ANDRZEJ CZYEWSKI, ANNA HENISZ

Ekonomia czynnika ziemi i jej wspczesne znaczenie

1. Wstp
Ziemia wraz z prac i kapitaem naley do podstawowych czynnikw produkcji, ktrych waciwe funkcjonowanie warunkuje zrwnowaony wzrost gospodarczy, tj. osignicie dynamicznej rwnowagi w sektorze rolno-ywnociowym w warunkach zmieniajcego si otoczenia. Oczywicie tak by moe, ale nie musi. Dysproporcje w rozwoju gospodarki ywnociowej s spowodowane take bdami i zaniechaniami polityki gospodarczej oraz niezrozumieniem roli czynnika ziemi i jego oddziaywania na makro- i mikroekonomiczne determinanty produkcji i postpu. Zadziwiajce, e w tak wielu pracach o ambicjach ocen systemowych autorzy abstrahuj od waciwoci tego czynnika znajdujcych wyraz w zrnicowanych rentach, stopie substytucji, ograniczonoci zasobu, wartoci rodowiska, a przede wszystkim w przymusie konsumpcji ywnoci i jego determinantach. Polityka rolna jest t dyscyplin ekonomii, ktra ze swej istoty najsilniej jest zwizana z ziemi. To ona powinna podnosi i rozwija specyficzne i uniwersalne problemy, jakie funkcjonowanie tego czynnika rodzi w gospodarce. Potrzeba teoretycznego przedstawienia zjawisk ekonomicznych wystpujcych w rolnictwie pojawia si ju'w okresie przechodzenia od gospodarki naturalnej do towarowej. Nasilio si to zwaszcza na przeomie XVIII i XIX w., kiedy rolnictwo byo wyranie dyskryminowane i poddawane rabunkowej gospodarce rozwijajcych si manufaktur zapowiadajcych pocztki kapitalizmu. Wraz. z rozkwitem ycia przemysowego, ktrego koszty ponosio chopstwo, nastpowa niebyway rozwj miast i jednoczesna zapa wsi. Sytuacja ta zrodzia mod na rolnictwo'. Std wyoni si kierunek mylenia zwany fizjokraty-

Ekonomia czynnika ziemi i jej wspczesne znaczenie

25

zmem1, ktrego twrc by F. Quesnay. Koncepcje fizjokratw stanowiy teoretyczn podbudow kapitalizmu rozwijajcego si w rolnictwie. Take A. Smith i D. Ricardo ulegli wpywom ich myli. Podwaliny pod rozwj polityki agrarnej pooy K. Rau, stwarzajc podstawy polityki ekonomicznej, z ktrej z kolei W. Roscher wydzieli nauk zajmujc si pomoc pastwa dla rolnictwa. Termin agraryzm'' pojawi si po raz pierwszy w literaturze niemieckiej pod koniec XIX w. W ten sposb A. Schaffie okreli doktryn spoeczno-ekono- miczn powsta po kryzysie agrarnym (1870-1890), majc na celu popraw sytuacji rolnictwa, a przede wszystkim obron producentw rolnych zagroonych przez prny rozwj kapitau przemysowego i handlowego2. Take wspczenie trwaj dyskusje o sposobach aktywizacji rolnictwa oraz o jego optymalnym ksztacie, rwnie burzliwe w krajach, w ktrych gospodarka rynkowa jest sabo zaawansowana, dochd per capita niewielki, a niski poziom rozwoju rolnictwa rzutuje na procesy ekonomiczne w caej gospodarce, jak w pastwach wysoko rozwinitych i bogatych.

2. Renty z ziemi
Problem ten moe by rozwaany w rnej skali. Wartociowanie bdzie inne z punktu widzenia oceny jednostki czy podmiotu, a inne w warunkach zorganizowanej zbiorowoci. Ju fizjokraci wysunli fundamentaln tez, i tylko w rolnictwie moliwy jest proces pomnaania wartoci; to tu powstaje produkt dodatkowy zwany produktem czystym.

1 Z greki physis, czyli natura, przyroda. 21 Z. B. Romanow, Historia myli ekonomicznej w zarysie, Wyd. AE, Pozna 1997, s. por. 194 oraz tego autora: Agraryzm w teorii i praktyce, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" 1990/3-4. Ogromny wkad w rozwj myli agrarnej, zwaszcza w pierwszej polowie XX w., mia M. Sering, dziki ktremu polityka rolna usamodzielnia si jako nauka. Wany jest take dorobek z lat powojennych takich autorw, jak: W. Abel, E. Heady, K Ritter, C. Dietze, ktrzy rozszerzyli badan dziedzin o sprawy zwizane z procesami produkcji rolniczej. Wyrane pitno odcisny rwnie idee goszone przez klasykw marksizmu, za wkad w rozwj polskiej myli agrarnej wnieli S. Milkowski (twrca polskiego agraryzmu; Agraryzm jako forma przebudowy ustroju spoecznego, Krakw 1934 oraz Walka o now Polsk, Warszawa 1936). a take E. Abramowski, J. Milewski, F. Bujak, K. Duski, J. Marchlewski, L. Krzywicki, M. Oczapowski, S. Moszczeski i J. Poniatowski.

Miar czystego produktu pochodzcego z ziemi jest renta gruntowa 3. Pomimo i teorii tej daleko do uniwersaIizmu\ trudno jej
3

nie docenia. Jeden z jej kontynuatorw A. R. J. Turgot 4 - sformuowa na tej podstawie osnow prawa malejcej wydajnoci gleby, zgodnie z
Re nt gru nto w roz patr uje si z dw ch pun kt w wid zen ia: jak o sk adn ik kos zt w pro duk cji rol nic zej i jak o inst ru me nt pod zia u doc hod w.

ktrym najpierw bierze si pod uwag ziemie najlepsze; w miar przystpowania do uprawy gruntw gorszych takie same nakady rodkw
Ro zr ni eni e to si ga cza s w que sna yo ws kic h, gdy w mo del u rol nict wa wy st po wa y dw a pod mio ty wa cic iel zie ms ki i dzi er aw ca. W aci

przynosz coraz mniejsze efekty. Wydajno jednostki gleby jest ograniczona i dochodzi do punktu, w ktrym dodatkowe nakady nie
ciel u z y s k u j e d o c h d b e z j a k i c h k o l w i e k n a k a d w , k l r

przynosz ju adnego efektu5. Take A. Smith wyraa swj pogld na temat renty gruntowej, proponujc co najmniej trzy jej wersje: jako wynik da wacicieli ziemskich, monopolu bd hojnoci przyrody6. Zdecydowanie szerzej i gbiej na ten problem spojrza D. Ricardo. Zauway on, i wskutek zwikszajcej si akumulacji kapitaw zwikszao si w Anglii zatrudnienie i rs popyt na ywno, co zmuszao do uytkowania coraz, mniej urodzajnych gruntw. Uprawa coraz gorszych gruntw oznaczaa stale rosnce ceny produktw rolnych, ich cen rynkow bowiem okrelaa produkcja w warunkach marginalnych. Renta gruntowa cigle si zwikszaa, pochaniajc zyski kapitalistw przemysowcw i pace robotnikw oraz powodujc zmniejszanie si moliwoci akumulacyjnych w przemyle przy rosncych zyskach wacicieli ziemskich. Uzasadniona bya przeto teoria, i renty istniej z powodu ograniczonego zasobu urodzajnej gleby i prawa malejcych przychodw', a take s zdeterminowane poziomem cen, a nie odwrotnie (cena zboa jest wysoka nie dlatego, e paci si rent, ale rent paci si dlatego, e cena zboa jest wysoka). Mona wic powiedzie, i to ograniczenie poday stworzyo rent z tytuu rzadkoci, ziemia za o rnej jakoci powoduje powstanie renty rniczkowej, traktowanej jako rnica pomidzy cen produktu (tj. kosztami produkcji na najgorszym gruncie) a kosztami produkcji na gruncie najbardziej urodzajnym. Jeli jednak urodzajno poszczeglnych dziaek rni si dziki zastosowaniu nakadw kapitaowych (nawoenie, melioracje etc.), to wystpuje renta rniczkowa II. Sytuacja komplikuje si, gdy rozpatrujemy gospodarstwa chopskie, ktre charakteryzuje indywidualna wasno ziemi i jednoczenie monopol jej uytkowania. Trudno polega na wydzieleniu poszczeglnych skadnikw dochodu stanowicych rdo renty gruntowej, a zwaszcza wynagrodzenia za prac, ktre czsto jest wartoci rezydualn ustalan ex post. Jednak nawet po ustaleniu nakadw materiaowo-pieninych i okreleniu umownej opaty za prac nie moemy powiedzie, e nadwyka ceny ponad wyliczone koszty tworzy rent gruntow 7. Warto zwrci uwag, e nie ma tu mowy o rencie absolutnej, poniewa zakadano, e grunt nieurodzajny nie daje adnego dochodu" z tytuu pooenia, jak te konkurencyjnoci midzy uytkownikami 8. W podejciu do renty z ziemi zakadano, i jej poda jest doskonale nieelastyczna i e nie ma ona innych rwnowanych zastosowa. Neoklasycy rozszerzyli ricardiaski punkt widzenia na kwestie renty gruntowej. Rozpatrujc problem w skali mikroekonomicznej, uznali, i z perspektywy pojedynczego producenta renta gruntowa jest kosztem, a tym samym wyznacznikiem ceny9, za z perspektywy caej gospodarki jest wyznaczana przez ceny, ktre trudno utosami z kosztami produkcji. Warto tu zauway, e klasycy ekonomii traktowali ziemi jako wolny dar przyrody", tj. szczeglny czynnik produkcji odmienny od rodkw produkcji wytwarzanych przez czowieka i od odtwarzalnej ludzkiej siy roboczej, natomiast neoklasycy (np. Marshall) uznawali, i. zasoby naturalne niewiele rni si od kapitaowych, jeli rozpatrywa rzecz w ujciu pocztkowych nakadw i kosztw pniejszego utrzymania 10. Tak wic ziemia traktowana jako czynnik produkcji
y stanowi udzia w podziale wartoci dodanej, a jednoczenie jest kosztem dla dzierawcy. Ze wzgldu na rne czynniki dany grunt jest mniej lub bardziej urodzajny, l ak samo s zrnicowane opaty za dzieraw, ale nawet marginalna dziaka ma swoj cen, zwan rent absolutn. 4 A R J. Turgot - kontynuator i ucze F. Quesnaya; por. Z. B. Romanow, Historia myli..., op. cit., s. 42. 5 Por. li. Taylor, Historia rozwoju ekonomiki, t. I, PWN, Pozna 1957, s. 45-58. 6s Por. II. Landreth, D. C. Colander, Historia myli ekonomicznej. PWN, Warszawa 1998, s. 148. 7 Jak wynika z dowiadcze praktycznych, o tym, czy dane gospodarstwo chopskie uzyskuje rent gruntow, decyduj czynniki natury rynkowej, tj. np. indeks noyc cen, opacalno produkcji oraz oglnie pojta polityka rolna pastwa. Por. A. Wo, Agrobiznes. Makroekonomika, Key Text, Warszawa 1996, s. 229. 8 Wicej na ten temat: M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujcie retrospektywne, PWN, Warszawa 1994, s. 100. 9 Jeli farmer chce wzi ziemi w dzieraw w celu zasiania np. owsa, musi zapaci za ni cen dostatecznie wysok, aeby nie znalaza ona innego przeznaczenia. Jeli nie zgodzi si zapaci ceny wyszej ni ten, kto chce uprawia np. jczmie lub postawi na niej dom, nie bdzie mg jej dzierawi. Por. H. Landreth, D. C. Colander, op. cit., s. 447. 10' Przez, pojcie kosztu alternatywnego rozumie si koszt najbardziej konkurencyjnej alokacji kapitau w stosunku do wybranego przedsiwzicia. Marshall twierdzi, e w pewnych warunkach take w skali makro renta

