu mogunost i tvrdnju o stvarnom porijeklu Grka. Suprotno o dorskoj i sjevernoj seobi pojavljuje se hipoteza o kontinuitetu evolucije od srednej heladskog perioda do mikenske epohe linijom formiranja grkog etnosa od Minijaca do Homerovih Ahajaca, a preko ovih do Grka arhajskog doba. Seoba Doraca sauvana je kao spomen u legendi o povratku Heraklida iz srednej Grke u Atiku i na Pelopones. (KARTA STR. 33) KRITSKA ARHITEKTURA Na Kritu je postojalo klasno drutvo od perioda palata 2000. g. p. n. e. do zavretka kritske civilizacije tj. invazije kontinentalnih grupa Doraca oko 1200. g. p. n. e. ivot je i takav iao u miroljubivoj atmosferi. Prema Homeru na Kritu je u to doba mogao biti vei broj vladara wanax i vladarica wanassa. Vrsta lokalnog starjeine, a ne suverena sa neogranienom vlau. Palata u Knososu je najvei spomenik kritske arhitekture. Otkrio ga je 1900. g. A. Evans. Prouavanje kulture Krita se proirilo nakon 1950. g. na pisana i jezika djela. Palaa u Knososu je dvorac najmonijeg vladara u Kritu, na povrini veoj od jednog hektara, sa desetinama i stotinama prostorija u jednoj cjelini. Graevina je djelo atinskog neimara Dedala, oca Ikarovog. Dedal je pored Minotaura prvi zatoenik Lavirinta. Dedal je napravio krila i sa sinom Ikarom pobjegao na Siciliju. Pronaene su palate u Festosu, Maliji, Gurniji i Hagija Trijadi. Palate su imale irok vidik na more i panoramu. Prostor je upotpunjavan kolonadama, trijemovima, slobodnim i otvorenim dvoritima, svjetlarnicima, pilastrima i kamenim stepenitima. Kritski i mikenski stubovi su bili istovjetni po kapitelu koji se suava prema bazi, kao i po obliku ehinusa i plinte. Arhitektura Krita i Mikene pokazuje njihov paralelan vremenski razvoj. Karakteristika kritske i mikenske arhitekture je i odsustvo primjene lukova i okruglih svodova. Izuzetak su dvije male graevine u Festosu sa jednostavnim lukvima iz grke i minoske epohe. Sa Orjenta je preuzeta izrada TOLOSA GROBOVA.

Postojalo je naelo da se palae poveu u jedinstvenu cjelinu prostranim pravouglim dvoritem dimenzija 50 x 20 m, kao to je u Knososu, Festosu i Maliji. Tu su odravane i priredbe, tribine i igre. Na Kritu su bile omiljene borbe sa bikovima. Kupatilo u dvoru, Prestona sala, sala za prijeme, sala dvojne sjekire, i mnoge druge dokazuju monumentalnost. Dvorite je bilo centralni dio oko kojeg su formirani graevinski sadraji. Ovome je bio preduvjet mediteranska klima koja je zahtjevala otvorene prostore, mogunost da isti majstori grade palate u razliitim dijelovima Mediterana, kao i potreba za raskoi i monumentalnou. Zgrade su mogle imati i vie spratova. To potvruju i veliki kameni blokovi ortostati, ija je visina iznosila i do dva metra, a teina i po nekoliko tona. Takva konstrukcija ortostata je na zapadnoj strani Minosovog dvorca u Knososu. Iz srednjeg i poznog minoskog doba je i nekoliko svetilita. To su bile otvorene graevine na vrhovima planina i brda, kao to su Juktas kod Knososa, Hagios Elias kod Malaje, Maza u Pediji Kamesa i Petsof kod Palaikastra. Zeusovo svetilite u Juktasu bilo je ograeno debelim zidom temenesom. Dvije peine su sluile u kultne svrhe; Kamares peina na planini Idi sa puno naenih vaza i peina Amnisosa kao sjedite boginje Eulalije. Kritske graevine su frontalne fasade orjentirali u pravcu zapada. KRITSKO SLIKARSTVO I SKULPTURA Linearna ornamentika kritskog slikarstva vaznog i zidnog odie koloristikom, intenzivnim i ivim predstavama. Vazno slikarstvo na Kritu poinje u ranominoskoj epohi. Ve tada u III mileniju kritski keramiari i slikari pokazali su da boju i ton pretpostavljaju govoru i znaenju linearne ornamentike. Vaze ranominoske epohe obuhvata tri osnovne boje; crnu, crvenu i bijelu ovisno o peenju posude na vioj ili nioj temperaturi. Kamene vaze od granita ukazuju na kontakte Krita i Egipta. To se odnosilo naroito na Mohlos ostrvo uz Krit. Rije je o stanovnitvu koje je doseljeno iz Egipta proizvodilo ove vaze. Za izradu nakita koristili su opsidijan, gorski kristal, sardoniks i polihromni kornalin. U srednjeminoskoj epohi uvode Kriani i ilibar, zlato i slonovau. Starije minosko doba 2600. 2000. 1900. g. p. n. e. Srednje minosko doba 1900. 1800. g. p. n.e, veliki potres i razaranje palate u Knososu oko 1600. g. p. n. e. jest ujedno i kraj srednjeg minoskog doba, koje konano zavrava 1550. g. p. n. e. U vaznom slikarstvu se jasno izdvajaju dvije stilske kategorije: 1. Stil KAMARES VAZA 2. vaze STILA PALATA. Vaze stila palata javljaju se za obnovljenu palatu u Knososu u periodu 1550. g. p. n. e. i vezane su za dvor. Vaze kamares stila vezane su za lokalitet Festos. Za vrijeme poznog minskog perioda izdvajaju se i vaze marina stila stila morskih motiva. Sa ovim stilom razvijaju se i floralni stil, koji prethodi dvorskom stilu. Ovi stilovi se javljaju na istonim obalama Krita u Gurniji, Palaikastru, Zakru i sl. Otkrivanjem vitla proizvodnja keramikih vaza postaje industrijski proces. Jedan od najljepih vaza izraen od crvenog gipsa je visoki kendelaber otkriven u istonom dijelu Minosovog dvorca u Knososu. KAMARES vaze pripadaju periodu srednjeg minoskog doba 2000. - 1700. g. p. n. e. Ove vaze su trgovinom dospijevale i po cijeloj Egeji, Egiptu, Siciliji i Malti. Pravljene su od fine zemlje, tenkih stijenki tzv. ljuska od jajeta. Posue ove keramike je razliitog oblika i tipova. Spektar boja kamares vaza obuhvata boje crnu, crvenu, bijelu, oker, plavu i svijetlo mrku.

VAZE STILA PALATA Od 1550. g. p. n. e. poinje nova faza. Spektar boja kamares vaza obuhvata boje crnu, crvenu, bijelu, oker, plavu i svijetlo mrku. Jug i i istok Krita ive istim intenzitetom ali sjever otoka naroito Knosos, doivljavaju razvoj novih procesa. Ovaj proces traje od 1550. 1100. g. p. n. e. Zemljotresi unitavaju palae u Knososu i Festosu. Kritski vladari kao i vladari Mikene i Argolide ukazuju pomo egipatskom faraonu Ahmosisu (1584. 1559.), u njegovoj borbi protiv Hiksa. Od 1400. g. p. n. e. dolazi i do produbljivanja odnosa izmeu Krita i Mikene. Krit je uticao na kulturu Mikene, a Mikena je imala vojni primat. Krit se oslanja na kontakte sa grkim kopnom, pa sjeverni dio ostrva bolje ekonomski napreduje. I kod ovih vaza su prisutni floralni i marina stil. Pojavljuju se i zoomorfne i antropomorfne vaze. KRITSKE FRESKE Boje su stavljane na vlaan malter. Slikari su djelili polja na velikim zidnim povrinama, pa skicirali konture prikaza, figura i sl. Poto ih obrade do pojedinosti onda ih povezuju u jednu cjelinu. I na kritskim grevinama su freske stavljane i na unutarnjim i na vanjskim stranama zidova. Najvei broj fresaka je otkriven na dvoru u Knososu i u palatama u Hagija Trijadi i Amnisosu, nedaleko od Knososa na sjevernoj obali Krita. Rije je o periodu kraja srednjeg i poetku poznog minoskog doba, tj. drugoj polovini drugog milenija, p. n. e. epohi novih palata. Otkire fresaka u palati u Festosu, koja je pripadala bratu Minosovom Radamatu, dokazuje da je Krit znao za fresko slikarstvo i ranije. Na Bliskom istoku i Egiptu fresko-slikarstvo je bilo u upotrebi u XVIII stoljeu p. n. e, pa je za oekivati da su i Kriani nakon XVIII stoljea znali za ovu tehniku freski i tuko moleraja. Poznata je freska iz Knososa Berai afrana, datirana pred kraj XVII stoljea p. n. e. Vrlo su bliske freske sa onim iz Mikene i Tirinta. Teme ovog slikarstva mogu se podjeliti na profane, sakralne, ritualne, dekorativne i genre motive. Gotovo svuda se javljaju floralni motivi. Tako su poznati iz Prijestone dvorane u Knososu, prikazi ljiljana. Visoki su 1, 80 m. Bijeli ljiljan iz ove kompozicije je postao simbolom nevinosti u kranstvu. Na grupi vaza za ritual u Knososu su takoer prikazani ljiljani. Slikani su i afrani, ljubiice, papirusi, perunike, rue, trava, iblje, kronje drvea, masline i bunje. Poznata je i slika Gospoa u plavom, iz enskog dijela dvorca u Knososu. ene sa predstave su vedre i nasmijane. Rije je o aristokratkinjama. Poznata je i freska mlade igraice iz kraljiina megarona iz Knososa. U ovoj zgradi, koja se nalazi na istonoj strani dvorca, pored predvorja dvojne sjekire, iznad vrata koja vode u kraljiin megaron naslikana je velika kompozicija grupa delfina u jatu malih riba. Kritskoj koli pripada i kompozicij aotkrivena u zgradi u Filakopiju, na ostrvu Melosu. Na njoj je motiv mora sa leteim ribama. Na lokalitetu Hagija Trijede pronaena je freska sa motivom divlje make koja se prikrada fazanu. Jedna od najpoznatijih predstava kritskog slikarstva je mala Parianka. Otkrivena je u zapadnom dijelu palate, u sali za religijske obrede. Ouvani dio ove fresek iznosi 0, 25 m. Poznata je i freska iz malog dvorita u Knososu, na kojoj je prikazana scena vjebi akrobata sa bikovima. Poznat je i friz toreadora u istonom dijelu malog dvorita u Knososu. Korida je inae bila omiljen nain zabave.

Jedna od najpoznatijih kritskih freski predstavlja scena Kralj meu ljiljanima i Princ sa krunom ukraenom perjem. Freska je iz trijema zapadnog krila dvorca u Knososu. Prikaz procesije gdje mladii nose ritone i zavjetne darove poznat je i iz Minosovog dovrca u Knososu. U Tirintu je otkrivena scena povorka mladih djevojaka. Slian motiv je otkriven i u Kadmovom dvoru u Tebi. Nedaleko od Hagija Trijade otkrivena je kompozicija na sarkofagu iz grobne odaje. Datirana je u period kasno-minoskog doba oko 1400. g. p. n. e. Duina je 1, 37 m visina 0, 92 m. Sarkofag je prekriven freskoslikarijama. Na njima su scene rituala, sa linearnim i geometrijskim ukrasima, rozetama, spiralama. Scene su prinoenje rtvi i darova mukaraca i ena, rtvenik i sl. KRITSKA PLASTIKA Broj skulptura na Kritu je relativno mali, jer umjetnici nisu na adekvatan nain mogli izraziti svu koloristiku i ivost boja i motiva prirode i iz svakodnevnog ivota. Gotovo je potpuni nedostatak monumentalne skulpture. Kritska plastika je raena u minijaturi. Jedno od takvih minijaturnih skulptura je i prikaz zmijske boginje. Rije je o dvije skulpture od fajansa, naene u podzemnoj riznici glavnog svetilita u Knososu. Datirane su u zavrne godine srednjeg minoskog doba (1600. 1580. g. p. n. e.). Radi se o prikazima mladih ena odjevenih u bogatu kritsku odjeu, sa irokim dekolteom i nagim grudima. Vea figurina je visoka 34, 2 cm, ima na glavi tijaru ili modijus, oko kojeg se obavija zmija. Zmije su obavijene i oko ruku ove boginje. Postoji pretpostavka da je rije i o kritskoj svetenici a ne boanstvu. Manja statua je visoka 29, 5 cm, sa rairenim rukama u kojima dri po jednu manju zmiju. Bujne grudi su joj obznaene, a struk suen. Na glavi joj je kapa ili neka vrsta krune. Figurine mogu oznaavati i veliku majku bogova i ljudi ili svetenice koje slue njenom kultu. Istiu se svojim izgledom i izradom i dvije figure duine 19 sm sa prikazom krave i koze, koje doje svoje mladunce. Pronaene su u riznici glavnog svetilita. Pored fajansa upotrebljavana je za skulpture i slonovaa. U slonovai je izraena minijatura nagog djeteta od 4 cm. Otkrivena je u Palaikastru i prikazuje dijete kako sjedi. Bronzana plastika je ograniena sa samo nekoliko primjeraka. Visine su od 15 do 30 cm i prikazuju mladie u stavu adoracije. Starija figurina je otkrivena u Tilisosu i iz kasno minoskog doba je (oko 1550. g. p. n. e.). Druga figurina je pronaena kod Regimnona, na sjeveru Krita. TERAKOTE Kriani su pravili i antropromorfne i zoomorfne slobodne figure, reljefe i plastine vaze od terakote. Ovaj rad u terakoti su zapoeli u ranominoskoj epohi. Antropomorfne terakote iz srednjeminoske epohe 1700. g. p. n. e. otkrivene su na kultnom mjestu u Sitiji na sjeveroistonoj obali Krita. Skulpture su od shematizovanih do vrlo impresionistikih figura i prikaza. Zoomorfna plastika perioda starih palata od 2000. 1700. g. p. n. e. prikazuje figure bikova i ptica. Antropomorfne terakote iz posljednjeg razdoblja minoske kulture 1400. 1100. g. p. n. e. imaju karakter idola enskog boanstva. To su biste ena Boginja Mjeseca i boginja Velika Majka, otkrivene u Gaziju kod Irakliona. Boginja Mjeseca ima makove tri aice, a Velika Majka sakralne rogove i dvije golubice. Iz perioda 1100. g. p. n. e. subminoskog doba otkrivena je na Diktejskoj planini figura enskog boanstva ili Prvosvetenica sa sakralnim

rogovima na glavi. Boginja Mjeseca visoka je 77, 5 cm, Velika Majka 52 cm, a Prvosvetenica 67 cm. KRITSKI RELJEFI Ovi reljefi su raeni od zlata, bronze, minerala steatita, krenjaka i mramora. Reljefi su izraeni na frizu zida sjeverozapadnog prilaza nove palate u Knososu u krenjaku. Na kamenim vazama i kandelabrima raeni su floralni reljefni motivi. Reljef je izvoen tehnikom kovanja i iskucavanja. U reljefu je raen nakit od zlata, poludragog kamenja, zlatna dekoracija drki bronzanih bodea. Na bodeu iz Knososa prikazane su scene lova. Pronaene su i zlatne figure lavova, ptica riba i sl. Figure patke i lava iz zlatnog trezora u Knososu pokazuju i poznavanje tehnike granulacije. Tehnika je ova preuzeta iz ranominoske epohe oko 2000. g. p. n. e. Gustim granulama su ukraeni i zlatna aba iz groba u Kumasi i privjesak sa pelama iz groba u Maliji. Pronaen je i zlatni nakit iz Mohlosa sa floralnim motivima. Poznati su od strane kritskih i mikenskih majstora i zlatni pehari iz Vafija na Peloponezu, sa prikazom lovaca na poludivlje ivotinje. Pripadaju II mileniju koji je u Kritu definiran kao period novih palata, a na grkom kopnu mikenskom dobu II oko 1500. g. p. n. e. KRITSKA GLIPTIKA Kriani su bili vjeti i u rezanju negativa peata, od zlata, slonovae, terakote i minerala raznih boja kao to je ahat, kalcedon, hematit, oniks, karneol, steatit, serpentin, gorski kristal, jaspis, sardoniks i dr, sa urezanim ljudima, ivotinjama, lovom i drugim prikazima. Bili su najee okrugli i ovalni. Noeni su kao zrna u niskama ili kao privjesak. Veliina je bila po nekoliko centimetara. Porijeklom sa Orjenta kritski peati su uli kao interpretatio minoica u kritsku, pa mikensku, pa grku umjetnost, a kao geme i kameje odrale su se u raznim varijantama do danas. MIKENSKA UMJETNOST Grad Mikena je dobio ime po lakonskoj nimfi Mikeni. U Mikeni je kralj Agamemnon pobjednik Troje pao kao rtva zavjere nevjerne ene Klitemnestre i uljeza Egista. Mikena je bila grad visoke aristokracije i visokih standarda i umjetnosti.Uticaji mikenske kulture su se prostirali od Tesalije do Sparte, juga Peloponesa pa sve do obala Sicilije, Egipta i panije. Mikenci su apsorbirali uticaje kopnene, heladske, kikladske i kritskominoske civilizacije. Mikenska kultura je roena oko 2000. g. p. n. e. Krajem II milenija na Peloponez dolaze brani - doljaci sa Balkana. Dorci su zbog povoljnog poloaja na mikenskom akropolisu podigli novo grko naselje. Grko perzijski ratovi: Termopili 480. g. p. n. e, bitka kod Plateje 469. g. p. n. e. Godine 468. p. n. e. Argivci su unitili Mikenu, kivni zbog njenog saveza sa Spartom. I od tada do danas je Mikena mrtav grad. Po legendi Mikenu je osnovao Perzej, osniva dinastije Persejida. Sin Zeusa i argivske princeze Danaje, Persej je po roenju bio zatvoren sa majkom u drveni koveg i baen u Egejsko more. Danajin otac, argivski kralj Akrisije je to uradio kako bi izbjegao proroanstvo da e ga ubiti unuk. Koveg je doao do ostrva Serifos. Persej se vratio u Argolidu, gdje je nehotice i u neznanju ubio djeda. Poslije toga je osnovao Mikenu, a gradom su zavladali Pelopidi potomci Tantalovog sina Pelopsa , ijoj lozi pripada i Agamemnon sin Atrejev. Poslije Pelopida Mikenom vlada dinastija Heraklida. Poslije su ih Pelopidi protjerali iz Argolide, u koju su se oni vratili unitivi pri tom Mikenu.

