01 Arte Rupestre

Arte Rupestre Prehistrica do Eixo Atlntico Arte Rupestre Pr-histrica do Eixo Atlntico
EQUIPO DE TRABALLO COORDINACIN Jos Manuel Hidalgo Cuarro Arquelogo. Vigo. Membro do ICOM (Consello Internacional de Museos) AUTORES Fernando Javier Costas Goberna. Arquelogo. Vigo. Lara Bacelar Alves. Arqueloga. Ncleo de Arqueologia da Universidade do Minho, Braga. Antonio de la Pea Santos. Arquelogo. Museo Provincial de Pontevedra. Antonio Manuel S. P. Silva. Arquelogo. Cmara Municipal do Porto. ISBN: Depsito legal: Fotografas Galicia Fernando Javier Costas Goberna Antonio de la Pea Santos J.M. Hidalgo Cuarro, 16, 86, 88, 89, 99,
100, 101, 104, 106, 108, 110, 117, 118, 132, 137, 140, 142.
Portugal F.J. Costas Goberna, 173, 174, 176, 177, 182, 183, 193,
194, 195b, 198, 199.
Lara Bacelar Alves, 172, 180, 204, 205, 206, 211. Antnio M. Silva, 175, 190, 191, 195a, 196, 197, 213.
Antonio M. Baptista, 178, 202. Antonio P. Dinis, 219.
Calcos e Deseos Galicia F.J. Costas Goberna A. de la Pea Santos Portugal E.J.L. Silva A. Cunha A.M. Baptista F. Lanhas Centro Nacional de Arte Rupestre
Coberta: Petroglifo da Pedra do Labirinto. Mogor, Marn, Pontevedra. (J.M. Hidalgo)
2005 Copyright Eixo Atlntico, coordinador e autores de la publicacin.
COMISIN EXECUTIVA / COMISSO EXECUTIVA JOS SNCHEZ BUGALLO Presidente / Alcalde do Concello de Santiago de Compostela ANTONIO MAGALHES Vicepresidente / Pdte. da Cmara Municipal de Guimares CORINA PORRO Vocal / Alcaldesa de Vigo RUI RIO Vogal / Pdte. Cmara Municipal do Porto JOO BAPTISTA GONALVES Vogal / Pdte. Cmara Municipal de Chaves JOAqUN GAGO LPEZ Vocal / Alcalde do Concello de Vilagarca de Arousa MANUEL J. CABEZAS ENRIqUEZ Vocal / Alcalde de Ourense MANUEL DO NASCEMENTO MARTINS Vogal / Pdte. Cmara Municipal de Vila Real SERVIZOS TCNICOS SERVIOS TCNICOS XOAN MAO Secretario Xeral / Secretario geral AMAYA GARCA Coordinadora Galicia (Espaa) CLAUDIA ANTUNES Coordenadora Regio Norte (Portugal) MARA JOS GONZLEZ Administracin CLAUDIA RANGEL Tcnica Calle Bolivia, 4 36203 VIGO Tel. 0034 986 480 616 Fax. 0034 482 022 Av. Inferior Ponte D. Lus 1, 55 5050 074 PORTO Tel. 00351 222 019 937/8 Fax. 00351 222 019 939 Avenue Milcamps, 105 1030 BRUXELLES Tel. 0032 27 355 440 Fax. 0032 27 354 678
ndice
Introduccin Jos Manuel Hidalgo Cuarro ......................................................................................1 Arte rupestre en Galicia Antonio de la Pea Santos ............................................................................................3 Roteiro de petroglifos de Galicia Antonio de la Pea Santos, Fernando Javier Costas Goberna ........................................83 Arte rupestre ps-glaciar no Noroeste de Portugal Antnio Manuel S.P. Silva, Lara Bacelar Alves ..........................................................171 Roteiro de arte rupestre do Noroeste de Portugal Antnio Manuel S.P. Silva, Lara Bacelar Alves ..........................................................189
INTRODUCCIN
Jos Manuel Hidalgo
Logo dun longo proceso de anlise e estudo sobre a arte rupestre prehistrica do norte de Portugal e Galicia, no que se conxugaron un traballo exhaustivo de laboratorio e un constante labor de campo, deu como froito a posibilidade de ofrecer unha visin actualizada e divulgativa deste apaixonante e suxestivo tema arqueolxico. Antes de nada esencial aclarar que, como no anterior libro titulado, Rutas arqueolxicas do Eixo atlntico, xa se tratou o apartado dos gravados e pinturas localizados nos dolmens da nosa rea de estudo, nesta ocasin, non se expn a repeticin das citadas insculturas prehistricas. A publicacin articlase sobre as reas xeogrficas que forman o Eixo atlntico, a galega e o norte de Portugal, formulando primeiramente unha serie de consideracins sobre os petrglifos, a historiografa das investigacins arqueolxicas sobre os mesmos, a ampla gama de motivos que nos ofrecen, o seu significado... para poder introducirnos algo no tipo de sociedade autora deses gravados en rocha ao aire libre; e a continuacin, presntanse as rutas ou itinerarios que podemos realizar para coecer sobre o terreo, e dun xeito in situ, as principais estacins de arte rupestre da nosa zona xeogrfica. A eleccin destes petrglifos e non doutros, non s se fundamentou na importancia en si do xacemento arqueolxico, senn tamn, pola sa posible boa situacin para ser
-1-
Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico
localizado sen problemas ou pola boa visin que posumos na actualidade dalgns deles, que pode variar co tempo. Os gravados rupestres prehistricos que se localizan no noso mbito xeogrfico trasldannos ata hai catro mil anos e vannos ensinando, pouco a pouco, as manifestacins culturais e artsticas do home que habitou estas terras por eses tempos, a travs dos motivos de animais, xeomtricos ou de armas que representa, deixndonos anda hoxe en da, con mltiples e complexas dbidas sobre o seu significado e intencionalidade. Con este libro que o lector ten agora nas sas mans e o mencionado anteriormente, podemos dicir que se puxo a disposicin do pblico en xeral e dos estudosos destes temas arqueolxicos en particular, unha publicacin que pretende como obxectivo fundamental, dar a coecer o noso extraordinario patrimonio histrico-artstico, realizando unha valoracin adecuada e ampla do mesmo, para que os organismos pblicos competentes na materia e os particulares a quen lles gusta coecer o seu pasado mis remoto, e en definitiva, as sas races, poidan ter unha idea verdadeira e obxectiva da nosa riqueza arqueolxica.
-2-
ARTE RUPESTRE EN GALICIA

