POLOZAJ CRNE GORE POSLIJE ZAUZIMANJA OD STRANE OSMANLIJA Vazalna Crna Gora je 1496 postala sastavni dio Osmanske

imperije. Posljedni vladar iz dinastije Crnojevica, Djuradj morao je pobjeci iz zemlje nakon sto je njegov brat i suvladar Stevan dosao iz Carigrada sa sultanovom porukom da Djuradj mora ili doci u Carigrad il napustiti zemlju u 3 dana. Vjerovatno se Djuradj trebao opravdati zbog veza sa francuskim kraljem Kralom VIII, koji je poslije zauzimanja Napuljske kraljevine trebao prekinuti krstaski rat protiv Osmanlija. Stevan Crnojevic je uz pomoc Osmanlija protjerao brata Djuradja iz CG, ali i on je ostao u CG samo do 1499. Crna Gora je poslije prvog zauzimanja i povratka Ivana Crnojevica (1481) bila vazalna zemlja. Za vrijeme Djuradja CG je placala harac kao i sve druge vazalne zemlje. Stevan Crnojevic nije bio vazal jer u njegovo vrijeme u CG je upravljao subasa. Kanun-nama iz deftera iz 1523, koja prenosi i odredbe deftera prvog osmanskog popisa CG kaze da se poslije bjekstva Djuradja Crnojevica njegove zemlje i zemlje onih koji su pobjegli sa njim proglasene kao hasa zemlje. Iz toga proizilazi samo da je CG vec 1496 prestala biti vazalna i da je pripojena osmanskom carstvu. U januaru 1499, Firuz-beg je pripojio CG Skadarskom sandzaku, zadrzao Stevana u Skadru i time izbrisao svaki trag samostalnosti CG. Poslije bjekstva Djuradj je pokusao preko Mlecana da se vrati u CG, ali nije naisao na pomoc. Takode je, nakon sto je Stevan uklonjen, poceo pregovore sa Firuz-begom ali je te pregovore prekinuo rat Osmanlija sa Mlecanima (1499). Na kraju ga je Firuz-beg poslao sultanu koji mi je dao zeamet u Anadoliji i tu se spominje do 1503. Djuradj je sultanu ustupio prava na sve svoje zemlje, sto su i Mlecani morali postovati 1503 kada su sklapali mir ,i od tada do morejskog rata za Mlecane je CG osmanska teritorija. Od 1499 do 1514 do dolaska Skenderbega za sandzak-bega, CG je pripadala Skadarskom sandzaku. Ali je CG upravljao subasa ili vojvoda Crne Gore. To je bila duznost osmanskog upravnika, povjeravana muslimanima,sa sjedistem u abljaku. Osmanlije su odmah poslije zauzimanja uveli poreze i feudalne dazbine. Tada su uvedena dva timara za dvojicu spahija i jedan timar za kadiju. Spahija je mogao odabrati 2 mjeseca u godini kada bi prodavao vino i tada raja nije smjela prodavati svoje. Pored 2 spahija bilo je i 53 muselima (oslobodjeni dazbina) cije su kuce i bastine bile oslobodjene poreza. U CG pocetkom 16 stoljeca se spominje i titular kneza. Ono sto je zanimljivo da su muselimi bili upravo ti knezovi. To vidimo po tome sto su obavljali istu funkciju a ona je bila prikupljanje haraca. Za muselime (knezove) je jasno da su bili Crnogorci, ali za spahije nije tako jasno, mada sve ukazuje da su i oni bili domaci. Crkva je zadrzala svoja imanja, mozda ponegdje smanjena.Povlastice Sv.Nikole Vranjanskog potvrdio je Mehmed II vec 1478. Manastiri su placali poreze za svoja imanja. Narod CG nije se sasvim mirio sa Osmanskom vlascu. Opisujuci stanje u CG poslije pada, Tomic kaze kako je narod poprilicno mirno prihvatio Osmanlije, to nije tacno jer postoje dokazi koji govore o otporu naroda. Kad je Djuradj C.pobjegao iz zemlje javljeno je Mletackoj republici da narod dijelova Crmnice izrazava zelju da bude primljen u mletacko podanstvo. Isto tako u pocetku rata Osmanlija sa Mlecanima dolazili su zahtjevi iz CG tj.da se Djuradj Crnojevic posalje u zemlju. Ali imamo vijesti o otporu naroda u periodu 1503-1514, do dolaska Skendera Crnojevica za crnogorskog sandzak-bega. Ove vijesti o otporu naroda su malobrojne ali i sta mozemo ocekivati od jednog izvora (Sanud) koji je biljezio samo najvaznije dogadjaje. Polozaj Crne Gore poslije odlaska Djurdja odnosno tacnije poslije uklanjanja Stevana C. (1499) bio je isti kao i svake drzave na nasoj teritoriji koju su zauzele Osmanlije. Dolaskom Skender-bega Crnojevica, Crna Gora je dobila izvjestan poseban polozaj.

