Sie sind auf Seite 1von 18

15 !"#$%&'#()*+,-.

*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
!"#"$%$&'!"#"
(&$)!*+,#
-!*./.0&
!"#$%&%'()*+,+-(.)()/
0%1(%&/)21+.%3(%1/4
!"#$%&'()*%$+,-./,%)'0'()*$)+)'1/"2)'3)*40+#50*
(.1%./#$2.0.3
!%;<=>
%?*9./*9#@#./+A.ABA@#C@+#2B/.A.DE#C*9*FE+'#@#GB*-#2@CE#+E)#A)*CBH.C@#I@9@#J./CE/.H*KL@#2B/.A.D*M'#E#+B*#I@92*A.N.-.C*CE#I@9#@#O.)E.A@#N)*+.-E.)@'
B9*#DEH#GBE#E++*#2E/*#DE9#I@/GB.+A*/C@#2)@F)E++.D*#*IE.A*KL@#/*#C@BA)./*#E#7B).+2)BCP/I.*"
Q)*HE9#R#I@-*KL@#7B-F*C@+#@I@)).C@+#/@+#%+A*C@+#</.C@+#C*#S9T).I*#GBE#E?E92-.U.I*9#@+#9EI*/.+9@+#E#-.9.AE+#C@+#2B/.A.DE#C*9*FE+'#+E/C@'#/E++E+
I*+@+'#I@/+.CE)*C@#.92)E+I./C,DE-'#2*)*#+E#*-I*/K*)#)E+B-A*C@#VA.-#I@9#*#2B/.KL@82)EDE/KL@'#*#I@92)@D*KL@#CE#E-E9E/A@+#+BN7EA.D@+#*#9*)I*)E9#*
I@/CBA*#C@#@UE/+@)"
W@#()*+.-'#*-EF*9'#@#./+A.ABA@#C@+#2B/.A.DE#C*9*FE+'#/L@5)*)@'#T#I@/UB/C.C@#I@9#@#I*)XAE)#2B/.A.D@#*++@I.*C@#R#./CE/.H*KL@#C@#C*/@#E?A)*2*A).9@/.*-'
+E/C@#./D@I*C@'#9B.A*+#DEHE+'#2*)*#I@/UE).)#I*)XAE)#E?E92-*)#*#IE)A*+#CEI.+YE+"#Q*-#/L@#+E#7B+A.U.I*'#B9*#DEH#GBE#@#+.+AE9*#N)*+.-E.)@#@UE)EIE#*92-*+
2@++.N.-.C*CE+#CE#+*A.+U*HE)'#./CE/.H*)#@B#I@92E/+*)#@+#C*/@+#9@)*.+'#A*/A@#/@#/@D@#$ZC.F@#$.D.-#GB*/A@#/*#$@/+A.AB.KL@#[ECE)*-"
\S]S^!S;5$_S^%
O.)E.A@#$.D.-`#C*/@#a#E?A)*2*A).9@/.*-'#9@)*-`#/@D@#$ZC.F@#$.D.-#a#*)A+"#bcc'#b46'#b4c`#)E+2@/+*N.-.C*CE#a#I.D.-'#@N7EA.D*'#+BN7EA.D*`##2B/.A.DE#C*9*FE+`
O.)E.A@#a#N)*+.-E.)@'#*/F-@5+*?L@"
16 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
lNTPODAO
N
o prooio quarta odio do
sou Problomas Brasiloiros do
Antropologia, om 1973, alor-
tava Gilborto Froyro para a importn-
oia do so atontar aos dados sooiolo-
gioos o antropologioos na anliso dos
problomas naoionais. No sou onton-
dor, a oomproonso dossos problo-
mas no soria aloanada nom polo
apogo simplista s soluoos |ur|dioo-
pol|tioas, nom polo ingnuo pan-
ooonomismo mossinioo onto om
voga, nom por quaisquor outras sa|-
das quo, dosoonhooondo os nossos
dados oulturais do baso, nada mais
ostariam a signiioar uma ospooio do
progrosso in vaouo irrospootivo o
timo and plaoo or o man's oxtornal
onvironmont
1
.
A obsorvao nos parooo atual
o oportuna no aponas para o oxamo
dos "problomas brasiloiros" mas
oomo aviso do motodo no Diroito Com-
parado. Folizmonto, mais o mais so
airma a idoia da oomparao oomo
oonsoinoia da altoridado, da distn-
oia, das dioronas oulturais, o dizor,
das singularidados insoritas om do-
torminadas tradioos |ur|dioas. Cho-
ga-so mosmo a alar, om voz do "oom-
parao |ur|dioa", na "anliso dioron-
oial das |urisoulturas"
2
, apontando-so
sua uno ominontomonto or|tioa
3
o ato mosmo "subvorsiva" do dogma-
tismo o das oonoopoos ostorootipa-
das
4
. Essos novos dirooionamontos
onso|am a ultrapassagom da oompa-
rao |ur|dioa oomo um oxoro|oio do
"|ornalismo |ur|dioo" (ostampado na
to onadonha quanto oorriquoira |us-
taposio das rogras logais dos "Di-
roitos" naoionais), ou oomo um "turis-
mo do oonhooimonto
5
", ingonuamon-
to doslizanto por sobro as supor|-
oios do horizontos hormonutioos
6
quo so, undamontalmonto, dosi-
guais o intraduz|vois
7
. Tambom ao tra-
tar da oomparao |ur|dioa, no do-
vomos osquooor do onsinamonto do
Bon|amin: dans Brot ot pain lo viso
ost assuromont lo mmo, mais non la
manioro do lo visor
8
.
Toromos, assim, pormanonto-
monto prosontos as diorontos tradi-
oos |ur|dioas a nossa o a anglo-
saxonioa no oxamo do um instituto
to rovolador do um modo do vor o
mundo oomo o so os punitivo
damagos. O oxamo do sua oompa-
tibilidado, ou no, oom o Diroito bra-
siloiro (tondo om vista a progrossiva
aooitao quo ossa pona vom oon-
quistando na doutrina o na |urispru-
dnoia
9
) no so aastar, assim, da
atono ao lugar oomo roquisito do
motodo, quo signiioa a atono ao
sistoma oivil-oonstituoional da rospon-
sabilidado por danos o a oonsidora-
o, ainda quo impl|oita, aos dados
antropologioos, aos traos quo doli-
noiam as diorontos aoos oulturais
10
,
os "ostilos" ou o othos do oada pa|s
11
,
ainda quo vivamos, ho|o mais quo
nunoa, om sooiodados oomploxas,
maroadas pola oonvivnoia do vrias
tomporalidados o pola suporposio
dinmioa do trnsitos oulturais
12
.
Tal qual dolinoada na tradio
anglo-sax
13
, a igura dos punitivo
damagos podo sor aproondida, numa
orma introdutoria o muito goral, pola
idoia do $+#0+$2)67/'8"+$%$9) (o no
"dano punitivo", oomo s vozos so l).
Tambom ohamados oxomplary
damagos, vindiotivo damagos ou
smart monoy, oonsistom na soma om
dinhoiro oonorida ao autor do uma
ao indonizatoria om valor oxprossi-
vamonto suporior ao nooossrio oom-
ponsao do dano, tondo om vista a
dupla inalidado do punio
(punishmont) o provono pola oxom-
plaridado da punio (dotorronoo)
opondo-so nosso aspooto unoional
aos oomponsatory damagos, quo
oonsistom no montanto da indoniza-
o oompat|vol ou oquivalonto ao dano
oausado, atribu|do oom o ob|otivo do
rossaroir o pro|u|zo.
Por dosomponhar, unoional-
monto, o duplo papol do punir o oul-
pado (o autor do dano) o do sorvir
oomo dissuaso da prtioa do oorto
oomportamonto sooial ("oxompla-
ridado"), a igura tom rooobido aton-
o da doutrina o da |urisprudnoia
do pa|sos ou|a tradio o om toma
do rosponsabilidado oivil bastanto
divorsa, modolada na idoia da ropa-
rao do dano ou na *0,%$%"$67/ ao
statu quo anto ou na :/;80+,)67/
monotria do pro|u|zo sorido (no |u|zo
o|vol), oabondo o papol do punir ao
|u|zo ponal, oxolusivamonto nas hipo-
tosos proviamonto tipiioadas om loi.
A atrao oxoroida polos punitivo
damagos ost, |ustamonto, na ultra-
passagom dossa oiso, introduzindo
na rosponsabilidado oivil (o, portan-
to, om matoria su|oita ao |u|zo o|vol) a
idoia do "pona privada"
14
.
Com ooito, as proooupaoos
mais rooontos da oivil|stioa oom a |us-
tia distributiva notadamonto om
oampos do alta donsidado sooial,
oomo o Diroito Ambiontal o o diroito
das rolaoos do oonsumo do massa
dosmontom o dito do von Jhoring
sogundo o qual a historia da pona
privada o a historia da sua dooadn-
oia
15
, ronovando o dobato aooroa do
poss|vol oartor sanoionador o
dissuasorio da rosponsabilidado oi-
vil. O antigo instituto, voltado a *08)-
*)* danos in|ustamonto soridos po-
los indiv|duos, no ostaria imuno a
onomonos sooiais proprios das so-
oiodados hipor-industrializadas nom
s osoolhas |ur|dioo-axiologioas dos-
sas mosmas sooiodados, tal qual,
oxompliioativamonto, a protoo ao
oonsumidor oomo su|oito |ur|dioo om
si mosmo vulnorvol
16
ou a olassii-
oao do moio ambionto ontro os bons
do uso oomum do povo, oom oartor
do 0,,0+:$)5$#)#0 sadia qualidado
do vida, oomo az a Constituio bra-
siloira
17
. Airma-so oomo nooossrio
um instituto apto a ooibir ou a
dosostimular oortos danos partioular-
monto gravos ou|a dimonso o
transindividual, ou oomunitria, son-
do oorto quo a pona poouniria o oi-
oionto ator do dosost|mulo. Da| a
razo pola qual as oaraotor|stioas un-
oionais dos punitivo damagos (a pu-
nio o a oxomplaridado) tm atra|do
os ostudiosos, insatisoitos oom a
linoaridado do prino|pio da roparao
na sooiodado atual, sabondo-so quo
muitas omprosas ou|os produtos so
danosos om osoala massiva ampa-
ram a oontinuidado do sua produo
(o dos danos oausados) numa ospo-
oio do *):$/:<+$/' 8/*' :",%/=>0+0?<-
:$/ ontro o luoro auorido pola dispo-
sio do produto no moroado o o ous-
to da indonizao a sor paga aos in-
div|duos quo ingrossarom om |u|zo,
busoando rossaroimonto polos danos
individualmonto soridos.
Endossando tais proooupa-
oos, o toma no admito raoioo|nios
simplistas, por ostruturar-so numa
undamontal oomploxidado quo a
oomparao |ur|dioa om sua uno
"subvorsiva" podo auxiliar a dos-
vondar. Nom os punitivo damagos
so o unioo (ou o molhor) mooanismo
apto a punir danos oxtrapatrimoniais,
nom a pona privada no modolo tra-
ado pola tradio anglo-sax podo
sor aoolhida livromonto por via
|urisprudonoial, oom o dosprozo aos
oritorios o oondioos quo |ustiioam,
axiologioa o toloologioamonto, osso
instituto. Alom do mais, o prooiso
sabor so o prino|pio da roparao in-
togral o ootivamonto "linoar", ou so
o Diroito brasiloiro oontom mooanis-
mos oapazos do oompatibilizar
notadamonto nos danos oxtrapa-
trimoniais as unoos rossaroitoria
(oomponsatoria), satisativa, punitiva
o dissuasoria
18
. Oporamos, aqui (o
alis, om todo o Diroito Civil, diroito
da oidadania, da vida nas oivitas
19
)
oom oonooitos donsiioados pola His-
toria, oarrogados do signiioaoos
17 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
quo so ostondom para alom dos olo-
montos toonioos pois mano|amos,
oonsoiontomonto ou no, oonooitos
valorativos, ,$4+/,' #0' ,$4+$?$:)-
6@0,
20
. Tontar disoornir oontox-
tualmonto tais signiioados o taroa
nooossariamonto provia ao oxamo
das soluoos toonioas oorooidas
polo Diroito brasiloiro para o rossaroi-
monto dos danos oxtrapatrimoniais.
PENA PPlvADA E |LN|7|vF
D/V/GFS: MA APPOXlMAAO
CONCElTAL E CONTEXTAL
A+-#0+$2)* isto o, a ioo |ur|-
dioa pola qual, modianto a roposio
ao ostado antorior so torna indono,
"som dano", a parto losada o, som
nonhuma duvida, uno proo|pua da
rosponsabilidado oivil. Porom, histori-
oamonto, a indonizao (no sontido do
rostaurao do ostado antorior ao dano)
no oi a primoira uno dosso insti-
tuto. Nas sooiodados primitivas
21
, o
dano aparooia prinoipalmonto oomo um
rompimonto da ordom sooial o mos-
mo da ordom oosmioa
22
, quo oarooia,
onto, sor rooomposta, oomumonto
por um ato saoriioial. No andava lon-
go o sontimonto do vingana, huma-
na roao oontra os danos in|ustos: os
atos losivos susoitavam uma porso-
guio doixada inioiativa da v|tima,
ostando o sontimonto possoal na pro-
historia o no substrato, ainda "inoi-
vil," da rosponsabilidado.
A soistioao romana olaborou
substitutivos |ur|dioos vingana pri-
vada, modianto a olaborao do san-
oos ao il|oito. Conquanto os roma-
nos no tonham oonhooido o tormo
"rosponsabilidado
23
", oonooboram
oasuistioamonto ossas sanoos
olassiiovois, grosso modo, om
duas amplas vortontos: do um lado,
as iguras do sanoos tondontos
roao imodiata ou dirota oontra a si-
tuao quo o il|oito oriara ou ostava
para oriar, visando impodir ou noutra-
lizar os sous ooitos, ontro olas o ros-
saroimonto do dano o a roparao; do
outro, situaoos quo no onso|avam
roao oontra o ato danoso, mas ox-
primiam o odio ao oulpado
24
. Esto o o
mbito da 80+), toonioa anoorada
num olhar sobro o agonto oausador
do dano, mais quo na oonsidorao
da v|tima ou da situao losada.
Esso "olhar sobro o agonto"
oomo undamonto da toonioa do pu-
nir sor aproondido do orma dissimilo
por duas distintas tradioos |ur|dioas:
do um lado, a tradio romanista quo
ost na baso dos vigontos sistomas
|ur|dioos ouropous-oontinontais o lati-
no-amorioanos; do outro, a tradio
do Diroito anglo-saxo, ho|o largamon-
to oxpansionista om virtudo da "amo-
rioanizao" do diroito, quo ostamos
a soror
25
. Cabo disoorni-las, busoan-
do sous pontos do somolhana o do
diorona.
A PENA PPlvADA NA TPADlAO
POMANlSTA: CONSAGPAAO,
ESFACELAMENTO E PENOvAAO
A oxprosso "pona privada"
nada tom a vor oom "|ustia privada"
ou "vingana privada", ou pona apli-
oada "polos privados". Dosignava, no
Diroito Pomano olssioo, a orma do
punio atrolada ao doliotum, oonooi-
to originalmonto proprio ao ius oivilo
(mai s tardo ostondi do ao i us
honorarium) o por isso distinto do
orimon, ato oontrrio ao diroito oasti-
gado polo Diroito Ponal publioo.
Como oxplioa Pasqualo vooi, o Diroi-
to romano olssioo no limitava o uso
dos tormos poona, puniro o doriva-
dos "pona om sontido toonioo", os-
privata)
28
. A pona privada podia, pois,
doinir-so oomo a sano a um ato
privado, dorivada do uma ao inton-
tada por um privado (aotio poonalis),
rosultando numa alio ao rou do-
rivada da imposio do uma diminui-
o patrimonial imposta oom oartor
punitivo, o no rossaroitorio.
Enquanto os instrumontos quo
visavam impodir ou noutralizar os ooi-
tos do il|oito ostavam ombasados om
oritorios ooonomioos o patrimoniais
(oaraotorizando-so pola idontidado
ooonomioa ontro o pro|u|zo o o ros-
saroimonto, sondo o dano rossaroido
na oxata modida om quo ooorro), as
soluoos undadas no "odio ao oul-
pvol", por oonsistirom os substi-
tutivos historioos da vingana priva-
da
29
, ostavam undadas no quo ho|o
so ohamaria "prino|pio da adoqua-
o": ao dano ootivamonto oaloula-
do dovoria oorrospondor, oomo pona,
um multiplo ooonomioo duplum,
triplum ou o quadruplum. O osoopo
das vrias aotionos poonalos priva-
tondondo-o a todas as iguras do san-
o
26
. Corrospondo molhor idoia do
pona om sontido toonioo uma ao,
a aotio poonalis, um dos instrumon-
tos dostinados a oonorotizar a uno
do punir.
Essa uno ora assogurada
om dois mbitos, o das ponas priva-
das o o das ponas publioas. A pona
privada tinha lugar no mbito dos
dolitos privados (doliota), quo oram
os il|oitos oontra a possoa ou sous
bons, (prooisamonto o urtum, a rapi-
na, a iniuria o o damnum iniuria
datum). Dioronoiavam-so dos doliota
os orimos, dolitos publioos (orimon),
isto o, as inraoos ao Estado o paz
do roino, punidas oom a poona publi-
oa
27
. Quando ooorria um dolito priva-
do, o Estado no tomava a inioiativa
do punir o oonsor, mas assogurava
v|tima o diroito do intontar oontra
osto uma aotio para obtor sua oondo-
nao ao pagamonto do dotormina-
da quantia, oomo pona (poona
das ora, pois, a sano ou a ropros-
so a dotorminadas oondutas losivas
do intorossos privados, oomo por
oxomplo o urto o o roubo, a atuar-so
modianto a obrigao do dovolvor
somas mais quo oomponsatorias,
multiplas dos danos soridos
30
. vol-
tadas, unoionalmonto, a punir o ros-
ponsvol pola loso
31
, as aotionos
poonalis privadas distinguiam-so,
assim, dos instrumontos quo busoa-
vam o rostauro da situao losionada,
quais so|am, undamontalmonto as
aotionos rom porsoquontos, quo vi-
savam, to-somonto, a rossaroir o
pro|u|zo oausado.
Distinguiam-so, assim, no Di-
roito olssioo, duas vias sanoiona-
doras para a tutola do situaoos |ur|-
dioas rolovantos, a punitiva o a
rostitutoria ou rossaroitoria
32
, dupli-
oidado do vias quo, ao longo dos tom-
pos, no oossou do sor aproundada.
Os atoros quo oonduziram ao
aproundamonto da n|tida oiso dos
d"""e#f@7E#E9#C.*#@+#2B/.A.DE#C*9*FE+#a#/@A*C*9E/AE#/*#2)X?.+
/@)AE5*9E).I*/*#a#AE/f*9#+.C@#E+AE/C.C@+#R#)E+2@/+*N.-.C*CE
2*A).9@/.*-'##)EDE+A./C@5+E#CE#B9*#UB/KL@#CE#E?E92-*).C*CE
+@I.*-'##*#@).FE9#DE9#9*)I*C*#2E-*#UB/KL@##2B/.A.D*#E#2E-*
I.)IB/+I).KL@#*@#C*/@#E?A)*2*A).9@/.*-#dA*-#GB*-#@I@))E'#f@7E'#/*
BA.-.H*KL@#CE#B9*##U.FB)*#*/X-@F*#/*#7B).+2)BCP/I.*#N)*+.-E.)*e"
18 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
planos rossaroitorio o punitivo oram
multiplos
33
, no oabondo sor aqui
invontariados. Basta lombrar, por sua
ospooial importnoia ao vigonto Diroito
brasiloiro pola oonsagrao, no Co-
digo Civil, o o dosonvolvimonto dou-
trinrio da igura do onriquooimonto
som oausa
34
a inlunoia dos idoais
do |ustia oomutativa propugnados
por So Toms do Aquino (polos quais
so bania qualquor transornoia
in|ustiioada do riquoza do um su|oito
a outro
35
). Tais idoias sugoriam a limi-
tao da obrigao do indonizar ao
moro rossaroimonto do dano ootiva-
monto inligido
36
, onto so lanando
as basos do prino|pio ho|o aoolhido
do orma oxprossa no oaput do art.
944 do Codigo Civil brasiloiro
37
.
Porom, o prooosso do dospo-
nalizao da rosponsabilidado oivil
surgiu no somonto no sontido do li-
mitar oada voz mais a obrigao
rossaroitoria aos danos ootivamonto
soridos: tambom so dosonvolvou no
sontido do tornar oada voz mais uni-
ormo as rogras dosso instituto. As
vrias aoos ponais romanas oompor-
tavam a aplioao do rogras dioron-
tos sogundo o tipo do ao no apo-
nas sob o ponto do vista dos 8*0,-
,"8/,%/, da ao, mas tambom sob
o ponto do vista do quantum rossar-
oitorio quo variava sogundo a gravi-
dado da loso; por oxomplo, o rou-
bo, oomo orimo mais gravo, oompor-
tava uma obrigao rossaroitoria maior
quo a do simplos urto o assim por
dianto
38
. Como obsorva Paolo Gallo:
n opooa piu modorna la orosoonto
provalonza assunta dall'aotio logis
aquiliao, oho ora l'unioo rimodio roma-
no oho non prosupponova nooossaria-
monto il dolo, dovova oondurro ad uma
orosoonto uniormizaziono dollo rogolo
applioato in matoria di rosponsabilit
oivilo, ino a oonsontiro l'omorsiono di
um oorpus unitario oompatto di rogolo
da applioarsi in quasiasi ipotosi di
dannogiamonto doloso o oolposo doi
boni altrui
39
.
