Sie sind auf Seite 1von 18

Globalizao: Novo paradigma das cincias sociais, por Octavio Ianni

Posted on 9 de setembro de 2011 by admin

RESUMO As cincias sociais esto sendo desafiadas a pensar a globalizao do mundo. No fim do sculo XX, quando se anuncia o XXI, elas se defrontam com os dilemas que se abrem com a globalizao das coisas, gentes e idias. H processos e estruturas sociais, econmicos, polticos, culturais e outros que apenas comeam a ser estudados. Alm do que local, nacional e regional, colocam-se problemas novos e fundamentais com a emergncia da sociedade global. As fronteiras geogrficas e histricas, culturais e civilizatrias parecem modificarse em direes e formas surpreendentes. Indivduo, grupo, classe, coletividade e povo so colocados diante de outros horizontes. O prprio pensamento cientfico desafiado a elaborar conceitos e interpretaes para dar conta de realidades pouco conhecidas. As teorias da globalizao, que comeam a ser esboadas, revelam o empenho das cincias sociais em explicar o que h de novo no que vai pelo mundo. ABSTRACT Social sciences are now being challenged to think on the worlds globalization. At the end of the twentieth century and dawn of the twenty first, they are faced with the dilemas that open up with the globalization of things, people and ideas: There are social, economical, political, cultural and other processes and structures that are just begining to be studied. Besides what is local, national and regional, new and fundamental problems appear with the rising global society. The geographic, historical, cultural and civilizatorian limits seem to change in surprising ways and directions. The individual, group, class, colectivity and people are put before other horizons. The scientific thinking itself is called upon to elaborate concepts and interpretations to account for little known realities. The globalization theories that are just being sketched show the efforts of Social Sciences to explain what is new going on in the world. Nesta altura da histria, no declnio do sculo XX e limiar do XXI, as cincias sociais se defrontam com um desafio epistemolgico novo. O seu objeto transforma-se de modo visvel, em amplas propores e, sob certos aspectos, espetacularmente. Pela primeira vez, so desafiadas a pensar o mundo como uma sociedade global. As relaes, os processos e as estruturas econmicas, polticas, demogrficas, geogrficas, histricas, culturais e sociais, que se

desenvolvem em escala mundial, adquirem preeminncia sobre as relaes, processos e estruturas que se desenvolvem em escala nacional. O pensamento cientfico, em suas produes mais notveis, elaborado primordialmente com base na reflexo sobre a sociedade nacional, no suficiente para apreender a constituio e os movimentos da sociedade global. O paradigma clssico das cincias sociais foi constitudo e continua a desenvolver-se com base na reflexo sobre as formas e os movimentos da sociedade nacional. Mas a sociedade nacional est sendo recoberta, assimilada ou subsumida pela sociedade global, uma realidade que no est ainda suficientemente reconhecida e codificada. sociedade global apresenta desafios empricos e metodolgicos, ou histricos e tericos, que exigem novos conceitos, outras categorias, diferentes interpretaes. Sempre houve um enorme debate sobre como a sociedade e o estado relacionam-se, qual deveria subordinar o outro e qual encarnar os valores morais mais elevados. Assim, ficamos acostumados a pensar que as fronteiras da sociedade e do estado so as mesmas ou, se no, poderiam (e deveriam) ser. () Vivemos em estados. H uma sociedade sob cada estado. Os estados tm histria e portanto tradies. () Esta imagem da realidade social no era uma fantasia, tanto assim que tericos colocados em perspectivas ideogrficas e nomotticas desempenhavam-se com razovel desenvoltura, utilizando esses enfoques acerca da sociedade e estado e alcanando alguns resultados plausveis. O nico problema era que, medida que o tempo corria, mais e mais anomalias revelavam-se inexplicadas nesse esquema de referncia; e mais e mais lacunas (de zonas da atividade humana no pesquisadas) pareciam emergir (1). Ocorre que a sociedade global no a mera extenso quantitativa e qualitativa da sociedade nacional. Ainda que esta continue a ser bsica, evidente e indispensvel, manifestando-se inclusive em mbito internacional, inegvel que a sociedade global se constitui como uma realidade original, desconhecida, carente de interpretaes. A sociedade global j tem sido objeto de estudos e interpretaes, em seus aspectos histricos, polticos, econmicos, culturais, geogrficos, demogrficos, geopolticos, ecolgicos, religiosos, lingsticos, artsticos e filosficos. Alm das indicaes e intuies que freqentemente aparecem nos estudos sobre a sociedade nacional, multiplicam-se as reflexes sobre as configuraes e os movimentos da sociedade global. J so muitos os que pensam a sociedade em mbito transnacional, mundial ou propriamente global, mesmo quando no