Od 1496 CG je bila pod Osmanskom vlascu a od 1499 do 1514 ona je bila sastavni dio Skadarskog sandzaka. U CG su tada bili uvedeni spahijski timari, kao i porezi i dazbine koje je placala raja u svim krajevima osmanskog carstva gdje je bio uveden puni timarski sistem. Ne moze se tvrditi da u CG nije doslo do otpora naroda prilikom zauzimanja od strane Osmanlija. Samo uvodjenje timarskog sistema prestavljalo je povecanje pritiska na seljake i stocare. Iako je bilo nekih prilazenja Osmanlijama stanovnistva pod Mletackom vlascu, a to se posebno odnosi na neka granicna mjesta, za CG u cjelini se to ne moze govoriti.

CRNOGORSKI SANDZAK ZA VRIJEME SKENDER-PASE CRNOJEVICA Kad je 1514 dosao Skender-beg Crnojevic za crnogorskog sandzak-bega CG je izdvojena u zaseban sandzak. Opis polozaja i unutrasnjeg uredjenja CG za vrijeme Skender-bega pociva na podacima iz deftera iz 1521 i 1523. On je dobio crnogorski sandzak na taj nacin sto je uzeo u zakup crnogorsku filuriju. Tada su ukinuti spahijski timari u Crnoj Gori. Citavo stanovnistvo CG je oglaseno slobodnim seljacima-filuridzijama. Filurija je iznosila 55 akci, od toga 33 je islo sultanu, 20 sandzak-begu, a 2 akce su isle skupljacima poreza. Filurija (vlasko-stocarski porez) koja je inace bila prihod sultana, dijelila se u to vrijeme u CG na sultanov prihod i prihod zakupnika. Veci dio filurije, 35 akci placao se na ime haraca sultanu, a manji dio na ime usura i ispendje (spahijsko-feudalnih dazbina) zakupniku koji je bio sandzakbeg. Oglasenjem citavog stanovnistva slobodnim, spahijama nepotcinjenim seljacima-filuridzijama Crna Gora je postal carski has. Oni su placali samo globe i kazne. Skender-beg je iskoristio priliku da bastine uvede u defter koji se pod njegovim nadzorom radio, tako da bude na njegovu korist. Portini izaslanici su u uzoj CG zaveli 3151 kucu i bastinu.Prihod carskog hasa od crnogorskog sandzaka, racunajuci tu i Grbalj iznosio je 344 660 akci. Od filurija prihod je iznosio 122 859 akci i to je jedini prihod koji je sultan dobijao sa teritorije uze CG. Osim toga raja je morala da ide da radi na solanama u Grblju, a muselimi su imali duznost da ih tamo vode. Iako se u to vrijeme Grbalj racunao kao dio CG on nije bio dat u zakup sandzakbegu vec je bio carski has. Sandzakbeg nije imao nikakvih prihoda iz Grblja. Skender-beg dolaskom na mjesto sandzak-bega je zauzeo Solana u Grblju i time dosao u skuob sa Mlecanima. On je pisao Mlecanima da ima naredjenje od Porte da zauzme solane, a Mlecani su htjeli njegov rad prikazati samovoljnim. Sultan je u Grblju od filuridzija imao 20 000 akci prihoda, od Solana 195 000, od 4 mlina 400 akci i od kamenoloma 510 akci prihoda. Osim toga imao je prihod od carine od susjednih gradova pod mletackom vlascu (5900 akci od toga Kotor 5000). Hasovski prihod sandzak-begu su iznosili 103 000 akci i po tome moze se reci da je CG sandzak jedan od onih koji je donosio najmanje prihoda. Ali Skender-beg je gledao da uveca svoje prihode poklonima od Mlecana ali i uzimanjem poreza i van dozvoljenih granica. Porez od manastira je takodje isao sandzak-begu. Iako je u CG uvedena filurija i ukinuti timari, mada su Crnogorci s obzirom na osmansko feudalno uredjenje proglaseni nepotcinjenim spahiji, slobodnim seljacima, ne znaci da je sasvim nestalo feudalnih odnosa. Pogresna je pretpostavka da su crnogorska plemena u ovom vremenu zivjela potpuno slobodno. Sandzak-beg je imao prihode i od suma, pasnjaka, mlinova i prelaza preko rijeka. Vazan prihod mu je bio baduhave, od koje su crnogorci placali samo globe. Uz Skender-bega u CG se spominju vojvode ili subase. Posto