Esso prooosso no somonto
oonduziu ao oanoolamonto da origi-
nria uno ponal da rosponsabilida-
do oivil, mas, igualmonto, olimina-
o, no mbito da rosponsabilidado
oivil, do vrias dioronas quo antos
oxistiam quanto aos divorsos tipos do
il|oitos, sogundo a sua gravidado o
sogundo o olomonto sub|otivo do au-
tor da loso. Da| so passou a airmar,
por sooulos, a irrolovnoia do grau do
oulpa para a ixao da indonizao,
voz oomum ho|o tambom modiioada
no Codigo Civil brasiloiro
40
.
O Codigo Civil ranos, modo-
lo paradigmtioo da oodiioao mo-
dorna, introduzira a soparao rigo-
rosa ontro a matoria oivil o os tipos
ponais, distino quo oomoara |
pola opo do oriar diorontos doou-
montos logislativos para oada uma
dossas disoiplinas. O roourso ao uso
da Historia oomo logitimao do os-
oolhas idoologioas
41
onoarrogou-so do
quo rostava. A pona privada romana,
dosoontoxtualizada, passou a sor
vista oomo um ind|oio da barbrio das
oi vi l i zaoos mai s romotas. Os
Mazoaud, |oonos da doutrina da ros-
ponsabilidado oivil, insistom nosso
ponto: oo bonoioo viont apaiso
l'antiquo bosoin do vongoanoo qui
sommoillo au ond du ooour do
ohaquo viotimo. L'hommo qui a
souort, n'ost pas au ond du ooour
do ohaquo viotimo. L'hommo qui a
souort n'ost pas satisait par oola
soul quo disparait sa souranoo;
l'instinot lo pousso dosiror quo
l'autour do la auto souro son tour
lo mmo mal. L'idoo ost barbaro; ollo
tiont tout oo qu'il y a do mauvais
dans la naturo humaino
42
.
Bom por isso, aorosoontam, as
ponas privadas so indoonsablos on
droi t oommo om oqui to.
Juridiquomont, la oondamnation oivilo
roposo sur lo vido, oo quo ost diro
qu'ollo s'oondro; lo rosponsablo so
voit obligo do roparor non soulomont
un pro|udioo qu'il n'a pas oauso, mais
mmo un pro|udioo qui n'oxisto pas
43
.
Porom, oomo poroobora, | om
moados do sooulo XX, Boris Starok,
o sistoma dos dolitos privados no
ora oomplotamonto ontorrado pola
Historia
44
, voriioando-so, antos, uma
ospooio do movimonto pondular polo
qual lo mouvomont d'abolition do la
poino privoo s'aooompagno d'un
mouvomont invorso qui tond la
rotablir". A pona privada, vatioinou,
tal qual a nix, no mourt quo pour
ronaitro
45
.
Uma divorsa tradio na qual
a pona privada no ohogou a sor on-
torrada oomo oatogoria ultrapassada
soguiu-so no Diroito anglo-saxo.
A TPADlAO ANGLO-SAXNlCA E
OS |LN|7|vF D/V/GFS: CASOS E
CONDlES DE APLlCAAO
A oondonao do oausador do
um dano, a indonizar por moio do
multiplos inanooiros do dano, olabo-
rada, oomo vimos, no Diroito romano,
ingrossou na tradio anglo-saxonioa,
ombasando o dirooionamonto das
aoos ponais
46
busoa do uma in-
donizao polos logisladoros inglosos
da opooa do Eduardo
47
.
No modolo onto oonstru|do, o
autor do dano ora oastigado pola im-
posio do roparao oquivalonto a
um multiplo do valor do dano sorido
pola v|tima quo tinha, ao sou dispor,
a proviso do ao oivil |ustamonto
oom tal inalidado. A primoira provi-
so do indonizao multipla no Diroi-
to anglo-saxonioo oi o Statuto o
Counoostor, da nglatorra, quo data
do 1278
48
. A| ost a raiz do uma tra-
dio quo voio a sor ospooialmonto
dosonvolvida no soo. Xv, quando
so oriou a doutrina dos oxomplary
damagos oomo um moio para |ustii-
oar a atribuio do indonizao quan-
do no havia pro|u|zo tang|vol, ou
so|a, no oaso do danos oxtrapa-
trimoniais
49
. E oorronto a airmao do
quo tho right o a |ury in oortain oasos
to award oxomplary damagos has
boon said to bo as old as tho right o
trial by |ury itsol
50
.
Conquanto ho|o om dia os
punitivo damagos notadamonto na
prxis norto-amorioana tonham sido
ostondidos rosponsabilidado patri-
monial, rovostindo-so do uma uno
do oxomplaridado sooial, a origom
vom maroada pola uno punitiva o
pola oirounsorio ao dano oxtrapa-
trimonial (tal qual ooorro, ho|o, na uti-
lizao do uma igura anloga na |u-
risprudnoia brasiloira). Em 1760, al-
gumas oortos inglosas oomoaram a
oxplioar grandos somas oonoodidas
polos |uris om oasos gravos oomo
oomponsao ao autor por montal
suoring, woundod dignity o in|urod
oolings. Essa indonizao adioional
por dano possoa ora roorida oomo
oxomplary damagos polas oortos quo
|ustiioavam a oondonao, airman-
do-so quo as indonizaoos olovadas
tinham por ob|otivo no so oompon-
sar o losado polo pro|u|zo intang|vol
sorido, mas tambom punir o oonsor
pola oonduta il|oita
51
. Na vordado, as
unoos oomponsatoria o punitiva o-
ram oonundidas polas Cortos inglo-
sas o norto-amorioanas ato moados
do sooulo XX
52
.
Porom, no dooorror do sooulo
XX
53
, tanto nos Estados Unidos oomo
na nglatorra, o oonooito do aotual
damagos (oatogoria quo roprosonta os
danos ootivos, na qual so inoluom os
danos oomponsatorios) oi ampliado, do
modo a abaroar tambom o pro|u|zo "in-
tang|vol". Como oonsoqunoia, a un-
o originalmonto oomponsatoria dos
oxomplary damagos oi transorida aos
aotual damagos, o as oortos oram lo-
vadas a alar dos oxomplary damagos
oxolusivamonto om tormos do
punishmont o dotorronoo
54
. Na modida
om quo as suas inalidados proo|puas
passaram a sor a punio o a provon-
19 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
o, o ooo passou a inoidir no sobro
a ospooio do dano, mas ,/>*0')':/+-
#"%)'#/',0"':)",)#/*B
E osso aspooto quo oonsidora-
romos undamontal ao balizar algu-
mas das oaraotor|stioas gorais do ins-
tituto, tal oomo aooito nos Estados
Unidos
55
, osoolha |ustiioada no apo-
nas om razo da | apontada "amori-
oanizao" do Diroito quanto polo ato
do, nosso pa|s, so tor mais prounda-
monto olaborado a doutrina dos
punitivo damagos, inolusivo para o
ooito da or|tioa aos abusos oorronto-
monto pratioados pola |urisprudnoia
56
.
Como rogra goral, salvo loi om
oontrrio, rooobor punitivo damagos
no oonstitui "diroito sub|otivo"
57
, an-
tos dopondondo da disorioiona-
riodado do |uri. E bom vordado quo,
om algumas |urisdiotions, quando h
alogaoos o provas suioiontos, os
punitivo damagos so oonsidorados
"diroito sub|otivo", sondo dovor (duty)
do |uri oonood-los; porom, om ou-
tras, ossa indonizao o pormitida, o
no "dovida"
58
. Tambom oomo rogra
goral, no o poss|vol a oondonao
om punitivo damagos por violao do
um oontrato, indopondontomonto dos
motivos quo lovaram o rou a az-lo,
sondo sou dom|nio to-somonto o
quo, om nossa tradio, donomina-
so "rosponsabilidado oxtraoontratual"
(law o torts)
59
. Em outras palavras,
os punitivo damagos so podom sor
oonoodidos na rolao oxtraoontratual
quando provadas oirounstnoias sub-
|otivas quo so assomolham oatogo-
ria oontinontal do dolo, quais so|am:
malioo, wantonnoss, willulnoss,
opprossion, raud, ontro outras. A
mora noglignoia, na ausnoia das
oirounstnoias agravantos, no o ra-
zo suioionto para a oondonao do
punitivo damagos, porom, a gross
nogligonoo (noglignoia gravo), om
alguns ostados, os onso|a
60
.
Nos Estados Unidos, via
do rogra, oabo ao |uri a ixao dos
punitivo damagos
61
. Tradioionalmon-
to, o sistoma |ur|dioo norto-amorioa-
no doposita grando importnoia no
papol do |uri para dooidir quostoos
rolovantos, ooniando nosto oomo um
guarantor o airnoss, a bulwark
against tyranny, and a souroo o oivio
valuos. sso, aposar do torom sido (o
sorom) tantos o tamanhos os abusos,
to gritantos a "oomoroializao" o a
idoologizao dos oasos |udioiais no
mbito dos punitivo damagos, quo
uma suspoio gonoralizada orodiu a
historioa ooniana no papol do |uri
para tal mistor
62
. Da| quo, rooontomon-
to, tonha a Suproma Corto, prooura-
do ixar oortos parmotros quo visam
minorar o quo tom sido ohamado do
"industria das indonizaoos milion-
rias
63
", ob|oto, inolusivo, do litoratura
popular rooonto
64
.
No obstanto a inoonstitu-
oionalidado da ixao dos punitivo
damagos | tivosso sido quostiona-
da outras vozos poranto a Suproma
Corto, somonto no oaso BMW o North
Amorioa, no. v. Goro (1996) oi rooo-
nhooida quo a oondonao do
punitivo damagos om patamaros no-
razovois aronta a Duo Proooss
Clauso
65
. To irrazovol oi a oondo-
nao, to dosproporoionada oi a
pona quo a Suproma Corto houvo por
bom instruir as domais Cortos osta-
duais a oonsidorar trs dirotrizos na
ixao dos punitivo damagos para
todos os oasos uturos, a sabor:
. o grau do roprovabilidado da
oonduta do rou (tho dogroo o
roprohonsibility o tho doondant's
misoonduot). Para aorir quo ropro-
ons|vol o a oonduta, o importanto,
sogundo a Corto, atontar-so aos so-
damagos vom sorondo rovosos,
oomo ooorrou om 2001, no |ulgamon-
to do oaso Coopor ndustrios, no. v.
Loathorman Tool Group, no.
67
. Mais
rooontomonto, om Stato Farm Mutual
Automobi l o nsuranoo Co. v.
Campboll ot al. (2003), houvo nova
doolarao do inoonstituoionalidado
dos punitivo damagos pola Suproma
Corto, tondo por baso as dirotrizos do
oaso Goro
68
.
Outros oasos, ainda, oxompli-
ioam os mooanismos o os limitos
dos punitivo damagos. Assim os oa-
sos Ford Corporation v. Grimshaw;
Toxaoo v. Ponnzoil; Browning-Forris
ndustrios o vormont no v. Koloo
Disposal no; Paoiio Mutual Lio
nsuranoo v. Haslip; TXO Produotion
Corp. v. Allianoo Posouroos Corp; o
Honda Motors Corp. v. Karl Oborg,
quo oomportam brovo rolato.
1. Ford Corporati on v.
Grimshaw (1981). Apos um aoidonto
do trnsito, um automovol produzido
pola Ford oxplodiu, oausando a mor-
guintos atoros: (1) so o pro|u|zo oau-
sado oi |sioo ou moramonto ooono-
mioo; (2) so o ato il|oito oi pratioado
oom indiorona ou total dosoonsi-
dorao oom a saudo ou a soguran-
a dos outros (tho tortious oonduot
ovinood an indioronoo to or a
rookloss disrogard o tho hoalth or
saoty o othors); (3) so o alvo da oon-
duta o uma possoa oom vulnora-
bilidado inanooira; (4) so a oonduta
onvolvou aoos ropotidas ou oi um
inoidonto isolado; (5) so o pro|u|zo oi
o rosultado do uma ao intonoional
ou raudulonta, ou oi um moro aoi-
donto
66
;
. a disparidado ontro o dano
ootivo ou potonoial sorido polo au-
tor o os punitivo damagos;
. a diorona ontro os punitivo
damagos oonoodidos polo |uri o as
multas oivis autorizadas ou impostas
om oasos somolhantos.
Dosdo onto, a ampla liborda-
do do |uri para a ixao dos punitivo
to do trs ooupantos. A oxploso do
oarro so dou porquo o tanquo/rosor-
vatorio do oarburador havia sido oo-
looado na parto trasoira do vo|oulo, o
quo oomprovou-so postoriormonto
pormitia uma ooonomia do 15 dola-
ros por oada automovol produzido.
Nosso oaso, o |uri no hositou
om oonoodor uma oonsidorvol soma
a t|tulo do punitivo damagos, oonsi-
dorando quo o oomportamonto da
Ford ora "altamonto roprovvol". Para
aloanar uma ooonomia do 15 dola-
ros por automovol, o tanquo oi oolo-
oado om looal inadoquado o porigo-
so om oaso do ooliso, oonsidorando
o abrioanto quo rosultaria mais van-
ta|oso, tondo-so om vista uma anli-
so do oustos o bono|oios, rossaroir
os ovontuais danos do quo oolooar o
tanquo om outro lugar: oomo oi vori-
ioado no ourso do prooosso, a Ford,
para osoolhor uma tal soluo, havia
ootuado uma anliso do ousto o bo-
no|oio lovando om oonta no tanto o
d"""e#@+#2B/.A.DE#C*9*FE+#+Z#2@CE9#+E)#I@/IEC.C@+#/*#)E-*KL@
E?A)*I@/A)*AB*-#GB*/C@#2)@D*C*+#I.)IB/+Ag/I.*+#+BN7EA.D*+#GBE
+E#*++E9E-f*9#R#I*AEF@).*#I@/A./E/A*-#C@#C@-@'#GB*.+#+E7*9h
9*-.IE'#i*/A@//E++'#i.--UB-/E++'#@22)E++.@/'#U)*BC'#E/A)E#@BA)*+"
S#9E)*#/EF-.FP/I.*'#/*#*B+P/I.*#C*+#I.)IB/+Ag/I.*+#*F)*D*/AE+'
/L@#T#)*HL@#+BU.I.E/AE#2*)*#*#I@/CE/*KL@#CE#2B/.A.DE#C*9*FE+'
2@)T9'#*#F)@++#/EF-.FE/IE#d/EF-.FP/I.*#F)*DEe'#E9#*-FB/+
E+A*C@+'#@+#E/+E7*"
20 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
intoiro ousto sooial do uma tal oolo-
oao do rosorvatorio, mas unioamon-
to a probabilidado (do qualquor or-
ma baixa), do alguom ontrar om |u|zo
para sor rossaroido.
2. Toxaoo v. Ponnzoil (1984).
Caso ooorrido na dooada do 1980 o
oolobro por tor rosultado numa das
maioros indonizaoos | impostas por
uma Corto dos EUA: 7,53 bilhoos do
dolaros do indonizao, impostos a
Toxaoo om domanda promovida por
Ponnzoil, mais 1 bilho do dolaros do
punitivo damagos. Em brov|ssima s|n-
toso: nogooiavam Ponnzoil o os prinoi-
pais aoionistas da Gotty Oil um "Mo-
morando do Entondimontos" rogula-
dor do um oon|unto do aoos na so-
qunoia dos quais a Ponnzoil o o
Sarah C. Gotty Trust passariam a sor
os unioos aoionistas da Gotty Oil. Nos
tormos do momorando, a Ponnzoil
pagaria 110 dolaros por ao. Apro-
vado o momorando, oi anunoiada ao
publioo, no dia 4 do |anoiro antos
da abortura da Bolsa do valoros do
Nova York , a oxistnoia do um "aoor-
do do prino|pios ontro as partos", on-
quanto prossoguiam as nogooiaoos
rolativas a outros pontos do momo-
rando. Foi onto quo a Toxaoo, prin-
oipal oonoorronto da Ponnzoil, passou
a nogooiar soorotamonto oom os aoi-
onistas da Gotty Oil um plano do aqui-
sio da Gotty. A Toxaoo pagaria, por
ao, 128 dolaros. Em 6 do |anoiro,
uma nota impronsa assinada pola
Toxaoo anunoiava o aoordo oom os
aoionistas da Gotty para a aquisio
dossa omprosa. Do imodiato, a
Ponnzoil intontou oontra a Toxaoo uma
ao basoada no tort o induotion into
broaoh o oontraot (rosponsabilidado
pola induo violao do oontrato).
O ploito oi aoolhido |udioialmonto,
oonorindo-so a indonizao bilionria,
oom undamonto nos danos soridos
pola Ponnzoil om razo da intororn-
oia il|oita (tortiously) da Toxaoo na ro-
lao nogooial alhoia.
3. Browning-Forris ndustrios o
vormont no v. Koloo Disposal no.
(1989). A omprosa Browning-Forris,
tomondo a oonoorrnoia do uma ou-
tra sooiodado, a Koloo, oz o poss|-
vol para oxoluir ossa ultima do mor-
oado. Esso oomportamonto oi rooo-
nhooido polas oortos do primoiro grau
o do apolao oomo onto do rospon-
sabilidado oivil, pois oorrospondia a
uma il|oita intororonoo with oontrao-
tual rolations. Considorando-so quo a
omprosa agira doliboradamonto oom
o osoopo do oausar um dano, oi oon-
donada a pagar ooroa do sois milhoos
do dolaros, a t|tulo do punitivo
damagos.
4. Paoiio Mutual Lio nsuranoo
v. Haslip (1991). O oomportamonto
sanoionado oom punitivo damagos oi
o inadimplomonto, por parto do um
agonto do uma oompanhia do sogu-
ros, do obrigaoos assumidas, om
nomo da oompanhia, oom os sous
oliontos. A oondonao aos punitivo
damagos oi inligida so|a ao agonto
rosponsvol por raud, por tor-so
apropriado do prmio pago polo so-
gurado so|a pola oompanhia do so-
guros, oonsidorada rosponsvol polo
prino|pio rospondoat suporior.
5. TXO Produotion Corp. v.
Allianoo Posouroos Corp.(1993). Em
abril do 1985, a TXO, uma importanto
sooiodado norto-amorioana oporanto
no sotor da oxtrao o do prooos-
samonto do potroloo o do sous dori-
vados, ostipulou oom a Allianoo
Posouroos Corporation um aoordo ro-
lativo oxplorao do uma ampla
roa oonhooida oomo tho Bolvin Traot.
Tal aoordo, sogundo a propria propos-
ta da TXO, ora partioularmonto vanta-
|oso para a Allianoo, pois provia quo
osta ultima sooiodado, titular do um
loasohold intorost ("arrondamonto")
sobro a zona intoira, obtoria da TXO,
oomo oomponsao pola oonoosso
do diroito utilizao dos rooursos
potrol|oros prosontos na roa, no
somonto uma soma om dinhoiro oom
baso na oxtonso da roa om quos-
to, mas tambom uma soma ultorior,
porto do 22 % dos royaltios sobro o
valor obtido oom a atividado oxtrativa.
As partos proviram, alom disso, quo
o oontrato soria rosolvido a qualquor
momonto so a TXO dosoobrisso a
oxistnoia do quaisquor onus a gra-
var o t|tulo imobilirio da Allianoo, ou
a soguir do voriioao quo osta ulti-
ma no havia a plona titularidado dos
diroitos oodidos TXO.
Porom, voriioou-so quo a TXO
tovo um oomportamonto gravomonto
raudulonto om rolao sua parooi-
ra oontratual Allianoo, no ourso da
oxoouo oontratual, oom a inalida-
do oxolusiva do aorosoontar uma
modiioao no aoordo om um sonti-
do avorvol para si. A dooiso oi
oondonatoria ao pagamonto do 19.000
dolaros, a t|tulo do oomponsatory
damagos, para rossaroir a sooioda-
do ro das dosposas oom a ao oon-
tra si proposta, o do 10.000.000 dola-
ros a t|tulo do punitivo damagos. A
prinoipal razo adotada oomo unda-
monto do oondonao a punitivo
damagos to sovora oi a m-o da
TXO, assontando a Suproma Corto do
Wost virginia quo, na avaliao do
oaso, o |uiz: dovo oolooar om ovidn-
oia, dianto do |uri, o montanto do dano
oonorotamonto roalizado o a oonduta
losiva do rosponsvol do il|oito; dovo
tomar om oonsidorao no somonto
a oonsurabilidado, a durao o a ro-
qunoia da oonduta, mas tambom o
oomportamonto do rosponsvol apos
o oomotimonto do il|oito; para ixar o
montanto dos punitivo damagos, o
prooiso dotorminar so o su|oito losa-
do tovo uma vantagom ooonomioa da
propria oonduta il|oita; assumindo os
punitivo damagos uno dissuasoria,
o ossonoial modir-lhos do modo quo
so|am suporioros oom rolao a tais
vantagons; om qualquor oaso, dovo-
so oonsidorar a situao ooonomioa
do oausador do dano; (vi) outros a-
toros importantos para a pondorao
|udioial oonsistom nas dosposas lo-
gais suportadas polo losado; a impo-
sio do uma sano ponal sobro o
oausador do dano; a oxistnoia do
outras aoos polo mosmo il|oito, a
idonoidado da oondonao dos
punitivo damagos para avorooor tran-
saoos oquitativas o razovois, nos
oasos om quo so|a patonto a rospon-
sabilidado do autor do il|oito.
A pondorao dossos oritorios
o ossonoial para garantir o rospoito
ao prino|pio do duo proooss, om sou
signiioado prooossual o substanoial.
Admito-so variao do quantum dos
punitivo damagos |ustamonto sogun-
do a gravidado o o tipo do oomporta-
monto il|oito
69
.
