Zdenko Lei

FEMINIZAM, FEMINISTIKA TEORIJA I KRITIKA (Historiografska skica)

Ako se svi ljudi raaju slobodni, kako to da se sve ene raaju kao robinje? Mary Astell, 1700. Biologija je sudbina. Sigmund Freud, 1906. Pii samu sebe. Tvoje tijelo se mora uti. Hlne Cixous, 1975.

Prema definiciji koju daje Encyclopedia Britannica, feminizam je drutveni pokret koji za ene trai jednaka prava i isti status kakav imaju i mukarci, kao i slobodu da same odluuju o svojoj karijeri i o ureenju svog ivota. Meutim, kao to emo ovdje vidjeti, ta definicija pokriva samo osnovno historijsko polazite iz kojeg su se razvila suvremena feministika uenja (uistinu feminizmi, u pluralu koji nas upozorava da se nipoto ne radi o jedinstvenom teorijskom i kritikom stavu). Iako se rije feminizam prvi put javila tek krajem XIX st., feministika svijest, svijest o neravnopravnom poloaju ene u drutvu, stara je, vjerovatno, koliko i samo patrijarhalno drutvo. (Matrijarhat je prethistorijsko drutvo o kojem nema nikakvih tekstualnih tragova. A moda je samo legenda koja je narativno uobliila drevne snove o jednom drukijem drutvu?). Pa ako se ene nisu mogle oglasiti u historiji, uutkane bukom i bijesom muke historije i mukog shvatanja historije, njihov se stvarni drutveni poloaj nedvosmisleno oitovao ve u priama koje su se o njima ispredale jo u antici: Elektra, Antigona, Medeja, Ifigenija, Helena, Trojanke samo su najpoznatije antike reprezentacije tragike sudbine ene u mukom svijetu. Toj galeriji tragikih junakinja svakako treba dodati nau Hasanaginicu, koja na najeklatantniji nain ilustrira do koje mjere je ena bila liena prava da sama odluuje o svom ivotu. A pria o nesretnoj eni Hasanaginoj krenula je u svijet upravo onda kad se na Zapadu ve poelo odluno postavljati pitanje enskih prava. Mary Wollstonecraft je ve bila objavila svoju poznatu Odbranu prava ena (A Vindication of the Rights of Women, 1792), knjigu s kojom je, kako se danas smatra, otpoeo feministiki diskurs. (Treba, meutim, imati na umu da taj diskurs od samog poetka ne vode iskljuivo ene. Knjige koje su u drugoj polovici XIX stoljea najvie

uticale na jaanje feministike svijesti napisali su mukarci: John Stuart Mill i Friedrich Engels1). A kao to je poznato, feministiki diskurs je poetkom XX stoljea, naroito u Velikoj Britaniji, SAD i Njemakoj, dobio karakter drutvene revolucije. Sufraetkinje2 su bile spremne da i nasilnim putem ostvare svoje ciljeve: pravo glasa, jednako pravo na obrazovanje i izmjenu drutvenih normi u sferi seksualnosti, u kojoj su, oduvijek, mukarci bili apsolutno privilegirani. U stvari, bila je to pobuna ena iz srednje klase, koje su svoje najbolje saveznike nale u onovremenim socijalistikim partijama. (Takva socijalna i idejna osnova tog prvog feministikog vala ostat e bitno odreenje i sredinjeg dijela suvremenih feministikih pokreta). injenica je, meutim, da poloaj ena na Zapadu nisu izmijenile masovne demonstracije sufraetkinja s poetka XX stoljea, ni njihova odlunost da svoju sudbinu uzmu u svoje ruke. Do radikalnih promjena je dolo na drugi nain, i to tokom Prvog svjetskog rata, kad su milioni mukaraca odlazili da ginu po frontovima Europe i kad su ene, ostavi kod kue, preuzimale ne samo materijalnu brigu za porodicu ve i muka radna mjesta u tvornicama i uredima. Na taj nain, jedna kataklizma u mukoj historiji omoguila je emancipaciju ene. Odmah nakon rata, 1918. godine, britanske ene su dobile pravo glasa, to je u neku ruku bilo priznanje za njihovo herojsko dranje tokom rata. Ispalo je da se one za to pravo nisu izborile (bar ne politikom akcijom), ve su ga kao ustupak dobile od spola koji je odvajkada na vlasti. (U Njemakoj ene su dobile pravo glasa 1919, a u SAD 1920; Francuskinje su na to pravo ekale sve do kraja Drugog svjetskog rata). Ubrzo se, meutim, ispostavilo da pravo glasa, za koje su sufraetkinje bile spremne dati ivot, nije bitnije izmijenilo drutveni poloaj ene. O tome je sasvim odreeno i vrlo odluno pisala VIRGINIA WOOLF (1882-1941) u svom moda najuticajnijem djelu, u raspravi Vlastita soba (A Room of Ones Own, 1929), u kojoj se najneposrednije, i na osnovu vlastitog iskustva, pozabavila pitanjem odnosa meu spolovima, a posebno poloajem ene u knjievnosti. Kako se u toj raspravi, koju mnogi smatraju prvim manifestom moderne feministike svijesti, problematiziraju neke od osnovnih tema feminizma, potrebno joj je posvetiti posebnu panju. U raspravi A Room of Ones Own Virginia Woolf je naglaavala da je knjievnost produkt ne samo autonomne duhovne djelatnosti individualnog genija ve i historijskih i materijalnih uslova drutvenog ivota. A kako ti uslovi pogoduju iskljuivo bogatim i obrazovanim mukim predstavnicima srednje i vie klase, nije udo to se malo koja ena u historiji mogla posvetiti knjievnom stvaranju. Drutvena nejednakost onemoguava enama pristup sredstvima proizvodnje u svim javnim djelatnostima, pa i u knjievnosti. I to se odnosi ne samo na materijalne uslove njihovog ivota: neposjedovanje vlastitog novca i vlastite sobe za rad. (Otuda i naslov rasprave: Vlastita soba). To se isto toliko odnosi i na one duhovne uslove koji su neophodni za neometeno knjievno stvaranje. Prije svega, enu u pisanju ometa nedostatak adekvatnog obrazovanja. (U to vrijeme univerzitetsko obrazovanje je jo uvijek bilo iskljuiva privilegija mukarca, pa je i sama V. Woolf svoje ogromno znanje sticala kao samouk). Osim toga, ena iza sebe ne nalazi ni takvu knjievnu tradiciju u kojoj bi se osjeala lagodno, kao svoja na svome. (Karakteristino je, na primjer, da je Mary Ann Evans, jedan od najtalentovanijih engleskih pisaca druge polovice XIX stoljea, svoja djela objavljivala pod mukim pseudonimom George Eliot). A tada kad je pisala Vlastitu sobu Virginia Woolf je ve znala da za promjenu situacije nije bilo dovoljno dobiti pravo glasa, ve da se mora izmijeniti ukupni poloaj ene u drutvu. Ali ona je isto tako znala da to nije bilo nimalo lako u

zemlji kakva je bila Britanska Imperija, u kojoj je malo profesija bilo dostupno enama i u kojoj su strukture moi reproducirale same sebe, obnavljajui stalno jedan te isti, ideoloki konstruiran koncept subjekta. Da bi se prevazila nejednakost i neravnopravnost meu spolovima (i klasama), morao se, po njenim rijeima, dovesti u pitanje sam nain na koji kultura misli o samoj sebi, a posebno o odnosima meu subjektima koje proizvodi. (Upravo te ideje su Virginiju Woolf, kao i mnoge kasnije feministkinje u Velikoj Britaniji, pribliile socijalistikom pokretu). Jednom od temeljnih pitanja koje i danas postavlja feminizam, pitanju ljudskog subjekta, i naina na koji je on izgraen, Virginia Woolf je pristupila pod jakim uticajem psihoanalize.3 (I to je jo jedna taka na kojoj se i danas sastaju mnogi ali nipoto ne i svi! proponenti feminizma). A po tom tumaenju, koje je Woolfova gotovo u potpunosti prihvatila, ljudski subjekt nije vrsta, stabilna i nepromjenljiva psihika datost, ve je fragmentiran i labilan, poto podsvjesni porivi u ovjeku vre jak pritisak na njegovu svijest i na njegove postupke, zbog ega dolazi do poremeaja u racionalnom ponaanju njegovog drutvenog bia (dakle, na onoj razini subjektiviteta na koju se i oslanjaju strukture moi). A po miljenju Woolfove, ene su zbog svog neravnopravnog i frustrirajueg drutvenog i materijalnog poloaja podlone djelovanju sila podsvijesti jo i vie nego mukarci. Zato se kod njih esto javlja rascjep svijesti: Kad je neko ena, esto je i samu iznenadi naglo cijepanje svijesti; recimo, dok ide niz Whitehall4, odjednom osjeti da nije prirodni batinik te civilizacije, ve da se, naprotiv, nalazi izvan nje, otuena i kritina. Da bi se odrala kao civilizirana osoba i drutveno bie, ena mora potiskivati to osjeanje otuenosti i nepripadanja mukom svijetu, to postepeno postaje za nju prevelik psihiki teret. (Upravo je to ono psihiko stanje u kojem se nalaze i junakinje njenih romana Ga Dalloway i Ka svjetioniku). Da bi oslabila taj psihiki pritisak, ena mora svoju podsvijest na neki nain dovesti do izraaja i uvesti je u igru u kojoj e se ona slobodno suprotstaviti konvencionalnim znaenjima onog simbolikog poretka koji je drutvo uspostavilo da bi odravalo status quo. A ono to eni u najveoj mjeri omoguuje da tu svoju podsvijest dovede do izraaja jeste pisanje. Poto je njenoj svijesti podsvijest blia nego svijesti mukarca, ona mora pisati s pozicija podsvijesti. Tako nastaje enska reenica, ili psiholoka reenica enskog roda, koju, po njenoj ocjeni, ponajvie karakterizira raskid s oekivanim slijedom rijei. Kad je rije o jeziku, ene pisci se, po miljenju Virginije Woolf, suoavaju s posebnim problemom, jer je tradicionalna upotreba jezika u knjievnosti spolno markirana, pa kad se ena, na primjer, lati pisanja romana, ona poinje shvatati da u onome to je napisano nema ni najobinije reenice koju bi, kao gotovu, i sama mogla upotrijebiti. Veliki engleski romansijeri pisali su prirodnu prozu, okretnu, ali ne i nehatnu, izraajnu, ali ne i emocionalno rafiniranu; davali su jeziku svoju vlastitu boju, a da on nije prestajao biti zajedniko dobro. Navevi kao primjer jednu briljivo uravnoteenu i retoriki dobro stiliziranu reenicu, ona je zakljuila: Ovo je muka reenica... nepogodna za ensku upotrebu. ene pisci koje su se sluile takvim tipom reenice (Charlotte Bront, George Eliot) nisu daleko stigle. Jane Austen je, meutim, odbacila muku reenicu i stvorila savreno prirodnu, lijepu reenicu, koja njoj odgovara. U njoj su dijelovi povezani labavije nego u mukoj reenici, koja tei da bude uravnoteena i vrsto povezana. Pa ako i nije blie objasnila, ni ire razradila tu svoju ideju o enskoj reenici, Virginia Woolf je s tom idejom otvorila jednu potpuno novu perspektivu. Ona je, naime, na taj

nain prva dovela u neposrednu vezu drutveni poloaj ene, podsvijest i pisanje, to e do danas ostati osnovni problematski kompleks feministike teorije i kritike. Znaaj Virginije Woolf za razvoj feministike svijesti prvenstveno lei u tome to je ona dovela u pitanje tradicionalno humanistiko i esencijalistiko uvjerenje da je ovjek stabilni, nepromjenljivi subjekt. Po njoj, ak ni ideja roda (odnosno spola) nije vrsta i nepromjenljiva datost, ve je ideoloki strukturirana i drutveno kontrolirana. O tome svjedoi pojava seksualne privlanosti meu biima istog spola, to je, kao to je poznato, bilo i njeno vlastito iskustvo. Njen kratki roman Orlando (1928) pria je o mitskoj, transhistorijskoj linosti, koja se u poetku javlja kao mukarac, a na kraju postaje ena: rod, dakle, nije sutinsko odreenje naeg identiteta, ve je pozicija koja je historijski odreena jednim simbolikim poretkom kojim drutvo samo sebe reproducira. Osim toga, Woolfova je naglaavala da se ljudski subjekt strukturira kroz jezik i da se zato moe upravo u jeziku oduprijeti reproduciranju nametnutog simbolikog poretka. A otpor ideolokom strukturiranju vlastitog subjekta ena najpotpunije moe pokazati u pisanju; tavie, njen otpor je lociran u pisanju. Time je Virginia Woolf meu prvima pokrenula i pitanje znaaja i smisla onoga to e se kasnije nazvati ensko pismo. Trebalo je, meutim, da proe dvadeset godina da feministika svijest, koju je tako hrabro i lucidno dovela do izraaja Virginia Woolf, ponovno dobije svog rjeitog proponenta. (Tih dvadeset godina suvremene feministkinje oznaavaju kao godine muke kontrarevolucije, koju su poveli, s jedne strane, Freudovi sljedbenici, a s druge strane macho pisci kakav je bio D. H. Lawrence). Naime, tek 1949. u Parizu se pojavilo drugo klasino feministiko djelo, Drugi pol (Le Deuxime Sexe) SIMONE DE BEAUVOIR (1908-1986), koje je pokrenulo novi, poslijeratni val feminizma na Zapadu. U njemu je ta moda najvea francuska intelektualka XX stoljea postavila pitanje ta je ena? i ve u prvoj reenici na njega odgovorila poznatim paradoksom: enom se ne raa, enom se postaje. Bio je to, u stvari, odgovor na famoznu Freudovu tvrdnju da je pitanje pola bioloko pitanje, zbog ega je i sudbina ene bioloki predeterminirana. Pa iako je i u tome kao i u mnogim drugim pitanjima Freudovo uenje prilino ambivalentno, s njegovom milju o biologiji kao sudbini muki svijet je lagodno umirio svoju savjest i s dnevnog reda skinuo pitanje enske ravnopravnosti, koje su onako borbeno postavljale sufraetkinje poetkom XX stoljea i koje je 1929. esejistiki smjelo elaborirala Virginia Woolf. Tek poslije Drugog svjetskog rata Simone de Beauvoir je ponovno uznemirila javnost na Zapadu, postavljajui to pitanje na nov nain. Po vlastitom priznanju, koje je dala u svom autobiografskom djelu La Force des Choses (1963), Simone de Beauvoir je u druenju sa svojim dugogodinjim ivotnim saputnikom Jean-Paulom Sartreom poela razmiljati o razlici u poziciji onog ko se rodi kao ena i onog ko se rodi kao mukarac. A po njoj, i jedna i druga osoba se razvijaju u okolnostima koje odreuju dato drutvo i data kultura; u tim okolnostima ena zapravo postaje ena, tj. dobiva tzv. enske atribute, s kojim nije roena, ve ih protiv svoje volje stie u mukom svijetu: pasivnost, zavisnost od mukarca, prihvatanje svog inferiornog poloaja itd. Pojam ene, dakle, odreuju drutvene norme, a njih propisuje mukarac: Za mukarca, ena je pol apsolutni pol, nita manje. Ona se definira i diferencira u odnosu na mukarca, ali ne i on u odnosu na nju; ona je incidentalna, nesutastvena u odnosu na sutastvo. On je Subjekt, on je Apsolut ona je Drugo.

