INTEGRALI I TEORIJA POLJA

- zadaci za vezbu -
1. Izracunati direktno krivolinijski integral:
I =
_
C
ydx + x
2
dy + zdz
duz presecne krive povrsi:
z =
x
2
a
2
+
y
2
b
2
i
x
2
a
2
+
y
2
b
2
=
x
a
+
y
b
,
orjentisane u pozitivnom smeru ako se posmatra sa z ose za vrednosti z >2 (ab>0).
Resenje. Presek cilindrcne povrsi
x
2
a
2
+
y
2
b
2
=
x
a
+
y
b
i ravni z = 0 je elipsa:
_
x
a
2
_
2
a
2
/2
+
_
y
b
2
_
2
b
2
/2
= 1,
cije su parametarske jednacine:
x =
a
2
+
a

2
cos t, y =
b
2
+
b

2
sin t,
za t [0, 2]. Dalje, na osnovu: z =
x
2
a
2
+
y
2
b
2
nalazimo:
z = 1 +
1

2
cos t +
1

2
sin t,
za t [0, 2]. Tako dobijena parametarizacija krive C je pozitivna ako se posmatra kriva
sa z ose za vrednosti z > 2. Na osnovu parametarskih jednacina krive C:
x = x(t) =
a
2
+
a

2
cos t,
y = y(t) =
b
2
+
b

2
sin t,
z = z(t) = 1 +
1

2
cos t +
1

2
sin t,
za t [0, 2] nalazimo odgovarajuce diferencijale:
dx =
a

2
sin t dt,
dy =
b

2
cos t dt,
dz =
1

2
(sin t + cos t) dt.
1
Sveukupno, na osnovu prethodne parametarizacije:
I =
2
_
0
_
_
b
2
+
b

2
sin t
__

2
sin t
_
+
_
a
2
+
a

2
cos t
_
2
_
b

2
cos t
_
+
_
1 +
1

2
cos t +
1

2
sin t
__
1

2
(sin t + cos t)
_
_
dt
=
2
_
0
_
a
2
b
2

2
cos
3
t +
ba
2
+ab+2
2
cos
2
t +
a
2
b+4
4

2
cos t
ab+2
2

2
sin t
ab+1
2
_
dt
=
ba
2
+ab+2
2

2
_
0
cos
2
t dt
ab+1
2

2
_
0
dt =
ba
2
+ab+2
2

ab+1
2
2
=
ab(a 1)
2
.
Proverimo prethodni rezultat primenom Stokesove formule. Kontura C dobija se u
preseku parabolida: z = x
2
/a
2
+ y
2
/b
2
i cilindra: x
2
/a
2
+ y
2
/b
2
= x/a + y/b. Primetimo
da su funkcije P = P(x, y, z) = y, Q = Q(x, y, z) = x
2
i R = R(x, y, z) = z sa neprekidnim
parcijalnim izvodima na povrsi paraboloida. Neka je S unutrasnja strana parabolida koja
se oslanja na orjentisanu konturu C. Samim tim, prema Stokesovoj formuli:
I =
_
L
ydx + x
2
dy + zdz
=
_ _
S

dydz dzdx dxdy

z
y x
2
z

=
_ _
S
(2x 1)dxdy.
y
x
z
2
4
6
8
2
2
2
1
1
2
3
4
Projekcija povrsi S na Oxy ravan je data skupom: D
x,y
:
(x a/2)
2
a
2
/2
+
(x b/2)
2
b
2
/2
1.
Samim tim:
I =
_ _
Dx,y
(2x 1)dxdy.
Uvedimo polarne koordinate: x = a/2 + a/

2 cos y = b/2 + b/

2 sin za
(, ) D

= {(, ) | 0 1 0 2}. Tada je |J| =

ab
2
. Samim tim
prethodni integral, posle uvod
-
enja novih promenljivih, ima vrednost:
I =
_ _
D

_
a + a

2 cos 1
_
ab
2
d d =
ab
2
2
_
0
_
1
_
0
_
(a 1) + a

2
2
cos
_
d
_
d
=
ab
2
2
_
0
_
a 1
2
+
a

2
3
cos
_
d =
ab(a 1)
4
2
_
0
d =
ab(a 1)
2
.
2
2. Zadan je krivolinijski integral:
_
C
ydx + zdy + xdz,
duz zatvorene presecne krive C sledecih povrsi: x
2
+y
2
= r
2
i x
2
= rz (r >0). Izracunati
vrednost krivolinijskog integrala ukoliko je kriva C orjetisana pozitivno ako se posmatra
sa z ose za z > r.
Resenje. Koristeci se parametarskim jednacinama kruznice x
2
+ y
2
= r
2
(u ravni Oxy)
zakljucujemo da presecna kriva C u prostoru ima sledece parametarske jednacine:
x = x() = r cos y = y() = r sin z = z() = r cos
2
,
gde je [0, 2]. Tako dobijena parametarizacija krive C je pozitivna ako se posmatra
kriva sa z ose za vrednosti z > r. Sveukupno, na osnovu prethodne parametarizacije:
_
C
ydx + zdy + xdz =
2
_
0
(r
2
sin
2
+ r
2
cos
3
2r
2
cos
2
sin ) d
= 4r
2

_
/2
_
0
sin
2
d
_
+ r
2

_
2
_
0
cos
3
d
_
. .
=0
2r
2

_
2
_
0
cos
2
sin d
_
. .
=0
= 4r
2

1
2
B(
1
2
,
3
2
)
= r
2
.
Primetimo da su funkcije P = P(x, y, z) = y, Q = Q(x, y, z) = z i R = R(x, y, z) = x sa
neprekidnim parcijalnim izvodima na povrsi S koja se oslanja na orjentisanu konturu C.
Samim tim, prema Stokesovoj formuli:
_
C
ydx + zdy + xdz =

dydz dzdx dxdy

z
y z x

=
_ _
S
dydz + dzdx + dxdy.
Formirajmo tri povrsinska integrala:
J
1
=
_ _
S
dydz, J
2
=
_ _
S
dzdx, J
3
=
_ _
S
dxdy.
Racunajuci prethodne povrsinske integrale, preko odgovarajucih projekcija na koordinatne
ravni, nalazimo J
1
= 0, J
2
= 0 i J
3
= r
2
. Odatle dobijamo isti rezultat:
_
C
ydx + zdy + xdz = J
1
+ J
2
+ J
3
= r
2
.
3
3. Izracunati krivolinijski integral:
I =
_
L
x
2
y
3
dx + dy + zdz
gde je L pozitivno orjetisana kruznica data sa: x
2
+ y
2
= r
2
i z = 0, ukoliko se posmata
sa pozitivnog dela z-ose (r > 0).
Resenje. Parametarske jednacine kruznice L u ravni z = 0 glase:
x = x(t) = r cos t, y = r sin t, z = 0,
gde je t [0, 2]. Tako dobijena parametarizacija kruznice L je pozitivna ako se posmatra
sa pozitivnog dela z-ose. Sveukupno, na osnovu prethodne parametarizacije:
I =
_
L
x
2
y
3
dx + dy + zdz =
2
_
0
_
_
r cos t
_
2
_
r sin t
_
3
_
r sin t dt
_
+
_
r cos t dt
_
_
= r
6
2
_
0
cos
2
t sin
4
t dt + r
2
_
0
cos t =4r
6
/2
_
0
cos
2
t sin
4
t dt =4r
6
1
2
B
_
3
2
,
5
2
_
=
r
6

8
.
Proverimo prethodni rezultat Stokesovom formulom. Primetimo da su funkcije P =
P(x, y, z) = x
2
y
3
, Q = Q(x, y, z) = 1 i R = R(x, y, z) = z sa neprekidnim parcijalnim
izvodima na povrsi S koja se oslanja na orjentisanu konturu L. Samim tim, prema
Stokesovoj formuli:
I =
_
L
x
2
y
3
dx + dy + zdz =
_ _
S

dydz dzdx dxdy

z
x
2
y
3
1 z

=3
_ _
S
x
2
y
2
dxdy.
Primetimo da se u ovom zadatku povrs S podudara sa Oxy-projekcijom D = {(x, y)|x
2
+
y
2
r
2
}, odatle:
I = 3
_ _
D
x
2
y
2
dxdy.
Uvedimo polarne koordinate: x = cos y = sin za (, ) D