6. Honda Motors Corp. v. Karl
Oborg (1994). Em 24 do |unho do
1994, a Suproma Corto dos Estados
Unidos ditou um pronunoiamonto prior
history, oxoroondo o writ o oortiorari,
tornando-so o oaso um prooodonto
historioo quando a Suproma Corto
anulou a dooiso ostadual: pola pri-
moira voz na historia, tal Tribunal in-
vooou a olusula do dovido prooosso
logal da Emonda 14 da Constituio
norto-amorioana para oondonar o sis-
toma do punitivo damagos do um
Estado, por violao ou ataquo a ga-
rantia oonstituoional do diroito do pro-
priodado. A Corto do Estado do
Orogon ixara uma indonizao do
US$ 1.000.000 por oomponsatory
damagos, inoromontada om oinoo
vozos mais por punitivo damagos. A
dooiso da Suproma Corto oi no son-
ti do do o si stoma do puni ti vo
damagos do Estado do Orogon vio-
lar o dovido prooosso logal, por proi-
bir quo os |u|zos roduzam os voro-
diotos omitidos polos |urados om
21 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
oaso do punitivo damagos quando
os oonsidorassom oxoossivos. Air-
mou, mosmo, a Suproma Corto quo
os punitivo damagos so "uma or-
ma porigosa do oastigo" o dovo sor
oontrolada polos tribunais. Pormitir
aos |urados oaloular o montanto do
i noromonto dos oomponsatory
damagos a t|tulo do punitivo damagos
basoando-so na prova da solvnoia
ooonomioa dos domandados, oria "um
porigoso risoo do dooisoos abusivas
o paroiais".
A not|oia dossos sois oasos
o das soluoos dadas, para alguns
dolos, pola Suproma Corto az por-
oobor quo, nom soquor no Diroito nor-
to-amorioano a igura dos punitivo
damagos ost vinoulada oxolusiva-
monto ao alvodrio do |ulgador, ou so
aplioa gonoralidado dos oasos. H
oritorios (ixados pola Constituio o
pola |urisprudnoia prooodonto) o li-
mitos sua aplioao. No h do so
ponsar om punir oom a indonizao
oasos do rosponsabilidado ob|otiva,
quo obodooom a divorsa raoiona-
lidado, sondo irrolovanto, para osso
rogimo, a aprooiao da sub|otivida-
do, | quo a oonduta oulposa no o
olomonto do suporto tioo do inoidn-
oia da rogra do atribuio do rospon-
sabilidado
70
. Tambom no so ponsa
om punir aquolos oasos om quo a
ao oulposa no so aprosontou
aoompanhada por ospooial gravida-
do, aproximativa quanto ao monos
do dolo do nosso Diroito, do modo
a gorar undado o gravo |u|zo do ro-
provao.
Alom do mais, o prooiso, no
oxamo goral da igura, oonsidorar os
dados do ontorno, rolativos no apo-
nas ostrutura do sistoma |udioial
norto-amorioano quanto ao papol do
soguro quo, om muitos Estados, podo
rospondor pola indonizao
71
, oobrin-
do a insolvnoia do uma ou do ambas
as partos litigantos. Esso dado no
dovo sor nogligonoiado quando so
protondo um "trospasso" da igura dos
punitivo damagos para outros sisto-
mas, obsorvando Ugo Matttoi sor
mais do quo sabido quo o |uri (onoar-
rogado do dotorminar o an o o
quantum do rossaroimonto) tondo a
oondonar mais aoilmonto grandos
omprosas, tudo oonduzindo a um
"inoandosoonto dobato" sobro a un-
o sooial da law o torts: uma un-
o do distribuio do oustos o bo-
no|oios da atividado ooonomioa so-
gundo a logioa do moroado, quo, nos
Estados Unidos, vom sondo ovidon-
oiada oom vigor pola anliso ooono-
mioa do Diroito
72
.
Nossos dados |ur|dioos o
mota-|ur|dioos so sabidamonto di-
vorsos. Posta, pois, oxaminar so o
Diroito brasiloiro suporta o oonorta
ossa orma do indonizao.
A PETOMADA DA PENA PPlvADA
E O DlPElTO BPASlLElPO
Aposar do dosorodito goral a
quo oi submotida duranto largo por|-
odo do tompo, a disousso sobro o
oartor oxomplar da rosponsabilida-
do oivil vom ganhando ora nos pa|-
sos do oivil law. Na Frana, Boris
Starok | prootizara, om 1947, o sou
ronasoor
73
. Talvoz oomo rosultado da
proooia do autor, a uno punitiva
da rosponsabilidado oivil no pra do
ganhar adoptos
74
, muito ombora ro-
ooba, om igual modida, undadas or|-
tioas
75
.
As razoos para a volta do oa-
rtor oxomplar da rosponsabilidado
oivil no so di|oois do oxplioar, ro-
sultando, na maior parto dos oasos,
nos oasos do morto o loso |sioa, o
mais oomponsador inanooiramonto
matar do quo mutilar. Agroguo-so a
isso a tondnoia do rotrao do Diroi-
to Ponal, quo, sogundo os ostudio-
sos, dovo sor limitado s oonsas
mais gravos ordom sooial, abrindo,
onto, ospao para a rotomada do
oartor sanoionador da rosponsabili-
dado oivil
77
.
Em outros sistomas iliados
tradio roman|stioa, o dobato tam-
bom ost aborto. Paolo Gallo, autor
do oxoolonto monograia sobro o
toma, olonoa quatro hipotosos aptas
a sorom sanoionadas oom a pona pri-
vada no diroito oontompornoo: (1)
oasos do rosponsabilidado oivil "som
dano", isto o, som dano do naturoza
ooonomioa imodiatamonto poroopt|-
vol, oomo ooorro no vasto sotor das
losoos aos diroitos do porsonalidado;
(2) situaoos om quo o luoro obtido
oom o ato il|oito o suporior ao dano;
(3) hipotosos om quo a probabilida-
do do oondonao a rossaroir os da-
nos o inorior rolativamonto proba-
da propria insuioinoia das rospos-
tas oorooidas pola rosponsabilidado
oivil oomo mooanismo moramonto
rossaroitorio, oom o montanto da in-
donizao limitado ao quantum ooti-
vamonto sorido, sogundo os olou-
los advindos da Tooria da Diorona
pola qual o dano rosulta da #$;$+"$-
67/' #/' 8)%*$;C+$/, oonsistindo na
diorona ontro o valor atual do
patrimonio do orodor o aquolo quo
toria so a obrigao ora oxatamonto
oumprida
76
. Essa ormula do oloulo
(na vordado, oondioionanto do oon-
ooito |ur|dioo do dano), oonquanto
apropriada para o oomum dos oasos,
no dano patrimonial, o inadoquada
o mosmo insorv|vol para o dano
oxtrapatrimonial, torrono quo oontinua
pantanoso, pois parooo imposs|vol o
onoontro do oritorios unitrios, gorais
o abstratos, apliovois gonoralida-
do das situaoos. Em alguns oasos,
airma Arakon do Assis, do aoordo
oom o valor modio das indonizaoos
bilidado do oausar danos; (4) os oha-
mados "orimos do bagatola"
78
.
A primoira hipotoso (quo ooin-
oido oom a maior parto dos danos
oxtrapatrimoniais) tom grando intoros-
so prtioo aos ostudiosos brasiloiros,
na modida om quo o |ustamonto a quo
vom sondo ob|oto do dooisoos |udi-
oiais. Porom, no dovomos dosourar
das duas soguintos situaoos (2 o 3),
dada sua importnoia asoondonto om
uma sooiodado do risoos o do produ-
o om sorio, na qual os danos na-
turoza so aprosontam om patamaros
mais quo simplosmonto alarmantos.
Tudo dovo sor visto, porom, na pro-
sona do um olaro pano do undo: o
tratamonto sistomtioo dado no Diroi-
to brasiloiro matoria.
PECLlAPlDADES DA PEGLAAO
BPASlLElPA DA lNDENlZAAO POP
DANOS EXTPAPATPlMONlAlS
Pouoas quostoos aprosontam,
om porspootiva oomparativista, tan-
S#).F@)'#/L@#T#2)EI.+@#*#./D@I*KL@#*@+#2B/.A.DE#C*9*FE+#2*)*
-@F)*)'#/*#)E+2@/+*N.-.C*CE#E?A)*2*A).9@/.*-'#@#I*)XAE)
JE?E92-*)M#GBE'#E9#IE)A*+#f.2ZAE+E+'#U*H5+E#/EIE++X).@"#Q*9NT9
/L@#T#2)EI.+@#a#2*)*#C*)5+E#*@#*BA@)#CE#C*/@+#E+2EI.*-9E/AE
F)*DE+#B9*#7B+A*#2B/.KL@#2EIB/.X).*#a#NB+I*)#I).AT).@+#@BA)@+
GBE#/L@#@+#C*#-EF.+-*KL@#7X#E?.+AE/AE"
22 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
ta variodado do soluoos quanto a
rosponsabilidado oivil por danos,
oxtrapatrimoniais. As rospostas so
muito divorsas, oonquanto a sino-
n|mia, por vozos, dos tormos ompro-
gados (oomo o tormo "satisao"
79
),
do modo quo aqui o prooiso rodobra-
da atono no aponas aos dioron-
tos toxtos logais, mas intorprotao
da doutrina o dos tribunais
80
. Em
porspootiva oomparativista, o loquo
do rospostas abrango dosdo a no-
rosposta sob os argumontos da
"inoomonsurabilidado"
81
ou da "imo-
ralidado" da indonizao passando
polos sistomas quo atrolam a indoniza-
bilidado oonigurao do um orimo
82
ato as soluoos abortas, oomo as
do Diroito brasiloiro dosdo, polo mo-
nos, a Constituio do 1988.
No sistoma brasiloiro o ampl|s-
sima a possibilidado do satisazor,
indonizar ou oomponsar os danos
oxtrapatrimoniais (ditos "danos mo-
rais"), pois o toma o rogulado por
moio do uma ouriosa oombinao do
olusulas gorais, | voriioada sob a
vignoia do Codigo do 1916 mas,
agora, bastanto ampliada no aponas
om razo da nova rogulao oivil mas,
por igual, pola oonoxo intorsisto-
mtioa
83
ontro ossa o a Constituio
Fodoral quo oontompla, oxprossa-
monto, a irrostrita indonizabilidado do
dano moral
84
. vigora, pois, tambom
nossa matoria, o prino|pio da atipioi-
dado do il|oito.
No novo Codigo Civil, a rospon-
sabilidado oivil voio provista om t|tu-
lo proprio, abrindo-so a rogulao
oom o art. 927
85
, quo dotormina a obri-
gao do roparar a oargo daquolo quo,
por ato il|oito, oausar dano a outrom,
assim so ostatuindo aponas as oon-
dioos gonorioas do nasoimonto do
dovor do indonizar, quais so|am, a
oxistnoia do um ato il|oito o do um
dano, o o noxo oausal ontro ambos.
Ao roorir o ato il|oito, a rogra romoto
aos arts. 186 o 187
86
, o primoiro ooli-
ga anti|urioidado a imputabilidado
sub|otiva (oulposa) o o sogundo
oonota ospooio do ilioitudo ob|otiva
87
,
ilioitudo no oxoro|oio do diroito,
aor|vol polo dosoompasso ontro o sou
oxoro|oio o oortas balizas ospooial-
monto dostaoadas, quais so|am, a
boa-o, os bons oostumos o a inali-
dado ooonomioo-sooial do Diroito
88
. E,
ao aludir rosponsabilidado sub|oti-
va, distinguo ontro oulpa o dolo (na
rosponsabilidado oontratual) o ontro
os graus do oulpa (na rosponsabili-
dado oxtraoontratual), ox vi, dos arts.
392
89
o 929
90
, bom oomo nos oasos
do impossibilidado o solidariodado
(arts. 279
91
, in ino; 280
92
, in ino) pro-
vondo-so, ainda, a introduo topioa
da oquidado na ixao do montanto,
om oortas hipotosos (arts. 944, par-
grao unioo
93
, 953, pargrao unioo
94
o 954
95
, oom romisso ao pargrao
unioo do art. 953).
Por sua voz, o Codigo do Doo-
sa do Consumidor tambom rogula a
rosponsabilidado do modo amplo, oon-
sagrando oxprossamonto a rosponsa-
bilidado polo dano moral, muito ombo-
ra tonha sido votado do Pro|oto o artigo
quo aoolhia uma vorso brasiloira dos
punitivo damagos
96
sob o argumonto
do quo o art. 12 o outras normas do
proprio Codigo | dispunham "do modo
oabal" sobro a roparao do dano so-
rido polo oonsumidor.
A |urisprudnoia, por sua voz,
no hosita om distinguir ontro as vri-
as "ospooios" do dano oxtrapa-
trimonial, somando-os, para o ooito
do apurao do quantum, do modo a
no aponas admitir a oumulao do
danos patrimoniais o oxtrapatrimo-
niais
97
quanto a propria oumulao
(ainda quo impl|oita) do danos morais
divorsos na sua tipologia
98
. Alom do
mais, o Suporior Tribunal do Justia
ooupou-so om aastar a barroira im-
posta pola tariao do dano moral,
tal qual na Loi do mpronsa
99
. Por ou-
tro lado, ostondou-so a possibilidado
do postular om |u|zo indonizao por
dano moral tambom s possoas |ur|-
dioas
100
.
Em suma: para alom do a ro-
parao do dano moral no ostar su-
|oita a prossupostos divorsos dos quo
so gorais rosponsabilidado oivil
(ato il|oito, ator do atribuio o noxo
do oausalidado ontro a oonduta hu-
mana o o dano), o para alom da am-
pla o aborta rogulao no Diroito po-
sitivo, ainda h, no sistoma, rogras
pontuais quo, oxprossamonto, pormi-
tom oorta oorrolao ontro a oonsura-
bilidado da oonduta do agonto o a
olovao do montanto indonizatorio
Porom, aposar do toda a loxi-
bilidado onso|ada polo sistoma do
rogulao da rosponsabilidado oxtra-
patrimonial (pormissiva, inolusivo, do
uma "industria do indonizaoos mili-
onrias", om boa hora ooibida polo
STJ o por tribunais ostaduais), a quos-
to dos punitivo damagos ganha
ospooial rolovnoia, na modida om
quo, no Brasil, toda a disousso so-
bro o oartor oxomplar da rosponsa-
bilidado oivil aoaba por oingir-so
problomtioa da roparao do dano
moral. Talvoz polo ato do a indoniza-
o por dano moral tor sido um toma
mais quo tormontoso ato a Constitui-
o do 1988 , o toma ost ainda vin-
oulado paradoxalmonto ao undo
das antigas disoussoos sobro a via-
bilidado do so oonoodor indonizao
dianto da inoxistnoia do pro|u|zo do
ordom patrimonial.
PAPADOXOS E "AMOLDAMENTOS"
A DOTPlNA DOS |LN|7|vF
D/V/GFS
O paradoxo ost om quo, pro-
sonto o ootivo modolo brasiloiro do
roparao do dano oxtrapatrimonial,
vigonto dosdo 1988, no h oomo
oxplioar a ortuna or|tioa da doutrina
dos punitivo damagos sono por oor-
tos traos oulturais, quo azom da
imitao do "ostrangoiro" (antos, o
ranos; agora, o alomo o o norto-
amorioano) um oritorio do virtudo in-
tolootual, qui mosmo o|vioa. Talvoz
Pontos do Miranda tonha tido paroola
do rosponsabilidado nossa oonu-
so
101
. A rigor, no o prooiso a invo-
oao aos punitivo damagos para lo-
grar, na rosponsabilidado oxtrapatri-
monial, o oartor "oxomplar" quo, om
oortas hipotosos, az-so nooossrio.
Tambom no o prooiso para dar-so
ao autor do danos ospooialmonto gra-
vos uma |usta punio poouniria
busoar oritorios outros quo no os da
logislao | oxistonto. A rogra da si-
motria do art. 944, oaput, do Codigo
Civil, inoido so om danos patrimoniais,
pois no h oomo monsurar monota-
riamonto a "oxtonso" do dano
oxtrapatrimonial: nosso oaso, o quo
oabo o uma pondorao axiologioa,
traduzida om valoros monotrios.
Nos pa|sos om quo os danos
oxtrapatrimoniais oram admitidos
aponas nos oasos do dolito oriminal
oomo na tlia o na Argontina
102
o
natural quo a ostrita oorrolao ontro
danos oxtrapatrimoniais o pona pri-
vada tonha adquirido mais ora
103
,
atuando a doutrina dos punitivo
damagos oomo rooro argumontativo
para oonstruir-so altornativa s nor-
mas logais do olausura. No Brasil,
todavia, no h oomo oomproondor o
prost|gio do tal assooiao, salvo so
as oxplioarmos polos antos rooridos
traos oulturais, ou so roouarmos s
oonstruoos olaboradas para ob|otar
o argumonto sogundo o qual soria
imposs|vol, alom do imoral, 8)4)*')
#/*' :/;' #$+&0$*/. Para logitimar a
oonoosso do uma soma om dinhoiro
possoa quo tovo sua osora oxtrapa-
trimonial atingida, passou-so a doon-
dor quo a indonizao do dano moral
soria no so log|tima, mas tambom
nooossria, pois, do oontrrio, o
oonsor rostaria impuno. Dossa ma-
noira, aastaram-so os obioos do ou-
nho otioo-sooial o |ustiioou-so a
23 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
indonizabilidado do dano moral oom
undamonto (impl|oito) na noo do
pona privada
104
: a punio do oonsor
/' D#$/' )/' :"58)#/ mais quo a
"indonizao" da v|tima ostava | no
uloro da argumontao |ur|dioa.
Nosso aspooto, voriioa-so,
oom ooito, um oorto paralolo oom o
surgimonto mas aponas oom o
surgimonto - da doutrina dos punitivo
damagos na tradio anglo-saxonioa.
Como vimos, dianto da impossibili-
dado originria om rossaroir o dano
quo no doixasso lastros patrimoniais,
lanou-so mo da tooria punitiva a im
do no doixar o losado, nossos oa-
sos, som qualquor amparo por parto
do ordonamonto |ur|dioo. No ontan-
to, na tradio anglo-sax, uma voz
oonsagrada a roparabilidado do dano
moral, a uno da indonizao pas-
sou a sor ontondida oomo moramon-
to oomponsatoria, pordondo, assim,
sua primitiva vinoulao oom o insti-
tuto dos punitivo damagos. Estos, por
sua voz, passaram a sor oonoodidos
somonto nos oasos oxoopoionais om
quo o ostado sub|otivo do oausador
do dano, aliado alta oonsurabilidado
do sua oonduta, |ustiioasso a ixa-
o do quantum indonizatorio om pa-
tamar suporior ao nooossrio para a
mora oomponsao, tondo om vista
as inalidados punitiva o provontiva
da rosponsabilidado oivil.
Similar tra|oto no so roloto,
oomo vimos, na doutrina o na |uris-
prudnoia brasiloiras, quo oontinuam
a oonotar aspootos punitivos oomo
"imanontos" ou proprios aos danos
morais, roorando-so a toso punitiva
quo no oi suplantada soquor pola
indonizabilidado irrostrita do dano
moral pola Constituio do 1988. Ain-
da ho|o oooxistom trs oorrontos, om
sodo tanto doutrinria oomo |urispru-
donoial, sobro a uno da indoniza-
o do dano moral, quais so|am a
oomponsao/satisao do oondi-
do
105
, a punio do oonsor
106
o tanto
a satisao do oondido oomo a pu-
nio do oonsor
107
.
Tambom no sontido do rooo-
nhooor a uno punitiva o provontiva
da rosponsabilidado oivil tom-so
posioionado a |urisprudnoia, oabon-
do transorovor, por sua oloqunoia,
dooiso do STJ: O valor dos danos
morais, do sou turno, oomo tonho as-
sinalado om divorsas oportunidados,
dovo sor ixado om tormos razovois,
no so |ustiioando quo a roparao
onso|o onriquooimonto indovido, do-
vondo o arbitramonto oporar-so oom
modorao, proporoionalmonto ao
grau do oul pa, ao porto i nan-
ooiro das partos, oriontando-so o
|ulgador polos oritorios sugoridos pola
doutrina o pola |urisprudnoia, valon-
do-so do sua oxporinoia o bom son-
so, atonto roalidado da vida o s
poouliaridados do oada oaso, no
doixando do obsorvar, outrossim, )
+)%"*02)'8"+$%$9)'0'#$,:$85$+)#/*)'#)
$+#0+$2)67/
108
.
Ao aoolhor-so a uno puniti-
va ou a uno mista (satisao/pu-
nio) da indonizao, a |urisprudn-
oia utiliza, para a ixao do quantum
indonizatorio, a oombinao do dois,
o, por vozos, do trs distintos oritori-
os: o grau do oulpa do oonsor; a oon-
dio ooonomioa do rosponsvol pola
loso; o o onriquooimonto obtido oom
o ato il|oito
109
. A ostos atoros, os
doonsoros da tooria mista aorosoon-
tam, om goral, mais dois (por vozos
dosdobrados om trs): intonsidado o
a durao do sorimonto oxporimon-
tado pola v|tima, assim oomo a por-
da das ohanoos do vida o dos prazo-
ros da vida sooial ou da vida |ntima,
o as oondioos sooiais o ooonomioas
a oonduta do oonsor. Do oontrrio, a
aplioao indisoriminada da indoniza-
o punitiva, alom do tornar-so um
|ogo do azar
111
, aoarrotaria os ono-
monos indoso|vois do hipor-provon-
o o suporoomponsao, no tondo
nonhuma oiooia no plano otioo-po-
dagogioo so ostondida rosponsa-
bilidado ob|otiva.