Upozoravajui da sveukupna povijest opisuje ovjeanstvo kao muki svijet, Simone de Beauvoir je u Drugom polu poduzela da preispita socijalne okolnosti u kojima su mukarci i ene od prethistorije dobivali svoje razliite uloge, kao i da razmotri naine na koje su te uloge predstavljene u knjievnosti. A po njenom uvjerenju, knjievnost je vie nego puka mimetika slika ivota oduvijek bila mjesto gdje se reproduciraju i odravaju ustaljene ideje o ivotu. Zato se slika ene u knjievnosti koju su pisali mukarci zasniva na mukom mitu o eni. (U tom smislu njena analiza reprezentacije ene u romanima D. H. Lawrencea predstavlja jedan od prvih primjera dekonstrukcije tog mita). Postavljajui pitanje uloge ene u suvremenom svijetu, ona je izlaz iz naslijeenog stanja drutvene neravnopravnosti vidjela na nain karakteristian za egzistencijalizam: ekstremna situacija (pojam je Sartreov) zahtijeva odluan odgovor onih koji se u njoj nalaze, to podrazumijeva mogunost izbora izmeu pasivnog prihvatanja stanja ovisnosti i intelektualne akcije kojom se potvruje vlastita sloboda. Simone de Beauvoir je za sebe izabrala ovo drugo, i to kako u javnom tako i u privatnom ivotu. Kao javna linost, ona je istupala protiv imperijalistike politike Francuske prema Aliru, protiv makartizma u SAD, protiv rata u Vijetnamu, a onda se, poetkom sedamdesetih godina, pridruila Pokretu za osloboenje ene (MLF), vodei kampanju za pravo ene na abortus. Godine 1977. postala je urednik radikalnog feministikog asopisa Questions Fministes. U privatnom ivotu, pak, odbila je da prihvati ulogu koja je u poslijeratnom graanskom drutvu pripala eni: svoju dugogodinju vezu sa Sartreom nikad nije formalizirala, a u svojim autobiografskim knjigama nije krila ni druge veze koje je povremeno imala s drugim mukarcima, pa i sa enama. Njene analize mukog mita o eni u Drugom polu izazvale su estoke reakcije mizoginijskog raspoloenja u zapadnoeuropskom graanskom drutvu, ali su, po mnogim svjedoenjima, snano djelovale na itavu generaciju ena na Zapadu, koje su na osnovu njenih razmiljanja shvatile da njihovo nezadovoljstvo vlastitim ivotom nije stvar line idiosinkrazije, niti je psihopatoloka pojava, ve je prirodna reakcija na poloaj koji imaju u drutvu. Simone de Beauvoir im je otkrila mogunost drukijeg vienja sebe, drukijeg shvatanja ivota i drukijeg, aktivnijeg uea u drutvu. (Za razliku od Virginije Woolf, koja je vjerovala da se ena moe dobro osjeati jedino izvan drutva, kojem ionako ne pripada, Simone de Beauvoir se opredijelila za drutveni angaman, najprije kao socijalist i anti-imperijalist, a zatim kao radikalni feminist). Pa ako su je mnoge kasnije feministkinje optuivale da je bila sauesnik u ideolokom reproduciranju mukih struktura moi i da je u svom odnosu prema Sartreu nekritiki prihvatila mukost kao normu miljenja i ak idealizirala mukarca kao egzistencijalistikog junaka slobodnog intelektualnog angamana, Simone de Beauvoir je i svojom javnom djelatnou i svojim knjievnim radom obiljeila novu eru u razvoju feministike svijesti. Pri tome je posebno znaajno njeno obimno memoarsko i autobiografsko djelo (Mmoires dune jeune fille range, 1958; La Force de l Age, 1960; La Force des Choses, 1963; Tout compte fait, 1972; La Crmonie des Adieux, 1981), pisano krajnje otvoreno, iskreno, enski, bez prividne objektivnosti, u kojem njena vlastita linost konstituira i onaj glas koji govori, i temu o kojoj se govori i smisao za kojim se traga. A upravo je autobiografija, kao karakteristino ispovijedni anr u kojem se najpotpunije oituje ensko Ja, postala poseban teorijski problem kojim se pozabavila suvremena feministika kritika.

Trebalo je, meutim, da proe jo dvadeset godina da se sjeme koje je posijala Simone de Beauvoir primi i razmnoi. I to se dogodilo u onom intelektualnom prevratu koji je krajem ezdesetih godina izmijenio sliku zapadne kulture. Tada je u Francuskoj snano nastupio Pokret za osloboenje ene (MLF), a u SAD i Velikoj Britaniji probuena feministika svijest je dola do izraaja u nizu knjiga koje su pokrenule tzv. drugi val feminizma5. Klasino djelo tog perioda, koje je najvie uticalo na razvoj feminizma, svakako je Sexual Politics (1970), knjiga amerike spisateljice i umjetnice KATE MILLETT (ro. 1934), koja je prihvatila ideju Simone de Beauvoir o drutvenoj determiniranosti koncepta ene i postavila onu krucijalnu distinkciju po kojoj se pol (sex), kao bioloka kategorija, razlikuje od roda (gender), kao drutvene konstrukcije, koju uspostavljaju tradicija, kultura i odnosi u drutvu. (Ta distinkcija postat e osnovni instrument feministike misli ak i u onim feministikim krugovima koji su negativno ocijenili Sexual Politics, smatrajui da je ensko pitanje Kate Millett isuvie socioloki jednostrano protumaila). U stvari, Kate Millett je u svojoj knjizi postavila osnovne premise budueg radikalnog feminizma: da je odnos meu polovima u sutini politiko pitanje, da probuena feministika svijest nuno dovodi u pitanje sam patrijarhalni drutveni sistem koji se kroz generacije reproducira, da su institucije u akademskom svijetu, u kojem glavnu rije odvajkada vode mukarci, u osnovi patrijarhalne. (A upravo te institucije univerzitet, prije svega predstavljaju one tvrave koje amerike feministkinje danas najuspjenije osvajaju!) Patrijarhat je politika institucija, ustvrdila je Kate Millett. tavie, patrijarhat predstavlja primarni oblik drutvenog porobljavanja, bez ijeg uklanjanja e i drugi oblici porobljavanja (rasni, politiki i ekonomski) nastaviti da djeluju. Kao politiki sistem, on se odrava prvenstveno ideolokim sredstvima, i to tako to u institucijama drutva socijalizira svoje lanove oba pola na takav nain da oni prihvataju polnu nejednakost kao prirodnu i normalnu. Pri tome se kao glavni faktor takve socijalizacije javlja, najprije, sam jezik, u kojem muki rod funkcionira kao norma, a enski rod kao varijanta. Osnovni oblik u kojem se takva socijalizacija vri predstavlja, zatim, porodica, u kojoj oduvijek dominira mukarac, to proizlazi iz ekonomski determinirane strukture porodice: mu je taj koji zarauje, dok enin rad nema trinu vrijednost. (Na taj nain, ekonomska mo koja je u rukama mukarca postaje osnovni instrument reproduciranja patrijarhalnog poretka). Takvo stanje stvari, najzad, podrava sistem obrazovanja, koji je tako ustanovljen da produbljuje razlike meu polovima, ostavljajui enama iskljuivo tzv. enska zanimanja i onemoguavajui im pristup onim profesijama koje ine strukturu vlasti: obuene da prihvate enstvenost kao svoju glavnu vrlinu, ene ne mogu ni prevladati svoj inferiorni drutveni poloaj. Po Kate Millett, dakle, jezik, porodica i obrazovanje predstavljaju one sfere u kojima se ne samo uspostavljaju spolne razlike ve i obnavlja neravnopravnost koja je na njima zasnovana. Koncept ene, dakle, ne odreuje biologija ve kultura. Tim sferama Kate Millett pridodala je i knjievnost, koja je i sama institucija drutva i koja naroito u svojim institucionalnim oblicima: knjievnoj historiji, kritikoj interpretaciji i evaluaciji, obradi u koli i na univerzitetu reproducira drutveni status quo. Zato je u treem dijelu svoje knjige ona promatrala kako se u romanima D. H. Lawrencea, Henrija Millera, Normana Mailera i Jeana Geneta reflektira muka konstrukcija linosti ene. (Po njenom sudu, od suvremenih pisaca jedino je Genet razumio poloaj ena i vidio ih kao potlaenu grupu s potencijalno velikom revolucionarnom snagom).

Ta njena kritika analiza djelovanja patrijarhalne ideologije u knjievnosti ako i nije bila knjievna kritika u pravom smislu rijei nagovijestila je mogunost novog, feministikog pristupa knjievnosti i kulturi. Govorei o historiji feministikog pokreta na Zapadu, K. Millett je razvoj feministike svijesti podijelila na tri faze. U prvoj fazi, 1830-1930, enski pokret je, prije svega, uspjeno razotkrio neke od najdrastinijih vidova potinjavanja ene u patrijarhatu, prisiljavajui drutvo da pristupi radikalnim izmjenama zakonodavstva, naroito u oblasti ljudskih prava: tokom tog perioda enama je priznato pravo i na obrazovanje i na zaposlenje, kao i pravo glasa. Osim toga, feministkinje su u svojim polemikama isto tako uspjeno razobliavale dvojne standarde kojim je drutvo reguliralo sferu seksualnosti, ukazujui na patrijarhalnu osnovu porodice kao drutvene ustanove i morala koji je upravljao njenim ureenjem. Najzad, neke spisateljice su ve tada uspjele do izraaja dovesti vlastitu, ensku osjeajnost i tako se suprotstaviti do tada apsolutnoj dominaciji muke svijesti: knjievnost se tako i sama otvorila za drugi pol. Meutim, po Kate Millett, u toj svojoj prvoj fazi enski pokret jo nije imao snage da dovede u pitanje samu osnovu patrijarhalne ideologije. Neodluan da ide do kraja u kritici patrijarhalnog drutva, enski pokret je s dobijanjem osnovnih ljudskih prava poeo gubiti snagu. U drugoj fazi, u periodu izmeu 1930. i 1960., feminizam se morao povui pred estokom reakcijom proponenata patrijarhalne ideologije, meu kojima su, po miljenju Millettove, odluujuu kontrarevolucionarnu ulogu igrali Sigmund Freud i macho pisci poput D. H. Lawrencea, Henrija Millera i Normana Mailera. Naime, za razliku od Virginije Woolf, ali i mnogih kasnijih feministkinja, Kate Millett nije prihvatila psihoanalizu, ve je optuila Freuda i njegove sljedbenike da su patrijarhalnoj ideologiji priskrbili prividnu naunu potporu, iako su u stvari, po njenom miljenju pobrkali biologiju i kulturu. Freud je, po njenom sudu, bio na putu da tano opie pravi poloaj ene u graanskom drutvu. Meutim, ono to je smatrao obiljejima enske psihe (pasivnost, mazohizam i narcizam) on nije pripisao drutvenom poloaju ve zavisti na penisu (penis envy). Ignorirajui socijalnu uslovljenost psihe, on je psihika obiljeja ene definirao kao uroenu enskost. A takva njegova definicija enske seksualnosti posluila je kao nesvjesno opravdanje za muku dominaciju u porodici i drutvu. Ona je ak opravdavala muko nasilje: ene uivaju u patnji. Ustvrdivi da enska drutvena ili seksualna frustracija ima bioloki uzrok (penis envy), Freud je u stvari osudio enu na njenu sudbinu: svaka njena ambicija u mukom svijetu je uzaludna, jer je biologija predodredila njen poloaj u tom svijetu. Kate Millett je, naravno, odbacila takvu presudu, locirajui Freudovo uenje u fazu muke kontrarevolucije, koja je, po njoj, prevaziena ezdesetih godina XX stoljea. (Ovdje treba napomenuti da je taj radikalno kritiki odnos prema Freudu i psihoanalizi najslabija taka Seksualne politike, pa je upravo zbog toga ona pretrpjela i najee napade kasnijih feministkinja, koji su s pravom isticale da je K. Millett potpuno previdjela Freudov glavni doprinos teoriji ideologije: koncept nesvjesnog, koji bitno utie na produciranje i reproduciranje odreene ideologije). U treoj fazi, koja je, po Millettovoj, poela krajem ezdesetih godina, konano je izvedena seksualna revolucija, koja je nagovijestila ukupnu preobrazbu zapadnog drutva. Po njenom uvjerenju, izmijenjena drutvena svijest nuno e osloboditi enu i uiniti kraj seksualnim

inhibicijama, tabuima i dvostrukim drutvenim standardima u sferi seksualnosti, braka i porodice. Novo poimanje razlika izmeu enskosti i mukosti dovest e do integracije polno odvojenih sub-kultura, to e, u krajnjoj liniji, znaiti i kraj patrijarhalnog drutva. S takvim optimistikim zakljukom Kate Millett je i zakljuila svoju Sexual Politics, vjerovatno i ne pomiljajui da e tom knjigom izazvati ne samo novi val ve i pravu plimu feminizma, koji je upravo poslije 1970. postao jedan od najradikalnijih intelektualnih pokreta druge polovine XX stoljea. U kasnijim svojim radovima Millettova je napustila apstraktni teorijski jezik Spolne politike i vie se posvetila konkretnim pitanjima koja su proisticala iz njenog linog ivotnog iskustva. Tako se u knjizi The Loony Bin Trip (Izlet u kantu za ludniki otpad, London, 1991) ona smjelo suoila sa svojim iskustvom iz vremena kad joj je dijagnosticirana manijaka depresija i kad je psihijatrijsku hospitalizaciju najneposrednije doivjela kao fukoovski sistem drutvene kontrole. Time je potvrdila ono to su svojim djelima prije nje nagovijestile V. Woolf i S. de Beauvoir: za enskog pisca upravo je autobiografija kao oblik samopreispitivanja najizazovniji knjievni anr. Tokom sedamdesetih godina enski pokret je poeo dobivati novi zamah, iako je tada izgledalo da je na Zapadu veinu enskih prava on ve bio izvojevao: jednakost ena i mukaraca je zakonski bila priznata, enama su irom otvorena vrata obrazovnih institucija, zakonom je zabranjena diskriminacija u zapoljavanju, u veini zapadnoeuropskih zemalja liberaliziran je postupak razvoda i legaliziran abortus. (Naravno, posljedica je to u prvom redu svjetskog drutvenog potresa kakav je donijela godina ezdesetosma, kako je to tano ocijenila Hanifa Kapidi-Osmanagi6). Meutim, s tim nominalno ostvarenim pravima tzv. ensko pitanje nije skinuto s dnevnog reda. tavie, upravo tokom sedamdesetih godina pojavile su se mnoge knjige i studije u kojima su feministkinje nastojale istraiti i objasniti na koji nain je potinjavanje ene institucionalizirano, kako te institucije funkcioniraju i na koji nain se stanje moe prevladati.7 A meu institucijama koje su u svemu tome od davnina igrale vanu ulogu one su s mnogo razloga vidjele i knjievnost, to je i dovelo do punog procvata feministike knjievne teorije i kritike. Istina, jo 1792. Mary Wollstonecraft je u svojoj Odbrani prava ena svoj politiki diskurs potkrepljivala primjerima iz knjievnosti, citirajui Miltona, Popea, Rousseaua i druge muke pisce. Virginia Woolf je upravo na primjeru knjievnosti pokazala do koje mjere je ena bila uskraena i marginalizirana u mukom svijetu i mukoj historiji. Simone de Beauvoir je u analizi romana D. H. Lawrencea uvjerljivo razobliila nain na koji se gradi i funkcionira muki mit o eni. Kate Millett je upozorila da upravo knjievnost predstavlja jednu od najdjelotvornijih formi socijalizacije, tj. procesa kroz koji lanovi drutva (oba pola) prihvataju status quo kao prirodno i normalno stanje stvari. Knjievnost je, dakle, od poetka privlaila panju feministkinja, koje su jasno uviale veliki znaaj slik koje knjievna djela stvaraju o eni, s pravom ih smatrajui uticajnim proizvoaima predrasuda koje mukarci imaju o enama, ali i ene o sebi. A tokom sedamdesetih godina feministika knjievna kritika je pristupila sistematskom otkrivanju i razobliavanju ideolokih mehanizama kojim je knjievnost podravala patrijarhalnu svijest. U stvari, ta se kritika i razvila iz onog raspoloenja koje je jo 1949. izrazila Simone de Beauvoir: Sve to su o enama napisali mukarci mora biti stavljeno pod sumnju, jer oni su u isto vrijeme i sudije i oni kojima se sudi. U fokus te kritike dola su

tada mnoga knjievna djela mukih pisaca, u kojima su, vie ili manje svjesno, bili izraeni androcentriki stavovi, tj. stavovi koji su zasnovani na mukim pogledima i koji ignoriraju enu i ensko iskustvo. Pri tome se u kritikoj analizi ukazivalo na to kako androtekst (tj. muki tekst) konstruira uzornu sliku (tzv. role model) ene i enstvenosti, sliku koja opisuje, ali i odreuje mjesto i ulogu ene u drutvu. Ukazivano je, na primjer, da su u romanu XIX v. enski likovi rijetko kad prikazani kao linosti koje rade i zarauju (to samo po sebi predstavlja adekvatan opis stvarnog poloaja ene u tadanjem drutvu), te da se u razvoju fabule naglasak redovno stavljao na pitanje za koga e se junakinja udati, kao da je izbor mua odluivao o njenoj konanoj srei (to ve predstavlja muku konstrukciju, koja je bila kobna za enu, jer je definirala njeno mjesto u drutvu). Takvo feministiko itanje androteksta, kako je kasnije s pravom primijeeno, u velikoj mjeri je zasnovano na tradicionalistikom razumijevanju knjievnosti kao mimetike djelatnosti, ija je temeljna stvaralaka konvencija realizam: slika ene u romanu, po tom shvatanju, samjerljiva je s povijesnom stvarnou i uporediva sa stvarnim ivotnim iskustvom. Zbog toga je za feministiku kritiku tog perioda karakteristian bio interes za pojmove kao to su tema, ideja, motiv, motivacija, karakter, karakterizacija i sl., koji pretpostavljaju da je knjievnost prije svega jedna vrsta reprezentacije, tj. vienja i predstavljanja stvarnosti. I kad je pod sumnju stavljala ono to su o enama pisali mukarci, ta kritika je nastojala da reprezentaciju ene u knjievnosti prije svega razoblii kao muko vienje, koje podrazumijeva patrijarhalnu svijest i koje reproducira tu svijest. Meutim, ve krajem sedamdesetih godina stvari su se u feministikoj knjievnoj teoriji i kritici poele mijenjati, prvenstveno pod uticajem radikalizirane feministike misli, koja je umjesto starog zahtjeva za jednakou u prvi plan isturila injenicu razliitosti. Pitanje koje je 1949. postavila Simone de Beauvoir ta je ena? sada je dobilo novo znaenje. Tada je i feministika knjievna kritika sebi postavila drukiji zadatak nego to ga je poetkom sedamdesetih godina postavljala Kate Millett: ne vie razotkrivanje ideologije patrijarhata (ili mukog ovinizma), ve prepoznavanje enskosti u onome to ene rade, a naroito u onome to i kako piu. Umjesto napada na muku sliku svijeta, feministika kritika je poduzela da ispita prirodu enskog pogleda na svijet, tragajui za izgubljenim, zaboravljenim ili marginaliziranim iskazima enskog iskustva. Panja se sa androteksta pomjerila na ginotekst (enski tekst), a tradicionalna knjievna kritika je preobraena u ginokritiku, termin koji je skovala Amerikanka Elaine Showalter, autor izvanredno uticajne knjige Njihova vlastita knjievnost (A Literature of Their Own: British women novelists from Bronte to Lessing, Princeton, 1977). ELAIN SHOWALTER (roena 1941), profesor anglistike na univerzitetu u Princetonu, jedan je od osnivaa anglo-amerike feministike knjievne teorije i kritike. U svojim teorijskim raspravama, kao i u brojnim kritikim studijama, ona je meu prvima u fokus knjievnokritikog miljenja stavila knjievnost koju su pisale i piu ene, to je tada jo samo prije dvadesetak godina! predstavljalo radikalan gest i istinski izazov etabliranim akademskim institucijama na kojim se izuavala knjievnost. Ona je, osim toga, zasluna i to je feministika knjievna teorija i kritika na univerzitetima u Sjedinjenim Dravama i Velikoj Britaniji tokom osamdesetih godina dobila status zasebne i respektabilne naune discipline.

