Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
Congressos sobre a
atualidade de Santo
Agostinho
Plus enim erat amicos docere
humilitatem, quam inimicis exprobrare
veritatem Era mais importante ensinar
a humildade aos amigos do que
desafiar os inimigos com a verdade
(Santo Agostinho, Sermo 284)
de Giacomo Tantardini
Vincenzo Milanesi
Reitor da Universidade de
Pádua
1. Sermo 284, 6
2. Sermo 213, 8
Anotação:
1
Agostinho, Enarratio in psalmum 138, 20.
2
Congressos sobre a atualidade de Santo Agostinho, Notas da
terceira conferência de padre Giacomo Tantardini sobre “Agostinho,
testemunha da Tradição” (Universidade de Pádua), Roma, 30Dias n. 6-7,
2004, pp. 56-66.
3
Cf. L. Giussani, Milão 1954. Cronaca di una nascita (março 1979) in
Un avvenimento di vita cioè una storia (introdução do cardeal Joseph
Ratzinger), Roma, Edit-Il Sabato, 1993, p. 346: “Nós tornamos Cristo
presente por meio da mudança que Ele realiza em nós. É o conceito
de testemunho”.
4
Agostinho, Enarratio in psalmum 112, 2.
5
Cf. Agostinho, Sermo 67, 5, 8: “Qui sunt parvuli? Humiles”.
6
Cf. Concílio Ecumênico Vaticano II, declaração Nostra aetate, 4.
7
Cf. Agostinho, Confessiones VII, 20, 26: “Iam enim coeperam velle
videri sapiens plenus poena mea et non flebam, insuper et inflabar
scientia. Ubi enim erat illa aedificans caritas a fundamento humilitatis
quod est Christus Iesus? Aut quando illi libri me docerent eam? In quos
me propterea, priusquam Scripturas tuas considerarem, credo voluisti
incurrere ut imprimeretur memoriae meae quomodo ex eis affectus
essem et, cum postea in libris tuis mansuefactus essem et curantibus
digitis tuis contrectarentur vulnera mea, discernerem atque
distinguerem quid interesset inter praesumptionem et
confessionem, inter videntes quo eundum sit, nec videntes, qua et
viam ducentem ad beatificam patriam non tantum cernendam sed et
habitandam”.
8
Cf. L. Bianchi, “Nam quid divinius isto ut puncto exiguo culpa cadat
populi?”, in: 30Dias, nº 3, março de 2004, pp. 50-53.
9
Cf. Antigo Breviário Ambrosiano, Feria III, hebd. IV, in
Quadragesima, ad Matutinum: “Rogamus te, Domine Deus; quia
peccavimus tibi: veniam petimus, quam non meremur. Manum tuam
porrige lapsis, qui latroni confitenti paradisi ianuam aperuisti. Vita
nostra in dolore suspirat, et in opere non emendat. Si exspectas, non
corripimur; et si vindicas, non duramus. Manum tuam porrige lapsis, qui
latroni confitenti paradisi ianuam aperuisti”.
10
Cf. L. Giussani, “Carisma e história”, in: 30Dias, nº 2, fevereiro de
2001, pp. 48-52: “A posição correta diante do Senhor não é a de quem
não erra ou não errou, mas a de quem não pretende (pre-tende); não
pretende alguma coisa antes, antes da Sua vinda. Por isso, a palavra
misericórdia tem de ser o mais conscientemente possível exaltada
perante os olhos do povo cristão” (pp. 49-50).
11
Cf. C. Péguy, Véronique. Dialogo della storia e dell’anima carnale,
Roma, 30Giorni-Piemme, 2002, pp. 147-148.
12
Cf. Catecismo de S. Pio X, n. 143: “O que é o pecado mortal? O
pecado mortal é uma desobediência grave feita à lei de Deus, com plena
advertência do entendimento e consentimento da vontade”; n. 144: “Por
que se chama mortal esse pecado? Chama-se mortal esse pecado
porque dá a morte à alma, privando-a da vida da graça santificante e
tornando-a merecedora do inferno”.
13
Ambrósio, Enarratio in psalmum 45, 15: “Quem Dominus
respicit, salvat. Denique in Domini passione cum titubaret Petrus
sermone, non mente (licet ipse Petri sermo titubantis fidelior sit quam
doctrina multorum), respexit eum Christus, et Petrus flevit; quo proprium
lavit errorem. Ita quem vivus est voce denegare, lacrymis fatebatur”.
14
Cf. Agostinho, De civitate Dei V, 19: “Quantumlibet autem laudetur
atque praedicetur virtus, quae sine vera pietate servit hominum gloriae,
nequaquam sanctorum exiguis initiis comparanda est, quorum
spes posita est in gratia et misericordia veri Dei”.