E prooiso, pois, distinguir: uma
ooisa o arbitrar-so indonizao polo
dano moral quo, undada om oritorios
do pondorao axiologioa, tonha oa-
rtor oomponsatorio v|tima, lovan-
do-so om oonsidorao para a ixa-
o do montanto a oonorota posi-
o da v|tima, a ospooio do pro|u|zo
oausado o, inolusivo, a oonvoninoia
do dissuadir o oonsor, om oortos
oasos, podondo mosmo sor uma in-
donizao "alta" (dosdo quo guardo
proporoionalidado axiologioamonto
ostimada ao dano oausado); outra
ooisa o adotar-so a doutrina dos
punitivo damagos quo, passando ao
largo da noo do oomponsao, sig-
do oondi do, tondo om vi sta a
vodao ao onriquooimonto som oau-
sa. Como so v, o quarto oritorio apro-
sonta oartor maroadamonto oompon-
satorio/satisativo. O quinto oritorio,
por sua voz, no obstanto a sua ra-
gilidado, tambom tom sido roquonto-
monto aplioado pola |urisprudnoia
110
.
O oritorio da porda da ohanoo traduz
uma rominisonoia, dosoontoxtua-
lizada, da Tooria da Porto d'Uno
Chanoo.
Todavia, a doutrina dos punitivo
damagos oxigo, oomo so viu, outros
oritorios bom mais rigorosos , no
podondo sor dioronto, sob pona do
o instituto sor inutil aos proprios ins
quo porsoguo. Mosmo na prosona
do uma baso ilosoioo-oultural omi-
nontomonto utilitarista, a doutrina nor-
to-amorioana oonsidora improsoind|-
vol para aloanar, ootivamonto, um
rosultado sooialmonto util oom a pu-
nio/provono a oomprovao do
olomontos sub|otivos (oulpa gravo,
dolo, mal|oia, raudo oto.) a maroarom
niioa ootivamonto o oxolusivamonto
a' $;8/,$67/' #0' ";)' 80+), oom
baso na oonduta altamonto roprov-
vol (dolosa ou gravomonto oulposa)
do oonsor, oomo o proprio do diroito
punitivo.
No primoiro oaso, o univorso o
ampl|ssimo, abaroando os rogimos
do rosponsabilidado rosultantos do
quaisquor dos oritorios do imputao
(sub|otiva ou ob|otiva, so|a osta polo
risoo, pola sogurana, pola oonian-
a oto.). No sogundo oaso, (punitivo
damagos) so podor abrangor a ros-
ponsabilidado dorivada da imputao
sub|otiva, sob pona do inoontornvol
oontradio: so o quo o avaliado (para
ixar o montanto da indonizao) o a
maior ou monor 4*)9$#)#0'#)':/+#"-
%) do autor do dano o o maior ou mo-
nor grau do *08*/9)67/'E%$:/-F"*<#$-
:)'G':/+#"%)H oomo az-la inoidir s
hipotosos do imputao ob|otiva,
para a qual o oxamo da :/+#"%)'#/
)40+%0 o dospioiondo (oxaminando-
so to-so a ilioitudo, o dano, a
S@#*I@-fE)5+E#*#UB/KL@#2B/.A.D*##@B#*#UB/KL@#9.+A*
d+*A.+U*KL@82B/.KL@e#C*#./CE/.H*KL@'#*#7B).+2)BCP/I.*#BA.-.H*'#2*)*
*#U.?*KL@#C@#GB*/AB9#./CE/.H*AZ).@'#*#I@9N./*KL@#CE
C@.+'#E'#2@)#DEHE+'#CE#A)P+#C.+A./A@+#I).AT).@+h#@#F)*B#CE#IB-2*#C@
@UE/+@)`#*#I@/C.KL@#EI@/j9.I*#C@#)E+2@/+XDE-#2E-*#-E+L@`
E#@#E/).GBEI.9E/A@#@NA.C@#I@9#@#U*A@#.-,I.A@"
24 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
imputabilidado o o noxo oausal)
112

Prosonto ossa oontradio, quo


havoria ao ostondorom-so os punitivo
damagos aos oasos do imputao
ob|otiva o prosonto, undamontal-
monto, o modolo oonstru|do na tradi-
o anglo-sax ostamos oonviotas
sor oondio do aplioao dossa dou-
trina o olomonto sub|otivo, olomonto
vordadoiramonto inaastvol
113
, bas-
tando lombrar om anliso sistom-
tioa quo a rosponsabilidado ob|oti-
va no o admiss|vol no mbito do Di-
roito Ponal, nom mosmo na soara
ambiontal. Alom do mais, o abuso (o
uso indisoriminado, ora do par-
motros gorais o razoavolmonto sogu-
ros) da doutrina importaria om inoons-
tituoionalidado lagranto. Basta pon-
sar no prino|pio nulla poona sino logo,
baso das garantias domoortioas.
Essa distino, oonquanto usual
no Diroito norto-amorioano, no o oon-
sidorada om parto da doutrina
114
o |u-
risprudnoia brasiloiras, inolusivo a
do Supromo Tribunal Fodoral, quo,
rooontomonto, oz roornoia doutri-
na norto-amorioana dos punitivo
damagos para |ustiioar dooiso
impositiva do indonizao a hospital
publioo (quo rospondo ob|otivamon-
to, na orma do art. 37, 6, da Cons-
tituio Fodoral). nvooando a dupla
uno (sanoionatoria o dissuasoria)
da indonizao na rosponsabilidado
oxtrapatrimonial, ohamou dosnooos-
sariamonto, om nosso modo do vor
a doutrina dos punitivo damagos
oomo undamonto da dooiso
115
. E oi
invooao dosnooossria porquo oon-
undiu o "oartor punitivo da indoni-
zao" (trao gonorioo da pona pri-
vada, atribu|vol, sogundo orto dou-
trina, ao dano moral) oom a "indoni-
zao punitiva" (punitivo damagos).
Tratou a ospooio do roourso
intorposto pola Unio Fodoral oontra
dooiso do Tribunal Pogional Fodoral
2 P, quo impusora a hospital publi-
oo oondonao ao pagamonto do
danos morais polo pro|u|zo oausado
a Daniol Folipo do Olivoira Noto, quo
sorou, quando do sou nasoimonto,
aundamonto rontal do ornio, odoma
oorobral o roa do oontuso homor-
rgioa, malos ossos ooasionados por
tor sido rotirado do vontro do sua
gonitora baso do oroops
116
. O apo-
lo da Unio Fodoral busoou (i) situa-
o ooniguradora do ora maior, apta
a dosoaraotorizar sogundo alogava
o noxo do oausalidado matorial on-
tro a oonduta do agonto publioo o o
dano oausado ao monor. Po|oitando
a protonso, o STF roairmou o sou
ontondimonto aooroa da intorprotao
adoquada ao art. 37, 6, da Consti-
tuio Fodoral (ondossando a Tooria
do Pisoo Administrativo), adontrando
om oonsidoraoos aooroa da naturo-
za da indonizao por dano moral,
oomo soguo:
mpondo assinalar, do outro
lado, quo a ixao do quantum porti-
nonto oondonao oivil imposta ao
Podor Publioo prosontos os pros-
supostos do ato soboranamonto ro-
oonhooidos polo Tribunal a quo ob-
sorvou, no oaso ora om anliso, a ori-
ontao quo a |urisprudnoia dos tri-
bunais tom oonsagrado no oxamo do
toma, notadamonto no ponto om quo
o magistorio |urisprudonoial, pondo
om dostaquo a dupla uno inoronto
indonizao oivil por danos morais,
onatiza, quanto a tal aspooto, a no-
oossria oorrolao ontro o oartor
punitivo da obrigao do indonizar
("punitivo damagos"), do um lado, o
a naturoza oomponsatoria rooronto ao
dovor do prooodor roparao
patrimonial, do outro.
Em apoio toso, aludiu-so ao
ontondimonto doutrinrio do Caio
Mario da Silva Poroira o aos prooo-
dontos do STJ
117
quo om nosso
modo do vor no ohogam a ondos-
sar a adoo dos punitivo damagos,
igura da tradio anglo-sax, oon-
quanto aludam ao duplo oartor da
indonizao por dano moral
118
. E bom
vordado quo o aoordo rooro, ainda,
a lio do outros ilustros doutri-
nadoros
119
, aludindo, no ontanto,
uno do dosost|mulo da indoniza-
o oivil por dano moral. Porom, oon-
quanto aplioando-so pona (ovidonoia-
do pola inusitada roornoia, ato mos-
mo na omonta, doutrina dos punitivo
damagos) para hipotoso om quo a
Constituio Fodoral dotormina sor
ob|otiva a rosponsabilidado, no h
no aoordo da mais alta Corto ino-
lizmonto nonhuma roornoia aos
postulados normativos quo dorivam
da mosma Constituio, tais quais os
da pondorao, proibio do oxoos-
so, igualdado o proporoionalidado
(oomo adoquao o nooossidado)
120
.
Essa surproondonto dooiso do
Tribunal onoarrogado do intorprotar a
Constituio onoontra prooodonto om
|ulgado do Tribunal do Justia do Pio
Grando do Sul quo, om outro oaso do
rosponsabilidado ob|otiva o na au-
snoia do qualquor olomonto sub|oti-
vo roprovvol na oonduta do oausa-
dor do dano , ontondou por ixar a
indonizao do dano moral oom roo-
rnoia oxprossa doutrina dos
oxomplary damagos. Tratava-so do
ao do indonizao por danos mo-
rais oontra orodor quo promovou oxo-
ouo orada oontra homonimo do
sou dovodor. No houvo, no oaso,
qualquor intono do oomotor o ato
il|oito, havondo tampouoo oulpa gra-
vo por parto do orodor, o qual, alis,
so tovo pro|u|zo dianto do orro ooorri-
do. mputando a rosponsabilidado
polos danos ao orodor om razo do )
0I0:"67/' ,0' *0)5$2)*' ,04"+#/' ,0"
0I:5",$9/'$+%0*0,,0, hipotoso do ris-
oo da atividado, monoionou-so a dou-
trina dos punitivo damagos om oaso
quo, no Diroito anglo-saxonioo, osta
no soria oab|vol
121
. Em outras hipo-
tosos, o a doutrina anglo-sax apli-
oada om oasos do rosponsabilidado
ob|otiva, por danos aos oonsumido-
ros
122
, som quo nada |ustiiquo, o sou
ohamamonto, pois indonizaoos |us-
tamonto olovadas podoriam tor sido
ixadas oom baso nas rogras do Di-
roito brasiloiro. Alom do mais, o
oodio quo, na rosponsabilidado ob-
|otiva no o oonsidorada a oonduta
do agonto, isto o, no h |u|zo do
oonsurabilidado oonduta sub|otiva.
Tambom o oodio quo toda a Tooria
da Pona o polarizada polo F"<2/'#0
8*/8/*:$/+)5$#)#0 quo ost na baso
no aponas do sua |ustiioao
axiologioa mas, por igual, do sua oi-
oinoia, na ordom prtioa, oomo mo-
oanismo do oontrolo sooial
123
. Po-
rom, oomo so alar om "proporoio-
nalidado" ontro oonduta roprovvol o
punio so no so tom oomo sabor
"o quanto" oi o agonto oulpado, ton-
do sido disponsado o oxamo da oon-
duta polo rogimo da rosponsabilida-
do ob|otiva
H oxomplo, no ordonamonto,
do um saudvol moio tormo ontro o
intonto do tornar oxomplar a indoni-
zao o a nooossidado do sorom ob-
sorvados parmotros m|nimos do so-
gurana |ur|dioa
124
, bom so dioronoi-
ando ontro a "|ustia do oaso" o a "|us-
tia do Khadi": trata-so da multa pro-
vista na Loi n. 7.347/85
125
para o oaso
do danos ou|a dimonso o transin-
dividual, oomo os danos ambiontais
o ao oonsumidor
126
. Essa multa dovo
rooolhida a um undo publioo, sorvin-
do para ootivar o 8*$+:<8$/'#)'8*0-
90+67/, quo ho|o polariza o Diroito
Ambiontal o o, tambom, dirotriz a sor
soguida nas rolaoos do oonsumo.
Nossos oasos, o valor, a sor
pago punitivamonto, no vai para o
autor da ao, antos bonoioiando o
univorso dos losados o, undamontal-
monto, o bom |ur|dioo oolotivo quo oi
pro|udioado pola ao do autor do
dano. Porom, h similitudos oom o
quo a doutrina anglo-sax tom do
positivo
127
, sanoionando poounia-
riamonto aquolos danos provooados
por um apogo to oxoossivo poounia
25 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
quo az osquooor os intorossos da
sooiodado. Um undo, oriado por loi
a gosto publioa do undo o a
dostinao do sous rooursos a uma
inalidado oolotiva, isto o, transin-
dividual (o no individual, sorvindo a
"indonizao" para bonoioiar oxolu-
sivamonto v|tima do dano), parooo sor
o mais adoquado oaminho so utili-
zado do orma oomplomontar s do-
mais vias sanoionatorias do il|oito oi-
vil para rograr os danos t|pioos da
sooiodado industrial som quo rooaia-
mos por vozos, por ingonuidado
nas armadilhas da dosumanizanto "lo-
gioa do moroado"
128
.
Eis a| mais uma utilidado da
oomparao |ur|dioa. Ao omontar o
ponsamonto or|tioo, a oomparao
onso|a poroobor as armadilhas do
sonso oomum o, assim, abro as por-
tas dossaoralizao do "vordados"
dooorrontos do apogo s palavras
sonoras o aos ostorootipos |ur|dioos.
Os oomparatistas, alis, bom oonho-
oom o onomono do nominalismo |ur|-
dioo, polo qual a donominao domi-
na sobro a signiioao
129
. No nos
doixomos atrapalhar pola mora ovo-
oao somntioa, oonundindo a ox-
prosso punitivo damagos (dosig-
nativa do um dotorminado instituto
|ur|dioo) oom o oartor punitivo
assooiado indonizao do dano
oxtrapatrimonial. Lombromos, a pro-
posito, do Maohado do Assis, ironioo
analista das nossas virtudos o das
nossas mazolas, quo | obsorvara sor
nooossrio, ao tratar das "inoandos-
oontos quostoos do dia", oonhooor
no aponas o vooabulrio, mas as
idoias a quo as palavras oorrospon-
dom
130
.
*#/&"$'.'3.#415).2&"
1 FPEYPE, G||berto, c|tando Herbert Franke|
(The econom|c |mpact on under-deve|oped
soc|et|es). ln: ||co|emas 5|as||e||cs oe
/n||coc|c|a. 4. ed. P|o de Jane|ro: Jose
O|ymp|o, MEC, 1973.
2 LEGPAND, P| erre. Sur | 'ana| yse
d|erent|e||e des |ur|scu|tures. Pe.0e
|n|e|na||cna|e oe D|c|| Ccmoa|e, n. 4, p.
1053-1071, 1999.
3 Ass|m a concepo do comparat|sta
|ta||ano SACCO, Podo|o. |a Ccmoa|a|scn
/0||o|q0e a0 se|.|ce oe |a ccna|ssance o0
o|c||. Par|s: Econom|ca, 1991, p. 115 e ss.
4 MlP WATT, Horat|a. Fonct|on Subvers|ve
du Dro|t Compare. Pe.0e |n|e|na||cna|e oe
D|c|| Ccmoa|e, n. 3, p.503-527, 2000.
5 A expresso e do poeta Pene Char,
|embrado por LEGPAND, co. c||., p. 1053,
2000.
6 |c||zcn|e es e| mo||c oe .|s|cn q0e aoa|ca
, enc|e||a |coc |c q0e es .|s|o|e oesoe
oe|e|m|naoc o0n|c. (GADAMEP, Hans.
verdad y Metodo. Trad. Esp. Sa|amanca:
S|gueme, 1991. p.372).
7 Buscar-se o mero transp|ante de so|uoes
e at|tude |ngenua porque no percebe os
cond|c|onamentos |nte|ectua|s h|stor|cos
que azem as d|erentes trad|oes |ur|d|cas
e exp||cam, em |arga med|da, no apenas
os d|st|ntos |nst|tutos, mas, por |gua|, os
modos de sua apreenso e de seu
unc|onamento. Portanto, no adotar-se
so|uoes de d|versa trad|o |ur|d|ca, e
prec|so ter presente, |naastave|mente, os
d|st|ntos cond|c|onamentos cu|tura|s e os
dados do entorno soc|a| ou |ur|d|co
capazes de, sub-rept|c|amente ou no,
conormarem d| versamente aque| a
so|uo.
8 BENJAMlN, Wa| ter. La Tche du
Traducteur. ln: Oe0.|es, |. Trad. de
Maur|ce de Gand|||ac, Pa|ner Poch||tz e
P|erre Pusch. Par|s: Ga|||mard, 2000. p. 251.
9 Conorme observamos em Os danos
pessoa e a natureza de sua reparao.
Pe.|s|a Pcma e /me||ca, t. 10, p. 157 -
185, 2000, e em Pe.|s|a ocs 7||o0na|s, v.
789, p. 21 - 47, 2001. Tambem pub||cado
como Los Daos a |a persona em e|
derecho bras||eo y |a natura|eza de su
reparac|on, Pe.|s|a oe Pesocnsao|||oao
C|.|| , Se0|cs La Ley, v. 3, n. 2, p. 28 -
49, mar./abr., 2001.
10 Com razo Mar|a Ce||na Bod|n de Moraes
ao a|ertar aos r|scos em no reconhecer a
o|c/0noa o|mensac scc|cc0||0|a| oc |ema
(BODlN DE MOPAES, Mar|a Ce||na. Dancs
|essca |0mana: ma | e| tura c| v| | -
const|tuc|ona|. P|o de Jane|ro: Penovar,
2003. p.228.
11 Lembremos Pasca|: Ca| || /a0| oas se
meccnna|||e. nc0s scmmes a0|cma|e
a0|an| q0eso|||. (...) |a cc0|0me /a|| ncs
o|e0.es |es o|0s /c||es e| |es o|0s c|0es.
e||e |nc||ne |a0|cma|e, q0| en|||ne |eso|||
sans q0| | oense. (PASCAL, B| a| se.
|ensees. 661. Par|s: Ed. De Ph. Se|||er,
C|ass|ques Garn|er, 1991. p. 451).
12 Embora no devamos ter a |ngenua crena
na "par|dade" ou "comutat|v|dade" desses
trns|tos: nesse aspecto, ta| qua| no
econom|co, h quase que uma v|a de mo
n|ca, a mo do dom|nador cu|tura|. A|em
do ma|s, como percebe Legrand, |c0|e |a
mcno|a||sa||cn o0 mcnoe ne oe|me|||a oas,
n| en a||, n| en o|c||, oe s0|mcn|e| |es
|n|e|m||ences oe sens e| oa||e|no|e 0ne
0n|.e|sa||sa||cn, ces|--o||e 0n oa||ae
oe sens (LEGPAND, co. c||., p. 1064).
13 Para uma aprox|mao ao s|stema |ur|d|co
ang|o-saxo, consu|tamos MATTEl, .
Ccmmcn-|a.- || o|||||c an|c ame||canc
7|a||a|c o| D|||||c Ccmoa|a|c (org.) SACCO,
Podo|o. Tur|m: TET, 2001 e ZWElGEPT-
KOTZ, |n||co0z| cne a| D| || ||c
Ccmoa|a|c.Tomo l. M||o: G|ue, 1995. p.
220-332, a|em das obras espec||cas
menc|onadas ao |ongo do texto.
14 S|ntet|za adm|rave|mente essa renovada
atrao ao tema Anton|o P|nto Monte|ro,
ao ass|na|ar: F/ec||.amen|e, 0ma oas
|azces (senac a o||nc|oa|; oc| q0e a oena
o||.aoa e, oem ass|m, cs me|cs oe cce|ac
ac c0mo||men|c .em oesoe||anoc 0m
|n|e|esse c|escen|e (...) e c oa |e|a||.a
|ne/|cac|a, sco c ocn|c oe .|s|a o|e.en||.c-
sanc|cna|c||c, oa |0|e|a coe|aoa oe|a .|a
oa |noemn|zaac. (...) Senoc es|a 0m
mecan|smc oes||naoc |eoa|aac oe
oancs, c0/ a oe|e|m| nan|e e, oc| s, c
|essa|c|men|c oc |esaoc, a oena o||.aoa
s0||||a, em ccn||as|e, ccmc meo|oa c0/a
|a||c e a |mocs|ac ac |esan|e oe 0ma
q0an||a s0oe||c| ac o|e/0|zc oc| s| ca0saoc,
em q0e as /|na||oaoes o|e.en||.a e oe
|eo|essac cc0oam c | 0a| cen||a| e
oec|s|.c. Ass|m, observa o autor, se e
ce||c q0e a |esocnsao| | | oaoe c| .| |
o|csse0e, a|noa q0e sc meo|a|a c0
acessc||amen|e 0ma /0nac scc|a| oe
o|ss0asac, a s|mo|es |eoa|aac oc oanc
ca0saoc nac ccns|| |0| , oc|em,
/|eq0en|emen|e, 0ma |esocs|a e/|caz, oe
c|oem o|e.en||.a, /0s|amen|e oc| nac se|
es|a a s0a oe|e|m|nan|e. Lembrando
traba|ho de Enr|co Moscat| (segundo o qua|
a ut|||dade ou necess|dade da pena pr|vada
est em se apresentar, por vezes, como c
0n|cc |ns||0men|c .e|oaoe||amen|e e/|caz
q0anoc c oc|enc|a| a0|c| oc oanc nac
enccn||e na co||aac oe |noen|za| 0ma
|azac oas|an|e oa|a se aos|e| oc se0
ccmoc||amen|c, 0ma .ez q0e a meo|oa
o|e.|s|.e| oa |noen|zaac, es|anoc oa||zaoa
oe|c ||m||e oc oanc, e |n/e||c| ac o|c.e||c
[q0e e|e |e|||aj oa s0a o|co||a |n|c|a||.a
|||c||a), aponta a|nda o c|v|||sta portugues
s dema|s razoes que conduzem ao
"despertar" da doutr|na para "a ve|ha |de|a
da pena pr|vada", entre e|as "crescente
derrapagem da responsab|||dade c|v||
para mecan|smos co|et|vos de reparao
soc|a|, com a desva|or|zao do pape| do
agente na produo do dano", bem como
ao "excesso de | no0|s atua| mente
requer| do responsab| | | dade c| v| | ,
"ped| ndo-se-| he que de resposta a
m|t|p|os |ns, por vezes contrad|tor|os" ,
como reparar o |esado, repart|r perdas,
d|str|bu|r r|scos, pun|r o |esante, preven|r
comportamentos | | | c| tos, contro| ar a
at| v| dade de produo, assegurar o
respe|to pessoa etc. (PlNTO MONTElPO,
Anton|o. C|a0s0|a |ena| e |noemn|zaac.