esto utilizando esta noo, mesmo quando continuam a pensar a nao. Em forma sinttica, pode-se dizer que essa problemtica est presente nos estudos e interpretaes sobre relaes internacionais, geopoltica, integrao regional, sistema-mundo, economia-mundo, trs mundos, quatro mundos, guerra fria, fim da guerra fria, fim da histria, nova diviso internacional do trabalho, fbrica global, cidade global, aldeia global, shopping center global, disneylndia global, planeta terra, norte e sul, ONU, Unesco, Unicef, FAO, FMI, BIRD, GATT, OTAN, NAFTA, Mercosul, Casa da Europa, Estados Unidos da Europa, espao europeu, espao do Pacfico, imperialismo, ps-imperialismo, dependncia, nova dependncia, interdependncia, multilateralismo, multinacional, transnacional, ascenso e queda das grandes potncias, Ocidente e Oriente, cicloKondratieff, telecomunicaes, mdia mundial, indstria cultural, cultura internacional popular, marketing global, globalizao e fragmentao, novo mapa do mundo, modernidade-mundo, ps-modernidade. Este um momento epistemolgico fundamental: o paradigma clssico, fundado na reflexo sobre a sociedade nacional, est sendo subsumido formal e realmente pelo novo paradigma, fundado na reflexo sobre a sociedade global. O conhecimento acumulado sobre a sociedade nacional no suficiente para esclarecer as configuraes e os movimentos de uma realidade que j sempre internacional, multinacional, transnacional, mundial ou propriamente global. bvio que a sociedade nacional continua a ter vigncia, com seu territrio, populao, mercado, moeda, hino, bandeira, governo, constituio, cultura, religio, histria, formas de organizao social e tcnica do trabalho, faanhas, heris, santos, monumentos, runas. Ela constitui o cenrio no qual os seus membros movimentam-se, vivem, trabalham, lutam, pensam, fabulam, morrem. Tanto assim que subsistem e ressurgem nacionalismos, provincianismos, regionalismos, etnicismos, fundamentalismos e identidades em muitos lugares, nos diversos quadrantes do mundo. Mas a sociedade nacional no d conta, nem emprica nem metodologicamente ou histrica e teoricamente, de toda a realidade na qual se inserem indivduos e classes, naes e nacionalidades, culturas e civilizaes. Aos poucos, e s vezes de repente, a sociedade global subsume formal ou realmente a sociedade nacional, compreendendo indivduo, grupo, classe, movimento social, cultura, lngua, religio, moeda, mercado, formas de trabalho, modos de vida. Tudo isto continua vigente, como nacional, com toda a sua fora original. Mas tudo isto, simultaneamente, articula-se dinmica e contraditoriamente com as configuraes e os movimentos de sociedade global. Como totalidade geogrfica e histrica, espcio-temporal, em suas dimenses sincrnicas e diacrnicas, a

sociedade global se constitui como um momento epistemolgico fundamental, novo, pouco conhecido, desafiando a reflexo e a imaginao de cientistas sociais, filsofos e artistas. Os estudos e as interpretaes da sociedade global apresentam algumas caractersticas que merecem ser registradas. Cada uma de per si, e todas em conjunto, permitem visualizar um pouco melhor tanto a originalidade do novo objeto das cincias sociais como as dificuldades epistemolgicas que suscita. Primeiro, baseiam-se principalmente nos ensinamentos das seguintes teorias, muito correntes nas cincias sociais: evolucionismo, funcionalismo, sistmica, estruturalista, weberiana e marxista. Essas so as que predominam, s vezes em termos bastante sistemticos, outras vezes utilizadas de modo fragmentrio. Tambm h tentativas de combinar elementos de vrias teorias, em formulaes eclticas. Em vrias casos, no entanto, fica evidente a dificuldade que alguns autores enfrentam para libertar-se dos quadros de referncia representados pela sociedade nacional, como emblema do paradigma clssico, e pensar a sociedade global em toda a sua originalidade. Segundo, priorizam determinados aspectos da sociedade global: econmicos, financeiros, tecnolgicos, informticos, culturais, religiosos, polticos, geopolticos, ecolgicos, sociais, histricos, geogrficos e outros. So poucos os que formulam abordagens gerais, abrangentes, integrativas. Tambm so poucos os que reconhecem que o conjunto das relaes, processos e estruturas que descrevem e interpretam diz respeito a um objeto novo constitudo pela sociedade global. Terceiro, a maioria situa-se em perspectiva que se pode denominar de convencional. Focaliza este ou aquele aspecto da sociedade global, priorizando antecipadamente uma perspectiva: a superpotncia mundial; uma ou vrias das naes dominantes ou centrais no cenrio mundial; uma ou vrias naes do exTerceiro Mundo, do sul ou da periferia, tais como as asiticas, africanas, latinoamericanas e inclusive remanescentes do ex-bloco sovitico do leste europeu; a comunidade europia; a classe ou as classes dominantes; as classes subalternas, compreendendo trabalhadores assalariados em geral, proletariado e campesinato; as etnias minoritrias; a luta pela soberania nacional, com base em projeto capitalista, socialista ou terceira via; a rede intra e intercorporaes, conglomerados ou empresas, compreendendo muitas vezes alianas estratgicas entre elas; a nova diviso internacional do trabalho e da produo; a mdia internacional; um ou outro fundamentalismo religioso, incluindo-se o

