2.

De ware toedracht vertellen

Over mythe en werkelijkheid Fred Eijkman e.a. Zinderend denken

Lange tijd heeft de mens een mythische kijk op de werkelijkheid gehad. We zien dat opnieuw terug in ieder kind, dat allerlei mythische denkpatronen hanteert. De mythische kijk is een totaalvisie van waaruit men alles bekeek en begreep. Langzaam kwam de mens tot het inzicht dat je de werkelijkheid ook op een logische en wetenschappelijke manier kon benaderen. Deze splitsing kwam uitdrukkelijk naar voren, toen in de Griekse oudheid naast het woord muthos (), het woord logos () ontstond. Beide woorden betekenen woord. Maar de Grieken maakten op een gegeven ogenblik een scheiding tussen mythe en logos. Logos kreeg de betekenis van rede of ratio, terwijl mythe het woord of de rede was, die de transcendente, numineuze of de goddelijke werkelijkheid beschreef. De mythe kreeg een transcendent karakter, terwijl de logos de naakte werkelijkheid weergaf. Na verloop van tijd kreeg de mythe de betekenis van fabel of een verzonnen verhaal. De moderniteit sinds Descartes en de Franse Revolutie maakte van de mythische mens een achterlijke persoon, die niet goed nadacht. De rede staat op de voorgrond en de mythe had niets met de rede of het verstand te maken, was onlogisch en een uiting van kinderlijke fantasie. Bij al de zegeningen die het modernisme met zich meebracht, zijn er ook minpunten te noemen. De mythe werd veracht. Men wees de mythe als een poging om de waarheid te ontdekken af en men zette alle kaarten op de rationaliteit en de logica. Deze werd gepromoveerd als de enige en beslissende instantie die de werkelijkheid kon onderzoeken en verklaren. De moderniteit heeft ons geleerd dat er slechts n mogelijkheid is om de werkelijkheid te onderzoeken. Dit betekent een verarming van onze benadering van de werkelijkheid. En de vraag blijft of we de werkelijkheid slechts kunnen onderzoeken vanuit een louter rationele benadering. In dit artikel wil ik aantonen dat de mythe een denkproces is en dat de mythe, naast de logos een belangrijke bijdrage kan leveren aan de ontdekking, de verklaring en de structurering van de werkelijkheid waarin wij leven. Wetenschap versus mythe 1.Het wetenschappelijke, logische denken is een systematische benadering van de werkelijkheid. Maar de mythische is dat ook. Beide ordenen de werkelijkheid door een visie te ontwikkelen en bieden een betekenisvolle samenhang van de gebeurtenissen in ruimte en tijd. Beide benaderingswijzen zijn denkprocessen. Maar dan splitsen zich de wegen. De wetenschappelijke benadering van de werkelijkheid formuleert hypothesen, probeert deze te toetsen, zoekt naar een verklaring en probeert causale, finale en synchrone verbanden te vinden.
3 de ware toedracht vertellen

