Ali eriati _ Kapitalizm Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.

com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyoruz. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyoruz. Bilgi paylamakla oalr. LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara.

TRKYE Beyazay Dernei

Tarayan: Gkhan Aydner Ali eriati _ Kapitalizm Dnya Yaynclk - 24 Kapak Tasarm Yunus Karaaslan Bask-Cilt Step Ajans Haziran 2004 Dnya Yaynlar Kzta Cad. Kuri Apt. No.51/1 Fatih-ST. Tel. : (0.212) 532 34 58 Ali eriati KAPTALZM eviri: Yakup Arslan Dnya yaynlar Elinizdeki bu eser Dr. Ali eriati'nin tm ekonomik grleri derlenerek oluturulan bir kitaptr. Farsada ktisat Sosyolojisi ismi ile yaymland. Dnya Yaynclk NDEKLER ktisat Biliminin Tanm - 7 Nereden Balyalm - 16 Toplum Bilimi - 27 Feodalizmi ve Burjuvazi - 36 Kapitalizmin Akllanmas - 73 Uzlamac Kapitalizim - 102 20. yy'in zellikleri - 137 Tketim Asaleti - 167 Komprador Burjuvazisinin Douu -186 BRNC BLM ktisad Biliminin Tanm: iktisattan ama, servet deildir, iktisad bilmi, herne-kadar paradan szediyorsa da, asl konusu insan ve servet ilikisidir. Mlkiyet adn verdiimiz ve altyap kabul ettiimiz bu ilikinin kendi iinde iki blm ya da iki ayr iliki tr sz konusudur: a) Toplum iktisad ilikisi (servet) b) Ferd iktisad ilikisi (servet) Bu alt yaplardan herbirinin birbirinden farkl st yaplar vardr. Sosyalizm bunlarn altyapy oluturduunu sylyorsa da, ben bunlarn styap olduklarn savunuyorum. Yani feodalizmden burjuvaziye geite meydana gelen iktisadi deiim ve bakalamda mlkiyetin ekli deimitir; altyapda bir deiiklik meydana gelmemitir. Servetin ekli deimemi ama, insan-servet eklinin biimi deimitir. Feodalizmde aa ve rgat var. Kapitalizmde ise, patron ve ii... Bu iliki ekil olarak deimez, ite bu bireysel mlkiyet, altyapy oluturmaktadr. Btn bunlarn nda ben, mlkiyet ilikisinin bu anlamda btn tarihsel olaylarn altyapsn oluturduu inancndaym. yle ki, btn tarihi meseleleri bu ilikiye gre yorumlayp deerlendirmek mmkndr. ktisad ve deoloji likisi: Soru: Acaba toplumsal reformun ve feodalizmin gszleip, burjuvazinin ekonomik glenmesinin kklerinde ve kaynanda tamamen ekonomik sebepler mi yatyor? Btn toplumsal hareketlerin, manevi ve ahlaki gerikalmln sebebi btnyle ekonomik midir? Cevap: Bu soruya zet bir cevap vermek istiyorum. nk sorunun kendisi zaten geni kapsamldr. Ve ardndan u soruyu da barndrmaktadr: Toplumda ve tarihte sosyal deiimin etkeni nedir? Yani

sosyologlarn cesaretli bir ekilde irdeledikleri, zerinde durduklar problem... Burada iki noktaya deinmek gerekir: Btn yeni oluumlar gibi sosyal deiimlerin de iki trl sebep ve etkeni vardr. Bunlardan biri uzak ve dieri yakn sebeptir. Peki yle ise, uzak ve yakn sebep nedir? Bunu yle rneklendirebilirim. Yamurun sonucunda ovalar yeillenir, otlar yeermeye balar. Ovann yeillenmesinin yakn sebebi, yani sonu zerinde dorudan doruya etkisi bulunan sebep yamurdur. Ne var ki, yamurun yamasnn da bir sebebi vardr. Kukusuz o da bulutlarn olumasdr. Bulutlarn olumasnn sebebi de, atmosferdeki havann so-umasdr. Bunun da sebebi, dnya ile gnein birbirinden uzaklamas ya da hava akmlarna gre gnein bulunduu noktadr. Bulutlarn meydana gelmesinin bir baka sebebi de, deniz sularnn buharlamasdr. Grld gibi, sebepler bu ekilde pepee sralanmaktadr. Ovann yeermesi gibi bir hadisenin pek ok yakn ve uzak sebebi vardr. En yakn sebebi de en son sebebidir. Yani u anda szkonusu ettiimiz sonu (Ovann yeermesi sonucu) zerinde dorudan etkin olan sebeptir. Yamurun yamas ovadaki otlarn yeermesinin yakn 'sebebidir. Gnein deniz sularn buharlatrmas uzak sebebidir, ite sosyolojik meseleler ve olgular da byledir. Her olayn sonuca daha yakn bir veya bir ka tane yakn sebebi bulunur. Uzak sebepler de, daha baka sebeplerle birlikte sonucun meydana gelmesinde etkin rol oynarlar. rnein, uan icad edilmesi gibi bir olay gznnde bulunduralm: Uan icad edilmesi sosyo-teknik bir hadisedir. Bu falan bir gurup mhendis veya teknisyenin, umak iin bir proje hazrlayp byle bir arala umay gerekletirmeleri hadisesidir. Dolays ile uan yakn sebebi, uan icad edilmesidir. Ne var ki, byle bir icad meydana getiren mucidin kendisi de bir niversitede okumutur, yani orann kendi bana yeterli olmayan bir olgusudur. Ona teknoloji ve matematik dersi veren hocalar, byle bir mhendisi yetitiren niversite ve bilim ortam bir toplumsal sistemin rndr. Byle bir niversite, siyahlarn Afrika'snda, Avusturalya'da veya herhangi bir feodal toplumda kurulamaz myd? Byle bir niversite ancak bilim, teknik ve sanayi alannda ileri gitmi bir toplumda kurulabilir. Ayn ekilde bu niversite toplumdaki ileri teknik dzeyin rndr, olgusudur. Toplumdaki ileri teknik dzey de, toplumun refahnn, kltrel ve sosyal gelimiliinin neticesidir. nk teknoloji toplum kltrnn bir parasdr. Toplumun kltr gelimi, bu ekli almtr. yle ki bu kltr de toplumun ekonomik ynden gelitiinin gstergesidir. Yaam standartlarnn ykselmesini salayan toplumun ekonomik ynden gelimesi de, blgesel, siyasi, ideolojik ve iktisadi sebeplerin ve toplumdaki snflar aras ilikilerin rndr. Bu da sonu zerinde dorudan etkisi bulunan bir sebeptir. Ua yapan bay X, uan yaplnn yakn sebebidir. Ama toplumun ekonomik ynden gelimesi de uan yaplnn uzak sebebidir. Dolaysyla her toplumsal meselenin uzak ve yakn sebepleri vardr. Toplumsal meselelerin ve deiimlerin yakn sebepleri bir btn olarak, genel bir yasa, bir kural gibi ekonominin, ideolojik, dinsel, bilimsel, ve ulusal uyann, toplumsal ve uluslararas siyasi artlarn, toplumlar aras ilikilerin ve dnya apnda ba gsteren olaylarn rn olabilirler. Ama nasl? rnein otomativ sanayi, bugnk dzeye ulam tekstil sanayi, Avrupa ve Amerika'da gelien iletiim (televizyon) sanayi zel bir snfn, zel bir kltrn, zel bir ekonomik alt yapnn gelimi yksek teknolojisinin rndr. Uluslararas ilikiler sonucu bu gelimi Avrupa toplumu rnein; Asya ve Afrika'da henz kabile hayatn yayan ilkel bir toplumla temas kurar, bu toplumla bir takm siyasi yada emperyalist ilikilere girer ve onun neticesinde Amerika'nn veya ngiltere'nin ekonomik altyapsna, toplumsal ve snfsal dzenine sahip olmayan bu ikinci toplum televizyon retmeyi renir. Dolaysyla Afrika'nn veya Asya'nn bu geri kalm toplumunda gerekleen televizyon retimi bu veya dier toplumlarla girilen toplumsal ilikilerin neticesidir. Ayn televizyon retimi ingiltere'de, ingiliz toplumunun ekonomik ve toplumsal altyapsnn, yine buna ilave olarak toplumun tarihsel deiiminin rndr, o artlarn bir neticesidir, ikinci bir rnek de ideolojik meselelerden verelim: rnein Faizm 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda Avrupa'da bir ideoloji, yada u anda resim, mzik, sanat, sinema ve tiyatro alannda varlk gsteren "sr realist" ekol gibi ortaya 10 kan faizm, Avrupa, toplumsal tarihinin, toplumsal deiiminin rndr. Ortaadan sonra (Avrupa Toplumlar) yeni bir dneme getiler, bilimin, teknolojinin ve ekonominin vazgeilmez olduunu rendiler ve daha sonra gelime balad!... Dini dnceler ya deiime urad ya da bir kenara itildi. Bundan sonra bu gelimeler felsefi ekoller iin de geerli olmaya balad. Felsefi ekollerden biri, teknokrat snf dourdu. Almanya'da ibana gelen teknokrat snf, daha ok faizme sarlmaya balad veya baka bir tabirle bizzat faizmi dourdu. Dolaysyla faizm, Almanya'ca teknokrat snfnn ortaya knn bir rndr. Daha sonra, faizmin ispanya'da ortaya ktn ve halen varln srdrdn gryoruz. te yandan, faizmin anas

saylan Almanya ve italya'da ise ortadan kalkyor. Buna ramen ispanya'da henz varln srdrebiliyor.* Daha sonra faizmin, Latin Amerika lkelerinde, deiik grnmler altnda Asya ve Afrika lkelerinde varln srdrdn gryoruz. Ayn zamanda "sr realizm" ekolnn u anda Iran resim sanatnda, mzik ve tiyatrosunda bir akm olduunu gryoruz. Iran sanat ve edebiyatnda varlk gsteren bu akm veya ispanya, Bolivya ve Afrika'da yaayan faizmin ideolojik ve partisel ekol, partisel ideolojik ve toplumsal boyuttaki varl bu toplumlarn altyaplarnn geliiminin rn deildir. retimin altyapsnn bir neticesi olduu inkar edilemez bir gerektir. Yani Avrupa'da bu ekilde ve ar sanayi ile retim yapmlardr. Bylece burjuva snf olgunluk dzeyine ulap, bir sanayi snf haline geldi. Daha sonra byk sermayedarlk ortaya kt. Sonuta, Avrupa'da bu ekoller, bu toplumsal rejim ve bu ynetim biimi ortaya kt. ok gzel!... Ama Avrupa'daki tketim tarz ve ya*) Bu kitap yazld dnemde spanya da faizm iktidardayd. 11 ama biimi, misal olarak ynetimde bat demokrasisi ve ekonomik hayatmzda, arlarmzda, ticaret merkezlerimizde yaygn olan burjuva tipi tketim dou toplumlarnda da vardr. Ayn ekilde Afrika'da da bunun bir benzerine rastlamak mmkndr. Afrika, Dou ve Latin Amerika lkeleri bu sosyal deiimleri yaamadklar halde, bu sosyal deiimlerin sonucu ortaya kan rnlere saHip oluyorlar. Dolaysyla Asya, Afrika ve Latin Amerika'daki toplumsal olaylar. Avrupa'da bu tr olaylar douran sebeplerin rn deildir. Buralarda balca etken ve sebep smr olmasna karlk, orada temel etken ekonomik retim biimidir. Bu yzden Eme Sezar veya Sordel -yahut her ikisi- "nc dnya lkelerinde altyap uluslararas ekonomik smrdr, retim tarz deildir. Oralarda retim tarzn dahi smr belirler. Yoksa smry belirleyen retim tarz deildir." demilerdir. Asya ve Afrika lkeleri, ulusal ekonomilerinin retim tarzndan dolay bat toplumunun toplumsal altyap ve styap kurumlaryla karkarya kalmamlardr. Dine kar tavr taknmak, dini buhran gibi -bat iin birer sosyal olay olan-olaylar kendi retim tarzlarndan dolay yaamamlardr. Irad kurumunda verdiim ilk derste de akladm gibi, Avrupa'daki din buhran ile Asya'da yaanan din buhran birbirinden farkldr.* Avrupa'da dine kar ortaya kan aydnlk hareketi, din ve din adamlarna kar olan akmlar, burjuva snfnn olgunlamas ile bagsteren sosyal olaylardr. Bilindii gibi burjuvazi, feodalizim dneminde toprak sahipleri (feodal aalar) ile rgatlar iinde yetimitir. Peki neyi sayesinde gelimitir? Hal savalar, Afrika'nn igali, Avustralya ve Amerika'nn kefi ile uluslararas ticaret hz kazand, sanayi ilerledi. *) Daha geni bilgi iin "Dinler Tarihi'nin birinci dersine baknz. 12 Bunun sonunda burjuva snf geliti ve neticede soylu snfn ortadan kaldrd; kylleri tahrik edip byk Fransz devrimini gerekletirdi. Daha sonra bu snf, din adamlarna, kilise dzenine ve hakim olan dini anlaya bakaldrd. Dolaysyla, kiliseye, din adamlarna ve dine kar gelien aydnlk hareketi Avrupa toplumunda yaanan doal snfsal deiimin ve ekonomik retim tarznn bir sonucudur. Bilindii gibi Avrupa'da feodalizimden modern burjuvaziye geite retim tarz deimitir. Bu deiimin temel etkeni ise ekonomidir. Fakat biz, ada eitim grm kimselerin din aleyhindeki hareketlerine Afrika ve Asya'da da rastlyoruz. Bu din adamlarna ve dine cephe alp, 17. ve 18. yzyllarda Avrupa'da bagsteren aydnlanma hareketinin bir benzerini buralarda meydana getirmilerdir. Ancak burada esas faktr smrdr. Smr ne yapyor? Bakyoruz ki, Avrupa'da 15. 16. ve 17. yzyllarda Nasyonalizm hareketi meydana gelmitir. Nasyonalizm... Yani her ulus anadiline dnecek, kendi diliyle eitim yapacaktr, incil ulusal dillere tercme edilecek, her ulus kendi ulusal dini kurumuna sahip olacaktr. Yani btn uluslar papann kiliselerinde ve Latincenin iinde eriyip gitmeyecektir. ok gzel!... Bu burjuvazinin iine gelen-bir gelimeydi, bu yzden burjuvazinin slogan haline geldi. nk burjuvazi iktidara gelmek istiyordu. Bundan dolay, Latin kilisesinin otoritesine uymaya tahamml edemiyordu. Bu yzden nasyonalizm sorununu bayraklatrd. Yani Fransz Fransz olacak, ingiliz de ingiliz, ispanyol ispanyol olacak, italyan italyan olacaktr. Ksacas btn Avrupa papann bayra altnda Latince konuan hristiyan bir mmet olmayacaktr. Bu nasyonilst uyan, Ortaalardan Yeni alara gei yapan Avrupa toplumunun geirdii toplumsal ve snfsal deiimin rndr. Ama ayn nasyonalizmi iki asr ncesinde islam 13 lkelerinde gryoruz, islam toplumunun snrlar Kuzey Afrika'dan Fars Krfezi'ne kadar uzanyordu. Anur'dan in snrna ve Endonezya'ya kadar uzanan blge slam'n egemenlii altndayd. Bu blgede, ayn

dnceyi, ayn inanc ve ayn duyarll paylaan tek bir mmet yayordu. Hepsi tek bir dinin deiik ekollerine, ve dini ahsiyetlerine uyuyorlard. slam douunda yeralan bu yekvcut dini g, yeni yeni gelimeye balayan Bat emparyalizmini srekli rahatsz ediyordu. Osmanl kllar slam adna gleniyor ve Bat yaylmaclnn nnde byk bir set oluturuyordu. Daha 19. yzyla kadar gidip Viyana'y kuatyorlard. Btn Akdeniz islam donanmasnn kontrolndeydi. ite bu byk, paralanmalyd. En kk paralara blnmeli, tamamen etkisiz hale getirilmeliydi. Bylece dounun direnme gc ortadan kalkacak, aralarna ayrlk decekti. nk kk kk lokmalar yutmak kolayd. "Bunlardan biri bize bakaldrd m dierini ona kar kkrtalm. Beini, altsn, onunu birbirine dman yapalm. Bunlardan bir dierinin boazna sarlacak olursa, hasmna kar bizden yardm isteyecek, bize yaslanacaktr. Dolaysyla kendi ayaklaryla bizim kucamza decek, biz de onu kolaylkla ezeceiz. Onu ezdikten sonra kendiliinden kk bir lokmaya dnecek, snaksz kalacaktr. Bundan sonra onu igal etmek son derece kolayd. Eer "Lawrens-Arabistan" seyrettiyseniz, bu film islam lkelerindeki nasyonalizmin ne olduunu ak bir ekilde gstermektedir. Orada (Avrupa'da) Nasyonalizmi srtlayan ulusal kahramanlar ortaya kt Bunlar yaamlar boyunca eitli eziyetler ekmi, uluslarn zgrl uruna kiliselerin ikencesinden gemilerdi. Sonra ne oldu? Nasyonalizm bu byk uygarla, batda bu byk evrensel gce dnt. Oysa islam lkelerine, Lawrens adl ingiliz ajan geliyor Araplarla, Trkleri birbirine dman hale getiriyor. Bu uluslarn ikisi de mslmandr oysa. Birine diyor ki: "Sen mslmanlktan nce araptn!" Dierine de- Sen mslmanlktan nce Trktn!" diyor, "islam uygarlyla vnmeden nce, Bizans uygarl, Akdeniz uygprl, Roma uygarl senindir."diyor. Sonra dierine dnyor ve "Kpti uygarl senindir Arami, Sami uygarl senindir." Irakl'ya "Arami uygarl senin eserindir, sen sur, Babil, Smer ve Akad uygarlklarnn sahibisin" diyor. Msrlya da "Sen aslnda arap deilsin. Daha msl-man olmamken, iskender uygarlna sahiptin. Bundan nce de Kopt (Copt) uygarln meydana getirmitin. Sen aslnda, Kaptistsin (Copsite)" diyor. Kuzey Afrika'da -Bu blgede yaayan mslmanlar marip uygarln/marp islam uygarln meydana getirmiler- yaayan halkn yarsna "Sen Arapsn" dier yarsna da "Sen Berberisin" diyor. 14 15 NEREDEN BALAYALIM? Szlerime, Ebuzer gibi, mustazaflarn* Rabbinin adyla balyorum. *) Kur'an'da geen "stzaf' za'fa uratlm, gszletirilmi, gten drlm manasnda kullanlmtr. Tad mana itibaryla ilgintir. nk, istibdat, smrmek, kleletirmek, za'fa uratmak gibi bir genel mana ifade eder!... Bunlarn tamam, deiik zarar ve sistemlerde grlen bazan onunla mcadele edilen ve bazan onun yerine bakas getirilen smrnn deiik ekilleridir, insan smren ezen her sistem, ister iktisadi ynden (smr), ister siyasi ynden (istibdat), ister ulusal ynden (sultan), ister fikri ruhi ve ahlaki ynden (eekletirme) olsun veya bunlardan biri, dierlerinin tamamn tek bir sistem ierisinde uygulamaya koysun, durum deimez! Veya ister sonradan icad ettikleri metodlarla ynetsinler bunun ismi smrdr, ezilenler de mustazaftrlar. Kur'an, bu tabakann kurtarlmasndan ve onlarn menfaatinden szeder. Bundan dolay, mesaj srekli bir canllk tamaktadr. Bundan dolay, onun yerine sadece bir sisteme kar gelseydi ayn canllk ve sreklilik ifade etmezdi. Misal olarak, smr, kltr ve ekonomik emperyalizme kar mcadele verseydi, istiklal, demokrasi liberalizm ve klelik aleyhindeki bir sistemin gereklemesinin ardndan, onun canll kalmayacak ve gayesi son bulacakt, ilahi gayesi, mesaj ve risaleti tarihe havale edilecekti. Halkn yeni bir mklle yzyze olaca istiklal ve liberalizmin ardndan snf smrs veya kltr emperyalizmiyle karkarya gelir. Bunun temelleri de deiik yntemlerle (din, sanat, felsefe, edebiyat, ideoloji, propaganda, ilim, aratrma, cinsi zgrlk, bo felsefeler, nihilizm, sofuluk, zhde ynelme, mnferid yaama, riyazet, mantk oyunlar, maddiyatlk, realizm, idealizm, uyuturucu, yzbinlerce oyun, hile, eski ve yeni rengarenk dzenbazlk, bu sihir, hokkabazlk, ayrca bilin, uur ve mesuliyet adyla halkta bulunan btn deerleri yoketmekle ve onlar 16 Konumamn konusu zel bir konudur. nk bilimsel aratrmalarn ynteminden habersiz halk ynlar, toplumsal gruplar genellikle, herhangi bir konuyu sunarken, aslnda konunun iinde yerald halde "neden u noktalara deinmedin?" diye kar karlar. Oysa siz daha iyi bilirsiniz ki, bir konumac ya da yazar

konumas veya yazs iin bir konu setii zaman, sadece konunun balnn ortaya koyduu snrlar iinde kalmal tm abasn iddia ettii konunun tahlili ve ispat zerinde younlatrmaldr. Dolaysyla, aydnlarn zm yollarnn ve halkn, sorumluluunun aydnlanmas iin ncelikle hangi tarihsel aamada bulunduumuzu belirlememiz gerekmektedir. ayet batnn tarihiyle karlatrmak istersek, bizim toplumumuz u anda tarihsel aama bakmndan rnesansn banda, ortaan sonunda bulunmaktadr. Dolaysysmrmeye hazr hale getirmekle grevli glerin planlarnn araclyla) Kurann risaletinin, yeni ortamda smrye, emperyalizme, klelie ve kltr smrsne kar gelemeyeceini empozeye altlar. Byle bir atmosferde, aydnlarn yeni bir sisteme temel olacak ideoloji, insanlk ve halklara kar yeni gelien olgu ve formlleri yorumlamaya ve onlarla mcadele etmeye yneliyorlard. Bir dostum, bir mukaddesatlarn (geleneksel bir din ballarnn), benim "mustazaflarn Rabbi" cmlemi eletirdiklerini, bunun hakim snfn, yneticilerin, soylularn, zenginlerin ve kuvvetlilerin de bir Rabbinin olduunu zmmen kabul etmek manasna geldiini savunduklarn, syledi. Ben de: "Bu uyank eletirmen ve bilinli dindarlarn nbuvet ve Ali (a.s.)'in zamannda yaamadklarndan ve onlara da byle hakimane uyarlarda bulunma imkanna sahip olmadklarndan dolay zgnm! imdi byle bir frsat olmadndan, en azndan, bu anlayla Kuran, Neh-cl Belagay', ve imamlarn dualarnn metnini tahhih edebilirler. Ve kendi alarndan byk bir "irk" olarak grdkleri, eksiklii giderebilirler. Hususen Kurann son suresinde, Allah'n "halka" ska yer vermesini tehis edip, "Rabbinas", "Melikinnas", "lahinnas"... ibareleri zerinde gr belirtebilir ve "elnas" yerine, bu meseleyi insana zellikten kurtarp, alemi kapsayacak hale getirebilir ve o kelimenin yerine "elalemin" ibaresini koyabilirler"! dedim. 17 la bir dnsel ve toplumsal Ortaa'dan Bacon ve benzerlerinin Rnesans'na benzer bir rnesansa gei durumu yaanmaktadr, bizim toplumumuzda. Ekonomik adan islam toplumlarna egemen olan dzen, genellikle bir pazar ekonomisine, iftilie ve 'ara burjuvaziye' dayanan bir ekonomik yapya sahiptir. /Yani bizim toplumumuzun belli bal ve en byk altyapfs tarmsal retimdir, ehir ekonomisi, para, sermayedarlk ve -u anda anladmz anlamda- burjuvazi deildir. nk byk Fransz devrimin gerekletiren Avrupa burjuvazisi, Iran burjuvazisinden ya da islam lkeleri burjuvazisinden tamamen farkldr. Oysa biz kitle ve snf psikolojisi bakmndan bu ikisini birbirine kartryoruz. islam toplumlarndaki burjuvazi, klasik bir pazar burjuvazisidir, sanayici, bankac ya da byk bir sermaye sahibi deildir. Pazar burjuvazisi hareketli ve ak bir snf deildir. Belli bir dneme zg kapal bir burjuvazidir. Yani tarmn rettiini tketiciye ulatrr, sadece. Henz yeni olumaya balayan bir burjuvaziye sahibiz ki bu durum'a gre 18. yzyl Avrupa burjuvazisine benzemektedir. Ne var ki, toplumsal zmleme asndan onunla hibir benzerlie sahip deildir. Bir arac-komisyoncu-burjuvazisidir bu. Yani pazardan ve odalardan kan kimseler modern rnlerini satmaya arac oluyor ve batnn tketim tarzn kendi toplumlarnda yaygnlatrmaya urayorlar. Ky retimine kar ehir retimini icad eden 18. y.y. burjuvazisinin tersine bu burjuvazi ehirde herhangi bir retim gerekletirmeden ehir tketimini gelitirdi. *) Mudekkik Mehedi'nin dedii gibi: "Allah'n, iilie ve Allah'a olan inan ve itikadten dolay bize vermi olduu, ancak bizim kymetini bilmediimiz bereketlerden biri udur: Avrupallar fabrika ve madenlere gidip, duman ve kir yemekteler ve bazan da bir maden kme18 Kukusuz bizim toplumumuzda da modern retime balayan kiiler vardr. Ama henz bir snf, bir kitle olarak varolduklar sylenemez. nk ulusal burjuvazi son derece modern ve ileri teknolojiye sahip baz rnler retilebilir ancak bizim burjuvazi toplumsal bir grnme sahip olmayacaktr. Bu yzden aydn, halk kitlelerinin iine yaramayan yabanc kltrlerin rn olan eserleri tercme edeceine bu gl ve hayat baheden ruhu ortaya karmak gayretinde olmaldr. Bu, yaayan mesajn kltrnde, toplumun bnyesinde ve ruhunda mevcuttur; scakln koruyacak gerekli sya ve i dinamiklere sahiptir. te yandan klelik, smr ve zorba sistemlere kar kmakla snrl tutulacak olursa Kur'an'n risaleti bu yeni ortamda, herhangi bir tepki gstermemesi gerekir, denebilinir. islam, fakirliin toplumsal bir hayat olduunu zanneden dier dinlerin aksine, mektebinde "Ebuzer" gibilerinin yetitii bir dnya grne sahiptir. Ebuzer yle diyordu: "Bir eve fakirlik girince, din baka kapdan kar." Veya inanmakta olduumuz mektebin kurucusu peygamber yle buyurmaktadr: "Maddi

hayat olmayann manevi hayat da olmaz." Eitici bir cmle! Bu din konusunda imdi yaplan yanl yorumlar, boa karacak bir aklama. Din aleyhindi yorumlar yapanlar, islam adna uydurduklar yalanlaryla yle diyorlar: Fakirlik ve kt artlar altnda yaayanlarn kalbleri krk ve saf olduundan sinden dolay binlerce insann ld haberi gelmektedir. Bu artlar . altnda retilen ve hazr hale gelen ara bize getirilmekte ve biz sadece gaza basp, korna alyoruz. Onlar, bizim binmemiz iin eek gibi hammallk yapmak durumundalar!' Bu modern burjuvazinin kendisini ifade etme eklidir. Yani retimde herhangi bir katks olmadan, masraf modern bir ekilde yapma mantn cazip ^ eklidir. 19 gaybi ilhamn domasna vesile olabilir"! Bo midenin hi bir eyi olmaz. Ekonomik ve maddi ynden yoksul olan toplumlarda, manevi boluun olacandan kuku yoktur. Fakir toplumlarda ahlak ve din adna yaplanlar korkun bir dini sapmadr; maneviyatla hi bir ilgisi yoktur. / "Papa"nn iiyle, Ali'nin yapt nasl kyaslanabilir ki?! Ali baa getiinde btn deme sisteminin deitirilmesini emrediyor. Nitekim lkenin en byk siyasi, askeri ve toplumsal ahsiyetine dinar verirken, bu ahslarn hizmetkar ve klelerine de dinar vermektedir. Tasavvuru bile mmkn olmayan bu pratik, bugn hangi sistemde mevcuttur? Hangi toplum veya sosyalist sistem byle bir pratii bugn kabullenmeye yanaabilir? Biz bu dinin gr, hedef ve yneliini btn aklyla ilan etmeliyiz. Aydnlara, karsnda bulunduklar toplumun ve kltrn, sandklar gibi ilerlemeye engel olmadn hatrlatmamz gerekir. Halkla uyum iinde olabilmek iin, ona dayanmann yannda, dinden dolay onlardan uzaklamamaldrlar. Onlar bilmelidirler ki dinin btn hi bir zaman halk bulunduumuz zamandan geriye; yeryzndeki yaantdan gkyzne; dertlerden, ihtiyalardan, toplumsal hayatn arzularndan ve gereklerden zihinsel hayallere sevketmez. Bilakis zulme kar cihada, adalete salamaya yneltir. Bu dinin en nemli unsurlarndan biri olan ekonomik yap, ahiretin dnya tarlasnda kazanlmas gibi esaslardan kaynaklanmaktadr. Bu dinin sahibi Allah izzet ve erefi sever, peygamberi de slah etmeyi! Adalet meselesi; sadece bu dinin temel esaslarndan biri deil; bilakis hayatn tamamna hakm olan ve peygam20 berlerin retisini oluturan bir ruhtur! Ali, Meysem'i hurma satarken grr ve hurmalarn iyi ve kt diye ikiye ayrdn ve her birini ayr fiyata sattn grr. Ona kzarak: "Neden halk, Allah'n kullarn snflara gre taksim ediyorsun?" dedi ve elleriyle hurmalar birbirine kartrdktan sonra, belirli bir fiata satmasn emretti. Sen Pol ile Ebuzer'i kyaslamak ve ikisinin benzer sfatlara sahip olduunu sylemek entellektellik olmad gibi, mutlak bir cahillik ve insafszlktr da. Hayatnn tamamn sermayedarlk, halkn smrlmesi ve snflamaya kar mcadele vermeye adam ve bu yolda cann vermi Ebuzer ile "Tanrnn mabedleri alk dolaysyla almtr" "Ey arpa sen devaml olarak ilham ve vahiy kaynasn" diyen Sen Pol nasl kyaslanabilir? Felsefeci veya tarihi olanlar, dini istedikleri gibi yorumlasalar da, dinin ilmi ve fikri bak asn mutlak olarak kabullenemezler. Aydn kendi dininin toplumsal konumunu bizzat kendisi tesbit etmelidir. Zira onun yanl, normal bir yazardan ok, toplumsal bir ncnn hatasdr. Toplumu kurtarma gayretinde olann, peygamberlerin varisinin, tarihteki btn peygamberlerin yolunu devam ettirenlerin hatasdr. Dolaysyla zetlemek gerekirse: Toplumumuzun sahip olduu deerler; aydnn tanmas, tamas gereken hedef ve mesuliyetler; toplumdaki tezatlarn yerine topluma hassasiyet ve kitlesel bilin yerletirme yolundaki gayretler; toplumu aydnlatp, hidayet etme maksadyla srdrmesi gereken abalar ve "herkes kendi sahasnda aydndr" ls dorultusunda aydn almasna yardmc olacak ara ve vesileleri kendi toplumunun yaantsndan al21 makla hedefe ulaabilir ve peygamber varisi olmaya layk olabilir. Bu aydn, ortak deer ve llere sahip evrensel aydn snfnn bulunmayacana iyice inanmaldr. Ahlaki erezyona uram sahte aydnlar ile kurulan iliki sonucunda elde etmi olduumuz ac tecrbe; ayrca yabanclardan veya batllar taklid ederek iinin banda dinle savamaya baladndan dolay inzivaya itilen yerli aydnlardan elde etmi olduumuz neticelerden yeterince ders almamz gerek. Szkonusu bu aydnlar almalaryla, halk en zalim, zorba ve

smrgeci glerin gdmne sokmaya byk bir gayret gsterdiler. Avrupa'da esen rzgarlarn etkisinde kalan yerli aydnlar bu etkilenmeyi dine kar gelmekle veya ona ilgisiz kalmakla ifade etmeye baladlar. Toplumdaki bu deerlere ilgisiz kalan aydnn retmi olduu sorumluluk deerlerine yabanci kald. Bilinlenmi aydnn dine kar tavr almas, toplumda aydn snfnn ve bu snfn gen nesle sirayet etmesine ve genlerin bu alandan yeterince yararlanmalarna engel oldu. Dier yandan aydn sahip olduu evrensel ve kendisine zg dncesiyle bir bilginden daha fazla toplumun iman, hareket ve bilin kazanmasnda etkili, faydal ve yardmc olabilir. Kendi toplumunun beklentilerinden dolay, kitleler devaml olarak aydn her trl geri kafallktan, yozluktan, rmlkten, danklktan uzak olduunu zanneder. Btn bunlara ek olarak biz slam inancnn adalet ve rehberlie dayandna inanmaktayz. Ayrca bu din, dier btn dinleri reddeder. Tevhid dininden baka dinlere, inanlara kar her ynyle tepki gsterir. Nitekim Kur'an Tevhid inancna inanmayanlarn snrn dahada genileterek onlara Kurann deiik yerlerinde yle deinmektedir: "Mal toplamak ve biriktirmekle megul olanlar azaba duar olacaklardr." 22 "Allah'n ayetlerini inkar edenleri, peygamberleri haksz yere ldrenleri" toplumda eitlik ve adaletin yerlemesi iin alanlarn peygamberlerle birlikte zikredilmesi aydnn nemini gstermesi bakmndan ilgiye deerdir. Adalet, eitlik ve risalete kar olanlara mukabil olarak, hepsi bir safta anlyor. Bu dinin kfr ve iman arasnda yapm olduu tarihi snflandrmadr. "Dini yalanlayan grdn m? O, yetimi kovan ve yoksul bir para ekmek bulmaya gayret etmeyen kimsedir". Toplumumuzun dine ballndan ve dnyaya evrensel bir mesaj sunuyor olmasndan dolay, aydn btn bunlar gzard etmemelidir. Sahip olduumuz toplumun dnyaya sunabildii bir ehadet gelenei vardr.* Bundan dolay bu din ballarnn hi biri, maaralarda tapnaklarda rmedi. Onlarn ou zindanlarda ikence altnda veya mcadele alanlarnda ehid oldular. Btn bunlarn nda aydn bu toplumda, bu andan itibaren, halkn hrriyete kavumas, onlarn doru yola sevkedilmeleri, yeni bir ak, iman ve aksiyon kvlcmnn parlamas, zihinlerin aydnlk kazanmas, dncelerin *) Tarihimizde ehadet hadiseleri deil; ehadet gelenei vardr uymayanlarn emretmesi, kendi bana slam'n bu snfa kar vermi olduu mcadelenin boyutlarn gstermektedir, islam'n ruhbanlara kar yrtm olduu mcadele, bu snfn hakikati saptrma ve halk alaltmaya ynelik eylemlerinin tesirli ve geni boyutlu olduu gznnde bulundurulursa meselenin mahiyeti daha iyi anlalr. nemli olan slam'da ruhbaniyet snfnn bulunmamasdr. Bu snf, hristiyanlk ve daha nceki dinlerin bnyesinde olutu. slam dinindeki ulema ve alim kesimi, resmi bir makama, irsi veya zoraki bir konuma ve tekelci bir gce sahip deiller. Onlarn bilmi ve tecrbeye dayanan konumlar zaruretten kaynaklanmaktadr. Byle bir dini mesuliyet platformunda oluan ulema islam toplumunda resmi bir snf olmad gibi, varlklar gleri ve nfus alaniar halka dayanmaktadr. Onlarn halk tarafndan tercih edilmesi de tabii ve zgrce bir seyir zeredir. 23 verimlemesi, halkn cehalet unsurlar konusunda uurlanmas, hurafelerden arndrlmalar ve islam toplumunda zulm ve fikri tekelciliin kaldrlabilmesi iin, her eyden nce dine ynelmelidirler. Elbette doru, kendi kaynandan beslenen ve hurafelerle dolu olmayan bir din. Halihazrda genel anlamyla mevcud olan, gerek dine kar / olan, onun aleyhinde ekillenen ve hatta onu yoketmek ' iin varolmas salanan bir din deil! Aydnlar, Ortaa Avrupa'sn patlatan hristiyan protestanlar gibi bir seri reformlara vesile olmaldr. Toplumun geleceini etkileyen her trl dnce ve din adna oluturmu olduu snrlamay etkisiz hale getirmelidir. Toplumun gelecei nndeki bu unsurlar etkisiz hale getirerek veya dondurarak, topluma yeni bir hareketlilik ve canl bir dnce kazandrmaldr. Hi bir eye sahip olmadndan dolay,,bar ve uzlama dini haline getirilen hristiyanl kurtuluu ve evrensel bir mesaja sahip bir din haline getirmeye alan Avrupal protestanlarn aksine mslman aydn hareketlilie, bilinlilie, heyecana, sorumlulua ve evrensel bir dnya grne sahip olan halk ynlarnn zenginliine sahiptir. Kltrnn en kkl temeli, ehadet, gayret ve insani aba esaslar zerindedir. Tarihi ise, adalet ile zulm arasndaki youn mcadelelerle, sorumluluk uruna verilen canlarla ve insanln hrriyetini korumak iin gsterdikleri kahramanca direnilerle doludur. Dncesi de bu unsurlarla doludur. Buna gre aydn toplumun kurtuluu, hareket kazanmas ve yeniden ihya edilmesi iin u noktalara eilmelidir:

1- Toplum kltrnn bir mhendisi durumunda olan aydn, kltrn etkili ynlerini kefedip dzene sokmal; belirli tavsiyeler yaptktan sonra ime ve snrlanmaya 24 vesile olan hammaddeyi enerji ve hareket kayna haline getirmelidir. 2- Toplumda bulunan eliki ve toplumsal snflamalar, sanatkarlk, yazarlk, hitabet ve dier imkanlarla toplumda vicdanlarn ilemesine ve bilinlendirilmesine almaldr. Toplumsal bilinlenmenin, aydnlatc bilgilenmenin mealesini, peygamberlerin birer varisi unvanyla ykselterek toplumdaki souk ve karanlk k gecelerine k ve scaklk samaldr. 3- Birbirinden uzaklam ve giderek bu uzakln artma gsterdii "entellektel adas"yla, "halk sahili" arasnda bir yaknlk, akrabalk, hogrlk ve ayn dilden oluan bir kpr kurulmaldr. Bununla hayat ve hareket iin ekil alm din, hayat ekillendirme frsat bulacaktr. 4- Din silahn, kendi glerini korumak veya savunmak maksadyla her trl yalana bavuranlarn elinden alp, muhalif kutubu bu ekilde silahszlandrarak, halkn bu silahla glenmesine almak. 5- Hayat, hareket, g ve adalet kayna olan dine yeniden dnle, gericilii, aydn bugne kadar takviye eden unsuru fel edip, halk alaltan, donduran, saptran ve ifal eden yanllklardan kurtarp, dinin katksz cev-heriyle ihya, bilinlenme, hareket ve sapmalarla mcadeleye ynelmelidir. Kendi asl kltrne dayanarak, yenilikilik, kendi kltrel kiiliini ihyaya, insani, tarihi ve toplumsal kimliini Bat'nn kltr karsnda savunabilme gcne sahip olmaldr. 6- Bilahare yeni bir "Islami ihya" hareketleriyle, gnmz toplumunun dini haline gelen taklidcilik, kadercilik ve temkinli davranmann ruhu yerine, eletiriye ve itira25 za ak itihad ruhunu hakim toplumunun, tarihinin kalbinde toplanm bu byk enerjiyi retmeli ve tasviye etmelidir. Artklardan arnm bu berrak enerjinin topluma hararet ve hareket kazandrmasna ve meydana gelen byk uur patlamasnn gen neslin yolunu aydnlatmasna almaldr. \ ite bu yzden ben, aranzda dertli bir retmen olarak, halkmn derin aclarnn tecrbelerinden ve tarihinden ayaklandm. Aydnlarn "yeni bir imana" ulamasn ve toplumlarn "kaynayan bir bilin ve ilerlemeye" kavumasn dilerim. Zira halk kitlelerinin bilinlenmeye ve aydnlarn imana ihtiyac var. 26 TOPLUM BLM "MLK-MALK-MELA" = "ALLAH-HALK" Toplum bilimi yine diyalektie dayanyor; toplum iki snftan ibarettir: Habil snf ve Kabil snf. Tarih gibi. Tarih de toplumun zaman ierisinde hareket etmesidir. Buna gre, toplum, tarihin belirgin bir zaman birimindeki bir olgudur. Zaman bir toplumdan aldnz zaman, o topluma sahip olabilirsiniz. Kanaatmca bir toplumda iki temel ta Habili ve dieri Kabili olan iki altyap szkonusudur. Klelik, feodalizm, burjuvazi, kapitalizm ve sekin snfn bir toplumun "altyapsn oluturduu tezini kabul etmiyorum. Tam tersine bunlarn tamam, asl temeller zerinde ykselmektedir. Marks'a gre btn insanlk tarihi birbirini, bir btn halinde aama aama takip eden be toplum eklinden ibarettir: ilkel toplum devri, klelik devri, feodalizm, kapitalizm ve ilk basama sosyalizm olan, snfsz komnizm Marks, tarih boyunca bu ekillerin toplumlarn alt yapsn oluturduunu savunur Bu umuma ait malikiyetin bir ferdin mlkiyetine gemesiyle, bir grubun hereye sahip ol27 masna karlk, grubun da her eyden yoksun olmasyla neticelenir. Hayret! Bir toplumda iki altyapdan baka bir esas toplumun eklini oluturamazm! Biri malik, kendi geleceini tayin etme gcne sahip olan ve. herkesin ona ve onun faydasna alt bir toplum. Dieri bireyin malik kendi ve toplumun geleceini tayin etme yetkisine sahip olduu bir toplum. Ancak bu iki temelde, deiik retim sistemleri ve ekilleri, irtibat tr, ara, kaynak ve retilen mal szkonusudur ve bunlarn tamam "styap"dr. rnein Habili veya snfn bulunmad komn, yani toplu malikiyetin esas olduu toplumdaki hem hayvanclk retimi ve avclk, hem de balklk vardr. Hem ilkel toplumda hem de, kapitalizmden sonraki snfsz toplumun "st yaps"nda bu iki kazan ekli mevcuttur. Hatta ehir burjuvazisinin, feodal dnemi tarm kademelerinin retim kaynaklarn, aralarn ve retim sistemini, komnizmin alt yaps olarak farzedersek, bunun karsndaki zt kutupta Kabili alt yap veya iktisadi tekelcilik yani ferdi malikiyet, deiik toplumsal sistemlere, snflar aras iliki yapsna,

ara, retim kayna ve eitli retim ekillerine sahip olduu tezi ortaya kar. Bundaki takaml de yle geliecek: Klelik, ziraat, feodalizm, burjuvazi, sanai kapitalizmi ve onunda u noktas emperyalizm. Ama benim kanaatmca Marks tarih felsefesinde birka unsuru birbirine kartrm ve toplumsal deiim merhalelerinde ak bir tutarszlk sergilemitir. Bunlar arasnda, "malikiyet" "snflar aras irtibat" ve "retim aralar"nn kemiyet ve keyfiyet ekli zerindeki aklamas, gereklere uymamaktadr. Onun teorisine gre, tarihin her kademesinde toplumun "altyaps" u ekilde deiime uramaktadr: 1- lk komn toplum: Halkn toplu olarak yaamn avclk ve balkla dayanarak srd merhale. Malikiyet, 28 retime dayal olarak -orman ve rmak- ortakt. (Altyap olan mlk burada, ortak kullanma dayanyor.) 2- Toplumun efendi ve kle eklinde ikiye blnd; iki ayr iliki eklinin tezahr ettii klelik merhalesi Malik ile kle ve insan ile hayvan arasndaki ekli olan tarihi deiimin bu aamasnda efendi kleye retim aracyla bakar ve onu istedii ekilde kullanma ve ezme yetkisine sahiptir. (Buradaki "altyap" olan mlk, snflar arasndaki irtibat ekline dayanyor. 3- Bir snfn toprak sahibi olduu ve dier snfn, klelikten kurtulmasna ramen topran klesi durumuna getirildii, toprakla alnp satlan, kleden stn ama kyllerden aa bir konuma sahip olan iftilerin olduu "tarm merhalesi". 4- retim sistemi toprak mlkiyetine ve tarma dayanan malikiyete gre ekil alm feodalizm. Malik belirli bir blgede kyller zerinde hakimiyet sahibi olan, siyaset reten, kylden vergi alan, ekillendirdii ynetim sisteminde belirli ayrcalklar sahibi olan, ailesinden gelen verasetle "erefli ve soylu" konumu olan, ayrcalyla bunlarn tamamndan yoksun olan halkn sahibi olan toplumsal gei kademesi, feodalizm merhalesi! 5- Kazan, ticaret, el sanatlar, ehir hayat ve sermayenin hakim olduu bir "altyap" sistemine dayanan burjuvazi merhalesi. Bu snf ierisinde deiik bir ekil alm olan han, kyl, soylularla hizmetkarlar, satc, esnaf ve sanatkarlk alannda yetenek kazanr ve ehirde kazan elde etmeye balarlar. Bu yzden gelime gsterirler. Daha sonra bu yeni gelimeye balayan unsur, eski ve kkl soylu ve erefli hanlarn yerini alacandan, han ile kyl arasndaki irtibat ekli ortadan kalkar. Toplumun bu yeni 29 ekillenmesinden dolay giderek liberalizme kayma ve demokrasiye meyletme eylemleri geliir. 6- Burjuvazi ve sanayinin gelimesiyle, sermaye birikimi ve retim merkezleri byme gsterdi. Dkkanlar spermarketlere kk ticari kurumlar byk holdinglere, kk elsanat tezgahlar byk fabrikalara, kk sarraflar byk bankalara, kervansaraylar borsa merkezlerine ve tccarlar byk sermayedarlara dnt. Bu deiim karsnda direnen kurumlar ise yokolmaya mahkum edildi. Para yerini de ek, senet, hisse senedi ve kredi kartlar gibi yeni mefhumlar brakt. Bu aralar giderek ekonomik mbadele ve ileyiin temel yaps oldu. Bunun karlnda, tarm alanlarndaki kyller arazilerinden, iiler pazarlardan, kitleler kk tezgahlarndan ve dkkanlarndan oldular ve byk sanai fabrikalarna deiik retim alanlarna yneldiler. Ellerindeki krek, sapan, tezgah ve buna benzer kk aralarn yerini modern ve gelimi makineler aldndan byme hzlanr, ilkel ara-gere modern ve gn getike gelien makinelere dntnden, ii eli bo bir ekilde sermayedarlarn emrine girer ve pazu gcnn karln alr. Fakat ncesine oranla daha ok kleleir ve smrlr. Belki de bundan dolay, ii yerine proletarya ile ifade edilmekteler. 8- Sermayedarlarn says azaldka, servetleri byme gsterdike, sanai, ve sermaye birikimi arttka, sanai sahasnda proletaryann bilinlenme tekaml, gc art gsterir ve bilinlenme devri kademe kademe byr ve neticede iki snf arasndaki diyalektik atmas bu alt snfn yararna tamamlanr. Proletarya yararna devam eden takaml, sermaye sisteminin iten patlamasna, retim zerindeki zel mlki30 yetin ve sermayenin lav edilmesine, onun yerine mterek malikiyet ve snfsz bir toplumun olumasna vesile olur. Grld gibi birinci ve yedinci merhaleler ile 2, 3, 4, 5 .ve 6. merhalelerde farkl "altyaplar" szkonusudur. Ortaya kan bu tablodan da anlald gibi, tarih boyunca toplumun"altyapsn iki merhale oluturmaktadr. Bundan bakas da olamazd. Misal olarak feodalizm ile sanai kapitalizminde "altyap" ayndr. Her ikisinde malikiyet, zel retim kaynaklar ve aralara dayanmaktadr. Tarihin deiik kesitlerinde "altyap" snf zerinde ekil alr. Fark eden retim aralar, retim ekli ve netice olarak retimdeki irtibatn d

grnmdr. Halbuki bunun aksi de olabilirdi; ara ekli ve retim ekli asndan bir olabilir ve bunun yerine "altyap" farkl da olabilirdi. Misal olarak yaam tarma dayanan, tarm aralar deimemi ve burjuvazi merhalesine henz ulamam ve sermayedarln kokusunu almam olmasna ramen, devrimle, d bir savala veya iteki darbeyle "altyap'sosyalizm yani mterek mlkiyet olarak deitirilebilir. Zira tarihi tekamln tamamlamam bir ok lkede byle bir oluuma gidilmi veya bunun aksi grlebilmitir. Marksn meter-yalist tarih anlayndaki, tekaml diyalektii bir topyadan teye gidememitir. Ben nceleri yaadm kabile ierisinde, kardelik ve eitlik balaryla balklk ve avclk yapyorum. Toplumun "altyapsn" bu iki saha oluturuyordu. Daha sonra biri yetkin oldu ben yoksun, biri hakim oldu ben mahkum. Elbette ekiller deiiyor; alma alanndaki ara kaynaklar giderek gelime gstermesine karlk biri devaml malikti, almyor kazanyordu. Ben de hep mahrum kalyordum, devaml almama ramen bunu deitiremiyor31 dum. Bir zamanlar ben kleydim o efendi; sonra hizmetkar oldum o da han. Daha sonra kyl oldum o da aa. Zamanla ben krei o da at braktk ve ehre gittik; o mlklerin parasyla birka taksi satn ald ben de taksi ofr oldum. imdi o fabrikatr ben de ploteryaym! Kimin "altyaps" nasl deimi? Deien sadece ekiller, isimler, iler ve aralardr ve bunlarn tamam "styapdr". Eitlik ve kardeliin hakim olduu ilk merhalenin dndaki btn merhalelerde o hakimiyet makamnda oturmu ve ben de mahkum konumunda onun iin koturmuum! Alt yap, kyde krek, kazma, sapan ve kzlerle toprakta, ilk merhalede olduu gibi birlikte alrsak deimi olur! Habili ve Kabili "altyap'nn iki temel deeri toplumun iki kutba ayrmaktadr. 1- Kabili kutup, hakim="mlkmalikmela". lkel ve gerikalm merhalede toplumun tek kiiden olutuu bu kutupta, fert yalnz bana kendi gcne dayanmakta ve deiik gc kendisinde toplamaktadr. Tek bir ehresi vardr ve bu Kabili zihniyetin ifadesidir. Toplumsal sistemin takaml, gelimesi, medeniyet, kltr ve toplu yaamann farkl sahalarndaki deiim seyri bazan boyutta veya belirgin ehrededir: Biri siyasi ehre -zor-, biri iktisadi ehre -zer-, biri de dini ehre -zhd-. Kuranda Fravun hakim siyasi gcn sembol, Karun hakim ekonomik gcn sembol, Belam hakim, resmi ruhban kurumunun sembol olarak, Kabilin deiik ehresi belirtilmitir. Bu ehre: ?'Mala", "mtref', "rahip"- Kurann stla32 hyla "gz dolduran", "boynu kalnlar", "karn bykler", resmi din kurumlar ve uzun sakall ruhbanlar sistemli biimde yrttkleri hilelerle halk srekli bir istibdat, istismar ve sthmar altna sokmutur. 2- Habili kutup, mahkum-"Allah-halk" "Mlk, malik, mela'dan oluan gen snfnn karsnda "halk" (nas) bulunmaktadr. Her ikisi tarih boyunca birbirine kar ve birbirinin karsnda olmutur. Allah bu snflamada halkn safndan olmutur. yle ki Kur'an'da bir topluluk sz konusu edildiinde, Allah ve nas birlikte anlmtr. u ayette "Allah" kelimesi kaldrlp yerine "Nas" kelimesi konduunda mana deimemektedir. Misal olarak inne tekredullaha karzen hasene ayetin-deki borcun Allah'a deil de "Nas"a verilmesi szkonusu-dur. Bu yzden ayetteki Allah kelimesi yerine "Nas" konulacak olursa anlam deimez. Ortaya kan bu gerek dorultusunda toplumsal meselelerde yani toplum sisteminde (itikadi yani dnya sisteminde deil) "Nas" ve "Allah" birbirinin yerine doldurabilmektedir. Misal olarak *) islam Allah ile halk arasna giren, resmi araclk kurumu ortadan kaldrmtr. Kuran bu teslisi (lem) oluturanlar sert bir dille knya-rak onlar hedef almaktadr. Hatta onlar daha sert bir ekilde knyarak onlar kpee ve eee (bundan dolay sthmar denilmektedir. v.) benzetmektedir. Bundan dolay slam Peygamberi yle diyordu: "Sakaln bir tutamdan fazlas cehennem ateinde yanacaktr." Peygamberin, devaml olarak mslmanlarn kyafetlerini bu ruhbanlardan ayrtrmas onlarn adaletlerine halkn iinde sradan bir fert iken byk zorluklar ierisinde ders okuyup takva mertebesine ulaan, ders veren veya aratrma yapan kimseler olmulardr. Bu takva makamna yetersiz kimselerin sirayet etmesi, tamamen toplumun bilgisizliinden kaynaklanmaktadr. zetlemek gerekirse, ulema makam resmi bir unvana sahip olmayp, ilmi, aratrma ve itihada dayal bir sahadr. 33 "hkmlillah" (hkm Allah'a aittir) veya "elmlklil-lah",* (mlk Allah'ndr) "Yeknddini klllillah") gibi tabirlerde hkmet etme hakknn halka kendilerini ve ocuklarn veya yaknlarndan birini Allah'a nisbet