islamismo, catolicismo, protestantismo e outros; a luta pela hegemonia mundial por parte desta ou daquela nao. Quarto, o mtodo comparativo evidentemente est na base de praticamente todos os estudos e interpretaes. Comparam-se naes e continentes, tecnologias e mercadorias, regimes polticos e polticas governamentais, indicadores econmicos, financeiros, polticos, sociais e culturais, economias estatizadas mistas e de empresa privada, mercado e planejamento. H casos em que a comparao elege relaes, processos e estruturas, procurando combinar configuraes sincrnicas e diacrnicas. Em outros casos, comparam-se ndices, indicadores, variveis. E claro que o recurso ao mtodo comparativo apia-se, em ltima instncia, em uma das teorias mobilizadas para a pesquisa: evolucionismo, funcionalismo, sistmica, estruturalista, weberiana ou marxista. Em geral, a comparao toma como referncia aberta ou implcita este ou aquele pas moderno, desenvolvido,industrializado, ps-industrial. Quinto, so poucos, muito poucos, os que se posicionam nos horizontes da desterritorializao, uma perspectiva que pode passar pelas convencionais, mas no se fixa em nenhuma, como a que seria prioritria, privilegiada ou mais avanada. Dado ao fato de que esse novo objeto das cincias sociais no s novo mas tambm muito problemtico, seria apressado estabelecer precipitadamente uma perspectiva como prioritria ou exclusiva. A fecundidade possvel da reflexo sobre a sociedade global, em suas configuraes e seus movimentos, pode ampliar-se bastante se o sujeito do conhecimento no permanece no mesmo lugar, deixando que o seu olhar flutue livre e atento por muitos lugares, prximos e remotos, presentes e pretritos, reais e imaginrios. Sim, a sociedade global o novo objeto das cincias sociais. Ao lado da sociedade nacional, vista como um todo e tambm em suas partes, as cincias sociais comeam a debruar-se sobre a sociedade global, vista como um todo e tambm em suas partes. So dois objetos presentes: um dos quais bastante conhecido, codificado, interpretado, ao passo que o outro ainda por se conhecer, se explicar. A sociedade nacional pode ser vista como o emblema do paradigma clssico das cincias sociais, com o qual elas nascem, amadurecem e continuam a se desenvolver. Enquanto que a sociedade global pode ser vista como o emblema de um paradigma emergente. Envolve um novo paradigma, tanto porque a sociedade global encontra-se em constituio, em seus primrdios, como porque carece de conceitos, categorias, interpretaes. Acontece que a globalizao em curso no fim do sculo XX pode ser algo muito novo, a despeito da impresso de que parece apenas continuidade. A

humanidade de que se falava no passado era uma idia, hiptese, utopia. A globalizao que prenuncia o sculo XXI est a, dada, evidente, esperando ser pensada, revelando a humanidade como ela comea a ser. A idia de humanidade um pensamento antigo e persistente. Mas foi como uma idia potencialmente realizvel, ou como um ideal a ser procurado, que empolgou a ateno de filsofos. No entanto, medida em que se expande a sociedade ocidental, desde o sculo XVI, acentua-se a distancia entre a realidade e o ideal. A diversidade cultural e o freqente desentendimento mtuo parecem caracterizar o mundo real. O mtodo comparativo tornou-se central na sociologia precisamente como resposta a essa experincia. Foi a realidade do desenvolvimento social que mudou essa situao. Desde a Segunda Guerra Mundial, tem havido um crescente reconhecimento, entre socilogos, de que a populao mundial est envolvida em um nico sistema social mundial. Sociedade, como tal, passa a compreender uma multido de sociedades que, no contexto de um sistema mais amplo, podem somente encontrar uma autonomia relativa e condicionada, em grande medida como naes-estados estreitamente entrelaados (2). Revertem-se perspectivas e possibilidades de ser de uns e outros, em todo o mundo. O local e o global determinam-se reciprocamente, umas vezes de modo congruente e conseqente, outras de modo desigual e desencontrado. Mesclamse e tencionam-se singularidades, particularidades e universalidades. A globalizao pode assim ser definida como a intensificao das relaes sociais em escala mundial, que ligam localidades distantes de tal maneira que acontecimentos locais so modelados por eventos ocorrendo a muitas milhas de distncia e vice-versa. Este um processo dialtico porque tais acontecimentos locais podem se deslocar numa direo inversa s relaes muito distanciadas que os modelam. A transformao local tanto uma parte da globalizao quanto a extenso lateral das conexes sociais atravs do tempo e espao. Assim, quem quer que estude as cidades hoje em dia, em qualquer parte do mundo, est ciente de que o que ocorre numa vizinhana local tende a ser influenciado por fatores tais como dinheiro mundial e mercados de bens operando a uma distancia indefinida da vizinhana em questo (3). Esse o contexto em que todas as cincias sociais so postas diante de novo desafio epistemolgico. Muitos dos seus conceitos, categorias e interpretaes so postos em causa. Alguns tornam-se obsoletos, outros perdem parte de sua vigncia e h os que so recriados. Mas logo se coloca o desafio de criar novos. medida em que a realidade social passa por uma verdadeira revoluo, quando o

objeto das cincias sociais se transfigura, nesse contexto descortinam-se outros horizontes para o pensamento. H noes que sofrem uma espcie de obsolescncia, em certos casos parcial, em outros total. O estado-nao, por exemplo, entra em declnio, como realidade e conceito. No se trata de dizer que deixar de existir, mas que est realmente em declnio, passa por uma fase crtica, busca reformular-se. As foras sociais, econmicas, polticas, culturais, geopolticas, religiosas e outras, que operam em escala mundial, desafiam o estado-nao, com a sua soberania, como o lugar da hegemonia. Sendo assim, os espaos do projeto nacional, seja qual for a sua tonalidade poltica ou econmica, reduzem-se, anulam-se ou somente podem ser recriados sob outras condies. A globalizao cria injunes e estabelece parmetros, anula e abre horizontes. Mas o pensamento cientfico parece um tanto tmido, surpreso ou mesmo atnito, diante das implicaes epistemolgicas da globalizao. As noes de interdependncia, dependncia e imperialismo tambm esto postas em causa, se admitimos que o estado-nao est em crise, enfrenta uma fase de declnio, busca reformular-se. As grandes e pequenas naes, centrais e perifricas, dominantes e subordinadas, ocidentais e orientais, ao sul e ao norte, todas se deparam com o dilema da reformulao das condies de soberania e hegemonia. claro que h blocos, geopolticas, imperialismos, dependncias e interdependncias nesse mesmo cenrio. H vnculos antigos e novos que atrelam naes umas s outras, no s em condies de igualdade mas principalmente de desigualdades. Tambm as organizaes internacionais, compreendendo a ONU, FMI, BIRD, GATT e outras exercem as suas atividades priorizando interesses de naes com maior poder econmico, poltico, militar, cultural. Essa continua a ser uma dimenso importante do cenrio mundial. Simultaneamente, no entanto, declinam e reformulam-se as condies de soberania e hegemonia, em todos os quadrantes. Mesmo porque j h centros de poder, em escala global, que sobrepassam soberanias e hegemonias. As empresas, corporaes e conglomerados transnacionais, em suas redes e alianas, em seus planejamentos sofisticados, operando em escala regional, continental e global, dispem de condies para impor-se aos diferentes regimes polticos, s diversas estruturas estatais, aos distintos projetos nacionais. Este o horizonte,das naes e metforas que as cincias sociais esto sendo desafiadas a criar: aldeia global, fbrica global, cidade global, nave espacial,