Antonio de la Pea Santos
Corran os anos finais do sculo xix cando nos ambentes intelectuais galegos mis dinmicos iban tomando corpo algunhas vagas informacins que falaban da posible existencia no territorio galego dunha verdadeira arte rupestre prehistrica. De inmediato, investigadores vencellados benemrita Sociedad Arqueolgica de Pontevedra puxronse mans obra e as, xa nos anos iniciais do sculo xx, foron quen de apresentar ao colectivo cientfico unha ampla serie de probas grficas que serviron non s para confirmar as sospeitas senn para incluir xa dun xeito definitivo os gravados rupestres galaicos dentro do conxunto de focos de arte rupestre da Pennsula Ibrica. Hoxe, mis ou menos cen anos dempois, hai algo que est a ganar cada da mis adeptos nos diferentes ambentes sociais de Galicia: a opinin de que os nosos gravados rupestres poden ser considerados con relativa facilidade coma unha das manifestacins culturais mis interesantes de toda a prehistoria galega e, se cadra, coma a nica provista de argumentos dabondo para seren entendida como xenuinamente galega. Por unha banda, a sa categora esttica e artstica cada vez mis recoecida; pola outra, os seus ben probados compoentes simblicos e ideolxicos comezan a ser identificados e tidos en conta como valiosa fonte de informacin dalgns dos aspectos estructurais bsicos da sociedade da poca na que foron concebidos. Agora ben, sendo case que unnimes as opinins en canto ao altsimo interese deste grupo de arte rupestre, non por elo a realidade actual menos dura. Os gravados rupestres galaicos ainda seguen a estar ausentes en non pou-
-3-
Coto do Outeiro, Cotobade. Pontevedra. Detalle.
cas snteses da arte prehistrica europea e/ou peninsular, e, o que moito mis grave, estn a sufrir un cmulo de agresins de todo tipo que fan temer pola sa mesma existencia nun prazo curto de tempo. Pero non adiantemos os acontecementos. Para unha definicin previa do tema Obviamente, unha definicin o mis axeitada posible do tema do que estamos a falar parece, por pura lxica, o punto de partida mis razonable se do que tratamos de adentrrmonos na descripcin e, ata certo punto, na comprensin dos gravados rupestres galaicos. E facemos esta advertencia porque por moito que poida sorprender a estas alturas da investigacin aos lectores non
-4-
Arte rupestre en Galicia
Coto do Outeiro, Cotobade. Pontevedra. Calco.
demasiado familiarizados co asunto, segue sendo preciso insistir nunha obviedade: que non todos os debuxos que podamos atopar gravados sobre penedos ao ar libre no noroeste da Pennsula Ibrica teen por qu coincidir nen nos aspectos temticos nen nos tcnicos e, por suposto, non teen por que ser todos sincrnicos e moito menos da mesma poca. O que acabamos de dicir semella unha verdade de Pero Grullo, e de certo que unha perogrullada, pero unha perogrulllada que compre ter sempre ben presente porque moitos autores teiman por vencellar aos tempos prehistricos calquera figura gravada nas rochas por mis que xa simple vista de carquera profano resulten rechamantes as evidencias do emprego de instrumental de talla moderno metlico xa que logo e a escasa incidencia aportada pola erosin natural. Unicamente un nmero moi concreto de gravados provistos dunhas caractersticas iconogrficas, tipolxicas e tcnicas moi similares e especficas que logo pasaremos a describir, e cun grao de desgaste natural mis que apreciable resultado de varios milenios de exposicin intemperie, son os que conforman o conxunto de arte rupestre prehistrica ao
-5-
Coto do Corno, Teo. Aspecto xeral.
aire libre que a investigacin arqueolxica definiu hai xa varios anos e bautizou co nome de Grupo Galaico de arte rupestre. Como teremos ocasin de ver polo miudo mis adiante, sern determinadas cuestins de tipo tcnico, iconogrfico, cronolxico e de distribucin espacial entre outras moitas, por suposto, anque estas se cadra bastante menos evidentes nunha anlise superficial as que a fin de contas nos van permitir individualizar e definir este potente grupo de arte rupestre, un grupo que hoxe considerado sen lugar a dbidas coma unha das manifestacins plsticas e culturais mis espectaculares da prehistoria europea pesia ser ainda non todo o coecido que merecera fra do meto galego. Ese aspecto tan esvado que ofrecen os surcos da maior parte das figuras polo efecto de varios milenios de erosin natural activada polos axentes atmosfricos e que en moitas ocasins supoen a total ou parcial desaparicin das figuras, un repertorio iconogrfico moi par-
-6-
Coto do Corno 1, Teo. A Corua. Calco.
ticular anque tamn moi limitado e bastante repetitivo, codificado e xeralizado dominado dun xeito masivo polas figuras xeomtricas e, xa a moita distancia, por algunhas atractivas representacins de tipo mis ou menos naturalista, a eleccin altamente significativa das superficies concretas escollidas para gravar, e, por fin, a peculiar distribucin dos conxuntos rupestres dentro da xeografa galaica e no medio dunha paisaxe concreta, conforman un conxunto de factores que dota de forte persoalidade aos nosos complexos rupestres e permite a este foco marcar diferencias fundamentais tanto con fenmenos rupestres propios doutras reas culturais como dese tan abigarrado, heteroxneo e incordiante conxunto do que falabamos mis arriba: o que forman as figuras que foron gravadas en tempos mis modernos por multitude de causas.
-7-
Un difcil percorrido Hai que recoecer que se hoxe sabemos da existencia destas testemuas culturais grcias ao labor desinteresado levado cabo por unha manchea de afeccionados que buscaron, documentaron e difundiron con mellor ou peor fortuna os complexos rupestres galaicos ao longo dun reducido lapso temporal que popdemos establecer en pouco mis ou menos un sculo. Vexamos. Corren os anos de segunda metade do sculo xix. Pasenio, van facendo acto de presencia nas publicacins histricas editadas en Galicia certas novas que dan conta do descubrimento nas terras galaicas do que pode ser un complexo moi peculiar de arte rupestre ao ceo aberto, unha arte formada por agrupacins de gravados de puntos, crculos concntricos, espirais, e outros deseos de difcil identificacin. Estes primeiros autores Murgua, Barros Sivelo e outros interpretarn lxicamente as primeiras mostras coecidas desta arte rupestre baixo a ptica do postromanticismo e do seu celtismo militante: ben sexa como imaginativas testemuas de supostos arcanos rituais drudicos de carcter astronmico, ben como os restos do que para eles debeu de ser unha descoecida escritura de filiacin cltica; por outra banda, a chegada por aqueles tempos de novas referentes aparicin de focos de arte rupestre moi semellantes ao noso na Irlanda e na Escocia vailles permitir engadir novos argumentos para defender a existencia dunha suposta identidade cultural e racial cltica entre Galicia, Bretaa, Irlanda e Escocia. Pero, como lxico, estas primeiras referencias non pasan de ser unha especie de paos de cego. A verdadeira importancia do foco de arte rupestre galaico s ser recoecida logo do labor de prospeccin e difusin levado a cabo por persoeiros vencellados Sociedad Arqueolgica de Pontevedra nos anos da transicin entre os sculo xix e xx. Ramn Sobrino Buhigas e o debuxante Enrique Campo Sobrino atopan varias ducias de rochas gravadas nos arredores da vila pontevedresa. Reproduccins ao molde e lminas de debuxos son exhibidos na Exposicin Galega de 1909, e no ano seguinte Enrique Campo ten a posibilida-
-8-
de de mostrar en Madrid varias das sas lminas a membros da Real Academia de la Historia, o que causa o asombro de persoeiros da arqueoloxa da poca como Cabr, Fita ou Mlida. Pdese dicir que este feito marca un antes e un logo de: a arte rupestre galaica ir pouco a pouco sando do seu localismo e comezando a ser tida en conta nalgunha das snteses da arqueoloxa peninsular, como por ejemplo a que o mencionado Cabr publicara no 1915 sobre a arte rupestre en Espaa. E deste xeito tamn que os nosos gravados pasarn a ser obxecto de atencin por parte de certos investigadores extranxeiros de grande sona, que formularn hipteses e expondrn opinins que calarn ben fondo nos autores galegos, sempre tan afectados polo criterio de autoridade. Esta dinmica, que ainda se deixa sentir nos tempos actuais, abriuse coa estada nesta terra do sabio arquelogo alemn Hugo Obermaier a principios da dcada dos anos vinte. Obermaier tentar de introducir certa orde no estado da cuestin sistematizando e facendo dous grandes bloques temticos: o mis antigo o integraran deseos idoliformes, cruciformes, en ferradura..., que sita nos tempos finais do Neoltico, e ao que seguira no tempo un segundo grupo formado polas figuras circulares e de animais, que data ao longo da Idade do Bronce. A hiptese de Obermaier est claro que supuxo un forte avance na actualizacin dos estudios da nosa arte rupestre ao sistematizala precisando e modernizando os conceptos e ao desligala con claridade da mitoloxa celtista, que quedou emparellada mis ou menos dende entn ao mundo castrexo. Mentres tales cosas acontecan fundbase en Compostela o Seminario de Estudos Galegos. Con elo tratbase de acometer o estudio integral das manifestacins da cultura galega dende a interdisciplinariedade e cun ideario nacionalista. Varios dos mis conspcuos membros do Seminario aportarn nos seus estudos histricos novidades verbo dos gravados rupestres. Son os casos de Fermn Bouza-Brey e, en menor medida, de Florentino Lpez Cuevillas, das figuras que, sen se apartar un chisco das opinins de Obermaier, mis de dar a coecer novos complexos e de propoer unha prolixa e moi pouco operativa
-9-
A Irena 1, Pontecaldelas. Pontevedra. Detalle.
clasificacin temtica desenrolando a do arquelogo alemn alfabetiformes, antropomorfos, zoomorfos, soliformes, espirais, combinacins circulares, valos, esvsticas do Mio e serpentiformes, tentarn con xito moi relativo de facer da arte rupestre galaica un elemento mis da identidade cultural atlntica. Nesta orde de cousas, ser precisamente o Seminario o que edite, en 1935, a obra mis coecida no tocante aos gravados do grupo galaico: o Corpus petroglyphorum Gallaeciae, froito de varias dcadas de traballo de campo e gabinete de Ramn Sobrino Buhigas en estreita relacin coa xa mencionada mis arriba Sociedad Arqueolgica de Pontevedra. A aparicin deste libro, con algo mis de dous centos de fotografas de complexos rupestres e unha minuciosa introduccin descriptiva ao tema que un portento de informacin vlida ain-
-10-
A Irena 1, Pontecaldelas. Pontevedra. Plano xeral.
da hoxe en boa parte, trouxo como efecto mis inmediato unha maior difusin internacional do patrimonio rupestre galaico malia ter aparecido nunhas datas tan desfavorables por coincidir na prctica co estoupido da Guerra Civil. Pero anque coa inevitable ralentizacin que tal feito supuxo para a difusin da obra, o caso que foi pouco a pouco difundndose e cumplindo coa sa funcin; agora ben, non deixa de ser mis que curioso constatar que, por mis que Sobrino decidiu escribir o seu libro en latn coa sansima intencin de darlle un carcter supranacional e facilitar a sa lectura, o certo que os resultados foron exactamente os contrarios dos que se buscaban, e, independentemente das continuas referencias s ilustracins, non parece que ningn colega seu, nen contemporneo nen inmediatamente posterior, se tomara a molestia de traducir o texto e, xa que logo, tivera como consecuencia demasiado en conta as moi atinadas opinins do autor.
-11-
Consecuencia inevitable da guerra civil de 1936 a 1939, a investigacin en xeral entrou en Galicia nunha longa etapa de estancamento, mesmo de acusado retroceso. Polo que atinxe en concreto aos nosos gravados, s ser a partires da dcada dos cincuenta cando se asista por fin a un certo despegue. Esta recuperacin nos estudios da arte rupestre vir da man, por unha banda, doutro investigador extranxeiro, neste caso o irlands Eoin Mac White, que tratar deles no seu amplo e documentado estudio das relacins atlnticas na Idade do Bronce, e pola outra e por encima de todo, das obras do que hoxe se considera na historiografa particular como o mis sobranceiro dos autores que trataron o tema: Ramn Sobrino Lorenzo-Ruza, fillo de Ramn Sobrino Buhigas. Nunha, por outro lado, relativamente nutrida nmina de publicacins, Sobrino Lorenzo-Ruza acada o nivel mis alto na investigacin da arte rupestre galaica en todos os seus aspectos. Continuando co labor do seu pai, comezar por desmontar a teora dos dous grupos que lanzara Obermaier, ata entn pouco menos que intocable e intocada, rexeitando os temas que o autor alemn inclura no seu grupo antigo pola sa clara condicin moderna; co resto da temtica forma un grupo que bautiza co nome de grupo galego-atlntico, e que data ao longo das Idades do Cobre e do Bronce e considera que derivara de influencias chegadas a estas terras dende o Mediterrneo e que de Galicia se difundiran ata Irlanda, logo Grande Bretaa, e por fin Escandinavia. Pero, por mis que a solidez dos coecementos de Sobrino Lorenzo-Ruza fixera pensar o contrario a tenor do nivel por aquel entn da ciencia prehistrica en Galicia, do mesmo xeito que acontecera co seu pai tampouco os prantexamentos deste investigador lograron acadar maior xito entre os seus colegas ata moitos anos logo da sa morte. O prematuro pasamento de Sobrino Lorenzo-Ruza fixo que a investigacin da arte rupestre galega entrase nunha etapa de atona que s romper a aparicin da sntese do italiano Emmanuel Anati na segunda metade dos sesenta. Anati, unha figura de moi recoecido prestixio internacional, elabora unha hiptese que entende o foco de arte rupestre galaico como froito dun longo pro-
-12-
ceso de varios milleiros de anos que partira dun suposto perodo epipaleoltico ata desaparecer coa romanizacin do territorio; ao longo de tan dilatado ciclo iranse plasmando nos paneis diferentes tipos de figuras, dende as mis arcaicas os zoomorfos ate as mis modernas os cruciformes pasando polas figuras de armas dos primeiros tempos da Idade do Bronce e as combinacins circulares da plenitude da Idade do Bronce nunha sorte de compartimentos estancos. Xa dende a sua publicacin, a hiptese de Anati foi criticada polo seu claro compoente de artificiosidade ao adjudicar a cada perodo motivos concretos que adoitan aparecer xuntos en moitos paneis. Pero as reticencias non foron bice para que a visin de Anati acadase unhas cotas moi altas de popularidade entre a maior parte dos investigadores galegos do momento inmediatamente posterior, e o efecto mis beneficioso foi que por mor do alto prestixio do autor italiano os nosos gravados acadaron un pouco mis de renombre internacional. A segunda metade da dcada dos setenta ser clave no coecemento e difusin do foco galaico de arte rupestre. Logo dunha serie de publicacins centradas na mellor definicin do tema fronte irreal sntese de Anati, a edicin en 1979 do libro de Pea Santos e Vzquez Varela supor, por vez primeira e salvando as distancias co Corpus de Sobrino Buhigas, a difusin dunha sntese feita en Galicia e por autores galegos sustentada nun traballo sistemtico de investigacin de varios anos. En esencia, prtese neste libro dun minucioso cadro tipolxico dos motivos coecidos entn nos complexos rupestres para achegarse cronoloxa mis segura para cada tema concreto e para intentar unha aproximacin ao seu posible significado; para os autores desta obra, os petroglifos galaicos non evidenciaran puntos de contacto significativos coa arte megaltica do perodo neoltico, desenrolndose ao longo da Idade do Bronce e desaparecendo ao socaire da implantacin do fenmeno castrexo da Idade do Ferro. O ciclo proposto sera, xa que logo, bastante mis reducido no tempo que o proposto por Anati, e no bsico tera moitos puntos en comn cos prantexados no seu da por Sobrino Buhigas e Sobrino Lorenzo-Ruza.
-13-
Pedra Redonda, Cotobade. Pontevedra. Panormica xeral.
-14-
A Martizas 2, Campo Lameiro. Pontevedra. Motivos xeomtricos.
Superadas non poucas reticencias iniciais, logo da edicin deste libro a relacin dos gravados rupestres galegos coa Idade do Bronce pasou a ser aceptada sen maiores crticas ags as inevitables aproximacins heterodoxas e esotricas ao tema, cada vez mis numerosas e descaradas ata o da de hoxe. Tanto as, que as numerossimas publicacins que veron a luz na dcada dos oitenta, e a maior parte das editadas nos noventa, son todas elas obras que aportan novas testemuas de petroglifos as mis delas froito das intensas prospeccins desenroladas por indivduos e equipas vinculados ao Museo Municipal de Vigo e, nunha primeira fase, ao Museo de Pontevedra sen por para nada en cuestin as conclusins bsicas do libro de Pea Santos e Vzquez Varela. Un autntico cambio cualitativo foise producindo na dcada dos noventa, cando comezaron a xurdir obras que abordaban a anlise dos nosos grava-
-15-
Poza de Cogoludos, Campo Lameiro. Pontevedra. Zoomorfo e circulos.
dos dende diferentes perspectivas e lias de investigacin e que 6todas elas teen en comn o considerar as manifestacins rupestres como un producto social de primeirsima magnitude, susceptible por elo de aportar informacin de gran valor para poder comprender algo do universo simblico e ideolxico das comunidades campesias responsbeis da sua existencia, unhas comunidades, por certo, que se para a prctica totalidade dos autores seran as da Idade do Bronce en lias xerais seguindo polo tanto as vellas teoras para outros menos, entre os que nos contamos, seran as dos primeiros tempos da metalurxia, al pola segunda metade do Terceiro Milenio a.C. Tras a correspondente etapa de titubeo, esta cronoloxa corta aceptada na actualidade pola maior parte dos autores especializados no estudio da arte ru-
-16-
Poza de Cogoludos, Campo Lameiro. Pontevedra. Detalle do calco.
pestre. Hoxe, por fin, os gravados galaicos xa se estudian no seu contexto, dicir, como manifestacin cultural dunha sociedade concreta, como o producto social que son. Son avances enormes nos aspectos tericos e no coecemento xeral do tema, que contrastan de xeito dramtico co lamentable e galopante estado de deterioro que afecta a este ben cultural tan frxil e que padece as accins vandlicas directas alteracins puntuais, canteiras, obras en xeral, etc. e indirectas transformacin do medio natural, incendios forestais, etc., no medio da aparente indiferencia dos responsables da proteccin do patrimonio histrico. Formas e iconografa Agora que temos bastante mis centrado o tema podemos xa entrar en materia, e seguramente o primeiro debera ser pasar revista aos temas representados con maior frecuencia. Nesta orde de cousas, algo xa tradicional polo que
-17-
O Corzo, Porto do Son. A Corua. Calco.
ten de operativo que o repertorio temtico dos gravados rupestres galaicos sexa dividido para a sa mellor descripcin en dous grandes bloques iconogrficos: un, como xa mencionabamos mis arriba abrumadoramente maioritario, est integrado polos deseos de carcter xeomtrico; o outro, francamente minoritario, o caracterizado polas figuras mis ou menos naturalistas. Por suposto, os temas mis representados son os xeomtricos. Puntos de variado dimetro, toda a gama posible de combinacins de crculos concntricos e de espirais, os deseos labernticos entre eles os deseos cannicos do tipo mediterrneo..., tanto polo seu nmero como pola sa variedade conforman a base iconogrfica esencial da nosa arte rupestre, ben sexa cando aparecen de forma aillada, ben cando o fan en asociacin directa con figuras do repertorio naturalista. Pero vaiamos mis polo miudo.
-18-
Forno de Tella 1a, Cuntis. Pontevedra. Plano xeral.
Os puntos tamn chamados covias, foxas, cazoletas aparecen como parte significativa na prctica totalidade dos nosos complexos rupestres. Cando acompaan e/ou complementan a outras figuras da iconografa clsica non deberan plantexarse demasiadas dbidas en canto sa vinculacin directa co noso grupo de arte rupestre; os problemas xurden cando atopamos puntos ou, o mis frecuente, grupos de puntos aillados: tendo en conta a simplicidade formal deste tema pode haber algo mis sinxelo ca un simple punto? e xa que logo a sa aparicin constatada en ambentes culturais moi diversos no espacio e no tempo, faise necesario actuarmos con moita prudencia hora de adxudicar a un determinado contexto as por outra banda relativamente frecuentes agrupacins ailladas de puntos. Fronte xa vista ambigidade dos puntos, parece existir un consenso case que xeral hora de considerar aos crculos, tanto se falamos dos de debuxo mis simple coma se o que tratamos son as complexas combinacins de formas mis ou menos concntricas, o verdadesiro tema bsico, troncal, do noso grupo
-19-
Chan de Carballeira 3, Campo Lameiro. Pontevedra. Calco.
Monte das Cuas, Pontecaldelas. Pontevedra. Calco.
-20-
de arte rupestre, e ao tempo o que mis o vencella a outros fenmenos rupestres coetneos da rbita atlntica europea cos que por certo garda rechamantes semellanzas formais. Rarsimo o petroglifo galaico no que as combinacins circulares non sexan o tema mis representado sobre o panel, e de feito pdense contar con relativa facilidade aqules nos que este tipo de figura est totalmente ausente. As variantes detectadas no mundo das combinacins circulares son tan numerosas que impiden a elaboracin de tboas tipolxicas axeitadas: temos dende as formas mis simples, duras penas integradas por un punto rodeado dun nico anel de pequeno dimetro, ata chegar certas xigantescas combinacins de crculos concntricos que poden acadar mis de tres metros de dimetro, pasando naturalmente por todo un inmenso elenco de variantes que as mis das veces forman composicins abigarradas nas que as combinacins circulares se entrelazan mediante redes de lias, etc. En resumidas contas, o caso que os crculos semellan estar a representar a plasmacin plstica dun complexo universo de crenzas de tipo simblico difcilmente desentraable de non contarmos cun axeitado libro de claves. Son sen dbida o mis claro espoente da existencia dunha linguaxe mstica moi complexa, indicadora sa vez e por si mesma do grao de complexidade e do nivel de desenrolo acadado polo mundo espiritual da sociedade que plasmou nas rochas granticas galaicas esta manifestacin cultural. Algo semellante podera tamn dicirse dos deseos de espirais que anque menores en nmero adoitan aparecer sempre en ntima relacin coa temtica circular e de certas figuras de cadrados de esquinas arredondadas. Bastante mis raras que o que levamos visto ate o de agora son esas figuras tan atractivas que na bibliografa arqueolxica tradicional aparecen denominadas coma labirintos de tipo Mogor ou, mellor, de tipo mediterrneo, e das que na actualidade tan s se coecen cinco exemplares cannicos, todos eles por certo concentrados na zona costeira meridional da provincia de Pontevedra. Son en todos os casos deseos dun trazado complicado dabondo como para que o mis razoable sexa supoer que para a sa plasmacin facanse necesarios tanto a transmisin como o aprendizaxe. Cocese este tema iconogrfico cando menos dende os tempos da plena Idade do Bronce en contextos moi variados do
-21-
Os Ballotes 4, Vilagarca de Arousa. Pontevedra. Debuxo do calco.
mundo do Mediterrneo, e a sa presumible difusin posterior a zonas remotas tanto no espacio coma no tempo parece situarnos diante dun smbolo universal cun significado variable que dependendera en ltima instancia do preciso contexto cultural que o adoptase. Nesta orde de cousas cremos moi interesante suliar que, hoxe por hoxe e tomando en consideracin as datacins que se manexan e das que logo falaremos, as mostras mis antigas que coecemos destes controvertidos deseos parecen ser as representadas nos nosos gravados, delo podera deducirse que o tema do laberinto tipo Mogor debeu de ser ideado aqu e difundido dende aqu, por mis que os nosos esquemas mentais non estean feitos para pensar en que cousas as poideran suceder; pero mentres os datos non varen, a cousa est as. Unha cousa que debemos deixar pasar por alto o feito ben comprobado de que a inmensa mayora dos complexos con gravados rupestres de temtica
-22-
xeomtrica apresentan coma particularidade evidente o feito de ter escollido para elo superficies rochosas moi pouco destacadas sobre o terreo circundante, coma se con elo se estivera dando a entender que estas figuras non estaban feitas para que as mirara a xente corrente senn tan s uns privilexiados. Mis adiante voltaremos sobre este asunto. En fin, se os deseos xeomtricos son os mis representados en canto a nmero e os que ofrecen unha maior dispersin xeogrfica, as figuras de estilo naturalista sern por contra as que doten aos nosos gravados dunha personalidade fortemente marcada dentro dos grandes focos de arte rupestre da Europa Occidental. Se falamos en termos de estilo, diremos que se trata polo xeral de deseos a media distancia entre o que sera a estilizacin mis o menos definida e o puro esquematismo, sempre cun sustancial aforro de detalles. Os temas naturalistas representados con mis frecuencia son os zoomorfos crvidos e quidos sobre todo, sempre e cando somos quen de identificalos, o conxunto formado polos antropomorfos e as figuras semellantes a seres humanos, e por fin as imaxes de artefactos moi concretos como poden ser certas armas e os chamados dolos-cilindro. Adoita suceder que o elevado esquematismo e a racanera posta na plasmacin dos detalles anatmicos co que foron gravadas as figuras de zoomorfos nos impide recoecer coa mnima seguridade a especie representada e non nos deixa ir mis al da mera constatacin de que estamos na presencia de imaxes de cuadrpedos. Malia tal dificultade de partida, cando somos quen de identificar a especie animal representada, resulta que se constata que as figuras zoomorfas de aparicin mis frecuente sempre son os crvidos, sen que podamos facer mis precisins en canto especie representada en cada caso concreto. Por eso falaremos sempre, genricamente, de crvidos. Cunha dispersin xeogrfica que penas parece sobrepasar o mbito das Ras Baixas, se entramos no que toca ao plano formal atoparemos das grandes variedades: a que temos denominado esttica, e a dinmica. Na primeira
-23-
A Gurita, Porto do Son. A Corua. Plano xeral do petroglifo.
-24-
Nabal do Martio, Pontecaldelas. Pontevedra. Plano xeral.
Nabal do Martio, Pontecaldelas. Pontevedra. Vista parcial.
-25-
delas, as figuras aparecen bebuxadas partir de das lias bsicas: coa inferior se materializa o interior das patas e o ventre, en tanto que coa superior se marca o exterior das patas, o colo, a cabeza e o lombo do animal; pola sa parte, na variedade dinmica os animais foron representados claramente ao O Pio 1, Pontecaldelas. Pontevedra. galope: os cartos traseiros se elevan Antropomorfo e zoomorfo. en relacin aos dianteiros, e a parte inferior de cada par de patas aparece unida pola mesma lia e apuntando cara ao espacio situado baixo o animal. Case que sempre se debuxaron as pequenas colas e as cornamentas, estas ltimas polo xeral espectaculares, desproporcionadas e sempre representadas de frente; de xeito ocasional se perceben os xenitais dos machos, e nalgn caso no que o tamao da figura e as condicins da rocha o fixeron posible foron trazadas a boca, as orellas e os ollos do animal. Unha anlise mis polo miudo das figuras zoomorfas vainos permitir atopar certo nmero de variantes locais que, sempre sen apartarse dos parmetros normativos xerais, ofrecen pola contra certas particularidades que veen a suxerir a existencia de algo as como correntes estilsticas; de feito, case que poderiamos falar en termos da Historia da Arte de mestres ou escolas locais. As mis claras de entre as que se teen detectado polo de agora son as propias da comarca da ra de Arousa caracterizada polos animais de aspecto esttico con colo desproporcionadamente longo e pares de patas debuxados con tres trazos paralelos, a do sudoeste da provincia pontevedresa con crvidos de tamao mis pequeno que a media e moi esquemticos e a da zona de Tourn coa indicacin do movemento por medio da disposicin das patas en arco. Mis al destes aspectos puramente formais, unha anlise polo miudo dos paneis coecidos ata o de agora con figuras de crvidos nos plantexa algns
-26-
Os Carballos, Campo Lameiro. Pontevedra. Detalle.
detalles a tomar en consideracin. Parecen ser bastantes as veces nas que o artista da a impresin de que tratou de plasmar a realidade natural con maior ou menor fortuna; tal que as o indicaran, por unha banda, os leves indicios que se aprecian do emprego de nocins rudimentarias de perspectiva baseadas no uso de diferentes tamaos nas figuras e na disposicin das mesmas sobre o panel; por outra, as manadas de exemplares de diferentes sexo e idade representadas ben en actitude tranquila ou ben en plena estampida e que en certos casos deixan ver unha aguda e precisa observacin da realidade natural; por outra banda, certas imaxes que en principio podemos relacionar co ciclo reproductivo dos cervos tais os grandes machos en celo berreando, os rituais de apareamento, as cpulas mis ou menos esplcitas...; e finalmente, as escenas de caza maior das que teremos que voltar a falar cando tratemos da figura humana ou de animais feridos por armas arreboladizas ou con trazos no seu corpo que poderan ser interpretados como feridas Pero se somos quen de superar a impresin inicial, pronto chegaremos a comprender que a cousa non tan evidente: certos detalles fannnos sospeitar que non estamos diante do que o ser humano ve no medio natural senn do que lle gostara ver. As desproporcins, por citar un nico ejemplo, dos machos sobre as femias nas manadas, mesmo a
-27-
Pinal do Rei, Cangas do Morrazo. Pontevedra. Detalle.
esaxeracin dos elementos distintivos daqueles cornamentas, falos indican que existe unha vontade clara de privilegiar unha especie os crvidos e un sexo o masculino alterando conscientemente a orde natural. En resumidas contas, para non pecarmos de prolixos, estamos ante todo un complexo entramado de carcter simblica no que os crvidos, por certo uns animais que polo que sabemos non parece que desempeasen un papel fundamental na base econmica da sociedade do momento, pola contra est ben claro que s ocupaban un lugar sobranceiro no seu mundo mtico; que os crvidos copen a prctica totalidade do bestiario rupestre galaico un feito que non deixa moito campo para a discusin da sa condicin.
-28-
A Pedreira 1, Redondela. Pontevedra. Debuxo do calco.
Porque parte do grupo formado polos crvidos, temos que admitir que as restantes variedades animais documentadas nos nosos gravados son moi poucas e penas estn representadas. Os escasos cabalos que podemos identificar coa mnima seguridade son, falando nun plano formal, absolutamente idnticos aos crvidos; en realidade, s atopamos un nico detalle anatmico que os distinga: ademis de levar como norma xeral unha figura humana sobre o seu lombo, o feito de estar dotados dunha larga e mesta cola que contrasta
-29-
Laxe dos Bolos, Caldas de Reis. Pontevedra. Calco.
-30-
de xeito radical cos rabios enhiestos dos crvidos. Por fin, no mis de catro ou cinco figuras de serpes deseos ondulantes con cabeza diferenciada e/ou plasmacin das escamas do pelexo e varias rochas con debuxos alguns, por certo, sumamente naturalistas de pegadas de pezuas de cuadrpedos ungulados, completan a grandes rasgos o repertorio de carcter zoomorfo coecido ata o da de hoxe nos nosos gravados. Cambiando de tema, se tomamos a decisin de deixar polo de agora de lado certas figuras de tamao destacado e que polo seu aspecto semellan ter un certo, anque un tanto vago, carcter antropomorfo e das que falaremos mis adiante, as escasas representacins seguras de figuras humanas coecidas ata hoxe no noso foco de arte rupestre foron sempre plasmadas en tan s das actitudes: ben sexa cazando p a terra, ben sexa cabalgando aos lombos dun dos cabalos que describimos no pargrafo anterior. No caso das primeiras, o deseo polo normal moi simple, e de feito adoita quedar reducido unha especie de pequena cruz que se remata por riba nun punto a modo de cabeza e, por abaixo, nun par de trazos en ngulo que debuxan as pernas; polo momento temos un nico caso no que foron representados os xenitais masculinos, e o normal que porten nas sas mans instrumentos que podemos identificar como azagaias ou arcos que exhiben de xeito ostentoso. Pola sua parte, nas escenas de equitacin os seres humanos son debuxados na maior parte dos casos sen pernas un fenmeno por certo amplamente xeralizado na arte primitiva e cunha doble lia de contorno; cunha das mans exhiben unha arma arreboladiza, namentras, coa outra agarran as bridas ou directamente a cabeza dun cabalo de larga e espesa cola. Cando se trata de falar das figuras humanas dentro deste grupo de arte rupestre, un aspecto que temos que salientar tanto pola sa curiosidade como pola sa trascendencia a distorsin que ocasiona con frecuencia a irrupcin de figuras humanas nos paneis onde se representaron greas de cervos: o normal que os animais aparezan ordeados segundo a direccin de marcha a mis frecuente de esquerda a dereita nun aparente intento por plasmar a orde na-
-31-
Laxe das Picadas, Poio. Pontevedra. Calco.
-32-
Monte Peralta, Cangas do Morrazo. Pontevedra. Plano xeral.
-33-
Meadelo 1, Vilagarca de Arousa. A Corua. Plano xeral.
tural; e o caso que esa orde natural tan s se ve alterada, descomposta, no lugar preciso onde fai acto de presencia o ser humano, que irrumpindo ocasiona un autntico caos na manada. Toda unha metfora, por certo. Se temos en conta que as esceas nas que aparece a figura humana amosan por regla xeral unha marcada preferencia por ocupar superficies mis ou menos inclinadas e por elo relativamente ben visbeis a certa distancia, deste detalle poderiamos deducir que mediante ese recurso os gravadores pretenderon facilitar a exhibicin pblica da obra, xusto o contrario do que vamos no caso da maior parte dos petroglifos de temtica xeomtrica. Polo tanto, poderimos sospeitar cunha certa seguridade que nestes casos concretos non se estaban a representar actividades de tipo cotin senon que mis ben estaramos na presencia de escenas preadas dunha certa compoente mtica e ideolxica. De estarmos
-34-
Laxe dos Cabalos 2, Campo Lameiro.
no certo, elo voltara mis unha vez a sinalar a prol dunha organizacin social, a responsable dos gravados, complexa e claramente estructurada e xerarquizada. Pola sua parte, uns cantos deseos que optamos por denominar aspticamente antropomorfos, ofrecen, como primeiro rasgo, unha moi considerable variabilidade estilstica non temos constancia de das iguales. De tamao moi destacado en comparacin coas figuras humanas, son imaxes extranas no plano formal pero dotadas ao tempo dun acentuado antropomorfismo; nelas, mis que caractersticas estrictamente humanas posible que teamos que ver unha sorte de representacins sacralizadas relacionadas con divinidades ou potencias superiores. Algo en certo modo semellante podera suceder a respeito doutra serie de figuras de aparicin, polo momento, moi limitada: as imaxes dese tipo de obxeto tan peculiar que a literatura arqueolxica coece co nome de dolocilindro e que se supn vencellado directamente ao mundo de ultratumba polo reiterado da sa aparicin en certos contextos funerarios dos primeiros tempos da metalurxia, por suposto sen que poidamos descartar ao tempo unha posible condicin de elemento emblemtico.
-35-
Mato das Cruces, Pontevedra. Calco.
-36-
E deste modo chegamos a un dos asuntos mis atractivos e que mis atencin recibiu dos investigadores da arte rupestre galaica. As figuras de armas metlicas que foron gravadas nos nosos complexos rupestres forman unha temtica do maior interese tanto polos datos cronolxicos que aporta ao tema xeral lembremos que estamos a falar de representacins mis ou menos exactas de modelos reais ben coecidos no rexistro arqueolxico e de datacin razonablemente precisa como polas suas grandes implicacins nos campos simblico e ideolxico. Deixando parte certos deseos circulares e triangulares que adoitan aparecer na compaa de figuras de armas e que de seguro estn a representar algun modelo de escudo feito con materiais orgnicos que impediron a sa conservacin no rexistro e, xa que logo, o seu coecemento, un par de xabarias de punta metlica e certa cantidade de armas arreboladizas representadas sen tomar maior interese polo detallismo, o caso que son as espadas curtas, os puais e as alabardas a base fundamental da panoplia representada no foco de arte rupestre galaico. Documentadas xa nun nmero de complexos rupestres tan considerable como significativo e que por certo vai crecendo pasenio, estas figuras responden con toda claridade a modelos reais de cobre frecuentes nos contextos arqueolxicos dos primeiros tempos da Metalurxia nesta zona xeogrfica, datbeis polo tanto ao longo da segunda metade do iii Milenio e primeira do ii a.C. Outro detalle do mis alto interese comprobar que o elenco de armas metlicas representado nos gravados galaicos polo xeral, como viramos xa no caso das figuras humanas, plasmado sobre superficies inclinadas e razonablemente visbeis desde unha certa distancia, semella, en ocasins, formar conxuntos semellantes panoplias; estas representacins de lotes de armas en posicin destacada se cadra pode que nos axude a poer en evidencia parte das compoentes simblicas e ideolxicas que sustentan nosa arte rupestre: por unha banda, a exhibicin e ostentacin pblicas de elementos de estatus social tan fortes e tan tradicionais como de seguro eran as armas metlicas nun tempo no que estes obxectos estaran ao alcance de moi poucos privilexiados, ao que podemos sumar, pola outra banda, a xa mencionada plasmacin de actividades
-37-
Chan do Carbn 1, Campo Lameiro. Pontevedra. Plano xeral.
-38-
non productivas pero sen lugar a dbidas de grande prestixio social como pode ser o caso da caza maior. O que est claro que ambas as das caractersticas introducen nesta arte unha clara compoente de tipo social. En resumidas contas, penso que xunto a esa coecida pero complexsima temtica xeomtrica de forte carga simblica e por elo de tan difcil ou imposible interpretacin, tras das representacins de armas, de xinetes e de caceras de crvidos estara agochada unha manifestacin cultural en absoluto inocente, moi probablemente xerada e posta ao servicio do poder e mis en concreto do poder masculino por unha sociedade a de certas comunidades campesias dos primeiros tempos da metalrxia na rea galaica al polo Terceiro Milenio a.C. en todo caso complexa e estructurada de forma desigual. Pero esta nosa interpretacin non a nica, e a ela chegouse tras percorrer non poucos camios. Evidencias de contactos atlnticos Pdese afirmar que mis ou menos xa dende que se produciron os primeiros descubrimentos, decir, al polos finais do sculo xix, non poucos autores caeron na conta das afinidades tan evidentes que manifestaban moitos dos petroglifos galaicos cos dos focos de arte rupestre das Illas Britnicas, nomeadamente da Irlanda e da Escocia, que por entn comezaban a ser coecidos. Como era de esperar, estas semellanzas foron mis pronto que tarde aproveitadas e magnificadas dende posicins polticas que viron nelas un apetitoso filn para facer acopio de argumentos para a defensa dunha antita comunidade cultural e mesmo racial cltica atlntica. A realidade que, malia o esforzo e o interese postos no empeo, as cousas ainda non estn nada claras. un feito obvio que entre os petroglifos de temtica xeomtrica britnicos e galaicos existe unha tan clara como suxerente semellanza tanto no que atinxe s formas en s como aos tipos concretos de pedra elexidos para soporte ou como nos aspectos tcnicos e mesmo espaciais. Seguramente as semellanzas non se quedarn unicamente neso e tamn afectarn
-39-
Coto da Braa 3, Cotobade. Pontevedra. Motivos xeomtricos.
-40-