u CG nije bilo timara ne znamo kakva su primanja oni imali. Nejednakost u polozaju stanovnistva CG u vrijeme Skender-bega Crnojevica ogleda se u tome sto su postojali muselimi (knezovi) cije su kuce i bastine bile oslobodjene svih poreza. Oni su predstavljali povlasteni sloj. Nedostatak zemljista u posjedu slobodnih seljaka, od kojih su mnogi imali samo kuce bez bastine, davao je osnovu za rad na hasa vinogradima koji su bili u posjedu sandzak-bega. Za taj rad su dobijali napojnice. Isti slucaj bio je i sa manastirskim vinogradima. Tomic u svojoj ocjeni Skender-bega kaze kako je on bio dobar prema narodu i cak ga je i pomagao. Ali takav zakljucak nije moguce donijeti na osnovu materijala koji je Tomicu bio poznat. Imamo vijesti o bjekstvu crnogoraca u Kotor nakon sto je Skender-beg dosao na vlast. Vec je 1517 doslo do prve intervencije. On je pisao mletackom duzdu kako crnogorci bjeze u Kotor, Bar, Ulcinj i time direktno stete sultanu jer ne placaju harac. Skender-beg je (da bi nadomjestio prihode od bjegunaca) te poreze pripisivao tj.prebacivao na njihove rodjake ili druge seljake iz njihovog mjesta, na sta su se seljaci zalili sultanu. Tacno je da je narod davao otpor Skender-begu kako to Jagos Jovanovic tvrdi, ali on jako pretjeruje kada kaze da je Skender-beg koristio vrlo brutalna sredstva i vrsio masovne pokolje. Takodje je netacno reci da nije bilo prave vlasti osmanlija nad CG. U CG u to vrijeme nije bilo puno muslimana,pa se obicno tvrdi da je sultan imenovanjem treceg sina Ivana Crnojevica, Skender-bega pokusao da islamizuje CG. O tome medjutim ne moze biti govora, Skender-beg ne samo da je pomagao crkvu vec je odrzavao neke obicaje svoje kuce. Isticao je da je sultanovim imenovanjem dobio zemlju svog oca, a u pecatu je imao dvoglavog orla. Nazivao je sebe sandzak-begom crnogorskim i primorskim i gospodinom sve dijokletijanske zemlje. Sjediste mu je bilo u Zabljaku. Pored vojvode (subase) i dragomana koji su bili muslimani, imao je i slugu Stevana. K.Jiricek ga opisuje kao cudnu mjesavinu srednjovjekovnog vladaoca i muhamedanskog velikasa. Jiricek jos govori da je u CG bio i kadija carev. Proglasenjem svih crnogoraca filuridzijama, odnosno pretvranjem u carski has, CG je za vrijeme Skender-bega Crnojevica dobila izuzetan status pod osmanskom vlascu. Istina, i u drugim nasim oblastima gdje je bila stocarska privreda i plemensko uredjenje bile su filuridzije ali su te oblasti kao jedinstvene u najboljem slucaju obuhvatale jednu nahiju. CG je pretstavljala vaznu granicnu oblast prema mletackim posjedima, a osmanska vlada je u to vrijeme obracala veliku paznju na granicne oblasti i zeljela da ima sigurne granice. Treba napomenuti da je CG proglasena carskim hasom i da je Skender-beg dosao na mjesto sandzak-bega za vrijeme sultana Selima I, kada je osmanska drzava bila angazovana na Istoku i imala interesa da evropske granice budu sigurne Taj polozaj je ucvrscen za prvih godina sultana Sulejmana, u vrijeme ratova sa Madjarskom, kada je bilo potrebno bocno osiguranje osmanskih linija. Skender-beg se spominje kao crnogorski sandzak-beg do 1528,zadnja vijest o njemu je od 26 juna 1528. CG je tada prestala biti zaseban sandzak i prikljucena je Skadarskom. U drugoj polovini 16 stoljeca pripojena je Dukadjinskom sandzaku, pa je krajem 16 stoljeca opet bila zaseban sandzak.

GRANICE I TERITORIJALNA PODJELA CG U 16 I 17 STOLJECU CG je poslije smrti Skender-bega Crnojevica, u 16 i 17 stoljecu, do morejskog rata ostala osmanska teritorija. Mlecani su citavo to vrijeme CG smatrali osmanskim teritorijem i tako se odnosili prema crnogorcima. Osmanski dokumenti govore o CG kao osmanskom teritoriju i ne moze se sumnjati u to. Oni su smatrali da u CG trebaju imati stvarnu vlast, a ne nominalnu. Takodje i na osnovu savremenih svjedocanstava iz CG vidimo da su crnogorske vladike, crnogorski glavari, pa i sam narod, priznavali osmansku vrhovnu vlast. Utvrdjivanjem granica Crne Gore u 16 i 17 stoljecu se pobija misljenje po kojem je CG u to vrijeme obuhvatala samo brdovite krajeve.