= {(, )|0
r 0 2}. Tada je |J| = . Samim tim prethodni integral, posle uvod
-
enja novih
promenljivih, ima vrednost:
I = 3
_ _
D

( cos )
2
( sin )
2
d d = 3
r
_
0

5
d
2
_
0
sin
2
cos
2
d
= 3
r
6
6
4
/2
_
0
sin
2
cos
2
d = r
6
B
_
3
2
,
3
2
_
=
r
6

8
.
4
4. Izracunati integral:
I =
_ _
D
xy dxdy,
ako je oblast D ogranicena pravama 2x y = 1, 2x y = 3, x + y = 2 i x + y = 0.
Resenje. Uvedimo smenu promenljivih:
_
u = u(x, y) = 2x y,
v = v(x, y) = x + y.
_
Prethodnom smenom ostvaruje se uzajamno jednoznacno preslikavanje oblasti:
D = {(x, y) | 2x 3 y 2x 1, x 2 y x}
i
D
1
= {(u, v) | 1 u 3, 2 v 0}.
Kako je x =
1
3
(u + v) i y =
1
3
(u + 2v), tada nalazimo: J =
D(x, y)
D(u, v)
=

1
3

1
3
1
3
2
3

=
1
3
.
Samim tim, smenom promenljivih, nalazimo vrednost integrala:
I =
_ _
D
xy dxdy =
_ _
D
1
1
9
(u + v)(2v u)|J| dudv
=
1
27
3
_
1
_
0
_
2
(u + v)(2v u) dv
_
du =
44
81
.
5. Izracunati zapreminu tela ogranicenog povrsima z
1
= z
1
(x, y) = x
2
+y
2
i z
2
=
z
2
(x, y) = x+y.
Resenje. Projekcija preseka povrsi z
1
= z
1
(x, y) i z
2
= z
2
(x, y) predstavlja kruznicu:
(x
1
2
)
2
+ (y
1
2
)
2
=
1
2
.
Unutar kruga D
xy
: (x
1
2
)
2
+ (y
1
2
)
2

1
2
ravan z
1
= z
1
(x, y) je iznad parabolida
z
2
= z
2
(x, y). Samim tim trazena zapremina odred
-
ena je sa:
V =
_ _
Dxy
_
z
1
(x, y) z
2
(x, y)
_
dxdy
=
_ _
Dxy
_
x + y x
2
y
2
_
dxdy
=
_ _
Dxy
_
1
2
(x
1
2
)
2
(y
1
2
)
2
_
dxdy.
x
y
z
1
2
3
4
2
1
1
2
2
1
1
2
5
Ako uvedemo polarne koordinate:
_

_
x
1
2
= cos
y
1
2
= sin
_

_
krug D
xy
je slika pravougaonika D

: 0 1/

2 0 2. Tada je |J| = .
Samim tim, posle uvod
-
enja smene promenljivih, trazena zapremina data je vrednoscu:
V =
_ _
D

_
1
2

2
_
|J|dd =
2
_
0
_
1/

2
_
0
_
1
2

2
_
d
_
d = 2
_

2
4


4
4
_
1/

=0
=

8
.
6. Izracunati zapreminu tela ogranicenog povrsima:
y
2
= x, y
2
= 4x, z = 0, x + z = 4.
Resenje. Za y 0 formirajmo u Oxy ravni skup:
D
x,y
= {(x, y) R
2
|

xy 2

x 0x 4}
Za funkciju z = z(x, y) = 4 x trazena zapremina data je integralom:
V = 2
_ _
Dx,y
z dxdy.
Prema tome, trazena zapremina iznosi:
V = 2
_ _
Dx,y
(4 x) dxdy = 2
4
_
0
_
(4 x)
2

x
_

x
dy
_
dx = 2
4
_
0
_
(4 x)
_
y
_
2

y=

x
_
dx =
256
15
.
7. Izracunati dvostruki integral: I =
_ _
D
dx dy
(1 + x
2
+ y
2
)
3/2
, gde je D = [0, 1] [0, 1].
Resenje. Ako uvedemo polarne koordinate:
_
x = x(, ) = cos ,
y = y(, ) = sin ,
_
na osnovu |J| = , dobijamo:
I =
_ _
D

|J|d d
(1 +
2
)
3/2
=
_ _
D

d d
(1 +
2
)
3/2
,
6
gde je D

oblast u R
2
koja se skoro svuda jednoznacno preslikava na oblast D. Odredimo
oblast D

. Primetimo da se granica oblasti D = [0, 1][0, 1] sastoji se od sledecih skupova:

A =
_
(x, y) | 0 < x 1 y = 0
_
,
B =
_
(x, y) | x = 1 0 y < 1
_
,
C =
_
(x, y) | 0 < x 1 y = 1
_
,
D =
_
(x, y) | x = 0 0 < y 1
_
,
O =
_
(0, 0)
_
.
Samim tim, preslikavanju polarnim koordinatama skupovi A, B, C, D i O dobijaju se kao
slike redom sledecih skupova:
A

=
_
(, ) | 0 < 1 = 0
_
,
B

=
_
(, ) | =
1
cos
0 <

4
_
,
C

=
_
(, ) | =
1
sin


4
<

2
_
,
D

=
_
(, ) | 0 < 1 =

2
_
,
O

=
_
(, ) | = 0 0

2
_
.
Prethodni skupovi ogranicavaju oblast:
D

=
_
(, ) |
_
0
1
cos
0

4
_

_
0
1
sin


4


2
_
_
,
koja se polarnim koordinatama skoro svuda jednoznacno slika na oblast D. Posle odred
-
i-
vanja oblasti D

racunamo vrednost integrala:

I =
_ _
D

d d
(1 +
2
)
3/2
=
/4
_
0
_
1/ cos
_
0

(1 +
2
)
3/2
d
_
d +
/2
_
/4
_
1/ sin
_
0

(1 +
2
)
3/2
d
_
d
=
1
2
/4
_
0
_
1/ cos
_
0
d(1 +
2
)
(1 +
2
)
3/2
_
d +
1
2
/2
_
/4
_
1/ sin
_
0
d(1 +
2
)
(1 +
2
)
3/2
_
d =
1
2
/4
_
0
_
1
_
1 +
2
1/ cos

=0
_
d
+
1
2
/2
_
/4
_
1
_
1 +
2
1/ sin

=0
_
d =
1
2
/4
_
0
_
1
cos
_
1 + cos
2

_
d +
1
2
/2
_
/4
_
1
sin
_
1 + sin
2

_
d
=
1
2
/4
_
0
d
1
2
/4
_
0
d(sin )
_
2 sin
2

+
1
2
/2
_
/4
d
1
2
/2
_
/4
d(cos )
_
2 cos
2

=

2
arcsin
_
sin

2
_
/4

=0
+arcsin
_
cos

2
_
/2

=/4
=

2
arcsin
_
1
2
_
arcsin
_
1
2
_
=

2


3
=

6
.
8. Izracunati povrsinu dela povrsi S : z
2
= 2xy odred
-
ene u prvom oktantu u preseku sa
ravnima: x = 0, y = 0 i x + y = 1.
7
Resenje. U prvom oktantu posmatrajmo funkciju z = z(x, y) =

