D. Boric - Lepenski Vir U Svetlu Novih Istrazivanja

KULTURA LEPENSKOG VIRA U SVETLU NOVIH ISTRA@IVAWA
Du{an Bori}
University of Cambridge
Apstrakt: Novija prou~avawa mezolitsko-neolitskih nalazi{ta u \erdapu ~ine neizbe`nim preispitivawe dosada{wih tuma~ewa regionalnog fenomena kulture Lepenskog vira. Studija sumira kako rezultate skora{wih arheometrijskih analiza (stabilnih i stroncijum izotopa, kao i AMS datovawa) primewenih na materijalu sa prethodnih iskopavawa u \erdapu, tako i razultate novih terenskih istraìvawa \erdapske klisure i wenog neposrednog zale|a. Novi rezultati ne samo da zna~ajno uslo`wavaju, ve} i temeqno mewaju sliku o stratigrafiji, hronologiji, periodizaciji i karakteru naseqavawa \erdapa tokom dugog trajawa mezolita, kao i perioda u kome lokalne populacije ribara-lovaca-sakupqa~a doìvqavaju niz promena koje su uzrokovane u~estalim kontaktima sa ranoneolitskim zajednicama. Kqu~ne re~i: Lepenski vir, Vlasac, \erdap, stratigrafija, hronologija, prehrana, migracija, transformaciona faza.
Kultura Lepenskog vira prepoznata je kao izuzetna tek sa po~etkom tre}e sezone iskopavawa na eponimnom lokalitetu 1967. godine (Srejovi} 1967). Pronalazak prvih gra|evina sa trapezoidnim kre~wa~kim podovima, kao i prvih oblutaka od pe{~ara sa predstavama ribolikih bi}a, ukazao je na to da se radi o jedinstvenoj kulturnoj pojavi (Srejovi} 1969). Od tada, ona ima va`no mesto u razumevawu procesa transformacije lova~ko-sakupqa~kih zajednica Balkana i Evrope. Pre otkrivawa specifi~nih aspekata kulture Lepenskog vira (sl. 1), na Balkanu se gotovo nije znalo za lokalitete koji prethode periodu ranog neolita (cf. Tringham 1971), te je stoga ovim velikim otkri}em omogu}en uvid u znatno stariju pro{lost datog podru~ja, ali i otvoren niz va`nih istraìva~kih pitawa. Ve} u prvim godinama nakon otkri}a Lepenskog vira nastala je kontroverza vezana za adekvatno datovawe faze sa trapezoidnim gra|evinama, koja je ujedno i najdominantnija na Lepenskom viru (cf. Bori} 1999; idem 2002a; Tringham 2000; Gara{anin and Radovanovi} 2001; Kaczanowska and Kozowski 2003). Ova kontroverza se pre svega odnosila na prisustvo
Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva Journal of the Serbian Archaeological Society 24 (2008) 944.
GSAD/JSAS 24 (2008)
Istraìva~ki radovi i rasprave
Sl. 1. Karta \erdapa sa epipaleolitskim, mezolitskim i neolitskim lokalitetima: 1. Privod; 2. Alibeg-Peskari; 3. Vodneac; 4. Padina; 5. Stubica; 6. Lepenski vir; 7. Aria Babi; 8. Vlasac; 9. Ili{ova; 10. Izlaz km 1004; 11. Svinita; 12. Virtop; 13. Kuina Turkului; 14. Klimente I; 15. Klimente II; 16. Veterani terasa; 17. Razvrata-Ogradena; 18. Ikoana; 19. Hajdu~ka vodenica; 20. Baile Herkulane; 21. Ostrovul Banului-Gura Vai; 22. Skela Kladovei; 23. Dowe butorke; 24. Ajmana; 25. Ostrovul Korbului; 26. Velesnica; 27. Ostrovul Mare km 875; 28. Ostrovul Mare km 873; 29. Kula; 30. Kwepi{te i U{}e kameni~kog potoka-Mihajlovac. Fig. 1. Map of the Danube Gorges showing Epipalaeolithic, Mesolithic and Neolithic sites: 1. Privod; 2. Alibeg-Pescari; 3. Vodneac; 4. Padina; 5. Stubica; 6. Lepenski Vir; 7. Aria Babi; 8. Vlasac; 9. Iliova; 10. Izlaz km 1004; 11. Svinia; 12. Vrtop; 13. Cuina Turcului; 14. Climente I; 15. Climente II; 16. Veterani Terrace; 17. R|zvrata- Ogradena; 18. Icoana; 19. Hajdu~ka Vodenica; 20. B|ile Herculane; 21. Ostrovul Banului-Gura V|ii; 22. Schela Cladovei; 23. Donje Butorke; 24. Ajmana; 25. Ostrovul Corbului; 26. Velesnica; 27. Ostrovul Mare km 875; 28. Ostrovul Mare km 873; 29. Kula; 30. Knjepi{te and U{}e Kameni~kog Potoka-Mihajlovac.
ranoneolitske keramike na podovima trapezoidnih gra|evina. Istraìva~i dva susedna lokaliteta u Gorwoj klisuri \erdapa: Lepenskog vira D. Srejovi}, i Padine B. Jovanovi}, od samog po~etka su imali su~eqena mi{qewa po ovom pitawu. Na lokalitetu Padina prona|ene su gra|evine veoma sli~ne onima sa Lepenskog vira, s tom razlikom {to je za Padinu postojala tvrdwa (Jovanovi} 1969; idem 1987) da ve}ina trapezoidnih gra|evina na lokalitetu, ako ne i sve, ima nalaze rano-
10
D. Bori}
Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istraìvawa
neolitske star~eva~ke keramike na podovima, te bi ih trebalo datovati u rani neolit. Nasuprot tome, Srejovi}ev (Srejovi} 1969) stav bio je da je faza sa trapezoidnim gra|evinama starija, mezolitska faza, te da se pojedine sli~ne situacije (u kojima i sam Srejovi} pomiwe prisustvo kerami~kih fragmenata u zatvorenim celinama, izme|u kre~wa~kih podova preklopqenih gra|evina), imaju tuma~iti kao intruzije iz gorwih, mla|ih slojeva (za detaqe ove debate videti: Bori} 1999). Ova dva razli~ita empirijska razumevawa stratigrafskih odnosa na Lepenskom viru i Padini dovela su do dva sasvim razli~ita tuma~ewa po~etaka procesa neolitizacije u ovom delu jugoisto~ne Evrope (cf. Tringham 2000). Srejovi} je ostao pri stavu da je autohtono cvetawe jedne jedinstvene kulturne manifestacije u \erdapu (tabela 1) i na Lepenskom viru pre svega moglo da dovede do stvarawa lokalnog centra pripitomqavawa biqaka i ìvotiwa, {to je imalo presudnu ulogu na formirawe ranoneolitskih zajednica centralnog Balkana. S druge strane, Jovanovi} je smatrao da su najve}a dostignu}a u \erdapu, misle}i pre svega na fazu sa trapezoidnim gra|evinama koja se javqa kako na Lepenskom viru tako i na Padini, bila pod direktnim uticajem neolitskih grupa koje se pojavquju u ovoj oblasti, te da do zna~ajnih promena dolazi kroz kontakt lokalnih zajednica sa ovim prido{licama i kroz wihove me|usobne odnose i asimilaciju. Kao {to }emo videti, glavne pretpostavke Jovanovi}evog modela koji pravilno hronolo{ki opredequje fazu trapezoidnih gra|evina u rani neolit i ukazuje na to da je susret lokalnih zajednica sa neolitskim prido{licama bio katalizator promena u osmi{qavawu sloènog arhitektonskog izraza trapezoidnih gra|evina nedavno su potvr|ene rezultatima novih istraìvawa. Ipak, treba naglasiti da su originalnost specifi~nog lokalnog izraza ove populacije, kao i elementi dugih mezolitskih kontinuiteta u kontaktu sa druga~ijom kulturom, a koje je Srejovi} podvukao, nepobitni, te da je mogu}e postulirati doprinos lokalnog mezolitskog, ribarsko-lova~ko-sakupqa~kog supstrata u stvarawu jednog hibridnog kulturnog oblika. Na ovaj na~in mogu}e je dovesti elemente ova dva ranije sukobqena modela u jednu novu sintezu. Kako bi u potpunosti bili re{eni problemi hronologije koji su dugo bili glavni kamen spoticawa u razumevawu i pravilnom tuma~ewu \erdapske mezolitsko-neolitske sekvence, programsko datovawe metodom radio-aktivnog ugqenika dobro stratifikovanog materijala iz starih zbirki od najve}e je va`nosti. Prve dobijene serije datuma koje su za Lepenski vir, Padinu ali i druge lokalitete ove kulturne manifestacije u \erdapu ura|ene neposredno nakon iskopavawa (Clason 1980; Quitta 1975), ve} u to vreme ukazivale na to su da je faza sa trapezoidnim gra|evinama dosta kasna u hronolo{koj sekvenci i da odgovara po-
11
GSAD/JSAS 24 (2008)
12
D. Bori}
13
GSAD/JSAS 24 (2008)
~ecima ranog neolita u oblastima ju`nog i centralnog Balkana (cf. Bori} 1999). Ovi datumi nisu bili op{teprihva}eni u srpskoj arheologiji u kojoj su dugo vremena najva`niji praistori~ari, poput M. Gara{anina, ako ne sasvim odbacivali, a ono nevoqno koristili apsolutno datovawe kao presudni hronolo{ki pokazateq. Mnogo se vi{e verovalo kerami~ko-tipolo{kim fazama. Izuzeci od ovog dominantnog obrasca nezainteresovanosti za radiometrijsko datovawe ostali su tako u mawini (e.g. Grbi} 1969; idem 1970). U novije vreme, AMS (Accelerator Mass Spectrometry) datumi koji su dobijeni direktnim datovawem ìvotiwskih i qudskih kostiju1 prona|enih u stratigrafskoj vezi sa trapezoidnim gra|evinama na Padini i Lepenskom viru (Bonsall et al. 2004; Bori} and Miracle 2004; Bori} and Dimitrijevi} 2005; idem 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi; Price and Bori}, forthcoming; Whittle et al. 2002) potvrdili su validnost prve serije konvencionalnih 14C datuma na ugqenu sa oba lokaliteta. Danas moèmo da sa sigurno{}u tvrdimo da je zidawe prvih trapezoidnih gra|evina na Lepenskom viru i Padini zapo~elo najverovatnije negde posle 6200. g. p. n. e. Ovaj hronolo{ki okvir sasvim se poklapa sa pojavom prvih naseqa ranoneolitskih zajednica na centralnom Balkanu. U preciznom hronolo{kom odre|ewu faze sa trapezoidnim gra|evinama na Lepenskom viru, kqu~nu ulogu odigrala je i revizija stratigrafskih odnosa na ovom lokalitetu (Bori} 1999; idem 2002a). Naime, po{to su gra|evine na Lepenskom viru podizane, sli~no gra|evinama na susednom lokalitetu Padina (Jovanovi} 1969), ukopavawem u padinu re~ne terase koja se spu{ta prema Dunavu, zadwi delovi ovih gra|evina bili su znatno ukopani u okolni sediment (sl. 2). Na postoje}im fotografijama sa Lepenskog vira, vide se terase na kojima su na razli~itim visinama ostavqani podovi ku}a, na takozvanim babama. Ovakva situacija nastala je kao posledica neodgovaraju}eg kopawa padinskog lokaliteta mehani~kim otkopnim slojevima, odnosno, neprimewivawa stratigrafskog metoda kojim bi se ukopane trapezoidne gra|evine prvo ispraznile od sloja zasipawa koji nastaje nakon wihovog napu{tawa. Kopawem mehani~kih slojeva oko ukopanog objekta u okviru odre|enog kvadrata (dimenzije kvadrata bile su 4 x 4 m) iskopan je i ~esto sterilni sloj zemqe u koji su gra|evine bile ukopane, a ponekad i sediment u kome su se nalazili tragovi starijeg, ranomezolitskog naseqavawa Lepenskog vira. Na ovaj na~in, nalazi iz ovih ranomezolitskih
1 Tokom posledwe decenije dobijeni su rezultati za 118 novih AMS analiza sa pet lokaliteta (67 datuma sa Lepenskog vira, 26 datuma sa Vlasca, 17 datuma sa Padine, 6 datuma sa Hajdu~ke vodenice, i 2 datuma sa Ajmane) na srpskoj strani Dunava u \erdapu, koje su pla}ene preko programa NERC-AHRC Oxford Radiocarbon Dating Service i preko National Science Foundation AMS Facility at the University of Arizona. Ukupna komercijalna vrednost ovih analiza je blizu 60.000 evra.
14
D. Bori}
Sl. 2. Rekonstrukcija ku}e 54 sa Lepenskog vira, oko 6000. g. p. n. e. (crte` Y. G. H. Fig. 2. Reconstruction of House 54 from Lepenski Vir, around 6000 B.C. (drawing by J. G. H. Swogger).