w warunkach nowoytnej ekonomii cigle bya czynnikiem ulepszanym", i to zarwno w kategoriach abstrakcyjnych, jak i dosownych. Ewolucja ta powoli zmierzaa do traktowania ziemi jako czynnika majcego waciwo dugowiecznych dbr trwaego uytku, ktre mona utrzyma, ponoszc wzgldnie mae wydatki. Take wspczenie problem rent zwizanych z czynnikiem ziemi jest aktualny. Powszechnie twierdzi si, i rent ekonomiczn stanowi rnica midzy cen zasobu a jego kosztem alternatywnym, gdy ten ostatni nie jest rwny zeru'5. Na koszt alternatywny czynnika ziemi wywieraj wpyw rne elementy: rnice jakoci (produktywnoci) jednostek danego zasobu; kwestie lokalizacji (zwizane z odlegoci miejsca produkcji od miejsca sprzeday); przyjmuje si, i ziemia znajdujca si blisko ma wysz cen (rent) ni leca daleko11, przy czym w strefach pooonych bliej rynkw skupu znajduj si uprawy o wikszej wartoci w przeliczeniu na hektar i kosztowniejsze ze wzgldu na transport 12; warto zwrci uwag, i w tym znaczeniu renta nie jest utosamiana z kosztem produkcji, ale traktowana jako dochd ostateczny13; zrnicowany zasb bogactw naturalnych (atwiej dostpne zoa uzyskuj wysz rent)14'. Uprawnione jest rwnie, szersze spojrzenie na problem rent15. Wspczenie rolnicza renta gruntowa powstaje w wyniku wykorzystania ziemi jako czynnika produkcji w sektorze rolnym, dziki wykorzystaniu ziemi jako miejsca lokalizacji przedsibiorstwa lub miejsca zamieszkania (miejska renta gruntowa) oraz z eksploatacji grniczej pozyskujcej surowce. Rent ekonomiczn z ziemi rozumie si take jako dodatkow wypat ponad dochd konieczny do skonienia uytkownika do wiadczenia usug16. Ziemia moe by pojmowana take w znaczeniu szerszym - jako dobrostan, tj. niejednorodny zasb, ktry tworz: krajobraz lokalny, walory rekreacyjne, turystyczne, sportowe i rodowiskowe. To specyficzne dobro uzyskuje rn cen w
bya wyznacznikiem ceny. Sytuacj tak mona byo zaobserwowa w Stanach Zjednoczonych w XIX w., gdzie zaludniano ogromne poacie gruntw, ktrych ceny sukcesywnie rosy. T skomplikowan kwesti sam Marshall uj nastpujco: najrozsdniej jest nic mwi, e renta nie zalicza si do kosztu produkcji, bo to bdzie wprowadza wielu ludzi w bd. Ale niegodziwoci jest mwi, e renta zalicza si do kosztu produkcji, poniewa na pewno to bdzie wykorzystane w sposb prowadzcy do zaprzeczenia subtelnym prawdom". Cyt. za: H. Landreth, D. C. Colander, op. cit., s. 448. 11"' Pionierem w tej kwestii byl w 1826 r. J. II von Thnen. Wspczenie obserwuje si sytuacj odwrotn. Produkcja rolnicza jest lokalizowana dalej od centrw ze wzgldu na postp techniczny, rozwj chodnictwa, a take potrzeby ekologicznej produkcji ywnoci. Zjawisko to zwane jest odwrconymi krgami ThUnena Por. M. Trcy. Polityka rolnoywnociowa iv gospodarce rynkowej, Olympus, Warszawa 1997, s. 41. 12" Wicej na ten temat: M. Blaug, op. cit., s. 332 i 620. 13 Por. W. Heijman, Z. Krzyanowska, S. Gdek, Z. Kowalski, Ekonomika rolnictwa. Zarys teorii. Fundacja Rozwj SGGW, Warszawa 1997, s. 413. 14 Por. D R. Kamcrschcn, R B McKenzie, C. Nardinelli, op. cit., s. 724. 15Por. W. Heijman, Z. Krzyanowska, S. Gdek, K. Kowalski, op. cit., s. 406. 16 Por. A. Wo, Agrobiznes. Makroekonomika... op. cit., s. 221.

zalenoci od kraju i regionu, okrelan przez skonno ludzi do opaty ich nieywnociowych potrzeb. Tak wic rynek ziemi dzieli si na dwie czci - na zasb produkujcy ywno oraz reprezentujcy walory nierolnicze, tj. wspomniany dobrostan wiejski17. Zauwaamy przeto, i czynnik ziemi charakteryzuje si z jednej strony rzadkoci, z drugiej za towarzyszcym jej kosztem alternatywnym alokacji kapitau. W obliczu rosncych potrzeb ywnociowych zdarzao si, i szans zwikszenia produkcji ywnoci poszukiwano przez osuszanie k, terenw zabagnionych, likwidacj enklaw lenych. Byy to przedsiwzicia kosztowne zarwno w sensie finansowym, jak i niewymiernym - burzono rwnowag ekologiczn. Obecnie obserwuje si przeciwne dziaania, polegajce na przywracaniu dawnych krajobrazw czy ekosystemw. Dziaania te s wspierane finansowo, aby uytkujcy dotychczas ziemi producenci z jednej strony byli skonni odogowa grunty i przez to wspiera ich regeneracj, a z drugiej - by sytuacja dochodowa rolnikw nie pogarszaa si (tzw. stranicy krajobrazu). Chodzi wic o swoiste pojmowanie subsydiw, ktre - jak pisze A. Wo - nie zwikszaj dochodw producentw, ale warto uytkowanych przez nich zasobw 18'.

3. Rolnictwo w procesie reprodukcji

Wana jest rwnie kwestia zwizana ze zdolnoci do wytworzenia akumulacji oraz z reprodukcj rozszerzon. Problem zawiera si w odpowiedzi na pytanie, czy rolnictwo to wany dzia, w ktrym powstaje nadwyka. W historii myli ekonomicznej mona znale rne opinie na ten temat. Pierwotnie uwaano, i produkcyjny nie jest ani handel, ktry jedynie przemieszcza w czasie i przestrzeni dobra, ani rzemioso czy przemys, ktre zmieniaj form dbr ju wytworzonych 19. Sdzono, e produkcyjna jest jedynie praca w rolnictwie wielkoobszarowym, ktre jest w stanie ponosi koszty kapitalizacji" 5. Preferowano due gospodarstwa ze wzgldu na wtpliwoci zwizane z niewielkimi moliwociami reprodukcji w maych gospodarstwach chopskich. Wynikao to z bdnego przekonania, e dostosowania ekonomiczne nastpuj podobnie w przemyle i rolnictwie, mimo specyfiki tego ostatniego. Z czasem zauwaono, e sektor rolny ze swej istoty nie moe zapewni reprodukcji rozszerzonej, a jeli zjawiska reprodukcji zachodz w rolnictwie, to jest to przede wszystkim wynik specjalnych preferencji wobec
17 Por. A. Wo, Rolnictwo polskie 1945-2000. Porwnawcza analiza systemowa, IKRiG, Warszawa 2000, s. 119. 18"Tame, s. 120. 19 Fizjokraci np. twierdzili, i tylko w rolnictwie moliwy jest proces pomnaania wartoci; tu powstaje produkt dodatkowy zwany nadwyk. Innymi sowy, uznali oni, i. tylko ziemia jest czynnikiem kreujcym produkt czysty. Po opaceniu rnorodnych czynnikw produkcji - ziarna, sity roboczej, maszyn itp - roczne niwa pozostawiaj pewn nadwyk, ktr traktowano jako wynik produkcyjnoci natury Por. 11. Landreth, D C. Colandcr, op eit., s. 94. Z.ob. take Z. B. Romanow, Historia myli ekonomicznej... op. cit., s. 40 oraz G. B. Spychalski, op. cit., s. 107.

gospodarstw ze strony pastwa20. Dzisiaj ju wiemy, e wielkoobszarowe gospodarstwa nie gwarantuj automatycznie wzrastajcych dochodw przede wszystkim ze wzgldu na sztywno i ograniczono popytu oraz jego ma elastyczno wzgldem cen i dochodw. Ponadto skala produkcji z reguy nic pokrywa jej wysokich kosztw, a uwzgldni jeszcze trzeba potrzeb wynajcia siy roboczej. Niestety, wielu badaczy nie bierze tego pod uwag i uznaje jedynie ograniczono czynnika ziemi, nie dostrzegajc makroekonomicznych konsekwencji tego faktu (o czym dalej)"21. We wspczesnej wiatowej ekonomii rolnej obserwuje si odrzucenie tezy 0doskonaoci rynkw, mimo e nadal ogln podstaw bada stanowi koncepcja neoklasyczna. Realia ycia ukazuj, e nie ma rynkw doskonaych gwnie dlatego, e dostp uczestnikw rynku do informacji jest nierwny, co wywouje asymetri w jej przepywie i pogbia strukturalne dysproporcje. Jest to te dowodem twierdzenia, e rynki z zaoenia s niedoskonae, a to pociga za sob okrelone straty producentw - rolnikw. Godny uwagi jest take fakt, i tradycyjni rolnicy, np. w krajach biednych, s relatywnie bardziej wraliwi na bodce rynkowe, a w konsekwencji s zdolni alokowa zasoby efektywnie, jeli tylko dysponuj niezbdnymi informacjami, l.icz wwczas na wsparcie ze strony instytucji promujcych nowe technologie i postp. Dostrzega si wci nowe niedoskonaoci rynkw, co wymaga stosowania bardziej wyrafinowanej polityki interwencyjnej. Jednoczenie wzrasta nie tylko liczba instrumentw, ale take ich kompleksowo i zoono, coraz wicej jest efektw ubocznych 22. Std wynika konieczno aktywnej polityki pastwa, polegajcej m.in. na kreowaniu 1wspieraniu niezbdnych instytucji"'. To one tworz blisze i dalsze otoczenie rolnictwa, bez wzgldu na warunki ustrojowe, ktre rozwija si szybciej ni samo rolnictwo. Dlatego rynek w sektorze rolno-ywnociowym nie jest neutralny pod wzgldem rozkadu kosztw i korzyci pyncych z procesw wzrostowych. Skoro wic niejako w sposb naturalny wypywa z rolnictwa wyprodukowana tam nadwyka, to podstawowym problemem jest okrelenie sposobu i zakresu jej retransferu. Jeli to zagadnienie nie bdzie rozwizane, to bdzie narasta problem malejcych dochodw i rosncego bezrobocia (jawnego i ukrytego) na wsi. Rozwizania tej kwestii nie mona pozostawi samemu mechanizmowi rynkowemu, gdy to on rodzi zagroenia i marginalizuje sektor rolny 10, jeli nie jest on poddany regulacji i nie ma rozbudowanej infrastruktury instytucjonalnej. Jak kiedy rewolucja przemysowa, tak i dzi transformacja gospodarcza, take w Polsce, w istotnym stopniu jest finansowana przez rolnikw, co jednoczenie oznacza, e ich
20 Por. J. Wilkin, Gospodarka chopska w systemie gospodarski socjalistycznej, Wyd. UW, Warszawa 1988, s. 168 oraz L. Guzicki, S. urawicki, Historia polskiej myli spoleczno-ekono- micznej, PWE, Warszawa 1974, s. 174 i 177. 21 Por. L. Balcerowicz, Procesy dostosowawcze rolnictwa do wymogw gospodarki rynkowej, [w ] Procesy dostosowawcze rolnictwa do wymogw gospodarki rynkowej Materiay Midzynarodowej Konferencji Naukowej, Wyd. AR w l.ublinie, 24-25 wrzenia 1993, s 9 i 25. 22 Por. A Wo, Niedoskonao rynkw i ekonomika organizacji rolniczych. Przegld nowych teorii rolniczych, Wie i Rolnictwo" 2000/3 (108), s. 5.

zdolnoci rozwojowe ulegaj zmniejszeniu. Jest to zjawisko uniwersalne, determinowane makroekonomi czynnika ziemi i jej skutkami dla podmiotw gospodarczych. Bez aktywnej polityki fiskalnej nie nastpi kompensacja naturalnej saboci rolnictwa wobec jego pozarolniczych partnerw. Klucz ley we waciwej relacji pomidzy polityk makroekonomiczn pastwa, zwaszcza w sferze kreacji pienidza i wydatkw rzdowych, a polityk roln i jej efektami. Jest oczywiste, i. rolnictwo, w szczeglnoci chopskie, najlepiej czuje si w systemach protekcyjnych i w zalenoci od nich si zmienia i dostosowuje si do nich. Std w toczcej si walce o globalny rynek rolnictwo zawsze bdzie wspierane przez pastwo, gdy tylko ono moe zbliy do optimum relacje: rolnictwo i gospodarka oraz polityka rolna i ogl- nogospodarcza.