U nastojanju da predmetu koji je uvela u nauku (tj. izuavanju enske knjievnosti) d naunu vrijednost, Elain Showalter je pristupila njegovom definiranju i razgranienju u odnosu na druge, srodne poduhvate. Zbog toga je, u ogledu Ka feministikoj poetici (1979), uspostavila distinkciju, koja i danas dijeli proponente tzv. enskih studija, izmeu feministike kritike i ginokritike. Po njoj, prva se bavi razobliavanjem ideolokih mehanizama mukih pisaca i predstavlja interpretativnu aktivnost s posebnim ciljem (ono to se danas radije naziva feministiko itanje); druga se i teorijski i kritiki bavi iskljuivo enskom knjievnou, nastojei prije svega da ostvari prisno i iroko poznavanje enskih tekstova. U ogledu Feministika kritika u pustoi (1981) ona je pisala: Feministika kritika je postepeno pomjerila svoje sredite sa revizionistikog itanja na istrajno istraivanje knjievnosti koju piu ene. Taj drugi oblik feministike kritike (...) predstavlja prouavanje ena kao pisaca, a predmet izuavanja su: historija, stilovi, teme, anrovi i strukture knjievnosti koju piu ene; psihodinamika enske kreativnosti; putanja individualnog ili kolektivnog enskog knjievnog rada; kao i evolucija i zakonitosti enske knjievne tradicije. Poto ne postoji engleski izraz za takav specijalizirani kritiki diskurs, ja sam smislila termin ginokritika. Za razliku od feministike kritike, ginokritika nudi mnoge teorijske mogunosti. Jer, kad ensku knjievnost promatramo kao primarni predmet naeg izuavanja, mi smo u prilici da zauzmemo jedno novo konceptualno stanovite, s kojeg emo redefinirati prirodu teorijskog problema s kojim se suoavamo. To vie nije ideoloka dilema kako pomiriti revizionistike pluralizme, ve sutinsko pitanje razlinosti. Na koji nain moemo konstituirati ene kao posebnu knjievnu grupaciju? U emu je razliitost (difference) enskog pisanja? I to je upravo ono to je Elain Showalter izuavala u svojoj prvoj opsenoj studiji Njihova vlastita knjievnost (1977): razvoj britanske enske knjievnosti od 1840. godine do modernog doba. Pri tome ona nije zaobilazila ni davno zaboravljene suvremenice poznatih ena pisaca, nastojei da ih izvede iz mraka zaborava i tako dade to puniji uvid u ono to je smatrala posebnom i odvojenom sub-kulturom britanskog drutva, koja se razvijala u odnosu na muki kanon, ali koja je dobivajui sve veu mjeru samosvijesti taj kanon esto dovodila u pitanje. Uspostavljajui vezu izmeu konkretnog povijesnog iskustva ena pisaca i njihovog fikcionalnog svijeta u knjievnim djelima, ona je slijedila njihove manje ili vie svjesne napore da se oslobode nametnutih drutvenih stega, psiholokih inhibicija i seksualnih frustracija i da pronau svoj vlastiti identitet. Takvim njenim istraivakim radom enska knjievnost je dobila ne samo svoje mjesto u historiji knjievnosti ve i svoju vlastitu historiju. Uvjerena da se tako neto i oekuje od naune discipline koja pretendira na zaseban status u akademskom svijetu, Elain Showalter je izloila i sistematsku sliku razvoja enske knjievnosti na engleskom jeziku i izvrila periodizaciju tog razvoja. A zanimljivo je da se ta njena periodizacija enske knjievnosti podudara s periodizacijom afrike kolonijalne knjievnosti koju je krajem pedesetih godina predloio Frantz Fanon, jedan od zaetnika postkolonijalne kritike8. Oigledno da ju je analogija s knjievnim stvaranjem jedne druge potinjene drutvene grupe, afrikih Crnaca, inspirisala da u historiji enske knjievnosti prepozna sline razvojne faze. Naime, kao to su u prvoj, kolonijalnoj fazi, po Fanonu, afriki pisci nastojali asimilirati kulturu kolonizatora, prihvatajui autoritet europskih knjievnih modela i nastojei stvoriti djela

koja se uklapaju u europsku knjievnu tradiciju, tako su, po Showalterovoj, ene pisci u prvoj, enstvenoj fazi (feminine phase), u periodu od 1840. do 1880., oponaale estetske standarde muke knjievnosti s istim uvjerenjem kojeg su imali i afriki pisci: da su ti uspostavljeni standardi univerzalni i nezaobilazni. I kao to su se afriki pisci u drugoj fazi razvoja kolonijalne knjievnosti nastojali osloboditi uticaja europske kulture i nai vlastiti identitet, tako su ene pisci u svojoj feministikoj fazi (feminist phase), u periodu od 1880. do 1920., uspostavile radikalni odnos prema mukim formama, koje su za njih izgubile karakter univerzalnosti i obaveznosti, to im je omoguilo da slobodno interveniraju u anrovima koje su preuzele iz muke tradicije i da ih prilagode sebi i svom senzibilitetu. I kao to je, najzad, u postkolonijalnoj situaciji, nakon izvrene revolucije, proklamiranje kulturne nezavisnosti afrike knjievnosti omoguilo njen slobodan dalji razvoj, tako je u posljednjoj, enskoj fazi (female phase), poslije 1920, dolo do osamostaljivanja enske knjievnosti i usredsreivanja interesa iskljuivo na ensko iskustvo i enski nain pisanja. Tada se, drugim rijeima, ginotekst sasvim odvojio od androteksta i dobio svoju vlastitu kritiku pratnju, ginokritiku. U jednom kasnijem tekstu, Naa vlastita kritika (A Criticism of Our Own, 1989) Elain Showalter se posebno pozabavila suvremenom feministikom kritikom praksom, ukazujui ovoga puta na slinost u razvoju afro-amerike i feministike teorije, koje su, u svojoj konfrontaciji sa zapadnjakom knjievnom tradicijom, prolazile kroz iste faze: od uspostavljanja vlastite, odvojene estetike preko usredsreivanja na specifian tekstualni milieu (rasnu odnosno polnu osnovu teksta) do proirenog pluralistikog izuavanja rasne odnosno polne razliitosti. Tom prilikom ona je ponudila i nacrt za suvremenu historiju feministike teorije i kritike, u kojoj je izdvojila est projekata, oko kojih se, po njenom miljenju, danas koncentrira feministika kritika misao: a) androgina poetika9), koja nastoji prevazii razlike roda i uspostaviti jedinstven koncept knjievnosti; b) feministika kritika, koja kritiki razobliava patrijarhalnu ideologiju muke kulture; c) enska estetika, koja izdvaja i afirmira kulturu (ili sub-kulturu) ena, prihvatajui ensko pismo kao autentini izraz posebnog enskog iskustva; d) ginokritika, koja izuava tradiciju (ili tradicije) enske knjievnosti, nastojei da dobro upozna ono to su i kako su ene pisale; e) ginesika (gynesic), ili post-strukturalistika feministika kritika, koja se bavi enstvenou (the feminine) kao posebnom kategorijom unutar kulture; f) teorija roda (gender theory), koja komparativno izuava polnu (ili rodnu) razliitost, difference, i koja nije ograniena samo na knjievnost. Imajui na umu te razliite zasebne projekte koji su, po Elain Showalter, ve tokom osamdesetih godina distingvirali pravce kretanja feministike misli, jasno nam postaje do koje mjere je moderni feminizam prevaziao onu situaciju u kojoj se 1929. nalazila Virginia Woolf, kad je u ogledu A Room of Ones Own lamentirala nad poloajem ene u britanskom drutvu i britanskoj

kulturi. U isto vrijeme, mnotvo tih razliitih projekata pokazuju da feminizam ni u tim bitno izmijenjenim drutvenim uslovima nije izgubio raison dtre. Naprotiv, jednom probuena, feministika svijest je otkrivala stalno nova podruja koja je trebalo preispitati da bi se demontirali mehanizmi kojim se ljudsko drutvo odrava kao androcentriki svijet i da bi ene bile u stanju parirati stoljeima akumuliranoj drutvenoj moi androkracije. Po uvjerenju Showaltereve, centralno podruje na kojem se mora voditi bitka je podruje kulture, jer se upravo tu definira mjesto, uloga i sudbina ene. Uistinu, jedna teorija kulture kae ona inkorporira ideje o tijelu, jeziku i psihi ene, ali ih interpretira u odnosu prema drutvenom kontekstu u kojem se javljaju. Iz tog razloga i ona sama je u svojim novijim radovima iz uskog podruja historije enske knjievnosti zala u iroko podruje historije kulture.10) Iste godine kada se pojavila knjiga Elain Showalter Njihova vlastita knjievnost pojavila se jo jedna kapitalna knjiga, koja se danas takoer smatra klasinim djelom ginokritike, Luakinja u potkrovlju (The Madwoman in the Attic, Yale University Press, 1979), koju su zajedno napisale dvije amerike profesorice, SANDRA GILBERT (r. 1936), sa Kalifornijskog Univerziteta u Davisu, i SUSANA GUBAR (r. 1944), s Indiana Univerziteta u Bloomingtonu. Knjiga Luakinja u potkrovlju, s podnaslovom ena pisac i knjievna imaginacija XIX stoljea, razmatra djela istaknutih spisateljica engleskog jezika (Jane Austen, Charlotte Bront, George Eliot, Emily Dickinson i dr.) s tenjom da u njima raspozna skriveno iskustvo ene, koje je pod pritiskom patrijarhalne knjievne tradicije i mukog knjievnog kanona moralo biti potisnuto i koje se moe prepoznati jedino u opetovanim simbolikim slikama, koje gotovo redovno nagovjetavaju silovito osjeanje nezadovoljstva i uskraenosti. este slike zatvorenog ili ograenog prostora, zaleenog pejzaa, izgubljenosti u pustoi ili magli, bijega u no i sl. govore da ene pisci u devetnaestom stoljeu imaju neodoljivo osjeanje da su uzapene, i doslovno i figurativno, i da je ta uzapenost rezultat socijalnog, politikog i ekonomskog poloaja en, kao i knjievne tradicije koju one batine. (Luakinja iz naslova knjige je lik iz romana Charlotte Bront, koji za S. Gilbert i S. Gubor predstavlja olienje enskog gnjeva protiv patrijarhalnog drutva koje enama uskrauje slobodu, ali i protiv knjievne tradicije koja to isto ini enama piscima). Knjievna djela en pisaca, po miljenju ovih autorica, imaju karakter palimpsesta, jer sadre duboko skrivene slojeve, koji se ne vide na povrini i koje iz dubine teksta tuma izvodi na vidjelo. Kao primjer, moe se navesti njihovo itanje romana Orkanski visovi Charlotte Bront, koji one tumae kao neku vrstu Bildungsromana, ija glavna junakinja Catharine stie zrelost kroz proces anksioznog odricanja od same sebe, to je, po njima, karakteristino za odgoj djevojic, a to one nazivaju socijalnom kastracijom. Naime, Catharine mora ostaviti za sobom sve ono to je voljela kao djevojica, a to simboliziraju Orkanski visovi, i prihvatiti ono to je njoj tue i strano, a to simbolizira Thrushcross Grange, u koji je dola i u kojem biva zatvorena. Da bi postala odrasla ena, ona mora nauiti da potiskuje svoje nagone i svladava svoju ivotnu energiju eljeznim obruima razuma, to u njoj razvija njenog vlastitog dvojnika i raspoluuje njenu linost. Moravi se odrei i Visov i Heathcliffa (svog prijatelja iz ranog djevojatva, koji je, u stvari, njen pobunjeni alter ego, ili, kako sama za njega kae, vie ja od mene same), Catherine se odrekla sama sebe. Pristala je udati se za Edgara, koji je olienje patrijarhalne svijesti, i to je za nju znailo neizbjeno i konano gubljenje vlastite linosti. (Simptomatino je da neposredno nakon tog pristanka ona nije prepoznala svoj lik u ogledalu!).