2xy. Neka je T
trougao odred
-
en u Oxy ravni pravima x = 0, y = 0 i x + y = 1. Tada je povrsina povrsi
data formulom:
P =
_ _
S
_
1 + z

x
(x, y)
2
+ z

y
(x, y)
2
dx dy,
y
x
z
0.5
1
1.5
2
2.5
3
2
2
1
1 2 3
gde je S deo povrsi odred
-
en funkcijom z = z(x, y) nad trouglom T. Samim tim iz
parcijalnih izvoda:
z

x
=

2x
i z

y
=

2y
nalazimo trazenu povrsinu povrsi:
P =
_ _
S
x + y

2xy
dx dy =
1

2
_ _
T
_
x
1
2
y

1
2
+ x

1
2
y
1
2
_
dx dy
=
1

2
1
_
0
_
1x
_
0
_
x
1
2
y

1
2
+ x

1
2
y
1
2
_
dy
_
dx
=

2
1
_
0
x
1
2
(1 x)
1
2
dx +

2
3
1
_
0
x

1
2
(1 x)
3
2
dx
=

2
1
_
0
x
3
2
1
(1 x)
3
2
1
dx +

2
3
1
_
0
x
1
2
1
(1 x)
5
2
1
dx
=

2B
_
3
2
,
3
2
_
+

2
3
B
_
1
2
,
5
2
_
=

2

2
.
9. Izracunati povrsinu i zapreminu tela ogranicenog loptom:
x
2
+ y
2
+ z
2
= 3a
2
i paraboloidom:
x
2
+ y
2
= 2az,
gde je a > 0.
Resenje. Posmatrano telo se dobija u preseku povrsi gornje polulopte:
(1) z = f
1
(x, y) =
_
3a
2
(x
2
+ y
2
)
i paraboloida:
(2) z = f
2
(x, y) =
1
2a
(x
2
+ y
2
).
Eliminacijom x
2
+y
2
iz (1) i (2) dobijamo kvadratnu jednacinu z
2
+2az 3a
2
= 0. Buduci
da je z > 0 zakljucujemo da je presek posmatrana dva tela kruznica: x
2
+ y
2
= 2a
2
na
visini z = a. Posmatrano telo se projektuje na krug D
xy
: x
2
+ y
2
2a
2
.
8
x
y
z
2
2
4
6
6
4
2
2
4
6
6
4
2
2
4
6
(i) Odredimo povrsinu tela ogranicenog delom lopte i delom paraboloida. Ako oznacimo
povrsinu dela lopte sa P
1
tada je:
P
1
=
_ _
Dxy
_
1 +
_
f
1
x
_
2
+
_
f
1
y
_
2
dxdy =

3a
_ _
Dxy
1
_
3a
2
x
2
y
2
dxdy.
Ako oznacimo povrsinu dela paraboloida sa P
2
tada je:
P
2
=
_ _
Dxy
_
1 +
_
f
2
x
_
2
+
_
f
2
y
_
2
dxdy =
1
a
_ _
Dxy
_
a
2
+ x
2
+ y
2
dxdy.
Samim tim trazena povrsina celog tela je:
P =

3a
_ _
Dxy
1
_
3a
2
x
2
y
2
dxdy +
1
a
_ _
Dxy
_
a
2
+ x
2
+ y
2
dxdy.
Uvod
-
enjem polarnih koordinata: x = cos , y = sin (|J| = ) oblast D

: 0

2a
0 2 se skoro svuda jednoznacno preslikava na oblast D
xy
. Na osnovu toga:
P =

3a
_ _
D
1
_
3a
2

..
|J|
dd +
1
a
_ _
D
_
a
2
+
2

..
|J|
dd
=

3a
2
_
0
d

2a
_
0

_
3a
2

2
d +
1
a
2
_
0
d

2a
_
0
_
a
2
+
2
d
= 2

3a
_

_
3a
2

2
_

2a

0
+
2
a
_
_
a
2
+
2
_
3/2
_

2a

0
= 2

3a
_
a +

3a
_
+
2
a
_
3

3a
3
a
2
_
=
16
3
a
2
.
9
(ii) Odredimo zapreminu = (V ) tela V ogranicenog delom lopte i delom paraboloida:
=
_ _ _
V
1 dxdydz =
_ _
Dxy
_
f
1
(x, y) f
2
(x, y)
_
dxdy
=
_ _
Dxy
_
_
3a
2
x
2
y
2

1
2a
(x
2
+ y
2
)
_
dxdy.
Uvod
-
enjem polarnih koordinata: x = cos , y = sin (|J| = ) oblast D

: 0

2a
0 2 se skoro svuda jednoznacno preslikava na oblast D
xy
. Na osnovu toga:
=
_ _
D
_
_
3a
2

1
2a

2
_

..
|J|
dd =
2
_
0
d

2a
_
0
_
_
3a
2

2

1
2a

3
_
dd
= 2
_

1
3
_
3a
2

2
_
3/2

1
8a

4
_

2a

0
= 2
_
_

a
3
3
+

3a
3
_

a
3
2
_
=
a
3

3
_
6

3 5
_
.
10. Izracunati povrsinski integral:
_ _
S
+
x
2
dydz + y
2
dzdx + z
2
dxdy,
gde je S
+
spoljasnja strana kupe odred
-
ene omotacem z
2
= x
2
+ y
2
, 0 z h i osnovom
x
2
+ y
2
h
2
, z = h za ksirano h > 0.
Resenje. I Nacin. Oznacimo sa V unutrasnjost kupe koju obuhvata povrs S. Funkcije:
P = x
2
, Q = y
2
, R = z
2
: V R
ispunjavaju uslove za primenu teoreme Ostrogradskog. Samim tim:
I =
_ _
S
+
x
2
dydz + y
2
dzdx + z
2
dxdy =
_ _ _
V
(2x+2y+2z) dxdydz.
Uvedimo cilidricne koordinate: x = cos , y = sin , z = z za vrednosti (, , z)
V
1
= {(, , z) | 0 2 z h : [0, h]}. Tada je |J| = . Uvod
-
enjem
cilidricnih koordinata dobijamo:
I =
_ _ _
V
1
_
2 cos + 2 sin + 2z
_
dzdd
= 2
2
_
0
h
_
0
h
_

2
(cos + sin ) + z
_
dzdd
= 2
2
_
0
h
_
0
_

2
(cos + sin )(h ) +
h
2

2
2
_
dd
= 2
2
_
0
h
_
0
_
(
2
h
3
)(cos + sin ) +
h
2
2


3
2
_
dd
= 2
2
_
0
_
(
h
4
3

h
4
4
)(cos + sin ) +
h
4
4

h
4
8
_
d = 2
2
_
0
h
4
8
d =
h
4

2
.
10
II Nacin. Integral:
I =
_ _
S
+
x
2
dydz + y
2
dzdx + z
2
dxdy,
rastavimo na zbir dva povrsinska integrala:
I
1
=
_ _
M

x
2
dydz + y
2
dzdx + z
2
dxdy
i
I
2
=
_ _
B
+
x
2
dydz + y
2
dzdx + z
2
dxdy,
gde je M omotac kupe i B baza kupe. Za racunanje prvog integrala uvedimo smenu
promenljivih:
x = x(, ) = cos ,
y = y(, ) = sin ,
z = z(, ) = ;
za (, )D

= [0, 2] [0, h]. Tada nalazimo redom parcijalne izvode:

x

= sin , x

= cos ,
y

= cos , y

= sin ,
z

= 0, z

= 1.
Formirajmo odgovarajuce determinante:
A=

= cos , B=

= sin , C=

=.
Samim tim, na osnovu polozaja vektora normale povrsine n = (A, B, C), zakljucujemo:
I
1
=
_ _
M

x
2
dydz + y
2
dzdx + z
2
dxdy,
=
_ _
D
_
( cos )
2
( cos )
. .
A
+( sin )
2
( sin )
. .
B
+()
2
()
. .
C
_
dd
=
2
_
0
_
h
_
0

3
(cos
3
+ sin
3
1) d
_
d
=
h
4
4
2
_
0
(cos
3
+ sin
3
1) d =
h
4

2
.
Sa druge strane za bazu B vazi z = h i odatle ocigledno:
I
2
=
_ _
B
+
z
2
dxdy =
_ _
Bxy
h
2
dxdy = h
2
_ _
Bxy
1 dxdy = h
4
,
gde je B
xy
: x
2
+ y
2
h
2
. Sveukupno:
I = I
1
+ I
2
=
h
4