Utvrdjivanjem teritorijalne podjele CG dokazuje se da je Rubarac imao pravo kada je tvrdio da je CG bila podijeljena na nahije isto kao i Srbija i Bosna. Po podacima iz 16.stoljeca mozemo tacno utvrditi granice CG do 1570.godine. Sjeverna granica je bila plemenska granica Cuca,Kceva i Pjesivaca. Na zapadu je granica takodje bila plemenska granica Cuca, Ceklica i Njegusa. Kako je u defter uveden i Grbalj u Crnogorski sandzak, data je i medja Grblja prema mletackim posjedima. Jugozapadna granica je isla crmnickom medjom kao sto je isla i juzna i jugozapadna granica do Skadarskog jezera. Ostrvo Vranjina je pripadalo CG. Istocna granica je isla uscem Morace i isla do usca Zete, pa Zetom sve do izvorista. Dukadjinski defter iz 1570.pokazuje das u granice CG i tad bile iste. Grbalj je pod Crnogorskim kadilukom, sela preko Morace nisu uvedena, jer nisu pripadala Crnoj Gori. Granice CG u drugoj deceniji 17.stoljeca bile su iste kao u 16.stoljecu, izuzimajuci istocnu granicu. Istocna granica je isla od usca rijeke Morace do usca Zete, odnosno do Vranica (koji je po M.Bolici jos spadao u CG). Administrativno Grbalj je pripadao CG. To je jasno po defter iz 1523.ali i kasnijim. Ali pored svega toga to je zasebna oblast koja je bila carski has i gdje su bile sultanove solane. CG je osmah po zauzimanju podijeljena na nahije. Defteri iz 16.stoljeca daju iscrpne podatke o podjeli CG na nahije. U defter iz 1521 postoji 6 nahija: 1 Bezimena (Ljesanska) 2 Zupa 3 Malonsici 4 Plesivci 5 Rijeka 6 Cernica (Crmnica) U defter iz 1523 spominju se sve ove nahije uz dodatke 7) Cetinje. Jos se spominje nahija Grbalj, koja se dijeli na Donji i Gornji Grbalj. Podjela na nahije po defter iz 1523 ostala je do 1570. Kasniji defter imaju istu podjelu samo sto bezimenu nahiju nazivaju nahijom Grbavci. U Bolicinom popisu postoje one nahije : 1 Katuni, 2 Ljubotin (Rijeka), 3 Pljesivci, 4 Cernica, 5 Ljeskoplje. Po svemu se vidi da je ostala stara podjela i 1614 ali da su nastale izvjesne promjene. Iz ovog sto smo rekli jasno se vidi da je CG zadrzala teritoriju koju su osmanlije zauzeli 1496 godine, da je ona imala iste granice kao i drzava Djurdja Crnojevica. Cak je i Grbalj pripadao Crnogorskom kadiluku, iako je to posebna oblast sa posebnim statusom pod osmanskom vlascu. Granice CG je 16. i 17. Stoljecu nisu bile iste sa granicama one brdovite oblasti za koju se tvrdi da nije bila pod osmanskom vlascu. Ta oblast se pocela formirati krajem 17 i pocetkom 18 stoljeca. Kada je osmanski feudalizam postao opasan za dotadasnji polozaj naroda u CG, kada su slobodni seljaci potisnuti u brda, nastala je ta oblast. Tada je i nastao pojam CG u kojoj osmanlije nisu imale trajnu vlast. Ali ipak to nije ista oblast sa CG u 16 i 17 stoljecu, cije su granice sire od tog pojma CG.

POLOZAJ CG POSLIJE SKENDER-BEGA CRNOJEVICA DO 80-IH GODINA 16 STOLJECA CG je poslije 1528 odnosno poslije pripajanja Skadarskom sandzaku u 16 i 17 stoljecu bila pod osmanskom vrhovnom vlascu. Ona nije bila samostalni sandzak nego je bila pod Skadarskim ili Dukadjinskim sandzakom.

Po kanun-nami deftera iz 1529-1536 godine vidi se da su Crnogorci placali ono sto i 1521 i 1523, tj.filuriju od 55 akci. To znaci da je CG ostala ista oblast kakva je bila ranije, tj.carski has sa filuridzijama koji drzi sandzak-beg pod zakupom. Samos to je sada zakupnik bio Skadarski sandzak-beg. Sve odredbe deftera iz 1523. ostale su u vaznosti. Sultan je imao vece prihode od CG, to je zbog povecanja kuca i bastina. Skadarski sandzak-beg je imao manje prihode nego Skender-beg. Svakako je najkarakteristicnije smanjenje prihoda od feudalnih hasa zemalja i od globa. U kanun-nami se kaze da su odredjene hasa zemlje dosle u posjed seljaka. Primjeti se izvjesno slabljenje uticaja Skadarskog sandzak-bega u CG, a posebno njegovih ekonomskih pozicija. Takodje u ovom defter je upisano koliko manastiri placaju. Njihova imanja su ista kao i 1523 ali placaju nesto manje. Ne mozemo znati da li je u ovom vremenu porastao broj muslimana u CG jer u ovom defter se ne navode imena vlasnika kuca. Ipak narod CG je pretrpio neke promjene kada je CG pripojena Dukadjinskom sandzaku. Crnogorci su i dalje placali filuriju (po vlaskom obicaju) oni su i dalje bili filuridjije tj.vlasi stocari, ali filurija od svake kuce se povecala za 10 akci u korist sandzak-bega. Dukadjinski sandzak-beg je imao vece predvidjene prihode od CG nego sto je ranije imao Skadarski sandzak-beg, pa cak vise i od Skender-bega. Prema defter on je imao 130 000 akci kao has od CG. Sultanov prihod 1570 od CG je nesto manji nego ranije. U defteru iz 1570 gotovo sve hasa zemlje sandzak-bega nalaze se u posjedu pojedinaca ili sela, sto nije slucaj u defteru iz 1523. Takodje vidimo i puno vise imanja u muslimanskim rukama nego ranije. Podaci iz 1570 pokazuju ne samo da je pocela jaca islamizacija u CG vec da su osmanski feudalci i vojnici poceli prodirati u CG u drugoj polovini 16.stoljeca. Jedna od najznacajnijih promjena u CG poslije Skender-bega je povecanje filurije. Ipak polozaj CG je ostao isti kakav je i bio za vrijeme Skender-bega Crnojevica.