cronologa e organizacin social. Pero tal cousa non debera ser causa de demasiada sorpresa xa que as comunidades atlnticas da poca na que nos movemos sabemos de certo que mantian claras relacins entre si, como teremos ocasin de comentar mis adiante, e que partan no seu desenrolo socioeconmico cando menos dun arcaico fondo comn megaltico. Nada que non fose previsible. O realmente importante, se cadra, que no caso galaico a temtica xeomtrica a atlntica aparece complementada coa naturalista que por certo totalmente descoecida nas Illas para conformar no seu conxunto un foco rupestre absolutamente peculiar. Establecer paralelismos de cara formulacin de teoras difusionistas sempre foi un labor moi apetecido polos autores, e as, en non pucas publicacins podemos ver aos petroglifos galaicos compartindo relacins coa plstica minoica ou con focos de arte rupestre alpino e nrdico por mis que se observen desfases cronolxicos evidentes. Sen falar das diferencias culturales. E non faremos mencin excesiva de teoras mis ou menos inslitas nas que a nosa arte rupestre aparece en relacin con focos canarios, sudafricanos, incluso americanos, por absolutamente inconsistentes. Hoxe, a investigacin arqueolxica analiza as evidentes relacins entre as artes rupestres galaica e britnica, que como xa vimos afecta en exclusiva aos temas xeomtricos, e abre un interesante campo co estudio das influencias que exerce a arte rupestre esquemtica ibrica sobre as formas zoomorfas galaicas no territorio rupestre meridional, un fenmeno por outra banda bastante lxico e esperable nunha zona de contacto. brese neste punto un campo de investigacin que de certo deparar en breve interesantes conclusins. O territorio rupestre Falando sempre en termos xerais e tendo en conta o que hoxe sabemos do tema que pode experimentar certas alteracins a pouco que se ample a investigacin, a mxima expansin territorial do fenmeno rupestre galaico non parece sobrepasar unha rea xeogrfica moi especfica que quedara definida polo
-41-
Os Apaados, Pontevedra. Plano xeral.
Atlntico ao poente, polo Cantbrico ao norte, e ao leste por unha lia terica que enlazase en diagonal as desembocaduras dos ros Eo e Mondego. interesante constatar que estamos diante dun territorio dotado dunhas caractersticas xeomorfolxicas, edafolxicas e climticas moi particulares, que tern exercido de seguro unha notable influencia sobre as comunidades humanas, condicionando en maior ou menor grao a sa forma de vida dende, cando menos, a implantacin e desenrolo das primeiras sociedades campesias. Un territorio no que o fenmeno megaltico acadaba cotas de particularidade evidentes, no que nos tempos de esplendor da Idade do Bronce suceda algo moi semellante e no que se desenrolar o mis clsico do fenmeno castrexo da Idade do Ferro. Un territorio histrico, xa que logo.
-42-
E xa dentro deste territorio concreto hai un aspecto que non semella deixar lugar a conxeturas: o ncleo central dos gravados galaicos, tanto se facemos a anlese dende unha perspectiva cuantitativa como, sobre todo, no tema cualitativo, pode ser situado sen problema algn na cunca media do ro Lrez nomeadamente nos municipios de Campo Lameiro e Cotobade cunha proxeccin clara cara ao litoral ocenico polas inmediacins das ras de Arousa, Pontevedra e Vigo. A partires desta zona nuclear os complexos rupestres vanse facendo, salvo moi contadas excepcins, cada vez menos numerosos e de temtica mis pobre e repetitiva, escaseando as figuras naturalistas e descendendo de forma rechamante a calidade xeral dos gravados nun proceso que se revela moi rpido cara ao interior e ao norte, e moito mis lento cara ao sur, no que se detecta a influencia do contacto con focos de arte esquemtica. Da constatacin deste feito podemos deducir, cunha certa seguridade, que o fenmeno rupestre galaico algo peculiar da rea atlntica, e con moita preferencia, da zona das Ras Baixas. Dentro deste territorio, se constatan algns detalles. En principio, os temas geomtricos aparecen ocupando a sa totalidade; mentres, os zoomorfos non superan polo de agora o mbito directo das Ras Baixas, e as armas se distinguen polo espacio mis atlntico con intrusins puntuais no interior. A paisaxe rupestre Aproximando o punto de vista e dende unha perspectiva xa mis prxima, vemos que a norma xeral que os nosos complexos de arte rupestre manifesten na sa ubicacin unha marcada preferencia polas altitudes medias e baixas e polos pequenos outeiros rochosos tan peculiares desta paisaxe grantica: son esas elevacins polo xeral de pequenas dimensins, con numerosos afloramentos rochosos e unha importante actividade dos axentes erosivos que aparecen emprazados case que sempre en medio de solos pobres hoxe cobertos de mato ou no mellor dos casos destiadas pastos, con puntos de auga nos arredores e s veces incluso con zonas de braa nas inmediacins. Son en suma eses outeiros
-43-
Outeiro do Cribo, Meis. Pontevedra. Labirinto e zoomorfo.
-44-
Outeiro do Cribo, Meis. Pontevedra. Calco con detalle de crvidos.
-45-
Laxe das Lebres, Poio. Pontevedra. Detalle do calco.
que teen sido obxecto de explotacin como suministradores de pedra para a construccin dende tempo inmemorial. Nos terreos de encosta mis acusada, estes outeiros con petroglifos amosan unha clara tendencia por se ubicar no chamado escaln tectnico, un espacio que adoita percorrer as ladeiras das serras polo seu tercio superior. Un outro detalle de non pouca trascendencia que en certas zonas estudiadas recentemente observouse con bastante claridade a relacin espacial
-46-
que se estabeleca entre os complexos rupestres e os asentamentos das comunidades humanas da segunda metade do iii milenio AC; dicir, das comunidades que os datos arqueolgico presentan como presuntas responsbeis da existencia do foco rupestre galaico. Os resultados desta lia de investigacin evidencian unha ubicacin dos outeiros con petroglifos nos lmites dos tericos territorios de explotacin preferente dos acampamentos eventuais desas comunidades de campesios de economa itinerante dos primeiros tempos da Metalurxia. As pois, e como xa adiantabamos mis arriba, estamos diante dunha proba mis que apunta a considerar a relacin directa entre os gravados do Grupo Galaico e os asentamentos humanos desta poca concreta, algo que parece hoxe por hoxe incuestionable e pouco cuestionado e que supn un dos maiores avances da investigacin neste eido. Seguimos a aproximar o noso punto de vista. As, cando chegamos por fin ao outeiro con petroglifos, salta vista un primeiro detalle verdadeiramente rechamante: a decir verdade, poucas veces son os penedos que nos parecen os mis axeitados cando menos e por suposto dende a noso criterio actual os que apresentan gravados; ainda diremos mis: en demasiadas ocasins as rochas elexidas para os debuxos son as de superficie relativamente horizontal e a ras de chan, dende logo moi pouco ou nada visbeis a certa distancia e hoxe mis ou menos cobertas polos sedimentos naturais, polo omnipresente cascallo das labores de canteira, e ocultas pola vexetacin. Se a todo elo engadimos a mesma posicin das rochas gravadas dentro do outeiro, podemos deducir que o mis razoable batallar a posibilidade de que unha parte moi significativa dos nosos petroglifos non fora concibida para ser vista dende a distancia, para destacar na paisaxe; dicir, que nestes casos os petroglifos as caracterizados pode que respostaran mis a un interese privado que colectivo: en xeral, estes gravados non se faran pois para que a comunidade en xeral poidera velos cunha mnima facilidade. Pero como xa adiantabamos mis arriba, afastaranse desta norma xeral certos petroglifos sobre todo de temtica naturalista que, por ocupar lugares preferentes sobre superficies mis ou menos inclinadas, si parece que
-47-
Os Ballotes 1, Villagarca de Arousa. A Corua. Detalle do Calco.
foron ideados para poder ser distinguidos unha certa distancia. Coido que esta dualidade non debe ser en absoluto pasada por alto, xa que podera facernos sospeitar a existencia na arte rupestre galaica de das diferentes, digamos, linguaxes: unha linguaxe maioritaria de corte ou condicin privado ou restrinxido, e outra, tal parece que moi minoritaria, que estara destiada contemplacin da comunidade en xeral; pero todo elo, ao marxe doutras consideracins, o que si permite poermonos na pista dunha sociedade bastante desenvolta e complexa no seu mundo intelectual.
-48-
A cuestin cronolxica Parece bastante obvio dicir que calquera intento serio que se poa por abordar o estudio dun fenmeno tan complexo como o representado polos gravados rupestres galaicos e que supere a mera descripcin debe partir da sa contextualizacin mis axeitada. E para lograr tal cousa un paso imprescindible chegar a definir cun aceptable grao de precisin o marco temporal no que nos andamos a mover. Xa tivemos ocasin de mencionar como foi a finais do sculo xix cando os gravados rupestres galaicos comezaron a aparecer dun xeito progresivo nas publicacins de carcter histrico, e como o foi da man principalmente de autores integrados nas correntes historiogrficas romntica e post-romntica. Naturalmente, nestes primeiros tempos de toma de contacto co fenmeno, a ubicacin cronolxica que se fixo do tema foi moi desigual, e as os petroglifos galaicos foron atribudos tanto aos celtas como aos gregos, aos fenicios..., sempre e en cada caso de acordo coa posicin ideolxica e a formacin de cada autor. Algns anos mis tarde, xa a comezos do sculo xx, o relativo desenrolo que estaban a experimentar os estudios histricos, sumado forte ampliacin do rexistro de complexos rupestres, pusieron as bases necesarias para a introduccin de certas precisins, vinculndose entn pouco a pouco os petroglifos aos tempos do Neoltico ou xa aos das diferentes idades dos metais. Pasan os anos. Estamos convencidos de que a maiora de idade nos estudios dos nosos gravados rupestres debeu de correr en paralelo coa intensificacin das prospeccins e coa, sempre relativa, modernizacin dos mtodos de investigacin arqueolxica en Galicia no decurso do primeiro tercio do sculo xx. Algns autores sobre todo os vencellados ao Seminario de Estudos Galegos e Sociedad Arqueolgica de Pontevedra sern os encargados de poer as bases dunha contextualizacin mis axeitada do fenmeno, que en lias xerais encadrarn dentro dunha ampla etapa que abren entre o Megalitismo Final e o proceso romanizador ou, o que o mesmo e para entendernos, durante o que
-49-
As Abelaires 1, Cangas do Morrazo. Pontevedra. Plano xeral do calco.
-50-
seran as Idades do Bronce e do Ferro. Ao tempo, buscaranse as orixes remotas dos petroglifos nas reas de influencia mediterrnea, aplicando lxicamente para elo as teoras evolucionistas e difusionistas tan populares por aqueles tempos. A figura paradigmtica desta fase ser Ramn Sobrino Buhigas, e a sa hiptese cronolxica ser seguida anos mis adiante polo seu fillo, Ramn Sobrino Lorenzo-Ruza, anque a penas de forma matizada. O amplo perodo de esterilidade derivado da Guerra Civil, no que se incrementou o rexistro de estacins rupestres pero pouco ou nada se logrou avanzar nos aspectos cronolgicos e moitsimo menos nos tericos, desembocar coa apertura a finais da dcada dos sesenta dunha etapa de certo confusionismo derivado da gran difusin internacional e do impacto causado entre os investigadores galegos pola obra do italiano E.Anati, na que propn un ciclo rupestre un tanto artificioso e de mis de cinco milenios de duracin, un ciclo que tera o seu inicio nun perodo epipaleoltico non documentado con seguridade en Galicia e desaparecera coa romanizacin. A perspectiva actual no tocante cronoloxa dos grabados galaicos en boa medida herdeira da investigacin terica e de campo desenrolada na segunda metade da dcada dos setenta. As, na edicin en 1979 do coecido libro de Pea Santos e Vzquez Varela faise unha fonda revisin do fenmeno rupestre,
Rio Loureiro 1, Cangas do Morrazo. Pontevedra. Calco.
-51-
As Coutadas, Cotobade. Pontevedra. Plano xeral do calco.
-52-
Tras as Rasas, Cotobade. Pontevedra. Calco
postulando para o mesmo unha datacin coincidente a grandes rasgos coa Idade do Bronce; dicir: os primeiros petroglifos xurdiran nesta terra ao tempo que desapareca o fenmeno megaltico, e os ltimos coincidiran xa coa fase formativa do mundo castrexo. Malia non poucos atrancos iniciais, a teora pronto foi aceptada, e o caso que hoxe en da a prctica totalidade dos autores que traballan no tema coinciden na ubicacin dos nosos gravados dentro da Idade do Bronce. Agora ben, alguns pensamos que esa datacin, que era ben aceptable cando foi formulada en funcin da informacin coecida daquela, hoxe demasiado ampla e xenrica para que sexa factible unha debida comprensin do fenmeno tendo en conta as transformacins sociais e econmicas que a moderna investigacin arqueolxica est a detectar a coto no decurso da Idade do Bronce. Nesta orde
-53-
O Soutio 1, Campo Lameiro. Pontevedra. Plano xeral.
-54-
O Xubio 2-3, Poio. Pontevedra. Calco.
de cousas, logo dunha anlise polo miudo dos datos arqueolxicos chegamos a unha maior precisn: na nosa opinin, este foco de de arte rupestre xordira nas ltimas fases do desenrolo de determinadas comunidades campesias do Megaltismo, sempre en relacin directa coas transformacins sociais e econmicas parellas aparicin dos primeiros obxetos de metal, e pervivira durante os primeiros tempos da Idade do Bronce, desaparecendo con case total seguridade nos conflictivos e controvertidos tempos da etapa de plenitude desta Idade. Os gravados rupestres galaicos seran, pois, produto dalgunhas das comunidades humanas asentadas no noso territorio durante a segunda metade do iii milenio AC e, se cadra, dos inicios do II; decir: mis en concreto o periodo coincidente co desenrolo inicial da Metalurxia. Esta hiptese cronolxica non froito da casualidade nen da intuicin; antes ben, chegouse a ela por tres vieiros principais. O primeiro, cando se constataron non poucas relacins formais, tcnicas e conceptuais entre a arte parietal megaltica desta zona xeogrfica e determinados complexos de gravados galaicos, sen esquecer a cada vez mis numerosa presencia de restos de petroglifos reaproveitados en construccins tumulares. O segundo dos camios se cadra o mis flagrante: cando caemos na conta de que as nicas figuras dos nosos
-55-
Pedra Grande de Montecelo, Poio. Pontevedra. Calco.
-56-
petroglifos que podemos datar cunha mnima precisin por estar representando modelos de obxetos coecidos no rexistro arqueolxico en xeral, as armas, son en todos os casos coecidos imaxes de obxectos proprios dos momentos iniciais da Metalurxia. O terceiro, cando comprobamos que nas reas xeogrficas onde se poideron estudiar os complexos rupestres dende unha perspectiva territorial resulta que se constata unha evidente relacin entre a sa ubicacin e a dos lugares de asentamento das comunidades campesias da primeira Metalurxia. Tres patas para unha mesma mesa. En resumidas contas, vemos que mis al das especulacins gratuitas, todos os indicios racionais que ofrece a investigacin arqueolxica coinciden na ubicacin temporal dos gravados galaicos ao longo da segunda metade do iii milenio e se cadra nos inicios do ii a.C. ao tempo que se estaban a introducir os primeiros obxectos de metal cobre, ouro, prata no mercado e se producan as primeiras actividades metalrxicas. O tema en si ten unha certa trascendencia, posto que a definicin dun ciclo corto para o desenrolo do Grupo Galaico de arte rupestre permite integrar o fenmeno dentro dun contexto histrico especfico, e iso algo que facilita non pouco o labor hora de tirar os datos necesarios para comprendermos, entre outras moitas cosas, cmo tras a aparente inocencia esttica desta manifestacin cultural latexa unha sociedade en claro proceso de desenrolo, unha sociedade aberta e estructurada de forma cada vez mis desigual: o modelo social dos inicios da Metalurxia. Os autores dos gravados Chegados a este punto, que sabemos dos tempos nos que temos situado o desenrolo do Grupo Galaico de arte rupestre?. que papel xogaba o territorio galaico nos primeiros tempos da Metalurxia?. Fai un cuarto de sculo penas sabiamos nada ao respeito mis al de constatar o uso por entn das coecidas cermicas campaniformes e de artefactos moi concretos de cobre e xoias de ouro e de prata; hoxe, por fortuna para a investigacin, estamos en condicins de entrar en certos detalles.
-57-
Pozo Ventura, Poio. Pontevedra. Motivos xeomtricos.
-58-
Todos os resultados que ofrece a investigacin arqueolxica parecen coincidir en sinalar o proceso de transformacin socioeconmica que, en maior ou menor grao, foron experimentado ao longo do terceiro milenio AC as comunidades campesias de tradicin neoltica asentadas no territorio galaico. O elemento vertebrador dos cambios parece que sera o crecemento econmico derivado da introduccin de milloras nos sistemas de explotacin do medio natural, como era de esperar habida conta de que estamos a falar de sociedades de base econmica campesia. As innovacins nos apeiros agrcolas que se detectan incluiran con toda probabilidade a introduccin por entn dun primitivo modelo de arado de traccin animal e o emprego de sistemas ainda rudimentarios de barbeito e estecado; estas milloras faran posible en ltima instancia a ocupacin e esplotacin das terras baixas, dos fondos dos vales, deses terreos de moita maior potencialidade agrcola ca dos planaltos explotados ata entn pero de labor mis dificultoso polo pesado dos seus solos, da que supoamos
Pedra Redonda 1, Cotobade. Pontevedra. Calco.
-59-
Rio Angueira 1, Teo. A Corua. Calco.
a existencia de arados anque polo momento non deixaran rastro no rexistro arqueolxico. A xeracin de excedentes agrcolas, o incremento da riqueza no mis amplo sentido da palabra, e a alza demogrfica emparellada a esta maior disposicin de recursos econmicos, de seguro que levaran consigo o inevitable reforzamento da complexidade social e o inicio dun certo proceso de sedentarizacin das comunidades campesias. Os modelos de emplazamento que presentan os asentamentos humanos desta fase coecidos hoxe por regla xeral pequenos acampamentos agrcolas de cabanas de materiais orgnicos perecedeiros falan ben s claras da lenta implantacin destas transformacins: mentres uns parece que siguen a explotar os mesmos territorios que os seus devanceiros neolticos os planaltos das serras, de solos lixeiros e fciles de traballar co emprego dunha tecnoloxa agrcola
-60-
Agro das Calzadas, Guitiriz. Motivos xeomtricos.
simple de sacho axudada por rozas ou estivadas, pero de escasos rendementos agrarios, outros ocupan xa nichos ecolxicos tan diversos como poden ser os terreos ubicados nas encostas das serras, nos fondos dos vales ou xa na mesma lia de costa. Esta ampliacin dos espacios econmicos non parece que fose algo mnimamente posible de non ir acompaada da adopcin dunhas novidades tecnolxicas que permitisen a explotacin de medios naturais tan diversos; precisamente, nesta orde de cousas a investigacin actual razonablemente acorde cando fala da chegada dende o sur decir: do Mediterrneo directa ou indirectamente dos coecementos e dos estmulos que conformaran a base necesaria para o desenrolo socioeconmico das comunidades galaicas. Pdese constatar tamn unha certa mudanza nas manifestacins funerarias en paralelo esta intensificacin agraria, ao incremento xeral da riqueza e ao crecemento demogrfico. Xunto a aquelas vellas formas monumentais tpicamente megalticas destaca a progresiva presencia dun maior polimorfismo arquitectnico e de estructuras tumulares carentes, se cadra, de cmara funeraria
-61-
definida; pero ao lado destas ltimas testemuas das formas tradicionais de enterramento asistimos ao progresivo abandono do arcaico ritual funerario megaltico de tipo colectivo en favor de enterramentos individuais acompaados ocasionalmente por enxovais funerarios moito mis ricos. Estas formas de enterramento que aparecen agora son interpretadas como o resultado mis evidente da emerxencia ou medre, no interior das antigas comunidades campesias galaicas, dunha nova clase social de persoeiros de maior rango e poder. As diferencias cos modelos funerarios tradicionais son evidentes: caixas rectangulares de pedras coecidas co nome de cistas, de reducidas dimensins en comparacin coas cmaras megalticas, e nas que o normal que se inhumase un nico cadver a diferencia dos enterramentos presuntamen-
Monte Cruxeiro 2, Poio. Pontevedra. Plano xeral.
-62-
Pedra Escrita, Oia. Pontevedra. Gravuras prehistoricas e motivos modernos.
-63-
O Xubio 13, Poio. Pontevedra. Calco.
-64-
te colectivos anteriores. En ocasins, as paredes interiores destas cistas aparecen cobertas con gravados de temtica xeomtrica moi semellantes aos da arte megaltica pero sensiblemente diferentes dos gravados ao ar libre como corresponde a unha funcionalidade asimesmo diferente. Tamn, o rexistro arqueolxico constata a aparicin de xeito ocasional no interior destas cistas de enxovais funerarios cualitativamente moi superiores en riqueza aos proprios do Megalitismo: armas de cobre e xoias de prata e ouro que poden ser sntomas claros do elevado estatus e a privilexiada posicin social de que gozaban en vida os persoeiros sepultados nas cistas, uns individuos que cando menos de seguro que tian acceso a productos de carcter excepcional. Entn, parece bastante sensato supor que a aparicin destos novos modelos funerarios nos que semella primar a individualidade, engadido riqueza que deixan traducir as ofrendas que os acompaan, estanos a falar da existencia dun marcado proceso de desenvolvemento da complexidade social na organizacin das comunidades campesias galaicas destes momentos. Aquela suposta relativa igualdade so-
Portela da Laxe, Cotobade. Pontevedra. Plano xeral.
-65-
Monte dos Vilares, Valga. Pontevedra. Aspecto parcial.
cial das comunidades neolticas do pleno Megalitismo, de ser certa, tera entrado nestes momentos en crise, de forma que no seu seo comezaran a aparecer individuos que concentraran nas sas mans non pouco poder e que andando o tempo conduciran sociedade a un modelo de organizacin baseado na desigualdade. Estas elites, clases ou como queiramos chamalas, estaran integradas por persoaxes de elevado rango, cun poder sobre a sociedade que emanara sobre todo do acceso ao coecemento ritual e esotrico, do control dos medios de produccin, e da acaparacin da maior parte da riqueza xerada polo proceso de desenrolo agraria. Coa chegada e posterior produccin dos primeiros obxectos de metal no territorio galaico parece estar ligada en boa medida esta nova realidade social.
-66-
Monte dos Vilares, Valga. Pontevedra. Plano xeral.
-67-
Leiro, Rianxo. A Corua. Armas e motivos xeomtricos.
A maior parte das manufacturas de cobre seguro que tia nestes momentos un valor bastante mis emblemtico que prctico, xa que duras penas ofreceran milloras funcionais fronte ao instrumental tradicional de pedra, que por certo seguir a ser empregado con profusin. Machadas planas, puntas de dardo, puais, alabardas..., polo seu dificultoso acceso e elevado custo tan s estaran disposicin de persoeiros de alto rango e por suposto de ampla capacidade adquisitiva, e eses persoeiros o lxico que se serviran da ostentacin pblica duns obxectos tan novidosos e exclusivos para manifestar e reafirmar o privilexiado da sa posicin social. Se iso algo que podemos afirmar con razoable seguridade no tocante en concreto s pezas de cobre, a cousa moito mis evi-
-68-
dente cando falamos das primeiras xoias de ouro e prata que se documentan no rexistro arqueolgico galaico, elementos sen dbida destiados, sexa directa ou indirectamente, ao consumo das elites; a tal respeito, acumulacins de riqueza tan fra do comn como a que representa o famossimo tesouro de Caldas de Reis, ou, en menor grao, o de Agolada, non parecen fciles de ser entendidas de non integralas nun marco social complexo, un ambiente no que un sector minoritario da masa social sera quen de amorear e facer ostentacin da sa riqueza para lexitimar e asentar con elo o seu poder. Ese dinamismo socioeconmico acadado polas comunidades campesias galaicas na segunda metade do terceiro milenio AC tera unha referencia puntual na apertura das primeiras relacins atlnticas de intercambio, cando menos as primeiras das que temos unha confirmacin arqueolxica segura. A identidade formal e tcnica de boa parte dos elementos materiais descobertos pola investigacin arqueolxica a todo o longo da fachada atlntica europea verdadeiramente rechamante, e o mis probable que est poniendo de manifesto a existencia dunhas relacins intercomunitarias relativamente ben asentadas. A presencia de certos obxectos semellantes, nomeadamente os de maior carga simblica, podera ser interpretada como proba da existencia de agasallos polticos entre elites. Os minerais de cobre e ouro galaicos parece ser que chegaban por aquelas datas ata algns mercados bretns e britnicos. Polas embrionarias rutas martimas rutas que se cadra con total certeza estaran nas mans de marieiros de filiacin mediterrnea se temos en consideracin tanto a lxica mis elemental como as caractersticas tcnicas e iconogrficas do navo gravado no extraordinario petroglifo de Auga dos Cebros en Oia circularan e se intercambiaran tanto materias primas como manufacturas de consumo e bens de prestixio social; pero xunto coas mercadoras viaxaran e se intercambiaran tamn cousas moito mis importantes: as ideas, o coecemento. decir, que temos os nosos petroglifos bastante ben ubicados nun contexto socioeconmico que se presenta en franca ebulicin, nunha fase de apertura ao exterior e de contactos longa distancia na que se estara producindo o
-69-
O Ramallal 15, Campo Lameiro. Pontevedra. Gravuras de armas e motivos histricos.
paso dende unha organizacin social de corte tradicional, relativamente igualitaria, ata un modelo ben distinto no que se manifestara unha clara tendencia de cara xerarquizacin e estratificacin social. Nestes tempos de mudanza son nos que na nosa opinin se desenrolara a manifestacin cultural mis sobranceira, polo seu carcter peculiar, das coecidas na rea galaica ao longo da antigidade: o Grupo Galaico de arte rupestre. Sabendo isto, agora cando podemos avanzar e intentar buscarlle un senso, unha funcin, o porqu do fenmeno.
-70-
A gran pregunta: o significado Unha simple anlise superficial do repertorio figurativo dos nosos gravados pode levarnos a considerar que na temtica de tipo xeomtrico onde, de entrada, podemos atopar unha maior carga simblica. A interpretacin do significado ou significados dese grande bloque figurativo integrado polos puntos, as combinacins de crculos concntricos, as espirais, os labirintos, os cadrados..., de todo ese amplsimo repertorio iconogrfico que non podemos referir con seguridade a cousas concretas, sen dbida precisara para a sa realizacin material e o seu posterior uso do coecemento das claves ocultas, un coecemento ao que se chegara logo dun proceso de aprendizaxe que, con bastante probabilidade, estara reservado tan s a certos elementos moi concretos da comunidade. Baixo esa teimuda reiteracin dos innumerveis temas xeomtricos sobre os paneis gravados subxacera todo un complexo mundo de crenzas, de smbolos, que soio pode ser producto dunha sociedade cun considerable desenvolvemento intelectual. Hai figuras moi concretas que semellan dotadas dun simbolismo particular. Este detalle bastante claro a respeito dos crvidos, uns animais que, como xa vimos con anterioridade, parecen pouco menos que omnipresentes nos gravados galaicos de tipo naturalista. A sa presencia tan abrumadoramente maioritaria en contraste coa aparicin pouco menos que testemual doutras especies zoolxicas varios cabalos e unhas poucas serpes, a plasmacin frecuente de escenas de comportamento natural que evidencian unha aguda percepcin da realidade e non pouca familiaridade co tema polos autores dos gravados, o significativo nmero de veces en que a composicin das escenas con cervos indican que o autor non estaba a representar a Natureza tal e coma senn tal e coma l desexara que fose, os numerosos casos de cervos que aparecen no acto de seren cazados, feridos ou incluso cabalgados, a constatacin da existencia dunha relacin clara e directa entre as figuras de cervos e o repertorio xeomtrico cervos xunguidos a ou no interior de crculos ou espirais, cervos circundando agrupacins de figuras xeomtricas, etc., parecen transmitir a idea dunha segura consideracin dos cervos como animais de forte carga simblica.
-71-
Penedo de Vilar de Matos, Pontevedra. Plano xeral.
-72-
Este simbolismo bastante mis evidente no caso das figuras de seres humanos e das escenas nas que interveen nos nosos gravados. Deixando a parte certos deseos mis ou menos antropomorfos que, coma xa mencionabamos mis arriba, poderan seren entendidos coma representacins sacralizadas, importante sinalar que cando observamos s figuras humanas, estas aparecen representadas en actitudes que, en boa lxica, temos que catalogar como de prestixio social: a caza maior, a equitacin e a exhibicin de armas metlicas. Non se coecen polo de agora escenas que remitan a actividades de tipo corrente e habitual como podera ser o caso dos labores agrcolas, gandeiros, etc. De modo que todo apunta a considerar que non se trata de imaxes de xente vulgar e corrente senn, antes pola contra, de individuos de elevada posicin social; non seran xinetes correntes nin caceras normais senn actos e actores fora do comn, mitificados e sacralizados, o que nos leva, de novo, percepcin de estarmos diante dun modelo social complexo, claramente evolucionado e estratificado. Esta impresin vese reforzada cando nos adentramos na anlise das figuras de armamento metlico que aparecn representadas nos nosos gravados. Xa sabemos que os modelos son moi concretos puais, alabardas e escudos, anque estes ltimos seran de materias orgnicas e se constata a ausencia doutros tipos de arma con funcin utilitaria aparellada os machados, por exemplo. Son sempre armas de claras connotacins sociais, elementos de prestixio empregados para transmitir comunidade o estatus do seu dono. A este respeito, ben coecido o valor simblico da espada nas mis variadas culturas ao longo dos tempos; no caso das alabardas debeu de suceder algo semellante pero por pouco tempo, tan s nos escasos sculos nos que foron usadas; por ltimo, qu dicir verbo da relacin entre o escudo e a simboloxa do poder. Xa que logo, nas figuras de armas dos nosos petroglifos podemos atopar unha boa parte do mundo ideolxico de carcter secular nos primeiros tempos da Metalurxia, que volve, unha vez mis, a transmitirnos a impresin dunha sociedade estructurada de forma desigual. E por se todo o dito non fose suficiente, volvamos a vista atrs e lembremos cando falabamos da tendencia da temtica xeomtrica por apareceren
-73-
Primadorno 1, Silleda. Pontevedra. Calco.
representada sobre superficies a ras de chan pouco ou nada visbeis na distancia, e cmo, por contra, a figura humana e as armas manifestaban unha clara predileccin polas superficies inclinadas en ocasins fortemente inclinadas desatacadas do terreo inmediato e bastante ben visbeis a certa distancia. Esta dualidade nos permite considerar que no repertorio temtico dos nosos petroglifos conviviran das tendencias das que podemos tirar certas consideracins de ndole social. E ambas as das tendencias poderan estar en relacin coa existencia, dentro dun universo simblico xeral de certa unidade, de das formas de linguaxe diferentes pero complementarias. Unha distas linguaxes, a mis representada, poderiamos definila como privada ou pechada. Sera a propria da maioritaria temtica xeomtrica gravada sobre paneis mis ou menos horizontais e pouco ou nada destacados do terreo inmediato, ata o punto de apareceren moitas veces cobertos por sedimentos dos
-74-
Poza da Lagoa 2, Redondela. Pontevedra. Plano xeral.
axentes erosivos e polos restos dos frecuentes traballos de canteira. Estamos a falar de todos os deseos xeomtricos e dunha boa parte dos zoomorfos; dicir, do repertorio figurativo mis habitual e abundante, o mis caracterrtico deste foco de arte rupestre. Ista linguaxe podera ser o reflexo dun ritual simblicorelixioso de meto restrinxido, dado que pouca ou nula visibilidade dos paneis vense a sumar o marcado simbolismo da temtica xeomtrica, que fara imprescindble para a sa correcta interpretacin e transmisin un aprendizaxe no que, vista do que vimos falando, a maior parte da comunidade ficara marxinada. Estamos a pensar, xa que logo, en individuos moi concretos dentro da comunidade, uns individuos que, por dispor das claves simblicas, estaran facultados para desenrolar o ritual e facer de intermediarios entre as potencias do Mis Al e os humanos, o que de seguro podera conferirlles non pouco poder espiritual e, se cadra, material. De feito, unha das lneas que segue a investigacin actual trata de entender a funcin dos petroglifos galaicos tomando como referencia a informacin coecida sobre a arte de certas sociedades xamnicas; bsicamen-
-75-
Auga dos Cebros, Oia. Pontevedra. Detalle.
te, nelas, o xamn, en estado de trance logo de consumir certos estupefaccientes, transita entre este e outros mundos paralelos nuha viaxe sobrenatural, e posteriormente plasma de forma grfica as sas visins no lugar no que se atopa a porta de acceso aos outros mundos. Se, como xa vimos, a maior parte dos nosos petroglifos semella que non debeu de ser concibida para seren vista con facilidad, a norma non absoluta. Anque minoritaria, non por elo deixa de ser enormemente significativo ver de qu forma esa invisibilidade se rompe s veces e, sobre todo, comprobar en qu casos concretos se rompe. Fronte frecuente linguaxe que denominamos privada ou pechada, distinguimos con total claridade a presencia dunha outra linguaxe radicalmente diferente baseada nunha temtica concreta e que podemos entender como aberta. Estamos a falar dos gravados que aparecen sobre superficies inclinadas dabondo coma para destacar no terreo inmediato; dicir, que agora estamos diante de petroglifos claramente concebidos para seren vistos a unha certa dis-
-76-
tancia. Agora, xunto a algn expoente da temtica xeomtrica e dos zoomorfos, atopamos un repertorio figurativo que podemos case sempre identificar. A presencia sobre istes paneis visbeis das figuras humanas cazando, cabalgando ou exhibindo armas, e das representacins de armamento; dicir, da temtica que mis arriba consideramos coma de alto estatus social e allea s actividades mis cotis da comunidade, non parece senon que est reflectindo a existencia dunhas elites que seguramente se serviran destes gravados para manifestar e reafirmar o seu poder material. Polo tanto, todo o comentado ata agora semella indicar que a arte rupestre galaica est moi lonxe de constituir unha mera e inocente manifestacin esttica por mis que os seus valores plsticos sexan evidentes. Nos nosos gravados subxace unha fortsima compoente ideolxica que ao tempo un fiel reflexo da existencia dun mundo espiritual relativamente complexo no que por forza xogaran un papel de relevancia certos indivduos destacados que detentaran un maior ou menor grao de poder espiritual e material por estar en posesin das claves para interpretar o universo simblico dos gravados e poder por elo entrar en contacto coas potencias superiores e exercer coma intermediarios dos humanos. Por outro lado, parece tamn evidente a existencia dunha outra caste de lite social, neste caso pode que de natureza poltica, que reafirmara o seu poder material coa plasmacin propagandstica sobre superficies ben visibeis de certas actividades de considerable prestixio social coma poden ser a caza maior, a equitacin e a exhibicin de valiosas armas de metal, rasgos todos eles que apontan tamn cara preeminencia do mundo do varn na sociedade da poca. En suma, que todos os datos analisados poden ser considerados coma indicios racionais que nos van permitir albiscar, mediante un fenmeno ben complexo e dotado de fortes compoentes simblicas e ideolxicas como parece ser o caso dos petroglifos do Grupo Galaico, a existencia dunha sociedade de campesios en pleno proceso de desenvolvemento e de estratificacin social. A informacin neste senso ven a coincidir punto por punto, polo tanto, co mo-
-77-
Detalle da Laxe das Lebres, Poio. Pontevedra. detalle do calco.
delo que se desprende das anlises arqueolxicas sobre os tempos da transicin entre o III e o II milenios aC na rea galaica. Polo tanto, cabera dicir que os nosos gravados fican agora bastante lonxe de cando eran entendidos coma unha mera e inocente produccin esttica; antes ben, sen deixarmos de considerar os seus indudbeis valores plsticos, hoxe por hoxe debemos entendelos coma producto dun modelo complexo de organizacin social dividida e estructurada en forma desigual, coma un discurso lexitimador da orde social de certas comunidades campesinas asentadas neste territorio nos tempos de reactivacin econmica e de apertura ao exterior dos primeiros tempos da Metalurxia. E, claro est, como un dos mis fortes sinais de identidade do mundo galaico.
-78-
Castro Castrio, Conxo. A Corua. Detalle de escudo.
Bibliografa ANATI, E. (1968): Arte rupestre nelle regioni occidentali della Penisola Iberica. Brescia, Arquivi di Arte Prehistrica, 1968. BELLO DIGUEZ, J.M. e PEA SANTOS, A. de la (1995): Galicia na Prehistoria. Vol.I da Historia de Galicia de Va Lctea. A Corua, 1995. BRADLEY, R.; CRIADO BOADO, F. e FBREGAS VALCARCE, R. (1995): Rock art and the prehistoric landscape of Galicia. Proceedings of the Prehistoric Society, 61. Londres, 1995, pp.341-370. BRADLEY, R. e FBREGAS VALCARCE, R. (1999): Arte rupestre e sociedade. Historia da arte galega, I, n4. Vigo, A Nosa Terra, 1999, pp.49-64. COSTAS GOBERNA, F.J. (1985): Petroglifos del litoral Sur de la Ra de Vigo. Publicaciones del Museo Municipal quiones de Len (Castrelos) Vigo, 8. Vigo, 1985.
-79-
COSTAS GOBERNA, J.; FBREGAS VALCARCE, R. e PEA SANTOS, A. de la (2000): Arte rupestre preistorica della Galizia. Storia, tematica e contesto/Arte rupestre prehistrico de Galicia. Historiografa, temtica y contexto. En D.Seglie (Coord.): De petroglyphis Gallaeciae. Arte rupestre, archeologia e paesaggio - Galizia, Spagna. Pinerolo, Centro Studi e Museo dArte Preistorica, 2000, pp.20-47. COSTAS GOBERNA, F.J. e HIDALGO CUARRO, J.M. (1996): (Coords.): Los motivos geomtricos en los grabados rupestres prehistricos del continente europeo. Arqueologa Divulgativa, 2. Vigo, Asociacin Arqueolgica Viguesa, 1996. (1997): (Coords.): Los motivos de fauna y armas en los grabados prehistricos del continente europeo. Arqueologa Divulgativa, 3. Vigo, Asociacin Arqueolgica Viguesa, 1997. (1998): (Coords.): Reflexiones sobre el arte rupestre prehistrico de Galicia. Arqueologa Divulgativa, 4. Vigo, Asociacin Arqueolgica Viguesa, 1998. COSTAS GOBERNA, F.J. e NOVOA LVAREZ, P. (1993): Los grabados rupestres de Galicia. Monografas, 6. A Corua, Museo Arqueolxico e Histrico, 1993. COSTAS GOBERNA, F.J. e PEA SANTOS, A. de la (2002): A fauna e o ser humano na Prehistoria do Baixo Mio a travs dos gravados rupestres. A Guarda, Monografas da Asociacin Naturalista Baixo Mio, 13, 2002. COSTAS GOBERNA, F.J.; PEA SANTOS, A.de la e REY GARCA, J.M. (1994): El arte rupestre en Campo Lameiro. Pontevedra, Xunta de Galicia, 1994. FBREGAS VALCARCE, R. (2001): Los petroglifos y su contexto: un ejemplo de la Galicia meridional. Vigo, Instituto de Estudios Vigueses, 2001.
-80-
FERRO COUSELO, J. (1952): Los petroglifos de trmino y las insculturas rupestres de Galicia. Ourense, Museo Arqueolxico, 1952. GARCA ALN, A. e PEA SANTOS, A. de la (1980): Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980. GUITIN CASTROMIL, J. e GUITIN RIVERA, X. (2001): Arte rupestre do Barbanza. Noia, Toxosoutos, 2001. MARIO del RO,M. (2000): Os petroglifos de Porto do Son. Porto do Son, Concello, 2000. OBERMAIER, H. (1923): Impresiones de un viaje prehistrico por Galicia. Boletn de la Comisin Provincial de Monumentos de Orense, VII. Ourense, 1923, pp.1-21 y 25-47. PEA SANTOS, A. de la (1999): Os gravados rupestres galaicos. Historia da arte galega, I, n5. Vigo, A Nosa Terra, 1999, pp.65-80. (1999,a): Os petroglifos galegos. Vigo, A Nosta Terra, 1999. (2003): Galicia. Prehistoria, castrexo e primeira romanizacin. Vigo, A Nosa Terra, 2003. PEA SANTOS, A. de la e REY GARCA, J.M. (2001): Petroglifos de Galicia. A Corua, Va Lctea, 2001. PEA SANTOS, A. de la e VZqUEZ VARELA, J.M. (1979): Los petroglifos gallegos. Cuadernos del Seminario de Sargadelos, 30. A Corua/Sada, O Castro, 1979. Reedicin en 1992. SEGLIE, D. (2000) (Coord.): De petroglyphis Gallaeciae. Arte rupestre, archeologia e paessaggio-Galizia, Spagna. Pinerolo, Centro Studi e Museo dArte Preistorica, 2000.
-81-
SOBRINO BUHIGAS, R. (1935): Corpus petroglyphorum gallaeciae. Compostela, Seminario dEstudos Galegos, 1935. SOBRINO LORENZO-RUZA, R. (1955): Datos para el estudio de los petroglifos de tipo atlntico. Actas del III Congreso Nacional de Arqueologa (Galicia 1953). Zaragoza, 1955, pp.223-260. VZqUEZ ROZAS, R. (1997): Petroglifos de las Ras Baixas gallegas. Anlisis artstico de un arte prehistrico. Vigo, Deputacin Provincial de Pontevedra, 1997. VZqUEZ VARELA, J.M. (1990): Os petroglifos de Galicia. Biblioteca de Divulgacin. Serie Galicia, 3. Santiago de Compostela, Universidade, 1990. (1993): Los petroglifos. Galicia-Arte, IX. A Corua, Hrcules, 1993, pp.107-157. (1995): Antepasados, guerreros y visiones. Anlisis antropolgico del Arte Prehistrico de Galicia. Pontevedra, Deputacin Provincial, 1995.
-82-
ROTEIRO DE PETROGLIFOS DE GALICIA