Prije Perseja, Mikenom su vladali Akrisije oko 1344. g. p. n. e. Elektion, Nestor, Stenelus. Pelopidi su Atrej, Tiest, Agamemnon, Egist sin Tiestov, Orest sin Agamemnonov, Epit sin Hresfonta i unuk korintskog kralja Kipselosa, osnivaa dinastije Kipselida. Godine 1104. p. n. e. Heraklidi su detronizirali posljednjeg mikenskog kralja i otpoeli dinastiju svoju. Prema historijskim izvorima Pelops je protjeran iz Male Azije u XIII stoljeu p. n. e od strane trojanskog kralja Ilosa, da se ne bi udruili Eolci i Ahajci. Unuk Pelopsa Agamemnon je ostvario savez i unitio Troju. Agamemnon je prenio vlast Mikene na Aziju. Mikenska kultura je iznimno bogata i originalna, ali je imala izvjesnu povezanost sa minoskom kritskom kulturom i civlizacijom. Mikenski akropolis sagraen je u Argolidi, na Peloponesu na mjestu gdje se dodiruju dva brda: Hagios Elijas (Sveti Ilija) i Zara. Ova dva brda zajedno sa brdom Orlovo brdo dominiraju ravnicom koja se protee do Napulije i Argonskog zaljeva. Od Mikene je udaljen zaljev 15 kilometara vazduhom. Mikenski grad je zatien kosim padinama sa sjeveroistone strane Hagios Eliasa. Na njegovom brdu se nalazila utvrena osmatranica. Sa istone i jugoistone strane grad je nepristupaan zbog klanaca Hagios Eliasa i Zare. Na zapadnoj i junoj strani su zidovi graeni kiklopskom tehnikom. S mora je prilaz gradu branila tvrava Tirint, udaljena oko jedna kilometar od Argoskog zaliva. Agamemnonova palata je dominirala ravnicom koja se prostirala do Argoskog zaliva. Zahvaljujui Korintskoj pravlaci vladari Mikene su naplaivali prolaz i obogatili grad. Mikena i Troja su bile sline i po tome da su obadvoje bili udaljeni nepun dan hoda od glavnih morskih puteva. Mikena je nastradala u potresu. Prva iskopavanja u Mikeni je izvrio lord Tomas Elgin (1766. 1841.). Elgin je u London prenio frontonske kompozicije Partenona ali i mnoge skulpture i umjetnine Mikene. Sa slinim pobudama kopao je i lord Slajgou i osmanski admiral Veli Paa. Hajrnih liman je 1874. godine otpoeo sistematska arheoloka istraivanja. Unutar Mikene pronaeni su tolos grobovi kupolasti Atrejeva riznica, Agamemnonov, Pelopsov, Telemahov i Elektrin i drugi tolos grobovi. limanov rad nastavio je grki arheolog Stamakis . On je pronaao grob kupolasti koji je zbog bogatstva prozvan Agamemnonov. U kasnijem razdoblju Mikenu su istraivali Cuntas, Keramopulos, Rodenwald. Poslije I sv. rata istraivanja u Mikeni je vodila Britanska arheoloka kola. Poslije II sv. rata grki arheolog Papadimitriu je izvan kiklopskih zidina pronaao mnogobrojne etvrtaste grobove izmeu Egistovog i Klitemestrinog kupolastog groba. Mikenska kultura imala je dvije faze. Stariju od kraja III milenija i mlaa kada poinje gradska civilizacija na grkom kopnu. VEZE KRITA I MIKENE Mnogobrojni su dokazani uticaji Krita na Mikenu. Pored grobova i arhitekture tu je i slian keramiki materijal, nain odjevanja, kult osobito Majke boginje, zlatnim intarzijama ukraeno oruje porijeklom iz Asirije, peati i sl. U Mikeni su pronaeni i spomenici sa natpisima koji pripadaju linearnom pismu B kritskom. Preko Krita, Mikena je imala dodire sa Sirijom, Afrikom, Azijom, Anadolijom, Mesopotamijom i Egiptom. U tolosima je pronaen i nakit od ilibara, koji je vrjerovatno iz Baltika. Mikenski proizvodi i kolonije prostiru se u periodu od 1800. 1200. g. p. n. e. od Kavkaza i Kipra do Sicilije i od Podunavlja do Palestine i Egipta. Od 1500. g. p. n. e. Mikena je nametnula dominaciju u cijelom Egeju. Za razliku od kritskih naselja koja se prave na otvorenom mikenska naselja se podiu na nepristupanim terenima, lako odbranjivim ili su opasana debelim zidinama i kulama. Nekoliko je hipoteza:

1. Aristokratija Mikene su ustvari kritski prinevi koji su preli na grko tlo i osvojili nova podruja (Evans i Pendelbury). 2. Mikenci su pravi Grci, koji su doli poetkom srednjeg bronzanog doba oko 2100. g. p. n. e. Grci Mikenci su apsorbirali i asimilirali ostale stanovnike Grke, nosioce neolitskih civilizacija. OVO SU HIPOTEZE NEDOKAZANE. Kritsko mikenska epoha odvojena je od grke nekoliko stoljea, kada se formirao grki duh i civilizacija. MIKENSKA ARHITEKTURA KIKLOPSKI ZIDOVI I LAVLJA VRATA Mikena je poznata po kiklopskim zidovima, po kompleksu mikenskih palata, po okruglim i kupolastim i etvrtastim grobovima. Tolos grobovi se nalaze izvan prostora koji je okruen fortifikacionim zidovima, a debljina zidova je iznosila 6 metara. Kiklopski zidovi pokrivaju povrinu nepravilnog trougla. Dimenzije su: istok zapad 220 metara, sjeveroistok-jugozapad oko 170 metara, jugoistok-sjeverozapad oko 170 m. Cijela povrina iznosi oko 2 hektara u duini oko 800 metara. Imaju tri grupe graevina: 1. pored lavlje kapije i okrugle grobnice sa etvrtastim gorbovima. 2. na sredini grada gdje su glavne graevine sa megaronom i 3. na istonoj strani sa manjim zgradama za stanovanje. Kod kiklopskih zidova postojala su tri ulaza. Glavna kapija dvaju lavica na sjeverozapadu, tajni ulaz na sjeveroistoku, izlaz u sluaju opasnosti na istonoj strani. Lavlja kapija je dobila ime po dubokom reljefu iznad nadvratnika sa dvije lavice. Visina reljefa iznosi 3 metra, a irina 3, 60 m, a debljina 0, 70 m. Stilobat stuba na koje se lavice naslanjaju zajedno sa kapitelom ukazuje na stubove kritskih palata. Predstava lavova ukazuje i na mogunost da je rije o predstavi Boginje Majke. Komparacija je konstatirana u poklopcu od slonovae u Siriji je pronaena, sa Boginjom Majkom vladaricom zvjeri koja stoji izmeu dva lava. Stub u Mikeni je personifikacija Boginje. U neposrednoj blizini lavljih vrata pronaene su GRANARIJE dvospratne itnice. U trenutku najvieg uspona Mikena je vladala do Vardara. KRALJEVSKA GROBNICA Juno od itnica nalazi se krug grobova Kraljevska grobnica, prenika 26 metara. Radi se o okrugloj graevini ukopanoj u zemlju. Pod joj se nalazi na 3, 60 m ispod povrine. Krug je bio opasan zidom visokim 1, 5 m. Strane su obzidane, a pod prekriven ravnim kamenom. Na povrini kruga grobnica je pokrivena kamenim stelama sa plitkim reljefom sa scenama konjanika, lova, ratnika i sl. Na reljefu su i spiralni ukrasi kakvi se nalaze na neolitskim kulturama Balkana kao Butmir, Danilo i sl. liman i Stamatakis su otkrili u prostoru Kraljevskih grobova 6 etvrtastih grobova sa velikim blagom. U ovim grobovima je otkriveno 19 skeleta, sa kraja XIV i poetkom XIII stoljea p. n. e. To je period najvee kulminacije mikenske civilizacije. Prema strunim miljenjima rije je o vladarima Mikene koji su ukopani izvan zidina u grobnicama kupolastih svodova. Zbog opasnosti tijela su prenesena iz tolosa u grobove u tvravi sa svim blagom, zlatnim predmetima, orujem, bodeima, posmrtnim maskama koje su otkrivene samo u Mikeni. Radi se o preko 14 kg zlata. Zlatne maske su raene tehnikom iskucavanja, na tankim zlatnim limovima. Namjena maski je apotropejska i profilaktika. Maske su stavljane samo mukarcima, a enama krune, dijademe od zlatnog lima. Od zlata su i zvijezde, privjesci, cvjetii, krstovi, ukrasi za kosu, pehari, olje, pikside, minijeturne urne sa poklopcem, naunice, prstenje, grivne, pojasevi, dugmeta, ivotinjske figure i sl. Pronaen je i minijaturni

model svetilita sa predstavom stubova, sakralnih rogova, dvojnom sjekirom i dvije golubice. U Trebenitu kod Ohrida otkriveni su slini zlatni predmeti, maske, ogrlice, rukavice, diskosi, slini mikenskim. Grobnicu koju je otkrio liman i nastavio istraivanje Stamatakis, arheolog Papadimitriu je ispod kruga grobova pronaao krug grobova B. Ovi grobovi su neto stariji. Naselja tvrava mikenske epohe pored palata unutar gradskih zidina obuhvatali su i suburbium, gdje su ivjeli graani drugog reda. AKROPOLIS I PALATA U MIKENI Centar mikenskog akropolisa su bile graevine iz kompleksa mikenske palate. Tu se po prvi puta javlja megaron, identian sa megaronom iz Tirinta. Palata je na terasasto niveliranom terenu. Ima velike stepenice i prolaz, koji odvaja glavne zgrade od sporednih. Glavnim zgradama pripadaju ostaci megarona i prestone dvorane. One su odvojene poploanim dvoritem. Mikenski megaron ima dvije prostorije: predvorje i salu sa ognjitem, okruenim sa etiri stuba. Graevine koje su okruivale dvorite bile su dvospratne. Mikenska palata je graena od tesanika i upotrebom stubova koji su imali profil kritskih. Dekoraciju palate freske otkrio je Cuntas i rije je o spiralnim ornamentima, vegetabilnim motivima, prikaz konjanika i ratnika sa opremom. Trea grupa graevina u okviru kiklopskih zidova je na istonoj strani Mikene. Tu je najvanija zgrada sa stubovima. Oko portika grupirane su manje etvrtaste graevine, neke su bile ostave i magacini. Sjeveroistono od ovog kompleksa nalazio se tajni bunar do koga se dopiralo podzemnim stepenicama. Oko 80 g nakon trojanskog rata oko 1104. g. p. n. e. Mikenu su unitili unuci Heraklovog sina Hila, Aristodem, Temen i Hresfont. Uniten je u vatri. ATREJEVA RIZNICA Kupolaste graevine nalaze se po cijeloj Egejskoj oblasti. Na Kritu je otkriveno 20 ovih objekata. Naeni su u Tesaliji, u Orhomenosu u Beotiji, na jonskim ostrvima Kefaloniji i Leukadi, u Pilosu, u Atici, i na Peloponesu. U Mikeni je otkriveno 9 tolosa grobova. Najuvenija je tzv. Atrejeva riznica. Ime riznica je dobila po broju skupocjenih predmeta, naroito zlatnih. Postoje miljenja da su grobnice i da su riznice. Graevina se nalazi izvan palate usjeena u brijeg. Za prilaz je sluio dromos dug 35 metara i obloen tesanicima. S obje strane vrata bio je po jedan stub, po uzoru na stubove kritskih palata. Iznad stubova je bio arhitrav, na kome je u pravougaonom prostoru bio trougao. U ovoj povrini je prikaz dva lava uvara na ulazu u grobnice. Oko njega su ukrasi rozete, spirale, crveni porfir, i dr. Unutranjost Atrejeve riznice je imala dvije prostorije. Jedna vea i druga manja, etverougaona, gdje je bio pokojnik. Vea prostorija je u preniku imala 14, 20 m, a visina 13, 60 m. Strop je bio od koncentrino postavljenih tesanika. Cio svod je bio ukraen metalnim rozetama, od kojih su ostala udubljenja. AKROPOLIS I PALATA U TIRINTU Najbolji primjeri arhitektonsko urbanistikog spomenika mikenske epohe supalate u Tirintu u Argolidi. To je utvreni grad sa kiklopskim zidovima, podignut na uzvienju, koje dominira putevima koji vode iz Argoskog zaliva prema Argosu i Mikeni. Lokalitet Tirinta istraili su liman i Deerpfeld (1884. 1885.). Breuljak na kome je izraen Tirint je izgraen nekoliko kilometara od obale. Kiklopski bedemski zidovi Tirinta su debeli po nekoliko metara, na junoj strani i preko 10 m. Tirint je imao i snane gradske kapije. Na jednom mjestu zidine su

bile otvorene kod bunara, koji je snadbijevao vodom palatu. Bunar je bio izvan tvrave i prolaz do njega je bio otvoren. U palati u Tirnitu postojala su dva dvorita spoljno i unutranje. Nasuprot trijema sa stubovima preko patosanog dvorita nalazila se glavna zgrada palate MEGARON. Nasuprot megarona bio je rtvenik u dvoritu. Megaron je imao tri dijela. Trijem sa dva stuba, prijedvorje vezano sa trijemom sa troja vrata, a sa megaronom jednim vratima, i megaron. Na sredini megarona je bilo ognjite. Oko ognjita su bila etiri stuba. Unutranjost megarona je bila ukraena freskama. MIKENSKO ZIDNO I VAZNO SLIKARSTVO U palatama Mikene i Tirinta otkrivene su mnogobrojne slikarske dekoracije. Slike su raene u tehnici al fresco. Boje su stavljane na svje malter, koji je preien i za slike prepariran. Mikenski slikari su poznavali polihromiju. Mikenske prostorije su bile nedovoljno osvjetljene. Motivi na mikenskim slikama su bili iz svakodnevnog ivota, etnje, zabave i igre, lov, vjebe, koride, i dr. Poseban znaaj imaju mikenske vaze. One pokazuju uticaje heladskih i kritskih vaza. Mikenska keramika tehniki zaostaje za kritskom. Mikenska keramika ima linearne, ornamentalne, vegetabilne i stilizirane motive. Mikenske vaze su ile i u trgovaku razmjenu po Sredozemlju. Izvoene su u Fenikiju, Kipar, Italiju, Siciliju i Egipat. Mikenskim vazama pripada i metalno posue. Vrhunac su one od zlata. Poznate su takve metalne posude iz okrugle mikenske gorbnice ili pehar iz Vafija na Peloponesu. Nas njima su motivi vegetabilni, ornamentalni, ljudski i ivotinjski, ljubavni prikaz izmeu dva bika i jedne krave (na zlatnom peharu iz Vafija). Poznata je i kompozicija sa srebrenog pehara ritona iz Mikene. Na njemu je scena iz trojanskog rata opsada Troje. Od XV stoljea p. n. e. mikensko slikarstvo je imalo uticaja na kritsko. Mikenska kultura se razvijala paralelno sa kritskom mada je bilo uticaja i dodira. Glavni bogovi grki Zeus, Hera i Posejdon preuzeti su iz mikenske civilizacije. Duboke su i trajne veze grkog kopna i mikenske kulture. Prekid ivota i cvjetanja mikenske kulture pripisuje se dogaajima pri kraju XII stoljea p. n. e. pojavom novih elemenata u oblisti Krita i Mikene. To su bili Dorci, ije je kretanje iz sjevernih i srednjih oblasti Grke prema Peloponesu nazvano seobom Doraca. GRKA UMJETNOST ARHITEKTURA Grci su polagali veliku panju izgradnji hramova, a gotovo nikakvu izgradnji kua za stanovanje. Hram se po pravilu gradio na breuljku. Imali su bogate skulpture, pravilan oblik. Takav primjer na padini brda je Apolonov hram u Delfima, Posejdonov hram na rtu Sunionu blizu Atine, Apolonov hram kod Korinta. Istiu se i Zeusov hram u Olimpiji, Partenon i hram Nike Apteros u Atini, rtvenik u Pergamonu i sl. Prvobitni oblik grkog hrama potie iz kritsko mikenske kulture. U svim procesima je sauvao oblik megarona. Megaron je prvobitni oblik jednostavne kue za stanovanje, poznat jo iz neolitika B u Tesaliji u Maloj Aziji i Balkanu. Mikena je preuzela oblik, dajui mu monumentalni izgled. Graevinski materijal u Grkoj u periodu VII VI stoljea p. n. e. pokazuje da su gradili objekte od cigle i drveta. Kamen se rijetko upotrebljavao. Oblici objekata su bili pravougaoni, okrugli i ovalni. Stroge dorske odlike su ustaljene pri kraju VII stoljea p. n. e. Prema Vitruviju grka graevina ima: red, raspored, euritmiju, simetriju, monumentalan izgled i ekonominost. Raspored je odnos djelova zgrade i graevine kao cjelilne.

10

Raspored je kompozicija graevine koji se zasniva: Ihnografija oblik zgrade po povrini gradilita, Ortografija vertikalna slika proelja i Scenografija nacrt fasade i bonih strana. Euritmija je oblik i izgled zdanja usklaen sa dimenzijama. Simetrija je sklad izmeu dijelova zgrade. Monumentalan izgled se postizao ostvarenjem prethodnih elemenata, pogodnim poloajem i izborom odgovarajueg stila. Pravila su bila: Zeusu Gromovniku, Uranu, Heliju, Seleni hramovi trebaju biti otvoreni bez krova, da bi se mogli vidjeti, Ateni, Aresu i Heraklu hramove je trebalo graditi u dorskom stilu, Heri i Artemidi hramovi moraju biti podizani u jonskom stilu, Afroditi, Persefoni i Nimfi hram se gradio u korintskom stilu, bogato i kitnjasto. GRKI HRAMOVI ARHAJSKOG DOBA Kod Grka je bio religiozni antropomorfizam. Antropomorfizam je bio presudan i za skulpturu i za slikarstvo. Grki hram se satojao od trijema, ili predvorja pronaosa sa proelnim stubovima i bonim zidovima antama i naos dom boanstva. Kod razvijenih oblika hrama iza naosa, nasuprot pronaosa nalazilo se zaelje opistodom, koji je bio riznica hrama. Neki hramovi kao Apolonov u Korintu su izmeu naosa i opistodoma imali jedno odjeljenje adition glavno svetilite u koju su iz opistodoma mogli ulaziti samo svetenici u odreene dane. U ranim epohama u primitivnom hramu umjesto boanske statue bio je anikonini idol u obliku stuba. U arhajsko doba ove simbole smjenjuju ksoane drvene i kamene u obliku antropomorfnih figura. U klasinoj epohi figure rade najpoznatiji umjetnici kao Fidija i njegova djela Atena Parternos i Zeus Olimpijski. Ispred hramova je bio rtvenik bomos. U VI stoljeu p. n. e. dobijaju monumentalan izgled. Takav elipsast je bio Zeusov oltar u Pergamonu. Tu su prinoene rtve paljenice bogovima. Pored grobalja i hramova su bile izljevane tene rtve libacije, izlivane u jame eshare. Bez sadraja i slobodna je bila okolina hrama hijeron i iri prostor temenos. U najstarija vremena Grci su kult obavljali po peinama i planinama, a kasnije u hramovima. U Tirintu na mjestu megarona, poslije ruenja palate podignut je po planu starog megarona dorski hram argivske Here. Najstariji grki hram je kua Naksijca, na Delosu. Zgrada je pravougaona duga 20, 75 x 5, 20 m. Imao je dva reda stubova i pripada 10 stoljeu p. n. e. U 9 st. p. n. e. izgraen je apsidalni templum in antis argivske Here u Perihori kod Korinta. Tom periodu 9 ili 8 st. p. n. e. pripada i najstariji Herin hram u Samosu. To je dvobrodna graevina okruena kolonadom, a sagraena je sredinom VII st. p. n. e. Sala je duga 32 m. Najstariji grki hramovi su i Apolonov hram u Termu u Eoliji sagraen oko 640 g. p. n. e. hram Artemide Ortije u Sparti, nekoliko hramova na Kritu, hram Apolona Pitija u Gortini i hram A u Pirniji. Za razliku od ostalih kritski hramovi nisu imali kolonada. U Sparti je bio hram Atene Halkiojikos. Drveni dijelovi stubova i greda su oblagani bronzanim dijelovima ili keramikim oplatama radi konzervacije. STILOVI GRKE ARHITEKTURE Osnovna obiljeja grkih hramova mogu se izdvojiti u dvije vrste: jednu ini tip a drugu stil graevine. Tip hrama zavisi od spoljnog oblika i izgleda i broja i rasporeda stubova. Postoji sedam tipova hrama. Prvi i najstariji je oblik megarona i to je hram u antama templum in antis. Drugi tip je prostilalan, koji ima etiri ili vie stubova, na kojima poiva frontalni dio arhitrava. Trei tip je amfiprostilan, koji pored stubova na proelju ima isto toliko stubova i na zaelju. etvrti tip je peripter, odnosno monopter, ako mu je osnova bila okrugla i koji je okruen

