Sie sind auf Seite 1von 23

Revista de MedicinaTradicional Chinesa

Escola Superior de Medicina Tradicional Chinesa

Observations on the Therapeutic Effect of Acupuncture and SSRIs Combination for Depression (2 parte) Lu Mei e Wang Lingling Sntesis de Trabajos sobre la Accin Biomoduladora de la Fitoterapia Oriental y sobre las Reacciones Inmunolgicas (2 parte) Alfredo Embid Acupunctura Veterinria Diana Pereira Insnia em MTC Paula Martins O Dinamismo dos Cinco Sabores Departamento de Diettica da ESMTC Terapia Consciente - Um Caminho, Trs Etapas Nuno Ordens Miguel

Nmero 2

Agosto 2005

Revista de Medicina Tradicional Chinesa

n2 Agosto 2005

Observations on the Therapeutic Effect of Acupuncture and SSRIS Combination for Depression (2nd Part)
Lu Mei Wang Lingling (Nanjing University of TCM)

3. RESULT 3.1 RESULT AND ANALYSIS OF CLINICAL EFFECT According to the decreasing rate of HAMD scale, we made the evaluation to the clinical effects of 2 groups. Table 1 (see p.4) shows the results. The statistic shows X2=0.054 P>0.05 which means there is no significant differences between the obvious effect rates in 2 groups. been made in two groups before and after the treatment. Table 3 (see p.4) shows the result. The statistic shows: (1) there is no significant difference between two groups in the evaluation of the severity index of depression (SI), as well as the progress index (GI) after treatments; (2) the evaluation of effect index (EI) in Group I was obviously higher than that in Group II, which existed significant difference(P<0.05), figuring less side effect in Group I than in Group II.

The evaluations, according to HAMD scale, had been made before the treatment and at the end of 1st/ 2nd/ 4th/ 6th weeks of the treatment. Table 2 (see p.4) shows the results. 3.2 ANALYSIS ACCORDING TO THE EVALUATION OF TESS SCALE The statistic shows: (1) no difference existed between two groups at the end The evaluation had been done to the total severity score of 1st week of the treatment, while in Group I the factor and the symptom scores according to TESS scale at the scores of anxiety/somatic symptoms and sleep disorder end of 1st/ 2nd/ 4th/ 6th week of the treatment. Table 4 appeared obvious improvements comparing with the (see p.5) shows the result. scores before treatment, which means faster effect could be reached in Group I than in Group I in these two The statistic showed total severity score in Group I factors; is obviously lower than that in Group II, significant difference existing in two groups(P<0.05). It manifested (2) By the end of 2nd week of the treatment, difference that the severity of side effect from SSRIS in Group I appeared in the factor score of anxiety/somatic is much less than that in Group II during the treatment. symptoms, which means an earlier effect was reached in There is no significant difference in symptom scores Group I than in Group II and the difference lasted till the between two groups. end of 6th week. (P<0.05, P<0.01); 3.3 RESULT AND ANALYSIS OF THE (3) By the end of 6th week of the treatment, the obvious MONOAMINE TRANSMITTER IN BLOOD improvements in total score and the factor scores of PLASMA anxiety/somatic symptoms and sleep disorder were reached in Group I than Group II(P<0.05). Table 5 (see p.5) shows the result of the peripheral blood plasma content of monoamine transmitter before and The result showed the effect of Group I (acupuncture- after treatments. drug combination group) is better than that of Group II (drug only group), which advantage was manifested by The statistic shows the contents of 5-HT after the total score and factor scores of anxiety/somatic symptoms treatments in two groups were higher than that before and sleep disorder according to HAMD scale. treatments with significant difference (P<0.05), while no difference existing in the contents of NE and DA in The evaluations, according to CGIS scale, also had two groups. 2 Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa 4. DISCUSSION The developing of competition in the society, increases psychological disorders. Depression is being paid more attention by the health professionals because of its high morbidity and mortality, high recurrence, high risk of suicide, as well as the changes in the family life style and the high cost to the community. Present researches are more focused on psychologicalsocial factors, inheritance, neuro-biochemical, neuroendocrine etc. The factors of psychology, personality and society are concerned closely related with the occurrence of depression, the exact mechanism has not been found yet. Recent years the improvement has been made in the researches of neuro-peptide and neuro-transmitters in the brain. Generally it is believed that the occurrence of this disease is related with the low function of monoamine transmitter, which is concerned as one of the main hypothesis up to now. The research and treatment of depression are facing a big challenge, because of the complexity of the disease causes as well as the biological mechanism is unknown. It has been proved clinically, that the application of SSRIs reached many advantages. Meanwhile, certain side effects of SSRIs have been also recognized. In fact the treatment plan which concern of one cause of disease is not enough to manage all the causes, it is necessary to select combined treatment to reach the best result. In addition the occurrence caused by multiple factors could finally induces different pathologic changes, differentiations and symptoms, also needs help from individual treatment. It is very significant to combine Acupuncture treatment as its curative effect has been confirmed as good result and less side effect in treating depression. According to TCM theory that brain houses the original Shen so as to control five Shen, regular zang-fu, yin-yang, limbs and every part of the body, affective psychonosema is cause by dysfunction of Shen. So the disease location of depression is in the brain, manifested by the disorders of five-zang organs and corresponding symptoms. The etiological factors are mainly related with individual susceptibility constitution, as well as strong long lasted emotional stimulations. The main pathology are the changes due to qi stagnation, manifested as liver qi stagnation or spleen deficiency caused by liver, while deficiency of both heart and 3

n2 Agosto 2005

and spleen and yin deficiency of both liver and kidney are seen at later stage. Qi stagnation can give rise to disorder of transportation of yang qi, which leads the manifestations of hypofunction as yin syndromes. So we choose the points on Du channel, as it goes to the brain and controls the yang qi of whole body, so as to regular Shen and support yang qi. PC6 can relieve chest oppression, which has good result for the symptoms of palpitation, fullness sensation in the chest, poor appetite and digestive disorders. SP6 can regulate the functions of liver, spleen and kidney, and improve the insomnia by combining with other points. The points according to differentiations and symptoms can regulate the function of whole body so as to balance yin and yang to treat the mind. In this research, there was no significant difference between the obvious effect rates in two groups, while the improvement of the total score and factor scores of anxiety/ somatic symptoms and sleep disorder according to HAMD scale in acupuncture- drug combination group(Group I) were obviously higher and appeared earlier than those in drug only group (Group II). The evaluation of TESS scale (Treatment Emergent Symptoms Scale) showed the severity score of side effect in Group I is obviously lower than that in Group II. The evaluation of CGIs (Clinical General Impression Scale) also showed the evaluation of effect index (EI) which related with the evaluation of side effect in Group I was obviously higher than that in Group II. This research indicates that the therapeutic effect of acupuncture and SSRIs combination for treating depression works better than drug only treatment. The advantages are manifested by faster effect and obvious improvement in the anxiety/ somatic symptoms and sleep disorder. Meanwhile the treatment can also reduce the symptoms from the side effect of SSRIs. (See tables on pages 4 and 5)

Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa

n2 Agosto 2005

group n I 36 II 30

cure obvious effect 3(0.08) 30(0.83) 2(0.07) 25(0.83)

progress 2(0.06) 2(0.07)

no effect 1(0.03) 1(0.03) n(%)

Table 1- comparison of the clinical effects of 2 groups

items

Before treatment G-I(36) G-II(30)

End of 1st week G-I(36) G-II(30)


22.07 0.38** 6.77 0.16 0.57 0.09 2.93 0.16 1.20 0.11 6.20 0.19** 4.40 0.18*

End of 2nd week G-I(36) G-II(30)


16.25 0.34** 17.13 0.52** 4.81 0.12** 0.33 0.08** 2.06 0.15** 0.75 0.10** 4.81 0.17* 3.50 0.14** 5.27 0.19** 0.40 0.09** 2.07 0.18** 0.77 0.11** 5.03 0.19** 3.60 0.20**

End of 4th week G-I(36) G-II(30)

End of 6th week G-I(36) G-II(30)

Total 25.83 0.24 24.90 0.32 22.39 0.30** score 1. 7.42 0.15 7.13 0.16 6.75 0.13** 2. 0.72 0.12 0.70 0.12 0.50 0.08 3. 3.19 0.12 3.27 0.17 2.89 0.12 4. 1.56 0.10 1.43 0.12 1.25 0.10 5. 7.72 0.17 7.47 0.18 6.42 0.19** 6. 5.22 0.11 4.90 0.14 4.58 0.13**

10.31 0.41** 11.63 0.61** 8.31 0.47** 10.000.62** 3.14 0.13** 0.25 0.07** 1.25 0.15** 3.63 0.15** 2.78 0.13** 3.27 0.16**

0.30 0.09** 0.17 0.06** 0.30 0.09** 1.37 0.21** 1.06 0.15** 1.13 0.20** 0.19 0.07** 0.23 0.08** 2.28 0.15** 3.13 0.21** 1.22 0.15** 1.93 0.19**

0.31 0.08** 0.37 0.09** 3.25 0.16** 3.60 0.23** 2.11 0.14** 2.37 0.2

Table 2- comparison of total scores and factor scores of HAMD scale in 2 groups during treatment (XSE) Note: compare with before treatment, *means P<0.05, **means P<0.01; compare with group II , means P<0.05, means P<0.01 1: anxiety and somatic symptoms; 2: weight; 3 cognizing disorder; 4: day-night variety; 5: depressive slowness; 6: sleep disorders

items SI GI EI

Group I before treatment after treatment 5.930.86 3.601.35 2.981.10 2.640.13

Group II before treatment after treatment 6.100.86 3.261.32 2.680.74 1.750.14

Table 3- comparison of the evaluations according to CGIS scale before and after treatment (XSE) Note: compare with Group II (drug only group), means P<0.05

Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa

n2 Agosto 2005

items

end of 1st week


G-I (36) G-II (30)

end of 2nd week


G-I (36) G-II (30)

end of 4th week


G-I(36)
12.14 0.06 1.03 0.03 1.03 0.03 1.00 0.00 1.00 0.00 1.00 0.00 1.03 0.03 1.00 0.00 1.00 0.00 1.03 0.03 1.03 0.03 1.00 0.00 1.00 0.00

end of 6th week


G-I(36) G-II(30)

G-II(30)
12.77 0.13 1.07 0.05 1.07 0.05 1.03 0.03 1.03 0.03 1.07 0.05 1.10 0.07 1.03 0.03 1.07 0.07 1.20 0.10 1.03 0.03 1.07 0.07 1.00 0.00

Severity score 12.22 0.07 12.57 0.07 Dry mouth 1.03 0.03 1.07 0.05 trembling 1.00 0.00 nausea/vomit 1.00 0.00 diarrhea 1.03 0.03 constipation 1.03 0.03 dizziness 1.03 0.03 headache 1.00 0.00 poor appetite 1.03 0.03 tachycardia 1.06 0.04 ECG chan 1.00 0.00 Ab liv. function 1.00 0.00

12.22 0.07 12.77 0.11 1.06 0.04 1.03 0.03 1.00 0.00 1.00 0.00 1.00 0.00 1.03 0.03 1.03 0.03 1.00 0.00 1.06 0.04 1.03 0.03 1.00 0.00 1.00 0.00 1.10 0.06 1.10 0.06 1.00 0.00 1.03 0.03 1.07 0.05 1.13 0.08 1.03 0.03 1.07 0.07 3.60 0.08 1.07 0.05 1.00 0.00 1.00 0.00

12.08 0.05 12.47 0.10 1.03 0.03 1.00 0.00 1.00 0.00 1.00 0.00 1.00 0.00 1.03 0.03 1.00 0.00 1.00 0.00 1.03 0.03 1.00 0.00 1.00 0.00 1.00 0.00 1.07 0.05 1.03 0.03 1.03 0.03 1.00 0.00 1.03 0.03 1.07 0.05 1.00 0.00 1.03 0.03 1.10 0.06 1.03 0.03 1.00 0.00 1.07 0.07

perspire

1.03 0.03

1.07 0.05 1.00 0.00 1.03 0.03 1.07 0.05 1.07 0.05 1.07 0.05 1.03 0.03 1.07 0.05 1.10 0.06 1.00 0.00 1.00 0.00

Table 4-- comparison of the evaluation of TESS in 2 groups during treatment (SE) Note: compare with Group II, means P<0.01

group I II

5-HT prior

after

NE prior

after

DA prior

after

15.360.59 17.991.06 3.730.74 4.580.49 1.680.26 2.530.51 15.590.61 19.061.19 3.280.36 4.280.79 2.380.54 1.190.49

Table 5- comparison of the content of monoamine transmitter in 2 groups prior and after treatment(ng/ml) Note: compare with the contents before treatments in the same group*means P<0.05.

Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa

n2 Agosto 2005

Fitoterapia Oriental Sntesis de trabajos sobre la accin biomoduladora de la fitoterapia oriental y sobre las reacciones inmunolgicas (2 Parte)
Alfredo Embid (Naturopata e Director da Revista Medicina Holistica) Accin cardiovascular 1. Accin hemodinmica Efecto hipotensor leve con 4,5 gr. Ginseng rojo coreano (24). La inyeccin intravenosa de ginsensidos desencadena una bradicardia, un perodo transitorio de aumento de la tensin arterial, una larga fase de hipotensin. Hay vasodilatacin general: arterias coronarias, vasos sanguineos cerebrales, vasos retinianos, pero vasoconstriccin en el territorio renal. La inyeccin subcutnea de una preparacin en ratones reduce la permeabilidad de los capilares. Dosis pequeas incrementan ligeramente la presin sanguinea, grandes dosis la disminuyen (animales anestesiados). 2. Accin cardaca Reduce la ateroesclerosis en conejos (25). Bradicardia sin alteracin elctrica de la contractilidad. En tratamiento previo disminuye las lesiones por ligadura de una de las arterias coronarias. Efectos inotrpicos (similares a los glucsidos cardiacos) en corazones de sapo, perros, gatos e conejos, ms pronunciados con las soluciones alcohlicas. La atropina no extingue este efecto y no causa taquicardia. Reduce o elimina las arritmias inducidas por catecolaminas. Antiarrtmico (saponinas en su totalidad) exhibi efectos contra la arritmia en cuatro ensayos sobre quatro ratones, ratas y conejos (26). En enfermedades cardiacas, mejora la utilizacin miocrdica de los nutrientes y la funcin cardiaca. Efectos protectores cardiacos contra la hipoxia (27). Proteccin con relacina la isquemia miocrdica y al infarto. Disminucin del consumo de oxgeno por el miocardio. Efecto protector contra el dao por deficiencia de oxgeno en el msculo cardiaco causado por peroxidacin de lpidos, contra anoxia y contra el dao por reoxigenacin. 6 Eleva marcadamente el flujo sanguneo coronario en IV. Incremento de la enzima superxidodismutasa (SOD) en el msculo cardaco e inhibicin de radicales libres. Un extracto de Panax notoginseng (saponinas en su totalidad) tuvo efectos contra la arritmia en cuatro ensayos sobre ratones, ratas e conejos (28). En polvo se us en un ensayo clnico con 16 pacientes con enfermedad de las arterias coronarias, cuya mxima dolencia era angina de pecho. Todos menos uno tuvieron un satisfactorio alivio del dolor. Aquellos que llevaban una terapia crnica con nitroglicerina la disminuyeron, aquellos con hipertensin mostraron descenos significativos en la presin sangunea, y en 4 casos hubo una moderada mejoria de los ECG. Efecto gastrointestinal Estimula el apetito (29). En el gastritis atrfica mejora los sntomas. Previene las lceras gstricas inducidas por etanol experimentalmente (30). En una serie de 8 pacientes con ataques agudos de la enfermedad de Crohn, su polvo fue capaz de ayudar en 7 casos. Con un promedio de 2 das de aplacar el dolor, en 4 das restaurar el peristaltismo, y bastaron 10 das para superar el estado agudo. Accin antitumoral Inhibe el crecimiento de ciertos tumores (S 180) por activacin de las clulas asesinas (natural killer NK.) Se han demostrado fenmenos de conversin de clulas cancerosas (hepatoma de Morris) e clulas normales, decarcinognesis en la Universidad de Medicina de Kanazawa, Japn con un estracto de ginseng crudo (31). Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa El mismo proceso se ha observado en clulas de melanoma b16 con el ginsensido Rh2. (32). Hemos publicado un resumen de ambos trabajos en espaol (33). Anotemos que el cancerlogo Math obtuvo lo mismo en cultivos celulares con un precursor de la vitamina A: el cido retinico (34). Composicin qumica Principios activos: polisacridos, esteroles, aminocidos polipptidicos, vitaminas A, B, B1, B2, B12, C, E, Biotina, encimas, aceites esenciales, cidos orgnicos, saponinas, ginsensidos (ms de 30) que difieren segn la especie, la parte de la planta y la preparacin.

n2 Agosto 2005

Cuestionando En humanos: 100ml tintura al 3%: falta de descanso. 200ml erupcin, pruritus, vrtigo, dolor de cabeza, fiebre, y en casos severos, hemorragia. Un caso informado de muerte 500ml de la tintura. Astragalus mambranaceus Astragali Mongholici