15
Cf. Francisco de Assis, “Carta a um ministro”, in: I. Silveira e O. Reis
(orgs.), Escritos e biografias de São Francisco de Assis, Petrópolis, Vozes,
1988, p. 91: “E nisto reconhecerei que amas realmente o Senhor e a
mim, servo dele e teu, se fizeres o seguinte: não haja irmão no mundo,
mesmo que tenha pecado a não poder mais, que, após ver os teus olhos,
se sinta talvez obrigado a sair de tua presença sem obter misericórdia se
misericórdia buscou. E se não buscar misericórdia, pergunta-lhe se não a
quer receber. E se depois disto ele se apresentar ainda mil vezes diante
de teus olhos, ama-o mais do que a mim, procurando conquistá-lo para o
Senhor”.
16
Agostinho, Enarratio in psalmum 67, 13: “Animalia tua
inhabitabunt in ea. Tua, non sua; tibi subdita, non sibi libera; ad te
egentia, non sibi sufficientia. Denique sequitur: Parasti in tua suavitate
egenti Deus. In tua suavitate, non illius facultate. Egens est enim,
quoniam infirmatus est, ut perficiatur: agnovit se indigentem, ut
repleatur. Haec est illa suavitas de qua alibi dicitur: Dominus dabit
suavitatem, et terra nostra dabit fructum suum: ut bonum opus fiat non
timore, sed amore; non formidine poenae, sed delectatione iustitiae.
Ipsa est enim vera et sana libertas. Sed Dominus hoc egenti paravit,
non abundanti, cui opprobrio est ista paupertas; de qualibus alibi dicitur:
Opprobrium his qui abundant, et despectio superbis. Hos enim dixit
superbos, quos dixit qui abundant”. Cf. Enarratio in psalmum 67, 18:
“Quid enim sunt vel ipsae alae, nisi duo praecepta caritatis, in quibus
tota Lex pendet et Prophetae? Quid ipsa sarcina levis, nisi ipsa caritas
quae in his duobus praeceptis impletur? Quidquid enim difficile est in
praecepto, leve est amanti. Nec ob aliud recte intellegitur dictum:
Onus meum leve est nisi quia dat Spiritum sanctum per quem
diffunditur caritas in cordibus nostris, ut amando liberaliter
faciamus, quod timendo qui facit, serviliter facit nec est amicus recti,
quando mallet, si fieri posset, id quod rectum est non iuberi”.
17
Cf. Ambrósio, De excessu fratris sui Satyri I, 10.
18
Cf. supra, nota 7.
19
Cf. Tomás de Aquino, Summa theologiae II-II, q. 4 a. 4 ad 3:
“Gratia facit fidem non solum quando fides de novo incipit esse in
homine, sed etiam quamdiu fides durat. Dictum est enim supra quod
Deus semper operatur iustificationem hominis, sicut sol semper operatur
illuminationem aeris. Unde gratia non minus facit adveniens fideli
quam adveniens infideli, quia in utroque operatur fidem, in uno
quidem confirmando eam et perficiendo, in alio de novo creando”.
20
Cf. Agostinho, Sermo 212, In traditione Symboli: “Tempus est ut
Symbolum accipiatis quo continetur breviter, propter aeternam
salutem, omne quod creditur”.
21
Cf. Agostinho, In Ioannis Evangelium 29, 6: “Quis nesciat hoc esse
facere voluntatem Dei, operari opus eius, id est, quod illi placet? Ipse
autem Dominus aperte alio loco dicit: Hoc est opus Dei, ut credatis in
eum quem ille misit. Ut credatis in eum; non, ut credatis ei. Sed si
creditis in eum, creditis ei: non autem continuo qui credit ei, credit in
eum. Nam et daemones credebant ei, et non credebant in eum. Rursus
etiam de Apostolis ipsius possumus dicere: Credimus Paulo; sed non:
Credimus in Paulum: Credimus Petro; sed non: Credimus in Petrum.
Credenti enim in eum qui iustificat impium, deputatur fides eius ad
iustitiam. Quid est ergo credere in eum? Credendo amare,
credendo diligere, credendo in eum ire, et eius membris
incorporari. Ipsa est ergo fides quam de nobis exigit Deus: et
non invenit quod exigat, nisi donaverit quod inveniat. Quae fides,
nisi quam definivit alio loco Apostolus plenissime dicens: Neque
circumcisio aliquid valet, neque praeputium, sed fides quae per
dilectionem operatur? Non qualiscumque fides, sed fides quae per
dilectionem operatur: haec in te sit, et intelleges de doctrina.
Quid enim intelleges? Quia doctrina ista non est mea, sed eius qui misit
me: id est, intelleges quia Christus Filius Dei, qui est doctrina Patris, non
est ex seipso, sed Filius est Patris”.
22
Agostinho, Sermo 295, 2.
23
Cf. supra, nota 13.