Svoger).
slojeva mogli su se na}i zajedno sa materijalom koji je nekoliko hiqada godina mla|i (Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi). Ovakvo sagledavawe topografije terena i naseqavawa na ovom mestu u vezi je i sa problemati~no{}u izdvojene faze Lepenski vir II. Po Srejovi}u, Lepenski vir II karakteri{u gra|evine sa kamenim suvozidom u obliku trapeza, kojim se opona{a oblik gra|evina faze Lepenski vir I. Me|utim, venci kamena koji okruùju trapezoidne gra|evine i nalaze se na ne{to vi{em nivou od kre~wa~kih podova koji su prethodno bili ozna~avani kao faza Lepenski vir II, zapravo su suvozidi oko okomitih strana ukopa, a mogli su imati i funkciju u~vr{}ivawa krovne konstrukcije.2 Ovo je mnogo verovatnije od prethodno prisutnog mi{qewa po kome su ovi venci kamena gra|evine koje
2
Za odgovaraju}u situaciju na Padini videti: (Jovanovi} 2004).
15
GSAD/JSAS 24 (2008)
nastaju iznad napu{tenih gra|evina faze I, a kojima nikada nisu definisani podovi (contra Srejovi} 1969: 7683). Poklapawem objavqenih planova gra|evina Lepenskog vira I i II uo~ava se podudarawe ovih kamenih venaca sa obrisima podova (Bori} 2002a: figs. 79). Ovo je najjasnije na primeru ku}e 65/XXXVI. Sli~no je i sa ku}om 57/XLIV, koja predstavqa najve}u gra|evinu na lokalitetu. Postojawe faze II tako|e je iskqu~eno i na osnovu nove serije datuma sa Lepenskog vira, koja govori o veoma kratkom periodu trajawa faze I i o wenom kontinuitetu sa fazom III (Bori} and Dimitrijevi} 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi). Srejovi}eva faza II se datovawem ne bi ni mogla dokazati, budu}i da joj se sa sigurno{}u ne moè pripisati nijedna vrsta arheolo{kog materijala, osim samog suvozida, koji nije databilan. Tako i na objavqenom profilu koji preseca zadwi deo ku}a 43, 34, 27, 20, 33 i 32 (Srejovi} 1969: sl. 6), faza II nije obeleèna. Daqe, ne postoje zone aktivnosti na pretpostavqenim podovima ovih gra|evina, sa izuzetkom ku}e obeleène kao XLIV. Vaàn doprinos reviziji stratigrafsko-hronolo{kih odnosa na Lepenskom viru ima i prisustvo ranoneolitske keramike koja je prona|ena kako tokom obrade ìvotiwskih kostiju na|enih direktno na podovim ku}a na Lepenskom viru (Bori} 1999: 52; Bori} and Dimitrijevi} 2005), tako i kona~nim objavqivawem fotografija na kojima se vide cele ranoneolitske posude na podovima trapezoidnih gra|evina 4 i 54 sa Lepenskog vira (Gara{anin and Radovanovi} 2001). Tako|e, Srejovi}, kao {to smo naglasili, pomiwe prisustvo keramike u zatvorenim celinama izme|u podova dve superponovane gra|evine, kao i direktno na podovima trapezoidnih gra|evina, iako ove nalaze smatra intruzivnim elementom iz kasnijih slojeva (Srejovi} 1968: 24, 86; idem 1969: 153154; idem 1971: 5; idem 1972: 134; cf. Jovanovi} 1969). Danas postoje}i konsenzus me|u gotovo svim istraìva~ima ovog kulturnog fenomena vremenskog poklapawa faze trapezoidnih ku}a na Padini i Lepenskom viru sa pojavom prvih ranoneolitskih zajednica na centralnom Balkanu ipak nije doveo do jedinstvenog stava u terminolo{kom ozna~avawu tog perioda promena. Postoje}e razlike uglavnom se odnose na me{awe upotrebe termina mezolit i neolit, kojima se, sa jedne strane, ozna~avaju odgovaraju}i hronolo{ki periodi, a sa druge, tipovi dru{tva povezani sa marksisti~kom definicijom odre|enog oblika proizvodwe/ekonomike: mezolit je period lova~ko-sakupqa~ko-ribarskog na~ina proizvodwe, dok je kqu~ni element definicije neolita vezan za poqoprivrednu proizvodwu. Tako izvesni autori (Radovanovi} 1996; idem 2006; Gara{anin and Radovanovi} 2001; Zvelebil and Lillie 2000; Mihailovi} 2007) smatraju da bez obzira na nesumwiv hronolo{ki ranoneolitski kontekst u kome se razvijaju |erdapske zajednice tokom faze trapezoidnih gra|evina, ove zajednice
16
D. Bori}
treba opredeliti kao mezolitske zbog pojedinih odlika kontinuiteta sa prethodnom lokalnom, mezolitskom |erdapskom tradicijom, kao i zbog dominantnog tipa ekonomike koji ostaje vezan pre svega za ribolov, lov i sakupqawe plodova (~ak i tokom perioda kada se u okolnim regijama javqaju naseqa prvih zemqoradnika i sto~ara). Otud i ~esto kori{}ena sintagma Radovanovi}eve mezolit \erdapa (Radovanovi} 1992; idem 1996), kojom se ozna~ava ~itav ovaj period, bez obzira na istorijski kontekst u kome se, tokom faze trapezoidnih gra|evina, razvijaju Padina i Lepenski vir. Nasuprot tom gledi{tu, autor ovog teksta smatra da je, tokom pomenute kqu~ne faze, istorijski kontekst od presudne va`nosti za razumevawe pojava u \erdapu, te da je najadekvatnije nazvati je transformacionom fazom u okviru ranoneolitskog hronolo{kog trajawa (Bori} 1999; idem 2002a; idem 2005a; idem 2005b; idem 2007b; Bori} and Dimitrijevi} 2007). Ovim se ne negira postojawe mezolitskih kontinuiteta ili va`nost na~ina proizvodwe za definisawe odre|enog tipa dru{tva, ve} se nagla{ava da promene do kojih u ovoj fazi dolazi proisti~u iz jednog sasvim novog dru{tveno-istorijskog konteksta, razli~itog od onog koji je dominantan tokom faze kasnog meolita u \erdapu, ca. 75006200. g. p. n. e. (Bori} and Dimitrijevi} 2007; Bori}, French and Dimitrijevi} 2008). Faza transformacije u \erdapu, sasvim jasno, upu}uje na neprikladnost termina mezolit i neolit, osim u heuristi~kom smislu hronolo{kog razdvajawa ova dva perioda. Hibridnost do koje dolazi tokom prelazne faze u \erdapu, kada se me{aju razli~ite kulturne pojave (cf. tabela 1), se ne moè lako opredeliti na osnovu izdvajawa nekog elementa ìvota zajednice kao presudnog u odre|ewu tipa dru{tva bilo kojim od ova dva termina. Dok tip ekonomije ostaje, uglavnom, ribarsko-lova~ki, a pojedini ideolo{ki obrasci i verovawa iz pro{losti i daqe imaju odre|enu snagu, nakon pojave ranoneolitskih zajednica, u samom \erdapu dolazi do nagla{avawa domisticiteta kroz materijalnost ogwi{ta i ku}a (Bori} 2007a), dok u upotrebu ulaze nove vrste ornamenata, nalik onima koji karakteri{u ranoneolitske zajednice (videti u nastavku teksta). Modelovawe procesa promene Na osnovu iznetog, i u skladu sa novim rezultatima apsolutnog datovawa (Bori} and Dimitrijevi} 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi), hronolo{ki raspon za kori{}ewe trapezoidnih gra|evina na lokalitetima Padina i Lepenski vir opredeqen je u period od oko 6200. do 5900. g. p. n. e., {to odgovara periodu ranog neolita na Balkanskom poluostrvu (Whittle et al. 2002; idem 2005). Me|utim, nakon ispravke hro-
17
GSAD/JSAS 24 (2008)
nolo{kog okvira, moramo precizno definisati karakter naseqavawa Lepenskog vira tokom ove kratke faze wegovog procvata, i zapitati se {ta je nagnalo ovu zajednicu na takvo elaborisawe prostora oko pravougaonih kamenih ogwi{ta, kao i na daqe simboli~ko izraàvawe lokalne originalnosti kroz umetnost skulptovanih oblutaka pe{~ara? Danas sa sigurno{}u moèmo da odgovorimo da je uzrok tome bila pojava naseqa prvih zemqoradni~kih zajednica u okolnim regijama, sa kojima je zajednica starosedelaca dolazila u kontakt. Usredsredimo se, najzad, na definisawe karaktera ovih kontakata. Od sredine 1980-ih, nekoliko autora (e.g. Voytek and Tringham 1989; Chapman 1993) predloìlo je da se mezolitsko-neolitska sekvenca \erdapa moè posmatrati i najboqe objasniti u okviru tzv. grani~nog (frontier) modela mezolitsko-neolitskih transformacija, koji u to vreme biva sve vi{e primewivan u podru~jima severozapadne Evrope. U ovim podru~jima veoma je dobro dokumentovan period koegzistencije lovaca i sakupqa~a i prvih zemqoradni~kih zajednica u neposrednoj blizini, kao i wihova razmena kada je u pitawu niz presti`nih objekata (keramika, gla~ane kamene sekire, itd.) (e.g. Zvelebil 1986). Od po~etka 1990-ih, ovaj model po~iwe da se primewuje i u obja{wewu mezolitsko-neolitskih transformacija na ostalim podru~jima Evroazije, ukqu~uju}i i podru~je \erdapa (e.g. Radovanovi} 1996; Chapman 1993; idem 1994; idem 2000; Budja 1999; Tringham 2000; Voytek and Tringham 1989). Na ovaj na~in, iskori{}en je najlogi~niji raspoloìvi model, kojim se mogu objasniti kako ve} prihva}en hronolo{ki okvir (koji se preklapa sa po~ecima ranog neolita), tako i navodi da se na nekim lokalitetima, poput Padine (videti gore), keramika i ostaci doma}ih ìvotiwa javqaju u mezolitskom kontekstu (Clason 1980). Treba, najpre, primetiti da postoje odre|eni faktografski problemi u ovim citatima o prisustvu doma}ih ìvotiwa na podovima trapezoidnih gra|evina kako na Padini, tako i na Lepenskom viru (Bori} 2002b; Bori} and Dimitrijevi} 2005; idem 2007). Naime, ni na jednom od ova dva lokaliteta kosti doma}ih ìvotiwa, osim psa, ne javqaju se u vezi sa kori{}ewem trapezoidnih gra|evina. Na Padini, uprkos naknadnom preno{ewu navoda prvog zooarheologa da se nekoliko identifikovanih doma}ih vrsta moè vezati za mezolitske slojeve ovog lokaliteta, tj. Padinu A (Clason 1980: 163), ponovna analiza ove zooarheolo{ke zbirke ukazala je na neophodnost ispravqawa ove gre{ke, kako po pitawu odre|ewa konteksta u kojima se ovi nalazi javqaju, tako i identifikacije vrsta (Dimitrijevi} and Bori}, forthcoming). Me|utim, postoji i jedan ozbiqniji problem koji se odnosi na teorijsku adekvatnost grani~nog modela (vidi Bori} 2005a; idem 2005b). Grani~ni model razdvaja lovce-sakupqa~e od zemqoradnika i sto~ara po na~inu proizvodwe, tj. ekonomike, na taj na~in esenci-
18
D. Bori}
jalizuju}i ove razlike po receptu dru{tvene evolucije. Ovakvo, nasle|eno, stupwevito razumevawe promene u pro{losti, sa eksplicitnim ili implicitnim (post)kolonijalnim analogijama u tuma~ewu procesa kontakta i interakcija, suàva vidno poqe i zanemaruje sloènost koja je morala biti sastavni deo transformacija koje se po Balkanskom poluostrvu de{avaju neposredno nakon pojave prvih doma}ih ìvotiwa, keramike, i drugih tipi~no neolitskih elemenata kulture i dru{tvenih odnosa oko 6300. g. p. n. e. Neophodno je izbe}i zamku upro{}enih i univerzalnih opisa ovakvih procesa transformacije. Kao {to postkolonijalna kritika kulture predlaè, kulturni kontakt izme|u razli~itih kulturnih pojava treba razumeti kao ~in transkulturacije. Nijansiraniji antropolo{ki pristupi razumevawu kulture ne vide kulturni kontakt kao progresivnu zamenu jedne forme nekom drugom, do koje ponekad dolazi nasilnim sredstvima. Oni se fokusiraju na relacione grupacije koje se odràvaju kroz procese kulturnih pozajmica, prisvajawa, i prevo|ewa raznosmerne procese (...) kulturna zona nikada ne moè biti svedena na kulturnu dominaciju, ili (u pozitivnom smislu) na obrazovawe, akulturaciju, progres, itd. Koncept kulturne zone izmi~e teleologijama (Clifford 2003: 34). Posve}ivawe pa`we nijansirawu na{ih opisa i razumevawa procesa dru{tvene promene u pro{losti, neophodan je elemenat u daqem bavqewu pitawem adekvatnog modela ili pristupa u tretirawu procesa mezolitsko-neolitskih transformacija. Govoriti samo o kulturnom kontaktu ili akulturaciji nije dovoqno po{to nakon izvesnog vremena ovakvi termini postaju ukorewene pod{tapalice, crne kutije, koje nedovoqno dobro saìmaju sloènost procesa koji se opisuje, tj. lo{e ga prikazuju (Bori} 2005a; idem 2005b). Neophodno je da pa`qivo koristimo odre|enu terminologiju i da se posvetimo pitawima razli~itih nivoa analiza, pridaju}i podjednaku pa`wu promeni koja se de{ava na nivou kulturnih formacija i kompleksa, kao i onim promenama koje se doga|aju na mikroistorijskom nivou, na kome jedino moèmo sagledati individualne aktere koji vode svoje dnevne bitke. Upravo tu, na mikroistorijskom planu dolazi do odluka koje predstavqaju tkivo {irih procesa promene (e.g. Sahlins 1985). Vizija budu}nosti na nivou pojedinaca i pojedina~nih doga|aja nikada se zato ne moè svesti na predvidqivost i neminovnost nekog procesa promene, za razliku od olakog upu{tawa u generalizacije na nivou na kome baratamo kulturama, etni~kim grupama i drugim makroterminima. Za prikladno razumevawe pro{losti neophodno je spretno se kretati izme|u ovih razli~itih ravni, sa sve{}u o wihovoj povezanosti. U nastavku ovog teksta, najpre }emo sagledati pomake u razumevawu mezolitskih i neolitskih sekvenci \erdapa kroz rezultate arheometrijskih analiza materijala sa ranijih istraìvawa Padine, Le-