desterritorializao, re-territorializao, redes inter e intracorporaes, alianas estratgicas de corporaes, nova diviso internacional do trabalho, neofordismo, acumulao flexvel, zona franca, mercado global, mercadoria global, moeda global, planejamento global, tecnocosmo, planeta terra, sociedade civil mundial, cidadania mundial, contrato social universal. No suficiente transferir conceitos, categorias e interpretaes elaborados sobre a sociedade nacional para a global. Quando se trata de movimentos, relaes, processos e estruturas caractersticos da sociedade global, no basta utilizar ou adaptar o que se sabe sobre a sociedade nacional. As noes de sociedade, estado, nao, partido, sindicato, movimento social, identidade, territrio, regio, tradio, histria, cultura, soberania, hegemonia, urbanizao, industrializao, arcaico, moderno e outras no se transferem nem se adaptam facilmente. As relaes, processos e estruturas de dominao e apropriao, integrao e antagonismo caractersticos da sociedade global exigem tambm novos conceitos, categorias, interpretaes. Logo fica evidente que no se trata de dois objetos distintos, com tessituras e dinmicas prprias, alheias. Implicam-se reciprocamente, em articulaes sincrnicas e diacrnicas diversas, desde convergentes e antagnicas. Envolvem possibilidades diferentes no que se refere s formas do espao, s duraes do tempo. So duas totalidades bastante articuladas, cada uma a seu modo, mas reciprocamente referidas, sendo que a global tende a subsumir formal ou realmente a nacional. claro, h autores que reconhecem que as cincias sociais se encontram em face de modificaes radicais em seu objeto. Reconhecem que a globalizao implica desafios empricos, metodolgicos, tericos e, propriamente, epistemolgicos. Mas agarram-se a conceitos, categorias e interpretaes acumulados com base na reflexo sobre os problemas da sociedade nacional, do estado-nao. Procuram transferir ou reformular esse patrimnio, induzindo a idia de que a sociedade global significa uma ampliao da nacional, quando no simplesmente uma soma de nacionais. Inclusive h aqueles que tomam as sociedades mais desenvolvidas, dominantes ou hegemnicas como parmetro do que pode ser o mundo. Nestes casos, a globalizao tende a ser vista como europeizao, americanizao ou ocidentalizao, ainda que se fale em modernizao, secularizao, individuao, urbanizao, industrializao ou modernidade (4).

Ocorre que a problemtica da globalizao se encontra ainda em processo de equacionamento emprico, metodolgico e terico. Mais que isso, apenas comea a ser percebida em suas implicaes epistemolgicas. Trata-se de uma realidade que pode ser vista como uma totalidade em formao. Constitui-se como um jogo de relaes, processos e estruturas de dominao e apropriao, integrao e contradio, soberania e hegemonia, configurando uma totalidade em movimento, complexa e problemtica. Trata-se de um universo mltiplo, uma sociedade desigual e contraditria, envolvendo economia, poltica, geografia, histria, cultura, religio, lngua, tradio, identidade, etnicismo, fundamentalismo, ideologia, utopia. Nesse horizonte, multiplicam-se as possibilidades e as formas do espao e tempo, o contraponto parte e todo, a dialtica singular e universal. So ainda poucas as indicaes, intuies e interpretaes de que a sociedade global corresponde a uma nova realidade, uma totalidade abrangente, subsumindo formal ou realmente as nacionais. A idia central a de que existe um sistema global com vida prpria, independentemente das sociedades nacionais constitudas que existem dentro das suas fronteiras. () Embora os estudos sobre o moderno sistema mundial envolvam grandes divergncias quanto a objeto, horizontes temporais e metodologias, todos esto de acordo quanto a duas questes: primeiro, reconhecem que um sistema mundial ou global existe alm das sociedades nacionais, que podem ser estudadas de per si. Reconhecem que a economia mundial, ou o estado do sistema internacional, possuem vida e dinmica estrutural prprias, podendo ser identificados e interpretados. Segundo, este sistema-mundo exerce influncia sobre o desenvolvimento e, mais importante ainda, o subdesenvolvimento das sociedades nacionais inseridas nas estruturas globais. No h apenas um sistema-mundo l, ele tambm determina o desenvolvimento de reas dentro das suas fronteiras. Com efeito, o desenvolvimento ou subdesenvolvimento de um pas tem mais a ver com a sua localizao hierrquica na diviso do trabalho mundial do que com a prpria taxa de desenvolvimento interno. () Denominamos esta cincia emergente da dinmica global como globologia, o que simplesmente significa a cincia de distintos processos globais, sejam econmicos, polticos ou culturais. Se a sociologia a cincia dos sistemas sociais, ento globologia a cincia do sistema global. Globologia, pois, anloga sociologia e refere-se aos estudos de estruturas e processos do sistema-mundo como um todo, da mesma forma que a sociologia se refere ao estudo de estruturas e processos sociais (5).