11

jednorednom kolonadom. Peti tip je dipter, koji jeokruen dvostrukom kolonadom. esti tip pseudodipter je sa jednim redom stubova oko hrama ali je razmak izmeu kolonade i zidova cele kao kod diptera. Sedmi tip je hipetralni nepokriveni hram, kod koga unutranjost cele gleda neposredno u otvoreno nebo. Takav je bio Zeusov hram u Atini, Olimpieijon. Kod periptera : hram u Egini ima 6 prema 12 stubova, Apolonov hram u Delfima 6 prema 14 stubova, i sl.. Razmak izmeu stubova (interkolumnije) je ravan rastojanju od stuba do zida cele. Interkolumnije mogu biti zbijene i iroko razmaknute pa razlikujemo: piknostil sa gustim stubovima, sistil sa neto irim interkolumnijama, dijastil sa razmaknutim stubovima, areostil sa irokim razmacima izmeu stubova i eustil sa harmonino izmjerenim interkolumnijama. Prema broju stubova na fasadi hram je mogao biti: heksastil (6 stubova), oksastil (8 stubova) kao Partenon, tetrastil (4 stuba), i dipter Didimejion je bio dekastil sa (10 stubova). Bio je rijetko i okrugli tip graevine tolos u sakralnim i profanim svrhama. U Delfima i Epidauru su to bile sakralne graevine. Tolos u Epidauru je djelo arhitekte Polikteta Mlaeg, Grci su zvali rtvenik, za obavljanje mistinih obreda. Na atinskoj Agori tolos iz V stoljea p. n. e. je imao profanu namjenu. To je bila terpezarija. Tolos u Olimpiji iz IV stoljeu p. n. e. sluio je kao galerija za statue kraljevske porodice Filipa Makedonskog. Zbog toga se zvala Filipeum. Monumentalna graevina prenika 20 m je Arsinoeum na Samotraki. Sluila je kao nimfeum, raskoni pokriveni bazen. Sve graevine su graene u tri stila: DORSKI, JONSKI I KORINTSKI. Dorski stil je najstariji. Posebnost pokazuje ve poetkom VII stoljea p. n. e. na Herinom hramu u Tirintu, a krajem VII stoljea p. n. e. na herojinima u svetom gaju Altisu u Olimpiji. Drvena kolonada se zamjenjuje kamenom. Drveni stubovi su mjenjani postupno, krenjakom naroito porosom i mramorom. Dorski stub izrasta iz stilobata, gornje povrine trostepene baze hrama, krepidome. Krepidoma poiva na snanoj i u zemlji duboko ukopanoj substrukciji stereobatu. Prvobitno je bio monolitan a kasnije kao i stubovi ostalih stilova bio je sastavljen iz cilindrinih tambura. Povrina stubova je bila ljebljena, vertikalnim kanelurama otrih ivica. Tamburi su bili vezani meusobno epovima ili gvozdenom klinovima koji su bili zaliveni olovom. Broj kanelura je bio od 16 20 a ponekad i 24. Stub se od krepidome ka gredlju suava. Na vrhu ima malo proirenje entasis. Kapitel dorski ima okruglasti jastuk ehinus, a ispod njega vrat epitrahelijon, koji je ukraen nizom urezanih prstenova, anula, kojima se ehinus vezuje sa stablo stuba. Teret gredlja na kapitel se prenosi preko etvrtaste ploe plinte abakusa. Na sredini abakusa sastavljaju se krajevi greda koji vezuju preko epistilijona ili arhitrava, vjenac iznad kolonade i nose dekorativni dio gredlje, frontone i konstrukciju krova i tavanice. Iznad arhitrava nalaze se triglifi i metope. Metopska polja imaju reljefne ukrase. Iznad triglifa ispod kojih su ploice sa po est plastinih bradavica u tri reda izvuen je vjenac gejson koji je ukraen mutulima plastinim kapljicama. Gejson natkriljuje metope i triglife i titi ih od atmosferalija. Frontoni su trouglaste povrine na kraim stranama dvoslivnih krovova. Na njima su reljefni ukrasi. Strane krova su bile sa olukom simom, od terakote ili mramora sa slikanim palmetama, esto. Sim su imali mali i srednji hramovi. Iz sima voda je oticala kroz otvore u obliku lavlje glave holedre, rasporeene iznad stubova i na sredini interkolumnija. Na ugaonim krajevima krova i iznad frontona nalazile su se ukrasne akroterije, oblika palmete, sfinge, ili figure. Krov je bio sa crijepovima ili ploama od mramora. Tavanica je bila od drveta. Kod manjih hramova tavanica je od kamena tj. mramornih ploa kalimata sa koncentrinim udubljenjima kalimatijama. Najvea kamena tavanica 6, 7 m je bila na propilejima atinskog Akropolisa.

12

Dorski stil je dobio ime po Doru, sinu rodonaelnika Grka, Helene i nimfe Ptije, vladao je Ahajom i Peloponesom. Dor je u Argu napravio hram Heri, pa se po ovom uzoru Hereijonu gradili i drugi hramovi. U dorksom stilu podignuti su: hram Apolonu Panjonskom u Smirni, Apolonu Alejskom u Krimisi, Herin hram u Silarisu, hramovi u Tarentu i Metapontu, Posejdonov hram od porosa i Demetrin peripter u Pestumu, kao i dvobrodna peripteralna dorska bazilika u istom mjestu. Jonski stil kao i dorski porijeklo vodi od drvenih graevina. Ime duguje maloazijskoj Joniji. Nastao je prije VII stoljea p. n. e. Svoj razvoj u kamenoj arhitekturi poinje poetkom VI stoljea p. n. e, a vrhunac dosee u V stoljeu p. n. e, a korijeni su mu u azijskoj, asirsko vavilonskoj, fenianskoj i hitskoj arhitekturi.Vrhunac ovog stila je u Atici na atinskom Akropolisu, na hramovima Erehtejona i malom amfiprostilu Nike Apteros Beskrilne. Pod stopom stuba je etverougaona ploa spira. Na kapitelu su vitice volute, koje vise lijevo i desno. Prednje strana kapitela ukraena je kovrdama kimatijama i crvenim ornamentima. Oko cijelog stabla su kanelure. Najprije su ovaj stil izraivali Jonci pa je po njima i dobio ime. U Egiptu, Mesopotamiji i Maloj Aziji je bio poznat jo u II mileniju. Stablo jonskog stila poiva na okrugloj osnovi speiri, koja je poloena na etvrtasti plinta. Speira se sastoji od dva konveksna prstena torusa i jednog konkavnog prstena trohila. Na gornjem torusu najee postoji ornamentalni reljefni preplet. Ponekad dio povrine stabla iznad speire ima ukrase u vidu metalnih oplata ili kruni friz u visokom reljefu. Takav primjer je jonski dipter Artemision u Efesu. Kralj Lidije Krezos poklonio je nekoliko takvih stubova sa zapisima koji potvruju da je rije o zavjetnim darovima. Na izradi Krezosovih reljefa na stubovima je radio i slavni Skopas. Stablo jonskog stuba je vitkije od dorskog, nema entasisa, broj kanelura je 24, ponekad i duplo vie. Ivice kanelura nisu otre. Kanelure se zavravaju luno, pa svaka predstavlja cjelinu za sebe. Stablo i kapitel su vezani plastinim prstenom ili vjencem astragala. Postoje tri varijante jonskog kapitela: eolski, istoni i zapadni. Zajednika im je traka voluta, iji se krajevi savijaju u uvojke. Eolska varianta je egipatskog porjekla, a preko asirsko vavilonske, kiparske kulture stigao u grku. U eolskom stilu listovi cvijetne krunice ljiljana se razvijaju neovisno jedna od drugog i izrastaju neposredno iz stabla stuba. Ova varijanta se nalazi kod Neandrije, Troade, ostrva Lezba i rijetko u Atici. Istona varijanta iznad vijenca plastinih astragala, kojima poinje jonski kapitel izveden je kimatijon sa plastinim liem ili ovoidnim, jajastim ornamentom, iznad kojeg je poloen ehinus sa volutama. Kao i eolski i istoni vodi porijeklo od drvenih stubova. Kod jonskog stila zapaena je u razvoju i kombinacija drvenih i kamenih elemenata. U tim situacijama baza i kapiteli su kameni a stub drveni. Zapadna varijanta ima neposredno iznad stabla stuba, oblik snane trake, iji se krajevi savijaju u volute. Kapiteli Kibelinog hrama u Sardu pripadaju ovoj varijanti, kao i hram u Prijeni, u Bogaz Keju, u Grkoj hram u Basama, Figaliji na Peloponesu, sjeverni trijem Erehtejona u Atini, Delfima stub Naksosa, u velikoj Grkoj u Lokrima, Geli i sl. Za razliku od dorskog, jonski kapitel ima razliit izgled; sa fronta i sa strane. Prema spoljanjim stranama ima dva lica, a prema unutranjim stranama dva profila. U helenistiko doba u IV stoljeu p. n. e. javlja se novi oblik koji ima ugaoni dijagonalni kapitel i stranice koje se zavravaju volutama i sa fronta i sa profila. Ovaj oblik kapitela gubi svojstva jonskog stila. Arhitrav na graevinama jonskog stila je tanka ploa, ije su ivice ukraene ovoidnim ornamentima i oslanjaju se na kolonadu. Jonski arhitrav se sastoji od tri fascije, tri zone, koje ostavljaju utisak triju greda poloenih da druga izlazi iz ravni prve, a trea iz ravni druge, pa imaju stepenast izgled. Gornja strana zavrava se redom astragala i abakusa, ukraenih plastinim jajolikim motivima.

13

Glavni ukras na gredlju jonskih graevina izveden je iznad arhitrava, kao plastini friz ili zooforos. Friz je zatvorena kompozicija u pliem ili viem reljefu sa kultnim motivima. Na atinskom Akropolisu se nalazi friz jonski amfiprostil Nike Aptere. Friz je tipian za jonski stil ali se ponekad javlja i na objektima dorskog stila. Takav je sluaj sa Partenonom. Celu sa spoljne strane opasuje friz sa motivima panatenejske procesije. Metopska polja i timpanonski trouglovi imaju prikaze u slavu boginje. Iznad friza je zupasti vijenac, koji natkriljuje iznad kime gejson, koji titi ukrase zaooforosa od atmosferalija. Ostali elementi sima, holedre, krov, tavanica isti su u jonskom i dorskom stilu. Korintski stil se javlja u periodu V VI stoljea p. n. e. Vitruvije pronalazk korintskog kapitela pripisuje arhitekti Kalimahu. Njega je prilikom posjete groblju u Korintun inspirirala korpica obrasla akantusovim liem. Prototip korintskog stuba u IV stoljeu p. n. e. pronaen je u Megari Hibleji na Siciliji u Grkoj u Apolonovom hramu u Basama u Figaliji na Peloponesu, gdje je stub u samoj celi iz 420 g. p. n. e. Kapiteli sa cvijetnim detaljima pronaeni su i u Egiptu, Tebama, Karnaku, Asiriji, Vavilonu i sl. Baza, speira i stablo korintskog stuba istovjetni su sa jonskim stubom. Kapitel ima oblik kotarice okruene sa akantusovim liem, iji se krajevi savijaju u volute. Korintski stub je vitak, bez entasisa, a zbog kapitela je dekorativan. Na kapitelu je akantusovo lie izvedeno u dva reda razliite visine i irine. Akantusove grane izrastaju iz samog stabla stuba. Na sredini se granaju na nain da jedan dio savija spiralno i ka unutranjosti stuba i obrazuje bazu za palmetu, dok drugi listovi akantusovih grana idu na dva suprotna kraja, prema uglovima plinte, koja poiva na volutama ovih grana tj. spiralno savijenih krajeva akantusovih listova. U korinstskom stilu koji nije bio popularan kao prethodni sagraen je hram Zeusa Olimpijskog u Ateni Olimpieijon, tolos u Epidauru, Arsinojion na SAMOTRAKI, Lisikratov spomenik u Atini, hram Atene Aleje u Tegeji, tolos u Delfima. Stariji hramovi su uglavnom jednobrodni i rije je o graevinama manjih razmjera i skromnih dekoracija. Nekada su i veliki hramovi jednobrodni kao jonski dipter Apolona Filesija, Atenini hramovi u Tegeji i u Prijeni, hram Nike Aptere u Ateni, Asklepijon u Epidauru, hram Kabira na Samotraki, Erehteijon, Hefaisteijon i dr. Dvobrodni hramovi su imali red stubova koji je povrinu cele dijelio na dva simetrina broda. Takvi hramovi su u jonskom, rjee u dorskom stilu u korintskom ih i nema gotovo. Dvobrodne graevine su jonski peripteri Apolonov hram u Termu u Etoliji, u Lokrima u Velikoj Grkoj i eolski u Neandriji. Cele najveih hramova dorskog i jonskog stila su podjeljene najee sa tri broda koji imaju jednospratne ili dvospratne stubove. U Partenonu donji red stubova je dorski a gornji jonski. esta je podjela cele na glavnu lau i nie kakav je jonski peripter Apolona Epikurija u Basama u Figaliji, gdje je svjetlost ulazila kroz otvoreni krov - najvjerovatnije. Slino rjeenje je i kod Zeusovog dorskog poluperiptera u Akragasu na Siciliji, koji je imao nie sa etverougaonim stubcima. Vrata u hramovima sluila su prvenstveno za ulazak svjetlosti, a tek onda ljudi. ANTIKO POZORITE Grci su ideju pozorita preuzeli od starih Mikenaca. U Tirintu na sjeverozapadnoj strani je postojalo pozorite u mikenskoj epohi. U poetku pozorine predstave su sluile kao ritualne radnje. Religiozni kontekst pokazuje i postojanje rtvenika na zaravni thimela mjesto koje se zadralo i u kasnijim epohama. Ritualnu radnju izvodilo je u poetku jedno lice, kasnije prvi glumac. Na okolnim breuljcima su stajali gledaoci.

14

Proces transformacije od vjerskog do umjetnikog sadraja trajao je nekoliko stoljea. Konani oblik arhitektonski pozorite dobija u IV stoljeu p. n. e. Bio je opi obrazac: 1. scena na kojoj je izvoena predstava 2. okrugla orhestra na ijem se centru nalazilo mjesto rtvenika 3. theatron, polukruno gledalite. Scena je bila graevina koja je prikazivala fasadu spratne ili dvospratne zgrade. Prostor ispred scene nazivao se proscenion. Tu su glumci izvodili uloge. Fasada zgrade je imala troja vrata. Iznad vrata su bili prozori, na prvom spratu, a iznad prozora na sredini scene su bila vrata balkona na kome se po potrebi pojavljivalo boanstvo. Orhestra je imala u starijoj varijanti okrugao oblik sa rtvenikom u sredini. Takvu orhestru je imalo pozorite u Epidauru. U Dionisijevom pozoritu u Atini kao i pozoritu Iroda Atika , orhestra je bila polukruna ili parabolinog oblika. Scene su pravljene od drveta ili zidane od tvrdog materijala. Od IV stoljea p. n. e., sve konstrukcije su bile od drveta. Atinski dravnik Likurg je 338. 327. g. p. n. e. sagradio kameno pozorite posveeno Dionisu. Fasada scene ovog pozorita je bila polihromna radi privlaenja gledatelja. Orhestra je bila poploana, a gledalite ili theatron sainjavali su sjedita, usjeena u padini breuljka i obloena kamenom. Ako je gledalite bilo zatvoreno i imalo oblik elipse onda se graevina nazivala amfiteatar. Iznad teatrona je mogao biti razapet krov od tkanine nazvan velum. Pozorite u Epidauru, Argolidi na Peloponezu moglo je da primi 70. 000, a amfiteatar u Rimu Koloseum preko 100. 000 gledalaca. U Ateni su bila dva pozorita Dionisijevo starije i Iroda Atika mlae. Pisci antikih drama i komedija su bili Eshil, Euripid i Aristofan. GRKO VAZNO SLIKARSTVO Historijat prouavanja grkih slikanih vaza, znaaj i rasprostranjenost grke keramike, proizvodnja slikanih vaza (tehnike, natpisi, oblici grkih vaza) Slikane vaze su posebna vrsta zanatske umjetnosti. Vazno slikarstvo ima kontinuiranu historiju poevi od formiranja grkog etnosa (srednjeheladski period oko 199. 1550, g, p. n. e.) do ukljuenja grke kulture u okvir Rima. Krajem XVII stoljea izlaze prvi radovi na temu prouavanja ovog materijala. Godine 1764. u djelu Istorija antike umjetnosti autor Vinkelman prvi je govorio o grkom porjeklu vaza slikanih. Osnovna sirovina za izradu vaza je zemlja. Najbolja je bila sa rta Kolijas kod Atene i iz okoline Korinta. Izgljeenoj i preienoj zemlji je dodavan minijum da se sprijei poroznost. Takva zemlja je stavljana na kolo i oblikovala se. Drka ili stopa su izraivani posebno, neposredno prije suenja. Posuda je nekoliko dana suena na suncui na njoj se pravio crte. Do kraja VI stoljea p. n. e. slikane su crne figure na prirodnoj osnovi, od 525 g. p. n.e. osnova vaze je crna, dok su figure crvene boje. U tehnici crnofiguralnoj majstor je pravio skicu figure, pa je ispunjavao bojom. Detalji su slikani bijelom, crvenom, trenjevom bojom. Tehnika crvenofiguralnog stila se sastoji od unoenja skice pomou iljka, ali se boja firnis nanosi na podruje oko figure, koja ostaje crvena od zemlje. Oslikana posuda se pee na temperaturi od 900 950 C. Lonarske pei su se sastojale od dva dijela. Loita koje je bilo nie i gornjeg dijela gdje su se pekle posude. U Ateni se proizvodnja posuda koncentrirala u rukama meteka stranaca. Vlasnici radionica su radili posue, a slikari su slikali. Vrste posuda: pitos za uvanje hrane, velikih dimenzija, ukraen reljefnim ukrasom ili peaenim ornamentom. Vaza sa dvije drke koja slui za uvanje tenosti i namirnica naziva