Antonio de la Pea Santos Fernando Javier Costas Goberna
Os petroglifos prehistricos galegos constituen o que coecemos como Grupo Galaico de Arte Rupestre Prehistrico, do Noroeste da pennsula Ibrica. A sua distribucin polo territorio presenta particularidades interesantes. As podemos constatar unha alta concentracin nas terras da costa, preferentemente en torno as Ras Baixas, dnde atopamos a presencia xunto cos caractersticos motivos xemetricos (covias, espirais, labirintos, cuadrangulares...), as representacins de armas (alabardas, puais, escutiformes), antropomorfos e figuras zoomorfas, preferentemente cervos con presencia tamn de quidos. Nas terras do interior, o nmero de gravados e mais escaso, desaparecendo as representacins de armas, antropomorfos e zoomorfos, mantndose solamente as representacins de carcter xeomtrico.
VAL DO LREZ
As terras centrais da cunca do ro Lrez son consideradas dende antigo coma o ncleo central do fenmeno rupestre galaico. Os municipios de Campo Lameiro e Cotobade acollen a parte mis substancial dos complexos rupestres, se cadra non tanto en canto ao nmero en si de rochas con petroglifos, pero sen lugar a dbidas cando falamos en termos cualitativos.
-83-
PEDRA DA BOULLOSA
Accesos: Na PO-223 Pontevedra-Campo Lameiro, antes de chegar capital do Concello, tmase esquerda o desvo parroquia de As Fragas. Pouco antes de chegar tomamos esquerda a pista asfaltada que se adentra no monte ata chegar ao comezo do antigo camio empedrado que sube pasando diante do complexo rupestre. Compre seguir as indicacins instaladas nos cruces.
Pedra da Boullosa, Campo Lameiro. Pontevedra. Calco xeral.
-84-
Roteiro de petroglifos en Galicia
Pedra da Boullosa, Campo Lameiro. Pontevedra. Detalle.
-85-
Pedra da Boullosa, Campo Lameiro. Pontevedra. Calco.
En terras da parroquia de Santa Maria das Fragas, do concello de Campo Lameiro, a media ladera sobre o val do Lrez e cunhas destacadas condicins de visibilidade, a Pedra da Boullosa un dos mis espectaculares conxuntos gravados rupestres do territorio galaico. Ocupa a prctica totalidade dun afloramento rocoso de considerbeis dimensins e acusada orientacin cara ao sur. Os gravados aparecen repartidos por toda a superficie, e dan a impresin de agruparse en funcin da compartimentacin espacial que marcan as abundantes grietas e diaclasas do penedo. O repertorio figurativo do mis frecuente na arte rupestre galaica: deseos xeomtricos crculos concntricos, puntos... e naturalistas crvidos se reparten por toda a superficie do batolito. Pero de entre eles sobrancean senllos
-86-
conxuntos. O primeiro, enmarcado por varias diaclasas, ofrece unha agrupacin de cuadrpedos enfilados cara dereita e seguidos por unha figura humana esquemtica que exhibe na man dereita un instrumento alongado; un crculo simple con punto central aparece entre os animais, e unha combinacin de tres crculos concntricos se adosa ao zoomorfo representado no primeiro plano, baixo o que outro animal semella adentrarse no interior doutra combinacin de crculos concntricos. Esta famosa composicin interpretada polos autores de das formas: ben como escena de caza que o mis probbel, ben como de pastoreo. A caza maior unha das actividades humanas de prestixio social plasmadas na arte rupestre galaica. O segundo aspecto de interese que se pode ver neste petroglifo esa grande e infrecuente figura de serpe que foi gravada en actitude de ascender, reptando, pola parede oriental do penedo.
Pedra da Boullosa, Campo Lameiro. Pontevedra.
-87-
Pedra da Boullosa, Campo Lameiro. Pontevedra. Crvido.
Pedra da Boullosa, Campo Lameiro. Pontevedra. Detalle.
-88-
En tempos relativamente recentes, toda a rocha foi obxecto dunha sistemtica labor de gravado de deseos xeomtricos, mayoritariamente cruciformes, que fosilizan aos primitivos e que contrastan deles non s pola sa tipoloxa senn pola sa factura tcnica e menor erosin. Bibliografa Garca Aln, A. y Pea Santos, A. de la; Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980, pp.22-23. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed.Va Lctea, 2001, p.29.
Pedra da Boullosa, Campo Lameiro. Pontevedra. Crvido.
-89-
LAXE DA ROTEA DE MENDO
Accesos: Dende Campo Lameiro tomamos a PO-221 en direccin a Moraa. Dous kms mis adiante, ao rematar a subida, tomamos a pista asfaltada que esquerda leva ao Castro de Penalba. Aqu seguimos por un camio ata o indicador que sinala o petroglifo. En posicin privilexiada sobre a capital do concello de Campo Lameiro, con ampla perspectiva visual sobre as terras do val e a escasa distancia do asentamento castrexo do Coto de Penalba, o gran conxunto rupestre de Rotea de Mendo se concentra principalmente sobre unha banda a media altura entre das diaclasas dunha gran rocha plana inclinada ao Sudoeste. No lugar de preferencia destaca a figura dun cervo de dimensins inusuais representado no momento da berrea: actitude esttica, desproporcionada cornamenta, cabeza alzada coa boca aberta, ostensible falo... Parece claro o interese posto polo artista en representar ata a esaxeracin este aspecto concreto do comportamento natural, interese que de seguro agocha un simbolismo especial. No seu derredor, outros cervos de menor tamao, varias combinacins de crculos concntricos e multitude de trazos diversos, algn deles claramente intrusivo. En posicin marxinal vemos outra figura de crvido de respetable tamao pero de factura mis tosca, deseos xeomtricos variados e das imaxes presuntamente antropomorfas pero de datacin sumamente complicada. Bibliografa Garca Aln, A. y Pea Santos, A. de la; Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980, pp.20-22. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed.Va Lctea, 2001, p.164.
-90-
Laxe da Rotea de Mendo. Campo Lameiro. Detalle do crvido central.
-91-
ChAN DA CARBALLEIRA
Accesos: En Campo Lameiro collemos a PO-222 en direccin Codeseda. Pouco mis adiante tomamos, direita, a PO-3601 cara Moimenta e Morillas. Pasada a aldea de Painceiros, unha pista esquerda que sube ao monte leva ata as inmediacins do petroglifo. Unha das rochas deste complexo de gravados rupestres emprazado na freguesa de Santa Mara de Moimenta no Concello de Campo Lameiro apresenta os restos dunha interesantsima composicin na que vemos unha parella de cuadrpedos, enfilados, que portan figuras humanas na grupa. Sabemos que se trata de cabalos pois o autor procurou plasmar con detalle as mestas colas dos animais, colas que contrastan con eses pequenos rabios que apresentan as figuras mis correntes dos crvidos. Na grupa do cabalo mellor conservado cabalga un ser humano perfectamente diferenciado que alza os seus brazos: no esquerdo exhibe un instrumento alongado que non somos quen de identificar; mentres, co outro conduce ao cabalo mediante unha sinxela brida. Como adoita acontecer frecuentemente na arte primitiva, non foron representadas as pernas do xinete. En calquera dos casos, estamos diante dun dos mis claros expoentes do elenco de actividades humanas de prestixio plasmado na arte rupestre galaica, neste caso concreto a equitacin. Bibliografa Garca Aln, A. y Pea Santos, A. de la; Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980, p.27. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed.Va Lctea, 2001, p.114.
-92-
Chan da Carballeda. Campo Lameiro. Pontevedra. Calco.
-93-
O RAMALLAL
Accesos: En Campo Lameiro collemos a PO-222 en direccin Codeseda. Pouco mis adiante tomamos, direita, a PO-3601 cara Moimenta e Morillas. Nesta localidade abandoamos a carreteira para nos adentrar no monte que se extende direita. O petroglifo atpase entre o mato e moi pouco doado de atopar. De entre as rochas que integran este conxunto rupestre da parro-quia de Santiago de Morillas do concello de Campo Lameiro destaca unha, sobresante do terreo circundante e cun frente en plano inclinado onde se pode ver gravada unha curiossima composicin na que se representa un conxunto de doce puais e espadas xunto a un posible deseo escutiforme. Nove figuras de espadas ocupan a zona
O Ramallal 9, Campo Lameiro. Pontevedra. Fotografa do calco.
O Ramallal 9, Campo Lameiro. Pontevedra. Plano xeral.
-94-
central e de visin preferente do panel, onde foron dispostas adosadas entre si de xeito alterno, como querendo formar unha a modo de greca. Estamos diante dunha das denominadas rochas-panoplia, composicins de enorme interese histrico, e non s para a mellor comprensin das compoentes simblicas e ideolxicas da arte rupestre galaica polo que as armas teen de referentes do poder material, senn de cara mis axeitada definicin cronocultural da mesma, xa que como en todos, tamn neste caso concreto as espadas e puais representados no petroglifo se corresponden cos modelos de cobre tpicos do rexistro arqueolxico dos primeiros tempos da metalrxia no territorio galaico na segunda metade do iii Milenio a.C. Bibliografa Costas Goberna, F.J., Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; El arte rupestre en Campo Lameiro. Pontevedra, Xunta de Galicia, 1993, p.30. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed.Va Lctea, 2001, p.134.
O Ramallal 9, Campo Lameiro. Pontevedra. Vista parcial.
-95-
ChAN DA LAGOA
Accesos: En Campo Lameiro collemos a PO-222 en direccin Codeseda. Pouco mis adiante tomamos, direita, a PO-3601 cara Moimenta e Morillas. Pasada esta ltima localidade, na zona de curvas ao inicio do descenso cara ao Lrez, esquerda e sinalizado aparece o complexo. O conxunto de gravados da Chan da Lagoa aparece inmediato carretera que discurre por este lugar da freguesa de San Isidro de Montes no concello de Campo Lameiro. Nunha superficie rochosa emprazada a ras de chan podemos ver diferentes figuras xeomtricas e varios crvidos. Dous cuadrpedos apresentan gravadas sobre as sas grupas senllas figuras antropomorfas do estilo habitual: exhibindo na man esquerda un instrumento alongado e suxeitando coa dereita a cabeza do animal por medio dunha simple brida. Os xinetes galopan entre unha grea de crvidos semellando desenrolar unha actividade de caza maior acorde coas que adoita relacionarse a figura humana nos gravados galaicos: a caza maior, a monta, e a exhibicin de armas, sempre de claro prestixio social e de gran riqueza simblica e ideolxica. Acompaan aos deseos naturalistas das figuras pseudolabirnticas que semellan seren intentos fallidos de plasmar os modelos cannicos de labirintos de modelo cretense. A pedra est bastante afectada por actuacins vandlicas recentes. Bibliografa Garca Aln, A. y Pea Santos, A. de la. Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980, pp.28-30. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed. Va Lctea, 2001, pp.88 e 206.
-96-
Chan da Lagoa, Campo Lameiro. Pontevedra. Plano xeral.
Chan da Lagoa, Campo Lameiro. Pontevedra. detalle.
-97-
LAXE DO OUTEIRO DOS COGOLUDOS
Accesos: Dende Campo Lameiro collemos a PO-231 en direccin a Sacos. Pouco dempois temos que tomar esquerda a PO-230 en direccin a Cerdedo. A un par de kilmetros tomamos a pista asfaltada que esquerda leva aldea de Paredes. Aqu teremos que seguir os indicadores que marcan os sendeiros que suben ao Outeiro e marcan os diferentes petroglifos do lugar. A zona de Os Cogoludos ocupa unha elevacin sobre o lugar de Paredes da parroquia de Santa Mara de Moimenta no concello de Campo Lameiro. Un dos petroglifos mis interesantes deste amplo conxunto aparece sobre a cara superior dunha grande rocha moi visible, emprazada a media encosta do outeiro que coroa o lugar. A zona central e preferente do panel aparece materialmente coberta de deseos xeomtricos: grandes combinacins de crculos concntricos con crculos simples asociados e trazos largos se adaptan s irregularidades da superficie
Laxe do Outeiro dos Cogolludos 19, Campo Lameiro. Pontevedra. Crvido.
-98-
Laxe do Outeiro dos Cogolludos 19, Campo Lameiro. Pontevedra. Plano xeral.
Laxe do Outeiro dos Cogolludos, Campo Lameiro. Pontevedra. Crvido.
-99-
Laxe do Outeiro dos Cogolludos, Campo Lameiro. Pontevedra. Vista parcial.
do penedo enmarcndose entre as abundantes diaclasas e fisuras que a compartimentan. Ao redor desta masa xeomtrica parecen xirar certas figuras de crvidos; delas, a de maior tamao, adosada a un deseo reticulado, parece xirar a cabeza para dirixir a mirada outra mis pequena que semella estar a cheirarlle os xenitais. Nas marxes esquerda e dereita do conxunto, separadas por senllas fisuras, outras das composicins: no estremo septentrional, tres cervos enfilados galopando; no meridional, unha escea de equitacin formada por tres cabalos de mesta cola plasmados en batera e cos tpicos antropomorfos sobre a grupa na coecida actitude de conducir os animais coas bridas mentres exhiben un armamento indefinido.
-100-
Bibliografa Garca Aln, A. y Pea Santos,A.de la: Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980, pp.24-26. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed. Va Lctea, 2001, p.97.
Laxe do Outeiro dos Cogolludos, Campo Lameiro. Pontevedra. Motivos xeomtricos.
-101-
OS CARBALLOS
Accesos: Dende Campo Lameiro collemos a PO-231 en direccin a Sacos. Pouco dempois temos que tomar esquerda a PO-230 en direccin a Cerdedo. A un par de kilmetros tomamos a pista asfaltada que esquerda leva aldea de Paredes. Aqu teremos que seguir os indicadores que marcan os sendeiros que suben ao Outeiro e marcan os diferentes petroglifos do lugar. Preto do exemplar anterior foi descoberto en tempos recentes un novo petroglifo que fora totalmente entullado polas escorrentas. Feita a escavacin parcial do conxunto, saiu luz un panel inclinado ao sudeste e materialmente coberto por multitude de deseos zoomorfos de variado tamao que semellan representar no seu conxunto unha grea de crvidos en actitude de se desprazar velozmente de esquerda dereita. Algns puntos e combinacins de crculos concntricos, xunto a trazos e deseos inidentificbeis, completan o repertorio figurativo. Entre todas as figuras sobrancea a do gran cervo do estremo inferior, que o artista plasmou ao galope e dotou de enorme cornamenta, orellas diferenciadas, e boca e ollos en posicin frontal, detalles estes ltimos moi pouco frecuentes. Pero, se cadra, o aspecto mis salientable a serie de armas arreboladizas que aparecen cravadas no lombo do animal, verdadeiras lanzas de ancha folla que o detallismo e a boa conservacin do conxunto nos permite apreciar nesta ocasin. Anque o ser humano cazador non aparece entre os deseos documentados polo momento e non se poda descartar a sa presencia explcita en tanto non se complete a excavacin do conxunto, a actividade cinextica est implcita, e o simbolismo queda mis que evidente no feito tan significativo de que o animal cazado sexa o maior e mis impoente do conxunto. Bibliografa Costas Goberna, F.J., Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; El arte rupestre en Campo Lameiro. Pontevedra, Xunta de Galicia, 1993, p.31. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed.Va Lctea, 2001, p.54.
-102-
Os Carballos, Campo Lameiro. Pontevedra. Plano xeral.
-103-
PEDRA DAS FERRADURAS
Accesos: Dende Campo Lameiro collemos a PO-231 en direccin a Sacos. Pouco dempois temos que tomar esquerda a PO-230 en direccin a Cerdedo. Pasado o lugar de Fentns tomamos esquerda unha pista forestal. Douscentos metros mis adiante, esquerda, vemos o sinal que marca o petroglifo. Un dos mis interesantes conxuntos da arte rupestre galaica a espectacular Pedra das Ferraduras, sita no lugar de Fentns da parroquia de San Xurxo de Sacos do concello de Cotobade, sobre un afloramento rochoso moi destacado do terreo do que se aproveitaron tanto a sa cara horizontal superior coma a parede fortemente inclinada orientada ao sudoeste.
Pedra das Ferraduras, Cotobade. Pontevedra. dolo, gerreiros e crvido.
-104-
Pedra das Ferraduras, Cotobade. Pontevedra. Plano xeral do calco.
-105-
Pedra das Ferraduras, Cotobade. Pontevedra. Vista parcial.
No plano superior aparecen deseos xeomtricos clsicos e unha agrupacin de numerosas representaciones de pegadas de pezuas de cuadrpedos ungulados plasmadas cun detallismo francamente sorprendente e que semellan o efecto do paso dunha grea por terreo hmido. No plano inclinado podemos ver unha das mis extraordinarias esceas de caza maior de todo o repertorio coecido na arte rupestre galaica. Preside unha pequena figura humana que abraza co seu brazo esquerdo un escudo circular mentres exhibe na man dereita unha enorme espada representada a tamao real; xunto espada, un pual de folla triangular. Debaixo se desenrola a cacera: catro seres humanos armados con artefactos inidentificables arrodean e acosan a un grupo de crvidos presididos e encabezados por un macho de destacada cornamenta; os animais amosan ostensibles impactos de armas arreboladizas cravadas nos lombos. Xunto a todo elo, tres figuras rectangulares que lembran as coecidas pezas denominadas dolos-cilindro e que se teen por vencelladas ao ritual funerario.
-106-
Pedra das Ferraduras, Cotobade. Pontevedra. Panel central.
-107-
Pedra das Ferraduras, Cotobade. Pontevedra. Antropomorfo e crvido.
Pedra das Ferraduras, Cotobade. Pontevedra. Crvidos.
-108-
Pedra das Ferraduras, Cotobade. Pontevedra. Calco do guerreiro e gran pual.
-109-
Pedra das Ferraduras, Cotobade. Pontevedra. Crvido e dolo.
Pedra das Ferraduras, Cotobade. Pontevedra. Zoomorfo e antropomorfo.
-110-
Todo o conxunto desprende un forte cheiro simblico e se cadra propagandstico. A forma de indicar a xefatura pola posicin dominante da figura e a posesin e exhibicin de armamento metlico, o tipo de caza representado, a intencin de facer visible a escea elexindo un plano inclinado, as pegadas de pezuas que semellan dirixirse a unha combinacin de crculos concntricos..., todo elo fai deste petroglifo un dos mis suxerentes e atractivos de entre os coecidos ata o da de hoxe. Bibliografa Garca Aln, A. y Pea Santos, A. de la. Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980, pp.55-57. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed.Va Lctea, 2001, p.186.
Pedra das Ferraduras, Cotobade. Pontevedra. Detalle de pegadas.
-111-
LAXE DOS CEBROS
Accesos: Dende Campo Lameiro collemos a PO-231 en direccin a Sacos. Pouco dempois temos que tomar esquerda a PO-230 en direccin a Cerdedo. Pasado o lugar de Fentns tomamos esquerda unha pista forestal. Uns trescentos metros mis adiante, esquerda, vemos o sinal que marca o petroglifo. Nas proximidades da Pedra das Ferraduras atopamos este novo conxunto de gravados rupestres, neste caso sobre unha masa rocosa abombada e inclinada ao sudeste. O primeiro que sorprende neste petroglifo a sa plasticidade e sentido unitario, de aparente obra pechada que xira en derredor dunha combinacin de crculos concntricos con forte punto central que ocupa o lugar preferente do panel dende o punto de vista do observador. Este deseo queda enmarcado por
Laxe dos Cebros, Cotobade. Pontevedra. Vista Parcial.
-112-
Laxe dos Cebros, Cotobade. Pontevedra. Plano xeral.
-113-
catro cervos de notable cornamenta, que galopan cara esquerda, e outras variadas combinacins de crculos concntricos e trazos indefinidos. Entre a grupa do cervo de diante e a combinacin circular central, tres arcos concntricos marcan a estreita relacin entre as figuras. Por debaixo deste grupo pdense ver os restos de alomenos catro figuras de crvidos en mal estado de conservacin e aparentemente desartelladas. A asociacin flagrante entre temas iconogrficos xeomtricos e naturalistas que se da neste petroglifo foi determinante no seu da para demostrar a contemporaneidade de ambos grupos de deseos e rexeitar as teoras que falaban de cronoloxas diferentes para cada un deles. O forte e escuro simbolismo que se agocha na arte rupestre galaica queda bastante claro neste fermoso exemplar. Bibliografa Garca Aln, A. y Pea Santos, A. de la. Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980, pp.54-55. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed.Va Lctea, 2001, p.158.
-114-
LAXE DAS RODAS
Accesos: En Pontevedra tomamos direccin a Ourense pola N-541. Pasado San Xurxo de Sacos deixamos esquerda o acceso Carballeira de S. Xusto e, cen metros mis adiante, tamn esquerda, un sendeiro adntrase no Lombo da Costa. No tramo final da senda, esquerda e sobre o Lrez, atopamos o petroglifo. Coroando a elevacin natural coecida co nome de Lombo da Costa na freguesa de San Xurxo de Sacos do concello de Cotobade, nun emprazamento aberto sobre un meandro do ro Lrez con ampla perspectiva visual das terras inmediatas, numerosas rochas con gravados rupestres integran un dos conxuntos mis nutridos dos que se coecen ata agora. De entre todas estas rochas destaca unha, a ras de chan e de considerables dimensins, alongada en sentido norte-sur, que aparece materialmente coberta de figuras, as mis delas fortemente gravadas no duro granito local.
Laxe das Rodas, Cotobade. Pontevedra. Panel central.
-115-
Laxe das Rodas, Cotobade. Pontevedra. Plano xeral do calco.
-116-
Laxe das Rodas, Cotobade. Pontevedra. Crculos concntricos.
Laxe das Rodas, Cotobade. Pontevedra. Detalle.
-117-
Laxe das Rodas, Cotobade. Pontevedra. Crculos concntricos.
-118-
O espacio principal da pedra est ocupado por preto de cincoenta combinacins de crculos concntricos de dimensins varibeis anque destaquen as de tamao respetable. Trazos lonxitudinais entrelazan as combinacins circulares, contribuindo as a criar esa sensacin de maraa que apresenta o conxunto a primeira vista. Nas marxes da pedra e nos escasos espacios libres que deixan os crculos, numerosas pequenas figuras de crvidos semellan teimar por se deixar ver. Varios destes animais se adosan aos crculos, e mesmo dous deles aparecen no interior de senllas combinacins circulares. Este petroglifo paradigmtico na arte rupestre galega polo medio natural no que se inscribe, por concitar nel a temtica mis habitual, pola sa espectacularidade e pola sensacin que deixa no espectador de estar en presencia dun mundo simblico forte, amplo e inaccesible. Bibliografa Garca Aln, A. y Pea Santos, A. de la; Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980, pp.50-52. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed.Va Lctea, 2001, p.84.
-119-
FISTERRA
Por terras de Fisterra, temos unha das estacins mais espectaculares con representacin de armas dos petroglifos galegos; est no concello de Dumbra, na parroquia de Buxantes.
PEDRA ANChA
Acceso: Sando de Cee cara o Norte pola estrada AC-552 chegando a Dumbra, nos desviamos en direccin ascendente para a parroquia de Buxantes; chegando ata a fbrica de carburos, dnde nos atoparemos co vello camio real; en direccin Oeste a dereita do camio destaca unha grande rocha na que se atopan os gravados. Coma no caso da Pedra das Procesins da serra do Galieiro en Vincios (Gondomar, Pontevedra) tamn este petroglifo ocupa a cara mis visible dun afloramento rocoso de boas dimensins e moi destacado na paisaxe, e tamn coma o anterior, os temas representados son as figuras de armas dos inicios da metalurxia. O penedo aflora preto do Alto de Fragoso no concello de Dumbra, e a parede escollida para o gravado do petroglifo foi a oriental, de forte inclinacin e por tramos pouco menos que vertical. A vontade posta en facer visbeis as figuras distancia , polo tanto, manifesta. Os temas representados son armas. Vemos varias espadas e alabardas, trasuntos de exemplares de cobre ben coecidos no rexistro arqueolxico galaico, e deseos triangulares moi semellantes aos dos petroglifos de Auga da Laxe e, sobre todo, Castrio de Conxo, que por lxica temos que pensar que toman como modelo un tipo de escudo descoecido por estar confeccionado con materiais orgnicos que non sobreviviron ao paso do tempo.
-120-
Pedra Ancha, Dumbria. A Corua. Plano xeral.
Pedra Ancha, Dumbria. A Corua. Representacin de armas.
-121-
Grupos de cruces de factura relativamente moderna fosilizan as figuras situadas mis a ras de chan. O paso inmediato do vello camio real de Fisterra pode que tea algo que ver co gravado destas figuras intrusivas. Bibliografa Costas Goberna, F.J.; Novoa Alvarez, P.; Albo Morn, J.M.; Los Grabados upestres de Armas de Pedra Ancha (Dumbra, A Corua). A Corua. Revista Brigantium n 8, do Museu Arqueolxico e Arquivo Histrico de A Corua. 1993-94, pp .245-262.
Pedra Ancha, Dumbria. A Corua. Vista parcial.
-122-
RA DE MUROS
No concello de Muros atpanse unha serie de gravados rupestres con predominio de representacins xeomtricas, destacando as superficies de Cova da Bruxa ou Cova do Gato, e Laxe das Rodas polas suas particularidades.
A COVA DA BRUXA
Acceso: dende a estrada C-550, de Noia a Muros, desviarse pola estrada AC-403, Serres Santa Comba. No km 9,8 desviarse a esquerda por pista sin asfaltar; ascendendo en lia recta a 350 m tmolo petroglifo.
Cova da Bruxa, Muros. A Corua. Crvido e motivo xeomtrico.
-123-
Os gravados distribuense por unha gran laxe de lixeira pendente, e consisten maioritariamente en figuras de carcter xeomtrico a base de crculos concntricos, pero o que lle da carcter a esta superficie son as figuras de cuadrpedos xunto os que aparece a representacin dunha figura humana en actitude de acoso, actitude coecida na Pedra das Ferraduras de Cotobade ou na Pedra da Boullosa en Campo Lameiro (Pontevedra). Resulta particularmente interesante pola escasez deste tipo de representacins a figura dun cervo que podemos identificar como macho pola sua cornamenta, asociado a un cuadrangular reticulado configurando unha interesante escena de crvido astado atrapado nunha trampa; a actitude do cervo berrando dalle un especial realismo a representacin. Bibliografa Garca Martn, T.; Estacins de Arte Rupestre de Carnota e Muros (A Corua). A Corua. Brigantium, Boletn do Museo Arqueolxico e Arquivo Histrico de A Corua, n 4. 1983, pp.35-44. Eiroa, J. Rey, J.; Gua de los Petroglifos de Muros. A Corua. 1984.
-124-
Cova da Bruxa, Muros. A Corua. Plano xeral do calco.
-125-
A LAXE DAS RODAS
Acceso: Saindo de Muros en direccin a Louro e Carnota pola estrada C-550, en Louro tomamos o desvo a dereita que nos leva o barrio da Pallagueira, nas ltimas casas bordeamos pola dereita o depsito de auga e pasando o Monte das Cruces chegamos a un camio de servicio vecial polo que continuamos dez metros dnde atopamos o Outeiro da Guerra, aqu o NE est a Chn de Eiroa dnde est o petroglifo. Trtase dun gran conxunto de gravados, no que aparecen varias combinacins circulares de tipoloxa diversa: pequenas covias, crculos concntricos con covia central, destacando a presencia de duas espirais con oitenta cm. e cuarenta cm. de dimetro respectivamente formando unha doble espiral, x que mbalas-duas estn asociadas, e rodeadas totalmente de pequenas covias. A prticularidade desta composicin orixinou a sua interpretacin como calendario lunar por parte dalgns autores.
A Laxe das Rodas, Muros. A Corua. Motivos xeomtricos e covias.
-126-
Bibliografa Garca Martn, T.; Estacins de Arte Rupestre de Carnota e Muros (A Corua). A Corua. Brigantium, Boletn do Museo Arqueolxico e Arquivo Histrico de A Corua, n 4. 1983, pp.24-28. Eiroa, J. Rey, J.; Gua de los Petroglifos de Muros. A Corua. 1984.
A Laxe das Rodas, Muros. A Corua. Detalle central.
-127-
RA DE AROUSA
Nas marxes da Ra de Arousa, destacan as estacins de San Xins de Bamio en Carril e as dos concellos de A Pobra do Caramial, Boiro e especialmente as do concello de Rianxo localizadas nos primeiros anos da dcada dos noventa do pasado sculo, das que sobrancean as estacins de Outeiro Gordo e as das inmediacins da Praia das Cunchas.
OS MOUChOS
Acceso: Pola Pola estrada C-550 que pasa por Rianxo (si vamos de Rianxo a Padrn, despois de pasar Rianxo. S vamos de Padrn a Rianxo, antes de Rianxo) na parroquia de Leiro na localidade de Brin, tomar a pista que chega ata a coecida praia das Cunchas. Cinco centos metros antes de chegar a paria a esquerda atpanse os gravados. No lugar coecido como Os Mouchos, distribuidos por catro superficies aparecen como elementos maioritariamente representados as figuras de
Os Mouchos, Rianxo. A Corua. Crvidos.
-128-
cuadrpedos que podemos interpretar como cervos debido a cornamenta que presentan. Sbrancean os grupos i e iii. No grupo I destaca a figura dun gran cervo que presenta a sua cabeza xirando hacia o seu lombo sobre o que aparece unha figura que podemos interpretar como antropomorfa e dous cervos mais pequenos. A ausencia de cornamenta desta gran figura pode facernos pensar que tratase da representacin dunha femia. Completan o repertorio da superficie outras figuras de cervos al-
Os Mouchos, Rianxo. A Corua. Detalle do crvido.
-129-
gns deles astados e apresencia na parte superior dunha serie covias no interior dunha figura circular inacabada. O grupo II presenta un grupo de pequenos cuadrpedos, con indicacin de posible monta. No grupo III, unha laxe de pronunciada inclinacin, orientada o nacente sobrancean as figuras de cervos astados, nos que se aprecia o estilo particular desta rea; son cervos de pescozo alto e corpo rectangular. Algn dos cervos levan incorporados no seu lombo alguha figura que poidera constituir a representacin dalgunha monta ritual. Tamn chama a atencin nesta laxe a presencia dunha figura humana na parte superior, que a diferencia das coecidas representacins tradicionais esquemticas e de pequeno tamao, aqu destaca polas suas dimensins e a sua actitude de orante cos brazos abertos. O grupo IV presenta dous cervos astados coa particularidade de que un deles presenta o interior do seu corpo seccionado. Bibliografa Costas Goberna, F.J.; Hidalgo Cuarro, J.M.; Novoa Alvarez, P., Los Grabados Rupestres de las inmediaciones de Praia das Cunchas en Rianxo (A Corua). Vigo. Revista Castrelos do Museo Municipal quiones de Len n 12. 1999, pp.48-65.
-130-
RA DE PONTEVEDRA
As marxes da ra de Pontevedra, na que desemboca o Lrez, comparten coas terras do curso medio deste ro a condicin de territorio nuclear da arte rupestre galaica. A maior parte dos seus numerosos complexos rupestres coecida dende hai mis de cen anos, sen dbida pola inmediatez ao lugar de residencia da maior parte dos investigadores que localizaron e definiron o fenmeno rupestre durante a transicin entre os sculos xix e xx, vencellados benemrita Sociedad Arqueolgica de Pontevedra.
OUTEIRO DO CRIBO
Accesos: En Pontevedra collemos a C-550 en direccin a Sanxenxo. Chegados a Samieira tomamos direita a PO-303 cara Meao. Coroando a subida tomamos, direita, a PO-4502 a Armenteira. No cruce de O Busto torcemos outra vez direita para o Monte Castrove. Ao fondo da recta, unha pista esquerda leva ata o petroglifo, que est sinalizado. No lugar de O Busto da parroquia de Santa Mara da Armenteira, concello de Meis, sobre un afloramento rochoso plano, de forte inclinacin cara ao Oeste, este petroglifo aparece presidido por unha representacin cannica de labirinto de modelo cretense. Trtase dun deseo de complicado trazado que remite a un modelo iconogrfico extendido polo Mediterrneo dende tempos prehistricos, onde foi posto en relacin directa co coecido ciclo mitolxico cretense do Minotauro, e logo, xa en poca romana, tamn coa non menos mitificada cidade de Troia. A sa presencia no contexto rupestre galaico, mis al dos fortsimos valores simblicos que agocha, abre interesantes reflexins sobre os contactos mantidos cos focos culturais mediterrneos en momentos tan antigos como poden ser os tempos do iii Milenio a.C., que a data mis probbel do desenrolo deste ciclo rupestre.