2
.
11
11. Izracunati povrsinski integral:
I =
_ _
S
+
y
2
dydz + (y
2
+ x
2
) dzdx + (y
2
+ x
2
+ z
2
) dxdy,
gde je S
+
spoljasnja strana polusfere: x
2
+ y
2
+ z
2
= 2Rx, z > 0 (za ksirano R > 0).
Resenje. I Nacin. Primenimo formulu Ostrogradskog. Zatvorimo datu povrs S
delom ravni:
(S

0
) (x
2
R)
2
+ y
2
R
2
z = 0,
uzimajuci za jedinicni vektor normale n
0
= (0, 0, 1). Buduci da je:

x
y
2
+

y
(x
2
+
y
2
) +

z
(y
2
+ x
2
+ z
2
) = 2y + 2z, saglasno formuli Ostrogradskog, umesto polaznog
povrsinskog integrala I formirajmo:
I
1
=
_ _
S
+
S

0
y
2
dydz + (y
2
+x
2
) dzdx + (y
2
+x
2
+z
2
) dxdy =
_ _ _
V
(2y+2z) dxdydz,
gde je V ={(x, y, z)R
3
| 0 z
_
2Rx x
2
y
2
(x, y)D
xy
} i gde je D
xy
={(x, y)
R
2
| (x R)
2
+ y
2
R
2
}. Dalje, oznacimo:
I
2
=
_ _
S

0
y
2
dydz + (y
2
+x
2
) dzdx + (y
2
+x
2
+z
2
) dxdy,
pri cemu je S

0
uzeto sa negativne strane dela ravni z = 0. Tada vazi:
I =I
1
I
2
=
_ _ _
V
(2y+2z) dxdydz
_ _
S

0
y
2
dydz + (y
2
+x
2
) dzdx + (y
2
+x
2
+z
2
) dxdy
Izracunajmo I
1
. Uvedimo sferne koordinate:
x = R + cos cos , y = cos sin , z = sin
za (, , ) [0, 2] [0,

2
] [0, R]. Tada je |J| =
2
cos . Uvod
-
enjem sfernih koordinata
dobijamo:
I
1
=
_ _ _
V
(2y + 2z) dxdydz =
2
_
0
/2
_
0
R
_
0
_
2 cos sin + 2 sin
_

2
cos d d d
=
2
_
0
/2
_
0
R
_
0

3
_
2 sin cos
2
+ 2 sin cos
_
d d d
=
R
4
4
2
_
0
/2
_
0
_
2 sin cos
2
+ 2 sin cos
_
d d
=
R
4
4
2
_
0
/2
_
0
_
2 sin
1 + cos 2
2
+ 2 sin cos
_
d d
=
R
4
4
2
_
0
_
2 sin
+ sin cos
2
+ 2
sin
2

2
_
/2
|
=0
d
=
R
4
4
2
_
0
_

2
sin + 1
_
d =
R
4
2
.
12
Izracunajmo I
2
(povrsinski integral po S

0
). Uocimo da vazi:
I
2
=
_ _
S

0
y
2
dydz + (y
2
+ x
2
) dzdx + (y
2
+ x
2
+ z
2
) dxdy =
_ _
Dxy
(x
2
+ y
2
) dxdy,
jer je S

0
uzeto sa negativne strane dela ravni z = 0. Uvedimo polarne koordinate:
x = cos , y = sin ,
za (, ) D

= {(, ) R
2
| 0 2Rcos

2


2
}. Tada je |J| = .
Uvod
-
enjem polarnih koordinata dobijamo:
I
2
=
_ _
D
(
2
) dd =
_ _
D

3
dd =
/2
_
/2
_
(2Rcos )
_
0

3
d
_
d
= 4R
4
/2
_
/2
cos
4
d = 8R
4
/2
_
0
cos
4
sin
0
d
= 4R
4
B
_
4 + 1
2
,
0 + 1
2
_
= 4R
4

3
8
=
3R
4
2
.
Sveukupno: I = I
1
I
2
=
R
4
2

_

3R
4
2
_
= 2R
4
.
II Nacin. Zadatak mozemo resiti i smenom promenljivih:
x = x(, ) = R + Rcos cos ,
y = y(, ) = Rcos sin ,
z = z(, ) = Rsin ;
za (, )D
,
= [0, 2] [0, /2]. Tada nalazimo redom parcijalne izvode:
x

= Rsin cos , x

= Rcos sin ,
y

= Rcos cos , y

= Rsin sin ,
z

= 0, z

= Rcos .
Formirajmo odgovarajuce determinante:
A=

=R
2
cos cos
2
, B=

=R
2
sin cos
2
, C=

=R
2
cos sin .
Samim tim, na osnovu polozaja vektora normale povrsine n = (A, B, C), zakljucujemo:
I =
_ _
S
y
2
dydz + (y
2
+ x
2
) dzdx + (y
2
+ x
2
+ z
2
) dxdy
=
_ _
D

_
_
(Rsin cos )
2
(R
2
cos cos
2
)
. .
A
_
+
__
(Rsin cos )
2
+ (R+Rcos cos )
2
_
(R
2
sin cos
2
)
. .
B
_
+
__
(Rsin cos )
2
+ (R+Rcos cos )
2
+ (Rsin )
2
_
(R
2
cos sin )
. .
C
_
_
dd
13
Odatle, racunamo vrednost trazenog integrala:
I = R
4
/2
_
0
_
2
_
0
_
_
sin
2
cos cos
4

_
+
_
sin
3
cos
4
+ sin cos
2
+ 2 sin cos cos
3

+ sin cos
2
cos
4

_
+
_
sin
2
sin cos
3
+ sin cos + 2 cos sin cos
2
+ cos
2
sin cos
3

+ sin
3
cos
_
_
d
_
d = 2R
4

/2
_
0
_
sin cos
3
+ sin cos + sin
3
cos
_
d
=
_
B(1, 2) + B(1, 1) + B(2, 1)
_
R
4
= 2R
4
.
12. Neka je data je kriva koordinatama:
x = a cos
2
t, y = a sin t cos t, z = a sin t
za a > 0 i t [0, 2]. Pokazati da ova kriva lezi u preseku jedne sfere i jednog cilin-
dra i odrediti jednacine tih povrsi. Odrediti povrsinu koju cilindar iseca na lopti iznad
ravni Oxy i odredti zapreminu tela ogranicenog loptom, cilindrom i ravni Oxy u gornjem
poluprostoru.
Resenje. (i) Vazi:
x
2
+ y
2
+ z
2
= a
2
cos
4
t + a
2
sin
2
t cos
2
t + a
2
sin
2
t
= a
2
cos
2
t (cos
2
t + sin
2
t) + a
2
sin
2
t = a
2
i
x
2
+ y
2
= a
2
cos
4
t + a
2
sin
2
t cos
2
t
= a
2
cos
2
t (cos
2
t + sin
2
t) = a
2
cos
2
t = ax.
Samim tim posmatrana kriva nalazi se u preseku sfere: x
2
+ y
2
+ z
2
= a
2
i cilindra:
(x a/2)
2
+ y
2
= (a/2)
2
.
2
0
2
2
2
2
2
(ii) Povrs ciju povrsinu racunamo odred
-
ena je jednacinom gornje polusfere: z = z(x, y) =
_
a
2
x
2
y
2
za (x, y) D = {(x, y) | (x a/2)
2
+ y
2
(a/2)
2
}. Trazena povrsina se
racuna po obrascu:
P =
_ _
D
_
1 + z

x
2
(x, y) + z

y
2
(x, y) dx dy,
14
gde je:
z

x
=
x
_
a
2
x
2
y
2
, z

y
=
y
_
a
2
x
2
y
2
.
Samim tim trazena povrsina data je integralom:
P =
_ _
D
a dxdy
_
a
2
(x
2
+ y
2
)
.
Uvedimo polarne koordinate:
() x = a cos y = a sin
za (, ) D
1
= {(, ) | 0 cos /2 /2}. Tada je |J| = a
2
. Odatle
prethodni integral, posle uvod
-
enja novih promenljivih, ima vrednost:
P =
_ _
D
1
|J| d d
_
1
2
= 2a
2
/2
_
0
cos
_
0
d
_
1
2
d = 2a
2
/2
_
0
_