15

se amforom. Varijanta amfore kod koje je trbuh iriprema stopi jest pelika. Velika posuda za vino su krateri. Kelebe je krater sa drkama u obliku stubia i omiljen je u VI stoljeu p. n. e. Postojao je i krater sa volutnim drkama, koji je bio u upotrebi u junoj Italiji i IV stoljeu p. n. e. Zvonasti krater ima drke koje su postavljene pri obodu, dok su kod kratera u obliku pehara drke pri bazi. Stamnos je posuda sa dvije horizontalne drke. Vaza sa tri drke, dvjema horizontalnim i jednom vertikalnom naziva se hidrijom. Posuda za presipanje i izlivanje tenosti sa trolisnim otvorom naziva se onhoja. Za pie su sluile kupe; kantaros sa dvije drke koje prelaze preko oboda, kupa na nozi ili kiliks i skifos. Kultnu namjenu su imale posude; lutrofori koji su u Ateni sluili za donoenje vode sa izvora Kaliroje, pri svadbama su sluile posude lebes gamikos, a fiala je sluila za izlivanje tenih rtava u kultu. Za kozmetike preparate su sluili alabastroni zaobljenog tijela iz Egipta, aribalosi okrugli i krukoliki, lekiti visoke vaze sa jednom drkom za uvanje ulja, bijeli lekiti su Ateni su sluili za sepulkralni kult. Piksida je kutijca za uvanje nakita. Krag iz helenistike epohe se zvao laginos. Razvoj i hronologija grkog vaznog slikarstva. Poetci grke kulture se vezuju za period poslije propasti mikenske civilizacije oko 1025. g. p. n. e. Monumentalna umjetnost se javlja od VII stoljea p. n. e. Od IV stoljea p. n. e. od vremena nastanka drave Aleksandra Velikog slikarstvo odumire. U ovom procesu se razlikuju: 1. protogeometrijski i geometrijski stil (oko 1025. 750. g. p. n. e.) 2. orjentalizirajui stil (oko 750. 690. g. p. n. e.) 3. crnofiguralni stil (oko 690. 530. g. p. n. e.) 4. crvenofiguralni stil (oko 530. 323. g. p. n. e.) U razdoblju od 1025. 690. g. p. n. e. vaze se proizvode u cijelom grkom svijetu. Najvei centri su Atena, Korint, Sparta, na ostrvima Mel, Rod, Sam, u Joniji Klazomena, Milet, a u velikoj Grkoj halkidske kolonije i Cere. Od VI i V stoljea p. n. e. Atena postaje jedini proizvoa atikih slikanih vaza. VAZE PROTOGEOMETRIJSKOG I GEOMETRIJSKOG STILA (vrijeme nastanka, motivi, vrste geometrijskih stilova) Zbog nedostatka pisanih izvora period od 1100. g. p. n. e. do 750. g.p. n. e. nazivamo tamno doba. Migracije, osobito dorska seoba izazvale su propast mikenske civilizacije. Ov je uslovilo i raanje apstraktnog protogeometrijskog i geometrijskog stila. Zaetci ovog stila mogu se nai i na vazama poznomikenskog i submikenskog perioda od 1100. g. p. n. e. do 1025. g. p. n. e. Dvije su vane tekovine mikenske civilizacije lonarsko kolo i firnis. Oni su korieni u proizvodnji vaza. Postoji kontinuitet izmeu vaza submikenskog perioda iz XII XI stoljee p. n. e. i vaza protogeometrijskog stila. Mjesto nastanka i proizvodnje ovih vaza je Atika, koju je mimoila dorska seoba. Vaze protogeometrijskog stila nastale su izmeu 1025. g. p. n. e. i 870. g. p. n. e U pojedinim oblastima u Tesaliji i Makedoniji su proizvoene i kasnije. Nastale u Atici, poinju se proizvoditi i na Peloponezu, u Atici, Beotiji, a u X stoljeu p. n. e. javljaju se i u Tesliji, Makedoniji, Kikladima, jonskim ostrvima i Kritu. Tipini oblici protogeometrijske keramike su skifosi, amfore, krateri i krazi. Protogeometrijski stil karakterizira preciznost, stroga simetrija. Naturalistiki ukras mikenske epohe, stiliziran u submikenskom periodu preobraava se i iznalaze se novi motivi. U ranoj fazi protogeometrijskog stila vei dio povrine je neukraen, vremenom se ukraavaju prevlakom mrke boje, a skroman ukras je u jednoj traci. Karakteristini ukrasi su mu koncentrini krugovi i polukrugovi izvoeni estarom, kao i izlomljene linije i trouglovi. Ornament je crne ili mrke boje.

16

Razvoj geometrijskog stila pada u period IX I VIII stoljea p. n. e. Ve u drugoj polovini VIII poinje opadanje stila i pojava novog orjentalizirajueg stila. Centar geometrijskog stila je bila Atena, ali i brojne radionice na Peloponezu i na ostrvima. Oblici ovog stila posue su najee amfore, krateri, krazi, pehari. Vaze geometrijskog stila su dobre fakture i sjajne prevlake. Na poetku ovog stila vaze su obojene u crno sa nekoliko traka. Postepeno se broj traka uveava. Od poetka VIII stoljea p. n. e. atike geometrijske vaze se izdjeljuju na trake nejednake irine, meandre koji se smatra atikom tvorevinom, izlomljene linije, svastike, ahovska polja, pjeani sat, koncentrini krugovi. Kasnije se na frizovima pojavljuju ivotinje i to patke i guske. Monumentalne vaze mlae faze geometrijskog stila tzv. dipilonske vaze, koje su dobile naziv prema mjestu nalaza dipilonska kapija u Ateni, sluile su i u kultne svrhe - rtvenik i kao nadgrobni spomenik. Na njima se tada javljaju i ljudske predstave, oplakivanje, izlaganje, iznoenje pokojnika. Ljudske figure su stilizirane. Pored atikog najznaajniji je bio lokalni geometrijski stil sa ostrva Teri Santorin, gdje dominiraju meandri, izlomljene linije i trouglovi. Na Kipru se ovaj stil dri azijskih i grkih uticaja. ORJENTALIZIRAJUI I CRNOFIGURALNI STIL (vrijeme nastanka stila, ornament, glavne karakteristike) Krajem geometrijske faze sredinom VIII stoljea p. n. e. dolazi do velikih promjena u grkom drutvu. Produbljuju se svi kontakti sa Orjentom. Na uu Oronta osniva se grko trgovako sjedite. Preko ovog mjesta poinju uticaji na grko zanatstvo i umjetnost. Na Rodu, Kipru i Kritu stvoren je jedan pseudoistonjaki stil koji je posebno uticao na grku umjetnost. Rije je o orjentalizirajuem stilu, koji je trajao dva stoljea. U ovom stilu dominiraju ukrasi predstave lavova, bikova, veprova, jareva, gusaka, ali i orjentalne fantastine ivotinje: sfinge, grifoni, i hibridna bia. Ornament orjentalizirajueg stila se ogleda u spiralama, zracima, krievima, volutama, palmetama, cvjetovima, lotosima i rozetama. Korint je oko 725. g. p. n. e. prihvatio orjentalizirajui stil. U VII stoljeu p. n. e. u Korintu se pojavljuje i nova tehnika crnih figura. Korint kao sjedite slikarstva vaznog ustupa mjesto atikim radionicama oko sredine VI stoljea p. n. e. Keramici orjentalizirajueg stila pripadaju vrste: korintska, rodsko miletska, delsko melska, klazomenska, ceretanska, lakonska, halkidska i atika keramika. Najstarije su korintska i atika keramika (VIII i VII stoljee p. n. e.). Ostale vrste pripadaju VI stoljeu p. n. e. Protokorintska i korintska keramika. Stariji stupanj orjentalizirajue korintske keramike naziva se protokorintskim stilom. Protokorintski stil pojavljuje se krajem VIII stoljea p. n. e. oko 725. g. p. n. e. Glavni su mu oblici male posude, okrugli i ovoidni aribaloi, ukraavani frizovima sa ivotinjama. Ponekad se posude zavravaju u obliku ljudske ili ivotinjske glave. Vaze su minijaturne od nekoliko santimetara pa je dekor minuciozan. Predstavnik ovog stila je vaza Kii. Krajem VII stoljea p. n. e. pojavljuje se kao direktni nasljednik prethodnog stila korintski stil. Puni procvat pada u VI stoljeu p. n. e. kada se sreu korintski proizvodi rasuti po cijelom antikom svijetu. Pozant je aribalos iz Solina od ovog stila. Omiljeni oblici su mu male posude za mirise i miriljava ulja. Umjesto frizova sa ivotinjama prikazi su jedne velike ivotinje lav, panter, i sl. Vrhunac dosee u VI stoljeu p. n. e. Od VII i VI stoljea p. n. e. javljaju se i scene iz mitologije i religije.

17

Pored slikanih vaza za korintsku keramiku proizvodnju vezuju se i keramike ploice (pinakes), koje su uglavnom votivnog karaktera. Na ploicama su i imena slikara Timonida i Milonida. To su prvi poznati slikari grkih vaza. Tokom VI stoljea p. n. e. tehnika slikanja vaza postaje nemarna i povrna. Poslije 550. g. p. n. e.atika keramika suvereno vlada tritem. Rodsko-miletska keramika. Ova keramika je nastala oko sredine VII stoljea p. n. e. Ona je orjentalizirajua keramika i slinija je istonjakim uzorima nego heladskoj paraleli. Ljudska figura je rijetka, a dekoracije su frizovi sa ivotinjama. Najee ivotinje su divokoze, guske, grifoni, sfinge, ali uvijek u nizu. Oblici ovog stila su amfore, krazi, tanjiri. Najpoznatiji je Euforbov tanjir, sa prikazom borbe izmeu Menelaja i Hektora. Centar proizvodnje je bio Milet. Delsko melska keramika Sredinom VII stoljea p. n. e. na Kikladima se razvija osoben orjentalizirajui stil. Delsko melske posude su monumentalnih razmjera. Dekoracija je monotona i pokriva sve povrine vaza. Ornamenti su spirala, krug, lozica, svastika, rozeta i trougao. Javljaju se i barske ptice, jeleni, panteri i fantastina bia. Datira se u drugu polovinu VII stoljea p. n. e. Fikelura keramika Od druge etvrtine VI stoljea p. n. e. razvija se u jonskim oblastima novi stil nazvan po nekropoli u blizini Kamirosa na ostrvu Rodos Fikelura stil. Stil je nastao na Samu ili Miletu, a njime se zavrava historija istonogrkih slikanih vaza. Ove vaze su otkrivene od Egipta i Etrurije do Histrije i na uu Dunava. Keramika je ukasta ili svijetlomrka, nema egobe. Obodi su ukraeni vertikalnim crticama. Vrat je dekoriran meandrom. Na trbuhu su vegetabilni motivi i ivotinjske predstave. est oblik je amfora. Ornamenti su srpasti motivi, nizovi pupoljaka, mree, rombovi, a rijetko se javljaju ljudske figure. Klazomenska keramika i sarkofazi Na tlu Male Azije u Klazomeni u Smirnskom zalivu postojao je u arhajskom periodu keramiki centar. Glavna odlika njena je velika dekorativnost. Ovaj centar je poznat po proizvodnji keramikih sarkofaga. Oni nisu sluili za stavljanje u grob, ve su postavljani za vrijeme obreda izlaganja mrtvaca. Sarkofazi su velikih dimenzijasa oblikom u vidu trapeza sa suenom bazom. Presvueni su engobom bijeloukaste boje, a ukraeni su crnim figurama sa detaljima bijele boje. Ovi sarkofazi se datiraju iz VII i VI stoljea p. n. e. Ceretanska keramika To je grupa od 30 tak vaza hidrija otkrivena u etrurskoj nekropoli u Cereu (erveteri). Zbog zajednikih osobina i datacije u treoj treini VI stoljea p. n. e. izdvojena je u posebnu grupu. Porijeklo nije utvreno. Najvjerovatnije je jonski proizvod, tj. Jonci koji su pobjegli pred perzijskom najezdom oko 545. g. p. n. e. Sve hidrije su uraene od ute ili crvene zemlje. Povrine su bez presvlake, a crtei su izvedeni crnim firnisom. Najbolje djelo ove grupe je hidrija iz Bea sa predstavom Herakla kod Buzirisa.

18

Lakonska keramika Ove vaze su pronaene u spartanskoj koloniji Kireni u sjevernoj Africi. Najei oblik ove keramike je duboka kupa, izraena od fine zemlje i presvuena engobom. Na ovim vazama se njeguju prikazi ljudi i ivotinja. Ukraavana je i unutranjost kupe. este su mitoloke i predstave arhitekture. Nova faza ove grupe se javlja od 590. g. p. n. e. Remek djelo je Arkezilajeva kupa u Parizu. Halkidska keramika Od sredine VI stoljea p. n. e. poinje, a krajem istog stoljea i zavrava proizvodnja ove grupe vaza. Ne zna se mjesto nastanka. Nastale su na zapadu u Velikoj Grkoj u nepoznatoj koloniji. Glavna im je odlika dobra tehnika. Prevlaka je crna sa plavkastim refleksima. Karakteristine su po ornamentu , najee friz rascvjetalih ili poluotvorenih ruinih pupoljaka. Vaze imaju niz paralelnih frizova, od kojih je srednji sa figuralnim scenama. Imaju vegetabilne i zoomorfne ukrase. Poznata kupa ove grupe je Finejeva kupa u Vircburgu sa mitolokom scenom. Atika keramika orjentalizirajueg stila Sa opadanjem dipilonskog - mlaeg geometrijskog stila pojavljuju se prvi istonjaki elementi. Ovaj atiki orjentalizirajui stil ini vezu izmeu dipilonskih i crnofiguralnih atikih vaza i naziva se protoatikim stilom. Najstarija vaza je hidrija iz Analatosa iz 700. g. p. n. e. Na njoj su cvjetovi lotosa, heraldiki lavovi, koute, stilizirane figure igraa. One su velikih dimenzija i monumentalnih figura. ATIKA CRNOFIGURALNA KERAMIKA Netos amfora, Sofilos, tirenske vaze, Fransoa vaza. U posljednjoj etvrtini VII stoljea p. n. e. atiki slikari preuzimaju stil crnih figura. Ova tehnika je otkrivena u korintskim radionicama ali je u Atici dovedena do savrenstva. Ove atike vaze nalaene su po cijelom antikom svijetu. Omiljen oblik su velike amfore za pogrebni ritual. Najpoznatija je Netos amfora, otkrivena u Pireju. U prvoj etvrtini VI stoljea p. n. e. pojavljuje se na vazama ime prvog atikog slikara Sofila. Stil slikara Sofila razvijaju tzv. tirenske amfore. Oko 80 ih je izraeno u prvoj polovini VI stoljea p. n. e. Ukraene su frizovima sa ivotinjama i figuralnim kompozicijama. Jedna od najpoznatijih grkih vaza crnofiguralnog stila iz druge etvrtine VI stoljea p. n. e. je Fransoa vaza (oko 570. 565. g. p. n. e.) koja je 1843. g. otkrivena u Etruriji u Kjuzi. To je monumentalan krater, bogato dekoriran sa 6 frizova i scenama iz mitologije i religije. Lonar ove posude je Ergotim a slikar Klitija. Zreli stil crnih figura (Lidos, Egzekija, Amazis, kupe Malih majstora, Nikosten) Ovo je period kada vlada tiranin Pizistrat i kada je blagostanje. Poznat je slikar Lidos Lianin, koji je pobjegao od Perzijanaca i doao iz Lidije u Atenu. Lidos i Amazis i Egzekija su slikari ovog stila. Posljednja dva poinju karijeru od sredine VI stoljea. Poznata je vatikanska amfora sa predstavom Ahila i Ajanta, rad Egzekije. Poznata je i njegova kupa koja se uva u Minhenu.

19

Posebna je grupa Malih majstora. To su kupe sa dubokim recipijentom na visokoj nozi. Predstave su podjeljene u dvije zone, sa vanjske strane. Od 556. g. p. n. e. pobjednicima na panatenejskim igrama davane su amfore sa uljem. Ove amfore su ukraavane na poseban nain. Na njima su predstave Atene Promahos, a na zadnjoj strani scene iz agona gimnastikog, muzikog ili hipijskog za koji je dobijena nagrada. Ove amfore su proizvoene od sredine II stoljea p. n. e. Ukraavali su ove amfore i Lidos, Kleofrad i Berlinski slikar. Poznata su djela i lonara Nikostena iz druge polovine VI stoljea p. n. e. Signirao je 100 njak posuda. Za njega je radio i slikar Epiktet. Nikosten je stvorio novi tip amforesa trakastim drkama. CRVENOFIGURALNA KERAMIKA DOVDE DOLI Postanak, glavne odlike, podjela Krajem VI stoljea p. n. e. poslije stogodinje vladavine crnofiguralnog stila pronaena je nova tehnika sa crvenim figurama. Otkrie je uinjeno u radionici Andokida. Jedno vrijeme oba stila se uporedo njeguju. Vremenom crnofiguralni stil sa urezima potisuje se od strane novog stila. Detalji koji su se ranije rjeavali urezima sada se rjeavaju kistom Od boja se upotrebljavaju crni firnis i njegove nijanse, od svijetloukaste do crne i ljubiaste. Ovaj stil se moe podjeliti na: Strogi crvenofiguralni stil (530. 470. g. p. n. e.) i klasini stil (470. 400. g. p. n. e.). Strogi crvenofiguralni stil povezuje se za zadnje godine Pizistratove vladavine, poetke atenske demokratije i perzijske ratove. Tada ujedno i nestaju orjentalizirajui elementi. Strogi crvenofiguralni stil Na samom poetku novog stila krajem VI stoljea p. n. e. dolazi do lutanja i kolebanjaizmeu stare i nove tehnike. Mnogobrojni su slikari ovog novog stila: Andokinov slikar, Epiktet, Skit, Eufronije, Eutimid, Fintijad, Berlinski majstor, Sosija, Eufronijev slikar, Kleofrad, Brig, Duris i Makron. Klasini crvenofiguralni stil: Razvoj klasinog crvenofiguralnog stila dijeli se na tri etape koje se podudaraju sa tri razdoblja u historiji antike Grke i Atene. Prva etapa vee se za mir kada se atenska drava oporavlja od perzijskih ratova i pustoenja (470. 446. g. p. n. e.). Druga etapa je vrijeme vrhunca atenske drave u vrijeme Perikla (446. 431. g. p. n. e.). Trea etapa je period ratova sa Spartom i poraz Atene u Peloponeskim ratovima (431. 400. g. p. n. e.). Ova varijanta crvenofiguralnog stila karakterizira odsustvo signatura slikara kao i vaze na kojima su upisana imena lonara. ei su prikazi ena, djece i scena iz svakodnevnog ivota. Dominira slikar Polignot sa ostrva Tasa, po emu se i itava kola naziva Polignotov pravac u slikarstvu vaza. Sve se vie definiraju dvije grupe u vaznom slikarstvu: pravac koji slijedi monumentalno slikarstvo i pravac Malih majstora. Neki slikari su vjerni principima iste dekoracije: najznaajniji je Majstor ili Slikar Pana. U ovom stilu bili su jo poznati: slikar Ahila, Eretrija slikar, Kodrov slikar, Ezon. Minijaturistikom pravcu pripada tzv. Mejdijasov slikar.