4. Uniwersalia i osobliwoci wspczesnej kwestii agrarnej

4.1. Cechy uniwersalne Kiedy rozpatruje si istot wspczesnej kwestii agrarnej, to naley mie wiadomo, e jest to problem od dawna znany. Nasuwa si wniosek, i rolnictwo odznacza si okrelonymi cechami, ktre nadaj mu w pewnym stopniu charakter uniwersalny i ponadczasowy 11. Bez wzgldu na ustrj czy poziom rozwoju gospodarczego kraju oczywisty jest fakt, e rolnictwo jest sabszym partnerem jako dzia gospodarki narodowej. To, co odrnia je od innych dzia- w gospodarki, ley zarwno w sferze podejmowania decyzji, jak i w cechach opisujcych funkcje produkcji gospodarstw rolnych. Cech uniwersaln jest fakt naturalnego upoledzenia procesw reprodukcji w rolnictwie, ktry wynika m in. z sezonowoci, rozproszenia, ryzyka i niepewnoci oraz cznego wystpowania funkcji producenta i konsumenta 3". W oglnym ujciu problem kwestii agrarnej zawiera w sobie cztery podstawowe elementy: po pierwsze, problem ziemi bdcej jednym z gwnych rde ycia ludzkiego; po drugie, problem zwizanych z ni wytwrcw, w tym przypadku chopw, stanowicych najliczniejsz grup ludnoci na kuli ziemskiej; po trzecie, problem uprawy roli, tzn. techniki i sposobw uprawiania ziemi; po czwarte, problem spoeczny, czyli wzajemne stosunki producentw wiejskich i miejskich, stosunki midzy miastem a wsi, przemysem a rolnictwem 23. Wspczenie przez pojcie kwestii agrarnej rozumie si take zesp problemw majcych swe rdo w specyfice produkcji rolniczej, ktrych rozwizanie rzutuje na rozwj caej gospodarki narodowej. Symptomem kwestii agrarnej jest nienadanie rozwoju rolnictwa za rozwojem pozostaych dziaw
23Por Rozwj rolnictwa i agrobiznesu w skali krajowej i lokalnej, red. A. Czyewski, ODR w Siclinku, Pozna 1995, s. 21. 53 Por S. Trapieznikow, Leninizm a sprawa agrarno-chlopska, Ossolineum, Wrocaw 1982, s. 15.

gospodarki, rdem za - nie dajcy si zniwelowa dystans midzy rozwojem rolnictwa a dziaami nierolniczymi 24. Polityka rolna suy rozwizywaniu tej kwestii. Ujmujc problem jeszcze inaczej, mona powiedzie, e polityka agrarna to system oddziaywania pastwa na rozwj wsi i rolnictwa oraz dyscyplina wiedzy zajmujca si tym oddziaywaniem 25. W szerszym ujciu przez pojcie kwestii agrarnej rozumie si tak sytuacj spoecz- no-ekonomiczn, w ktrej rolnictwo i jego problemy staj si bd elementem naruszajcym rwnowag ekonomiczn i spoeczn w ramach wikszego systemu, jakim jest gospodarka narodowa bd wiatowa, bd ze wzgldu na swoje szczeglne cechy staj si hamulcem rozwoju gospodarczego i spoecznego. Innymi sowy, kwesti agrarn mona okreli jako problem niedostosowania rolnictwa pod wzgldem struktury i mechanizmu funkcjonowania do istniejcej na zewntrz niego sytuacji 26. Przejawia si ono w odmienny sposb w rnych krajach czy regionach wiata. Wyodrbnia si wiele jej symptomw, m.in.: nienadanie wzrostu produkcji rolnej za rozwojem caej gospodarki narodowej, a w wielu regionach wiata za wzrostem popytu na ywno i surowce pochodzenia rolniczego; nisz w porwnaniu z reszt gospodarki wydajno pracy w rolnictwie lub mniejsz produktywno innych czynnikw produkcji; niedostateczn elastyczno rolnictwa zarwno w zakresie struktury produkcji, jak i metod wytwarzania; dysparytet dochodw ludnoci rolniczej i w mniejszym stopniu korzystanie przez ni ze zdobyczy socjalnych; pojawienie si istotnych dysproporcji i antagonizmw spoecznych zarwno wrd ludnoci rolniczej, jak i midzy ludnoci rolnicz a innymi grupami spoecznymi 27. Zjawiska te nie wystpuj jednoczenie; w niektrych krajach udao si zlikwidowa niektre z wymienionych wyej symptomw. Jednak s kraje, w ktrych przejawiaj si one bardzo wyranie. S to przede wszystkim kraje sabo rozwinite, w ktrych splata si wiele negatywnie oddziaujcych czynnikw. I tak, im niszy oglny poziom rozwoju gospodarczego pastwa, tym bardziej odczuwane s przez spoeczestwo i gospodark wszelkie zakcenia w funkcjonowaniu sektora rolnego. W krajach tych problem kwestii agrarnej dotyka cae spoeczestwo ze wzgldu na niedostateczny poziom produkcji ywnoci w stosunku do
24 Por. B. Kouch, Polska polityka rolna 1944-94, Wyd. UB, Biaystok 1994, s. 14. Zob. te C. Farkowski, Polityka agrarna jako dyscyplina wiedzy, Wie i Rolnictwo" 1985/3; E. Gorzelak, Polityka agrarna PRL, PWN, Warszawa 1987, s. 15 oraz A. Wo, Podstawy nauki o polityce rolnej, PWRiL, Warszawa 1987. 25 Por E. Gorzelak, op. cit., 14 26 Por D. Gaaj, Kwestia chopska w warunkach przeomu ustrojowego w Polsce, Wie i Rolnictwo" 1990/4 (69), s. 110 oraz J. Wilkin, Wspczesna kwestia agrarna, PWN, Warszawa 1986, s. 14. 27 Za J. Wilkinem, Wspczesna kwestia...., op. cit., s. 14.

przejawianego popytu, nie zawsze zaspokajanego na poziomie minimum biologicznego. Z kolei w krajach wysoko rozwinitych problem dotyczy przede wszystkim ludnoci rolniczej i przejawia si w formie dysparytetu dochodw (tj. niszej stopy dochodw w stosunku do dziaalnoci nierolniczej i do zaangaowanych kapitaw), a take niszej wydajnoci pracy zatrudnionych w rolnictwie. Jednak take w tych krajach, w ktrych rolnictwo wytwarza stosunkowo niewielki odsetek dochodu narodowego i absorbuje niewielk cz zatrudnienia, problem agrarny ma wymiar znaczcy. Jest to dowodem, e bez wzgldu na ustrj polityczny czy poziom rozwoju gospodarczego kraju rolnictwo odczuwa specyficzne trudnoci adaptacji do reszty gospodarki. 4.2. Specyficzne waciwoci Specyfika utrwalania kwestii agrarnej w rnych systemach gospodarczych znajduje odzwierciedlenie w naturalnych warunkach produkcji, rodzaju stosowanej interwencji i sposobie interweniowania. Sabo rolnictwa w stosunku do jego partnerw pozarolniczych wzmacnia si gwnie przez niedostateczn re- produkcj bd brak retransferu wytworzonej nadwyki, a w konsekwencji dys- parytet dochodowy. I tak: Rolnictwo cechuje si du niepewnoci, wynikajc ze zmiennych warunkw atmosferycznych, plonw i zbiorw, ktre maj wpyw na wielko i struktur produkcji rolnej. Ponadto dua zaleno produkcji ywnoci od warunkw naturalnych powoduje zmienno natenia i tempa pracy w rnych porach roku, rejonach i typach gospodarstw. Nie jest staa take dugo dnia pracy'8, a zmienne warunki produkcyjne determinuj due wahania cen skupu produktw rolnych i cen detalicznych artykuw ywnociowych. Te za destabilizuj zarwno dochody rolnicze, jak i rentowno obrotu rolnego i przetwrstwa rolno-spoywczego''. W krtkim okresie (poniej jednego roku) produkcj rolnicz i rynek rolny cechuj specyficzne uwarunkowania. Rolnictwo, w odrnieniu od innych dziaw gospodarki, nie ma moliwoci zmiany skali produkcji 28, a w duszym okresie wystpuje cykliczno zmian popytu i poday, co zauwaa si np. w produkcji trzody chlewnej i byda29. W efekcie jeli w danym roku na skutek wzro28441 Okres wegetacyjny rolin czy cykl hodowlany zwierzt s kategoriami niezalenymi, nie pozwalajcymi na swobodne decyzje producenta. Mimo olbrzymiego postpu biologii, chemii czy techniki rolnej nie jest moliwe np. przeamanie cyklu produkcji rolinnej okrelonej prawami fotosyntezy. Biologiczny charakter produkcji, narzucajcy z. reguy dugotrway cykl wytwarzania, powoduje, e wystpuje znaczna czasowa rozbieno midzy sygnaem z rynku a uzyskaniem efektw w postaci poday. Rozbieno ta dla wikszoci upraw polowych to okoo jeden rok, a w wypadku trwaych plantacji - kilka lat. 2941 Kiedy pogarsza si opacalno produkcji rolnej, spada poda, a ceny misa rosn. To powoduje popraw opacalno i pozwala na odbudow pogowia. Peen

stu kosztw lub niekorzystnych warunkw klimatycznych pogorszy si opacalno produkcji, to w nastpnym wywoa to spadek produkcji, co naruszy dochody rolnicze oraz rwnowag rynkow. W latach urodzaju na skutek zwikszonej poday ceny na produkty rolne spadaj, a w latach niepomylnych odwrotnie - na skutek zwikszonego popytu ceny rosn. Paradoksem jest jednak fakt, e w warunkach nieurodzaju dochody rolnicze s wysze ni w okresie dobrych zbiorw. Wynika to z tego, i s one w wikszym stopniu determinowane przez poziom cen produktw rolnych ni przez wolumen produkcji 30. Paradoks ten jest zwany efektem Kinga" 31. Poza tym pogorszenie opacalnoci przy danym zatrudnieniu wpywa na zmniejszenie w pierwszej kolejnoci opaty za prac w gospodarstwie, gdy priorytetowe znaczenie maj w tym przypadku wszelkie inne koszty i opaty (zakup rodkw produkcji, spaty kredytw, skadki etc.). Niekorzystn dla producentw rolnych tendencj s rozwarcia noyc cen, co oznacza, e tempo wzrostu cen artykuw przemysowych jest szybsze anieli tempo wzrostu cen produktw rolnych. Jednoczenie koszty produkcji zwikszaj si nieco szybciej ni przychody ze sprzeday, co zmniejsza rentowno. Take zmiany stp procentowych maj wpyw na dochody rolnicze - ich wzrost powoduje podroenie kredytw, zmniejszon skonno do konsumpcji itd. Istotn cech jest te wiksza elastyczno cenowa poday produktw rolnych ni elastyczno cenowa popytu na podstawowe artykuy ywnociowe. Oznacza to, e w duszym czasie wzrost cen skupu produktw rolnych powoduje relatywnie wikszy przyrost ich poday na rynku w porwnaniu ze wzrostem popytu na ywno spowodowanym obnieniem jej cen 32. Prawidowo ta jest wymieniana jako jeden z argumentw przemawiajcych za interwencjonizmem w rolnictwie. Inn prawidowo okrela prawo Engla mwice, e wraz ze wzrostem dochodw konsumentw udzia wydatkw na ywno maleje (w caoci wydatkw), mimo e wartociowo ronie 33. Zarwno ciekawym, jak i
cykl w produkcji trzody chlewnej zamyka si w trzech latach, za w produkcji byda w piciu. Mwic innymi sowy, biologiczny aspekt produkcji i zwizana z nim dugo i charakter cyklw nosi znamiona upoledzonej produkcji rolniczej w stosunku do innych dziaw gospodarki narodowej. Por. W. Cie- chomski. Interwencjonizm pastwowy w rolnictwie i obrocie rolnym, Wyd. AE, Pozna, 1997, s. 37. 30 Przykadowo, spadkowi zbiorw o 10% poniej przecitnego poziomu towarzyszy 12 procentowy wzrost cen, ale gdy mamy do czynienia z odwrotn sytuacj, to wysze o 10% zbiory pocigaj za sob nie 12-procentowy, ale np. 15-procentowy spadek cen. Por take D. R. Kamer- schen, R. B. McKenzie, C. Nardinelli, op. cit., s. 811. 31 Por. W. Ciechomski, op. cit., s. 39. 32 Wedug szacunkw FAO tempo przyrostu popytu na ywno w krajach Europy rodkowo-Wschodniej bdzie wzrastao 1,5% rocznie, za w Europie Zachodniej o 0,5%. Por. take D. R. Kamerschcn, R. B. McKenzie, C. Nardinelli, op. cit., s. 813. 33Popyt na wikszo podstawowych artykuw ywnociowych jest mao elastyczny wzgldem cen i dochodw. Stwierdzono, e zmiana cen, a take dochodw wpywa minimalnie na popyt na takie produkty, jak ziemniaki, chleb czy mleko. Wspczynniki

paradoksalnym zjawiskiem jest tzw. efekt spekulacyjny (paradoks Giffena), polegajcy na tym, e wzrost cen podstawowych artykuw ywnociowych pociga za sob wzrost popytu na te produkty34. Inna prawidowo to ograniczony zakres oddziaywania prawa malejcej wydajnoci czynnikw produkcji. Producenci rolni osigaj coraz wysze plony w uprawach i wysok produktywno w hodowli zwierzt dziki nowym technologiom i postpowi biologicznemu. Jednake koszt kracowy produkcji wzrasta, a jednoczenie ujawnia si bariera popytu ze wzgldu na jego sztywno. Cech wspczesnego sektora rolnego jest take to, e jego udzia w wytwarzaniu finalnego produktu ywnociowego wykazuje tendencj malejc. Ronie natomiast wkad pozarolniczych czonw gospodarki ywnociowej 35. Rwnoczenie obserwuje si odpyw wytworzonej nadwyki do pozarolniczego otoczenia, co jest spowodowane wspomnian wyej dyskryminacj rolnictwa przez rynek. Dzieje si tak, poniewa koszt produkcji ywnoci jest wzgldnie wysoki i to zarwno w krajach o niskim, jak i wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. Std konieczna jest ochrona i wsparcie dochodw poprzez mechanizmy protekcyjne.