19
GSAD/JSAS 24 (2008)
penskog vira, Vlasca, Hajdu~ke vodenice i Ajmana, a potom }e biti predstavqeni rezultati skorijih terenskih istraìvawa u \erdapu i wegovom zale|u, naro~ito na Vlascu kao jednom od klasi~nih lokaliteta kulture Lepenskog vira. Prehrana i mobilnost u \erdapu tokom mezolita i neolita: analize stabilnih i stroncijum izotopa Analize stabilnih izotopa danas predstavqaju rutinski metod kojim se, kroz analizu dva izotopa koji se dobijaju iz kolagena qudskih ili ìvotiwskih kostiju, dolazi do podataka o prehrani paleopopulacija. Ovi izotopi su 13C izotop ugqenika i 15N izotop azota. Dobijene vrednosti ovih izotopa ukazuju na preovla|uju}u ishranu odre|ene individue u pro{losti, pre svega u posledwih 10 godina wenog ìvota, usled periodi~nog remodelovawa tkiva u organizmu. Iako se, na osnovu rezultata analiza stabilnih izotopa, ishrana moè grubo razvrstati u tri kategorije kao preovla|uju}e biqna; ona zasnovana na dominantnom unosu sisarske terestrijalne faune; ili na unosu visokoproteinske morske faune dobijeni podaci su od izuzetnog zna~aja, i u velikoj meri sluè kao provera zakqu~aka nastalih analizom ìvotiwskih kostiju i ostataka biqaka sa odre|enog arheolo{kog lokaliteta. Razli~ite procedure kojima saznajemo o prehrani qudi u pro{losti, mada me|usobno nezavisne, zapravo su komplementarne, budu}i da pravilno tuma~ewe rezultata analiza stabilnih izotopa populacije odre|enog lokaliteta nije mogu}e bez analize stabilnih izotopa na ostacima prisutne faune i flore, ~ime se dobija neophodna informacija o lancu prehrane koji i dovodi do odre|enog izotopskog signala kod pojedinca. Pionirski rad na istraìvawu prehrane u \erdapu kroz primenu analiza stabilnih izotopa vezan je za K. Bonsala i wegovu istraìva~ku grupu. Kroz analizu jednog dela sahrawenih individua sa Lepenskog vira, Vlasca i Skele Kladovei najpre se do{lo do zakqu~ka da preovla|uju}i signal u kostima govori o dominantnom unosu ribe tokom perioda mezolita (Bonsall et al. 1997; idem 2000). Na ovo su naro~ito ukazivale vrednosti 15N izotopa. Ovakav unos hrana iz ekosistema sa vi{im nivoima 14C nego atmosfera, tj. hrane iz Dunava, tako|e je za posledicu imao komplikovawe datovawa qudskih i pse}ih kostiju. Qudi, a uz wih i psi, hranili su se uglavnom visokoproteinskom ribom i na taj na~in unosili reciklovani, stari ugqenik (Bonsall et al. 2000; Cook et al. 2002). Ova pojava ~esto se javqa u sredinama koje su u blizini mora gde dolazi do unosa morskih organizama, dok je \erdap jedan od prvih primera da do ovakve pojave moè do}i i kod re~nih ekosistema. Takva situacija zahtevala je ispravku dobijenih vrednosti na osnovu
20
D. Bori}
metoda koje se zasnivaju na proceni korekcionog faktora (Cook et al. 2002; Bori} and Miracle 2004; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi). Nakon ispravke ovih datuma, postalo je jasno da dolazi do odre|enih dijahronijskih promena u unosu ribe na analiziranim individuama sa Lepenskog vira, a koje su vezane upravo za period kada se na centralnom Balkanu pojavquju prve sto~arsko-zemqoradni~ke zajednice. Tri AMS datovana groba sa Lepenskog vira (32 [OxA-5828] (t. II/1), 35 [OxA-5829] i 88 [OxA-5831]) imala su d15N vrednosti koje su ukazivale na slabiji proteinski signal od tipi~no mezolitskog obrasca ishrane kojim dominira unos ribe. Posle ispravke ovih vrednosti dati skeleti (po gore citiranom redu) datovani su u slede}e raspone: 6076-5731, 5748-5475 i 5984-5664 cal. B.C. na dve standardne devijacije (sa 95% verovatno}e). Ovakvo datovawe jasno je upu}ivalo na, uglavnom, sredweneolitski istorijski okvir, te su Bonsal i wegovi saradnici ovako prime}enu pojavu promena u ishrani vezali za kori{}ewe, u to vreme dostupnih, poqoprivrednih proizvoda i postepenu promenu ka smawewu zavisnosti od ribe. Zajedno sa istraìva~kim timom koji je predvodila G. Grupe u saradwi sa @. Miki}em, autor ovog rada kriti~ki se osvrnuo na ovaj fenomen uve}avaju}i uzorak individua analiziranih na ovaj na~in i pro{iruju}i krug lokaliteta koji su u ovom projektu ukqu~ivali Padinu, Lepenski vir, Vlasac, Hajdu~ku vodenicu, Ajmanu i Kulu. Tako|e, uve}an je i broj analiza na ìvotiwskim kostima, kako bi se ispravno protuma~ili rezultati dobijeni analizom qudskih kostiju (Bori} et al. 2004; Grupe et al. 2003). Posvetili smo se i detaqima arheolo{kog konteksta pojedinih sahrana, te dobijawu jasnijeg hronolo{kog okvira. Iako se dobijeni rezultati, u glavnim crtama, poklapaju sa onima koje su dobili Bonsal i wegova istraìva~ka grupa, na{ zakqu~ak je ukazivao na to da se ne moè olako i direktno povezati promena u koli~ini unosa ribe, koja se javqa kod odre|enog broja individua za koje smo ustanovili da ih karakteri{u lak{i trofi~ki nivoi, i scenario po kome dolazi do odustajawa u kori{}ewu ribe i prihvatawa zemqoradni~kih i sto~arskih proizvoda. Ukazali smo na nedoslednosti u proceni Bonsala i wegove istraìva~ke grupe da je unos re~ne ribe vremenom postepeno smawivan (Bori} et al. 2004: 238).3 Boqa hronolo{ka rezolucija po ovom pitawu od presudne je va`nosti: novi AMS datumi dobijeni za sve prethodno pomenute lokalitete na srpskoj strani \erdapa (Bori}, French, and Dimitrijevi} 2008; Bori} i Dimitrijevi}, u {tam3 Nagla{avamo da u skorije vreme Bonsal i wegova grupa tako|e odbacuju svoje prethodne zakqu~ke o direktnoj korelaciji izme|u niìh vrednosti d15N izotopa azota i hronolo{ki mla|ih sahrana (Bonsall et al. 2004).
21
GSAD/JSAS 24 (2008)
Sl. 3. Distribucija AMS datovanih grobova sa \erdapa (srpska strana) koja pokazuje dijahronijske promene na osnovu vrednosti stabilnih izotopa. Rezultati datovawa za grobove kod kojih je vrednost d15N izotopa azota >+10 (pod uticajem efekta rezervoara re~nog ekolo{kog sistema) ispravqeni su primenom metoda 2 po preporuci Cook et al. (2002). Svi datumi kalibrisani sa OxCal v. 4.0 (Bronk Ramsey 1995; idem 2001). Pravougaonici pokazuju raspone datuma na 1 standardnoj devijaciji; linije na 2 standardne devijacije. Izvori za oksfordske datume (OxA-): Bonsall et al. 1997; idem 2000; Cook et al. 2002; Bori} and Miracle 2004. Pet novih oksfordskih datuma (OxA-16005, -16008, -16541, -16542, -18865) dobijeni su na osnovu AHRC/NERC finansiranog ORADS programa: Bori} and Dimitrijevi} 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi. Novi datumi laboratorije iz Arizone (AA-) deo su projekta stroncijum izotopa finansiranih od strane National Science Foundation SAD (grant number BCS-0235465): Price and Bori}, forthcoming. Fig. 3. Distribution of AMS dated burials from the Danube Gorges (Serbian side) showing diachronic changes in stable isotope patterns. Ages are corrected for those burials that have d15N values >+10 (affected by the aquatic reservoir effect), using Method 2 as suggested by Cook et al. (2002) and calibrated with OxCal v. 4.0 (Bronk Ramsey 1995; idem 2001). Solid bars show 1 s.d.; lines show 2 s.d. The d15N values used to estimate percentage of aquatic diet: >+13.0 = 100% reservoir correction applied (44045 years); +10.013.0 = 50% reservoir correction applied (22023 years). Sources for Oxford dates (OxA-): Bonsall et al. 1997; idem 2000; Cook et al. 2002; Bori} and Miracle 2004. Five new Oxford dates (OxA-16005, -16008, -16541, -16542, -18865) were obtained as part of an AHRC/ NERC funded ORADS programme: Bori} and Dimitrijevi} 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi. New Arizona dates (AA-) were obtained as part of the strontium isotope project funded by the National Science Foundation of the USA (grant number BCS-0235465): Price and Bori}, forthcoming.
22
D. Bori}
pi; Bori} and Miracle 2004; Price and Bori}, forthcoming) ukazuju na mnogo sloèniju sliku. Na primer, postoji zna~ajna razlika u dobijenim obrascima prehrane izme|u Lepenskog vira, sa jedne, i istovremenih nalaza sa ostalih lokaliteta, sa druge strane. Datovani grobovi sa Padine, Vlasca i Hajdu~ke vodenice ne ukazuju na promenu ishrane na ovim drugim mestima, kada su u pitawu do danas datovane sahrane za koje postoje i podaci o wihovoj prehrani, a koje se mogu vezati za period transformacije, tj. od oko 6300. do 5900. g. p. n. e. Za razliku od pomenutih lokaliteta, na Lepenskom viru i Ajmani, tokom ovog perioda, pojavquju se pojedinci u ~ijoj ishrani mawu ulogu igraju plodovi reke, tj. visokoproteinski izvori prehrane, {to ne zna~i da se ovi pojedinci ne hrane ribom. Naprotiv, iako u mawoj meri, riba i tokom ranog i sredweg neolita ostaje vaàn izvor za svakodnevni unos proteina. Ovakav obrazac paleoprehrane u \erdapu govori o heterogenim elementima procesa transformacije, sa razlikama me|u pojedinim lokalitetima ~ak i u okviru mikroregije (sl. 3). Ostaje, dakle, pitawe {ta ta~no uti~e na ovakav obrazac po kome odre|eni broj individua, koje se mogu smatrati savremenicima u periodu transformacije, pokazuju razlike u prehrani, {to, ukupno uzev{i, zna~ajno odstupa od obrasca ishrane u mezolitu, kada je proteinski signal svih datovanih i analiziranih individua prete`no ujedna~en. Jedno od prethodno ponu|enih tuma~ewa odnosi se na mogu}nost da, sli~no situaciji u severozapadnoj Evropi nakon pojave prvih neolitskih zajednica, ideolo{ki nametnuti tabui po pitawu ulova, kori{}ewa i/ili konzumacije odre|ene hrane, po diktumu ne dodiruj tu ribu (touch not the fish) (e.g. Thomas 2003; cf. Richards and Shulting 2006), mo`da i u \erdapu igraju odre|enu ulogu (e.g. Radovanovi} 1997). Me|utim, uprkos tome {to moèmo bezbedno pretpostaviti da su tabui vezani za razli~itu vrstu hrane, ali i druge aspekte ìvota, u pro{losti bili sasvim normalna pojava u klasifikaciji dru{tvenih odnosa i u neophodnom uspostavqawu reda u stvarnosti i kosmosu (e.g. Lvi-Strauss 1966), izgleda da uo~ena promena u ishrani tokom ovog perioda transformacije traì druga~ije obja{wewe. U vekovima koji prethode kraju sedmog milenijuma, a i ne{to kasnije, u \erdapu i okolnim regijama centralnog Balkana, mogu}e i {ire, nije do{lo samo do jednostavne promene u preuzimawu novih, sada dostupnih poqoprivrednih izvora prehrane.4 Tokom ovog perioda u \erdap dolaze osobe koje su nelokalnog porekla, {to je druga zna~ajna razlika u odnosu na prethodni period mezolita. U ovom kontekstu treba ponovo naglasiti posebnost Lepenskog vira, o~iglednu u mnogim vido4
Na ~emu insistiraju autori preokupirani brojawem kalorija (cf. Sherratt 1995: 6).