-131-
Outeiro do Cribo, Meis. Pontevedra. Panormica xeral.
-132-
Outeiro do Cribo, Meis. Pontevedra. Plano xeral do calco.
-133-
Por baixo desta figura, enmarcado polas fisuras da rocha, vemos un grupo de tres cervos dispostos en batera caminando cara dereita e nos que se perciben atisbos do uso da perspectiva ao seren debuxados cun tamao decrecente do primeiro ao ltimo plano. Os cervos apresentan trazos indefinidos adosados aos seus cartos traseiros. Por fin, un terceiro panel definido polas diaclasas amosa outras das figuras de crvidos xunto a unha combinacin de dous crculos concntricos. En tempos recentes e con instrumental de ferro foi trazada unha curiosa figura de xinete e varias lias sobre o labirinto, unha delas cortndoo polo medio. Bibliografa Garca Aln, A. y Pea Santos, A. de la; Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980, pp.77-78. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed. Va Lctea, 2001, p.115.
-134-
LAXE DAS LEBRES
Accesos: En Pontevedra collemos a C-550 en direccin a Sanxenxo, e nada mis cruzar a ponte da Barca tomamos o ramal urbanizacin de A Caeira. No espacio de monte no que desembocan as pistas mis altas desta urbanizacin atpase a zona de arte rupestre. O complexo rupestre da Caeira no concello de Poio ocupa un amplo espacio a media altura da ladeira oriental do macizo do Montecelo, sobre a
Laxe das Lebres, Poio. Pontevedra. Plano xeral do petroglifo.
-135-
confluencia do ro Lrez e a ra de Pontevedra. Dos numerosos petroglifos que o integran destaca este, gravado sobre unha superficie relativamente plana de boas dimensins e sensible inclinacin cara ao sudeste. A rocha aparece materialmente coberta por mis de corenta figuras de crvidos que, como adoita acontecer, se agrupan en funcin da compartimentacin do espacio provocada polas diaclasas do penedo. Non estamos diante dunha traslacin directa da Natureza xa que tal concentracin, e sobre todo tal cantidade de machos de ampla cornamenta, non parece que tea referentes no comportamento natural dos cervos; mis ben estaramos diante dunha das mis claras probas do valor simblico desta especie zoolxica para as comunidades responsbeis da arte rupestre galaica. Esta impresin vese reforzada pola famosa composicin que parece ocupar o lugar prefere nte do panel: esa na que se ve un macho de boa cornamenta e cabeza alzada como berreando, xunguido simtricamente polas patas cunha outra figura semellante anque con astas desprovistas de cands, coma se fose a sa propria sombra. O suxerente desta composicin aumenta cando vemos o crculo con nove puntos no seu interior que a acompaa. Entre a masa de animais parecen distinguirse das posbeis esceas de equitacin do estilo xa visto noutros exemplos anteriores, e na esquina inferior dereita unha parella de cervos astado e con falo explcito o superior que tradicionalmente ven sendo interpretada como cpula. Bibliografa Garca Aln, A. y Pea Santos, A. de la; Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980, pp.94-95. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed. Va Lctea, 2001, p.154.
-136-
PEDRA DO LABIRINTO
Accesos: En Marn tomamos a C-550 en direccin a Bueu para inmediatamente coller a desviacin que leva s praias de Portocelo e Mogor. Emprazado directamente sobre a praia de Mogor no concello de Marn, este petroglifo , se cadra, o mis coecido do mbito galaico, ou, cando menos, o que mis referencias bibliogrficas acumula. Sobre o lugar preferente do plano levemente inclinado ao Leste dunha rocha alongada, unha magnfica figura de labirinto de modelo cretense preside o conxunto. Varias combinacins de crculos concntricos, puntos e trazos diversos completan o conxunto de gravados. A figura principal repite o modelo xa visto no petroglifo do Outeiro do Cribo, anque ofrece como particularidades mis evidentes a presencia do punto
Pedra do Labirinto, Marn. Pontevedra. Detalle.
-137-
central que a aproxima s combinacins de crculos concntricos e varios trazos adosados polo exterior. Destes ltimos, os que aparecen xunto entrada veen sendo interpretados coma unha tentativa por representar unha sorte de porta de acceso ao laberinto. Mis al da simboloxa desta figura, da que xa falamos cando vimos a do petroglifo de Armenteira, compre asinalar a relacin que amosa a respeito dos temas mis clsicos da arte rupestre galaica cos zoomorfos naquel, cos crculos neste, o que ven rexeitar a sa posible condicin de elemento tardo e intrusivo. De estar no certo en canto sa relacin directa cos nosos petroglifos, considerando a cronoloxa que estamos a manexar para o conxunto da arte rupestre galaica iii Milenio a.C. en lias xerais, este motivo iconogrfico, que acadar forte incidencia nos focos culturais mediterrneos dende a Idade do Bronce ata os tempos plenamente histricos, tera os seus mis antigos referentes coecidos no mundo dos petroglifos galaicos. Bibliografa Garca Aln, A. y Pea Santos, A. de la; Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980, pp.73-75. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed.Va Lctea, 2001, p.40.
-138-
Pedra do Labirinto, Marn. Pontevedra. Debuxo do plano xeral.
-139-
PEDRA DOS MOUROS
Accesos: En Marn tomamos a C-550 en direccin a Bueu para inmediatamente coller a desviacin que leva s praias de Portocelo e Mogor. Prximo ao petroglifo anterior aparece un afloramento rochoso de considerbeis dimensins, hoxe mutilado por efecto de antigas labores de extraccin de pedra. O plano meridional do penedo, de moderada inclinacin, aparece coberto por unha abigarrada masa de gravados de tema xeomtrico dominada polas combinacins de crculos concntricos, que se entrelazan entre si mediante surcos lonxitudinais que en ocasins crean espacios ocupados por agrupacins de puntos. Algunha posible espiral e dous cervos en posicin marxinal un deles prcticamente perdido e do que sobrevive unicamente a sa cornamenta completan o repertorio figurativo do petroglifo.
Pedra dos Mouros, Marn. Pontevedra. Panormica xeral.
-140-
Pedra dos Mouros, Marn. Pontevedra. Plano xeral.
-141-
Estamos diante dun exemplar prototpico da arte rupestre galaica, tanto polo repertorio iconogrfico en si coma pola disposicin das figuras. Pero mis al destas consideracins, a incuestionable plasticidade do conxunto fai que ocupe un lugar sobranceiro entre todos os que se coecen a da de hoxe. Bibliografa Garca Aln, A. y Pea Santos, A. de la; Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980, pp.72-73. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed. Va Lctea, 2001, p.79.
Pedra dos Mouros, Marn. Pontevedra. Motivos xeomtricos.
-142-
RA DE VIGO
Os complexos rupestres das marxes da ra de Vigo, nomeadamente os da sa cara meridional, foron na sa maior parte localizados en datas relativamente recentes. Estamos nunha zona de transicin entre a que poderamos considerar como central ou clsica ao N e a marxinal ou meridional. Por eso conviven os complexos rupestres mis ordinarios xunto a outros nos que se detectan variantes locais na iconografa e mesmo nos soportes.
PEDRA DO PINAL DO REI
Accesos: En Cangas tmase a PO-320 en direccin a Bueu para, de inmediato, coller a desviacin que esquerda leva a Erbello e Aldn e dende ela acceder zona de instalacins escolares. No linde dos terreos destas instalacins atopamos o petroglifo. Na ladeira meridional do monte As Fentias na parroquia de Santiago de Cangas, concello de Cangas de Morrazo, unha rocha abombada de dimensins medias apresenta, na sa cara sudeste, un conxunto de gravados rupestres integrado polos temas mis clsicos da arte rupestre galega xunto con outros menos frecuentes. O punto preferente aparece ocupado por das combinacins de crculos concntricos con punto central. Da situada a maior altura parece asomar un crvido, en actitude de sair do interior ou se cadra sendo atrapada por ela. Mis abaixo se desenrola unha escea de caza maior e/ou de equitacin ou monta: un antropomorfo semella correr ao tempo que dispara sobre unha ringleira de tres crvidos que pasa baixo el; destes, o que vai no medio aparece montado e conducido por unha figura humana e xunguido pola cola a un trazo con forma de S; outra monta completa a escea, e neste caso o animal aparece asociado polos seus cartos traseiros a un crculo simple con punto central.
-143-
Outras figuras de cuadrpedos, puntos e trazos indefinidos se reparten polo resto da superficie do penedo, moitos deles en avanzado proceso de deterioro. Todas as imaxes de cuadrpedos aparecen representadas en actitude de avanzar cara esquerda do panel. Bibliografa Garca Aln, A. y Pea Santos, A. de la; Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua, Fundacin Barri de la Maza, 1980, pp.35-36. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed. Va Lctea, 2001, p.98.
Pedra do Pinal do Rei, Cangas. Pontevedra. Plano xeral.
-144-
REDONDELOS
Acceso: Dende a estrada C-550 de Vigo a Baiona desviarse a esquerda por pista asfaltada a altura do surtidor de gasolina de San Andrs de Comesaa; no primeiro desvo tomaremos a esquerda ata chegar as inmediacins da igrexa da parroquia de Matam, al tomaremos por pista descendente cara o N. En direccin o barrio do Fabal. No final da pista a esquerda existe un pequeo outeiro disminuido por antiguas canteiras. No Sur do Outeiro atoparemos a laxe dos gravados. O interese desta superficie radica na presencia dunha serie de figuras cuadrangulares no So da rocha, que presntan o seu interior dividido por lias perpendiculares que se cruzan no centro, con numerosa covias. Outra particularidade das figuras consiste en presentar na parte central superior un semicrculo con covia central, ademais de estar asociadas entre s, con certa apariencia de representacin cartgrfica elemental; ainda que poderamos tamn interpretar
Redondelos. Matam. Vigo. Detalle con motivos xeomtricos.
-145-
estas figuras como representacins idoliformes pola sua apariencia. Na outra parte da rocha os deseos son de apariencia mais abstracta a base de covias e lias que se asocian configurando figuras de difcil interpretacin. Bibliografa Costas Goberna, F.J.; Petroglifos del Litoral Sur de la Ra de Vigo. Vigo, Museo Municipal quiones de Len de Vigo. 1984, pp.137-138; 171.
-146-
PEDRA DAS PROCESINS
Accesos: Na estrada PO-331, Porrio Gondomar, unha vez superada a ponte sobre o ro Mior que da acceso as primeiras casas de Vincios, desviarse a esquerda por pista asfaltada no primeiro tramo, tomando despois o primeiro desvo a dereita por pista de terra que pasa por diante dun picadero, o ascenso
Pedra das Procesins, Vincios. Gondomar. Pontevedra. Representacin de armas.
-147-
nos permitir chegar ata unha rea de recreo punto no que nos desvaremos en direccin Sur, ata o primeiro desvo a dereita polo que descenderemos a explanada do curro do Galieiro. O Sur da explanada, na que se identifican algunhas mmoas, atpanse os grupos de gravados coecidos como Auga da Laxe. S chegamos pola A-57, sair da autoestrada na saida de Vincios; esta sada da directamente a PO-331 un pouco antes da ponte sobre o ro Mior. O impresionante complexo de gravados rupestres do lugar de Auga da Laxe aparece repartido sobre varias rochas que afloran nun planalto a media altura do macizo montanoso do Galieiro no municipio de Gondomar, aberto entrada da ra de Vigo. A rocha mis espectacular do conxunto, de boas dimensins e moi destacada na paisaxe, apresenta a sa cara inclinada ao sudeste coberta por unha autntica panoplia gravada das armas proprias dos primeiros tempos da Metalurxia no territorio galaico: puais e espadas de folla triangular de cobre, alabardas do mesmo metal con cresta central, e seguramente escudos de deseo triangular, todas elas representadas en tamao moi superior ao normal e en posicin activa coa punta cara arriba. A eleccin dos temas e a sa ubicacin sobre un panel fcilmente visible distancia fala das compoentes simblicas e ideolxicas implcitas a este petroglifo, que por certo encaixan moi ben no modelo de organizacin social de corte desigual que se supn asociado fase mis antiga da introduccin da metalurxia no espacio territorial galaico durante a segunda metade do iii Milenio a.C. Bibliografa Costas Goberna, F.J.; Petroglifos del Litoral Sur de la Ra de Vigo. Vigo, Museo Municipal quiones de Len de Vigo. 1984, pp.50-55; 72-74.
-148-
Pedra das Procesins, Vincios. Gondomar. Pontevedra. Zona central.
-149-
OS CAMPOS
Accesos: De Baiona en Santa Marta ascender pola pista asfaltada que do susrtidor de gasolina se dirixe a presa de Baia, chegados a ela desviarse por pista de terra trescentos metros. Este extraordinario conxunto do Val Mior, do concello de Baiona, atpase nas estribacins septentrionais da Serra da Grova, repartido entre as parroquias de Baia e Santa Cristina da Ramallosa, rea na que e abundante a presencia de laxes con gravados rupestres. Os gravados distribuense por numerosas superficies, con evidentes restos da utilizacin desta rea como canteira, as algunhas pedras con gravados aparecen fragmentadas. O conxunto presenta un repertorio no que abundan os motivos xeomtricos a base de combinacins circulares con covia central, ou covias entre os crculos, covias cuadrangulares axedrezados e algns cuadrpedos esquemticos, algn deles montado, todo maioritariamente en superficies
Os Campos, Baiona. Pontevedra. Plano xeral.
-150-
Os Campos, Baiona. Pontevedra. Detalle.
-151-
horizontais, algunhas delas lixeiramente combadas, pero o que da carcter a esta estacin e un gran panel vertical na cara leste dun outeiro chamado Outeiro dos Lameiros no centro da rea, coa representacin de mais de corenta figuras de cuadrpedos esquemticos, deseos configurados por unha lia mais ou menos estreita definindo rabo, lombo e pescozo, da que parten xeralmente catro trazos rectos hacia abaixo a modo de extremidades inferiores. Unha destas figuras presenta algunha indicacin de estar montada. Todas estn en torno a unha gran figura oval; tamn se aprecia con bastante craridade unha roda flamxera ou figura atrisquelada, configurando unha das superficies mais peculiares dos petroglifos galegos. A presencia das figuras en parede vertical, est sendo indicadora dunha mensaxe para ser vista con craridade dende lonxe. Bibliografa Costas Goberna, F.J.; Novoa Alvarez, P.; Albo Morn, J.M.; Arte Rupestre de Baiona. Baiona. 1990, pp.6-16.
-152-
VAL DO TEA
Nas terras do Val do ro Tea sobrancean as estacins do concello de Mondariz en Gargamala e Sabaxns e as do concello de Ponteareas en Padrns, todas elas descubertas en datas relativamente recentes na ltima dcada do sculo xx.
COTO DA CIDADE-ESPERN-ESCORNABOIS-CAMPO REDONDO
Acceso: Na estrada PO-252 de Mondariz a Moscoso, tomar o desvo a esquerda que se dirixe a parroquia de Gargamala por baixo do monte do Castro, e continuar ata o barrio de Mourelle, al desviarse a esquerda por pista de terra ata cubrir 1,8 km. Neste punto teremos por baixo da pista o denominado Grupo I. que est nas inmediacins do lugar coecido como O Espern no p dun outeiro coecido como Coto da Cidade.
Gargamala, Mondariz. Pontevedra. Motivos xeomtricos.
-153-
Este grupo que ocupa practicamente a totalidade dunha gran laxe irregular, presenta un gran nmero de covias, tanto ailladas como asociadas con lias que parten delas dndolle un certo aspecto serpentiforme, pero o que destaca e anumerosa presencia dunha amplia panoplia de motivos gravados craramente en pocas histricas, como ferraduras, reticulados e unha amplia variedade de motivos cruciformes dos que destacan as representacins en phi. Pola outra parte da pista cara o leste, os gravados multiplcanse por toda-las superficies que o toxo deixa apreciar, e que foron respetadas polas canteiras, xa que son evidentes os restos dos traballos de extraccin de pedra. O repertorio ata esta data est composto bsicamente por combinacins circulares, con numerosa presencia de covias e crculos concntricos, dos que destacan os do chamado grupo VI pola composicin domiante desta superficie, que alcanza os 130 cm. de dimetro, rodeadada de outras figuras de menores dimensins. No lugar de Escornabois sobrancean os motivos circulares co interior cheo de pequenas covias. Outra das superficies mais espectaculares resulta a do lugar coecido como Campo Redondo pola numerosa presencia de crculos concntricos en b estado de conservacin que permiten unha facil identificacin. Bibliografa Costas Goberna, F.J.; Novoa Alvarez, P.; Albo Morn, J.M.; Los Grabados Rupestres de Gargamala(Mondariz) y el grupo IV del Monte Tetn en Tebra (Tomio) provincia de Pontevedra. Revista Castrelos do Museo Municipal quiones de Len de Vigo n 3-4. 1993, pp.89- 94.
-154-
Gargamala, Mondariz. Pontevedra. Plano xeral.
-155-
O BAIXO MIO GALEGO
Nas marxes do Mio galego as estacins coecidas de gravados rupestres atopmolas repartidas polos concellos de Arbo, A Guarda, preferentemente nos montes de Santa Trega e Torroso; concello de Tui no Mirador do Coello; Tomio no monte Tetn, O Rosal no leste do macizo da Grova; e no concello de Oia nas chns e nas abruptas pendentes do macizo da Grova cara o mar.
O MONTE TETN
Acceso: Pola estrada PO-350 de Gondomar a Tomio, unha vez superada a parroquia de Couso no lmite dos concellos de Gondomar e Tomio, desvo por pista de terra a esquerda continuando 1,8 km, de novo a esquerda durante 2,7 km, de novo a esquerda durante 3,2 km e o SO est o Grupo I. Outra posibilidade mais facil sera: no kilmetro catorce da estrada PO340, Tui-Gondomar, no Alto de San Antonio, antes da zona de recreo, desvo a esquerda por pista de terra, pasando pola ermida de San Mamede, un pouco mais adiante desviarse a dereita, continuando por esta pista atoparemos o referente dunha vella caseta de servicios forestais; na sua base atpanse varios grabados de difcil identificacin; e cento oitenta metros o norte a superficie coecida como grupo I, pola parte baixa da pista. No coecido na bibliografa mais recente como grupo I, tmolo nunha laxe bastante fracturada orientada o Nacente e con amplio dominio visual sobre as terras baixas das marxes do ro Mio, aparecendo profusamente representadas unha grande concentracin de combinacins circulares, a base de numerosas covias, e un b nmero de crculos concntricos con covia central e lia de saida/entrada nos que predomia a utilizacin das irregularidades da laxe, para realzar o deseo. Son numerosos os cuadrangulares asociados entre s mediante lias que aparentan unha rudimentaria representacin cartogrfica, completando o repertorio de motivos algunhas figuras antropomorfas esquemticas, unha
-156-
escena de monta e unha figura humana que aparece portando algn tipo de arma. Pero o mais destacado e o deseo de dezaoito crculos concntricos de dimetro que oscila entre os 2,20 e 2,40 metros de dimetro. A sesenta metros o S.tendo como soporte unha rocha que sobrancea do chn un metro aprox. Temos unha serie de crculos e covias que aproveitan as irrgularidades da superficie. Finalmente non lonxe do grupo I a cento oitenta metros O., ainda temos outra, no p da caseta forestal que est a dereita da pista que presenta unha figura de crculos concntricos que alcanza os 3,50 m de dimetro pero en mal estado de conservacin. Sen dbida estamos ante as mais espectaculares representacins de crculos concntricos do continente europeo.
O Monte Tetn. Tebra. Tomio. Pontevedra. Gran combinacin de crculos.
-157-
Bibliografa Costas Goberna, F.J.; El Petroglifo del Monte Tetn en Tebra (Tomio) Grupo I. Petroglifos: Levantamiento de calcos y fotografa. Vigo. Revista Castrelos do Museo Municipal quiones de Len de Vigo n 1-2. 1990, pp.27- 45. Costas Goberna, F.J.; Novoa Alvarez, P.; Albo Morn, J.M.; Los Grabados Rupestres de Gargamala (Mondariz) y el grupo IV del Monte Tetn en Tebra (Tomio) provincia de Pontevedra. Revista Castrelos do Museo Municipal quiones de Len de Vigo n 3-4. 1993, pp.89- 94.
-158-
CASTRO DE SANTA TREGA
Acceso: O acceso a este xacimento arqueolxico, o mais coecido e visitado de Galicia, situado no concello de A Guarda, faise a travs da pista asfaltada que da vila chega ata o cumio do monte. Distribuidos por diferentes zonas do monte atpanse diferentes superficies con gravados rupestres, todos acumulan un repertorio excrusivamente xeomtrico: covias tanto ailladas como asociadas a lias de aspecto serpentiforme, espirais en unha numerosa representacin de crculos concntricos. Os mais facilmente localizables son os que se atopan no interior do recinto castrexo, especialmente aqueles que teen como referencia a muralla norte do povoado galaico-romano, a que queda a direita segn o sentido da ascensin. As no angulo nor-occidental da misma, se aprecian unha laxe que serviu de base a propria muralla e a algunhas construccins circulares, que presenta un numeroso grupo de covias; algunha delas amosa surcos de saida de aspecto serpentiforme. Varias espirais continuan a apreciarse nas laxes que serviron como asentamento de construccins do castro entre este ngulo da muralla e a pista asfaltada No outro lado da pista, a esquerda segn o sentido do ascenso tendo tamn como referencia a muralla Norte, temos dous interesantes grupos de gravados a base de espirais na laxe que serviu tamn de base as construccins castrexas, incruso da propia muralla. Trtase de un b nmero de espirais e covias. O interese detes gravados do castro de Santa Trega, radica en que a sua localizacin na rocha base das construccins castrexas est confirmando a antiguedade dos gravados sobre as cabanas do castro. Bibliografa Costas Goberna, F.J.; Consideraciones sobre la posibilidad de acercamiento cronolgico a los petroglifos del castro de Santa Tecla. Porto. Universidade, Portucalense; Revista de Ciencias Histricas. 1988.
-159-
Santa Tegra, A Guarda. Pontevedra. Covias debaixo de construccins castrexas.
-160-
AUGA DOS CEBROS
Acceso: Entre os kilmetros 72 e 73, da C-550 Pontevedra- Camposancos, na parroquia de Santa M de Oia, do concello de Oia, ascender 300 metros, pola pista asfaltada que se dirixe a Torroa, Mabia e Santa Comba. Neste punto unha pista de terra a esquerda permitir achegarse ata o regato onde se atopa a superficie de Auga dos Cebros. Localzase no lugar de O Viveiro da parroquia de Pedornes do concello de Oia, nunha pedra plana de limitado tamao e sensible inclinacin ao Poente inmediata a un regato ofrece un dos mis interesantes petroglifos do mbito galaico. Nos dous tercios superiores, unha grea de trece cervos aparece representada como cruzando ao galope o escenario cara dereita ags nun nico caso. O modelo iconogrfico destas figuras o mis corrente na zona meridional do territorio da arte rupestre galaica, onde predomina un estilo local prximo ao esquematismo. Mencin aparte merecen as tres figuras de mayores dimensins, que non se apartan das lias xerais pero que apresentan como particularidade o feito de ter os corpos gravados en plano rebaixado.
Auga dos Cebros, Oia. Pontevedra. Detalle da embarcacin.
-161-
Auga dos Cebros, Oia. Pontevedra. Plano xeral.
Auga dos Cebros, Oia. Pontevedra. Calco xeral do petroglifo.
-162-
Pero o mis interesante do conxunto aparece no tercio inferior: a figura dunha embarcacin, un tema excepcional nos gravados galaicos xa que polo de agora o nico paralelo coecido figura, mutilado, nun outro penedo vicio do que comentamos. Aunque gravemente afectada na sa integridade por un acto vandlico que borrou a zona central da figura, o que sobrevive ten entidade mis que dabondo para comprendermos o sensacional do tema: a representacin dun navo de casco curvo, con proa e popa elevadas, mstil colocado mis preto daquela que desta e os correspondentes estais. Todo estilo iconogrfico e caractersticas arquitectnicas apunta consideracin de que o que est representado neste petroglifo un navo de filiacin mediterrnea e de cronoloxa aproximada de finais do iii Milenio a.C., perfectamente encaixable coa xeral da arte rupestre galaica. A presencia desta embarcacin smase s evidencias arqueolxicas que falan a prol da presencia de navegantes mediterrneos nas terras atlnticas cando menos dende estes tempos de introduccin da Metalurxia. Lmbrese ao respeito os comentarios de mis arriba verbo das figuras labirnticas. Bibliografa Costas Goberna, F.J.; Novoa Alvarez, P.; Los Grabados Rupestres de Galicia. A Corua. Monografas do Museu Arquelxico e Histrico de A Corua, n 6. 1993, pp.96-97. Alonso Romero, F.; La Embarcacin del petroglifo Laxe Auga dos Cebros (Pedornes, Santa M de Oia, Pontevedra. Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueologa, Volumen II. Vigo. 1993, pp.137-145. Costas Goberna, F.J.; Pea Santos, A.; A Fauna e o ser humano na prehistoria do Baixo Mio a travs dos gravados rupestres. A Guarda. Monografas da Asociacin Naturalista Baixo Mio; ANABAM, n 13.
-163-
TERRAS DE SANTIAGO, PONTECALDELAS, ANTAS DE ULLA
CASTRIO DE CONXO
Acceso: En Santiago de Compostela tomamos a N-550 en direccin a Pontevedra. sada da vila, direita da rotonda inmediata ponte da Rocha, tomamos un camio que bordea o castro de Conxo. A uns 50 m, bordeando o muro de peche dunha finca, unha senda sube ata o cumio do monte, lugar onde atoparemos o petroglifo. O mis coecido petroglifo con figuras de armas do espacio rupestre galaico aparece no terrapln superior do povoado castrexo coecido como O Castrio, da parroquia de Conxo inmediata cidade de Santiago de Compostela. A rocha, irregular, alongada de norte a sur, con planos inclinados a Oeste e Norte, presenta gravado un considrable nmero de figuras de armas dos inicios da Metalurxia: puais, espadas, alabardas de cobre, e eses curiosos deseos triangulares que interpretamos como escudos feitos de materiais orgnicos. Unha multitude de trazos inconexos completan o petroglifo, seguramente restos de figuras deterioradas pola erosin. O detallismo co que foron gravadas varias das espadas permiten estabelecer a sa relacin con modelos atlnticos, preferentemente britnicos, do rexistro arqueolxico dos inicios da Metalurxia, constitundo unha proba mis das intensas relacins atlnticas mantidas durante a Prehistoria Recente. Bibliografa Pea Santos, A. de la; Notas para una revisin de los grabados rupestres de O Castrio en Conxo, Santiago de Compostela. El Museo de Pontevedra, XXXIII. Pontevedra, 1979, pp.69-100; Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.: Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed.Va Lctea, 2001, p.53.
-164-
Castrio de Conxo, Santiago. A Corua. Escutiforme.
-165-
LAXE DAS SOMBRIAS
Accesos: En Pontevedra tomamos a C-531 Pontecaldelas. En Tourn tomamos a pista de terra que leva ao N polo curso do regato que baixa do monte. A uns cincocentos metros, entre o mato e no medio da repoblacin forestal atoparemos a zona de arte rupestre. Este espectacular petroglifo ocupa unha laxe de boas dimensins con sensible cada ao sudeste e que ainda hoxe permanece oculta en boa parte polos aportes das escorrentas. O lugar pertence parroquia de Tourn do concello de Pontecaldelas. A zona central do panel aparece coberta por combinacins de crculos concntricos nun caso asociada a unha espiral. As de maior tamao presentan trazos radiais perifricos que rematan en pequenos crculos con punto central criando un tema iconogrfico que podemos considerar peculiar desta zona.
Outeiro das Sombrias, Pontecaldelas. Pontevedra. Motivos xeomtricos.
-166-
Outeiro das Sombrias 1, Pontecaldelas. Pontevedra. Calco.
En posicin perifrica a respeito dos crculos aparecen varias figuras de crvidos. As mis interesantes compoen unha escea na parte baixa do conxunto; nela pode verse unha ringleira da cervos camiando cara dereita e, baixo eles, un antropomorfo a p semella levar atado un pequeo cuadrpedo de cola ben definida. A maior peculiaridade dos cervos desta composicin , mis al da espectacular cornamenta do de maiores dimensins, o feito tcnico de ter o corpo debuxado en plano rebaixado.
-167-
Na marxe sudoeste pode verse unha espiral de respetable tamao da que parten trazos largos radiais, rematados uns en crculos simples, outros en crculos concntricos, e senllos que engloban no seu interior un trisquel e unha esvstica de lados curvos, temas ambos de aparicin pouco menos que testemual na arte rupestre galaica. Visto no seu conxunto, todo o aparato iconogrfico deste petroglifo desprende un forte arume simblico. Bibliografa Pea Santos, A. de la; Cuatro conjuntos de grabados rupestres en la feligresa de Tourn (Pontevedra). Cuadernos de Estudios Gallegos, XXXVII. Santiago de Compostela, Instituto P. Sarmiento de Estudios Gallegos, 1987, p.7-30. Pea Santos, A. de la e Rey Garca, J.M.; Petroglifos de Galicia. A Corua, Ed.Va Lctea, 2001, p.161.
Outeiro das Sombrias, Pontecaldelas. Pontevedra. Gran crvido.
-168-
PENA ChAOS
Acceso: Dende Laln a estrada N-640 permitenos chegar ata Antas de Ulla. En Antas, temos duas posibilidades para chegar a San Fiz de Amarante, pasando po la aldea Vilasin (a 3,4 km de Antas) ou pasando por castro de Amarante (a 4,1 km de Antas) Unha vez atravesada a aldea a 250 metros da ltima casa tomamos por un camio a dereita polo que camiamos 500 metros, unha vez atravesado o regato Vilanova atoparemos un tanque de auga dende o que a vintecinco metros temos o grupo I de Pena Chaos. O grupo de petroglifos de Pena Chaos e un dos mais interesantes dos que se teen documentados nas estribacins do Monte Farelo. A sua situacin na provincia de Lugo permtenos afirmar que estamos ante un dos conxuntos mais representativos ds petroglifos no interior de Galicia. A superficie mais interesante pola sua complexidade e a do grupo I, superficie facilemente recoecible debido a presencia de un b nmero de cavidades naturais, en torno as que se distribuen combinacins circulares; con covia central e surcos de saida ou entrada que alcanzan nalgn caso certa complexidade. En torno a vinte figuras ofrcense o visitante sobresaindo entre a abundante povoacin vexetal do penedo . O dimetro mximo das figuras chega os 100 cm. Crculos concntricos son tamn a base das superficies que completan este grupo de Pena Chaos, as como os dos grrupos das estribacins do Monte Farelo nesta zona, como os de Pena Moura, Somoza e Laxe da Ferrada. Bibliografa Costas Goberna, F.J.; Novoa Alvarez P.; Albo Morn, Jos M.: Los Grabados Rupestres de Pena Chaos y Pena da Moura en San Fiz de Amarante (Antas de Ulla, Lugo). A Corua. Brigantium, Revista do Museu rqueolxico e Arquivo Histrico de A Corua n 8. 1993-94, p.263-284.
-169-
Pena de Chaos, Antas de Ulla. Lugo. Detalle.
-170-
ARTE RUPESTRE PS-GLACIAR NO NOROESTE DE PORTUGAL