Nombre chino (Huang-Qi). El astragalus (Huang-Qi) es la raiz seca de las leguminosas Astragalus membrabaceus y Astragalus mongolicus. Es una planta perenne que crece en el norte de China, especialmente en las provincias de Heilongjiang, Utilizacin tradicional Mongolia Central, Hebei, Shanxi, y Gansu. Ambas especies son ahora cultivadas comercialmente Indicaciones en Heilongjiang y Shanxi. Tnico del Yuan Qi (energa original, ancestral, La preparacin es bastante uniforme, al contrario de lo hereditaria). que sucede con el Ginseng: Tonifica el bazo y el estmago. (Pero ojo los rganos en Una vez extradas de las largas races, la superficie es MTO no coinciden con los nuestros). quemada ligeramente (eliminando las pequeas raicillas) Aumenta la produccin de lquidos orgnicos y alivia y el material es cortado diagonalmente en lonchas para la sed. producir tiras largas y delgadas. Calma el espritu, refuerza la mente (35). El color amarillo interior es un criterio de calidad. En Asia, con frequencia est incorporado a sus sabrosos Contradindicaciones platos. Por ejemplo de hierven las rodajas de la dulce Contraindicado por algunos autores en el exceso de raz del astragalus en caldo de pollo junto con otras Yang (36). hierbas para hacer una sopa tnica, utilizada no como Pero otros autores recomiendan la variedad coreana tratamineto de una enfermedad especfica, sino para (mas suave y tibia) para ese cuadro (37). mejorar la salud y la resistencia general. Contraindicado en cuadros de plenitud calor (38). Los primeros informes publicados sobre la utilidad de Anotemos que los cuadros de plenitud calor son esta planta para la inmunodeficiencia aparecieron en fundamentalmente cuadros infecciosos agudos, entre las revistas occidentales en 1982 y se centraban en su otras cosas. propiedad de contarrestar la accin inmunosupresora de los frmacos antimicticos occidentales (39, 40). En Dosis estos trabajos tambin se mencionaba al ligustrum. 5-10 gr. En decoccin/da. Hoy sabemos que mucho antes, habia sido bien estudiada Excepcionalmente, en casos graves como un colapso 15 a travs de numerosos trabajos cientficos (clnicos y a 30 gr. experimentales) en varios laboratorios de China. 1-2 gr. Polvo seco/da. Por ejemplo desde 1975, se organiz en China un Grupo Coordinado de Terapia Fu-Zheng en pacientes de cncer Toxicidad para estudiar el efecto de varias hierbas tradicionales en Toxicidad muy dbil. el conjunto de mecanismos de defensa de los pacientes DL 50 es muy superior a 5 gr/kg. 350gr. de cncer. LD50 en inyeccin intravenosa en ratones es de 16,6 En 1981, se iniciaron las discusiones entre los mg/kg. investigadores sobre cncer en China y los investigadores GAS Ginseng abuse syndrome: hipertensin, agitacin americanos en el Health Sciences Center de Houston. con insomnio, erupciones cutneas y diarrea matinal. Por esa poca, el empleo de hierbas tnicas para el 7 Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa tratamiento de pacientes que estaban sufriendo de terapias contra el cncer, se habia convertido en una prtica habitual en muchos hospitales contra el cncer en China y habia numerosos informes de excelentes resultados. Se organiz una conferencia en Beijing (1983) para reunir a los investigadores sobre inmunologa americanos y europeos con sus colegas de la Academy of Traditional Chinese Medicine y hospitales asociados. Se ha visto que posee efectos inmunomoduladores definidos y actividad antivrica poderosa. Es un potente estimulante no especfico del sistema inmunolgico. En lugar de estimular nuestras defensas contra un patgeno especfico, el astragalus generalmente refuerza la inmunidad a travs del aumento de la cantidad y actividad de los leucocitos de la sangre circulantes. En el Centro Mdico de la Universidad de Texas, en Houston, el Dr. Giora Mavligit y sus colegas compararon clulas daadas provenientes del sistema inmunolgico de pacientes de cncer con clulas sanas. Los extractos de astragalus eran capaces de restaurar por completo el funcionamiento de las clulas inmunolgicas de los pacientes de cncer, superando a veces la actividad de las clulas de los sujetos sanos. Segn el Dr Mavligit, se puede conseguir una restauracin inmunolgica completa utilizando un extracto fraccionado de Astragalus mebranaceus. Se ha observado in vitro que posee actividad restauradora del sistema inmunolgico. Una compaa farmacutica japonesa ha patenteado los efectos de ocho compuestos qumicos (saponinas) del astragalus, todos los cuales inhiban la formacin de radicales libres (perxidos de lpidos) en la sangre, y otro frmaco para el tratamiento de enfermedades vasculares cerebrales. La Unin Sovitica tambin ha desarrollado un frmaco a partir del extracto de astragalus, que protege al corazn contra la falta de oxgeno y del ataque cardaco. Contribuye a la prevencin de una enfermedad tan sencilla como el resfriado comn, pero no despreciable por ello. La neumona en los ancianos es la terecera causa de muerte y con frecuencia comienza con un resfriado o gripe mal curados. El Chinese Medical Journal inform en 1981 de que el astragalus reduca la incidencia del resfriado comn y acortaba el curso de la enfermedad. El curso medio de la enfermedad en los pacientes del grupo con tratamiento combinado fue de 2.6 das del grupo de control. 8

n2 Agosto 2005

Adems, en el mismo estudio se encontr que la raz de astragalus incrementaba al perodo de vida de las clulas humanas en cultivo. Los autores comunican que no haba toxicidad detectable en los cultivos de clulas (41). Ya en nuestro libro dedicado a inmunidad (42), numerosos trabajos lo citaban como una de las plantas fundamentales en la estimulacin del sistema inmunolgico, cuyas conclusiones ya resumi amplindolas en un trabajo posterior (43). Otros que hemos seguido publicado en la revista siguieron confirmando sus acciones. El presente trabajo es una investigacin actualizada de los precedentemente publicados. Se menciona en muchos estudios tambin su utilidad como ingrediente de frmulas en combinacin con otras plantas. Estudios farmacolgicos Sntesis de las acciones demostradas Estas acciones estn documentadas en las referencias bibliogrficas siguientes: (44, 45, 46, 47, 48, 49,50,51). Pero tambin en otras citadas en los trabajos enteriormente mencionados que llegan a las mismas conclusiones. Investigacin experimental con animales Tiene efecto antibacteriano y antivrico. Aumenta la catidad de macrfagos intraperitoneales. Aumenta la transformacin en clulas T. Aumenta la fagocitosis. La decoccin (25grs/kg) estimula las funciones de los macrfagos en ratas, tras 5 das. Fomenta la capacidad de producir interfron. Mejora la funcin del sistema de fagocitos mononucleares. Aumenta la tasa de limpieza del tetracloruro de carbono en sangre. Tiene efectos protectores contra la infeccin del virus de la parainfluenza del tipo I. Descenso de la cantidad total de resfriadis sufridos en una muestra de 540 personas susceptibles. En combinacin e inyeccin, se ha experimentado en ratones a los que se les induca in shock endotxico, con una reduccin de la mortalidad del grupo tratado. Aumenta ms la inmunidad celular que la humoral. Aumenta las IgM e IgG, pero no en ratones timectomizados. Disminuye la actividad de los linocitos Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa supresores. El extracto acuoso inhibe el sarcoma 180 de los ratones en un 41,7% (el extracto alcohlico no tiene ese efecto). Acelera la desaparicin de la proteinuria en la nefritis experimental. Descende la presin sangunea por efecto vasodilatador. Aumenta la resistencia al esfuerzo (lavado externo con decoccin, 3 semanas). Aumenta el peso de los animales. Protege el almacenamiento heptico de glucogno del tatracloruro de carbono. Protege el hgado contra los frmacos hepatxicos como el stilbenemide, un compuesto anticancergeno. Hay efectos beneficiosos en cultivos de clulas cardacas infectadas por el virus de Coxsackie B2 Prolonga el tiempo de vida en los cultivos de clulas primrias especficas, con un aumento de la cantidad de clulas diploides vivas de 88 a 98 generaciones. Experimentos clnicos humanos Efectos inmunoestimulantes Promueve la transformacin de linfocitos. Vigoriza la funcin inmunolgica celular. Induce la produccin leucocitaria de interfern. Impulsa la funcin fagoctica de los fagoscitos. Pormueve la produccin de anticuerpos. Vigoriza la funcin inmunolgica humoral. Aumenta la cantidad de inmunoglobulinas. Favorece la formacin de interfern de los leucocitos en humanos. Descenso de la cantidad total de resfriados sufridos en una muestra de 540 personas susceptibles. Resultados positivos en la anemia aplsica crnica. Protege contra las infecciones del virus de la parainfluenza del tipo I. Cancerologa Impulsa una activacin biolgica general en el cncer, pero no tiene accin anticncer in vitro. La decoccin promueve la formacin de interfern anticncer en el cuerpo. Contrarresta la accin inmunosupresora de las drogas occidentales en el tratamiento del cncer. 9

n2 Agosto 2005

Aumento sustancial de las tasas de supervivencia en uno, tres y cinco aos, cuando se da Astragalus a pacientes de cncer que estn reciiendo quimio o radio - terapias. Aumento de la funcin de los macrfagos en cancerosos. Aumento de la funcin de los macrfagos en cncer de colon y de estmago. Otros Tiene efecto diurtico en individuos sanos. Inhibe la sntesis de glucgeno. Dilata las arterias cardiacas y renales

Efeito adaptgeno El astragalus como biomodulador (biological response modifiers) El Astragalus es un inmunorregulador con efectos bidireccionales. Los resultados de numerosos experimentos demuestran que es un inmunomodulador poderoso, en especial en los modelos de inmunodeficiencias en animales experimentales (experimentos sobre la i. humoral, CFP, Plaque Forming Cell con ratones). Ejemplos de los efectos farmacolgicos de Astragalus observados en la prctica clnica (ver tabla). Sntomas Efectos Leucopenia Aumento Dficit de inmunoglobulinas Aumento Leucocitosis Disminucin Aumento de inmunoglobulinas Disminucin Adiaforesis Diaforesis Polihidrosis Adiaforesis Estreimiento Defecacin Diarrea Excrementos formados Oliguria Concentracin urinaria Principales componentes activos El Astragalus contiene: polisacridos, saponinas, flavonoides, cido glucnico, muclagos, aminocidos, una pequea cantidad de principios amargos, colina, betaina, cido flico, cumatakenina, flavonas. Utilizacin tradicional Indicaciones Los orientales han dicho desde hace mucho tiempo que Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa el astragalus refuerza el exterior, es decir, que protege contra las enfermedades. Lo recomiendan como un Tnico clido y dulce, Tnico del Qi (energa) y de la sangre. Tonifica el Yang del Bazo y del Estmago. Tonifica los pulmones. (Pero ojo los rganos en MTO no coinciden con los nuestros). Se recomienda para: Fortalecer la vitalidad. Tratar la transpiracin excesiva. Eliminar toxinas. Estimular la curacin de los tejidos daados. Sudor nocturno. Ulceracin de la piel y abcesos. Prolapsos. Metrorragias. Diarrea. Astenia. Edemas. Diurtico.