IZVORI DOKAZUJU DA JE POSTOJALA AUTONOMIJA CRNE GORE KRAJEM 16. I POCETKOM 17. STOLJECA Jovan Tomic u svojoj raspravi Politicki odnos CG prema Turskoj 1528-1684 dao je citav document crnogorskog kadije od 30 jula 1637. Taj document je interesantan ne samo zato sto svjedoci das u episkop Mardarije, knez i spahija Jovan Vujov i ostali knezovi priznavali su osmansku vlast nego i zato sto daje izvjesne podatke o samoupravi CG pod osmanskom vlascu. Ovaj dokument je pisan povodom zalbi Mletaka da Crnogorci ometaju prolaz mletackih knjigonosa. Mlecani su te zalbe uputili kako nadleznim osmanskim pasama tako i Porti. Ali su se Crnogorci obratili i samostalno pismom kotorskom providuru. Uz to javljaju das u pronasli i protjerali krivca. Sve to javljaju osmanskim vlastima. Godinu dana poslije donosenja odluke o nesmetanom prolazu mletackih knjigonosa 1638 doslo je do sukoba izmedju crkve i Humaca. O tome dogadjaju saopstava Cetinjski Krisovulj. Na to svjedocanstvo poziva se Ruvarac a i Tomic. Jasno je da je slucaj sa Humcima najjaci dokaz da su crnogorski mitropoliti u 17.stoljecu priznavali osmansku vlast. Taj dokument je pisao vladika Mardarije. Spor je bio zbog zemlje za koju Mardarije govori da je manastirska, a Humci su tvrdili da im je Ivan Crnojevic to ostavio i da je zemlja njihova. Ovo saopstenje vladike Mardarija o sporu sa Humcima svakako ne svjedoci o samostalonosti CG u to vrijeme. Ne samo da se vladika obraca osmanskom kadiji nego se poziva i na svjedocanstvo osmanskih vlasti. Humci su prije svega bili slobodni seljaci (filuridzije) po osmanskom feudalnom uredjenju. Ali su Humci, prema Mardarijevom svjedocanstvu, drzali zemlju po odredbama povelje Ivana Crnojevica od 1485.

Ova dva svjedocanstva iz 1637 i 1638, pokazuju jasno da su postajali u CG u 17.stoljecu domaci organi vlasti i domace sudstvo, koje je osmanska vlast priznavala. Vidjeli smo da Skender-beg Crnojevica sa kadijom carevim postovao u izvjesnoj mjeri domace pravo. Treba jos uzeti u obzir das u Osmanlije uzimali domace ljude i pri granicnim sporovima sa Mlecanima. Dokument o pitanju prolaza mletackih knjigonosa pokazuje jasno kolika su sila bili organi domace vlasti. Jasno se vidi da su osmanske vlasti prepustale odrzavanje poretka u CG domacim organima. U ovom sporu crnogorski zbog donosi presudu. Ono sto mozemo zakljuciti je da je u CG postojalo autonomno sudstvo, manje vise priznato od osmanskih vlasti. Vladika Vasilije, pisac historije CG prvi koji donosi vladicansku varijantu crnogorske tradicije, u kopiji pisma upucenoj serdaru Stanu Radonjicu, navodi da je CG po starom obicaju placala danak sultanima. Nisu samo vladike priznavale osmansku vlast nego i glavari koji su uz vladiku istupali kao predstavnici naroda. U defterima iz 1521 i 1523 spominju se muselimi, to su ustvari knezovi. Njihove kuce i bastine su bile oslobodjene poreza. Defter cak govori i das u te funkcije nasljedjivane sa oca na sina. Iz deftera iz 1523 po rasporedu muselima vidimo da u nekim naseljima ima vise muselima koji nisu bliski rodjaci, tesko bi se moglo zakljuciti da su u vrijeme Skenderbega Crnojevica muselimi (knezovi) u CG bili glavari plemena i formiranih knezina. U defteru iz 1570 muselimi su zavedeni sa titulom kneza. Iz ovog popisa mozemo ustanoviti da u ovo vrijeme u izvjesnim krajevima CG vec formirale knezevine. U 17.stoljecu knezovi su bili glavari teritorijalnih zajednica koje se u CG nazivaju plemenima,ali u savremenim dokumentima knezevine. U 17.stoljecu se spominje titular spahije za neke glavare, ali i u 18.stoljecu u CG se spominje ta titula. Od pocetka 17.stoljeca morali su Crnogorci davati ostar otpor navaljivanju okolnih feudalaca koji su htjeli d aim nametnu nezakonite dazbine. Dolazilo je cak i do oruzanog sukoba. Crnogorci su imali neke povlastice : 1) imali su povlastice od sultana i das u krajem 16.stoljeca imali ferman o tim povlasticama 2) davali su porez samo sultanu, a da je onaj koji kupi porez morao imati izricitu zapovijest od Porte 3) imali su vojnu obavezu, ali nisu morali ucestvovati u pohodima van svoje zemlje, ako vojskovodja nije poslan od Porte 4) na teritoriji CG su mogli dolaziti pretstavnici vlasti samo sa sultanovim naredjenjem Kao sto smo vidjeli, dokumenti iz 1637 i 1638 godine, govore o domacim organima vlasti i sudstvu, koje je osmanska vlast priznavala. Sven as ovo tjera da pokusamo protumaciti autonomiju i uredjenje CG u 16. i 17. Stoljecu koliko je to moguce. Treba jos naglasiti da je vecina ovih podataka o povlasticama iz vremena kad je kapetan Renezi pravio svoje falsifikate.