23
GSAD/JSAS 24 (2008)
vima te kulture: npr. broju i raznovrsnosti skulptovanih oblutaka od pe{~ara, tvrdim kre~wa~kim podovima, elaboraciji gra|evina i wihovom simboli~kom osmi{qavawu (cf. Bori} 2005c). Stoga, ne ~udi da se uo~ene promene u ishrani prime}uju na pojedincima koji su sahraweni upravo na Lepenskom viru. Analize izotopa stroncijuma, koje su na arheolo{koj gra|i Srbije sada po prvi put primewene na primeru |erdapskih mezolitsko-neolitskih sahrana, ukazuju na to da se upravo u periodu transformacije na Lepenskom viru javqaju individue za koje se moè re}i da nisu ro|ene u \erdapskoj klisuri, tj. da dolaze iz neke druge regije (Price and Bori}, forthcoming).5 Ovi rezultati tako|e navode na dekonstrukciju na{ih predube|ewa o mezolitu kao periodu zna~ajne mobilnosti grupa, odnosno o neolitu kao periodu iskqu~ivo sedela~kog na~ina ìvota. Na osnovu rezultata analiza izotopa stroncijuma na primeru \erdapa, izgleda da je slu~aj upravo obrnut: populacije su stati~nije tokom mezolita, kada uglavnom oni koji su ro|eni na dunavskim lokalitetima nakon smrti bivaju i sahraweni u okviru iste regije. S druge strane, tokom neolita, iako se i daqe pojedinci ro|eni u okviru ove mikroregije, najverovatnije provode}i svoj ìvot u tom okruèwu, na kraju i sahrawuju na ve}ini ovih lokacija, javqa se jedan broj odstupawa od ovog pravila. Tako na lokalitetima Lepenski vir i Ajmana u ovo vreme dolazi do porasta broja lokalno sahrawenih individua, ro|enih negde van \erdapske klisure (t. II/1). Za sada je te{ko re}i odakle dolaze ovi qudi, ali neki pokazateqi govore da bi se jedna od tih oblasti mogla nalaziti nizvodno Dunavom od \erdapa, u dana{woj Olteniji. Tokom ovog perioda transformacije u \erdapu, odnosno po~etaka neolita na Balkanskom poluostrvu, dolazi do ve}e mobilnosti qudskih grupa i me{awa populacija razli~itog porekla. Za odgovor na pitawe {ta je moglo da uzrokuje ovakav obrazac pona{awa, neophodno je sagledati mnogo {iri krug tema, {to prevazilazi okvire ovog rada (cf. Bori} 2008).
5 Analize izotopa stroncijuma zasnivaju se na analizi neorganske komponente koja kroz ishranu i vodu ulazi u organizme, a zavisi od geolo{kih karakteristika odre|ene regije. Dok u kostima dolazi do stalnog remodelovawa 87Sr/86Sr izotopa stroncijuma (Budd et al. 2000), samo u gle|i zuba ostaje nepromewen signal mesta ro|ewa pojedinca (Hillson 2004). Ukoliko ne postoji podudarawe raspona stroncijum signala za odre|enu regiju i onog dobijenog na osnovu analize gle|i pojedinca koji je u datoj regiji bio sahrawen, moè se pouzdano re}i da data osoba poti~e iz nekog drugog, po stroncijum signalu specifi~nog podru~ja (e.g. Price et al. 2001). Bez mnogo detaqnijeg poznavawa stroncijum signala pojedinih regija u okolnim podru~jima, te{ko je u ovom trenutku sa sigurno{}u re}i sa koje udaqenosti i iz kog dela Balkana uo~eni egzoti~ni pojedinci sahraweni na Lepenskom viru i Ajmani dolaze u \erdap. Ono {to sada moèmo tvrditi je da su u pitawu najmawe dva razli~ita regiona, zbog razli~itih krajnosti u okviru spektra signala dobijenih ovom analizom.
24
D. Bori}
Nova terenska istraìvawa \erdapa i wegovog zale|a Nova terenska istraìvawa zapo~ela su 2004, kao deo {ireg projekta Praistorija severoisto~ne Srbije.6 U delu projekta koji se odnosi na kamena doba, glavno istraìva~ko pitawe jeste ispitivawe validnosti grani~nog modela mezolitsko-neolitskih tranformacija u odnosu na \erdap i wegovo zale|e. Sli~nih rekognoscirawa zale|a \erdapske klisure, nakon iskopavawa 1960-ih i po~etkom 1970-ih (\erdap I), te 1980-ih (\erdap II), u nekom ve}em obimu nije bilo. Prvenstveni ciq projekta bio je pronalaèwe arheolo{kih tragova u zale|u \erdapske klisure, koji bi bili istovremeni sa naseqavawem istraènih mezolitsko-neolitskih lokaliteta na obalama Dunava. Najbliè koncentracije ranoneolitskih naseqa koje se mogu smatrati istovremenim naseqima na obalama Dunava u \erdapu nalaze se na zapadu u moravskoj dolini u centralnoj Srbiji (cf. Srejovi} 1988), i niz Dunav, u Olteniji u Rumuniji (e.g. lokalitet Crcea; Nica 1976). Za sada, na prostoru centralnog Balkana i regijama koje se grani~e sa \erdapom nema sigurnih nalazi{ta iz perioda mezolita. Me|utim, u dunavskom zale|u u Rumuniji, pe}ina Baile Herkulane (B|ile Herculane) (sl. 1) bila je naseqena tokom mezolita (Nicolescu-Plopsor, Comsa and P|unescu 1957; Dinan 1996) i mogu}e je o~ekivati sli~ne nalaze i na srpskoj strani \erdapa. Mada ima relativno malo ranoneolitskih naseqa u {irem zale|u \erdapa sa srpske strane, mogu se izdvojiti slede}i lokaliteti: Ku~ajna kod Bora (Stanojevi} 1988), Kwepi{te (Stankovi} 1986a) i Kameni~ki potok (Stankovi} 1986b), ova posledwa dva u blizini grada Mihajlovac na desnoj obali Dunava nizvodno od \erdapske klisure (sl. 1). Daqe istraìvawe ovih i sli~nih lokaliteta je od vanrednog zna~aja, kako bi se razumeli obrasci i dinamika naseqavawa u okviru pretpostavqene grani~ne zone u ovome delu severoisto~ne Srbije. Fokus istraìvawa u okviru pomenutog novog projekta najpre su bile poznate i nepoznate pe}ine i potkapine u zale|u \erdapa. Ve}i deo zale|a \erdapa karekteri{u karstni oblici poput centralne obla6 U pitawu je zajedni~ki projekat Odeqewa za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu i Odeqewa za arheologiju Univerziteta u Kembriyu. Rukovodioci radova su M. Jevti} i D. Bori}. Sredstva za istraìvawa u ovom projektu, od 2004. do 2008, obezbedile su slede}e institucije: Nacionalna nau~na fondacija SAD (U.S. National Science Foundation High Risk Research in Archaeology Award BCS-0442096), Britanska Akademija (British Academy for Humanities and Social Sciences, Small Grants 40967 i 42170, i Large Grant 45589), Mekdonald institut za arheolo{ka istraìvawa u Kembriyu (McDonald Institute for Archaeological Research in Cambridge) i Leverhulm program (Leverhulme Programme) Changing Beliefs of the Human Body Univerziteta u Kembriyu (University of Cambridge). Realizacija projekta omogu}ena je i uz svesrdnu pomo} i saradwu Nacionalnog parka \erdap i direktora parka S. Nestorovi}a.
25
GSAD/JSAS 24 (2008)
sti platoa Miro~a (Ljubojevi} 2003). Nakon povr{inske prospekcije pe}inskih i potkapinskih lokaliteta i test sondi u dve, do tada nepoznate, pe}ine u blizini Dunava tokom terenskih sezona u 2004. i 2005. nisu ustanovqeni tragovi naseqavawa iz perioda mezolita i neolita (Bori} i Jevti} 2008; Kapuran, Jevti} i Bori} 2007).7 Me|utim, neo~ekivano, do sada najva`niji nalazi za prou~avawe transformacione faze, odnosno perioda prelaza, dolaze sa jednog novootkrivenog lokaliteta na otvorenom Aria Babi. Neolitsko nalazi{te Aria Babi Lokalitet Aria Babi ({to na vla{kom zna~i babino gumno) nalazi se na obroncima Ko{obrda u zale|u \erdapa, na nadmorskoj visini izme|u 310 i 318 m (N 44 33 13, E 22 01 13). Lokalitet je sonda`no istraìvan 20042006. Nalazi se neposredno pored starog magistralnog puta BeogradKladovo, na strmoj severnoj padini koja ima nagib prema Dunavu (inklinacija je oko 18%) i prostire se na povr{ini od pribli`no 0,8 ha. Lokalitet se nalazi u neposrednoj blizini Lepenskog vira i Lepenskog abrija (Jevti} 1983), tj. u wihovom zale|u (t. I). Ovde se javqa sirovina tipi~na za stariji neolit, prisutna na ve}ini ranoneolitskih nalazi{ta centralnog i severnog Balkana, poznata kao balkanski ro`nac.8 Nakon povr{inskog pregleda ove wive krajem oktobra 2004, utvr|eno je da kremeni materijal prati keramika tipi~na za star~eva~ku kulturu, kao oru|a (`rvwevi i sli~no) i poluobra|ene sirovine od razli~itih vrsta abrazivnog kamena, te oru|a od gla~anog kamena. Lokalitet je istraèn tokom dve sezone 20042005, na povr{ini od oko 54 m2 (Bori} i Starovi} 2008). Stratigrafska sekvenca se moè opisati na slede}i na~in (French 2008): 017 cm: mrka do crvenkasto mrka glina-ilova~a, koja predstavqa zonu oranice, sa velikim brojem arheolo{kih nalaza; 1745 cm: naranyasto mrka glina-ilova~a; 4548 cm: sivkasta naranyasto mrka glina-ilova~a, sa mawim prisustvom oblutaka; 48 cm+: kre~wa~ki obluci (sterilna podloga).
7 Imaju}i na umu da je na rumunskoj strani Dunava bilo pe}ina i potkapina u kojima su nalaèni tragovi naseqavawa iz perioda mezolita i neolita, svakako bi trebalo nastaviti sa sondirawem pe}ina i potkapina po ~itavoj zoni |erdapskog zale|a. 8 Balkanski ro`nac je najverovatnije kalcedon ili kvarc (cf. [ari} 2002) i javqa se u varijetetima ùte/mrke boje sa beli~astim fosilnim inkluzijama koje mu daju karakteristi~an tufnast izgled, a leì{ta ove sirovine, po svemu sude}i, nisu lokalna (Voytek 1987).