20

Bijeli lekiti Lekiti sa bijelom osnovom su vaze namjenjene kultu pokojnika. Nadovezuju se na lekite sa crnim figurama, koji u VI stoljeu p. n. e. nisu imali nikakvu funeralnu funkciju, ve su sluili za ulje i mirise. Od sredine V stoljea p. n. e. bijeli lekiti slue za pogrebne svrhe. Rije je o ritualu karakteristinom iskljuivo za Atiku. Najljepi primjerci veu se za slikara Ahila. Na bijelim lekitima su esto prikazi iz domaeg ivota, prevoz pokojnika, podzemlje, pranje i pripremanje pokojnika i sl. SLIKANA KERAMIKA IV STOLJEA STARE ERE Glavne odlike i vrste, Kerke vaze, junoitalske slikane vaze Poetkom IV stoljea p. n. e. poinje pad slikarstva na vazama. Kada je 378. g. p. n. e. stvoren drugi pomorski savez, vaan za trgovinuosjetila se ivost u proizvodnji keramiarskih proizvoda. U IV stoljeu p. n. e. zapaaju se dva pravca u vaznom slikarstvu. Jedan koji batini stil prethodne epohe i novi koji se opaa prvenstveno na skulpturama IV stoljea p. n. e. Oblici posuda postaju sve vitkiji, ornament je sve razueniji, poveava se paleta boja bijela, plava, crvena, ljubiasta, zelena, zlatnouta. Gubitkom italskog trita atenski lonari se okreu Skitiji. Prema mjestu nalaska Ker na Kritu nazvane su vaze kerke. One nisu ograniene samo na obale Crnog mora, ve se nalaze i u ostalim oblastima antikog svijeta u Trakiji, Makedoniji i Siriji. Najei oblici kerkih vaza su zvonasti krateri, pelike, ojnohoe, lekiti i piksida. Na njima su scene iz mitologije i religije. Sredinom V stoljea p. n. e. otpoinje proizvodnja slikanih vaza u junoj Italiji od strane migranata iz Atene. Oni proizvode crvenofiguralne vaze. Od kraja V stoljea p. n. e. ovi majstori se osamostaljuju i stvaraju novi stil. Vaze su proizvoene u Lukaniji, Apuliji, Kampaniji, Pestumu i na Siciliji. Poznata su nam tri slikara june Italije Lasimos iz Apulije, Asteas (350. 320. g. p. n. e.) i Piton iz Pestuma. Najstarije izraene vaze su napravljene u Lukaniji (440. g. p. n. e. i u Tarentu (oko 430. 420. g. p. n. e.) Ovaj stil se zove tzv. apulski stil i najizraeniji je vazama iz Kanose. To su veliki krateri sa volutama. Na njima su predstave iz historije, arhitekture, pozorinih predstava, motivi iz podzemnog svijeta, mitolokih sadrina i Orfeja. HELENISTIKA KERAMIKA Glavne odlike i vrste - Gnatija vaze, Hadra vaze, vaze iz Centuripe i Kanose, reljefne vaze Helenistika kultura predstavlja spoj starijeg orjentalnog naslijea i grkog uloga kojis a sobom donose Makedonci. Krajem IV stoljea p. n. e. stil crvenih figura kojim se zavrava tradicionalno grko slikarstvo na vazama u naglom je opadanju. U helenistiko doba na cijeni je metalno posue. Keramiari su podravali oblike metalnog posua. Omiljeni ornament helenistikih keramikih vaza sastojao s eod vijenaca i traka od lovora, brljana i loze. Javljaju se i delfini, girlande i muziki instrumenti. Na osnovu boje zemlje moe se podjeliti na dvije grupe: svijetla i tamna osnova. Vazama sa tamnom osnovom pripadaju dvije podgrupe, od kojih je jedna proizvoena u Grkoj, a druga u junoj Italiji (Ghnatia). Vazama sa svijetlom osnovom pripadaju vaze tzv. Hadra vaze iz Aleksandrije i vaze tzv. Laginos grupe. Gnatija vaze nazvane su po mjestu nalaza i proizvodnji u junoj Italiji. Smatra se mlaom vrstom apulske crvenofiguralne keramike. Izrauju se od sredine IV stoljea p. n. e. I Gnatija vaze podravaju metalno posue, posebno ukrasima reljefnih ljebova kanelura. Na vratu

21

imaju ukras u vidu vjenaca sa liem i ahovskim poljima, maske glumaca, Erota i sl. Hadra vaze su ime dobile po nekropoli u Aleksandriji i imaju svijetlu osnovu. Ornamenti su po cijeloj povrini sa raznim predemtima, biljkama i ivotinjama, muzikim instrumentima, nagim Erotima, Nika i sl Datiraju se izmeu 259. 212. g. p. n. e. Helenistikoj keramici pripadaju i dvije grupe posuda iz june Italije i sa Sicilije. Najslabija je Kanosa grupa iz antikog Kanusijuma. Dekorirane su ljudskom i ivotinjskom figurom. Pripada IV III stoljeu p. n. e. Drugoj grupi pripada keramika iz Centuripe na Siciliji. Osnova je svijetla, ruiasta, sa prikazima ena. Datira se u III I stoljea p. n. e. Znaajno mjesto u helenistikoj keramici pripada reljefnim ukrasima. Poznati su megarski pehari sa reljefima. Mogli su biti ovi pehari sa svijetlom i sjajnom prevlakom i sa tamnom mat prevlakom. Pehari sa sjajnom prevlakom su stariji. Najbrojniji ovi pehari su sa mat prevlakom, crne ili crvene boje. To su male duboke zdjele ili kupe, iji je rub ukraen bojom. Posude su pravljene u kalupima. Ukras je izveden uz pomo igova ili peata. Ostrvo Del je bio jedan od centara proizvodnje i to od sredine III stoljea p. n. e. do sredine I stoljea p. n. e. Proizvodili su se i u sjevernoj Grkoj, Aleksandriji, junoj Rusiji i Maloj Aziji. Grupa vaza izraivana u Pergamonu sa sjajnom crvenom prevlakom se naziva pergamonska keramika. Dekorirana je apliciranim ukrasima, i to je posljednja originalna tvorevina grkih lonara. Od I stoljea p. n. e. Italija preuzima primat u proizvodnji keramike. SKULPTURA GEOMETRIJSKOG I ARHAJSKOG DOBA Grka skulptura se moe podjeliti u tri osnovne grupe: sitnu plastiku, monumentalnu skulpturu i reljef. Sitna plastika su statuete od terakote, rjee od metala, pripada itim narodnim krugovima. One su shematiziranog oblika. Sitna plastika je imal votivnu i sakralnu ulogu a esto se javlja na Rodosu, Delosu, Samosu, Lindosu i drugim mjestima na kontinentu. Monumentalna skulptura u Grkoj dobija odreenije oblike u arhajsko doba. Skulptori geometrijskog doba, koji su pored gline vajali i u drvetu i u bronzi, rjee i u slonovai poznavali su tri stilska tipa. Prvi tip se odlikuje primitivnom obradom ljudskog lika. Drugi tip je raen okruglim povrinama cilindra, a kod glave naznaene samo najkarakteristinije crte lika. Trei tip obuhvata statue kod kojih su ruke i noge obraene jasno i izdvajaju se od tijela. Javljaju se i reljefne figure na keramici. Dolazi do novih zahtjeva i elje za realnim prikazivanjem. Ovaj proces je trajao od VIII do poetka V stoljea i zavrava se zapoinjanjem arhajske plastike. Arhajskoj plastici pripadaju mnogobrojne statue djevojaka (kore) i mladia (kuroi), uglavnom nagi. Kosane pravljene od drveta, a rjee od mramora i kalcita, zadravaju odlike primitivne umjetnosti. Ksoane doivljavaju promjenu vremenom. Donji dijelovi tijela su neizdvojeni dijelovi, dok je kod gornjeg dijela tijela vrlo razvijen individualni duh. Takav je primjer statua Nikandrove Artemide sa Delosa, Heramijeva sa Samosa I DR. Slobodniji pristup izradi skulpture daju statue efeba Apolona iz Orhomena, Delfa, Teneja, Ptojona, i sa Tere. Arhajske skulpture daju i presjek psihikog stanja i emotivnog raspoloenja. Kod njih se javlja i osmjeh. Arhajski osmjeh se javlja na jonskom podruju. Pored kultne namjene ove arhejske skulpture dobijaju funkciju u arhitektonskoj konstrukciji, kao karijatide i atlanti koji na svojim leima nose epistil hrama.

22

ARHAJSKI RELJEF U trougaonim poljima frontona i na frizovima arhitrava, koji su opasavali povrine iznad kapitela stubova izraivani su mnogobrojni reljefi iz grke mitologije i historije. U poetku je to bio nizak plitak reljef bareljef ukraen bojom. Kasnije je iao u pravcu okrugle plastike klasine epohe. Primjer plitkog reljefa koji ukazuje na geometrijsku epohu je friz sa hrama u Priniji na Kritu. Na njoj je prikazana povorka konjanika. Odlike geometrijskog stila sauvane su i na reljefima iz hrama Atene Halkiojikos u Sparti. Unutarnju dekoraciju ovog hrama su predstavljali metalni reljefi pravljeni od bakra i bronze. Skulptura i arhitektura se sve vie povezuju. Takav primjer imamo u hramu C u Selinuntu na Siciliji na metopskim reljefima. Na njima je prikazan Herkul, koji dri dva kekropa razbojnika libijska, Na drugoj kompoziciji je prikazan Persej kako ubija Meduzu u prisustvu Arijadne. Ovi reljefi pripadaju dorskoj umjetnosti zrele arhajske faze. Na reljefnoj dekoraciji tesaurosa Sikionca u Delfima prikazane su razne scene: Evropa na biku, Dioskuri dovode volove koje su pokrali u Arkadiji, Argo sa Kastorom i Poluksom, lov na vepra, i dr. Ovi reljefi nagovjetavaju poetak visokog reljefa. Ovi arhajski reljefi iz VI stoljea p. n. e. poinju i realistinije pokazivati figure i predstave. Upotrebljavala se boja kao na reljefu troglavog demona Tifona sa frontona starog hrama hekatonpedona- na atinskom Akropolisu. Cijela frontonska kompozicija je posveena Heraklovoj borbi protiv ovog udovita. Na sredini trougaonog timpanona prikazan je u visokom reljefu Zeus u prisustvu Atene kako na Olimp prima Herakla. Boje ovog reljefa imaju koloristiki efekat, sa bojenim kontrastima, odnosom boja i sl. Reljefna dekoracija je karakteristina i za stele nadgrobne spomenike. To su uglavnom niski reljefi sa genre scenama, kultnim motivom ili figurom pokojnika. SLOBODNA FIGURA U GRKOJ SKULPTURI U poetku prikazi su bili shematizirani. Primjer je skulptura tesaur Sifinijac u Apolonovom svetilitu u Delfima. Na frontalnoj strani ove zgrade, izmeu bonih zidova, anta, nalaze se figura dvije djevojke, koje nose teret arhitrava. Ove figure su nazvane karijatidama. Raene su u jonskom stilu. Najvjerovatnije su djela skulptora Bupalosa i Atenisa. Tesauros Sifinijac ili Knianin ima odlike jonskog stila. Na Delfima na frizovima su prikazane scene gigantomahije na sjeveru, Diskure kako vre otmicu Leukipidovih keri na jugu, skupinu bogova na istoku i Heraklovu apotezu na zapadu. Na ovim skulpturama VI stoljea p. n. e je obrada ljudskog tijela podreena raskonim tkaninama i nakitu. Slian primjer je u Didimejonu u hramu Apolona Filesiosa kod Mileta u Maloj Aziji. Do hrama je vodila duga aleja sveti put, koji je bio oivien na duini od nekoliko kilometara figurama sfingi, alavova, ena, mukaraca i sl. Skulpture su od mramora, koga je bilo u izobilju, kao i od bronze. Od bronze su skulpture: Mironov Diskobol, Antennorova grupa Tiranoubica, Hageladov Zeus koji baca munje i. t. d. U poetku je bronzom oblagan drveni model. Bronzene ploe su prikivane uz tijelo drvo. Spajanje ploa se vrilo letovenjem. Livenje cijelih figura od bronze poeli su skulptori sa Samosa, Teodoru i Rojiku. Oni su krajem VII i poetkom VI stoljea p. n. e. prenijeli ovu tehniku livenja u Grku, iz Egipta. Vee figure su bile uplje, a manje pune u livu bronzi. Dio skupltura je raen od zlata, srebra. Isticao se u ovome vajar Teodor iz Samosa. U ov o vrijeme pada i prvo kovanje novca, od zlata, srebra i elektrona. Ovaj novac potsjea na onaj iz Krita iz II milenija.

23

MONUMENTALNA UMJETNOST GRKE U V stoljeu p. n. e Grka je bila u tekim okolnostima. Persijanci su od ustanka jonskih Grka 499. g. p. n. e. na grkom tlu od 492. g. p. n. e. do 449. g. p. n. e. do pobjede grke flote nad persijskom kod kiparske Salamine. Velike zakonske reforme izvrili su Solon, Kleisten, Pisistrat i drugi. U VI stoljeu p. n. e. kod Grka se javlja osjeanje nacionalnog jedinstva. Velika svetilita su bila: Delfi, Egina i Olimpija. Delfi u prvoj polovini VI stoljea p. n. e. od 575. 560 g. p. n. e. u Delfima su stanovnici ostrva Naksosa, kao zavjetni dar postavili na vrhu jednog od najranijih stubova jonskog stila figuru arhajske sfinge. Arhitektura, skulptura i slikarstvo u Delfima pokazuju nezavisnost od orjentalnih uticaja. Jedan od takvih je i tesaur lesha zbornica Sifinijca ili Kniana, sagraena oko 535. 530. g. p. n. e. Lesha je imala svjetovnu namjenu. To je pravougaona graevina sa dvjema karijatidama simetrino postavljenim, koje dre arhitrav proelja, sa bogatom skulpturnom dekoracijom na frontonima i frizu. U skulpturnoj dekoraciji leshe Kniana u visokom reljefu, prikazana su djela i junaki podvizi grkog Gilgamea Herakla. U frontonskoj kompoziciji prikazana je rasprava izmeu Herakla i Apolona zbog tronoca i pobjeda Herakla. Na irokoj povrini friza prikazano je nekoliko scena. Na istonoj strani predstavljena je borba oko palog ratnika, iji ishod posmatra nekoliko boanstava. Na zapadnoj strani nalazi se kompozicija Heraklove apoteoze. Na junoj je prikazan trenutak kada Dioskuri vre otmicu Leukipovih keri. Na sjevernoj strani ovog friza izvedene su scene gigantomahije. Svi su prvobitno bili obojeni. Unutranjost leshe ukrasio je Polignot dvjema kompozicijama: zauzee Troje ILIUPERSIS i Odisejev silazak u Had NEKYIA. U Delfima je figura krilate pobjede Nike hijoskog vajara Arhermosa. Kao zavjetni dar je dola i bronana statua koijaa Heniosa. Delfi su izraeni na padinama Parnasa, sjedita muza. Tu je podignut dorski peripteros Apolona Pitijskog, mnogobrojne leshe Korinana, Atinjana, i drugih gradova Grke. Apolonov hram je bio dominantna graevina cijelog svetilita, podignuta nad jednom pukotinom u stijeni, pored kojeg je prema legendi Apolon ubio zmiju Pitona. U svetilitu je bila i kolosalna statua Apolona, zlatna kola sa Rodosa, korkirskog bika, mramornog tolosa i drugi spomenici. Egina, je malo ostrvo preko koga je Atika povezana sa Peloponesom, a Atena sa junim ostrvima Egejskog mora. Na ostrvu je bio izgraen hram posveen zahvalnosti boanstvu koje je pomoglo izvojevati pobjedu protiv Perzijanaca i pobjedu kod Maratona 490. g. p. n. e. Prema mitu djevojka Britomartis Afaja je bila osoba u koju se zaljubio kralj Knososa Minos. Ona nije htjela da se uda i pobjegla je na ostrvo Eginu. Afajin hram je prvi spomenik grke nacionalne solidarnosti. Afajin hram je spomenik zahvalnosti Ateni za pobjedu nad Darijem kod Maratona 490. g. p. n. e. Hram je dorski peripteros, graen od porosa. Skulpturnu dekoraciju ovog hrama ine frontonske kompozicije sa scenama grkih pobjeda nad Trojancima. Perzijanci su pokuali da unite ovo zdanje, ali samo djelimino. Oteeni dio je ubrzo obnovljen. Na Egini je radila cijela kola vajara sa imenima Smilisa, Kolona, Glaukija, Onata i Teopompa. Restauraciju timpanonskih egineta na Afajinom hramu izveo je danski vajar Torvaldson. Olimpija je u Elidi na Peloponesu. Olimpija je smjetena u svetom gaju Altisa, izmeu rijeka Alfeja i Kladeja. Olimpija je bila sakralno ali i politiki zborno mjesto Grka. U Olimpiji se rodila ideja o takmienjima u raznim disciplinama. Jedna od monumentalnih graevina je

24

Zeusov hram i njegova skulptura. Glavne graevine Olimpije su izgraene od porosa krenjaka i parskog mramora. Bile su i mnogobrojne riznice grkih gradova pravougaona oblika templum in antis. Tu su bili i veliki stadion, apsidalni buleuterion, okrugli filipieijon, polukruna eksedra, Pelopsov heroon, jednobrodni peripteros Metroon posveen Velikoj Majci Bogova. U rimskom periodu sagraena je polukruna eksedra Iroda Atianina (101. 77. g. p. n. e.), zbornica u kojoj su obrazovani i ueni ljudi se sastajali. Izmeu ovih graevina su bile mnogobrojne skulpture i kompozicije bogova, junaka mitova. To su djela vajara II stoljea p. n. e. kao to su Hageladas, Peonija iz Mende, Glauka, Aristomedona i sl. Jedna od najstarijih graevina u Olimpiji je dorski peripteros posveen Heri. To je bio jednobrodni peripteros sa 16 dorskih stubova. Drveni stubovi su u toku 8 stoljea zamjenjeni kamenim. Prvi kameni stub je postavljen u VI stoljeu p. n. e, a posljednji drveni je zamjenjen u II stoljeu p. n. e. Hereijon u Olimpiji je imao u poetku ravan krov, koji je kasnije zamjenjen dvoslivnim krovom sa akroterijama. Arhitrav je ukraavan viebojnim keramikim oplatama. Mlai je Zeusov hram u Olimpiji. Arhitekt je bio Libon iz Eleje od 468. 457. g. p. n. e. je rukovodio radovima. Zgrada je duga 64 m, a iroka 28 m. Graena je kao dorski heksastilni peripteros (6 x 13 stubova). 4 i po metra krai i tri ui , bio je iste visine kao Partenon. Zeusov hram je imao tri glavne prostorije: pronaos, naos i opistodom. U trobrodnoj celi stubovi su bili na dva sprata. Srednji brod je bio veoma irok i na kraju se nalazio glavni ukras hriselefantinska statua Zeusa, djelo Atinjanina Fidije. Slikama je hram ukrasio Fidijin roak Panainos. Peonije iz Mende i Alkamenes Stariji su vajari koji su uradili kompoziciju istonog i zapadnog timpanona. Metopska polja imaju reljefne ukrase sa prikazima Herakla. Istoni timpanon prikazuje dogaaj koji se desio u Olimpiji u svetom gaju Altisu, kada je Pelops heros eponima Peloponesa i njegov budui tast Ojnomaha kralj Pise se pripremaju na utrku. Pobjedom na utrkama Pelops treba dobiti kerku Ojnomaha Hipodameju. Na zapadnom timpanonu isprian je mit o borbi Lapita i Kentaura. Centralno mjesto zauzima figura Apolona. Hrabri Lapiti bore se protiv kentaura, koji pokuavaju da uzmu ene Lapitima. Apolon kao mitski rodonaelnik Lapita je na njihovoj strani. Lapiti su djeca Perifade i Foraba, iji su roditelji Apolon i Stilbe. I na Zeusovom i na Apolonovom timpanonu nalazi se po 21 figura; boanstvo u sredini i po deset ostalih figura sa strane. GRKA KULTURA IZVAN GRKE Grka kolonizacija i uticaji prodirali su od Heraklovih stubova i doline Rone do Naukratisa u dolini Nila, Istrosa, Olbije i Pantikapeje. Obala i ostrva Jadranskog mora, obale Male Azije, Juna Italija i Sicilija su mjesta grkog uticaja. Posljednji (juna Italija i Sicilija) su se zvali Magna Grecia Velika Grka. Za razliku od rimske kulture koja je gubila kvalitet u provinciji, grka kultura nije gubila kakvou i izgled; on je bio isti kao u metropoli. Ratniki Rim ivio je od grke kulture. Veliki je broj grkih gradova u Velikoj Grkoj: Selinunt, Akragas, Pestum, Gela, Region, Kroton, Sibaris i dr. Jedan od najveih spomenika grkih u Velikoj Grkoj je Zeusov hram u Akragasu. To je pseudodipterus, dug 110 m, a irok 56 m, od krenjaka. U hramu su figure Atlanta ili Telamona, nagi atleti, koji slino karijatidama dre na snanim pleima konstrukciju arhitrava. Skulpturne scene iz ovog hrama prikazuju timpanonske kompozicije iz scena gigantomahije i trojanskog rata.