24
Cf. Concílio Ecumênico Vaticano II, constituição dogmática Lumen
gentium, nº 31: “Ibi a Deo vocantur, ut suum proprium munus
exercendo, spiritu evangelico ducti, fermenti instar ad mundi
sanctificationem velut ab intra conferant, sicque praeprimis testimonio
vitae suae, fide, spe et caritate fulgentes, Christum aliis
manifestent”.
25
Ambrósio, In Lucam I, 17.
26
Cf. João Paulo I, Audiência Geral, quarta-feira, 6 de setembro de
1978 in Insegnamenti di Giovanni Paolo I, Cidade do Vaticano, Libreria
Editrice Vaticana, 1979, pp. 51-52: “Existem aqueles que são menores
do que nós, existem as crianças, os doentes, até os pecadores. Estive
muito próximo, como bispo, também daqueles que não crêem em Deus.
Formei em mim a idéia de que eles combatem, muitas vezes, não a
Deus, mas à idéia errada que têm de Deus. Quanta misericórdia é
preciso ter! E também aqueles que erram... É preciso realmente que
estejamos muito bem centrados. Limito-me a recomendar uma virtude,
tão cara ao Senhor, que disse: aprendam comigo que sou manso e
humilde de coração. Arrisco dizer um despropósito, mas digo: o
Senhor ama tanto a humildade que, às vezes, permite pecados
graves. Para quê? Para que aqueles que cometeram esses
pecados, depois, arrependidos, fiquem humildes. As pessoas não
têm vontade de se acharem uns meio santos, uns meio anjos, quando
sabem ter cometido faltas graves. O Senhor recomendou muito: sede
humildes. Mesmo que vocês tenham feito grandes coisas, digam: somos
servos inúteis. No entanto, a tendência, em nós todos, é muito mais o
contrário: nos mostrarmos. Abaixemo-nos, abaixemo-nos: é a virtude
cristã que diz respeito a nós mesmos”.
27
Cf. C. Péguy, Véronique. Dialogo della storia e dell’anima carnale,
op. cit., p. 161.
28
Cf. João Paulo I, Audiência Geral, quarta-feira, 13 de setembro de
1978 in Insegnamenti di Giovanni Paolo I, op. cit., p. 64: “...quando se
trata de fé, o grande regente é Deus, pois Jesus disse: ninguém vem a
mim se meu Pai não o atrai”.
29
Cf. supra, nota 20.
30
Cf. Concílio de Trento, Decreto De iustificatione, cân. 32 (Denzinger
1582): “Si quis dixerit hominis iustificati bona opera ita esse dona Dei ut
non sint etiam bona ipsius iustificati merita, aut ipsum iustificatum bonis
operibus, quae ab eo per Dei gratiam et Iesu Christi meritum (cuius
vivum membrum est) fiunt, non vere mereri augmentum gratiae, vitam
aeternam et ipsius vitae aeternae (si tamen in gratia decesserit)
consecutionem, atque etiam gloriae augmentum: anathema sit”. No final
do cânon, o próprio Denzinger remete ao capítulo 16 do decreto
intitulado De fructu iustificationis hoc est de merito bonorum operum
deque ipsius meriti ratione (Denzinger, 1545-1550) e em particular
remete ao parágrafo que transcrevemos (Denzinger, 1548): “Neque vero
illud omittendum est quod, licet bonis operibus in sacris Litteris usque
adeo tribuatur ut etiam qui uni ex minimis suis potum aquae frigidae
dederit promittat Christus eum non esse sua mercede cariturum [Cf. Mt
10,42; Mc 9,41] et Apostolus testetur ‘id quod in praesenti est
momentaneum et leve tribulationis nostrae supra modum in sublimitate
aeternum gloriae pondus operari in nobis’ [2Cor 4,17], absit tamen ut
christianus homo in se ipso vel confidat vel glorietur et non in Domino
[Cf. 1Cor 1,31; 2Cor 10,17] cuius tanta est erga omnes homines bonitas
ut eorum velit esse merita quae sunt ipsius dona”.
31
Cf. Dante, Paraíso, XXXIII, 16-18: “La tua benignità non pur
soccorre/ a chi domanda, ma molte fiate/ liberamente al dimandar
precorre” (“Não só a quem te invoca, suplicante,/ brilha o fulgor de tua
caridade,/ senão que às vezes vem do rogo adiante”; tradução de
Cristiano Martins).
32
Cf. Tomás de Aquino, Super Epistolam B. Pauli ad Galatas lectura,
cap. IV, 1. 6: “Quando ergo fides in homine efficitur informis per
peccatum, Christus non est in eo formatus. Et ideo, quia in istis non erat
fides formata, indigebant iterum parturiri, donec Christus in eis
formaretur per fidem formatam, scilicet quae per dilectionem operatur.
Vel donec Christus formetur in vobis, id est, formosus aliis per
vos appareat”.