H autores, no entanto, que sistematizam de modo mais ou menos consistente e convincente suas idias sobre a sociedade global, como um todo ou em algumas das suas partes. Ultrapassam o nvel das indicaes ou intuies preliminares. Focalizam diretamente a problemtica da globalizao, colaborando no sentido de equacionar essa problemtica em suas implicaes empricas, metodolgicas, tericas e, em certos casos, tambm epistemolgicas. Globalizao diz respeito a todos os processos por meio dos quais os povos do mundo so incorporados em uma nica sociedade mundial, a sociedade global. Globalismo uma das foras que atuam no desenvolvimento da globalizao (6). A reflexo sobre a sociedade global, em suas configuraes e movimentos, transborda os limites convencionais desta ou daquela cincia social. Ainda que haja nfases e prioridades, quanto a este ou aquele aspecto da globalizao, logo fica evidente que qualquer anlise envolve necessariamente vrias cincias. A economia da sociedade global envolve tambm aspectos polticos, histricos, geogrficos, demogrficos, culturais e outros. A cultura da globalizao passa pela cultura de massa, indstria cultural, mdia impressa e eletrnica, religies e lnguas, alm de outros aspectos que transbordam limites convencionais da antropologia e da sociologia. No sempre, mas em muitos casos, os estudos e as interpretaes sobre globalizao reabrem questes epistemolgicas que pareciam resolvidas, quando as cincias sociais trabalhavam principalmente com a sociedade nacional, como emblema do paradigma clssico. A questo diante de ns, hoje, se h algum critrio que possa ser usado para assegurar, com relativa clareza e consistncia, as fronteiras entre as quatro presumidas disciplinas de antropologia, economia, cincia poltica e sociologia. A anlise dos sistemas-mundo responde com inequvoco no a esta pergunta. Todos os critrios presumveis nveis de anlise, objetos, mtodos, enfoques tericos ou no so mais verdadeiros na prtica, ou, se mantidos, so obstculos a conhecimentos posteriores, antes do que estmulos para a sua criao (7). As noes de espao e tempo, fundamentais para todas as cincias sociais, esto sendo revolucionadas pelos desenvolvimentos cientficos e tecnolgicos incorporados e dinamizados pelos movimentos da sociedade global. As realidades e os imaginrios lanam-se em outros horizontes, mais amplos que a provncia e a nao, a ilha e o arquiplago, a regio e o continente, o mar e o oceano. As redes de articulaes e as alianas estratgicas de empresas, corporaes, conglomerados, fundaes, centros e institutos de pesquisas, universidades, igrejas, partidos, sindicatos, governos, meios de comunicao impressa e eletrnica, tudo isso constitui e desenvolve tecidos que agilizam relaes, processos e estruturas, espaos e tempos, geografias e histrias. O local

e o global esto distantes e prximos, diversos e mesmos. As identidades embaralham-se e multiplicam-se. As articulaes e as velocidades desterritorializam-se e re-territorializam-se em outros espaos, com outros significados. O mundo se torna mais complexo e mais simples, micro e macro, pico e dramtico. H, hoje, um relgio mundial, fruto do progresso tcnico, mas o tempo-mundo abstrato, exceto como relao. Temos, sem dvida, um tempo universal, tempo desptico, instrumento de medida hegemnico, que comanda o tempo dos outros. Esse tempo desptico responsvel por temporalidades hierrquicas, conflitantes, mas convergentes. Nesse sentido todos os tempos so globais, mas no h um tempo mundial. O espao se globaliza, mas no mundial como um todo, seno como metfora. Todos os lugares so mundiais, mas no h um espao mundial. Quem se globaliza, mesmo, so as pessoas e os lugares (8). A rigor, a reflexo sobre a sociedade global reabre questes epistemolgicas fundamentais: espao e tempo, sincronia e diacronia, micro e macro, singular e universal, individualismo e holismo, pequeno relato e grande relato. So questes que se colocam a partir do reconhecimento da sociedade global como uma totalidade complexa e problemtica, articulada e fragmentada, integrada e contraditria. Simultaneamente s foras que operam no sentido da articulao, integrao e at mesmo homogeneizao, operam foras que afirmam e desenvolvem no s as diversidades, singularidades ou identidades, mas tambm hierarquias, desigualdades, tenses, antagonismos. So foras que alimentam tendncias integrativas e fragmentrias, compreendendo nao e nacionalidade, grupo e classes sociais, provincianismo e regionalismo, localismo e cosmopolitismo, capitalismo e socialismo. bvio que a globalizao envolve o problema da diversidade. Praticamente todos os estudos e interpretaes sobre a sociedade global colocam esse problema. A reflexo sobre a diversidade no pode estar ausente, j que implica aspectos empricos, metodolgicos, tericos e propriamente epistemolgicos. Logo que se reconhece que a sociedade global uma realidade em processo, que a globalizao atinge as coisas, as gentes e as idias, bem como as sociedades e as naes, as culturas e as civilizaes, desde esse momento est posto o problema do contraponto globalizao e diversidade, assim como diversidade e desigualdade, ou integrao e antagonismo. Mas ocorrem posicionamentos exacerbados. Alguns chegam ao extremo de autonomizar o diferente, diverso, sui generis. Apegam-se ao local e esquecem o