edenler bu hakka sahip deildirler. Sermaye halka aittir, karunlarn tekelinde tutulamaz ahs veya makam ismi altnda dini tekeline alamaz. islam'da halk (nas) kelimesi derin ve zel bir anlam ifade etmektedir. Sadece halk Allah'n yeryzndeki halifesi-dir. Zira Allah'n adyla balayan Kur'an halk (nas) kelimesiyle son buluyor. Kabe Allah'n evidir, Kur'an onu halkn zgr evi olarak ifade ederek, ahsi mlkiyet kapsamndaki evlere karlk bu evin halka ait olduunu sergiliyor. Burada grld gibi nas (halk) toplumundaki bir ferdin aksine tm toplumu ifade etmektedir. "Nas" oul anlamn veren tekil bir kelimedir. Barndrd tm bireyleriyle toplumun baka bir kelimede bu kadar kapsaml mana ifade etmesi mmkn olamazd. Milli, siyasi ve ekonomik toplumlar tarih boyunca bir birine zt iki kutuptan oluan bir sistemle ynetilmilerdir. eliki temelde etkili olmaya balam, toplumun snflara ayrlmasna sebep olmutur. Bir birine dman iki kar kutup, Mela, mfret ve onlarn kart din ve halk. *) Muaviye yle diyordu: "Btn mal Allah'ndr/' Ebuzer de buna itiraz ediyor ve: "Sen btn mal Allah'ndr diyerek, kendini Allah'n unvanyla bu mlkn sahibi olarak gryorsun. Halbuki mal halkndr' demen gerekiyor." diyordu. yle ki byle bir yorum, malikiyetin yaps konusunda deiik aklamalarn yaplmasna yol at. zel sermaye ve ferdi malkiyete dini bir koruma ls getirilerek, "halk"n yerine "fert" konuldu. Halbuki dinin getirmi olduu l tam bunun tersineydi. Bunun ardndan yamaya, gasba, smrye dayanan kanun veya kanunsuz zel mlkiyet sistemi geliiyordu. Bu sistemi gelitirmek iin de, her trl tevil ve istinbad mubah oldu! 34 Bir yanda verilmi rzktan dolay azm olan, snr aan snf.. Dier yanda buna kar olan Allah ve halk Birbirine zt ve dman iki kutub,., *) Kuranda Allah, "Rabbinas" "Melikinnas" ve "lahnnas" olarak beraber anlr. Soylularn, aznlktaki sekin bir snfn veya elit tabakann yannda zikredilmez... 35 II.. IKNC BLM FEODALZM VE BURJUVAZ Feodal sistemin zellikleri: Feodalizm, retim sisteminin genel manas asndan Halbuvaks'n da tabiriyle, topraa dayal retim sistemidir. Buna gre bu sistemde, insan tarm toprana baldr. Habuvaks yle diyor: "Kyller ve iftiler balangta topra, bir retim kayna ve bir ara olarak alglamyorlar bunun aksine bu retim kaynaklarn mukaddes bir mekan olarak gryorlard. "imdi kylerimizde grld gibi, bazan zengin bir babann ocuklarna bydkten sonra bir ey kalmamakta. Her yl kendilerine ulaan buday ekmeklerine bile yetmiyor. Bir harabeye dnm ba ve susuz toprak kaldndan kardelerden biri payna deni satp, Tahran'a gelip sanayi iisi oluyor. Daha sonralar ticaret ve satclkla kendisinin ve ailesinin refah seviyesi ykselir. Kyde kalan kardeiyse fakirlik ve sefalet ierisinde srnr. Ama eref ve haysiyeti hie sayp, toplumsal alakla srklenen evini, ecdadn ve topran 36 satp mcadeleden kaan kimsedir. Ala ramen toplumdaki erefli yerini terketmeyip topran koruyan kimse ise, daha zorlu yolu tercih etmitir, ky toplumunda toprak retimi, topran mukaddes bir konuma yerlemesine sebep olduundan, topraa ballk art gsterir. Halbu-vaks "Toplumsal Snflarn Psikolojisi Analizi"nde yle der: "Kyl ve ifti kelime asndan topraa dayanr. Kye veya topraa balln ifadesi olan bu iki kelime, onlarn kimliini ortaya koyar." Bal olan bir insan nasl bir ahsiyet sahibidirse Bal olan bir insan dnce ve dnya gr asndan baml olan kimsedir. ktisadi ynden de bamldr, iktisadi ynden bamllk nasl olur? retim ve tketimden oluan kapal bir daire sistemidir. retir ve ayn daire ierisinde tketir. Bundan dolay ky onun etrafna rlm bir duvardr. Darnn duvarn ierisindeki ekonomik yapyla bir ilikisi szkonusu deil. St reten, bakasna verip buday alr. Yn reten ona verir, o da yn paraya, kumaa dntrr. Bylece ekonomik sistem kendiliinden dner. Bu kapal daire ierisindeki birbirine eit retim-tketim sistemi onlarn bir yaam tarz olur. Bu sistem aldnda, dtan yeni bir unsur ekonomiye girer, iktisadi sistemin almas nedir? Yani yeni bir retim sistemi kurulur. Bu kapal daire dtaki retim-tketim sistemine alr, iran'daki baz kylerde varln srdren karasaban ve kzlere dayal tarm sistemi, o kyn henz kapal retim-tketim sistemini srdrdnn belirtisidir. Ardndan dardan biri gelir, byk bir artezyen kuyusu kazar, traktrlerle byk

arazilere eker pancar eker. Elde edilen bu ykl eker pancarnn kyde tketimi yoktur. Bylece kyn kapal iktisadi sistemine yeni bir retim girmitir. aresiz bu yeni retim mahsl 37 kyden uzakta bulunan fabrikaya tanr. Fabrika pancar ekere dntrr ve kimin rettiini, nereden geldiini dnmeye frsat bile bulmadan bu kyn ve evredeki kylerin kylleri tarafndan tketilir. Netice olarak kapal bir iktisadi sistem, ak bir iktisadi hal alr. Pancar darya gtrldnde, onun yerine transistrl radyolar, } di macunlar, tra-sabunlar gelir. Kapal iktisadi sistem, kapal dnya gr ve toplumsal anlay dourur. Yani kapal iktisadi sistemlerin dairesi ierisindeki insann kendisi de dnyas da kapaldr. Dnyay, merkezinde kynn olduu bir krecik olarak grr. Onun nazarnda, bu merkezden baka hi bir ey mevcut deil. Gkyz de, Hasan Abad dann evresini saran ve aaya doru aydnlk veren bir kubbe gibidir, iinde bulunduu dairenin dnda hakszlk ve karanlktan baka birey olamaz. Kzgn llerden kap Abadan a gelenler oradaki mkemmel yaanty grdkten sonra bile, oradan teye hi bir yer olmadn sylyorlard. Onlarn dnyas gelmi olduklar llerle bu ehirden ibaretti. Dnya gr kapal olann, dini gr de kapal olacaktr. Bir tek tanr var ve o sadece onlarn inand dine, onlarn toplumuna, kavmine, kabilesine aittir. Onlarn hepsi tanrnn ocuklardr; onlarn dndakiler ise eytann ocuklardr cindirler. Sasani'ler dneminde Kazvin'de yayanlar dnyay bulunduklar blgeden ibaret gryorlard. Yaadklar atmosferin dnda sadece devlerin bulunduuna inanyorlard. Bu tarz inanmann rneklerin "ahname'de bile grmek mmkn? Bu dev veya beyaz dev kimdi? Sasaniler ve Akaniler kendi evrelerini tanmyorlard. Bundan dolay dalarn br yannda ranl kahramanlarla savaan kahramana beyaz dev adn takmlard. Onu tanmyorlard, zellikleri de belirgin deildi. Mehed yaknlarnda yakla38 k 700 ila 800 zavall ve yoksul insann yaad "Zeki" isminde bir ky var. Bu kyn bir camisinde btn efsane ve hikayeleri din olarak anlatan bir vaiz konumasnn banda "Ey Zeki yurdunun ahalisi!" demeyi adet edinmiti. Feodalizm kapal retim sistemidir. retim ve tketim bir daire zerinde dner. Bu yzden feodalizmin dnya gr kapal bir grtr. Feodal toplumundaki din anlay da kapaldr. Tek din olarak o grlr. Onun dndaki dinler mutlak kfr, zulmet ve batldr. Avrupa, Orta a'da Portekiz'in bakenti Lisbon'dan teye zulmet denizlerinin bulunduuna inanyordu. Oradan Cenevre tarafna ve italya sahillerine kadar, barbarlarn veya "ecc-mecuc'larn bulunduuna kesin gzyle bakyorlard. Yani bizim tarafta nevard? Hi olumlu bir ey yoktu, dnya sadece Bat'dan ibaretti, din sadece hristiyanln katolik mezhebi. Dnyada mevcut olan tek kudret hristiyanlk, dnyadaki gcn ve varln tek temsilcisi de Papa'yd. Halkn vastas kimdir? Halk nasl yaamalyd? Elbette ki kilise vastayd ve Papa'nn koyduu kanun ve kurallara gre yaamalydlar. Feodal sistemle katolik inan arasnda bir fikri ve ideolojik benzerliin bulunduu aka grlmektedir, iktisadi ve fikri benzerlik var. Orta adan sonra, Bat'da feodal sistem ekonominin altyapsn oluturuyordu. O dnemin ahiret anlaynda da byle bir sistem gelitiriliyordu. Her iki yapda, dondurma ve tek ynllk bulunmakta. Feodal bir sistemde yaayan bir fert, btn toplumsal veya bireysel ilikisi, toplumsal sistemi, dzenledii merasimleri, trenleri, inancn, itikadn, dini, siyasi dncesini ve bunlarn benzerlerini ebedi, ezeli, deimez ve mutlak olarak grmektedir. Subuti, mutlak ve deimeyen bak as anlay, feodal toplumda yaayan insann zelliklerindedir. Kyl ve aann grleri ayndr. 39 Bu yzden de byle bir dnce yaps feodal anlaya uygundur. Feodal devre ahlaki ynden manevi stnlk esasna dayanmaktadr; maddiyata deil. Feodalizmin, ahlak, deer lleri, insani deerler adna szkonusu ettiklerini insani deerler olarak ilan etse de, insani fazilete dayanan bir ahlaki sisteme sahip deildir. Misafirperverlik, mertlik, namusa ballk, byk insanlara sayg, bir ulusu yceltmek ve benzeri karaktere sahip bu yap bir nev'i ahlaki olarak toplumda yer etmitir. Bu din kaynaklar feodalizm devresinin ahlakn oluturur. Bu alt yapnn, katolik toplumundaki ahlaki altyapy oluturduu ortadadr. Donukluk, sistemler deise bile deimeye kapal olmak ve ksr bir dngnn hayata hakimiyeti onlarn toplumundaki deimez mutlak kanun mesabesindedir. Feodal toplumda her snf kesimlerinde bulunan kimseler, sahib olduklar byle bir din konusunda kukuya kaplmazlar. Hi kimse kyl veya hizmeti olduundan dolay isyan etmez. Birinin han oluu, onu ayaklanmaya itmez. Gkyzndeki gne gibi hann varl da doaldr. Nehrin ak gibi, hayat da akp gidiyor; her ey ezeli ve ebedidir! Hayat

srdke bu durum da deimez mutlak olarak varln srdrecektir! Varislerin deimesi, mirasn bu aile ierisinde sonsuza kadar var olaca anlamndadr! Feodal devrede bu ebedilik anlaynn dier toplumsal kesitlere de yansd sylenirse mesele daha iyi anlalr. Nitekim bir ayakkabcnn olu ayakkabc, bir kylnn olu kyl, bir hizmetkarn olu hizmetkar, bir demircinin olu demirci, bir ressamn olu ressam olmaktadr. Bunun yannda bir hann olu han ve bir melann olu mela olmaktadr. Bundan dolay bu dnemdeki feodal yap, top40 lumsal kurum ve bir devredeki toplumsal enstitler iktisadi, sosyal ve fikri sistem gibi kapaldr; donuktur; deimeye ve kendisini gelitirmeye ak deildir. Bu kurumlar bu yapsyla deimez, ebedi ve mutlak olarak kabul edilmekteydi. te yandan bu durum, katoliklerin benimsemi olduu altyapy da oluturuyor. Mukaddes Petros yle diyor: "Hakim snfn veya toplumun sistemine kar kan kimse, yeryzne hakim olann nizamna kar kan kimse gibidir. nk her iki sistem de gkyz sahibinin iradesinden kaynaklanyor. "Bu cmlelerde, katolik anlaynn en ak rnei yatmaktadr. Zira Petros katolik kilise sisteminin kurucusudur. O, katolik mezhebinde kanun, altyap ve sa'nn szcs durumundadr. Kilise byle bir tan zerine bina edilmitir. Grld gibi ortaya konan bu l, feodal sistemde varolan deerlerin kendisidir. Bu cmleyi syleyenin feodal mi yoksa katolik mi olduunu ayrmak imkanszdr. Her ikisi de birbirinin benzeridir. Bu orta a devresinin ehresidir. "Rnesans" bir kimsenin veya toplumun iki lm olduu gibi, iki doumunun bulunduu manasndadr. Yani yeniden dou. Birincisi, yavrunun anne karnnda beslendii ve belirli bir sre sonra gerekleen doumdur, ikinci doumda ve anneye ihtiya yoktur, insan kendi kendisine doar. Bu doumu kendi irade ve isteiyle gerekletirir. Alm olduu geleneklerin ve kendisine mutlak bir gerek olarak dayatlan dini grnml yanlglarn snrn aarak yeniden domay gerekletirmesinin addr rnesans. Rnesans yeniden dou, yenilenme ve donukluktan kurtulmaktr. Nitekim lm de iki trldr. Biri insan ldkten sonra mezara konulmasyla son bulan lm ve ikincisi ise insann eliyle mezarn kazmas ve kendisini diridiri mezara gmdkten 20 yl sonra lm ile son bul41 duu lm. Bunun aksine cesedi topraa gmlm olmasna ramen uzun yllar boyunca yaayan, kendi elleriyle gerekletirmi olduklar doumla toplumun hayatnda sonsuza kadar hayat bulanlarn lm de var. kinci doula, geleneksel ve veraset yoluyla etrafna rlm olan duvarn, surlarn dna kabilenler "bireysellikten" kurtulup "tarihi benlie" kavuabilmiler. lmszleen benlik. Bir air, bir yazar veya bir renci benliinden syrl-mazsa lmszleemez. Ondan sonra gelenler, daha stn bir alma ortaya koyarak kendilerinden ncekileri unuttururlar. Ancak benliklerinden kurtulabilen air ve yazarlar lmszleebilirler. nk onlarn benlii toplumun benliinde eriyerek yeni bir hayata dnmtr. Bu tr aydnlar, her zamann ve her neslin szcs durumundadrlar. Bundan dolay "Enveri szn ustasdr" demiler. Sadi yle der: "Ben ne syleyeyim, szn efendisi Enveri byle demi"! Byle insanlar neden tanmyor? Oysa edebiyatn lamn bilmeyenler bile Mevana'y tanr. Onu verler, onunla yaarlar her zaman biriminde her evde bulunur. nk Mevlana benliini toplumsal insann ruhunda, insann derdinde, insann zdrabnda ve insann ihtiyacnda eritebilmiti. Enveri ise midesini doldurmak, belirli bir konum ve makam kazanmak maksadyla benliini koruyordu. Sadi de bu konuya deinirken Enveri'nin eserinde benlik koktuuna iaret ederek, karlara gre ekil alan eserlerden yaknyor. Midesini doldurmak iin sanatn sergilediinden, onun lmyle sanat da ld. Bu gayreti neden sarfediyor? Bu byk sanat neden sergiliyor? Midesini doldurmak ve eitli karlar salamak iin Sonu ne oldu? Olu bir sanat. Kendi ihtiyalarnn snrlar arasnda donmu ksr bir sanat. Ama sanat ynnden ondan daha zayf olanlarn eserleri lmszleti. Zara gmdk42 ten 20 yl sonra lm Rnesans, bir ferdin veya toplumun kendisini yeniden yenilemesi, onarmasdr. Avrupa bin yldan beridir lm olduunu kabul ettiinden, o insani lmn; toplumsal, kltrel ve fikri lmn yeniden bir douma muhta olduuna inanyordu. Ne ekilde? Nasl bir hayatla? Yunanistan'da veya Roma'da bulunan ruhla canlanmak istiyordu. Bu yeniden hayat bulmann temel unsuru nedir? Eer Orta an durgunluunun ve donukluunun alt yapsndaki unsurun feodal sistemdeki iktisadi yap olduunu dnrsek -ki dnyorlar- bu yapy oluturan sistem ilerici ve yapc olmaz. Bir sistemin donuk durgun ve kapal olmas ve st yap asndan zahidane bir ekilde ahirete ynelmesi, manevi ruhun tecrit edilmesi,

maddi hayata isyan, dnyay aalama, teknolojiye muhalefet, ekonomiye, yapc hayata ve otoriteye kar gelme gibi dnceler, sadece feodal sistemin alt yapsna balanamaz. Buna gre Orta adaki durgunluun en nemli iki sebebi var: Biri feodalizm ve dieri de katolik mezhebidir. lki iktisadi ve toplumsal unsurun alt yaps ve dieri fikri ve itikadi unsurun st yapsn oluturmaktadr. Her ikisi de toplumun geleceinde etkilidirler. Bu yzden rnesans unsuru, uyann, orta a ykan hareketin cevheri olmalyd. Aydn ve kararl tutumuyla toplumda fazlasyla etkili olan katolik unsuru zayflatan ve Avrupa'nn ekonomik ve sosyal alt yapsn oluturan feodalizmi tamamen imha eden gl bir enerji retebilmeliydi. Esasen rnesansn asl anlam da budur. Bilindii gibi feodalizm burjuvazi ile yani ehir hayatna, paraya, ticaret ve sanaiye dayanan orta snfn hayat tarzyla son bulur. Aann ve rgatn bulunmad snf burjuvazi snfdr. Bu snf feodalizmi yok ettikten sonra, tarihin ak seyri ierisinde onun yerine geer. Bu kanl43 maz bir seyirdir. Avrupa niversitelerinde burjuvazi konusunda verilen derslerde, rencilerden pek ou bu durumun neden byle olduunu anlayamazlar. nk bu aamalarn zerinden asrlar gemitir; ders anlatlrken de sadece nazari ve tarihi teori zerinde durulmaktadr. Oysa meselenin daha iyi kavranmas iin bu dnemden rnekler verilmelidir. Ben onlar gibi yapmayacam, meselenin iyice hazmedilebilmesi iin bir misal vereceim: Vereceim rneklerin benzerlerine toplumda ska rastlayabiliriz. Tandnz bir ky gznnde bulundurun. Ki bu tarz yerlerde yaanan gelime yaklak 30 ila 40 yln sonucudur. zellikle de yola yakn olan kylerde gelime merhalesi daha hzl olmutur. Kapal bir sistemin kyde deitiini dnn... retim ve tketimi kapaldr... Tarm ve hayvancl da kye bamldr; toprak mlkiyetine sahip olan bir hann dndakiler rgattrlar. Bu benim anlattm sistemden farkl deil. Sistem amelelik ve klasik ziraat sistemidir. Misal olacak Mahmud Abad kynn topraklarna uzanalm; bir kalede yayan byk malik greceiz. Bir kpei ve be gl at var. Bir elinde tfeini tutup, br eliyle de kaln byklarn bkyor. Han olduunun anlalmas iin bandaki apkay da yana sarktm. evresinde anbar ve buna benzer grevlerde alan bir sr hizmetkar; geriye kalanlarsa kyl. Burada iki snftan fazlas yoktur. Biri sadece ara olan ve en aalk bir hayat sren kyl. Daha fazla alabilmek iin kz gibi yiyiyor. Baka da bir fonksiyonu yoktur. Ona byle bakyorlar, kendisi de gerekten byle olduuna inanyor. Bir dieri de onlarn dnya grne gre olanaklarn zirvesinde bulunan handr. Biri en yksek zirvede ve dieri en aa noktada. Bunun ortas yoktur. Bunlarn btn hayatnda bu iki u nokta mevcuttur. Binalarn44 daki yapya bakldnda bu iki farkllk rahatlkla grlr. Hanlarn, aalarn kylerdeki evlerine bakldnda bu yaplarn, han ve akrabalarnn st katta kyllerin ve hizmetkarlarn alt katta kalaca ekilde yaplmad grlr. Byle yaplmamtr. Byk bir avluya sahip belirgin zelliklerle yaplr. Aann bu binada hann evinden ayr konuk evi var. ah makam dedikleri bu odalar en deerli hal ve perdeler ssler. Kn buralara krs kurulur. Krsnn altnda da bir ocak vardr. Krs hanla ve ocak da fakirlie delalet eder. Bu ehirlerdeki durumun tam tersinedir. Acaba bu misafirlere ayrlan blm, neden hann evinden ayrdr? Neden byle bir mimari yntemi uygulanyordu? Bunun manas, burada oturanlarn eit olmadn ve eliki ierisinde olduklarn gstermektir. Bir araya toplanmalar mmkn deil, yleyse bir odada toplanamazlar. Hatta o yukarda, bunlar aada olsa bile bu toplama aykrdr. Aktr ki, bunlar bir meclis ve mahfel-de bir araya gelemezler. Mimar geliyor ve dierlerinden apayr yeni bir bina ina ediyor. st katta han ve akrabalar yani soylular yayor, daha aalardaysa kyller yani rgatlar yayor. Byklk ve mimari biim bakmndan farkl olmas gibi, yksekliin de birbirinden farkl olmasna zen gsterilmitir. Bu bir snfn maldr. ki snf var ve bunlarn arasnda baka hi bir snf yoktur. Eer nisbi bir soyluluk kazanan olsa bile, bunu soylu snfla ilikide olmann dnda bir yolla kazanamaz. Byle bir ayrcalk zgrlne sahip olmas mmkn deildir. Bu iftilik devresi, feodalizmin hayatn srdrd dneme rastlar. Han deiik bir insan, kyl deiik bir insandr. Soylularn evlerinin ambar tahl doludur, ya doludur, tarm rnleriyle tkabasa doldurulmutur. Her taraf yem-yeil-dir, balar meyve doludur. Genellikle belirli bir kapya ve45 ya duvara sahip deiller. Bu snrl iftilikte ve hatta iki snf hakim olduu bu toplulukta belirli bir refah szkonu-sudur. Ky masraf sisteminde, yabanc gider bulunmaz. Bununla birlikte bu ky masraf sisteminde belirgin bir refah vardr. Ve alk yeni bir unsurdur. Tek kelimeyle yabanc giderlerin kye saldrsyla ortaya

kmtr. Bu yeni oluum, retim ekli deimeden meydana gelmitir. Dn kyl ekmeini tarmdan, etini de kznden yiyiyordu. Kydeki yap gereince bann meyvesini, sebzesini yiyiyordu. nk sebzeden ve meyveden baka masraf yoktu. Tarmn neticesinden rettii gdalar vard, bundan dolay paraya ihtiyac yoktu. Hatta ou para saymasn bile bilmiyordu. ehrin lks masraf geldikten sonra, para bulabilmek iin yumurtasn kahvehaneye satmas gerekiyordu. A kaldnda kredi almas gerekiyordu. Daha sonra o krediyi de lks veya modern masraf aralarna veriyordu. Harcama dnemiyle birlikte alk hadisesi dodu. Kapal bir toplumda, kapal bir ekonomik yap ve kapal bir dnya grne sahip bir kyden eei olan biri kp, ehirden tketim maddeleri yani kendi tabirleriyle eya satn alp getiriyor. Bu eitli eyalar eein srtnda dolatrrken, kendi lisanyla reklam yaparak satmaya alr. Aldklar eitli eyalara karlk daha nce hayvan veya tarm rnleri verilirken, zamanla para takas arac oldu. Eein srtndaki mallarn tamamen tketememesi halinde, baka kylere gitmektedir. Uzun sre kylere ehirlerdeki tketim aralar bu yolla gitti. Kylerin tek tketim ensttsdr bu. Fertler bu yeni dairenin etrafnda dnmekten baka bir fonksiyon sahibi deiller. nceleri kyden tarlaya mekik dokuyan ve baka inanlarn bulunduu yerlerle ilikisi olmayan bu kyl, iinde bulunduu duvarlar aarak dalarn ardndaki ehre inmektedir... 46 Kyde bak ufuku genileyen tek insan bu olduundan, dnyadaki gelimeleri, olaylar ondan sorarlar. Hatta btn kylnn bilgin konumu bitii hann kendisi bile, gelimeleri ondan dinler ve onun haberlerine gre yorumlar yapar. Bu adam srekli gezdii iin zamanla olgunlar, bilgilenir. Bu bilgili adam, belirli bir zamandan sonra kye gelir ve bir dkkan aar. Bundan yirmi yl nce dkkanna gittiinizde, iinde biraz fstk, buday, kuru zm ve benzeri rnlerin bulunduu bir ka uval grrdnz. Tavana ss iin asm olduu bir ka sabun torbas hemen gze arpar. Bir sre sonra ay ve eker gelir ve ardndan ehirlilerin yedii ekerlemelerle, tatllar. Sonra yava yava kyde dokunan kumalarn yerini tezgahlarda dokunmu paralar alr. Bir olan dkkanlar bee-altya knca, daha nce amurdan yaplan pencerelerin iine rast gele konulan eya, imdi madeni raflarda dzenli bir hal almtr. nceki basit eyann yerini, artk lks tketim mallar doldurmutur. Dzenli bir ekil alan vitrinleri artk yabanc markal rnler, di macunu, tra kremi, lks oraplar ve benzeri mallar sslemektedir. yle ki dnn sade kyls son moda elbiselerin iinde, bir ehirli gibi hzl ve dzgn konumaya balamtr. Konuma tarz deimi, ilerleyen dile ayak uydurmaya alyor olmutur, artk. Tarlalarda eskiden eser ve belirti kalmam. Harman daha da bym ama elde edilen tahl onlarn evine deil, hann ambarlarna gidiyor. Han da deimi. Her an ehre kamay dnen hann eskiye ait tekbelirtisi, gemiten kalan sararm posbyklardr. ehre kamay giderek artan giderlerden dolay dnyor. nk getirilen mallarn, yeni eyalarn en fazla alcs han ailesi olmutur. Hergn elbisesini ayakkabsn ve kozmetik malzemesini 47 deitirir olmu. Hele elbiseler gibi hergn deien makyaj malzemeleri, kremler. nceden hangi eve gitseydin, hatta hann evi bile olsa yerde sade kee seriliydi, imdiyse her yan lks hallar kaplam. Radyolar, buzdolaplar ve ehirde retilen kaplar hayatlarnn paras olmu. Badanalar, pencere doramalar ve benzeri giderler. Geen yl ve evvelki yln mahslnn neticesi olan bin tmenden iki bin tmenni harmandan nce aldklar gznnde bulundurulursa, masraflarn nasl artt grlr. Daha sonraki ylda bu masraf daha fazla artar. Modaya uygun yeni takm elbiseyi giydikten sonra, bir daha eski geleneksel kyafetlerini giymesi doru olmaz. arn yerine ehirlinin giymi olduu iskarpinleri giymek zorunda olduunu hissettiinden masraf hemen bine kacaktr. Drtbin ksrlk retim geliri eski snrl retimine balyken, masraf gn getike artmaktadr. Kat kat artan masraf karsnda, balarn koruyamamaktadr. Banda elde etmi olduu zmleri kendisi yemektedir, bundan dolay masraflarna para yetitirmek iin ba bozup yerine buday ekmeyi tercih eder. Kanal kazp buday eker. Neden? retimi artrmak iin. rn yeni ylda paraya dnr. Sonraki yllarda masraf srekli ykselir, retimse sabittir. Han btn tarlalarn satsa bile, masraflarn karlamaya yetmeyeceini anlamasna ramen, kyden gitmeye cesaret edemez. Bundan bir ka yl nce hanlarn vermi olduu grkemli ziyafetlerin geri plann aratracak olsaydnz durumun hi de grnd gibi olmadn anlardnz. Han kydeydi ama boazna, kadar dkkanlarn borcuna batm durumdayd. Bu yetmezmi gibi, kyly de idare ediyordu. Kyl gveni kalmadndan hana kar saygsn yitirir. Artk zaman deimitir; be esnaf handan en az on bin tmen alacakldr. Han 48

ve ailesi durumu ktye gittike esnaf kesimin yaants ve giyimi iyilemektedir. Bununla birlikte han, grnn muhafaza etmeye byk bir zen gstermektedir. Dkkan sahipleri, "ahniin" denilen misafir konaklarnn zahiri durumunu srdren hanlarla, kyller arasnda yeni bir snf olarak ortaya kar, burjuvazinin yeni temsilcileri. Han giderlerin youn hcumuyla birlikte ykld, yokol-du yani feodalizm burjuvas son buldu. Ve sermaye sahibi esnaf kesimi hakim olur. Artk o her eydir. Ailesi, yani burjuvazi snf sz sahibi olur. Bylece yeni hakim snf dnemi balam olur. Kydeki feodalizm alt yapsnn yerini bu kez, burjuvazi alt yaps almtr. Byk Fransa devrimi, orta snfn yeni Orta a soy-lularyla "luiler'i arasndaki snfn gelip onlarn rejimini ykmasyla gerekleti. Yeni dneme burjuvazi hakim oldu. Bu burjuvazinin feodalizm ve iftiler arasndaki gelimesi demektir. Feodalizmin gelime gsteren bir snf tarafndan yklmas ve ardndan Orta an sonuna doru burjuvazinin bu khne snfn yerine gemesi. te yandan feodalizmin Batnn ekonomisinin alt-yapsn oluturduu inkar edilemez, hallarn mslmanlara kar balatm olduu savata feodaller tam olduklar nc misyonundan dolay yok olmaya doru gidince, lkenin bir ka kk ehrinde bir virs gibi gelime gsteren burjuvazi toplumda gelime gsterdi. Feodallerin byk darbe yemesiyle byk ehirlere ve limanlara doru yayldlar ve daha sonra ynetimi ele geirdiler. Orta snf olgunlat ve netice salad, ite bu orta snf eek srtnda satcla balayan esnaf kesimidir. Ne handr, ne de kyldr. Bundan dolay teslimiyet, tevekkl, kr, rzaya inanma onlarn dnyasnda bir anlam ifade etmez. Hana inanma ve onun faziletli bir yaratk olduunu kabullenmek szkonusu de49 ildir. Kendisi alr, kendisi kazanr. Handan daha iyi dnr, alan yeni ufukla kendisinin giderek ilerlediini ve hann gerilerde kaldn grr. Bununla birlikte kylnn, rgatn hanlar karsnda duymu olduu aalk kompleksi de son bulmutur, onun ahsiyeti gelime gstermitir. te yandan tarihte kkl bir alt yapya sahip olan hanlk kurumunun ounlukla dini yorumlarla desteklenen soyluluk gelenei byle bir gelimede bile kutsalln yitirmez. Han bile bu kutsalla inanr. Bundan dolay kylleri eski gelenee gre hayatlarn srdrmeleri yolunda bask yapar. u gemi hayat yanstan evlerdeki yaantya gz atldnda, kylerde radyo, kadn elbisesi ve benzeri tketim mamullerini yayan ilk merkezin dkkan sahiplerinin evleri olduu grlr, lk nce dkkan sahibinin karsnn elbisesi deiir. Neden? nk han, toplumdaki sembollerin deimesinden korkar. nk btn soyluluu gemie bamldr, ilerleme salandka, yenik olduunu hisseder. Bu yzden gemiin koruyucusudur. Hatta atas gibi giyinmek, onlar gibi asa tamak, onlar gibi konumak ister. Onun gibi olmak, onun gibi yrmek ve onun gibi oturmak ister. Kars ve ailesi, onun asaletini, geleneklerini, ss eyalarn ve makyaj malzemelerini ve elbiselerini uzun zaman muhafaza eder, onlar gibi yaarlar; onlarn ayakkabsn veya arafn giymekten dolay gururlanrlar. Eski usulle yemek yemek onlarn kvancdr. Bu durum bizzat han iin de vg kaynadr. Bundan dolay yeni masrafn, yeni yaantnn, giyimin, deien ortamn karsnda direnmeye alr. Ancak her ey, deien artlar, gelien olaylar onun aleyhine olmakta. Gemite gl olmasna ramen, gn getike her alanda zayflamaya doru gittiinden gelecekten endie duymaktadr. Gelecek onun varl iin bir teh50 dit oluturmaktadr. Oysa gemi onu gururlandrmakta-dr. Burjuvazi gemite ayak konumundayd, u hann rgatln yapyordu. imdi ise para ve mevki sahibi olduundan hann krssnn yannda oturabiliyor. Gemite byle bir ey sz konusu deildir; imdiyse deimeler oluyor. Bu deimeler de bu snf ileriye gtryor. Bu snf ise durmadan deitiriyor, gemiin hatralarn zihinlerden silmek istiyor. Durmadan ev deitiriyor. Hatta gemite girmesine izin verilmeyen hann brakp kat "ahniin'i satn alp, orada oturmak istiyor. Hann yerine yerleip, ruhuna fatiha okumay planlyor! Kyde rgatlk yaparken, ehre gelenleri bilirim. Bunlar ehirlerde byk bir zahmetle alarak biriktirmi olduklar paralarla, kye geri dnp iinde yaanmaya msait olmayan evleri, srf kompleksten dolay satn almakta ve yazn arabasna binerek oraya gidip, tatil yapmaktadr. Btn bu zahmeti gemite duyduu aalk kompleksinden dolay yapmaktadr. Bunun aksine feodal burjuvaya kar komplekse kaplmaktadr. Bu ikisi birbirinin aksine hareket etmektedir. Bu gidiatta burjuvann baarl olmasna karlk, teki kesim yokolmaya mahkumdur. Bundan dolay burjuva psikolojisiyle, feodalizm psikolojisi toplum bilimi asndan eliki ierisindedir. Feodal kapal geleneklere bal ve soylulua inanmakta; asaletin, toplumdaki snflarn, gemiteki geleneksel yapnn korunmasn isteyerek, dardan gelecek hertrl deiim ve reformlar karsnda byk bir taassub

gstermektedir. Burjuva gemiteki ykc tavrnn aksine, zihinlerden gemii silebilmek iin, kyde kyafet, dnce ve yaama tarzyla ilgili hereyi deitirmeye almaktadr. Geleneksel bina ve giyim tarznn hzla deimesini salamaya alan tccar ve esnaf kesimi, dierlerine nazaran daha abuk bilgi sahibi olu51 yor. Gelitirmi olduu yeni tketim ekliyle gelir salayan esnafn ocuklar, herkesten nce renim yaparak kye, retmen ve memur olarak geri dnyor. te yandan btn gelimelerden habersiz bir ekilde babasnn yerine han olmak isteyen eski soylu ocuunu okula yerletirmek veya resmi bir iini yaptrabilmek iin esnafn oluna ricada bulunacak. Kendi dnemlerinin kapandndan habersiz olan hann bugn iine dt durum budur. Bu etkili her gelime ve deiimdir. Bu kapal geleneklerin yklmasdr. Ancak burjuva menfi bir duyguya sahiptir. Burjuva geleneklere bal olmadndan, btn yorumlarn akla dayandrr. Eski gelenek ve adaletler karsnda kendisini baml grmez, aksine onlar ykmaya alr. Hayatta ekonomik soylulua inanp insani soyluluk lsne -iyi veya kt ekliyle- deer vermediinden ayrca ahlaki retilere inanmadndan, gayretli, akll, zeki, reformcu, yeniliki ve aydn grnmndedir. Byle bir gr, feodal devrenin ak asnn aksine tekniin ilerlemesine, ekonomik retime, devingen durumdaki bir topluma uyum salar. Bu dnya gr, devaml bir deiim ierisinde, maddi ve ekonomik ilerlemeyi dourur. Bylece burjuvazinin gelimesinin neticesiyle burjuvazi anlay, 14. ve 15. yzylda feodal anlayn yerine Batya hakim oluyordu. Rnesans yani Orta a aleyhindeki bu yeni hareket, ak ve dinamik bir dnya gryle ada medeniyetin iktisadi tekniinin temelini oluturmaktadr. Aktr ki yeni medeniyet, burjuvann ruhunun tecellisidir. Yeni medeniyet, orta snfn eseri olarak, ak, saydam dnya gr ve yeniliki, reformcu ve gelimeye inanan ekolyle feodalizm devrini sona erdirdi. iftilik ve rgatlk yapanlarn 52 donukluu ve ektikleri zahmet ile feodalist yaam tarznn; geleneksel prensip ve kapll bu orta snfn geleneksel prensip ve kapall bu orta snfn gelimesine yol at. Bu iki snfn akla, medeniyete ve ilerlemeye bak tamamen birbirinden farkldr. Burada bir esas vurguladktan sonra konuyu tamamlamak istiyorum. Ardndan da btn bunlardan sonu karmaya alacam. Acaba dncenin deimesine sebep olan unsur, iktisadi ve toplumsal deiime de vesile saylabilir mi? Veya iktisadi sistemin deimesinin neticesinde mi dnce deiiyor? Yoksa dncenin deimesi mi, ekonomik deiiklie yol ayor? "Marx" toplumsal ve ekonomik sistemin deimesinden sonra dncenin deitiini savunarak, her insanda bir idrak gcnn ve kltr kalntsnn bulunduunu, kltrn iktisadi yapnn temelini oluturduundan, ekonomik sistemin dnceyi de deitirdiini kabullenmek gerektiini vurgulayarak; dncenin etki neticesinde deitiini belirtir. te yandan ada sosyologlardan olan "Max Weber" bunun aksine bir gr savunarak, dnce, dnya gr, dinin bak as ve geleneklerin deimesiyle, toplumun farkl dnmeye balyaca ve bylece, yaam tarzlarnn deieceine inanr. Buna gre Max Weber bir toplumun ekonomik yapsnn, dncelerin deimesiyle deieceini savunuyor. Ancak tarihsel ve yaamsal tecrbelerini gsterdiine gre, bazen insann dncesi deitii zamanlarda yaantsnn deitii, bazan da toplumsal sebepler hayatn deimesine vesile olduktan sonra dncenin deitii grlmtr. Misal olarak baz unsurlarn etkisi ve evre ko53 nusundaki bilgilenmeyle uur seviyesi artan bir kiiyi verebiliz. Olaylarla ilgilenme orannda bilin seviyesi artmaktadr. Bunun neticesinde daha fazla radyo dinleyip, haberleri takip etmeye ihtiya duyar. Bu bilinlenmenin ak ierisinde yaam artlarnn ktlne karlk, ehirlerdeki refah seviyesini anlamaya balar. Kyde hayat artlarnn fazlasyla dk olmasna karlk daha deiik hayat artlarnn varln kefeder. Bu bilgi onun dncesinin deimesine vesile olacandan, yeni retim ekli aratrr. Daha nceleri buday ekerken bu sefer, pancar ekmeye balar. Veya ehre giderek iilik yapar. Tahsil yapabilme yollarn aratrr. nce dncesi deimi ve ardndan da yaam tarz. Bazan da kyde kan maden kaynana ehirden yatrm yaplr. Yaplan yatrm kyn hayat eklini deitirir; tarlalarda alan kyl bu kez madenlerde veya fabrikalarda almaya balamtr. Eek ve katrn yerine bundan byle arabaya binecek. Giderek hayat tarz

deitike ekonomik dnceleri de deiecek. Bylece yaam tarznn dnceyi deitirdii gerei ortaya kyor. Her iki unsurun etkili olmas halinde, toplumdaki hayat art deimektedir. Eer insann dnce tarznn deiebilmesi iin, ekonomik yapnn deiimine kadar sabretmesi gerekir tezi ileri srlrse insann toplumdaki mesuliyetinin varl inkar edilmi olur. nsan tarihin her merhalesinde, mevcut btn artlara ramen toplumunu daha salkl bir ortama ve refah ierisindeki bir merhaleye ulatrmak iin gayret gsterme sorumluluu tad; determinist deime merhalesini beklemesinin yanl olduu ortadadr. te insann ve zellikle aydnn mesuliyeti buradan kaynaklanmaktadr. 54 Ancak bu mesuliyet teorik ve hayali olmamaldr. Bu mesuliyet insann istedii gibi karar almas, dnce ve inan retmesi ve toplumu istedii ekilde yourup, ynlendirmesi manasna gelmez. Toplum, aydnn elinde istedii gibi youraca bir hamur deildir. Toplum, ilmi ve nlenemeyen toplumsal unsurlara sahip bir sisteme sahiptir, insan bilinli, bilgili ve karar alabilme gcne sahip bir birey olarak, tarihin zorlayc unsuru ierisinde etkileyici fonksiyonunu ifa etmeli ve gayretiyle toplumun eklini deitirmelidir. yleyse toplumun zorlayc unsurlaryla, bilinli, hr ve irade sahibi insan fonksiyonu toplumun deimesine, yeni ekil almasna vesile olur. Tarih bir evreden baka bir evreye geer. Bundan dolaydr ki, bazan fikriunsur, bazan maddi yaam tarz unsuru bazen de toplumsal eler insann deimesine sebep olur ve onun neticesinde toplumsal sistem deiime urar. Rnesans ve Orta a deiiminde szkonusu bu iki nemli faktr mevcuttu. kisi hangi ekilde mevcuttu? Burjuvazi geliti, alt yapy oluturan feodalizmi deitirdi. Alt-yap deitiinde, st yapnn, dncenin, anlay tarznn, dinin, edebiyatn, sanatn, iirin, duygularn ve ahlakn deimesi kanlmaz olur. Alt-yap deiir. Bylece burjuvazinin 13. 14. ve 15. yzylda burjuvazinin ekil deitirdiini sylerken, netice olarak Avrupa'nn dnce yapsnn deime seyrine girdiini sylyoruz. Deiti de. Max Weber'in dayand dier bir unsur, maddi ve ekonomik sistemin deimesinden ayrdr. Yeni an balangcnda, yani Rnesans dneminde bu deiim unsuru Weber'e gre protestan unsurudur. Protestan mezhebi (Protestan yani itiraz etmek) daha nceki dini protesto etmek demektir. Protestan yani Avrupa hristiyan aydnlar dini 55 anlama tarzna, sapmaya, dindeki hurafelere, kilisenin halk ile Allah arasnda arac grevini stlenmesine kar ortaya kp kiliseye itiraz ettiler ve Hristiyanlkta yeni bir reform hareketi balattlar. Protestan dininin btn zelliklerini burada anlatmak mmkn deilse de, onun temel anlayna iaret edebiliriz. Katolik, daha nce de bahsettiimiz gibi dnyay aalama ve riyazet yoluyla ahirete ynelmeyi tebli ediyordu. Protestan ise bunun aksine, Allah'n insann glmsemesinden dolay sevindiini vurgulamamaktayd. "Allah, lezzet almamz iin yeryzndeki nimetleri irin grnml yaratmtr. Bundan dolay yeryzndeki nimetleri aalamak, tanry kk grmektir." diyorlard. Burjuvazi protestan konuuyor. Feodal dnemde din ise kylye yle diyordu: "Bu dnyadaki srlerin, tarlalarn ve sarayn onun mal olduu dorudur; ama neye yarar? En fazla on, onbe veya yirmi yllk bir hayat srer. Sen ise alk ve ektiin aclara karlk ahireti elde edersin. O ldnde "esfelesafilin" de cehennem ateinde yanar. O atete yanarken sen de cennette Tuba dallarnn altnda rahata kavuursun." Bu katoliklerin dnme tarzdr, iinde bulunulan zor artlar kader-i ilahiymi gibi gsterme ekli. (Nitekim islam'a byle bir anlay girmitir.) Yani "Previdance". Previdance nedir? Meiyet-i ilahidir. Yani eer bir eek gelir de "neden ben gzel bir ey olarak yaratlmadm" derse, kfre girmi olur. Buna gre bir kyl de durumundan ikayeti olursa kfre girmi olur. nk bu durum meiyet-i ilahidir. Bu fikir feodal dnemin dnce tarzdr. Bu dnemden sonra burjuva yani orta snf, ortaya kp yle diyor: "Hayr beyler! bu doru deil. Neden biz 56 yoksul olalm ve herey onlarn olsun? Mesele birinin maddi durumu ok ktyd, 50 ila 60 yana gelmi olmasna ramen ban sokaca bir evi yoktu. Genellikle onun bunun evine gidiyor "dn gece hazreti ryada grdm bana 'git falann evini sevaplandr' dedi" diyordu. Bu kyl fezan kendi kendisine yle diyordu: "Allah'm sen 'kim bir ka selavat okursa ona cennetimde yakuttan bir saray vereceim' diyorsun. Ben 50 yldan beridir salavat okumakla, dua, zikr, oru, namaz ve skntdan dolay ac ekmekle megulm... O yakuttan saraylar bakasna ver. Bu dnyada bir iki odalk bir yer olsa yeter!