Co|mbra: A|med|na,1999 (1 re|mpresso),
notas 1536 e 1537, p. 660-663).
15 Consagrada a autonom| a da
responsab|||dade c|v|| re|at|vamente
responsab|||dade pena|, a uno pun|t|va
o| atr|bu|da exc|us|vamente a esta |t|ma.
Concom| tantemente, atr| bu| u-se
responsab| | | dade c| v| | carter
exc|us|vamente reparador, tendo em v|sta,
entre outras razoes, a vedao ao
enr|quec|mento sem causa.
16 Cod|go de Deesa do Consum|dor, art. 4,
cao0|, |n .e|o|s. A Po||t|ca Nac|ona| de
Pe|aoes de Consumo tem por ob|et|vo o
atend| mento das necess| dades dos
consum|dores, o respe|to sua d|gn|dade,
sade e segurana, a proteo de seus
|nteresses econom|cos, a me|hor|a de sua
qua| | dade de v| da, bem como a
transerenc|a e harmon|a das re|aoes de
consumo, atend| dos os segu| ntes
pr| nc| p| os: l - reconhec| mento da
vu|nerab|||dade do consum|dor no mercado
de consumo. (...).
17 A Const|tu|o bras||e|ra, no art. 225, que
| naugura o Cap| tu| o lv do T| tu| o vlll
const|tuc|ona| (Da Ordem Soc|a|), assegura
"a todos" o d|re|to ao me|o amb|ente
eco|og|camente equ|||brado, qua|||ca o
me|o amb|ente entre os bens, como "bem
de uso comum do povo", atr|bu|ndo-|he o
carter de essenc|a||dade (pr|nc|p|o da
essenc|a||dade do me|o amb|ente), e
comete ao Poder Pb||co, entre outros, os
26 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
deveres de o|c|ee| e |es|a0|a| cs
o|ccesscs ecc|c|ccs essenc|a|s e o|c.e|
c mane/c ecc|c|cc ocs eccss|s|emas,
o|ese|.a| a o|.e|s|oaoe e a |n|e||oaoe oc
oa|||mn|c ene||cc oc oa|s, e o|c|ee| a
/a0na e a /|c|a, .eoaoas, na /c|ma oa |e|,
as o|a||cas q0e cc|cq0em em ||scc a s0a
/0nac ecc|c|ca. A par de de|n|r os
deveres e assentar, no 2, a obr|gao
de recuperao do me|o amb|ente a quem
exp|orar recursos m|nera|s, preve no 3 o
reg| me gera| , determ| nando a
responsab|||dade por conduta |es|va ao
me|o amb|ente.
18 A d|st|no e c|ss|ca, tendo s|do traada
por von JHEPlNG: o d|nhe|ro desempenha
uno "compensator|a" nos casos gera|s
de danos causados pe|a mora ou pe|a
cu|pa extracontratua|, cobr|ndo o dano
emergente e o | ucro cessante,
"sat| sator| a", nos casos de dano
extrapatr| mon| a| , atuando como um
subst| tut| vo ao pre| u| zo que no e
"recomposto", tem carter de "pena"
(pun|t|vo) sempre que as |e|s ou a autonom|a
pr| vada (no caso da c| usu| a pena| )
estabe|eam uma mu|ta para co|b|r ou
sanc|onar uma conduta reprovve|. O
carter de exemp|ar|edade (d|ssuasor|o,
contemp|ando a d|ssuaso pe|o exemp|o,
segundo a ||ec|, c/ oe|e||ence) oge a
essa trad|o, v|ndo da cu|tura ang|o-sax.
19 Se|a-nos consent|do |embrar a be||ss|ma
passagem de C|cero que, ao responder
|ndagao "o que e o D|re|to C|v|| "
anotou: C|e|am-me. a |e|ana q0e, q0an|c
acs mesmcs oens, |eceoemcs oc o||e||c e
oa |e|, e ma|c| oc q0e aq0e|a q0e .em oc
q0e |a|s oens ncs oe|a|am. De /a|c, oa|a
q0e e0 aoq0| |a 0m /0noc, oas|a c
|es|amen|c oe a|0em, oa|a q0e e0 ocssa
man|e| [nc me0 ocm|n|cj es|a.e|men|e
esse /0noc, q0e |c|nc0-se me0, e
necessa||c c o||e||c c|.||. (....) Lm oa|||mn|c
se oe|oe ccm c oanc oe 0ma sc oessca, c
c|oenamen|c /0||o|cc, ac ccn||a||c, nac se
ocoe oe|oe| senac ccm c oanc |mensc oe
|cocs cs c|oaoacs. (C|c. o|c Caec. 26, 73-
75. Conorme traduo ||vre da verso
| ta| | ana de BPETONE, Mar| o, ln: |
Fcnoamen|| oe| D|||||c Pcmanc |e Ccse
e |a Na|0|a. Poma: Laterza, 1998. p. 4.
20 GPA, Eros Poberto. D||e||c, ccnce||cs e
nc|mas /0||o|cas. So Pau|o: Pev|sta dos
Tr|buna|s, 1988. p. 64.
21 v. CAPDASClA, Gu|||aume. Peparat|on et
pe|ne dans |es dro|ts cune|ormes et |e dro|t
roma|n. ln: BOLET Saute| et a|. (org.).
|a Pesocnsao||||e ||a.e|s |es /es. Par|s:
Econom|ca,1989. p.1 - 45.
22 TNC, Andre. Torts. lntroduct|on. ln:
|n|e|na||cna| Fnc|c|coeo|a c/ Ccmoa|a||.e
|a.. v. 11. cap.1, p. 93. Outras reerenc|as
em nosso MAPTlNS-COSTA, Jud|th. Os
Fundamentos da Pesponsab|||dade C|v||.
Pe.|s|a 7||mes||a| oe J0||so|0oenc|a ocs
Fs|aocs, v. 93, p. 29 a 52, 1991.
23 v. Os estudos undamenta|s de vlLLEY,
M|che|. Esqu|sse h|stor|que sur |e mot
responsab|e. ln: BOLET Saute| et a|.
(org.). |a Pesocnsao||||e ||a.e|s |es /es.
Par|s: Econom|ca,1989. p. 74-88 e, em
espec|a|, SCHlPANl, Sandro. Lex Aqu|||a.
Cu|pa. Pesponsab|||t. (Extrato de ||ec||c e
oena o||.a|a |n e| |eo0o||cana. /||| oe|
Ccn.enc |n|e|naz|cna|e o| o|||||c |cmanc.
Copane||o 4-7 g|ugno 1990, Napo||, 1992.
Atua| mente em De|ec|c Pcmanc ,
Ln| /| cac| cn oe| De|ec|c. Foe|| enc| a
e0|coea , |a||ancame||cana. Mater|a|| ll.
Corso d| Perez|onamento e d| Mag|ster.
Poma.n|vers|t deg|| Stud| Tor vergata.
Centro d| Stud| Lat|noamer|can|, p. 41 e
ss.
24 "Od| o a| co| pevo| e", segundo vOCl,
Pasqua|e. P|sa|c|men|c e |ena |||.a|a ne|
D|||||c Pcmanc C|ass|cc. M||ano: G|ure,
1939, p. 12. Sobre a d|st|no tambem
consu|tamos CAPDASClA, co. c||., p. 26
e ss., GALLO, co. c||., p.37 e ss.
25 v. |ame||can|sa||cn o0 o|c||, /|c||.es oe
o|||csco||e o0 o|c||, .. 45, |a||s, 200'.
26 vOCl, co. c||., p. 9.
27 MOPElPA ALvES, Jose Car|os. D||e||c
Pcmanc. P|o de Jane|ro: Forense, 1979.
p. 265.
28 MOPElPA ALvES, co. c||., p. 266. Tambem
GALLO, Pao|o. |ene ..., co. c||., p. 38 e ss.
29 vOCl, co. c||., p.12.
30 GALLO, co. c||., p. 37-38.
31 7|e |oea ||a| ce||a|n ||nos c/ ccno0c|
s|c0| o oe .| no| ca|eo o, an a.a|o c/
m0|||o|e oamaes |0ns oeeo. 5|o||ca| |a.
emoco|eo ||e |oea| /c| ||e/| ano ||esoass.
G|ee| |a., c||e|.|se. Ne.e|||e|ess, ||e
|a||cna|e oe||no ||e .a||c0s sanc||cns
/c0no |n ||e |a. c/ ||e anc|en| .c||o o|o
nc| c| ea|| , o| //e|en|| a|e .|a| | s
ccmmcno|ace |c 0s. |c|| ano c||me.
Pcman |a. |s |||0s||a||.e. 7|e oe||c| c/ ||e/|
|an oac| a| |eas| |c ||e 7.e|.e 7ao|es (450
5.C.;. 7|e oena||, .as /c0| ||mes ||e .a|0e
c/ ||e |||n s|c|en. /s .||| 5|o||ca| ano
G|ee| |a., Pcman |a. o|o nc|, ||e|e/c|e,
/0||, ma|e c0| o|s||nc||cn oe|.een c||me
ano |c||. BLAKEY, Pobert. O/
c|a|ac|e|| za|| cn ano c||e| ma||e|s.
||c0||s aoc0| m0| || o| e oamaes.
D|spon|ve| em http://.|a.duke.edu/
she||/c|te.p|60 La Contemp.
Probs. 97 (Summer 1997). Acesso
em 16 nov. 2003.
32 No D| re| to |ust| n| aneu, todav| a, essa
d|st|no | no e n|t|da. A pena pr|vada
passa a con|gurar-se tambem como
ressarc|mento do dano sor|do pe|a v|t|ma,
embora cont|nue a denom|nar-se ocena.
MOPElPA ALvES, co. c||., p. 266. So
|nmeras as d|scussoes, entre os roman|s-
tas, sobre a ocorrenc|a, ou no, de uno
re|persecutor|a na pena pr|vada (v. vOCl,
co. c| |., p. 17 e ss, notadamente a
contestao tese de Em|||o Bett|).
33 GALLO, co. c||., p. 20 e ss.
34 Cod|go C|v|| bras||e|ro, arts. 884-886, |n
.e|o|s: Art. 884. /q0e|e q0e, sem /0s|a
ca0sa, se en||q0ece| c0s|a oe c0||em,
se|a co||aoc a |es|||0|| c |noe.|oamen|e
a0/e||oc, /e||a a a|0a||zaac ocs .a|c|es
mcne|a|| cs. Pargrao n| co. Se c
en||q0ec|men|c ||.e| oc| co/e|c cc|sa
oe|e|m|naoa, q0em a |eceoe0 e co||aoc
a |es|||0|-|a, e, se a cc|sa nac ma|s s0os|s|||,
a |es|||0|ac se /a|a oe|c .a|c| oc oem na
eocca em q0e /c| e||oc. Art. 885. /
|es|||0|ac e oe.|oa, nac sc q0anoc nac
|en|a |a.| oc ca0sa q0e / 0s|| /| q0e c
en||q0ec|men|c, mas |amoem se es|a
oe|c0 oe e|s|||. Art. 886. Nac caoe|a a
|es|||0|ac oc| en||q0ec|men|c, se a |e|
ccn/e||| ac |esaoc c0||cs me|cs oa|a se
|essa|c|| oc o|e/0|zc sc/||oc. Na doutr|na
acentua-se o pr|nc|p|o rest|tu|tor|o como
"e| emento un| | cante" das var| adas
h|poteses, ta|s como o enr|quec|mento sem
causa (como |nst|tuto gera|), o pagamento
|ndev|do e a gesto de negoc|os, ho|e
agrupados em um mesmo t|tu|o no Cod|go
C| v| | bras| | e| ro. Observa a propos| to
M|che|on: o0|an|e c |moe||c oc oa|ao|ma
oa .cn|aoe se||a |mocss|.e| ccnceoe| q0e
c en||q0ec|men|c sem ca0sa /csse 0ma
/cn|e nc|ma| oe co||aces. /s meo|oas
|es|||0|c||as oe|manec|am ancma||a em 0m
s|s|ema oe /cn|es co||ac|cna|s c.e|naoc
oe|a ncac oe a|c .c|0n|a||c, (...) c0/a
s0oe|aac, (...) es|a o| |e|amen|e
|e|ac|cnaoa ccm a |oen||/|caac oe 0m
o||nc|o|c 0n|/|caoc| s0o/acen|e s /cn|es
|es|| |0|c|| as.(MlCHELON, C| ud| o.
Ccmen|a||cs ac Cco|c C|.||. So Pau|o:
Pev|sta dos Tr|buna|s, no pre|o). No mesmo
sent|do, P. Ga||o, segundo o qua| e 0m /a|c
sao|oc q0e ncs 0|||mcs cem ancs cs
|emeo|cs |e|||0|c||cs ccmea|am a eme|||
ccmc ca|ec||a 0n||a||a, semo|e ma|s
ccmoac|a e |cmcenea (GALLO, Pao|o.
/|||cc||men|c senza ca0sa e q0as| ccn||a|||
||meo| |es|||0|c|| - 7|a||a|c o| D|||||c C|.||e
(org.) SACCO, Podo|o. Tur|m, 1996, p.
414).
35 Segundo So Toms, d|erentemente da
|e| pos|t|va ap||cada ao seu tempo, quem
osse cu|pado por um urto poder|a ||berar-
se s|mp|esmente rest|tu|ndo aqu||o que
hav|a subtra|do. Nesse sent|do, quem
dese|a comer uma ma pode adqu|r|-|a
de um vendedor pagando o preo pactuado
no contrato ou s|mp|esmente co|he-|a
d|retamente do ramo, devendo devo|ver ao
propr|etr|o uma soma equ|va|ente ao va|or
de mercado da ma a t| tu| o de
ressarc|mento do dano. A tendenc|a em
quant||car o dano segundo os va|ores do
mercado torna quase que a|ternat|va a
opo entre a v|a contratua| e a v|a de||tua|
cons|stente na expropr|ao orada do
d|re|to, sa|vo a obr|gao de rest|tu|r uma
soma a t|tu|o de ressarc|mento do dano.
(GALLO, co. c||., p. 42-43).
36 ldem, p. 41.
37 Art. 944, cao0|, |n .e|o|s: / |noen|zaac
meoe-se oe|a e|ensac oc oanc.
38 GALLO, co.c||., p. 43.
39 ldem.
40 Art. 944, pargrao n|co, |n .e|o|s: Se
|c0.e| ecess|.a oeso|coc|ac en||e a
|a.|oaoe oa c0|oa e c oanc, ocoe|a c /0|z
|eo0z||, eq0||a||.amen|e, a |noen|zaac.
Tambem o art. 945: Se a .| || ma || .e|
ccncc|||oc c0|ocsamen|e oa|a c e.en|c
oancsc, a s0a |noen|zaac se|a /|aoa
|enoc-se em ccn|a a |a.|oaoe oe s0a
c0|oa em ccn/|cn|c ccm a oc a0|c| oc
oanc.
41 sar a H|stor|a do D|re|to como argumento
|eg|t|mador e um ant|go recurso da doutr|na
quando se necess|ta da construo de um
consenso soc|a| sobre o undamento da
obr| gator| edade do D| re| to, como
demonstrou Max Weber. v|de, a propos|to,
HESPANHA, Anton| o M. |anc|ama
||s|c||cc oa C0||0|a J0||o|ca F0|coe|a.
L|sboa: Europa-Amer|ca, 1997. p. 16 e ss.
42 MAZEAD ET MAZEAD. Tra|te theor|que
et prat|que de |a responsab|||te c|v||e
de||ctue||e et contractue||e. Par|s: S|rey,
1950. p. 470-471.
43 ldem.
44 STAPCK, Bor| s. Fssa| o0ne ||ec|| e
ene|a| e oe | a |esocnsao| | | |e c| .| | e
27 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
oe||c|0e||e. Par|s: S|rey, 1950. p. 470-471.
45 ldem, p. 377.
46 Como exp||ca o comparat|sta go Matte|,
ex|st|a, no ccmmcn |a. c|ss|co, uma
pere|ta congruenc|a entre |c||s e c||mes.
Ao |ado das /e|cn|es (cr|mes de v|o|ao
da re|ao de propr|edade, para os qua|s
era prev| sta a pena cap| ta| ),
desenvo|veram-se os ||esoasses, d|v|d|dos
em tres categor|as segundo o bem |ur|d|co
|esado (||esoass |c oe|scn, ||esoass |c
ccos, e ||esoass |c |ano) |guras de
natureza "cr|m|na|" e, portanto, requerendo
que a |eso osse d|reta e |ntenc|ona|
("do|osa"). uando esse esquema se
tornou |nsu|c|ente, desenvo|veu-se uma
nova categor|a, o ||esoass cn ||e case.
Por conta dessa | gura tornaram-se
ac|onve|s comportamentos |es|vos no-
compreend|dos nas ant|gas categor|as, po|s
no d|retos (n0|sances; e nem |ntenc|ona|s
(ne||ence;, desde que causassem um
dano. (v. MATTEl, co. c||., p. 333. Tambem
ZWElGEPT-KOTZ, co. c||., p. 295 e ss).
47 SCHLTZ, Fr|tz. De|ec|c |cmanc c|as|cc.
Trad. Jose Santa Cruz Te||e|ro. Barce|ona:
Bosch, 1960. p. 549. Para uma s|ntese,v.
MOPAES, Mar|a Ce||na Bod|n de. Dancs
oessca: uma |e|tura c|v||-const|tuc|ona|. P|o
de Jane|ro: Penovar, 2003. p. 228-229.
48 BLAKEY, Pobert. O/ c|a|ac|e||za||cn ano
c||e| ma||e|s. ||c0||s aoc0| m0|||o|e
oamaes. D| spon| ve| em http://
.|a.duke.edu/she||/c|te.p|60 La
Contemp. Probs. 97
(Summer 1997) . Acesso em 16 nov.
2003.
49 Note. Exemp|ary damages |n the La o
Torts. |a|.a|o |a. Pe.|e., n. 70, p. 519-
520, 1957.
50 verbete "Damages". Cc|o0s J0|| s
Sec0no0m, p. 708.
51 Note. Exemp|ary damages |n the La o
Torts. |a|.a|o |a. Pe.|e., n. 70, 1957, p.
518-519. prec| samente esta a
concepo predom|nante ho|e no D|re|to
Bras||e|ro com re|ao ao dano mora|.
52 Note. Exemp|ary damages |n the La o
Torts. |a|.a|o |a. Pe.|e., n. 70, 1957, p.
517 - 520.
53 A esse respe|to, Comande traa com
ma|ores deta|hes a transmutao da
uno atr|bu|da |nden|zao pe|os ncn
oec0n|a|, |csses (danos extrapatr|mon|a|s)
na ccmmcn |a.. A|rmar que no restam
ma|s dv|das de que os ncn oec0n|a|,
|csses entram tambem na categor|a dos
ccmoensa|c|, oamaes, que buscam
recompensar o |esado e a co|oc-|o na
pos|o em que se encontrar|a se houvesse
sor|do a |eso (p. 455). Aponta que, | no
secu|o vll, as perdas no-pecun|r|as eram
|evadas em cons|derao pe|o ordena-
mento |ur|d|co, condenando-se por cada
oensa s|ngu|ar o ressarc|mento, em c|ra
|xa, parte |esada e ao soberano, por haver
turbado a paz do re|no. A uno desen-
vo|v|da pe|o oa|n ano s0//e||n ento era,
portanto, pun|t|vo-d|ssuasor|a. (p. 461) No
caso Vc|se .. /0o0|n & S,|ac0se P.P
('85';, exc|u|u-se de|n|t|vamente que o
oa|n ano s0//e||n pertencesse categor|a
dos o0n|||.e oamaes, no caso Panscm ..
Ne. Yc|| & P.P. a|rmou-se que a |na||dade
pr|or|tr|a do p.s. era |c |enoe| ||e oe|scn
as .|c|e as |e .as oe/c|e ||e |n/0|,. Em
1882, tornou-se pac||co na doutr|na e na
|ur|sprudenc|a norte-amer|cana que as
condenaoes a |nden|zao por p.s. eram
a ccmoensa||cn /c| ||e .e|, |ao ano |cn-
ccn||n0eo oa|n .||c| ||e o|a|n||// |as
s0//e|eo. lsso se deveu a uma ser|e de
atores: o aumento no nmero de |nc|den-
tes causados pe|o progresso tecn|co
|ndustr|a|, a cu|pa como pr|nc|p|o gera| de
|mputao da responsab|||dade, a cada vez
ma|s constante presena dos seguros em
sede de responsab|||dade c|v||. Ta|s atores
contr|buem para transormar a soma de
d|nhe|ro ap||cada a t|tu|o de p.s em um
verdade|ro ressarc|mento do dano, aas-
tando-a de uma v|ngana pr|vada. (p. 465)
COMAND, G. Le non pecun|ary |osses |n
common |a. P|.|s|a o| D|||||c C|.||e, n.7,
p.453 ss, 1993.