global, imaginando que o singular prescinde do universal. Enfatizam a diferena, tornando-a original, estranha, extica; ou elegendo-a primordial, isenta, ideal. Incorrem no etnocentrismo ocidentalizante que pretendem criticar, tomando o outro, que querem resgatar e proteger, em um ente abstrato, deslocado da realidade, da trama que o constitui como diferente. Alimentam uma nostlgica utopia escondida no prprio imaginrio. Outros, subordinam toda diversidade globalidade. Reconhecem a diversidade, mas no a contemplam, no percebem a sua originalidade. Esquecem que o local pode no s se afirmar como se recriar no contraponto com o global. Naturalmente entre esses dois extremos, uns priorizando o local e outros o global, h toda uma gama de posies. Revelam-se nas reflexes sobre os mais diversos aspectos da realidade. Esse o contexto metodolgico em que se situam algumas das controvrsias correntes nas cincias sociais. Uns preocupam-se com a diversidade, procurando a identidade, e protestando contra a globalidade. Outros contrapem o saber local ao global, falando emindigenizafo ou criolizao das cincias sociais, fazendo reservas ou oposio ocidentalizao. H uma crescente demanda pela indigenizao das cincias sociais no Oriente Mdio e no Sudoeste Asitico, em substituio ocidentalizao e importao das cincias sociais distorcidas. Recentemente deflagrou-se um clamor pela pureza dos traos culturais. Aqueles, no entanto, que pedem autenticidade pela indigenizao podem no estar ainda cientes de que o saber local, sobre o qual querem construir uma alternativa, h muito tempo tem sido parte das estruturas globais; ou de que desempenham uma parte do jogo da cultura global, que tambm pede a essncia, da verdade local (9). Neste ponto, cabe relembrar que o problema da diversidade est sempre presente nas configuraes e movimentos da sociedade global. Seria impossvel imaginar a globalizao sem a multiplicidade dos indivduos, grupos, classes, tribos, naes, nacionalidades, culturas etc. So estes que se globalizam, ao acaso ou por induo, sabendo ou no. Da mesmo forma que so estes que vivem, agem, pensam, aderem, protestam, mudam, transformam-se. O capitalismo global simultaneamente promove e condicionado pela homogeneidade cultura e pela heterogeneidade cultural. A produo e consolidao da diferena e variedade um ingrediente essencial do capitalismo contemporneo, que , em todos os casos, crescentemente envolvido na mltipla variedade de micro-mercados (nacional, cultural, racial e tnico, de gnero, socialmente estratificado e assim por diante). Ao mesmo tempo, o

micromercado ocorre no contexto das crescentes prticas econmicas universais-globais (10). Em bom entendimento, no se trata de priorizar um ou outro momento da realidade e da reflexo. claro que a anlise da sociedade global envolve sempre tribo, nao e nacionalidade, histria e geografia, cultura e civilizao, indivduo, grupo e classe, sindicato, partido poltico, movimento social e corrente de opinio pblica, indstria e agricultura, mercado e planejamento, campo e cidade, identidade, diversidade, desigualdade e contradio, soberania e hegemonia, reforma e revoluo, paz e guerra. Em todos os casos est em causa o contraponto local e global, parte e todo, micro e macro, individualismo e holismo. Em todos os casos, os momentos lgicos da reflexo cientfica necessariamente envolvem a dialtica singular e universal. No se trata de priorizar um momento, em detrimento do outro, mas reconhecer que ambos se constituem reciprocamente, articulados harmnica, tensa e contraditoriamente, envolvendo mltiplas mediaes. So mediaes indispensveis e secundrias, evidentes e insuspeitadas, prximas e remotas. Podem ser signos com sinais trocados, reversos, recriados. Nesses termos que indispensvel que toda reflexo sobre a sociedade global contemple tanto a diversidade como a globalidade, reconhecendo que ambas se constituem simultnea e reciprocamente. Quando isso no ocorre, a reflexo se arrisca a permanecer na mera descrio, ideologizar este ou aquele momento da anlise, ou ficar a meio caminho da interpretao. difcil, na verdade impossvel, que o conceito, a categoria ou a interpretao deixem de contemplar o contraponto singular e universal (11). No conjunto, os estudos e as interpretaes sobre a sociedade global, em suas configuraes e em seus movimentos, permitem algumas observaes do maior interesse para o esclarecimento desse novo objeto das cincias sociais. Primeiro, a sociedade global se constitui desde o incio como uma totalidade problemtica, complexa e contraditria, aberta em movimento. Est impregnada e atravessada por totalidades tambm notveis, s vezes tambm decisivas, ainda que subsumidas formal ou realmente pela totalidade mais ampla, abrangente, global: estado-nao, bloco geopoltico, sistema econmico regional, grande potncia, empresa transnacional, ONU, FMI, Banco Mundial, indstria cultural e outras; tambm tribo, nao, nacionalidade, etnia, religio, lngua, cultura e outras realidades tambm fundamentais. s prprias formas de