imdi, burjuva snf gelmi ve baka eyler konuuyor. "Beyler! Geleneklere, dine ve soylulara bal olan melann, soylularn menfaatine konuacandan kuku yok. Burjuva, kyn geleneksel dininin emsiyesi altna snmyor. Soylularn "ahniin"lerinden beslenmeyi kabullenmiyor. Burjuva diyor ki: "Sana ne oluyorda konuuyorsun? Bizi yaratan bir Allah var ve benim de aklm var. Btn bu nimetleri sadece biri iin mi, yoksa hepimiz iin mi yaratt? Btn rn, st hann evine tarken bana btn bunlar dnyann kiridir. Hayvan lei gibi pistir, deersizdir. Geri verseniz zoruma gitmez. Allah btn bu nimetleri bizim iin, lezzet almamz iin yaratmtr. Eer btn bunlarn bo, manasz, irkin ve dnyann kiri olduunu sylersek, yaratcnn btn bunlar bouna yaratarak zahmet ekmi olduunu sylemi oluruz. Bir sanatkarn yapm olduu tabloyu kk grmek, onu yapan ressam kmsemek demektir." "Byk bir dikkat, zen ve gzellikte yaratlan kainat, kulluumuzun gerei kran borcu olan ibadeti ifa etmemize sevk edicidir. Bu olaan st nimetlerle bezenmi kainat sofrasndan beslenmemizin ve yerin altndaki ni57 metlerden yararlanmak iin topran karnn yarmamzn baka ne anlam olabilir? Btn bu nimetler kulluu daha fazla yerine getirmek ve yaratcnn sonsuz gcn grmek iindir." te bu ekilde konuan burjuva snfdr. Protestanlar da soylularn saraylarn destekleyen geleneksel dine kar kmak ve yoksul kesimi savunmak maksadyla ortaya kt. Bu itiraz kendisi iin yapyor. Han'n tekelinde bulunan mlkiyet kutsallna son verip, kendisi de mlkiyet sahibi olmak istiyor. Bu yzden mlkiyetin tekellemesine iddetle kar kyor. Ve feodal devreyi destekleyen kiliseye bu anlayla kanlmaz olarak kar kyor. Ferdi zgrln ncln yapmalarnn temelinde de bu yatyor. alabilmek ve kendisine kapal tutulan yoldan geebilmek iin, "bireysel zgrlk" tccarn slogan haline gelir. Bu ileri grlle sahip olduundan tccarn her trl snrlama, ba ve kstlamadan kurtulmak iin byk aba gsterir. Ancak Yeni adaki zgrlk, burjuva snfnn zgrl oldu. Gmrk, kanuni kural, ba ve dzenlemeler, soylu snfn tekelcilik anlay, kavmi engeller ve snflarn kendi yararlarna oluturduu tekel snr gibi yerleik sistem, almasna gelimesine engel olduundan, muhalif yorumla ortaya kmaktadr. Halkn arasndan km, almak ve gelimek isteyen bu ferdin nnde hi bir din, snf veya toplum engeli, dzenlemesi ve ba olmamaldr. Bu anlay burjuvazinin zgrlk istemesinin kaynan oluturur. Burjuva kendisi iin zgrlk istiyor. Biz ise bunu insanlk adna hmanizm amac iin yaptn sanyorduk. "Brak alsn, brak gitsin!" slogan. Yani brak alsn, brak gtrsn. 58 Grld gibi ayn anda hem vyorum, hem de eletiriyorum! Neden? Toplumu donduran, geri brakan geleneklerin yklmasnda nemli fonksiyon oynayan feodalizmin etkisiz braklmas yolunda etkili olmasndan dolay vyorum. te yandan bu hareketli, deiimci, gl ve ilerici medeniyet atmosferinde aalk bir insan yetitirmi olduundan dolay da yeriyor, eletiriyorum. Protestan kilisenin insan ile Allah arasnda arac konumuna getirilmesine itiraz etti. Buradan yola karak, kilise ve dinin emirlerinden uzaklamay muhalefetin gerei olarak ilan ettiler. Protestanlar keilerin cennet ve cehennemi satmalarna; evlenmeye getirilen kstlamaya; dnya malnn kmsenmesine, mlkiyetin din adyla aalanmasna itiraz ettiler ve buna karlk mal sevgisinin, maddiyata ynelmenin ve iktisadn asil grlmesinin Allah'n isteine uygun olduunu ve bunun meiyet-i ilahinin kendisi olduunu sylyorlard. Avrupa haritasn zihninizde canlandrn. talya, Almanya, sve, spanya, ngiltere ve bilahare Amerika gibi lkelerin ekonomik durumunu kyaslayn. Btn bu lkeler arasnda sanai ve ekonomik adan en zayf lke ispanya'dr. Saat onda trenden inip Barcelona'ya indiinizde, yalar 7 ila 18 olan 10 - 15 gen ocuk ayakkabnz boyayabilmek iin etrafnz sarar! Bu lke Orta ada tpk Badat gibi, kltr nurunun merkezi durumundayd. Is-panya'daki Endls medeniyeti dnyann en parlak medeniyetiydi. Bugn bu hale geldi. Ekonomik g ynnden spanya'dan daha iyi durumda olan lke talya'dr. Fransa bunlarn arasnda orta hallidir. Almanya Fransa'dan daha iyi bir duruma sahiptir. Amerika Almanya'dan daha stn bir konuma sahiptir. Byle bir sralamada spanya ekonomik ynden en alt s59 radadr. Bu lkelerin ekonomik ve sanayi ynnden kyaslamas yapldnda medeniyet, ekonomi ve sanai asndan en iyi durumda olan lkelerde, insan deerinin dt, aa seviyedeki insan saysnda artma meydana geldii, snrlamalarn byd ve ykselme orannda ekonomik yoksunluun da varln

srdrd grlr. Ayn ekilde ekonomik gelimenin saland lkelerin sralanmasnda, aa doru inildike, ekonominin zayflna eit bir ekilde katolik mezhebinin g kazand gerei ortaya kmaktadr. Amerika'nn mezhebi protestandr. Almanya'nn da yle. Fransa'da byk ounluk katolik olmasna karlk, protestan says kmsenmeyecek derecededir, ispanya'nn mezhebi genel olarak katoliktir. ispanya'nn, bir ehrinde yz bin kiiyi sadece protestan olmaktan dolay katlettiler. Byk ounluu katolik olan Fransa'da, son yzyldaki savalar boyunca saysz protestan ldrld. Protestanlara kar dzenlenen byk katliamlarn ardndan Fransa ekonomik bir g saladnda sonra protestanlarn byk bir blm ya Amerika'ya g etti ya da etkisiz brakld. Max Weber'in de dedii gibi, "protestanlarn g kazand her yerde, burjuva, medeniyet ve maddi ilerleme de g kazanmtr. Katoliklerin gl olduklar yerlerde ise medeniyet, sanai ve ekonomi zayflam, gerilemitir. nk protestan mezhebi, maddi hayata, teknie, sanaiye ve ilerlemeye msaitti. Maddiyat inancn ekillendiriyordu. Katolik mezhebiyse maddiyata karyd. Bundan dolay bu mezhep ballar, Avrupa'da olsalar bile sanai ynnde ilerleme salyamamaktadrlar. yle ki parlak bir tarihe ve hristiyanln merkezi olma zelliine sahip olan italya bile, gerikalmlktan kurtulamamtr. Dier yandan 60 Rnesans zamannda btn Avrupa lkelerinin medeniyet ve uyanma bilincini ald ispanya, bugn hepsinden daha gerilerde bulunmaktadr. Bunun en byk sebebi katolik mezhebinin teslimiyeti zihniyetidir." Bu Max Weber'in ortaya koymu olduu ekonomik ve / mezhebi corafyann genel bir tasnifidir. Ortaya kan bu * deerlendirme, protestanlarn Avrupa'nn feodal yapsn, sanai ve medeniyetle deitirmede gl bir motor grevini yerine getirdiini gstermektedir. Burjuvazi Avrupa'da feodalizmin deimesine sebep oldu ve neticede burjuva hakimiyeti saland. Burjuva snfnn hakim olmasn salayan artlar protestanlk ile uyum ierisindeydi. Bundan dolay burjuva snf protestanln kuruculuunda byk pay sahibidir. yleyse her iki ekli de mevcuttur. Yani burjuva glendii zaman, katolik mezhebini protesto etti ve protestanlk mezhebini kurdu. te yandan Avrupa'da 14. ve 15. yzyllarn Orta ada katolik mezhebi ve feodalizmle mcadele etmelerine sebep oldu. yle ki dnce deiiklii, Avrupa'da ekonomik sistemin deimesine vesile oldu. Ancak u protestanlk ve burjuvazi nereden kaynaklanyor? Almanya'l bir yazar bundan 80 ksur yl nce be ciltlik bir kitap yazmt; ben imdi onun grlerini bir ka cmleyle zetlemek istiyorum. "Protestanlk ksaca; Islamize olmu hristiyanlktr. Yani slam'n dnya gryle tanan hristiyanln, islam'n dnya grn, dncesini ve hareket tarzn almasna ramen hristiyan kalmas Tpk Avrupa'ya gidip renim yapan mslmanlarn, Avrupa'nn dncesini ve yeni ilim tarzn almasna ramen dininde kalmas gibi. Bununla beraber Protestanlk, Avrupa'nn modern anlayna gre inancn yeniden yorumlamaktadr. Avrupa da katolik mezhebi islam toplumuyla tantndan dolay is61 lamize olmutur. Yani islam toplumunun verdii uyantan dolay aydn kesim protesto yoluna gidiyor ve itiraz ediyor. Kendilerini donduran, snrlayan ve geri kalmaya sevk eden mezhep aleyhinde ayaklanyor." islam'da ne vard? iki ey: ilki kilise isminde resmi bir kurumu yoktu. Bunun yerine dini zgrlk ve ferdi itiad sz konusudur, islam'da ilahi emirlerin stnde, hkm sahibi bir kurum ve insann dnmesini kstlayan bir anlay yoktur, islam'da dnce reten olan alimler var; ancak bunlar ruhani (ulema) bir snf oluturmaz. Ruhani kelimesi Hristiyanlktan dilimize girmi ve "Ruhul Kuds " ten tremi bir stlahtr. Oradaki mollalar "siz cismani, biz ise ruhani bir varlz. Ruhul Kuds bizde olduundan, onu dnyada yaymak bizim vazifemizdir. Biz Ruhul Kuds'n varisleriyiz, siz deil! Yani halk onlardan da bilgili olsa ruhani olamaz. Hristiyanlkta ruhani, dierlerinden daha fazla bilgili olan kimse deildir, ;bilakis, ifa datan kutsal bir nefes sahibi kimsedir. Bilgisi deil makam kutsaldr. islam'da ruhani (ulema) kelimesi yenidir ve oradan gelmitir, islam'da alim var, ama ruhani snf yoktur. Alim ve talebe stlahlarmz var. islam'da halk renci konumundadr. Alim ve alim olmayan arasndaki ilikiyi belirleyen kurallarmz ve Islami stlahlarmz var. Alim kimdir? Alimler verasete mi dayanyor? Hayr! Belirli bir resmi snf bals mdr? Hayr! Bir tekilat yesi midir? Hayr! Alim, kendi bana aratrma yapmada, renmede ve belirli bir seviye kazanmada zgrdr. Halk da hr bir iradeyle istedii alimden istifade eder ve ilmi derecesine inand bir alimi taklid eder. Bu seimde kimse onu zorlamaz. 62

islam'da, dini, fikri, akli, felsefi, toplumsal ve sanatsal ynetmelik yaynlayan resmi bir kurum yoktur. Dier yandan islam toplumunda dini ve fikri bir merkeziyetiliin yerine siyasi merkeziyetilik var. Avrupa siyasi merkeziyetilii islam toplumundan alm ve siyasi merkezlemeye kar olan feodalizmi, bu dnce tarzyla ykmtr. Dncenin, dinin, inancn, hr itihadn, Allah ile kul arasndaki serbest irtibat hakknn tamamen kilisede merkezletii, ruhaninin dini trenlerde vasta olarak kabul edildii ve dini zgrln bulunmad avrupa, bunlar ykan dnceleri islam'dan ald. Bu hr anlayla, kilisenin halk ile Allah arasndaki resmi araclna, kanuni, rgtsel ve hukuki statsne itiraz etti. Halk zerinde hakszca bir smr kuran kilise, islam'n bu dnce tarzyla etkisiz brakld. Ancak Yeni ada daha sonralar siyasi merkeziyetilik, ulusal hkmetlerin eline geti. Feodal sistemin yerine, nasyonalist dnce giderek yeretti. Feodalizm ykld, kilisenin etkisi kaldrld onun yerine hrriyet, dnce zgrl, dini bamszlk ve dini aratrma yapabilme serbestlii getirildi. Konunun fazlasyla uzadn zlerek belirtmek isterim. Bundan dolay ksaca sonu karmaya alacam. Hal seferleri dnyada meydana gelen btn savalardan farkl boyutlara sahiptir. Dnyada meydana gelen savalarda bir lkenin veya toplumun sistemi ile baka sistemler savayor. Hal seferlerindeyse durum byle deildir. Ve szkonusu sistem veya bloklar mevcut deildir, italya'nn sokaklarndaki bakkal, hamal ve benzerleri Dou Avrupa'dan gelen halkla birlikte yaya veya atl olarak islam'n glendii 10. ve 11. asrda yola koyulup Konstantine, Filistin'e ve Suriye'ye gelip oralarda uzun sre kalp savatlar. Bunlar savatan sonra geri mi dndler? Ha63 yr. Bu Avrupa'llar slam lkelerinde yllarca kaldlar ve daha sonralar geri dndler veya dnmeye zorlandlar. slam kltryle bu ekilde tanmak, bir toplumun dier bir toplumla sava halindeki tankl gibi deildir. Bundan dolay ben ounlukla Hal Seferleri yerine "Hal G" ibaresini kullanyorum. Bat halk Dou'ya gelip halkn arasnda yaamaya balad. Dou'nun yaam tarzn, inancn, kltrn ve sosyal ilikisini tand ve Dou'dan 10. ve 11. yzyln sosyal sistemin yntemini ald Ve bu yntemle Avrupa'da feodalizm aleyhinde; kilise, pa-paizm, cennet ve cehennemin alnp-satlmas aleyhinde; din ulemasnn basks ve zorbal aleyhinde ve din ulemasnn stn olduu, ulema snfnn dndakilerinin bundan yoksun olduklar eklindeki dnceler aleyhinde mcadele verdiler. zgrl salamak, dnce ve akln nndeki engelleri kaldrmak (yani labratuarnda aratrma yapan bir mslman fizikinin, aratrmasn^ neticesini bilmek iin) maksadyla Avrupa'da amacyla koyuldular. Ebu-Ala Meri yle diyordu: "Halk iki trldr. Ya dinleri var, akllar yok veya akllar var, dinleri yok." islam'n en gl olduu dnemde Meri byle bir iir sylyor. Ebu Ala Meri'nin bu iiri, islam'n dnceye vermi olduu deerin ak bir gstergesidir ve kanaatimce bu iir "islam medeniyeti" adna tarih boyunca yaplan grkemli saray, cami, binalardan ve bu dnemlerdeki sultalardan daha deerli ve anlamldr. Yani hi kimsenin tanmad bu gsz, zayf ve yalnz adam, islam hkmetinin en grkemli zamannda ynetimin st noktalarna ulama, dnyaya tasallut etme ve dnyaya svme gcnden yoksun bu kr adam (Ebu-Ala) iir divann yaynlayabiliyor; iirleri islam toplumunda hatta dini medreselerde okunup 64 yorumlanabiliyor. iirleri gnmze kadar okunabiliyor. Tarihte ona ait bir iirin yakldna veya yok edildiine dair bir rivayete rastlanmamtr. islam toplumu byle bir zellie sahipken biz bugn bu hale geldik. Gazneli, Seluk ve Mool Trklerinin gelip bu, / ara rejimi geldikten sonraki ykm dnemi... Bu dnemde > Moollar yeniden feodalizmi, smarlama rejimleri ve hanedanl islam toplumunun bana musallat etti. Daha sonra bu dnemlerde sufilik, zhd anlay byk bir yaylma gsterdi ve islam toplumunda (tpk hristiyanlktaki gibi) sadece ahirete ynelme eilimi yaygnlat... Yani Avrupa yllarca sren devaml Hal Seferleri boyunca Dou toplumlaryla olan ilikisi neticesinde, islam'n dnya grn, dnce zgrln, dini aratrmasn, itihadn, Allah ile kulun aracsz ve herhangi bir kurumun mdahalesi olmadan dorudan irtibat kurmasn, siyasi merkeziyetiliini ve ulusal birlik gcn olarak bunlar, toplumuna hakim olan feodal sistemin yerine koydu. Feodalizmi, kabile sultanln Avrupa toplumundan kovup, protesto etti. Burjuvazi geliti; dnyaya nem vermek, kazan ve refah ierisindeki bir hayata kavumak gibi dnya gr, Orta an ruhbanlk ve zahitlik anlaynn yerine hakim oldu. Ancak Moullar Irana geldikten sonra biz hem feodalizmin ve hem de katolik anlayn sultas altna girdik.

Moullardan sonra islam adna oluan mezhep bir nevi katolik mezhebinin aynsyd, islam'da ruhbaniyet, inzivaya ekilme anlay yayld, saraylarda oturan hanlar bu kez camilere yerleti. Gazneliler dneminde saray bals binlerce han islam toplumunda boy gstermeye balad. Bu sre ierisinde camiler ya ykld veya tamamen terk edildiler. nk padiahlar ve Moul komutanlar saray65 larnda benzersiz ziyafetler veriyorlard. Bu yzden camilere sra gelmiyor ve hatta buralar aalyorlard. Ruhbaniyet, maaraya ekilme, uzlet, riyazet, tasavvuf, kenara ekilme, ie ekilme, dnyadan rahatszlk duymak gibi dnceler Moullar dneminde islam toplumuna kltr ve dini ruh olarak giren zelliklerdi. Bunlar Moullarn islam toplumuna brakt armaanlard. Bir nceki dnem, dnya gr ve dnyadaki hayat tarzn daha iyiletirme dnemiydi. Andreo V. e bakn. Kilisenin zhd ve riyazet aleyhinde yazd ve yaynlatt eserinin ismini Kur'an'dan alarak "Yeryz Maideleri" koyuyor. Bu, islam'n devaml olarak yeryzndeki nimetleri stn grdn anlatmay hedefliyor. Hristiyanlk ise halka srekli dnya nimetlerinin ktln anlatmtr. Bu evrensel dnya gr islam'la tannmtr.'Hristiyanlk bilgi nurunu yakalayabilmek iin, midenin a olmasn tlyordu. Karnlar alktan guruldadnda byk bir yaptklarn sanyorlard. Ancak daha sonraki sistemler, islam' zhd ve inzivaya iticek, maddi hayata, teknolojiye, ekonomik hayat muhalif bir duruma srklediler. Bir Alman hanm "Allah'n Gnei Batnn ehresini Parlatyor" isimli bir kitap yazd. Bu kitapta Alman hanm ok gzel bir yntem kullanarak, kitabna akclk kazandryor. Bir kahvede bir hanmn arkadayla sohbet etmesini aktaran yazar, konumaclarn sohbetlerinin byk blmnde islam'dan Alman diline girmi olan stlahlar oka kullanyor olmalarna deiniyor. Kahvehane, kervan, kervansaray, bazar, mahzen, elmas ve buna benzer pekok kelime deiik ekillerde Alman diline girmitir. Mahzenlere byk eyalar braklrd Pek ok eit orada toplanrd. Bu kelime Avrupa'da "mezen" olarak kullan66 lrken Dou"ya gelince "maaza" oldu. Bu kelimelere bakldnda islam ekonomisinin Yeni a veya Orta an sonlarnda Avrupa'daki ekonomik etkisi daha iyi anlalr. Bu hanm yazar kahvede iki Alman bayan arasnda geen iki saatlik konuma sresince, konumaclarn daha ok arapa, farsa veya trke konutuklar halde kelimelerin Almanca olmadndan bile habersiz olduklarn yazyor. Fransz kltrnn bunca etkisine ramen, bir dile iki franszca kelime girdiinde ou insan farkna varr. Ama bu iki bayan iki saat boyunca Almanca konuuyor olmalarna ramen kullandklar kelimelerin Almanca olmadn fark edemiyorlar. Kukusuz bu islam ekonomisinin etkisinden kaynaklanyor. . Benim bu kitap ve dier eserlerde grdm kelime says iki bini geiyor ve bu kelimelerin ve stlahlarn tamam islam'dan Avrupa'ya girmi Bu kelimeleri, teknolojik, ticari, ilmi ve felsef terimleri belirlemek iin sraya koydum. Bu kelimelerin yzde sekseni sadece ticari terimlerden oluuyor. Ya ticareti mallar veya ticari meseleleri kapsyor. Franszlar imdi kervansaraya "lkervansaray" diyorlar. .Kelimenin bandaki "l" onlarn maldr. Veya bugn her eit eyann bulunduu mekana "pazar" demeleri gibi. Ondan sonra daha ok ticareti ilgilendiren teknik stlahlar var. Misal olarak: Dinar, kerrabe (arp. ie) gibi. Bunlar ticari aralardr. Bunlardan yzde onu ilmi kelimelerdir. Kimya gibi. Mesela "elcebri" arabadaki "el" ekiyle birlikte kullanmaktadrlar. Yzde veya drd felsefi stlahlardan olumaktadr. Kukusuz btn bu kelimeler, ekonominin seviyesini ve kaynan gstermeye yetmektedir. Nehirlerde tamaclk yapabilmek ve denizlere alabilmek iin gerekli olan pusulay, islam toplumundan alnca ufuklar geniledi. Ve Lisbon'dan teye yol olduu67 nu ve Avrupa'dan baka dnyalarn da bulunduunu anladlar. 14. ve 15. yzylda coraf keifler, gler, Amerikann kefi, Asya'ya ulam, yeni ticari yollarn almas, limanlar, byk pazarlar ve uluslararas ticaretin Avrupa'ya yaylmas devri balaynca, Avrupa'nn kapal toplumu alma srecine girdi. Bu ilikinin neticesinde, Dou ve Bat'nn ticari etkileimiyle, burjuvann gelimesiyle ve Islam lkelerinde retilen aralarn etkisiyle feodalizm tamamen etkisiz brakld. Hatta Avrupa'da bir han, zerinde "Allah" ibaresi bulunan bir sahte etiketle satldn grmekteyiz. Tahran'da satlan mallarn zerindeki (Mede in......) etiketine karlk, Avrupa'da burjuva kendi yapt

taklit mallarn zerine Dou'nun etiketini basarak satyordu. Batllar bu "Allah" ibaresinin dini bir mefhum olduunu bilmediklerinden, tpk doudan gelen Kl ve dier mallarn zerindeki etiketi kopya ederek tketiciye maln Dou dan geldiini ispatlamak maksadyla han zerine "Allah" ibaresi bulunan etiketi vurabiliyorlard. Bugn Dou'larn dm olduu gln durumu. Bat, uzun yllar bilincinde olmadan yaad. Szkonusu ha rnekleri bugn Paris'te bulunmaktadr. teyandan Avrupa'da zellikle Stokolm ehrinde yaplan kazlarda islam lkelerin, zellikle Iran ve Buhara ya ait sikkelerin bol miktarda bulunmas Batnn Orta ada feodal ve kapal bir toplum halindeyken, balayan ticaretin ve ekonomik ilikilerin boyut ve etkisini gstermektedir. Hi kukusuz bu yeni alm dnemi, burjuvann gelimesini, Avrupa'nn dnya grn ve feodal yapsn deitirme srecini hzlandrd. Yani burjuvazi, ticaret ve glerin neticesinde olumutur. Hal seferleriyle birlikte balayan protestanlk harekat ve styapnn yklmas hareketi, Orta an 68 sonlarna doru hristiyanln Islamize edilmesini salad. Ben Hindistan'da bulunan islam'dan etkilenmi "veda" kitabna sahip hindularn sikkeleri zerinde aratrma yaptmda bu dinin de Islamize edildiini grdm. Nitekim bu din de ekonomik hayata, almaya ve gelimeye muhalif motiflere sahiptir. Bu dine ait sikkelerin gemiinden anladm kadaryla, ekonomi ve ticaretle uraan kesim Hindistan'n soylu ve zengin snfym. islam'n evrensel ve dnyay dzene sokma grdr. Ve aka islam'n ekonomik risalet olduunu resmen ilan ediyorum. Bunu ben sylemiyorum, Ali (a.s.) sylyor: "Maddi hayat olmayan' iim nur doludur' derse yalan sylemi olur. insann midesi tok olmaldr. Ekonomik bir refah seviyesi olmayann dini ve maneviyat da olmaz. Fakirlikten cehalet doar, din deil." Ebuzer; "Bir eve fakirlik girerse, din br kapdan kar", diyor. Bu "fakirlikte Allah'n rzas var" denilen dinden farkl bir dindir. Kur'an'da kelime var. Biri servet yani iktisad, biri hayr ve dieri de Allah'n fazl. Bu kelime iktisadi servet manasndadr. Din dnya grne sahip olduundan, maddi hayat manasndadr. Ekonomik bir asalete sahip olan bir dindir. "Dnya ahiretin tarlasdr. Bu ne demek? Yani dnyasn bozan ahirette bir risalet sahibi olamaz. Maddi hayattaki amelinin neticesi olmaldr. Ahirette yeniden balama, onarma imkan da yoktur. Ahiret yani hayatn felsefesi, yani tekaml, yani bir toplumun aln yazs, insan trnn alnyazs, bir milletin alnyazs... Din, bir toplumun ekonomik ynden kalknmasn, gelimesini salad ve sosyal adaleti salayabilmek iin gerekli tedbirleri ald zaman var olur. nk fakirlik olduunda, cehalet olur. Cehalet fesattr ve fesat da snrlama, ve ahlaki 69 fesattr, islam dini, bir dnya gr ve ekonomik asaletten oluan gl bir alt yapya sahiptir. Ekonomik asalete de sahip olan bu altyapnn, Batdaki altyapyla fark nedir? Fark udur: islam'da ekonomi bir aratr, asl hedef insann eitilip, takammle ulatrlmasdr, islam'da, Allah maddi ve tabii olgularda aranr. Ahlak, olgunluk ve tekaml sadece ekonomik bir servet ve g sahibi olan toplumlarda bulunabilir. Bu benim savunduum grtr. Bundan dolay ben islam'n meteryala dayanan bir idealizm olduunu sylyorum. Bu idealizm manevi bir tekammldr ve dorudan tabii realizme, duygu ve ekonomi temellerine dayanr, ite bundan dolay Lui Garde yle diyor: "Esasen slami Medine toplumu, bir ticari ve iktisadi medeniyettir." Jeoloji uzman Debr de yle diyor: "islam gelip Kuzey Afrika'dan Krfeze kadar olan geni blgeleri kontrolne geirdikten sonra topraklarda tarm azald, neden? nk islam, ehir hayat, burjuva orta snfn gelimesi, toplumsal hayatn hareketlilik kazanmas, toplumun ticarete, el sanatlarna, kk tezgah yapsna dayanmas ayrca ehirlerin kalbini oluturan islam toplumunun youn uralar arasnda olan pazar hayatnn zenginletirilmesi iin byk gayret gsterdi, "ite bundan dolay katolikler dnya grn islam' dan ald zaman protestan oluyordu. Ve protestanlk, Max Weber'in de sylemi olduu gibi Avrupa'nn geliip, deimesine, dnya grnn ve dine bak asnn geliip, yeni ekil almasna etki eden unsurdur. Han ve kyl arasndaki dengesiz elikilerin iinde byyp gelien burjuva orta snfnn olumas 10. 11. ve 12. yzylda Hal seferleri sonucu islam toplumuyla olan ticari, ekonomik, teknik ve ilmi etkilenmesine dayanr. 70 Bununla da anlalyor ki, Rnesans Yunanlarn altn devrine geri dn veya Yunan ve Roma devresine yeniden dnme deildir Bu unsurlar yeni medeniyeti oluturmad gibi, katolikler aleyhinde protestanl da oluturmu ve onu aleyhte ayaklandrm da deildir. Kapal feodal sistemin yklmas, burjuva ve protestanln gelimesi byle bir anlay ortaya karm da deil. Her iki unsur da tamamen Hal seferlerinin sonucu olmutur. Ekonomik sistemin deimesine yol aan unsur yani burjuvazi, Avrupa'da byle byk bir medeniyetin kurulmasna ve lkeyi saran kapal devrenin yklmasna yolat. teyandan dindeki

zaaf noktasn oluturan geleneksel hurafelere ve sapmalara kar balatlan protesto hareketi, yeni medeniyetin gelimesinde byk bir rol oynamaktayd. Yeni medeniyet dinin terk edilmesi veya protestosuyla olumad. Aksine geleneksel dini grn deitirilmesi sayesinde meydana geldi. Toplumsal ideallerin, adaletin, hrriyetin ve ilerlemenin dini bir toplumda gereklemesini, dinin inkarna bal gren aydnlarn bu dncesi bir topyadan baka bir ey deildir. Ve mmkn de deil. Mmkn olsa bile en az yz asrlk bir alma gerektirir. Avrupa'daki tecrbeler, aydnlarn din unsurunu bir kenara itmediini gsteriyor. Eer byle bir ynteme kalksalard, kukusuz kilise onlar halkn karsnda etkisiz hale getirecekti. yle ki Avrupal aydnlar dinin bak asn deitirip, ihya ettiler. Kapal toplum oluturmaya arac tutulan dini, bir reformla yenilediler; isa'nn kurduu dinin dncesini, bak asn deitirdiler ve dini yeniden yorumladlar. Ortaya kan bu gerekler, aydnlarn kendi ideallerini gerekletirmek iin, bir toplumdaki dini kaldrmaya alp, kitleleri dinsizletirme hareketini balatmasnn bykbir facia olmakla birlikte herhangi bir neti71 ce salanamayacan da ispatlamaktadr. Byle bir yol, topyadan ve byk idealleri dondurmaktan teye gitmez. Avrupa aydnlar dine giren fazlalklar protesto ettiler, hurafelere itiraz ettiler, dini olumsuzlayp, inkar etmediler; yani reform yoluna gittiler. Kapallk, snrlama, donukluk ve yokolmaya vesile klnan dini, aksiyon, ilerleme ve yapcla kaynak yapabilmek iin, dinin yorumunu anlalma biimini ve tarzn deitirmeli, toplumun btn kabiliyet ve yeteneklerini, topluma hakim olan dinin gcyle birlikte adaletin, ilerlemenin ve gelimenin gereklemesine sarfetmeliyiz. 72 KAPTALZMN AKILLANMASI imdi defalarca iaret ettiim ancak ayrntsna girmediim bir meseleye deinmek istiyorum. O da "Kapitalizmin akllanmas" eklinde yorumlanan meseledir. Bir bilgin, bir tarihi veya bir feylesof, tarihin deiim kanununu aratrd, bunun hangi tarihi diyalektikten etkilendii toplumsal inklaplarn ve snf deiimlerinin ne ekilde gelitii konusuna girdiinde byk bir yorum gcne eriir ve patlama noktasna gelir. Diyalektiin zorlayc tezadyla, kendi aleyhindeki snf etkisiz brakr ve inklap bir tavrla hakim snf ykar ve daha sonra kendisi ynetime gelir. Ve kendisi hakim snf olur. Kukusuz kendi smf da, ilmin cebri iticilii ve tarihi hedefin ykledii misyonla kar karya gelir. Bunun boyutlarn kav*) nk bu mesele teorik, ideolojik ve ilmi bir meseleden bugn hususen nc dnya lkelerini yakndan ilgilendiren tamamen pratie ve geree dayanan bir meseledir. Bundan dolay bu mesele ayrntl olarak incelenip, yorumlanmaldr. **) ivardzn sozkonusu ettii stlah udur: "Le Capitalisme Se Ra-tionalise". Yani Kapitalizm akllanyor, uyanp, bilinleniyor. Neden? Bir yazarn dedii gibi Marxsizm, ploterya snfnn uyanp, bilinlenmesine vesile olduu kadar, dolayl olarak kapitalizmin uyanmasna ve akllanmasna vesile olmutur. 73 ramaya balad an, karsnda yeni bir tehlike grr. Yani prbler snfn tarihi felsefeyi ve diyalektiin tarihteki fonksiyonunu rendikten sonra bilinlendii, bu srede hangi unsurun inklabn akn onun lehine ekillendirdiini anlad, hangi etkenlerin kapitalizmi iten ykmaya vesile olduunu anlad gibi, kapitalizm snf da ayn ekilde ve ayn ilmi kanun dorultusunda, hangi tarihi, sosyal ve snf unsurunun onun varln tehlikeye soktuunu ve hangi tarihi akn, tutumun ve hangi snf irtibatnn hakim snf ve kapitalist sistemi kesin bir patlama noktasna getirdiini ve bu yoldaki tehdit unsuru olduunu anlamaya balar. Marx'n da inand gibi, insann bilinlenmesi, toplumsal uurlanma, ii snfnn bilin kazanmas ve snf nclnn parti ismiyle yrtlmesi, bir unsur, ve amil olarak, dialektik inklab ve tarihin zorlayc seyrini bu snfn menfaatine ynlendirip, hedefe ulatrabilir. Bu esas dorultusunda hakim smrgeci snf, yani bu son sistemdeki kapitalizm snf da, bilinlenmenin ilmi bilgilenmeye vesile olan unsurunu, hareket kanununu ve tarihsel evrimleri kendi snfn korumak, tarihin seyrini inklap yolundan saptrmak ve bu unsurlar kendi snfnn devam yolunda kullanmak imkanna sahiptir. Bu analizden de anlald gibi, bir ekol hadiselerin seyrini deitirmek yoluna gittii ekilde, kar taraf yani dman "da ayn artlar altnda bilinlenir ve sreci kendi lehinde deitirebilmenin yollarn aratrr. Buna gre kapitalizm devrime sebep olan nemli bir unsurun "rekabet" olduunu ve bu unsurun ekonomide

imeye yol aarak kapitalizmi zorlayacan; bunun neticesinde ekonomik buhran ve isizlik douracan ve bu olumsuz platformun ii snfnn devrimine yol aacan anlad zaman, 74 btn bu unsurlar ortadan kaldrabilir. Dier bir ifadeyle, o da -tpk Marx'n inand gibi- btn bu unsurlarn ii snfnn devrimine vesile olduunu kabullenmektedir. Bu gerekler nda, ii snfnn devrimine gerekli zemini hazrlayacak unsurlar ortadan kaldrabilecei gibi, bunlar deitirebilir de. Bylece bu ekonomik seyir ierisinde ii snfnn kozasn rmeye balamasn engeller. Yani rekabeti ortadan kaldrr. irketler, holdingler ve Ortak Pazarlar kurar. Bugn hi bir zaman 1920 ve 1925 yllarndaki hikayelerde anlatld gibi, byk fabrika sahipleri milyonlarca dolar karlnda retmi olduklar rn yakmak veya denize dkmek zorunda kalmayacaklardr. Rekabetten dolay iki sermaye sahibi ayn cinsi fabrikasnda bol miktarda retiyordu. Ancak piyasaya bol miktarda maln srlmesinin, kazanc drecei, hatta kazancn ii masraflarna bile yetmeyecei dncesiyle, retilen maln byk blm yaklyor veya denize dklyordu. Byk talebe karlk az bir arzla piyasay dengelemeye alyorlar. Bunlar kapitalizmin varln tehlikeye, krize sokan ve bununla birlikte proleterya snfnn devriminin hzlandrc unsurlar dourmaktadr. Meydana gelen bu krizde sermayedarlarn iileri iten karmas da kanlmaz olacaktr. i snfnn devrimini hzlandran unsurlardan biri dialektiki bir esastr: "Keyfiyet ve kemmiyettir deiimi." Keyfiyet ve kemmiyet, bizim de hissedebildiimiz toplumsal ve sosyal bir kanundur. rnek olarak bir iiri tek banza okuduunuzda, bir grupta okunmas, kadar etkilenmezsiniz. Gruptaki duyguyu, heyecan ve etkiyi meydana getiren zel durumu ne oluturuyor? Kemmiyet artmtr. Yani iki kiinin oturup, bu iiri bu keyfiyetle okumasnn yerine imdi bir grup toplanm ve ayn iiri ayn key75 fiyetle okumaktadr. Kemmiyetin artmas keyfiyeti de deimektedir. Bu ekilde iir okunuu, duygusall, heyecan arttrr ve btn bunlarn dnceyi etkilemesi ortamn dourur. Burada kemmiyet keyfiyete dnr. Marx bunu toplum biliminde szkonusu ediyor. Snf sisteminde de durum buna benziyor. 19. y.y^'da Marx'n "Kyller inklap bir snf olamaz, kendiliinden bilinlenemez, onda snf bilinci gelimez veya ge oluur; ancak ii snf onu uyandrabilir, ona nclk yapar ve onu snf konusunda bilinlendirir" demesi kemmiyete ve kylnn i yerinde tpk ii gibi sktrlmamasna dayanyor. Kyde bir tarlada kyller 100 bazan 200 metre aralklarla alyorken, sanai sisteminde iiler yan-yana toplu olarak alyorlar ve bazan 500 metrekarelik bir alanda 2 bin 3 bin ii topluca alabiliyor. Buna ek olarak evleri de yanyana olabiliyor, iilerin alma alan birlikte yaadklar atmosfere de yakndr. Buna gre kapitalizmin sanayi sisteminde, ii -ii genel manasyla alan snf smrlen snf manasnda- toplu olarak bask altndadr. Halbuki feodal sistemde ii -alan snf- yani kyl dank olduundan eit ekilde bask grmez. Sanai sistemi ve kapitalizm teknolojisi gelime gsterdike, tarm ve feodal yap sistemini geri plana iter ve i gcnn saysal ynden younlamasna vesile olur. Bu younluk gn getike de artar. Daha nceleri 10 veya 20 kiilik gruplar eklindeki i yerleri olmasna karlk, kk sermayeli tccarlarn yerini byk sermaye sahibi sanayicile*) Bu fizikte de grlmektedir: Misal olarak hareketin sudaki kemmiyeti (miktar) artrldka, suyun keyfiyeti (younluu) de farkl olur. Suyun scakl yz dereceye ktnda, keyfiyeti (younluu) de deiir ve buharlamaya balar. Bu kemiyetin deimesidir. Ve sebebi de keyfiyetin belirli bir safhaya ulamasdr. 76 rin almasyla birlikte sermaye birikimi ve ardnda ii younluu meydana gelir. 100 kk sermayeli tccarn yerini be byk sermayeli sanayici alnca iinin says younluk asndan byme gsterir, iilik saysal ynden younlar ve tpk sudaki scakln urad keyfiyet deiikliinde olduu gibi bir deiim oluur. Bu deiimin ismi, devrimin keyfiyeti, uyan veya ii snfnn bilinlenmesidir. Eer dikkat ettinizse fabrikalarda alanlarn dnda, okullarda toplu olarak eitim gren rencilerin bilinlenme srecide hzl olmaktadr. Bunlar belirli bir sre toplu halde duruyor ve daha sonra evlerine dalyorlar, insanlarn bu ekilde biraraya gelmeleri, yaknlamalar ve younluk oluturmalarnn sebebi bir i merkezinde veya hayatn herhangi bir safhasnda ortaya kan artlardan kaynaklanyor. Bu younluk onlarn bilinlenmesine vesile olmaktadr. Buna karlk danklk ve perakendelik bu bilince zemin oturtmakta veya bu ak yavalatmaktadr, iilerin birbirleriyle srekli temas ierisinde olmalar neticesinde bilin seviyeleri artar; zihinlerindeki kargaa ve younluk sreklilik kazanr. Bu sreklilik anlamalarna, dnce alverii yapmalarna ve fikri tartmalarn kmasna vesile olacandan, sorunun hzl bir ekilde programlanabilmesi,

bir dncenin veya haberin bin, ikibin veya bebin kiilik bir toplulua ksa bir zamanda yaylmas kolaylaacaktr. Btn bu unsurlar, bilinlenmesine, uyanmasna, snfnn zelliini ve ihtiyacn anlamasna, karar alabilme kabiliyeti kazanmasna; gcn, enerjisini rgtleyebilmesine snfnn bilinlenmesine muhalif g karsna daha kararl bir ekilde kmasna; durumu realiste yorumlayp hadiselere hakim olabilmesine, karsndaki gc, artlar, atmosferi, meseleleri daha iyi kavramasna vesile olmaktadr. Topluluklar ha77 linde bulunmann kazandrd bilin unsuru da, snf devriminin gereklemesi iin gerekli artlar oluturur. Hi kimse sermaye sahibinin btn bu unsurlardan haberdar olmadn syleyemez. nk bugnn sermaye sahibiyle, dnn bakkal arasnda ok fark var. Kk sermayenin yerini byk sermayeler aldndan, istedii gibi sosyolog, filozof, bilgin ve hatta "sosyalizmin byk teorisyenleri" olan Marxsizm uzmanlarn emrinde altrabilir; onlarn raporuna gre hareket edebilir. Meydana kan bilin neticesinde herkes tehlikenin boyutlarn grr ve kendisini ona gre hazrlar; tarihin doal kanunu karsnda, bir nevi akntya kar koyabilmenin yollarn aratrr. Bilindii gibi Bat kapitalizmi bu baary elde edebilmitir. Daha nce de belirttiimiz gibi 19. yzylda ii snfnn devrim yapabilmesi ihtimali ok bykt. yle ki zaman gemeden gndeme geldi ve sonu elde edildi. Ancak 20. yzylda byle bir gelimenin szkonusu olmad grlyor. yle ki bizzat Fransa'da proleteryann sac partilere oy verdikleri, Fransa ve italya'da seim tablosunda saa m sola m meyilli olduklarnn rahatlkla gzlenebildii sylenebilir. Fransa'da hayat artlar biraz iyiletiinde seim tablolar sa partilerin arln somut bir ekilde gsteriyor. Yani ezilen snf, yoksul, ploterya kesimi ve baka bir tabirle Marx'n bahsettii Avrupa ii snf saa yneliyor. Yaam artlar zayflad Fransa'nn ekonomisi savatan veya baka bir sebepten dolay kme gsterdii zaman seim tablosu sola doru kaymaktadr. Ancak imdiki durum 19. y.y.la kyaslandnda, gstergenin iddetli bir ekilde saa kayd grlr. Halbuki diyalektik gereince, tarihin ak seyri ierisinde proleter snfn devaml bir ekilde sola ynelmesi ve bunun devrimle neticelenmesi gerekiyordu. Ama yaplan 78 saptamalarn tersine tarihin yn deiime uramtr. Tarihi seyrin byle deiime uramasnn en byk sebebi sermayedarlarn kendisini tehdit eden unsuru iyi tanmas; iilerdeki uurlanmann ve younluk platformunun meydana gelmesini engellemesidir. Eski alma atmosferinde, genellikle btn fabrikalar tek bir merkezde topluyorlard. ingiltere'de olduu gibi. Bir sanayi merkezi veya ehri oluturuluyordu. Bu yzden fabrikalarn yaknnda bir ii mahallesi, ehri ve merkezi kuruluyordu ve iiler burada topluca yayorlard. Spor salonlar, yzme havuzlar ortak, alma merkezleri, sinemalar, plajlar ve yaam artlar ortakt... Ama artk byle yapmyorlar, alma merkezlerini dank yaptklar gibi, iilerin kald yerleri de alma merkezinden uzak ve ayr ayr dzenliyorlar. Eskiden kalma bir ok sanayi merkezinde, son zamanlarda fabrikalardan yaklak 2-3 kilometre uzaklkta yeni ii yerleim sahalar yaplyor, ikisinin arasnda ise genellikle parlaklar, bo araziler ve kullanlmayan sahalar bulunur. Byk bir alanda birbirine en az kilometre uzaklkta bulunan bir ok ii yerleim sahasnn bilinli bir ekilde yapldn grmek mmkndr. Buralarn birbiriyle ilikisi de olmaz. Yani her yerleim alanndaki grup kendi sinemasna, spor salonuna gider, kendi sahasnda alm-satmn yapar ve kendi snrlar iinde yaamn srdrr. Dier bir yerleim alannda yine ayn snftan olan bir topluluk, onun topluluundan kopuk bir ekilde yaamn srdrr. Dayolunun teyzesini, yeenin amcasn, arasra ziyarete gitmesinden baka bir ekilde ilikileri olmaz. Doal bir ilikinin, dnce alveriinin olumas gtr, ite kapitalizm ii snfnn konsatisyonunu ve beraberliini bu ekilde nlyerek, tarihin ak seyrini deitirmektedir. 79 Proleter snfn devrimini kolaylatran en byk zorlayc unsur onun bilinlenmesiydi. Yani daha nce de sylediim gibi yoksulluk tek bana harekete vesile olmaz, ancak fakirlii hissetmek byle bir harekete kaynaklk yapabilir. Bir snfn ezilmesi, onu harekete zorlamaz; bilakis ezildiini hissedip, anlamas onu harekete yneltebilir. Diyalektik hareket eder. Bununla birlikte, tez ve antitezin birarada elikisiz ve problemsiz bir ekilde yaadklar donmu sayszca diyalektik var. Kavimlerin eitli olmas, snrlayc, dondurucu hurafeleri ayakta tutan bir dinin varl veya benzeri unsurlarn bulunmas harekete vesile olmamaktadr. Bir snfn bilinlenmesi, devrimin hzlanmasna srecine girmesine ve diyalektiin hareket kazanmasna sebep olduu aktr. Bir snfn bilinlenmesini kreltmek, saptrmak veya ertelemek nasl

mmkn olabilir? Eer biri bir snfn bilinlenme yollarn bilirse, onu nasl nleyebileceini de bilir. Tamamen aktr ki, bir doktor hastasnn hastaln tehis ettii zaman onu nleyici tedbirler almaya balar. Bilinlenmenin en byk ve gl fonksiyonu, smrlen snfn yoksulluunu anlamasna ve bu yoksulluun sona erdirilmesine almasna yardmc olmaktadr. yleyse yoksulluunun bilincine vardka, snfsal gereklerin bilincini yakalayabilmem daha da kolaylaacaktr. Bu tabii bir durumdur. Ancak benim yoksulluumun bilincine varmama ne sebep olmaktadr? Toplumsal adan tecrbe edersek, a olmann al anlamaya yetmediini grrz. Bir insann a olduu halde, aln anlamn idrak edemedii gibi, Allah'a, dnyaya ve mdre krederek, iinde bulunduu zor duruma hamd edebiliyor. Karn alktan *) Bilinlenme bir zihni meseledir. Geri onun d etkisi, yoksulluk, ezilme ve smrlme gibi gze grlebilen gereklerdir. 80 grulduyor ve al hissediyor ama o al hissetmiyor. Veya al hissediyor, ama tabii olmayan yoksulluunun farknda deil. Ve o durumunu tabii olarak karlyor. Esasen aksini dnmyor bile. Dostlardan biri anlatyordu: Adamn biri fakirlik, yoksulluk, hastalk, bor ve benzeri skntlar arasnda bocalayp duruyor. Kendisini tamamen kaybetmiti. "Bu ne haldir ki, gn getike durumumuz ktleiyor?" diyordu. Daha sonra kendi kendisini avutuyor ve kretmenin gerektiini savunuyordu: "Yazn bu kavurucu scanda, Tahran'n boucu Austos aynda doktorun, diyecei bir hastamzn olmamasndan dolay kretmeliyiz. Byle bir hastamz olsayd ne yapardk? krler olsun ki, byle bir hastalmz yoktur. Allah'm krler olsun. Durumumuz ok iyidir." nsann kendisini veya dierlerini aldatabilecei saysz sebepler var. Asl mesele, yoksulun yoksul kalmasna vesile olan unsuru bulabilmektir. Tabii yaam ekli, onun artlarna sahip olan herkesin onun sahip olduklarna sahip olmasdr. Onun gibi olanlarn neyi var? Zira o, dnyada kendisinin sahip olmad eylerin ne olduunu bilmesi gerek. ZITLIK Yoksul insann yoksulluunun farkna varmasnn sebebi, gelirden yoksun olmas, retimin az olmas, alm gc ve varln olmay deildir? yleyse nedir? Masrafn az olmasdr. Yemek, giyecek gibi asl giderlerin yannda, hal, otomobil ve benzeri lks maddelerin yokluunu hissettiinde, yoksulluk ve smrnn farkna varacaktr. 81 Smrlmek ve yoksulluk, yine tketim orannda anlalr. Tketememek nasl anlalr? Snf tezat, nede snf tezat? Varlkta m? retimde mi? Gelir de mi? Hayr, masrafta. Yani ne? Yani bir snf eer bir milyonluk bir gce sahip olsa ve hepsi ayn oranda tketse geri kalmlklarn ve yoksulluklarn anlayamazlar. Ancak baka snfn tketim biimini grd, onun gerek ve lks gideriyle kendi durumunu karlatrd zaman yoksullluun ve smrldnn farkna varr. Buna gre insan bir gerei, bakasyla kyaslayarak veya karlatrarak grebilir. Zira kapal bir atmosferde yaayan bir insann drt kelime bilmesiyle kendisini btn alimlerden daha bilgili grmesi nasl mmknse, durumunu kyaslama imkan olmayan bir yoksulun en stn durumda olduunu sanmas da mmkndr. yle ki bu drt kelimelik ilme sahip olan alim bilgi eksiklii duymaz, ama kendisinden bilgililerle karlap, dierlerinin dnce kapasitesini grebildiinde ne kadar bilmediini farkeder. Ben, bakalarnn varln, yediklerini, giydiklerini, aldklarn, tattklarn ve bilgi seviyesini grmedike yoksulluu, smrl, fakirliini ve al anlayamam ve durumu tanyamam. Ortaya kan bu gereklerle, yokluu oluturan en nemli fonksiyy lun tketim biimi oldusu ortaya kyor. Bizi tketememekle karkarya getiren, yine bakalarnn yapt tketim seviyesidir. Bu yzden bir nevi klasik burjuva geleneini yanstan pazarmzda gemite (onlarn durumunu ahlak veya dini bak asna yamamak istemelerine ramen, bu bir tr kapitalizm akldr, din ve ahlaktan kaynaklanmaz; kapitalizmin din, ahlak ve maneviyatla yorumlamaya alt akl ve kurnazlndan baka bir ey deil) byk bir ehrin gelirine sa82 hip olan bir tccar eski yamal elbiseleriyle kk ve bazen karanlk bir hcrede, her yan toz ve toprak kaplam, deeri drt tmen bile yapmayan eski bir masann arkasnda oturduu grlrd. yle olduundan bir orbay yourt ve ekmekle yiyor ve "hayatn hi bir deeri yoktur!" diyordu. Neden? Yannda oturan Mirza beyin elbiselerinin onunkinden daha deerli olduunu vurgulamak iin, byle diyordu. Ve hatta onun, hanmnn ve ocuklarnn giyimi ve durumu da zahiren, u eski masann ardna bzlen Hac Aa'dan

daha iyidir. Onlar bazan gezmeye ve gzel bir lokantaya yemek yemee giderler; ama Hac Aa'nn bunlarla bir alp-veremiyecei olmaz. Bundan dolay Mirza, Hac Aa'nn kendisinden daha yoksun olduunu grr! Bylece ondan smrlme ve yoksulluk kompleks ve ezilmilii meydana gelmez, ite bu rnekten de anlald gibi bizim gemiteki kapitalistler, Avrupa'dan daha nce akllanmlard! Klasik ehirlerin -Kaan ve Yezd gibi- eski mahallelerdeki ounlukla ayn olan evlerin kaplar, pencereleri ve saman karm yaplan svalarn biimi birbirine benzerdi. Dardan gelen biri olsa, buralarda yaayanlarn hepsini akraba zannederdi. Kk ve byk evler olmasna ramen dardan byk bir farkllk gze batmazd. Ancak evlerin iine girildiinde ayn manzaray grmeyi beklemek doru deildi, ieriye, misafirhaneye girince durumun pek de dardan grld gibi olmadn, yerde serili olan deerli hallar ve kurulan zengin sofralar olduu grlr. Ortaya kan manzarayla, durumun hi de komu evdekine benzemedii rahatlkla fark edilir! Kyaslanamaz bile! Halbuki yeni ehirlerde ve yeni snf sistemlerinde biz bu atmay olduundan daha fazlasyla grebiliriz. Gnmz yeni sistemi btn gcn d grnme har83 car. Buna karlk evinin iini kirele badanalar. Oysa d cephede en pahal mermerleri ve ilemeleri kullanmaktan kanmaz. O bunu bakalar iin yapar. Yoksa bunu kendisi belki hi grmez bile. Yaantsndaki rahatl ve masraflaryla hi bir ilgisi yoktur. Ancak snf bakmndan dierinden ayr ve stn olduunu gstererek, ruhen rahatlamaya alr. Yoksa d cephenin tula veya ta olmad onun hayatna etki etmez. Bu bizim kar karya bulunduumuz snf sisteminin yeni bir ruhudur. Gemite btn evlerin kaplar birbirine benzerdi; imdiyse dierlerinden tamamen farkl renk ve biimlerle yapyorlar. Hatta kapnn tipini, rengini, zelliini, evresini ve ssn benzersiz bir ekilde yapmaya byk bir zen gsteriyorlar. Byle bir bak asyla giri kaplarnn, arabalarnn ve elbiselerinin benzersiz ve stn olmasna gayret gsteriyorlard. Bir nevi stnln, bulunduu mahaldeki snftan farkl ve daha stn snfa ait olduunu sergilemeye alyorlar. Bu yzden ounlukla grne bakar. Hatta gerekte varolan ihtilaf ve tezattan daha fazla d grnme ynelir. te yandan bu olduundan fazla szkonusu edilen d grnmnde durumdan dolay ihtilaf ve elikiden daha da pekitirme yoluna gider. Snfnn stnln gsterircesine dierlerini azarlar. Bat'daki bu snf elikisi iimize nfuz etmi ve yeni nesil bu szde ayrcal yakalamaya alyor. Bu bile tek bana, bu ayrcalklar yakalamayan yoksullar tahrik etmektedir. Batdaki bu soyluluk geleneinin, bizdekinden fazla olduundan kuku yok. nk islam toplumunda byle bir gelenee yolaacak ne bir malikiyet ve ne de ekonomik sistem szkonusu olmazd. Esasen islam toplumunun alt yaps, islam ahlakna dayal bir ekilde, d grne, gsterie, bakalarn aalama yolunu tkam, insanlarn ser84 vetlerinden dolay soyluluk ve stnlk taslamalarna engel olmutur. Oysa bu durum imdi, yani "Fransa Devrimi "nden iki asr sonra soyluluk sisteminin yklmasna ramen Avrupa'da daha da iddetle artmtr: Gnmzde bile yry ve giyinileriyle, soyluluu simgelemeye alyorlar. Onlara ait restorantlar kapal devre alyorlar. Yani ne kadar paranz olsa da, o restorantlara giremezsiniz. Spor salonlar zeldir. (Spor salonlar ailelere veya soylulara aittir. ye kartlar var.) Soylularla, salon alanlar arasnda irtibat da yoktur. Tatil sahalar, tamamen kapal blgelerdir. Evlenmeleri kapal sistemdir. Hareket tarz, irtibat, oturma, kalkma, onlarn toplumsal etiketleri zeldir; sert kurallar bulunduundan, kendi snflarn toplumdaki en sekin kesim haline getirmekten taviz vermezler. Esasen kendi soyluluunun, kannn, hayatnn, varlnn ve yaratlnn zel ve tabii olduunu bakalarna yklemeye gayret ederler. Bu gelenek gnmzde bile var. Bugn kimse bu gelenee deer vermese bile, onlar soyluluklarn satmaya devam ediyor! Bu tezat gsterisi psikolojisi ve masrafn gsterii, ounlukla Avrupa'da ve bizde de yeni balam ekliyle yoksul kesimin komplekse kaplp, eziklik duymasna vesile olmaktadr. Bu unsur, yoksulun fakirliini, ihtilafn ve snf arasndaki faslay grmesini salar. Bundan 100 ila 200 yl nce sermayedar ve kapitalist snfn-bir ka sermayedar dnda-yani genel olarak tccar sermayedar ve mlk sahibinin, orta ve fakir snflar aralarnda byk uurum olmasna ramen, snfnn stnln gstermeye almas daha azd. Bugn ise snflar arasndaki gerek uurum daha az olmasna ramen, gsterii daha fazladr. u beyin maa 200 veya 300 tmen arttnda, zaman gemeden herkes duyar. Bunu, otomobil, elbise, gi85 ri kaps, gsterili kyafeti, hal, mobilya ve benzeri eya ile kendini gndeme getirir ve daha az gelir sahibi olanlar ezmeye arac klar. Btn arkadalarna, dostlarna, akrabalarna ve mahalle sakinlerine onlardan daha

stn olduunu ve ykseldiini gstermeye alr. Hatta ihtiya-sz borlar yapar ve yalan masraflara ynelir. Otomobil almak iin sofradan ksar ve "midemizi kim grecek, otomobil bizim eref meselemizdir" der. Evinin gne gren, salkl, byk, gzel ve en elverili blmn, kaps ylda iki kez alyor olmasna ramen btn servet ve imkanlaryla misafir odas iin dzenler. Ama kendisi, hanm ve ocuklar en kt artlar altnda yaarlar. En nemli ihtiyalarn, ocuklar iin gerekli olan gerek ihtiyac gzard ederler; ksarlar ve gsterii olan eylere ynelirler. Lks bir otomobilde oturur, ama ekmek yourt yiyerek hamdeder! Masraftaki tezat, smrlen snfn uyanmasna da kaynak olur. Yani o devaml olarak, sahipolmad eylere bakalarnn sahip olduunu gzleriyle grr. Srekli bir ekilde kendisinin yokluuna karlk bakalarnn varln grr, duyar ve hisseder ve bunun neticesinde bilinlenir, uyanr ne yapacan aratrmaya balar, iinde bulunduu elikili durum onu seferber eder kar snf aleyhinde iinde byk bir kin alevlenir. Bizim sermayedar ve klasik burjuvamzn masrafn gizlediini veya az gsterdiini; hatta masrafnn az olmasndan dolay para stne para ydn sylemitik. Ama vardz'n aklland dedii sermayedar durumu deitirirdi, yani yoksul ve ii snfnn masrafndaki gsterii artrd; ama kendi masrafindaki gsterii de ksmad. Nasl? Misal olarak ben Fransa'da bir iiyim, soylulara ve servet sahiplerine ait olan lezzet ve nimetler nedir? Onla86 rn sahip olduu, benim sahip olmadm nimetler nelerdir? Deniz kenarnda plajlar var; otomobil ve dier aralar bulunduundan deniz kenarnda tatile giderler. Ama yoksul ve zavalllar tatile gitmenin yerine meydanna gidip dolamakla yetinirler. Sermayedar, "tamam ii snfna deniz kenarna gitmesi ve yoruluncaya kadar yzebilmesi iin imkan tanyacaz. Deniz kenarna gitmenin bir masraf olmaz ki. Bylece kompleksten kurtulmu olur! Neden? nk byk bir duyguyu, onun kar koyma duygusunu ve onun ailesinin tepkisini etkisiz hale getirmek istiyor. Deniz kenarndaki tatil sermayedar ve servet sahibi iin kanlmaz bir masraftr. Gerekten de stres atmak, salk, lezzet ve tatil iin gitmektedir. Ama ii haysiyeti kurtarmak iin gider. yle ki, Tahran'da bile bu haysiyeti kurtarmaya alan ii says az deil. Bazen sadece bir gnlk vakti olmasna ramen, byk bir hzla deniz kenarna gider. Herkesin gittii yoldan, bir vasiyeti yerine getirircesine koturur, elini suya sokar ve hzla geri dner! Bunu sadece bakalarna gstermek iin yapmaz, bunun yan sra psikolojik ynden kompleksten kurtulmak, rahatlamak ve iindeki hasreti gidermek iin de byk bir zveri rnei sergiler. Bu bir ferdin ve insann iini ilgilendiren psikolojidir. nce sorgular, ama sonra hamd eder! Elindekiyle yetinir. Fransa'da bileti 10, 15 ve 20 frank olan sinemalar var. Yoksullara ait olmayan 3-4 sinemaya gidemeyen fakirler, ehrin d semtlerindekilerine gitmek zorundalar. O, anzile'de sinemaya gidemez. Bundan dolay bu snr ierisinde komplekse yol aar. Esasen kendisi, evresi, akrabalar ve kendi snf byle bir isteini yerine getiremez. Ancak kapitalizm daha sonra onun bu isteini yerine getirmesine imkan tanyacak, ancak ona herhangi bir ey vermeden ve onun soylularn ya87 nnda, soylu snfn karakterini kazanmasna meydan tanmadan. Ne yapacak? Hi! O ii ayn sinemada istedii filmi seyredebilecek, ayn sandalyede oturup, lezzet alacaktr. Hatta oturduu sandalye henz scak da olabilir. Tpk patronu gibi, satnald sandevii ailesiyle birlikte bira ierek yudumlayacaktr. Bir fark olmayacak da. Dnyann en lks sinemalarnda onlarn pozunu vermekten geri de kalmaz. Yoksul ve zengin snf arasnda sadece basit bir fark var. O da, sadece perembe gnleri sinamaya gidiyor olmasdr. Zira o sinemaya haftann sadece perembe gnnde biletlerin 1 frank olduunu akladndan, bugn tercih ediyor. Bylece benim snfmn yzne devaml olarak kapal olan yerler ve mekanlar grdm. Bana tandklar imtiyaz sadece sembolikti. Dieri de opera ve tiyatrolard. Paris operas, soylulara,'fazlasyla entellektel olanlara, yksek tahsil yapmlara, Luilere ve reislere bal olan sanatkarlara aittir. Esasen sanat ve sanat merkezleri onlara ait olmaldr. Soylu olmayan snf, operaya gidemez, daha dorusu o kyafetle onu operadan ieriye bile sokmazlar. Operada hizmet ilerini yrtenler bile onun yedi ced ve soyu kadar k giyinmitir, insanda kompleks oluturur, onun tavr ve kyafeti. Dier yandan o iinin Moier ve Puini'nin operasn seyredip, lezzet alacak kadar kltr de yoktur. Arabesk ve halk mzii daha ok houna gider. Ancak buna ramen, "operann fiyat bugn 2 franktr" dendii zaman o ailesi ve hac teyzesiyle birlikte, operaya gitmi olmak iin gider. Bylece bilmem kanc yllarca zlemini, hasretini ektii operaya giderek kompleksini giderir. Bu bir eit masraftr; psikolojik ve manevi bir masraftr. Soylularn masrafnn sembol olan otomobil ve buzdolabn da ona verirler. Nasl? Ona satnalma gc m veri-