n2 Agosto 2005

para un hombre!!). LD50 40 grs/kg en inyeccin intraperitoneal Utilizacin en frmulas Combinacin de Astragalus con otros tnicos del Qi, como codonopsis, atractylodes, licorice, etc. Tratamiento de quemaduras graves. Tratamiento de lacolitis crnica. En combinacin e inyeccin de la mezcla es usado con xito en el tratamiento de enfermedades coronarias en el Pekin Dongzhimen Hospital. En algunos casos, se ha demostrado que la frmulas que contienen Astragalus tienen tambin efecto inmunomodulador. Por ejemplo, el en Polvo de Defensa de Jade (Yu Ping Feng San) (52) su principal constituyente es el Astragalus, muestra acciones inmuno-reguladoras, tanto de la respuesta celular como la humoral. La accin es bidireccional, elevando las funciones bajas y suprimiendo las excesivas (aumento de las clulas productoras de anticuerpos cuando estn disminuidas y supresin cuando los niveles son elevados). Experimentalmente, se ha comprobado que esta accin no se produce con el empleo de las otras plantas que componen la frmula (53). En combinacin, el Astragalus comprende habitualmente del 15 al 20% pero existen excepciones como en la frmula Yu Ping Feng San (El Polvo de Defensa de Jade) donde representa ms de 50%. El astragalus com el Ginseng son las hierbas principales empleadas en frmulas utilizadas desde hace aos para tratar el Sida como el Green Cross Hospital de Washington (54).

Astragalus tratado con miel: Debilidad general e letargo. Digstin delicada. Anemia. Falta de apetito.

Contraindicaciones

Cuadros de: Plenitud, Estancamiento de la enrga con acumulavin de humedad. Digestin difcil. Vaco de (Continua na prxima edio com Apndices sobre estudios concretos) yin, Periodos iniciales de abcesos. Dosis Raz en decoccin: de 9 a 16 gramos por da, en combinacin con otras hierbas tnicas chinas. Dosis altas (ms de 30 gramos por dia) en casos de cncer, prdidas de sangre repentinas (+ 6 gramos de Dang Gui). Mejores resultados con el Astragalus durante poco tiempo. Polvo: 2 gramos al da. Toxicidad 100 gramos/kg sin toxicidad (7000 gramos Notas

24. Han KH y colaboradores efectos del Ginseng rojo en pacientes con hipertensin esencial e hipertension de bata blanca American Journal of Chinese Medicine. 1998, 26 (2): 199-209. Resumido en la revista de Medicina Holstica n66. 25. Shi L. et al. (Effects of total saponins os Panax natoginseng on increasing PG12 in carotid artery and decreasing TXA2 in blood platelets) Chung Kuo Yao Li Hsueh Pao. 1990 Jan. 11 (1): 29-32. 26. Liu & Chen, Acta Pharmacologica Sinica 5 (2), 6/1984, 100-3. 27. Li X et al. (Protective effects of Panax notoginseng saponins on experimental myocardical injury induced by ischemia and reperfusion in rat) Chung Kuo Yao Li Hsueh

10

Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa


Pao. 1990 Jan. 11 (1): 26-9. 28. Liu & Chen, Acta Pharmacologica Sinica 5 (2), 6/1984, 100-3. 29. Zhong Da Zing y col. Rastreando los agentes efectivos de las hierbas chinas para prevenir y tratar el Sida Revista de Medicina Holstica n 37. 30. Stavinhoa, W. Agosto 1990 III Academy/Industry Joint Conference in Sapporo, Japn (no publicado). Resumido en la Revista de Medicina Holstica n 41. 31. Odashima S. et al. (Induction of phenotypic reverse transformation by plant glycosides in cultures of cancer cells) Gan To Kagaku Ryoho. 1989 Apr. 16 (4Pt 2-2): 1483,9. 32. Gan To Kagaku Ryoho. 1989 Apr. 16 (4Pt 2-2): 1493,9. 33. Resumidos en la Revista de Medicina Holstica n 41. 34. Entrevista con el profesor Jasmin. Revista de Medicina Holstica n32 p.9. 35. Dr. B Auteroche, Matiere Mdicale Chinoise Maloine, Pars 1992. 36. Dr. Johan Nguyen Curso Superior de Diagnstico. 37. Dr. B Auteroche, Matiere Mdicale Chinoise Maloine, Pars 1992. 38. Dr. B Auteroche, Matiere Mdicale Chinoise Maloine, Pars 1992. 39. Preliminary Observations on the Effects of the Chinese Medicinal Herbs Astragalus membranaceus and Ligustrum lucidium on Lymphocyte Blastogenic Responses por Sun y colaboradores, Journal of Biological Respose Modifiers, volumen 2, pp. 227-237, 1983. 40. Immune Restoration and/or Augmentation of Local Graft Versus Host Reaction by Traditional Chinese Medicinal Herbs por Sun y colaboradores, Cncer, vol 52, 70-73, 1983. 41. Rob McCaleb hierbas para la longevidad. Herbalgram, 19 de enero de 1991. 42. Alfredo Embid y otros autores. Estimular las defensas de otra forma. Varios autores. Medicinas Complementarias. Madrid 1993. 43. A. Embid. Astragalus un biomodulador del sistema inmunitario Revista de Medicina Holstica n 35. 44. Recent Advances in chinese harbal drugs. Varios autores. Ed. Stas. Blgica. 45. Actividades inmunofarmacolgicas de los medicamentos inmunomoduladores del yin y del yang Zhou Jinhuang, Recent advances in chinese herbal drugs. Varios autores. Ed. Satas. Blgica. 46. Preliminary Observations on the effects of the Chinese Medicinal Herbs Astragalus membranaceus and Ligustrum lucidium on Lymphocyte Blastogenic Responses por Sun y colaboradores, Journal of Biological Respose Modifiers, volumen 2, pp. 227-237, 1983. 47. Immune Restoration and/or Augmentation of Local Graft Versus Host Reaction by Traditional Chinese Medicinal Herbs por Sun y colaboradores, Cncer, vol 52, 70-73, 1983. 48. Dr. Subhuti Dharmananda. Director del Institute for Traditional Medicine and Preventive Health Care, Portland, Oregon. USA. Los datos sobre el Astragalus son compilaciones presentadas al autor por el doctor Fu Kezhi en la Acedemy of Traditional Chinese Medicine de harbin, China. Estos datos fueron solicitados tras una visita del autor a una conferencia

n2 Agosto 2005

internacional sobre el eleuthero ginseng a la que asistieron sesenta cientficos chinos y seis de los EEUU y Hong Kong en 1981. 49. Dr. Mei Fang Chen Medicina tradicional china e inmunidad. Instituto de Artes Curativas Orientales. Long Beach, California. 50. Institute of Virus, Chinese Academy of Medical Sciences. Investigation of the tonic qi herb astragalus. JTCM 1983: 2 (1):71 and 1983: 21(3): 227. 51. Catherine Macek. El este se encuentra con el oeste para equilibrar el yin y el yang Jama 1984, 251. Resumido en Revista de Medicina Holstica n 26. 52. Hemos dedicado un amplio estudio a esta frmula en el n32 de la Revista de Medicinas Complementarias. Alfredo Embid El Polvo de defensa de Jade, una receta clsica para estimular la inmunidad. 53. Yi Ning Yo et al. Pharmacological studies of the strenghtening bodily resistance formula Jade Screen Powder and its bi-directional action on inmuno regulation. J. Shanghai Immuno 1983:3(2):82. 54. Protocolo de tratamiento del green Cross Hospital. Revista de Medicina Holstica n 28, p.45, 1991.

11

Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa

n2 Agosto 2005

Acupunctura Veterinria
Compilado por Diana Pereira (Estudante de MTC) A acupunctura veterinria vem sendo usada h centenas de anos na China. No Ocidente utilizada h dcadas, tanto em animais de grande porte como em pequenos animais. Alguns tratamentos de acupunctura em animais doentes tm evidenciado eficcia, atravs da experincia clnica de centenas de anos. No esto documentadas todas as aplicaes da acupunctura veterinria. A maioria dos textos que tm sido traduzidos so baseados em ensaios clnicos e muita da investigao, conduzida em animais de laboratrio, foca essencialmente o efeito analgsico da acupunctura, sendo necessrio efectuar uma investigao cientfica adequada de forma a comprovar definitiva e indiscutivelmente o mrito da acupunctura veterinria. era principalmente uma adaptao da acupunctura humana, moxabusto e fitoterapia. Foi durante a dinastia Zhou (1027-221 a.C.) que a Medicina Veterinria foi designada um ramo separado da Medicina Tradicional Chinesa. Huisheng Xie afirma que, por esta altura, havia veterinrios a tempo inteiro encarregados de tratar as doenas dos animais usando preparaes herbais e minerais, algumas tcnicas cirrgicas antigas e cuidados especficos.