De mythische benadering is daarentegen beschrijvend, vaak bekeken vanuit het subject of een groep, is sterk communicatief en zoekt haar waarheidscriterium in de intersubjectiviteit en de dialogica. Men is vooral bedacht op verbanden van synchroniciteit en zinvolheid. Men probeert door deze verbanden te beschrijvingen de betekenis en de structuur van de werkelijkheid te ontrafelen. Er zijn verschillende legitieme manieren op de werkelijkheid te benaderen. Vaak heeft men de neiging om het mythische denken af te doen als sprookjes en fabels. Maar wanneer men dieper ingaat op het mythische denkpatroon, zal men ontdekken dat de mythe een even legitieme manier is om de werkelijkheid te ontdekken als de wetenschap. Overigens iedere wetenschap ontstaat uit de bron die mythe heet. De mens denkt in verschillende patronen, zoals wetenschappelijk en mythisch. Deze wisselen elkaar af, en vullen elkaar aan. De ene keer is de mens meer mythisch ingesteld, de andere keer wetenschappelijk en logisch. We gaan nu enkele kenmerken van het mythisch denken na. Een manier van denken 2. De mythe is een denkproces, een manier van denken, net zoals de logica een manier van denken is. Deze manier van denken heeft zijn concrete vorm gekregen in ontelbare prachtige en soms onbegrijpelijke mythen. Ook de Bijbelverhalen zijn schitterende voorbeelden van mythisch denken. De eerste kennis die de mens over zichzelf en zijn omgeving vergaart, drukt hij in een mythische vorm uit. In de mythe gaat de mens op zoek naar verklaringen over het ontstaan van de dood, de verschillen tussen man en vrouw, mens en dier, menselijke relaties, verdriet, lijden, liefde, hoop en verwachting. Dit geldt zowel historisch als ontwikkelingspsychologisch. Het gaat niet om ca us al e verklaringen, maar om zoekontwerpen om een antwoord op die vragen te vinden. Toen de mens bewust ging nadenken over zijn bestaan en bestemming, kwamen allerlei vragen aan de oppervlakte. Bij het ontluikende bewustzijn van de primitieve mens kwam er een breuk tot stand, op een meesterlijke wijze gemythologiseerd in het verhaal van het paradijs (de boom van kennis van goed en kwaad, eigenlijk de boom van het bewustzijn en de zondeval). De mens ervoer, nu hij geen dierlijk bewustzijn meer had, dat hij moest sterven, dat hij moest lijden en vroeg zich in alle gemoede af wat hij hier op deze aarde kwam doen. De ogenschijnlijke harmonie in de dierenwereld, waarin de mens ondergedompeld was, was verdwenen. Doordat de mens tot ik-bewustzijn kwam, is hij iemand geworden die afstand nam van de werkelijkheid en zich daar vragend tegenover stelde. Hij werd geconfronteerd met problemen, die existentieel van aard waren. Ook ontwikkelingspsychologisch komt dit terug. De baby ervaart zichzelf als onderdeel van de werkelijkheid en alles lijkt in volkomen harmonie. Hij is volkomen gentegreerd in deze wereld. Heel langzaam, met horten en stoten, met vallen en opstaan ontluikt het bewustzijn bij ieder kind. Maar dan komt hij ook tot het inzicht dat hij tegenover de werkelijkheid staat; hij gaat de werkelijkheid op een afstand bekijken en raakt dan in de problemen. Hij ervaart voor het eerst dat er tweespalt bestaat tussen het pril ontluikende ik-bewustzijn en de werkelijkheid. De eerste bewuste stappen naar de werkelijkheid verbreken de integriteit, de symbiotische samenhang. Deze
4 de ware toedracht vertellen