Antnio Manuel S. P. Silva Lara Bacelar Alves
Junto ao Douro, neste stio spero, aonde chamam as Letras, est uma grande laje com certas pinturas de negro e vermelho escuro quase em forma de xadrez, em dois quadros com certos riscos e sinais mal formados, que de tempo imemorial se conservam neste penhasco...
Esta referncia importante fraga pintada do Cacho da Rapa (Carrazeda de Ansies) foi publicada em 1706 pelo Pe. Carvalho da Costa, na sua Corografia Portugueza e antecedeu outras notcias que culminariam com a reproduo de algumas das pinturas em 1734, numa obra clssica do Pe. Jernimo Contador de Argote. A precocidade destes registos, se no parece ter estimulado particularmente os estudos sobre a arte rupestre, contribuu pelo menos para que a fraga pintada fosse poupada quando em meados do sculo xix por a passou a linha frrea do Douro. O interesse pelas insculturas gravadas nas rochas, abundantes sobretudo no Norte e Centro de Portugal, retomar-se-ia com alguns dos principais vultos que marcam o desenvolvimento cientfico da arqueologia portuguesa. Desde Guimares, Francisco Martins Sarmento percorre incessantemente as terras do Entre-Douro-e-Minho, registando antiguidades diversas, entre as quais numerosos rochedos insculturados, que descreve e esquissa nos seus apontamentos a partir de 1878. De uma forma mais abrangente e interpretativa, Jos Leite de Vasconcelos dedica circunstanciado captulo aos sinais insculpidos em pedras no primeiro volume das Religies da Lusitnia (1897).
-171-
Outeiro dos Riscos, Vale de Cambra. Um exemplo dos petroglifos atlnticos a Sul do Douro.
-172-
Arte rupestre ps-glaciar no Noroeste de Portugal
Quinta da Barreira. Valena do Minho. Crvidos.
Como nota curiosa, registe-se que o interesse de Martins Sarmento por este gnero de vestgios arqueolgicos ultrapassou a mera vertente cientfica, revelando, com notvel precocidade, uma larga viso patrimonial. Na verdade, aquele investigador diligenciou para que fossem doados Sociedade cientfica com o seu nome, criada em 1881, diversos penedos com gravuras, de que se fez competente registo oficial de propriedade, como o penedo das Lajes (Barcelos), o penedo de Cuba (Marco de Canaveses) ou um outro penedo com uns sinais ou crculos concntricos em Briteiros, Guimares, com servido de acesso para exame, inspeco e conservao do mesmo penedo, como pode ler-se no registo predial deste ltimo. A par do interesse suscitado pela arte dos abrigos pintados, nas primeiras dcadas do sculo xx desenvolveram-se paulatinamente os estudos sobre as gravuras rupestres, se bem que assentes ordinariamente em registos sumrios
-173-
Quinta da Barreira. Valena do Minho. Detalhe.
e levantamentos esquemticos, ainda com escassa viso de conjunto e pouco flego interpretativo. Amorim Giro (1921, 1925), Abel Viana (1929), Rui de Serpa Pinto (1929), Mendes Correia (1931), Alberto Souto (1931, 1938) so alguns dos estudiosos que por essa poca publicam notcias e inventrios, merecendo nota de destaque o exaustivo recenseamento de Santos Jnior (1940), em boa parte assente nas informaes do abade de Baal, Francisco Manuel Alves, publicadas sobretudo nos volumes IX e X (1934, 1938) das Memrias Arqueolgico-Histricas do Distrito de Bragana. Exceptuando alguns trabalhos relativamente pontuais entretanto vindos a lume, devem-se a Emmanuel Anati, j nos finais da dcada de 1960, as primeiras tentativas de sntese e seriao cronolgica da arte rupestre galaicoportuguesa (1966, 1967, 1968).
-174-
Laje das Fogaas, Caminha. Zoomorfo.
Entretanto, fora deste mbito geogrfico, assumiu grande relevo a descoberta do espectacular complexo rupestre do vale do Tejo, em 1971 (Serro et al. 1972). Cerca de 20 000 figuras ao longo de 40 km transformaram esta rea no mais extenso ncleo portugus de gravuras de ar livre, se bem que a barragem j ento em construo em Fratel tenha submergido a maior parte das bancadas de xisto onde se exibiam as gravuras. Pela sua importncia e complexidade, a arte do vale do Tejo tem suscitado desde o seu achado um continuado debate e diversas tentativas de interpretao cronolgica (Gomes 1980, 1983; Baptista 1986). Nos anos de 1980 inicia-se um frutuoso ciclo de estudos sobre o complexo artstico galaico-portugus e outras expresses artsticas mais ou menos coevas do Norte de Portugal. Destacam-se, neste contexto, os trabalhos de Antnio Martinho Baptista, iniciados atravs de importantes estudos monogrficos de diferentes com-
-175-
Laje das Fogaas, Caminha. Motivos geomtricos.
plexos rupestres, como os do Gio, Arcos de Valdevez (1980, 1981), Boua do Colado, Ponte da Barca (1981a), ou Vale da Casa, Vila Nova de Foz Ca (1983), mas de pronto enquadrados numa proposta de sntese interpretativa de carcter regional, atravs de estudos (1984, 1986) ainda hoje de referncia para este tema na arqueologia portuguesa. Pela mesma altura, outros investigadores noticiavam ou empreendiam levantamentos de importantes estaes do Alto Minho, como a rocha dos Pratinhos de N. Senhora da Boa Nova, Ponte de Lima (Neves 1981), Monte da Laje, Monte dos Fortes e Tapada de Ozo, Valena (Cunha, Silva 1980; Silva, Cunha 1986a, 1986b), Ch da Sobreira, Mono (Marques 1986) ou as gravuras da Serra da Gvea, Vila Nova de Cerveira (Correia; Recarey 1988). Nos trabalhos citados, Martinho Baptista questiona a interpretao destas expresses artsticas segundo o conceito convencional, homogeneizador,
-176-
Quinta da Barreira. Valena do Minho. Crvido.
do grupo do Noroeste ou grupo galaico-portugus, no que acompanhado por Vtor Oliveira Jorge (1983, 1986) e Susana Oliveira Jorge (1986), salientando-se nestas crticas a diversidade temtica e tcnica e a prpria expanso geogrfica destas figuraes em solo portugus, tendo em conta, designadamente, que a localizao desse grupo clssico ultrapassa significativamente a fachada litoral Norte do Pas, encontrando-se representado quer em regies bem mais interiores, quer numa ampla faixa meridional que se estende at ao rio Mondego. Com neutralidade, V.O. Jorge (1986) chega a propor a designao de arte dos rochedos gravados do Norte e da Beira, mas a classificao melhor fundamentada, ainda hoje seguida pela maior parte dos investigadores portugueses, a de A.M. Baptista (1984, 1986), que define dois grandes grupos: o grupo I, com expresso geogrfica essencialmente litoral, assimilvel ao grupo
-177-
Gravuras de Ridevides, Alfndega da F. Tcnica filiforme.
galego-atlntico de Lorenzo-Ruza (1952) e com marcada identidade com a generalidade dos petroglifos galegos, e um grupo II, identificvel em regies um pouco mais interiores no territrio portugus, distinto do primeiro tambm por razes de ordem tcnica, temtica e cronolgica. Este grupo II, de carcter um pouco mais marcadamente continental, parece distinguir-se do primeiro, do ponto de vista tcnico, pelo facto das gravuras exibirem um trao menos largo e pouco profundo. Integra na sua temtica acentuada proporo de antropomorfos de diferentes tipos, essencialmente es-
-178-
Boua do Colado, Ponte da Barca. Desenho da rocha 1. Segundo A.M. Baptista, 1985.
quemticos e mais raramente subnaturalistas, motivos quadrangulares ou rectangulares segmentados interiormente, crculos simples igualmente segmentados, semi-crculos pontuados (ferraduras), espirais e raros zoomorfos, podendo ainda ocorrer outras figuras, de modo esparso. Segundo A.M. Baptista (1984, 1986) este grupo, ilustrado pelo importante santurio do Gio (Arcos de Valdevez), pelos ncleos de Tripe e Outeiro Machado (Chaves) e outros rochedos gravados, parece acusar influncias da arte esquemtica e poder ter uma cronologia algo posterior das gravuras do grupo I.
-179-
Gravuras rupestres de Tripe, Chaves. Grupo II de Martinho Baptista.
Para alm desta diversidade tcnica, formal e porventura cronolgica nos petroglifos de ar livre da fachada atlntica, o Norte de Portugal apresenta ainda, ao contrrio da Galiza, outras manifestaes artsticas coevas de grande interesse. Referimo-nos essencialmente designada arte esquemtica, inicialmente considerada como caracterstica de um conjunto de abrigos pintados, mas que modernamente se reconhece integrar tambm gravuras e estender-se igualmente a determinados painis rochosos expostos. Representada em estaes como o Cacho da Rapa (Carrazeda de Ansies), cuja notcia setecentista serve de prtico a este texto, Pala Pinta (Alij), Penas Rias (Mogadouro), Fragas da Lapa e Solhapa (Miranda do Douro) ou no Vale do Ca, apresenta uma temti-
-180-
Monte da Laje, Valena do Minho. Levantamento de uma rocha. Segundo E.J.L. Silva e A. Cunha, 1986.
ca assente fundamentalmente em motivos geomtricos e simblicos, ocorrendo tambm antropomorfos, figuras radiadas ou esteliformes, sendo rara a figurao animal. Desta corrente artstica, para a qual se assinalam correntemente ligaes meridionais (Jorge, S. 1986) e algumas relaes com o grupo II das gravuras do Noroeste (Baptista 1984, 1986), tm vindo a ser feitas importantes descobertas e estudos de conjunto, sobretudo para a zona Nor-oriental portuguesa (Sanches 1992). O universo figurativo rupestre do Norte de Portugal integra ainda para alm das representaes gravadas e pintadas presentes em muitas sepulturas megalticas, cuja contemporaneidade com outras expresses artsticas no pode deixar de gerar pontes e similitudes um conjunto de gravuras abertas em rochas de xisto, designadas como filiformes por Martinho Baptista (1984, 1986). Trata-se de motivos obtidos pela inciso de um trao contnuo usualmente muito fino (adequado litologia dos suportes) representando em larga escala armas, motivos
-181-
geomtricos, zoomorfos, como tambm antropomorfos, idoliformes e outros elementos, incluindo mesmo signos alfabetiformes, numa cronologia j adiantada da protohistria. Exemplificam esta corrente, se assim se lhe pode chamar-se, estaes do Norte de Monte de Fortes, Valena do Minho. Crculos concntricos. Portugal como a Pedra Escrita de Ridevides (Alfndega da F) ou as gravuras do Vale da Casa (Vila Nova de Foz Ca). A descoberta dos primeiros ncleos do impressionante complexo artstico do Vale do Ca, com naturalidade elevado categoria de Patrimnio Cultural da Humanidade pela UNESCO, iniciou um conjunto de revelaes que durante a ltima dcada no s guindaram o Ca a expoente maior da arte rupestre paleoltica mundial, como tambm tm vindo a proporcionar notveis achados de arte ps-glaciar, atravs de jazidas com pinturas e gravuras de tipo esquemtico e gravaes de tcnica filiforme, com uma cronologia que se estende desde a Pr-histria Recente at a momentos avanados da Proto-histMonte de Fortes, Valena do Minho. Panormica geral. ria (Baptista 1999).
-182-
Tapada de Ozo, Valena do Minho.
Impulsionada por esta grande descoberta, merece destaque a criao em 1997 de um servio estatal no quadro do Ministrio da Cultura destinado ao inventrio e estudo destas manifestaes artsticas o Centro Nacional de Arte Rupestre, sediado em Vila Nova de Foz Ca, e que tem vindo a desenvolver um significativo esforo de inventrio, levantamento e salvaguarda de muitos testemunhos de arte rupestre. Nos ltimos anos a investigao arqueolgica sobre a arte rupestre do Norte de Portugal tem continuado a produzir interessantes resultados e abrir novos campos de pesquisa, quer pela avaliao crtica da historiografia da especialidade (Gomes 2002), quer revelando novos e intrigantes stios (Bettencourt et al. 2004), quer ainda pela reapreciao da informao disponvel luz de novas metodologias e perspectivas de abordagem (Sanches et al. 1998; Alves 2003), pelo que os petrglifos atlnticos e outras expresses artsticas rupestres no tero que recear que a rigidez dos suportes ou a eroso do tempo os condenem ao silncio eterno: novas descobertas e interpretaes continuamente interpelam esses signos e desafiam a sua mudez, conferindo-lhes significados e colocando-os em dilogo com as geraes do nosso tempo.
-183-
Bibliografia ABREU, Mila S. (1995) A arte pr-histrica e a arqueologia. In PEREIRA, Paulo (dir.) Histria da Arte Portuguesa. Primeiro volume: Da pr-histria ao modo gtico. Lisboa: Crculo de Leitores, p.25-30. ALVES, Francisco M. (1910-1947) Memrias Arqueolgico-Histricas do Distrito de Bragana. 11 volumes. Porto. ALVES, Lara Bacelar. (2003) The movement of Signs. Post-glacial rock art in Northwestern Iberia. Ph.-D Thesis. Depart. of Archaeology. University of Reading. 2 vols. Reading: Univ. Reading. ANATI, Emmanuel (1966) El arte rupestre galaico-portugus. Simposio de Arte Rupestre. Barcelona: Dip. Provincial, p.195-254. ANATI, Emmanuel (1966-67) Larte rupestre galiego-portuguese: evoluzione e cronologia. Arquivo de Beja. 23-24. Beja, p.51-122. ANATI, Emmanuel (1968) Arte Rupestre nelle Regione Occidentali della Penisola Iberica. Archivi di Arte Preistorici. 2. Capo di Ponte: Centro Camuno di Studi Preistorici. BAPTISTA, Antnio M. (1980) Introduo ao estudo da arte pr-histrica do noroeste peninsular. 1. As gravuras rupestres do Gio. Minia. 2 srie, 3 (4). Braga, p.80-100. BAPTISTA, Antnio M. (1981) A arte do Gio. Arqueologia, 3. Porto, p.56-66. BAPTISTA, Antnio M. (1981a) O complexo de arte rupestre da Boua do Colado (Parada, Lindoso). Notcia preliminar. Giesta 1, Braga, p.6-16. BAPTISTA, Antnio M. (1983) O complexo de gravuras rupestres do Vale da Casa (Vila Nova de Foz Ca). Arqueologia, 8. Porto, p.57-69.
-184-
BAPTISTA, Antnio M. (1983-1984) Arte Rupestre do Norte de Portugal: uma perspectiva. Portugalia. Nova Srie, 4-5 [Actas do Colquio Inter-Universitrio de Arqueologia do Noroeste. Homenagem a Rui de Serpa Pinto]. Porto, p.71-82. BAPTISTA, Antnio M. (1986) Arte rupestre ps-glaciria. Esquematismo e abstraco. In ALARCO, J. Histria da Arte em Portugal. Vol 1 Do paleoltico arte visigtica. Lisboa: Alfa, p.31-55. BAPTISTA, Antnio M. (1999) No tempo sem tempo: a arte dos caadores paleolticos do Vale do Ca. Com uma perspectiva dos ciclos rupestres ps-glaciares. Lisboa: Parque Arqueolgico do Vale do Ca. BETTENCOURT, Ana M.S. et al. (2004) The rock engravings of Penedo do Matrimnio, in Campo de Caparinho, Vilar de Perdizes, Montalegre (northern Portugal). Journal of Iberian Archaeology. 6. Porto, p.61-82. CORREIA, A.A. Mendes (1931) Lart rupestre prhistorique dans le nordouest de la Pninsule Ibrique. 15e Congrs International dAnthropologie et dArchologie Prhistorique. Paris: Lib. E. Nourry, p.383-6. CORREIA, Verglio H.; RECAREY, M.A. (1988) Insculturas rupestres da Serra da Gvea: Senhora da Encarnao. Actas do Colquio em Homenagem a Manuel Boaventura. 2. Esposende: Cmara Municipal, p.93-111. CUNHA, Ana M.L.; SILVA, Eduardo J.L. (1980) Gravuras rupestres do Concelho de Valena. Montes dos Fortes (Taio), Tapada do Ozo, Monte da Laje. Actas do Seminrio de Arqueologia do Noroeste Peninsular. 2. Guimares, p.121-31. GIRO, A. de Amorim (1921) Antiguidades Pr-histricas de Lafes. Memrias e Notcias, 2. Coimbra: Museu Mineralgico e Geolgico da Universidade. GIRO, A. de Amorim (1925) Arte rupestre em Portugal (Beira Alta). Biblos. 1 (3). Coimbra, p.81-95.
-185-
GOMES, Mrio V. (1980) Arte do Vale do Tejo. Enciclopdia Verbo de Cultura. 20. Lisboa: Verbo, p.1300-3. GOMES, Mrio V. (1983) Arte esquemtica do Vale do Tejo. Zephyrus. 36. Salamanca, p.277-85. GOMES, Mrio V. (2002) Arte rupestre em Portugal perspectiva sobre o ltimo sculo. Arqueologia & Histria. 54. Lisboa, p.139-94. JORGE, Susana Oliveira. (1986) Povoados da Pr-histria Recente da Regio de Chaves V. P. de Aguiar. 3 vols. Porto: Inst. Arqueologia Fa.C. Letras do Porto. JORGE, Vtor Oliveira (1983) Gravuras portuguesas. Zephyrus. 36. Salamanca, p.53-62. JORGE, Vtor Oliveira (1986) Arte rupestre em Portugal. Trabalhos de Antropologia e Etnologia. 26. Porto, p.27-50. LORENZO-RUZA, R.S. (1952) Origen de los petroglifos galego atlnticos. Zephyrus. 3. Salamanca, p.125-49. MARqUES, Jos A.M. (1986) As gravuras da Ch da Sobreira e a arte rupestre no concelho de Mono. Revista de Cincias Histricas. 1. Porto, p.11-29. NEVES, J. quintas (1981) Os pratinhos de Nossa Senhora. 1 Colquio Galaico-Minhoto. 2. Ponte de Lima: Assoc. Cultural Galaico-Minhota, p.178-9. PINTO, Rui de Serpa (1929) Petroglifos de Sabroso e a arte rupestre em Portugal. Ns. 11 (62). Orense, p.19-26. SANCHES, Maria de Jesus (1992) Pr-histria Recente no Planalto Mirands (Leste de Trs-os-Montes). Monografias Arqueolgicas. 3. Porto: GEAP. SANCHES, Maria J. et al. (1998) Land marks a new approach to the rock art of Trs-os-Montes, Northern Portugal. Journal of Iberian Archaeology. 0. Porto, p.85-104.
-186-
SANTOS JNIOR, J.R. (1940) Arte Rupestre. Congresso do Mundo Portugus. 1. Lisboa: Comisso Executiva dos Centenrios, p.327-76. SARMENTO, Francisco Martins (1999) Antqua. Apontamentos de Arqueologia. Leitura e organizao de Antnio Amaro das Neves. Guimares: Sociedade Martins Sarmento. SERRO Eduardo C. et al. (1972) O Complexo de Arte Rupestre do Vale do Tejo (V. V. de Rdo-Nisa). Primeiras hipteses e programa de trabalhos. O Arquelogo Portugus. 3 S. Lisboa, p.63-77. SILVA, E. J. Lopes; CUNHA, A.M. Leite (1986a) As gravuras rupestres do Monte da Laje (Valena). Arqueologia. 13. Porto, 1986, p.143-58. SILVA, E. J. Lopes; CUNHA, A.M. Leite (1986b) As gravuras rupestres do Monte da Laje (Valena). In Livro de Homenagem a Jean Roche. Lisboa: Inst. Na.C. Investigao Cientfica, 1986, p.490-505. SOUTO, Alberto (1931) Un document nouveau de lart rupestre galaico-portugais. Les sculptures de lArestal. 15e Congrs International dAnthropologie et dArchologie Prhistorique. Paris: Lib. E. Nourry p.410-3. SOUTO, Alberto (1938) Arqueologia prhistrica do distrito de Aveiro Arte rupestre. As insculturas do Arestal e o problema das combinaes circulares e espiralides do Noroeste Peninsular. Arquivo do Distrito de Aveiro. 4. Aveiro, p.5-19. VASCONCELOS, Jos Leite (1897) Religies da Lusitania na parte que principalmente se refere a Portugal. 1. Lisboa: Imprensa Nacional. VIANA, Abel (1929) As insculturas rupestres de Lanhelas (Caminha, Alto-Minho). Portucale. 2. Porto, p.282-90, 350-6. http://www.csarmento.uminho.pt/sms
-187-
ROTEIRO DE ARTE RUPESTRE DO NOROESTE DE PORTUGAL Antnio Manuel S.P. Silva Lara Bacelar Alves
BACIA DO MINhO
De olhar ptreo sobre as margens galegas do Rio Minho, encontra-se o mais notvel conjunto de cervdeos insculpidos em rochas conhecido, at actualidade, em territrio portugus. Na realidade, so os complexos de arte rupestre situados nas faldas ocidentais do Monte de Gios, como a Laje das Fogaas e a Laje da Ch das Carvalheiras e na quinta da Barreira (Verdoejo, Valena) que guardam os melhores exemplares destes motivos clssicos de uma tradio artstica pr-histrica que se expande pela fachada atlntica do noroeste peninsular. Ainda sobre a margem esquerda do Rio Minho, as encostas meridionais do imponente cume do Monte Faro oferecem exuberantes rochas insculturadas com motivos abstractos, como pode ver-se na Tapada do Ozo ou no Monte de Fortes (Gandra, Valena), ou ainda representaes de armas e idoliformes, visveis no Monte da Laje (Gandra, Valena).
-189-
LAjE DAS FOGAAS (LanheLas, Caminha)
Acessos: Seguindo pela E.N. 13 a partir de Viana do Castelo, desvia-se para a localidade de Lanhelas (entre os Kms. 97 e 98). A partir da Igreja Matriz, toma-se a Rua Ildio Couto, seguindo-se esquerda at Rua da Boavista que conduz ao cimo do lugar, onde se encontra a arruinada oficina de pirotecnia da firma Librio Fernandes, Lda. As gravuras rupestres ocupam um penedo de acentuada pendente para SO. com cerca de 7 m de comprimento, facilmente identificvel, no interior desta propriedade, junto aos pavilhes mais antigos da fbrica. A laje apresenta-se truncada por um muro em alvenaria, sendo a composio visvel hoje cerca de um tero da observada por A. Viana nas primeiras dcadas do sculo xx.
Laje das Fogaas, Caminha. Panormica geral.
-190-
Roteiro de arte rupestre do Noroeste de Portugal
Laje das Fogaas, Caminha. Zoomorfo.
Encostado ao limite oriental da Ch das Castanheiras, conforme topnimo antigo, e voltado para a foz do Minho, ergue-se um afloramento de granito de gro fino, de textura homognea e superfcie superior amaciada pelos elementos. Conhecida desde tempos imemoriais, a Laje das Fogaas assim chamada por apresentar gravuras circulares inseridas em linhas ovaladas que lembrariam fogaas, conforme informa Abel Viana. Porm, uma figura zoomrfica que capta a ateno imediata do observador. Este caprdeo ou cervdeo de tipologia sub-naturalista, embora retratado em postura algo esttica, apresenta pormenores anatmicos interessantes como as orelhas e cauda. Aos quartos traseiros do animal sobrepe-se um sulco de gravao profunda com c. de 1,5 m de comprimento no sentido descendente
-191-
que interrompido por covinha. Este esquema compositivo encontra paralelos na vizinha Laje da Ch das Carvalheiras, com similar tcnica de gravao e tipologia da figura dominante. Contudo, no so estes os nicos motivos presentes nesta laje de grandes dimenses, parcialmente camuflada por sedimentos que recobrem parte da composio. Aqui, A. Viana, seu descobridor, identificou um total de 41 figuras, sendo a grande maioria representaes abstractas de cariz geomtrico, como motivos circulares simples e compsitos, entre os quais se destacam as espirais. Ainda so visveis, na superfcie inferior fortemente inclinada, nove destas figuras, destacando-se trs espirais, crculos seccionados, um rectngulo encimado por semi-crculo, de tipo idoliforme, e uma figura em forma de lira da qual parte uma linha sinuosa que termina em gancho. A presena de sobreposies e as distintas morfologias dos sulcos das gravuras observveis indicia que estamos perante um painel multi-periodal a composio original ter sido alterada e/ou retocada em pocas posteriores, embora seja difcil aferir o perodo de tempo que passou entre a gravao dos diferentes motivos. H contudo uma certa uniformidade formal que sugere uma cronologia pr-histrica quer para a criao, quer para as alteraes feitas a este painel. A Laje das Fogaas foi classificada como Monumento Nacional em 1974. Bibliografia COSTAS GOBERNA, Fernando J. e VIAS CE, Ricardo La fauna en los grabados rupestres de la ribeira portuguesa del Mio Terra Antiqua. www.terraantiquae.com. Disponvel em 29.12.2001. VIANA, Abel Insculturas rupestres do Alto Minho (Lanhelas e Carreo Viana do Castelo, Portugal). Sep. Boletin de la Comissin de Monumentos de Orense. 20. Orense, 1960.
-192-
LAjE DA Ch DAS CARVALhEIRAS (LanheLas, Caminha)
Acessos: Seguindo pela E.N. 13 a partir de Viana do Castelo, desvia-se para a localidade de Lanhelas (entre os Kms. 97 e 98). A partir da Igreja Matriz, toma-se a Rua Ildio Couto, seguindo-se esquerda at Rua da Boavista que conduz zona mais elevada da povoao. Sensivelmente a meia encosta, toma-se a Rua do Alto da Boavista, e a c. de 200 m encontra-se, do lado esquerdo, um estrado de terra batida, por onde dever seguir-se c. de 200 m at encontrar um grande afloramento sobrelevado, parcialmente destrudo por trabalhos de extraco de pedra, do lado esquerdo do caminho, aps pronunciada curva direita. A Ch das Carvalheiras , tal como o nome indica, uma extensa rea de relevo aplanado na vertente ocidental do Monte de Gis, debruada sobre o esturio do Minho, com ampla visibilidade sobre ambas as margens, tendo o recorte do Monte de Sta. Tecla como polo focalizador no horizonte.
Laje da Ch das Carvalheiras, Caminha. Zoomorfo.
-193-
Trata-se de uma ch fechada a Nascente pela declivosa encosta do Monte de Gios, que, devido sua localizao, recolhe as guas de escorrncia que se acumulam entre os penedos. Em tempos idos, nesta rea natural de passagem formar-se-iam zonas de encharcamento que propiciariam boas pastagens para animais. Num pequeno outeiro que se destaca junto ao remate oriental da ch surgem, gravados na pedra, numerosos cervdeos. Ocupam a face lisa de uma rocha voltada a Nascente, que outrora integraria uma massa grantica imponente mas se encontra parcialmente destruda por trabalhos de extraco de pedra. A Laje da Ch das Carvalheiras apresenta um rico repertrio figurativo. A. Viana j detectara trs conjuntos de gravuras: no painel Sudeste, um grande quadrpede sub-naturalista, associado a motivo geometrizante junto cauda. Esta figura ladeada por dois sulcos que percorrem longitudinalmente a
Laje da Ch das Carvalheiras, Caminha. Panormica geral.
-194-
Laje da Ch das Carvalheiras, Caminha. Zoomorfo.
superfcie da rocha, interrompidos por covinha nos pontos terminais. No painel central ocorre um outro cervdeo isolado e um conjunto de oito covinhas concentram-se no topo da rocha. Mais recentemente, Costas Goberna e Vias Ce constataram a existncia de mais cinco quadrpedes de representao esquemtica com os corpos virados para Norte no espao delimitado pelos dois grandes sulcos longitudinais, por baixo do zoomorfo de talhe profundo, e um conjunto de dois crculos concntricos junto ao terminus de uma das linhas sinuosas. Outros trs quadrpedes, orientados para Sul, e uma figura humana parecem ocupar o painel setentrional. A leitura desta composio acessvel, de
Laje da Ch das Carvalheiras, Caminha. Detalhe.
-195-
preferncia sob luz natural rasante, ao observador que se posicione em frente ao painel grantico. Bibliografia COSTAS GOBERNA, Fernando J. e VIAS CE, Ricardo La fauna en los grabados rupestres de la ribeira portuguesa del Mio Terra Antiqua. www.terraantiquae.com. Disponvel em 29.12.2001. VIANA, Abel Insculturas rupestres do Alto Minho (Lanhelas e Carreo Viana do Castelo, Portugal). Sep. Boletin de la Comissin de Monumentos de Orense. 20. Orense, 1960.
-196-
TAPADA DE OZO (Gandra, VaLena)
Acessos: Seguindo pela E.N. 101, que conduz de Valena a Mono, corta-se, poucos quilmetros adiante para a estrada para o miradouro do Monte Faro. Subindo pela encosta ocidental da elevao, encontra-se um desvio, direita, que indica a direco de Taio. Toma-se esta estrada, que passa pela localidade de Ozo e, a cerca de trs quilmetros do cruzamento surge, do lado esquerdo, a Capela do Senhor da Boa Morte. A partir da capela deve seguir-se, a p, pelo caminho de terra direita da mesma, ao longo de c. de 150 m. A rocha decorada surge, do lado direito do caminho, junto ao remate de uma pedreira numa extensa ch voltada a Oeste. Embora se trate de um penedo de considerveis dimenses que guarda gravuras de relevo profundo, no facilmente visvel desde o caminho, j que se encontra numa depresso artificial. As gravuras rupestres da Tapada de Ozo so talhadas num bloco grantico de gro mdio, de forma suavemente trapezoidal, com cerca de dois metros de comprimento, sobrelevado em relao ao solo original. A sua face superior encontra-se profusamente decorada com motivos geomtricos que acompanham, em muitos casos, as dobras naturais do granito e se estendem pelas superfcies laterais viradas a Nascente e a Sul.
Tapada de Ozo, Gandra. Crculos concntricos.
-197-
Tapada de Ozo, Valena do Minho.
-198-
A componente grfica desta rocha no se poder entender como uma aplicao cumulativa de motivos individuais alheados uns dos outros, mas de uma verdadeira composio intencionalmente elaborada com base na conjugao de trs tipos de formas: crculos concntricos, covinhas e linhas. No obstante, reconhecem-se pontualmente sobreposies de figuras de tipologia similar. Os motivos circulares so variados, ocorrendo as formas simples com e sem covinha central, crculos concntricos e raiados. A. Cunha e E. Silva notam que as figuras circulares com dimetros maiores se encontram maioritariamente na periferia da composio, enquanto as covinhas distribuem-se um pouco por toda a superfcie gravada, embora com maior incidncia na zona central. Ocorrem ainda manchas de pontos emoldurados por sulcos. As linhas sinuosas, mais frequentes no centro, servem tambm de elo de ligao entre diferentes motivos geomtricos.
Tapada de Ozo, Valena do Minho. Vista lateral.
-199-
Nesta rocha surpreendem as gravuras bem sulcadas, sugerindo quase um carcter escultrico, j que se moldam s sinuosidades e relevos naturais do suporte rochoso. A composio, eminentemente abstracta, oferece um notvel barroquismo com escassos paralelos nos conjuntos conhecidos no Noroeste peninsular e leva-nos a enfatizar a ideia de que o entendimento de um stio com arte rupestre dever sempre relevar a intma relao entre gravuras, o seu suporte ptreo e a paisagem onde se insere. Bibliografia BAPTISTA, Antnio M. Arte Rupestre do Norte de Portugal: uma perspectiva. Portugalia. Nova Srie, 4-5, 1983-1984 [Actas do Colquio Inter-Universitrio de Arqueologia do Noroeste. Homenagem a Rui de Serpa Pinto]. Porto, 1984, p.71-82. CUNHA, Ana Leite da; SILVA, E.J. Lopes da Gravuras rupestres do Concelho de Valena. Montes dos Fortes (Taio), Tapada do Ozo, Monte da Laje. Actas do Seminrio de Arqueologia do Noroeste Peninsular, 2. Guimares, 1980, p.121-31.
Tapada de Ozo, Valena do Minho. Crculos concntricos.
-200-
SERRANIAS DA PENEDA/GERS
As terras altas da Serra Amarela e do Soajo guardam interessantes vestgios de arte rupestre, embora no constituam um grupo absolutamente homogneo. So portanto representativos da variabilidade temtica e estilstica que caracteriza o cenrio supra-regional da arte rupestre do ps-glaciar no norte de Portugal. Separados pelo profundo vale do Lima ocorrem dois importantes ncleos, intervisveis entre si. Na margem esquerda, ergueu-se um verdadeiro santurio rupestre no alto do Gio, composto por mais de uma centena de rochas decoradas, enquanto que na margem direita, na Boua do Colado, o Penedo do Encanto oferece uma intrincada composio grfica onde abundam os crculos concntricos e agrupamentos de covinhas ligados entre si por linhas sinuosas. A esttua-menir da Ermida uma pea singular da escultura pr-histrica cujo estilo de decorao se inspira nas grafias de feio geomtrico-abstracta desta tradio artstica do Noroeste.
ESTTUA-MENIR DA ERMIDA (ermida, Ponte da BarCa)
Acessos: Desde Ponte da Barca, toma-se a E.N. 203 na direco de Lindoso, at encontrar o cruzamento para a Ermida, direita, iniciando-se a subida pela encosta ocidental da Serra Amarela. A escassos metros surge uma bifurcao, onde deve inflectir-se esquerda at alcanar a aldeia. A esttua-menir encontra-se exposta no Museu da Ermida, podendo solicitar-se a visita na Junta de Freguesia caso se encontre encerrado. Este notvel exemplar da estaturia pr-histrica foi descoberto na parede de uma velha casa na aldeia da Ermida em 1981. O achado despoletou grande interesse entre a populao local que procedeu sua remoo para estudo, o que levaria criao de um pequeno museu local, onde a esttua se encontra. A esttua-menir foi afeioada num bloco de granito local e apresenta uma forma claramente antropomrfica, resultando numa pea escultrica com
-201-
Esttua-menir da Ermida, Ponte da Barca.
-202-
Esttua-menir da Ermida, Ponte da Barca. Desenho segundo A.M. Baptista, 1985.