Cerca do ano 650 a.C., no perodo Primavera e Outono, um general militar, Sun-Yang, tambm conhecido por Bai-le, escreveu o Tratado de Medicina Veterinria. Reza a lenda da sua grande percia no tratamento de animais com acupunctura, particularmente em equinos. Como tal, considerado o pai da Medicina Veterinria O mtodo tradicional chins baseia-se em mapas de Chinesa. Os cavalos, pelas qualidades demonstradas acupunctura veterinria desenvolvidos ao longo de na guerra e na agricultura, chamaram a ateno dos centenas de anos. No Ocidente, nas ltimas 3 dcadas, antigos veterinrios mais do que os restantes animais utiliza-se um atlas baseado na transposio dos pontos domsticos. de acupunctura humanos para a anatomia equina. H relatos especulativos do desenvolvimento inicial Sabemos que na Medicina Tradicional Chinesa a da acupunctura em animais. Uma dessas histrias, que doena abordada de um modo abrangente baseando- circula nos meios da acupunctura veterinria nos Estados se, particularmente, nas doutrinas do Yin-Yang e dos 5 Unidos da Amrica, conta como se estabelecia, na China antiga, uma correlao ao observarem que cavalos de Elementos. guerra atingidos por uma seta num determinado local, Apesar da acupunctura veterinria e humana serem melhoravam de uma afeco anterior. ensinadas e praticadas separadamente, a moldura terica da acupunctura veterinria baseada nos prncipios da Os princpios da Medicina Chinesa descritos no Clssico acupunctura humana, pelo que, para investigar a histria de Medicina Interna do Imperador Amarelo ainda hoje da acupunctura veterinria importante faz-lo em orientam os praticantes quer no que respeita ao Homem, quer no que respeita ao animal. conjuno com a da acupunctura humana. Histria da Acupunctura Veterinria Parte da histria da acupunctura veterinria pode ser inferida atravs de breves relatos em captulos introdutrios de alguns textos de acupunctura humana. Um aspecto caracterstico da Medicina Tradicional Veterinria Chinesa moderna a identificao do padro subjacente doena em termos tericos tradicionais.

Durante a dinastia Tang, cerca de 1000 d.C., desenvolveuse um servio veterinrio maduro que influenciou vrios Parece razovel supor que numa sociedade agrria em viajantes estrangeiros a deslocarem-se China, inclundo que os animais domsticos eram fontes de riqueza e de estudiosos Japoneses. Nesta altura, foi publicado Si-mu An-Ji Ji, traduzido como Conjunto de maneiras de cuidar trabalho, a Medicina Veterinria Tradicional Chinesa 12 Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa e tratar de cavalos, da autoria de Li Shi. O livro discute a fisiopatologia de cerca de 72 doenas, nos termos ento compreendidos, e inclui opes de tratamento por acupunctura e fitoterapia, juntamente com diagramas de pontos de acupunctura, bem como o Tratado de Medicina Veterinria, do Bai-le. Durante a dinastia Ming (1368-1644 D.C.) foram escritos dois textos importantes: Zhenjiu Dacheng (Compndio de Acupunctura e Moxabusto), e YuanHeng Liao-ma Ji, (O Tratado Teraputico de cavalos) de Yuan e Heng. O primeiro sintetizava a informao de muitos dos textos clssicos e tradies no escritas da acupunctura. O ltimo texto era considerado o seu equivalente veterinrio. Escrito por 2 irmos, este livro uma compilao exaustiva de toda a Medicina Veterinria Chinesa conhecida na altura e discute a utilizao de acupunctura, moxabusto e fitoterapia no tratamento de muitos problemas mdicos equinos. Os irmos Yu, cuja contribuio para a Medicina Veterinria Tradicional celebrada anualmente na China, tambm escreveram dois tratados sobre camelos e bois. No fim da dinastia Ming e comeo da dinastia Qing (16441911 D.C.), sob o controle dos poderes semi-feudal e colonial do Governo Manchu, o desenvolvimento da Medicina Tradicional Chinesa, quer Humana quer Veterinria, foi suprimido, tendo cado em declnio. Os missionrios Jesutas durante o sculo XVII promoveram a entrada da Medicina Ocidental na China e durante a Guerra do pio (1839-1842), mdicos ocidentais chegaram em grande nmero e com o sucesso da Medicina Ocidental na Cirurgia, Sade Pblica e Farmacoterapia o status da Medicina Chinesa acentuou ainda mais o seu declnio.

n2 Agosto 2005

Nos finais dos anos 60 um nmero estimado de 70-80% de todas as doenas na China eram tratadas por mdicos ps-descalos usando acupunctura ou plantas. A anestesia cirrgica com acupunctura foi introduzida em 1950 e aplicada a cavalos e burros pela primeira vez em 1969. Na sequncia do primeiro Congresso Nacional de Medicina Veterinria em Beijing, em 1956, houve um movimento para combinar a Medicina Veterinria Tradicional com a Ocidental, com uma consequente acelerao na educao e pesquisa, usando tecnologia moderna sofisticada. Recentemente, o departamento de Medicina Tradicional Veterinria no colgio de Agricultura de Beijing, sob a liderana do professor Yu Chuan, tentou coordenar o desenvolvimento da Medicina Veterinria, inclundo cirurgia. Em 1987, aps a Conferncia Internacional de Acupunctura Veterinria realizada em Beijing, foram traduzidos para ingls trs livros de Medicina Veterinria Chinesa. At 1960 houve poucos registos de acupunctura veterinria fora da sia, aparecendo uma referncia num artigo publicado num jornal ingls de Medicina Veterinria, em 1928. A primeira tese registada no Ocidente foi publicada em 1954 em Paris. O primeiro grupo organizado formalmente no Ocidente data de 1974, na Califrnia.

A acupunctura veterinria hoje praticada de forma mais generalizada do que antigamente, chegando mesmo a ser aceite por alguns veterinrios. H uma procura crescente por parte dos donos dos animais das terapias adjuvantes Medicina Veterinria Ocidental. A Medicina Veterinria Ocidental foi introduzida na Mas h ainda muito trabalho a fazer para documentar a China no incio de 1900 e desde ento os dois sistemas eficcia clnica da acupunctura e outras terapias atravs coexistem. de ensaios clnicos. Em 1929, o governo do Kuomintang tentou proibir a A Histria da acupunctura veterinria continua a ser Medicina Chinesa e as escolas votadas ao seu ensino escrita numa base diria em face de um novo milnio. foram ameaadas ou mesmo fechadas. De 1949 a O desenvolvimento futuro mais promissor do que 1970, Mao Tse-Tung subiu ao poder e foi recuperada a nunca, com oportunidades educacionais aumentadas nos Medicina Chinesa. colgios veterinrios e fundos de pesquisa disponveis. Antes da fundao da Repblica Popular da China, em 1949, surgiu o Colgio de Agricultura da Universidade Principais aplicaes da Acupunctura Veterinria do Norte, que foi um estandarte no ensino e pesquisa da Medicina Veterinria Tradicional Chinesa, incluindo Actualmente, a acupunctura veterinria aplicvel no acupunctura e moxabusto. tratamento de vrias doenas em equinos, ruminantes 13 Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa (vacas, cabras, ovelhas), porcos e pequenos animais como gatos e ces. As patologias ligadas ao sistema digestivo so as mais frequentes em todos estes grupos de animais. Nos ruminantes, nomeadamente nas vacas, encontrase frequentemente timpanismos ruminais e tores do abomaso; os cavalos apresentam regularmente clicas e claudicaes, enquanto nos gatos e ces so de referir as gastroenterites alimentares, sofrendo os primeiros com frequncia de urolitase e diabetes e os ces de insuficincias cardacas, renais e pimetra. Estudo de casos Apesar da acupunctura ser utilizada na indstria de cavalos inclundo em associaes de corridas, h poucos estudos formais. Um dos maiores estudos registados diz respeito ao efeito da electroacupunctura na motilidade gastrointestinal. Foram estimulados, durante vinte minutos, os pontos: Guan Yuan Shu (Bx 26) Wei Shu (Bx21) Da Chang Shu (Bx 25)

n2 Agosto 2005

anestesia por acupunctura. Algumas cirurgias podem ser realizadas com anestesia por electroacupunctura, sendo preferida a anestesia local anestesia geral. Conseguiu-se determinar que a anestesia requer 15 a 25 minutos para a induo, mas os parmetros de frequncia, voltagem e polaridade necessitam de mais estudo antes que as recomendaes definitivas possam ser feitas. A acupunctura eficaz a induzir a analgesia mas a aplicao prtica ainda no uma realidade nas situaes clnicas. Onde encontrar Acupunctura Veterinria

Actualmente j se podem encontrar vrias associaes e organizaes a nvel Europeu e vrios pases que promovem a divulgao e/ou formao em acupunctura veterinria, nomeadamente: Association of British Veterinary Acupuncture (ABVA) Associacion de Veterinarios Acupunctores en Espaa (AVAE) Irish Veterinary Acupuncture Society (IrVAS) Italian Veterinary Acupuncture Society (ItVAS) Chi Institute of Chinese Medicine A electroestimulao foi realizada com estmulos de vrias intensidades: 2V, 1 Hz; 2V 5Hz; 2V 30Hz; 4V, 1Hz; 4V 5Hz; 4V 30Hz, tendo sido monitorizada a Tambm se encontram facilmente referncias na Internet relativas acupunctura veterinria. Referimos algumas actividade mioelctrica do estmago e do ceco. A estimulao do Wei Shu acelerou a motilidade gstrica que nos parecem interessantes: e a estimulao do Da Chang Shu acelerou a motilidade cecal, enquanto que a estimulao do Guan Yuan Shu http://www.vth.colostate.edu/clinsci/ce/acupuncture/ acupuncture.html aumentou a motilidade gstrica e cecal. Este estudo sugere que a electroacupunctura pode ser http://homepage.tinet/ie~progers/vapsocs.htm http://www.ivas.org til no tratamento das clicas nos cavalos. http://www.komvet.at/English/index.html http://users.med.auth.gr/~karanik/english/veter.htm Bibliografia: Schoen, Allen M. (2001). Veterinary Acupuncture: Ancient Art to Modern Medicine