liyor? Hayr. Eer ona satnalma gc verilirse snflar aras iliki ortadan kalkar. "Kapitalizmin Akllanmas" meselesi, kapitalizmin ezilen smrlen yoksul tabakasna sahte bir tatmin olma, doyma ve rahatlama imkan vermesine ramen hi bir masraf yapmamasdr. Efendi! Buzdolab zlemi mi ekiyorsun? Evet! Para vermen gerekmez, al gtr! Televizyona m ihtiyacn var, para vermeden gtr! Fakat urada bir kumbara var, altrmak istediin zamanlarda iine bir tmen atman gerekiyor! Bir ey deil! Ama soylular ve burjuva istedii zaman onu altrabilir. Herhalukarda onun, burjuvann ve soyluluun sembol olan bir rn var. Yani Fransa'nn en byk sermayedarnn televizyondan fazlas yoktur, senin de var! Onun sadece bir snrlamas var. O zaman o ne yapar? Daha nce ocuklar bozuk para alp, harcyor, keyifleniyorlard. Kars artk yava yava bozuk paralar biriktirmeye balar 200 ve 300 tmen olduunda bir dertlerine deva olur; bir eksiklerini tamamlarlard. Kendisinin bozuk paras olduunda ya bir dilenciye verir, birisine yardm eder veya kumbarasna atmamsa ufak tefek ihtiyalar tamamlamaya harcar; ama imdi btn o paralar telefizyonun kumbarasna girmek zorundadr... Neden? nk televizyonunu atktan 15 dakika sonra kapanr. Filmin devamn grmek istediinden Hasandan, Hseyin'den bir yolunu bulup bor alr ve yeniden altrr. Komular evine gelir, ev sahibine "gel u televizyonu a'demeye utanr. Mecburen paray cebinden karr. Sermayedar, devaml olarak onun komusundan, akrabasndan, yaknlarndan yemeye devam eder. Ona bedava vermitir. Ama ne olmu ki? i, soyluluunun en byk gstergesi ve belirtisi olan, hayatn en lks, gzel ve gurur verici arac olan refahn semboln evinde bulundurmaktadr. Ve "Allahm 89 krler olsun, durum ok gzelleti, ryamzda bile bunu gremezdik, hamd olsun durum ok iyileti!" der. Bu ekilde otomobil sahibi de olabilir. nk taksit, hayatta her trl mucizeyi gerekletirebilir! Ona, satn alma ve snflar arasnda irtibat kurabilme imkan verilmeden, sahte bir satnalma duygusu verilir. Ve neticesi zenti ve gsterie dayanan "tketim". Batllarn Doululara vermi olduu krediler iki sebebe dayanr: Biri, halkn retilen mallarn alamayacak kadar yoksullamamas. Halk satn alamayacak kadar yoksullatnda, Batnn pazar durgunlar ve iflasa doru gider. Ikinci.sebep de, kendisi retebilecek kadar para sahibi olmamas ve bulunduu durumun dengelenmesidir. Bu dengenin korunmas iin, ona da gerek olmayan bir satnalma imkannn tannmas da ihmal edilmez. Nasl? Bu yollardan biri "kredi'dir. Hatta bir ksmn balar bile. Misal olarak uranyumu Tanzanya'ya gtryor ve ordan elmas getiriyorlard. Elmasn gramn 50 tmene almalarna ramen, onu onlarn yararna 60 tmen yapyorlard. Bununla hem onlara minnet yaplyor, hem onlar dnyadan, durumdan ve hereyden memnun kalyor ve hem de pazarlarnda daha fazla rn tketebilmeleri iin, onlara satnalma imkan tanyordu. Bylece bir yntemle, yani elmann fiyatn 10 tmen ykseltmekle birlikte, kapitalizm rnlerinin o lkeye girme oran aniden yzde 30 nispetinde art gsterir. Sz edilen bu yoksul lke, durumdan memnun kalr. Hem siyasi adan gururlar kamlanr, hem de toplumsal ve ekonomik ynden bir nevi ilerleme kaydettiini zanneder. te yandan gerek olmayan satnalma gc art gstermitir, artk daha fazla satn alyor. Gerek olmayan satn alma gc, geri kalm lkelere, yoksul snfa "btn bunlar bedavadr!" hayalle90 riyle verilen yalanc bir duygudur. Artk ii her istediini alabilir, soylularn sinemasna gidebilir ve deniz kenarnda tatil yapabilir. Geri soylularn yerleri yine yksekte ve bizim yerimiz de aalardadr; ama fazla fark etmez. Onlarn hayat artlar aralar daha iyi, iinin daha ktdr; ama her halkarda ii de deniz kenarna gidebiliyor ya. Bylece otomobil, buzdolab ve televizyonun da aralarnda bulunduu soyluluk ve ycelik sembol olan 4-5 para rn iiye de verilir. Snfnn durumu deimemi olmakla birlikte, o bu ikramlarla soyluluk ve ycelik duygusuna kaplr. Bir dier imtiyaz da toplumsaldr. Sigorta, sosyal gvence, ii haklar ve benzeri baz sosyal imtiyazlar kapitalizm ona bir nevi balar. Kapitalizm ite burada gerekten "yatrm" yapar. Artk bu kandrmaca deil, ona yatrm yaplmakta! Zira iiyi isyana sevkeden en nemli unsurlardan biri geleceinin olmayndan endie duymasdr. Daha nce ii devaml olarak geleceinden endieleniyor, herhangi bir yerinin sakatlanmas halinde fabrikadan atlacan, yoksulluktan, dilencilikten, yaland zaman oluk-ocuunun geimini salayamayaca korkusuyla yayordu. Geleceine dair hi bir garantisi yoktu. Sermayedanr onun btn hayatna musallat oluu ve istedii zaman iten atabilecei endiesi onda isyan duygular coturuyordu. Bu durumu gren kapitalizm, huzursuzluk,'gvensizlik, emniyetsizlik ve sarsntl durumu ortadan kaldrmak maksadyla, ona bir gvence ve snf imtiyaz tanmaktadr. Yani o fabrikada bu kadar

zaman alabilir ve bu mddetten sonra emekli olabilir. Kapitalist sigorta iin yzde 5 ve dier masraflar iin de yzde ikilik *) Ondokuzuncu asrda olduu gibi, tamamen yoksullaabilir, alma ve kazanma imkan da olmayabilir. 91 bir kesinti yapar. Daha sonra onun karsna ve ocuklarna sosyal gvence salamak maksadyla, sigorta iin yzde 10'luk kesinti yapar. Karsnn hamilelii ve yapaca her doum iin 250 tmen mkafat (ikramiye) vereceini syler. Btn bunlar ona ynelen, onun yzne glen nimetlerdir. Ancak kapitalizmin yapm olduu bu kk masraf, iinin iindeki isyan duygularn tamamen sndrr. Kapitalist snfla, onun snf arasndaki bu alandaki tezat sona erdirilmi olur. Bundan byle almann devaml olmas iin devaml bir msabaka balar. Ne fark etti? u farketti 19. yzylda ii snf devaml olarak mitsizdi ve her ey onu aalamaktayd. Kilise: "sen aslnda byle yaratlmsn. Yce yaratc seni bu ekilde yaratm. Hazreti Mesih, onca kutsallna ramen byle yoksul bir hayat tercih ettiine gre bu bir mukadderattr! "Din, Allah adna: "sen byle kalmalsn. Byle bir hayat iin yaratlmsn. Kapitalist, soylu, feodal ve ahsiyetli kimseler de byle yaratlm. Esasen senin ve u soylu kesimin arasndaki byk duvar, sonsuz fasla ve farkllk kader-i ilahidir. O, aranza byle bir fasla koymutur." Bu kutsal unsur onu mitsizletirmitir. te yandan kapitalist snfnn hizmetinde olan feylesof, sosyolog, yazar ve airler, onu kendi durumunu muhafaza etmesi yolunda btn ahlaki ve gzellik nvanlaryla onlar uyarmakta; durumunu deitirmesi halinde gnahkar, fasit ve halkn hukukuna sayg gstermeyen bir insan konumuna deceini vurgulamaktadr. Maneviyat, din, ahlak ve buna benzer deerlerle, onun bulunduu konumu deitirmemesini salamaya almaktadr. O btn bu dini ve edebi muhasarayla tamamen mitsizleir. Bununla birlikte soylu snf, kendisini stn, sekin, erefli, tekelleebilir ve bakalarn yoksul brakma yetkisine sahip tek merci olduunu zanne92 der. O, bu duvarlar ykp, biraz da kendisinin bu nimetlerden yararlanabilme hakkna sahip olduunu dnmyordu. Ancak tarihi seyir ierisinde bilinlendii, snf bilincini kazand zaman, Allah adna kendisine sylenilenlerin aslnda Allah'tan olmadnn farkna vard; ancak kendisinde oluan infialle dinden de uzaklat. yle ki 19. yzyln ii snf mcadelesi tamamen meteryalist unsurlara dayanmaktayd. nk Tanr "zer ve zor"un emrindeydi. Kilise toptan kendisini onlara vakfetmi ve onlarn hizmetine girmiti. Esasen kilise "zer, zor ve gsteri"ten oluan bu teslisin emrinde hareket ediyordu. te bundan dolay Rum Kilisesi, sermayede en byk paya sahipti. Dnyann en byk yatrmn yine kilise yapmakta olduundan, hi bir zaman halkn hizmetinde olmamtr. Kilisenin sermayeden yana olmas onu, din ve bu snf sistemi aleyhinde isyan etmeye itti. Bu deiimi yakalamann ancak devrim ve hereyi yakp-ykmaktr. Kaybedecek bir eyi de yoktur. Marx'n kendisi bile, en inklab snfn ii snf olduunu, zira onlarn kaybedecek bir eyleri olmadn vurgular. i snfnn bu durumunu bilen kapitalizm, iinin eline bir ey vererek onu baml klmaya, geride kalanlara gnl vermesini salayarak varlndan dolay riske girmeye kalkmamasn garantilemek ister, ii sahip olduu yaam artlaryla muhafazakar olur; bu hale geldikten sonra inklap dnceye sahip olup olmamas birey deitirmez. Eer dnceyle inklap yapmak isterse yapsn. Hatta dncesinde kan da aktabilir! Mutlak bir hrriyet sahibidir! Ama inklap dnceyi hayata uyarlamamal. Ayn snf, 19. yzyldaki Fransa'nn inklab ii ve ploreterya snfdr. Ama birbakyoruz geen yl 8 saat alan ii bugn 7 saat alyor. Snfnn mcadelesini veriyor ve greve gidebiliyor. O alma saatini 93 yarm saat daha azaltabilir. Maan artrabilir. Bylece durumu giderek iyileiyor. Sosyal dayanma ve sigorta haklar daha fazla artm, boyutlar bym, ahsiyet ve haysiyeti artm, imkanlar oalmtr. Birka yeni grev daha yapabilir de. Kapitalizm, ii snfnn nefes alabilmesi iin ona sendikalama hakk verir. Ve can skld zaman 1-2 saat grev yapabilsin. nk nasl olsa, onlarn nderleriyle .rahatlkla anlaabilecekler. Anlatmak istediim mesele udur: retimdeki ihtilaf korumak iin, masraf ihtilafnn ortadan kaldrlmas ve 1 *) Ben falan beye itiraz etmi ve falan kitabndan, onca inklab klara sahip imam Musa Kazm herhalukarda iann imamdr- hakknda "halifenin huzuruna kt, onu kucaklamasn, kzgnlnn sona erip, ona muhabbet beslemesini salamak istediini" yazabiliyorsun; bu iann imam: "Kalbinizdeki son nefeste bile, alacanz bir borcunuzdan veya alacanzdan dolay bir zalimin kalmasna gzyumarsanz, zulm sistemine yardmc olmu saylrsnz" diyor." Bu nasl bir nizamdr ki, zalimden merhamet dileniyor, dedim. Bu eletiriden dolay balangta o yazar efendinin: "Esasen szkonusu bu rivayet sahih deil," $eya "byle bir hadise olmam bile, yalandr"; "esasen ben byle bir rivayeti kitaba ekledim" veya "bu zayf bir rivayettir"

diyecekini zannediyordum. Ancak o "neden bu rivayet zerinde srar ediyorsun!" eklindeki bir itirazla bir minberde yle demilerdi; "Hayr efendim! Bu bir rivayettir. Ancak sen onu kt gstermeye alyorsun. Mesele yleydi; halktan bazlarnn yanl bilgi aktarmasndan dolay halifelik ve suizan meydana gelmiti. Bunun zerine imam, peygamberin sla-i rahim rivayetine uyarak, onun ziyafetine gitti, musafaha yapp, kucaklatlar ve ondan sonra ihtilaf, dmanlk ve suizan ortadan kalkt! Elhamdlillah! imamet ve hilafet arasndaki ihtilaf, btn o kanlara, onca riyaziyat, ikence, imamlarn, peygamber soyunun ve ia ehitlerinin mcadelesine ramen ksa bir zamanda kalkt. Halifenin hizmetinde bulunanlarn ispiyonculuundan dolay meydana gelen ihtilaf, dmanlk ve suizan, imdi hamd olsun ki kalkt! Bu nemli hadiseyi nakletmememe ramen beyefendi beni "standart ii" olmakla suluyor! Ben "standart ia"ymm da o deilmi!" Eer ia senin sylediin nesneyse, Ali'nin kokusunu alm her ia byle dncelere kar mcadele etmelidir. Evet snf ihtilaf bylece kalm oluyor! 94 ayrca bu seyir ierisinde mlkiyet ve snf ihtilafnn da, muhafaza edilmesi unsuru "kapitalizmin akllanmas"dr. Evet, ortadaki gereklere objektif bir ekilde bakldnda, bunun doruluu btn plaklyla grlecektir. Yani sermayedar inklap yoluyla onu kaybetmemek ve bireyler almas iin itahlandrmak maksadyla iiye bireyler verir. Risk ihtimalini daha batan Orta'dan kaldrr, iinin isyan etmemesi, kzmamas ve hatta snf bilincine sahip olmamas iin aslnda gerek olmayan baz imtiyazlar verir, ii artk byle bir ynteme ihtiya duymuyacak; nk patronunun sahip olduu her eye kendisi de sahip olmutur. Daha nce de sylediim gibi, hi bir eyi olmadndan dolay, kapitalist toplum ve sistemi ykmas, datmas, yoketmesi, patlatmas ve bir yere ulaabilmek iin snfnn devrimini gerekletirmesi gerekirken, bir de bakyor ona yava yava bir eyler veriliyor. (Grev hakk, sendikalama, sigorta, deniz tatili, buzdolab ve...) Ve bir de bakyor ki, onda mitsizlik yerine giderek mitlenme ar basyor. mitsizlii, bu kapitalist sistem ve snf farknn korunmasyla bu snfn hayatn srdremiyeceinden; mecburen devrim yolunu seiyordu. Yava yava iiye bir eyler verildi veya en azndan -gerek de olmasa- kendisini stn grmesi duygusunu onda uyandrdlar. Veya ideoloji yerine ona sendikalama kaplarn atlar. Btn bu imtiyazlar, iinin mevcut durumu muhafaza ederek, bugne kadar sendika hareketiyle kazand 78 *) Kapitalizm, ideolojiyi yok etmek iin sendikay ve ideolojik partiyi ykmak iin de sendikal haklar oluturuyor. Onun menfaatini, toplum ve snfnn boyutlarnda deil de, bir snf erevesi ve kapitalizmi tehdit etmez. Tam tersine falan kapitalist ve fabrikay zor durumda braksa bile asl gzergahtan sapar ve ii snf asndan netice alamaz. 95 yllk baarsn daha fazla pekitirmek istemesine vesile olmakta. Bu ona huzur vermekte. Gerekte var olmayan hamasi bir stnlk taslamaktadr. Bu da onun mutluluuna, tketici olarak gsteri yoluna sapmasna; gemiteki elikilerin, soyluluk komplekslerinin yok olmasna, buhrann azalmasna ve durumun zahiri bir rahatlama1 seyrine girmesine sebep olmaktadr. Sendika da kompleks ihtimalinde nefes aldrma maksadyla kurulur. Evet bu kendisinden de zveride bulunan kapitalizmin akllanmasdr. Burjuvazi; dneminde menfaatin en fazlasn almak isteyen kapitalizm, yeni kapitalist dnemde ii devrimini yoketmek iin kendisinden zveride bulunmakta ve hatta . kendi menfaatinden bile vazgemeyi gze alabilmektedir. Yani yzde 20 kazanmann yerine yzde 15 kazanmaya hazrdr, ii devrimini yok etmek iin yzde 5'i iinin veya toplumun menfaatine balayabilir. Yani 19. yzylda-kine benzer bir devrimin 20 yl sonra gereklemesi ihtimalini grd an, smrnn dozajn hafifletir ve dman snfn menfaatine balarda bulunur. Bununla ihtimali 20, 30, 40, 50 yl geriye atmak veya tamamen yoketmek istemektedir. Kukusuz bu yolda belirgin bir baar da salamtr. Ama bu baarnn asl sebebini bulmak gerek? zlerek sylemek gerekir ki, 19. yzyln sonunda dnceleri byk bir patlama gsteren, herkesten ok ii ve patronlarla irtibat ierisinde olan, herkesten fazla onlar meselelerini tanyan Bat Kapitalist sistemindeki smry grebilen, bu konuda byk bir dikkat ve hassasiyet sahibi olan; eitlik, snfszlk, yoksullarn ve proleter snfn haklar konusunda hassasiyet sahibi olan; ekonomideki smry en ayrntl bir ekilde aklayan, uyan balamasnda nemli bir rol oynayan; yoksul ve prole96

terya snfnn bilinlenmesinde byk katks bulunan Marx'n kendisi bile bu meseleye iaret etmemitir. Neden byle yaptn bilmiyorum? Kukusuz bu hayret verici, inanlmaz ve bazan da nefret ve taleplerin ncleridirler. Ancak 19. yzylda Fransa sermayedarlarndan talep edilen, Hollanda ve ngiltere kapitalistlerden talep edilemezdi. Bu devrelerde yani 1850, 60 ve 70'li* yllarda, Latin Amerika, Afrika ve Asya'da smrnn en iddetlisi, vahicesi ve canicesi yaanyordu. Smr btn vahiliiyle nc dnya (bugnk adlandrmas ile) lke halknn canna - malna kurt srs gibi saldryordu. ldryor, vuruyor, her eyi, kltr, maneviyat, ahlak ve normal hayat yok ediyorlard. Byle bir dnemde bizim en deerli sanat ve kltrel eserlerimizin yansra, nc dnya lkelerinin btn zenginliklerini, hammaddelerini karlksz olarak yamaladlar. Bazan u geri kalm lkelerden iiler alyorlard. Veya baka bir tabirle, Afrika kabilelerini hayvan kle olarak yakalyorlard. Bunlar Amerika'ya gtrdklerinde onlar zel bir tarzda gemilere istif ediyorlard. Byle bir yaam tarzyla Afrikallar kahve tarlalarnda ii olarak altrlyor; ok az miktardaki yiyecekle geinmeye zorlanyorlard. Genellikle kendi im*) Her zaman meseleye btn boyutlaryla ve net bir bak asyla bakarak doruyu yakalamal. Meseleye daha nceki bilgilerle artlanarak bakmak yanl olur. **) Hatta kapitalizm fabrikasn falan yerde iletmeye sokabilmek iin, o lkenin veya eyaletin tarmnn, halkn normal hayatn, ormanlar, tabii su rnlerini ve hayvancl tamamen veya ksmen katletmektedir. Byle bir teebbsle ucuz i gcn kendi fabrikasnn hizmetine sunmaktadr. ***) Yaklak 300 kiilik kapasitesi olan bir gemiye en az 1000 kii yklyorlard; Amerika'ya varncaya kadar 1000 kiiden geriye ancak 600 ile 700 kii kalyordu. yz kiilik bir gemiye 1000 kii istifledikleri 97 kanlaryla basit giyecekler bulmak durumundaydlar. Bat kapitalizminin olumas iin, Dounun Afrika'nn ve Latin Amerika'nn tamam bu ekilde yamaland. Bu dnemde Batnn en bilinli ilericileri, smrlen insanlarn haklarn almak iin snf mcadelesi veren, bu konuda hasas olan ve hatta savaan kimseler olarak ortaya banlar nasl oluyor da, uluslar arasndaki bu byk tezat!, emperyalistlerin vahice smrs -onlara kar takndklar kurt kuzu siyaseti- karsnda seslerini karmyorlar? Bat'nn kapitalizminin deerlendirilmesi ve snflandrlmasnda, Dounun hammaddelerinin yamalanmasna deinilmemesi gerekten garibime gidiyor! Bunu neden sylemiyorlar? iilerin haklarn smrdn syledikleri ingiltere, Almanya, Fransa ve benzeri lkelerdeki sermaye stne sermaye yan kapitalistlerin, bu sermayeyi nereden getirdii neden sorgulanmyor? "Tamam ii snfnn emrinde olmal, btn toplum ortak kullanmal ve halk hkmetinin istifadesinde olmaldr" dediiniz sermayeyi nereden bulduunu neden sormuyorsunuz? Ne halkn mal olacak? Hangi sermayenin kapitalizmin deil de, toplumun, Avrupal hkmetlerin ve ulusunun olmasn istediiniz sermaye hangisidir?! Ne milliletirilmelidir? Esasen kimin mal? ii ile patron, kapitalist ile proleterya snf I arasndaki irtibata itiraz, hakk ve yerinde bir ktr, Patron ile yoksul arasndaki hakszca irtibata itirazn, btn dnya sathnda yaplmasn istemekle birlikte, mcadelenin, inklabn sz konusu olduu; proleterya snfnn devrime davet edildii Avrupa'da "zerine kavga edilen yorgan "in esasen nereden geldii ve kimin mal olduunu zaman, yolda yz kiinin telef olmasn da hesaba katyorlard. Yani yolda 300 kii lyor ve 700 kii de Amerika'ya ulaan dier kleler onlarn zararlarn karlayabiliyordu! 98 aratrmak gerek!? te yandan ilmi kariyerine ve toplumsal tahlillerine gvendiim ve bazan fikirlerine iaret ettiim Sosyalist Birlik Partisi (Socialistes Unifies "PSU") kurucusu olan vardz'n "artk kapitalizm akllanm, sermayesinin bir ksmn ii snfna veriyor, kendi menfaatinden zveride bulunarak proleteryanm bir burjuvazi hayat srdrmesine imkan tanyor. Bundan dolay Avrupa'daki inklabn gecikmesine neden oluyorlar. Esasen ii snf gemiteki hassasiyetini de yitirmitir. Marx'n teorisi pratikte gereklememitir. Bunun sebebi de, kapitalist snf "rasyonalist" (Se Rationalise) olmu ve akllanmtr. ikinci olarak ii snf erezyona uram, burjuva ahlakn ve yaantsn kazanarak, burjuvalamtr." eklindeki dncelerine hayret ediyorum. Biz de diyoruz ki, neden kapitalizmin akllandn sylyorsunuz da, hukuki, toplumsal imtiyaz, sosyal gvence, sigorta, satnalma gc, ailelerini refah seviyesine ulatrmak gibi imtiyazlar, yatrmlar yaparak iiye rahat bir hayat sunmasn salayan paralar nereden bulduunu sorgulamyorsunuz? Acaba bu yatrm aklland iin mi

*) vardz ve grubu, Cezayir ve Macaristan konusunda fazlasyla gerici ve insanlk d tavrlar takndndan dolay, Fransa Komnist Partisi'nden ayrlan kimselerdir. (Onlar Komnist Partisini kapitalistlerle uyum ierisinde olmaktan ve kaynamaktan dolay suluyorlard. yle ki Sosyalist Partisi bakan Movle israil'in yannda yeralp, Msr'a kar savamaktan ekinmedi. Bu sosyalist miydi?! te yandan Komnist Partisi bakan Moris Turz'n da sinema oyuncusu Birigte Bardotun villasnn yannda lks bir villas vard.) Partiden ayrldktan sonra, kapitalistlerle ibirliine yanamayan ve ii snfna kar mesuliyet hisseden bir entellektel tabakas oluturdular. Nazari diyalektik konusundaki grlerine deindiim vardz, uyank, bilgili, bilinli ve grlerin yenilenmesinden yana olan bir kimse olarak, "Marksizm Dnce Tarzna Yeniden Bak" isimli kk bir kitabn sahibidir. (Renouvellement le la pense e maxiste). 99 yapyor? Yoksa sizin iin, nc dnya lkelerinin zenginlikleri yamalanarak onlar geri brakld mahvedildi ve yoksulluun penesine mi itildi? Bunlardan hangisi? "Alarn Corafyas" isimli kitabn yazar olan Hanri Lakus, 20-30 yl zarfnda geri kalm lkelerden Avrupa'ya getirilen ham maddelerin fiyatlar konusunda birliste sunuyor. Bu ham maddeye karlk, giden rnlerle kyaslyarak netice almaya alyor. ok acayip ve inanlmaz bir netice ortaya kyor. Byle bir karlatrmay yapann, belgelere, aratrmalara dayanarak, dnyann byk ekonomist yorumcularndan biri olarak byle bir sonucu ortaya karmas szkonusu olmasayd, kesinlikle inanlr bulmayacaktk. Bizim lkelerimize bu 30-40 yl zarfnda gndermi olduklar masraf rnlerine devaml olarak yzde 300'den yzde 600e kadar zam yapmalarna karlk, btn bu rnlerin ham maddelerinin bizim lkemizden, geri braklm (Afrika, Asya, Latin Amerika ve henz hara vermeye devam eden) lkelerden getirildii hesaba katlmaktadr. Dnyada mevcut olan arz-talep ve tketim kanunlarna gre, dnya piyasalarnda rnlerin fiyatlar 30 yl zarfnda belirli miktarda artmakta ise de, bu hi bir zaman genel manada olmamtr. Baz rn fiyatlarnn artmasna karlk, bir ksm zamanla deer kaybetmitir. Ancak bizim ithal ederek dediimiz cret devaml olarak artmtr. Bu durum da sosyalist, devrimci ve ilerici aydnlarn yapm olduu tahlil, deerlendirme tasnif ve devrelere ayrma diyalektiine ters dmektedir! ii devrimini yokeden, kapitalizmin akllanmas deildir. Bu merhaleyi ii snfn burjuvalatrmas geciktirmemi, bizim fakirliimiz ve smrgeletirilmemiz geciktirmitir. *) Ynmz gtryor, bize de ceket ve pantolan giydiriyor! krler olsun ki, bizi ilerletip, medeniyete kavuturdular! 100 dorulanr, bir tez 101 UZLAMACI KAPTALZM "Uzlamac Kapitalizm", 19. asr marksizminin tanmad, tahmin edemedii hatta hissedemedii bir kapitalizmdir. 19. yzyl marksistlerinin, 20. asr devrimi iin ngrdkleri unsurlardan biri, dnya kapitalist sistemindeki rekabetti. Byle bir rekabet, dnya kapitalizminin yklmasna vesile olacakt. nk rekabet, sermaye sahiplerini rnlerinin fiyatnda indirim yapmaya, ham madde fiyatlarnn ykselmesine eit bir ekilde alan personelin maalarn, retimi ve makinelerin kapasitesini ksmaya mecbur edeceinden, bu buhran ksa zamanda onlar malup edecektir. Fiyatlarda indirim yapmamas halinde, piyasadaki konumunu kaybedecek ve yerini rakibine terkedecektir. Bir dier yol da, rettii maln maliyatnn altnda satarak, piyasaya girebilmektir. Ancak bunun neticesi de enflasyon olacaktr. Byle rekabetlerde reticilerin, piyasada dengeyi salayabilmek maksadyla, mallarnn byk ksmn denize dkt veya yakt oka grlmtr. 102 Kapitalizm bu tezattan dolay iddetle bask grr ve yaayabilmek iin iiyi daha fazla smrr. Oysa bu kendi zararna tamamlanr ve ii snfnn bilinlenmesi artar. Saflarn sklatrr. Burjuva ve masrafn artmas karsnda, onun masraf, ihtiyalar da byr. Bu yzden her-gn cretinin artrlmasn ister. Ancak rekabetin buhran ierisindeki kapitalist, iinin cretini ksmaktan baka are bulamaz, ite bu son tezad ii snfnn devrimine yo-laar. Eer durum bu ekilde olursa, bizzat kapitalizmin rekabeti ii snfnn devrimine sebep olacaktr. Ama kapitalizm ekil deitirir ve ii snfnn devrim saldrs karsnda "uzlamac kapitalizm" hisarna snr. Bylece yani kapitalizmde sermaye sahipleri arasndaki rekabe-tin son bulmas -yle ki btn devrelerde genel manada byle bir eye rastlanmamtr- ve kapitalizmin uzlama yntemini semeleriyle, marksistlerin 19. yzylda ne srdkleri tezleri kendiliinden ryordu. nk marksizmin ii devrimi

tahmin etmesi gibi, kapitalizm de tahmin ederek, gerekli nlemleri alacaktr. Bu yzden "uzlamac kapitalizm" yntemini benimser. Bu "yeni kapitalizm" isyana tahrik eden, proleterya devriminin gereklemesine vesile olmann yerine Avrupa ve Amerika iilerini altrarak, onlar nc dnya lkelerinin smrlmesine ortak yapar. Marksin tahmininin zahiren doru olmakla birlikte, pratikte yanltr. nk insann bilinlenmesi seyri ierisinde, yaplan mantk ilm tezlere gre tedbir alma imkan domaktadr. Bu ilm tez "falan yerde kar yaacak, gnein domasyla birlikte karlar eriyecek ve falan yeri sel basacak" eklindeki bir metroloji tahmininin doru kmamas gibi, btn akl delil ve yorumlara ramen doru kmad. Ancak bu ilm delilin yanl olduunu gstermez. Zira ilm ve mantik deliller iin btn 103 deliller mevcuttu. Sel meydana gelmemitir, veya tahmin edilen neticeyi vermemitir; ancak bu deiimin sebebi ilm tahlillerin eksik olmasndan ok, insan tedbir almaya sevk eden bilinlenme seyridir. Bu seyirde daha nce bilinlenme seyridir. Bu seyirde daha nce tahmin edilir bir belirti deil. Dzenlenen "2000 yl kongresinde" bizi doulularn durumunun 2000 ylnda bugnknden 30 kat daha ktlemesine karlk, batllarn durumunun o nisbette iyileecei tahminini yrttler. Ortaya koyduklar bu tahminin, mevcut en dakik ekonomik verilere, mevcut retime, insan gcne dayanan alma seviyesine, ekonomik kaynak ve irtibata, teknolojik seviyesine, sanat, teknik, mevcut i ve idar gce, ihtimallere, kaynak ve enerjiye dayanlarak yaplm olmas daha da ilgintir. Yaptklar hesap o kadar yanlszdr ki, bu bilgileri bilgisayara vermeleri halinde ayn neticeyi salayacaklarndan kuku yok. Ancak bu hesapta unuttuklar ve hesaba atmadklar yani bu seyir ierisindeki insan fonksiyonudur. Yaptklar hesap ne kadar yanl ihtimalinden arndrlm olsa bile, nc dnya lkelerindeki insanlar bilin ve iman seviyesine ulaabilirler. Fizik, ekonom, tarih felsefesi ve toplumsal bilim uzmanlarnn idrak snrn aan "iman ve uur" enerjisinden kaynaklanan olaan st bir gle, insanolu yaplan btn hesap ve programlar alt-st edip, btn sebepleri etkisiz klp, nc dnya lkelerinin geleceini kendileri tayin edebilir. Misal olarak, dnn ve bugnn tarih ve jeopolitik yapsna bakalm. Yllarca gerikalmln rnei olan, kocaman bir kumarhane veya fuhuhaneye dnm olan lke uluslara bakn! Bilinlenme ve uyanma baladnda "iman" unsuru kumarbaz, fasd ve gayesiz insandan kah104 ramanlar dourmu; bu toplumsal bilincin nda harekete geen kitleler, nc dnya lkeleri zerinde sz sahibi olan smrgeci glerin belini krmtr. Salanan bu deiiklik ve basan da batl ekonomi ve toplum bilimi uzmanlarnn btn hesaplarn alt-st etmeye yetmektedir. Sen, mantk ve sosyolojiye dayanarak bir tez sunuyorsun ama, gerek olan budur. teyandan dier tarihlerden daha ok haberdar olduumuz islam tarihine baktmz zaman hicretin ikinci ylnda islam'n en byk ve grkemli "Bedr" Savanda, islam ordusunun hi bir askeri teknik ve silaha sahip olmamasna ramen, yaln kllaryla tarih bir destan yazdna ahit olmaktayz. Hem de sadece 300 kiilik bir orduyla. Dieryandan hicretin nc ylnda, "Abdullah Ubeyd" bin kiilik bir orduyla "Uhud" savana giriyor ve islam ordusu glerinin te birini kaybediyor! Yine bu ordu onbirinci yzylda -peygamberin vefatndan bir yl sonra- yani Uhud savandan dokuz yl sonra, coraf adan korkun bir yarmada olan Arabistan' bir tufan misali saryorlar ve bir yandan "Roma'y ve dier yandan iran'a hcum ediyor ve be yl sonra bu iki blgeyi kontrol altna alyor. Bu dnemde "Teodor" ve "Herekleyus", Roma medeniyetini tanm yzbin kiilik bir orduyla 'Arabistan'da bulunmaktadrlar. Bu gler Romann partizan grubunu oluturuyor. Bu dnemde Roma ve Arabistan mttefik glerinden oluan 200 bin kiilik bir ordu mslmanlara saldrmaktadr. Hangi sosyolog, tarih, felsefe, toplum ve ekonomi bilimi uzman, btn bilgin, bilgisayar ve hesaplara dayanarak, medeniyetten, teknik ve bilimden yoksun olan bir toplumun 5, 10 ila 12 yl zarfnda, ilim, teknoloji, tarih, medeniyet, tarih, felsefe ve bunlara ilave olarak kaleleri ykan silahlara mancnk, bedabe ve ben105 zer; sava aralarna...- sahip olan iki byk imparatorluu nasl ykabildiini tahmin edebilir mi? Bu, tahmin edilir bir mesele deildir. nk bunda rol oynayan bir neslin, bir grubun irade ve kararlldr. yle ki, devreye girdii an, tarihin akn deitirir ve yaplan btn ilm tezleri rtr, irade ve kararllkla hareket etmemesi halinde, yaplan ilm tahminlerden de daha aa seviyelere der. Bunun rnei, iki kez Rum ordularn dize getiren ran ordularnn, islam gleri karsnda kardan arslan gibi eriyip gidiyor; Iran tarihinde destanlar yazan Zalolu Rstem daha islam ordularyla karlamadan alamaya, szlamaya ve

kardeine dertli bir mektup yazmaya ve kendisinin yok olduunu vurgulamaya balyor! Duruma bir baktm, gerekten durum beklenilenden de ktyd! Ne onu ve ne de bunu -hibirini- sosyolog, ekonomist, filozof ve tarihiler tahmin edemezler. Hatta bu konularda uzmanlaan marx, bile, meseleyi anlamam ve tahmin edememitir. Bu gerei tanmamak ve inanmamak, beeriyetin ac ektii cahillik ve bilgisizlikten daha ac verici ve ktdr. Bu insana inanmamaktan, bunun yerine tarih ve felsef unsurlara fazlaca gvenmekten kaynaklanyor. Bu aklamalarma ramen, "tarih felsefe"ye ve "tarih zorlayc fonksiyon'a inanmyor deilim. Toplum ve tarih bilimi konusunda yaplan yorumlar biliyor ve etkisine inanyorum... 106 ALNASYON "Alinasyon" meselesini burada toparladm. Ayrca daha nce Edebiyat Fakltesinde "Faydasz insan" ismi altnda verdiim bu erevedeki konferansm Tahran Edebiyat Fakltesi talebeleri tarafndan kitap haline getirilmiti. Burada meseleye ksaca deinecek insan ve ahlak tevhidin programlanmasna zemin oluturmaya alacam. "Alinasyon" ibaresi aline (aliener) kknden treme, cinin insanda hulul etmesi anlamnda kullanlmaktadr. Gemite, bunun yerine divane, kendisini kaybetmi, kendisini tanmyor, akln kaybetmi, "kendisinde deil veya "deimi" ifadeleri kullanlrd! Yani divane veya mecnun olmu, cin (diyo) onda hulul etmi (aline olmu); akl, duygu ve ahsiyetini yitirmi ve onun insan kimliinin yerine, cin onun ferdi kiiliine nfuz etmi, kendisinin farknda deil; cini kendi kiilii olarak kabulleniyor. Mecnun -cin arpm- arapada, divane -diyo arpm, farsada ve "aline" Avrupa'da genel olarak mterek bir mana ifade ederler; yani cinin insanda hulul etmesi. Yani cin insann "benliinin" yerini almtr. Kelimenin bu ekildeki aklamasyla, cunun veya divanelik hastalna bu ekilde bir yorum getirilmekteydi. 107 lk olarak, Hegel bu stlah 19. asrda kendi felsefesine soktu ve ondan sonra Marx ve talebeleri, toplum biliminde bu stlahtan yararlandlar. Bugn ise bu stlah psikoloji, biyoloji ve benzeri sahalarda daha geni boyutlara ulamtr. Alinasyon -lgat manas asndan- insann kendisini / kaybedecei bir hastala yakalanmasna vesile olacak ' artlarn olumas anlamna geliyor. Hastala yakalanan, kendi "kimliini" ve "hviyetini" tanmamaktadr. Kendi "ftr ve gerek varln" yitirmektedir, insann "iptali" manasndaki bu durum, gerek varln zedelenmesi ve insani olmayan bir kimliin veya ahsiyetin insanda belirmesiyle oluur. Netice olarak insann, insan olmayan bir varla dnmesi veya insan kiiliinin iptal olup, onun yerine cin veya diyonun yerlemesi. Hasta insann cin veya diyoyu "kendi" yerine asl, gerek ve salam olarak hissetmeye balar. Bunun en gzel aklamasn iran'da dzenlenen "Gav" filmidir. Filimde, "Mehetli Hasan" kendisini kz sanyor ve sahibinin gelmesini beklercesine ahrda yulaf yiyordu. (Iranda yaplan en insan filim bu "Gav" filmidir). Ancak bugn ilim, cununun asl sebebinin cinin insann ruhuna hulul etmesi veya insann kimliini yitirmesine bal olmadn kesinlikle biliyor. Alinasyon eski manasna gre gereklemiyor, ilim, bu hadisede cinin rolnn bulunmadn vurguluyarak, onun zerindeki sulamalar kaldrmakla birlikte, cinin fonksiyonunu ifa eden yeni bir unsur sunmaktadr. Bu yeni unsur insanda hulul eder, insann gerek ftr kiiliini yok eder ve onun yerine insann bedenini doldurur, insan klndaki, "insana benzeyen varlk", artk kendi gerek varln hissetmiyecek bile. Bunun tersine- "kendi benliinin" dndaki- her eyi kendisine nisbet verecek. Hereyi kendisi ve kendisini her-ey hissedecek. Netice olarak da, iptal edilmi ve "kiilik108 siz" bir varlk olarak gndeme gelecek. Cin veya diyonun yerine insanlar mecnun veya divane eden unsurun oluturduu gnmz insan nasl bir yaratktr? inan mektepleri (ideolojiler) ve ilmin deiik unsurlardan szediyorlar. Ben burada bunlarn hepsine iaret edeceim. Bunlara ilave olarak bugne kadar deinmedikleri veya benim imdiye kadar rastlamadm meselelere de deinmek istiyorum. Alinasyon hastaln tanmann yan sra, insanln tarihinde, madd, fikr ve psikolojik hayatnda pek ok saptrc unsur szkonusu olmu ve sz-konusu olduu sylenebilir. Btn bu unsurlar insann benlii "aline" etmekte ve yitirmektedir. Hayattaki bu faktrler insan "kendisine yabanclatrmakta. Burada btn tehlikeleri -insann kendi benliinde insan olarak kalmasn tehdit eden tehlikeleri- tevhidin btn boyutlaryla anlalabilmesi, zihinlerde canlandrmak istiyorum. Btn bunlara -aklmda kald

kadaryla- ksaca deineceim. Cin yerine konan bu unsur, makina veya i aralar olabilir; toplumsal sistem ya da hayat ekli olabilir. Hatta akl, inan, duygu, tabi olmayan ballklar da olabilir. Ftrat karsndaki bu unsurlar insan benliinden karabilir." Daha nce de deindiim gibi, benim ruh sal doktor arkadalarmdan biri, "ruh hastalarndan bazlarnn hastal geliiyor ve cunun derecesine *) Alinasyon ibaresini, aratrmaclar ve ada mtercimler son olarak "insann kendisine yabanclamas" olarak tercme ettiler. Aslnda uzun bir cmleyle bu ibare aktarlm. Bunun sebebi de farsada byle bir tabirin bulunmamasdr. Batl sosyolog ve felsefecilerin byle bir meseleyi anlatabilmek iin, halkn anlayaca bir ekilde ammiyane ve hatta hurafe bir tabir kullanmalar esasen bize de ders olmaldr. Buna benzer stlahlarn ve daha kapsaml bir anlam, basit halk diliyle aktarabilecek stilahlarn bizim halkmzn da dilinde bulunabileceinden kuku yok. 109 ulayor." -Resmi cunun!- "Misal olarak toplu olarak yemek salonuna doru giderken, guruptan biri ayrlarak olduu yerde durur. Efendi neden duruyorsun?' dediimizde "Benzinim bitti!" cevabn verir. Mecburen kendisine biraz bskvit, limonata veya su yetitiririz. O da yola koyularak 'iyi bu bizi oraya kadar ulatrr!' der." eklinde bir}hadise anlatrd. Belirli bir eyle alinasyonun had safhasna ulamak. Grld gibi, o yllarca taksi ofrl yaptndan, giderek makine yoluyla "aline" olmu ve en sonunda kendisini makine sanmaktadr, kukusuz bu da bir insann btn boyutlarn ykarak, baka bir yabanc eye dnmesini gsteriyor. Bu aline olay, "Marxs'n "Tam nsan" ve "Harbret Markuze'nin "Tek Ynl insan" konusunda iledii meselelere benzemektedir. Mark, tarih boyunca btn toplumsal sistemlerde gerek hakikat yani "tabii insan" olumsuzlanp, inkar edildiine inanmaktadr. Esasen insann gerek hakikati ihtiyatan kaynaklanr, "i" unsuru, onu anti-tabiat duygusuna ve tabiat zerinde tasallut oluturma arzusuna iter. Zira esasen, "i" bir nevi "anti-tabiat" unsurudur. Halbuki insan, tabii ve tamamen tabiattan stn bir olgudur. "Harbret Markuze"de yle der: "Bugnn toplumsal sisteminde insann btn boyutlar iptal edilmi ve sadece kuru bir yn kendisine braklmtr. Aslnda bir ok boyut sahibi olan insan sadece bir boyutlu (Unidimen Sionel) hale getirilmitir. Marx "Alinasyon" meselesini, Hegel'in ve Sosyolog talebelerinden oluan ahlak sosyalizm dneminden ele almaktadr. Ahlak sosyalistler, Marx'tan nce insann alinasyonu meselesini, burjuvazi ve Orta adaki kilise dini arasnda szkonusu ediyorlard. nk bunlar her iki top110 lumsal sisteme, yani hem eski (kilise ruhbanlna) ve hem de yeni (ekonomik burjuvaziye) karydlar. Zira hem sosyalisttiler ve hem de ahlakiydiler, insann hem "Zhd" ve hem de "para" vesilesiyle aline yapldna, deiime uradna inanyorlard. Yani tamamen birbirine zt iki unsur. Bunun ne kadar doru olduu da ortada. Yani hem profesyonel bir ekilde kenara ekilip Zhdle megul olan tam ve eksiksiz insan deil ve hem de putperest ve faiz yiyenler. Kendi benliklerini bedenlerinde hissetmezler. Btn boyutlar alt-st olmu, yklm ve baka bir eye dnmlerdir. Kendilerini "para" sanyorlar, ite burada islam'n, "ruhbanla" ve "dnya perestlie" iddetle kar olmasnn hedefi daha bir aklk kazanyor. Gerek ulamayla, "ahiret pazarlayan (insann tamamen kemale ermesini belirtisi olan ahirete ynelme deil) ruhban ve burjuva ruhu tayan, basit maddi deerler etrafnda merkezleen ve ruhu paraya dnen "meteryalist" arasndaki fark burada daha iyi anlalmaktadr. Ekonominin Alineletirmesi 1. Makineleme: Makineye balanmak, smrye dayanan i sistemi, alma zamannn makinaya gre tanzim ve taksimi; insan iinin teknik ve mekaniklemesi, ferdin almasnn tek boyutlu olmas. Her ferd kk bir hareketle bir ii gerekletiriyor -bir rnn tamamen retimini deil- ve mr boyunca bu cz, manasz ve tekrar olan hareketten bakasn yapamyor. Sistemli bir ekilde gelien bu yap insann, snfa dayanan alma sisteminde ve teknalojik toplumundaki smrye dayanan yapsnda "aline" olmasna sebep olur. En gzel rnei, arli aplin'in "Yeni Asr" isimli filimdeki olaylardr. 111 2. Teknokrasi ve Brokrasi: Teknokrasi ve brokrasi bugnk dnyaya hakim olan iki sistemdir. Hatta ilerleme salayp, teknokrasi ve brokrasi merhalesine ulaan sosyalist lkeler bile, bu sistemden kendisini kurtaramamaktadr. Bu iki sistem insana belirli zellikleri bulunan bir almay yklyorlar. dari veya

teknoloji sisteminde, / insan arklar arasnda kalan bir cisim gibi ya vidaya ya somuna veya contaya -i makinasnn istei dorultusunda- dnr. Deiik boyutlar olan, mrnn sonuna kadar serbest seme hakk bulunan ve iin tamamn yapan bir insann yerine, bir iin sadece bir blmn monoton bir ekilde tekrarlayan bir varlk oluur. Brokrasi ve makine sisteminde alan insan, yapt i konusunda gerekli bilince sahip deildir. (Nitekim buradada aline olduu, kendisini tanmad ve ne yaptn bilmedii anlalyor). Bir insann banka, borsa veya havayollar gibi byk bir kurumda alyor olmasna ramen, uan ini ve kalkndan oluan btn bir harekette mdahalesi olmaz; bu ite sadece czi bir ii ifa eder. Sadece u viday skar, iaret verir veya u kadn altn imzalar, reis beydir. Veya \ sadece gvenlik, kontrol, yerleim veya reis beyin ilgisini ekmekle grevlidir. Borsada mdrdr veya para saymakla grevlidir, veya bir bantn kenarnda durmu ve nereden gelip, nereye gittiinden habersiz olduu bantn stndeki viday arada bir sktrmaktan sorumludur. Bunlarn hi biri "retim"deil bir rnn olumasn salayan yzlerce hareketten sadece cz bir harekettir. O, otuz yl boyunca cz bir hareketi srekli olarak tekrarlamasna ramen, yaptndan haberdar deil. alt iyerinde, btn personelin ortak olarak yaptklar iin rnnden habersizdir, idare, irket veya fabrikann yapt iin bir anlam var, ancak insann yapt hareket anlamsz ve 112 tekrardr. Zira o mrnn sonuna kadar manasz -kendisi asndan, bir hareketi tekrarlar. Gerek insan "ileyen", "alan" ve yaptndan haberdar olan kimsedir. almasnn neticesinden ve hedefinin bilincindedir. Hedef, kazan ve kazanlan neticeden dolay almasn ekilendirir, balangcn programlar, alaca sahay zgrce seer, yapaca iin ekil ve ara-gerelerini icad eder. Oysa yeni insan bunlardan hibirini yapmaz. Tarlasn sren, tohumunu ekip, sulamasn yaptktan sonra rnn biip, harmana gtrdkten sonra, deirmende un haline getiren kylnn yedii ekmein aksine, yedii ekmein oluumundan da haberdar deildir. Kyl kendi iini zgrce semi, yapt iin neticesinden haberdardr ve aline olmamtr. Brokrasi ve teknokrasideki ii "unsur" deil, bir "robof'tur veya unsurun taklidi! "Hizmeti'dir, "memur" deil! Memur, gerek manasyla bir fabrika veya idare olmutur ve onu istihdam etmekte yani, kullanmaktadr! Hurdalancaya kadar kullanr! Emekli oluncaya kadar "kafay ten'lerin says da az deil. Yani varlklarnn felsefesini tamamen yitiriyorlar! Kendisi "kendisi" deil. Onun yerine (makamna!) Fabrikalara yerletirilen makineler monta edilmi, onlar olmadan hi bir ey ifade etmez. O, orada drdnc idarenin mdr ve drdnc kademe snfna mensup bir reis beydir! ektike uzanan koyun barsa gibi uzun olan bu sfatlarn arasnda insan ifade eden bir kelime bulunmaz! Tasnifte geen "durum" ve "makam" isimlerinden olunan cmleyi, o kendi ismi ve kimlii olarak kabullenmektedir. Esasen bu "konum" ve "makam" vesilesiyle "aline" olmutur. Kendi "gerek benlii" ve "gerek ahsiyeti" yerine bu yeni sfatlar koymutur. Kendisine yabanclk ve kendisinden bakasnn kendisinde hulul etmesi. Artk emekliye 113 ayrlm ve eve gelmitir. Gemiine ait bir "belirti" olmamasna ramen, "ismi'de yoktur! Geldii bu yeni konumda kendisi, etrafndakiler ve kars btn gleriyle zihinlerini zorluyarak onun isminin bundan 30-40 yl nce Hac Hseyin'in olu Hasan bey olduunu hatrlamaya alyorlar! Aslnda kendisi bile yllanm bu isme yabancdr} Her zaman ii insan, alma esnasnda almasna hakimdi ve alma eklini kendisi tayin ederdi; imdiyse alma tarz, alma arac ve aralar ona hakimdir... O artk brokrasinin byk bir binasndaki kk bir tula veya teknolojinin makinelerindeki bir vida konumundadr." Yeni Asr" filminde iinin saati makine arklar arasna dyor. Saatini almak iin arklarn arasna girince, byk makine onu yutuyor. arklarn arasnda yutulunca feryadn bile duyuramaz. arklarn arasnda yutulur gider. Bu bugnk insann makine arasnda sembolik olarak yutulmas, "alinasyon"u vurgulamaktadr. Yani makineleme! Kukusuz bu da brokrasi ve teknokrasiden domutur. *) Tahran Teknik Fakltesindeki "Makina, Makinizmin Esaretinde" isimli konferansmda yle demitim: "Benim makinizmi elitirmemi, baz kyas ve telal aydnlar, benim makinaya olan inancmn gevekliine balyor ve neticede "jetin yolcu iin eekten daha iyi olduu'nu bana ispatlamaya alyorlard! Halbuki mainizm makina deil. Siyantizmin ilim ve naturalizm tabiat olmad gibi. Makinizm, teknoloji rakabeti ve sermaye sisteminin makinaya ykledii sun bir olgudur. Bu yk ayn lde insanla da yklenmitir. Makinay bu ykten kurtarmak iin, makinizmi ykmak gerekiyor.