54 Note. Exemp|ary damages |n the La o
Torts. |a|.a|o |a. Pe.|e., n. 70, p. 517 e
ss, 1957
55 lsso porque na lng|aterra, por exemp|o,
desde 1964, com o caso Pcc|es ..
5a|na|o, as h|poteses em que podem ser
conced|dos os o0n|||.e oamaes restaram
bastante restr|tas. Em 1964, com o caso
Pcc|es .. 5a|na|o, deu-se um red|mens|o-
namento ao poss|ve| campo de atuao
dos o0n|||.e oamaes. Nessa dec|so,
Lord Dev||n entendeu conven|ente ||m|tar
a condenao em o0n|||.e oamaes a tres
h|poteses bem de|n|das: d|ante de uma
v|o|ao de d|re|tos undamenta|s dos
c|dados pe|a Adm|n|strao Pb||ca,
quando h uma c|ara |nteno do cau-
sador do dano de obter um |ucro |n|ust|-
|cado que no encontrar|a outras sanoes,
se ex|st|r prev|so expressa em |e| espec|a|.
De notar-se, |gua|mente, que os ||m|tes
|mpostos na lng|aterra por esse prece-
dente, contudo, no oram segu|dos por
outros pa|ses da ccmmcn |a., como
Austr| | a, Canad e Nova Ze| nd| a
(OLLlEP, P|erre-Dom|n|que, LE GALL,
Jean-P|erre. Torts. var|ous Damages. ln:
|n|e|na||cna| Fnc|c|coeo|a c/ Ccmoa|a||.e
|a., v. 11. cap.10, p.84).
56 As cons|deraoes que sero e|tas a segu|r
se reerem con|gurao gera| dos
o0n|||.e oamaes na ma|or|a dos Estados
norte-amer|canos. Como e notor|o, nos
Estados n|dos, as un|dades ederat|vas
gozam de amp|a autonom|a |eg|s|at|va e
|ud|c|a| para a e|aborao do d|re|to. Ass|m,
cada Estado dec|de sobre a adm|ss|b|-
||dade, a extenso e as h|poteses de
o0n|||.e oamaes. Dessa orma, o pano-
rama do |nst|tuto nos Estados n|dos e
dos ma|s d|versos. H Estados que nem
sequer adm|tem o |nst|tuto, a|guns o
adm|tem somente d|ante de autor|zao
|ega| expressa, mu|tos estabe|ecem ||m|tes
(caos) para as condenaoes, e outros,
a|nda, |mpoem que parte do montante
|nden|zator|o pago pe|o oensor deve
reverter para o Estado (so||| |ecc.e|,).
Ass|m, nesse traba|ho sero e|tas carac-
ter|zaoes gener|cas, at|nentes ormao
dos o0n|||.e oamaes na ma|or|a dos
Estados. Adema|s, ao |na|, sero apre-
c|ados os parmetros d|tados pe|a Supre-
ma Corte, os qua|s, por obv|o, devem ser
obedec|dos em todo o terr|tor|o norte-
amer|cano.
57 A categor|a do d|re|to sub|et|vo tambem
no e amo|dve| trad|o ang|o-sax,
sendo propr|a da trad|o cont|nenta|-
europe|a, razo pe|a qua| ut|||zamos a
expresso entre aspas, conquanto c|entes
que, ao abordar um d|re|to estrange|ro um
comparat|sta deve me|||e en |e||e/ ses
a||en|es oe sens o|0|| q0e oe |es me|||e
en||e oa|en||eses (LEGPAND, co. c||., p.
1.059).
58 |n mcs| /0||so|c||cns, an |ns||0c||cn |c ||e
/0|, as |c ||e a.a|o c/ eemo|a|, oamaes
s|c0|o oe oe|m|ss|.e ano nc| manoa|c|,.
verbete "Damages". Cc|o0s J0|| s
Sec0no0m, p. 711.
59 No d|re|to dos contratos so so conced|dos
o0n|||.e oamaes quando or a|egado e
provado o comet|mento de um |||c|to
extracontratua| (|c||) em conexo com a
v|o|ao do contrato, ta| como ocorre na
responsab| | | dade pe| a | nc| tao ao
descumpr| mento de contrato. Caso
contrr|o, so ser poss|ve| obter |nden|zao
compensator|a pe|o pre|u|zo sor|do e nada
ma|s.
60 verbete "Damages". Corpus Jur| s
Secundum, p. 721: |n ene|a|, |n c|oe| |c
a0||c||ze an a.a|o, ||e .|cnoce| m0s|
|nc. .|en |e ccmm||s ||e ac| ||a| || |s
.|cn/0| c| ||e|e m0s| oe s0c| |ec||essness
||a| ccnsc|c0s .|cnoc|n |s necessa|||,
|mo||eo, ano |e m0s| oc ||e ac| |n|en||cna||,
.|||c0| /0s| ca0se c| ec0se. E a|nda: 7|e
occ|||ne c/ eemo|a|, oamaes |as oeen
sa|o |c |n.c|.e |a||e| ||e e|en| c/ ||e |n/0|,
|n|enoeo ||an ||a| .||c| .as |ea||, |n/||c|eo,
ano |c oeoeno cn c| |c0ms|ances
man|/es||n mc|a| |0|o||0oe c| a||cc||, |n
||e oe/enoan|s ccno0c|, ||e oamaes |c
oe |nc|easeo accc|o|n |c ||e oe|ee c/
ma||ce o, .||c| ||e e.|oence s|c. ||e
oe/enoan| |c |a.e ac|0a|eo. (p. 721). Por
essas caracter|st|cas (ausenc|a de re|ao
contratua| e orte presena do e|emento
sub|et|vo), h quem d|ga que os o0n|||.e
oamaes so uma orma de expresso da
|nd|gnao do |r| (Cc|o0s J0||s Sec0no0m,
v. Damages, p. 706) contra de||tos de
grande repercusso soc|a|, por outras,
sendo menc|onado que a quant|a entregue
ao autor da ao serve como
"recompensa" pe|o serv|o ao pb||co de
trazer o causador do dano |ust|a (as a
|e.a|o /c| ||s o0o||c se|.|ce |n o||n|n ||e
.|cnoce| |c /0s||ce) (|dem, p. 708), ass|m
se ev|denc|ando trao part|cu|armente
reve|ador do e||cs norte-amer|cano e
undamenta| mente estranho nossa
trad|o |ur|d|ca e cu|tura|. No D|re|to
bras||e|ro, onde a ao e uma garant|a
undamenta| (Const|tu|o Federa|, art. 5,
|nc. XXXv) ser|a |nconceb|ve| monetar|zar
to undamenta| d|re|to de c|dadan|a
"pagando" o seu exerc|c|o, como se se
tratasse de uma operao comerc|a|.
61 Porem, em determ|nadas h|poteses o
q0an|0m, quando cons| derado
excess| vamente arb| trr| o, pode ser
rev|sado por uma Corte super|or.
62 Entre as exp||caoes para a suspe|ta,
|nc|uem-se as |nc||naoes do |r| contra os
reus r|cos, o |mpu|so de red|str|bu|r r|queza,
a | ncompetenc| a ou | nab| | | dade em
compreender a comp|ex|dade que envo|ve
a |xao do q0an|0m e as caracter|st|cas
ps| co| og| cas que pred| spoem certos
|urados a coner|r o0n|||.e oamaes.
(Note."Deve|opments |n the |a the c|v||
|ury". |a|.a|o |a. Pe.|e., v.110, n.7, May
1997, p. 1.517).
28 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
63 O |nst|tuto dos o0n|||.e oamaes, no
obstante sua ace|tao h|stor|ca pe|o
s|stema da ccmmcn |a., o| sempre a|vo
das ma|s duras cr|t|cas, sendo chamado
de "monstruous heresy", "tort |ottery",
"|nda||", entre outros ep|tetos. Nas |t|mas
decadas, as |nden|zaoes a t|tu|o de
o0n|||.e oamaes em va|ores cada vez
ma|s e|evados, comumente na a|xa de
m||hoes e ate b||hoes de do|ares, passaram
a demonstrar a rag|||dade do |nst|tuto e a
atra| r a| nda opos| o a| nda ma| or.
Entretanto, o| somente nos |t|mos anos
que a Suprema Corte dos Estados n|dos
houve por bem |nterv|r pe|a pr|me|ra vez
nos montantes |xados, baseando-se no
pr|nc|p|o do dev|do processo |ega|, em sua
acepo substant|va, consagrado pe|a Xlv
Emenda da Const|tu|o norte-amer|cana.
64 GPlSHAM, O Pe| oas F|a0oes (The K|ng o
Torts). Traduo de Au| yde Soares
Podr|gues. Pocco, 2003. O enredo parece
con|rmar dec|araoes pb||cas de advo-
gados espec|a||zados nesse "setor", como
o advogado Cra|g H||born, de M|ssour|,
transcr|to por Mar|a Ce||na Bod|n de
Moraes: F0 /a ||.e m0||cs cascs oe o|co0|cs
oe/e||0cscs, c|a|amen|e oe/e||0cscs, ncs
q0a| s e0 nem /a| e| ccm as oesscas
en.c|.|oas, oc|s as s0as oe|oas nac /c|am
|a.es c s0/|c|en|e. Se e|es nac /|ca|am
q0ao|| o| e| ccs, oa|ao| e| ccs c0 nac
||.e|em oe|o|oc a|0ma oa||e oc cc|oc, nac
|a ||oc|ese oe e0 oea| c casc. BODlN
DE MOPAES, co. c||., p. 234.
65 O autor, lra Gore Jr., comprara um novo
BMW sedan de um comerc| ante do
A|abama. Poster|ormente, soube que o
vendedor, BMW o North Amer|ca, hav|a
rep|ntado parte do ve|cu|o por conta de
um pequeno dano ao automove| antes de
sua chegada aos Estados n|dos, embora
a BMW no t|vesse reve|ado o ato. O |r|
coner|u ao reu ccmoensa|c|, oamaes
no va|or de 4000 pe|a d|m|nu|o do va|or
do carro e o0n|||.e oamaes no va|or de
4 m||hoes A Suprema Corte do A|abama
reduz|u os o0n|||.e oamaes para 2
m||hoes. Pecorrendo a|nda o vendedor, a
Suprema Corte dos Estados n|dos, no
caso, cons|derou esse montante como
|css|, ecess|.e (man|estamente exces-
s|vo), e, portanto, |nconst|tuc|ona|. A
Suprema Corte do A|abama, em recons|-
derao, os reduz| u para 50.000.
(POLlNSKY, M|tche||, SHAvELL, Steven.
|0n|||.e Damaes: an Econom|c Ana|ys|s.
|a|.a|o |a. Pe.|e., n. 111, p. 901. Feb.
1998.
66 lmporta ter presente que a ex|stenc|a de
qua|quer desses atores em avor do autor
podem no ser su|c|entes para sustentar
uma condenao de o0n|||.e oamaes,
por outro |ado, a ausenc|a de todos torna
qua| quer condenao suspe| ta. lsso
porque se deve presum|r que o autor o|
p|enamente compensado pe|o dano/
sor|mento pe|os ccmoensa|c|, oamaes,
de orma que os o0n|||.e oamaes devem
ser pagos somente quando a cu|pab|||dade
do reu, depo|s de ter pago ccmoensa|c|,
oamaes, e to repreens|ve| que merece
a |mpos|o de outras sanoes para se
at|ng|r pun|o ou preveno.
67 A autora, |ea||e|man 7cc| G|c0o |nc., e
abr| cante de uma erramenta
mu|t|unc|ona| que apr|mora a c|ss|ca aca
S.|ss /|m,. uando a re, Cccoe| |no0s|||es,
lnc., concorrente da autora, usou
otogra|as de uma verso mod||cada da
erramenta da |ea||e|man em posteres,
emba|agens, e em mater|a| pub||c|tr|o, a
|ea||e|man entrou com ao a|egando
v|o|ao do 7|aoema|| /c|. O |r| concedeu
50,000 em ccmoensa|c|, oamaes e 4,5
m||hoes em o0n|||.e oamaes. Segundo a
op|n|o ma|or|tr|a da Suprema Corte, em
dec| so surpreendente, a Corte de
ape|ao deve aprec|ar de novo a dec|so
do |r|, segundo os cr|ter|os |nd|cados em
Gore. De modo d|verso, o |u|z Sca||a, em
voto venc|do, deend|a que a rev|so pe|a
corte de ape|ao dever|a ocorrer somente
em caso de abuso da d|scr|c|onar|edade
(e no e nc.c). A Suprema Corte
entendeu, portanto, que a condenao do
|r| em o0n|||.e oamaes no const|tu|
questo de ato no sent|do da vedao da
set|ma emenda.(onte)
68 ve|a-se o acurado exame de BODlN DE
MOPAES, co. c||., p. 237-248.
69 Nesse caso o| ormu|ada de orma ma|s
amp|a a questo da const|tuc|ona||dade
dos o0n| || .e oamaes v| o| ao do
pr|nc|p|o do o0e o|ccess. Segundo a
soc|edade recorrente, a soma dev|da a
t|tu|o de pun|t|ve damages soc|edade
|esada, /|||ance Pesc0ces Cc|o, de quase
dez m| | hoes de do| ares, dever| a ser
cons|derada excess|va, se posta em
conronto com o ||m|tado montante dos
ac|0a| oamaes e, ass|m, |rrac|ona|. 7\O
/||s| a|0es ||a| a $ '0 m||||cn o0n|||.e
oamaes a.a|o an a.a|o 52 ||mes
|ea|e| ||an ||e ac|0a| oamaes a.a|oeo
o, ||e /0|, |s sc ecess|.e ||a| || m0s| oe
oeemeo an a|o|||a|, oeo||.a||cn c| o|coe||,
.|||c0| o0e o|ccess c/ |a.. PSO, E|ena,
Pecent| sv||upp| ne||a g|ur|sprudenza
statun|tense e |ng|ese |n mater|a d| o0n|||.e
oamaes: | cas| 7\O Cc|oc|a||cn .. /|||ance
Pesc0|ces Cc|oc|a||cn e /5 .. Sc0|| Aes|
Aa|e| Se|.|ces ||o., P|.|s|a o| D|||||c C|.||e,
p. 97-98.
70 m dos dom|n|os de ap||cao dos pun|t|ve
damages e o da responsab|||dade do
produtor (o|co0c|s ||ao||||,;, responsa-
b| | | dade ob| et| va, onde se responde
|ndependentemente de cu|pa (s|||c| ||ao||||,;.
Porem, observa P|nto Monte|ro, nesses
casos, o |esado, uma vez ressarc|do por
v|a dos ccmoensa|c|, oamaes (segundo
o dano sor|do), poder so||c|tar eemo|a|,
ou o0n|||.e oamaes desde que prove a
part| cu| ar grav| dade da conduta do
produtor. (PlNTO MONTElPO, co. c||., p.
653).
71 Embora a ma|or|a dos estados perm|ta o
seguro contra o0n|||.e oamaes, esse e,
contudo, re|e|tado em a|guns, dada a
uno em|nentemente pun|t|va desse t|po
de condenao. POLlNSKY, M|tche||, co.
c||., p. 931.
72 MATTEl, co. c||., p. 335.
73 STAPCK, co. c||., p. 377.
74 Observa Ass|s: A uno pun|t|va, na
|nden|zao do dano mora|, no e exc|us|va
da ccmmcn | a.. No D| re| to a| emo,
tambem se d|scerne carter exp|ator|o, na
reparao dos danos |mater|a|s, conorme
Jose Esser. De acordo com Savat|er,
seme|hante reparao equ|va|e a uma
pena pr|vada, porque os tr|buna|s, segu|ndo
|nst|nto de |ust|a e de equ|||br|o, re|e|tam
de|xar de pun|r o responsve| por danos
mora| s graves. (ASSlS, Araken de.
L|qu|dao do dano. Pe.|s|a ocs 7||o0na|s,
v. 759, p.11-23, |an.1999). Para o D|re|to
su|-amer|cano v. o |nteressante traba|ho de
SOTO COAGlLA, Car|os A|berto. E|
derecho rente a |os depredadores de|
med|o amb|ente. Pe|ex|ones en torno a|
dao amb| enta| . Pe.| s|a oe D| |e| |c
/mo|en|a|, 2003. Como observa o autor
ao comentar conc|usoes dos mag|strados
peruanos em congresso rea||zado em 1997
sobre o tema, os mag|strados .a|c|an
s0o/e||.amen|e |a ac|||0o oe| c0|oao|e,
aoemas oe |ene| en c0en|a |as c0a||oaoes
oe|scna| es oe| aen|e oe| oanc,
demonstrado a prt| ca | ud| c| a| que,
s0o|eo||c|amen|e, |cs ma|s||aocs .|enen
ao| | canoc | noemn| zac| cnes o0n| || .as
c0anoc co||an a| oemanoaoc a oaa| 0na
s0ma ma,c| q0e |cs oancs es|ao|ec|ocs,
ao0c| enoc q0e | a /a| |a |a s| oc
oa|||c0|a|men|e |a.e, c |amo|en c0anoc
se |e co||a a oaa| oancs nc s0/||ocs
o||ec|amen|e oc| e| oemanoan|e s|nc, en
e| me/c| oe |cs cascs, oc| |e|ce|cs c oc| |a
scc| eoao |coa, a|eno| enoc a | as
ccno| c| cnes oe|scna| es oe q0| en |a
|es0||aoc m0e||c c |n|ao||||aoc oc| e|
acc|oen|e. Como veremos, uma prt|ca
an|oga ver||ca-se no D|re|to bras||e|ro.
75 Para o D| re| to argent| no, MOSSET
lTPPASPE, Jorge. Pesocnsao|||oao oc|
Dancs. Buenos A|res: Ed|ar, 1986. t. 4, p.
56 e ss.
76 Ass|m de|n|a POLACCO, nos |na|s do sec.
XlX (C|tado por ALvlM, Agost|nho. Da
|neec0ac oas Oo|| aces e s0as
Ccnseq0enc|as. 3. ed. So Pau|o: Sara|va,
1980. p. 170). Pe|a Teor|a da D|erena, o
dano e o que resu|ta da d|erena entre a
s|tuao do bem antes do evento danoso
e aque|a que se ver||ca apos a sua
ocorrenc|a. O dano e, ass|m, a supresso
ou a d|m|nu|o de uma s|tuao avorve|.
Se no h essa d|erena, no h o que
recompor. (sobre o tema o nosso
MAPTlNS-COSTA, Jud|th. Ccmen|a||cs ac
Nc.c Cco|c C|.||. P|o de Jane|ro: Forense,
2002. v. 5, t. 2, p. 104 e ss).
77 PEALE JNlOP, M|gue|. |ns|||0|ces oe
D||e||c |ena|. P|o de Jane|ro: Forense, 2002.
v. 1. p. 25 e ss.
78 GALLO, Pao|o. |ene ..., co. c||., p. 175 e
ss.
79 Cumpre ressa|tar que o termo "sat|sao"
pode ser empregado em duas acepoes
d|st|ntas. Segundo a pr|me|ra, sat|sao
ser|a uma expresso corre|ata ao conce|to
de compensao, porem ma|s adequada
ao caso de dano extrapatr|mon|a|, porque
ausente, neste |t|mo, o pr|nc|p|o da
equ|va|enc|a entre o dano e a |nden|zao
e a poss|b|||dade de |es|||0||c |n |n|e|0m.
H, a|nda, uma outra apreenso do termo
"sat|sao". Esta |t|ma, ta|vez a|nda ma|s
corrente, remonta doutr|na desenvo|v|da
no D|re|to a|emo. Na A|emanha, a noo
de sat|sao e empregada em um sent|do
ma|s espec||co, que busca descrever uma
uno espec|a| da responsab|||dade c|v||
ao buscar assegurar parte |esada uma
sensao de |ust|a por me|o de uma
reao |ega| ao |||c|to. Cons|derando a
uno de sat|sao da |nden|zao, esta
no pode ser s|mp|esmente ava||ada de
orma ob|et|va segundo a extenso do dano
29 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
extrapatr|mon|a|, mas h de |evar em
cons|derao tambem a grav|dade do ato
e a cond| o econom| ca das partes
envo|v|das. Como observa Bernd-Pd|ger
Kern, menc|onam-se tres |na||dades da
sat|sao: trazer ao |esado um sent|mento
de sat|sao, apaz|guando o seu senso
de |ust|a er|do, |mpor ao oensor um
sens|ve| sacr||c|o patr|mon|a|, deve atuar
prevent|vamente para o uturo. (p.26).
Portanto, a noo de sat|sao, como
entend|da nesse sent|do part|cu|ar, est
estr| tamente | | gada | nst| tu| o da
pun|o. (p.10). ver OLLlEP, co. c||., p.
80-81. STOLL, Hans. Torts. Consequences
o ||ab|||ty: remed|es. ln: |n|e|na||cna|
Fnc|c|coeo|a c/ Ccmoa|a||.e |a.. v. 11.
cap. 8. p.10, KEPN, Bernd-Pd|ger. A
uno de sat|sao na |nden|zao do
dano pessoa|: um e|emento pena| na
sat|sao do dano Pe.|s|a oa Fac0|oaoe
oe D||e||c oa LFPGS, v. 17, p. 26, 1999.
80 Para a| em da regra | ega| , a sua
|nterpretao (doutr|nr|a e |ur|sprudenc|a|),
conormando o "d|re|to v|vo" e e|emento
| mpresc| nd| ve| | dent| | cao e
compreenso dos part|cu|ares s|stemas
|ur|d|cos, segundo aponta a "Teor|a dos
Formantes". (SACCO, Podo| o. |a
Ccmoa|a|scn /0||o|q0e a0 se|.|ce oe |a
ccna|ssance o0 o|c||. Par|s: Econom|ca,
1991, p. 33 e ss).