25

U Selinuntu je bio hram Here u dorskom stilu. Istaknuto je mjesto vajara Pitagore iz Regiona, koji je izradio kompoziciju u kojoj Apolon ubija zmiju Pito, figura Eteokla, grupa Evrope koju odnosi Zeus pretvoren u bika. Drugi vajar je bio Klearh, koji je vajao livanjem u bronzi. ATINA U V STOLJEU P. N. E. DOBA GRKO PERZIJSKIH RATOVA (490. 449. G. P. N. E.) Umjetniki ivot Atine snanije se poeo razvijati od vremena Pisistrata (560. 527. g. p. n. e.), posljednjeg atinskog tiranina monarha i njegovih sinova Hiparha (527. 514. g. p. n. e.) i Hipije (514. 510. g. p. n. e.). Nakon ubistva njegovih sinova ubicama je podignut spomenik Tiranoubice. Pisistrat je podigao na platou Akropolisa Hekatonpedon, dug sto stopa, jednostavni templum in antis, kome e njegovi sinovi i nasljednici dodati dorsku kolonadu. Graevina je od grubog krenjaka. Frontalni i metopski reljefi su graeni od pentelikog mramora i polikromni su. U unutranjosti hrama i oko njega nalazile su se statue kora mladih djevojaka, sline figurama karijatida sa tesaura Sifnijca u Delfima. Hram su razorili Perzijanci 480. g. p. n. .e Pisistrat je sagradio i kaliroe, esmu sa devet toila, za koji znamo preko jedne slike. Kimon Militijadov sin je vladao i on je pobjedio Perzijance u bitci kod rijeke Eurimedon 468. g. p. n. e. Kimon raziava ruevine u Atini koje su ostale iza Perzijanaca, obnavlja Akropolis, podie potporni zid, proiruje plato Akropolisa, podie stou kolonadu trijem oko Agore, iznad iste je sagradio dorski peripter Hefaisteijon Teseijon, do danas ouvani hram, sagraen u znak zahvalnosti za pobjedu u bitci kod Maratona 490. g. p. n. e., kao i hram Artemide Eukleje. U Kimonovo doba djeluju vajari Kritija, Nesiot, Hagija, Hagelad, Alkamenes stariji, Kalamis. Hagelad ima vajarsku kolu kojoj pripada Miron, Poliklet i Fidija. Hagelad je uradio bronzanu figuru Zeusa iz Eubeje, nagog mladia. Alkamenes stariji je autor figura iz zapadnog timpanona Afajinog hrama na Egini. Kalamis je uradio figuru Zeusa Amona, , kao i bronzanu figuru Apolona visoku 13, 5 m. Miron je roen u Eleuteriji u Atici i djelovao je u Atini. Njegova je figura Diskobola baca diska. Sauvano je mnogo antikih kopija ove figure. Miron je autor i kompozicije Atene i Marsijasa. Istaknuti vajar je i Poliklet iz Argosa , uenik Hageladov. Skulpture su mu mladii i djevojke, atlete, takmiari i ratnici. Istie mu se statua Dorifor Napisao je i traktat Kanon. Original Dorifora nije sauvan, ali postoji nekoliko antikih kopija. Najpoznatija kopija je otkrivena u Pompejima. Berlinski arheolog Fridrihs 1871. g. otkrio je Polikletovo djelo Dijadumen. Poliklet je vajar i figure ranjene Amazonke, Here hriselefantinske figure za Hereijon u Argu. EPOHA ATINSKE GRAANSKE DEMOKRATIJE (460. 403. G. P. N. E.) Vrlo vana linost je bio atinski dravnik Perikle. U doba Perikla je djelovao i Fidija, veliki skulptor. Perikle je roen 500. g. p. n. e. u plemikoj porodici Alkmeonida. Bio je po majci unuk zakonodavca Kleistena. Vodio je nakon zavretka grko perzijskih ratova 30 godina atinsku demokraciju (462. 429. g. p. n. e.). Perikle je puno radio na Akropolisu. Od 520 510. g. p. n. e. Pisistratovi sinovi su uradili dorsku kolonadu starom hramu Hekatonpedonu, Akropolis je sreivao i Kimon. Za vrijeme Perikla glavni inenjeri su bili Iktinos, Mnesiklo i Kalikrat, te skulptor Fidija. Tada se gubi obavezno pravilo simetrinosti, kombiniraju se stilovi, kao na Propilejima gdje imamo

26

kombinaciju dorskog i jonskog stila na fasadi (dorski) i u unutranjosti (jonski) stil. Na Akropolisu Atene su tri glavna hrama: Partenon - najmonumentalnija graevina, hram Nike Apteros male amfiprostilne jonske graevine, i Erehtejon sa karijatidama, na kome se izvrilo kombiniranje jonskih i dorskih elemenata. Na platou je stajala Fidijna statua Atene Promahos. Na Akropolisu je jo u mikensko doba sagraen mali hram usjeen u stijenu, izmeu Propileja i hrama Nike Apteros. Arhitekt hrama kapele Nike Apteros je bio Kalikrat. Hram je podignut gotovo izvan platoa Akropolisa. Hram je u jonskom stilu. Arhitrav ovog hrama Nike Apteros je ukraen frizom u plitkom reljefu sa prikazom Grka i Perzijanaca. Na istonom frontonu prikazana je grupa bogova. Na sjevernom krilu Propileja nalazila se Pinakoteka, izlobena dvorana gdje su se uvali zavjetni darovi, prineseni boginji Ateni. Akropolis je izoliran ali je ipak povezan sa kompleksom hramova i drugih javnih graevina, podignutih na sjevernoj strani njegovog podnoja, na prostoru Agore. Iznad ovog glavnog trga izgraen je u prvim decenijama Periklove vlasti dorski peripteralni hram - Teseijon. Posveen je bio Hefestu i zvao se i Hefaisteijon. On ima takoer jonske i dorke elemente. Na frizu su prikazane scene borbi Lapita i kentaura i Heraklovi junaki podvizi. Na samoj Agori bili su hramovi: Metreon hram Velike Majke Bogova, Odeijon, Buleuterion, Pritaneijon hram Apolona Patrosa, tijemovi itd. Tu se odvijao sav drutveni, politiki i kulturni ivot Atene, od Solona u VI stoljeu p. n. e. do upada varvara Herula u Atenu 267. g. p. n. e. kada je Atena razorena i spaljena, kao i sama Agora. Iktinos, Mnesikle i Kalikrat su autori dvospratnog dorskog periptera u Demetrinom svetilitu u Eleusini, blizu Atene. FIDIJA IVOT I ZNAAJ Fidija je roen 485 g. p. n. e. u porodici atinskog graanina Harmida. Fidija je imao i brata umjetnika Panaina. Fidija je bio dobar i slikar, ali se od 465. g. p. n. e. opredjeljuje za skulpturu, na kojoj radi 30 godina, od 432. godine, kada orjentacijski umire. Njegova djela su: 1. Atena Promahos, velika statua na platou Akopole, izvajana prije 456. g. p. n. e. 2. Atena Partenos, stvorena oko 447. 446. do 433. g. p. n. e. 3. najvea mu je figura Zeus Olimpijski u periodu od 456. 447. g. p. n. e. a zavrena oko 433. g. p. n. e. Fidijin brat Panain je autor kompozicija sa istonog timpanona na Zeusovom hramu. Fidijini saradnici su bili Alkmenom, Agorakrit, Kolot, i vjerovatno Likije. I na Partenonu i u Olimpiji javljaju se prikazi trijade Zeusa, Here i Harita, Apolona, Artemide, Hermesa, Hestije, Atene, Herakla, Amfitrite i Posejdona. Neki naunici kao Anti, Schrader, Rumpf, osporavaju Fidijno autorstvo nad skulpturama bez injeninog pokria. Fidiju kao vrhunskog umjetnika definiraju Aristofan, Plinije, Arijan, Platon, Sokrat, Aristotel, Plutarh. Sumlja se da je otrovan, od strane Perikla. FIDIJNO UMJETNIKO DJELO Fidijin umjetniki rad preteno je vezan za Atenu i Olimpiju. Izradio je svetilite u Delfima i jednu veu kompoziciju u bronzi, na kojoj je prikazao u ast pobjede kod Maratona Militijada okruenog Atenom, Apolonom i trinaestoricom atikih heroja. Fidija je i autor hriselefantinske statue boginje Atene u Peleni, Atene Areje u Plateji i Afrodite Uranije u Areni. Za Olimpiju Fidija je izradio bronzanu figuru Anadumenosa, ija se replika uva u

27

Britanskom muzeju. U Efezu je bila izloena Fidijina Amazonka, ija se replika uva u Vatikanskom muzeju. Za Atenu Fidija je izvajao tri figure boginje Atene: Lemnija, Promahos i Partenos. Atenu Lemniju Fidija je napravio 450. g. p. n. e. kao votivan dar koji su stanovnici ostrva Lemna poklonili svojoj zatitnici. Torzo joj se nalazi u muzeju u Drezdenu, a glava u muzeju u Bolonji. To je rekonstruirao arheolog A. Furtwangler. Ova figura je bila visoka 2 metra. Rije je o mladoj djevojci. Druge dvije Atene Promahos i Partenos su monumentalne figure, ija je visina znatno iznad ljudskih razmjera. Promahos je bila na platou Akropole na postamentu koji je bio 3 metra visok. Figura je bila visoka 12 metara. Ukupno 15 metara. Atena Promahos (Predvodnica u boju) je izraena 448. g. p. n. e. poslije grke pobjede nad Perzijancima, kod Kiparske Salamine, kojom su zavreni grko perzijski ratovi. Na Ateni Partenos se Fidija i potpisao. Zavrena je 449. g. p. n. e. Narodu je prikazana na panatenejskim sveanostimaodranim 438. g. p. n. e. Visina sa postamentom je iznosila 12 metara. Za njenu hriselefantinsku obradu je utroeno oko 1150 kg zlata. Upotrebljena je i velika koliina slonovae. Od zlata su bili dijelovi odjee i ratnike opreme, od slonove kosti lice, ruke do ramena i donji dijelovi nogu. Original nije sauvan. Original je poznat po replikama kao to je Atena iz Varvikiona, koja se uva u Ateni. Naen je vliki broj kopija ovog djela, po Grkoj. Fidija je izradio Zeusa Olimpijskog u razdoblju od 456. 447. g. p. n. e. kada je boravio u Olimpiji. Prema nekim figura Zeusa je zavrena oko 438. g. p. n. e. Zaus je prikazan kako sjedi na tronu. Raen je u hriselefantinskoj tehnici. Lice, obnaena ramena i ruke su raeni od slonovae, plat je bio od zlata, kao i kosa i brada. Skiptar je bio od plemenitih metala i dragog kamenja. Od zlata su bile i sandale. Ni ovo djelo nije sauvano. Poznato je po prikazima sa kovanica Elide iz doba rimske okupacije Grke. Namjerno je uniten u IV stoljeu nove ere. Razlog je da j e i pored izvanienja kranstva, figura privlaila hodoasnike. Partenon Partenon je bio najvea graevina na platou Akropolisa i jedna od najveih graevina u Ateni i Grkoj uopte. Sagraen je od bijelog pentelikog mramora, ukraen kompozicijama. To je jedan od najveih grkih hramova, 69, 5 m x 31 m. To je dorski amfiprostilni peripter, okruen stubovima iji broj po irini i duini iznosi 8 x 17. Visina stuba je bila 11 poluprenika. Od strogog dorskog stila Partenona odstupa friz na zidu cele, koji ne odgovara kanonu dorskog stila. Hram je orjentiran istok zapad. Unutranjost Partenona je podjeljena u dvije glavne prostorije. Na istonoj strani se nalazio naos cela, kao vee odjeljenje u kome je bila izloena i statua boginje. Na zapadnoj strani je opistodom, manja prostorija sa partenonom djevianskom odajom, po kojoj je hram dobio ime. Broj stubova u naosu je bio 5 x 10, a u partenonu etiri. Njegovo zidanje je poelo 447. g. p. n. e. a radovi su dovreni 432. g. p. n. e. Iktinos i Kalikrates su bili arhitekti ove graevine. Za potrebe ovog zdanja stvorena je Fidijina vajarska kola, gdje su doli najbolji vajari. Bogatstvo Partenona predstavljaju skulpture. U timpanonskim poljima raena je okrugla plastika i reljefi u frizu i metopskim poljima. Reljefi metopa imaju dimenzije 1, 27 x 1, 20 m, a visina 0, 25 m. Na duim stranama hrama sjevernoj i junoj bile su po 32 metope, a na uim istonoj i zapadnoj po 14 metara. Ukupna duina metopskih polja je bila 116 metara. Friz je bio u plitkom reljefu. On je opasivao cio naos i imao je duinu 160 metara. Graevina je dorskog stila. Na timpanonima su predstavljene scene roenje Atene tj. postanak grada Atene i njena borba sa Posejdonom za patronat nad gradom.

28

Sadraj kompozicija poznat je iz crtea koji je napravljen 1674. g. Crtei su uraeni dok je hram bio sav itav. Partenon je bio antiki hram, kranska crkva a od 1458. g. damija. U ratu izmeu Turaka i Mleana 1688. g. hram je teko stradao od mletakih granata. Dolo je do eksplozije turskog baruta i velike devastacije. Lord Elgin je 1801. g. frontonske kompozicije izmjestio u Britanski muzej u London. Na istonom timpanonu Partenona prikazana je scena roenja Atene Partenos, koja je roena iz Zeusove glave, u prisustvu mnogih bogova: Heba, Demetra, Kora, Dionisos, Helios, Selena, krilata Nika, Hestija, Diona, Afrodita. Na zapadnom timpanonu je prikazana predstava borbe Atene i Posejdona za patronat nad Atenom. Sa Atenom i Posejdonom su morske vile Nereide, i dr. Na metopskim reljefima na istoku je prikazana gigantomahija a na zapadu amazonomahija. Na sjeveru su scene trojanskog rata, a na junoj legenda o heroju Erehteju i kerima. Na spoljnom zidu naosa Partenona je friz sa reljefom dugim 160 metara. Na frizu su scene prinoenja darova Ateni. (DETALJI SCENE NA STRANAMA 209 210). Figuru Zeusa Olimpijskog koga je uradio Fidija je car Teodosije II (408. 450. g.) izdao nareenje 426. g. da se djelo uniti i spali. VAJARI FIDIJNE KOLE I EPOHE Vajari Fidijne kole koji su radili sa njim na Akropolisu su Alkamen, Kolot Agorakrit, Kresilas, Praksitel Stariji. Istie se i vajar Pir koji je uradio figuru Atene Higijeje. Fidijnoj vajarskoj koli je pripadao i Sokrat. Njemu se pripisuje autorstvo nad grupom Harita. Djelo Alkamena je figura Hermesa na ulazu na Akropolu Hermes Propilaios. Kolot sa Parosa je bio dobar cizelator i poznavalac hriselefantinske tehnike. Agorakrit je izradio figuru Velike Majke koju je izradio za njen hram Metroon, kao i figuru Nemese u Ramnu na sjevernoj obali Atike. Veliki umjetnik iz Fidijine kole je bio i Kresilas iz Krita. On je autor bronzanog portreta Perikla. Izvajao je i Ranjenu Amazonku. To je figura mlade djevojke obuene u kratku suknju tuniku. Jedna antika kopija se uva u Kapitolijskom muzeju u Rimu. Poznat je i kipar Kalimah, autor kompozicije Lakedemonska igraica. UMJETNIKI SPOMENICI ATENE PAUSANIJIN OPIS ATENE Pausanija u II stoljeu nove ere opisao Atenu. Idui iz Pireja u Atenu nailazi se na zgradu u kojoj se opremaju sveane povorke. U blizini je Demetrin hram sa statuama boginje. Nedaleko od hrama je i statua Posejdona na konju, koji baca koplje na giganta Polibota. Trijemovi se proteu od gradske kapije do Kerameika. Ipred njih su bronzane statue znamenitih ljudi. U drugom trijemu su svetilite i vjebalite Hermesovo. Kraj Kerameik je dobio ime po herosu Keramu sinu Dionisa i Arijadne. Prvi sa desne je Kraljevski trijem u kojem boravi kralj tokom jednogodinje vladavine. Iza ovog trijema je trijem sa velikim brojem naslikanih djela. U blizini je podignuto i svetilite Majke bogova, koju je izradio Fidija. U blizini je i vjenica Savjet pet stotina, koji ima jednogodinji mandat u Atini. U vijenici je bio i drveni kip Zeusa. U blizini vjenice je zgrada u kojoj pritani prinose rtve, Tolos. Bilo je i pozorite Odeon gdje su bile i statue egipatskih kraljeva. Nedaleko od Odeona se nalazi izvor sa devet toila Eneakrunos. Pored izvora su i hramovi Demetre i Kore. U Ateni je i zavjetni hram Eukleje, spomen graevina na Perzijance, koji su osvojili Maratonsku zemlju. Iznad Kerameika i Kraljevskog trijema die se Hefestov hram.