pensamento inserem-se na dinmica da sociedade global, no seu todo ou em suas partes, operando no sentido da constituio de todos os subordinados, ou da constituio da sociedade global como uma totalidade abrangente, sempre problemtica, complexa e contraditria. Segundo, a sociedade global o cenrio mais amplo do desenvolvimento desigual, combinado e contraditrio. A dinmica do todo no se distribui similarmente pelas partes. As partes, enquanto distintas totalidades tambm notveis, consistentes, tanto produzem e reproduzem seus prprios dinamismos como assimilam diferencialmente os dinamismos provenientes da sociedade global, enquanto totalidade mais abrangente. no nvel do desenvolvimento desigual, combinado e contraditrio, que se expressam diversidades, localismos, singularidades, particularismos ou identidades. s vezes, os localismos, provincianismos ou nacionalismos podem exacerbar-se, precisamente devido aos desencontros, s potencialidades e dinmicas prprias de cada um, cada parte; e tambm devido s potenciaes provenientes da dinmica da sociedade global, das relaes, processos e estruturas que movimentam o todo abrangente. Sob vrios aspectos, a ressurgncia de nacionalismos, regionalismos, provincianismos, etnicismos, fundamentalismos e identidades so fenmenos que se esclarecem melhor quando vistos nos horizontes dos rearranjos e tenses provocados pela emergncia da sociedade global. medida em que esta debilita o estado-nao, reduz os espaos da soberania nacional, transforma a sociedade nacional em provncia da global, nessa medida reflorescem identidades pretritas e presentes, novas e anacrnicas. Tambm por isto a globalizao no significa nunca homogeneizao, mas diferenciao em outros nveis, diversidades com outras potencialidades, desigualdades com outras foras. Nesse horizonte, a sociedade global pode ser vista como uma totalidade desde o incio problemtica, no sentido de complexa e contraditria; atravessada pelo desenvolvimento desigual, combinado e contraditrio, que se especifica no mbito de indivduos, grupos, classes, tribos, naes, sociedades, culturas, religies, lnguas e outras dimenses singulares ou particulares. Terceiro, medida em que se constitui e desenvolve a sociedade global, como emblema de um novo paradigma das cincias sociais, alguns conceitos, categorias e interpretaes podem tornar-se obsoletos, exigir reelaboraes ou ser articulados com novas noes suscitadas pela reflexo sobre a globalizao. J so diversas as noes que comeam a povoar o pensamento global: globalizao, desterritorializao, re-territorializao, miniaturizao, cultural

mundial, aldeia global, cidade global, shopping center global, disneylndia global, fbrica global, nova diviso internacional do trabalho, redes de articulaes intra e intercorporaes, alianas estratgicas de corporaes, modernidade-mundo, sistema-mundo, economia-mundo, comunicao mundo, publicidade global, espao europeu, espao do Pacfico, capitalismo global, moeda global, capital global, terceiromundializao do Primeiro Mundo, exrcito industrial ativo e de reserva global, planeta terra, sociedade civil mundial, cidado do mundo, contrato social mundial, pensamento universal. Quarto, nos horizontes abertos pela sociedade global, a historia universal deixa de ser uma fantasia, metfora ou utopia. medida em que se organiza e movimenta, as histrias das naes e nacionalidades inserem-se de forma cada vez mais dinmica nos movimentos da histria universal. As naes e as nacionalidades continuam a desenvolver-se com ritmos marcados por suas singularidades, tradies, foras, dinmicas, historicidades, mticas. Simultaneamente, no entanto, umas e outras so influenciadas pelos andamentos da histria universal. Esse o contexto em que se instauram algumas das novas condies da durao, curta, mdia ou longa, histrica ou mtica. J no mais apenas a grande potncia, a metrpole imperialista, que incute de modo mais ou menos exclusivo o seu andamento neste ou naquele segmento ou em grande parte do mundo. Desde que se forma e se desenvolve a sociedade global, com a sua economia poltica, a sua dinmica scio-cultural, desde esse momento as histrias nacionais tendem a ser, em alguma medida, subsumidas pela histria universal. Quinto, no mbito da sociedade global, com sua economia poltica, dinmica scio-cultural, historicidade complexa e contraditria, que se concretizam as possibilidades do pensamento global. O que era fantasia, metfora ou utopia, quando o pensamento se propunha pensar o mundo, equacionar a razo universal, imaginar o cosmopolitismo, diagnosticar as contradies universais, mergulhar nas opacidades do real, quando se forma a sociedade global, tudo isso pode adquirir outro significado, novas possibilidades. Nesse sentido que a emergncia da sociedade global permite repensar a dialtica da histria esboada por Marx; ou a teoria da racionalizao generalizada sugerida por Weber. Talvez se possa dizer que sem Weber e Marx, fundamentalmente mas no exclusivamente, no possvel pensar, em toda a sua abrangncia e complexidade, a sociedade global que se forma no limiar do sculo XXI. Outra vez, no entanto, isto no significa que se torna possvel a transferncia ou adaptao pura e simples de conceitos, categorias, interpretaes. Pode-se