_
1
2
_
cos

=0
d
= 2a
2
/2
_
0
_
1 sin
_
d = 2a
2
_

2
1
_
= ( 2) a
2
.
(iii) Pri prethodno uvedenim oznakama trazena zapremina se racuna pomocu formule:
V =
_ _
D
_
a
2
(x
2
+ y
2
) dxdy.
Tada, prelaskom na polarne koordinate (), nalazimo:
V = a
_ _
D
1
_
1
2
|J| d d = 2a
3
/2
_
0
_
cos
_
0
_
1
2
d
_
d
= a
3
/2
_
0
_
cos
_
0
_
1
2
d(1
2
)
_
d =
2a
3
3
/2
_
0
_
(1
2
)
3/2
_
cos

=0
d
=
2a
3
3
/2
_
0
(sin
3
1) d =
2a
3
3
/2
_
0
d
2a
3
3

/2
_
0
cos
0
sin
3
d
=
a
3

3

2a
3
3

1
2
B
_
0+1
2
,
3+1
2
_
=
_

3

4
9
_
a
3
.
13. Izracunati:
I =
_ _
S
+
_
dydz
x
+
dzdx
y
+
dxdy
z
_
,
gde je S
+
spoljasnja strana jedinicne sfere.
Resenje. I Nacin. Zadatak mozemo resiti smenom promenljivih:
x = x(, ) = cos cos ,
y = y(, ) = cos sin ,
z = z(, ) = sin ;
15
za (, )D

= [0, 2] [/2, /2]. Tada nalazimo redom parcijalne izvode:

x

= sin cos , x

= cos sin ,
y

= cos cos , y

= sin sin ,
z

= 0; z

= cos .
Formirajmo odgovarajuce determinante:
A=

=cos cos
2
, B=

=sincos
2
, C=

=cos sin .
Samim tim, na osnovu polozaja vektora normale povrsine n = (A, B, C), zakljucujemo:
I =
_ _
S
+
1
x
dydz +
1
y
dzdx +
1
z
dxdy
=
_ _
D

_
_
1
cos cos
cos cos
2

. .
A
_
+
_
1
cos sin
sin cos
2

. .
B
_
+
_
1
sin
cos sin
. .
C
_
_
dd
=
_ _
D

_
cos + cos + cos
_
dd = 3
2
_
0
d
/2
_
/2
cos d = 12.
II Nacin. Izvrsimo dekompoziciju:
I = I
1
+ I
2
+ I
3
,
gde je:
I
1
=
_ _
S
+
dydz
x
, I
2
=
_ _
S
+
dzdx
y
, I
3
=
_ _
S
+
dxdy
z
.
Evidetno je da vazi: I
1
= I
2
= I
3
i odatle I = 3I
3
. Izracunajmo integral I
3
. Formirajmo
funkcije:
z
1
= z
1
(x, y) =
_
1x
2
y
2
, z
2
= z
2
(x, y) =
_
1x
2
y
2
: D
xy
R
sa domenom D
xy
= {(x, y) R
2
| x
2
+y
2
1}. Oznacimo sa S
1
gornju polusferu i sa S
2
donju polusferu. Tada vazi:
I
3
=
_ _
S
+
dxdy
z
=
_ _
S
+
1
dxdy
z
+
_ _
S

2
dxdy
z
= 2
_ _
S
+
1
dxdy
z
,
jer vazi:
_ _
S

2
dxdy
z
=
_ _
Dxy
dxdy
z
2
(x, y)
=
_ _
Dxy
dxdy
z
1
(x, y)
=
_ _
S
+
1
dxdy
z
.
Samim tim:
I = 3I
3
= 6
_ _
Dxy
dxdy
_
1 x
2
y
2
.
16
Uvedimo polarne koordinate x = cos y = sin za vrednosti (, ) D

=
{(, ) | 0 1 0 2}. Tada je |J| = . Samim tim prethodni integral, posle
uvod
-
enja novih promenljivih, ima vrednost:
I = 6
_ _
D
|J| dd
_
1
2
= 6
2
_
0
d
1
_
0

_
1
2
= 6 2
_

_
1
2
_
1

0
= 12.
Napomena. Funkcije:
P(x, y, z) =
1
x
, Q(x, y, z) =
1
y
, R(x, y, z) =
1
z
: R
3
\{Ox Oy Oz} R
u unutrasnjosti jedinicne sfere ne ispunjavaju uslov za primenu teoreme Ostrograd-
skog.
14. Neka su date redom funkcije f : R
3
R i

f : R
3
R
3
. Ako je r radijus vektor
i =

2
x
2
+

2
y
2
+

2
z
2
Laplaceov operator dokazati da vaze sledece jednakosti:
(x f) = 2
f
x
+ x (f),
grad(f) =
1
2
_
(r f) r (f)
_
,
div(

f) =
1
2
_
(r

f) r (

f)
_
,
rot(

f) =
1
2
_
(r

f) r (

f)
_
.
Resenje. 1
0
. Dokazacemo prvu jednakost i na osnovu nje dokazujemo da vaze i os-
tale tri jednakosti. Napomenimo da se sve navedene jednakosti mogu direktno dokazati
izracunavanjem obe strane navedenih jednakosti. Za skalarnu funkciju f vazi jednakost:
() (x f) = 2
f
x
+ x (f).
Zaista:

_
x f
_
=
_

2
x
2
+

2
y
2
+

2
z
2
_
(x f) =

x
_
f +x
f
x
_
+x

2
f
y
2
+x

2
f
z
2
= 2
f
x
+x (f).
2
0
. Vazi:

_
r f(r)
_
=
_
(xf), (yf), (zf)
_
=
()
_
2
f
x
+ x (f), 2
f
y
+ y (f), 2
f
z
+ z (f)
_
= 2
_
f
x
,
f
y
,
f
z
_
+
_
x, y, z
_
(f(r)) = 2grad(f(r)) +r (f(r)).
Odatle sleduje jednakost:
grad(f) =
1
2
_
(r f) r (f)
_
.
17
3
0
. Vazi:

_
r

f(r)
_
=
_
xf
1
+ yf
2
+ zf
3
_
=
_
xf
1
_
+
_
yf
2
_
+
_
zf
3
_
=
()
_
2
f
1
x
+ x(f
1
)
_
+
_
2
f
2
y
+ y(f
2
)
_
+
_
2
f
3
z
+ z(f
3
)
_
= 2
_
f
1
x
+
f
2
y
+
f
3
z
_
+
_
x, y, z
_

_
(f
1
), (f
2
), (f
3
)
_
= 2div(

f(r)) +r (

f(r)).
Odatle sleduje jednakost:
div(

f) =
1
2
_
(r

f) r (

f)
_
.
4
0
. Vazi:
(r

f(r)) =
_

i

j

k
x y z
f
1
f
2
f
3

_
=
_
yf
3
zf
2
, zf
1
xf
3
, xf
2
yf
1
_
=
_
(yf
3
) (zf
2
), (zf
1
) (xf
3
), (xf
2
) (yf
1
)
_
=
()
_
2
f
3
y
+ y(f
3
) 2
f
2
z
z(f
2
), 2
f
1
z
+ z(f
1
)
2
f
3
x
x(f
3
), 2
f
2
x
+ x(f
2
) 2
f
1
y
y(f
z
)
_
= 2
_
f
3
y

f
2
z
,
f
1
z

f
3
x
,
f
2
x

f
1
y
_
+
_
y(f
3
) z(f
2
), z(f
1
) x(f
3
), x(f
2
) y(f
1
),
_
= 2rot(

f(r)) +

i

j

k
x y z
(f
1
) (f
2
) (f
3
)