Aktr ki baz tahsil yapmlarn hakszca, basite deerlendirmeleri, fetva, mahkum etme ve eletiri iin tedbirsiz, adaletsizce ve acale davranlar ou kez avam seviyesinden daha da basitlemektedir. ounlukla, yzlerce kez reddetmenin, saldrmann ve bir yazdan dolay ktlemenin yerine, eer o yaz bir kez daha okursa problem kalmaz. Hatta bazan o yaz daha bata bir kez bile okunmu olsa, byle bir problem ortaya kmyacaktr... 114 3. Snfsal Sistem: Taksim edici her unsur insan aline yapar. Snfa dayanan sistem, insan smren ve smrlen; ayrca efendi ve kle ekline dntrr ki, bunlardan hi biri bir btn ve eksiksiz insan deildir. Snflarn ekillendii sistemlerde toplumdaki snf tezad, birlik ve mterek bir yapya sahip olan insanl, insan olmayan kutuplara ayrr. insan snf sisteminde aline olur. nk eer "smrlen" snfta olursa, kendisini ve elinde bulunan imkanlarn, normal bir insannkinden daha az olduunu zanneder. Yok eer "smren" snftaysa, kendi snfnn ona vermi olduu gc, kendi zat gc olarak grr. Burdan balyarak "snf ve konum"unun kendisine vermi olduu g ve imkann, olduundan daha fazla olmasnn gerektiini zanneder. Herhalukarda, smrlen veya smren snfta olmas onun kendisini tanmasna vesile olmayacaktr. Kendisini bulunduu durumdan daha stn veya aa grmeye devam edecektir. Esasen smr, sadece dnyann smrlen insanlarn gerek varln iptal etmekle kalmam, Avrupa insannn ehresini de insanlktan mahrum braklm bir smrgeciye dntrd. Daha ncede sylediim gibi snflama insann blnmesine yol aan unsurdur, insan ya yoksul, mazlum ve mahkum veya zalim, gasp, katil ve hakim bir konuma getirir, insan Kabil ve Habile dntrr. Bu Kabil sistemin devam, nfuz ve gc tekellemi hakimiyet ve malikiyeti ve bunun neticesinde snflamay dourur ve bir btn olan insan (ben-i ademi) insan olmayan drt paraya ayrr. Bu drt tip insann her biri deiik insan ekline dnr. Gerek insan varlklarnn yerine, hayvani karekterlerinin gerek olduuna inanrlar. Bu karekter onlarda hulul etmitir. Bu drt karekteri oluturan hayvanlar unlardr: Kurt, tilki, fare ve koyun! 115 4. Para: Para, insann aline olmasnda en nemli unsurdur. Para ve zhd, bunu ilk olarak szkonusu eden ahlak sosyalistlerden nakletmek istiyorum. Zhd de madd hayata itiraz sembol olarak, insan aline eder. Dnyaya ve madd hayata ynelmenin sembol olan para da ayn erezyonu gerekletirir! \ Para. sahibi insan, paraya dayanan imkan ve deerlerin -kendisine ait olanlar deil- kendisine ait olmasna alr. Byle olmas gerektiine de inanr. Toplumda da ayn anlaya sahiptir, paraya ait deerleri ona nisbet eder. Hem kendisi, hem ailesi ve hem de toplum ona sayg ve byk ahsiyet gzyle bakar. Aslnda ise, sayg ve ahsiyet duygusu onun paralarndan kaynaklanyor, ondan deil. Dne kadar her trl imkandan yoksundu, evinize geldii zaman, kapnzn nnde yiyip, 'gitmesi iin ona biraz yemek veriyordunuz. Bugn ise onun makamnda oturuyorsunuz, onun gelmesiyle birlikte atee atlan barut gibi yerinizden frlyorsunuz. nk ya iportaclkla veya kaaklkla durumunu dzeltmi, para biriktirmitir. Biriktirmi olduu bu para da ona sayg ve ahsiyet kazandrmtr. evrenizde bulunan saygdeer, muhterem, byk, mukaddes ve gvenilir ahsiyetlerin bir listesini karn ve bunlarn bu konumu paradan dolay m, yoksa kiilikleriyle mi kazandklarna bakn. Makamnda kendisine gsterilen saygnn hangisinin kendisine ve hangisinin paraya ait olduuna dikkat edin. Para, toplumda g sahibidir. Ancak bu g yabanc olmasna ramen, ona sahip olan kendisinden olduunu zanneder. Bir nevi kendisini para kabullenir. yle ki hukuk ve bte karsnda kendisini en stn hak sahibi kabullenir. Hatta aynaya bakt zaman bile, szkonusu bu 116 kiilii grr. Btn duygular, insan zellikler, din, ahlak ve akrabalk deerlerinden para sesi gelir ve rengi altn rengidir. Kur'an'n, faiz yiyenlerin ruhuna eytann hulul etmesi eklindeki benzetmeye yakn, bir aklamay ahlak sosyalistlerin, diyo veya para cininin hulul ettii insann durumunda gryoruz. 5. Uzmanlk: Bugn btn sosyologlar, insann kendisini kaybetmesinin ve kendisine yabanclamasnn en nemli fonksiyonunun "uzmanlk" olduunu kabullenmekteler. Uzmanlk, bir ka boyutlu insan -ki her insan bir ka boyutludur- tek boyutlu hale getirir. Misal olarak size akraba olan bir ayakkabcyla karlatnz zaman, halinizi -ahvalinizi sormadan nce, ayakkabnza bakar. Bir gzlk veya bir gz doktoru da byledir. Bir terzi de ilk olarak elbiselerinizi grr, onlarla ii bittikten sonra size bakar; berber de yledir. Bir doktorun ilk olarak aklna gelen sizin hastalk

durumunuz, mizacnzdr; ondan sonra halinizdir. Veya bir doktor kendi iine yneldiinde, bizim anladmz manadaki baktan daha ok, midesinin, barsaklarnn ve kalbinin ileyiine bakar, onlar dnr. Bundan dolay "uzmanlk" insan tek boyutlu yapmaktadr. Mark Kuze'nin dedii gibi "tek atmosferli" olmaktadr. (Unidimens lonnel). Medeniyetin "uzmanlk" zerine ekillendiini zlerek sylemek gerekir. Yani uzmanlk olumadan, medeniyet olumaz. Siz seramikte, ben iirde, o mimarlkta, dieri fkhta uzmanlamadka ilerleme de salanamaz! Tpk bir felsefecinin syledii gibi, "medeniyet, insann kendisine yabanclaaca bir saata gre tanzim edilmitir". Veya "Medeniyet insann kendisine yabanclat bir saattir." 117 Hareketler nasl yok olur? Bir hareket olutuu zaman, btn halk seferber eder ve "ulusal bir birlik" icad eder. Snflardan, gruplardan, tiplerden ve deiik dallardan bir "birlik" meydana getiriyor; hepsi dmanla mcadele etmek iin silahlanyor, hepsi mterek bir hayat srdryor, hepsi birlikte karde oluyor. Snflar arasndaki fasla ortadan kalkyor. Kltr ihtilaf, dil farkll, frka tezad etkisiz kalyor. Hind Yarmadasnda ingilizlere kar mcadele szkonusu olduu zaman, hindular iyi niyetli olularn gstermek ve mslmanlarn rzasn kazanmak iin, ineklerini kurban ediyorlard. Fedakarlk ve zverinin doruk noktas. Daha byk ve yce bir "vahdet'e kavumak maksadyla frkalarnn mukaddesatndan fedakarlkta bulunuyorlard. Bir hareket bu noktaya kadar ulaabiliyordu. Ancak mcadele bitip baa geldiklerinde yine blk-prk oluyorlar. Bir grubu dairelerde memur, bir grubu ordu mensubu, bir grubu siyaseti, bir grubu ulema oluyor; bir ksm dilerinde, diplomaside uzmanlayor. Bir ksm iilerde ve dier bir ksm ekonomide uzmanlayor. Ve btn bu mcadeleciler "uzmanlayor". Ardndan mcadele ruhu giderek kayboluyor ve gl beden parampara oluyor. "Medeniyet"i inkar edemiyen, "benim istediim toplum, ilerlemi, teknoloji ve ilmi ynnden ilerleme salam bir toplum olmaldr" demek zorunda kalan bir sosyolog, yle diyordu:" Bir sahada uzmanlam bir insan, kendisine yabanclamamak iin, memurluk mesaisinin dnda bir-ka saat de baheyle megul olmal; niversite retim grevlileri ve bakanlar ylda bir ay fabrikalarda alabilmelidirler. Bunlar bugn var, ama "sun" olarak yaplmaktadr, bugn devrim yaplm lkelerde, bakanlar, avukatlar, genel mdrler, retim grevlileri 118 ve dier dallardaki ahsiyetler, bir ay fabrikadan veya tarlada alabilirler. Veya bir adam bir saat yaz yazabilir, 2 saat mtalaa yapabilir veya fabrikada 5 saat ekonomi iler yapabilir. Ancak bu "gsteri" iin yaplan, bir hareketten teye gitmez; asl ii yine asl itir! Ancak gerekten de tarihin "uzmanlk" olmadn gsterdii ve her eyin uzmanlk alanna gre llmedii tek dnem peygamber dnemi ve yaama tarzdr. Btn mslmanlar o dnemde birliktirler; her ferd iidir, mtefekkirdir, iman ehlidir, mcadelecidir, tarlada iidir, iftidir, toplumcudur, hukukudur, cami ehlidir, ibadet ehlidir, siyasetidir. Bizzat peygamber, bunun en bariz rneidir. Onlarn tiplerinden kimin neci olduunu anlamak mmkn deil, ii tipi midir? Sava tipi midir? Tccar tipi midir? Tipi, hangi aileden olduunu, iyi bir aile reisimi, iyi bir koca olduunu gstermez. Herkesin gelip mklatn sormas iin bir makamda oturan, toplumsal, siyaseti veya taklit mercii olduunu kyafeti, tipi gsterir mi? Hayr! Ekonomik, asker bir insan m,yoksa siyas bir lider, asker, zahid, arif, kendisini yetitirmi, hal ehli olduunu, kyafetinden anlamak mmkn deil. Byle bir uzmanlk, onun kyafetinden anlalmaz. Hz. Ali'yi, dier sahabeden yani peygamberin eitiminden gemi, Hz. Ebubekir, mer, Ammar'n da aralarnda bulunduu sahabeden tip ve kyafetleriyle ayrdetmek -imdi aramzdaki ihtilaf konusu ayr bir mesele, onlar toplumsal bir konudur- imkanszd. .. Esasen unu aklamak istiyorum: sadece konumann sapmalarndan biri, insann dierlerinin btn ihtiyacn -yle ki her eye ihtiyalar var- iptal etmesi ve kendi zaaflarn grememesidir. Eksikliklerini hissetmez. "Benim gibi olanlardan ok eksikliim var", duygusuna kapl119 maz Hepsinden daha gzel konumas, herkesten daha iyi dnd hayali duygusunu onda dourur. Sapmann balangc byle balar. Halbuki ben defalarca baz talebelerim karsnda eksiklik duygusuna kaplmmdr. nk, ou kez onlardan nce faliyete balamama ramen, benden fersah-fersah mesafede,

ileri nokta olduunu grdm "ahlak fazilet" sahibi bu kimselere gpta etmiimdir, Bu eksiklii bir gn, mikrofon arkasnda veya felsefe dersi banda nasl hissettiimi hatrlyorum! Soru: Kapsln ii, kurunu harekete geirmektir. Hacmi kk olmasna ramen vazifesi byktr, ilk hareketi kapsl mi retiyor? Cevap: Teknik adan dorudur, ancak kk bir fitilden baka bir fonksiyonu olmayan kapsln bu durumu anlamayp, kendisini herey sanmas doru deildir! Baka bir mesele var, o da udur: "En ok alan organ, en gl olur. Daha az alan, daha zayf olur ve yava-yava yok olur". (Tekamml kanununda olduu gibi). Zihin de insann bir organdr. Konumac ve yazarn sadece zihni faaliyet gsterir. Ben bazan makale yazdm zaman, le yemei yememem halinde bunun salk asndan bir problem oluturacan, ondan sonra lsem de ehemmiyetinin olmuyacan dnyordum, ilk bakta bu herne-kadar hlasn belirtisi olarak grlse de, bir sapmadr. nk ben bu yazya, olduundan daha fazla deer, hasa-siyet ve kymet vermiim. nk sadece zihin alyor. Byle bir adamdan, kimse ne amel ister, ne yatrm yapmasn, ne para vermesini, ne de almasn ister. Ondan sadece toplant dzenlemesi, "beyefendinin" toplantya "buyurmas" istenir! Ve giderek bir ok insan kabiliyetlerini yitirir. Sadece zihni kabiliyeti ve hafzas gelime gsterir. Neticede konuma ve hitabe kabiliyetleri dorua ula120 r. Orada, insan kk bir cz olarak, byk bir cz'n parasdr. "Tek boyutlu" olur. Sapm bir adam olur. Tpk boynu veya karn byyenler gibi, bir yn gelimitir! te byle tek ynl bir adam olur! Daha sonra insanda gurur devresi balar ve yapt iten memnunluk hissi onu baka yne eker. Zamanla bu adam darbe yer veya sesini keserler; kalemi krlr veyahut da bir kenara itilir. Ardndan malup olmu bir ekilde, kendisini deerlendirmeye balar. Zaaflar ortaya kar; yllarca vcudunun pek-ok manev uzvunun tatil edildiinin farkna varr. Bu uzuvlarn yllarca kullanlmamasndan dolay zayfladn grd. Buna karlk, normal bir insann ise alp, tecrbe kazanmakla birlikte gelitiini ve ondan daha ileri noktaya ulatnn farkna varr. * * * ..Bugn iinde bulunduumuz durumu gznnde bulunduralm: Devaml olarak "Neden zamann ihtiyacn idrak etmiyorsunuz? Neden yoksul snfn ihtiyalarn anlamyorsunuz? Neden snf tezadn hissetmiyorsunuz? Neden smry anlamyorsunuz? Neden fkhmz, bir gurup sermayedarn menfaatine hizmet tekelinden kurtarmyorsunuz? Neden? Neden?" eklindeki sorularla ulemay sktrmaktayz. Bu nedenler anlamszdr; bu eletiriler bounadr. Zira eer bir alimin hayatna bakarsanz, ondan byle bir ey beklemenin yanl olacan grrsnz. nk o bu ileri yapacak bir sistem ve fert durumuna gelmitir. nce ahkam, fkh, din bilgisi, din meseleler... ve benzeri konular tahsil eder; daha sonra toplumsal bir insan olmutur artk. Genellikle zenginlerle ve makam sahipleriyle diyalog ierisindedir. Esasnda gerekten Ali dostudur, Muhammed dostudur; Kuran tanyor ve gerekten de btn ha121 yatn slam'a gre tanzim ediyor; ama toplumsal irtibatnda, "kendi seviyesindeki" kimselerle irtibat ve diyalog ierisindedir. Byk bir fkh ahsiyetle diyalog ierisinde olan, "seviyeli" ve "ahsiyetli" kimseler, kimlerdir? Ya pazarn byk bir ahsiyetidir, ya byk bir toplumsal ahsiyet, veya bir byk siyas ahsiyettir veyahut manev bir ahsiyettir. Bir ifti, bir tula frnlarnda alan ii, ^a-lan ayetullahn mrd olmasna, onu kendisine taklid mercii kabullenmesine, btn ailesini bu hazretin ilmihaline gre yetitiriyor olmasna ve bir gn bu hazreti kendi 1 sofrasnn bana davet etmeyi hayal etmesine ramen, byle bir diyalogun erefine nail olamaz. imdiye kadar byle bir hadise gereklemi deildir. Aslnda byle bir diyaloga ihtiyac da yoktur! Onunla, bu szkonusu kimse arasnda bir fasla, bir seviye duvar var-ve almas imkanszdr. Esasen, toplumsal yap onu kendiliinden, toplumun st snfyla diyalok kurmaya itmitir. Bu seviyeden, halkn ne yaptn hissetmemesi tabidir. Rivayetlerin ve Kur'an'n ayetlerinin, devaml olarak onu fakir halka ynelmesi yolunda inelemesini, k geldii zaman, onlar etrafna toplayp, onlara din konular anlatp, onlar mitlerle tahrik etmek eklinde alglamaktadr. Birde bakar ki, islam'dan da yararlanan solcular bu risaleti de yerine getiriyorlar! ierisinde "mahsur kald snftan dolay" bundan fazlasn anlayamaz, anlamamaldr da! Ama bolluk ve zenginlik ierisinde byyp mhendis olan biri, bugn iman ve itikadndan dolay yoksul kesimle irtibat kurabiliyor, bir ziraati gibi 8 saat tarlada alabiliyor; iin anlamn anlayabilmek iin fabrikada iiyle birlikte almaya gidiyor; ellerdeki nasrn, 2x5 metrelik tek odada, fiziki ynden be kiinin yerlemesinin anlamn yakalamaya alr. Psikolojik, duygu, terbiye ve... n bir ya-

122 na, fizik ynden yerletirilmeleri problemdir! Onlara gitmesi gerekir, ama sadece konumak iin deil. Onlara rehberlik yapmak iin de deil! Bilakis kendisini adam etmesini, yani kendisine miras kalan zindandan, toplumsal zindandan, doumuyla kendisine sunulan zindandan kurtulabilmesine yardmc olabilmek iin gitmeli. Byle bir eyin imkan yok mu? Biz kendiliinden bir tipe giriyoruz. Bu tip daha biz domadan bize yklenmitir. Farsa dilinin bize yklenmesi gibi. Toplumsal yaantmzda, bizim seimimiz olmadan bize yklenir. Arkadalarmz ve benzeri konular da daha biz dnyaya gelmeden tayin edilmitir. Toplumsal durumumuz, inancmz, imanmz, edebiyatmz, sanatmz, zevkimiz ve hatta inklaplmz, daha nceki artlara gre, daha biz yumurtann kabuunun iindeyken tayin edilir. islam peygamberinin yapt en kkl ilerden biri, insanlar snfa dayanan tiplerden, ksr toplumsal yapdan ve corafi snrlarda haps olmaktan kurtarmakt, insann iki zindan var: Biri "toplumsal zindan" ve dieri "coraf zindan". Benim dnyann bu coraf biriminde douum, benim iin baz artlar tayin edici olmaktadr. Ben eer isvire, Msr veya Tanzanya'da domu olsaydm, kukusuz bugn durumum farkl olacakt Netice olarak bu coraf kesimde dnyaya geliim benim iin, tayin edici bir fonksiyon ifaetmitir. .. Hi olmazsa zindan, duvarlarn byt; bir kalede haps edil, bir hcrede deil... ok ilgintir; toplumsal bir mesele konusunda aklama yapan ulemadan bir alim, taklit merciilerinin byk nisbette yani en az yzde 95,5 nisbetinde kylerden gelenler olduunu vurgulamaktadr. Kylerde nasl bir yap 123 mevcuttur? Ky, btn byk beeri toplumlarda olduu gibi, unsurun birletii bir yapdan "jandarma, han ve molla" geninden olumaktadr. Bu kesim hkmet etmekte, geriye kalanlar ise rgatlk. Yani hibir ey deillerdi. Hayvan seviyesinde grlen varlklard! Hayat yayan gerekten bu snft. imdi artk, bu nn yarine "doktorlarn" halk soyduuna kuku yok. Ama bu ye'ni bir meseledir. Tarihin altyapsnda devaml olarak, bu kii kyl zerinde hkmet hakkna sahip olmu, her devaml olarak birbiriyle irtibat ierisinde olmutur. Bu kiinin irtibat, ok yakn ve samimi olmakla birlikte dier iki kii devaml bir ekilde hann etkisi altnda olmutur. nk han ekonomiyi elinde bulundurmaktadr. Dier ikisi (jandarma ve molla) ondan domutur. Bu durum, han, jandarma, molla ve ekiyann yerine halk soymak iin kye gelen doktorun devreye girmesine kadar devam eder. Ben bizim Kevir kyne giden bir doktoru biliyorum; kyde 5-6 yl kaldktan sonra geri dndnde getirmi olduu para, btn kyllerin varlndan ok fazlayd. Yani o, kiinin iini tek bana yapmaktadr. Kyde kurulan bu sistem ierisinde "aa'nn olu, byle bir ruhla ve byle bir irtibat ierisinde -kye hakim olan hann tesiri ve hkm altnda- gelip ders okumaya balyordu. Daha sonra skketlislam, hccetlislam, ayetullah ve onun ardndan. Ayetullahlazim makamna ular, byk bir ahsiyet haline gelir. Ama babasnn kyde hanla olan irtibatnn geleneine uyarak o da memleketin "han'yla irtibata geer. Bakn yle olur: Toplumsal irtibat kemmiyet ynnden deiir. Ama keyfiyet ynnden deimez. Yani "az bir gelime" gsterir. Hacmi ve eidi fark eder. Yoksa irtibat, ayn irtibattr. Saniyen bizim "ilimler havzas'na hakim olan psikoloji ayn psikolojidir. Yani bu a talebeye snflar ko124 nusunu atn zaman, kapitalistten daha ok sac olur. Dine bal olan, madd ynden yoksul kesim arasnda bulunmasna ramen, sa kanattan daha sac olan bir ok insan grmzdr. .. Bir insana "nasl dnyorsun?" sorusunu sormann yerine ona kimden yediini sormak gerekir! stisnayi durumlarn dnda bu bir genel kaidedir. stisnalar kaideyi bozmaz. Bir insann nasl dndn renmek iin, ilk bata onun nereden finanse edildiine bakmak gerek. Madd olarak beslendii yerden, fikri olarak da beslenmektedir. Baka ekilde dnmesi beklenemez. Peygamberin hicreti, bir ehirden baka bir ehire g etmekle snrl deildir. Bir eit insandan, baka bir eit insana geiti. Geleneksel ve miras basksyla kanser tmrne dnm bir toplumu, baka bir yapya intikaldi. Bir tmrn yerinden sklmesi, atlmasyla birlikte, yeni hr bir dnyaya geli gibi. Hem de baka bir ekilde. Toplumu kendi inancna gre bina etmek ve irtibatlarn bu deer lsne gre ekillenmesi. Mekke'de sr sahibi, tccar veya soylular snfndan olan kimse, tabi olarak Ebu Sufyan, Ebu Cehil, arkadalar ve Dar'ul Nedve erevesi ierisinde kiiliini yitirmek durumunda kalacak; iyi bir insan, ftraten sekin biri olsa bile -mesele Ebu Talip gibi- gerekli atmosfer olmadndan o meclis ve yetki sahibi yallar karsnda "Muhammedi" bir dnceye sahip olamayacaklardr. O, byle dnebilmek iin bu atmosferden

kmaldr. karlmal, sklmelidir. Yoksa slam' iinde bir ss, bir dekor veya bir rt olarak gizleyecektir. Mslman da olsa, yine o "soylu kurey" kimliinden syrlamayacaktr. yle ise onun, bu atmosferden kurtarlp, zgr bir platformda gelimesini 125 salamak gerek. Onu o atmosferden skp, Medine'de ekmek, alamak ve adam etmek zaruridir. Devaml olarak orada oturan, devaml eli plen, btn arkadalar byk ve soylu ve eceresi Hz. Adem'e kadar belli olan... Hepsinin ona alt herkesin ona getirdii, onun da yedii bu "bey" bir ok eyin anlamn idrak edemezdi. Peygamber de onlar Medine'ye getirdi. Daha sonra ! a kaldklarndan ilk kez aln manasn hissettiler. Hem de konumayla deil, bizzat acsn midelerinde hissederek! Evi olmad iin bir ka gece mescidte yatar. Bir yerden bir yere nakl olann, bir ka gece uykusu gelmez. imdi burada mescidte yatmas gerek, hem de nasl mescid! Ev istedii anlalr, ev yok; yemek istedii anlalr yemek yok. O derece hastalanmlard ki, Medine'nin havasnn Kureyliler iin ldrc olduunu aias yaylmt. Hepsinin helak olacan, ksr kalacaklarn sylyorlard. Ksr kalma propagandas, hatta Medine mslmanlarn da etkilediinden, ilk ocuun domasyla trenler dzenleniyordu. Bu sevin, daha ok yaplan propagandalarn etsizik kalmasna tepki mahiyetindeydi. .. Ayrca -be arabn hurma yetitirerek yaamn srdrd Medine'de yaamak onlara zor geliyordu. almas da gerekiyordu. Ayn zamanda adr da. Sermayesi de yoktur; btn mlk orada kalmtr. Onu gaspetmiler, ocuklarn da alkoyup, vermemiler. .. ilk defa alkla karlayor, almas da gerekiyor, ama nasl? Burada makam veya masa ba yok, bu yzden ameleler gibi sokak banda i bulmak iin beklemen gerekiyor. Hz. Ebubekir! Muhterem ve byk bir ahsiyet olduunuz dorudur ama, burada tpk bir amele, ii gibisin. Tpk bir amele gibi ehre gelinmi ama, i yok. Kurey kabilesinden daha aa seviyede olan Hazrec kabile126 sinin, yani -be yahudinin -hem de yahudilerin en ktsnn- veya kocas lm dul kadnlarnn yannda almas gerekiyor. Keilerini samal, eer bir ka dal hurma aalar varsa onlara bakmal... Peygamber de tpk bu ameleler gibi almak durumundadr. Ancak onlar buna tahamml edemezler; peygambere "sen git kendi iini gr, biz senin yerine de alrz ve kazancmz paylarz" derler. Btn bu abalar gnde iki hurma kazanp, karnlarn doyurmak iindir. Hayali bile zor olan bu yaant bugn sadece teoride hatrlanr ama, hayatn bu ekilde deitiren, Islam anlayn da deitirir. Onun anlyaca islam, bizim dnce snrlarmz amaktadr. Orucun hikmetinin, insann al hissetmesi olduunu sylerler. Ama btn vitamin eksikliklerinin, ramazan aynda telafi edildii orucun bu hissi dourmas kuku vericidir? Bu nasl tip bir alktr? Hile-i er'i yoluyla, Allah'n emrini hedeften saptrmaktr! Dinle oynamadr! almayan adamn tuttuu orucun amac nedir? Orucun ne olduunu anlayamaz, salk iin uygulanan rejim gzyle bakar, oruca! Yapt hazrlkla gn boyu yemee minnet etmez! Onun cinsi deimelidir. Biz mslmanlardan biri, eer bize iki kilometre uzaklkta bulunan gney blgesindeki, bizden daha muttaki, mtedeyyin, samimi vatandamz ve din kardeimiz de olan mslmann evine gider misafir olursak, onun ocuklaryla birlikte yaad yerde yatarsak ve ocuklarmzla birlikte onun sofrasnn bana oturursak "kardeliin" ne olduunu anlarz. Yoksa benim ve onun arasndaki iki kilometrelik faslann korunmasyla birlikte, benim kardelikten szetmem laftan teye gitmez. Hatta bir sr ayet okusak, arkasnda grmz pekitirmek iin bir ton iir okusak, ardndan bunu desteklemek iin bir sr riva127 yet nakletsek ve ardndan toplum bilimi ile yorumumuzu ortaya koysak bile, yaptmz laftan teye gitmez. Btn bunlar realiteden uzak bo szlerdir. Bunlar konuma sanatdr. Toplumsal gereklerle hi bir ilgisi yoktur. Maddiyata inananlarn, toplumsal yaantlarndan ve dnyalarndan kopup, madd ideolojiye ynelmeleri* dnyay bir kenara itmeleri ve ardndan gidip yoksullarla yaamalar, onlarn dertlerine ortak olmalar -islam'n dnya konusundaki bunca kkl ahlak deerlendirme yapmasna ramen- onlar iin zillet olmaz m? Gece ve gndz, minberlerden bize dnyann fazleti hakknda konumalar yaplmyor mu? Ayrca dnyann insan ne kadar bozup, imha ettiini bildiimize gre, bu konumalar dinleyip, bizzat biz bu konumalarn kurucusu olmalyz ve ondan sonra dnyaya dalp; dnyann zindannda lp gitmeliyiz!? Bylece, zindanda haps olduumuz anlalyor. Esasen laftan ibaret kalan szlerin hi bir anlam olmaz. nk insann gelecei zerinde etkili olabileceini sanmak yanltr.

Din, paraya baml olduka kimse onu tanmaz; dini bina etmek iin biri kmadan, hi bir taklit merci, hi bir mfti, hi bir hatip ve hi bir yazar din iin almaz. Bizim ulama bile, eer kurucu olmazsa almaz. O zaman bu din ne olur?! Kurucusu para olan bir din, yine o parann koruyucusu olmak zorundadr. Baka ekilde olmasna imkan yoktur. Bunlarn birbirinin zerinde ekmek ve tuz haklar var. Birbirine baml haldedir. Meydan byle bo kalnca, alt-yaplar meteryalizm olan komnistlerin halktan, kitlelerden, yoksulluktan ve dnyaya kar mcadele etmekten szetmelerine sebep olmaktadr. Byle bir dncenin, materyalist ereveden kamyacandan da kuku yok. te yandan tevhidi dnya grne, Allah'a, 128 rfan'a, Ali'ye ve ... inanan biz mslmanlarn byle ksr bir ereveye skmas, kiiliimizin, yaadmz hayatn rengine boyanmasna vesile olmaktadr. "Fkhmz" byle olmu, "tefsirimiz" byle olmu, "kelammz" byle olmu, "vazimiz" byle olmu, "ulemamz" byle olmutur! ok gzel! Pazarmzn da byle olduundan kuku yok. yle ise aradaki bu ba ve irtibat koparl-maldr. Ancak btn bu olumsuzluklara ramen ben, islam'n ulema snfnn tekelinden karld midindeyim. Bakn henz bile, resmi ulemann elinde fazlasyla temel bir gcn bulunduu dorudur. -u taklid merciinin elindedir- Ancak resmi olmayan nesil arasndan doan fedakarlk, fedailik, anlay, hi bir karlk beklemeyen aklar, umulmadk bir ekilde gndeme getirmitir. Onlar bu "para" ve "din" erevesi ierisinde kendilerini hapsetmeden, sevdal bir ekilde islam', zaman, tarihin ynn hissettiler. Bugn bu sevdallarn btn dnyada islam'n ehresini, zerine konan tozdan kurtardklarna ahid olmaktayz. Resmi din kurumunun lmyle, islam'n lm-yecei gn gibi aa kt. yle ki, bu yeni ruh Filipin'den ta Trkiye'ye -Avrupa snrna- kadar, yani en Uzak Dou lkesinden ta Avrupa snrna kadar uzanan bu izgide islam yeni bir biset gibi, yeni bir ehre, yeni bir dnce ile, tpk yeni gelmi bir vahinin dinamik fonksiyonlar, gibi canland; yeni bedenlere can verdi ve mitleri yeniden kendisine balad. Bu grkemli harekette, bizim gibi insanlar bu islam'a sevdallar kervanna -patates soymadan tutta ay datmaya kadar yapaca kk bir hizmet kukusuz islam risaletine bir hizmet yapm oluruz. Ancak bu gzergahta, "mela'nn daha nce bize "bunu yaparsan u kadar sevap kazanrsn, unu yaparsan bu kadar gnahkar olursun" eklinde dini bir l kazandrm olmasn129 dan dolay, kendi-kendimizi kandrmamz yetmiyormu gibi, kendimizce Allah' ve halk aldattmz sanyoruz. Bunun hi bir nemi yoktur, hi! Yaptmz hayrlarn hi bir deeri yoktur. nk bu hayrlar amelle birlikte deildir. Amele ynelme, gayret gsterme, ameli gzelletirir. Amelin k veya bynden ok, onda amelden kaynaklanan hareket ve gayreti gstermek nem tamaktadr. Bir amel hayata btn olarak yansmaldr. Bugn mitsizliin bu derece by, her yandan yes unsurlar kaynad, zaafn gelenekletii, dnyaya bir taze g olarak girmek isteyen islam'a kar hi bir zaman bu derece geni boyutlu saldrlarn olmad bir zamanda, uurlu bir ekilde tehlikeyi hissetmeli ve birlik ierisinde dzenlenen btn komplolar etkisiz hale getirebilmeliyiz. teyandan ortada bir g olmasa, dman varlna ynelik bir tehlike hissedip, komploya kalkmaz gerei de, insan bir ynden mitvar ediyor. Dmann btn gayretine ramen, kendisine ynelik bir tehlikenin doduundan kuku yok. Nitekim in'de bulunan 60-70 milyon msl-man veya dier lkelerdeki byk mslman kitleleri daha nceleri aznlk statsne bile alnmazken, dier baz lkelerde l bir toplum olarak unutulurlarken, bugn varlklar, ykselttikleri sesleri dnyann belirli odaklarn korkutmaktadr. Bunlarn tamam iman ve mit belirtisidir, inancmza olan imanmz kadar, dinin varln, srdrmesinin, hi bir resmiyeti ve gelenek bals olmayan, hi bir usul, soyluluk, makam, hreti unvann bulunmayan, herhangi bir dini aba, cphe ve kyafeti bulunmayan samimi insanlarn fedakarlna baml olduuna inanmalyz. u selam bile vermeye endiimiz sokaklardaki isimsiz basit insanlarn, btn varlklarn yeni bir iman 130 uruna feda etmelerine ramen, hi birisinin ismi hi bir yerde mevcut deil. Ne saygya, ne soylulua, ne makama, ne ders halkasna, ne ilimler havzasna, ne mride, ne de hrete sahiptirler. Samimiyet ve ihlastan kaynaklanan bu g eserden dnp, islam' savunmak ve dnyada glgelenen ehresini yeniden aa karmak iin meydana gelen boluu doldurduklarnda, kukusuz islam' yeniden ihya edecekler; onun yeniden btn dnyada gerek manada gndeme gelmesini salayacaklardr. Tpk yeniden gndeme geldii gibi. Ben 10-13 yl nce Paris'teyken 8-9 mslman gencin Islam almalar yaptn gryordum. Ancak

bunu 3-5 seneden fazla srdrebilmeleri pheliydi. nk beslendii devaml bir yer yoktu, giderek zayflyorlard. Bu durum bana almalarn, yakn bir zamanda lecei vehmini veriyordu. imdi baktmda ise orada hareket eden byk bir g haline geldiini gryorum. Harekette heyecan, geni boyutlu tesir ve etkiye sahiptir, mesuliyet ykleyen byk bir alternatif g olmutur. Onur kayna bu hareket, srekli bir reticilie sahiptir. Yani "varl" ve "etkinlii" Avrupa'da hissediliyor. Bu gelime sadece iranl talebeler arasnda deil, dier btn mslman talebelere kadar uzanmaktadr. yle ki, islam'n ehresini glgelemek iin mslmanlar gericilikle yaftalamalar, daha ok kendilerini gln duruma getirmektedir. Artk kimse bunlar sadece "eri kesim meseleleriyle" uraan kimseler olarak grmemekte! Hayr er kesim peinde komuyorlar. er kesim anlayn bulmular ve onunla mcadele etmektedirler! Onlar sadece fer konulara ekenlerin yeri olamaz, aralarnda. O zamanlar, szkonusu bu bir ka mslmann yannda bir ilmihal ve bir ibrikten baka bir ey yokken, bugn baka bir nesil olmular. Eer onlar grmezlikten gelirsek, kendimizi de grmezlikten gelmemiz kanlmaz olacak. 131 Kanaatimce bizler -bu snfn zindannda hapsolan, bu ekilde doup, oluturulanlar olarak- kendimizi bu snftan dar ekip, bir i, itima ve snf hicretini gerekletirmeliyiz. Kendimizi dnyada yeniden ekillenen ve giderek yaylan bu gen Islam gcn iine atabilmeliyiz. Bu dnce tarz kalcdr. Sadece kalc da deil, benim kanaatimce dnya durmadan bu tarafa doru kaymaya devam ettike, etkisinin nemi daha iyi de anlalyor. deoloji ve sistemlerin iine dt kmazlar; yirmi yl ncesine kadar "btn meselelere zm getireceiz diyen fazlasyla ilerici ideolojilerin yetersizlii -gerekten de dnya byk nisbette buna inanmt islam'n muzaffer olmasna byk ans tanmaktadr. Bundan 30-40 yl nce islam, btn ideolojilerden daha geri noktadaki mesaj sahibiydi. nk hi bir sylev ve gndeme sahip deildi. Geleneksel bir yaanty, pazar ve mevcut durumu idare etmekten baka bir eyle megul olmuyordu. 0 yaam tarzn dzenliyorlard. "Ulema' da bu konulara aklk getiriyordu, meselenin ban-sonunu yorumluyordu. teyandan bir ka mridin getirmi olduu hums ve zekat onun geimine yetmektedir. "Gayp imamn naibi" olmakla birlikte "yeryznn ve gkyznn direi"dirde. Buna benzer bir sr, lakap, ve unvan. Ama bugn durum tamamen farkldr, islam ideolojisi bugn bir alternatif olarak ortaya km ve bugn, insanl dier btn ideolojilerden daha ileri noktalara ulatrabilme gcne sahip olduunu da ispatlamtr. Yani insann dier boyutunu aklayp, ona dayanabilir ve btn eksiklikleri -yle ki, bu tarafa yneldik ferdiyeti olduk, o tarafa yneldik bu kez kapitalizme duar olduk, dier yana yneldik bu defa de faizm belasna kapldk, teki yana yneldik bu kez de tek ynl, ksr grl ve gerici olduk- ortadan kaldrabilir. 132 Kukusuz bu da, bugnk insann arayp da bulamad bir kurtulu ve doru yoldur. yle mslmanlar ortaya kyor ki, -elbette bizim gibi deil, bilakis benim anlatmaya altm mslmanlar- durmadan bizi geride brakarak ilerliyorlar. Onlarn karsnda kendimizi eskimi olarak kabul ediyoruz. te bu mslmanlar, btn bu kmazlardan kurtulmann yolunu bulduklarn ortaya koydular. Biz eer hareketlenen bu sahneden kaybolursak, lm oluruz. Bence en byk tehlike de budur. Ben smrlm islam'dan szediyorum. Dnyada hibir g islam kadar smrnn kurban olmamtr, islam lkelerindeki btn aydnlar, bu gerei gznnde bulundurarak islam'n kurtuluu iin seferber olmaldrlar. Bizzat islam kurtulmaldr, mslmanlar deil! Eer mslmanlar kurtulup, islam yine "zindanda" kalrsa, yeniden ikinci kez "irtica"nn zindanna derler. Biraz ilerleyip, yeniden geri dnerler. imdi grld gibi. Veya islam'dan uzaklap, baka ideolojilerin peine taklmas, onun misyonu bittikten sonra yeni ideolojilerin peinde mit aramalar kanlmaz olacaktr. Bu yzden smrye kar balatlan sava, islam'n kurtulu sava olacaktr, islam milletinin, islam snfnn veya islam kitlesinin kurtuluunun yerine islam asrlk zindanndan kurtarlmaldr, ilk nce... imdi dnyadaki savalar, kitleleri gtren savalardr. Ancak kitleler savaa giderken, islam'a gre hareket etmemilerdir. Bunun yerine, her ynden eksik olan ideolojilerden yararlandlar. Buna ramen ou yerde, dnyann en byk glerini keye sktrabilmilerdir. Eer byk, kkl ve kapsaml bir kltre sahip olan islam' kabullenseler, neler yapabilirler? Cezayir'de mslmanla133 rn 5-6 ayet ve 2-3 Islam rivayetten oluan sath, basit ve snrl Islam kltr benimseyerek, emperyalizme kar mcadele verdiklerini grmekteyiz. Bu onlarn kltrnn kayna olur. Afrika'da herkesten nce silaha

sarlr ve emperyalizme kar mcadele verir. Siyah Afrika, 20 yl sonra mslmanlarn izinden gitmeye balad ve onlara uydu. Neden onlar ilerlediler? nk, ok sath ve zarif bir slam kltre sahipti. phe yok ki, mslmanlarn, halkn, insanlarn ve kitlelerin kurtuluunun tek yolu, bizzat islam'n kurtuluunu gerekletirmektir, islam'n, bilinli veya bilinsiz bir ekilde "zamann otoritesine", "hakim snfna" veya daha ak ifadeyle "paraya" baml hale getiren, tamamen belirgin olan gurubun zindanndan kurtarlmas gerekir. "Din", "para" tarafndan beslendii mddete din, parann hizmetinde olacaktr. Halkn hizmetinde olamayaca gibi, halk dinin hizmetisi olarak da grr. Ona avam gzyle bakar, dinin kurtard insan gzyle deil! Peygamberimizin halk ile olan irtibatyla "ulemamzn" halkla olan irtibatn kyaslayn!? Ulemadan bazlarnn taknd tavr, daha ok "kapkulu" tavr mdr, yoksa "Muhammedi" bir tavr mdr? Siz Peygamberin kyafetine bakn, Medine'de nasl yrdn izleyin. ok sade bir giyim ve kyafetiyle halktan biridir. .. Ayn ekilde Ali savatan dndnde, klcndan kan damlyordu; eve girince Fatma'ya sesleniyordu: Klcm yka!" Bu hanmdr da... Kocasnn ve babasnn kllarn alp ykyor... 134 Bu peygamberin tutumudur. Birde yazd mektuplara bakalm. Mektubun altndaki imza yledir: "Abdullah olu Muhammed'ten, Fars Kralna"; "Abdullah olu Muhammed'ten, Rum Kralna"... Zamann iki byk gcnn yneticisine yazlm mektup... Ne onlarn ve ne de peygamberin lakab ve unvan var. Onlar da cevap olarak "...'dan Resulullah'a" eklindeki unvan yazyorlard. Ama bir ayetullaha yazlacak mektubun zarf ou zaman, onun lakablanna yetmemektedir!? Bu lakablar nereden geliyor? Hangi sisteme aittir? Hangi kltrden kaynaklanyor? Snf kltrnden baka yerden mi kaynaklanyor? Snf kltr neden lakaba gerek duyuyor? nk halk ile bu snf arasndaki fasla ok byktr. Bu fasla devaml bir ekilde korunmaldr. Aa snftan biri, yksek tabakadan biriyle grmek istediinde, bir seri terifat, karmak bir sistem, belirgin gelenek, sayg ve edep koridorundan geip, eitli stlahlarla irtibat kurabilir. Kolay bir ekilde kap alnp, ieri girip sohbet edilemez. Bu irtibat, iki snfn irtibat deildir! iki snf arasndaki irtibatta bir seri lakab ve terifat olmaldr, islam'n giderek yeni bir hal ald ortada. imdi Ali'yi byk vglerle anarsn, "neden "aleyhisselam" veya "hazreti" ve... eklindeki unvanlar kullanmadn diye itiraz eder. "Hazret", bugn artk bir lakab ifade eder! Bugn "eer" bir adama "hazret" derseniz, ona hakaret etmi olursunuz. Sonra, "eer" Muhammed'e hazret(!) derseniz, bu onun makamna m iarettir?! Bu nasl bir makamdr? Lakaba ve lakab yapmaya ihtiya m var? Daha nce o lakab "devlet'ler ve "saltanat'lar ifade ediyordu, imdiyse bunu "din" yapmaktadr. Bu, onun kopyasdr. Yani kapkulu sisteminin, kltr ve terifatnn bir olgusudur. Ulemann bu tavrna bakn, bu tavr soyluluk snfndan m geliyor, yoksa Ali'den ve Mu135 hammed'ten mi? Tavr, oturuu, kalk ekli, toplumsal konumu, onun snfnn ve dnce tarznn simgesidir. O bir yere girdiinde, her eyden nce nereye oturacan hesaplar. Sadece bu bile, hangi tipten olduunu gstermektedir; bunun iin dilinde sayklad konumay dinlememek gerekir. Okuduu ayetler, rivayetler, Ali'nin velayetine ait szler, laftan teye gitmez! Burada olduu iin byle konuuyor, eer baka bir yerde olsayd bir kei olurdu; veya budist bir rahip. Tavr, Firavun sihirbazlarnn tavrdr, davran ekli budist rahiplerinin davrandr. Hi bir fark yoktur. Buradadr ama, davran ekli Firavun sihirbazlarnn, budist rahiplerinin, keilerin veya Ortodokslarn davranndan farkl deil. Kyafeti, hametli; tra, soylu; tavr, tamamen dierlerini aalayc; mridleri de (summun -bukmun) hi bir sual sorma hakkna sahip deil! Konumaya haklar yok. "Aa" geirir, mrid tefsir etmesi lazm! Aann maksad uydu, buydu diye. Aa, bireyler "samalar" hepsi onun bu szlerini nakletmelidir! Bu hepsinin peygamberliine inand, onun yolunda cann feda ettii ve dnyay deitirmek iin btn yaantlarndan vazgetikleri islam Peygamberinin tavr, davran, snneti ve irtibat ekli olamaz... Bu tamamen "Para"nn kltrn ifade ediyor! 136 20. Y.Y. N ZELLKLER Kartellemi Kapitalizim Rnesansla birlikte, ilk nce ky burjuvazisi ve onun ardndan ehir burjuvazisi dnemi balad. 19 ve 20. asrda byk sermayedarla dnt; ancak ada ismi kapitalizm olan bu olgunun sermayedarla benzer hi bir yan yoktur. Esasen bir ksm eylerin hacmi arttnda, ekli deiir. Su misalinde olduu gibi; suyun hacmi arttnda, buhara dnr.

Dnya Emperyalizminin Douu 20. y.y emperyalizmin dnya sathnda, deiik ekillerde yaylmasna ahid olmutur. Liberalizm ve demokrasinin*) sarslmas * "Demo" halk ve halk kitleleri anlamnda kullanlmakta ise de, onun snf ve toplumsal imtiyazlarna nem verilmez. "Krasi" yani hkmet. "Demokrasi", oligari, saltanat, diktatrlk, ilah ve... hkmetlere kar oluan bir ynetim eklidir. Yani hkmetin gcnn, zel bir snftan, kabileden, aileden, rktan, tek bir fertten ve ne de dinden kaynaklanmamas. Direktif, esas ve kanuna dayanmann yerine halkn genelinin oyuna dayanr. Buna gre, siyas ve hkmetin deiik bir ekli olan bu ynetimde, halk bu hakk, bir guruba veya sisteme verir. Azl etme, seme ve gzlemleme hakk yine halkndr. te buna demokrasi diyorlar. 137 Gn getike zgrlk sarslp, zayflamasn daha bir artryor. yle ki zgrlklerin ortadan kalkmas bugn zirveye ulamtr. Byk Fransa Devrimi esnasndan anarist gruplar olutu. Bu gruplar kaytsz artsz bir zgrln salanmasn, ocuklarn terbiye edilmelerini; hatta hain ^e sulularn zgrlnn kaldrlmamas iin mcadele ediyorlard/*' Demokrasi hangi ekle dnt? ada asrdaki eklini, korudu ve korumaktadr. Ama iddetli ve hzl bir ekilde ruhunu kaybetti. Yani ismi demokrasi olan diktatrlk ruhu boy gsteriyor. Liberalizm, hkmetin ekli deil, sfatdr. yani, zgrlk ve halkn zgrl, inancnn, dncesini, itikadn ve... aklama zgrldr. Liberalizm halka zgrln tanyan hkmet tipidir. Buna gre halkn oyuyla deil de zorla halka musallat olan bir hkmet ayn zamanda demokrat olmakla birlikte liberal olabilir. Iranda baa geen Kerim Han Zen gibi... Halkn oy verdii bir demokratn karsnda, halkn zgrlklerini kstlayp, bir diktatre de dnebilir. * Sual; Amerika ve Avrupa'da tipi veya benzer isimlerle yaylan babolua kuralszklara ne demeli? Cevap: Bu dnemdeki hastal, o dnemin ruhu ve kendisi olarak kabul etmek yanltr; bilakis bu hastaln, mevcut duruma deiik bir yolla itiraz ve protesto olduunu sylemek daha yerinde olur. Iranda me-lamtiye (malamatiyya) ismiyle bir tasavvuf frkas olutu. Bu frkann taraftarlar, genellikle ho karlanmayacak olumsuz bir inzivay yaymaktaydlar. Bu da o dnemin ruhu deildir; aksine olumsuza baka bir olumsuzla itiraz ruhudur. Melamtiye, zhd gsteriinin yaygnlatrlmas, takvann aa karlmas ve mukaddeslerle birnevi oynamadr. Onlarn bu yeniden kuralsz yaantlar tarihe gemitir. Amerika ve Avrupa'da meydana gelen, babo, kuralsz ve sonsuz zgrlk isteme dalgas da, buna benzer. Boucu bir atmosfere ve topluma hakim olan ruha itirazdr, bu. ngiltere'deki, isyan, ba-boluk, dzensizlik, bugn heryer-den daha fazladr. Bunun sebebi de, geleneksel ingiltere sistemiyle, makineleme sistemi ibirlii iinde, bugnk ingiltere ruhunu, kurallara bal ve fanatik bir toplum haline getirmeye alt. 138 Deiik hakim glerin yerine ekonomik gcn oturmas. Tarihte hakim olan glerden (hkmet ve ynetici mekanizmasn oluturan gler) biri, dnce gc olmutur. Bu hkmete inan ve gven, din ve ideolojiyle desteklenmitir. Eski asrlarda dnce gc, genellikle dine dayanmaktayd. Yani dini hkmeti oluturan dnce din olmutur. Ancak yeni asrda hkmetin gc, siyasi partilerin hkmeti oluturmas misalinde olduu gibi, ideoloji, ekol ve bir dnce mektebi olmutur. Hkmetlerin kaynan oluturan bir dier g de, kabile, rk veya aile gc olmutur. Dier bir g de, milliyet veya gelenee dayanyordu. Misal olarak, seyyidlik, bir hkmetin kurulmasnn ana temas olabilmekteydi. Sadece saygdan dolay! Ancak asrmzda, btn bu glerin yerine, ekonomik g yani retim, tketim ve masraf gc hakim oldu ve hkmetin kaynan tekil etti. Teknolojinin insann varlna ynelik saldrnn gn getike hzlanmas. Teknolojinin insann varlna ynelik saldrs yeni adan nce balamt ancak gnmzde yeni bir ekil ald. Bu saldr gn getike daha da bir artt, vahileti ve vahilemektedirde. Sanayi, sosyoloji asndan bir eyin insann yerine gemesi manasndadr. insan da iki yardan ibarettir, ilk yars, i aralardr (el, ayak, kulak, gz ve...) ve dier yars dnce, duygu ve iradeden oluan blmdr, insan bu yarlardan biriyle oluur ve insann i aralarn oluturan bu blm, devaml olarak dierinin hizmetinde olur. 139

amzdan nce, makina, insann i aralarn oluturan yarsna saldrmt, ama ada asrda teknolojinin insann insanlk yarsn oluturan blmne kar balatt korkun ve feci saldrs balyordu. Yeni adan nce insann i aralar blmne ynelik saldr onu tamamlayc ve destekleyici olmu gerekten makine ve sanayi insann hizmetinde olmutu. yle ki bu sanayi, insanla insanlk eklemelidir. Ama ada asrda teknoloji ve makinenin insann insanlk ve manev ynne kar saldn balatt grlmektedir. Yani makina, insana hizmet etme fonksiyonu yerine insan kendi hizmetine sokuyordu. Makina, insann dnce, irade ve zevkinin yerine geiyor, insann yerine karar alyor; daha nce insann hizmetinde olma, onu destekleme, tamamlama unsuruyken, bu kez yeni bir hal ald. Fra, ressamn elinin-ve parmaklarnn yerini alan ve onlar destekleyen basit bir aratr. Ancak, fotoraf makinesinin insann duygu, dnce ve zevkinin yerine gemesiyle, daha nceki misal arasnda byk fark var. Bunun en bariz rnein yaz kamyla, matbaa arasndaki byk elikidir. Hat sanat insann, sanatkarlnn gzelliinin gstergesidir. Hat kam da, bu sanat yeteneine yardmc olur. Matbaa veya yaz makinesi insann bu yeteneini tamamen krletir ve tedrici olarak yok eder. insann insan varlna kar makinann balatm olduu saldr, balangta hissedilmez. Bu saldr, zamanla insan yava bir ekilde yoketme srecine girer, insan giderek makinann bir vidas haline gelir ve neticede makina insan ynlendirmeye balar. yle ki makina, elektronik ve ar sanayi merhalesine ulatnda, kendi aralarnn pei sra hareket eden, yeni bir insan trn oluturmaktayd. Sanayi ar makinalar 140 devresinin balangcnda, insan makinann tutsa deildi. nsann ekli deimi ve makina tarafndan devreden karlmtr. Bugn adna teknolojikleme dedikleri devrede ise, insan makinann zindannda tutsak hale gelmi, belirli imtiyazlardan yoksun kalmt. Ama bu teknolojik gelime, daha nce sylediim; yani makinenin dncenin, duygunun ve iradenin yerine gemesi, bilinen insan ruhu deitirmesi, bamllk problemi ve makinann zindannda hapsolmak anlamnda deildir. Bunun aksine bizim tanmadmz ve bize yabanc olan yeni bir insann olumas hadisesi szkonusudur. yle ki, insanlk makineye uyumlu hale gelmitir. Bu insann sahip olduu risalet, misyon yeni bir ekilde zetlenmektedir. Makinenin almas iin bir ara durumundadr. Yani kainatta zgr bir irade ve seme gcne sahip olan insan, baml bir ara ve kainattaki glerinden habersiz bir hale dnr. Bizim tandmz insan; dnebilen, seebilen, oluturabilen, kendisi hakknda karar alabilen, kendisini deitirebilen, kendisinde inklab yapabilen, kendisine gveni olan, "Kamo'nun tabiriyle "insan isyan edebilen bir hayvandr" veya "Descartes'in" ifadesiyle "insan kukulanp, phe duyan bir hayvandr" gibi tasnifleri de yaplan bir varlktr. Makina btn bu zellikleri ondan alr; nk btn bu zellikler, makineyle atma halindedir. Makine kukuyu tanmaz, pheye tahamml yoktur; isyan kabullenemez... Makineleme idari brokrasinin hastaln, biz, Douda hissedip, alglyamayz. nk bu hastalk henz bizim toplumda belirgin hale gelmemitir. Biz bu iin sadece taklitiliini yapyoruz. 141 tndividualizm Buradaki individual ve alism den maksat, yeni medeniyette meydana gelen durumdur. Bu durum gn getike art gsteriyor. Psikolojik ve sosyoloji asndan ise, gevemek, deerlerden kopmak, baml hale gelmek, bir ferdin dier bir ferde balanmas, veya dierinin "benliere ve bizlere" katlmas.'*'' Esasen Durkheim, yeni medemiyetin belirgin yznn, indyuyid ve alismi takviye ettiini ve buna karlk sosyalizmi zayflattn savunmaktadr. Elbette Durkheim'm sosyalizmi ifade ekli, bugnk sosyalizmin manasndan tamamen ayr bir anlam tamaktadr. Durkham asndan sosyalizm birlik, ballk ve "ben'in "biz"deki dalma lsdr.' ' Durkheim, gemite beeri toplumlarda sosyalizmin gl olduunu, zamanmza doru geldike individual ve alizm glendike, sosyalizmin zayfladn savunmaktadr. (Bu gr, ounluun sosyalizmi tanmasnn, sosyalizmin ilerlediini, g kazandn ve bu asrn sosyalizm asr olduunu savunanlarn gryle atmaktadr.) Baka bir ifadeyle iki yn bulunan, bir zayf "biz" ve kuvvetli "ben" halini alr. (*) ndividualism, ahlak ve lugata asndan, bencillik ve hodbinlii ifa eder. Felsefi ynden bir insann toplumdaki stnln savunmaktr. Yani ferdi zgrle ve bir ahsn menfaatini, toplumun menfaatine tercih eden kimse. (**) Durhem'den naklen.