26
D. Bori}
Neolitski nalazi uglavnom su prona|eni u gorwih 20 cm ove sekvence. Zemqi{te pokazuje veoma razvijenu strukturu i intenzivno crvewewe od amorfnog gvo`|a i veoma je kiselo, na {ta ukazuje odsustvo kostiju (osim pet mawih gorelih fragmenata prona|enih na samom dnu kulturnog sloja), ali i intenzivna nagriènost kerami~kih fragmenata. Ovakvo zemqi{te sugeri{e da je ~itav obronak nekada bio pod {umskim pokriva~em. Me|u kremenim alatkama, sa dominantnim prisustvom se~iva i odbitaka od balkanskog ro`naca, prisutan je i jedan obra|en fragment tamno mrkog prozirnog ro`naca sa izraènim sjajem na delu se~iva, {to ukazuje na to da je kori{}en za presecawe biqnih vlakana, mo`da kao srp (ovo bi eventualno govorilo o praktikovawu zemqoradwe na ovom lokalitetu). I ostali nalazi se tako|e razlikuju od tipi~nih elemenata otkrivenih na lokalitetima Lepenski vir ili Vlasac, koji se nalaze u neposrednoj blizini Aria Babi (t. I). Prona|ena su tri mawa odbitaka opsidijana za koje je karakterizacijom sastava u laboratoriji Univerziteta u Berkliju utvr|eno da poti~u iz Karpatskih leì{ta (B. Tripkovi}, usmena informacija, april 2008), {to govori o postojawu komunikacija koje su povezivale ovaj deo centralnog Balkana sa oblastima na severu Karpatskog basena. Mala kamena perla, tipolo{ki sli~na perlama prona|enim u odre|enim grobovima koji pripadaju fazi transformacije na Lepenskom viru i Vlascu (videti dole), po svemu sude}i svedo~i o tipi~no neolitskim importovanim ornamentima. Keramiku, koje ima u izobiqu, karakteri{u primese kvarcita i silikatnog peska dok je weno redukciono pe~ewe na niskim temperaturama (do 800 C) tipi~no za star~eva~ku kulturu. Me|u ornamentalnim tehnikama zastupqeno je iskqu~ivo utiskivawe prstom i {tipawe po obodu, kao i plasti~ne aplikacije sa pravilnim utiskivawem u vidu girlandi i horizontalnih traka. Tafonomski razlozi (kiselost zemqi{ta) mogli su doprineti odsustvu posuda tawih zidova, slikawa i crvenog premaza, od ~ega je ovo posledwe tipi~no za keramiku |erdapskog ranog/sredweg neolita (Jovanovi} 1987). Nalazi sa lokaliteta Aria babi mogu se direktno vezati za sloj sa star~eva~kim materijalom na Lepenskom viru (Peri} and Nikoli} 2004). Ovaj kerami~ki materijal ukazuje na fazu razvijene star~eva~ke kulture kao najverovatnije relativnohronolo{ko opredeqewe lokaliteta.9
9 Ne bismo se ovom prilikom upu{tali u periodizacije star~eva~ke kulture, koje se ~ine problemati~nim, s obzirom na prete`no nepostojawe provere ovih tipolo{kih shema putem apsolutnog datovawa (ali videti: Whittle et al. 2002; idem 2005) ili putem superponovanih slojeva (za sada nema vertikalno nadslojenih stratigrafskih celina na star~eva~kim naseqima u severnim delovima Balkanskog poluostrva).
27
GSAD/JSAS 24 (2008)
Kakva je mogla biti uloga lokaliteta poput Aria Babi i kada je ta~no ovaj lokalitet bio naseqen, tj. u kojoj je meri mogao biti savremenikom Lepenskog vira u ~ijoj se neposrednoj blizini nalazi? Ova dva lokaliteta su na pola sata udaqenosti hodom; vezuje ih trasa koja prolazi i pored potkapine Lepenski abri, locirane na ne{to vi{em nivou od Lepenskog vira, u ~ijim je niìm slojevima prona|ena star~eva~ka rano/sredweneolitska keramika (Jevti} 1983). Verovatno je da su sva tri lokaliteta bila istovremeno naseqena, te da su qudi koji su ih naseqavali komunicirali jedni sa drugima. Ali koji je bio wihov identitet: da li su to potomci dunavskih mezolitskih ribara koji su prihvatili kori{}ewe keramike i uzgoj pripitomqenih ìvotiwskih vrsta ili neolitski doseqenici iz okolnih regija koji se ovde doseqavaju sa svim elementima neolitskog paketa, ili pak nekakva hibridna kombinacija jednih i drugih? Odgovor na ova pitawa delimi~no }e zavisiti i od mogu}nosti da obezbedimo precizniju hronolo{ku skalu za trajawe pojedinih faza na ovim lokalitetima. Naàlost, zbog kiselosti zemqi{ta na Aria Babi nema o~uvanih nalaza kostiju te je, s jedne strane, nemogu}e preciznije datovati trajawe ovog naseqa, a s druge strane, nedostatak ìvotiwskih kostiju ne dopu{ta nam da sagledamo da li je ovde bio prisutan i u kojoj meri uzgoj doma}ih ìvotiwa ili ulov ribe iz obli`weg Dunava. Ve} smo ranije pomenuli da se na Lepenskom viru doma}e vrste javqaju neposredno posle 6000. g. p. n. e., i da su ovakvi nalazi, pre svega, bili povezani sa jamama, a nikada sa trapezoidnim gra|evinama, koje u ovo vreme bivaju uglavnom napu{tene ili se koriste za sahrawivawe (Bori} and Dimitrijevi} 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi). Moèmo izneti dva scenarija o karakteru naseqavawa u ovo vreme koji zavise od hronolo{kog poloàja prona|enog naseqa Aria Babi. Po prvom scenariju, ukoliko bi Aria Babi naseqe bilo datovano u ranoneolitski period izme|u 6200. do 6000/5900. g. p. n. e., tj. tokom faze trapezoidnih gra|evina na Lepenskom viru, dominiraju}i poloàj ovog lokaliteta mogao bi imati strate{ki zna~aj kao naseqe ranoneolitskih sto~ara koji su se ovde naselili u neposrednoj blizini ribarskih naseobina niè na Dunavu, i koji sa wima ostvaruju kontakte, zna~ajno uti~u}i jedni na druge i razmewuju}i niz dobara. Po drugom scenariju, koji autoru ovih redova na sada{wem stepenu istraìvawa izgleda verovatniji, prisustvo svih elemenata neolitskog paketa na Aria Babi moglo bi upu}ivati na period posle 6000/5900. g. p. n. e., tj. na period tokom kojeg dolazi do delimi~nog odbacivawa ukorewenih obrazaca ìvota na Lepenskom viru. Mogu}e je da se tokom ovog perioda, koji moèmo odrediti kao sredwi neolit, po~iwu naseqavati druga~ije ekolo{ke ni{e, te tako dolazi i do kr~ewa {ume na obroncima poput Aria Babi. Za sada ne moèmo biti sigurni da zaista dolazi do promene
28
D. Bori}
u obrascu naseqavawa ~itave regije ba{ u ovo vreme i potrebno je prona}i lokalitete sli~ne Aria Babi, kojih sigurno ima na obroncima Ko{og brda, Velike rudine i drugih daqih oblasti u zale|u \erdapa. Zbog gustog vegetacionog pokriva~a pronalaèwe ovakvih lokaliteta na otvorenom bi}e oteàno, ali bi pregled poqoprivredno obra|enih obronaka mogao doprineti wihovom otkrivawu. Iako potraga za novim lokalitetima u zale|u \erdapa ostaje od presudne va`nosti za niz pitawa koja smo prethodno postavili, novi podaci koji delimi~no rasvetqavaju karakter perioda transformacije, ali i period kasnog mezolita koji mu prethodi, dolaze i sa novih, revizionih iskopavawa jednog od najva`nijih lokaliteta kulture Lepenski vir. Mezolitsko-neolitski lokalitet Vlasac Vlasac (N 44 32, E 22 02; 6278 m nadmorske visine) se nalazi 3 km nizvodno od Lepenskog vira (t. I). U okviru projekta \erdap I, Vlasac je delimi~no istraèn (640 m2) tokom 19701971. (Srejovi} i Letica 1978), pre nego {to je deo obale potopqen. Identifikovano je pet stambenih celina sa kre~wa~kim podovima i 26 ogwi{ta na otvorenom, kao i 17 kamenih konstrukcija razli~itog oblika ~ija funkcija ostaje neodre|ena. Otkopano je 87 grobova u kojima su se nalazile, po nekim autorima 119 (Nemeskri 1978), a po drugim 164 individue (Roksandi} 1999; idem 2000). Neistraèni deo nalazi{ta je nakon 1971. potopqen, a Dunav je tokom proteklih 35 godina neprekidnom erozijom postepeno uni{tavao novonastalu re~nu obalu. Po~etkom aprila 2006. na Vlascu je zate~en zna~ajno niì nivo Dunava od uobi~ajenog. Porastom nivoa Dunava od kraja nekada{wih istraìvawa na Vlascu formirala se nova re~na obala koja je izloèna oscilacijama reke i wenim talasima. Potkopavani su niì delovi re~nog profila, nakon ~ega se gorwi delovi pod teìnom vegetacije obru{avaju, ~ime se proces erozije neumitno nastavqa. Potez gde se nekada nalazio arheolo{ki lokalitet predstavqa jasno definisanu uvalu duìne od oko 100 m, sa blaìm padom terena od okolne re~ne obale, oivi~enu stenskim izdankom na istoku. Sediment se tawi od sredine terase ka wenim krajevima. Nakon povla~ewa vode pri niskom vodostaju ispred re~nog profila u {irini od oko 20 m pruàla se plaà prekrivena {qunkom. Po ovoj povr{ini nalaène su rasute isprane qudske kosti, koje su poticale od uni{tenih grobova. Neposredno ispod i du` sada{weg re~nog profila na|eno je krupnije kamewe koje je moglo biti deo uni{tenog arheolo{kog sloja. Ispod jednog od ovih krupnih kamenih blokova, a ispod tankog sloja {qunka koji je
29
30
GSAD/JSAS 24 (2008) Istraìva~ki radovi i rasprave
Sl. 4. Vlasac, profil obale koji gleda ka severu, sonda 3/2006; presek kroz grupnu grobnicu i podnicu pre po~etka istraìvawa (crte` D. Bori}). Fig. 4. North-facing section in Trench 3/2006 at Vlasac; section through the burial sequence and the flooring before the start of excavations (drawing by D. Bori}).