afirmar que as obras de Marx e Weber constituem duas matrizes excepcionalmente fecundas para pensar-se configuraes e movimentos da sociedade global. Pensar, compreender e explicar essa sociedade tanto em suas singularidades e particularidades como nos horizontes da histria universal. Nessa perspectiva, a modernidade propriamente dita encontra outras possibilidades de desenvolver-se, seja como razo instrumental, seja como razo crtica. No fim das contas, pois sua globalidade simultaneamente estrutural e planetria que define a modernidade do final do sculo XX como um momento singular. Globalidade social de um pan-capitalismo onipresente e de um sistema social fundado na imbricao e interconexo de mltiplos processos que so eles mesmos, cada vez mais complexos. Globalidade espacial do planeta intercomunicado, do mercado mundial, do tecnocosmo. Essa amodernidademundo. () Tal , pois, a mutao fundamental realizada pela modernidade: com a mundializaao da economia, o tecnocosmo, a internacionalizao da vida social, coloca-se em evidncia um sistema global, do qual no existiu jamais um equivalente ao longo da histria da humanidade. impossvel ocultar a fora qualitativa desta mutao em nome da continuidade capitalista. Tambm seria desarrazoado reduzi-la sua dimenso tcnica. () Momento histrico singular, a modernidade mundo impe a sua singularidade tambm reflexo histrica e ao saber histrico (12). Notas 1 Immanuel Wallerstein, Unthinking social science (The limits of nineteenthcentury paradigms). Cambridge, Polity Press, 1991, p. 246. [ Links ] Citao retirada do cap. 18: Call for a debate about the paradigm, p. 236-256. 2 Martin Albrow & Elizabeth King (eds.), Globalization, knowledge and society (Readings from International Sociology). Londres, Sage Publications, 1990, p. 155. [ Links ] Citao de One world society, introduo de uma das partes da coletnea reunindo textos de diferentes autores. 3 Anthony Giddens, As conseqncias da modernidade, trad, de Raul Fiker. So Paulo, Editora Unesp, 1991, p. 69-70. [ Links ] 4 Talcott Parsons, Evolutionary universals in society. New York, American SociologicalReview, v. 29, n. 3,1964; [ Links ] Talcott Parsons, Politics and social structure. New York, The Free Press, 1969, cap. 12: [ Links ] Order and community in the international social system; Harold D. Lasswell, World organization and society, Daniel Lerner e Harold D. Las-swell (eds.), The poticy sciences, Stanford, Stanford University Press, 1965, cap. VI;

[ Links ] Alex Inkles, The emerging social structure of the world, Princeton, Worldpolitics, v. XXVII, n. 4,1975, p. 467-495; [ Links ] Wilbert E. Moore, Global sociology: the world as a singular system, Chicago, The American Journal of Sociology, v. LXXI, n. 5,1966, p. 475-482; [ Links ] Niklas Luhmann, The world society as a social system,International Journal of General Systems, v. 8,1982, p. 131-138; [ Links ] Robert W. Cox, On thinking about future world order, Princeton, World Politics, v. XXVIII, n. 2,1976, p. 175-196; [ Links ] C. E. Black, The dynamics or modernization (A study in comparative history), New York, Harper & Row Publishers, 1966. [ Links ] 5 Albert Bergesen, The emerging science of the worldsystem, International SocialScience Journal, v. XXXIV, n. 1, UNESCO, 1982, p. 23-36; citao das p. 23-24. [ Links ] 6 Martin Albrow, Globalization, knowledge and society, publicado por Martin Albrow e Elizabeth King (eds.), Globalization, knowledge and society (Readings from Internationalsociology), London, Sage Publications, 1990, p. 3-13; citao da p. 9. [ Links ] 7 Immanuel Wallerstein, World-systems analysis, publicado por Anthony Giddens e Jonathan H. Turner (eds.), Social theory today, Cambridge, Polity Press, 1987, p. 309-324; [ Links ] citao da p. 312; consultar tambm: Immanuel Wallerstein, Unthinkingsocial science (The limits of nineteenthcentury paradigms), Cambridge, Polity Press, 1991, [ Links ] especialmente parte VI: World-systems analysis as unthinking. 8 Milton Santos, A acelerao contempornea: tempo mundo e espao mundo, confernda de abertura do Encontro Internacional O novo mapa ao mundo, Departamento de Geografia, Universidade de So Paulo, l de set. 1992; [ Links ] citao da p. 4. Do mesmo autor: Les espaces de la globalisation, comunicao apresentada no Seminrio organizado por Gemdev. Paris, 4-5 fev. 1993. 9 Mona Abaza e Georg Stauth, Occidental reason, orientalism, islamic fundamentalism: a critique, publicado por Martin Albrow e Elizabeth King, Globalization, knowledge andsociety, citado, p. 209-230; citao da p. 211. [ Links ] 10 Roland Robertson, Globatization(social theory and global culture), London, Sage Publications, 1992, p. 173. [ Links ] Consultar: International Social Science Journal, n. 117, UNESCO, 1988, n especial sobre The local-globe nexus; Cliffor

Geertz, Savoir local,savoir global (Les lieux du savoir), trad, de Denise Paulme, Paris, Presses Universitaires de France, 1986. 11 Charles Bright e Michael Geyer, For a unified history of the world in the twentieth century, Radical History Review, n. 39,1987, p. 69-91; [ Links ] George E. Marcus, Past, present and emergent identities: requirements for ethnographies of late twentieth century modernity worldwide, Anais da 17 Reunio, Florianpolis, Associao Brasileira de Antropologia, 1990, p. 21-46. [ Links ] 12 Jean Chesneaux, Modernit-monde (Brave modern world), Paris, ditions La Dcou-verte, 1989, p. 196,198 e 199. [ Links ] Consultar tambm: Serge Latouche,Locidentalisation du monde, Paris, Editions La Dcouverte, 1989; [ Links ] Samir Amin,Lemfire du chaos (La nouvelle mondialisation capitaliste), Paris, Editions L Harmattan, 1991. [ Links ] Octavio Ianni socilogo e professor do Departamento de Sociologia do Instituto de Filosofa e Ciencias Humanas da Universidade de Campinas. autor de A sociedade global (Civilizao Brasileira, 1994), entre outros livros. http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010340141994000200009&script=sci_arttext&tlng=

Das könnte Ihnen auch gefallen