29

U blizini je i svetilite Afrodite Nebeske. U blizini je i trijem nazvan areni zbog velikog broja razliitih slikovnih kompozicija. Na atinskoj Agori nalazi se i rtvenik Milosra, a imaju jo rtvenike Skromnosti, Dobroj Vijesti i Podstreku. U vjebalitu koje je po osnivau nazvano Ptolomejevo u blizini Agore nalaze se kamene figure Hermesa. Pored vjebalita je i Tesejev hram, sa mnogobrojnim slikama i statuama. Veoma je staro i svetilite Dioskura. Iznad ovog svetilita je sveti gaj posveen Aglauri. U donjem dijelu grada nalazi se svetilite Sarapida. Njegovi hramovi imaju u Aleksandriji, a najstariji je onaj u Memfisu. Prije ulaska u hram Zeusa Olimpijskog nailazi se na dvije Hadrijanove statue od parskog i dvije od egipatskog mramora. Cio ograeni prostor oko hrama ima etiri stadija i ispunjen je statuama. U ovom ograenom prostoru se nalazi bronzani Zeus, hram Hrona i Reje i jedan kraj zvan Olimpija. Tu se nalazi pukotina gdje se bacaju hljeb umjean sa medom u vidu rtve. Hadrijan rimski car je Atenjanima podigao hram Here i Zeusa Svehelenskog i zajedniko svetilite za sve bogove. Najpoznatiji mu je trijem sa stotinu stubova. Postaojalo je i vjebalite Hadrijanovo sa stotinu stubova. Iza hrama Zeusa Olimpijskog nalazi se statua Apolona Pitijskog. Tu je i drugo svetilite Apolona Delfijskog. U Ateni su bili i Vrtovi i Afroditin hram, kao i svetilite Heraklovo tzv. Kinosarg. Rijeke koje teku kroz Atenu su Ilis i njena pritoka koja se zove Eridan. Sa druge strane rijeke Ilisa je bio kraj Agra i hram Artemide zatitnice lova. Od Pritaneja se nalazila ulica Tronoci. Kraj je dobio ime po velikim hramovima u kojima su postavljeni tronoci. Najstarije Dionisovo svetilite se nalazilo pored pozorita. U ograenom prostoru sagraena su dva hrama i dvije statue Dionisa. Jedna tzv. Oslobodilac i druga koju je izradio od zlata i slonovae Alkamen. Pri vrhu pozorita se nalazi peina sa stijenama. Ispod Akropole a iznad te peine postavljen je tronoac. Na putu od pozorita do Akropolisa nalazi se Kalov grob. Kal je Dedalov sestri, koga je ujak ubio i pobjegao u Krit. Vrlo je zanimljivo i Asklepijevo svetilite, sa puno slika i statua samog boga. Iza Asklepijevog svetilita idui prema Akropoli stie se do Temidinog hrama. Tu je i svetilite Majke zemlje, Majke odgojiteljice i Zelene Demetre. Cijela Akropola je opasana jakim zidinama, a ulaz je jedan. Ulazni tijem Propileji ima tavanicu od mramora . Desno od Propileja nalazi se hram Nike Beskrilne. Atenjani imaju jedna hram Heros Egej. Lijevo od Propileja se nalazi zgrada sa slikama, na kojima su mnogobrojne predstave. Na timpanonu iznad ulaza u hram Partenon nalaze se sve figure u vezi sa Ateninim roenjem, a na timpanonu sa suprotne strane hrama je predstava prepirke izmeu Posejdona i Atene, oko prevlasti nad zemljom. Na atenskoj Akropoli se nalaze i statue Perikla, sina Ksantipovog i samog Ksanitipa, koji je vodio pomorsku bitku kod Mikale, protiv Perzijanaca. Nasuprot Akropoli nalazi se Musej. To je breuljak koji lei u granicama grada, gdje je po predanju pjevao Musej i gdje je sahranjen U Ateni je i graevina Erehteijon. Ispred njegovog ulaza je rtvenik Svevinjem Zeusu. Tu su se prinosili kolai a ne ive rtve. Tu su bili i rtvenici herosa Buta i Hefesta. U hramu Atene Zatitnice nalazio se i drveni Hermes. U blizini Ateninog hrama nalazio se hram Panderose.

30

U donjem dijelu grada se nalazi ispod kapije izvor u peini zvanoj Apolonovo svetilite. Tu se nalazi i Aeropag. Tu se nalazi i hram Ratoborne Atene. U blizini je i svetilite boginja Potovanih. Unutar gradskih zidina se nalazi Edipov grob. Blizu grada je i Akademija vjebalite. U gradu su i grobovi: Trasibula, Konona, Timoteja, Zenona, Hrisipa, Nikija, Perikla, Hebrije, Formija, Kleistena koji je narod podjelio na tribe. Tu su i grobnice Atenjana koji su ratovali protiv Eginjana. Likurg je zavrio izgradnju pozorita, sagradio je gatove u pirejskoj luci i u blizini podigao vjebalite Likej. Nedaleko od Akademije u kojoj se nalazi mnogo rtvenika (Prometejev, posveen muzama, Ateni, Heraklu i sl), je i grob Platona. U blizini je i kula Timona Atenjanina koji je smatrao da je jedini nain da neko bude sretan da izbjegava ostale ljude. KRAJ ERE ATENSKE DEMOKRATIJE UMJETNOST U DOBA PELOPONESKIH RATOVA Peloponeski ratovi su poeli 431. g. p. n. e. a trajali su do 407. g. p. n. e. Iako uzdrgama ratom sa Spartom, smru Perikla, kugom koja je odnijela hiljade ivota, nastavljeni su radovi na izgradnji Akropolisa. Arhitekt Filokles je sagradio od 421. g. p. n. e. do 407. g. p. n. e. dvojni hram Erehteijon, na mjestu ranijeg hrama posveenog Ateni Polias i Posejdonu Erehteju. Ovaj hram od Partenona je odvajao Hekatonpedon, koji su kao i dvojni hram razorili Kserksovi Persijanci. Novi Erehteijon je sagraen od tesanika pentelikog mramora. Objekat ima jonsku fasadu i dva krila od dva hrama. Atenin naos je imo patos koji je bio vei za 3 metra od patosa Posejdonovog krila. Na Ateninom istonom trijemu arhitrav je nosilo 6 jonskih stubova. U jednobrodnom naosu na dnu etverougaone sale dimenzija 7x 10 m bila je u edikuli postavljena figura Atene Polias, koja je zamjenila arhajsku figuru boginje. Posejdonov zapadni hram je bio zasvoen krovom. Odvojen je od Ateninog samo jednim zidom. I Erehteijon ima na frontalnoj strani 6 jonskih stubova. Na sjevernoj strani Posejdonovog hrama podignut je jonski portik sa 6 stubova, kroz koje je sa obje strane se ulazilo u naos. Sa june strane hram je flakiran manjim portikom iji je arhitrav poivao na est enskih figura karijatida. Karijatide su spartanske zarobljenice dovedene u Atenu. Atenjani su im dali poasno mjesto na Akropoli. U doba Nijijnog mira je najvjerovatnije zavren hram Nike Aptere. To doba stagnacije Atene i njenog primata sagraena je balustrada na kojoj su izvajane figure Nika. To su djevojke obuene u gotovo prozirnu odjeu. RELJEFI I STELE Sa kraja V i u dvije decenije IV stoljea p. n. e. najistaknutiji su reljefi Demetre i Orfeja. Reljef Demetre je otkriven u svetilitu njenom u Eleusini kod Atene. Poznat je pod nazivom ELEUSINSKI RELJEF. Na kompoziciji su prikazani Demetras i djeca sin Triptolem i ker Persefona. Reljef Orfeja, Euridike i Hermesa je datiran u isto doba kao i Demetrin reljef. Na njemu je prikazana tuga Orfeja zbog gubitka Euridike. Na atenskoj nekropoli na Kerameiku su otkriveni mnogobrojni reljefi na nadgrobnim ploama - stelama. Na ovim reljefima su obraeni mnogobrojni prikazi iz svakodnevnog ivota pokojnika, sa intenzivnim psihikim i emocionalnim prikazom ljudi. Meu njima istiu se stele Hegeso i Deksileosova.

31

Na visokom reljefu Hegeso prikazane su dvije osobe mlada pokojnica Hegeso sjedi na stolici, a ispred nje djevojica koja dri otvorenu kutiju sa nakitom. Najvjerovatnije je djelo vajara Kalimaha. Deksileosova stela pokazuje mladog ratnika na konju, u trenutku kad kopljem ubija neprijatelja, koji se ve nalazi pod nogama konja. Ova kompozicija se kasnije iri u Trakiji kao prikaz Trakog konjanika, a kasnije i sv. ora u kranstvu. Izvan Atene, Atike i Peloponeza poznat je objekt u Basama kod grada Figalije; dorskog heksastilnog periptera hrama u zahvalnost Apolonu Epikuriju - Spasitelju, arhitekte Iktinosa, graditelja Partenona. MAUSOLEJI Krajem V, poetkom IV stoljea p. n. e. javlja se meu jonskim Grcima ideja da umrle sahranjuju u monumentalne grobnice. Po vladaru Karije, Mausolu, kome je ena Artemisija podigla u Halikarnasu raskonu grobnicu dobile su ove graevine svoje ime mausoleji. Najranije ovakva grobnica je podignuta u gradu Ksantu u Likiji. Rije je o objektu izgleda malog hrama, jonskog periptera, i to je bio prototip monumentalnih mausoleja. Ova graevina u Ksantosu naziva se i spomenik Nereida. To je u stvari sepulkralni hram. Nekoliko decenija je mlai ovaj u Halikarnasu. Hram u Ksantosu je imao na frontalnim stranama po 4 jonska stuba izmeu kojih su bile statue Nereida visoke 1, 4 m. To su mlade morske vile, keri gospodara mora Nereja. Majka Ahila je bila Nereida Tetida. Nereide su prikazane mokre odjee pripijene uz tijelo. U hramu u Ksantosu su bili i plitki reljefi na etiri friza sa prikazom ivota vladara, koji je bio i ukopan u njemu. Identinu funkciju je imao i heroon-sepulkralni hram u Likiji. Ostaci su mu otkriveni u Trisi, danas Djel- Bai. To je manja etverougaona zgrada od krenjaka. U njemu je oko 108 metara reljefa. Na njima su motivi iz trojanskog rata, amazomahije, kentauromahije, i pohoda sedmorice protiv Tebe. UMJETNOST IV STOLJEA GRKA NA HISTORIJSKOJ PREKRETNICI Ideje jedinstva i demokratije pale su kao rezultat peloponeskih ratova u Grkoj. U IV stoljeu p. n. e. izgrauje se samo pozorite u Epidauru i Lisikratov spomenik u Ateni u korintskom stilu. U Joniji (Maloj Aziji) grko helenski vladari grade hramove Artemisijon u Efesu, Didimeijon u Miletu, veliki Mausolej u Halikarnasu i dr. ARHITEKTURA U Ateni se panja posveuje izgradnji luksuznih vila za stanovanje i pozorita, dok se manje grade javne i sakralne zgrade. Drveno pozorite u svetilitu Dionisa Eleutereja na jugoistonoj padini Akropolisa je Likurg (338. 327. g. p. n. e.) zamjenio drvene dijelove mramornim. Pozorite je uz naknadne preinake sauvano do danas. Na sjeverozapadnom podnoju Akropolisa je podignut Lisikratov spomenik u ulici koja se u antiko doba zvala Put tronoaca. Na etverougaonoj osnovi od tesanika podignut je tolos, okruen sa est korintskih stubova sa arhitravom i frizom izvedenim po kanonu istog jonskog stila. Podignut je 334. g. p. n. e. u slavu pobjede graanina Lisikrata na muzikom takmienju. Na vrhu krova spomenika nalazi se akantusovo stablo sa tri lista u volutama. Na

32

listovima su bile noge pobjednikog tronoca, trofeja, dodjeljenog Lisikratu. Visina spomenika je 10, 34 m. Skulpturnu dekoraciju ove graevina ini reljefi sa prikazima mita o bogu Bakhusu. Na Peloponesu se iz ovog perioda istie hram Atene Aleje, sagraen u Tegeji u umovitoj Arkadiji, kao jedan od najveih grkih hramova. Spaljen je 395. g. p. n. e. i nakon nekoliko decenija obnovljen i posveen istom boanstvu. Skulpturnu dekoraciju je radio Skopas. Na istonom timpanonu ovog hrama je prikazan lov na Kalidonskog vepra, na zapadnom borba Heraklovog sina Telefa, kralja Misije i zeta trojanskog kralja Prijama sa Ahilom.U ovom hramu imaju sva tri stila. Spoljna kolonada je u dorskom stilu, u pronaosu i opistodomu gredlje dre korintski stubovi, u naosu tu funkciju vre jonski stubovi. Hram je podigao Alej, sin Afidin, kralj Arkadije i osniva Tegeje. U Tegeji su se nalazili i hramovi bogu Bakhusu i Artemidi Efeskoj. Peloponeskoj arhitekturi IV stoljea p. n. e. pripadaju i objekti izgraeni u Epidauru: tolosi, timele i pozorita. Timela je okrugla mramorna graevina okruena sa spolja sa 26 dorskih stubova. U unutranjosti konstrukciju je drala kolonada od 14 korintskih stubova. Hram je sluio nepoznatom mistinom kultu. Smatra se da je arhitekta ovog hrama bio Poliklet Mlai. Poliklet Mlai je sigurno bio arhitekt pozorita u Epidauru. To je jedna od najveih javnih graevina u Grkoj i jedno od najveih sauvanih antikih pozorita. Pozorite se oslanjalo na jedan breuljak, ije su polukrune strane iskoriene da se u njih usjee u dvije zone pedeset i pet koncentrino izvedenih redova sjedita. Teatron je mogao da primi 14. 000 gledalaca. Orkestra je okrugla, monumentalna i sa spratom. Jonija je imala primjere arhitekata Piteosa, vajara Praksitela, Skopasa, Braksijada, Leoharesa, i dr. Istiu se spomenici Artemisijon u Efesu, Didimeijon u Miletu i Mausolej u Halikarnasu. Perzijski vladari Darije i Kserks su potedili hram Artemidin u Efesu.Prvi hram u Efesu podignut je oko 700. g. p. n. e. Novi je podignut nakon 100 godina i to je bio monumentalni dipteros. Izgradnju je pomogao i Krez, kralj Lidije, pa ga je zbog simpatija prema Grcima spalio Kir. Godine 356. p. n. e. spalio je hram Herostat. U IV stoljeu p. n. e. hram je obnovljen u jonskom stilu, od strane arhitekata Herokrata i Dejinokrata. Na najniim tamburima spoljnih stubova izvedeni su ukrasi columnae caelatae, sa mitolokim predstavama. Ispred Artemisijona je bio rtvenik. Duina hrama je bila 425 stopa, a irina 225 stopa. Stubova je bilo 127 sa visinom od 60 stopa, od kojih 36 ukraenih. U Miletu jednom od veih sjedita maloazijskih Grka jo u arhajsko doba je bio izgraen hram Apolonu Foilesiju. Darije je 494. g. p. n. e. poruio Milet i ovaj hram. U naselju Mileta Didimi 333. g. p. n. e. je poela izgradnja novog hipetralnog diptera, od koga je vodio sveti put, flankiran figurama lavova i ljudskih figura. Didimejion je bio najvei grki hram na tlu Jonije, 10x 21 stub, odnosno 51,13 x 109,40 metara. Hram je graen 200 godina iako su svi Grci podravali izgradnju hrama. Mausolej u Halikarnasu je gradio Pitej i Satir. Na svakoj strani mausoleja je radio po jedan umjetnik: Leohar, Brijaksid, Skopas i Praksitel. Mausolej je unitio potres. Graen je od opeke, a povrina mu je bila obloena prokonesijskim mramorom, pa je izgledalo kao da je od stakla. Mausolej je bio pravougaon 66 x 77 m. Visina je bila 46 metara. Graevina je imala tri zone. Osnovni dio je bio sa kolonadom od 36 jonskih stubova i arhitravom ukraenim reljefnim ukrasima. Krov je bio u obliku stepenaste piramide. Na vrhu krova je bila kvadriga sa figurama Mausola kralja Karije i ene mu Artemisije, koja je i podigla graevinu, poslije smrti Mausola 353. g. p. n. e. Mausolova statua se uva u Britanskom muzeju. Kompozicije reljefne na zidovima su bile sa motivima kentauromahije, amazonomahije, trke kola i sl. Iz IV stoljea p. n. e. su i objekti Mausolove palate, Aresov hram u Halikarnasu sa akrolitom statuom boga, djelo Leoharesa.

33

SKULPTURA Poznati skulptori IV stoljea p. n. e. su Kefisodot Stariji i njegovo djelo poznato iz izvora kompozicija Eirena sa djetetom Plutosom podignuta u znak zahvalnosti Ateni zbog pobjede nad Spartom 374. g. p. n. e. Pored ovog isticali su se skulptori Kalamis Mlai, Praksija, Eufranor, Androsten. Najpoznatiji su bili Skopas, Praksitel, Lisip, Brijaksid, Timotej i Leohar. SKOPAS je roen oko 420 g. p. n. e. na ostrvu Parosu. Restaurirao je hram Atene Aleje u Tegeji oko 386. 370. g. p. n. e. Na tom objektu je radio i kao arhitekta i kao vajar. Radio je i na Mausoleju u Halikarnasu, Artemisijonu u Efesu, uradio je i figure Bahanatkinja i drugo. PRAKSITEL Porijeklom Atenjanin, rodio se oko 390. g. p. n. e. u umjetnikoj porodici. Otac mu je bio Kefisodot, autor grupe Eirene sa Plutosom. Radio je skulpture u hramu u Mantineji oko 370. g. p. n. e. Radio je i na Mausoleju, Artemisijonu oko 356. g. p. n.e. Za atenski Akropolis radio je figuru Artemide Brauronije 346. g. p. n. e. Izradio je oko 40 skulptura. On je autor i kompozicije grupe Hermesa sa djetetom Dionisom- Bakhusom raen po zamisli oevog djela Eirene sa Plutosom. Pronaena je u Olimpiji 1877. g. u celi Hereijona. Ovo je do danas jedino originalno djelo sauvano iz klasine epohe. Praksitelova odlika je sjeta, misaonost i idilinost lica. U hramu na Knidosu je Praksitel izvajao i Afroditu sa Knidosa. Skulptura je unitana u poaru u Carigradu gdje je prenesena. Praksitel je autor i Apolona Sauroktonosa (koji ubija gutera), Satira koji sipa vino, Satira koji se odmara, Afrodite sa Kosa, Artemide Brauronija i dr. LISIP je vajar sa ijim se imenom zavrava epoha klasine i poinje epoha helenistike umjetnosti. On je porijeklom iz Sikiona, a pripadao je peloponeskoj skulptorskoj koli. Bio je samouk. Lisip je napravio statuu Apoksiomen. To je figura mladog atlete koji tijelo isti strigilom. U Lampsaku je Lisip napravio figuru lava. I lava i Apoksiomena je Agripa u I stoljeu n. e. donio u Rim. Njegova djela su i: Ares Ludovisi koji sjedi i odmara, Hermes Palestrit, statua atlete Agijasa iz Delfa. Agijas je izvajan i postavljen oko 338. 334. g. p. n. e. Na istom mjestu u Delfima pronaeno je 7 figura. Na njima su i imena po kojim znamo da su lanovi jedne tesalske aristrokratske porodice. Agijas je kopija Lisipovog originalnog djela. Lisip je uradio i figure: Zeusa, Artemide, Posejdona, Dionisa, Helija na etvoropregu, Erosa, Herakla nekoliko figura. U Pergamonu je otkrivena Lisipova figura Aleksandra Velikog. Prema antikim izvorima Lisip je autor oko 1500 skulptura. LISIPOVA KOLA Najpoznatiji iz Lisipove kole su Dajip, Boeda, Eutikrat, Lisipovi sinovi, zatim Fanid, Tisikrat i Ksenokrat i umjetnik Eutihid. Tisikrat je autor Tebanskog starca, Eutikrat - sin Lisipa je izvajao Aleksandra Velikog u vie situacija, kao i Herakla, Boeda sa figurom nagog djeaka adoranta. Po statuama kolosa istie se Lisipov uenik Hares iz Lindosa na Rodosu. Nepoznat je autor iz istog perioda figure Demetra sa Knidosa, koja se uva u Britanskom muzeju u Londonu.