D. Bori}
naneo Dunav, prona|ene su qudske kosti u anatomskom poloàju. Kosti su bile deo kasnomezolitskog skeleta koji se nalazio ispod {qunka, pokriven tankim slojem zemqe. Prethodno, postepena erozija Dunava uni{tila je ~itav sloj iznad skeleta i wegovo o~uvawe predstavqalo je puku slu~ajnost. Nakon otkri}a da su delovi ovog lokaliteta i daqe dostupni za istraìvawa, bilo je neophodno reviziono istraìti Vlasac iz nekoliko razloga. Najpre, s obzirom na to da su istraìvawa 19701971. bila za{titnog karaktera, bilo je nu`no sada prikupiti {to detaqnije kontekstualne podatke primenom rigoroznih metodolo{kih procedura po savremenim standardima terenskih arheolo{kih istraìvawa. Drugo, nova istraìvawa Vlasaca pruàju mogu}nost za razumevawe procesa nastanka lokaliteta i reviziju stratigrafije i faza koje su ponudili prvi istraìva~i ovog lokaliteta. Preliminarni nalazi ove revizije zna~ajno mewaju na{u sliku o formirawu kulturnih slojeva na ovoj lokaciji (Bori}, French and Dimitrijevi} 2008). Kona~no, ovo je bila izuzetna prilika da se na ovom lokalitetu boqe sagleda faza tokom koje se pojavquje star~eva~ka keramika i drugi nalazi neolitske provenijencije. Prvi istraìva~i ovog lokaliteta veoma {turo u monografiji o Vlascu pomiwu star~eva~ku keramiku i ostale nalaze ranog/sredweg neolita. Razultati novih istraìvawa na Vlascu ukazuju na to da postoji kontinuitet izme|u faze kasnog mezolita, preko transformacione/ranoneolitske pa sve do sredwoneolitske faze. Ovo je najjasnije na stratigrafskoj sekvenci otkrivenoj na profilu sada{we re~ne obale, koji je istraèn tokom 2006. Ukop vidqiv sa profila (sl. 4; t. II/2) otkrio je grupnu grobnicu za koju je ustanovqeno da ima kontinuitet upotrebe od kasnog mezolita (oko 70006200. g. p. n. e.), do vremena neolitskih transformacija kada je istovremena sa trajawem trapezoidnih gre|evina na Lepenskom viru (oko 6200. do 5900. g. p. n. e.), a najverovatnije i tokom faze sredweg neolita. Ovo je potvr|eno kako na osnovu arheolo{kog sadràja istraènih grobova, tako i na osnovu apsolutnog datovawa nekoliko sigurno stratifikovanih celina (Bori} 2006; idem 2007a; Bori}, French and Dimitrijevi} 2008). Na samom dnu ove sekvence otkriveni su ostaci poluukopane gra|evinske celine koja je najverovatnije imala trapezoidnu osnovu. Naàlost, Dunav je odneo ve}i deo podnice i samo je wen zadwi deo bio dostupan za istraìvawe. Ovde je, u Kontekstu 145, bilo mogu}e izdvojiti nalaz jednog mikrolitskog trapeza (uporediti sa sli~nim nalazima sa prethodnih iskopavawa Vlasca; Kozowski and Kozowski 1982: 96, pl. IX). Nakon napu{tawa ove osnove, podnica je prekrivena slojem sterilne zemqe, a nekoliko kremacija bilo je ukopano u okolni sediment u neposrednoj blizini ove napu{tene osnove. Me|u prvim grobovima koji su ovde na~iweni su: ili Kontekst
31
GSAD/JSAS 24 (2008)
136, ili de~ija sahrana Kontekst 297, ili pak sahrana odrasle individue Kontekst 232, od kojih je ova posledwa poloèna preko jedne od kremacionih sahrana (Celina 26) u kojoj su se nalazile spaqene qudske kosti i spaqeni ko{tani projektili. Sahrana Kontekst 136 o{te}ena je jednom od kasnijih kremacionih jama {to bi moglo govoriti da je ona najstarija, {to donekle potvr|uje i datum dobijen direktnim datovawem ove individue u rasponu 67756473 cal. BC (OxA-18865) na 95% verovatno}e nakon ispravke ovog datuma zbog problema sa efektom rezervoara kod datovawa qudskih kostiju (videti gore). Na oko 20 cm vi{e od ove sahrane nalazio se tako|e delimi~no o{te}en grob Kontekst 81, koji je bio orijentisan na isti na~in kao i prethodna sahrana sa istim pruàwem. Skeletni Kontekst 81 o{tetila je kasnija sahrana Kontekst 63 (t. III/2), koja opet po{tuje isto pruàwe i orijentaciju prethodnih skeleta. Ova sahrana je datovana u raspon 62326018 cal. BC sa 95% verovatno}e. Ovo bi za sada bio najmla|e datovan skelet sa Vlasca kod koga se po{tuje sahrawivawe u skladu sa tipi~nom kasnomezolitskom pogrebnom praksom. Na grudima sahrane Kontekst 63 prona|eno je dete (Kontekst 60) poloèno licem prema dole sa delimi~no izgorelim kostima. Skelet Konteksta 63 tako|e je na svojoj levoj strani bio o{te}en ukopom dvoje novoro|en~adi, Konteksti 62 i 69, na|enih jedno nad drugim (t. III/1). Potom je formirana jo{ jedna kremaciona jama koja je o{tetila skelet pomenutog deteta, a potom je na ovako izgorelu gomilu kostiju, poloèna posledwa sahrana na ovom grobnom mestu, Kontekst 53 (t. II/2), koja iako poloèna du` iste ose kao i svi ostali grobovi paralelno sa Dunavom, biva okrenuta potpuno suprotno od svih prethodnih sahrana glavom uzvodno. Ova posledwa sahrana prekrivena je pa`qivo obra|enim kamenim plo~ama preko glave i karlice, dok je jelenska lobawa sa rogovima poloèna u visini plo~e koja je prekrivala karlicu. Ova lobawa datovana je u rasponu 6006 do 5838 cal. BC (OxA-16544) sa 95 % verovatno}e, {to trenutno predstvaqa najmla|i AMS datum sa Vlasca. Ovaj datum je terminus post quem za sloj sa star~eva~kom keramikom. Kerami~ki fragmenti u ve}em broju nalazili su se na velikim kamenim blokovima koji su postavqeni preko ~itavog prostora grobnog mesta nakon wegovog napu{tawa. Ovo bi govorilo o kontinuiranom kori{}ewu ovog mesta i tokom sredweg neolita, sa ve}om kamenom konstrukcijom koja je prekrivala ovaj sloj keramike. Nakon napu{tawa lokacije u sredwem neolitu, wu prekriva sterilni sipar, bez kasnijih, postneolitskih ukopavawa. Treba naro~ito pomenuti neke nalaze iz gorwih slojeva opisane grobnice, poput perli od {koqke spondilus (Spondylus) (t. III/2), kao i crvene i bele kre~wa~ke perle (t. III/1), identi~ne nalazima iz tri groba sa Lepenskog vira koji se mogu datovati u transformacionu fazu
32
D. Bori}
(Srejovi} i Babovi} 1983: 196197, grobovi 54e, 87 i 46). Prisustvo ukrasa od {koqke spondilusa u sada datovanom grobu Kontekst 63 moglo bi da bude jedan od najranijih primera {irewa mreè razmene spondilus ornamenata na Balkanu. Spondilus u kasnijim neolitskim vremenima postaje jedno od najva`nijih dobara razmene u Evropi (e.g. Willms 1985; Mller 1997). Treba pomenuti da se u ovom grobu pojava novih ornamenata tako|e vezuje i za kraj pojave jednog drugog egzoti~nog ornamenta koji se nalazi u nizu sahrana sa Vlasca koje se vezuju za kasni mezolit, tj. sredinu VII milenijuma p. n. e. morskog puì}a vrste Cyclope neritea, ~iji su prirodni habitat u{}a velikih reka u mora. Ovakvi nalazi govore o neprestanoj komunikaciji stanovnika \erdapa sa vi{e stotina kilometara udaqenim podru~jima kako tokom kasnog mezolita, tako i po~etkom ranog neolita. Sumiraju}i re~eno, napomiwemo da je na Vlascu na ovaj na~in po prvi put utvr|eno postojawe faze koja se preklapa sa trajawem trapezoidnih ku}a na Lepenskom viru. Nismo ustanovili prisustvo keramike u ispuni ovog grobnog mesta, {to naravno ne zna~i da elementi neolitskog ìvota na \erdapu nisu prisutni ve} od oko 6200. g. p. n. e. Kako star~eva~ka keramika, tako i balkanski kremen mogu se sa sigurno{}u na Vlascu vezati za period posle 6000/5900. g. p. n. e. Prime}uje se da se, uprkos prisustvu ornamenata koji govore o zna~ajno promewenim navikama u vizuelnim detaqima kojima se opremaju mrtvi na Vlascu kao posledici kontakta sa neolitskim zajednicama, sahrawivawe u ovoj grobnici nastavqa po ustaqenoj grobnoj praksi koja je karakterisala i period kasnog mezolita. Tako|e, individua Kontekst 63, za koju imamo vrednost stabilnog izotopa ukazuje na apsolutno dominantnu prehranu re~nim plodovima (d15N vrednost za ovu individuu koja je na vratu imala spondilus perlu je 17.0 ). Ovo potvr|uje na{e prethodno opaàwe da se tokom ove transformacione faze mogu o~ekivati razlike izme|u Lepenskog vira i drugih lokaliteta. Me|utim, odre|eni elementi promewenih obi~aja, koji se najjasnije uo~avaju kroz ukra{avawe, upu}uju na zakqu~ak da su oni koji su ovde sahraweni bili ukqu~eni u novu, neolitsku mreù razmene, koja se u ovo vreme formira po Balkanu, zamewuju}i prethodnu, koja je tokom nekoliko vekova trajawa kasnog mezolita na centralni Balkan dopremala marinske puì}e Cyclope neritea namewene ornamentisawu (Bori} 2007b). Perle spondilusa koje nalazimo u prethodno opisanim kontekstima, ranije su u {irem podru~ju \erdapa bile prona|ene samo na Lepenskom viru, kao deo ogrlice u ostavi 1, tj. u okviru cele star~eva~ke posude (Srejovi} 1969: 173, T. X, XIV). Najzad, treba pomenuti da se na Vlascu ne pojavquju samo egzoti~ne vrste marinskih {koqki i puèva, ve} i ornament koji je jedinstven za \erdap perforisani `drelni zubi {arana, tj. familije Cyprinidae,
33
GSAD/JSAS 24 (2008)
na|eni su u nekoliko skeletnih sahrana, kako tokom starih, tako i prilikom novih istraìvawa \erdapa. Prethodni istraìva~i nisu zapazili da su ovi zubi}i veoma ~esto zase~eni na korenu, prave}i perforaciju kroz koju je bilo mogu}e provu}i neko vlakno koje ih je potom, najverovatnije, vezivalo za ode}u (Bori} 2002b). Tako je i opisani grob Kontekst 63 imao u visini vrata, ispod oba ramena i ispod leve lopatice perforisane zube Cyprinidae, koji su mogli da ~ine deo ukrasa koji je prekrivao glavu ove individue (t. III/2). Mezolitsko-neolitske transformacije u \erdapu Na osnovu iznetih razultata novih istraìvawa na podru~ju \erdapske klisure i wenog neposrednog zale|a, kako primenom laboratorijskih tehnika na materijalu iz zbirki sa starih iskopavawa, tako i zahvaquju}i novim terenskim istraìvawima, do{lo se do niza zna~ajnih pomaka u primerenijem sagledavawu kulturne pojave koju nazivamo Lepenski vir. Veliki broj novodobijenih radiometrijskih analiza, koje su najve}im delom obavqene u laboratoriji u Oksfordu tokom protekle decenije, ukazuju na ranoneolitski istorijski kontekst faze sa trapezoidnim gra|evinama na Lepenskom viru. Ova faza, na osnovu revizionog sagledavawa stratigrafije eponimnog lokaliteta (Bori} 2002a; Bori} and Dimitrijevi} 2007; Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi), obuhvata prethodno izdvojene faze I i II (po Srejovi}evoj podeli), i weno trajawe se svodi na najvi{e 200 godina, a po svemu sude}i jo{ mawi vremenski raspon na osnovu primene Bajezijskog statisti~kog modelovawa (Bayesian Statistical Modelling) (Bori}, Alexander and Dimitrijevi}, forthcoming). Ovo datovawe odgovara prvoj fazi transformacije u \erdapu, koja traje oko 6300/62006000/5900. g. p. n. e. Pojava elaborisanih ku}nih osnova na Lepenskom viru, ali i susednoj Padini, imala je veze sa {irewem neolitskih zajednica koje dolaze u direktan kontakt sa dunavskim zajednicama. Pod mogu}im uticajem neolitskog ideolo{kog obrasca, sa poreklom na Bliskom istoku (Bori} 2007a), u kome je fizi~ka gra|evina postala fokusom za okupqawe dru{tvene grupe, po uzoru na koncept dru{tava ku}a koji je u etnografskoj gra|i izdvojio Levi-Stros (Lvi-Strauss 1983; idem 1987), |erdapske zajednice, po svemu sude}i, veoma spremno nagla{avaju svoje poreklo i svoju dugu genealogiju u odnosu na dati prirodni okvir \erdapske klisure (t. I). Negde oko 6200. g. p. n. e., zbog svoje lokacije prekoputa trapezoidne planine Treskavac, naseqava se Lepenski vir koji najverovatnije nije bio naseqen tokom perioda kasnog mezolita (t. I). Tokom relativno kratke faze procvata gra|evina sa trapezoidnim podovima napravqenim od kre~waka, kao i tradicije skulptovanih oblutaka od pe{~ara, dolazi do
34
D. Bori}
postepenog napu{tawa ovih gra|evina, koje su u nekoliko slu~ajeva transformisane u grobnice. Za razliku od nekih drugih autora koji promenu do koje dolazi na Lepenskom viru vide kao ideologiju otpora neolitskim novinama (e.g. Radovanovi} 2006: 120), smatramo da se ove promene prvenstveno odnose na uspostavqawe veza sa novim (neolitskim) dru{tvenim kontekstima, koji dominiraju u datom istorijskom okviru {irom Balkana (Bori} 2007a; idem 2007b). Ovo potvr|uju kako nalazi novih tipova ornamenata u novootkrivenim grobovima sa Vlasca vezanim za ovaj period, tako i odsustvo uo~qivih tragova nasiqa tokom ovog perioda kontakta i interakcija razli~itih populacija. U periodu transformacije, lokalna mezolitska tradicija je i daqe veoma jaka u celom \erdapu, a do promena u pogrebnoj sferi dolazi veoma sporo. Ipak, pojavom prvih do{qaka, verovatno iz okolnih regija, utvr|enom na osnovu analiza izotopa stroncijuma (Price and Bori}, forthcoming), koji bivaju sahraweni na Lepenskom viru, pojavquje se i nov na~in sahrawivawa. Ove individue ~esto su povezane i sa mawim unosom ribe, kako svedo~e razultati analiza stabilnih izotopa, u odnosu na lokalnu populaciju, {to je tako|e najverovatnije u direktnoj vezi sa wihovim poreklom. Do sada, ovakve egzoti~ne individue nisu zabeleène na ostalim lokalitetima osim Lepenskog vira i Ajmane. Za lokalnu populaciju se, tokom ovog perioda, ni na koji na~in ne moè re}i da je bila izolovana. Lokalni |erdapski ribari aktivno u~estvuju u promewenim dru{tvenim kontekstima i razgranatim mreàma razmene u dobavqawu egzoti~nih dobara. Ove nove mreè razmene, s druge strane, samo zamewuju ranije mreè razmene koje su trajale vekovima {irom mezolitskog Balkana. Uprkos poku{aju da odredimo mezolitsko-neolitsku grani~nu zonu, predstoji intenzivnija potraga za lokalitetima najranijih neolitskih prido{lica ili konvertita u okolnim podru~jima Balkana, sa kojima je |erdapska lokalna populacija mogla biti u kontaktu. Ipak, sasvim je sigurno da je nemogu}e bez zna~ajnih izmena primeniti grani~ni model i u ovom regionalnom kontekstu. Druga velika faza transformacija u \erdapu i wegovom zale|u nastupa posle 6000/5900. g. p. n. e. Ova druga faza mogla je trajati sve do 5500. g. p. n. e., {to bi moglo da se uzme kao datum kraja sredweg neolita i tzv. star~eva~kog kulturnog kompleksa, kao i krajwi datum kada najve}i broj dunavskih lokaliteta, koji su u to vreme imali tradiciju naseqavawa od nekoliko milenijuma (videti tabelu 1), biva napu{ten skoro hiqadu godina, tj. do pojave eneolitskih kultura poput Salkuce (Bonsall et. al. 2004; Letica 1970) i Kostolac/Kocofeni (e.g. Kapuran, Jevti}, i Bori} 2007). Izgleda da se, tokom perioda sredweg neolita, u odre|enoj meri mewa i obrazac naseqavawa {ireg podru~ja \erdapa, sa
35
GSAD/JSAS 24 (2008)
pojavom novih lokaliteta u novim ekolo{kim ni{ama kr~ewem gustih {uma |erdapskog zale|a. Jedno takvo mesto mogao bi biti novootkriveni lokalitet Aria Babi, koji bi verovatno mogao biti datovan u ovaj period, a koji se nalazi u neposrednoj blizini Lepenskog vira na Ko{o brdu (t. I). Od po~etka ovog perioda, u delu naseqa koje je van zone trapezoidnih gra|evina na Lepenskom viru, javqaju se prve doma}e ìvotiwe (Bori} and Dimitrijevi} 2007). Novodo{le individue bivaju sahrawene na Lepenskom viru u formi tzv. zgr~enaca, {to predstavqa tipi~no neolitsku pogrebnu praksu. Wihovu mogu}u zavisnost u ishrani od ìtarica moèmo vezati za dva groba sa Lepenskog vira grob 88 i 32a (t. II/1) koji su i hronolo{ki prvi skeleti kod kojih se javqa karijes (Grga 1996). Iako je u ovo vreme najve}i broj trapezoidnih gra|evina napu{ten, neke od wih se i daqe koriste za sahrawivawe. Ovo je naro~ito neobi~no u slu~aju dvojnog groba 7 na Lepenskom viru, koji je imao jedan artikulisan skelet sa ~ije leve strane je postavqena dezartikulisana lobawa, a sa desne najpre glava jelena, te preko we i glava divqeg gove~eta. Ova glava jelena datovana je direktno u rasponu 5840 do 5728 (OxA-16537) sa 95% verovatno}e (Bori} i Dimitrijevi}, u {tampi). Ovo je trenutno najmla|i AMS datum sa Lepenskog vira, i ako se uzme da je reprezentativan za datu sahranu, govori o veoma dugom odràvawu lokalnih, mezolitskih kanona sahrawivawa i o mogu}oj koegzistenciji ovakvog sahrawivawa (u ispruènom poloàju paralelno sa Dunavom, sa glavom nizvodno), i onih do{qaka koji se sahrawuju u formi zgr~enaca. Jedan element, me|utim, koji nedvosmisleno ukazuje na odre|eni istorijski kontekst u kome dolazi do ove sahrane, upravo je prisustvo glave divqeg gove~eta, kao ideolo{ki/religiozno va`ne ìvotiwe za period neolita u istoj meri koliko je za period mezolita bio od zna~aja jelen. Kada je u pitawu mezolitsko-neolitska transformacija u \erdapu uo~qivo je da do promene dolazi postepeno. Uprkos mnogim karakteristikama opisanih lokaliteta koji govore da ovu regionalnu grupu moèmo posmatrati kao zajedni~ki kulturni fenomen, svaki lokalitet u detaqima pojedina~nih slu~ajeva ukazuje na nesvodivu kompleksnost individualnih ìvota. To, {to svakim uve}awem ove slike dobijamo ~esto nekoherentne, komplikovane i ne lako ukrotive detaqe, dobar je pokazateq da se nalazimo na putu razotkrivawa realne slike mezolitsko-neolitske svakodnevice u \erdapu. Ove zajednice u \erdapu, tokom vi{e vekova kasnog mezolita, komunicirale su sa udaqenim podru~jima, sve dok se u periodu transformacije iznena|uju}e mobilne neolitske zajednice nisu na{le na kapijama \erdapske klisure.