5. Ziemia w procesie gospodarowania

Ziemia jest tak samo wanym czynnikiem produkcji jak praca i kapita, mimo i nie zawsze si to zauwaa i docenia. Jako rodek produkcji ma trzy cechy, ktrych nie maj ani kapita, ani praca. Po pierwsze, zagregowana poda ziemi w krtkim okresie jest nieelastyczna i nieczua na zmiany cen. Po drugie, w przypadku waciwego uytkowania nie ulega zuyciu w procesie produkcji. Naturalnie w dugim okresie moe zmienia si powierzchnia ziemi przydatnej do celw rolniczych czyjej jako ze wzgldu na niewaciwe uytkowanie. I po trzecie, czynnik ziemi jest przestrzennie cakowicie niemobilny. Mona jedynie mwi o
elastycznoci cenowej popytu na ywno s ujemne i zawieraj si w przedziale [-1; 0], co oznacza, e wzrostowi cen towarzyszy mniej ni proporcjonalny spadek popytu. W przypadku wzrostu dochodw popyt na podstawowe artykuy ywnociowe wzrasta mniej ni proporcjonalnie. Zmiany popytu wzgldem cen s mniej sztywne, bardziej elastyczne w przypadku ywnoci wysoko przetworzonej, takiej jak np. lepsze gatunki wdlin, pieczywa, przetworw owocowo-warzywnych czy mlecznych. Z kolei przy wzrocie dochodw obserwuje si wzrost popytu na uywki, sodycze, owoce importowane. 34411 Jest to dosy dziwne, ale wystpuje, poniewa konsumenci majcy najnisze dochody, obawiajc si kolejnych podwyek, gromadz zapasy ywnoci (ziemniaki, chleb). Gdy sytuacja si odwrci i ceny zaczn spada, popyt nie wzrasta, gdy konsumenci czekaj na bardziej korzystn obnik cen. 35 Por. S. Dyka, J. Piwowar, F. Tomczak, Gospodarka rolna w systemie rynkowym, Wyd. WSI, Radom 1993/15, s. 100.

zmianie wykorzystania ziemi36. Wanie tutaj dziki rozmaitym (kontrolowanym i niekontrolowanym przez, czowieka) procesom biochemicznym i agrotechnicznym nastpuje rozwj rolin uprawnych. W procesie gospodarowania wykorzystuje si takie waciwoci ziemi, jak: yzno, tj. naturaln zdolno gleby do dostarczania rolinom skadnikw odywczych; yzno gleb wywiera silny wpyw na struktur produkcji rolinnej; przestrzenno, tj. moliwo uytkowania okrelonej powierzchni gleb; w tym sensie ziemia jest podoem, na ktrym organizuje si produkcj rolinn i zwierzc; pooenie klimatyczne, na ktre skadaj si takie zjawiska, jak nasonecznienie, opady, wiatry, temperatura itp.; warunki klimatyczne, podobnie jak warunki glebowe, wpywaj na struktur produkcji rolinnej, poziom plonw, uciliwo pracy etc.; pooenie ekonomiczne, tj. usytuowanie wzgldem orodkw miejskich i instytucji obsugujcych rolnictwo; czynnik ten wywiera coraz wikszy wpyw na struktur produkcji, koszty transportu, ceny produktw rolnych, moliwoci zbytu37. Warto zauway, i w agrobiznesie wpyw ziemi jest wprost proporcjonalny do udziau rolnictwa w wytwarzanym produkcie i odwrotnie proporcjonalny do stopnia nowoczesnoci stosowanych technologii i zarzdzania w rolnictwie. Trzeba take odrni dwie zasadnicze kwestie wpyw ziemi na wolumen produkcji i na jej przyrost 38. Od dawna wiadomo, e przyrost produkcji jest funkcj innych czynnikw anieli ziemia. Ponadto we wspczesnych modelach wzrostu czynnik ziemi traktuje si raczej jako warto sta, a jednoczenie zaciera si granica midzy nim a czynnikiem kapitau. Wzrasta zuycie rodkw kapitaowych w postaci nawozw, rodkw ochrony rolin, urzdze melioracyjnych, a take wysokopiennych nasion etc., przez co produktywno ziemi szybko wzrasta, do tego stopnia, e nakady inwestycyjne staj si substytutami ziemi39. Tak wic jako ziemi moe by ulepszana przez waciw kultywacj; moe jednak ulega take pogorszeniu w wyniku niewaciwej uprawy. Decyzje zwizane z takimi sprawami, jak nawadnianie czy drenowanie gruntw, wapnowanie czy nawoenie, zmianowanie upraw itd. s w istocie rzeczy takimi samymi decyzjami inwestycjami jak decyzje zwizane z angaowaniem kapitau. Dowodzi to jednego - ziemia jest zasobem integralnym, gwnie dziki wystpowaniu substytutw. Najwaniejsze z nich, majce zasadniczy wpyw na spa- dek ziemiochonnoci w procesach
364S Por W. Heijman, Z. Krzyanowska, S. Gdek, Z. Kowalski, op. cit., s. 406. 37 Por. S. Dyka, J. Piwowar, F. Tomczak, op. cit., s. 20. 38 Oczywisty jest fakt, e od dawna nic nastpuje przyrost areaw uprawnych, wrcz przeciwnie - ogranicza si uprawy np. przez ugorowanie gruntw czy zagospodarowywanie gruntw pod budow drg i domw, a mimo to produkcja ywnoci cigle wzrasta. 39 Por. A. Wo, Agrobiznes. Makroekonomika. op. cit.. s. 96. Wicej na ten temat D. Niezgoda, Ekonomika substytucji w rolnictwie, PWN, Warszawa 1986, s 103 oraz 146

gospodarowania, to przede wszystkim: praca", rodki nawozowe 5', noniki energii40, nawodnienie i uprawy pod osona- mi41. Gospodarowanie ziemi mona racjonalizowa, stosujc take inne substytuty. I tak, czynnik pracy ma rwnie ograniczon mobilno w procesie gospodarowania na roli. Istotn rol odgrywa tu system motywacyjny, gdy ostateczny rezultat pracy rolnika pozostaje do koca wielk niewiadom. Na niepewno t skada si wiele czynnikw wynikajcych z oddzielenia nakadw rodkw od efektw w warunkach trudnych do przewidzenia zjawisk klimatycznych i zachowa rynku krajowego i zagranicznego w okresie cyklu produkcyjnego. W tej sytuacji poprzez kilkakrotnie wolniejszy obrt kapitau w rolnictwie kumuluje si ryzyko strat, wobec ktrego rolnik jest bezsilny. Z drugiej jednak strony rolnik ma ogromne moliwoci wpywu na rezultat swojej pracy, ktra w duym stopniu zaley od jego pracowitoci, zapobiegliwoci, kwalifikacji, dowiadczenia, pomysowoci i zaangaowania. To on decyduje o zestawieniu struktury produkcji (kombinacji czynnikw produkcji), dugoci czasu pracy etc. Swoboda wyboru i decydowania jest jednak ograniczona i ronie wraz z rozwojem spo- eczno-ekonomicznym 42. Wniosek jest prosty dochody rolnicze bardziej zale od sektorw nierolniczych anieli od pracy wasnej rolnika. W wikszoci pastw gospodarstwo jako miejsce pracy nie jest oddzielone od gospodarstwa domowego. Std reakcja na bodce ekonomiczne jest zupenie inna ni w przedsibiorstwie przemysowym czy firmie usugowej, a realokacja zasobw pracy jest o wiele bardziej ograniczona. Gospodarstwo rolne mimo nieopacalnoci produkcji nie zmienia w krtkim czasie sfery dziaalnoci ani nie uwalnia zasobw siy roboczej (jeli brakuje atrakcyjniejszej oferty pracy). Niepowodzenia s do pewnej granicy rekompensowane wyrzeczeniami w gospodarstwie domowym; dalej pozostaje ju tylko zaniechanie produkcji i zaspokojenie wycznie swoich potrzeb, tj. naturalizacja spoycia. Okazuje si rwnie, e wzrost konkurencyjnoci, a co za tym idzie - ograniczenie zbytu produktw rolnych oraz spadek cen skupu nie wymuszaj w krtkim okresie procesw koncentracji ziemi czy zmian metod gospodarowania. Paradoksalnie, w stosunku do przedsibiorstw w innych sektorach gospodarki gospodarstwa rolne
40 Rozpatrujc substytucj energia/ziemia naley zauway, e rolnicy, dc do maksymalizacji produkcji i swoich dochodw, zwikszaj energochonno produkcji rolniczej dopty, dopki jest to opacalne ekonomicznie (w zalenoci od cen energii) Drugim ograniczeniem, ktre musi by wzite pod uwag, jest chonno nonikw energii przez rodowisko naturalne i zdolno tego rodowiska do neutralizowania zaburze w ekosystemach. 41 Uprawy pod szkem nale do technik najbardziej intensywnych, charakteryzujcych si bardzo ma ziemiochlonnoci produkcji. Ziemia zwolniona dziki uprawom pod szkem ma swoj cen, ktr wyznaczaj koszty poniesione na budow i funkcjonowanie obiektw szklarniowych Ponadto ywno uprawiana pod osonami take uzyskuje odpowiednio wysok cen, zwaszcza w regionach zagroe ekologicznych i wysokiego skaenia rodowiska - konsumenci s skonni zapaci wysz cen za produkt o wyszej wartoci. Por. A. Wo, Rolnictwo polskie 19452001) op cit. s. 122. 42 Por. J. Wilkin, Wspczesna kwestia. ., op. cit., s. 39.

niejednokrotnie w reakcji na spadek cen zwikszaj wolumen produkcji, trwajc w deficytowej dziaalnoci (z punktu widzenia wskanikw ekonomicznych), nie odnawiajc zuywanych zasobw produkcyjnych, a nastpnie przeznaczajc je na biece potrzeby. Rwnie nagromadzone rodki trwale, ktre w wikszoci maj konkretne przeznaczenie oraz specyficzn struktur rzeczow, cechuje may stopie mobilnoci lub adaptacji do innych celw. Przestawienie si na produkcj odmiennego typu pociga za sob znaczne koszty restrukturyzacji, przekraczajce zwykle moliwoci finansowe gospodarstw, a przy tym nie gwarantuje uzyskania planowanych korzyci43. Przedstawione wczeniej cechy uniwersalne oraz waciwoci specyficzne zwizane z kwesti agrarn wskazuj jednoznacznie na konieczno traktowania sektora rolnego w szczeglny sposb. Owszem, rolnictwo, podobnie jak inne sektory gospodarki, powinno podlega dziaaniom praw rynku wymuszajcym chociaby wiksz efektywno procesw gospodarowania. Istotne jest jednak to, e reaguje ono bardzo negatywnie na wszelkie gwatowne zmiany. Reakcje dostosowawcze s zwykle opnione, a odtworzenie stanu wyjciowego jest zazwyczaj niemoliwe. Dlatego nic naley zapomina o kosztach, jakie jest ono zmuszone ponosi na skutek ywioowoci mechanizmu rynkowego, a take o trudnociach przywrcenia i utrzymania stanu rwnowagi na rynku rolnym5". Ponadto na uwag zasuguje twierdzenie, i rozwizywanie kwestii agrarnej sprowadza si do wykreowania takich rynkw rolnych, dziki ktrym z jednej strony moliwy do spenienia byby przymus konsumpcji ywnoci, a z drugiej gospodarowanie zwizane z ziemi zapewniaoby dochodowo produkcji rolnej.