-203-
1,50 m de comprimento por 0,45 m de largura. O anverso, de recorte aplanado, recebeu uma cuidada gravao que refora o seu talhe antropomrfico, delineando pormenores anatmicos nas zonas superior onde representada uma singela face e central, altura do tronco, estando ausente qualquer vestgio de gravao na parte inferior. O estudo tcno-morfolgico deste monumento sugere que estamos perante a representao de uma figura feminina. A um rosto de trao fino, naturalista, associa-se uma zona peitoral onde surgem talhados dois crculos concntricos com covinha central, idnticos, embora descentrados. Corresponderiam estes elementos representao de seios, separados por uma linha que serve de eixo central ao intrincado recticulado que se desenvolve em plano inferior, formado por duas colunas simtricas em forma de espinha de peixe. Tal como refere A. Martinho Baptista, seria um monumento concebido para ser erigido com a extremidade inferior enterrada no solo, semelhana dos menires, tendo-se proposto uma cronologia para a esttua-menir da Ermida balizada entre finais do 3 milnio a meados do 2 milnio a.C. (Calcoltico Final ou 1 Idade do Bronze). Constitui aspecto curioso nesta pea a aplicao de grafias com base em figuras geomtricas (crculos e recticulados) que se ancora num ciclo artstico de ar livre de tradio atlntica, exemplificado na vizinha rocha da Boua do Colado, embora a rea mais clssica de distribuio das esttuas-menires seja o Sul da Europa. Bibliografia BAPTISTA, Antnio Martinho A esttua-menir da Ermida (Ponte da Barca, Portugal). Sep. O Arquelogo Portugus. Srie 4 (3) 1985. S.l.: C.M. Ponte da Barca/Parque Nacional da Peneda-Gers.
-204-
SANTURIO PR-hISTRICO DO GIO (CaBana maior, arCos de VaLdeVez)
Acessos: Partindo de Arcos de Valdevez, sede de concelho, toma-se a E.N. 202-2 e logo aps transpor a povoao de Giela deve virar-se direita, na direco de Cabana Maior e Soajo. Alcanada a Portela do Mezio, toma-se o estrado que segue direita para o alto do Gio. O percurso at ao santurio rupestre est sinalizado. Sobranceira margem direita do Lima, a imponente elevao do Gio encimada por dois cumes que atingem altitudes na ordem dos 800 metros. Uma cumeada mais baixa, em semi-crculo, une os dois montes e define a cabeceira de um amplo anfiteatro natural, pontuado por massas granticas aflorantes. Nas zonas baixas desta encosta jorram, de uma nascente, as guas do Ribeiro do Gio que corre no interior do anfiteatro, proporcionando uma fonte permanente de gua s manadas de cavalos e bovinos que compartem este idlico espao
Gio, Arcos de Valdevez. Implantao de um dos ncleos de gravuras.
-205-
com rochas gravadas desde a pr-histria. No interior do anfiteatro, o visitante sente-se confinado pelo relevo que encerra um espao circular. Intui-se aqui o sentido de santurio evocado pelos seus primeiros investigadores. Na verdade, J. Fontes nota que o observador sente-se como que dentro de um templo enorme, isolado do exterior e cercado por todos os lados por lajes com centenas de gravuras. A arte rupestre concentra-se em duas grandes reas o interior do amplo recinto natural (Gio 1) e o topo de um outeiro situado para Nascente daquele (Gio 2). Neste ltimo foram identificadas cinco rochas gravadas, sendo que apenas uma apresenta uma composio de cronologia pr-histrica, com figuras em forma de estrela e diversos recticulados. As restantes rochas guardam modernas cruzes de termo. O Gio 1 comporta um conjunto mais significativo de rochas decoradas, concentradas especialmente em dois montculos formados por moles de granito. superfcie afloram tanto blocos de pedra irregulares e infor-
Gio, Arcos de Valdevez. Troo da cerca com pedras gravadas.
-206-
Gio, Arcos de Valdevez. Decalque da rocha 15, grupo 4. Segundo A.M. Baptista, 1981.
-207-
Gio, Arcos de Valdevez. Decalque da rocha dos esteliformes, Gio 2. Segundo A.M. Baptista, 1981.
-208-
mes como lajes aplanadas rasas ao solo. quer nuns como noutros foram talhados os motivos mais caractersticos desta estao: figuras geomtricas e esquemticas onde dominam os quadrados e rectngulos segmentados internamente ( notria a ausncia dos motivos circulares caractersticos da arte de feio atlntica), antropomorfos esquemticos e covinhas. Destaca-se a composio da ciclpica rocha 1 do Gio 1 onde se inscreve um singular motivo antropomrfico. Intimamente associada s gravuras, reveste-se de grande importncia a presena de um muro formado por blocos afeioados dispostos na vertical que delimita, a meia encosta, os principais ncleos de arte rupestre. Um grande nmero dos esteios que compem a cerca do Gio encontra-se decorado com motivos idnticos aos presentes nas restantes superfcies.
Gio, Arcos de Valdevez. Motivos geomtricos numa das rochas.
-209-
Merece tambm um olhar atento um penedo sobrelevado, balouante, que se destaca num local prximo da crista do anfiteatro. o Outeiro do Valtijoso, de contorno vagamente zoomrfico e que exibe um abundante conjunto de cruzes gravadas, umas em pocas recentes, outras, mais complexas, que lembram as gravuras pr-histricas. Trata-se, com grande probabilidade, de um penedo que serve de marco de termo de vrias aldeias, j que no alto do Gio convergem os limites das freguesias do Soajo, Cabana Maior e Ermelo. A prtica de fixar imagens em rochas tem longa tradio no Noroeste, o que atestado pela proliferao de cruzes de termo ou de cristianizao de lugares considerados pagos. Bibliografia BAPTISTA, Antnio M. Introduo ao estudo da arte pr-histrica do Noroeste Peninsular. 1. Gravuras rupestres do Gio. Minia. 2 srie, 3 (4), Braga, 1980, p.80-100. BAPTISTA, Antnio M. A arte do Gio. Arqueologia. 3. Porto, 1981, p.56-66. FONTES, Joaquim Sobre algumas figuras rupestres do Sancturio Pr-histrico do Gio. Revista de Arqueologia. 1. Lisboa, 1932, p.75-82.
-210-
COSTA ATLNTICA
No litoral portugus entre o Minho e o Douro destacam-se as figuraes esquemticas de quadrpedes numa rocha que se ergue das areias de uma praia no sop do Farol de Montedor. J na margem direita do Rio Cvado, a Laje dos Sinais, registada j em 1878 nos cadernos de campo de Martins Sarmento, oferece uma composio onde dominam os crculos concntricos, alguns dos quais embelezados por semi-crculos adossados aos anis exteriores, uma espiral e uma sustica inserida num crculo. J a poucos quilmetros do Porto, numa encosta sobranceira ao rio Lea, surge uma rea rica em vestgios desta natureza. Dali foi retirada a rocha actualmente exposta no Museu da Maia, mas conservam-se, nas proximidades, outras jazidas in situ.
PRAIA DE MONTEDOR (Carreo, Viana do CasteLo)
Acessos: Seguindo pela E.N. 13 de Viana do Castelo para Caminha, corta-se esquerda na direco de Montedor. O penedo gravado encosta-se aos afloramentos do lado norte de um pequeno areal que confina com o monte encimado pelo Farol de Montedor. As gravuras ocupam a face vertical de um afloramento grantico banhado, na sua base, pelas guas do oceano. Este penedo surge no sop de uma das elevaes mais proeminentes da costa nortenha, entre o esturio do Minho e a foz do Lima, constituindo um importante ponto de referncia da paisagem envolvente. A implantao deste stio com arte rupestre singular no contexto do Noroeste portugus, quer pela sua proximidade do mar, quer pela presena de figuraes esquemticas de quadrpedes, que encontram os melhores paralelos estilsticos em reas mais continentais da Pennsula. A cena principal comporta um grupo de animais graficamente resumidos aos mais elementares traos anatmicos representado em movimento na direco Nascente, excepo de uma pequena figura junto ao limite do
-211-
painel, voltada ao mar, que parece enfrentar o grupo. Alguns destes zoomorfos so figuras incompletas e a outros adossam-se recticulados. No painel do lado direito do observador, separado do primeiro por profunda fractura na rocha, ocorrem, em plano superior, duas figuras compsitas de difcil decifrao e, em plano inferior, um motivo complexo de feio antropomrfica. Todas estas gravuras ocorrem num afloramento grantico, naturalmente polido, que apresenta superfcie tons avermelhados e amarelados. As gravuras abertas nesta face captaram a colorao mais clara do interior da rocha, proporcionando ao observador um interessante efeito pictrico. Bibliografia LANHAS, Fernando As gravuras rupestres de Montedor. Revista de Etnografia, 13. Porto, 1969, p.367-86.
Montedor, Viana do Castelo. Aspecto dos afloramentos onde se situam as gravuras.
-212-
Montedor, Viana do Castelo. Levantamento das gravuras. Segundo F. Lanhas, 1969.
-213-
PEDRA PARTIDA DE ARDEGES (Guas santas, maia)
Acessos: Encontra-se no Museu de Histria e Etnologia da Terra da Maia, situado no Municpio da Maia, poucos quilmetros a Norte do Porto. Trata-se de um grande bloco de granito de gro fino, com as dimenses de 230x120x100 cm, que apresenta uma face plano-convexa profusamente gravada. As referncias mais antigas a esta rocha datam da dcada de 1940. Nos incios dos anos de 1960 foi observada, no seu local original, por diversos investigadores, como E. Anati e Santos Jnior, que providenciou a sua deslocao para a Faculdade de Cincias do Porto, onde se conservou at anos recentes. A decorao produziu motivos de profundidade varivel que parecem organizar-se em duas grandes reas. No canto inferior esquerdo vem-se um conjunto de crculos concntricos, alguns com covinha central e um deles raiado, associados a outras linhas curvas, aparentemente delimitados por uma outra linha curva. Este conjunto considerado por alguns especialistas como o ncleo de gravao mais antigo, considerando a profundidade do talhe e o facto de so ser interceptado pelos restantes motivos. A parte mais extensa do painel ocupada por um reticulado exuberante, formando pequenos quadrados ou rectngulos, muitos deles pontuados centralmente, quebrado em alguns pontos por crculos concntricos isolados, motivos em U e algumas linhas avulsas. Um trao horizontal na parte inferior parece marcar o limite do painel decorado e provavelmente a parte visvel da pedra, que deveria estar originalmente enterrada. A interpretao estilstica desta rocha considera-a habitualmente um caso de certo modo hbrido no quadro do complexo galaico-portugus, uma vez que associa temas clssicos do grupo da fachada atlntica, como so os crculos concntricos e pontuados, ao geometrismo marcadamente ortogonal produzido
-214-
Pedra partida de Ardeges, Maia.
Pedra partida de Ardeges, Maia. Levantamento: Centro Nacional de Arte Rupestre; reprod. C. M. Maia
-215-
pela retcula de espaos, ora vos, ora pontuados no meio, que domina quase por completo o painel e tem paralelos mais evidentes em grupos artsticos um pouco mais interiores de que so exemplos paradigmticos a Pedra Escrita de Serrazes (So Pedro do Sul, Viseu) ou a rocha gravada de Buriz (Lugo). O bloco decorado de Ardeges fazia parte de um complexo que conserva ainda outros penedos com gravuras, situado numa encosta orientada a Nascente sobre o rio Lea. Nas imediaes existem alguns monumentos megalticos e est em curso de escavao a Boua da Cova da Moura, uma estao arqueolgica com estruturas e esplio datveis de entre o Calcoltico e a Idade do Bronze (inf. pessoal de A. Tom Ribeiro, responsvel pelos trabalhos, que agradecemos). Esta interveno pode vir a revelar-se crucial para a contextualizao arqueolgica e datao da pedra de Ardeges e do complexo artstico em que se integra. Bibliografia ANATI, Emmanuel El arte rupestre galaico-portugus. In Simposio Internacional de Arte Rupestre - Barcelona 1966. Barcelona: Diputacin Provincial/ Inst. Prehistoria y Arqueologia, 1968, p.195-256. SHEE TWOHIG, Elizabeth A pedra decorada de Ardeges de guas Santas (Concelho da Maia). Arqueologia, 3. Porto, 1981, p.49- 55.
-216-
ARTE NOS CASTROS
Desde os incios da investigao sobre os povoados proto-histricos conhecidos no Noroeste por castros, j no sculo xix, que se registou a existncia de motivos gravados em penedos ou blocos avulsos, cuja importncia e significado, contudo, s mais recentemente tm sido valorizados. Na verdade, conhecem-se gravuras em dezenas de castros no Norte e Centro de Portugal, se bem que na maioria dos casos se resumam a motivos muito esquemticos ou abstractos, como covinhas ou crculos. Entre os casos mais divulgados contam-se os da Citnia de Sanfins, Briteiros, Sabroso, S. Julio, Barbeito, Crastoeiro e outros. Normalmente, estas gravuras so interpretadas como pertencendo a um momento de ocupao anterior ou pelo menos bastante antigo desses povoados, o que se refora pela evidncia de muitas dessas representaes se encontrarem sobrepostas por construes da Idade do Ferro. O povoado do Crastoeiro (Mondim de Basto) a nica estao arqueolgica deste gnero cujas gravuras foram integralmente levantadas e publicadas.
CRASTOEIRO (FreG. e ConC. de mondim de Basto)
Acessos: O acesso ao povoado faz-se pelo estrado que liga a estrada municipal Mondim de Basto Bilh (a partir do lugar da Canha) estrada que conduz ao santurio de Nossa Senhora da Graa (junto pista de aterragem de parapentes). quatro das rochas gravadas situam-se a Norte do stio arqueolgico, junto a um dos sectores escavados, localizando-se as restantes duas a Sul do castro. Implantado num esporo rochoso na vertente Sudoeste do Monte Farinha ou da Senhora da Graa, o povoado tem as suas construes dispostas em plataformas entre penedos granticos, por vezes tambm utilizados como base ou apoio de muros. A ocupao deste povoado estende-se do sc. iv a.C. ao sc. i da era crist.
-217-
Foram identificadas no Crastoeiro seis rochas com motivos gravados. O tema mais comum o das covinhas, com vrios dimetros e profundidades, por vezes rodeadas por crculos. Os crculos, alis, concntricos, raiados e por vezes dotados de uma linha que arranca do centro so muito recorrentes, observando-se igualmente uma espiral. Vem-se ainda algumas linhas que parecem ligar alguns dos motivos, bem como um rectngulo segmentado numa das rochas. Sendo sempre problemtica a datao da arte rupestre nestes contextos, de realar todavia a circunstncia das gravuras no terem sido destrudas pelos habitantes do Crastoeiro, o que sugere uma eventual incorporao ritual ou simblica destas representaes. Bibliografia REY CASTIEIRA, Josefa; SOTO-BARREIRO, Maria Jos El arte rupestre de Crastoeiro (Mondim de Basto, Portugal) y la problemtica de los petroglifos en castros. In Dinis, A. Pereira O povoado da Idade do Ferro do Crastoeiro (Mondim de Basto, Norte de Portugal). Cadernos de Arqueologia Monografias, 13. Braga: Univ. Minho, 2001, p.159-200.
-218-
Crastoeiro, Mondim de Bastos. Rochedo gravado.
-219-