Iz takve situacije njoj je preostalo ili pomirenje, ili ludilo i smrt. Tumaei dogaaje u Orkanskim visovima na taj nain, S. Gilbert i S. Gubar su u donjem sloju tog romana otkrile potisnuto iskustvo same autorice romana, iskustvo koje je na karakteristian nain obiljeeno kompleksom psiho-neurotikih simptoma, klasino asociranih sa enskim osjeajem bespomonosti i bijesa. A na isti taj nain one su pristupile i itanju drugih djela en pisaca XIX stoljea, nastojei u njihovom povrinskom, fikcionalnom sloju otkriti skrivene sadraje, u kojima su dramatizirana autentino enska iskustva njihovih autorica. (Ta tradicionalna orijentacija Gilbertove i Gubarove na autora bit e najvie izloena kritici kasnijih feministkinja, koje su, s post-strukturalistikim uvjerenjem da je autor mrtav, u prvi plan stavile tekst i itaoevo tumaenje teksta). Zapoinjui prvo poglavlje svoje knjige s provokativnim pitanjem Je li pero (pen) metaforiki penis?, S. Gilbert i S. Gubar su ukazale na injenicu da su se ene pisci u XIX stoljeu morale, izmeu ostalog, suprotstavljati tradicionalnom uvjerenju da je knjievno stvaranje u sutini muka aktivnost, da je autor otac svoga djela (na to upuuje uobiajen engleski izraz literary paternity), te da je kreativno pisanje oplodnja, te da zato ene ne mogu biti subjekt knjievnosti ve samo njen predmet (tema i lik; aneo ili monstrum). ene pisci su zbog tih predrasuda morale savladavati mnogo tee prepreke nego njihove muke kolege. I njihov stvaralaki Edipov kompleks je nuno imao drukiji i sloeniji karakter nego to ga je zamiljao Harold Bloom, koji je taj Freudov koncept primijenio na tumaenje knjievne tradicije i odnosa koji mladi pisci imaju prema svojim prethodnicima. Naime, ako muki pisci, po Bloomu, u odnosu na tradiciju imaju anxiety of influence (strahovanje od uticaja), ene pisci moraju usto savladati i anxiety of autorship (strah od autorstva), jer, da bi se osamostalile kao pisci, one se moraju osloboditi ne samo uticaja mukih prethodnika ve i itave tradicije koja je knjievnost vidjela kao podruje muke kreativnosti. A po miljenju S. Gilbert i S. Gubar, to se psihiko stanje nuno prenosi i u nain na koji ene piu: Zasnovano na socijalno determiniranom eninom osjeaju vlastite biologije, ta anksioznost koja proizlazi iz osjeanja nepostojanja vlastite tradicije uvlai se i u same tekstove koje piu ene, oitujui se u esto ponavljanim pojavama istih tema, motiva i slika, u zapaljenju reenice (infection of the sentence), kako je to zvala Emily Dickinson. A zadatak feministike kritike po njima je upravo u tome da se u enskom tekstu otkrije to prikriveno ensko iskustvo. Mnogi se danas kritiki odnose prema Luakinji u potkrovlju S. Gilbert i S. Gubar, odbacujui ne samo tradicionalistiku orijentaciju na autora ve i isto tako tradicionalistiko poimanje autora kao unitarne linosti, enskog iskustva kao jedinstvenog doivljaja, a patrijarhalnog drutva kao monolitnog totaliteta. Ipak, ta knjiga ostaje klasino djelo ginokritike, koje je ponudilo radikalno novo, ensko itanje enske knjievnosti i koje je nagovijestilo mogunost tumaenja onoga to je autentino ensko u toj knjievnosti i to predstavlja njeno distinktivno obiljeje. Zajedno s kasnijim djelima S. Gilbert i S. Gubar, naroito s njihovom trotomnom studijom No Mans Land: The Place of the women writer in the 20. century11, kao i sa brojnim studijama i ogledima drugih autorica, projekt ginokritike za koji se zaloila Elain Showalter postao je tokom devedestih godina jedan od onih knjievnokritikih poduhvata koji su uistinu krili teren za novo

razumijevanje knjievnosti. Meutim, kako je istakla i sama Showalterova, ginokritika nipoto nije i jedini veliki projekt suvremene feministike misli. Ve poetkom osamdesetih godina u feministikoj teoriji i kritici je dolo do znaajnog pomjeranja fokusa, koje se moe oznaiti kao skretanje interesa sa politike seksualnosti (sexual politics o kojoj je pisala Kate Millett) na politiku tekstualnosti (textual politics), kako je to oznaila Toril Moi u svojoj uticajnoj knjizi Sexual/Textual Politics (London, 1985). Do tog pomjeranja interesa dolo je najvie pod uticajem novih saznanja, ideja i teorija u strukturalizmu (post-strukturalizmu, zapravo), psihoanalizi, marksizmu, lingvistici, antropologiji. A vjetar svjeih idej koji je donio te promjene zapuhao je iz Francuske, donijevi na anglo-ameriko tlo sjeme izvanredno plodnih ideja brojnih mislilaca kao to su (abecedno poredani) Louis Althusser, Roland Barthes, Jean Baudrillard, Jacques Derrida, Michel Foucault, Jacques Lacan, Jean-Franois Lyotard, Pierre Macherey, ali i nevjerovatno uticajnih enskih autora kao to su Hlne Cixous, Luce Irigaray, Julia Kristeva, Monique Wittig. I dok su amerike kritiarke feministike orijentacije afirmirale ginokritiku, kao sustavno prouavanje enske knjievnosti, feminizam u Francuskoj prvenstveno je afirmirao ensko pismo, lcriture fminine, pretpostavljajui kritikoj praksi teorijsku misao, inspiriranu, uglavnom, idejama Derride i Lacana. U krugu francuskih feminista svakako je najinteresantnije, najkontroverznije i moda najuticajnije djelo HLNE CIXOUS. Roena u Aliru 1937. godine, H. Cixous je dugo bila profesor knjievnosti na jednom od pariskih univerziteta, direktor Centra za enske studije, inicijator istraivanja poetike spolne razliitosti (potique de la diffrence sexuelle), a istovremeno veoma plodan esejist, prozaist i dramatiar, iji se avangardni i eksperimentalni tekstovi smatraju najkarakteristinijim primjercima onoga to je sama nazvala enskim pismom. Mada je u vie navrata odbila da upotrebljava izraz feminizam, smatrajui da on ide u prilog nametnutoj hijerarhijskoj opoziciji masculine/fminine, Cixous je nesumnjivo jedna od najuticajnijih feministkinja dananjice. Prijateljica i sljedbenica Jacquesa Derride, ona je u feministiku teoriju uvela metod dekonstrukcije, upustivi se u nesmiljeno kritikovanje logocentrizma zapadnjakog filozofskog diskursa, s njegovim hijerarhijski postavljenim binarnim opozicijama (u smislu da se stvari razumiju u odnosu na njihove suprotnosti), u kojima ene uvijek predstavljaju ono Drugo: kultura/priroda, duh/tijelo, aktivnost/pasivnost, govor/utnja, razum/srce, racionalnost/senzibilnost, gospodar/rob, mukarac/ena, istost/drugost, Logos/Pathos itd., itd. U isto vrijeme ona je od Derride preuzela i izraz falocentrizam, oznaivi njime povezanost drutvenih i ideolokih sistema koji privilegiraju patrijarhalni nain miljenja i patrijarhalnu mo, simboliki predstavljenu u falusu. (Falus se shvata kao kulturoloka konstrukcija koja simboliku Mo pripisuje biolokom penisu.12) U poznatom ogledu Sorties, objavljenom u knjizi Novoroena (La Jeune Ne, Paris, 1975), koju je pisala zajedno sa C. Clment, na pitanje Gdje je Ona? odgovorila je: Ako preispitamo historiju filozofije utoliko ukoliko filozofski diskurs ureuje i reproducira miljenje mi zapaamo da je ona oznaena apsolutnom konstantom, orkestracijom vrijednosti u opoziciji aktivnost/pasivnost. U filozofiji ena je uvijek na toj strani gdje je pasivnost... ena je ili pasivna, ili ne postoji. Ono to njoj preostaje nezamislivo je i nemislivo... Ako preispitate

knjievnu historiju, pria je ista. Sve se uvijek vraa na mukarca, na njegovu muku, na njegovu udnju da bude porijeklo... Postoji duboka veza izmeu filozofske i knjievne misli (knjievnost, utoliko ukoliko oznaava, pod komandom je filozofske misli!) i falocentrizma. Filozofska misao konstruira sebe zapoinjui s unienjem ene. Podreivanje enskosti mukom redu stvari izgleda da je osnovni uslov za funkcioniranje maine. Svim to je pisala, pa i time kako je pisala, Hlne Cixous je dovodila u pitanje ono to je nazvala solidarnost logocentrizma i falocentrizma (a to bi Derrida zvao falogocentrizam), nastojei da nae izlaz (sortie) iz naslijeene patrijarhalne, logocentrine i falocentrine strukture pisanja i miljenja. Po njenom uvjerenju, postoji nain pisanja koji zaobilazi ograde i ogranienja i opozicionih struktura miljenja i uvrijeenog uvjerenja da je mukost prirodni izvor moi. Po njoj, taj nain pisanja afirmira diffrence, tj. ono to je drukije (a ne ono to je suprotno, jer u zamiljenim suprotnostima enskost je uvijek podreena mukosti kao apsolutnoj vrijednosti). Taj nain pisanja ona je nazvala lcriture fminine, ensko pismo. Nesumnjivo, taj koncept enskog pisma u suglasnosti je s konceptom razlinosti (diffrence), pomou kojeg je Derrida traio mogunost prevazilaenja dominantnog logocentrikog Reda u miljenju i pisanju i osvajanja prostora za slobodnu igru misli i jezika, za igru oznaitelja. Meutim, Cixous je u tom konceptu vidjela i neto vie: mogunost da ena u pisanju izrazi svoju ensku sutinu, ne potinjavajui se falocentrizmu, mukom poretku stvari u jeziku i miljenju. Dodue, ona ensko pismo nije rezervirala iskljuivo za ene: mukarci ili ene, kompleksna, mobilna, otvorena stvorenja (Jean Genet je njen primjer). Jer, lcriture fminine je vrsta pisanja, a ne oznaka spola autora. Meutim, smatrala je da je u sadanjim drutvenim okolnostima vjerovatnije da e na taj nain vie pisati ene. A taj nain podrazumijeva jedan drukiji jezik, jer, za razliku od njegovog jezika, koji je racionalan, logian, hijerarhijski ureen i linearan, njen jezik je drukiji: moglo bi se rei neracionalan, protulogian, nehijerahian, cirkularan, kad to ne bi znailo sparivanje binarnih opozicija koje je Cixous odbacila kao nasljee logocentrizma. Gdje je izvor enskog pisma? U enskom tijelu, odgovorila je Cixous. Pii sebe. Tvoje tijelo se mora uti! U mnogo emu zaista nejasan, taj njen odgovor u stvari podrazumijeva odbacivanje tradicionalnog zapadnjakog razdvajanja duha i tijela, jo jedne binarne opozicije, koja povlai niz drugih isto tako hijerarhijski postavljenih parova: racionalnog i iracionalnog, loginog i aloginog, kulture i prirode, govora i utnje, u kojima je prvi lan uvijek asociran s mukarcem, a drugi sa enom, i to uvijek u istom privilegiranom poloaju. Cixous se suprotstavila tom nainu miljenja, koji u zapadnjakoj filozofiji stoljeima privilegira duh na raun tijela, odbijajui ne samo podreenost tijela duhu ve i njihovu antitetiku suprotstavljenost: ...Ne poinjem tako to piem, ja ne piem. Sam ivot stvara tekst polazei od mog tijela. Istorija, ljubav, nasilje, vrijeme, posao, elje, ispisuju tekst po mome tijelu, ja se samo pomjeram prema mjestu gdje se uje fundamentalni jezik tijela, na koji se prevode svi govori stvari, inova i bia, u mojim sopstvenim njedrima; cjelina obraivane stvarnosti je u mome mesu, uhiena mojim nervima, radom svih mojih elija...13

Lcriture fminine je nain pisanja koji afirmira prisnu povezanost ene s njenim tijelom i koji negira ono shvatanje po kojem je pisanje iskljuivo aktivnost duha i kao takvo rezervirano za mukarce. I to je stav koji su prihvatile gotovo sve francuske feministkinje: Sve to treba da uradimo je da pustimo da tijelo, iznutra, potee; sve to treba da uradimo je da izbriemo, kao na kolskoj ploi, sve to ometa ili kvari nove oblike pisanja; mi zadravamo samo ono to nama pristaje, to nam odgovara, pisala je 1977. Madeleine Gagnon u knjizi Tijelo. Meutim, za veinu anglo-amerikih feministkinja ostalo je problematino ta znai taj fundamentalni jezik tijela i ta je to to bi tijelo moglo govoriti. Ali su mnoge od njih ipak prihvatile taj koncept Hlne Cixous, smatrajui da njena problematina formulacija metaforiki oznaava jedan teorijski ispravan stav: da se spolna razliitost (ona diffrence sexuelle iju je poetiku Cixous eljela uiniti predmetom istraivanja) oituje i u podruju jezika, poto je i jezik determiniran kodovima roda koje uspostavlja kultura, tradicija, drutvo. U poznatom ogledu Smijeh Meduze (1975) Cixous je istakla da je nemogue definirati ensku praksu pisanja, jer se ona ne moe prenijeti u teoriju, zatvoriti, kodirati; ona e uvijek prevazilaziti onaj diskurs koji regulira falocentriki sistem; ...nju zainju subjekti koji su prekinuli s automatizmima, periferna stvorenja koje nikakav autoritet nikad nee potiniti.... Na istom mjestu ona je sugerirala da se u enskoj praksi pisanja nuno osjea bijela tinta, tj. majino mlijeko. Tom poznatom metaforom ona je psihu ene na slikovit nain dovela u vezu s najranijom, pred-edipalnom fazom djejeg razvoja, u kojoj dojenad osjeaju potpunu sigurnost na grudima majke. Radi se o onoj fazi razvoja u kojoj dijete jo nema osjeaj da naspram njega postoji neto drugo: subjekt (dijete) i objekt (spoljni svijet) jo nisu razdvojeni. Za dijete je spoljni svijet tad jedino tijelo njegove majke, koje ono, meutim, ne doivljava kao neto drugo nego to je ono, neto to je izvan njega. To je ona faza u razvoju djeteta koju je Jacques Lacan nazvao stanjem imaginarnog, u kojem dijete identificira sebe u prisnom suodnosu s drugim. Pa ako kroz tu fazu prolaze sva djeca, i muka i enska, djevojice je pamte intenzivnije, jer se i u kasnijoj fazi spolno identificiraju s majkom. Zato, po Hlne Cixous, kad pone pisati, ena otkriva da govori glasom koji je glas i njen i njene majke, to je prisno vezuje za njen rod: ona pie kao ena, ili metaforiki reeno pie tijelom. I dok pie, ona se, vie nego mukarac, vraa u stanje imaginarnog, u kojem ne postoje regulativi i kodovi, pa je u neposrednijem kontaktu sa svijetom: Istorija, ljubav, nasilje, vrijeme, posao, elje, ispisuju tekst po mome tijelu..., kae Cixous. Tu, u imaginarnom, ena se kree slobodnije nego u onom prostoru koji je Lacan nazvao simbolikim, a koji je Cixous pripisala mukom vienju svijeta. U stvari, Lacan je simbolikim nazvao ono stanje koje nastaje u drugoj, edipalnoj fazi razvoja djeteta, koja poinje onda kad se u neposrednu vezu djeteta i majke umijea otac. S njegovom pojavom dijete poinje osjeati da postoji i vanjski svijet i da u tom svijetu postoji neki poredak kojem se i ono mora podrediti. Izmeu njega i drugog, s kojim je ono bilo u jedinstvu, sada se u liku oca pojavljuje neto to razbija to primarno jedinstvo, to dijete odvaja od tijela majke i ukljuuje u jedan iri porodini i drutveni poredak, kojim upravlja neki vii Red (Lacanov Zakon Oca). Tako se sada stvara trijadni prostor, u kojem su subjekt i objekt odvojeni, a izmeu njih se nalazi taj Red, koji subjekt mora potivati (kao regulativ, zakon, kod, sistem). U tom prostoru simbolikog pojavljuje se i jezik. Jer jezik simbolizira stvari u svijetu pomou arbitrarnih oznaitelja koji pripadaju jednom nadindividualnom sistemu. Zato subjekt koji se jezikom slui nikad ne moe biti njegov istinski gospodar: sistem kojem se mora povinovati izvan je njega. Onaj Lacanov Zakon Oca, koji

regulira odnos subjekta i svijeta u edipalnoj fazi razvoja djeteta, vai i za jezik, koji kao sistem sa svojim oznaiteljima stoji izmeu nas i svijeta. Cixous je, meutim, u toj lakanovskoj distinkciji vidjela mogunost izdvajanja enskog pisma iz simbolikog sistema jezika, u kojem je sve regulirano i kodirano, i premjetanja u prostor imaginarnog, u kojem rijei poprimaju karakter slika i uspostavljaju neposredniju vezu sa onim to oznaavaju. U imaginarnom subjekt se osjea slobodno, jer odbija prihvatiti zakonitosti sistema (Zakon Oca): tu ga, po rijeima H. Cixous, nikakav autoritet nikad nee potiniti. (Bez sumnje, imali su pravo oni koji su ukazivali na utopistiki karakter tog njenog uvjerenja!) A lakanovsku distinkciju simbolikog, koje je u sistemu i zato izvan subjekta, i imaginarnog, koje je u domenu subjekta, Cixous je prihvatila ne samo u teoriji ve i u vlastitoj spisateljskoj praksi. Svojim nainom pisanja ona je najbolje ilustrirala kako bi mogao izgledati taj slobodni jezik tijela, lcriture fminine: gusta mrea slik i idej koja odbija da bude svedena na jasan teorijski program, kako je njen poetski, metaforiki, aluzivni stil, pun kovanica i igri rijeima, opisala jedna od njenih amerikih sljedbenica. U stvari, moda vie nego sistematskim teorijskim programom, Hlne Cixous je uvjerljivo razvijala svoju ideju enskog pisma samim nainom pisanja. (Neke su feministkinje, meutim, kritiki raspoloene prema njenoj slobodnoj igri s oznaiteljima, opravdano se bojei zaraznog irenja tog neukroenog enskog pisma!) Ideju Hlne Cixous da lcriture fminine znai afirmaciju one enine razliitosti (diffrence) koja je ispoljena u njenom tijelu prihvatila je i razvila LUCE IRIGARAY (r. 1932), iji je rad znaajno uticao na kasnije istrajno feministiko preispitivanje psihoanalize kao mjesta gdje se definiraju i neprestano redefiniraju suvremeni pogledi na ensku seksualnost. Svojim knjigama Spekulum druge ene (Speculum de lautre femme, 1974) i Spol koji to nije (Ce Sexe qui nen est pas un, 1977) ona je postala utemeljiva i najuticajniji predstavnik one struje u feministikoj teoriji koju je Elain Showalter nazvala ginesikom ili post-strukturalistikom feministikom kritikom, koja se bavi istraivanjem enstvenosti (the feminine) kao posebne kategorije unutar kulture. (Takav njen pristup simbolizira onaj spekulum iz naslova njene prve knjige14) Smatrajui da se u psihoanalizi pod maskom nauke kriju ne samo patrijarhalne predrasude o eni ve i falocentrika struktura zapadnjakog miljenja, L. Irigaray je pristupila radikalnom preispitivanju doista, dekonstrukciji i Freudovog i Lacanovog uenja. A zbog tih njenih kritikih stavova, koji su ocijenjeni kao politiki, ona je i uklonjena s Odsjeka za psihoanalizu u Vincennesu koji je vodio Jacques Lacan, pa je nakon toga preuzela da vodi filozofsku sekciju u Nacionalnom centru za nauna istraivanja. Ali je tada ona pristupila radikalnom preispitivanju i dekonstrukciji cijele zapadnjake metafizike, dokazujui da metafiziki diskurs ne priznaje spolnu razliitost i da u njemu ene nemaju identitet kao ene. Po njoj, ak i Derridina dekonstrukcija falocentrikog meta-diskursa filozofije predstavlja samo jo jednu strategiju u odbrani one pozicije iz koje govori mukarac kao gospodar diskursa. Ono to nam je potrebno smatra ona jeste jedno specifino enski Imaginarno i enski Simboliko, sa strukturama koje odgovaraju morfologiji enskog tijela. Jedino s takvog mjesta ena moe govoriti kao ena. Shvatajui da takva diskurzivna pozicija jo ne postoji, ona je postavila sebi u zadatak da u diskursu pronae mjesto koje ena moe zauzeti. Zato je svoje analize problema seksualnosti