Figura 1 Meridiano da Bexiga no Equino Foram tambm realizadas investigaes a nvel da 14 Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa

n2 Agosto 2005

Insnia em MTC
Paula Martins (Especialista em MTC) O que ? A insnia pode ser considerada uma dificuldade para dormir, ou um sono muito leve com fases de despertar, um sono perturbado pela presena de sonhos ou at mesmo uma falta completa de sono. um sintoma clnico frequente que se encontra em muitas doenas. A que devida ? Na Medicina Chinesa, a insnia est relacionada com o Corao, porm, tambm se pode relacionar com o Bao, Fgado e Estmago. Assim, quando estes rgos e a relao sangue/energia no esto em harmonia, o Corao no fica em paz, havendo insnia. A quantidade e a qualidade do sono dependem do estado da Mente (Shen). Esta enraizada no Corao, mais especificamente no sangue e no yin do Corao. Se este for saudvel e o sangue abundante, a Mente devidamente enraizada e o sono ser profundo. Se o Corao for deficiente ou agitado por factores patognicos (como o Fogo), a Mente no devidamente enraizada e o sono ser afectado. Tambm podem existir outros factores espirituais envolvidos, por exemplo, a Alma Etrea (Hun), tambm importante. Se esta estiver bem enraizada no Fgado (sangue ou yin), o sono ser normal. No entanto, tambm outros factores contribuem para este problema, por exemplo, esforo excessivo e preocupao (o que prejudica o Bao, os Pulmes e o Corao); excesso de trabalho (o que enfraquece o yin do Rim); raiva prolongada (gera ascenso do yang ou fogo do Fgado) ; uma alimentao irregular ou em excesso (que pode gerar mucosidade-calor no Estmago); invaso de vento-calor (que pode progredir no interior e causar calor interno, esgotar o Corao e gerar insnia).

Apesar de se considerarem vrias causas para a insnia, a sua patologia pode ser resumida em duas condies possveis: uma deficincia de sangue/yin, que destitui a Mente e/ou a Alma Etrea das suas residncias, ou um factor patognico (condio de plenitude), que agita a Mente e/ou a Alma Etrea. Quadro de deficincia
Preocupao Corao Bao Pncreas de sangue Excesso de trabalho Corao Rim yin Fraqueza da V. biliar Corao V.biliar de Qi Perdas de sangue Corao Fgado sangue (ex. parto) Deficincia Deficincia de Deficincia Deficincia de

Quadro de excesso
Preocupao Corao Fogo do Corao Raiva Corao Fgado Fogo do Fgado Alimentao Diafragma Calor residual

Diagnstico Quando se trata um paciente com insnia importante estabelecer com clareza qual o problema principal. Por exemplo, dificuldade em adormecer geralmente indica deficincia de sangue, enquanto adormecer com facilidade mas acordar muitas vezes durante a noite, denota deficincia de yin. Tambm o acordar cedo indica deficincia do Corao e da Vescula Biliar. Sonhos em excesso podem ser provenientes de uma deficincia de sangue ou yin.

Tratamento segundo as sndromes Tambm o stress emocional esgota a Mente, causando uma desarmonia dos rgos internos, o que afecta o Quadro de excesso sangue e a essncia. Uma vez que a essncia e o Qi so a raiz da Mente, esta no ter residncia, resultando em Fogo do Fgado insnia. O Qi do Fgado bloqueado e transforma-se em fogo.

15

Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa O calor do fogo perturba o interior, a Alma Etrea fica perturbada, havendo insnia. Sintomas: - Pouco sono, com muitos sonhos e pesadelos - Clera fcil - s vezes, cefaleias - Boca amarga - Sede - Urina amarela- escura - Lngua vermelha com capa amarela - Pulso em corda e rpido Fogo do Corao queimando Sintomas: - Acordar durante a noite - Pesadelos - Inquietao mental - Boca amarga - Sede - Palpitaes - Lngua vermelha, com a ponta ainda mais vermelha e com pontos vermelhos, capa amarela - Pulso rpido e flutuante na posio frontal esquerda Mucosidade- Calor esgotando a Mente Sintomas: - Sono intranquilo - Sonhos desagradveis - Sensao de peso, tontura - Nusea - Palpitaes - Inquietao mental - Lngua vermelha, com capa amarela e pegajosa, acompanhada de rachas no zona do Estmago - Pulso deslizante e rpido Calor residual (no diafragma) Sintomas: - Sono inquieto, acordar durante a noite - Inquietao mental - Sensao de plenitude no trax - Desconforto epigstrico - Regurgitao cida - Lngua vermelha na parte da frente ou com pontos vermelhos ao redor da parte central - Pulso profundo e levemente rpido Quadro de Deficincia

n2 Agosto 2005

Deficincia de Sangue do Corao e do Bao/ Pncreas Sintomas: - Dificuldades em adormecer - Palpitaes - Cansao - Pouco apetite - Ansiedade moderada - Viso turva - Tonturas - Memria fraca - Lngua Plida - Pulso Rugoso Deficincia de yin do Corao Sintomas: - Acordar muitas vezes noite - Garganta seca - Inquietao mental - Palpitaes - Transpirao nocturna - Memria fraca - Calor na palma das mos - Lngua Vermelha sem revestimento, mais vermelha na ponta, com rachadura no Corao - Pulso Flutuante e vazio Corao e Rins em desarmonia Sintomas: - Acordar muitas vezes durante a noite - Dificuldades em adormecer - Garganta seca - Transpirao nocturna - Memria fraca - Palpitaes - Tonturas -Inquietao mental - Zumbidos - Dor nas costas - Lngua Vermelha sem revestimento, com a ponta muito vermelha, seca , rachadura no Corao - Pulso Flutuante, vazio, levemente rpido Deficincia do Corao e Vescula Biliar Sintomas: - Acordar muito cedo, sendo incapaz de adormecer novamente - Sono leve - Grande quantidade de sonhos 16 Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa - Timidez - Tendncia para se assustar com facilidade - Perda de iniciativa - Palpitaes - Dispneia - Cansao - Lngua plida, com rachadura no Corao - Pulso Vazio Deficincia de Yin do Fgado Sintomas: - Acordar durante a noite - Grande quantidade de sonhos - Falar enquanto dorme - Garganta seca - Irritabilidade - Viso turva - Sensao de calor - Olhos dolorosos e secos - Pele e cabelos secos - Lngua vermelha sem revestimento - Pulso Flutuante e vazio, especialmente no lado esquerdo Exemplo de um caso clnico e respectivo tratamento Senhora de 48 anos de idade, sofria de insnia j h alguns anos, desde que tivera uma depresso grave, nunca mais tinha conseguido dormir bem, muita dificuldade em adormecer, acordava vrias vezes durante a noite. Apresentava bastante ansiedade e sentiase triste. Alternava crises de choro e riso. Memria fraca , vertigens e algum cansao mental. Lombalgias, zumbidos. Irritava-se com facilidade, transpirao nocturna. Lngua arroxeada, alguns pontos de calor, trmula, capa amarela espessa no aquecedor inferior, varicosidades um pouco acentuadas. O pulso era superficial, deslizante (posio mdia direita), tenso (posio mdia esquerda), fino, fraco e um pouco rpido. Diagnstico Neste caso, tratava-se de um vazio de yin do fgado e rim, associado a uma estase de Qi do fgado e algum vazio de sangue. Temos como principais rgos afectados: rim, fgado e corao. 17

n2 Agosto 2005

O vazio yin do rim (me no nutre o filho fgado) vazio yin fgado, o que faz com que a Alma Etrea fique despojada da sua residncia, vagueando noite e causando insnia. Princpio de tratamento Nutrir o yin do fgado e rim, enraizar a Alma Etrea, acalmar a Mente, mover a estase. Em acupunctura, os pontos utilizados foram : 4 VC ; 6 BP ; 13 F ; 6 MC ; 34 VB ; 36 E ; 3 F ; 4 IG ; Yintang. Estes pontos foram alternados com os seguintes : 15 B ; 44 B ; 17 B ; 47 B ; 20 B ; 49 B ; 23 B ; 52 B Justificao da escolha de pontos: 4 VC e 6 BP - nutrem o yin do fgado e do rim. 13 F acalma a Mente e enraza a Alma Etrea. 6 MC acalma a Mente, principalmente quando associado a um quadro de estase. 3 F Ajuda a mover o Qi e tem efeito calmante sobre a Mente. Quando associado a 4 IG ( que retira calor ), tem o efeito de mover a energia ( 4 portes ). Yintang acalma a Mente. 36 E- efeito sobre o Qi e yin, acalma a Mente. 34 VB Move a estase , relaxa os tendes . Todos os pontos de assentimento utilizados, tm o efeito de tonificar os respectivos rgos e tm tambm efeito psicolgico, acalmando a Mente e ajudando a promover o sono. A paciente aps alguns tratamentos comeou a estar mais calma, com o sono muito mais tranquilo, j adormecia com facilidade, menos ansiosa, melhorou das lombalgias, e apresentava-se menos triste.

Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa

n2 Agosto 2005

O Dinamismo dos Cinco Sabores


Departamento de Diettica da ESMTC Pontos Shu Antigos Os pontos Shu so pontos situados na parte superficial . Aco particular forte para eliminar os factores dos meridianos. patognicos (exteriores ou interiores, principalmente o calor. Cada meridiano compreende: . Tratar sensao quente do corpo . Uma poro superficial distal yang em relao a uma . Utilizados para febres ou para eliminar o calor poro profunda yin. . Sndrome de obstruo dolorosa A poro superficial est sempre situada: . Membro superior: entre cotovelos e dedos das mos . Membro inferior : entre joelhos e dedos dos ps 3-Ponto Riacho (Shu)

. O Qi do meridiano entorna; o fluxo maior e levemente mais profundo dentro do meridiano A poro superficial encontra-se sob a influncia da . Neste ponto os factores patognicos podem ser energia csmica (energia do cu e a dos 5 elementos) transportados para o interior do corpo e penetram mais em profundidade a este nvel que faremos corresponder o Homem, entre . Neste ponto o Qi defensivo acumula-se o Cu e a Terra e vai ser atravs destes pontos situados . Tratar sensao de peso e dor articular nesta poro superficial do meridiano (Pontos Shu . Sndrome de obstruo dolorosa (vento-humidade) Antigos) que actuaremos sobre as energias do Homem. 4-Ponto Rio (Jing) Ponto Nascente (Ting) o ponto localizado na ponta dos dedos das mos ou dos ps . O Qi do meridiano muito maior, mais amplo e Ponto Manancial (Rong) o 2 ponto dos 5: em todos profundo os casos esse o 2 ponto ao longo do meridiano . Neste ponto, os factores patognicos exteriores so Ponto Riacho (Shu) o 3 ponto dos 5: em todos os desviados em direco s articulaes, ossos e tendes casos esse o 3 ponto ao longo do meridiano (excepto . Tratar tosse e sensaes de frio e calor o meridiano da V. Biliar onde ele o 4) . Tratar tosse, asma e patologias respiratrias superiores Ponto Rio (Jing) o 4 ponto dos 5: mas nem sempre o 4 ponto ao longo do meridiano 5-Ponto Mar (He) Ponto Mar (He) o 5 ponto dos 5: em todos os casos este o ponto localizado nos cotovelos e joelhos . O Qi do meridiano vasto e profundo . O Qi no to instvel e no pode ser rpida e facilmente Pontos Shu Antigos (terapias) afectado . Tratar o Qi rebelde e a diarreia 1-Ponto Nascente (Ting) . Todas as patologias estomacais e intestinais . Sada do Qi . Ponto utilizado para eliminar factores patognicos rapidamente . Tratar plenitude sobre o corao . Utilizados na irritabilidade, agitao mental e ansiedade 2-Ponto Manancial Rong (Ying) . Qi do meridiano mais poderoso e cheio de Qi O nome chins para estes pontos SHU, o que significa transporte. Representam a unio entre o organismo e o meio ambiente. So mais influenciados rpida e directamente pelo clima e factores patognicos. Esto mais directamente relacionados s estaes e, podem ser utilizados de acordo com o seu ciclo 18 Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa So pontos de entrada dos factores patognicos externos: frio, humidade e vento. Dinamismo dos 5 sabores Os 5 sabores e os 5 pontos Shu Antigos Existem sobre os meridianos do corpo certos pontos que ao serem puncturados produzem o mesmo efeito que a prescrio dos sabores e da sua energia especfica. Sobre cada meridiano, existem 5 pontos correspondentes aos 5 elementos, os pontos Shu Antigos, designados por: Ting, Rong (Ying), Shu, Jing, He. Vejamos o exemplo da Madeira

n2 Agosto 2005

Os pontos cido do Fgado (Ting) e da Vescula Biliar (Shu) so designados os pontos Pen, uma vez que so do elemento Madeira correspondente a essa vscera. Tonificar o ponto Pen do Fgado o mesmo que tonificar o Yang do Fgado, o Fogo do Fgado; neste prescreve-se alimentos ou plantas de sabor cido-Quente. A manipulao dos pontos Shu Antigos, no seu significado de sabor matiza-se ainda pelas leis de gerao (me-filho) e de dominao dos 5 elementos.

Para os rgos Yin Fgado, Corao, Mestre Corao, conhecido que o Fgado nutre o Corao. Tonificar Bao, Pulmo, Rim estes 5 pontos correspondem o ponto cido do Fgado (Pen) e o ponto cido do Corao (Dadun- 1F e Shaochong- 9C) significa que se respectivamente ao: alimenta o Yang do Corao pelo Yang do Fgado. cido-Madeira para o ponto Ting Lei da dominao Amargo-Fogo para o ponto Rong (Ying) Tonificar o ponto Ting do Fgado e do Bao, o mesmo Doce-Terra para o ponto Shu que provocar a destruio da raiz Yin do Bao pelo Picante-Metal para o ponto Jing Yang do Fgado e aumentar a raiz Yang do Bao (lei da Salgado gua para o ponto He dominao). Para as vsceras Yang Intestino Grosso, Bexiga, Vescula Biliar, Intestino Delgado, Triplo-Aquecedor, Estmago, Lei da gerao correspondem respectivamente: O mesmo se passa em relao ao Pulmo pela lei de retorno. Ao Fgado e Rim (lei filho-me). Picante-Metal para o ponto Ting Salgado-Agua para o ponto Rong (Ying) Em relao disperso, repousa sobre o mesmo cido-Madeira para o ponto Shu sistema. Amargo-Fogo para o ponto Jing Doce-Terra para o ponto He por demais evidente que o tratamento pela acupunctura A manipulao das agulhas no sentido de tonificar ou nem sempre capaz de corrigir ou melhorar todas as dispersar esses pontos produz uma mobilizao activa sndromes. A dieta e a fitoterapia so terapias que completam as agulhas e as moxas. dos sabores no organismo humano. Assim: . Tonificar os pontos Vento no sentido de favorecer a Madeira Yang o mesmo que prescrever o cidoQuente . Tonificar os pontos Fogo no sentido de favorecer o Fogo Yang o mesmo que prescrever o Amargo-Quente . Tonificar os pontos Humidade no sentido de favorecer a Terra Yin o mesmo que prescrever o Doce-Frio . Tonificar os pontos Secura no sentido de favorecer o Metal Yang o mesmo que prescrever o PicanteQuente . Tonificar os pontos Frio-gua no sentido de favorecer a gua Yin, o mesmo que prescrever o Salgado-Frio 19 Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa

n2 Agosto 2005

Terapia Consciente Um Caminho, Trs Etapas


Nuno Ordens Miguel (Estudante de MTC) O presente ensaio uma tentativa de sntese de uma caminhada de vida que lentamente comea a sair do mbito das concepes tericas e procura enraizar-se cada vez mais no pragmatismo do dia-a-dia. O objectivo claro: colocar em papel aquilo que h algum tempo, sobre o assunto, se encontra nos momentos de maior alinhamento interno. Procuro ser o mais simples e directo possvel, colocando em palavras (apesar de todas as suas limitaes), de uma forma muito pessoal, como sinto que , neste momento, o caminho do contacto do Homem com os nveis mais elevados do seu Ser e os resultados da decorrentes no processo teraputico consciente. Procurando uma linguagem que facilmente se enquadra na idiossincrasia da Medicina Tradicional Chinesa organizei esse caminho interno em 3 etapas ou nveis distintos, frequentemente percorridos em simultneo Nvel Terra, Nvel Homem e Nvel Cu. Desde os primrdios da sua existncia que o Ser Humano procura uma ligao aos planos superiores, sendo notrio, em determinados perodos da histria, uma maior aproximao natureza mais profunda. Sabe-se que determinadas civilizaes antigas conseguiram uma comunho bastante prxima com o divino, contribuindo para isso o desenvolvimento que alcanaram em termos intuitivos, bem como a conscincia espiritual alcanada. As heranas arquelgicas e filosficas, deixadas pelas antigas civilizaes Maia, Inca, Egpcia, Chinesa, entre outras, fazem bem prova disso. Actualmente, no mundo ocidental, cada vez mais perceptvel uma nova e forte aspirao do Homem comunicao e ao contacto com o Alto, quer seja designado por Cu, Deus, Cristo, Buda ou a Elipse supraconsciente de ordenao csmica. Desta vez, no tanto atravs de smbolos ou outras pontes exteriores a si prprio, sempre presentes no passado, mas sim, atravs da sntese e integrao da sua prpria totalidade como ser fsico, emocional, mental, intuitivo e espiritual. Neste novo perodo de aproximao ao Alto, a que os astrlogos designam por Era de Aqurio, verifica-se uma tendncia para um trabalho com contornos colectivos que assenta no auto-conhecimento e auto-aceitao, bem como numa maior tolerncia, compreenso e Amor por si prprio e pelos outros. As livrarias tm uma variedade nunca antes vista de livros que, de uma forma descomplexada, abordam temas diversos relacionados com a energia, autoconhecimento, sabedoria interior, comunicao com planos superiores de existncia, entre outros. Temas que at ento, estavam reservados a determinados ambientes esotricos e/ou ocultistas, comeam agora a encontrar um lugar nas nossas mesas de cabeceira, revelando uma crescente afinidade do pblico em geral com estas matrias. Grande parte desses livros, apesar de abordarem assuntos em que a experincia e sabedoria so nota dominante, continuam a ser lidos por alguns, a um nvel muito mental, ficando a sua verdadeira mensagem ofuscada pela tentativa de racionalizar verdades que na prtica encontram como nico veculo de assimilao o canal intuitivo. perfeitamente normal que tal acontea, at que se torne vulgar, o Homem redescobrir formas de apreenso de conhecimento mais subtis e profundas. A verdadeira mudana de foco de conscincia, do mental para o intuitivo/espiritual, s poder acontecer quando comearmos a trabalhar diariamente, de forma regular e dinmica, com esses planos superiores de manifestao do nosso Ser. Uma das formas de facilitar essa mudana , numa primeira etapa, entrarmos em contacto com o conhecimento e sabedoria que outros antes de ns destilaram ao longo das suas vidas e experincias. Temos assim oportunidade de aprender e assimilar em pouco tempo o conhecimento que a muitos levou toda uma vida a sedimentar. como se os nossos antecessores tivessem construdo, ao longo do tempo, uma imensa escadaria de conhecimento e experincia, cabendo-nos a ns subi-la, filtrando e absorvendo aquilo que para ns intuitivamente faz sentido. Desse modo, conseguimos proporcionalmente nossa motivao, subir o suficiente na Grande Escadaria, herana da Humanidade, para que um dia possamos tambm, ter o privilgio de acrescentar um novo degrau, contribuindo de alguma forma para a evoluo dos que ho-de vir. 20 Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa Apesar da leitura de alguns livros e a transmisso oral de outros mais sbios, poder acelerar o nosso prprio processo de crescimento, dificilmente contribuem para a verdadeira alquimia da Alma a transmutao de Conhecimento em Sabedoria. To ou mais importante do que o acesso ao conhecimento dos outros experimentarmos na prtica, o que sentimos ser verdadeiro dentro de ns e isso nenhum livro, conversa ou ensinamento pode substituir.