Literatura

Adamowicz M Implikacje reformy Wsplnej Polityki Rolnej i ustale Rundy Urugwajskiej GATT dla transformacji rolnictwa w Polsce, [w:] Rolnictwo w procesie integrowania Polski z UE. Wyd. SGGW, t. I, Warszawa 1995. Blcerowicz I,. Procesy dostosowawcze rolnictwa do wymogw gospodarki rynkowej, |w:] Procesy dostosowawcze rolnictwa do wymogw gospodarki rynkowej. Materiay Midzynarodowej Konferencji Naukowej, Wyd. AR w Lublinie, 2425 wrzenia 1993. Biaug M.. Teoria ekonomii. Ujcie retrospektywne, PWN, Warszawa 1994. Ciechomski W., Interwencjonizm pastwowy w rolnictwie i obrocie rolnym, Wyd. AE, Pozna 1997 Dyka S , Piwowar J , Tomczak F., Gospodarka rolna w systemie rynkowym, Wyd. WSI, Radom 1993/15 Tarkowski C., Polityka agrarna jako dyscyplina wiedzy, Wie i Rolnictwo" 1985/3. Galaj D., Kwestia chopska w warunkach przeomu ustrojowego w Polsce, Wie i Rolnictwo" 1990/4(69). Gorzelak E Polityka agrarna PRL. PWN, Warszawa 1987. Gudowski J , Polityka agrarna w krajach rozwijajcych si. Wybrane zagadnienia, Wyd. UW, Warszawa 1985. 4351 Por. M. Adamowicz Implikacje reformy Wsplnej Polityki Rolnej i ustale Rundy Urugwajskiej GATT dla transformacji rolnictwa w Polsce, [w:] Rolnictwo w procesie integrowania Polski Z HE, t. 1, Wyd. SGGW, Warszawa 1995, s. 37

Gudowski i , uawska U., Nowa polityka gospodarcza w krajach przechodzcych proces liberalizacji gospodarczej, Dialog, Warszawa 1998. Gu/icki L.. urawicki S., Historia polskiej myli spoeczno-ekonomicznej, PWE, Warszawa 1974. Heijman W . Krzyanowska Z., Gdek S., Kowalski Z., Ekonomika rolnictwa. Zarys teorii. Fundacja Rozwj SGGW, Warszawa 1997. Kamerschen D. R , McKenzie R B , Nardinclli C Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ Solidarno", Gdask 1991. Klawe A., Interwencjonizm w rolnictwie a midzynarodowy handel rolny, PWN, Warszawa 1981. Kouch U., Polska polityka rolna 1944-94, Wyd. UB, Biaystok 1994. Landreth H., Colander D. C Historia myli ekonomicznej, PWN, Warszawa 1998. Milkowski S., Agraryzm jako forma przebudowy ustroju spoecznego, Krakw 1934. Milkowski S., Walka o now Polsk, Warszawa 1936. Niezgoda D , Ekonomika substytucji w rolnictwie, PWN, Warszawa 1986. Ricardo D , Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa 1957. Romanow Z. B., Historia myli ekonomicznej w zarysie, Wyd. AE, Pozna 1997. Romanow Z. B , Agraryzm w teorii i praktyce, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" 1990/3-4. Rozwj rolnictwa i agrobiznesu iv skali krajowej i lokalnej, red. A. Czyewski. ODR w Sielinku, Pozna 1995. Spychalski G. B , Zarys historii myli ekonomicznej. PWN, Warszawa 1999. Taylor E , Historia rozwoju ekonomiki, t. I, PWN, Pozna 1957. Tracy M., Polityka rolno-ywnociowa w gospodarce rynkowej, Olympus, Warszawa 1997. Trapieznikow S., Leninizm a sprawa agrarno-chopska, Ossolineum, Wroclaw 1982. Wilkin J., Gospodarka chopska w systemie gospodarki socjalistycznej, Wyd. UW, Warszawa 1988. Wilkin J., Wspczesna kwestia agrarna, PWN, Warszawa 1986. Wo A., Agrobiznes. Makroekonomika, t. 1-2, Key Text, Warszawa 1996. Wo A., Ekonomika odnawialnych zasobw naturalnych, PWN, Warszawa 1995. Wo A., Niedoskonao rynkw i ekonomika organizacji rolniczych. Przegld nowych teorii rolniczych, Wie i Rolnictwo" 2000/3 (108). Wo A., Podstawy nauki o polityce rolnej, PWRiL, Warszawa 1987. Wo A., Rolnictwo polskie 1945-2000. Porwnawcza analiza systemowa, lERiG. Warszawa 2000.

ANDRZEJ CZYEWSKI, ANNA HENISZ ECONOMICS OF THE LAND FACTOR AND ITS SIGNIFICANCE TODAY Summary Land along with labour and capital belongs to the basic factors of production whose proper functioning is a prerequisite for the sustainable economic growth, i.e. achievement of a dynamic balance in the agricultural-food sector in the changing environment. Unfortunately, there exist disproportions in the development of food economy, caused by mistakes and neglect in the economic policy as well as by poor understanding of the role and impact of the land factor on macro and microeconomic determinants of production and progress. Many authors of publications evaluating the economic system neglect the properties of this factor which are reflected in the differentiated level of rents, rate of substitution, limited resources, value of the environment, and above all, in the compulsion of food consumption and its determinants. The agricultural policy is this field of economics which in its essencc is most strongly linked

with land. This policy should raise and develop specific and universal problems caused by the functioning of this factor in the economy.

dakcja naukowa przekadu igniew Matkowski

imaczenie irian Geldner (rozdzia 1) )tr Jaworski (rozdzia 9) >tr Kulesza, Zbigniew Matkowski (rozdzia 5) )tr Maszczyk (rozdzia 10) igniew Matkowski (Od autora, rozdziay 2 i 7) ena Mierzejewska (rozdzia 3) >r Mitroczuk (rozdzia 8) ayna Piotrowska, Zbigniew Matkowski (rozdzia 11) :ek Prokop (rozdzia 4) szard Rapacki (rozdzia 6) szard Wilczyski (rozdzia 12) cha Jaworski, Mariusz Prchniak, Sebastian Stolorz Odpowiedzi na wybrane pytania)

Podstaw y

John Sloman

ekonomi i

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 2001

unkcjonowanie rynku

Ramka 2.4 R o l n i c t w o a c e n y m i n i m a l n e
P r o b l e m n a d w y

 e k p o d a y W wielu krajach rzdy interweniuj na rynkach produktw rolnych. Problemy zwizane z wahaniami cen, denie do zmniejszenia zalenoci kraju od importu ywnoci i zapewnienie rolnikom odpowiednich dochodw to tylko niektre powody tej interwencji. Formy interwencji mog by rne od bodcw w rodzaju dotacji i ulg podatkowych a po administracyjne ustalanie minimalnych cen skupu. Ustalanie wysokich cen minimalnych stao si gwnym narzdziem

wsplnej polityki rolnej prowadzonej w Unii Europejskiej. Organy interwencyjne UE wykupuj wszelkie nadwyki poday produktw rolnych, ktre powstaj przy danej cenie interwencyjnej, ustanawianej zazwyczaj powyej ceny rwnowagi. S y s t e m

c e n m i n i m a l n y c h n a p r o

d u k t y r o l n e , w z a k r e s i e k t r y c h U E j e s t s a m o w y s t

a r c z a l n a
0 QSi Qdi Qti O

Efekty tego systemu ilustruje wykres. Zamy, e popyt w krajach UE opisuje krzywa DEU, a cena wiatowa wynosi Pw. Jest to cena rwnowagi, poniewa jakakolwiek nadwyka poday powstajca przy tej cenie (tzn. ab) zostanie wyeksportowana . Tak wic przed interwencj popyt w krajach UE wynosi Otf, a poda Qsl. Przypumy teraz, e Unia Europejska wprowadza cen interwencyjn P,. Zakadajc, e jest ona ustalona na poziomie wyszym od ceny rwnowagi, wystpi nadwyka d- e (tzn. Qs2-Qd2).

Zostanie ona wykupiona przez Rad Interwencyjn. Koszt wykupu tej nadwyki dla UE ilustruje pole edOs2Qd2 (wielko nadwyki razy cena interwencyjna). Jeeli wykupiona ywno nie zostanie zniszczona lub zuyta w inny sposb, wystpi dodatkowe koszty przechowywania . W niektrych latach, gdy magazynowano cae morza" wina i gry" masa, koszty te byy bardzo wysokie. Zamiast magazynowa nadwyki ywnoci, Rada Interwencyjna moe je sprzeda na rynku wiatowym. W tym przypadku koszt netto interwencji wyniesie tylko edcf. Innym rozwizaniem jest udzielenie subsydiw eksportowych tym rolnikom,

ktrzy sprzedaj swe produkty na rynku wiatowym, tzn. dopacenie im rnicy midzy cen uzyskiwan w eksporcie a cen interwencyjn.

Kontrola cen

Uzasadnienie m polityki interwencyjnej s nastpujce argumenty: a) polityka ta podtrzymuje produkcj roln i umacnia samowystarczal no krajw czonkowskich w zakresie ywnoci, b) stabilizuje ceny, c) zwikszajc dochody rolnikw, zachca ich do inwestowania, co z kolei pobudza wzrost wydajnoci w rolnictwie. Jednoczenie jednak wsplna polityka rolna jest krytykowana przy uyciu rnych argumentw: Nadwyki ywnoci to kosztowne marnotrawst wo. Tzw. gwarancje cenowe pochaniaj okoo poowy caego budetu UE (w przeszoci udzia ten by jeszcze wyszy i siga trzech czwartych).

Jest to kwota 110 euro rocznie w przeliczeniu na 1 mieszkaca krajw UE. Chocia ceny ywnoci s utrzymywane, oglnie biorc, na wysokim poziomie, niektre z nich odbiegaj od cen wolnorynkow ych w wikszym stopniu ni inne. Prowadzi to do niewaciwej alokacji zasobw w rolnictwie i nieprawidow ej struktury produkcji rolnej. Omawiana polityka doprowadzia do zwikszenia nierwnoci w poziomie dochodw rolnikw. Im wiksze jest gospodarstw o rolne, tym wicej produkuje na rynek i tym wiksze czerpie

korzyci z wysokich cen interwencyjnych. Podobnie, bogatsze regiony rolnicze na obszarze UE otrzymuj w postaci cen gwarantowan ych wiksz pomoc ni regiony biedniejsze. Podnoszc ceny ywnoci, polityka ta uderza przede wszystkim w ludzi ubogich, ktrzy wydaj na ywno wiksz cz swoich dochodw anieli ludzie zamoni. Wsplna polityka rolna wywiera niekorzystny wpyw na stan rodowiska naturalnego. Pobudzajc wzrost produkcji rolnej, polityka ta prowadzi do wyniszczenia lasw i zwierzyny, jak rwnie do

zwikszenia skae rodowiska powodowany ch przez nadmierne stosowanie nawozw sztucznych i chemicznych rodkw ochrony rolin. Nadwyki ywnoci produkowane j w krajach UE, rzucane na rynki wiatowe, wywieraj destrukcyjny wptyw na sytuacj rolnictwa w krajach rozwijajcych si: a) kraje bdce eksporterami ywnoci nie s w stanie konkurowa z subsydiowan ym eksportem z krajw UE; b) rolnicy w krajach rozwijajcych si, produkujcy ywno na potrzeby rynku wewntrznego, nie s w stanie konkurowa z tanim

importem ywnoci z krajw UE. W tej sytuacji rolnictwo w krajach rozwijajcych si podupada. Dochody rolnikw s za niskie, aby mogli oni inwestowa w swe gospodarstwa. Wiele rodzin wiejskich przenosi si do przeludnionyc h miast, zasilajc szeregi bezrobotnych lub bardzo nisko opacanych robotnikw; zamieszkuj w otaczajcych miasta barakowiskac h. Niedorozwj rolnictwa prowadzi do godu, ilekro zdarzy si suche, bezdeszczow e lato. Rzdy tych krajw zabiegaj wwczas o pomoc z nadwyek

ywnoci nagromadzonych w Unii Europejskiej i Ameryce Pnocnej tych samych, ktre przyczyniy si do powstania problemu. Pytanie kontrolne: Jedna z ostatnich reform wsplnej polityki rolnej UE polega na ograniczeniu zakresu cen interwencyjnych i wyrwnaniu rolnikom powstaej wskutek tego straty za pomoc dotacji, niezalenej od aktualnej wielkoci produkcji. Co sdzisz o tej reformie?

Funkcjonowanie rynku Rysunek 2.14

Cena minimalna (prg ceny)

metod produkcji i podejmowa stara o obnienie kosztw, jeeli ich zyski s chronione przez zagwarantowan cen. Wysoka cena moe rwnie zniechca producentw do wytwarzania innych produktw, na ktre jest due zapotrzebowanie, lecz ktre maj nisz (wolnorynkow) cen. Jednym z najbardziej znanych przykadw wysokich cen minimalnych ustanawianych

administracyjnie s ceny skupu podw rolnych obowizujce w Unii Europejskiej w ramach Wsplnej Polityki Rolnej. Zagadnienie to jest omwione w ramce 2.4.

Cena maksymaln a
Rzd ustanawia na pewne produkty ceny maksymalne, nie pozwalajc na podnoszenie cen powyej okrelonego poziomu. Zazwyczaj uzasadnia to pewnymi racjami spoecznymi. Na przykad, w czasach wojny lub klski ywioowej rzd moe wyznaczy maksymalne ceny rnych dbr podstawowych, tak aby mogli je zakupi rwnie ludzie ubodzy.