= 2rot(

f(r)) +r (

f(r)).
Odatle sleduje jednakost:
rot(

f) =
1
2
_
(r

f) r (

f)
_
.
15. Neka funkcije g, h : R
3
R ispunjavaju:
g(x, y, z) = 0 i h(x, y, z) = 0,
gde je =

2
x
2
+

2
y
2
+

2
z
2
Laplaceov operator. Za funkciju f : R
3
R datu sa:
f(x, y, z) = g(x, y, z) + (x
2
+y
2
+z
2
)h(x, y, z)
izracunati f(x, y, z).
Resenje. Na osnovu g(x, y, z) = 0 nalazimo:
f(x, y, z) =
_

2
x
2
+

2
y
2
+

2
z
2
__
g(x, y, z) + (x
2
+y
2
+z
2
)h(x, y, z)
_
= . . . =
= 6h(x, y, z) + 4x

x
h(x, y, z) + 4y

y
h(x, y, z) + 4z

z
h(x, y, z).
Odatle, na osnovu h(x, y, z) = 0 nalazimo: f(x, y, z) = 0.
18
16. Neka je f : R R cetiri puta erencijabilna funkcija i r = |r| intezitet radijus
vektora u R
3
. Ako je =

2
x
2
+

2
y
2
+

2
z
2
Laplaceov operator dokazati jednakosti:
a)

2
x
2
f(r) =
r
2
x
2
r
3
df(r)
dr
+
x
2
r
2
d
2
f(r)
dr
2
,
b) f(r) =
2
r
df(r)
dr
+
d
2
f(r)
dr
2
,
c)
2
f(r) =
4
r
d
3
f(r)
dr
3
+
d
4
f(r)
dr
4
.
Resenje. a) Za slozenu funkciju u = f(r), gde je r =
_
x
2
+ y
2
+ z
2
, nalazimo parcijalni
izvod prvog reda:
f(r)
x
=
df
dr

f(r)
x
= f

(r)
x
r
.
Odatle nalazimo trazeni parcijalni izvod drugog reda:

2
f(r)
x
2
=

x
_
f

(r)
x
r
_
=

x
_
f

(r)
_

x
r
+ f

(r)

x
_
x
r
_
=
_
f

(r)
x
r
_

x
r
+ f

(r)
_
r x
2
/r
r
2
_
=
r
2
x
2
r
3
f

(r) +
x
2
r
2
f

(r).
b) Na osnovu dokazane jednakosti pod a) zakljucujemo:

2
f(r)
x
2
=
r
2
x
2
r
3
f

(r) +
x
2
r
2
f

(r),

2
f(r)
y
2
=
r
2
y
2
r
3
f

(r) +
y
2
r
2
f

(r),

2
f(r)
z
2
=
r
2
z
2
r
3
f

(r) +
z
2
r
2
f

(r).
Sabiranjem prethodne tri jednakosti dobijamo trazenu jednakost:
f(r) =

2
f(r)
x
2
+

2
f(r)
y
2
+

2
f(r)
z
2
=
2
r
df(r)
dr
+
d
2
f(r)
dr
2
.
c) I Nacin. Na osnovu dokazane jednakosti pod b) zakljucujemo:

2
f(r) =
_
f(r)
_
=
_
2
r
df(r))
dr
+
d
2
(f(r))
dr
2
_
=
_
2
r
df(r)
dr
_
+
_
d
2
f(r)
dr
2
_
=
2
r
d
dr
_
2
r
df
dr
_
+
d
2
dr
2
_
2
r
df
dr
_
+
_
d
2
f(r)
dr
2
_
=
2
r
_

2
r
2
df
dr
+
2
r
d
2
f
dr
2
_
+
d
dr
_

2
r
2
df
dr
+
2
r
d
2
f
dr
2
_
+
_
d
2
f(r)
dr
2
_
=
_

4
r
3
df
dr
+
4
r
2
d
2
f
dr
2
_
+
_
4
r
3
df
dr

2
r
2
d
2
f
dr
2

2
r
2
df
2
dr
2
+
2
r
d
3
f
dr
3
_
+
_
d
2
f(r)
dr
2
_
=
2
r
d
3
f(r)
dr
3
+
_
d
2
f(r)
dr
2
_
=
2
r
d
3
f(r)
dr
3
+
_
2
r
d
dr
_
d
2
f(r)
dr
2
_
+
d
2
dr
2
_
d
2
f(r)
dr
2
__
=
4
r
d
3
f(r)
dr
3
+
d
4
f(r)
dr
4
.
19
II Nacin. Na osnovu dokazane jednakosti pod b) zakljucujemo:

2
f(r) =
_
f(r)
_
=
2
r
d(f(r))
dr
+
d
2
(f(r))
dr
2
=
2
r
d
dr
_
2
r
df(r)
dr
+
d
2
f(r)
dr
2
_
+
d
2
dr
2
_
2
r
df(r)
dr
+
d
2
f(r)
dr
2
_
=
2
r
_

2
r
2
df(r)
dr
+
2
r
d
2
f(r)
dr
2
+
d
3
f(r)
dr
3
_
+
d
dr
_

2
r
2
df(r)
dr
+
2
r
d
2
f(r)
dr
2
+
d
3
f(r)
dr
3
_
=
_

4
r
3
df(r)
dr
+
4
r
2
d
2
f(r)
dr
2
+
2
r
d
3
f(r)
dr
3
_
+
d
dr
_

2
r
2
df(r)
dr
+
2
r
d
2
f(r)
dr
2
+
d
3
f(r)
dr
3
_
=
_

4
r
3
df(r)
dr
+
4
r
2
d
2
f(r)
dr
2
+
2
r
d
3
f(r)
dr
3
_
+
_
4
r
3
df(r)
dr

4
r
2
d
2
f(r)
dr
2
+
2
r
d
3
f(r)
dr
3
+
d
4
f(r)
dr
4
_
=
4
r
d
3
f(r)
dr
3
+
d
4
f(r)
dr
4
.
17. Pokazati da je vektorsko polje:

f =
_
2x + y + z, x + 2y + z, x + y + 2z
_
potencijalno i naci njegov potencijal.
Resenje. Neposredno se proverava da za svako (x, y, z) R
3
vazi:
rot

f =

0 i div

f = 6 (= 0).
Samim tim vektorsko polje

f je potencijalno. Dalje, za prethodno potencijalno polje

f : R
3
R, potencijal jeste svaka funkcija g : R
3
R takva da vazi:
grad g =

f.
Prethodna jednakost dovodi do sistema:
(1)
g
x
= 2x + y + z,
(2)
g
y
= x + 2y + z,
(3)
g
z
= x + y + 2z.
20
Iz jednacine (1) dobijalmo:
(4) g = x
2
+ xy + zx + a(y, z),
za neku funkciju a = a(y, z) : R
2
R. Dalje, iz jednacina (2) i (4) dobijamo sledecu
jednakost:
a
y
= 2y + z i odatle:
(5) a(y, z) = y
2
+ yz + b(z),
za neku funkciju b = b(z) : R R. Iz jednacina (4) i (5) dobijamo:
(6) g = x
2
+ y
2
+ xy + yz + zx + b(z).
Konacno, iz jednacina (3) i (6) dobijamo diferencijalnu jednacinu:
(7) b

(z) 2z = 0,
sa opstim resenjem:
(8) b(z) = z
2
+ C,
gde je C neka konstanta. Sveukupno, funkcija potencijala je oblika:
g = x
2
+ y
2
+ z
2
+ xy + yz + zx + C.
18. Pokazati da vrednost integrala
J =
_