36
D. Bori}
BIBLIOGRAFIJA
Bonsall, C., et al. 1997 Mesolithic and early Neolithic in the Iron Gates: a palaeodietary perspective. Journal of European Archaeology 5/1: 5092. 2000 Stable Isotopes, Radiocarbon and the Mesolithic-Neolithic Transition in the Iron Gate. Documenta Praehistorica (Ljubljana) 27: 119132. 2004 Radiocarbon and stable isotope evidence of dietary changes from the Mesolithic to the Middle Ages in the Iron Gates: new results from Lepenski Vir. Radiocarbon 46/1: 293300. Bori}, D. 1999 Places that created time in the Danube Gorges and beyond, c. 9000-5500 Cal BC. Documenta Praehistorica 26: 4770. 2002a The Lepenski Vir conundrum: reinterpretation of the Mesolithic and Neolithic sequences in the Danube Gorges. Antiquity 76/294: 10261039. 2002b Seasons, life cycles and memory in the Danube Gorges, c. 10000-5500 BC. Ph.D. Dissertation, University of Cambridge. 2005a Deconstructing essentialisms: unsettling frontiers of the Mesolithic-Neolithic Balkans. Pp. 1631 in (Un)settling the Neolithic, eds. D. Bailey, A. Whittle, and V. Cummings. Oxford: Oxbow Books. 2005b Fuzzy horizons of change: Orientalism and the frontier model in the Mesolithic-Neolithic transition. Pp. 81105 in Mesolithic Studies in the 21st Century, eds. N. Milner and P. C. Woodman. Oxford: Oxbow Books. 2005c Body Metamorphosis and Animality: Volatile Bodies and Boulder Artworks from Lepenski Vir. Cambridge Archaeological Journal 15/1: 3569. 2006 New discoveries at the Mesolithic-Early Neolithic site of Vlasac: Preliminary notes. Mesolithic Miscellany 18/1: 714. 2007a The House Between Grand Narratives and Microhistories: A House Society in the Balcans. Pp. 97129 in The Durable House: House Society Models in Archaeology, ed. R. A. Beck, Jr. Occasional Paper 35. Carbondale: Center for Archaeological Investigations. 2007b Mesolithic-Neolithic Interactions in the Danube Gorges. Pp. 3145 in Mesolithic-Neolithic Interactions in the Balcan and in the Middle Danube Basin, eds. J. K. Kozowski and M. Nowak. British Archaeological Reports, International Series 1726. Oxford: Archaeopress. 2008 First Households and House Societies in European Prehistory. Pp. 109142 in Prehistoric Europe, ed. A. Jones. Malden, MA: Blackwell Publishing. Bori}, D., and Dimitrijevi}, V. 2005 Continuity of foraging strategies in Mesolithic-Neolithic transformations: Dating faunal patterns at Lepenski Vir (Serbia). Atti della Societ per la preistoria e protoistoria della regione Friuli-Venezia Giulia 15 (2004-2005): 33107. 2007 When did the Neolithic package reach Lepenski Vir? Radiometric and faunal evidence. Documenta Praehistorica 35: 5372. Bori}, D., i Dimitrijevi}, V. u {tampi Apsolutna hronologija i stratigrafija Lepenskog vira. Starinar 57.
37
GSAD/JSAS 24 (2008)
Bori}, D., i Jevti}, M. 2008 Istraìvawa arheolo{kog lokaliteta Pe}ina iznad Trajanove table. Arheolo{ki pregled 4 (2006): 1115. Bori}, D., and Miracle, P. 2004 Mesolithic and Neolithic (dis)continuities in the Danube Gorges: New AMS dates from Padina and Hajdu~ka Vodenica (Serbia). Oxford Journal of Archaeology 23/4: 341371. Bori}, D., i Starovi}, A. 2008 Neolitski lokalitet Aria babi u zale|u \erdapa. Arheolo{ki pregled 4 (2006): 3538. Bori}, D., Alexander, C., and Dimitrijevi}, V. forthThe Tempo of Mesolithic-Neolithic Transformation at Lepenski Vir: An coming Application of the Bayesian Statistical Modelling. Bori}, D., French, C., and Dimitrijevi}, V. 2008 Vlasac Revisited: Formation Processes, Stratigraphy and Dating. Documenta Praehistorica 36: 293320. Bori}, D., et al. 2004 Is the Mesolithic-Neolithic subsistence dichotomy real? New stable isotope evidence from the Danube Gorges. European Journal of Archaeology 7/3: 221248. Bronk Ramsey, C. 1995 Radiocarbon calibration and analysis of stratigraphy: the OxCal Program Radiocarbon 37/2: 425430. 2001 Development of the radiocarbon program OxCal. Radiocarbon 43/2A: 355363. Budd, P., et al. 2000 Differential diagenesis of strontium in archaeological human tissues. Applied Geochemistry 15: 687694. Budja, M. 1999 The transition to farming in Mediterranean Europe: an indigenous response. Documenta Praehistorica 26: 119141. Chapman, J. C. 1993 Social Power in the Iron Gates Mesolithic. Pp. 71121 in Cultural Transformations and Interactions in Eastern Europe, eds. J. Chapman and P. Dolukhanov. Aldershot: Avebury. 1994 The origins of farming in South East Europe. Prhistoire Europenne 6: 133156. 2000 Fragmentation in Archaeology. People, places and broken objects in the prehistory of south-eastern Europe. London and New York: Routledge. Clason, A. T. 1980 Padina and Star~evo: Game, Fish and Cattle. Palaeohistoria 22: 142173. Clifford, J. 2003 On the Edges of Anthropology (Interviews). Chicago: Prickly Paradigm Press. Cook, G., et al. 2002 Problems of dating human bones from the Iron Gates. Antiquity 76/291: 7785. Dimitrijevi}, V., and Bori}, D. forthAnimal Bones from Padina.
coming
38
D. Bori}
Dinan, E. H. 1996 A preliminary report on the lithic assemblages from the early Holocene level at the Iron Gates site of B|ile Herculane. Mesolithic Miscellany 17/2: 1524. French, C. A. I. 2008 Vlasac and environs, the Danube Gorges, Serbia: Geoarchaeological field report for May, 2008. [Unpublished manuscript. Cambridge University Library]. Gara{anin, M., and Radovanovi}, I. 2001 A pot in house 54 at Lepenski Vir I. Antiquity 75/287: 118125. Grbi}, M. 1969 Podudarnost po~etaka kerami~kog neolita na Balkanu i u Predwoj Aziji. Starinar (n.s.) 19: 2730. 1970 Neolit i hronologija. Starinar (n.s.) 20: 139141. Grga, \. 1996 Karijes u humanoj populaciji kulture Lepenskog vira. Starinar (n.s.) 47: 177185. Grupe, G., et al. 2003 Vertebrate food webs and subsistence strategies of Meso- and Neolithic populations of central Europe. Pp. 193213 in Documenta Archaeobiologiae 1. Yearbook of the State Collection of Anthropology and Palaeoanatomy, Mnchen, Germany, eds. G. Grupe and J. Peters. Rahden/Westf.: Verlag M. Leidorf. Hillson, S. 2004 Dental Anthropology. Cambridge: Cambridge University Press. Jevti}, M. 1983 Lepenska potkapina, praistorijsko naseqe. Starinar (n.s.) 33-34 (1982-1983): 201207. Jovanovi}, B. 1969 Chronological Frames of the Iron Gate Group of the Early Neolithic Period. Archaeologica Iugoslavica 10: 2338. 1987 Die Architektur und Keramik der Siedlung Padina B am Eisernen Tor, Jugoslawien. Germania 65/1: 116. 2004 Padina and Hajdu~ka Vodenica: Sites of the Lepenski Vir Culture in the upper and lower Gorges of the Iron Gates. Pp. 5559 in Section 7: Le Msolithique/The Mesolithic. Landscape-Use During the Final-Palaeolithic and Mesolithic in NW-Europe: The Formation of Extensive Sites and Site-Complexes. Late Foragers and Early Farmers of the Lepenski Vir-Schela Cladovei Culture in the Iron Gates Gorges. A Metamorphosis of Technologies or Acculturations. Intrusive Farmers or Indigenous Foragers: The New Debate about the Ethnolinguistic Origins of Europe. General Sessions and Posters. Acts of the XIVth UISPP Congress, University of Lige, Belgium, 2-8 September 2001, ed. by Le Secrtariat du Congrs. British Archaeological Reports. International Series 1302. Oxford: Archaeopress. Kapuran, A., Jevti}, M., i Bori}, D. 2007 Novi nalazi keramike metalnih doba na teritoriji \erdapa. GSAD 23: 103124. Kaczanowska, M., and Kozowski, J. K. 2003 Origins of the Linear Pottery Complex and the Neolithic Transition in Central Europe. Pp. 227248 in The Widening Harvest. The Neolithic Transition in Europe: Looking Back, Looking Forward, eds. A. J. Ammerman and P.