01 Arte Rupestre

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

01 Arte Rupestre

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

Arte Rupestre Prehistrica do Eixo Atlntico Arte Rupestre Pr-histrica do Eixo Atlntico

Coberta: Petroglifo da Pedra do Labirinto. Mogor, Marn, Pontevedra. (J.M. Hidalgo)

2005 Copyright Eixo Atlntico, coordinador e autores de la publicacin.

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

ARTE RUPESTRE EN GALICIA

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

Coto do Outeiro, Cotobade. Pontevedra. Detalle.

Arte rupestre en Galicia

Coto do Outeiro, Cotobade. Pontevedra. Calco.

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

Coto do Corno, Teo. Aspecto xeral.

Arte rupestre en Galicia

Coto do Corno 1, Teo. A Corua. Calco.

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

Arte rupestre en Galicia

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

A Irena 1, Pontecaldelas. Pontevedra. Detalle.

Arte rupestre en Galicia

A Irena 1, Pontecaldelas. Pontevedra. Plano xeral.

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

Arte rupestre en Galicia

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

Pedra Redonda, Cotobade. Pontevedra. Panormica xeral.

Arte rupestre en Galicia

A Martizas 2, Campo Lameiro. Pontevedra. Motivos xeomtricos.

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

Poza de Cogoludos, Campo Lameiro. Pontevedra. Zoomorfo e circulos.

Arte rupestre en Galicia

Poza de Cogoludos, Campo Lameiro. Pontevedra. Detalle do calco.

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

O Corzo, Porto do Son. A Corua. Calco.

Arte rupestre en Galicia

Forno de Tella 1a, Cuntis. Pontevedra. Plano xeral.

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

Chan de Carballeira 3, Campo Lameiro. Pontevedra. Calco.

Monte das Cuas, Pontecaldelas. Pontevedra. Calco.

Arte rupestre en Galicia

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

Os Ballotes 4, Vilagarca de Arousa. Pontevedra. Debuxo do calco.

Arte rupestre en Galicia

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

A Gurita, Porto do Son. A Corua. Plano xeral do petroglifo.

Arte rupestre en Galicia

Nabal do Martio, Pontecaldelas. Pontevedra. Plano xeral.

Nabal do Martio, Pontecaldelas. Pontevedra. Vista parcial.

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

Arte rupestre en Galicia

Os Carballos, Campo Lameiro. Pontevedra. Detalle.

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

Pinal do Rei, Cangas do Morrazo. Pontevedra. Detalle.

Arte rupestre en Galicia

A Pedreira 1, Redondela. Pontevedra. Debuxo do calco.

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

Laxe dos Bolos, Caldas de Reis. Pontevedra. Calco.

Arte rupestre en Galicia

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

Laxe das Picadas, Poio. Pontevedra. Calco.

Arte rupestre en Galicia

Monte Peralta, Cangas do Morrazo. Pontevedra. Plano xeral.

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico

Meadelo 1, Vilagarca de Arousa. A Corua. Plano xeral.

Arte rupestre en Galicia

Laxe dos Cabalos 2, Campo Lameiro.

Arte rupestre prehistrica do Eixo Atlntico