Rezultatem s jednak niedobory tych produktw na rynku, co stwarza dalsze problemy. Jeli rzd poprzestanie na ustaleniu cen i nie robi nic wicej, braki w zaopatrzeniu rynku prowadz do nastpujcych zjawisk: Alokacja towarw na zasadzie kto pierwszy, ten lepszy". Prowadzi to do pojawienia si kolejek, list oczekujcych itp. Kolejki do sklepw byy powszechnym zjawiskiem w krajach Europy rodkowej i Wschodniej, gdzie ceny byy utrzymywane poniej poziomu zapewniajce go rwnowag popytu i

poday. W ostatnich latach, w ramach reform systemu gospodarcze go w tych krajach ceny zostay uwolnione. Kolejki zniky lub stay si mniejsze, ale jednoczenie

9 3
Reglamentacja

Kontrola cen

Ograniczenie iloci produktu, ktr wolno zakupi.

Czarny rynek

Nielegalna sprzeda towarw po cenach wolnorynkowych, prowadzona bez respektowania zasad, ktre obowizuj na legalnym rynku podlegajcym urzdowej kontroli cen lub reglamentacji.

Przedsibiorstwa i sklepy same decyduj, komu sprzeda towar. Na przykad, pierwszestw o mog mie stali klienci. adne z tych dwch rozwiza nie moe by uznane za sprawiedliwe. Niektrzy bdcy w potrzebie ludzie nie dostan produktu. Aby temu zapobiec, rzd moe wprowadzi system reglamentacji, polegajcy na przykad na wydawaniu obywatelom zestawu kuponw na kady produkt

reglamentowany . Innym rozwizaniem, stosowanym w sytuacji, gdy wiele wyrobw podlega reglamentacji, jest przyznanie kadej osobie okrelonej liczby punktw", uprawniajcych do zakupu reglamentowany ch wyrobw. Taki system istnia w Wielkiej Brytanii w czasie drugiej wojny wiatowej. Kady konsument otrzymywa raz na miesic okrelon liczb punktw, ktrymi mg dysponowa dowolnie. Kady produkt reglamentowany objty tym systemem mia ustalon warto punktow, odzwierciedlajc oczekiwan relacj popytu i poday. Produkty

luksusowe, takie jak oso w puszce, miay wysok warto punktow, a pieczywo nisk. Szczeglny m problemem zwizanym z cenami maksymalnymi jest moliwo powstania czarnego rynku, gdzie mona kupi towary deficytowe, ktrych brakuje na legalnym rynku, po bardzo wysokich cenach (wyszych od Pe na rysunku 2.15). Innym problemem jest to, e niska cena maksymalna prowadzi do dodatkowego zmniejszenia produkcji towarw deficytowych. Na przykad, sztucznie niskie ceny ywnoci w latach nieurodzaju powoduj zmniejszenie dostaw ywnoci jeeli nie

natychmiast, to w nastpnym roku, gdy rolnicy posiej mniej zb. W wielu krajach rozwijajcych si rzdy kontroluj ceny podstawowych artykuw ywnociowych po to, aby dopomc w ten sposb ludziom ubogim w miastach. Prowadzi to jednak do spadku dochodw rolnikw i zachca wielu z nich do porzucenia pracy na roli i ucieczki do wci rozrastajcych si, przeludnionych miast.
Rysunek 2.15 Cena maksymalna (puap ceny)

Aby zagodzi obydwa te problemy, rzd moe prbowa zmniejszy skal niedoborw przez pobudzanie wzrostu poday za pomoc takich rodkw, jak rozwijanie sieci handlowej, uruchomienie dodatkowej produkcji w przedsibiorstwach nublic7nvch. dotacie i
nodntknwp nrnHnrpnfw

ulgi
dln

Wysza Szkoa Handlu i Finansw Midzynarodowych

Eugeniusz Maciej Pluciski

MAKROEKONOMI A GOSPODARKI OTWARTEJ

Wybrane zagadnienia teoretyczno-empiryczne z perspektywy integracji polskiej gospodarki z rynkiem Unii Europejskiej

Warszawa 1999

nie z wykorzystaniem ilociowych rezerw przemysu maszynowego oraz efektem bezporednich inwestycji zagranicznych, czego ywym przykadem jest brana samochodowa (SITC Nr 781)16.

Wnioski
1.Mwic o realnym dostosowaniu polskiej gospodarki do rynku UE chodzi nie tylko o spenienie przez polsk gospodark kryteriw z Maastricht, lecz rwnie o dostosowanie si do rynku UE zdominowanego przez wewntrz- gaziowy podzia pracy. Handel Polski z UE jest determinowany nie przez handel wewntrzgaziowy, lecz przez tradycyjny handel midzygaziowy. W niedalekiej przyszoci moe okaza si, e Polska wypeniwszy program penego dostosowania w zakresie norm prawnych, standardw czy struktur instytucjonalnych oraz makroekonomicznych parametrw w zakresie inflacji, stp procentowych kredytw, dugu publicznego i deficytu budetowego bdzie nieprzystosowana do wymaga wewntrzgaziowego podziau pracy, ktry rwnie w przyszoci bdzie wyznacza rytm oraz miejsce w procesach integracji gospodarczej w ramach UE. Brak dostosowa w zakresie specjalizacji wewntrzgaziowej (opartej na czynniku technologicznym i innowacyjnoci w ogle) oraz tkwienie w okowach tradycyjnej wymiany midzygaziowej (opartej na przewagach komparatywnych wyrobw surowco- i pracochonnych) moe pozostawi Polsk na peryferiach realnych procesw integracyjnych w ramach Unii. Oznacza to moe nie tylko brak zapewnienia dla Polski godnego miejsca w midzynarodowym podziale pracy w ramach UE, ale rwnie zmniejszenie potencjalnych korzyci wynikajcych z midzynarodowego podziau pracy. Brak dostosowa realnych do rynku UE, mierzonych intensywnoci handlu wewntrzgaziowego (IIT) oznacza moe jednoczenie oddalanie si Polski od standardw rynku wiatowego pozostajcego pod wpywem zachodzcych na procesw globalizacji produkcji i rynkw, baz ktrych pozostaje w gwnej mierze czynnik technologiczny. 2.Intensywno handlu wewntrzgaziowego Polski z UE zdecydowanie odstaje od rednich wskanikw IIT w handlu Intra-UE. Dotyczy to redniej intensywnoci IIT zarwno dla handlu globalnego, jak rwnie towarw przemysowych, w tym grupy maszyn i rodkw transportu, nie mwic ju o wyrobach high-tech czy medium-tech. Mimo poprawy poziomu tyche wskanikw w latach 90., co by wiadczyo o symptomach realnej integracji gospodarczej Polski z UE, niski ich poziom w dalszym cigu wiadczy
Por. E. Pluciski Handel zagraniczny krajw Grupy Wyszeh radzkiej podczas procesw translormacji systemowej. Analiza empiryczna handlu wewntrz- i midzygalziowego Polski, Wgier, Czech i Sowacji z. Uni Europejsk, Niemcami i w ramach CEFTA w latach dziewidziesitych".Warszawa

274

WSHiFM, 1998, str. 68-73.

o istniejcej gbokiej asymetrii popytowych (dysproporcje w poziomie PKB per capita) i podaowych (luka technologiczna) czynnikw kreujcych wewntrzgaziowy podzia pracy miedzy tymi krajami. Determinantami specjalizacji wewntrzgaziowej, jak wyjania teoria wewntrzgaziowego podziau pracy, jest raczej symetria ni asymetria wskazanych czynnikw popytowo-podaowych. Asymetria z punktu widzenia poziomu rozwoju technicznego i innowacyjnoci w ogle, a zatem i dochodu narodowego wyjania jednoczenie przyczyn asymetrii jakociowej w handlu Polski z UE (Polska eksportuje gwnie towary pracochonne, za importuje towary technologiczne zaawansowane) oraz stan wysokiej intensywnoci tradycyjnego handlu midzygaziowego. 3.Analiza intensywnoci handlu wewntrzgaziowego miedzy Polsk i UE prowadzona z punktu widzenia zawartoci i nasycenia w towarach czynnikw produkcji (towary surowco-, praco-,kapitao- i technologicznie intensywne) wykazuje wyranie luk technologiczn w grupie towarw technologicznie zaawansowanych, co znajduje potwierdzenie we wskanikach ujawnionych przewag komparatywnych (RCA). RCA w handlu Polski z UE s tym nisze im wiksza zawarto w produkcie czynnika B&R. Zgodnie z teori handlu midzynarodowego, wysokie wskaniki RCA (chodzi o wartoci absolutne bez wzgldu na to czy ujawniaj przewagi komparatywne, czy te ich brak, por. Cz.I.) potwierdzajc komplementarno a nie substytucyjno gazi, bran, czy gospodarek, uzasadniaj tym samym nisk intensywno wymiany wewntrzgaziowej. 4.Analiza wskanikw intensywnoci handlu wewntrzgaziowego wrd 274 gazi (na podstawie 3-stopniowej dezagregacji danych SITC Rev. 3) pozwala wskaza na symptomy realnych dostosowa polskiej gospodarki do rynku UE, niezalenie od turbulencji w ich stosunkach wzajemnych (protekcjonizm UE wobec towarw wraliwych, spadek tempa wzrostu eksportu, pogbienie deficytu bilansu handlowego). Porwnanie ewolucji wskanikw intensywnoci handlu wewntrzgaziowego Polski z UE na tle tyche z krajami CEFTA, pozwala tym bardziej na wyeksponowanie takiej tezy. Wzrost wskanikw intensywnoci IIT pomidzy Polsk i UE po roku 1989 jest zauwaalny wrd maszyn oraz w grupie high-tech. Co wicej, ronie rwnie udzia maszyn w polskim eksporcie do UE. W przemyle maszynowym istniej gazie, ktre przy relatywnie wysokiej intensywnoci handlu wewntrzgaziowego i wzgldnie wysokim udziale tych gazi w eksporcie do UE mog by enklaw synergii innowacyjnoci oraz intensyfikacji wzajemnych obrotw handlowych opartych wanie na specjalizacji wewntrzgaziowej . 5.Zasadniczym rdem poprawy wskanikw IIT w duszym okresie pozostaj przede wszystkim wewntrzne i zewntrzne czynniki innowacyjnoci. Innowacyjno jako kluczowe rdo przyspieszenia technologicznego rozwoju 27S

Polski, zatem rdo zmniejszenia luki technologicznej w stosunku do UE moe poszerzy baz wzajemnego wewntrzgaziowego podziau pracy.

274

nie z wykorzystaniem ilociowych rezerw przemysu maszynowego oraz efektem bezporednich inwestycji zagranicznych, czego ywym przykadem jest brana samochodowa (SITC Nr 781)44.

Wnioski
1.Mwic o realnym dostosowaniu polskiej gospodarki do rynku UE chodzi nie tylko o spenienie przez polsk gospodark kryteriw z Maastricht, lecz rwnie o dostosowanie si do rynku UE zdominowanego przez wewntrz- gaziowy podzia pracy. Handel Polski z UE jest determinowany nie przez handel wewntrzgaziowy, lecz przez tradycyjny handel midzygaziowy. W niedalekiej przyszoci moe okaza si, e Polska wypeniwszy program penego dostosowania w zakresie norm prawnych, standardw czy struktur instytucjonalnych oraz makroekonomicznych parametrw w zakresie inflacji, stp procentowych kredytw, dugu publicznego i deficytu budetowego bdzie nieprzystosowana do wymaga wewntrzgaziowego podziau pracy, kliy rwnie w przyszoci bdzie wyznacza rytm oraz miejsce w procesach integracji gospodarczej w ramach UE. Brak dostosowa w zakresie specjalizacji wewntrzgaziowej (opartej na czynniku technologicznym i innowacyjnoci w ogle) oraz tkwienie w okowach tradycyjnej wymiany midzygaziowej (opartej na przewagach komparatywnych wyrobw surowco- i pracochonnych) moe pozostawi Polsk na peryferiach realnych procesw integracyjnych w ramach Unii. Oznacza to moe nie tylko brak zapewnienia dla Polski godnego miejsca w midzynarodowym podziale pracy w ramach UE, ale rwnie zmniejszenie potencjalnych korzyci wynikajcych z midzynarodowego podziau pracy. Brak dostosowa realnych do rynku UE, mierzonych intensywnoci handlu wewntrzgaziowego (IIT) oznacza moe jednoczenie oddalanie si Polski od standardw tynku wiatowego pozostajcego pod wpywem zachodzcych na procesw globalizacji produkcji i rynkw, baz ktrych pozostaje w gwnej mierze czynnik technologiczny. 2.Intensywno handlu wewntrzgaziowego Polski z UE zdecydowanie odstaje od rednich wskanikw IIT w handlu Intra-UE. Dotyczy to redniej intensywnoci IIT zarwno dla handlu globalnego, jak rwnie towarw przemysowych, w tym grupy maszyn i rodkw transportu, nie mwic ju o wyrobach high-lech czy medium-tech. Mimo poprawy poziomu tyche wskanikw w latach 90., co by wiadczyo o symptomach realnej integracji gospodarczej Polski z UE, niski ich poziom w dalszym cigu wiadczy o istniejcej gbokiej asymetrii popytowych
44 Por. E. Pluciski Handel zagraniczny krajw Ciupy Wyszehradzkiej podczas procesw transformacji systemowej. Analiza empiryczna handlu wewntrz- i midzygalziowego Polski, Wgier, Czech i Sowacji z. Uni Europejsk, Niemcami i w ramach CEFTA w latach dziewidziesitych".Warszawa WSHiFM, 1998, str. 68-73.