39
GSAD/JSAS 24 (2008)
Biagi. Colloquia and Conference Papers 6. Boston, MA: Archaeological Institute of America. Kozowski, J. K., and Kozowski, S. K. 1982 Lithic industries from the multi-layer Mesolithic site Vlasac in Yugoslavia. Pp. 11109 in Origin of the chipped stone industries of the early farming cultures in Balkans, ed. J. K. Kozowski. Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego 658. Prace archeologiczne 33. Krakw and Warszawa: Nakadem Uniwersytetu Jagielloskiego and Panstwowe Wydawnictwo Naukowe. Letica, Z. 1970 Grob Salkuca kulture sa Lepenskog vira. Starinar (n.s.) 21: 117124. Lvi-Strauss, C. 1966 The Savage Mind. Chicago: The University of Chicago Press. 1983 The Way of the Masks. London: Jonathan Cape. 1987 Anthropology and Myth: Lectures 1951-1982. Oxford: Blackwell. Ljubojevi}, V. 2003 Pregled speleolo{kih istraìvanja na Miro~u, Nacionalni park \erdap. Str. 109115 u Zbornik 4. simpozijuma o za{titi karsta. Beograd: Akademski speleolo{ko-alpinisti~ki klub. Mihailovi}, D. 2007 Social Aspects of the Transition to Farming in the Balkans. Documenta Praehistorica 34: 7388. Mller, J. 1997 Neolithische und chalkolithische Spondylus-Artefakte. Anmerkungen zu Verbreitung, Tauschgebiet, und sozialer Funktion. Pp. 91106 in Xrovos. Beitrge zur prhistorischen Archeologie zwischen Nord- und Sdosteuropa. Festschrift fr Bernard Hnsel, eds. C. Becker, et al. Espelkamp: Verlag Marie Leidorf Gmbh. Nemeskri, J. 1978 Demographic structure of the Vlasac Epipalaeolithic population. Str. 97133 u Vlasac. Mezolitsko naseqe u \erdapu II: geologija, biologija, antropologija, ur. M. Gara{anin. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. Nica, M. 1976 Cea Mai Veche Asezare Neolitica de la Sud de Carpati. Studii si Cercetari de Istorie Veche si Arheologie 27/4: 735463. Nicolescu-Plopsor, C. S., Comsa, E., and P|unescu, A. 1957 Santierul arheologic B|ile Herculane (reg. Timisoara, r. Almas). Materiale 3: 5158. Peri}, S., and Nikoli}, D. 2004 Stratigraphic, Cultural and Chronological Characteristics of the Pottery from Lepenski Vir: 1965 Excavations. Pp. 157217 in The Central Pomoravlje in Neolithisation of South-East Europe. The Neolithic in the Middle Morava Valley 1, ed. S. Peri}. Belgrade: Archaeological Institute. Price, T. D., and Bori}, D. forthMobility in the Mesolithic-Neolithic Danube Gorges: Strontium Isotope Analycoming ses. Price, T. D., et al. 2001 Prehistoric Human Migration in the Linearbandkeramik of Central Europe. Antiquity 75/289: 593603.
40
D. Bori}
Quitta, H. 1975 Die Radiocarbondaten und ihre historische Interpretation. Pp. 272285 in D. Srejovi}, Lepenski vir. Eine vorge schichtliche Geburts sttte europischer Kultur. Bergisch Gladbach: Gustav Lbbe Verlag. Radovanovi}, I. 1992 Mezolit \erdapa. Doktorska disertacija, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu. 1996 The Iron Gates Mesolithic. Archaeological series 11. Ann Arbor: International Monographs in Prehistory. 1997 The Lepenski Vir Culture: a contribution to interpretation of its ideological aspects. Str. 8593 u Uzdarje Dragoslavu Srejovi}u povodom {ezdeset pet godina ìvota, od prijateqa, saradnika i u~enika, ur. M. Lazi}. Centar za arheolo{ka istraìvawa 17. Beograd: Filozofski fakultet. 2006 Further notes on Mesolithic-Neolithic contacts in the Iron Gates Region and the Central Balkans. Documenta Praehistorica 34: 111128. Richards, M., and Shulting, R. 2006 Against the grain? A response to Milner et al. (2004). Antiquity 80/308: 444458. Roksandi}, M. 1999 Transition from Mesolithic to Neolithic in the Iron Gates gorge: Physical anthropology perspective. Ph.D. dissertation, Simon Fraser University. 2000 Between Foragers and Farmers in the Iron Gates Gorge: Physical Anthropology Perspective. Djerdap Population in Transition from Mesolithic to Neolithic. Documenta Praehistorica 27: 1100. Sahlins, M. 1985 Islands of History. Chicago: The University of Chicago Press. Sherratt, A. 1995 Reviving of the grand narrative: archaeology and long-term change. Journal of European Archaeology 3/1: 132. Srejovi}, D. 1967 Lepenski vir: iskopavawa 1965-1967. godine. Starinar (n.s.) 18: 157166. 1968 Lepenski vir (Boqetin): predneolitska i neolitska naseqa i nekropole. Arheolo{ki pregled 10: 8587. 1969 Lepenski vir: nova praistorijska kultura u Podunavqu. Beograd: Srpska kwièvna zadruga. 1971 Die Lepenski Vir-Kultur und der Beginn der Jungsteinzeit and der mittelren Donau. Pp. 119 in Die Anfnge des Neolithikums vom Orient bis Nordeuropa 2: stliches Mitteleuropa, ed. H. Schwabedissen. Fundamenta, Monographien zur Urgeschichte A/3. Kln: Bhlau Verlag. 1972 Europes First Monumental Sculpture: New Discoveries at Lepenski Vir. London: Thames and Hudson. 1981 Lepenski Vir: Menschenbilder einer frhen europischen Kultur. Mainz am Rhein: Verlag Philipp von Zabern. 1988 (ed.) Neolithic of Serbia. Belgrade: Centre for Archaeological Research. Srejovi}, D., i Babovi}, Lj. 1983 Umetnost Lepenskog vira. Beograd: Jugoslavija.
41
GSAD/JSAS 24 (2008)
Srejovi}, D., i Letica, Z. 1978 Vlasac. Mezolitsko naseqe u \erdapu I: arheologija. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. Stankovi}, S. 1986a Knjepi{te: une station du grupe de Star~evo. \erdapske sveske 3: 447452. 1986b Embouchure du ruisseau Kameni~ki Potok: site du grupe Star~evo. \erdapske sveske 3: 467471. Stanojevi}, Z. 1988 Ku~ajna. Pp. 7778 in Neolithic of Serbia, ed. Srejovi}, D. Belgrade: Centre for Archaeological Research. [ari}, J. 2002 Stone as Material for Production of Chipped Artifacts in Early and Middle Neolithic of Serbia. Starinar (n. s.) 52: 1126. Thomas, J. 2003 Thoughts on the repacked Neolithic Revolution. Antiquity 77/295: 6775. Tringham, R. 1971 Hunters, Fishers and Farmers of Eastern Europe (6000-3000 B.C.). London: Hutchinson University Library. 2000 Southeastern Europe in the transition to agriculture in Europe: bridge, buffer or mosaic. Pp. 1956 in Europes first farmers, ed. T. D. Price. Cambridge: Cambridge University Press. Voytek, B. 1987 Analysis of lithic raw material from sites in eastern Yugoslavia. Pp. 287295 in Papers for the First International Conference on Prehistoric Flint Mining and Lithic Raw Material Identification in the Carpathian Basin, Budapest-Smeg 1986, ed. K. Takcs-Bir. Budapest: Magyar Nemzeti Mzeum. Voytek, B., and Tringham, R. 1989 Rethinking the Mesolithic: the Case of South-East Europe. Pp. 492499 in The Mesolithic in Europe, ed. C. Bonsall. Edinburgh: John Donald Publishers Ltd. Willms, C. 1985 Neolithischer Spondylus schmuck. Hundert Jahre Forschung. Germania 65/2: 331343. Whittle, A., et al. 2002 In the beginning: new radiocarbon dates for the Early Neolithic in northern Serbia and south-east Hungary. Antaeus: 25: 63117. 2005 New radiocarbon dates for the Early Neolithic in northern Serbia and south-east Hungary. Antaeus 28: 347355. Zvelebil, M. Mesolithic prelude and Neolithic revolution. Pp. 167187 in Hunters in 1986 Transition: Mesolithic Societies of Temperate Euroasia and Their Transition to Farming, ed. M. Zvelebil. Cambridge: Cambridge University Press. Zvelebil, M., and Lillie, M. Transition to agriculture in eastern Europe. Pp. 5792 in Europes first 2000 farmers, ed. T. D. Price. Cambridge: Cambridge University Press.
42
D. Bori}
DU[AN BORI] LEPENSKI VIR CULTURE IN THE LIGHT OF NEW RESEARCH Summary In the past ten years, recent studies of the Mesolithic-Neolithic sequences of the Danube Gorges (pl. I) have forced us to re-think our previous understanding of this regional phenomenon. The paper reviews these new developments that include both new archaeometric analyses (stable and strontium isotopes and AMS dating), which have been employed on the material from the old excavations, as well as new fieldwork that has been conducted on the Serbian side of the Danube. The archaeological evidence from this region offers an unique opportunity in European Prehistory to understand the character and circumstances of transformations that affected local fisher-forager populations through their contacts with Neolithic worlds. There are 118 new AMS dates from five sites (67 dates from Lepenski Vir, 26 dates from Vlasac, 17 dates from Padina, 6 dates from Hajdu~ka vodenica, and 2 dates from Ajmana) on the Serbian side of the Danube, obtained in the past decade or so through dating programmes funded by the NERC-AHRC Oxford Radiocarbon Dating Service programme and the National Science Foundation AMS Facility at the University of Arizona. These dates have clarified stratigraphic and chronological matters significantly, enabling precise dating of chronologically sensitive aspects of the material culture and settlement pattern dynamics in a diachronic perspective (table 1). One of the most controversial aspects has been the dating of the site of Lepenski Vir. There is now clear dating evidence along with a revision of stratigraphic relations that puts the phase of trapezoidal buildings (fig. 2) at this site in the Early Neolithic historical context, i.e. from around 6200 to 5900 B.C. Results of stable and strontium isotope analyses have given us information about patterns of dietary practices and individual mobility. The exceptions to the Mesolithic pattern of a fish-dominated diet show up only at Lepenski Vir and Ajmana (fig. 3) at the time when other aspects of life also change with the arrival of Neolithic-looking materialities around 6200 B.C. Interestingly, results of strontium isotope analyses indicate that these individuals with a less fish-dominated diet were migrants from areas outside of the Danube Gorges. That some of these individuals might have been from Neolithic communities inhabiting surrounding regions is supported by the position they were buried in as crouched inhumations (pl. II/1), which characterizes the Neolithic burial rite. Aspects of Mesolithic-Neolithic transition in this region have most recently been investigated through new field research in the hinterland areas of the Danube Gorges and at one of the classic settlements of the Lepenski Vir culture: the site of Vlasac. This research led to the discovery of a new Neolithic site: the site of Aria Babi on the Ko{o Hill above Lepenski Vir (pl. I). The occupation at this site might have been
43
GSAD/JSAS 24 (2008)
contemporaneous with the Middle Neolithic phase at Lepenski Vir, i.e. the period when most trapezoidal buildings were being abandoned and domestic stock was introduced for the first time to this particular site. On the other hand, new excavations on the preserved portion of the site of Vlasac started in 2006 and, among other things, have resulted in the discovery of the phase that is contemporaneous with the phase of trapezoidal buildings at Lepenski Vir. This transformational phase in the Danube Gorges is represented in the upper level of a group burial (fig. 4; pl. II/2) discovered at Vlasac where adults were buried along with neonates and children (pl. III/1). While individuals with the Mesolithic pattern of fish-dominated diet were still at this time (ca. 62005900 B.C.) buried according to Mesolithic burial rites as extended skeletal inhumations, in these burials one finds new types of body ornaments: red and white limestone beads (pl. III/1), also found in three burials at Lepenski Vir, as well as Spondylus beads (pl. III/2). These Spondylus beads may currently be one of the earliest dated examples for the establishment of a new, Spondylus exchange network in European Prehistory. Such finds point out complex interactions between local foragers and incoming foreigners in this regional setting. Even the impetus to build trapezoidal structures with durable floors at Lepenski Vir and Padina must have come through the awareness of the changing socio-economic milieus in the Balkans at the time. The characterisation of the processes of change that were taking place at this historical juncture remains an open field for competing interpretive efforts.
Primqeno: 21. septembra 2008.
UDC 90312(497.11:282.243.7 erdap)633/634
44

D. Boric - Lepenski Vir U Svetlu Novih Istrazivanja

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

D. Boric - Lepenski Vir U Svetlu Novih Istrazivanja

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

KULTURA LEPENSKOG VIRA U SVETLU NOVIH ISTRA@IVAWA

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Za odgovaraju}u situaciju na Padini videti: (Jovanovi} 2004).

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

GSAD/JSAS 24 (2008) Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

Kultura Lepenskog vira u svetlu novih istra`ivawa

Istra`iva~ki radovi i rasprave

UDC 90312(497.11:282.243.7 erdap)633/634

Das könnte Ihnen auch gefallen