(***)"Ben", dierlerinin karsnda belirgin ve mahhas bir ekilde hissedilen ferdiyettir. Biz" ise, bir ok 'ben'lerin "ben" karsndaki birlii, "benler'in veya "bizler'in genel ismidir. "Ben" nisbi bir ey deil, mutlaktr. Yani "ben", baba, hanm, ocuu, komu, retmeni ve... karsnda hissedilen varlk. Her yerde, herkesin karsnda bamsz bir ekilde varln ortaya koyar. Ancak, "biz" izafi bir varlktr. Bir aileyi misal olarak verelim: ocuklar ailede, byklere kar bir "biz" olutururlar. ocuklarn karsnda, byklerde bir biz" olgusudurlar. Kzlar er142 Kuvvetli yn: Her fert, kendisini toplumdan ayr ve soyutlanm olarak alglayabilir. Zayf yn: Bugnk toplumu saran, bir hastalk gibi kk salan, insann bir toplumda kendisini yalnz hissetmesidir. Yalnz, yani "ben'in kendisini hi bir "biz"e baml ve ait olarak grmemesidir. Garip, bir toplumda yaamasna ramen, onlarla hi bir irtibat ve ballk duygusunun bulunmamas sonucu oluur. kekler ve erkekler de kzlar karsnda bir "biz'dirler. ocuklarn karsndaki "biz" ile, babalarn karsndaki ocuklarn bizi arasnda byk bir fark var. Her komunun karsnda bir "biz" aile olgusu her mahallenin, dier maile ve her ehrin, dier ehir karsnda "biz" olgusu szko-nusudur... Buna gre bir insan yzlerce ve binlerce "biz'e bal olabilir. Buna gre "biz" nispi, izafi bir olgudur. nsan bir "biz" olgusunda yer ald zaman, kar "biz"in uyanmasna ve hareketlenmesine vesile olur. Gemite "ben'lerin "biz" arasndaki ba ok glyd. yle ki "ben" hissedilmiyordu. Henz bile kabilelerde kimse kendisini "ben" olarak grmez. Yani kabilenin dier yeleri karsnda kendisini bir fert olarak grmez. Aksine kendisini kabileyi oluturan bedenin bir hcresi olarak grr. Eer bunlarn konumasna dikkat edilirse, kendilerinden bahsedildii zaman bile ben" yerine biz" kelimesini kullandklar grlr. Bugn "ben'leri bir araya getiren balar o derece gevemi ve zayflamtr ki, bir ahsn 'ben'i, "biz"den daha fazla hissedilmektedir. Veya baka bir tabirle kendisini "biz"den ok, "ben" olarak hisseder. Bir kyl kendisini ailesi, kabilesi ve toplumu ierisinde erimi, kaybolmu olarak grr. Kendisinde hissetmi olduu ahsiyet "biz"dir, "ben" deil. Gemite bir kabileye ihanet edildii zaman, kabilenin her efrad o ihaneti kendisine yaplm olarak kabul ederdi. nk kendisini bir "biz in paras olarak gryordu... Bugn ise durum byle deildir. Aileden birine ihanet yaplnca, dierleri bundan etkilenmemektedir. Aktr ki, bugnn toplumunda insan artk kendisini "biz" olarak grmyor. Halbuki gemite kendisini "biz" olarak gryordu. Gemiteki toplumlarn mantk dilinde, "ben" parayd ve "biz" btn. Yeni toplum ise, ben i sizi ve "biz'i genel manasnda kullanyor. Kimyasal bir tabirle, gemiteki toplumun birleiini "ben' ler tekil ediyordu ve yeni toplumun birleiini de "ben'lerin karm. Gemi "ben" mcerredinin yerine biz" ve yeni toplum "biz" btnnn yerine "ben" mcerredinin zerine bina edilmitir. 143 Makine, itima kurumlar, idar ruh, iktisad deerler, retim aralar, i ara-gereleri ve hatta insana yklenen arzular, insan "aline" eden unsurlardr, insan arzularna ball nisbetinde "aline" olur. Yani btn kabiliyetlerini yitirir ve sadece tek bir yne ynelir. Sadece arzularna kavumaya yneldiinden, ve buna baml olduundan btn insanlk deerlerini ve ahsiyetini yitirir. / 144 Hayatn Asaletinin, nsann nand Btn Aseletlerin Yerini Almas Gemite insan deiik unsurlardan dolay yayordu. Yani baka eyleri gerekletirmek iin yayordu. Tarih boyunca insan bir hedef iin yaamaktayd. O hedefi veya eyi iman, itikad ve tipi tayin ediyordu. Ancak imdi hayat asalet ve deer kazanm, her ey yaamak iin olmu; yaamak o deerler iin deil. Onlarn hepsi yaamak iin, yaamak onlar iin deil. Bugn btn duygular, gayretler ve faaliyetler sadece yaamak iindir. Halbuki gemite yaant, duygular, maneviyat, iman, itikat iindi. Yani bugn hayat iin balang kabul edilen hedef, gemite onlara ulamak iin hayatn balang kabul edildii hedeflerdi. Aktr ki, bugnk toplumda her eyin yn deimitir. Gemite ilim renebilmek iin yayorlard, bugn ise yaamak iin ilim reniyorlar. Gemite Tahrana gitmek iin otobse bindiimizi kabul edersek, imdi otobse binmek iin Tahran'a gidiyoruz. Gayeler ve hedefler tam yz seksen derece birbirine zt ekilde deiime uramtr. Elbette yaantnn balangcnda illede maddiyatn bulunmas art deildir. Yani herkesin daha fazla para kazanmas maksad, okumayla mutlak bir ekilde pekitirilemez.

Bunlardan bazlar daha haysiyetli ve erefli bir yaam tarz, tahsiliyle nmek, kompleksten kurtulmak veya benzeri gayelerle okuyorda olabilirler. Teknoloji Sisteminin nsann nsan Yarsna Yklenmesi Balangta makina, i aralarnn yarsnn tamamlaycs iken, imdi insan makina aralarnn tamamlaycs 145 durumuna gelmitir. Brokrasi, kuru, somurtkan ve ciddi makineleme, rasyonalizmden kaynaklanan ruhsuz ve zorlayc irtibat kurma (fikri ve felsef adan) sisteminin; ayrca geit vermez; gl ama kuru retim, tketim ve masraf tekilatnn bugnk insana yklemi olduu yeni ekonomik yk, her geen gn daha fazla artyor ve onu vahice bask altna almaya devam ediyor. Gn getike onun bedeni zerindeki arln, daha ezici hale getiriyor. Bu merhametsizce bask karsnda insan iki tr tepki gsterir: 1. Bu korkun bask altnda rmek, boulmak ve yok olmak. 2. Delice isyan ve bakaldrma. Yunsko "Gergedan" da ayn eyleri sylyor. Bugnn insannn meydana gelen unsurlar karsnda, iki yoldan baka yolunun bulunmadn sylemek istiyor. Ya "Kafka kahraman" gibi yok olmal veya etrafndaki her eyi databilmek iin, tpk gergedan gibi anlnda bir boynuz karmaldr. Anlnda karaca bu boynuzla saa sola saldrp, ayaklanmal, her eyi krp gemelidir. Bu iki tepki eklini bugn Avrupa ve Amerika'da grmek mmkndr. Nitekim dankln sembol olan hipilik veya ondan daha kkls olan "Albert Camus" veya "Sartre" gibilerinin tepkisiyle ortaya konan isyan, bakaldr, eklini hepimiz tanyoruz. Albert Camus her eye muhalefet eder; tpk gergedan misalinde olduu gibi. Hatta siyantizm ekolunun kurucusu olan "Descartes'e bile muhalefet eder. Buna gre bugn Bat'da sregelen deiik boyutlardaki isyan ve bakaldrlar, geleneksel yapya veya teknolojiye bir nevi tepkidir. syan cebr bir olgudur, ama yersiz bir feryattr. 146 Mantk olmayan bir ey karsnda isyan, devaml mantkszca bir eylem olacandan, hi bir zaman bir mektep olarak sunulup, kabul grmemektedir. Bakaldrs kendisine getirilen kstlamalardr. Misal olarak, bir odadan kmasna, konumasna, bir ey yemesine, bir eyler okumasna izin verilmediinden tek are olarak bakaldr yolunu seiyor, isyan ediyor, kfrediyor. Bu tepkisi cebridir, ama bir mektep tarafndan kabul grmez. Buna gre, insan brokrasi, makine mekanizmi, retim, tketim ve masraf ismindeki kuru ve ar sistem ve rasyonalizm altnda eziliyor. Rasyonalizm, makina ile uzlaan, takviye edildikten sonra bugn btn duygu ve hislerimiz zerinde hkmet kuran insann sadece bir kabiliyet boyutudur. Yani teknolojinin bir yn rasyonalizm olunca, bu yn bizim dier btn hususiyetlerimizden daha gl hale gelir ve insann deer duygu ve hususiyetleri rasyonalizmin basks altnda kalr, insana giydirilen bu dar elbiseler, daha nce de sylendii gibi ya insan yok eder (Kafkan'n yok olmas gibi), insann varl sz konusu olmaz veya insan isyana sevkeder (Yunsko'nun "gergedan" gibi.) Btn bu bakaldrlar, isyanlar bir nevi hastalktr. Her eyin varl, onun zddyla tannr. Yani Bat'nn olaan st grkemli sistemini, bugne kadar sregelen aleyhteki bakaldr, isyan ve protestolarla tanyabiliriz. Kukusuz btn bu protestolar, Avrupa'nn hasta bedeninden ykselmektedir. Buna ramen Avrupa'nn bugnk durumu, neden kark, buhranl ve anari iinde grnmyor? nk buhran ve kuralszlk, dank kk gruplar ve kesintili dalgalar eklindeki tepkiden kaynaklanyor. Bu tepki, kapsaml ve geni boyutlu olamyor. Rnesans ile bu kural tanmazlk ve buhran arasnda fark olduundan kuku yok. Rnesans, sadece Orta a banazlna kar bir ba kaldr 147 deil, aksine toplumun ruhunu tamamen deitirip, onun yerine yeni bir ruhu hakim klan genel bir tepkidir. insan deerlerin teknoloji, retim ve ekonomi tarafndan veya baka bir tabirle menfaatin asalet ruhu tarafndan seilmesi. iki insann veya daha fazla saydaki insann deerini belirlemek iin, elde belirli ller var. Ancak bu lm makina yaptnda, yeni deerleri ortaya koyar. Standart llerle, en deerli ve layk olan insan seer ve ona bizim amzdan hi bir deeri olmayan maddi veya manevi mkafatlar verir. Bugn toplumun deer bitii, stn grd insanla, makinann seip dllendirdii insan arasnda bir benzerlik ve yaknlk szkonusu deildir. Misal olarak biz doru szl ve drst insanlara deer veririz; buna karlk bugnn toplumu ve makina bunun yerine yalan sylese bile bir teknik iiye daha ok deer verirler. Elbette toplum bu seimi yaparken, insanla faydal olup, olmadna bakmaz. Devaml olarak ie yarar ve fayda salayan kimselerle, deerli insan arasnda fark olmutur. Kitle bizden daha gl olduu iin, seimi yapmaya hakkmz olmaz;

bundan dolay btn deerleri ve hatta manev deerleri bile sanayilemi ekonomik toplum belirler. Yani bir toplumda, propaganda ierikli yazlar yazabilen iki yazar, felsefi derinlie sahip yazlar yazan felsefecilerden daha fazla deerlidir. Bylelikle kabiliyetler daha batan tayin edilir, yani ynlendirilir. zellikle de para bu gzergah belirlemede nemli bir rol oynar. Byle olunca da, yetenek ve kabiliyetler kendi hedefleri dorultusunda parlayp, zgrce gelime gsteremezler. Misal olarak dnyann yaklak 70 dilini anlayabilen arbon niversitesi dil bilimi profsr Ben Neyst gibi olaan st yetenek sahibi bir insann yllarca gsterdii abaya ramen 148 binecek bir arabasnn bulunmamas, toplumdaki arpk yapnn gstergesidir. Buna karlk bir fabrikada alan basit bir ii 3-5 yldan sonra, btn gerekli tketim aralarna sahip olabiliyor. Ailenin Zayflamas ve Dalmas Gemite ailenin simgesi ocak ve ateti. Yani bir aile mutfan grnyle tannrd. Bugn genellikle mutfaa nem verilmez. Misal olarak 200 apartmann bulunduu bir blgede restorand mutfaktan daha nemlidir. Bu bilim, 200 mutfan grevini ifa etmeye alr. Aslnda pratik olan bu tarz, dier yandan ailenin balarn gevetir, istiklalini elinden alr. Yani bir ailenin simgesi olan mutfak, devre d braklr. Aile sun bir kuruma dnr. Evlerin nndeki bahelerin, avlularn yerini parklarn almas, otel ve restorantlarda davet partilerinin verilmesinin yaygnlamas... ada asrn Dou lkelere nfuz etmesinin belirtisidir. Bugn Avrupa ve Amerika'da aile sadece ekil olarak vardr, asl anlamyla deil. Yani aile fertleri arasndaki iliki, grme, irtibat ve talepte bulunma fazlasyla azdr ve giderek de azalyor. Ailenin her bir ferdi, teknoloji veya deiik bir gzergahta ayr sahalarda ilerleme salarlar. Biri doktor, biri mhendis ve... olur. Farkl zevk, mereb ve faaliyet sahas, aile fertleri ve zellikle kar-koca arasndaki faslay daha bir derinletirir. kisinin duygu atmosferi birbirine yabanc olduundan, inan ve zevk farkllklar giderek koyular. Evde ocuk grlmez, nk baka atmosferde bymektedir. Aile fertlerinden her birinin ekonomik bamszl, ailenin zayflamasn daha bir kolaylatrr. Gemite ailede mterek bir ekonomik yap vard, imdiyse 149 her ferdinin ayr bir ekonomik yaps olumu durumdadr. Ailenin btn fertleri birarada yaar, ancak hi birinin dierine ihtiyac olmaz. Giderek gelien bu alt-yapdan dolay, aile iindeki balar kopmaya balar. Ancak aile balarnn kopmasnn topluma nasl yansdna bakmak gerekiyor. Toplumun temeli, aile talar zerinde ykselmektedir. Temel talar devaml olmadnda, bjhann devaml olmayaca aktr. Toplumdaki dier olumsuz etkilerinin yan sra, ailenin zayflamas, topluma psikolojik ynnden de ykma iter. nk ailenin zayflamasna yolaan sevgi ve okama yokluu, toplumdaki ruhsal dengeyi de alt-st eder. Sevgi ve okama duygusunun azl, aile iinde temin edilmesi gereken tabii ihtiyalardan kar-koca ve ocuklarn mahrum kalmas, bozuk bir ruhi ve psikolojik durum oluturur. ocuk normalde anne style beslenmesi gerekiyor, yemezse zel bir durum oluur. Her yemek eidinin insan zerindeki psikolojik etkisi farkldr, inek style, insan stnn birbirine benzedii ve ayn etkiyi brakt sylenemez. "Yung"in yapt aratrmaya gre; ocuk annesinin vcudunun kokusu, st emmek, okanmak, plmek, annesinin sesini duymak ve benzeri hareketlerle, pekok zarif ruh ihtiyacn giderir. ocuun bu muhabbet kucandan yoksun braklmas onda byk bir boluk meydana getirir. Daha sonra bu boluk tehlikeli bir halde doldurulur. Erkek ve kadnn genellikle muhabbetle yerine getirilen birok ihtiyalar szkonusudur. Bu sevgi ihtiyalar, cinsi ihtiyalardan ok fazladr. Ancak bugn kadn ve erkek arasndaki en belirgin irtibat, cins ihtiyacn yerine getirilmesi eklini almtr. Ya tehlikeli bir boyuta ulaacak ekilde ihtiyalar yerine getirilmez veya yerine getiril150 mesi getirilmemesinden daha ktdr. Meydana gelen boluu, darda doldurmaya almalar bunun neticesidir. Yani erkek ve kadnlarn byk bir ksm, dostluk, sevgi, fikirbirlii, ortak zevk alma duygusunun yokluundan kaynaklanan boluu, darda hem cinsiyle veya kar cinsle irtibat kurarak doldurmaya alr. Ailelerin her-geen gn yrngesinden sapmas, meydana gelen bu boluk ve eksiklii gsteriyor. Cinayete meyletme de, yine bu anne-baba sevgisinden yoksun olmaktan kaynaklanan boluun eseridir. "Vansan Munti'nin "Kara Afrika" isimli kitabnda Belikal karanlarn Afrika'da (hem de modern bir eitimden gemi olmalarna ramen) iledikleri cinayetler, zorbalklar, okullara bomba atarak iledikleri cinayet ve

benzeri hareketleri konusunda vermi olduu istatistik bilgiler bu tezin ak rnekleridir. Tm bunlar, daha ocukluktan beri ailenin muhabbet ve sevgisinden yoksun olan ocuklarn devlet tarafndan eitilmesinin rndr. Yeni tip ve trdeki insann icat edilmesi, makma tarafndan retilen tek tip insan, brokrasi ve ekonomik sistem (retim, tketim ve masraf.) Teknoloji, ekonomik sistem ve brokrasinin ortaya kmas, insan tipini belirleyici oldu. nsan eer zgrce geliirse, insanlarn saysnca, insan tiplerinin ortaya kacandan kuku yok. Yani her insan sadece kendisine benzeyecek. Ancak teknoloji, brokrasi ve ekonomik sistem (retim, tketim ve masraf) tek tip insan talep etmektedir. retim mamulleri standartlat gibi, teknoloji rnleri brokrasi ve yeni ekonomik sistem de standart hale gelmelidir. Bir bahivanm tabi yaplarna mdahale etmesi, gllerin san-solunu budayp, onlar standart hale getir151 mesi gibi. Makine rn haline dnen insan da, standartlaacak ekilde gelime gsterir. Bylece insanlar arasndaki eitlilik de giderek yok olur. Standart bir veya bir ka tipin olumas makinenin iine yaramaktadr. Standart hale gelen insan, yetenek ve kabiliyetlerini yitirecektir. Bugn retmen ve renci standart hale gelmitir. Yani Iran'l bir retmen ve renciyle, Amerika'l bir retmen ve renci arasnda byk bir fark grlmez. Netice olarak, insanlarn kalplamas ve tek ynl olmalar, ada asrn nemli zelliklerindendir. Giderek gelien bu zellik, insanlarn eitliliini snrlyarak, tek veya bir ka tip insann baz zellik ve yeteneklerini muhafaza edebilmelerine imkan tanyor. Snrl bir insan trnn varln korumas da, yine makinenin seimiyle gereklemektedir. Bo vaktin ortadan kalkmas, boluun ile doldurulmas, sun tatilin yaygnlamas ve ksacas insann kendisiyle babaa kalmasna meydan verilmemesi. "Biz, bolukta uan var olduu kukulu olan kularz." Baka bir tabirle, kendisiyle ayn lkede yaamakta ve bazlar da kendi vatandalar olduundan, vatanlarn ve toplumlarn terk ettiklerinde garipleirler ve lkeleri de garip kalr. (Profsr andel'den naklen.) Bo zamanlarda yaplan iin aratnlmas sosyoloji ve hususen toplum psikolojisi iin nemli bir belirleyici unsurdur. Bo zamann nasl deerlendirildiinin incelenmesiyle, bir ahsn veya toplumun eklini anlamak mmkndr. Bo zaman, insann onda gerek ynn bulaca zarif bir andr. alma zamannda insan hi bir zaman gerek "kendisi" deildir. Yani alma esnasnda, btn insanlar 152 sun bir konumdadr. Bo zaman, insann kendisiyle babaa kald ve "kendisi" olan zamandr. Bir toplumda halk bo kaldnda namazla bu boluu doldurmaktadr; baka bir toplumda ise halk bo zamanlarnda ark sylemekle meguldrler. Grld gibi, iki toplumun tipi birbirine benzememektedir. Bo zaman iki trldr: ilki; asl olmayan bo zamandr. alma esas olmakla birlikte, bo zaman teferruattr. Bundan dolay bo zaman, iten dolay gelen yorgunluu gidermek ve yeniden almaya balamak iin sinirleri hazrlama unsurudur. Byle bo zaman, deersiz, bo ve snrldr, ikincisi; bo zamann asl ve almann teferruat olduu, bo zamandr. Bu tr bo zaman, deerlidir. nk byle bir zamanda, insann alma esnasnda frsat bulamad dnme imkann bulur ve kendisini dnebilir. Byle bir bo zaman, almadan ok daha nemlidir. ite bundan dolay, gemite says fazla olan bu tip insanlar, bo zamanlarnda en derin duygular kendisinde yeniden canlandrr ve onun dncesine dalar. Ama ilk tipteki insann bo zamanda, alma esnasndan daha seviyesiz ve ahmaktr. Bo zaman deerlendirmesi, oyalanmas bo, anlamsz ve samadr. Bugn bo zamann doldurulmas, genelletirilmitir. Yani toplum, gazete, sinema, televizyon, park, tatil blgeleri, gezi alanlar bu bo zaman doldurmay hedeflemektedir. Ancak bunun neticesinde, tatil eidinin snrl, zorunlu olmasndan dolay, bo zamanlarn doldurulmas monotonlam ve renksizlemitir. Nitekim bu ok nemli bir meseledir. yle ki gemite insan, zgrce tatil, oyalanma ve bo zamann doldurma eklini seip uyguladndan, tatil ekilleri deiik olabiliyor ve tatil eklinin seimi zorunlu olmuyordu. 153 Nitekim ikinci ekildeki yerinde deerlendirilen bo zaman, kendi bana bir yaama eklidir. Birinci ekilde ise, almak yaamaktr.

Profsr andel "Tek Boyutlu insan" adl kitabnda yle diyor: "Bugnn toplumunda insann boyutunu daire veya fabrika, yani genel olarak, i tayin eder Baka bir tabirle, alan insann insanlk boyutunu, onun alma sahas tayin eder. Herkes olduu ekle gre almaz, aksine ondan istenilen ekilde almak durumundadr. Onun ahsiyetini daire, fabrika veya alt sahann artlar, oluturur." Herkes tatil yapt ve bo zamann geirdii gibidir. Gerekten de yledir. Ben almadm (yani isizlik ve bo zamanlarda) an, kendi bamaym. Bo kaldm zaman istediim gibi yaarm, istediim tatil eklini semekte zgrm, isteyerek setiim bu tatil ekli, benim ahsiyetimin vitrinidir. Ders esnasnda, snfta bulunanlarn hepsi birbirine benziyorken, ders bitiminde bu insanlarn kiilii farkllar. Biri sosyal irtibata ilgi duyarken, dieri yalnz kalmay tercih eder. Bir ka boyutlu insan, bo zamannda grebiliriz. andel yle diyor: "Bugn biz tatil esnasnda bile tek boyutlu hale gelmiiz. Gemite bo zamanmz deerlendirmekte zgr olmamza ramen, bugn bu durumu toplum belirliyor." Toplum, bo zaman deerlendirme imkanlarn gn getike ksyor. Tatilin eklini belirgin, kalplam ve standart bir ekle sokarak, insan tek boyutlu hale getirir. Gemite deiik insanlar, kendilerine zel tatil yapyorlard. Yazarn tatil ekli, sanatkarn, iinin ve... tatil ekli tamamen birbirinden farklyd. Bugn ise, toplumun on154 lar ynlendirdii ve mecbur brakt ekilde, herkesin yapt tatilin ekli birbirine benzemektedir. Aradaki fark ve ihtilaf sadece kemmiyettedir, keyfiyette deil. Yani hepsi deniz kenarna gidiyor, ama fakir olan Mazenderan sahillerine gitmek zorundayken, zengin olan Ak Deniz sahillerine gitmeyi tercih ediyor. Neden bo zamana bu kadar nem veriyoruz? nk bo zamanlar, insann gerek mrn ortaya koyar. Baka bir ibareyle, insann kendisiyle babaa kald, kendisine ait olduu tek zamandr. Sadece bu zamanda, insan kendisini muhasebeye ekip, deerlendirme imkan bulur. Bu esnada, insanda psikolojik bir inklabn gerekleme ihtimali vardr. En byk duygu oluunu ve insann kendisini anlayabilmesi, ancak insann kendisiyle babaa kalabildii bir zamanda gerekleebilir. insann kendisiyle babaa kalmasyla, dnmesi arasnda fark var. Dnme, insann bir eye bakp dnceye dalmas, belirgin bir eyin veya yerin insann dncesini ynlendirmesiyle oluur. Misal olarak; u evi satn alabilsem? u ii yapabilsem? Veya benzeri dnceler gibi. Tefekkr yani dncenin derinliine dalmak, insann gnlk hadiselerden uzak bir ekilde btn balardan kopmas ve insann arlnn ortadan kalkmasyla balayan fikri younluk. Bu fikr atmosferde herhangi bir maslahat ve zaruret szkonusu olmadndan, gerekler oldu-u gibi, btn o plaklyla ortaya konulur. Bu tefekkr, bir insann varlklardan syrlp, yksek bir tepede yanlz bana her eye kubak bakarak, mutlak bir ekilde dnmedir. Hayvanlarda igd var ama dnme yetenei yoktur. Ayrca ocuklarda da igdyle hareket edebilme 155 yeteneine karlk, dnme yetenei en alt seviyededir. ocuun devaml olarak oyuncaklarla oyalanmas veya daha ok uykuyu tercih etmesi, genellikle dnme yeteneinden yoksun olmasndan dolay meydana gelen bolukla yorumlanmaktadr. Kavimlerde de , dnme ekli ve nitelii bakmndan farkllklar mevcuttur. Durgum, derin ve zarif bir ruha sahip olan Hint blgesinde dnme, tefekkr yetenei her yerden daha fazlayken, arap blgelerinde bu yetenek daha azdr. Manann deer ifade ettii yerlerde, dnce nemlidir. Nitekim bu manann bilincinde olanlar, bugnk medeniyetin ilemi olduu en byk cinayetin, dnce yeteneini tamamen krlettiini bilirler. Yeni medeniyette dnme frsat olmadndan, insann dnmeye olan ihtiyac da giderek ortadan kalkyor. ("Lorda Yolculuk Esnasndaki Dncelerim" kitabndan Alex Carel). Gemite dnce ve tefekkre fazlasyla nem veriliyordu. yle ki, dnme ortamn oluturmak iin imkan tannyordu. Bugnn insanysa yalnzlktan kayor ve yalnzlktan korkuyor. Her insan yalnzla ihtiya duyduu nisbette gldr ve ihtiyac daha azdr. Toplulukta kendisini kaybetmesinin sebebi, iindeki boluu hissetmemek ve ondan uzaklamaktr. Yalnzlk, yani insann kendisiyle olmas. Byk insan, kendisi iinde yaayabilmenin yntemini bulan kimsedir. Ancak bu meseleyi zahidlerin uzlete ekilmesi veya toplumdan kama hastalyla kartrmamak gerekiyor. te-yandan bo vaktin deerlendirmesindeki en nemli mesele, bu zamann anlamsz bir ekilde doldurulmas veya insann bu zamanda bir ka boyutlu olmas deil. Tersine bu bo vaktin, dnmek iin iyi bir frsata dntrlmesidir. Toplum bo vakti igal ettiinde, dnme imkann da ldrm olurlar. 156

Dncenin olumsuz ve bariz zelliklerinden biri beklentidir. Bir kimseyi veya eyi bekleme deil, aksine beklentini bizzat kendisi deerlidir. Ancak pratie uygulana-bilecekse. Beklenti, mevcut durumu kabullenmemekten kaynaklanrsa, hedefe gtrc gcn diri kalabilmesini de salar. Bugnk medeniyette ldrlen bir baka yn de beklenti olgusudur. "Pol Simon"un tabiriyle bugnn insan, metroya ulamaktan baka hi bir beklenti ierisinde deil." Bugnk insann, derin manev, sanat ve hatta teknik zenginliklerden yoksun kalmas, hayattaki geni boyutlu problemler, eitli tecrbeler, zarif sanat zevki, irtibat ve yaama metodu muzaigini oluturan gemie ait kltr ve medeniyetin yok olmasna, etkisinin kalkmasna ve unutulmasna vesile olmaktadr. Gemite mterek evrensel bir medeniyet yoktu. Yani her millet, rk ve kavim gemite kendisine has, belirgin reng, zevk ve zellikleri tayan medeniyet ve kltr birikimine sahipti. Her biri ayr sitilde olan btn bu medeniyetler, Avrupa'nn makineleme medeniyetinin saldrsyla kesintiye urad. nsann yetenek zenginliiyle byleyici bir zarafet sergileyen bu medeniyetler, yerini giderek dnyann her tarafn epeevre saran mterek bir medeniyete terk etmek zorunda brakld. Amerika ve Avrupa'da kendi medeniyetlerinin acmasz, kuru ve irkin ehresinin farkna varm bir grup insann yeniden eski medeniyetle ilgilenmeleri ve onu yeniden ihya etmeye almalar sevindiriciyse de yetersizdir. "Futui" medeniyeti deerlendirdii "in Nelerini Kaybetmitir" isimli kitabnda, Bat medeniyetinin saldrs157 nn olumsuzluklarn ortaya koymaktadr. Bu kitapta sergilenen ac manzara,' sanayi medeniyetinin saldrsyla inlilerin ne kadar kkl zenginliklerini kaybettiklerini gstermektedir. Sual: Siz iimize yaramayan eylerin, pe atlmasna muhalif misiniz? Cevap: Ben bunda bir saknca grmyorum. Ama bazan ben kendi ihtiyacm belirlemede hata yapabilirim. Sadece sanat yn bulunan bir eserin, insann temel ihtiyalarndan olduundan kuku yok. Bu ihtiyac toplumun menfaati ile snrlamann doru olmayaca da ortadadr. ilk olarak elbise giymeyi dnen, bulan hi kukusuz insanla byk bir hizmet etmitir. Ama elbisenin lks, gzellii ve gsterili olmasn bulan insan, insanla hizmeti dokunmamtr. Yani elbise, rtnmek ve snmak iin, gzellik iin deil Sanatn iki trl zellii var. ilki: Hi bir sanat eseri, dierinin yerini alamaz. Misal olarak, bir tablo dierinin yerini doldurmaz, ikincisi: Bir insann sanata olan ihtiya ve duygusu, hi bir zaman son bulmaz. Bilakis insann sanattan istifade ekli deiebilir. Isfahann seramik sanat, daha nce bina yapmn, yani toplumun hizmetindeydi, imdiyse sanatsal bir yn olan ssleme sanatdr. Gemite kalemliin byk bir ilm faydas vard, bugn ise bu ilm zellik szkonusu deil. Bugn kalemliklerin sadece ss iin kullanlmadn kim syleyebilir. Herhalukarda Avrupa medeniyeti, dier kltr ve medeniyetleri kesintiye uratarak, insanlarn faydasna olmayan btn yetenekleri bir kenara itmi, saysz fayda ve gzellikleri bulunan geleneksel medeniyetlerin zelliklerini yok etmitir. yle ki l, "ie yarar", madd ihtiya158 lar giderici ve gnlk yaantya uyumlu olabilmesi olduka, gemiteki medeniyetler de yok olmaya devam edecektir. Siz, Paris Lor Mzesinin ,ve Londra Biriti Mzesinin yklmasnda veya ekspir'in, Betoven'in, Motzar'n, Ho-go'nun, Mikelanj'n, Duyini'nin, Pikaso'nun, agal'n ve Ramberan'dn btn eserlerinin yaklmasna neden karsnz ki? Bu eserler insanln manev servetidir, insann duygu ve kabiliyetinin rndr. Bundan dolay korunmaktadr. Dinlerde, kltrlerde, felsef, edeb ve sanat eserlerinde ve ayrca giderek yok olmaya doru yuvarlanan -yklan harebeleri zerinde sat pazarlar ve tketim toplumlar oluturulan- Avrupal olmayan medeniyette ve insanlk tarihinde byk, sonsuz tecrbe, yetenek ve zenginlikler doludur. Sorduunuz soru dorultusunda eer Hafz'n divann, bir manavn vitrinine koyarsak, be kurua satlmayacandan ve bir ie yaramayacandan kuku yok. teyandan bugnk toplum anlaynda, basit bir aracn Rnesans dnemindeki en deerli sanat eserinden daha nemli olduu sylenebilir. Ancak insann menfaatinin ne olduuna ve ne istediine bakmak gerek? Esasen hangi insandan szediyoruz? Byk ve grkemli insanlk deerlerinin oluturulmasna vesile olan, Dounun scak yuvasnn dalmasyla birlikte, elektronik sistemin hi bir zaman telafi edemiyecei zengin yetenek ve sonsuz zenginlikten, bugnn ve

yarnn insan mahrum kald. Yaamann manasn kaybedersek, "g" ne ifade eder? Varlnn anlamszln ve ruhun boluunu hi bir teknik dolduramaz. iman, ruhun ycelii, gzellik ve "varolmaya" duyulan ak hedef belirleyicidir; yaama mana kazandrr. Hayatn mana ifade etmesi, imek, yemek ve yaamak kadar nemlidir. 159 Medeniyetin nsandan Bamszlamas Medeniyetin insandan bamszlamas ve neticede insann zayflamasna karlk, medeniyetin glenmesi, pek-ok deerin etkisiz kalmasna zemin hazrlamtr. yle ki insann zayflamas, insandaki "isyan ihtimali"ni -insan ftraten asidir- kaldrarak, insana makinede bulunan muti, itaatkar ruhunu yerletirmesine imkan tanmaktadr. Daha nce makinenin insandan nasl mustakilletiini, hz kazandn ve kanlmaz bir ekilde hzn artrdna deinmitik. Makinenin yannda insan, uyum salamak zorunda kald ve insann hz, makinenin hzna yetimeye alt. Bugn byk bir medeniyet karsndaki kk bir lkenin yeni masraf rnlerinden kendisini uzak tutabilmesi, imkansz hale gelmitir. Yani insanin iradesi, kanlmaz olarak medeniyet ve makinaya uymak zorunda braklmtr. Hatta sermaye sahibi kapitalizme esir dm; sermaye, sermaye sahibine deil. Sermaye sahibi ister istemez, sahip olduu sermayeye baml, esir hale gelmitir. insann en byk deeri ve sfat, isyan, bakaldrma, tepki gstermedir, ibrahim dininde bu zellik fazlasyla belirgindir. Zira insan meleklerden ayr klan, onun iradesidir. Dier olgular iradesiz bir ekilde, belirlenen ekilde hareket etmek durumundadrlar. Melekler bile bir aratrlar, iradenin aracdrlar. Cazibe gc ve dier olgular gibi, nemli bir fonksiyonu ifade ediyorlar, ancak bunun bir nemi yoktur. nk iradeyle yaplm deildir. Bir insan, herhangi bir eyi yapp yapmamakta hr 160 mdr? insanln sermayesini oluturan medeniyet ve kltrler isyann rndr, durgunluk ve itaatin deil. Tarihin ynn deitiren byk medeniyetlerin ncleri, tarihin isyanclardr, sessizleri deil. insann bu byk yetenek ve zellik yani "isyan", yeni medeniyette zayflar; medeniyet ve makina insandan soyutlanacandan, makine ve medeniyetin isyan etme ihtimali, insann isyan etmesi ihtimalinden daha fazla artar. Kk misallerle bu daha da ak hale getirilebilinir: Misal olarak, insan nce eee bindi, bu aracn isyan ihtimali ok azd. Ancak daha sonra araca bindi bu merhaleden sonra makinann insan tarafndan kontrol edebilme ihtimali giderek zayflad. Zira insann kk bir ihmali veya gafleti karsnda, makinann isyan etmesi ihtimali hzla byd. Kukusuz, "isyan edebiliyorsam ben varm" sz tamamen dorudur. Bununla birlikte brokr^si ve teknolojinin bireyi, tpk bir i arac gibi kendi kark ve somurtkan makinesine "monta" ettii ortadadr. Bu sistemde alan insan deil, bizzat bu sistem insan almaya zorlamaktadr. Zamansz ten horuza, kapitalizm menzumesi ve sanayi zaman tahamml etmemektedir. Hepsi, onun belirledii ekil ve zamanda ayn tempo, aheng ve frekansta ses karmal. Parlak zekann bu kuru sistemi ierisinde makina, sadece tek boyutlu ve tek ynl insanlara yakndr ve onlar talep eder. Dnyann Tketim ve retim eklinde kiye Blnmesi Dnyann modern tketim ve ham retim eklinde iki bloka dntrlmesi, dnyann retenler ve tketenler 161 eklindeki iki kutbun olumasna yolamtr. Bu iki dnya arasndaki derin ve ackl irtibat, o derece hesaplanm ve programlanm ki, dnyann hi bir ekonomik ve siyas meselesi bu kadar ehemmiyet tamamaktadr. Bundan dolay bu irtibat meselesi zerine fazlasyla aratrma yaplmtr. Dier yandan tketici blok, ayn zamanda reticidir de. Ancak ham madde reticisi. Buna karlk modern retim rnlerinin tketicisidir. Ham madde ile tketim rnleri arasnda mesafe, kapitalizm tarafndan doldurulur. Yani ham rnler gider, teknoloji kapitalizmi onlar deitirdikten sonra yeniden piyasaya srmektedir. Ham madde ile modern retim aralarnn fiyat arasnda byk farkllk vardr. Bu farkllk giderek artar byr. Yani ham maddelerin fiyat giderek der ve tketim aralarnn fiyat hergn daha fazla artar. Marksn stlahlarndan olan "Clac Mondiyal" isminde bir konu var. Gemite her toplumdaki snf, kendisine ait belirgin bir takm zelliklere sahiptir. Yunan burjuvasyla, Amerika veya Hind burjuvas arasnda fark vard,

ii de byleydi. Polonya iisi dindard; Almanya iisi ataist ve buna benzer... Deiik toplumlarda benzer isimlere sahip olan snflar, deiik eilim, sfat ve zelliklere sahipti. Her toplumdaki ii ve burjuva snf, kendi blgesinin artlarna uygun bir ekilde, dier blgedeki kendilerine benzeyen snflarndan bamsz bir ekilde maslahatlarna gre hareket etmekteydi. Ekonomik ynden maslahatn korunmasnn blgelere gre deimesi, dnyada mevcuttu, ancak byk kapitalist dev, douuyla birlikte bu farklla son verecek, "evrensel snfn olumasn salad. Evrensel ii snf, evrensel kapitalizm snf ve... yle ki, bugn ulusal snfn giderek evrensel bir snfa dnmesi aamasnn yaand bir atmosferde yayoruz. Ulu162 sal snfn cihanmul bir snfa dnp, dnyada glenmesi neyi deitirecek veya nelerin deimesinde etkili olabilecek? Ulusal snfn, evrensel bir snfa dnmesi, ulusal zelliklerin, ulusal ve geleneksel dncelerin yok olmasna, bir snf ballarnn aralarnda uyum ve andla-ma salamalarna ve ayrca burjuva gibi bir snfn evrensel platformda giderek g kazanmasna sebep olabilir. Ve buradan iki snf arasndaki mesafe giderek derinlemektedir. Ulusal bir platformda, burjuva ile ii arasndaki fasla, ulusal zellik, dini irtibat ve anlaabilme imkanndan dolay fazla deildi. Bu iki snf birbirinden ayr olmasna ramen, baz balar onlar birbirlerine yaknlatrmaktayd. Bu balar milli ve din zelliklerce besleniyordu. Yani her ikisi kendisini iranl ve mslman kabul ediyordu. Ama dnya burjuva snf ve dnya ii snf olutuunda, burjuva ve ii kendisini dnyadaki snfna bal grd. Ulusal, dini veya kavm balar, bundan byle onlarn yaknlamasna, ve anlamasna vesile olmayacak, iki snf arasndaki uzaklama ve yabanclama giderek artacaktr. teyandan bu uzaklama ve yabanclatrmay daha fazla artran baka bir unsur daha vard. O da uydu: mahalli maslahatlar uluslararas boyut kazandnda, burjuvazi ve ii snf byk boyutlu bir dayanak kazanyor ve gleniyordu. Btn dnya burjuvazisinin ortak menfaatleri onlarn gcne g katyor, ortak stratejiye gre hareket etmeleri imkan douyor, ii snf da ayn konuma kavuuyordu, ii snf kendi snfnn bilincine ulaarak, aydnlanr. Onda "ii olma" bilinci daha da belirginleir. (Ben retmen olduumu hissettike, o nispette kendimi dier snflardan uzaklatrrm). Buna "Konsi-yans Dukles" yani snf vicdan denir. Buna gre; snf vicdan, ilkel snfn evrensel boyuta dnmesiyle iddet ka163 zanr, iki snf arasndaki din ve mill balar zayflar ve iki snfn mutlak bir ekilde birbirine yabanclamasna ve uzaklamasna vesile olan snf bilinci, giderek kkl bir halde g kazanr. Yeni Medeniyette Orta Snfn Domas Bugn insann hr iradesinin yerine seimi yapan makine ve kapitalist sistemdir. nk bizim insan konumundaki deerlendirmemizle, makinenin deerlendirmesi arasnda fark var. Bu seimin, dnya siyaseti ve rehberlii zerinde nasl bir tesiri olabilir? Eer biz toplumu snflara taksim edecek olursak, fikr ynden aa seviyede olanlar alta ve fikr stnle (parlak zekaya) sahip olanlar ste koymak durumundayz. Parlak zeka sahiplerine daha fazla nem veririz. Makinann tasnifiyse, byle deildir. Makina ikisinin ortasnda kalanlar ste koyar ve onlara daha fazla deer verir. Parlak zeka sahipleriyle, aptallar aada tutarken, zekallara orta kesimden daha az deerle deerlendirir. Yani bu iki zt kesim, makinann iine yaramaz. Bunun ikisinin ortasn oluturan kesim, makinann standart aracn oluturmaktadr. Bundan dolay toplumda ilerleyip, parlamaktadrlar. Toplum, parlak dncelerinin yerine alan kesimce ynlendirilir. Ayrca toplum orta kesimden olan aydnlarca ynlendirilir. Bugn eer topluma nclk edenler zerinde aratrma yaplacak olursa, durumun byle olduu, hi bir zaman toplumun btn ynyle faydalanaca Sarter, Can Etin Beg veya benzeri ahsiyetlerin nclk yapmadklar grlr. nk bugnn toplumuna nclk yapanlarn, bir yerde itikada dayanmayan bir altn sava balatmalar kanlmazdr. Bu sava, kapitalizmi darboazdan kurtarmas 164 gerektii dnlrse, Etin Beg gibilerinin byle bir mcadele veremiyecekleri aktr. Esasen gemite de hkmet devaml olarak yeteneklerin yerine, zorbalarn elinde olmutur. (Elbette gerek fikr, din, itikadi ve... gibi alanlarda asl rehberlik parlak zekann elindeydi.) Buna gre mevcut medeniyetin belirgin zelliklerinden biri, orta snfn mutlak ve zorba bir ekilde ibana gelmesi ve bu orta snfn zamann tarihini kontrollerine geirmesidir. Jan Pol Sarter, neden kafese kstrlm bir arslan gibi byle feryat ediyor? Yumruuyla, kalemiyle protestosunu, tepkisini beyan ediyor? "Duvar" isimli kitabnn kapanda, neden duvar zerinde ezziyet grm zayf bir el iziliyor?