n2 Agosto 2005

prprio e original dentilhado, intimamente ligado com a razo pela qual viemos a este planeta nesta altura. Desta forma passamos de um explorar horizontal e abrangente que caracteriza a fase anterior e verticalizamos no plano do conhecimento, aprofundando as matrias que realmente fazem sentido com o que realmente somos.

De uma forma metafrica como se estivssemos durante algum tempo sentados no lugar do passageiro de um qualquer veculo, conduzido por algum mais Existem 3 Etapas que penso serem importante distinguir experiente, sentindo a sensao libertadora da velocidade nessa importante Caminhada em ns mesmos. Apesar e a beleza subtil em cada paisagem. de pertencerem a diferentes oitavas qualitativas de aproximao ao nosso Ser mais Profundo, so na maioria Em determinada altura sentimos um convite interno das vezes vivenciadas em simultneo, se bem que, com para descobrir o nosso prprio veculo e sermos ns intensidades diferentes. o condutor. A experincia de outros continua a ser importante mas, pela primeira vez, sentimos em ns Desta forma temos: o mistrio da conduo, o ter que estar atento aos Nvel Terra - Contacto e familiarizao com sinais de trnsito, o momento exacto de usar a caixa conceitos e informao; de velocidades, o toque suave exigido pelos traves... Nvel Homem - Sntese e integrao dos aquele que at ento era transportado at escola pelos mesmos; pais e orientadores, passa agora a sentir a liberdade e a Nvel Cu Contacto com a Sabedoria Interna e responsabilidade de conduzir agilmente o seu veculo. Partilha com os outros. O nvel Homem normalmente o mais complicado em A primeira etapa (Terra) caracteriza-se pelo contacto termos psicolgicos pois no permite, se for autntico, com a informao existente, muitas vezes colocada uma dissociao entre aquilo que a pessoa sente como disposio pelo trabalho de Nvel Cu de muitos antes a sua Verdade interior e a forma como se manifesta e de ns. realiza no exterior. Muitas vezes essa diferena de comum nesta fase a leitura compulsiva de livros, potencial (ddp) entre o que a pessoa verdadeiramente o assistir de conferncias, o intercmbio de ideais e e aquilo que no momento est a ser, provoca processos convices com outros, etc. Nesta altura a pessoa de crise, acompanhados por uma forte insatisfao com como uma esponja, comprando muitas vezes mais a vida em geral. livros do que aqueles que consegue ler, ou indo a esta ou quela conferncia que nada tm de semelhante, mas importante nesta altura sermos tolerantes e acima de que sente ser importante assistir. Desta forma normal tudo no nos identificarmos com o processo em si. A um certo grau de disperso, j que existe uma abertura prtica de sistemas energticos dinmicos como o Chi por parte da pessoa ao que se encontra disponvel no Kung ou o Tai Chi so ferramentas que, para alm de meio circundante. Existe um abrao sincero do Homem promoverem a sade fsica e psquica nos ajudam a informao Terra. regressar ao Centro em alturas de maior agitao e reestruturao interior. Este nvel levado at ao seu A segunda Etapa (Homem) de sntese e integrao, extremo quando o Homem, centrado e trabalhando sobre j que exige uma filtragem e consequente assimilao si mesmo, atravs do processo de Individuao (como da vasta informao disponvel. Esta fase em tudo apresentado por C.G. Jung), se apercebe que pequeno semelhante ao processo bioqumico da actuao das demais para, atravs dos seus processos cognitivos enzimas no corpo humano. Cada enzima possui como que usuais, abarcar a extenso global do que o Pulsar da um dentilhado que encaixa perfeitamente no dentilhado Vida Interior e Exterior. neste ponto que dispara uma de determinada protena, catalizando aquando da juno seta de Luz em direco ao Cu e lana as bases para a entre os dois uma qualquer reaco enzimtica. Tambm ligao com algo que estando dentro est Acima Nvel ns somos nicos nesse aspecto, possuindo o nosso Cu. 21 Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa Sabemos que vibramos na Etapa Cu quando deixamos de estar centrados em ns prprios, no nosso caminho individual de conhecimento, mas reconhecemos a existncia e a ntima proximidade de Algo Acima de ns, algo de natureza Celestial. neste ponto que a Alma do Homem assume todo o seu potencial, sendo o seu Fogo alimentado pela reao gnea entre a Nutrio da Terra, a Aspirao do Homem e a Energia do Cu. A partir da coluna de Luz ascendende entre Homem e Cu, cuja intensidade resulta de uma maturao natural das fases anteriores, so alargados os limites do Individual (Nvel Homem) at experincia e partilha do Colectivo (Nvel Cu). Desenvolve-se um profundo respeito pelo processo de vida que o outro atravessa; existe a percepo clara de que aquele que se encontra ao Servio (terapeuta), apenas facilita com os seus conhecimentos o processo de auto-cura dos que o procuram. O terapeuta tem a percepo cristalina de que todos fazem parte de uma grande e nica orquestra, com mirades de instrumentos, uns mais agudos outros mais graves, uns maiores outros mais pequenos. Existem aqueles que acompanham e seguem as orientaes do Grande Maestro do Alto, outros que ainda no se apercebem da Sua constante presena e tocam o que acreditam ser a sua melodia pessoal. Um olhar mais atento a esta sinfonia em manifestao permite perceber que cada nota, cada oitava cumpre na perfeio a tarefa que naquele momento suposto realizar. Alguns desses instrumentos, atravs de uma prtica energtica consciente e regular mantm o seu instrumento afinado e alinhado com a frequncia e vibrao cristalina do Cu, tornando-se instrumentos diapaso para aqueles que em determinada altura perdem o ritmo ou o tom da sua verdadeira melodia, o que vulgarmente se designa por doena ou desequilbrio. O diapaso do terapeuta mantm-se afinado graas ao equilbrio entre dois aspectos interdependentes: a qualidade do material que o compe, a parte Yin alimentada pelo corpo de conhecimentos tcnicos que adquire ao longo da vida Nvel Terra e a qualidade da ligao s oitavas mais elevadas do seu Ser Nvel Cu. Acredito que a qualidade do trabalho teraputico feito por profissionais de sade, especialmente aqueles que nos seus tratamentos se baseiam no modelo holstico da 22

n2 Agosto 2005

concepo humana, est directamente relacionado com um trabalho interno de auto-conscincia da presena que existe dentro de ns e ao mesmo tempo nos transcende. Desta forma quanto maior for a intensidade com que um terapeuta vive cada uma destas trs Etapas, que so tambm Aprender, Integrar e Partilhar, maior a qualidade do Servio que presta queles que o procuram.

Rev. MTC, n2

Revista de Medicina Tradicional Chinesa

n2 Agosto 2005

FICHA TCNICA Revista de Medicina Tradicional Chinesa


Propriedade e Administrao: Escola Superior de Medicina Tradicional Chinesa Direco: Deolinda Fernandes, Jos Faro Edio: Filomena Serrano Design e Grafismo: Filomena Serrano Desenho da capa: Manuela Gandra Colaboram neste nmero: Alfredo Embid, Diana Pereira, Lu Mei, Nuno Ordens Miguel, Paula Martins, Wang Linling, Departamento de Diettica da ESMTC Parcerias: Revista Medicina Holistica Periodicidade: Trimestral Sede: Escola Superior de Medicina Tradicional Chinesa Rua das Portas de Santo Anto, 110 3 Esq. 1150-269 Lisboa Contactos: e-mail em www.esmtc.pt Telefones: 21 347 56 05 / 21 347 67 26 Fax: 21 342 68 04

23

Rev. MTC, n2

Das könnte Ihnen auch gefallen