AB
(x
4
+ 4xy
3
)dx + (6x
2
y
2
5y
4
)dy
ne zavisi od krive koja spaja tacke A(0, 0) i B(, ) (, R). Izracunati vrednost tog
integrala.
Resenje. Za funkcije P = P(x, y) = x
4
+ 4xy
3
, Q = Q(x, y) = 6x
2
y
2
5y
4
: R
2
R
ispunjen je uslov za nezavisnost krivolinijskog integrala od puta integracije:
P
y
= 12xy
2
=
Q
x
.
Na osnovu:
(x
4
+ 4xy
3
) dx + (6x
2
y
2
5y
4
) dy = d
_
1
5
x
5
+ 2 x
2
y
3
y
5
_
nalazimo vrednost integrala:
J =
_

AB
(x
4
+ 4xy
3
) dx + (6x
2
y
2
5y
4
) dy
=
_
1
5
x
5
+ 2 x
2
y
3
y
5
_
(,)
|
(0,0)
=
1
5

5
+ 2
2

5
.
21
19. Data su skalarna polja f = xyz, g = xy + yz + zx. 1
0
. Formirati vektorska polja
a = gradf,

b = gradg i ispitati prirodu vektorskog polja a

b. 2
0
. Izracunati
_
C
(a

b) dr,
gde je C duz koja spaja tacke O(0, 0, 0) i B(1, 2, 3).
Resenje. 1
0
. Vazi a = gradf = (yz, zx, xy) i

b = div g = (y +z, z +x, x+y). Na osnovu

toga formiramo vektorsko polje:
a

b =

i

j

k
yz zx xy
y + z z + x x + y

= x
2
(z y)

i + y
2
(x z)

j + z
2
(y x)

k.
Odatle se proverava: div(a

b) = 0 i rot(a

b) = (y
2
+z
2
)

i +(z
2
+x
2
)

j +(x
2
+y
2
)

k =

0.
Samim tim polje a

b jeste solenoidno.
2
0
. Duz OB se moze prikazati u obliku x = t, y = 2t, z = 3t, gde je t [0, 1]. Cirkulacija
vektora a

b po duzi OB iznosi:
_
C
(a

b) dr =
_
C
x
2
(z y)dx + y
2
(x z)dy + z
2
(y x)dz = 12
1
_
0
t
3
dt = 3.
20. U prostoru R
3
dato je vektorsko polje a = f(

b r) (

b r), gde je f : R R
diferencijabilna funkcija i gde je

b potencijalno polje sa potencijalom u(x, y, z) = x
2
/2 +
yzxz. Pokazati da je vektorsko polje a solenoidno. Ako je f(

br) =

br, naci cirkulaciju

vektora a duz pozitivno orjetisane krive koja pripada ravni Oxy i sastoji se od segmenta
[0, 1] sa x ose, cetvrtine kruga x
2
+y
2
= 1 koji pripada prvom kavadrantu i segmenta [0, 1]
sa y ose.
Resenje. (i) Polje

b je potencijalno sa potencijalom u = u(x, y, z) = x
2
/2 + yz xz.
Odatle

b = grad u = (x z, z, y x). Direktno nalazimo skalarni proizvod:

b r =
_
xz, z, yx
_

_
x, y, z
_
= x
2
2xz + 2yz
i vektorski proizvod:

b r =
_
xz, z, yx
_

_
x, y, z
_
=

i

j

k
xz z yx
x y z

=
_
z
2
y
2
+ xy, xy x
2
xz + z
2
, xy yz xz
_
.
Na osnovu prethodnog dobijamo trazeno vektorsko polje:
a = f(

b r) (

b r)
= f(x
2
2xz+2yz) (z
2
y
2
+xy, xyx
2
xz+z
2
, xyyzxz),
gde je f : R R proizvoljna diferencijabilna funkcija.
22
(ii) Ako uvedemo pomocnu funkciju u = x
2
2xz + 2yz, tada vazi:
div a =
_
f

(u) (2x 2z)

. .
u

x
(z
2
y
2
+ xy) + y f(u)
_
+
_
f

(u) (2z)
..
u

y
(xy x
2
xz + z
2
) + x f(u)
_
+
_
f

(u) (2y 2x)

. .
u

z
(xy yz xz) + (y x) f(u)
_
= f

(u)
_
(2x2z)(z
2
y
2
+xy)+(2z)(xyx
2
xz+z
2
)+(2y2x)(xyyzxz)
_
+
_
y+xyx
_
f(u)
= f

(u)
_
_
2xz
2
2xy
2
+2x
2
y2z
3
+2zy
2
2xyz
_
+
_
2xyz2x
2
z2xz
2
+2z
3
_
+
_
2xy
2
2y
2
z2xyz2x
2
y+2xyz+2x
2
z
_
_
= 0
Na slican nacin moze se pokazati da je rot a =

0, pri tom za dokaz prethodnog tvrd
-
enja
dovoljno je dokazati da bar po jednoj kordinati funkcija rotora nije jednaka nuli. Odatle
sleduje zakljucak da je vektorsko polje a solenoidno. Napomenimo da do prethodnog
rezultata mozemo doci i primenom simbolickog racuna.
(iii) Specijalno za f(t) = t imamo vektorsko polje:
a = (x
2
2xz + 2yz) (z
2
y
2
+ xy, xy x
2
xz + z
2
, xy yz xz)
koje u ravni z = 0 odred
-
uje vektorsko polje: a = (x
2
) (xy y
2
, xy x
2
, xy). Odatle,
cirkulacija je data integralom:
I =
_
L
a dr =
_
L
(x
3
y x
2
y
2
, x
3
y x
4
, x
3
y) (dx, dy, dz),
odnosno:
I =
_
L
(x
3
y x
2
y
2
)dx + (x
3
y x
4
)dy.
Oznacimo sa D oblast koju obuhvata pozitivno orjetisana kontura L koja pripada ravni
Oxy i sastoji se od segmenta [0, 1] sa x ose, cetvrtine kruga x
2
+ y
2
= 1 koji pripada
prvom kvadrantu i segmentu [0, 1] sa y ose. Funkcije:
P(x, y) = x
3
x
2
y
2
, Q(x, y) = x
3
y x
4
:
D

R
2
R
ispunjavaju uslove za primenu Greenove formule. Samim tim:
I =
_ _
D
_
Q
x

P
y
_
dx dy = 5
_ _
D
_
x
2
y x
3
_
dx dy.
Prelaskom na polarne koordinate: {x = sin , y = cos } (|J| = ), vrednost cirku-
23
lacije duz pozitivno orjetisane krive L je data integralom:
I = 5
/2
_
0
1
_
0
_

3
cos
2
sin
3
cos
3

_
d d
= 5
/2
_
0
_
cos
2
sin cos
3
sin
0

_
d
1
_
0

4
d
= 5
_
1
2
B
_
2+1
2
,
1+1
2
_

1
2
B
_
3+1
2
,
0+1
2
_
_
1
5
=
1
3
.
21. Izracunati uks vektora

f = (x, y
2
, x
2
+ z
2
1) iznutra povrsi elipsoida:
x
2
9
+
y
2
4
+ z
2
= 1.
Resenje. Fluks vektora kroz povrs iznutra te povrsi (koji uvire u povrs) racuna se po
formuli:
=
_ _
S

(x, y
2
, x
2
+ z
2
1) (dydz, dzdx, dxdy)
=
_ _
S

xdydz y
2
dzdx + (x
2
+ z
2
1) dxdy,
gde je S elipsoid
x
2
3
2
+
y
2
2
2
+
y
2
1
2
= 1. Kako su ispunjeni uslovi za primenu teoreme
Ostrogradskog, tada vazi:
=
_ _
S
+
xdydz y
2
dzdx + (x
2
+z
2
1) dxdy =
_ _ _
V
_
12y+2z
_
dxdydz,
gde je V unutrasnjost elipsoida
x
2
3
2
+
y
2
2
2
+
y
2
1
2
1. Uvod
-
enjem uopsetnih sfernih koordinata:
x = 3 cos cos , y = 2 cos sin , z = sin (sa vrednoscu |J| = 6
2
cos ) oblast V
1
:
01 /2 /2 02 se skoro svuda jednoznacno preslikava na oblast V .
Na osnovu toga:
=
_ _ _
V
1
_
1 2 (2 cos sin )
. .
y
+2 ( sin )
. .
z
_
6
2
cos
. .
|J|
ddd
= 6
2
_
0
/2
_
/2
1
_
0
_