81 7||s |s o0e oc|| |c ||e |nccmmens0|ao||||,
c/ ||e oamae | n.c| .eo ano |c ||e
|mmc|a|||, c/ sc||c|||n ano |ece|.|n mcne,
as |e|||o0||cn /c| an c//ence |c o|n||, c| /c|
a o| s|0|oance c/ oeace. One ma,
o|s||n0|s|, accc|o|n |c ||e|| /0nc||cns,
|||ee c| asses c/ oamaes. /c|
ccmoensa||cn, /c| sa||s/ac||cn ano /c|
o0n|||.e o0|ocses. (OLLlEP, co. c||., p. 64).
82 Como o s|stema c|v|| |ta||ano, em v|rtude
do art. 2.059 do Cod|ce C|v||e, segundo o
qua| a responsab|||dade no-patr|mon|a| e
adm|t|da sc|c ne| cas| oe|e|m|na|| oa||a
| ee, adm| t| ndo-se, ass| m, a
|nden|zab|||dade somente quando o dano
se|a conseqenc|a de um ato que t|p||que
um cr|me. Em razo desta ||m|tao,
doutr|na e tr|buna|s encontraram na norma
do art. 32 const|tuc|ona|, que s|tua a sade
como /cnoamen|a|e o|||||c oe||'|no|.|o0c e
|n|e|esse oe||a cc||e|||.|| a |ane|a que
perm|t|u a ormao, por v|a |ur|sprudenc|a|,
de uma nova /a|||soec|e, a saber, o "dano
b| o| og| co", t| do como uma concha
hospede|ra de quase todos os danos
extrapatr|mon|a|s que est|vessem conexos
a qua|quer |eso ao bem |ur|d|co "sade",
entend|do em seu ma|s amp|o sent|do, se|a
sade |s|ca, se|a o bem-estar ps|qu|co ou
menta|. (v. vlCENZO CAPBONE (coord),
Pesocnsao| | | | C| .| | e |assena o|
G|0||so|0oenza e Dc||||na, lPSOA, 1998,
PAOLO CENDON, LlGl GADlNO e
PATPlClA ZlvlZ, Pesponsab|||t C|v||e, P|..
D||. C|.., v. 45, n. 3, p. 971, 1991, MAPCO
BONA, Danno a||a persona, P|.. D||. C|..,
p. 313, FPANCESCO DONATO
BSNELLl, lnteress| de| | a persona e
r|sarc|mento de| danno, P|.. D||. C|.., p. 1 e
ss.). Tambem o ordenamento argent|no,
na redao or|g|na| do art. 1.078 do Cod|go
C|v||. v. as observaoes de MOSSET
lTPPASPE, co. c||., p. 56 e ss. A reorma
do Cod|go C|v|| argent|no, em 1968, d|z
esse autor, ma|cc 0n |||c en n0es||a
e.c| 0c| cn / 0|| o| ca en | a ma|e|| a,
u| trapassando aque| a c| ausura e
perm|t|ndo a reparao do dano mora|
("agrav|o mora|") na responsab|||dade
contratua| (art. 522) e na responsab|||dade
extracontratua| (art. 1.078).
83 Conorme deendemos em traba| hos
anter|ores, o novo Cod|go C|v|| ense|a, em
razo da "textura aberta" (HAPT) de suas
regras, a permanente conexo
| nters| stemt| ca com outros cc|oc|a
normat|vos. (Ass|m em MAPTlNS-COSTA,
Jud|th. Cu|tura||smo e Exper|enc|a no novo
Cod|go C|v||. 5c|e||m oa Fac0|oaoe oe
D||e||c oa Fac0|oaoe oe Cc|mo|a, p. 1 -
25, 2002. Tambem em: Os D| re| tos
Fundamenta|s e a opo cu|tura||sta do
Novo Cod| go C| v| | , ln: SAPLET, lngo
Wo|gang (org.). Ccns|||0|ac, D||e||cs
F0noamen|a|s e D||e||c |||.aoc. Porto
A|egre: L|vrar|a do Advogado, 2003. p. 61 -
85.
84 CF, art. 5, |ncs. v e X, |n .e|o|s: v - e
assegurado o d| re| to de resposta,
proporc| ona| ao agravo, a| em da
|nden|zao por dano mater|a|, mora| ou
|magem, X - so |nv|o|ve|s a |nt|m|dade, a
v|da pr|vada, a honra e a |magem das
pessoas, assegurado o d| re| to a
|nden|zao pe|o dano mater|a| ou mora|
decorrente de sua v|o|ao.
85 |n .e|o|s: /||. 927. /q0e|e q0e, oc| a|c |||c||c
(a||s. '8 e '87;, ca0sa| oanc a c0||em,
/|ca co||aoc a |eoa|a-|c.
86 |n .e|o|s: /||. '8. /q0e|e q0e, oc| aac c0
cm| ssac .c| 0n|a|| a, ne| | enc| a c0
|mo|0oenc|a, .|c|a| o||e||c e ca0sa| oanc a
c0||em, a|noa q0e ec|0s|.amen|e mc|a|,
ccme|e a|c | | | c| |c. /||. '87. 7amoem
ccme|e a|c |||c||c c |||0|a| oe 0m o||e||c q0e,
ac ee|ce-|c, eceoe man|/es|amen|e cs
||m||es |mocs|cs oe|c se0 /|m eccnm|cc
c0 scc|a|, oe|a oca-/e c0 oe|cs ocns
ccs|0mes.
87 A ant||ur|d|c|dade, num sent|do amp|o,
compreende tudo aqu||o que no deve ser,
const|tu|ndo v|o|ao de dever |ur|d|co. Mas
essa v|o|ao no prec|sa ser cu|posa.
Basta que se|a |mputve|, |sto e, atr|bu|ve|,
ocorrendo essa atr| bu| o segundo
var|ados cr|ter|os (por cu|pa, por dever de
segurana, por dever de manuteno da
con|ana, por dever de garant|a "ha|a o
que houver", por r|sco etc.). A |||c|tude e
sub|et|va quando, va|orat|vamente, a
norma determ| na como cr| ter| o de
|mputao que se ver||que se houve ou
no, sub|acente ao ato ou conduta, uma
vo| untar| edade e consc| enc| a (v.
PESSOA JOPGE, Fernando. Fnsa|c sco|e
cs o|ess0ocs|cs oa |esocnsao|||oaoe c|.||.
Co|mbra: A|med|na, 1999 (re|mpresso), p.
62 e ss).
88 Se| a-nos consent| do repet| r o que
escrevemos em MAPTlNS-COSTA, Jud|th.
A | | | c| tude der| vada do exerc| c| o
contrad|tor|o de um d|re|to: o renascer do
.en||e ccn||a /ac|0m o|co||0m. |n. PEALE,
M., PEALE JP., M., e FEPPAPl, E. (org)
Foe|| enc| as oc D| |e| |c. So Pau| o:
M|||en|um, 2004. p.23 - 62, como segue:
7|a|a-se oe 0ma |||c||0oe s||0aoa, oe||.aoa
ocs me|cs (c0 oc mcoc; oe|cs q0a|s e c
o||e||c s0o/e||.c ee|c|oc, senoc co/e||.a,
oc|q0e em ccn||aocn|c | | | c| |0oe
s0o/e||.a - nac oe|q0||e a .c|0n|a||eoaoe
oc a|c, mas a|em-se oesccn/c|m|oaoe
ccm a nc|ma | ea| q0e oe|e|m| na a
.e|| /| caac, | n ccnc|e|c, oa
ccncc|onc| a, c0 nac, en||e c a|c
(ccmoc||amen|c; e ce||cs .a|c|es c0
/|na||oaoes ||ocs ccmc |e|e.an|es oe|c
O|oenamen|c. (...). Fm c0||as oa|a.|as. se
c o||e||c s0o/e||.c e a|||o0|oc ccm ce||as
ccn/ | 0|aces (q0e mcoe| am e
mco0| am c oe.e|-se|;, nac |a.e|a
aos|||ac ac o||e||c (|s|c e, ||c||0oe;, mas
ccnc|e|a an||/0||o|c|oaoe (|ec||0s. |||c||0oe;
se c o||e||c /c| ee|c|oc em man|/es|a
oesccn/c|m| oaoe ccm aq0e| as
ccn/|0|aces [q0ej a|0am ccm oa||zas, a
se|em meo|oas nc casc ccnc|e|c, oc|s a
a|enac e oaoa, na |||c||0oe oe me|cs, ac
mcmen|c oc ee|c| c| c oc o| |e| |c
s0o/ e|| .c e acs me| cs emo|eaocs
oa|a |a|.(...). Fssa ccmo|eensac oe|m||e
|cmoe| ccm a |c|ca q0e 0|a.a |an|c a
| oen|| /| caac en||e | | | c| |0oe e c0| oa
(.| s0a| | zanoc, nessa 0| || ma, 0m ocs
e|emen|cs oc |||c||c;, q0an|c a /|0|a oc
ao0sc oe o| |e| |c, ama||aoa, a| noa,
oe|soec||.a .c|0n|a||s|a.
89 |n .e|o|s: /||. 392. Ncs ccn||a|cs oene/|ccs,
|esocnoe oc| s|mo|es c0|oa c ccn||a|an|e,
a q0em c ccn||a|c ao|c.e||e, e oc| oc|c
aq0e|e a q0em nac /a.c|ea. Ncs ccn||a|cs
cne|cscs, |esocnoe caoa 0ma oas oa||es
oc| c0|oa, sa|.c as ececes o|e.|s|as em
|e|.
90 |n .e|o|s. /||. 929. Se a oessca |esaoa, c0
c ocnc oa cc|sa, nc casc oc |nc. || oc a||.
'88, nac /c|em c0|oaocs oc oe||c, ass|s|||-
||es-a o||e||c |noen|zaac oc o|e/0|zc q0e
sc/|e|am.
91 |n .e|o|s: /||. 279. |mocss|o||||anoc-se a
o|es|aac oc| c0|oa oe 0m ocs oe.eoc|es
sc||oa||cs, s0os|s|e oa|a |cocs c enca|c
oe oaa| c eq0|.a|en|e, mas oe|as oe|oas
e oancs sc |esocnoe c c0|oaoc.
92 |n .e|o|s: /||. 280. 7cocs cs oe.eoc|es
|esocnoem oe|cs /0|cs oa mc|a, a|noa q0e
a aac |en|a s|oc o|cocs|a scmen|e ccn||a
0m, mas c c0|oaoc |esocnoe acs c0||cs
oe|a co||aac ac|esc|oa.
93 |n .e|o|s: /||. 944. / |noen|zaac meoe-se
oe|a e|ensac oc oanc. |a|a|a/c 0n|cc.
Se |c0.e| ecess|.a oeso|coc|ac en||e
a |a.|oaoe oa c0|oa e c oanc, ocoe|a c
/0|z |eo0z||, eq0||a||.amen|e, a |noen|zaac.
94 |n .e|o|s: /||. 953. / |noen|zaac oc| |n/0||a,
o| /amaac c0 ca| 0n| a ccns| s|| |a na
|eoa|aac oc oanc q0e oe|as |es0||e ac
c/eno|oc. |a|a|a/c 0n|cc. Se c c/eno|oc
nac o0oe| o|c.a| o|e/0|zc ma|e||a|, caoe|a
ac /0|z /|a|, eq0||a||.amen|e, c .a|c| oa
|noen|zaac, oe ccn/c|m|oaoe ccm as
c||c0ns|nc|as oc casc.
95 |n .e|o|s: Art. 954. / |noen|zaac oc| c/ensa
| | oe|oaoe oessca| ccns| s|| |a nc
oaamen|c oas oe|oas e oancs q0e
sco|e.|e|em ac c/eno|oc, e se es|e nac
o0oe| o|c.a| o|e/0|zc, |em ao||caac c
o|socs|c nc oa|a|a/c 0n|cc oc a|||c
an|eceoen|e.
96 O pro|etado art. 16 t| nha a segu| nte
redao: Se ccmo|c.aoa a a| |a
oe||c0|cs|oaoe oc o|co0|c c0 se|.|c q0e
o|c.ccc0 c oanc, c0 |a.e |mo|0oenc|a,
ne||enc|a c0 |moe||c|a oc /c|neceoc|, se|a
oe.|oa m0||a c|.|| oe a|e 0m m|||ac oe .ezes
c 5n0s oc 7esc0|c Nac|cna| 57N, c0
|no|ce eq0|.a|en|e q0e .en|a a s0os|||0|-
|c, na aac o|cocs|a oc| q0a|q0e| ocs
|e|||maocs oe/esa oc ccns0m|oc| em
30 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
/0|zc, a c|||e||c oc /0|z, oem ccmc a s||0aac
eccnm|ca oc |esocnsa.e|.
97 STJ, Smu| a n. 37, | n .e|o| s: sac
c0m0|a.e|s as |noen|zaces oc| oanc
ma|e||a| e oanc mc|a| c||0nocs oc mesmc
/a|c.
98 STJ, PEsp 226190/PJ, 4 T., |n DJ 01/02/
2000, unn|me, sendo partes M||ton O||ve|ra
Pu|no e Grem|o Pecreat|vo Esco|a de
Samba Be||a F|or, em dec|so ass|m
undamentada: |noeoenoen|emen|e oa
ncmenc| a|0|a ace| |a q0an|c ac oanc
e||aoa|||mcn|a|, e s0a c|ass|/|caac em
oanc mc|a|, oanc oessca, oanc o|c|c|cc,
oanc /|s|c|c|cc, oanc a sa0oe, oanc .|oa
oe |e|aac e|c., caoa 0m ccns|||0|noc, ccm
a0|cncm|a, 0ma esoec|e oe oanc, c0 |cocs
|e0n| ocs sco 0ma c0 c0||a oessas
oencm|naces, a .e|oaoe e q0e oa|a c
/0|z essa o|so0|a q0e se oce nc mo||c oa
oc0||| na, essa .e|oaoe| |a 0e||a oe
e|| q0e|as oe q0e ncs /a| a VOSSF7
|7LPP/S|F (F| oanc /0noaoc en | a
o|mens|cn oe| |cmo|e en s0 ccnc|e|a
|ea| | oao, Pe.| s|a De|ec|c ||| .aoc ,
Ccm0n||a||c, '/9; scmen|e |n|e|essa oa|a
e.|oenc|a| a m0|||o||c|oaoe oe asoec|cs q0e
a |ea||oaoe ||e ao|esen|a, a /|m oe me||c|
oe|ceoe| ccmc caoa 0ma oe|as ocoe e
oe.e se| aoeq0aoamen|e .a|c||zaoa oc
ocn|c oe .|s|a /0||o|cc.
99 STJ. Smu|a 281, |n .e|o|s: / |noen|zaac
oc| oanc mc|a| nac es|a s0/e||a |a||/aac
o|e.|s|a na |e| oe |mo|ensa.
100STJ, Smu|a 227, |n .e|o|s: oessca /0||o|ca
ocoe sc/|e| oanc mc|a|.
101Em equ|voco, a|rmou o mestre Pontes de
M|randa, em seu 7|a|aoc: Na |n|a|e||a e
ncs Fs|aocs Ln|ocs oa /me||ca, c|ama-
se eemo|a|, oamaes acs oancs mc|a|s.
Conorme | exam|nado, a ||gao dos
o0n|||.e ou eemo|a|, oamaes aos danos
extrapatr|mon|a|s deu-se to-somente em
um estg|o |n|c|a|, | estando, ao |na| do
secu| o XlX, amp| amente superada.
Todav|a, desde Pontes de M|randa, no e
raro encontrar no Bras|| menoes aos
o0n|||.e oamaes como se osse o |nst|tuto
corre|ato no D|re|to ang|o-saxon|co nossa
|nden|zao por dano mora|, o que no
poder|a estar ma|s |onge da rea||dade.
Como v|sto, e pac||co, no D|re|to ang|o-
saxon|co, que a |nden|zao por danos
extrapatr|mon|a|s apresentam uno
compensator|a. PONTES DE MlPANDA,
Franc|sco Cava|cant|. 7|a|aoc oe D||e||c
o||.aoc. P|o de Jane|ro: Borso|, 1955-1972.
102Ho|e no ma|s preva|ece ta| ||m|tao, que
o| u|trapassada, na lt||a, pe|a construo
teor|ca e, na Argent|na, pe|a reorma
|eg|s|at|va de 1968. v|de nota n.85, s0o|a.
103SEvEPO, Serg| o. Os oancs
e||aoa|||mcn|a|s. So Pau|o: Sara|va,
1996, p.183.
104Em verdade, a adoo da teor|a da pena
pr| vada como so| uo questo da
|mora||dade da |nden|zao e, no m|n|mo
quest|onve|. No apontar de Pontes de
M|randa, c |eceo|men|c, oe|c q0e sc/|e0 c
oanc, naoa |em oe |mc|a| (...). Fm .e|oaoe,
nac |a cas||c, nem |a |mc|a||oaoe nc
|eceoe|, mesmc oc|q0e, se a /|aac /csse
oe oena o|| .aoa, a | mc|a| | oaoe nac
oesaoa|ece||a. (t. Llv, p. 298-299) PONTES
DE MlPANDA, co. c||.
105Propugnam que, em regra, a uno da
reparao do dano mora| e somente
ressarc|tor|a BODlN DE MOPAES, co. c||.,
SEvEPO, Serg| o. Os oancs
e||aoa|||mcn|a|s. So Pau|o: Sara|va,
1996, THEODOPO JNlOP, Humberto.
Danc Vc|a|. 3. ed. atua|. amp|. So Pau|o:
Juarez de O||ve|ra, 2000.
106LACEPDA, Ga|eno. lnden|zao do dano
mora| (parecer). Pe.|s|a ocs 7||o0na|s, v.
728, p. 94-101, |un. 1996.
107So part|dr|os da teor|a m|sta, que pode
ser cons|derada ma|or|tr|a na doutr|na e
na |ur|sprudenc|a bras||e|ra, CASlLLO,
Joo. Danc oessca e s0a |noen|zaac.
2. ed. So Pau|o: PT, 1994, PEPElPA, Ca|o
Mr|o da S||va. Pesocnsao|||oaoe c|.||. 8.
ed. P|o de Jane|ro: Forense, 1998, LOPEZ,
Teresa Ancona. O oanc es|e|| cc.
responsab|||dade c|v||. So Pau|o: Pev|sta
dos Tr|buna|s, 1999, CAvALlEPl FlLHO,
Serg|o. ||c|ama oe |esocnsao|||oaoe c|.||.
3. ed. So Pau|o: Ma|he|ros, 2002, uando
a v|t|ma rec|ama a reparao pecun|r|a
em v|rtude do dano mora|, no pede um
preo para a sua dor mora|, mas, apenas
que se |he outorgue um me|o de atenuar,
em parte, as conseqenc|as da |eso
|ur|d|ca. Na reparao dos danos mora|s,
o d|nhe|ro no desempenha a uno de
equ|va|enc|a, como, em regra, nos danos
mater|a|s, porem, concom|tantemente, a
uno sat|sator|a e a de pena. (p. 47),
GAMA, Gu||herme Ca|mon Nogue|ra da.
Cr|ter|os para a |xao da reparao do
dano mora|: abordagem sob a perspect|va
c|v||-const|tuc|ona|. |n: LElTE, Eduardo de
O| | ve| ra (org.). G|anoes |emas oa
a|0a||oaoe: dano mora|. P|o de Jane|ro:
Forense, 2002, NOPONHA, Fernando.
Desenvo|v|mentos contemporneos da
responsab| | | dade c| v| | . Pe.| s|a ocs
7||o0na|s, v. 761, p.31-44, mar. 1999,
CAHALl, Yusse Sa|d. Danc e |noen|zaac.
So Pau|o: Pev|sta dos Tr|buna|s. 1980.
108S7J, 4 70|ma. PFso n 389.879-VG, /. '/
4/2002, DJ 2/9/2002, ||/amcs. ve/a-se,
a|noa. Peso 24.258, 4 7., /. em '8/4/2000,
PFso 337.739/S|, es|e, |n verb|s. l A
|nden|zao por dano mora| ob|et|va
compensar a dor mora| sor|da pe|a v|t|ma,
pun|r o oensor e desest|mu|ar este e outros
membros da soc|edade a cometerem atos
dessa natureza. (PS7J '5'/29-270;.
/ce|ca ocs c|||e||cs se0|ocs nessas e em
c0||as oec|sces, .e/a-se a ana||se oe
5OD|N DF VOP/FS, op. c|t., o. 27- e ss.
109Ass| m, a | ur| sprudenc| a bras| | e| ra,
con|rmando o acerto para a|em ronte|ras
da pesqu|sa de GALLO, co. c||., p.197 e
ss.
''05OD|N DF VOP/FS, op. c|t., o. 27 e ss.
111No se determ|nando, por exemp|o, que
cr|ter|os dever|am ex|st|r para |ust||car a
re|ao entre o dano e o q0an|0m da
|nden|zao pun|t|va.
112Em tema de responsab|||dade c|v|| ver||ca-
se apos decadas de ateno ao dano e
v| t| ma um certo (e necessr| o)
ressurg|mento da ateno conduta do
agente. Observa, a propos|to, P|nto
Monte| ro: "se nos anos 60 e 70 se
ape||davam de "reacc|onr|os", "|mbec|s"
e "echados ao pensamento moderno" os
autores que cont|nuavam a re|v|nd|car a
|mportnc|a da |||c|tude e da cu|pa no
mb| to da responsab| | | dade, por se
entender que a grande preocupao ser|a
o ressarc|mento do |esado, so pos|o
deste se devendo atender e no tambem
conduta do |esante, ho|e, ao |nves, ao
ressusc|tar-se a pena pr|vada, e a |||c|tude
e a cu|pa que vo|tam a emerg|r e a ocupar
o seu posto". (PlNTO MONTElPO, co. c||.,
p. 661).