eerste schreden naar de buitenwereld zijn spannend en bepalen ook een beetje de eerste contouren van zijn ik, zijn persoon. Dit is een pijnlijk groeiproces waarin de mens zich in de loop van zijn leven allerlei vragen stelt om de leemtes in zijn bestaan met antwoorden op te vullen. Het ik ontstaat als een mogelijk antwoord op dit conflict, de fundamentele tweeheid in de mens: mijn opvatting over mijzelf en de werkelijkheid die daar andere opvattingen over heeft. Het antwoord op dit conflict wordt in een bepaalde narratieve vorm gegoten: de mythe. De mythe vormt, psychologisch gezien, een brug tussen de oorspronkelijke oereenheid (symbiose) van het kind en de tweeheid (de binnen- en buitenwereld), die ons leven kenmerkt. De eenheid die de mythe herstelt, is niet hetzelfde als de oereenheid. Het kind begint te veronderstellen, dat het zichzelf is, ontwerpt een cognitieve structuur, een zelfbeeld, waardoor hij in die spanning kan leven. Die structuur krijgt vorm in een symbool of in een reeks symbolen (verhalenstructuur). De mythe is dan de weerslag van alle mogelijke symbolen om meer greep op zijn identiteit te krijgen. Het ik, dat ontstaat als een antwoord op de tweespalt in de mens, presenteert zich als eenheid. Het ik zelf is eigenlijk een mythe. Kortom; ten diepste is en blijft de mens een mythisch wezen, ondanks de moderniteit. De mens wordt een verscheurde tweeheid en wil toch een eenheid (het paradijs) blijven. In zijn psychische groei ontwikkelt een kind een concept van de werkelijkheid en een verbinding tussen binnenwereld (het ik) en de buitenwereld (omgeving, het niet-ik). Heel zijn leven zal de mens de strijd moeten leveren tussen zijn ik en niet-ik. De invloed van de buitenwereld kan zo groot worden, dat er een strijd ontstaat tussen de psyche van de mens en zijn omgeving. Hoe kan ik trouw blijven aan mijn eigen ik en toch een rol gaan spelen in de samenleving? Moet ik een gewaardeerd lid van de samenleving worden en daarbij mij eigen identiteit prijsgeven? Een van de manieren om hier gezond en daadwerkelijkheid mee om te gaan is de mythe. De mythe brengt juist die eenheid tot stand, is een poging tot herintegratie van het ik en het niet-ik. De mythe slaat een brug tussen de oereenheid die diep in de psyche van de mens aanwezig is en de tweeheid die ons leven maar al te vaak kenmerkt. Een doorleefde samenhang 3. De mythe is een poging tot herstel van de genomen afstand en van de verloren integratie. Het brengt het verlangen naar het verloren paradijs, het heimwee naar de gouden tijden onder woorden en probeert de breuk die tussen mens en werkelijkheid ontstaan is, te helen. Heel goed kun je dat zien bij de dagdromen van pubers: ze wanen zich in het verloren paradijs, dat opnieuw herwonnen is paradise regained. Maar ook volwassenen hebben zo hun dagdromen, netjes verpakt in utopien. De mythe is een doorleefde samenhang tussen de mens en de werkelijkheid. Daarin wordt de oorspronkelijke beleving van de integriteit tussen mens en natuur beleefd: mensen worden bomen; dieren kunnen spreken en handelen als mensen; goden zijn mensen of mensen worden goden. De mythe kan gevaarlijk worden, als men zich in het herwonnen paradijs blijft wanen of als men helemaal opgaat in dagdromen. Dan komt de mythe eigenlijk niet tot zijn recht. De mythe kan dan geen verbinding vormen tussen de mijn omringende werkelijkheid en mijn diepste innerlijke eenheid.
5 de ware toedracht vertellen