2
cos 4
3
cos
2
sin +2
3
cos sin
_
ddd
= 6
2
_
0
/2
_
/2
_
1
3
cos 4
1
4
cos
2
sin +2
1
4
cos sin
_
dd
= 6
/2
_
/2
_
2
3
cos cos
2

2
_
0
sin d+ cos sin
_
d
= 6
/2
_
/2
2
3
cos d = 8.
24
22. Neka je f : R R bar dva puta neprekidno diferencijabilna funkcija. Dokazati:
a) f(r) =
2
r
f

(r)+f

(r), gde je =

2
x
2
+

2
y
2
+

2
z
2
Laplaceov operator
i gde je r = |r| intezitet radijus vektora u R
3
.
b) Za vektorsko polje: a = r
n
gradf(r) (n 2) odrediti funkciju f(r) tako da
je polje a Laplaceovo i da pri tom vazi: f(1) = i f

(1) = za , R.
Resenje. I Nacin. Zadatak se moze uraditi i direktnim racunom po koordinatama.
a) Vazi:
f(r) =
_

2
f
x
2
+

2
f
y
2
+

2
f
z
2
_
f(r) =

x
_
f
r

r
x
_
+

y
_
f
r

r
y
_
+

z
_
f
r

r
z
_
=

x
_
f

x
r
_
+

y
_
f

y
r
_
+

z
_
f

z
r
_
=
_
f

x
x
r
+f
y
2
+ z
2
r
3
_
+
_
f

y
y
r
+ f
x
2
+ z
2
r
3
_
+
_
f

z
z
r
+f
x
2
+ y
2
r
3
_
= f
2r
2
r
3
+f

_
x
r
_
2
+f

_
y
r
_
2
+f

_
z
r
_
2
=
2
r
f

(r) + f

(r).
b) Vektorsko polje a dato je sa vektorom:
a = r
n
grad
_
f(r)
_
=
_
r
n
f
x
_

i +
_
r
n
f
y
_

j +
_
r
n
f
z
_

k.
Rotor vektorskog polja a koordinatno racunat iznosi:
rot a =

i

j

k

z
_
r
n
f
x
_ _
r
n
f
y
_ _
r
n
f
z
_

=
_

y
_
r
n

f
z
_

z
_
r
n

f
y
_
_

i
+
_

z
_
r
n

f
x
_

x
_
r
n

f
z
_
_

j +
_

x
_
r
n

f
y
_

y
_
r
n

f
x
_
_

k
=
_
nr
n1
r
y
f

(r)
r
z
+ r
n

2
f
yz
nr
n1
r
z
f

(r)
r
y
r
n

2
f
zy
_

i
+
_
nr
n1
r
z
f

(r)
r
x
+ r
n

2
f
zx
nr
n1
r
x
f

(r)
r
z
r
n

2
f
xz
_

j
+
_
nr
n1
r
x
f

(r)
r
y
+ r
n

2
f
xy
nr
n1
r
y
f

(r)
r
x
r
n

2
f
yx
_

k =

0.
Divergencija vektorskog polja a koordinatno racunata iznosi:
div a =

x
_
r
n

f
x
_
+

y
_
r
n

f
y
_
+

x
_
r
n

f
x
_
= nr
n1
r
x

f
x
+ r
n

2
f
x
2
+ nr
n1
r
y

f
y
+ r
n

2
f
y
2
+ nr
n1
r
z

f
z
+ r
n

2
f
z
2
= nr
n1
f
r
_
_
r
x
_
2
+
_
r
y
_
2
+
_
r
z
_
2
_
+ r
n
_

2
f
x
2
+

2
f
y
2
+

2
f
z
2
_
= nr
n1
f

(r) + r
n
f(r) =
a)
nr
n1
f

(r) + r
n

_
2
r
f

(r) + f

(r)
_
= (n + 2)r
n1
f

(r) + r
n
f

(r).
25
Ispitajmo kad je vektorsko polje a = r
n
grad f(r) Laplaceovo, tj. kad vazi:
rot a =

0 div a = 0 (n + 2)r
n1
f

(r) + r
n
f

(r) = 0 ()
Trivijalno resenje diferencijalne jednacine () jeste konstantna funkcija f(r) = c, gde je c
neka konstanta. Primetio da ako je ispunjeno = c = 0, tada trivijalno resenje ne
zadovoljava postavljene pocetne uslove. Dalje, pod pretpostavkom da f nije konstantna
funkcija i da r = 0, vazi:
div a = 0 (n + 2)r
n1
f

(r) + r
n
f

(r) = 0
f

(r)
f

(r)
=
(n + 2)
r
f

(r) =
c
1
r
n+2
f(r) =
c
1
(n + 1)r
n+1
+ c
2
,
za neke konstante c
1
, c
2
R. Iz pocetnih uslova dobijamo:
f(1) =
c
1
n + 1
+ c
2
= f

(1) = c
1
= .
Odatle nalazimo: c
1
= i c
2
= +

n + 1
. Samim tim, trazena funkcija f data je u
obliku:
f(r) =

(n + 1)r
n+1
+ +

n + 1
(r = 0).
II Nacin. a) Primenenom simbolickog racuna nad vektorima vazi:

_
f(r)
_
= div
_
grad(f(r))
_
= div
_
f

(r) grad(r)
_
= div
_
f

(r) r
0
_
= f

(r) div( r
0
) +r
0
grad
_
f

(r)
_
= f

(r)
2
r
+r
0

_
f

(r) grad(r)
. .
=r
0
_
=
2
r
f

(r) + f

(r).
b) Primenom simbolickog racuna rotor vektorskog polja a = r
n
grad f(r) iznosi:
rot a=rot
_
r
n
gradf(r)
_
=r
n
rot grad
. .
=

0
f(r) gradf(r) grad(r
n
)=f

(r)r
0
nr
n1
r
0
=

0.
Primenom simbolickog racuna divergencija vektorskog polja a = r
n
grad f(r) iznosi:
div a = div
_
r
n
grad f(r)
_
= r
n
div grad
. .
=
f(r) + grad(r
n
) grad f(r)
= r
n
f(r) +
_
nr
n1
r
0
_

_
f

(r) r
0
_
=
a)
nr
n1
f

(r) + r
n

_
2
r
f

(r) + f

(r)
_
= (n + 2)r
n1
f

(r) + r
n
f

(r).
Dalje, nepoznata funkcija f(r) odred
-
uje se na isti nacin kao u prethodnom resenju.
23. U prostoru R
3
dato je vektorsko polje a(r)=r
n
r, gde je r vektor polozaja, r = |r| i
n N. Dokazati da je a potencijalno polje i odrediti potencijal tog polja. Odrediti uks
polja a kroz spoljasnju povrs polusfere x
2
+ y
2
+ z
2
=R
2
, z > 0 (R > 0).
26
Resenje. Primenom simbolickog racuna nad vektorskim poljem a(r)=r
n
r dobijamo:
rot(r
n
r)=r
n
rot(r) r grad(r
n
)=r grad(r
n
)=r (nr
n2
r)=

0.
i
div(r
n
r)=r
n
div(r) +r grad(r
n
)=r
n
3 +r (nr
n2
r)=(n + 3)r
n
= 0.
Samim tim polje a = a(r) je potencijalno. S obzirom da je grad(r
n
) = nr
n2
r, za-
kljucujemo da je potencijal polja a dat funkcijom:
g
a
(r) =
r
n+2
n + 2
.
Na polusferi S je d = r
0
d, pa je uks vektora a:

a
=
_
S
a d =
__
S
(r
n
r) r
0
d =
__
S
r
n+1
d =
__
S
R
n+1
d
= R
n+1
__
S
d = R
n+1
P(S) = R
n+1
(2R
2
) = 2R
n+3
.
27