KARAKTER AUTONOMIJE CRNE GORE POD OSMANSKOM VLASCU

Dakle iz Sajfridovog teksta vidimo da se Crnogorci imali "slobodu" kao uskoci, hajduci, martolosi i morlaci.To su slobodni seljaci, vlasi-stocari, a ujedno i vojnici. Bilo da se radi o osmanskoj, mletackoj ili austrijskoj teritoriji oni su imali izvjesnu "slobodu". On tvrdi da su Crnogorci imali slobodu kao Albanci. Ali znacenje rijeci "sloboda" ne mozemo shvatati onako kako je to danas, nego moramo uzeti u obzir vrijeme u kojem je Sajfrid zivio, a to je feudalizam.

Ako se uporede podaci crnogorskih deftera sa podacima o smederevskim vlasima-stocarima, vidi se da su osnovne odredbe o dazbinama slicne. Pored toga sto i jedni i drugi ne placaju obicne poreze nego filuriju, i jedni i drugi placaju samo globe od dazbina koje se zobu baduhava. Zakonske odredbe o vlasima u Smederevskom sandzaku govore da vlasi nemaju radnih obaveza (misli se na hasa zemlji feudalaca), iz deftera se jasno vidi da ni crnogorci nisu imali te obaveze. Ali, ako je njihov polozaj slican s obzirom na to sta placaju i kakav poloazj zauzimaju u osmanskom feudalnom sistemu kao slobodni seljaci - filuridjije - on se razlikuje kad oni drze feudalnu zemlju. U Smederevskom sandzaku su vlasi davali u to vrijeme polovinu usura (desetine), ako su drzali zemlju na spahijskom timaru izvan sela gdje su vlasi bili upisani, a u Crnoj Gori filuridjije su placale vecinom otsekom (mukatu) ili su davali polovini, trecinu ili cetvrtinu roda sa sandzakbegovih hasa zemalja. Ovdje se ne govori da su oni imali isti polozaj neg je rijec samo o tome da u prvoj polovini 16 stoljeca placaju slicne dazbine. Ne govori se o njihovom drustvenom uredjenju nego o tome sta oni znace u osmanskom drustvenom uredjenju. Rijec je o slobodnim seljacima koji imaju autonomiju. Izvijesna autonomija slobodnih seljaka (filurijdjija) je bila vezana i sa njihovim vojnim obavezama, U Smederevskom sandzaku u isto vrijeme svaka peta vlaska kuca davala je jednog vojnika za cuvanje granica, a u slucaju vojnog pohoda svaka vlaska kuca davala je jednog vojnika. Kao sto vec znamo Crnogorci su bili duzni ratovati samo u CG osim ako Porta nije drugacije odlucila sto znaci da su oni bili zaduzeni da cuvaju samo svoje granice. Ovim se hoce reci da su kod slobodnih seljaka (filuridjija) ukoliko su imali vojnickih obaveza, te vojnicke obaveze bile ogranicene u izvjesnom smislu na oblast u kojoj su se oni nalazili. Jos jedan podata koji govori o autonomiji CG pod osmanskom vlascu u 17 stoljecu je da osmanski feudalni upravnici nisu smjeli stupiti na tlo Crne Gore bez izricitog naredjenja sultana. U planinskim oblastima gdje je bila pretezno stocarska privreda, knezinska autonomija je, pored toga sto je bila i ogran za sakupljanje poreza, bila znatno izrazenija nego u izrazito zemljoradnickim krajevima. Stvarnu autonomiju su imale neke nase plemenske oblasti, i izvijesni krajevi na granicama. Knezevinska autonomija u drugim nasim zemljama nije kao cjelina obuhvatala vece oblasti. Knezevine i plemena sa knezevinskom autonomijom bile su razdvojene, unutrasnje nepovezane, male oblasti, koje su u najboljem slucaju obuhvatale jednu nahiju. CG je oblast daleko veca od jedne nahije koja je imalasiroku autonomiju pod osmanskom vlascu. Ne znamo kako se u 16 i 17 stoljecu ocuvala teritorijalna cjelovitost CG, osmanlije je sigurno nisu cuvala, a feudalci su se trudili da je razbiju. Ocuvanje teritorijalnog jedinstva dovodilo je do jedinstvenog otpora u slucaju opasnosti.Ocigledno su unutrasnje snage cuvala cjelovitost Crne Gore.