274

(dysproporcje w poziomie PKB per capita) i podaowych (luka technologiczna) czynnikw kreujcych we- wntrzgaziowy podzia pracy miedzy tymi krajami. Determinantami specjalizacji wewntrzgaziowej, jak wyjania teoria wewntrzgaziowego podziau pracy, jest raczej symetria ni asymetria wskazanych czynnikw popytowo-podaowych. Asymetria z punktu widzenia poziomu rozwoju technicznego i innowacyjnoci w ogle, a zatem i dochodu narodowego wyjania jednoczenie przyczyn asymetrii jakociowej w handlu Polski z UE (Polska eksportuje gwnie towary pracochonne, za importuje towary technologiczne zaawansowane) oraz stan wysokiej intensywnoci tradycyjnego handlu midzygaziowego. 3.Analiza intensywnoci handlu wewntrzgaziowego miedzy Polsk i UE prowadzona z punktu widzenia zawartoci i nasycenia w towarach czynnikw produkcji (towary surowco-, praco-,kapitao- i technologicznie intensywne) wykazuje wyranie luk technologiczn w grupie towarw technologicznie zaawansowanych, co znajduje potwierdzenie we wskanikach ujawnionych przewag komparatywnych (RCA). RCA w handlu Polski z UE s tym nisze im wiksza zawarto w produkcie czynnika B&R. Zgodnie z teori handlu midzynarodowego, wysokie wskaniki RCA (chodzi o wartoci absolutne bez wzgldu na to czy ujawniaj przewagi komparatywne, czy te ich brak, por. Cz.I.) potwierdzajc komplementarno a nie substytucyjno gazi, bran, czy gospodarek, uzasadniaj tym samym nisk intensywno wymiany wewntrzgaziowej. 4.Analiza wskanikw intensywnoci handlu wewntrzgaziowego wrd 274 gazi (na podstawie 3-stopniowej dezagregacji danych SITC Rev. 3) pozwala wskaza na symptomy realnych dostosowa polskiej gospodarki do rynku UE, niezalenie od turbulencji w ich stosunkach wzajemnych (protekcjonizm UE wobec towarw wraliwych, spadek tempa wzrostu eksportu, pogbienie deficytu bilansu handlowego). Porwnanie ewolucji wskanikw intensywnoci handlu wewntrzgaziowego Polski z UE na tle tyche z krajami CEFTA, pozwala tym bardziej na wyeksponowanie takiej tezy. Wzrost wskanikw intensywnoci IIT pomidzy Polsk i UE po roku 1989 jest zauwaalny wrd maszyn oraz w grupie high-tech. Co wicej, ronie rwnie udzia maszyn w polskim eksporcie do UE. W przemyle maszynowym istniej gazie, ktre przy relatywnie wysokiej intensywnoci handlu wewntrzgaziowego i wzgldnie wysokim udziale tych gazi w eksporcie do UE mog by enklaw synergii innowacyjnoci oraz intensyfikacji wzajemnych obrotw handlowych opartych wanie na specjalizacji wewntrzgaziowej. 5.Zasadniczym rdem poprawy wskanikw IIT w duszym okresie pozostaj przede wszystkim wewntrzne i zewntrzne czynniki innowacyjnoci. Innowacyjno jako kluczowe rdo przyspieszenia technologicznego rozwoju Polski, zatem rdo zmniejszenia luki technologicznej w stosunku do UE moe poszerzy baz wzajemnego wewntrzgaziowego podziau pracy. 274

Intensywniejsze uruchomienie wewntrznych i zewntrznych czynnikw innowacyjnoci moe nie tylko zmniejszy luk technologiczn, ale take rnice w wielkoci PKB per capita wczajc tym samym stron popytow do rde intensyfikacji handlu wewntrzgaziowego miedzy Polsk i UE. Intensyfikacja wewntrznych (przyspieszenie procesw transformacji rynkowej, w tym gwnie procesw prywatyzacji i implementacji prawno-in- stytucjonanego adu rynkowego oraz zwikszenie udziau wydatkw na B&R w PKB) oraz zewntrznych rde innowacyjnoci (import technologii, know-how, intensywny przypyw zagranicznych inwestycji bezporednich oraz intensyfikacja midzynarodowego podziau pracy rwnie z partnerami spoza UE) pozostaje jedyn racjonaln ciek realnego dostosowania gospodarki Polski do rynku UE. Innowacyjno jako antidotum na luk technologiczn i konkurencyjno polskiego eksportu oraz efektywniejsze wykorzystanie czynnikw produkcji pozostaje jedynym trwaym rdem wzrostu dochodu narodowego i w konsekwencji intensyfikacji wewntrzgazio- wego podziau pracy. 6. Przewagi komparatywne Polski w handlu towarami pracochonnymi (jako rezultat niszych kosztw pracy) stanowi baza handlu midzygaziowego oraz polityka protekcjonistyczna UE wobec towarw wraliwych, ograniczajca moliwoci polskiego eksportu w grupie towarw, gdzie Polska wykazuje przewagi komparatywne, bd w miar upywu czasu traci na znaczeniu. Brak natomiast technologicznego przyspieszenia nie tylko uniemoliwi utrzymanie wysokiego tempa wzrostu PKB - niezbdnego w procesach realnych dostosowa Polski do rynku UE - lecz rwnie na trwae uzaleni wzrost dochodu narodowego od stanu koniunktury gospodarczej naszego gwnego partnera handlowego, czego przykadem dekoniunktura w latach 1992/93 i ostatnio na przeomie roku 1995/96. Spadek koniunktury w krajach bdcych naszym podstawowym tynkiem zbytu powoduje ograniczenie w pierwszej kolejnoci popytu na towary nisko przetworzone i zaopatrzeniowe a te wanie dominuj w polskim eksporcie do UE, w tym do Niemiec - naszego najwikszego partnera handlowego. W warunkach znaczcej roli eksportu w kreowaniu popytu globalnego (zatem wzrostu dochodu narodowego) w Polsce istotnego znaczenia w procesie neutralizowania zalenoci wzrostu polskiej gospodarki otwartej od koniunktury za granic jest restrukturyzacja polskiego eksportu w kierunku towarw przetworzonych i technologicznie zaawansowanych. Ot te towary s mniej naraone zarwno na dekoniunktur rynku wiatowego oraz polityk protekcjonizmu UE wobec krajw trzecich, do ktrych pki co naley Polska. Tworz one rwnie szersze moliwoci dla specjalizacji wewntrzgaziowej ze wzgldu na zoono i wielofazowo procesu produkcji towarw technologicznie zaawansowanych. Towary technologicznie zaawansowane s ponadto mniej wraliwe na spadek redniego wskanika kracowej skonnoci do importu zagranicy w fazie dekoniunktuiy oraz utrzymuj korzystniejsz relacj pomidzy cen i jakoci ni towaiy nisko przetworzone w duszym okresie 274

czasu. Zdynamizowanie polskiego eksportu poprzez czynnik technologiczny moe odwrci rwnie niekorzystn tendencj wzrostu deficytu w bilansie handlowym Polski z UE, ktry rzutuje na deficyt globalnego bilansu handlowego Polski. Narastajcy deficyt polskiego handlu zagranicznego (w latach 1991-1996: okoo 30 mld USD; rwnie tyle w latach 1997-1998), gdy w okresie 1997-2000 koszt obsugi polskiego dugu zagranicznego wyniesie 13,4 mld USD (w latach 2001-2009: dodatkowo kilkadziesit mld USD) moe ostatecznie zagrozi procesom stabilizacji makroekonomicznej, co oddalaoby Polsk w procesie dostosowa do rynku UE z punktu widzenia monetarnych kryteriw z Maastricht. W sytuacji, kiedy sfinansowanie narastajcego deficytu handlowego ze rde biecych (kapita nie sklasyfikowany, kapital portfelowy, transfer dewiz) jest coraz mniej moliwe (deficyt w 1996 r.- -12,6 mld USD; w 1997 n-16,5 mld USD; w 1998 r. szacowany na 18 mld USD) problemem pierwszorzdnej wagi staje si uaktywnienie wszelkich rde eksportu. W obliczu wysokiego kosztu obsugi dugu zagranicznego oraz nieustajcej potrzeby modernizacji polskiej gospodarki m.in. przez wzmoony import inwestycyjno-innowacyjny potrzeb chwili staje si strategia eksportu netto. Dlatego te w krtkim i rednim okresie istotnego znaczenia nabiera problem zwikszenia dostpu do rynku UE tych towarw, w produkcji ktrych Polska posiada przewagi komparatywne oraz intensyfikacja wymiany handlowej, zatem kreowanie korzyci z midzynarodowego podziau pracy rwnie z partnerami spoza UE. Intensyfikacja eksportu do UE w krtkim okresie czasu moe by rozpatrywana teoretycznie w kontekcie renegocjacji warunkw dostpu do rynku UE dla towarw wraliwych lub przyspieszenia procesu wejcia Polski do struktur UE. Wzrost polskiego eksportu na rynek UE w wyniki liberalizacji handlu wzajemnego na bazie czci handlowej Ukadu Europejskiego jest w danym wypadku wielce pouczajcy. 7. Mwic o sprzeniu zwrotnym wewntrznych i zewntrznych czynnikw innowacyjnoci, w tym rwnie wykorzystaniu midzynarodowego podziau pracy z krajami spoza UE, wydaje si, e naley z umiarkowanym optymizmem patrze na rol handlu Intra-CEFTA. Ot analiza wysokiej dynamiki wzrostu handlu Polski z krajami CEFTA w latach 1994-1996 (po ich wyranym spadku po roku 1989) nie znajduje istotnego potwierdzenia w zmianach intensywnoci handlu wewntrzgaziowego. Analiza wskanikw IIT w grupie maszyn (7 SITC) w latach 1986, 1989, 1992, 1994 jest istotnym tego potwierdzeniem 45. Ponadto niski udzia tego handlu w globalnym handlu Polski (rwnie poszczeglnych krajw CEFTA) nie gwarantuje waciwej dwigni dla przyspieszenia podanych procesw innowacyjnoci w gospodarce, wykorzystujc do wymian midzynarodow zarwno w wymiarze ilociowym
45 Por. E. Pluciski, jw.

274

jak i jakociowym. Relatywnie niskie wskaniki intensywnoci

274

Tadeusz Kowalik

WSPCZESNE SYSTEMY EKONOMICZNE

Powstawanie, ewolucja, kryzys

79

Cz II - ZMIANY SYSTEMOWE W POLSCE

Wydawnictwo Wyszej Szkoy Przedsibiorczoci i Zarzdzania im. Leona Komiskiego

WARSZAWA 2000
mywano umw zawartych przy Okrgym Stole" oraz swoistej umowy zawartej z wyborcami, ktrym oferowano podobny zarys programu, to nowy ustrj spoeczno-ekonomiczny musiaby wyglda zupenie inaczej. Wwczas Plan Balcerowicza w znanej nam postaci nie miaby adnych szans akceptacji. Oczywicie, jaki mini-szok, bliski tych skutkw, ktre rzd rzeczywicie przyjmowa w swych zaoeniach, by nieuchronny. Ale nie bezprecedensowa w czasach powojennej Europy i nieprzewidziana przez wadze recesja, nie rewolucja w dochodach". W tym sensie kluczem do prawdziwego sukcesu, do adu spoecznego przyjaznego wikszoci spoeczestwa byaby umowa spoeczna. Dwa nieporozumienia warto tu wyjani. Czsto ucina si dyskusj nad wielkimi kosztami spoecznymi transformacji argumentem, i na tle innych krajw Polska odniosa sukces. Mawia si: spjrzcie na Ukrain, Rosj, a nawet Bugari czy Rumuni". Owszem, rwnie w Polsce mogo by gorzej ni jest, zwaszcza gdyby w panice wycofano si z drakoskiej reformy. Zapomina si jednak o tym, e moe poza Wgrami czasw pnego Kadara, Polska bya, jak mawiano, najcieplejszym barakiem w obozie sowieckim", e miaa najwikszy, w latach 1980. szybko si rozwijajcy sektor prywatny, a do czasw midzynarodowego sukcesu J. Kornaia najlepsz ekonomi (dwch wiatowej sawy ekonomistw: Langego i Kaleckiego), a od pocztkw lat 1970. bya najbardziej otwarta na Zachd. Wszystko to predestynowao j do roli pioniera i do ekonomicznego sukcesu. Drugie nieporozumienie - to teza, e nie byo innego programu ni Plan L. Balcerowicza. A przecie byo przeciwnie. Polska bya jedynym krajem, ktry przed politycznym upadkiem systemu komunistycznego dysponowa zarysem programu najradykalniejszych z dotychczasowych reform. Mam na myli Porozumienia Okrgego Stou". Zarys ten mia oczywicie pewne wady (najwiksz bya zbyt hojna indeksacja), ale mg sta si podstaw poprawionego i zoperacjonalizowanego programu nowego rzdu, gdyby ten nie zamierza zrywa wczeniejszych umw i schodzi z obranej w 1980 r. drogi porozumie spoecznych, gdyby czoowi dziaacze i doradcy Solidarnoci" nie zdecydowali si na zmian pogldw o 180 stopni46. Trudno mi wic zrozumie,
46 Do dzi jestem pod wraeniem atwoci, z jak elity, wyonione przez