Amerika ve Avrupa siyasi liderlerinin, resmi kurumlarnn ve devlet bakanlarnn hi bir zaman parlak zekallar arasndan seilmemi olmas tesadf deildir. Btn uzman siyasetiler, ya brokrattrlar, veya teknokrat. Edebiyat, sanat ve felsefe de hzla ilerleme salyor, ama ounlukla "sathi" olarak. En azndan, bugnk medeniyetin en byk irtibat, kltr ve sanat arac olan filimleri, bu ynden seebiliriz. nklab yapm lkelerde de, ilk merhaleden ve ekonominin gelimesinden sonra, burjuvazi ve teknokrasi ruhu hakim olma srecine girer. Siyas parlak zekann ve inklap nclerin yerine, iten hesap orta snf toplumun siyas ncleri durumuna gelirler. yle ki Sovyet devriminde btn nemli noktalara, kendilerini yetitirmi, inklap ncleri ve toplumun iinden km parlak zekallarn yerine, tahsil yapm teknokratlar ve medreseler tarafndan eitilmi ahsiyetler ynetime geldi. Edebiyatta Tolstoy, Pukin, Destoyevski, Meskovi ve Dou Avrupa'nn ahlak ve toplum nclerinin oluturduu 165 kuan etkisi vardr. Bu edebiyat kua 19. yzyln sonlarnda byk bir edebiyat sreci balattlar. Bugn ise, stn zekadan kaynaklanan fikr, hayret engiz bir kabiliyetin kayna olan sanat ve edebiyat messeseleri, devlet ve parti teknokratlar, siyasetileri tarafndan, onlarn hedeflerine, yntemlerine ve kalplarna gre ekillenmektedir. stn yetenein rn olan sanat ve kaleme getirilen snrlamadan daha kt bir musibet olamaz. Hususen bu snrlamay getirenlerin, sanattan uzak olmalar bu musibetin acsn daha fazla artrmaktadr. Elbette bu, sanatkarn hi bir hedef ve gaye sahibi olmamas anlamna gelmez. Sanatkar ve yazarn semi olduu yol ve sahip olduu imann getirmi olduu sorumluluk, dardan kendisine yklenen snrlama boyutlarn aacak niteliktedir. TKETM ASALET Makine ve kapitalizmin kanlmaz olarak yneldikleri, tketim asaleti ismiyle bir tez var. insann tketimi iki eittir: Asl tketim ve feri tketim. Bu iki tketim arasnda fazlasyla fark vardr. Asl tketim, insan dncesinden kaynaklandndan, onlara ihtiyacmz var. Feri ve lks tketimeyse ihtiyacmz yoktur. Fazladan bir lkstr bu. Asl tketimin dier zelliklerinden biri de, onun keyfiyet ynnden snrl olmas, eit ve ekil ynnden keyfiyetini korumasdr. Uzun gemiten gnmze kadar, keyfi ynden deimeyen yiyecek ve giyecek gibi. Buna karlk, feri ve lks tketim keyfiyet, eit ve ekil bakmndan fazlasyla snrsz ve fazladr. Gemiten gnmze kadar bunun ne kadar geni boyutlara ulat ortadadr. Daha nceleri telefon, radyo, televizyon ve benzeri tketim aralar yoktu. Kimi zaman fer tketim aralarnn istei insanda 166 167 iddetle artar, insan onun asl bir ihtiya olduunu zanneder, ihtiya istei o derece fazladr ki, insan onun asl veya fer olduunu tehis etmekte zorluk eker. (Onun asl mi, yoksa fer mi olduunu anlayabilmenin en gzel yolu, onu hayattan karmaktr. Eer hayatn ak akamete urarsa bu asl ihtiyatr, yok eer devam ediyorsa bu tketim aralar tamamen fer ve lkstr), Spor bir asl ihtiyatr. (Elbette ampiyonluk iin yaplan spor deil). Yani eer benim elim hareket etmezse fel olur. Ama yazmak fer bir meseledir. Eer biri yazamazsa hayat durmaz. Fer ve lks ihtiyalar da iki trldr: Msbet ve yce ihtiyalar. Sanat, edebiyat ve ... gibi. Ve menfi ve inhirafi ihtiyalar: Sigara, iki ve benzeri ihtiyalar. Makinenin zelliklerinden biri, retiminde hibir zaman sabit bir retim yapmasnn mmkn olmamasdr. Bundan dolay devaml olarak benzer bir retim ierisindedir. Hangi sebeple? Arz ve talep arasndaki dengesizlikten dolay Meseleyi daha fazla akla kavuturmak iin, Mehed iplik fabrikasna bakalm. Bu fabrika krk yl nce yapld. Fabrikann retimi, o zamanki talebe tamamen uygundu. Fabrika eer retimini sabit tutarsa, sonu hsran olur. Kemmiyet ve keyfiyetini muhafaza etmesi halinde, deien artlar karsnda dayanabilmesi mmkn deil. Byle bir retimle, ilk balad artlarda sahip olduu gc bile elde edemez. nk Mehed piyasasna sadece, bu iplik fabrikas rnn sunmuyor. Standart bir ekilde retim yapamayan dier fabrikalar da, pazarn mevsimine gre retim yapmak durumundadrlar. nk makine retimi pazarnn zellii, kemmiyet ve keyfiyet y168

nnden eitli ve retken olmak zorunda olmasdr. Piyasadaki rekabetin, retim zerindeki etkisinin fazla olduu ortadadr. Yani ben piyasada gzel bir kuma grdm zaman onu alacamdan, iplik veya tekstil fabrikas varln srdrebilmek iin bu rekabete katlacaktr. Piyasadaki kalite, eitlilik ve seri retim temposuna ayak uydurabildike var olacaktr. Misal olarak Tahran'da teknolojik ve elektronik adan daha byk kapasiteyle, asrn yeniliklerine sahip bir fabrikann, daha seri bir retim yaptn ve iilerine de az bir cret verdiini dnrsek, bu fabrikann Mehed'teki fabrikadan daha kaliteli ve ucuz malna piyasada daha fazla mteri bulacan inkar etmek mmkn deil. Fiyat, Mehed fabrikasndan daha ucuz olaca gibi, kalite, renk, cins ve dier zellikler ynnden de daha stn olacaktr. Bu ucuzluk, kalite ve maln ekici zellii (modern olmasndan dolay), kimsenin Mehed'te retilen mal almamasna vesile olacaktr. Bundan dolay, hayatn ve varln srdrebilmek iin, olduu yerde duraklamaman, piyasaya daha kaliteli ve ucuz mal srebilmek iin btn imkanlarn seferber etmelidir. Aktr ki, makinada sregelen rekabet temel unsura dayanyor: 1-Fiyat 2- Kapasite 3-eit Ve burada fazlasyla nemli olan bir mesele szkonusu olmaktadr. Tketicideki kapasite ve eit tr boyutu, hi bir zaman retimdeki kapasite ve eit boyutunda olmaz ve o seviyede gereklemez. nk tketici insandr ve ondaki tketimin ok boyutlu olmas istei snrldr. (Daha nce bunun snrl olmadn sylerken, bunun 169 asl tketimler lsnde ve genel anlamyla byle bir lnn varolduunu kastetmitik). Bir rivayete gre, kat fabrikasnn retimi son sekiz yl ierisinde yz kat art gstermitir. Asl tketime nazaran, geni boyutlu bir tketim alanna sahip olan eitli yerlerde kullanlan kat tketimi ve talebi, hibir zaman sekiz yl ierisinde yz misli bir art gstermez. Arz ve talep arasndaki bu uyumsuzluk, genelde makinelerin modernlemesi ve piyasaya daha ucuz mal srerek hakimiyet kurmaya almalar sonucu oluan rekabetten kaynaklanyor. Makinelerin en son teknolojiye uydurulmas ve hzl retime geilmesi, sadece yaamak ve ayakta kalabilmek iindir, insanlarn son istekleri karsnda duraklamak, lmek anlamna gelir. Ekonomik buhran, zorunlu olarak oluan retim ve tketim arasndaki ihtilaftan kaynaklanyor. nk tketim, retimin hzyla yaygnlatrlamyor. Meydana gelen bu dengesizlik, makinann fazla retim buhranna saplanmasna vesile oluyor. Sermaye sahibi bu retim imesini engelleyebilmek iin, lke iinde veya dnda kendi mallarna pazarlar bulmak zorundadr. Pazar bulabilmek iin de, medeniyetin btn imkanlarndan yararlanr. retim imesi ve bundan dolay tketim pazarlar arama rneklerini grebiliriz. Zira iran'daki fabrikalar, daha batan retim fazlasna sahipti. Misal olarak ayakkab fabrikalarna bakalm: Iran ayakkab fabrikalar btn lke sathnda deiik ayakkablar retmekte ve alc bulabilmek iin de, her ehirde am olduu maazalarla faaliyet srdryor. Arz ve talep arasndaki dengesizlik sebebiyle, darda pazar bulmak zorunda kalmlardr. Kukusuz en doru pazar bulma ekli, retim mallar170 nn (lkedeki ihtiyaca gre) takas edilmesidir. Ancak bazan rnlerin takas yaplmas mmkn olmayabilir. Sanayiletikten sonra, retim fazlas birikmeye baland; buna karlk piyasadaki talep, bu retime ayak uydura-mamakta. yle ki bu retim imesinden dolay, azalan talep baka bir rnle takas yapma ihtimalini de azaltyor. Bundan dolay, retim fazlas bulunmayan ve sadece tketicinin bulunduu pazarlar temin edilmelidir. Byle pazarlarn bulunmas ve retim fazlasnn tketilmesi iin, birka kutuplu ekonomik topluluklar faliyet gsteriyor. Szkonusu bu pazarlar elde etmek iin, kutuplar arasndaki rekabet zorunlu olarak kendiliinden ortaya kmaktadr. Dier yandan tketim pazar, hangi kutbun tesirinde kalaca ve tketim eklini deitirmesi gerektii konusunda direnme gsterdi. Daha sonra byle bir rekabetten kaynaklanan bir kargaann dnya sathna yayldna ahit olmaktayz. Bu siyas kargaa, hkmetlerin ve ondan da nemlisi insanlarn eklinin, kltrlerin, zevklerin, dinlerin, ve dnya medeniyetlerinin deimesine vesile olmaktadr. Btn bunlar, sebebi teknik ve ilme hakim olan sistemde aranmas gereken, retim ve tketim arasndaki ihtilafn neticeleridir. retimdeki imenin ve kapitalizmin onu arzetmek iin izledii yollarn, insan zevki gibi birok eyin deimesine vesile olduunu syledik. Elbette retimin tketilmesinin, insann zevkinin deimesiyle nasl bir irtibatnn olabildii sorusu akla gelebilir? retim fazlasn dnn. Misal olarak, Fransa tketim pazar bulamad, arap rn fazlasna sahiptir. Bu fazlal tketmek iin, iki imeyen Afrika'nn inanc-

171 n, anlayn ve zevkini deitirerek, onlar arap imeye ve bu rn tketmeye yneltecek hali getirmelidir. Bu hedefine ulamak iin her yola bavuracaktr. Silah fabrikalarnn yapt gibi. Eer dine dayal gelenekler, Fransa'nn arap fazlasnn tketimine engel oluyorsa, bu geleneklere kar mcadele verilir. Afrika'nn geleneksel zevkleri ortak bir noktada toparlanabilir ve Fransa zevkine uyumlu hale getirilebilinirse, artk arap fazlasnn tketim kaplar kendiliinden alacaktr. Veya Pepsi ve kolann misalinde olduu gibi. Bu iecekler iran'a ilk girdiinde boaz yakyor, kt tad olan, ac ve sevilmeyen bir ikiydi; imdiyse sevilen, arzulanan ve ayva erbetinden daha gzel tad olan bir iecek haline geldi. Zevklerin deimesindeki en nemli unsur, hi kukusuz reklamdr. Reklam ve propaganda yoluyla, yerli halkn zevklerini rahatlkla deitirebiliyorlar. Bu deiim bazan yle geni boyutlu oluyor ki^kimi zaman taklit ve kalitesiz mallan, asl mallar gibi satabilmektedirler. Iran hals misalinde olduu gibi. Bizim yerli halkn Iran halsn tanyp ok beenmesine ramen, yaptklar propaganda ve reklamlarla, kalitesiz ve deersiz hallar onlarn yerine satabilmektedirler. Avrupa'nn retmi olduu Iran halsnn taklidini, ucuz olduundan dolay satn almyorlar. Aslnda onu bir nevi Iran halsnn asaletine inandndan dolay, o haly alp evine sermektedir. Taklidi tercih etmesinin temelinde, modernleme yatyor. Yani reklam ve taklitilik duygusuyla onu yle deitirdiler ki, kendisini modern aa uymu gstermek iin, taklit haly bilerek satn alr. ilimde, eyann makul fiyat, gzellii, kalitesi ve benzeri konulardan ayr "eya psikolojisi" isminde bir mesele 172 var. Yani bir Fransz, kendi lkesinde retilen ayakkablardan daha kt olduunu bilse bile italya'da retilen ayakkaby giyer. O italya'da retilen ayakkablar satn alr; nk o rnlere kar kendisinde sempati olumutur. Acaba Coca Cola, bir Afrika lkesinin mal olsayd, iranllarn damak tad bu kadar ksa zaman ierisinde onun tiryakisi haline gelebilir miydi? Damak tadnn deimesinde nemli bir meselenin yattn gryoruz. Bu cmleden olmak zere, sekin insanlarn veya bizden modern olduunu kabullendiimiz toplumlarn Kola itiini grmekle balayan kompleks, herhangi bir karlatrma yapmadan tad alma zevkimizin ona (Coca Cola'ya) doru ynelmesine sebep olur. Hatta kola iesi ve onu reten lke de, zevkimize etki etmektedir. Vitrin, dekor bata olmak zere, maazalara bunca masraf yaplmasnn sebebi nedir? nk bunlarn tamam bizim seimimizde etkili olacaktr. rnn zellii, yerletirili ekli bizi kendisine cezbeder. Mesela Erk Meydannda 200 tmene zorla alabileceimiz bir oca bize aramba Pazarnda (ayn kalite ve llerde) 100 tmene de verseler belki almayacaz. (Tarih insann bilinli hareket etmesinden ok ahmaka hareket rnekleriyle doludur). Deiik unsurlar ve mal psikolojisini etkileyen eitli yollar, yeni bir pazarn olumasna vesile olmutur. Yeni pazar platformunda balayan rekabet, ekonomik kutuplarn, her trl meru olmayan yollarla rnleri iin pazar bulmaya almalarna neden olduundan, ou kez rnn maliyeti kadar reklam masraf yaplmaktadr. retim ve tketim arasndaki mesafeden kaynaklanan, medeniyetin en byk zelliklerinden biri smrdr. Bu 173 smr, ak veya dolayl olarak; eski ve yeni yntemlerle belirginleti. Smr, teknoloji kapitalizmi eklinde, zorunlu olarak ortaya kan bir olgudur. Avrupa emperyalizmi ilk olarak Asya'ya geldii zaman ismini yle koymulard: "Medeniyet balayan olgu". Yani vahileri medeniletirme unsuru. Yani "elbiseleri yok, elbis^ veriyoruz, ehirlerini modernize ediyoruz" propagandas... Ksacas onlar medeniletiriyoruz. Ne iin? Yerli halkn medeniyet zevkini kazanmas iin. nk onlar medeniyet zevkine ulamazlarsa, rettikleri mallar tketecek pazarlar oluamayacak. At yerli halk iin, sadece binecei bir ulam arac deildi. Yerli halk atn btn psikolojisini biliyordu. At onun dostu ve arkadayd. Arabann atn yerine konmas iin, ilk nce yerli halkn at konusunda zevkini, onun gzel, gl, canyolda, uyumlu ve anlayl olduu gibi dncelerini deitirmek gerekiyor. Yerlinin arabay tercih etmesi iin, at konusundaki btn kanatlarn deitirmek kanlmaz olacaktr. Kendi rnlerini satmak iin zevkin deitirilmesi unsuru, baka bir yoldan insan ve medeniyet meselesine girmektedir. Bu unsur, zevklerin, gzellikleri anlama duygularnn, alma eklinin, tatillerin vs... standart hale getirip, ortak bir noktada toplamaktadr. Elbette aynileen, ortak bir noktada toplanan bu zevklerden tek hedef, retimin tketim zevkini birbirine benzetmektir. Btn dnyada, kola ime zevkinde olduu gibi. Daha nce, her lkede retilen rnler deiikti. imdiyle -be yerde, hem de ayn teknolojik sistemlere sahip merkezlerce retilen tketim rnleri var. eker btn lkelerde standart llere

sahiptir. Halbuki daha nce, eker veya tatlnn her lkedeki zellii farklyd. retim ekli de. Makine retiminin, insann tek boyutlu, tek tipli ve .... hatta tek bir 174 tketim eklini almasn saladn grmekteyiz. Makinann tek patentle rettii rnn ekillendirdii, tek boyutlu insan medeniyetin rndr. retim fazlasnn imesini engellemenin baka bir yolu, insann sun ve yalanc tketimini artrmaktr. Yeni pazarlarn emperyalizm veya propaganda yoluyla bulunmas ve yeni tketim aralar bulmann yan sra, yeni tketim ekilleri bulunmaktadr. Yeni tketim ekli iki yolla mmkndr: lk nce, tketim piyasasn eitli rnlerde doldurmak, ikincisi, imdiye kadar bulunmayan tketim rnlerini icat etmek. Mesele 20 milyon ran'l yz eit rne ihtiya duymaktayd, bu rnler de 500 eitte tketiliyordu. Misal olarak yemek, birka ekilde yenilen bir rndr. Buna gre tketim kapasitesinin artrlmasnn bir baka yolu da rn eidini artrmaktr. Tketim iin bulunan bu yeni bulula, yz eit olan rn, beyz, be bin ve daha fazla eit olarak artar, ikinci yol, yeni rnler icad etmek. Mesele televizyon. Daha nce televizyon rn yoktu. Gn getike yeni rnler icad edilmekte. Yaam kolaylatrma adna, tketen insan ortaya kondu. Magdolin'in tabiriyle (tketim eidinin artrlmas ifadesi ona aittir): "retim kapasitesine gre, tketimi artrabilmek iin, rn eitlerinin artna hz kazandrmak gerekiyor". Tonybee "Beeriyet iindeki Dman" adl tezinde yle diyor: "Tarih boyunca beeri toplumlar, ounlukla d etkenler etkisiz hale getiriyordu. Bugnk toplumlar ilim ve teknikle donanm olduklarndan, dardan gelebilecek tehlike karsnda korunabilmektedirler. Ancak bunun yerine onun varln tehdit eden bir i unsur szko-nusudur. Toplum ierisindeki en byk tehlike ve ykm 175 tketim eidinin artmas ve yalanc ihtiyalarla sun tketim cinsinin hzl bir ekilde yaygnlatrlmasdr." Tketim rnlerinin cinsi ne kadar artarsa, insanln tabi yapsndan sapmas da o nispette artacaktr. nk bu tketim sun ve gerek ddr. Tketicinin masraf kapasitesi snrl olduundan, kapitalizm tketimii]!1 artmasn salayacak rnn eitli olmas yntemine dayanr. Daha sonra ilim, sanat ve teknik ibirlii ierisinde insanda, yeni sun tketim rnlerini eitli ekilde yaygnlatrlmasn salamaktadrlar, ite bu merhaleden sonra iki yeni buhran gndeme gelir: 1- Psikolojik buhran. rnlerin eitli cinslerde anormal bir ekilde artmas, insanl tabi seyrinde saptrarak, onun ruhuna ve cismine zarar vermektedir. 2- Ekonomik buhran. Tketime karlk gelir seviyesinin dmesi sonucu ortaya kar. Yani ylda 100 tmen-lik bir gelir artna sahip olan bir ailenin, yllk tketim seviyesi bunun bir ka katdr. Ailelerdeki ekonomik buhrann, temel sebebi byle bir dengesizliktir. Tonybee'nin tabiriyle iteki dmanlardan biri de gelir ile tketim eitsizliidir. Sun ve tabii olmayan tketimin, gn getike geliri ezmesi sonucu insan psikolojik buhrana girer. Beeriyet modern yaantda, btn gcn, tatilini ve duygularn, gn getike byyen tketime feda etmek zorundadr. Modern insann felsefesi, huzur ve sessizliktir; ama modern insann huzur ve sessizliini byle bir ortam oluturma aralarn salamaya feda ettiine ahid olmaktayz. Avrupa'nn giderek hissettii, modern hayatn hilii ite budur. Tketim asaleti, yani bir toplumda sadece tketen bir 176 grubun olumas. Fabrikalarda retilen rnn birikmesini engelleyecek bir tketim makinesine dnmek. Bir insann sadece tketici olmas ve bununla birlikte buna "tketim asaleti" ismini vermek nasl doru olabilir. Bir ou retilen maln tketicisidir. Ancak sadece bir kesimde tketim asaleti oluur. Tketim asaleti, tketimden ayr bir mesele olduundan, herey tketime feda edilir. Onda tketim yaam iin balang deil, tersine tketimin kendisi yaamn hedefidir. Bir snfta tketim asaletini oluturabilmek iin, kapitalizm deiik artlar dourur ve bu artlarla o snftaki insanlarda gerek ve tabii olmayan satn alma gc oluturur. Doru satnalma gc nedir? Doru satn alma gc, tketim ile satn alma imkannn ayn boyutta olmasdr. Veya baka bir ibareyle, gerek satn alma gcmzn lsdr. Gerek olmayan satnalma gc, insann satnalma gcnn yerine ihtiyaca gre satnalnmas. Doru satnalma ekli, satnalma gcnn bulunmasdr. Yani yeterli gelirin bulunmasdr. Satnalma asaletinde, yani gerek olmayan satnalma

gcnde, tketime hakim olan sahip olma ihtiyacdr. Yerinde satn alma gcnde hakim olan gelirken, yersiz satnalma gcnde hakim olan tketim ihtiyacdr. nsan satnalamyacan farkedemiyor mu? Hayr. Tpk sun itah gibidir. Yani insan gerekten yeme kapasitesini doldurmasna ramen, yemeye ihtiyac olduunu ve yiyebileceini zanneder. Bir toplum veya snfta tketim asaleti, artlanmas olutuunda tketim ls ihtiya olur, imkann veya gcn olmas deil. Aslnda bu bir ruhsal meseledir. Ama ekonomi, psikoloji meselesine girmez ki. Eer ihtiya snr, satnalma ve tketime l 177 olursa, satnalma gc onunla uyumlu hareket edemez ve ksa zamanda topallamaya balar. Tketimin, ihtiyaca dayanamayaca, tersine kendiliinden satnalma gcne ve imkanna dayanmas gerektii aktr. Kapitalizm yrtt faaliyetle, insanda (taksit, kredi, burs ve benzeri yntemlerle, gerek olmayan suni) satn alma gcn oluturmaya alr. yle bir atmosfer ve artlar oluturur ki, satnalma gc bulunmamasna ve zayf olmasna ramen, insan kendisinde satnalma gcn hissetmeye balar. Avrupa'da baz televizyonlar var. insan cebindeki bir tmene ramen, bu televizyonlar satnalabileceini zanneder. Bu televizyonlar, yanlarna yerletirilen kumbaralarla alr. Ancak i bununla bitmez. Balatlan bu kampanyada, kumbaraya atm olduunuz bir tmen piyangodan televizyonu size karabilir. Yani bir tmenle bir televizyon alm olursunuz ve kampanya sahibi sizden baka para talep etmez. Ancak onun bu kampanyada ka televizyon paras kazand ayr bir mesele. yle ki cebimizde bir tmen olmasna ramen, bir de bakyoruz be bin tmenlik bir arac satnalma gcn kendimizde hissediyoruz. Kapitalizm kef etmi olduu bu yolla, belirli bir snfta oluturaca gerek d satnalma gcyle, bir eyann fiyatna sadece bir tmen vade eklemekle, milyonlarca tmen kazanabilir. retim fazlasnn datlmas ve tketim kapasitesinin artrlmas iin gerekletirilen bu faliyet, "tketim asaleti" olarak zetlenmektedir. Bu gerek olmayan satn alma gc duygusunun insan ve toplumda nasl etkili olduuna bakalm: insan "tketimin asaleti" felsefesinin takipisi olduktan sonra, kanlmaz bir ekilde, tketim rnlerinin taksitlerini deme gcnden yoksun olacaktr. Zira, tketim ile gelir arasndaki boluu doldurabilmek iin de eitli yollara bavurmak zorunda kalacaktr. Herhalukarda ynelecei btn bu yollar sapmann balangcdr. Bu sapmalar bazan, rvet alma, hrszlk, yolsuzluk, particilik ve benzeri meru olmayan ekillerde grlecei gibi, ek almalar eklindeki meru ekillerde ortaya kabilir. Yani insan ruh ve fiziki gcnden fazla bir ekilde vaktini, gelir getiren ilere yatrr, insann byle yollara bavurmas kanlma.... ve ok nemlidir. nk bu insann hayat seyrindeki en byk sapmadr, insann deiik faaliyet sahalar olmasyla birlikte, bir dalda merkezlemesi gerekir. Deiik alanlara ynelen bir insann, gelime imkann yitirmesi kanlmaz olacaktr. Asl meslei retmenlik olan bir emlak veya taksici, hibir zaman ne iyi bir retmen olabilir ve ne de iyi bir emlak veya taksici. Elbette iyi bir gelir salayabilir ama, ilerinin birbiriyle irtibatl olmamas onun zayflamasna ve gelime unsurlarnn paralanmasna sebep olur. Kiilii blnr. Bir psikologun tabiriyle, insan, drt taraftan balanan bir arabaya dnr, insan ruhunun, meru veya meru olmayan ilerle asl gzergahndan saptrlmasyla meydana gelen zayflama, ite >w dta kkl bir dengesizlik oluturur, insandaki bu dengesizlik, hem ferde ve hem de topluma zarar vericidir. Satn alma kolayl ne demektir? Gerek olmayan satn alma gcnn olumasn salayan artlarn ve aldatmacann propagandas Esasen kolaylk deil de, aldatmaca kampanyas yani. Bu kampanyada 200G tmen 2500 tmen olur. Temelde de, rnn satlmasna getirilen kolaylktr. Hayali kolaylk ve insann satn alabilece178 179 ini hissetmesi. Yaptklar propagandalarla, tketim aralarnn satnalnmasn, insann gznde kolaylatrp, hafifletmeyi hedeflerler. "Tketim Asaleti" teziyle getirilen satnalma gcyle meydana gelen fasla giderek, toplumda snflamaya sebep olur. Gerek satnalma gcne sahip olmayan tketici snf, ya dize gelir veya yok olur. Satnalma gcyle, tketim arasndaki boluu doldurmak iin, bavuraca btn tabi olmayan yollar, neticede toplumu yok eder.

Ve zel bir mesele, o da gelecein igal edilmesi, insan sahip olduu sermaye nisbetinde, zgr gelecee sahip olur. Bal gelecek tpk gemi gibidir, hi nemi yoktur, ister stn zekaya sahip olsun veya olmasn, insan sahip olduu sermaye kadar zgr gelecee sahiptir. igal edilmi, rehine alnm gelecek tpk gemi gibidir, yani insann elinde deil. Taksit altna giren insann gelecei rehin alnmtr. Taksitini demekten ve onu dnmekten baka bir ey yapamaz, ite insann gerek hayat yaamadan nce, onu nceden yaamasnn, tamamlamasnn anlam budur. Ben eer bir ev alyorsam, gelecek 18 yla kadar taksit demem gerekiyor, yle ise bu gelecek 18 yl artk benim deil, evin maldr. 18 yl verdim, ona karlk bir ev aldm, insan, seme ve deitirme nisbetinde, servet ve sermaye sahibidir. Gelecei taksit ve anlamayla igal olduunda, seme, karar alma ve deitirme gc tketim rnlerinden dolay yok olur. nk taksit, mevcut gelirin durumuna gre ngrlp, anlamaya balanmtr, ileride kavuaca ngrlen huzura kavuabilmek iin, her artta taksitlerini muntazam bir ekilde demekten baka seenei olamaz. Bu yzden seim, kendisini savunma, kararalma, hrriyet, deitirme ve benzeri zelliklerini otomatik olarak kaybe180 der. insann dier bir nemli zellii, hayatnda risk ve tehlike ihtimalinin de bulunmasdr! Ancak anlama altna girmi bir insan, gelecee sahip olmad iin byle bir ihtimalin altna girmez. aresiz olarak almann artlarnda, uzlamac bir tavr taknmak zorundadr. almann artlar, inancna, duygularna ve zevkine ters bile dse, herhangi bir k yolu bulamaz. Ekonominin icad ettii gerek d satn alma gc neticesinde, ortaya kan diktatrlk ve ada kleliin gerek manas budur ite. Ferdin zgrlnn ortadan kalkmas budur, her ne kadar hukuk ve siyas ynden zgr olduu vurgulansa da... Ortaya kan bu gerekler, "aldatan zgrlk" gizli tahakkm veya "mecburi seim" gibi temel kaidelerle ifade edilebilinir. yle ki Bat toplumunun demokrasi ve liberalizm sisteminde, zahiren herkes hrdr, her istediini seebilir ve karar verebilir. Oysa ki, kltrel, sanat, propaganda ve siyas unsurlarn oluturmu olduu atmosferde, ancak kendisi iin tayin edileni semek durumundadr. Seilmesi gereken, kii veya eyi semekten baka alternatifi yoktur. Ben istediime oy vermekte serbestim, ancak milyonlarca zgr oy 2 veya kiiye verilir. (Biri engur, dieri eneb ve dieri de zm). Ben oyumu zgrce, dikkat ve sadakatla beyan ederim, ama benim oyum daha nce bana empoze edilmitir. Ak diktatrlk oylamadan sonra ve gizli diktatrlk oylamadan nce szkonusudur. Gizli diktatrlkle empoze edilir, neticesi aikar diktatrlk olur. Ekonomide de kanun ynden herkes hrdr. Kapitalizmin hergn yeni bir eidini rettii, rengarenk tketim mallarndan hibirini almak iin, bir millete, aileye veya ferde bask yaplmaz, 181 ama herkes zgrce bir ekilde ve hem de ou kez birok deerli eyasn satarak onlar satn alr. andel yle diyor: "Bugn ellerini balarndan indirip, ceplerine daldrdlar." Ama ben aksini iddia ediyorum ve diyorum ki: Hayr, ben gece-gndz elbisemin modelinin onunkine uymas iin, onun arkas sra koturuyorum. Neden? nk o bizi modernletirmitir. Yeni Medeniyetin ki nanll Bugnn toplumu birbiriyle zt iki inanca uymaktadr. Esasen bugn dnyada iki inancn hakim olduu sylenebilir. (Tarihte iki inanl bir toplum hibir zaman grlmemektedir). Bunlardan biri "hmanizm" ve beeriyetin stnl yolundaki teorik inan (insanlarn birlii, btn milletlerin tek bir millet olarak grlmesi). Beeriyet topluluklarndaki fertlerin haklarnn korunmas, insan haklar. (Eer insan Haklar Evrensel Beyannamesi okunursa, devaml ferdin haklarna iaret edildii; her ferd .. yapabilir, her ferd ... yapabilir gibi ibarelere raslanr; toplum hukuku szkonusu deil), ikincisi pratik "pragmatizm" inancdr. Bugnn dnyasndaki pratik inan ise "Utilitarizm" (yani menfaatin stnl ekol, menfaat stnl. Bu inanta halk menfaatleri birlikte eittir, hakikat ise menfaate gre eitlidir). Makine teknolojisi, menfaat asaleti ve "Utilitarizm"in takipisidir. Hibir zaman bir makinann faydasnn, masrafndan az olduu, yani toplum iin zarar ettii grlm mdr? Esasen yeni ekonomik ve toplumsal kurumlarn temeli, utiletarizme gre kurulmutur. Btn uluslarn siyasetleri utiletarizm inancna dayanr, yani kendi ulusunun menfaatine dayanr. imdi ilim hangi 182 inancn takipisidir? Utilitarizmin.

Gemite ilmin deeri, insann hakikata ulamas ve olgunlamasna yardmc olmas nispetindeydi. Bugn ise insana ulatrd menfaat lsndedir. Felsefe daha ok insann yetimesine veya tamirine yardm eder. Bugn ise tamir etmesi daha nemlidir. nk madd ynden, daha iyi menfaat salamasna vesile olur. Hatta edebiyat bile giderek, utiletarizm ruhu kazanyor. Yani basit ticari bir oyun yazann deeri, derin felsef ierikli yaz yazandan daha fazladr. Sanat, toplumun ilm ruhu ve ... giderek utiletarizme doru hzl bir ekilde kayyor. (*) lke yetkililerinin utiletarizmden (fayda asaletinden) bahsettikleri grlm mdr? Yani teorik inanlaryla, pratik inanlar bir olmu mudur? Konumalar peygamberin konuma slubuna benziyor. Yani inanlar her zamankinden daha insancl olmutur, ancak teorik inanlar. Pratik ve amel inanlar szkonusu olduunda, insanlk d bir inan szkonusudur. En vahi inantr. Bu topluma hakim olan nifakn ruhudur. Tarihin hibir dneminde toplum bu kadar tezat ierisinde olmam ve grn ile gerei bu derece birbiriyle atmamtr. Yeni Eskulastik Eskulastik, din inancn esaslarn savunmak ve aklamak iin felsefe, ilim, mantk ve benzeri ilim dallarnn grevlendirilmesi. Buna gre eskulastik, yani ilmin dine * Kk ve snrl bir dnr grubunun deerlendirmesini l almayan, "toplum" szkonusudur. Birgite Bardot'un servet, sanat ve ehvet ynnden Fransa zerindeki tesiriyle, "Verkur"un yce ruhu, "Berg-son'un stn maneviyat ve yetenei ile "Benvenist"in olaanst beyniyle kyaslayn. 183 hizmeti ve akln din araclyla kleliidir. Eskulastik zihniyette, ferdin dnce zgrl yoktur ve nceden belirli mesuliyetleri yerine getirmekle sorumludur. Halbuki ilim (ilmin zgrl anlamnda) hakikatla uramaktan baka hibir vazifeyle sorumlu deildir. Ama eskulastik zihniyette ilim, din adna ilan edilen emirleri yorumlayp, deerlendirme ve ispatlamakla ykmldr. Baka bir ibareyle yeni eskulastik zihniyet, ilmin "sermaye, teknoloji ve brokrasi"nin hizmetine grevlendirilmesi ve klesi olmas anlamndadr. Buna gre yeni bir Orta a balamtr. O da ilmin kleletirilmesi ve onun zindann ukuruna atlmas veya ukurdan karlp, kuyuya atlmasdr. Nitekim ilmin ahlak veya huraf deerlerin emrinde olmas, asrn zorbalarnn ve kapitalistlerinin emrinde olmasndan daha az tehlikelidir. Bugn beyinler (hatta tahsilin bnyesinden nce) kapitalizm tarafndan satn alnmaktadr. Geri kalm lkelerdeki felaketlerden biri, beyinlerini yitirmeleri yani d kapitalizm tarafndan beyinlerinin datlmas, verimsizletirilmesidir. Geri kalm lkelerdeki bu manzara, onlarn kendi beyinlerini, stn zekalarn koruyamadklarn, bu stn deerlerin, onlarn dier zenginlik kaynaklar gibi yamalandn gstermektedir. Zira bugn ilmin hedefini kapitalizm veya siyasetiler tayin ediyor, alimler deil. Gnmzn alimi kapitalizmin elinde bir ara olmutur. Misal olarak kapitalist "u kimyasal maddeyi yap!" diyor, alim de onu yapyor. Eskulastik de ayn amaldr, ilm hedefleri papa belirliyordu, ulema, mantklar ve felsefeciler onu isbatlamak iin u184 rayorlard. Bugn devlet kurumlarnn almas yledir: Mesela bir proje zerinde aratrma yaplmak isteniyorsa, bir grup uzman o projeyi aratrmak iin grevlendiriyorlar. Rnesanstan beri, dnya Orta a balarndan ve dinden kopup, zgrle kavutuunu iddia etmekteyse de, bugn daha gl ve tehlikeli bir penenin altnda (kapitalizm ve siyaset) inlemektedir. yle ki zgr ilim, zgr felsefe vs... szkonusu deildir. J.P. Sartre gibilerinin zgr dnce feryadlar da bir netice salayabilmi deil. Orta a ile asrmz arasndaki belirgin fark, ilmin kilisenin emrinden karlp, fabrikalarn emrine girmesidir. Dn slogan hakikati kefetmek idi, bugn ise g kazanmaktadr. 185 KOMPRADOR BURJUVASNN DOUU Burjuva iki trldr: Birincisi msbet ve gerek burjuvazi, ikincisi menf ve yapmack burjuvazi (komprador). Ayrca gerek burjuvazi de iki eittir 1- Modern burjuvazi - Banka, kred, ek vs... ile alan burjuvazi. Parayla hi ilgisi olmayacak bir seviyededir. Konusu yeni sanai rnleri veya yeni sanaiyi ilgilendiren (kaukuk, petrol ve...) rnleridir.

2- Klasik burjuvazi - Klasik burjuvazi daha ok geri kalm lkelerde var, toprakla irtibat halindedir, geleneksel tarmla ilgilenir. Ancak bu lkelerde giderek zayflayp, yokolmaktadr. Bununla birlikte, onun yerini modern burjuvazi almaz, aksine komprador burjuvazi hakim olur. Avrupa'nn modern burjuvas, Avrupa'nn douunda etkili olmutur. Yani ham maddeyi satn alp ondan yeni bir rn retmektedir. Bylece faydal bir snf durumundadr, toplum da onlardan yararlanmaktadr. Tarmla uraan klasik burjuvann olumas da faydalyd. nk 186 !retime katlyor ve hammaddelerde tasarruf salyordu. Misal olarak, yn halya dntryordu. Dier yandan yn, buday ve benzeri rnleri de, bizzat yerli blgelerde retiyor, bir mal olarak dardan ithal etmiyordu. Ancak komprador burjuvazi, modern toplum retimi ve geri kalm toplum tketimi kutuplar arasnda, sadece tellalli fonksiyonuna sahip oldu. Hem de kendi blgesinde bir etkisi olmadan. Komprador burjuvann fonksiyonu menfidir, kendi lkesinde modern rnlerin fazlasyla satlmasna gayret eder. Ayrca komprador burjuva, klasik burjuvay da yok eder. Batnn rettii rnleri cezbederek, hzl bir ekilde tketilmesine alr. Eski geleneksel tketimin, yeni tketime dnmesi iin (propaganda aralaryla) gl bir fonksiyon ifa eder. Kendi lkesindeki retim kabiliyetini ortadan kaldrr; her eye, hatta bulak ykanmasna bile mdahale eder. Bu da en byk ihanettir. nk tketici olduum lde, benden retici olma gc alnmaktadr. Ulusal sermaye yatrmn yeniden canlanmasnn nlenmesi en byk cinayettir. Ulusal sermaye (komprador burjuvann vasta fonksiyonunu stlenmesine son verilmesi durumunda) rahatlkla modern rnleri retebilecek gtedir. Byle olmas durumunda, i pazar elinde bulunacak ve bununla da daha kapsaml rnlerin retimine geebilecektir. Misal olarak Reno fabrikas. nceleri atarabas reten bu fabrika imdi en modern arabalar retiyor. Reno fabrikasnn byle glenmesine ve sermaye sahibi olmasna ne sebep olmutur? nk kimse yoluna engel karmam ve zgrce faaliyet srdrebilmitir. Geri kalm lkelerde de byle bir imkan vardr. Ama komprador burjuvazi engel olmaktadr. Misal olarak 187 "Aladdin" (gaz oca) Afrika, Asya, Okyanus blgeleri ve... lkelerinde bir tketim zincirine sahiptir. Bu blgelerin her birinde komprador burjuvazisi olumaktadr. Yerli halktan biri kp, Alaaddine benzer bir ocak yapar. Elbette bu aladdin gibi olmayp, onlarla rekabet edecek seviyede olmayabilir. Eer pazara aladdin srlmemi olsayd, bu aladdinin benzerini reten yerli, daha sonra ilerleyebilir, tketim boyutlarnn genilemesi ve daha byk iler yapabilmesi mmkn olacakt. Komprador burjuvas, herhangi bir blgede bir yatrmc kendi rnne benzer bir mal retmeye balad zaman, vakit geirmeden onu daha balang noktasnda boup imha ediyor. Komprador burjuvazinin, ulusal retimi bilinli bilinsiz olarak yoketmesi iki yolladr: 1- Meru yollar. Yerli rnlerin, yabanc mallarla rekabet etme gcnn olmamas. nk d retimin, sermaye, imkan ve kkl gemii var. te yandan yerli halkn rettii mal, yabanc rnden daha fazla tutulmaktadr. Bu unsurlar gznnde bulunduran yabanc kurulular, yerli retimi durdurmak, iflas ettirmek iin en acmaszca rekabete girimekte, ou kez krd fiyat maliyetin ok altnda olmaktadr. yle ki yerli firma o fiyatla rnn hammaddesini bile alamamaktadr, ilerde bu zararn fazlasyla karacann hesabn yapan yabanc firma karsnda, yerli firma rekabete dayanamaz. Burada yle bir soru akla gelmektedir: Yabanc firma neden kendi rnn, zararna satyor? Cevab aktr. nk bu firma, onlarca baka lkede ayn rn satarken, bu zarar rahatlkla kapatmaktadr. Birka yl sonra yerli retimciyi rekabette malup edip, onu devre d braktktan 188 ve tamamen imha ettikten sonra, rnnn fiyatn hzla artrr. Ve ksa zamanda zararn kapatr. Bu komprador burjuvazinin yerli retime kar izledii meru bir mcadele yntemidir. nk bu programn uygulaycs, yerli komprador burjuvadr. 2- Meru olmayan yollar. Meru yolu buysa, meru olmayan yollarn nasl olaca ortadadr. Ulusal retimin nnde engel oluturmak iin, yerli halkn siyasetine mdahale etmek... Daha keskin, etkili ve kestirme yol. Modern burjuvazi retiminin, klasik tarm ekonomisine hakimiyeti. Modern burjuvazi retimi, retim ve ekonomisinin altyaps klasik tarm olan bir lkeye girer. retim kayna tarm olan bir toplumda, birinin tketiminin aniden burjuvazi tketimine dntn dnelim (kravat,

radyo, motorsiklet, eitli yemekler vs...). Bu burjuvazi tketiminin, tarm ekonomisine tasallutudur. Eer bir kiinin yerine, toplumun byle bir deiim yaadn farzedersek, bu tketim eklinin yklenmesi, toplumsal birliin, ekonomik istibatn paralanmas ve kkl bir sapmann gereklemesinden baka bir eye yaramaz. Tarm ve kk ziraat eklinin zayf retimi zerindeki youn modern retimin arl, parann deerini yitirmesine neden olur. Hzl byyen enflasyon, parann sadece sembolik bir deer ifade etmesine ve ekonominin tamamen baml hale gelmesine imkan hazrlar. ? Bir toplumda psikolojik veya fikr bir buhran olutuunda, onun ekonomik faktrlerine bakmak gerekir. Buhrann temel ekonomik dinamiklerini tespit ederek, hasta189 la tehis konabilir. Bunun aksini de, deerlendirmek gerekir. Bir toplumda, bir ekonomik gelime ve deiiklik zerinde aratrma yapld zaman, bu gelime ve deiiklik neticesinde ortaya kacak psikolojik tesirleri de hesaplamak, bizi daha fazla doru karar alabilmeye yaklatracak. Iran iir ve edebiyatnda 7,8 ve 9. asrda grlen iddetli karamsarlk, ruh ve fikr buhran, manev ve ruh boluktan kaynaklanan dert ve aclarn asl kayna nedir? Moollarn ilk olarak sikke bastn gryoruz. Bir parann, kltr ve para ortamna sahip olmadan bir lkeye girmesi, kukusuz aniden btn ekonomik mbadele ve dengeleri alt-st edecektir. Bu deiiklik o derece buhran oluturucu ve ekonomi, toplumsal irtibat ve pazar zerindeki tesiri fazladr ki, toplum ve ferd byk zarar grmektedir, ikinci Dnya savann, halk zerindeki ekonomik etkisi tamamen aktr, italya, Almanya, ingiltere ve dier lkelerde, sava paraya tesir ettii zaman, bu etki kendisini toplum ve fertler arasndaki irtibatta hemen hissettiriyordu. Kylerin yakn bir zamanda etkisiz braklmasnn sebebi, geri kalm toplumlardaki modern tketim eklinin hakimiyetidir. Sanailemenin balangcnda kylerin varl felsefesi ortadan kalktndan, kyler de yok olmaldr, ingiltere kyleri ne zaman yok oldu? Ar sana olutuu ve tarm kendisine cezbettii zaman. Ancak yeni bir devrenin balangc oldu. Sana ordusunun henz fethetmedii, geri kalm toplumlarn kyleriyse yok oluyorlar. Yani henz bir mhendisleri, derin su kuyular, traktrleri ve benzeri imkanlar yoktur. Pek ok kyn terkedildiini ve iftilerin g etmek zorunda kaldn gryo190 ruz. Bu g (kyn ehirlere g), eer sanainin belirmesiyle birlikte gereklemise, tabiidir. Ama bu gler sana retiminin olumas iin deil, tersine modern tketimin saldrsndan dolaydr. Sana rnlerinin tketim saldrs sonucu gelien iftinin ehre g etmesi, kanlmaz olarak "i" douracaktr, ancak gerek manada i deil.( ' Kyden maksad, ehre ynelmemek eylimidir. iftinin yaad kyler tketimin saldrsyla (retimin deil) yok olduu ve ifti zahiren iiye dntkten sonra, durum ne oldu? iki durum olutu: Mutlak isizlik ve gizli istenmeyen isizlik. Tarmla urat zaman, mevsimlik almas vard. Kylerin yklmasndan sonra, bir mntkann yzbin kiilik mevsimlik iisi mutlak veya gizli isizlikle yzyze geldi. Kylerin yklma ve kylnn ehre hcumu esnasnda zahiren msbet bir deerlendirme yaplr ve (ifti daha nce uyuyordu, imdiyse alyor, daha iyi maa alyor, indiki maddi durumu mevsimlik alma yaptndan daha iyi olmu, geliri artmtr) gibi yorumlar getirilir, * bir ka trldr: 1- Gerek, faydal ve retime dayal i (ampluva). 2- Kt isizlik (suzampluva). Istlahi bir itir. Yani bir oyalanma ekli. Hem de bo bir oyalanma. i, topluma herhangi bir faydas dokunmadan 7, 8 veya daha fazla saat alr. Btn sermayeleri on tmeni gememe ihtimali olan, sokaklarda ellerinde sigara ve kibrit satan satclar gibi. 3- Gizli isizlik (ampluvazgize). Bu tr iilik de toplum asndan faydas olmayan isizliktir. i (gizli iilikte) alyor grnr, zahmet eker, ama iinin faydas bouna ve yersizdir. Bu isizliin, kt isizlikle farkl yanlar var. (Masann arkasnda kibrit oyunu oynayan memurlar gibi). 4- Mevsimlik i (ampulvaperyodik). Mevsimlik i, iinin yln byk bir blmn isiz olarak geirdii bir alma eklidir. Belirli bir mevsimde alr. naat iisi veya zm toplayclar gibi. 5- sizlik f emaj). in olmamas ve mutlak bir isizlik. 191 ancak bu durumun tamamen zahiri yndr, i sahas almtr, ama bir toplumun ekonomisindeki randman - kapasitesi menf ynde etkilenmitir. Yani iktisad bir randman bulunmayan, bir modernlemekten kaynaklanan deiimdir. iftinin iiye dnmesi, gerek iin bulunmasyla deer arzeder. iin, retime

dayanmas, modern tketim mallaryla ilgili iler deil. Modern tketimin belirtisi, kk dkkanlarn byk galerilere dnmesi ve caddelerde modern vitrinli maazalarn yaygnlamasdr. Bu deiiklik bile, yeni ek ileri getiriyor. Yeni masraf, biraz yeni i, modern vitrin yapm ve benzeri yeni iler... Ama bunlar gerek iler deil, tellalk ileridir, araclk ve ayrnt ilerdir. Masrafn tketiciye yklemekten baka, bu iin olumasnn retime hibir katks yoktur. Netice olarak, vitrinciler, yedek para satclar, boyaclar doar ama, komprador burjuvalar gibi retime hibir katklar olmaz. * Bunlar sadece retim ve tketim arasndaki mesafeyi artrmaktadrlar. Gelirleri de, tketiciden zorla alnr. Ben lks bir maazadan bir mal aldmda, maazann lks olmasndan (vitrininden, dekorasyonundan, satcnn k olmasndan ve ...) dolay fazladan bir para demem gerekiyor. Bylece benim tkettiim mal, bana daha pahalya mal olur. Grnrde faal gruplarn, yeni almalarn ve oluumlarn meydana gelmesine ramen, hergn fiyat artnn dnda, ulusal gelire herhangi bir katknn olmadn gryoruz. Bylece, modern ve sana rnlerinin giriinin balangcnda, geree benzeyen ve doal olmayan bir unsur, az gelimi toplumlarda.belirmeye balar. Bu unsur, orta grup ismini alr. ileri, tpk komprador burjuva gibi tellalk ve araclktr. Grup dedik, snf deil. nk snf, btn boyutlar toplumda belirginletii ve ona mensuplarn toplumda mahhas sfatlara sahip olduu zaman oluur. Bu toplum bilimindeki, snf tasnifidir. Arabistan'da fertler petrol iisidir, ama snf deildir. nk byle zellik ve sfatlara sahip deiller, iiye rastlanmamakta, sadece ii fertlere rastlanr. Bu orta snf, yeni asl olmayan fer'i iler yapmaktadr. Yoksul ve balangta hibir eyi yokken, her eye (hem tketim ve hem de gelir asndan) sahip olan patron arasnda, yeni bir snf. Daha nce yoksul kesim ile zengin kesim vard. imdiyse ikisinin arasnda yer alan nc bir snf olumutur. Fikri ynden de, zahiren daha aydn, bilinli ve akll grnmektedir. Bir toplumda sanaileme gerekletii, yani o toplum retime getii zaman, orta snfn asaleti vardr ve kendi asil ekliyle oluur. Ancak makina ve sanai retimi balamadan nce, bu orta snf sadece modern tketimle ilgili rnler iin meydana gelir. Bu snf bo, anlamsz, yalanc ve toplumun srtnda bir kambur durumundadr. Avrupa'da genellikle kkl partiler dnceler, ideolojiler, hareketler ve stn sanat eserleri, orta snf gelitikten sonra dodu, inklaplar da bu orta snfn douuyla balad; bu snf fazlasyla aydndr. Ne soyluluk gelenekleri, ne avamn donuk adetleri ve ne de dinin ar sorumluluu onlar balamamaktadr. Hibir eye bal deildirler, devaml olarak deiim ve yenilik taraftardrlar. Ama bu orta snf taklid ederek ortaya kan kopya 192 193 orta snf, gerek orta snfn aksine ahlaken karektersizliin, irkinliin, yalancln, banazln, uakln ve tellaln simgesi oldu. Yalan, banazlk, irkinlik ve dolandrclk sahte orta snfn kltr oldu. Oysa bilinli olmak, devrimcilik, deiim taraftar olmak ve korkusuz olmak gerek orta snfn hususiyetlerindendir. ) ' ? Bedevi Kabilelerin Hzl Geliimi' Sanailemenin yaygnlamas, dnya ekonomisi ve dnya tketiminin uluslararas bir boyut kazanmasna vesile olurken; propaganda ve kitle iletiim aralar, zellikle de masraf karsnda tketimin bymesi ve bunun neticesinde doan ekonomik emperyalizm ve smr, bedevi kabilelerin hzla gelimesini zorunlu klmtr. Asrlar boyu kapal toplumlar ve sabit tarihler mevcut olmutur. 19. yzyla kadar, gemiteki insanlar gibi yaarlard. 19. yzylda "etnoloji" ve "antropoloji" ilmi gelimeye balad. Etnoloji, daha ok rklar tanma ve dnyann deiik ulus ve kabilelerinin zelliklerini inceleme bilim daldr. Antropolojiyse daha ok rklarn, uluslarn yaay tarzlarn, dncelerini, inanlarn, kltrlerini ve geleneklerini incelemektedir. 19. yzylda sosyoloji, ilk insann tannmas, tarihin balangcnn incelenmesi, beeri toplumlarn olumasn aratrmak, ilk insann din, medeniyet ve mantk tefekkr tarzn inceleyebilmek iin etnoloji ve antropoloji gibi bir bilim dalna ihtiya duymaktayd. Toplumlar tanmaktaki en iyi yntem buydu, zira ilk insan ve toplumu hakknda elde herhangi bilgi yoktu. Arkeoloji konusundaki bilgiler ok az, tarihi rivayetler byk olaylardan ve yalanlardan ibaretti. Buna ilave olarak 194

byk olaylar konusunda, gelen rivayetlerde de, kukulu yorumlar arlklyd. Toplum bilimi, tarihin ilk dnemlerindeki ilkel hayat, doru bir ekilde ortaya karabilmek iin, zorunluydu, ilk ilkel toplumlarn yaants konusundaki bilgilerin netlemesi, gemi tarih konusundaki bilgilerin doru bir ekilde ortaya kmasna yarayacakt. Bundan dolay eskimolarn veya Avustralya bedevi toplumlarnn, okyanus, merkezi ve gney Afrika blgelerinde yaayan toplumlarnn yaay tarzlar, ekonomik, din, dnce, tekaml, toplumun ekil almas, snf yaps, tarihin ilk dnemindeki insan toplumlarnn temel kurumlar, doru bir ekilde yeniden yorumlanarak genel bir bilgi elde edilebilir. Misal olarak vahi, plak, kuralsz ve evsiz bedevi bir kabilenin toplumsal yaps deerlendirildiinde, insanln tarih caddesine girii hakknda yeterli kanaate varlabilinir. Bundan dolay byk rk bilimcilerinden Espenser, Taylor ve Moler gibileri smrclerin yardmyla ilk kez uzak kalm, kapal ve el dememi kabileleri mehul sahralarn derinliklerinde, Byk Okyanusun ssz adalarnda, Kara Afrika'da ve Kzl Amerika'da kefettiler. Hatta yakn blgelerde yaayan topluluklardan habersiz olan bu kabileleri inceleyip, yllarca onlarn arasnda yaayp, onlarn dillerini renerek, onlarn gelenek, adet, irtibat, ilkel toplum kurumlar, dnce, duygu, ruh, kendilerine mahsus mantk ve ilkel dnce tarzlarn inceliyebilme imkan buldular, yllarca srdrdkleri aratrmalarla 19. yzyln sosyolojisinin, tarih felsefesinin, psikolojisinin ve genel olarak insan biliminin daha doru bilgilere dayanmasn ve tezlerin daha gereki olmasn salayabildiler. 195 Fazlasyla nemli bu kavim ve kltrleri inceleme almalar, geciktirilmeden yaplmalyd. Zira insanln tannmas iin, kalan son frsatlar byk bir ganimet olarak grlyordu. Zira ondan sonra ilim, bylesine el dememi zengin kaynaklardan tamamen yoksun kald. yle ki, dnya ekonomisi ve tketim saldrs, btn bu zenginliklerin sklmesine sebep oldu. Bunun neticesinde, henz bile hazreti uayb dnemindeki bedevi hayat geleneini srdren kabilelerin srlerinin iine st makinalarn sokabildiler. Buna gre, bundan sonra artk bakir ve ulalmam toplumlar olmayacaktr. Btn toplumlar, yeni medeniyetin eseriyle tant ve btn toplumlarn ruhu ve varl bu medeniyetin rengine buland. andel'in deyimiyle: "Bat emperyalizmi eskimolara bile, buzdolab satmtr." Bu yaylmaclk politikasnn gezginlik devri korkun bir tahribata sebep olduu gibi, bu hareketi 19. yzyln msbet bir sfat olarak da grmek gerekiyor. Nitekim bu gelimeler giderek uak gibi madd yollarn ve kitap gibi manev yollarn kapal ve dnyadan kopuk toplumlarn almasna, onlarn hzl bir ekilde ilkel yaamdan kopmalarnda, kk ihtilaflarn ortadan kaldrlmasnda, toplumlarn yaknlamasnn salanmasnda ve tedrici olarak bir "beeri mmetin" olumasna yardmc olduu inkar edilmez bir gerektir. Dier yandan, dnyada yeni kefedilen mmet iin byk ve evrensel bir din sunabilmek, mesuliyeti dnya aydnlarnn omuzuna yklenmitir. Kukusuz o mmet de , hayatn hzla gelimesine, dnyann bina edilmesine yardm eden ilim ve sanatn domasna vesile olan tarihi tecrbelerin zerinde bina edilmektedir. imdi retim, ekonomi ve ilmin dnda yeni bir unsur szkonusu olmaktadr o da, deiik .kavimler 196 unsuru. Aktr ki, yeni beer medeniyet ve ilim siyah, sar ve Asyal yeteneklerden tamamen yoksundur. Daha ak bir ibareyle szkonusu bu kitleler, sadece >tandar, bir .ekilde gudlnektudirh-r. Sadece r.ete ya/bili1, <n-lar, retimleri yoktur, taklit etmekle snrlandrlmlar ve hayatn gelimesinde herhangi bir'rolleri yoktur. Bi/. imdi sadece tketiciyiz ama, beeri mmtt plan gerek- .- letiinde, yalnz Amerika ve Sovyetler insanln ilerlemesinde tek sz sahibi olmayacaktr. Bugn donuk olan veya hareketsizletirilen, takliti hale getirilen ve menfi bir gzergahta seyreden uluslar, yapc ve msbet bir ha-keket kaynana dnecektir. Bunu salayacak gcn, yalnzca maneviyat olduundan da kuku yok. Niu-l.im bu g, hibir yapc zellii bulunmayan uluslarn, yapca hale gelmesinin kayna olacak. Tarihte byk medeniyetlere beiklik ettikleri halde bugn donuk bir hal alan uluslar, yeniden yerlerini alacaklardr. Bu durum sadece medeniyetin hzla gelimesini salamakla snrl kalmayacak, bunun yamsra ona keyfiyet ve muhteva do kazandracaktr. Esasen bugnk medeniyetin kltr de tek tarafldr. Neden acaba? nk beeri kanatlardan birinin elindedir. Beeri mmet, projesinin gereklemesi, yeteneklerin gelimesi, takviye edilmesi, genel anlamyla beer v\-.\\ ve bilin gcnn artmas ve ihsan aklnn en nemli . Jrinden biri olan maslahatna uygun olan bulmas asndan nemli bir fonksiyonu ifa edecektir. Zira yetenekli; bilinli, uyank ve iin ehli uluslar, bugnk durgunluktan veya Batnn madd veya fikri rnlerinin tketici olma durumundan kurtulup, insanln