koncentrirala na enu samu, a ne na enu u odnosu na mukarca, i na ensko tijelo kao tijelo, a ne kao skupinu simbola, uvjerena da je to mjesto gdje se mogu utvrditi distinktivna obiljeja cijelog enskog spola i utrti prostor za poziciju iz koje ena moe progovoriti kao ena. Odbacujui, i ismijavajui, ustaljene psihoanalitike stavove, koje muku seksualnost definiraju kao normu, presence, prisustvo, a ensku kao absence, odsustvo, nedostatak (kao nedostatak penisa, pa otud i kao zavist na penisu15), L. Irigaray je falocentikom miljenju suprotstavila svoju tvrdnju da ensko tijelo, za razliku od tijela mukarca, ima vie nego jedno erotsko mjesto, zbog ega njenu seksualnost karakterizira raznovrsnost, viestranost, obilnost. U knjizi Spol koji to nije ona pie: ena ima seksualne organe manje vie svuda. Ona nalazi uitak gotovo na svakom mjestu... Geografija njenog uitka je raznovrsnija, viestruka u razlinostima, sloenija, suptilnija nego to se openito smatra. enino uivanje u seksualnosti zbog toga nije jednosmjerno i direktno, nikad nije naprosto jedno. A to se prenosi i u njen jezik, u sintaksu. Kao ni u njenoj seksualnosti, tako ni u njenom jeziku nije privilegirana jednost, jedno znaenje, jedan smjer smisla: Zato se za nju govori da je udljiva, neshvatljiva, euforina, kapriciozna... da i ne pominjemo njen jezik, u kojem se ona kree u svim pravcima ostavljajui njega nesposobnim da razabere bilo kakvo znaenje. Njene su rijei proturjene, pomalo luckaste sa stanovita razuma, neujne za svakoga ko ih slua s ve pripremljenom koordinatnom mreom, s razraenim kodom pri ruci. Jer i u onome to govori, bar kad se to usudi, ena neprestano dodiruje sebe. Ona stalno malo iskorauje u stranu s mrmljanjem, usklikom, apatom, s reenicom koja je ostala nedovrena... A kad se vrati, kao da se opet od neeg udaljila. Od neke druge take uitka, ili bola. ovjek bi je morao sluati s drukijim uhom, kao da uje jedno drugo znaenje koje u tom trenutku samo sebe tka, ulazi u zagrljaj s rijeima, ali se i oslobaa rijei, kako se ne bi uvrstilo i zamrzlo u njima. Jer ako ona neto kae, to nije, to vie nije, identino s onim to je htjela rei. tavie, to to ona kae nikad ni sa im nije identino. To se samo granii. To samo dodiruje. A kad odluta suvie daleko od te priblinosti, ona stane i pone opet od nule: njenog tijela. Prisiljena da se slui jezikom mukarca, ena ne moe nikad do izraaja dovesti cijelu sebe, u jezikoj realizaciji ona nikad nije cijela, iskustvo koje izraava uvijek izgleda fragmentarno. Najvie to u tim uslovima moe postii je da se priblii samoj sebi. A pribliiti se sebi za nju znai pribliiti se svom spolu, svojoj majci, naoj majci u nama i meu nama. U ogledu Tjelesni susret s majkom (1981) L. Irigaray je pisala: Ne smijemo dozvoliti da njenu udnju uniti zakon oca. Moramo joj dati pravo na uitak, na jouissance, na strast, obnoviti pravo na govor, a ponekad i na krik i ljutnju. Moramo nai, iznova nai, izmisliti rijei, reenice koje izraavaju najarhainiji i najsuvremeniji odnos s tijelom majke, s naim tijelima, reenice koje prenose vrstu vezu izmeu njenog tijela, naih tijela i tijela naih keri. Treba da otkrijemo jedan jezik koji nee zamijeniti susret tijel, kao to paternalni jezik, jezik oeva, pokuava da ini, ve koji e se s tim slagati, rijei koje nee zabraniti tjelesno ve e ga izraavati. Upozoravajui da su ene u historijskom procesu potinjavanja pretvorene u muku svojinu, u artikl kojim mukarci mogu obavljati svoje transakcije, u predmete koji su lieni

subjektivnosti, L. Irigaray je pozvala ene da tu bliskost sebi iskoriste za uspostavljanje meusobne bliskosti (sestrinstva), kako bi mogle zajedniki da se suprotstave potinjavanju koje im osporava i puninu njihove seksualnosti i pravo na vlastiti jezik. Borba za jednaka prava, tvrdi ona, bila je nuna u prvoj fazi zadobijanja specifino enskih prava. Ali sada se za njih mora zalagati ne na bazi jednakosti ve na bazi identiteta, specifinog enskog identiteta. (To je, meutim, taka na kojoj je novija feministika kritika imala i najvie primjedbi na njene stavove: s jedne strane, naglaavanje jednog univerzalnog enskog identiteta podrazumijeva upravo onaj esencijalistiki nain miljenja protiv kojeg je ustala cijela postmoderna misao16; s druge strane, opet, njen zahtjev za radikalnom promjenom ne podrazumijeva nikakav socijalni i politiki kontekst, zbog ega je sasvim utopistiki). Sasvim drukije shvatanje enske seksualnosti i enskog pisma izloila je JULIJA KRISTEVA (r. 1941), Bugarka, koja je sedamdesetih godina svojim teorijama jezika i kulture razdrmala intelektualni ivot Pariza. (Za nju je, navodno, Roland Barthes rekao da podriva autoritet monoloke nauke, razarajui najnovije koncepcije, za koje smo smo mislili da nas mogu zadovoljiti i na koje smo bili ponosni17). Dok su Hlne Cixous i Luce Irigaray, kao uostalom, i druge francuske feministkinje (recimo, Madeleine Gagnon), tumaile ensko pismo kao posebnu upotrebu jezika, koja proistie iz enskog doivljaja vlastite seksualnosti (iz njenog tijela), Kristeva je ensko pismo vidjela kao realizaciju manje ili vie svjesne tenje svakog govornog subjekta da u tradicionalne oblike diskursa unese jedan opozicioni i subverzivni element, koji nije generiki ve ideoloki motiviran, pa ga moemo podjednako nai i kod ena i kod mukaraca. U svom najpoznatijem djelu, u doktorskoj disertaciji Revolucija pjesnikog jezika (La Rvolution du langage potique, 1974), Kristeva je razmatrala odnos izmeu izgradnje subjektiviteta i usvajanja jezika kao sistema signifikacije u razvoju ovjekove linosti. Ne ulazei u pojedinosti njenog tumaenja korelacije ta dva procesa, rei emo samo da je ona ukazala na dijalektiku koja upravlja odnosom dviju operacija kojim subjekt mora ovladati u procesu usvajanja jezika kao aktivnosti oznaavanja: simbolike operacije, koja se sastoji u ovladavanju znakovnim sistemom, i semiotike operacije, koja se sastoji u spontanoj, esto nesvjesnoj upotrebi jezikih oznaitelja. Tokom tog procesa subjekt stie svoj subjektivitet, ali ga zbog djelovanja tih dviju suprotnih aktivnosti ne moe stabilizirati, niti izgraditi konaan i jedinstven vlastiti identitet. S druge strane, ni jezik, mada sam po sebi predstavlja vrst sistem, ne moe djelovati kao definitivna stabilna struktura, jer se njegov semiotiki aspekt opire strukturiranju. To najvie dolazi do izraaja u pjesnikom jeziku, koji je, po Kristevoj, najznaajnije mjesto destabilizacije utvrenog simbolikog reda. U ogledu Sistem i govorni subjekt Kristeva je odreenije definirala distinkciju izmeu simbolikog i semiotikog aspekta jezika, koja u velikoj mjeri odgovara Lacanovoj distinkciji izmeu simbolikog i imaginarnog. Naime, za nju, kao i za Lacana, simboliki aspekt je povezan s autoritetom, s redom, s oevima, s represijom i kontrolom, ...s porodicom, normalnou, normativnim klasino-psiholoki usmjerenim diskursom, svim onim to je karakteristino za faistiku ideologiju. Taj aspekt jezika podrazumijeva ureenost, precizne distinkcije, utvrene strukture, drugim rijeima sistem, u kojem se govorni subjekt prividno pojavljuje kao transcendentalni ego, jedinstven i stabilan. Za razliku od simbolikog aspekta

jezika, semiotiki aspekt (Lacan bi rekao imaginarni) karakteriziraju izmjetanje, klizanje, kondenziranje, lebdei oznaitelji, ad hoc veze, improvizacije i aproksimacije, proturjeja, ukrtanja znaenja i sve ono to nagovjetava prodor podsvjesnog u jezik. Govorni subjekt se tu pojavljuje kao fragmentirana subjektivnost, iji fluidni izraz nema vrsto sredite, pa se njegova znaenja ne mogu fiksirati. Kao objanjenje tog djelovanja podsvjesnog na semiotiki proces Kristeva citira Platona, koji u Timeju priziva jedno stanje jezika koje prethodi Rijei, a koje se dogaa u onoj sferi koju Platon i inae naziva chora, definirajui je kao beskonani prostor koji prethodi materiji, ali joj i omoguava da se negdje situira; to je mjesto gdje grube sile materijalne nunosti, ananke, razbijaju skladan poredak koji je stvorio demijurg (Bog ili um). To podsjeanje na Platona daje nam na znanje da Kristeva semiotiko vidi kao subverzivnu silu koja predstavlja stalnu prijetnju svakom zatvorenom simbolikom poretku, ne samo u gramatici ve i u kulturi i politici. Djelovanje te sile, njen razorni prodor u inae stabilne logike ili gramatike strukture, prepoznatljivo je posebno u snovima i poeziji. Ali ga ne moe izbjei ni najracionalniji prozni pisac. Jer, jezik nije samo sistem ve i slobodna igra oznaitelja, inventivna improvizacija, kreacija, hirovita nepredvidljiva aktivnost, u kojoj su na djelu podjednako i svijest i podsvijest. (Tako i nastaje ona tektonska slojevitost teksta koja je izloena dekonstrukciji!). Djelovanjem te sile, u semiotikom procesu, ostvaruje se i ensko pismo. Ali ono, kao ni semiotiki aspekt jezika, ne moe, po Kristevoj, biti iskljuivo u posjedu ene. U ogledu Vrijeme en (1979) Kristeva je ak izrazila i sumnju u sam koncept enskog jezika, a pogotovo u ono ensko pismo kakvo je ulo u modu krajem sedamdesetih godina. Ukazujui na revolucionarni znaaj nastojanj koja se javljaju u suvremenoj umjetnosti da se raskine kd, da se izlomi jezik, da se nae poseban diskurs koji je blii tijelu i emocijama onih koji su prezreni i represirani drutvenim ugovorom, ona je smatrala vanim ovako se ograditi: Ne govorim ovdje o enskom jeziku, ije je (bar sintaktiko) postojanje vrlo problematino i ija je prividna leksika specifinost moda vie proizvod socijalne marginalnosti nego spolnosimbolike razliitosti. Ne govorim ni o estetskom kvalitetu djela koje proizvode ene, koja su s nekoliko izuzetaka (ali zar to nije oduvijek sluaj kod oba spola?) beskrajna ponavljanja vie ili manje euforinog ili potitenog romantizma i stalna eksplozija jednog ega kojem nedostaje narcistiko zadovoljenje. tavie, Kristeva je u tom ogleda dovela u sumnju i sam koncept ene kao unitarne, jedinstvene i trajne kategorije, kao onog specifinog identiteta koji je nastojala istraiti Luce Irigaray: Mislim da prividna koherentnost koja se pripisuje pojmu ena u suvremenoj ideologiji u sutini izaziva negativan efekt brisanja razlika izmeu razliitih funkcija i struktura koje djeluju iza te rijei. Uistinu, moda je dolo vrijeme da se naglasi raznovrsnost enskih ekspresija i preokupacija. Kao to se iz tih njenih izjava moe lako zakljuiti, Julija Kristeva nije feminist u pravom smislu rijei. (tavie, neki je danas smatraju antifeministom!). Ali je ona feministikoj kritici pruila jednu jeziku teoriju koja u funkcioniranju jezika, a naroito u proizvodnji znaenja, u semiozi, vidi snano djelovanje nesvjesnih sila i koja zbog toga doputa da se ono oitovanje tijela koje je, po H. Cixous, karakteristino za ensko pismo opie kao semiotiki proces, koji se odvija

unutar samog jezika kao znakovnog sistema (a ne izvan i naspram njega), ali koji iznutra pomjera njegove granice. Tokom 80-tih i 90-tih godina feministika teorija dobiva bezbrojne nove pristalice, i to iz razloga koji je Terry Eagleton u pogovoru za drugo izdanje svoje Knjievne teorije (1996) ovako objasnio: Od svih takvih teorijskih struja, ona /feministika teorija/ je najdublje povezana s politikim potrebama i iskustvom vie od polovine onih koji se stvarno bave izuavanjem knjievnosti. ene sada mogu na jedinstven i distinktivan nain intervenirati u jednom predmetu koji je odavno, bar u praksi ako ne u teoriji, uveliko bio njihov. Feministika teorija ostvarila je onu dragocjenu vezu izmeu akademskog svijeta i drutva, kao i izmeu problem identiteta i problem politike organizacije drutva, to je inae sve tee postii u jednom sve konzervativnijem dobu. Uistinu, posljednje dvije decenije obiljeene su pravom eksplozijom feministikog diskursa, koji je u pomalo uspavanu knjievnu teoriju unio veliku mjeru intelektualnog nemira i uzbuenja i utro teren za pristup mnogim novim pitanjima, koje je tradicionalna muka teorija ignorirala ili iskljuivala iz rasprave: jezik tijela, tjelesno zadovoljstvo u tekstu, podsvjesno u jeziku, udnja (desire) kao podsvjesni sadraj teksta, ekspresija spola, spolni identitet i spolna razliitost (difference), knjievni kanon i ensko pismo, autobiografska osnova pisanja, institucije i njihova uloga u knjievnosti itd.18 Osim toga, feministika kritika je spustila na zemlju i iz svakodnevnog enskog ivotnog iskustva sagledala mnoga od onih krupnih pitanja koje su u meta-diskursu visoke teorije, prilino apstraktno, postavili vodei proponenti poststrukturalizma (Derrida, Lacan, Paul de Man, Foucault i dr.). Meutim, u toj ekspanziji suvremeni se feminizam naao na raskru na kojem e se, moda presudno, odrediti pravac njegovog daljeg razvoja. Jer, s jedne strane, on je legitimni nasljednik enskog pokreta iz 60-tih godina i kao takav predstavlja izrazito politiki orijentiranu kritiku misao: kad govori o poloaju ene u mukom svijetu, o identitetu ene, o razliitosti svog spola, o pravu na svoj jezik, o androcentrikoj osnovi knjievnosti i o potrebi ginokritike, feministiki orijentirana kritiarka eli i trai promjenu, to znai da njena kritika analiza (svejedno da li pojedinih knjievnih djela ili falocentrikog diskursa kulture uope) uvijek podrazumijeva politiki in. S druge strane, meutim, suvremeni feminizam se u velikoj mjeri naslonio na poststrukturalizam, koji je u politikom smislu prilino neodreen i u svom skepticizmu prema mogunostima historijskog progresa, pa i drutvenih promjena, politiki prilino pasivan. Bez obzira koliko subverzvan bio u razgradnji zapadnjakog intelektualnog nasljea i njegovog logocentrizma, post-strukturalizam se, openito govorei, dobro uklopio u jedno drutvo koje je izgubilo interes za krupne politike projekte koji podrazumijevaju njegovu radikalnu promjenu. A zajedno s post-strukturalizmom u toj post-modernoj, post-radikalnoj situaciji nale su se i mnoge amerike feministkinje.19 U svakom sluaju, naavi se na tom raskru, koje na jednoj strani vodi u radikalnu drutvenu kritiku i politiki angaman, a na drugoj strani u istu teoriju, suvremena feministika misao kao da je izgubila otrinu. Vjerovatno je Terry Eagleton i tu bio u pravu:

Vrhunac feministike teorije bio je 70-tih godina, nekih dvadesetak godina iza nas. Od tada je to polje istraivanja obogaeno bezbrojnim pojedinanim radovima kako o opim temama tako i o posebnim piscima; ali je malo bilo teorijskih proboja koji se mogu mjeriti s krilakim radom ranih pionira: K. Millet, E. Showalter, S. Gilbert i S. Gubar, J. Kristeve, L. Irigaray, H. Cixous, s njihovim uzbudljivim kombiniranjem semiotike, lingvistike, psihoanalize, politike teorije, sociologije, estetike i knjievne kritike. To, naravno, ne znai da od tada nije proizveden impresivan broj i teorijskih i praktikih radova, naroito u feministikom preispitivanju psihoanalize20. Ali zakljuak je Eagletonov uzeto u cjelini, sve to ne dostie intelektualni ferment ranih godina. ini se, meutim, da je u suvremenoj feministikoj misli, koja je danas moda jo i vie pluralna nego to je bila sedamdesetih godina, ipak dolo i do jednog radikalnog osvjeenja, koje je bitno uticalo na feminizam kao intelektualni, politiki i drutveni pokret i koje je dolo sa saznanjem da sve ene nisu iste, niti se nalaze u istoj situaciji. U tom smislu svakako je presudna bila intervencija onih kritiarki koje su se javile s najudaljenije margine drutvenog ivota, sa samog ruba one margine na kojoj se ene u mukom svijetu inae nalaze, kao, na primjer, teoretiar i kritiar kulture Gloria Anzalda, koja dolazi iz Chicano sredine, tj. iz drutvenog kruga onih Meksikanaca koji ive i rade u SAD, a koji vie nisu Meksikanci a jo nisu Amerikanci; ili kao bell hooks, Afro-Amerikanka, koja je izabrala da svoje ime pie bez velikih slova i koja je pitanje enskog identiteta problematizirala s pozicije Crnkinje sa siromanog juga SAD, ili kao Indijka Gayatry Chakravorty Spivak, koja se u feministike rasprave ukljuila sa stanovita neomarksizma i postkolonijalne kritike. Iako se uveliko slue post-strukturalnim metodima, one su u fokus svog interesa uporedo s problematikom enske seksualnosti i pitanjima razlinosti roda uvele i urgentna, vrela drutvena i politika pitanja rase i klase. I sasvim je prirodno, ali i vrlo pouno, to se kod njih pitanje enskog identiteta postavilo na drukiji nain nego kod feministkinja koje pripadaju sredinjoj (bijeloj) rasi i koje su odrasle u udobnosti doma amerike srednje klase. U kontekstu dominantne amerike ideologije, koja ignorira klasne razlike, jer je njen mit o demokraciji zasnovan ne samo na idealu jednakosti ve i na iluziji besklasnosti, te kritiarke su sebi u zadatak postavile da istrae na koji nain klasne razlike utiu na definiranje enskog identiteta i kako se pitanja enske polne razliitosti vide iz perspektive razliite etnike i rasne pripadnosti ene. Tako je, na primjer, GLORIA ANZALDA (r. 1942), koja je u mladosti, s drugim lanovima svoje porodice, godinama radila na njivi kao najamni radnik, sebe opisala kao subjekt koji je nastao izmeu dvije kulture: meksike (s jakim indijanskim uticajem) i anglo-amerike, kao enu s granice, koja ne egzistira ni s jedne ni s druge strane granice, ve se nalazi u podruju koju ona zove los intersticios, gdje se korijeni ukrtaju, preklapaju, sudaraju i izrastaju u neto novo. U ogledu La conciencia de la mestiza: Towards a New Consciousness (Prema novoj svijesti, 1987) ona je upozorila da se pitanja boje koe, klase i spola razdvajaju kao da su u pitanju odvojeni kriteriji identifikacije i pledirala za radikalnu izmjenu slik u naim glavama. (Nita se ne dogaa u stvarnom svijetu kae ona ukoliko se najprije ne dogodi u slikama koje imamo u svojim glavama). U nizu svojih knjiga21 ona je pristupila istraivanju upravo te granine egzistencije, koja, po njenim rijeima, proizvodi jednu posebnu svijest, koju je ona na svom jeziku nazvala la mestiza i definirala kao rasnu, ideoloku, kulturnu i bioloku koliziju, u kojoj se raa linost s promjenljivim i mnogostrukim identitetom. A u njenom sluaju pitanje

identiteta je utoliko komplikovanije to je ona, osim to je mestiza, u isto vrijeme po sopstvenom priznanju bliska i lezbijskom pokretu, i marksizmu i okultizmu. Na pitanje ta sam ja? odgovorila je: Lezbijka feminist iz Treeg Svijeta s naklonou prema socijalistikoj revoluciji i mistici. Oni bi me isjeckali u sitne fragmente i na svaki nalijepili po jednu etiketu! S takvim linim iskustvom Gloria Anzalda je zaista bila u prilici da zakljui kako je sam koncept jedinstvenog i ujedinjenog enskog identiteta pusta iluzija. A to je iskustvo koje s njom dijele mnoge druge dananje feministkinje i koje je uistinu postalo krupno teorijsko iskuenje suvremenog feminizma. Zakljuujui ovaj nacrt za povijest feministike knjievne teorije i kritike, ostajem uvjeren da se moemo sloiti sa Eagletonovim zakljukom, datim u zavrnoj rijei drugog izdanja njegove Teorije knjievnosti: Bez obzira na sve, feministika kritika se u posljednjoj deceniji konstituirala kao moda najpopularniji od svih novih pristupa knjievnosti; izvlaei iskustva iz teorija ranijih vremena, ona je revidirala ukupan kanon knjievnosti i probila njegove restriktivne granice.

Jasmina Luki ENSKO PISANJE I ENSKO PISMO U DEVEDESETIM GODINAMA

Sarajevske Sveske br. 02

Ovaj blok posveen enskom pisanju ima dvostruki cilj. Namera mu je da analitikim tekstovima skrene panju na neke znaajne knjige objavljene u devedesetim godinama, ali i da istovremeno predstavi neke od autorki koje se u junoslovenskim knjievnostima bave feministikom kritikom. Razloga za posebno bavljenje enskom knjievnou, i to na metodoloki specifian nain, iz perspektive feministike i rodne analize, ima vie, i oni se mogu nai na razliitim nivoima argumentacije. Prvo, oni koji se ovim problemima inae ne bave, verovatno e odmah postaviti pitanje u emu je razlika izmeu enskog pisanja i enskog pisma, kao i dodatno pitanje zato uopte posebno izdvajati ensko pisanje, naruavajui time, prema tradicionalnim kriterijumima, celovitost pojma literature i primenjujui jedno oigledno ne-knjievno naelo razvrstavanja. Stoga, iako su vanost ove teme i znaenje distinkcija koje se ovde uvode mnogima poznati, za one koji e preko ovog temata dobiti jasnije predstave o sloenosti problema o kojima je re, vredi dati i neke uvodne napomene. Pitanje statusa enskog pisanja otvara se danas u kontekstu teorijskih pristupa koji u prvi plan postavljaju problem rodnih razlika i naina na koji se te razlike upisuju u tekst. U tom smislu, ensko pisanje se u okviru feministike teorije i rodnih pristupa knjievnosti ne koristi kao odrednica kojom bi se po jednostavnom obrascu u prvi plan istakle polne razlike meu piscima takvoj pojednostavljenoj podeli mnoge spisateljice ele da izmaknu kako se ne bi nale u getu neke pretpostavljene enske knjievnosti, izvan glavnog toka knjievnih zbivanja. ensko pisanje se u okvirima ovih teorija shvata mnogo kompeksnije i obuhvata iroki krug problema, dotiui se razliitih svojstava knjievnog teskta, a posebno njegovih tematskih i stilskih obeleja. Re je o procesu afirmacije novog vrednosnog poretka u kojem rodno obeleeno, u ovom sluaju ensko iskustvo, a sa njim i tradicionalno potisnuta sfera domesticiteta, postaju legitimne knjievne teme. U uem smislu rei, ova odrednica vezuje se uz novu vrstu enske literature koja se pie poslednjih nekoliko decenija, i koja samosvesno naglaava svoju posebnost, odnosno, drugost . Uopteno govorei, ova vrsta nove enske proze (ili, kako se to govorilo sedamdesetih godina, proze usmerene na ene, odnosno women-centered narratives ) javlja se ve ezdesetih godina, pod uticajem vidljivih promena u drutvenim odnosima meu polovima. Ve u to vreme pojavljuju se relativno brojne, literarno znaajne knjige koje osveeno, na direktan nain - koji danas moemo itati kao feministiki ili kao protofeministiki govore o specifino enskim iskustvima koja visoka literatura do tada nije prepoznavala kao relevantnu temu. Knjige poput Staklenog zvona Silvije Plath, Zlatne belenice Doris Lessing i Grupe Mary McCarthy (sve su u nekom trenutku bile prevedene na ovim prostorima) najbolje reprezentuju tu novu vrstu tekstova . Krajem ezdesetih godina, sa drugim talasom feminizma, pojavljuju se feministike kritiarke koje poinju sistematski da podravaju i afirmiu ovu novu vrstu enskog pisanja. Tako se u sedamdesetim godinama oblikovala jedna specifina i vrlo uticajna sprega knjievne prakse i knjievne kritike. Postalo je oigledno da novi tip enskih tekstova trai nove pristupe i naine tumaenje, kao i da novi kritiki diskurs, koji uvaava posebnosti enskog iskustva, podstie ene da piu na novi nain.

Ovaj proces, naravno, nije bio jednostavan, kao to se ni feministika kritika nije oblikovala po jednostavnom obrascu afimacije enskog pisanja. U metodolokom smislu, ona je bila pluralistika i eklektika, dakle, otvorena prema razliitim interpretativnim modelima, koje je slobodno kombinovala prema svojim potrebama. Uopteno govorei, u ranoj fazi razvoja feministike i rodne kritike mogue je izdvojiti dve glavne struje, anglo-ameriku i francusku feministiku kritiku. Angloamerike feministike kritiarke bile su primarno zainteresovane za ensko pisanje iz socioloke prerspektive i usmerene na analizu drutveno konstruisane enske rodne uloge. Njih su prvenstveno zanimali naini prezentacije ena u knjievnim tekstovima, odnosno zanimala ih je specifina perspektiva ene kao itateljice tzv. visoke literature. Autorke poput Kate Millet, Mary Elman i Germaine Greer uputile su radikalan izazov tradicionalnom itanju knjievne batine, izazov koji je imao odjeka i u sferi univerzitetske javnosti, i meu vrlo irokom publikom. Ali, ova vrsta kritike, ideoloki jasno angaovana u svojoj feministikoj kritici patrijarhata, imala je nesumnjivih metodolokih ogranienja, to je navelo feministike kritiarke da se pozabave pitanjima metoda i da pokuaju jasnije da definiu specifino podruje svojih istraivanja. Tako se javlja grupa feministikih teoretiarki koje smatraju kako je njihov primarni zadatak prouavanje enskog stvaralatva i potraga za specifinim odlikama enskog pisanja. Elaine Showalter uvodi pojam ginokritika, koji upuuje na usmerenost ove kritike na ene i ensko stvaralatvo. Re je o jednoj vrsti konstitutivnog gesta kojim feministika kritika dokazuje da ima svoj poseban predmet i metod istraivanja to je kao situacija analogno zbivanjima u knjievnoj teoriji glavnog toka u vreme dominacije formalih metoda, kada se teilo jasnijoj definiciji predmeta izuavanja knjievne teorije i odreivanju differentia specifica knjievnog teksta. U tom pravcu razmilja i Elaine Showalter kada u sedamdesetim godinama obrazlae sutinu ginokritike: Prihvatanje enskog pisanja kao nae primarne teme primorava nas da prihvatimo novu, povoljniju konceptualnu poziciju i da redefiniemo prirodu teorijskog problema koji je pred nama. Nije vie re o ideolokoj dilemi izmirenja revizionistikih pluralizama, ve o sutinskom pitanju razlike. Kako moemo da konstituiemo ene kao posebnu grupu u knjievnosti? Po emu se ensko pisanje razlikuje? (Showalter, 15) Drugim reima, Showalter ovde tei bliem odreenju predmeta istraivanja ginokritike a to je ensko pisanje oekujui da e takvo jasno omeavanje otvoriti prostor i za novu, posebnu metodologiju itanja enskih tekstova. Ipak, njena teorijska pozicija ostaje duboko ambivalentna, jer ona sama ostaje primarno socioloki usmerena i zalae se za promociju koncepta enske kulture kao specifine potkulture koja postoji u svakom patrijarhalnom drutvu i koja se samo delimino preklapa sa mukom kulturom glavnog toka. Teorija kulture priznaje da postoje znaajne razlike izmeu ena kao pisaca: klasa, rasa, nacionalnost i istorija podjednako su znaajne knjievne odrednice kao i rod. Pa ipak, enska kultura oblikuje kolektivno iskustvo unutar date kulturne celine, iskustvo koje meusobno povezuje ene pisce preko granica vremena i prostora. Upravo po tome to naglaava objedinjujuu snagu enske kulture ovaj pristup se razlikuje od marksistikih teorija kulturne hegemonije (Showalter 1982, 27). Tvrdnja o postojanju posebne enske kulture olakala je Elaine Showalter konstruisanje jedne alternativne, posebne enske istorije u kojoj se dokazuje da su ene imale svoju knjievnu tradiciju, koja se razvijala paralelno sa dominatnom, mukom literaturom, ali je zbog naina na koji je strukturisana institucionalna promocija i valorizacija knjievnih vrednosti, ostala praktino nevidljiva (Showalter, 1977). Uopte uzev, zahtev da se revalorizuju postojee knjievne istorije i uspostavljene kanonske vrednosti jedan je od osnovnih zahteva rane feministike kritike, to je dovelo do intenzivnog prouavanja knjievne batne i otkrivanja zaboravljenih autorki. I druge ginokritiarke takoe tragaju za posebnostima enskog pisanja. Tako Ellen Moers (1976) eksplicte naglaava kako ne postoji enski genije ni enska senzibilnost, ali ipak pokuava da utvrdi koji su to zajedniki socijalni faktori koji su uticali na ene-pisce, i kako su one meusobno uticale jedna na drugu. Posebno su znaajna bila istraivanja Sandre Gilbert i Susan Gubar, koje su se bavile pitanjima enske kreativnosti. U svojoj uticajnoj studiji Luda na tavanu (Gilbert & Gubar 1979) ove dve autorke uvode pojam enskog straha od autorstva, koji je drutveno uslovljen. Njihovo polazite predstavlja kritika tada veoma uticajne teorije knjievnog razvoja Harolda Blooma, koji je smatrao da svaki novi veliki pesnik, u skladu sa osnovnim naelima Edipovog kompleksa, tei da ubije svog knjievnog oca, odnosno da prevazie svog knjievnog pretka koji je bitno uticao na njegov rad. U tom smislu, svaki novi tekst je zapravo odgovor na neki postojei tekst, njegovo novo itanje. Budui da je ovaj model oigledno androcentrian, Sandra Gilbert i Susan Gubar postavile su pitanje koji je onda poloaj ena pisaca u okvirima jedne takve patrogene knjievne istorije. Budui da su ene iskljuene iz modela Edipovog kompleksa i da nemaju svoje knjievne oeve, takav model knjievne istorije njih onda nuno, po svojim osnovnim pretpostavkama, mora diskriminisati i iskljuivati. Stoga se postavlja pitanje prirode pisanja, kako ene uopte piu i ko su njihovi pravi knjievni preci. Harold Bloom je govorio o strahu od uticaja, koji ne predstavlja strah od konkretne osobe, stvarnog pisca u ulozi knjievnog oca, ve anksioznost koju proizvode postojei tekstovi jer svako veliko knjievno delo zapravo predstavlja pogreno itanje knjievnog naslea. Strah od uticaja blokira male talente, ali stimulie genije, smatrao je Bloom. Istiui da su i knjievni kanon i knjievna istorija po svojoj prirodi androcentrini, Sandra Gilbert i Susan Gubar prihvataju ovu tezu, smatrajui da strah od uticaja moe biti relevantan za muke autore. ene, meutim, po njihovom miljenju, pate od straha od autorstva, koji je zapravo drutveno uslovljen. Zbog svoje drutvene uloge, one pripadaju posebnoj potkulturi, koja ima svoju tradiciju i istoriju, ali ta tradicija i istorija nisu konstituisane, pa su ostale