113Com razo Mo|sset lturraspe ao a|rmar que
"s|n cu|pab|||dad no puede haber sanc|on
pun|tor|a"( MOSSET lTPPASPE, co. c||.,
p. 176). ve| a-se, a| em do ma| s, as
cond| oes de ap| | cao ex| g| das
(c0||aec0s ccno0c|, e.|| mc||.e), como
exp| | c| ta o Pestatement (Second) o
Torts,(Pestatement o the La Torts-
D| v| s| on 13. Pemed| es - Chapter 47.
Damages-Top|c 1. Genera| Statements-
908. Pun|t|ve Damages), |n .e|o|s: |0n|||.e
oamaes a|e oamaes, c||e| ||an
ccmoensa|c|, c| ncm| na| oamaes,
a.a|oeo aa|ns| a oe|scn |c o0n|s| ||m
/c| ||s c0||aec0s ccno0c| ano |c oe|e|
||m ano c||e|s |||e ||m /|cm s|m||a| ccno0c|
|n ||e /0|0|e.(2; |0n|||.e oamaes ma, oe
a.a|oeo /c| ccno0c| ||a| |s c0||aec0s,
oeca0se c/ ||e oe/enoan|s e.|| mc||.e c|
||s |ec||ess |no|//e|ence |c ||e ||||s c/
c||e|s. |n assess|n o0n|||.e oamaes, ||e
|||e| c/ /ac| can o|coe||, ccns|oe| ||e
c|a|ac|e| c/ ||e oe/enoan|s ac|, ||e na|0|e
ano e|en| c/ ||e |a|m |c ||e o|a|n||// ||a|
||e oe/enoan| ca0seo c| |n|enoeo |c ca0se
ano ||e .ea||| c/ ||e oe/enoan|. () o.
C|a|ac|e| c/ oe/enoan|s ccno0c|. S|nce
||e o0|ocse c/ o0n|||.e oamaes |s nc|
ccmoensa|| cn c/ ||e o| a| n|| // o0|
o0n| s|men| c/ ||e oe/enoan| ano
oe|e||ence, ||ese oamaes can oe
a.a|oeo cn|, /c| ccno0c| /c| .||c| |||s
|emeo, |s aoo|co||a|e .||c| |s |c sa,,
ccno0c| |n.c|.|n scme e|emen| c/ c0||ae
s|m||a| |c ||a| 0s0a||, /c0no |n c||me. 7|e
ccno0c| m0s| oe c0||aec0s, e| ||e|
oeca0se ||e oe/enoan|s ac|s a|e ocne
.||| an e.|| mc||.e c| oeca0se ||e, a|e
ocne .||| |ec||ess |no|//e|ence |c ||e ||||s
c/ c||e|s.
114Pessa|.e-se c c0|oaocsc ||aoa||c oe
oesq0|sa oe 5OD|N DF VOP/FS, op. c|t.,
aq0| |an|as .ezes c||aoc.
115STF, Al 455846/PJ. Ementa:
Pesponsab|||dade C|v|| Ob|et|va do Poder
Pb| | co. E| ementos estrutura| s.
Pressupostos |eg|t|madores da |nc|denc|a
do art. 37, 6, da Const| tu| o da
Pepb||ca. Teor|a do r|sco adm|n|strat|vo.
Fato danoso para o oend|do, resu|tante
de atuao de serv| dor pb| | co no
desempenho de at| v| dade med| ca.
Proced|mento executado em hosp|ta|
pb||co. Dano mora|. Pessarc|b|||dade.
Dup|a uno da |nden|zao c|v|| por dano
mora| (reparao-sano): (a) carter
pun|t|vo ou |n|b|tor|o (eemo|a|, c| o0n|||.e
oamaes) e (b) natureza compensator|a
ou reparator|a. Doutr|na. Jur|sprudenc|a.
Agravo |mprov|do. J. em 11/10/2004, a|nda
pendente de pub| | cao. Dec| so
transcr|ta no |normat|vost.gov.br n. 364,
acesso em 14/10/2004.
116 Note-se que o "uso de orceps" no tem
nada de | | | c| to, tratando-se de
proced|mento por vezes recomendve| e
|mpresc|nd|ve| para sa|var a v|da da cr|ana
e de sua me, segundo as normas tecn|cas
da boa prt|ca med|ca. O que pode haver,
|sto s|m, e o uso |mper|to do orceps,
causando dano que poder|a ter s|do ev|tado
31 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
se a conduta t|vesse s|do d|||gente. De toda
a orma, se|a o|ec|sc c ac0|aoc eame oa
ccno0|a oc aen|e para aver|guar-se se,
no caso,em .| s|a oas c| |c0ns|nc| as
ccnc|e|as, poder| a, ou no, ter s| do
observado proced|mento d|verso, de modo
a no decorrer o dano.
117Nomeadamente: PEsp 295.175/PJ, Pe|.
M|n. Sv|o de F|gue|redo Te|xe|ra Pesp
318.379/MG, Pe|. M|n. Nancy Andr|gh| -
PEsp 355.392/PJ, Pe|. p/ o acordo M|n.
Castro F||ho.
118Ass|m, a passagem: "De|n|t|va, sob ta|
aspecto, a ||o sempre autor|zada de
PEPElPA, Ca|o Mr|o da S||va, co. c||., p.
55 e 60, |tens ns. 45 e 49, cu|o mag|ster|o,
a propos|to da questo ora em an||se,
ass|m d|scorre sobre o tema: 0anoc se
c0|oa oc oanc mc|a|, c /0|c|c oc ccnce||c
|essa|c||c||c ac|a-se oes|ccaoc oa|a a
ccn.e|enc|a oe o0as /c|as. ca|a|e|
o0n|||.c oa|a q0e c ca0saoc| oc oanc,
oe|c /a|c oa ccnoenaac, se .e/a cas||aoc
oe|a c/ensa q0e o|a||cc0, e c ca|a|e|
ccmoensa|c|| c oa|a a .| || ma, q0e
|eceoe|a 0ma scma q0e ||e o|coc|c|cne
o|aze|es ccmc ccn||aoa|||oa oc ma| sc/||oc.
(...) O o|co|ema oe s0a |eoa|aac oe.e se|
ocs|c em |e|mcs oe q0e a |eoa|aac oc
oanc mc|a| , a oa| oc ca|a|e|
o0n|||.c|mocs|c ac aen|e, |em oe
ass0m| | sen|| oc ccmoensa|c|| c. (...).
Scmen|e ass0m|noc 0ma ccnceoac
oes|a c|oem e q0e se ccmo|eenoe|a q0e
c o||e||c ocs|||.c es|aoe|ece c o||nc|o|c oa
|eoa|aac oc oanc mc|a|. / |ssc e oe se
ac|esce| q0e na |eoa|aac oc oanc mc|a|
|nse|e-se 0ma a|||0oe oe sc||oa||eoaoe
.|||ma (/0|a| D|as;. / .|||ma oe 0ma |esac
a a|0m oaq0e|es o||e||cs sem c0n|c
oa|||mcn|a| e/e||.c, mas c/eno|oa em 0m
oem /0||o|cc q0e em ce||cs cascs ocoe
se| mesmc ma| s .a| | csc oc q0e cs
|n|e|an|es oe se0 oa|||mn|c, oe.e |eceoe|
0ma scma q0e ||e ccmoense a oc| c0 c
sc/|| men|c, a se| a|o| ||aoa oe| c / 0| z,
a|enoenoc s c||c0ns|nc|as oe caoa
casc, e |enoc em .|s|a as ocsses oc
c/ensc| e a s||0aac oessca| oc c/eno|oc.
Nem |ac |anoe q0e se ccn.e||a em /cn|e
oe en||q0ec|men|c, nem |ac oeq0ena q0e
se |c|ne |neo|ess|.a. Vas e ce||c q0e a
s||0aac eccnm|ca oc c/ensc| e 0m ocs
e|emen|cs oa q0an||/|caac, nac ocoe se|
|e.aoa e|a ac e||emc oe se oe/enoe| q0e
as s0as mas ccno|ces c e|mam oc oe.e|
|essa|c||c||c.
119Nomeadamente: BlTTAP, Car|os A|berto.
Peoa|aac C|.|| oc| Dancs Vc|a|s, p. 115
e 239, |tens ns. 20 e 40, 2. ed., 1994, PT,
STOLZE, P. G. e PAMPLONA FlLHO, P.
Nc.c C0|sc oe D||e||c C|.||, vo|. ll/319, |tem
n. 2, 2. ed., 2003, Sara|va, MENEZES
DlPElTO, C. A|berto e CAvALlEPl FlLHO,
Serg|o. Ccmen|a||cs ac Nc.c Cco|c C|.||,
vo| . Xlll/348-351, | tem n. 4.5, 2004,
Forense, SAlD CAHALl, Yusse. Danc
Vc|a|, p. 175-179, |tem n. 4.10-D, 2. ed.,
1998, PT, vENOSA, S||v|o de. D||e||c C|.||.
Pesocnsao|||oaoe C|.||, v. 4/189-190, |tem
n. 10.2, 2. ed., 2002, At|as, DlNlZ, Mar|a
He|ena. C0|sc oe D||e||c C|.|| 5|as||e||c.
Pesocnsao|||oaoe C|.||, 18. ed. So Pau|o:
Sara|va, v. 7, p. 105 106, 2004.
120AvlLA, Humberto Bergman. 7ec||a ocs
|||nc|o|cs. Da oe/|n|ac ao||caac ocs
o||nc|o|cs /0||o|ccs. So Pau|o, Ma|he|ros,
2003, em espec|a| p. 85-118.
121TJPS 5 Cmara C|ve|. Ape|ao C|ve| n.
596.210.849. J. 21/11/1996. Ementa:
C|v||. PFS|ONS/5|||D/DF C|v||.
F\FCLO FOP/D/ VOv|D/ CON7P/
|OVN|VO. |FG|7|V|D/DF |/SS|v/ DO
CPFDOP. '. O c|eoc| e |esocnsa.e| oe|c
oanc o|c.ccaoc ccn||a |cmn| mc,
eec0|aoc nc |0a| oc .e|oaoe||c co||aoc,
oc|s a eec0ac se |ea||za nc se0 |n|e|esse
(C|C, a||. '2;. F| aac oc .a| c| oa
|noen|zaac (eemo|a|, oamaes;. 3.
/oe|aac oeso|c.|oa.
122As dec|soes em TJ/PS , Sexta C. C|v.,
70003050531, |. em 29/10/2003. Ementa:
aac oe |eoa|aac oc| oanc mc|a|. ||c.a.
/|o|||amen|c /0o|c|a|. va|c| oc c|eo||c
|nsc|||c. Pun|t|ve damages. ||es0me-se a
e|s|enc|a oe oancs mc|a|s em |azac oe
|noe.|oa |nsc||ac oc ncme oc oe.eoc| em
oanccs oe oaocs oe ccns0m|oc|es. 7|a|a-
se oe oanc |n |e |osa, q0e o|soensa o|c.a.
oac|/|ca a c||en|aac /0||so|0oenc|a| nc
sen||oc oe q0e c .a|c| oa |eoa|aac nc
oanc mc|a| oe.e se| a|o|||aoc oe|c /0|zc e
nac, ocs|e|aoa oa|a | | q0| oaac oe
sen|ena. O .a|c| oc c|eo||c |nsc|||c oe.e
se| ccns|oe|aoc, mas nac se|.e oe oa||za
oa|a a /|aac oc .a|c| oa |eoa|aac. /
oc0|||na ocs o0n|||.e oamaes, ao|anoaoa
oe|as oec0||a||oaoes oa c0||0|a nac|cna|,
oe.e se| ao||caoa q0anoc se .e||/|ca /a||a
oe se|.| c oecc||en|e oe ||a|amen|c
|moessca| e oesc0|oaoc nc ee|c|c|c oe
/ac0|oaoe ncc|.a ac |n|e|esse |no|.|o0a| oe
|e|ce||cs e sem an|cs oa|a |ns|||0|ac oe
oc||e ccns| oe|a.e| . /oe| c oc |e0
oeso|c.|oc. /oe|c oc a0|c| oa|c|a|men|e
o|c.|oc. Tambem da Sexta C. C|v. a Ap.
C|v. n 70005349865, |. em 10/12/2003, e a
Ap. C|v. n. 70001991314, |. em 29/10/
2003. Na u|nta C. C|v. a Ap. C|v. n.
596179937, |. em 05/12/1996,
123A questo da proporc|ona||dade e bem
aguda no D| re| to Pena| , no so na
com|nao da pena, mas pr|nc|pa|mente
em sua ap||cao concreta, po|s se h a
ex|genc|a da t|p|c|dade na con|gurao
do cr|me, na ap||cao da pena re|na certa
d|scr|c|onar|edade quanto esco|ha da
pena |usta. Essa d|scr|c|onar|edade e dada
pe|os ||m|tes amp|os do art. 59 do Cod|go
Pena|, onde estatu|dos os parmetros a
serem necessar|amente cons|derados pe|o
|u| z com v| stas / 0s|a |eo|c.aac e
o|e.enac. Por ser uma c|usu|a gera|,
extremamente aberta, a |nd|v|dua||zao
da pena tem ||m|te mx|mo, mas entre
m|n|mo e mx|mo h |argo espao, que
no pode ser amp||ss|mo exatamente por
quebra da proporc|ona||dade.Por outro
|ado, quando se ap||ca pena h sempre
um | ntu| to de preveno. Porem, a
preveno buscada h de ser a o|e.enac
e|a| ocs|||.a, cons|stente na rea|rmao
do ordenamento arontado para reoro da
| de| | dade dos consorc| ados, com a
reva||dao do va|or desrespe|tado. Em
suma, ao |nd|v|duar-se a pena e prec|so
no apenas saber se o agente e cu|pado,
mas q0an|c e c0|oaoc, po|s so a pena |usta
encontra repercusso pos|t|va nos consor-
c|ados. A pena c|v|| desmed|da, portanto,
no a| cana sequer os ob| et| vos de
desest|mu|o ou exemp|ar|dade pretend|dos,
po|s, se escanda|osa, no |nt|m|da: revo|ta,
|evando ao descred|to |ust|a. (Para essas
observaoes, |e|a-se PEALE JNlOP,
M|gue|. |ns|||0|ces oe D||e||c |ena|. P|o
de Jane|ro: Forense, 2002. p.13-58).
124O chamado "Pro|eto F|za", que propoe
a| teraoes ao Cod| go C| v| | , ora em
tram|tao no Congresso Nac|ona|, v|sava
|ntroduz|r o 2 ao art. 944 do Cod|go C|v||,
para constar: / |eoa|aac oc oanc mc|a|
oe.e ccns|||0||-se em ccmoensaac ac
|esaoc e aoeq0aoc oeses||m0|c ac |esan|e.
A propos|o e equ|vocada ao de|xar a
ap||cao de pena||dade ao exc|us|vo
a|vedr|o do |u|gador, ausentes qua|squer
cr|ter|os e ao no atar o carter de pun|o
prova de uma conduta reprovve| (porque
do|osa ou gravemente cu|posa) |mpor-
tando, ass|m, em agresso aos pr|nc|p|os
da |ega||dade e da proporc|ona||dade.
Ass|m tambem entendeu a Com|sso de
Const|tu|o e Just|a que op|nou pe|a
re|e|o da a|terao, sob a segu|nte
|ust||cat|va: /||. 944 - / oc0|||na oe/|ne c
oanc mc|a| oe .a||as /c|mas. 7coas as
oe/|n|ces, en||e|an|c, sac cc|nc|oen|es nc
q0e o|z |esoe||c a se| |e/e|en|e ac oanc oe
oens nac-oa|||mcn|a|s c0 nac-eccnm|ccs
oc |esaoc. Fm nen|0m |0a| a |noen|zaac
oc| oanc mc|a| e |e|ac|cnaoa oena.
/0s|amen|e esse ca|a|e| oe oena q0e c|a
se o|e|enoe oa| q0anoc c || o|z. aoe-
q0aoc oeses||m0|c ac |esan|e. /|em oc
ma|s ccn/e|e-se ac /0|z 0m a|o||||c oe||csc
oc|q0e nac oe||m||a a /|cn|e||a en||e c oanc
e/e||.c e c aoeq0aoc oeses||m0|c ac
ccme||men|c oe /0|0|cs a|cs |||c||cs. C||a
|amoem 0m o0o|c c|||e||c oe a.a||aac oa
|noen|zaac. O c|||e||c oa|a ca|c0|c oc .a|c|
oa |noen|zaac oc oanc, |an|c oa|a c
ma|e||a| q0an|c oa|a c mc|a|, oe.e se| c
oa s0a e|ensac. |e|a |e/e|ac. (Pe|ator
Deputado v|cente Arruda).
125Se a condenao or reparao pecu-
n|r|a, o q0an|0m |nden|zator|o reverter a
um undo Federa| ou Estadua|, cu|os
recursos so dest|nados reconst|tu|o
dos bens |esados (art. 13, Le| n. 7.347/85).
No que concerne ao dano amb|enta|, note-
se que a obr|gao de |ec0oe|a| e/c0
|noen|za| cs oancs ca0saocs (art. 4, vll,
da Le| 6.938/81) segue o pr|nc|p|o da amp|a
reparao, abrangendo, por exemp|o, o
per|odo em que a co|et|v|dade |cou pr|vada
do uso do bem aetado. O va|or e resu|tado
de uma est| mat| va, para a qua| so
cons| derados o dano e suas conse-
qenc|as para a sade pb||ca. O |u|z ser
o responsve| pe|a de|n|o do va|or,
contando, para ta|, com o aux|||o de per|tos
que atuam em carter no-v|ncu|at|vo, mas
|normat|vo. Ass|m, como | observamos
em outra sede, agrega-se uno
reparator|a (ou |nden|zator|a) uma certa
uno o0n|||.a, po|s va|or a ser pago ser
ma|or se o dano or |rrevers|ve| ou se uma
espec| e em ext| no or abat| da.
(MAPTlNS-COSTA, Jud|th. |e o|e/0o|ce
ecc|c|q0e. Papport bres|||en. Journees de
|a Ass. Henr| Cap|tant. Montrea|, set. 2004.
(|ned|to).
126Ass| m tambem observa BODlN DE
MOPAES, co. c||., p. 263.
127Como observamos anter|ormente, em
a|guns Estados norte-amer|canos uma
parce|a da |nden|zao paga a t|tu|o de
o0n|||.e oamaes reverte para o Estado,
ou para a|gum undo espec||co.
128ve|a-se, nesse sent|do, a percuc|ente
32 !"#$%&'#()*+,-.*'#/"#01'#2"#34560'#7*/"89*)"#0::4
!"#$%&'()*%$+,-./,%) e Proessora de D|re|to
C|v|| na n|vers|dade Federa| do P|o Grande
do Su| (FPGS). Doutora e L|vre Docente pe|a
n|vers|dade de So Pau|o.
()*$)+)'1/"2)'3)*40+#50* e Academ|ca de
D|re|to na FPGS. Bo|s|sta CNPq-PlBlC.
cr|t|ca de BODlN DE MOPAES, co. c||., p.
252 e ss.
129SACCO, co. c||., p.28.
130MACHADO DE ASSlS. Cron|ca n. 25, |n /
semana c|n|cas ('892-'893;. Org.
GLEDSON, John. So Pau|o, Huc|tec,
1996, p.134, | n .e|o| s: F| nanas oas
/|nanas, |0oc sac /|nanas. |a|a cnoe
q0e| q0e me .c||e, oc0 ccm a |ncanoes-
cen|e q0es|ac oc o| a. Ccn|ec / a c
.ccao0|a||c, mas nac se| a|noa |coas as
|oe|as a q0e as oa|a.|as cc||esocnoem, e,
q0an|c acs /enmencs, oas|a o|ze| q0e
caoa 0m oe| es |em ||es eo| | caces
.e|oaoe||as e 0ma /a|sa.
&'"/1&2/
The authoresses |ook over the |nst|tute
o pun|t|ve damages, h|ch may be understood
as "pun|t|ve |ndemn|ty", and |ts compat|b|||ty |th
the Braz|||an La, s|nce th|s pun|shment has
been acqu|r|ng progress|ve acceptance |nto the
doctr|ne and |ur|sprudence.
They quote some tr|a|s occurred |n the
n|ted States o Amer|ca that exemp||y the
mechan|sms and ||m|ts o pun|t|ve damages. ln
these cases,the ev|dence o the sub|ect|ve
e|ements that under||e the oender's behav|or
are cons|dered essenc|a|, |n order to ach|eve a
useu| resu| t concern| ng pun| shment/
deterrence.
They a||ege that, |n Braz||, the |nst|tute
o pun|t|ve damages |s norma||y m|staken or
the pun| t| ve nature assoc| ated | th the
compensat|on or non pecun|ary damage, be|ng
oten ca||ed upon to grant exemp|ary nature to
such tr|a|s. n|ust||ab|y so, once the Braz|||an
|ega| system oers |arge poss|b|||t|es to sat|sy,
|ndemn|y or compensate pa|n and suer|ng,
both |n the ne C|v|| Code and |n the Braz|||an
Const|tut|on.
KEYWOPDS C|v|| La, damage
non pecun|ary, pa|n and suer|ng, ne C|v||
Code art|c|es 944,953,954, ||ab|||ty c|v||,
ob|ect|ve, sub|ect|ve, pun|t|ve damages, La
Braz|||an, Ang|o-Saxon.

Das könnte Ihnen auch gefallen