8 NESTO O DRUSTVENOM UREDJENJU I ODRZANJU TERITORIJALNE CJELOKUPNOSTI CRNE GORE U 16 I 17 STOLJECU

Prvo moramo naglasiti da izvori za ovaj dio historije veoma oskudni. Izvori pokazuju jasno da su se crnogorska, brdska i hercegovacka plemena razvila iz stocarsko-vlaskih katuna. Katun je nesumnjivo prvobitno bio rodovska organizacija, rod. Osim toga vlasi,stocari, su bili vojnici, pa je katun bio i vojnicka organizacija. U oblastima gdje su se katuni razvijali u plemena, vlasko-stocarski katuni su razbijali teritorijalnu organizaciju nemanjicke feudalne drzave, zupe. Oni su unosili svoje rodovske organizacije i vojne demokratije u plemena koja su nastala na rusevinama teritorijalne feudalne organizacije. Teritorijalna organizacija plemena nije bila onako cvrsta kao feudalna. Ona je zavisila od razvitka plemena a granice plemenske teritorije su zavisile od odbrambene

i ekspanzivne moci plemena. Unoseci rodovske elemente odnosno elemente plemenske vojne demokratije, katuni su unijeli pored ostalog i borbu za teritoriju. Ali ni svi katuni nisu bili jednaki, u njima je vec ranije doslo do raslojavanja. U Crnoj Gori za vrijeme Crnojevica je od starjesina katuna obrazovano plemstvo. O samo dinastiji Crnojevica ima vijesti da potice od starjesina stocarskih katuna. Bas to plemstvo poteklo iz katuna je bilo glavni oslonac Crnojevica u borbi protiv Despotovine. Iz povelja Djurdja Crnojevica iz 1492 i 1494 vidimo da je u CG unutar plemena postojao sloj feudalaca. Katuni u CG su se sirili i jacali sa jacanjem njihovih starjesina koji su postali u drzavi Crnojevica pripadnici plemastva, uglavnom nizeg. Time sto su crnogorska plemena ogranicena u svom razvitku u vrijeme najsnaznijeg formiranja, ona su i kasnije bila prilicno vezana za granice teritorije na kojoj su se nalazila. Ali to ne znaci da je drzavna vlast svagdje mogla sprijeciti provalu plemena na feudalna sela. Konacnim padom CG pod osmansku vlast doslo je do jacanja plemenskih elemenata. Jedan dio plemstva je otisao sa Djurdjem C.,a drugi ostao zadrzavajuci svoje bastine potpuno slobodne i u novim uslovima kao muselemi (knezovi), oni ipak nisu imali onaj znacaj koji su imali ranije. Osmanska vlast je garantovala i posjed crkve. U vrijeme Skender-bega Crnojevica o teritorijalnoj cjelokupnosti Crne Gore brinuo se sam sandzak-beg i ljudi oko njega. U CG u 16 i 17 stoljecu se mogu naci gotovo svi stupnjevi razvitka katuna, od plemena do knezevine. Ali ne mozemo reci da je na cijelom teritoriji CG bilo plemensko uredjenje. Osmanski feudalci su u drugoj polovidi 16 stoljeca poceli prodirati u granicne oblasti preotimanjem zemalja i obrazovanjem svojih ciftluka. Crkva je uspjela da zadrzi svoja imanja jer je bila najjaci domaci feudalni element. I ako bi izgubila imanja crkva ih je kupovala ili otkupljivala i opet ih vracala,ali su i od osmanlija trazili zastitu. Crkva je ocuvala svoja imanja u 16 i 17 stoljecu. U 17 je ekonomski ojacala, a narocito Cetinjski manastir, pa donekle cak i na racun drugih manastira. Ocuvali su se odnosi iz epohe Crnojevica,izuzimajuci licnu zavisnost, na izvjesnim crkvenim zemljama. Crkva se na ocuvanje imanja nije oslanjala samo na osmanlije nego i na domace pravo. Ali su pored crkve u CG u 16 i 17 stoljecu postojali i drugi feudalni elementi. Ako glavari i njihovi clanovi porodica i nisu bili pravi feudalci, ipak su oni prestavljali sloj koji se izdigao i koji je imao privilegije. Iako je unutrasnje jedinstvo Crne Gore u 16 i 17 stoljecu bilo neznatno, ipak je ono postojalo u tolikoj mjeri da je odrzalo teritorijalnu cjelokupnost CG. A crnogorski zbor je odrzavao to jedinstvo. Taj zbor nije bio samo skup plemenskih i knezinskih glavara, nego su na njemu prvu ulogu igrali feudalni elementi. U crnogorskom zboru na prvo mjesto dolazi vladika, pa zatim spahija. Zbor je cuvao tradiciju feudalne drzave Nemanjica u Crnojevicevoj varijanti, a u tome se narucito isticala crkva, koja je cuvala u narodu tu tradiciju. Snage koje su ocuvale cjelovitost Crne Gore u 16 i 17 stoljecu bili su oni vrlo malobrojni domaci feudalni elementi, medju kojima je bladika imao najveci znacaj. HISTORIJSKI RAZVOJ AUTONOMIJE CRNE GORE POD OSMANSKOM VLASCU U 16 I 17 STOLJECU

Osmanslike su prilikom konacnog zauzimanja CG zaveli svoju puno vlast. Dolaskom Skender-bega Crna Gora nije samo odvojena od Skadarskog sandzaka nego je dobila poseban status. CIjela CG je postala carski has kao filuridziska oblast.