34

ATIKA SKULPTURA Leohar je uestvovao u radu na Mausoleju u Halikarnasu. Njegov je rad Ganimed koga odnosi orao na Olimp da bude vinotoa bogovima. Izvajao je i Zeusa, Apolona sa dijademama, Aresa u Halikarnasu, Leohar je uestvovao i u izradi kompozicije Aleksandra Velikog u lovu na lavove. Leohar je pravio i grupu Aminte i Filipa, porodice Aleksandra Velikog. Brijaksid nam je poznat po antikim kopijama. On je autor pet boanstava kolosa, neto manjih od figure Hzeliosa, izloenih na Rodosu, figura Zeusa i Apolona u Patari, Asklepija i Higijeje u Megari, Apolona i Dafne u Antiohiji, Dionisa na Knidosu. Timotej je radio za Asklepijevo svetilite u Epidauru. Izradio je skulpture Artemide, kao i Asklepija u Trisi u Argolidi. Atikoj skulpturi sa kraja IV stoljea pripada i skulptura Hipnosa, nepoznatog autora. Anonimnim autorima iste datacije pripada i statua Afrodite sa Milosa, koja je visoka 2, 04 m. Grkoj skulpturi sa kraja IV stoljea pripada i serija sarkofaga otkrivenih u Joniji, u Sidonu, od kojih su najpoznatiji Likijski, Satrapov i Aleksandrov. Svi su od bijelog mramora. Otkriveni su 1887. g. Strane sarkofaga Aleksandrovog imaju bogate scene iz lova, bitaka i sl. TERAKOTE Terakote (od terra zemlja i cotta peena), stavljane su u grobove kao prilozi, poklanjane svetilitima kao zavjetni darovi, upotrebljavni kao ukrasi u kuama, a ponekad i kao igrake djeije. Pored drveta, mramora, kamena i metala terakota je bil est materijal za sitnu plastiku. U najstarijem periodu terakotne figurine se ne razlikuju od prahistorijske shematizirane plastike. Po mjestima gdje je ponovno intenzivirana njihova proizvodnja terakote su podjeljene u dvije grupe Tanagra (u Beotiji) i Mirina (u Maloj Aziji). Terakota se u Grkoj odnosila gotovo iskljuivo na minijature. Izuzetak ine skulpturalni metopski i frontonski ukrasi na arhajskim hramovima i skulptura arhajska Zeusa u Olimpiji, figura Zeusa koju je oko 428. g. p. n. e. izradio Teokosmos iz Megare. SKIJONSKO I ATENSKO SLIKARSTVO Atiko tebanskoj slikarskoj koli u IV stoljeu p. n. e. pripadaju dva velika slikara: Aristid iz Tebe u Beotiji i Eufranor. Na grkom tlu u IV stoljeu p. n. e. rade dvije slikarske kole, starija u Sikionu i mlaa u Ateni. Iz sikionske kole izali su slikari Apel (356. 308. g. p. n. e.) iz Kolofona kod Efesa, koji je slikao Aleksandra Velikog i oca mu Filipa, Afroditu Anadiomenu kako se raa iz morske pjene. Apel je radio u tempera tehnici. Sauvan je pomen na 23 Apelova djela. Sikionskoj koli pripada i slikar Pausanija. On je usavrio enkaustiku tehniku, na nain da se boje veu sa osnovnu prepariranu voskom. Ovim je pored jaih boja postignuta i bolja zatita i trajnost. Portrete Aleksandra Velikog su radili i slikari jonski i Apelovi savremenici Protogen i Astion. Aristid slika i bitku kod Ise iz 333. g. p. n. e. Eufranor je bio sa Istmosa. Za vrijeme Olimpijade 104. g. p. n. e. stekao je slavu. Slikao je Odiseja, dvanaest bogova, konjanike, Bitke kod Mantineje, Demokratiju i Narod. Napravio je i 10 skulptura: Aleksandra Parisa, Atenu Katulijanu, Apolon Patroos, Filip i Aleksandar u kvadrigi, Bakhusa i sl. Aristidov sin Nikomah je bio slikar, atike kole. Bio je i atinski slikar Nikija iz doba Praksitela.

35

HELENISTIKA EPOHA HELENIZAM KAO POLITIKI SISTEM I KOSMOPOLITSKI POGLED NA SVIJET Demosten govornik (383. 322. g. p. n. e.) je uoio slabosti atenske demokracije. Na sjeveru u Makedoniji rasla je mo Filipove II Makedonije (359. 336. g. p. n. e.). Aleksandar Makedonski je veliki dravnik koji je osvojio prostor od Kavkaza, Indije, Mezopotamije, Afrike, Bliskog istoka, Evrope, Azije. Bio je Aristotelov uenik. UMJETNOST HELENISTIKE EPOHE je period od 336. g. p. n. e. kada je Aleksandar Veliki stupio na prijesto u Makedoniji do 30. g. p. n. e. kada je Oktavijan budui Avgust, savladao poslije bitke kod Akcija otpor Antonija i Kleopatre i zauzeo Egipat, kao posljednju helenistiku dravu. Helenizmu u grkoj umjetnosti III stoljea p. n. e. prethodilo je prelazno doba od nekoliko decenija. Centri moi postaju prijestonice dijadoha kao to je Aleksandrija. Filipovo i Aleksandrovo ratovanje imalo je za posljedicu razaranje Korinta, beotskoj Tebi i sl. U Ateni apsolutno siromatvo kulture, arhitekture i sl. Javljaju se skrome figure uglednih graana, filosofa i sl. PRELAZNO RAZDOBLJE OD KLASINE KA HELENSKOJ EPOHI U prelaznom periodu od 323. g. p. n. e. djeluju Praksitelovi sinovi Kefisodot Mlai i Timarh. Oni pripadaju uticajima Skopasa, Praksitela i Lisipa. Vajaju filozofe, pjesnike kao to je Menandar, tragiari Euripid, Sofokle. Kefisodot Mlai je autor simplegme figura uhvaenih za ruke iz Pergamona. Praksitelovim uenicima pripada i Papil autor Zeusove figure. Suvremenik mu je i Atenjanin Polideukat, autor Demostenovog portreta. Pod Skopasovim uticajem izvajana su djela Apolona Pourtalesa i Apolona Castellani. Lisipov pravac zadravaju sinovi i uenici. Tako Dijap pravi figuru Periksiomenona, mladog atlete, slinog Apoksiomenu. Boeda izrauje nagog djeaka Adorata. Istie se i umjetnik Boetos koji pravi figure djece i to Asklepija, vaja Atenu sa ukrasima u tehnici cizeliranja. Boetos je imao sinove vajare Menodot i Diodot. O Eutikratovih djela se zna iz izvora kao to je Heraklo u Delfima, kompozicija Aleksandra u lovu, konjika bitka, grupa lovakih pasa i sl. O Fanidu se zna vrlo malo. O Eutihidu znamo po sceni bige kojom upravlja Pobjeda. Autor je i kompozicije Tihesudbine, sree, sirijskog grada Antiohije. Izlivena je u bronzi. Autor je i figure rijeke Eurote u simbolinom prikazivanju u obliku mladog atlete. Lisipov uenik iz perioda Aleksandra Velikog je Hares iz Lindosa, sa mnogo podataka ali do danas ne sauvanim djelima. On je izvajao od bronze Helios Sunce, koje su podigli graani Rodosa. Bio je visok 32 metra. Poslije zemljotresa 56. g. statua se sruila. Prelaznom periodu pripada i skulptura NIKE SA SAMOTRAKE, koji se uva u Luvru. Smatra se da je rije o pobjedi koju je Dimitrije Poliokret izvojevao kod kiparske Salamine 306. g. p. n. e. nad flotom egipatskih dijadoha i kralja Ptolomeja. Otkrivena je 1863. g. i prenesena u Luvr. U Maloj Aziji sjedite umjetnosti je bilo Pergamon, a u Egiptu Aleksandrija. U njima se formiraju i tri umjetnike kole: Pergamonska, Rodoska i Aleksandrijska. Pored ovih postojao je i itav niz smjerova i stilova. Takav je bio Delos i Atika, gdje su egzistirali originalni pravci. Na Delosu ostrvu koji je povezivao Malu Aziju i Grku bili su umjetnici Hefestion sin Mirona Atenjanina. Izradio je navedeni vajar statue Serapida, Iside, Anubisa. Vajari na Delosu su bili i Dionisodor, Moshion i Adamant.

36

Apolonije je autor torza Apolona Belvederskog koji se uva u Vatikanu. PERGAMONSKA KOLA Pergamon je mali gradi u Misiji. Lokalnom prijestonicom ju je uinio sin Atalov Fileter 283. g. p. n. e. Zapovjednik Trakije Lisimah, sin Aleksandrovog generala Agatokla povjerio je Aleksandrovo blago Fileteru za vrijeme bitke kod Ipsa 301. g. p. n. e. Ovaj je kasnije blago zadrao i izgradio Pergamon i dinastiju Atalida. Iz ovog perioda poznati su umjetnici Trasimed i Demofon. Pergamonska biblioteka pod Atalidima je imala preko 200. 000 naslova. Ovu biblioteku je Kleopatra prenijela u Aleksandriju, pa su je 642. g. spalili Saraceni. U Pergamonu je otkriven i pergament hartija. Poznat je i pergamonski naunik Galen fiziar, autor oko 300 radova. U Pergamonu su Atalidi napravili i svojevrsni muzej i galeriju. Vajar Dedal je radio za Pergamon. On je stvorio prototip figure Venera koja se kupa. Ovoj vrsti pripada i Afrodita Kalipigos, Menada, Hermafrodit na spavanju i Satir. Ovom periodu pripada i kompozicija sa Apolonom, Silenom, zarobljenim Skitom. U Pergamonu je otkrivena i kompozicija sa Aleksandrom Velikim. Najljepe skulpture Atalida odnose se na pobjedu nad Galima. Svojim napadom na Grku Gali su oslabili gke drave i doprinjeli pobjedi kasnijoj Rima. Gali su bili teko poraeni kod Delfa 279. g. p. n. e. Jedni su krenuli nakon poraza nazad u Galiju, drugi u Malu Aziju, a trei su se rasuli po Balkanu, asimilirajui se sa Ilirima, Traanima i Daanima. Atalos I poklanja figure zavjetne galskih ratnika . Pojedinane statue su bile poredane oko hrama Atene Polias. Atalove borbe protiv Gala prikazivali su umjetnici Isigon, Firomah, Stratonik i Antigon. Atal je u znak zahvalnosti prema Ateni boici i gradu poklonio ove figure Gala koji su poredani na junoj strani Akropolisa. Te skulpture su ustvari predstave pobjede bogova nad gigantima, borba Atenjana i Amazonki, pobjeda Grka nad Persijancima i pobjeda Pergamona nad Galima. Figure su ljevane u bronzi. Klasine primjere galskih ratnika pruaju figure Gal na umoru i kompozicija tzv. Ludovisi grupa, gdje Gal zarobljen ubija svoju enu pa sebe. Vremenu Eumenesa II, sina i nasljednika Atala (197. 159. g. p. n. e.) pripada razdoblje svekolikog uspona pergamonske drave. Podignute su mnogobrojne graevine, hramovi, pozorita i sl. Eumenes je podigao i pozorite koje je moglo da primi 1000 gledalaca. Sudbinu Pergamona je vezao za Rim. Njegov nasljednik Atalos III je svoju dravu ostavio Rimu. Zahvaljujui tome nastavio je da se razvija i pod Rimom, Pergamon. ZEUSOV RTVENIK Od spomenika iz Eumenesovog vremena najznaajniji je monumentalni rtvenik na junim padinama Pergamonskog akropolisa. Eumenes II ga je podigao kao izraz zahvalnosti Zeusu i Ateni Nikefori (Pobjednici), koji su pomogli Atalidima da pobjede Gale i druge neprijatelej Pergamona. On je potpuno originalan, i znaju se sve pojedinosti, datacija, okolnosti izrade i sl. Ne zna se arhitekta. Reljef na rtveniku su radili Dionisiad, Melanip, Orest, Teoret i Menekrat. Ostaci su mu otkriveni 1878. g, nakon ega je prenesen u Berlin. Rekonstrukciju su izvrili u Pergamonskom muzeju u Berlinu C. Humann i R. Bohn. Graevina ima etvrtastu osnovu, sa velikim trijemom, dvaju krilnih i jedne poprene graevine, koja ih vezuje na istonoj strani. Dimenzije su 37,70 x 34,60 m. Zapadna strana je otvorena i obuhvaena krilima trijema, ima 24 stepenice koje vode na terasu, na kojoj se ispred zabatnog trijema nalazi pravougaoni rtvenik.Baza krilnih trijemova visoka 2, 60 m, pokrivena je reljefnim kompozicijamau duini od 130 m. Figure su visoke 2, 30 m.

37

Kompozicija prikazuje gigantomahiju, odnosno trenutak pobjede bogova nad gigantima. Reljef je bio obojen. Giganti Titani sinovi zemlje i neba, roeni su od krvi i rane koju je Uranu zadao Saturn. Pod trijemom na zidu oltara sa unutarnje strane nalazio se mali friz tzv. Telefov reljef. Veliki friz se moe komparirati sa partenonskim frizom. Mali friz prikazuje epizode iz ivota Telefa, mitskog kralja Misije, koji se rodio od Herakla i Auge, kerke arkadskog kralja Aleosa. Prikazane su scene njegovog roenja, stradanja, lutanja okovanog u sanduku po moru, njegovo spasavanje, dolazak u Misiju, prihvaanje od kralja Teutra i enidba sa njegovom kerkom, njegovo ranjavanje, ozdravljenje i junatvo u borbi protiv Trojanaca. Veliki friz je kompozicija bogova Olimpa i Hada i mora. Na istonoj strani je Olimp Apolon, Artemida, Latona, Zeus, Hekata, Atena, Geja majka Titana. Na zapadnoj strani su Posejdon, Okean, Tetida, Ahilova majka, Triton i Amfitrita, starac Nerej i Dorida, boginja mora, kerka Okeana i Tetide. Na junoj strani Kibela, Uran, Temida, Helios, Selene, Eos i Kabiri. Na sjevernoj strani su Afrodita, Eros i nimfa Dione, Dioskuri, Kastor, Poluks, suaje Kloto, Lahesis i Atropos i Demetra. Likovi su u veini identificirani po imenima koja su urezana u soklu. RODOSKA KOLA Rodos je bio vezan za grki svijet. Umjetnike tradicije je vezao za dorski svijet, za Pelopones i Sikion. Umjetnike privlai bogatstvo ostrva za njihov rad. Rodos je uspostavio dobre odnose sa Rimom pa je i sa te strane bio miran. Umjetnici su se okupljali u gradovima na Rodosu Lindosu, Jalisosu. Do danas su poznata imena 30 tak umjetnika skulptora, slikara, i sl. Poznatiji su: Timoharom iz Eleuterne na Kritu, Files iz Halikarnasa, Agesandar, Poliodor, Atenodor, Aristonid, Andragor sa Rodosa, Epiharam iz Sola i dr. Poznata djela rodoske kole su dvije kompozicije: Laokonova grupa i Farneski bik. Laokon je prikazan u trenutku roditeljskog bola i tragedije svojih sinova. Laokon je odbio da primi poklon drvenog konja (plaim se Danajaca i darove kad nose). Zbbog ove mudre odluke Trojanac Laokon je kanjen. Laokonova grupa predstavlja najvei domet poznog helenizma. Izvajana je u piramidalnoj shemi vezana u zatvorenu kompoziciju sa tjelima dvaju ogromnih zmija. Zmije se pletu oko dvojice nagih djeaka, nemonih da se oslobode. U sredini scene je Laokon koji je nemoan da spasi svoju djecu. Na slian nain u piramidalnoj shemi je prikazana i grupa Farneskog bika toro farnese. uva se u Napulju, izvajana je u II stoljeu p. n. e. Kompozicija je iz Rodosa prenesena u Rim u Karakaline terme. Autori djela su braa Apolonije i Taurisko. Na kompoziciji je predstavljena scena kanjavanja svekrve Dirke koja je muila majku Zetosa i Amfiona, Antiopi. Dirku napada razjaren bik. Rodos je kao i Krit bio jedan od mostova preko kojih je grki svijet bio vezan za kulturu starog Orjenta, od prahistorije do kraja antike. ALEKSANDRIJSKA KOLA Aleksandrija se razvila u kosmopolitski grad sa puno umjetnosti, nauke, kulture, knjiga i sl. Za razliku od pergamonske i rodoske kole koje su vie naginjale uticajima Skopasove i Lisipove umjetnosti, aleksandrijska kola je bila blia stilu Praksitelove umjetnosti. Bio izraen proces sinkretizma mitologije, religije, umjetnosti i sl. Uticaji su potvreni i izgradnjom svetilita Zeusa Amona u oazi Siuah u Libijskoj pustinji.

38

Jedan od novina je i uveni Arsinojion na Samotraki, velika okrugla graevina sa prenikom od 17 metara. Podignuta je 281. g. p. n. e. Arsinoja je ena Ptolomeja II Filadelfa (310. 264. g. p. n. e.). U ast njoj je podignut ovaj hram. Poznata je i graevina tzv. ator Ptolomeja Filadelfa. To je bila graevina sa visokim stubovima, krilnim trijemovima i centralnim natkrivenim prostorom. Stubovi su imitirali palmino drvee. Poznati su u Aleksandriji jo objekti: Tiheijon i Homereijon. Tiheijon je krunog oblika podignut u spomen Ptolomeja I Sotera. U njoj su svi bogovi statue. Homereijon je u ime Homera sagradio Elijan Ptolomej IV Filopator. Dvorskoj umjetnosti pripadaju i dvije kameje od plemenitih minerala, rezane su u oniksu i sara-doniksu. U Lenjingradu je jedna kameja od saradoniksa, sa prikazom Ptolomeja II Filadelfa i kraljice Arsinoje. U Beu se uva kameja od saradoniksa sa istim portretima. (STR. 318). Poznate su i vaze srebrenog trezora iz Boskoreala kod Pompeja. One su nastale pod uticajima aleksandrijskih toreuta. Poznatiji vajari koji su radili u Egiptu i Aleksandriji su: Dimitrije sa Rodosa, Teon sa Samosa i Briaksida. Poznat je i slikar Antifil. Aleksandrijskoj koli pripadaju i statue Afrodite Anadiomene iz Kirenaike, glava ovjeka sa bradom koja se uva u Rimu, figure Serapisa, bista Zeusa iz Otrikolija. Poznata je i kopija aleksandrijskog originala kompozicija Nila sa njegovom djecom. Rijeka je predstavljena likom zrelog mukarca. Oko Nila i na njemu prikazano je 16 minijaturnih figura nagih djeaka. Djeaci love krokodila, sjede u rogu izobilja, na ramenu Nila, na sfingi i sl. Aleksandrijska umjetnost predstavlja prelaz iz grkog u rimski svijet i civilizaciju. SLIKARSTVO POZNOG HELENIZMA Slikarstvo je bilo ispod vajarstva. Zastupljeno je u tehnici freski, enkaustike ili mozaika. Sadraji su uglavnom dekorativni, ali i motivi drame, komedije, satire i karikature. Poznata je iz Napulja freska Medeje. Medeja se razoarala u ljubav svog izabranika Jasona koji joj je bio nevjeran, a ona zbog njega ostala bez domovine, roditelja i doma. Ona se Jasonu osvetila ubistvom djeteta. Motiv Medeje je poeo da upotrebljava slikar Timomah iz Vizanta. Suprotno od Timomaha slikar Atenion iz Maroneje u Trakiji izradio je za Atenu kompoziciju skup ena. Prema kopiji poznata je i njegova kompozicija Ahil meu Likomedovim kerima. Iz izvora je poznat i slikar Olimpiodor, iji su radovi bili izloeni u Ateni i Eleusini. Poznat je i slikar Teon sa Samosa. Naslikao je scenu kada Orest ubija majku Klitemnestru i ljubavnika joj Egista, osveujui smrt oca Agamemnona. Poznat je i slikar Antifil iz Egipta. On je prikazivao prikaze Filipa sa Atenom, Aleksandra kao djeaka, Hipolita kako bjei ispred bika, Kadma i Europu, filosofa Ksenofona, i sl. Posebna je slikarska tehnika ROPOGRAFIJA. Kada se oslikava patos terpezarije na nain da prikazuje otpatke jela i pia. U ovoj tehnici se istakao Sosos iz Pergamona, sa uvenom kompozicijom Asaraton Oikos nepoiena kua. To je mozaina tehnika. Mozaiari slikari su bili i Dioskurid sa Samosa, Harpokration koji je radio u Aleksandriji, Perintu i Trakiji.

39

40