nedohvatljive. Zato su ene pisci same, liene oslonca koji bi mogle da nau u radu svojih prethodnica, ispunjene strahom od publike koju ne poznaju i koja je odgojena na mukim vrednostima. Ulazei u knjievnost, one nisu u prilici da se suprotstavljaju nainima na koji njihovi knjievni oevi iitavaju svet, ve nainima na koje su one same proitane. Strah od autorstva unitava, i zato su vane sve strategije koje pomau podizanju enske samosvesti . Ve i ovaj kratak pregled glavnih teza uticajnih ginokritiarki pokazuje zbog ega je u sreditu njihovog interesovanja kritika drutvenih institucija koje bitno utiu na studije knjievnosti, a pre svega kritika univerziteta kao institucije koja presudno utie na oblikovanje knjievnog kanona i promovisanje jednog falocentriki postavljenog, u osnovi mizoginog sistema vrednosti. Otuda su se feministike kritiarke u sedamdesetim i osamdesetim godinama mnogo bavile statusom ena pisaca unutar postojeih kanona, otkrivanjem zaboravljenih autorki, kao i pitanjima moguih revizija postojeih knjievnih istorija, odnosno projektima pisanja novih, alternativnih, enskih knjievnih istorija. Uvoenje enskih studija na univerzitete otvorilo je i mogunost revizije akademskih programa i uvoenja veeg broja ena pisaca u okvire studija knjievnosti, barem na onim katedrama koje su imale sluha za nove glasove . Sredinom osamdesetih godina sve se vie panje usmerava ka teorijskim razmatranjima pojma roda (gender) kao jedne od centralnih kategoriju feministike kritike, pa rodne studije na univerzitetima sve vie potiskuju enske studije. Pojam roda u specifinom znaenju koje mu pridaje feministika kritika ulazi u upotrebu jo ranih sedamdesetih godina, i to pre svega u krugu anglo-amerikih teoretiarki . U poetku, on ima relativno jednostavno znaenje i upuuje na drutveno konstruisane uloge namenjene enama i mukarcima, koje se u datoj drutvenoj praksi po pravilu predstavljaju kao prirodne i jedino mogue. U tom znaenju ovaj pojam koriste i Kate Millet (1970) i Shulamith Firestone (1970), koje radikalizuju binarnu opoziciju pol/rod, naglaavajui da je pol bioloka, a rod kulturna kategorija i da drutveno konstruisane (i kontrolisane) rodne razlike zapravo proizvode sistem diskriminacije koju patrijarhat provodi nad enama. Ovako postavljeno tumaenje roda kao kulturne kategorije, koja je suprotstavljena polnosti kao biolokoj datosti, zadralo se u teorijskim raspravama i do danas. Ali to je samo jedna od moguih interpretacija ovog sloenog pojma. Od sedamesetih godina do danas napisano je mnotvo knjiga o problemima roda, to ukljuuje vrlo razliite pristupe . Nakon prvih analiza koje su bile primarno socioloki usmerene, javljaju se i uticajna psihoanalitika tumaenja pojma roda. Tako Nancy Chodorov razvija tezu da ureenje nuklearne porodice, koje potpuno preputa majci odgoj dece u najranijem periodu, podstie oblikovanje rodnih identiteta jo u preedipalnoj fazi razvoja, kada dete formira svest o sebi uspostavljajui distinkciju izmeu sebe i svoje okoline. Chodorov dokazuje da je proces uspostavljanja razlike izmeu majke i enskog deteta mnogo kompleksniji nego u sluaju muke dece. Deak po relativno jednostavnom obrascu uspostavlja potrebnu distinkciju jer uoava razliku izmeu sebe i majke, koja ima jasna feminilna obeleja. Devojicama je to tee; da bi konstituisale sopstveni subjektivitet one moraju da uspostave razliku u odnosu na majku, ali istovremeno ne mogu izbei da prepoznaju i svoju istovetnost sa njom, to pojaava njihovo oseanje identifikacije. Stoga su granice ega kod enske dece mnogo fleksibilnije nego to je to sluaj kod deaka, one tee da razvijaju empatiju i intuiciju, sklone su identifikaciji sa drugima, to sve vodi oblikovanju onih karakakteristika linosti koje se po tradiciji smatraju enskim. Vano je uoiti da je kod Nancy Chodorov, kao i kod socioloki usmerenih kritiarki, zadrana binarna opozicija pol/rod, kao i lociranje/fiksiranje polnih i rodnih obeleja u dato, nepromenljivo telo. U toj opoziciji polnost je bila prihvatana kao stabilna kategorija. Krajem osamdeseth godina, meutim, javlja se niz znaajnih teoretiarki poput Elizabeth Grosz, Luce Irigaray, Rosi Braidotti, koje dovode u pitanje stabilnost polnih odrednica, naglaavajui da su nae predstave i o polu i o rodu - isto kao i svekoliko ostalo iskustvo zapravo locirane u jeziku, odnosno, da se i polno i rodno iskustvo, kao i sva druga naa znanja i iskustva, oblikuju kroz diskurzivnu praksu. Njihove argumentacije se u mnogome razlikuju, ali teza o lociranosti svekolikog iskustva u jeziku, koje ove teoretiarke preuzimaju iz francuske poststrukturalistike filozofije, predstavlja njihovo zajedniko polazite. Da bismo postali razumljivi sebi i drugima moramo prihvatiti polno odreenje, kae Rosi Braidotti, dodajui ako 'ja' nije polno odreeno, onda 'ja' i ne postoji (Braidotti 1994, 176). Drugim reima, telo ne moe da se odvoji od svoje polnosti, kao to je nemogu iskorak iz jezika, to onda znai da su polnost, jezik i subjektivnost vrsto povezani i meuzavisni. To istovremeno znai i da se odnos pola i roda uslonjava, jer je inicijalna binarna opozicija na ovaj nain naruena. Judith Butler kae kako je svaki diskurs po svojoj prirodi formativan, to onda znai i da svaki govor o telu istovremeno predstavlja oblikovanje tog tela (Butler 1993, 10). Stoga Butler zakljuuje da je polnost, isto kao i rod, zapravo istorijski i drutveno uslovljena konstrukcija. Ali polnost je jedna od kategorija koje u naim drutvima imaju formativnu vanost u procesu konstituisanja subjektivnosti. Pod uticajem teorijskih stavova Judith Butler, rodni identitet se sve se vie razumeva kao sloeni kulturni performans, a ova teza dobija posebnu vanost u okviru teorija alternativne seksualnosti (queer theories). U francuskoj feministikoj teoriji situacija je bila drugaija. Polazei od poststrukturalistikih stanovita Jacquesa Derride i psihoanalitike kole Jacquesa Lacana (ije stavove esto kritiki reinterpretiraju), teoretiarke poput Hlne Cixous i Luce Irigaray razvijaju potpuno drugaije postavljen pristup pitanjima seksualnosti i enskog pisanja u odnosu na anglosaksonsonske feministike teoretiarke. Njihov pristup problemima seksualnosti ne operie distinkcijom pol-rod, pa kategorija roda nema vanost u ovoj grani savremene feministike teorije. I Hlne Cixous i Luce Irigaray bavile su se problemom enskog pisanja i enske kreativnosti i, posebno, odnosom ena prema jeziku, koji obe ove teoretiarke smatraju falocentrinim i naglaavaju potrebu ena da piu, odnosno da se izraavaju drugaije u odnosu na dominantnu muku intelektualnu tradiciju. Hlne Cixous uvodi pojam ensko pismo (criture fminine). Kritiari koji se nisu bavili feministikom kritikom ovaj pojam esto pogreno koriste kao alternativni termin za ensko pisanje uopte, ili kao termin

koji upuuje na jedan naglaeno sentimentalizovan stila pisanja koji se tradicionalno smatra enskim, to je takoe pogreno. Za Hlne Cixous criture fminine predstavlja pojam koji nije nuno vezan uz pol autora/autorke; re je o vrsti pisanja koju ona prepoznaje kod Clarice Lispector, ali i kod Jeana Geneta. Ipak, Cixous naglaava kako su u datim sociokulturnim okolnostima ene sklonije nainu pisanja koji prepoznajemo kao criture fminine. Hlne Cixous ne eli da bude teoretiarka u tradicionalnom smislu rei, ona odbija da gradi koherentan sistem, izraava se u metaforama, pa nije lako prevoditi njene teze na racionalno ustrojen jezik. U tom smislu, i njeno sopstveno pisanje ima formu criture fminine. Jedan od razloga za to jeste i njena elja da uspostavi kritiku distancu prema samom jeziku, koji smatra falocentriki ustrojenim i naglaava da se moraju traiti naini odupiranja toj unutranjoj logici jezika koja nas sputava. U jezik kojim se svakodnevo sluimo upisane su brojne binarne opozicije koje upuuju na negativan odnos prema onome to je odreeno kao ensko . Kreativno pisanje, koje Hlne Cixous smatra revolucionarnom aktivnou, moe da promeni taj odnos unosei nova iskustva u postojee strukture, i ta mo jedno je od glavnih svojstava criture fminine. To je vrsta pisanja koje omoguuje upisivanje telesnosti u tekst, a posebno je vano unoenje ritmova majinog tela iz vremena preedipalne veze sa majkom, ritmova koji su trajno prisutni i kod odrasle osobe. Cixous poziva ene da piu belo, majinim mlekom, da piu sebe jer njihovo telo mora da se uje. ensko pismo je uvek subverzivno, ono naruava konvencionalnu logiku jezika, suprotstavlja se gramatici i sintaksi. ene piu vulkanski, poriu zakone, podsmevaju se istinama. One ne ele i ne treba da preuzmu pojmove i instrumente falocentrikog jezika - to je muki nain. ene ne ele da poseduju, da internalizuju, one prolaze kroz jezik, one lete i ine da jezik leti takoe. Letenje je tipian enski gest gest transgresije. ensko pismo je transgresija, naruavanje pravila, ono je antiinstitucionalno, oslobaajue, heterogeno. I Luce Irigaray govori o potrebi da se iskorai iz falocentrikog jezika. Ona uvodi pojam parler-femme, teko prevodiv kod nas jer istovremeno oznaava i enu koja govori, i enski govor. Ali parler-femme ne znai govoriti o enama, ne znai proizvoditi diskurs iji su objekat ene, pa ak ni diskusrs iji su subjekat ene. To je pokuaj stvaranja mesta za ensko kao drugo i podrazumeva drugaiji nain artikulacije enske i muke udnje u jeziku. Parler-femme takoe pretpostavlja podrivanje sintakse i naruavanje diskurzivne logike kako bi se omoguilo iskazivanje enske pluralnosti. Irigaray smatra da je odnos ena prema jeziku problematian jer falocentriki jezik doprinosi nemogunosti ene da bude u dodiru sa samom sobom, da artikulie sopstvenu udnju. Da bi postala normalna ena, ona mora da prihvati maskaradu enskosti , jer ivi u sistemu vrednosti koji nije njen. Irigaray u jednom intervjuu to objanjava na sledei nain: Psihoanalitiari kau da maskarada odgovara enskoj elji. Meni to izgleda pogreno. Ja mislim da se maskarda mora razumevati kao ono to ene ine kako bi obnovile neke elemente udnje, kako bi uestvovale u mukoj udnji, ali po cenu odricanja od sopstvene. U maskaradi, one se podreuju dominantnoj ekonomiji udnje u pokuaju da ostanu 'na tritu' uprkos svemu. Ali, one su tu kao objekat seksualnog uitka, a ne kao one koje uivaju. ta podrazumevam pod maskaradom? Posebno, ono to Frojd zove 'enskost'. Verovanje, na primer, da je neophodno postati ena i to 'normalna' ena, dok mukarac jeste mukarac od poetka. On treba samo da aktivira svoje bivanje-mukarcem, dok ena mora da postane normalna ena, odnosno, mora da prihvati maskaradu enskosti. U zadnjoj analizi enski Edipov kompleks predstavlja ensko ulaenje u sistem vrednosti koji nije njen, i unutar kojeg ona moe da se 'pojavi' i da cirkulie samo ako se razvija unutar potreba/udnji/fantazija drugoga, naime, mukarca. S obzirom na to, nije lako ni jednostavno ustvrditi ta je enska sintaksa, jer u toj 'sintaksi' ne bi trebalo da bude vie ni subjekta ni objekta, 'jedinstvenost' vie ne bi bila privilegovana, ne bi vie bilo ispravnih znaenja, pravih imena, 'pravih' atributa... Umesto toga, 'sintaksa' bi ukljuivala blizinu, bliskost, ali u tako ekstremnoj formi da bi to spreavalo svako razlikovanje identiteta, svako uspostavljanje vlasnitva, pa prema tome i svaki oblik aproprijacije (Irigaray 1985, 134). Dve glavne grane feministike kritike, anglo-amerika i francuska, razvijale su se uglavnom nezavisno do sredine osamdesetih godina, kada radovi francuskih teoretiarki postaju sve uticajniji i u anglosaksonskom svetu, pa moemo govoriti o povezivanju i meusobnom proimanju ove dve struje. U ranoj fazi razvoja feministike knjievne kritike pitanje odnosa prema sredinjem toku izuavanja knjievnosti postavljalo se kao niz pitanja o odnosima ukljuivanja/iskljuivanja. Ta su pitanja vodila u nekoliko smerova, poevi od toga kako odrediti predmet izuavanja feminististike knjievne kritike, odnosno, da li njen opseg istraivanja treba da ukljuuje dela mukih pisaca ili ona treba, poput ginokritike, da ostane usredsreena na itanja samo enskih autorki. Pitanje je bilo i da li treba rekonstruisati posebne, enske knjievne istorije i graditi posebne kanone (opet, kao to su to predlagale ginokritiarke), ili je bolje raditi na promeni postojeih okvira izuavanja knjievnosti. Postavljalo se, naravno, i pitanje metoda, kao to se jasno vidi u jednom tekstu Anette Kolodny iz 1980. godine: Po mom sudu, na cilj nije i ne treba da bude formulacija nekog jedinstvenog metoda itanja, ili neka mogua Prokrustova postelja kritikih postupaka, a jo manje bi to to trebalo da bude stvaranje preskriptivnih kategorija nekog zamiljenog, neseksistikog knjievnog kanona. Umesto toga, smatram da je na zadatak da podstiemo ivahni pluralizam koji je otvoren prema mogunostima razliitih kritikih kola i metoda, ali se ne svodi na jedan od njih, prepoznajui da su orua koja su neophodna za nae analize u velikoj meri nasleena, a samo jednim delom predstavljaju nae delo (Kolodny, 110-111). Raznovrsnost kritikih metoda koje se u poslednjih nekoliko decenija primenjuju u okvirima feministike, odnosno u okvirima rodne kritike vidljiva je upravo u zborniku iz kojeg smo citirali tekst Anette Kolodny, koji ve i svojim naslovom, Feminizmi, naglaava taj pluralitet (Warhol i Herndl) . iroki spektar moguih pristupa enskom pisanju ukljuuje danas psihoanalizu, semiologiju, lingvistiku, teoriju recepcije, naratologiju, marksistiku kritiku, novi istorizam,