medeniyet ve kltrnde katkda bulunabilirlerse, hi kukusuz insann tekaml ve akl gelimesi inanlmaz bir ekilde hzla ge197 lime salayacak, zenginleip, derin bir mana kazanacaktr. Asimilasyonun Douu Az gelimi lkelerin, Avrupa'yla karlatnda ortaya kan nemli bir unsur asimilasyon olmutur. Hi phesiz bu iki asrn en belirgin zelliidir. Asimilasyon, Avrupallk ve entellektel edas taknmakla balar. Bu akma kaplanlar, kendilerini yeni medeniyet karsnda kaybederek kendilerini onlara benzetmeye alarak, yerli halk ile Avrupa arasnda bir nevi araclk grevini gnll olarak stlenirler. Bunun iin btn kiiliklerini ve yce deerlerini feda etmeye de hazrdrlar. Asimile ve asimilasyon olgularnn domasyla yeniliki tketim ve yeniliki dnce arasndaki tezad 19. yzylda en u noktasna kadar ulat. Ancak 20. asrda ve hususen 1. ve 2. Dnya savalar arasnda meydana gelen bilinlenme ve uyanla birlikte, asimile hareketini yrtenlerin iren ehresi ortaya karak, bu hareketin tesirini byk boyutta azaltabildi. Daha nce bu asimile hareketine nclk yapan takliti, garpzade ve kiiliksiz kesim, kahraman ve vatanperver olarak grlrken, bu bilinlenme hareketiyle birlikte birer maymun, uak-ve yoz taklitiler olarak grlmeye balandlar. Bunun neticesinde Batllam aydn ile, asimileye uram yerli halk arasnda nc bir dnce akmna bal entellektel snf doar ve aydnn gerek misyonunu ifa etmeye alr. 19. asrda Batnn siyas, iktisad ve kltrel yolla gerekletirdii nfuz neticesinde, Avrupal olmayan yerli 198 halklar arasnda, iddetli ihtilaf ve tefrika oluturuluyordu. Bunun neticesi sun snrlar ve halklarn paralanmas olmaktayd. Buna ilave olarak, bir lkedeki halkn kendisi de ilerici ve gerici olarak, birbirine dman kutuplar haline getirilmekteydi. te yandan gerici kesim, yobaz, mrteci, geri kafal ve benzer isimlerle anlyorlard, veya daha dorusu sulanyorlard. Takliti ve yenilikiler de, aydn, Avrupailemi, mnevver, ileri grl ve benzeri isimlerle sfatlandrlyorlard. yle ki bedev veya tarih (*) topluluk Avrupa atmosferine girdii zaman, ilerici-gerici kesimler arasndaki ayrlk iddetle byme gsterir. te yandan yenilikiler taklit, batllama ve medenileme hareketinde ilerledike, gerici olarak nitelendirilen kesim eskiye, geleneklere ballkta daha fazla taassup gsteriyor, inanc artyordu. (Merutiyet dneminde dinciler ve pazar kesimi ilerici olarak isimlendirilirken, yeni devre onlarn yerini baka kesimler ald). Buna karlk asimile hareketinin ncleri, Batl deerlere ballkta daha fazla fanatikleip, banazlamaktadrlar. Bu seyir ierisinde, batllama rzgariyle asimile olmaya ynelen topluluklar Avrupa'dan daha ilerici olmaya byk gayret gsterdiler. Modernleme ve Avrupai yaant ve ahlak ynnden, Batllardan daha ar olmada byk taassub gstermekteydiler. Bat gemiiyle nyorken, asimile olmu Bat taklitileri, gemile balarn koparmay, eskiye ait btn deerleri ykmay ve kendilerine * eit toplum var: 1- Henz bile durgun olan ve medeniyeti bulunmayan bedev topluluklar. Misal olarak, eskimolar. 2- Bugn duraklama devresinde bulunan, tarihte parlak medeniyete sahip olan tarih topluluklar. ran ve Hind gibi. 3- Tarihi bir gemii olmamasna ramen bugn ilerleyip medeniyete sahip olan Batl lkeler gibi topluluklar. 199 yabanclamay byk bir marifet bilmektedir. Yeni medeniyetin bir baka zellii de (Marks'n da arzulad ve onu snfsz toplumun zellii olarak grd) bugn medenilemi lkelerde gerekleen, ehirlerle kyler arasndaki faslann azalmas veya tamamen ortadan kalkmasdr. Kyle yaayan halk da ok^ hzl bir ekilde, ehirde yaayanlarn istifade ettii imkanlardan istifade edebilme firsat buldular. Bu imkanlarla birlikte, ehirli ve kyl arasndaki tezat ortadan kalkarak, tek tip insan meydana getiriliyordu. Her iki tip insan da, batllamann sembol olma yolunda yart. Evrensel medeniyet ve teknolojide ikisi arasndaki farkllk ve tezat ortadan kalkt. nk iki kesim arasndaki tketim irtibat ve mtereklii bu tezad giderek sona erdirecektir. Burjuvazinin Bozulmas Dnyann yeni hakim medeniyetine ve gnmzn medeni toplumlarna hakim burjuva snfnn bozulmas, u ekildedir: Burjuvazi yeni asrn balarnda, toplumun en ilerici kanad; istibdat, soyluluk ve din aleyhindeki

mcadele cephesi; genel eitlik, insaniyet ve hrriyetin savunucusu ve ayrca rk, grup ve aslsz soyluluk yerine, insani deerlerin yerletirilmesinin savunucusu konumundaydlar. Burjuva snfnn byle bir zellii vard Nitekim 17 ila 18. yzylda tandmz (devam bugne kadar gelen) aydnlar hareketi ve dncelerin zgrl olarak ifade edilen liberalizm (belirgin zellik ve yaps bulunan bir harekettir. Fransada birisine iyi adamdr denmek istendiinde "ak grldr veya zgrce dnebiliyor" denilir). Ancak yeni asrda yani 20. asrda, burjuvazi bozulup, deerini yitirdi. Bozulmas o derece yk200 sek dozajl oluyor ki, btn faziletlerinin ayaklar altna alnmasna neden oluyor. Bu, 18. yzylda Byk Fransa nklabn dnyada meydana getiren harekettir. Fransa inklab, boyutlar btn dnyaya ulaan bir hareketti, ancak Fransa'da kendisine has zelliklerle gerekleiyordu. Fransa'da gerekleen bu inklabn dnce ve tefekkr tarz, btn Avrupa lkelerine hzl bir ekilde yayld; hkmetleri, ferd ve aznlk haklarna tesir etti. Belli bir mddet sonra da, boyutlar Douya kadar uzand. Nitekim ran'daki merutiyet hareketi, Byk Fransa nklabnn edebiyatnn tesiriyle, merutiyet hareket} balad, bunun neticesinde ulema ve halk uyand. Merutiyet dneminde grlen sloganlarn, ideallerin ve dncelerin tamam, bir nevi Fransa nklab edebiyatnn tercmesidir. Bu hareketi burjuvazi balattndan, onun iftihar kayna oldu. Ancak byle bir asil misyon sahibi olan burjuvazinin, 19. asrda dnya emperyalizminin ua olarak, sermaye birikimi, byme, baka uluslar kendi hegemonyalar altna almak, btn gelenekleri, kltrleri, maneviyatlar ortadan kaldrmak ve btn beeriyeti kendi tketim pazarlar haline getirmek iin, yn deitirdiini grmekteyiz. Bundan dolay bu yeni hareketin ismini, burjuvazi- emperyalizmi koymak daha doru olacak. Yani burjuvazi ekil deitirip, yeni bir kiilie brnyor. Yoksa burjuvazi ilk nce: "Ticaret, konuma ve seme zgrl" demiyor muydu? Buna gre daha sonra, deimemitir; tekammle ulamtr. Evet, ancak ilk asrn balangc derken, maksadmz 15, 16 ve 17. yzyldr. Yeni asrn sonlar da derken, 18 ve 19. asrla, 20. asrn balangcn kastediyoruz. Ticaret 201 zgrl, alma, inan, hkmet, ocuk terbiyesinin ve dinin zgrl, oligari karsnda demokrasi hkmeti gibi iarlar ve buna ilave olarak Avrupa'da bulunan oligarik rejim, feodal yap ve dine dayal ynetimler karsnda demokrasinin savunulmas, balangta tamamen insan amalar tayordu; ikinci yardaysa ekonomik ve siyas hedefler arlktayd. Buna gre,"brak alsn","brak gitsin" gibi 18. asrn dncesini yanstan bu iarlarn iki boyutu bulunmaktadr: Bir boyutu, btn halk bu iar etrafnda toplayan entellektel boyutudur. Burada maksat ticaretin zgrlnn yerine, ahlak ve insan faziletin zgrldr. Bunun iin, mcadele edilmektedir; onu elde edebilmek iin canlarn verebilmektedirler ve veriyorlar da. ikinci boyutundaysa, Avrupa, Asya ve Afrika'da byk bir dnya ekonomi piyasas oluturmaya gayret gsteren burjuvazi, bu sloganlar sadece, kendi ticareti nndeki engelleri kaldrmak, ticaretini zgrce yapabilmek, btn gmrk engellerini, hukuk ve siyas kstlamalar kaldrabilmek maksadyla kulland Esasen her iki boyut, devaml olarak birbirine bal bir halde de olabilmitir. Burjuvazi bu iarlar szkonusu ettii zaman, bir ksm, insan ynnden ve dier bir ksm iktisad ynnden, meseleye bakmaktadr. Neden acaba? nk burjuvazi biz iranllarn tasavvur ettiinin aksine (nitekim, smrgeci para sahiplerini ve bakalarn smrerek sermaye biriktirenleri burjuva olarak gryoruz) Avrupa'da kullanlan stlahn genel manasyla, feodalizme kar kan, ehir hayatndan, ferd yaamdan, alma ve paradan; dncenin eitli olmasndan, hayatn ve retimin geni boyutlu olmasndan yana olanlara verilen isimdir, ite bundan dolay, burjuvay feodalizm dneminde, han ve rgat arasnda gelien bir orta snf 202 olarak deerlendiriyoruz, para sahibi, refah ierisindeki kesime deil... Gnmzde zihnimizde ifade edilen manasyla deil. Feodalizm ve byk malikiyet dneminde, han, bey, aa ile kyl, rgat arasnda gelien ve byyen bir snftr. Burjuva, ahsiyet ve kiilik sahibidir, istiklal sahibi, gayretli, hr dnceli, ilerici, aydn, ilim taraftar, bamsz, iki snf arasndaki bunca kkl ayrcala muhalif, snf tekellemesine, rk ve aile soyluluk anlayna kar olan kimselerdi. Bundan dolay, aydnlarn balatm olduu hareket de, bir nevi burjuva hareketidir. Burjuva hareketinin bu asil zelliine ramen, sadece ii iin yani para karl alma iin yaayan byk burjuva bu iarlar sadece kendi menfaati ve ekonomik gelecei iin kullanabilmektedir. Yeni asrn balangcnda burjuva iki kanattr. Biri paradan baka bir eyi olmayan ve sadece para iin almak taraftar olan kanat. Dieri de, pazarda, fabrikada, ehirde, sanayi dallarnda alan

orta halli okumu kanattr. yle ki burjuva snf, orta tabakann genel ismi haline geliyor. Neden yeni asrn sonlarnda burjuvazinin btn insani deerli iarlar, sadece ekonomik iarlara dnt? nk yeni merhalede, yani asrmzn sonlarna doru, orta snf giderek yok olmaya mahkum ediliyor. Orta ada, bir orta snf olutu (kylerin alt-yaps, hi bir zaman birlemesi mmkn olmayan iki snfn gstergesidir. Bu alt-yap, kyn yaps, zellii ve mimarna tesir etmektedir). Birbirinin zdd olan bu iki snf arasnda, ounlukla ehirli, dkkan sahibi, memur, yazar ve okumu kesimden oluan bir orta snf bulunmaktadr. Okumu kesim 203 burjuva snfndandr, orta snf mensubudur. Her ne kadar bu snftan bazlar st snfa girseler de, genel olarak orta snfla ifade edilirler. Bu snf, orta tabaka feodal devrede olutu. Kylerin yapsnda, bunun varl daha da belirgindir. Nitekim burjuvazi kelimesi de, kyl kknden geliyor. Burjuva kyde ilk nce kk bir dkkan sahibiydi. Bir dkkan sahibi, iki dkkan sahibi, on dkkan sahibi, derken zamanla kyn dkkan sahipleri veya sermayedarlar ismiyle bir grup olutu. Ancak bunlarn yaay tarznn ne kyllere ve ne de hana benzememesi dikkat ekmektedir. Bu burjuva snf ehirde gelime gsterir. Belirtisi de udur: Ticari rnlerin urak yeri olan ehir ve kervansaraylar ile ky ve byk tccarlarla kydeki feodaller arasnda bir vastadr; ii snf, sanatkar, atlye, imalathane veya maaza sahibidir. Bu onun snfdr. Bu ayakkab, bakr, terzi, berber, bakkal/baharat gibi kk imalathaneler, tezgahlar, idare memurlar, zel sektrler, devlete bal kurumlar, genellikle bizim zihnimizde yer etmi olan ismini zengin veya parababalar koyduumuz burjuvaya ait deil, burada alanlar ounlukla orta snftr. Ne han kesimine ve ne de rgatlara aittir, buralar. Buralarda megul olanlar, kendileridir; bakalarn^ smrmezler. Smrmeye ve smrlmeye meydan verilmeyen, zgr bir kesimdir. Bu snf, burjuvazi dneminde geliir ve yaygnlar. Bu gelimenin boyutlar o kadar genilemitir ki, bunun neticesinde her caddede birbirine benzer pek ok maazann hzla almas, gnmze kadar uzamtr. Bu burjuvazinin, feodalizm karsnda glenmesinin belirtisidir. Feodalizm devresinde, bu kadar maaza yok204 tu. Sadece seyyar bir maaza veya ziyaret blgelerinde kurulan mevsimlik pazarlar bulunmaktadr. Ama burjuvazi gelime gsterdii zaman bu dallar, bu snfn sembol olarak gelime gsterip, byr. Burjuvazi gelime merhalesini tamamlaynca, kapitalist sisteme dnr. ounlukla kapitalizm, burjuvazinin tekamle ulamas olarak deerlendirilir. Yani onu da burjuvazi sistemi olarak grrler. Bu burjuvazi sistemi geliip, byd zaman, ismini kapitalizm koyuyorlar. yle ise kapitalizm ve burjuvazi birbirine eittir. Bazlar bu grtedirler. Neden ikisini eit tutalm? nk burjuvazi sisteminin kapitalizme dnm, inklap yoluyla olmaz ve genellikle tedrici tekaml yoluyla oluur. Bundan dolay, alt-yap-da, tekilatn bnyesinde ve toplumun eklinde burjuvazi sisteminden kapitalizme gei ekli inklapla gereklemelidir. Ancak bu tez, burjuvazinin kapitalizmden ok farkl olduunu grebilmemize engel deildir. Aktr ki, her ikisi birbirinin zdddr, birbirinden farkldr, onlar birbirinden ayran belirgin zellikler vardr. Her ikisinde-ki insan ekli, alma, kltr ekli, toplumsal irtibat tarz ve snflarnn ekli tamamen birbirinden ayrdr. Toplumsal snfn ekli deitii zaman, bir sistemin baka bir sisteme dnt anlalr. Bunun tedrici olarak m, yoksa direkt olarak gerekletii ise baka bir konudur. Kapitalizm devresi, burjuvazi devresinden farkldr. Burjuvazi dneminde, bu orta tabaka geliip, yaylma gsteriyor. Ancak kapitalizm merhalesinde de, bu snf yeniden toparlanyor, eriyor ve aznlk olarak ortaya kyor. Feodal sistemden kapitalizme gei srecinde, burjuva ibana geerek topluma hakim hale gelir ve bu gelimenin ardndan orta snf yeniden dme gsterir. Nasl dme gsterir? Tpk toplumun iki snftan olutuu ve 205 aradaki boluun hzla byd feodal sistemde meydana gelen d gibi. Ancak btn mesele, ekli yaps deil. Bununla birlikte toplum yine gerekler ve hakikat asndan, birbirine zt iki snfa blnmektedir, ikisinin ortasnda, baka bir snf yoktur veya fazlasyla zayftr; st snfa baldr ve kendisi bamsz bir snf deildir. Feodal sistemde bir dkkan, iki, , on, yirmi veya otuz dkkana dnyor. Bir ehre baktmz zaman ise, btn ehrin maazalarla kapl olduunu gryoruz. Bu gelime hergn daha fazla art gsterir. Bir ehrin ounluunu orta snf oluturur ve bu snfn gelimesi byle bir deiimle byr. nk halkn byk bir

blm, kylerden ehre doru ge balyacaktr. Bylece bu seyir ierisinde, alt snfn, hzla orta snfa dntn rahatlkla grebiliriz. Ancak, Avrupa bunu gremediinden, sadece kitaplarda okur. Nitekim eer ehirler zerinde bir aratrma yaplp, bundan 10 ila 15 yl nceki haritas karlp, bugnkyle kyasland zaman, Iran ehirlerinin bu sre ierisinde iki kat arttn grrz. Mesele bundan 40 ila 50 yl nce Mehed ehri, Takiabad drt yolu evresinde kmeleniyordu. ehrin merkezi olan imam Rza haremi evresinde odaklaan ehir merkezi, her taraftan rahatlkla grlebiliniyordu. ehir haremin evresini, bir tavaf halkas gibi saryordu. Btn ehir ondan ibaretti. Hatta bu durumun, bundan 500 yldan beridir ayn zelliini koruduunu, seyahlarn verdii bilgilere ve o zamann haritalarna dayanarak sylemek mmkndr. 18. yzylda Tahran ve Isfahann izilen haritalarna baktmzda, bundan 10-20 yl nceki Mehed ehrinden pek farkl olmadn gryoruz. Elbette, snf bulunmad anlamnda deil. ehrin kendisinde snflar vard. Ayrca ehrin evresinde yayan topraa 206 bal, topluluklar da vard. ehirde olmalarna ramen, ehirli deillerdi. Hanlar, uaklar, atarabalar vard ama, hibir zaman ehirli retimine sahip deildiler. Bir nevi feodalizmin, ehirde bir parazit gibi yaama ekliydi bu. ehirli olmad halde, ehirde yayordu. Hem burjuva deil, hem de sermayedar. Dier yandan, herhangi bir zellii bulunmayan basit halk caddenin sonlarnda yayordu. ehir ile kyler arasnda bir nevi araclk yapanlarn, byk ksm ehrin st kesimlerinde maaza ve dkkan sahibiydi. Bu ekilde ehirde yerlemi ve deimiyorlard. Daha sonra ekonomide meydana gelen ani bir deiiklikle, yeni modern yaant, yeni i, sat ve tketim ekli; yeni hayat standartlar ve yepyeni bir snf oluur. Bu snflar iki trldr. ehirlere drt bir yandan bakldnda arkeolojik ve jeopolitik ynden farkllklar grlr. Yeni bir olgu ehrin biimini deitirir ve merkezi bir nokta etrafndaki, kmelenme seyrinin nne set eker. Misal olarak eer eski Mehed'in havadan fotoraf ekilmi olsayd, Harem ve Haremden kan yollarn ekli tamamen belirgin olurdu. Bugn ise, ehrin geometrik ve sembolik grnts tamamen kaybolmutur. Hibir eyin'sembol deildir. Harem ehrin bir kesinde kalmtr. Merkez olma durumunu yitirmi, Harem ismiyle bir mekan var. nk ehir planszlam ve dzensiz bir ekilde gelimitir. Neden dzensiz bir ekilde geliiyor? nk ehrin alt-yapsndaki snflar, eski ekil ve nizamndan uzaklam, zgrlemi ve eski kalplardan bamsz bir ekilde gelimektedir. Yeni hayat eski yaay tarz ve standartlarna uymadndan, ehrin gelimesi ve binalarn yapm da uymaz. Yukardaki iki zellik (snflarn ve ehirlerin durumu), yeni yaam tarz ve ehir plannn domasna vesile olur. ehrin evresindeki eski 207 aharba'da, bunlarn kyafetleri hangi kesimden olduklarnn belirtisiydi, isimleri, tipleri, unvanlar, alma ekilleri ve aileleri belliydi, imdiyse bunlarn hibiri belirgin deil. Eski klasik kyafetlerin yerinde artk yeller esmektedir. Eer eski kyafetlerden geriye kk bir kalnt kalmsa, bu ikinci nesle ulam hi bir sembolik yaps, etkisi ve simgesi bulunmayan bir kyafetten teye gitmez. Misal olarak bir hac aa, saltanat balsdr, zekidir, zel paytonu var, evinde hizmetileri ve kocaman byklar var, imdiyse olu mhendis veya doktor olmutur. Ekonomik ynden, ayn kaynaktan beslendikleri dorudur, ancak itima ve snf asndan deiime uramtr, deerleri de deimitir. Yani bu ocuk, artk bundan byle nerede okuduu, nerede asistan olduu, nereden doktora ald ile deerlendirilmektedir. Babasysa baka meselelere dayanmaktadr. Bununla birlikte iki yeni snf domatadr: Biri yeni soyluluk ismiyle, klasik burjuvann karsndaki yeni burjuvazi. Klasik burjuva, pazar kesimidir. Yeni burju-vaysa modern maaza sahipleri, modern rn satclar olan ve Avrupa'nn modern teknolojik rnlerini ithal eden kesimdir. Bunlar da tccar ve kazan sahibidirler ama, modern ve batllam manada. Yeni burjuvaziyi oluturan dinamikler, dnya teknoloji rnlerinden kaynaklanyor. Klasik, eski burjuvaysa, Bat retim kurumlarna deil de lkenin retim yapsna bal olan Hac aalardan olumaktayd. Misal olarak hal ticareti, fstk ticareti, baharat ticareti yapyorlard. Bir ksm tarmla urayor, bir ksm ehir retiminin ticaretini yapyordu. Her ikisi her halkarda, yerli retimdi. Eski burjuva, yeni burjuvaya dn208 yor. Yani eski pazarn asalet ve deeri azalr, bu asalet ve deerler lks sokaklara ve maazalara eklenir. Tahran'da pazar giderek etkisini ve muhtevasn hzla kaybediyor. Halbuki bundan 20-30 yl ncesine kadar herkes al-veri iin ve hatta ev satn almak iin pazara gelirdi. imdiyse genel ihtiyalar iin bile pazara gidilmiyor, veya talep her geen gn azalyor. Buna karlk, maazalara, lks marketlere, modern caddelere, Taht Cem-id, Lalezar ve ahrza gibi mekanlara talep hzla artmaktadr. Bunun neticesinde klasik burjuvazi,

hzla modern burjuvaziye dnr. Modern burjuvay oluturan bu snf, modern tketim ve alma ekliyle, baka bir yaam tarzn getiren modern snf da meydana getirir. Bu yeni snfn, yaay tarz, konumas farkldr, ayr bir tipe sahiptirler; aile yaplar, davranlar, trenleri, gelenekleri, adetleri, kyafetleri ve karekterleri deiir. Sanat duygular, dini inanlar, sosyal ilikileri, elence, tatil ve oyalanma anlaylar tamamen farkldr, iki kesim de burjuva olmasna ramen, meseleleri birbirinden ayrdr. Eski yapyla ticaret yapan pazardaki bir Hac aayla, kendi snfndan olan bir televizyon satcsyla aralarnda hibir benzerlik yoktur. Bu burjuva olarak gelien, yeni snftr, ieride hibir tiple uyumadndan, yaam tarz, ruh ve zevk asndan, kendi hesabn ehrin hesabndan ayr tutmaktadr. Bir baka snf da (ki bu ok nemlidir), bundan daha geni boyutlarda gelime gsterir. Bu snf, devaml olarak ehrin bir kenarna yaparak gelime gstermitir. Bu snf, genellikle merkezi caddenin uzanda ve zellikle hava alan evresinde younlamaktadr. Bu snf deerlendirildiinde, alt snfn orta snfa ykselmesi ve de209 iim hadisesinin yaand grlr. Orta snfa dnen bu kesim nereden geliyor? ehrin aa snflarndan biri, eski tabiriyle proleterya snfi, ehir topluluunun iinden kar ve orta snf haline gelir. Veya kyden aa bir snftan ehre gelip, orta snfa ykselir. Veya bunlar, kyde deien hayat artlar neticesinde ehre gelmek zorunda kalan ve artk kyde yaamalarna imkan kalmayan kesimdir. Kydeki muhtelif ekonomik sebeplerden dolay ehre gelir ve ardndan ya ehirde yeni bir i kurar veya iilik gibi sahalarda almalara ynelir. Bu srecin devamnda, giderek orta snf olma noktasna ykselir. Bu snfn balangcnda, genellikle orta snfn ilkel ekli olmasyla birlikte, daha sonra gelen nesil bu snf gelitirir. Bu snfn ilk oluturucular, bir okulun hademesi veya bir bankann bekisiyken, bu snf gelitiren yeni nesil olan onlarn ocuklar, bir eitimci, bir mdr, bir ordu subay, bir bankann yksek dereceli bir memuru olabilir. nk giderek ehirli deerine sahip oluyorlar. imdi eer ehrin geri plandaki sokaklarna baktmzda, genellikle yeni olumu tipleri grrz. Bunlar snflarna ksa bir sre nce gei yapmlar. Bu yeni snftr. Henz yeni oluma srecine girmitir, bundan dolay eski snf kalntlar henz onlarn arasnda barnyor. Pek ok giyim ve ekli yaps eski snfn kalnts olduundan, yeni snfla atmaktadr. Eski ve yeni deerleri -her ikisini-uyumsuz bir ekilde bir arada gryoruz. inde tandr bulunan (u Mehet'te) evleri gryoruz. Ekmek piiriyorlar, hata komularna da satyorlar. Tpk kyde olduu gibi. Kydeki molla da, ehre gelince "ruze" okumasna devam eder. Burada da, yas trenlerinin yapld "Tekye'ler yaplr ve buralarda "zencirzeni" trenleri -eski geleneklerde olduu gibidevam eder. Bir de, u 210 iinde tandr bulunan evin radyosu ve teybi de var. Mzik setine sahiptir. Bu iki snfn simgesidir, ancak birbirine benzememekte olmasna ramen birarada yaamaktadrlar. Bununla birlikte hangi deerler, yok oluyor? ilk deerler yok oluyor. nk bu yeni oluan snf, henz ekil alamamtr. Bu yeni tekil olan snfta, deerlendirilmesi gereken, ok nemli bir mesele var. O da udur: Bir snf hibir zaman alma dalyla veya ekonomik geliriyle deerlendirilmemelidir. Bunun tersine bir snf veya topluluk, byk bir toplumda kendisine has dil, kltr, dnce, zellik, inan ve duygu sahibidir. Kendisine ait zellikleri bulunan, dil, din, duygu ve yaama tarz ve yntemi gibi farkl unsurlarn yansra ekonomik yap, alma ekli ve ekonomik gelir bir btn olarak bir snfn olumasndaki temel unsurlardr. Bir snfn zellii bulunduunda (Belirli zellikleri bulunan ve ounlukla birbirlerine benzeyen ve bin yllk gemie sahip olan Hac aalar gibi) zaman, yaam tarzlar, btn zellikleri, sosyal ilikileri, aile yaplar genellikle birbirine benzer. te yandan yeni oluan snfta, her birinin tarz ayrdr. nk daha yeni olumaya balam ve ekil'almam, snf gemiin kalntlarndan tasfiye edilmemitir, intikal ve oluma merhalesindedir. Daha nce bu ailenin geliri tarma dayalyken, imdi bundan eser kalmamtr. Memur olmutur ve gnde onbe tmen maa almaktadr. Bu gelirine gre, yaam tarzn dzenlemektedir. Tatil, tketim ekli, kendisinin, karsnn ve ocuklarnn giyim tarz deimitir. Bu gelimeye ynelen, orta snftr. Ama kapitalizm olumaya balaynca, bu snf azalma gsterir. Bu snf gelitii zaman, aydn bir snfa dnr. Buna daha nceki geleneksel balardan kopmas ve beynini gemiten arndrmas yardm eder. Eer kyden ehre gelip 211

orta tabakay oluturanlara baklrsa, kendilerinin de zihinlerindeki btn deerlerin deitiinin farkna vardklar grlr. Mesele kyde olduu zaman, baz ahslara kar sayg beslerdi, baz kimselerle dalga geer, baz ileri kt grr, bir ksm makam ve davranlara deer verirdi. imdiyse gelip, oluturduu orta snf yaaynda, gemie ait olan btn bu gr, inan, tavr ve deerlendirmesiyle alay eder. Dnd zaman bu deimenin ilk balang sreci, hana, ailesine, akrabalarna, yaknlarna, isim, gelenek ve tavrlarna kar taknlan sayg ve deerlere muhalefetle balar ve zihninde yer etmi btn bunlara ynelik deerler yklr. Daha nce bu deerlere dmanlkta artlanm olduundan, deer lleri tamamen deiir. Avrupal hem retir, hem de satar, iki alanda da mkemmeldir. Bundan dolay, retimi bulunmayan bizdeki orta snftan farkldr. Bizdeki orta snf ile Avrupadaki orta snf, birok ynden birbirinden farkldr. Ben, orta snfn nasl olduunu, nasl meydana geldiini ve nasl incelenmesi gerektiini tasnif etmek istiyorum. Elbette burada oluan orta snf ile 17 ve 18. yzylda meydana gelen orta snf arasndaki farklarn bulunmas ayr bir meseledir. Kapitalizm olumaya balaynca, sermaye, sermaye sahibinin aksine gelimeye balar. Burjuvazi dneminde, sermaye sahibi sermayeyle geliirdi. Sermaye ve para kapasitesi arttka sermaye sahipleri de artyordu. Kapitalist devredeyse, parann artmas kadar, sermaye sahibi says da azalyordu. Yani burjuvazi zamannda birikimin dalmasna karlk, kapitalizmde bunun aksine belirli merkezlerde toplanr. Misal olarak gemite Niabur ve Sebzvar gibi kk ehirlerde en az yz byk ve gvenilir tccar varken, 212 bugnn Tahran'nda ancak 5-6 byk sermaye sahibinin bulunabilecei sylenebilir. Burjuvazi dneminde ferd, kk bir sermaye ile hem st snftan ve hem de alt snftan bamsz bir ekilde alabilirdi. Kapitalizm d-nemindeyse, sermayenin bir merkezde toplanmas zihniyeti hakim oluyor. Teknik unsurlarn -dnya ekonomisi, ar sermaye- neticesinde, burjuva iin iki seim ve iki yoldan baka, tercih kalmamaktadr. Ya kk sermayeleri birletirip, byk bir sermayeye dntrmek ve bunu rekabet yapacak ekilde kalc hale getirebilmek. Veya olduklar gibi kalp, byk makineler ve sermayenin altnda ezildikten sonra, ikinci snfa, aa bir snfa dnmek. Buna gre, burjuva gelitii nisbette kapitalizm merhalesine ular ve netice olarak burjuvazi dalr. Tccarlar, sermaye sahiplerine dnr, ancak bu gzergahta da sermaye sahiplerinin says her geen gn azalr. Bundan dolay, bizzat burjuvann kendisinde geriye dn istei balar. Memur veya ii .olmak, ikinci-nc snfa, daha kt bir snfa dnmek, dalmak, onun kanlmaz sonudur. Bir pazarda, byk bir market veya maaza grdnzde, bu maaza iki gelecek tayin etmitir: Yz esnaf ve be dkkan, byk bir sermayeye dnmtr. Yani be kii sermayedar olmu ve 95 kii de ikinci'snfa geri dnmtr. Bylece ya bu byk sermayeye irket etmek, veya daha aa bir snfa geri dn alternatifi domamaktadr. Kapitalizm o derece geliip merkezileiyor ki, bir sanayilemi kapitalist toplumun sermayesi bir ka kyafette kendisini gsterir. Sermayenin topland kesimin dnda kalanlar, kanlmaz olarak daha aa bir snfa kayacaktr. Orta snf olan bu son kalntlar neye dnr? Ya iiye, proleterya ve memura veya teknisyen, doktor, mhendis ve tamir uzman213 na (teknik uzmanl olan bir kiilie) dnrler. Modern burjuva ilerleme ve medenileme felsefesine sahiptir. Bu dorultuda eski geleneklerin yok edilmesini, st ve alt snfn esaretinden kurtulmay isterler. zgrlk, ilerici, gelecee mitle bakan, hr ve salam dnceli kimseler olarak bilinirler. / Kapitalizm isminde bir snfn bulunduu kapitalist devrede (bu snf dierlerinden daha gl ve kemiyet asndan da daha azdrlar), byk bir ksm orta snftan st bir tabakaya ykseldiler ve geri kalanlar ayr snfa daldlar. Acaba bir ksm teknokrat, proleterya ve brokrat olan kesime orta snf ismini vermek mmkn mdr? tima ve snf asndan nasl tasnif edilip, deerlendirmeye konulabilir? Kapitalist dnemde sermaye birikimine neden fazlasyla ilgi gsterilir? nk eski burjuva devresinde, iler mbadeleye (ticar) ve el sanatlar rnne dayanr. Halclk, demircilik ve mcevheratlk gibi. Bundan dolay klasik burjuva ya kk bir esnaftr veya sanatkar. Tarm rnlerinin mbadelesi iin, kk bir sermaye yeterlidir. Kk bir el sanatlar tezgah kurmak iin de az bir sermaye kafidir. Daha sonra makine geldii zaman, retim bymektedir, personel says artmakta. Memur ve ii iin daha fazla maa, byk yatrm, geni arazi, sat maazalar, sigorta, byk ve pahal makinalarn alnmas, modern tezgah ve byk sermaye gerekiyor. Dkkan veya bakrc tezgah amak iin yeterli olan az sermaye, artk byk sana yatrmna yeterli

olamamaktadr. Gemite iki ortak, bir halclk tezgah aabilirdi (hal ustas olarak). Veya tccar olarak hal satm maazas aabilirlerdi. Kk bir sermayeyle eker reten bir 214 tezgah kurabilirlerdi. Bunlar burjuvaydlar da, ayn zamanda. Ancak yeni devrede, daha fazla eker retebilmek iin, en az yz milyon tmenle balayan, modern makinalarn ithal edilmesi gerekir. Bu yatrm iin, bin sermaye sahibi, 100 bin tmenle itirak edip, sermayelerin toplanmasna yardmc olmaldr. Ancak bu ekilde eker fabrikasn kurabilirler. Dier yandan bir gemicilik tershanesinin kurulabilmesi iin, en az 2000 klasik burjuva sermayedarnn, sermayelerini bir merkezde toplamalar lazm. Gemite 10 katr ve bir atla bir kervan dzenlenmesi, bir katrla bir araba yapm gerekleebilir, bunun yardmyla bir i yeri idare edilebilinirdi. Bugn ise kk sermayelerin birlemesi kanlmazdr. Kk sermayelerin birlemesiyle de, byk sermayeler doar. Bundan dolay kapitalizm, sanayi devresine aittir. Eer sana devresi olmasayd, burjuvazi snrsz bir ekilde byr ve devam ederdi. Sana devresi burjuvaziyi ezip, devreden kard, yok etti. te yandan gnmzde orta snfn da etkisi son bulmu, eski aa tabaka (ii ve amele) da ortadan kalkmtr. Yeni aa tabaka proleteryadr, kapitalizmin karsnda yer alr. Bundan da anlald gibi, iki snf szkonusudur. Yeni sistemde, kapitalizm feodalizmin ve proleterya da ifti ve rgatn yerini almaktadr. Byle bir tasnif yaplyor olmasna ramen, baka iki snfn daha olduunu syleyebiliriz. Biri, sana sisteminin dzenleyicisi kurumlarda alan memur kesimidir. kincisi, uzmanlk ve teknik sahalarda alan teknisyenler. (Teknisyen, sanayilemi toplumlarda belirli iler iin eitilip uzmanlatrlan kimselerdir). Bu iki snf, snf eitimi asndan nasl bir yere sahip215 tir? Belirli zellikleri bulunan proleter ve kapitalistin, ayn orta snftan olduu sylenebilir mi? Orta snf konusunda, gelir meselesinin dnda, toplumsal konum ynnden orta snfn dier iki snftan bamsz olmaya meyilli olduunu ve giderek yaylma abas ierisinde olduunu sylemitik. Alt ve st snftan kop^ay hedef edinir. yle ki bir maazas bulunan bir kimse, bir bamsz retim ve ekonomik kurulu sahibi saylmaktadr. Byle bir kimse, ne smrlr ve ne de smrr. Kendisi, parasn kazanr; kendisi iini seer ve hi kimse ona emretmez. Ama bu iki snf (memur ve teknisyen) bamszlk taraftar mdr? Acaba istiklallerini elde edebilmiler mi? Hayr. Bunlar kapitalizmin neticesidirler. Bunlar gemiteki Hac aalarn yerine gemi ve onlarn konumuna sahip olan kesimdirler. Buna ramen, snf asndan, orta snf olutururlar. Bu iki ayr olgu, kapitalist snfa baldrlar. Gelirin dnda, bamllk eklini, kltr, bak as ve, sosyal snfn tipini de tehis etmemiz, meseleyi daha anlalr klacaktr. Seyyar satc kyde orta snf mensubudur. Ne handr, ne de rgat. Kendi bana bir adamdr. Bekiba veya defterdar, ne seyyar satc, ne de rgat snfndandr. Bilakis han snfndandr ve o snfa bamldr. Bir snf, sadece onun asl unsurlarndan olumaz; bir ksm yedek unsurlar da kendisinde toplar. Daktilo yazmak, aslnda idar sistemin blmlerindendir. Yani bu snfn yapsnda mevcut olan, bir ii yaparlar. Teknokrat ve brokrat, kapitalizme bal iki izaf snftr. Nasl bamldrlar? Tahsil eklini kimler tayin eder? Kukusuz 216 kapitalizm (hi kimse, renimini tamamladktan sonra kimsenin i vermiyecei bir dalda okumay tercih etmez). Bu yzden renim daln biz deil, topluma hakim yeni sistem semektedir. Eer btn eitim dallarnn maddi deeri olsayd, kukusuz uzmanlk ve teknik dallarndan daha ok, edebiyat, mzik, sanat, iir ve felsefe dallar tercih edilirdi. Eitim ve tahsil daln kapitalizm nerir, zorunlu klar, tayin eder. Zira yeni dzen bu dallar (ileri ve alma trn) belirler, dierleri de bu dallar kanlmaz olarak semek zorundadr, bunu yapmamalar durumunda yok olacaklardr. "Ben ve Nist" tarihte benzeri az bulunur, 72 dil bilen byk bir ahsiyettir. Yani hemen hemen btn dilleri biliyor, nk dillerin kkleri konusunda yeterli bilgi sahibidir. Hi kimse onu tanmaz, ekonomik sknt eker ve retmenlik maayla geinmeye alr. Oysa, ayn blgede bir ka teknik ders gren biri, onun bir ayda kazandn 2-3 gn ierisinde kazanr. Her gn, onun bir ayda kazandn kazanabiliyorlar. Bu almalar iin ne beyin, ne uyanklk, ne layk olma, ne ahlak meseleler, ne insanlk erefi, ne cesaret gerekmiyor. Hi birinin

olmas art deil. Sadece tekniini bilmesi yeterlidir. Neden byledir? nk deerleri ve alma trn kapitalizm tayin ediyor. Szkonusu bu neri ve programa gre hareket edenlerin, hayat refah ierisindedir. Soylular ve sermaye sahipleri arasnda bulunmuyor olsalar da, kapitalist snf arasnda bulunurlar. Onlarn snfnda g kazanr, belirli bir konuma sahip olabilirler. Buna gre brokratlar, teknokratlar ve tahsil grmler zaman gemeden izaf bir unsur olarak kapitalist snfa 217 katlr ve toplum kapitalist ve ii olarak iki snfa blnr. Kapitalist snf, say ynnden azalr ve sermayenin toplanmas asndan oalr. Buna karlk, ii saysnda her geen gn art salanr. Dier yandan ii saysn kontrol eden unsur, devaml olarak makina yoluyla iiye olan ihtiyacn srekli olarak azaltan yeni teknolojidir. Ancak makina ne kadar geni boyutlara ulasa a, iilerin saysn azaltmaya yetmemektedir. ite burada burjuvazinin deiim sreci balar. Dnce ve ahlak deiimi hzlanr. Burjuvazinin artk orta snf olmamas, bu sreci abuklatrr. Zira, bundan byle burjuva, kapitalist snfn iinde yer alacak. Kapitalizme bamldr, istiklal sahibi deildir. Refah seviyesi artm, buna ramen patronlara bamldr. Halbuki daha nce hibir snfa bal deildi. Teknokrat ve brokratlar eski orta snfn yerine gemitir, ancak gemite bu snf bamszken, imdi baka bir snfa baldr ve hibir yetki sahibi deildir. Gemite hibir ey onu tehdit etmiyordu, imdi ise baka bir snftan beslendii iin, rahatlkla tehdit edilir. Daha nce istedii ii yapabiliyorken, imdi yz misli artm olan tketimi onun bu seeneini kstlayp, onu insanlktan karmaktadr. Burjuvazinin etkisiz kalmas, tamamen toplumsal dinamiklere dayanmaktadr. Mesela, Byk Fransa inklabn gerekletiren burjuvazi, tarihin bu kesiminde bu defa da faizmin ncs-dr. Gemiteki burjuvazi her iki snftan da bamsz, seme iradesi g ve hrriyetine sahip olduundan ne smrlyor, ne de smryordu. Ahlak ve psikolojik ynnden de, istikrar ve belirgin kiilik sahibiydi. imdiyse, kapitalizme bal bir izaf olgu olarak ayaktadr. Her ynden zgrlkleri kstland gibi, ruh ve ekonomik ynden de baka bir snfa bamldr. Ekonomi ve ruhu zincirle baml haldedir. Nitekim bu unsurlar, 17-18. yzylda Byk Fransa inklabn gerekletiren burjuvazinin, 20. asrda faizmin alt-yaps olmasna vesile olmutur. 20. asrda faizm, ne iiler ve ne de kapitalizm neticesinde dodu. Faizm, brokratlarn, teknokratlarn ve onlara bal aydnlarn toplumda balatt bir harekettir. Neden faizme dayanyorlar? nk, klsik burjuva din, felsefe ve ideoloji sahibidir; kendisi ve yaama mana ifade eder. Modern burjuvaysa, kltrel ve ilm adan yksek renim grmtr, insan deeri bununla llr. Ahlak ynden ise, patron snfnn vastasyla deiime uramtr. Farkl bir kiilik sahibi olmutur. Maa bamls, kul bamls olmutur. Bu snfa dnt zaman, felsefesi olmayan renim grm, aydn bir uak olmaya namzettir. Bu kesim ruh adan, zengin deil. Toplumdaki snfsal konumunu izah edecek bir dayanaa sahip olmad gibi, kendisini yorumlayamaz. alma eklini kendisi semeden alan, gdml bir ekilde hareket eden, yaam tarzn kendisi semeden yaayan, hedefsiz bir snftr. Kendisi iin deil de, bakalar iin varolan bir insandr. Yetenek ve dncesinin neticesini kendisi deil, bakalar alr. Kendisi, zekasn bakalarna kiraya vermitir. ahsiyetini bakalarna rehin vermitir. te yandan bir dnr, meden bir ahsiyettir. Itikad, ruh ve toplumsal felsefeye, hayat aklayc ideolojiye, insani ahsiyete ve kendisine has ahlaka ihtiyac olmadn da kimse syleyemez. Buna gre bugn bile ismi fazlaca konuulan ve sosyoloji yn aratrlan faizm: yeni sistemde insan ahsiyetini ve toplumsal konumunu kaybeden, eski orta 218 219 kesimin ideolojisi, felsefesi ve imandr. Byle olunca, bu kesim insan kiiliini yitirmekte, meydana gelen bu boluu doldurmak iin faizme ynelmektedir, ideoloji, sosyal misyon, hedef sahibi olmak ve varlnn mana ifade etmesi iin byle bir yola bavuruyor. Bu vesileyle, ruhunu zillet' klelik ve daha gl snfn bamllndan kurtarma arzusu duyar. Nasl zgr olur? imdi onun klesi durumundadr, misyon sahibi olduunda, bamsz ? bir hedef sahibi insana dnr. Ister-istemez bu misyon, onun toplumun ncln elde etmeye almasna vesile olur. Daha sonra, onu itima ve iktisadi ynden kendisine balayan, kapitalizme siyas ynden musallat olur. Almanya ve italya faizm ncleri, teknokrat ve brokrat snfna balydlar. Bunlar toplumun liderliini elde ettikleri zaman, onlardan daha st bir snftan olan kapitalist kesim, onlara hara verir. Onlar desteklemelerine ramen, onlardan korkarlar. Korkularn gidermek iin onlara, para, mlk yardmnda

bulunup, onlar desteklemektedirler. Bunlara gre faizm, kapitalizm aleyhinde, bir beklenmedik bakaldrdr. Dier taraftan, proleterya aleyhinde, kendi toplumu, yani kendi snfnn insanlk d durumu aleyhindeki isyandr. Felsefe sahibi olmaktan ok, duygu sahibidir, insanlarn yapm olduu btn iler, onlarn psikolojik durumlarn yanstr. Misal olarak birinin vlmesi veya birine hakaret etmek, birinin houmuza gittiini ve dierinden nefret ettiimizi gsterir. Birisine muhalif olduumuz zaman, hakllmzn felsefesini yapar, delil getiririz. Bu, stn ruh sahibi olmayanlar iin genel bir kaidedir. Bu ruha sahip olanlar, birine dman olmakla birlikte, onun faziletlerini de sayarlar. Bu ruhun bamszln gsterir. "Max Veber" yle diyor: "Baz kapitalistler, bir takm toplantlarda, 220 akla hayale gelmeyecek, lzumsuz harcamalar yapmaktadrlar." Onasis, fazlasyla pahal bir tablo satn alarak, bir nevi paray yakmaktadr. Neden? nk o, sermaye sahibi olmadan nce, duygu, fazilet, sevgi, lezzetten tad alan ve baz eylere inanan inan sahibi bir kimseyken, btn bu deerleri almas esnasnda para kazanmaya feda etti. zgrlklerden, tatillerden, duygulardan, aklardan, dostluklardan, insanlk faziletinden, inancndan, insan fedakarlklardan ve benzeri deerlerden vazgeti, onlar bir kenara att ve para kazanmak iin hibir fedakarlktan kanmad. yle ki, kendisine, duygularna ve insanla sonsuz ihanetlerde bulundular. Byle bir ahs, paraya kar bir dmanlk ve aalk kompleksine bilinsiz bir ekilde kaplrlar; bu duygular uur altna yerleir. Zihnin altna yerleen bu duygular onu, byle bir olguyu yoketmeye srkler. Bu iinden de zevk alr. Para elde etmek gayesiyle, btn manev kabiliyet, imkan, sermaye ve insani deerlerin yok olmasndan kanmaz. Kendisine, yani en az 30 yldan beridir, iinde tutuklu bulunduu kendi insani deerlerine kar isyan eder. Bu psikolojik bir gelimedir. Nitekim, faizm ilm ve felsef olmaktan ok, duyguya dayanr. Teknokrat ve brokrat snfn, duygu birikiminin neticesidir, faizm. Elbette bu snf, dier iki snftan (ii ve kapitalist snftan), ilm ve medenlik asndan daha ileridirler. Bu snfn akl var ama, bakalarna kiraya vermitir. Hatta proleter kesim kadar bile ahsiyet ve zgr bir kiilik sahibi deildir. Onun dncesi kendi iradesinin emrinde deil, kendi ruhunu bakalarnn emrine vermitir. Proleterya ise sadece bilek gcn kiraya vermi, dnme gcn deil. Bu kesim de dnce gcne sahiptir, bamsz bir bedene deil. Esasen, ruhu proleterdir, iinin bedeni bakasnn 221 emrindedir ama, ruhu ve dncesi kendisine aittir; istedii gibi dnp, konuabilir. Buna gre faizmi oluturan unsurlar unlardr: 1- Bir snfn baka snf zerindeki esaretine kar, bir snf insannn isyan ruhu. i byle bir esaret duygusuna kaplmaz. / i esaret altnda deil mi? Smrlr ama, snf zgrlne sahiptir, toplumsal bir kiilii var, kendi kltrne, konumuna, snfna ve sosyal yapsna sahiptir. Onlardan zengin olanlar, esaret altndadrlar, nk hann, patronun evinde yayorlar. Bundan dolay, patron aleyhinde isyan eder. Thmet yoluyla balayan, isyandr bu. Ekmek yedii kapya nankrlk etmektedir; nk ahsiyeti yaralanmtr. nk .tek boyutlu bir insan deil. Eer tek boyutlu hale gelmesi salanm olsayd, baka bir boyutu onun aleyhinde isyan ederdi. Mtefekkir bir insan hayatn tamamna hakim olmaya alr, nk her eyi tahlil eder. Hadiselere sinirlenmemizin sebebi onlar objektif bir ekilde yorumlayamyor olmamzdr. Eer doru yorum yapabilirsek, sinirlenmemiz gerekmez. Ancak bugnk dnyada, entellektel snfn kendisine ait bir iradesi szkonusu deildir. Hatta alt fabrikada, kendi ocuuna istedii bir oyunca yapma zgrlne sahip deildir. Oysa, bu entellektel fabrikada uak retiyor. Ama insan iradeden yoksundur. Buna karlk hereyi fabrikadan gelir. Tahsili, ilerlemesi, maa ve gc fabrikadan kaynaklanr. Bunlara karlk, kiiliini ve ahsiyetini yitirmitir. Onun hereyi kapitaliste aittir. Bu yzden, sermaye sahibi aleyhinde isyan eder. Bu isyan, tedrici olarak faizmin tarihini meydana getirir. Faizm, ilk balarda kapitalizm aleyhtarl eklinde 222 balad, ismi de sosyalizm ve nazizmdi. Yani sosyal nasyonalizm. Bu seim kapitalizm aleyhinde ekillenmeyi kanlmaz klyordu. 2. Vcudunda meydana gelen bolua isyandr. Meydana gelen boluk, hayatn anlamszlamas, hedefinin ve manasnn bulunmamasndan kaynaklanr. ki insandan birinin, ev alma ve cretinin artmas arzusunu tadn farzedelim. Her ne kadar, basit bir hedef saylsa da. Bu hedef, mrnn sonuna kadar onu ekillendirir. Elbette bir de, bir evi olanlardan bir ksm birok yeni ev alma arzusu da tamaktadr. Bu mrnn sonuna kadar onun hedefidir, idealidir, ideali olduundan, varolmann ve yaamnn hedefi olur.

Dier yandan, byle hedeflere nem vermeyen veya ilk hedefine ulam olanlar, bu kez de hayat anlamsz bulup, sorgulamaya balarlar. Geriye kalan parayla ne alabileceini kestiremeyince, varolmak ve yaamak iin bulunan bahane de ortadan kalkar. Neden bu bahane ortadan kalkar? Kimde bu bahane biter? Yaamalarn anlamsz grenlerde, bu bahane son bulur. Yani ben varolduumu hissediyorum, ama neden varm? ii ve sermayedarn (ruh ve psikolojik adan felsef adan deil), hedef sahibi olduunu kavrayamam. Ben ise, bakalarnn tayin ettii manaya sahip olan biriyim. yle ise, benim varlmn manas yoktur, hi bir hedefe de sahip deilim. Kendi ofr olan ile, bakalarnn ofr olan arasndaki farkn misalinde olduu gibi. Bunun neticesinde, ulatm hedefin de bakalarnn hedefi olduunu grrm. ofrlk yapmak iin, para alyorum. Bundan dolay, yaamamn bir anlam yoktur. Egzistansiyalizmden yoksunum, insann varlnn manas iki eyde tecelli eder: 1- almada. 223 2- Serbest olduu, tatil zamannda. Bo zamanlarda asl meselelerimle ilgilenebilmek maksadyla, para karlnda alyorum. Veya almamn bizzat kendisi asl hedefim de olabilir. Yazarlk gibi. Dncemi sylyorum, yazyorum. Bunun kendisi, benim temel amacmdr. Ancak sanaileme dneminde tatil saati olamaz, yleyse geriye sadece alma kalyor. ; Entellektel, brokrat ve teknokrat snf almaktadr, ama hedefi yoktur. Onun almasnn neticesini, bakalar almaktadr. Buna gre, ne alma esnasnda, ne de tatil esnasnda, onun varl da tecelli etmez. "Ben bu ii yapyorum" diyemez. Bundan dolay, bir tecelli ekli faizm olan bir bombo insandr, o. Giderek topluma ve hayata kar kinle dolmutur. Meydana gelen derin boluu doldurmak ve hayata mana kazandrmak iin isyan eder. Amerika ve ngiltere'de meydana gelen, sayszca cinayetin katilini bulmakta polis zorluk ekiyor. nk bu cinayetlerin ou, hedefsizdir. Polis, ilm delil ve mantk tezlerle (tandk, dman gibi) katili bulmaya alr. Eer katil bulunursa, "neden bu cinayeti iledin?" diye sormaktadr. "Bundan dolay!" diyor. Neden? nk normal zamanda bile, varlndan kuku duymaktadr. Kimse onun varolduunu farketmemektedir. ocuklar, bykler kendi aralarnda konutuklarnda, onun varlndan habersizmi gibi, davranyorlar. Varln ispatlamak iin, deiik yollara bavurmak durumundadr. ocuklar gibi, byklerin ilgisini zerinde toplamaya alr. Bu varlnn yokluundan, kaynaklanan hadisenin tecellisi-dir. Bu ilgiyi ekme teebbs, ocuklarda, fertte ve snf yapsnda deiiktir. 224 Ali eriati _ Kapitalizm Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir.

Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyoruz. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyoruz. Bilgi paylamakla oalr. LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. TRKYE Beyazay Dernei

Tarayan: Gkhan Aydner Ali eriati _ Kapitalizm