De mythe is eigenlijk een weerslag van de eerste vormen van dieptepsychologie. De ontwikkeling van het ik-bewustzijn wordt in een mythische vorm gegoten. We zien dat ook terug m de klassieke mythen en in de wereldliteratuur. Prachtige voorbeelden zijn het verhaal van Psyche en Eros, waarin zij samen vanuit een romantisch ontluikend seksueel ikbewustzijn groeien naar een rijpe liefdesrelatie, het verhaal van Don Quichot, die steeds opnieuw het gevecht levert tussen binnen- en buitenwereld en vele pogingen doet om aan zijn ik trouw te blijven en zich niet te laten opslokken door zijn omgeving, het verhaal van Faust, die er achter komt dat het onzegbare niet gezegd kan worden en dat hij niet samenvalt met de rol die mensen hem toedichten. En niet te vergeten de mythe van Don Juan, die een verwoed gevecht levert met het transcendente en het grensoverschrijdende. De poging die de mythe onderneemt, is een cognitieve activiteit. Door een verhaal te construeren zoekt men naar een oplossing van een probleem. Symbolen worden aangereikt om de verloren eenheid tussen mens en natuur te beleven. Het is een retourtje naar het aards paradijs, waarin God, mens en dier in harmonie met elkaar leefden. De mythe maakt gebruik van denk- en verhaalstructuren en roept met name die cognitieve systemen op, die in staat zijn om de breuk te kunnen herstellen. De mythen, waarin participatie, terugkeer naar de gouden tijden, animisme en totemisme een rol spelen, willen de gebroken eenheid herstellen, althans leefbaar maken op cognitief en emotioneel niveau. De mythe en de werkelijkheid 4. In het mythisch denken is de werkelijkheid nooit uitgangspunt, maar hoogstens eindpunt. Uitgangspunt is de onzichtbare werkelijkheid, waarin de zichtbare verborgen zit. Het is de wereld van het transcendente, het numineuze of het goddelijke. In het mythisch denken is de zichtbare werkelijkheid een theofanie, een zichtbaar geworden mysterieuze werkelijkheid. De mens beleeft zichzelf en de werkelijkheid als theofaan, als een aan het licht komen van het mysterieuze en het goddelijke. Het mythisch denken heeft een platonische denkstructuur. De mythische mens heeft geen neutrale distantie ten aanzien van de werkelijkheid aangenomen. Hij beleeft het zichtbare als uitdrukking van de onzichtbare werkelijkheid en probeert te achterhalen wat hiervan de zin en betekenis is. De werkelijkheid is voor de mythisch denkende mens n geheel, heel, heilig en transcendent, zoals hij ook zelf in zijn diepste binnenste transcendent is. De mythische mens geeft geen pseudo-wetenschappelijke verklaring van de werkelijkheid, maar hij probeert tot een zinvolle verklaring te komen. Doordat de mens tot bewustzijn kwam, was het hem mogelijk om een scheiding te maken tussen datgene wat mogelijk en datgene wat werkelijk was. Het dier is daar waar hij is, en doet er, voor zover we het weten, niet moeilijk over. Zijn leven en dood zijn verbonden met het ritme van de natuur. De mens is deel van de natuur en is aan alle natuurwetten onderhevig, maar hij overschrijdt ook de natuur. Hij staat apart, maar blijft er toch deel van uitmaken. De mens breidt zijn landschap onbegrensd uit. Zijn horizon is niet
6 de ware toedracht vertellen

afgegrensd zoals bij het dier, maar onbegrensd. Hij is een wezen van de wijkende horizon. Aan deze behoefte komt de mythe tegemoet. De mythe concretiseert het verlangen naar onsterfelijkheid, naar eeuwige jeugd, de wens om opgenomen te worden in de goddelijke wereld. De mythe laat de mens even nippen aan de beker vol nectar, de godendrank, die onsterfelijkheid belooft. De mythe pendelt tussen tijd en eeuwigheid. In de werkelijkheid waarin de mens zich onveilig voelt en door de dood bedreigd wordt, biedt de mythe perspectief. Zij is als een tweede huid, een beschermend omhulsel, die de mens in deze bittere wereld beschermt. De mens is de eeuwige zwerver, een Odysseus, Faust, Abraham, gedwongen om verder te gaan, maar een blijvende zoeker naar antwoorden op het probleem van zijn bestaan. De mens heeft de mythe nodig om staande te blijven. Zinzoeken 5. De mythe is een creatief denkproces, waarin de fantasie gebruikt wordt om de onbegrensde mogelijkheden binnen en buiten de mens te verkennen. Het is een fantastisch verhaal, maar wel een verhaal over iets waars, het is geen verzonnen verhaal. Integendeel, in de mythe wordt de ware toedracht verteld () - muthologein = 'de ware toedracht vertellen') over de mens, over zijn bestaan, zijn relaties met anderen over zijn relatie met de werkelijkheid en zijn relatie met het transcendente. De mythische benadering van de werkelijkheid, (en de psychoanalytische lezing van mythen en Bijbelverhalen) kan een belangrijke bijdrage leveren tot het zinzoeken in deze soms onherbergzame wereld.

de ware toedracht vertellen