rodne teorije, teorije tela, queer theories, postkolonijalizam... Istovremeno, danas je sasvim jasno da su se tokom poslednjih decenija i same studije knjievnosti znaajno promenile, otvarajui se u velikoj meri interdisciplinarnosti (u tome videti u Butler 2000). Uticaj feministike i rodne kritike na tu duboku promenu sigurno je veoma znaajan. Na prostorima kojima je namenjen ovaj asopis ta je promena manje vidljiva nego to zasluuje, jednostavno zato to je institucionalizovana kritika (u ovom sluaju to znai akademska kritika, kao i kritika tzv. sredinjeg toka knjievnosti koju promoviu knjievni asopisi, ali i nedeljna i dnevna tampa) po pravilu zatvorena za ovu vrstu knjievno-teorijskog pristupa, a povremeni iskoraci prema feministikoj i rodnoj kritici ne menjaju bitno osnovni pristup . Ali, stvari izgledaju mnogo bolje kada se iz tzv. sredita pomaknemo u prostore daleko vee ivosti, a manje institucionalne moi. Tek odatle postaje vidljivo da su feministika teorija i kritika i kod nas prisutnije nego to se to ini onima koji prate samo literaturu tzv. glavnog toka i asopise koji se tom literaturom bave. U ovoj prilici, zadrau se na primerima Srbije i Hrvatske. Produkciju teorijske misli u razliitim oblastima znanja u obe ove sredine primarno podravaju alternativne enske grupe, koje esto imaju svoja posebna izdanja, kao i enski izdavaki projekti poput 94 iz Beograda. Posebnu vanost imaju centri za enske studije, kao alternativni prostori (jo uvek) neinstitucionalizovanog bavljenja feministikim i rodnim teorijama. Pokreu se i novi asopisi koji se bave ovim pitanjima, pa su tako u Beogradu nekoliko godina izlazila ak dva asopisa ove orijentacije, Pro-Femina, asopis za ensku knjievnost i kulturu, koji izdaje Radio B92 iz Beograda i enske studije (od nedavno sa novim imenom Genero) u izdanju beogradskog Centra za enske studije. Centar je u okviru svoje izdavake delatnosti pomogao i objavljivanje studije Biljane Dojinovi Nei Ginokritika (1993). Slina je situacija i u Zagrebu, gde enska infoteka, pored knjiga domaih i prevedenih autorki , objavljuje asopis Kruh i rue. Centar za enske studije u Zagrebu izdaje asopis Trea, a pokrenuo je i znaajnu izdavaku delatnost, objavljujui posebno teorijske knjige domaih autorki. Upravo kada je re o knjievnosti, Centar je u poslednje dve godine objavio nekoliko znaajnih naslova: Nadeda ainovi objavila zbirku eseja U enskom kljuu, Ogledi o teoriji kulture (2000) u kojoj promilja mnoga znaajna pitanja feministike teorije; Lada ale Feldman objavila je zbirku teatrolokih eseja, Euridikini osvrti (2001), a Nataa Govedi zbirku tekstova Izbor uloge, pomak granice, u kojoj sabira knjievne, kazaline i filmske studije. Imajui u vidu intenzivnu edukativnu i izdavaku delatnost esnkih grupa, moglo bi se rei kako su na ovim prostorima devedesete godine bile u veoj meri obeleene feministikom teorijom i kritikom, ije je pisanje podsticano u alterantivnim prostorima afirmacije enskih znanja, nego knjievnom proizvodnjom koju bismo prepoznali kao intencionalno ensku, odnosno, rodno obeleenu. Iako je u tom periodu objavljen znatan broj vrednih knjiga koje potpisuju ene i koje valja itati iz rodne perspektive, ensko pisanje u devedesetima nije dobilo znaajno mesto kakvo je imalo u osamdesetima, kada je - barem u drugoj polovini decenije vanost novog tipa enske proze postao jasno vidljiv. Naravno, gledajui unazad, stvari mogu izgledati jasnije nego to je to bio sluaj u vreme kada su se odvijale, pa tako ovu tvrdnju o sredinjoj pozicioniranosti nove enske proze u osamdesetim godinama valja uzeti uslovno. Nema sumnje da je to bio period objavljivanja znaajnih enskih knjiga; neke od njih bile su prihvatane sa velikom naklonou i publike i kritike, ali je u to vreme ipak bilo vrlo malo kritike recepcije koja bi te knjige kontekstualizovala u okvirima feministike ili rodne kritike. U tom smislu, kada je re o enskom pisanju u juno-slovenskim knjievnostima, situacija u osamdesetim godinama moe se porediti sa situacijom u angolosaksonskim knjievnostima u ezdesetima: postojala je nesumnjivo znaajna knjievna produkcija, pa je valjalo uvesti i adekvatnu teorijsku aparaturu za njeno itanje. Rodna itanja su, medjutim, bila retka i sporadina, a razliite sredine su razliito reagovale na pojavu novih glasova. Ovde su opet indikativne upravo situacije koje nalazimo na srpskoj i na hrvatskoj knjievnoj sceni . Osamdesete su bile vreme kada su se i u jednoj i u drugoj literaturi pojavile znaajne autorke koje su donele novi pristup rodnim temama, ali je njihova recepcija bila u mnogome razliita. U srpskoj literaturi autorke poput Biljane Jovanovi, Milice Mii Dimovske i Judite algo uglavnom su itane u okviru interpretativnog konktesta koji je oblikovalo nekoliko dominantnih elemenata: formalni metodi analize koji ne ostavljaju prostor za pitanja roda, afirmacija modela tzv. stvarnosne proze i (naoko paradoksalno) afirmacija interesovanja za drutveno aktuelne, esto i socijalno vrlo osetljive teme koje su pokrivane deklarativnim pozivanjem na autonomiju knjievnosti. U toj situaciji, enske teme ostajale su na margini, a autorke koje su se njima bavile na knjievno relevantan nain hvaljene su zbog drugih kvaliteta svog pisanja, ali ne i zbog inovativnosti na tom planu. U hrvatskoj knjievnosti situacija je u tom pogledu bila povoljnija, jer su u osamdesetim godinama u javnom prostoru svojim ne-knjievnim tekstovima bile prisutne mnoge feministiki orijentisane intelektualke, poput Vesne Kesi, Maje Miles, Rade Ivekovi, Ingrid afranek, Slavenke Drakuli, i drugih, koje su redovnim pisanjem u uticajnim novinama na neki nain pripremale publiku i kritiku za recepciju novog tipa enske proze. Znaajnu ulogu imala je i jedna obimom mala ali vana knjiga, tefica Cvek u raljama ivota Dubravke Ugrei, koja je enske teme uvela u hrvatsku knjievnost na naoko nepretenciozan nain, afirmiui ih i ironizujui istovremeno. Kada su potom poele da se pojavljuju razliite knjige autorki poput Sunane krinjari, Slavenke Drakuli i Irene Vrkljan, koje afirmiu rodnu svest, knjievna javnost bila je spremna da ih prihvati kao vredne uzimajui u obzir upravo njihov novi odnos prema rodnim temama. Politika kriza i ratovi koji su usledili na prostorima nekadanje Jugoslavije potisnuli su rodna pitanja u literaturi u drugi plan, ali ta se promena ne bi smela tumaiti kao jednostavan pomak u dominatnim interesovanjima, kojim se manje vane teme potisukuju u drug plan. Naprotiv, potiskivanje rodnih tema deo je daleko kompleksnijih procesa koji su delovali protiv duha dijaloga i razumevanja, a podravali iskljuivost i netoleranciju. Potiskivanje enskog pisanja na marginu (tek

nakon to je poelo ozbiljnije da se afirmie) deo je procesa repatrijarhalizacije, koji je zahvatio sve sredine uvuene u krizu, i koji je bio povezan sa klimom nacionalne iskljuivosti i netolerancije . Interesovanje i razumevanje pozicije Drugosti iz osamdesetih godina zamenio je u devedesetima totalizujui zahtev za unifikacijom svih gledita, pa su disonantni enski glasovi postali apsolutno neprihvatljivi. Ratna kultura oslanja se na duboko patrijarhalni, maistiki model moi, koji rodna analiza ogoljava. Stoga nije udno to se u ranim devedesetim godinama mnoge znaajne autorke pojavljuju kao kritiarke te kulture, to su tada dominantne mizogine strukture moi jako teko prihvatale. Poznati sluaj pet vjetica u Hrvatskoj svakako je najindikativniji primer za to: kritiko pisanje o situaciji u javnom ivotu i kulturi dovelo je Dubravku Ugrei , Vesnu Kesi, Slavenku Drakuli, Radu Ivekovi i Jelenu Lovri u poziciju da krajem 1992. budu javno proskrivobane kao neprijateljice hrvatstva. U Srbiji, kulturne analize Drinke Gojkovi i polemiki tekstovi Svetlane Slapak imali su veliki znaaj. U ovom kontekstu nipoto ne treba zaboraviti knjigu Vjetar ide na jug i obre se na sjever, knjigu faksiranu izmeu Ljubljane, Berlina, Beograda i Pariza 1991 godine, koju, komunicirajui jedna sa drugom, zajedniki pisale Rada Ivekovi, Biljana Jovanovi, Marua Krese i Radmila Lazi. To je rodno osveena knjiga koja u vremenu apsolutne prevlasti primarno muke ekonomije posedovanja afirmie dominantno ensku ekonomiju davanja, kako bi se to moglo formulisati terminima koje koristi Hlne Cixous . U celini uzev, ensko pisanje u devedesetim godinama prolazi kroz jednu neobinu fazu, koja je veoma dinamina i na mnogim planovima podsticajna, iako to nije uvek vidljivo iz perspektive vrednosti i dogaaja koji se institucionalno promoviu. Iz perspektive kulture glavnog toka, ensko pisanje je sigurno marginalizovano, to je situacija na koju se pozivaju i mnoge autorke u ovom bloku. Ali, kao to ovaj blok isto tako pokazuje, devedesete ipak jesu period u kojem je objavljen itav niz znaajnih enskih knjiga. To je i vreme ireg prodora feministikih i rodnih teorija u kritiki diskurs domaih autorki, to znai i da rodna svest postaje sve znaajniji element ukupnog kulturnog miljea . Istina, ovi procesi se uglavnom odvijaju u prostorima knjievne margine i kulturnih alternativa, ali je sasvim jasno da su u devedesetim godinama kulturne alternative (a ovde ne mislim samo na ensko pisanje i feministiku teoriju, ve taj pojam uzimam u mnogo irem smislu) esto imale mnogo vei znaaj od glavnih tokova knjievnih i kulturnih zbivanja, zaguenih novim socijalnim funkcionalizmom - lojalnou novim dravnim i nacionalnim politikama i eljom za njihovom promocijom. Kao to pokazuju tekstovi sakupljeni u ovom bloku, moge autorke u devedesetim godinama rodno iskustvo poinju da prihvataju kao datost koju ne treba posebno braniti ni opravdavati. Otuda i sfera enskog iskustva jeste tema kojom se one bave iz razliitih perspektiva, ali sa manje izraenom potrebom za dokazivanjem njene vanosti i knjievne relevantnosti. U tom smislu, autorke u devedesetim godinama na najbolji nain nasleuju ono to je u osamdesetima bilo inovativno, i ugrauju to u svoje tekstove. Ova vea leernost u odnosu na rodne teme i rodnu svest omoguuje im da se udalje od dominatnog modela kvazi-autobiografskog pripovedanja iz osamdesetih (Luki 1996) i da slobodnije koriste razliite anrovske forme. Time se ne iskljuuje relevantnost neposrednih iskustava, bila ona prezentirana u autobiografskoj, ili kvazi-autobiografskoj formi. Ali, dramatinost drutvenih zbivanja u devedesetima dovela je do toga da se ova vrsta iskustava naglaenije povezuje sa irim kontekstom. Egzil je esta enska tema, i ovde treba posebno pomenuti izuzetno znaajan roman Dubravke Ugrei, Muzej bezuvjetne predaje. Ipak, same devedeste nisu uvek primarna tema kojom se autorke bave; postoji tenja da se toj stvarnosti izmakne, ili da se o njoj govori posredno, pa otuda interesovanje autorki za alternativne istorije i enske utopije. U devedesetima je prisutna i pojava koja zahteva posebnu analizu: oigledno interesovanje prilino irokog kruga italake publike za tzv. enske teme dovelo do objavljivanja itavog niza proznih tekstova koji se na relativno popularan nain i bez prave knjievne vrednosti bave temama iz enskog ivota . Problem sa ovom vrstom tekstova, koji esto doivljavaju veliku popularnost, jeste u tome to se oni po pravilu uklapaju u zadate okvire tradicionalnih rodnih uloga iako koriste enske teme i na osnovu toga tee da se nametnu ili bivaju percipirani (uglavnom od strane mukih kritiara) kao repreznetativni model enske knjievnosti. Vano je, meutim, naglasiti da njima nedostaje bitan element subverzivnosti u odnosu na patrijarhalnu kulturu, koju ovi tekstovi uglavnom podravaju, a nekada ak i promoviu. U ovom drugom sluaju, re je o fenomenu sa kojim se upravo feministika kritika mora suoiti . U celini, devedesete se pokazuju kao godine u kojima je ensko pisanje potvrdilo svoju vrednost, a feministika i rodna kritika relevatnost svojih tumaenja. Stoga mislim da je to decenija u kojoj se nastavlja razvoj ove vrste literature, uprkos dramatinim drutvenim zbivanjima i procesima repatrijarhalizacije koji su ta zbivanja pratili (pa i delom oblikovali). Isto tako, uverena sam da tek treba oekivati znaajna dela koja e o samim devedesetima vie govoriti iz rodne perspektive. Literatura: Braidotti, Rosi, Nomadic Subjects: Embodiment and Sexual Difference in Contemporary Feminist Theory, New York: Columbia University Press, 1994. Butler, Judith, Bodies That Matter: On the Discursive Limits of 'Sex', New York & London: Routledge, 1993. Butler, Judith et al. (ur.), Whats Left of Theory, New York & London: Routledge, 2000.

Chodorow, Nancy, The Reproduction of Mothering: Psychoanalysis and the Sociology of gender, Berkeley: University of California Press, 1978. Cixous, Hlne, sa Catherine Clment, La Jeune Ne, Paris: Unione Gnrale d'Editions, 1975. Coward, Rosalind, Are Women's Novels Feminist Novels?, u The New Feminist Criticism, uredila E. Showalter, New York: Pantheon Book, 1985, str. 225-239. ainovi, Nadeda, U enskom kljuu, Ogledi o teoriji kulture, Zagreb: Centar za enske studije, 2000. ale Feldman, Lada, Euridikini osvrti, Zagreb: Naklada MD i Centar za enske studije, 2001. Dojinovi Nei, Biljana, Ginokritika: Rod i prouavanje knjievnosti koji su pisale ene, Beograd: Sveti Sava, 1993. Firestone, Shulamith, The Dialectic of Sex: The Case for Feminist Revolution, New York: Morrow, 1970. Greene, Gayle, Changing the Story: Feminist Fiction and the Tradition, Bloomington & Indianapolis, Indiana University Press, 1991. Govedi, Nataa, Izbor uloge, pomak granice, Zagreb: Centar za enske studije, 2002. Higonet, Margaret R., Comparative Literature on the Feminist Edge, in Comparative Literature in the Age of Multiculturalism, u Charles Bernheimer (ur.), Baltimore and London: Johns Hopkins University Press, 1995, pp. 155-164. Irigaray, Luce, This Sex Which is Not One, sa francuskog prevele Catherine Porter i Carolyn Burke, Ithaca, New York: Cornell University Press, 1985. Ivanovi, Nevena, Appropriation and manipulation of womens writing in the nationalist discourse in Serbia in the nineties, Re br. 59, 2001, 245-287. Jackson, Stevi i Scott, Sue, Feminism and Sexuality: A Reader, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1996. Kolodny, Anette, Dancing Through the Minefield: Some Observations on the Theory, Practice, and Politics of a Female Literary Criticism, u Feminisms, uredile Robyn R. Warhol i Diane Price Herndl, Rutgers University Press, 1993. Luki, Jasmina, Women-centered Narratives in Contemporary Serbian and Croat Literatures, Engendered Slavic Literatures, ed. by Sibelan Forrester i Pamela Chester, Indiana University Press, 1996, pp. 223-243. Luki, Jasmina, Pisanje kao antipolitika, Re br. 64, decembar 2001, str. 73-102. Max Ferree, Myra, Lorber, Judith i Hess, Beth B. (ur.), Revisioning Gender, London: SAGE Publications 1998. Millett, Kate, Sexual Politics, New York: Doubleday, 1970. Moers, Elen, Literary Women, London: Women's Press, 1977. Robbins, Ruth, Literary Feminisms, McMillan & St. Martin's Press, 2000. Showalter, Elaine, Literature of Their Own: British Women Novelists from Bronte to Lessing, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1977. Showalter, Elaine, Feminist Criticism in the Wilderness, u Writing and Sexual Difference, uredila Elisabeth Abel, Chicago: University of Chicago Press, 1982. Skelvicky, Lydia, Konji, ene, ratovi, odabrala i priredila Dunja Rihtman Augitin, Zagreb: enska infoteka, 1996.

Spender. Dale, Women in Literary History, u The Feminist Reader, uredile C. Belsey i J. Moore, London: Macmillan, 1989, str. 21-33.