Najvise podataka o samoupravi u CG pod osmanskom vlascu imamo iz kraja 16 i prve polozine 17 stoljeca. TI fermani ukazuju na to da je narod Crne Gore sam sebe smatrao sultanovim podanicima, ali su imali jasne pretstave kakva prava imaju Osmanlije a kakva nemaju u njihovoj autonomnoj zemlji. Takvo shvatanje je branjeno i oruzjem od skadarskog sandzakbega. Crnogorska raja prije dolaska Skender-bega Crnojevica bila je podvrgnuta pod jurisdikciju kadije koji je imao timar u Crnoj Gori. Osmanska vlast je pustala domace sudske organe da rijesavaju sporove, ukoliko ni jedna strana nije zatrazila osmanski sud. Najvaznija cinjenica je da se spahija Vujo Rajcev spominje kao glava citave Crne Gore. Crna Gora je imala najvecu autonomiju krajem 16 i pocetkom 17 stoljeca. Izgleda da je imenovanje jednog domaceg spahije glavarom CG u vezi sa davanjem vecih povlastica. Paralelno sa povoljnim uslovima za razvitak autonomije CG pod osmanskom vlascu javlja se i povecana opasnost od nadiranja osmanskih feudalaca. Stalnu opasnost je prestavljao i prelazak na islam. Kao sto znamo u vrijeme Skender-bega bilo je malo bastina u rukama muslimana.Osmanski vojnici i feudalci muslimani su cak preotimali imanja manastira. Nesumnjivo da je to prodiranje muslimanskog elementa pretstavljalo opasnost za autonomiju CG i za polozaj naroda. Pored svega, i sto su neki domaci feudalni elementi izdajnicki postupili, ocuvala se i dalje autonomija CG. Medjutim, okolni osmanski feudalci su pretstavljali stalnu opasnost pa se stoga javljaju prve teznje za svrgavanjem osmanske vrhovne vlasti. Zato nije cudo sto je u CG za vrijeme kandiskog rata (1645-1669) doslo do pokreta protiv osmanlija i sto su crnogorci trazili mletacki protektorat. Poslije rata se opasnost od osmanskih feudalaca povecala,a razvitak osmanskog feudalizma i osmanske drzave dosao je u takvu etapu da se jedino borbom mogla odrzati CG kao oblast slobodnih seljaka. CG prilikom konacnog zauzimanja bila je podvrgnuta punoj vlasti osmanskih feudalaca. Ali su oni naisli na otpor u CG i bili su prisiljeni na popustanje. Oglasenje CG carskim hasom je bio prvi korak tog popustanja. KRajem 16 i pocetkom 17 carski hasovim sa filuridzijama u CG pretvorili su se u oblast sa velikom autonomijom.Iz svega je jasno da je otpor naroda prisilio osmanlije da popuste. Ali je jasno da je otpor crnogorskog naroda omogucen i time sto je sacuvana cjelokupnost CG. Kako se povecavala opasnost od napada osmanskih feudalaca i njihovih teznji da od slobodnih seljaka naprave sebi zavisne seljake na svojim buducim imanjima, narod je organizovao otpor. Osmanski feudalci su bili prijetnja ne samo slobodnim seljacima nego i domacim feudalcima i crkvi. Tako dolazi do zelje za svrgavanjem osmanske vlasti u CG. 1688 Crnogorci zvanicno zbacuju vlast sultana. Period borbe Crnogoraca protiv osmanskog feudalizma od konacnog zauzimanja do pred kraj 17 stoljeca mozemo oznaciti kao period borbe za autonomiju i njeno ocuvanje, koja je prerasla u borbu za svrgavanje Osmanske vlasti. Period poslije 1688 je period borbe za slobodu i stvaranje drzave. Ovaj period kao i kod svih drzava sa ovih prostora poceo je oslanjanjem na stranu silu, u ovom slucaju na Mletacku republiku. Cudno je to da u CG feudalni elementi su bili oslonac osmanske vlasti, ali i odbrana od prodiranja osmanskog feudalizma u CG. Crkva koja je pozivala Osmanske vlasti da joj brane imanja od naroda je bila cuvar nemanjicke tradicije i fond naroda za borbu protiv osmanskog feudalizma. U borbi za samostalnost narod je dao borbenu snagu. Mozemo reci da je Crna Gora pod Osmanskom vlascu ekonomski i drustveno nazadovala. Isto tako mozemo reci da je privremeni zajednicki otpor inace razjedinjenih plemena i knezevina bio kljuc otpora protiv Osmanlija. Tako je borba za autonomiju prerasla u borbu za oslobodjenje.