skd bior si pogldy o braku alternatywy.47

4. Pierwsza w klasie"
Dlaczego Polska pod tak wieloma wzgldami niekorzystnie wyprzedza kraje rodkowej Europy, dlaczego w cigu kilku zaledwie lat doczya do najmniej egalitarnych krajw wiata zachodniego? Pocztkowo mogo si wydawa, e dostatecznie tumaczy to znane powiedzenie T. Veblena o karze za przodownictwo (penalty of being in the lead"). Mona byo powiedzeniu temu nada wski sens: Polsce wypado jako pierwszej wykona skok w nieznane. Std atwo byo o przestrzelenie", o uycie zbyt mocnych rodkw oraz skomasowanie ich w bardzo krtkim czasie. Wyjanienie takie moe si jednak wydawa zbyt wskie. Wchodzi tu bowiem w gr nie tylko to, e z uwagi na ma przewidywalno skutkw zdecydowano si na zbyt radykaln operacj pocztkow. Ju w tej operacji byo co niezwykle brawurowego. Przecie Midzynarodowy Fundusz Walutowy by dobrze znany z tego, i jego zalecenia antyinflacyjne czy likwidujce nierwnowag finansw pastwa przynosiy wiele negatywnych skutkw spoecznych: wzrost bezrobocia, spadek realnych pac itp., z reguy znacznie wikszych ni prognozowane. Musi wic zastanawia, dlaczego rzd polski jednogonie wybra najdalej idcy z trzech wariantw przedstawionych przez ekspertw MFW, i dlaczego wiele dziaa kolejnych rzdw miao taki brawurowy charakter. Zniesienie barier celnych w 1990 r. poszo tak daleko, e uczynio Polsk jednym z najbardziej leseferystycznych krajw wiata (jak mawiano wwczas zaraz po Hongkongu). Polska bya do niedawna niemal jedynym krajem (z wyjtkiem Nowej Zelandii) na zachd od Bugu, w ktrym produkcja rolna nie bya dotowana. M.in. dlatego dochody rolnikw s cigle o prawie poow nisze ni dziesi lat wczeniej. Podnoszony przeciwko temu twierdzeniu argument, e KRUS (fundusz emerytalny dla wsi) jest w ponad 90% opacany z budetu pastwa, jest o tyle nietrafny, e najczciej chodzi tu o emerytw, ktrzy jeli nawet uprawiaj mae gospodarstwo, to traktuj to jako uzupenienie rodkw do ycia. Natomiast brak dotacji dla producentw rynkowych stwarza rac asymetri w konkurencji produktw rolnych wytwarzanych w Polsce z wysoce dotowanymi produktami z Europy Zachodniej. W wielu krajach zachodnich zmienia si system emerytalny ze wzgldu na
pracowniczy ruch, dokonay zwrotu o 180 stopni, porzucajc wartoci uznawane dotd za naczelne kryterium polityki spoeczno-gospodarczej"[Modzelewski, 1993: 10] 47 Niekiedy nawet Kuro pisze w taki sposb, jak gdyby dla owego wspdziaania byo wwczas co najmniej za wczenie. Jak gdyby dopiero pniejszy ruch powstawania nowych organizacji pozarzdowych stwarza podstawy do budowania Rzeczypospolitej dla kadego". A przecie one mogy rozwija si szybciej obok i z pomoc ruchu spoecznego Solidarno".

81

Cz II - ZMIANY SYSTEMOWE W POLSCE

starzenie si spoeczestw i zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego. Nadal jednak przewaa system emerytur publicznych zwany repartycyjnym (pay-as-yougo). Natomiast Polska z wasnego wyboru wprowadza reform o b. wysokim, w Europie bodaje najwikszym udziale emerytur kapitaowych, uzalenionych, jak wiadomo, od sytuacji na rynku finansowym, w tym na giedzie. Rozszerza wic sfer niepewnoci w yciu spoecznym. Ju w tej chwili Polska naley do krajw o najwikszym udziale sektora prywatnego w sektorze suby zdrowia [Tymowska, 1999], a jeli wczy do tego szar stref, to by moe dzierymy w tym wzgldzie palm pierwszestwa. A jednak zarwno obecna reforma, jak i programy konkurencyjne stawiaj wyranie na dalsz i szybk prywatyzacj usug zdrowotnych . Na uwag zasuguj jeszcze dwie inicjatywy, wyranie promowane przez ekonomiczn cz obecnego rzdu. Nie powioda si, zaproponowana przez resort finansw, prba wprowadzenia podatku liniowego, ktry jak dotd jest eksperymentowany tylko w... Estonii. We wszystkich innych krajach istniej systemy podatkowe mniej lub bardziej progresywne. Ale ostatnio ta idea odya i w elitach wadzy zaczyna przewaa pogld, e pierwsza poraka wynikaa nie z treci propozycji, lecz z uchybie taktycznych (brak uzgodnie koalicyjnych). I wreszcie bon edukacyjny. Jest to wynalazek Miltona Friedmana, ktry mimo wysikw znacznej czci elit i prb eksperymentowania w poszczeglnych stanach USA nigdzie si nie przyj. Polska byaby (bdzie?) i w tej dziedzinie pionierem. W wietle tych wszystkich reform i pomysw inaczej naley spojrze na nasze pionierstwo. Pocztkowo sama historia sprawia, i polska elita polityczna staa si (musiaa si sta) pionierem reform na drodze do gospodarki rynkowej. Ale ju program stabilizacji i zmian systemowych z 1989 r. zawiera wiele elementw pionierstwa zamierzonego. Program stabilizacji, jego wyrane przestrzelenie" okazao si instrumentalne w tworzeniu nowego systemu wedug wzorw promowanych przez MFW, Bank wiatowy i ca plejad doradcw amerykaskich. Rewolucji w dochodach", nowej strukturze spoecznej suyy gwnie: drastyczne zredukowanie oszczdnoci indywidualnych; rwnie drastyczne, do dzi nie zrekompensowane, obnienie pac realnych (jeszcze w kocu 1996 r. byy one o jedn pit nisze ni w 1989 r.); bliskie cakowitej rezygnacji obnienie barier celnych i wrcz symboliczne podatki zaoycielskiego" sektora prywatnego. Pniejsze wysiki reformatorskie, podejmowane jako opozycja przeciwko (rzekomo) przesocjalizowaniu" gospodarek zachodnioeuropejskich, byy czci zamysu wyprzedzania Europy Zachodniej, dawania jej dobrego przykadu.

5. Jaki kapitalizm - menederski czy korupcyjny?

Dotychczas pisaem gwnie o jednym biegunie spoecznym - o masowym bezrobociu i wzrocie ubstwa, o gwatownym spadku dochodw indywidualnego chopstwa, o powolnym wzrocie przecitnych pac realnych, jeszcze obecnie niszych ni dziesi lat temu, o wyjtkowo wysokich roz- pitociach pac, dziewitnastowiecznych stosunkach pracy, okrojeniu pastwa opiekuczego. eby jednak odpowiedzie na postawione na pocztku artykuu pytania o polsk wersj kapitalizmu, musimy przyjrze si bliej drugiemu biegunowi spoecznemu. Mniej licznemu, ale bardziej widocznemu i wpywowemu biegunowi wadzy i wasnoci. Gdy pierwsi s przedmiotem, ci drudzy - beneficjentem i podmiotem zmian ustrojowych. Socjologowie [Gardawski, Gilejko, 1999] wymieniaj - obok menederw i indywidualnych posiadaczy fortun - jeszcze dwie grupy spoeczne: ludzi wadzy politycznej i administracji pastwowej oraz drobn buruazj, ktrej podstaw jest smali business. Wbrew zapowiedziom wadz (i Planowi Balcerowicza), obiecujcym wycofywanie si pastwa z gospodarki, administracja pastwowa wzrastaa w cigu tej dekady wyjtkowo szybko. Caa administracja publiczna zatrudniaa w 1990 r. 159 tysicy osb, a sze lat pniej - ju 290 tysicy. Administracja pastwowa (bez terytorialnej) zwikszya si ponad dwukrotnie, a jeszcze szybciej rs aparat administracji centralnej (ponad dwuipkrotnie). Dla zrozumienia charakteru powstaego systemu wane jest przede wszystkim zrozumienie roli tej grupy spoecznej w administracji publicznej, ktr wspomniani socjologowie okrelaj mianem klasy transformacyjnej". Korzysta ona, ich zdaniem, z renty transformacyjnej", co jest eleganckim okreleniem korupcji i klientelizmu. O korupcji i klientelizmie pisao wielu socjologw, sami jednak przyznaj, e zjawiska te z trudem poddaj si systematycznym badaniom. Zgadzajc si z tym, odwoam si nie do ich opinii, lecz do tekstu Jacka Kuronia, ktry w moim przekonaniu da najwnikliwsz analiz tych zjawisk. Polityk ten, znany nie tylko z ogromnej spostrzegawczoci i wraliwoci na wszelkiego typu patologie wadzy, lecz take z gotowoci do brutalnego wrcz obnaania jej mechanizmw, nie oszczdza te siebie (czsto przesadzajc) jako wspodpowiedzialnego. Pisaem wyej o przeobraaniu si znacznej czci starej nomenklatury biznesmenw. Kuro przypomina pocztki tego samouwaszczania aparatu wadzy w kocu lat 1980. i dodaje: Ale to by pocztek gigantycznego transferu bogactwa, ktry si dokona dosownie na naszych oczach. Wraz z hasem bogacie si" w oglnej zawierusze na wielk skal ruszya bo-

PRACA

ZBIOROWA pod redakcj prof. Wadysawa Balickiego

Podrcznik dla studentw uczelni wyszych

fi

......

1 6
r

MAKROEKONOMICZNE ASPEKTY POLITYKI ROLNEJ

Andrzej Czyewski
Kwestia agralna czy chopska ? Gdy praca nie jest zawodem. Potrzeby chop potrafi zabezpieczy z trudem. Rolnictwo hamulcem? Rolnictwo lokomotyw ?

1. Istota kwestii agrarnej

_______________ _____J

W skali globalnej, pojcie to przyjto rozumie, jako kweti ywnociow, wynikajc z niedostatecznej produkcji ywnoci, dla pokrycia potrzeb rosncej liczby ludnoci. Chwila zastanowienia jednake wystarczy, by zauway, i kwestia ywnociowa ma swoje rda i uwarunkowania w obszarach gospodarowania daleko wykraczajcych poza rolnictwo, jako dzia gospodarki narodowej. Wanie poza rolnictwem w istocie decyduj si losy co do tempa, kierunku i skali jego rozwoju. We wspczesnym wiecie ywno produkuj w wikszoci chopi (farmerzy) w gospodarstwach rodzinnych. Std interesy tej grupy producentw, rozumiane jako problem ich miejsca i perspektyw w gospodarce i spoeczestwie, determinuj tre wspczesnej kwestii agrarnej, czynic z niej w istocie kwesti chopsk. Prby definiowania kwestii agrarnej w rnych aspektach podejmowano kilkakrotnie (np. K. Kautsky, L. Krzywicki), jednak nigdy w sposb wyczerpujcy. Co wicej, wydaje si suszna teza, i mona jedynie

rozwiza dan konkretn posta kwestii agrarnej, natomiast nie mona rozwiza jej raz na zawsze. Czym bowiem jest w istocie sygnalizowany problem. Przyjmijmy za J. Wilkinem, i termin kwestia agrarna oznacza tak sytuacj spoeczno-ekonomiczn, w ktrej rolnictwo i jego problemy staj si, bd elementem naruszajcym rwnowag ekonomiczn i spoeczn w ramach systemu gospodarki narodowej, bd ze wzgldu na swe szczeglne cechy s hamulcem rozwoju gospodarczego i spoecznego. 48 Najkrcej mwic kwesti agrarn mona okreli, jako problem niedostosowania rolnictwa, pod wzgldem jego struktury i mechanizmu funkcjonowania do istniejcej na zewntrz niego sytuacji. Std kada prba agodzenia tych niedostosowa sprowadza si do zmiany warunkw rozwoju rolnictwa, a tym samym gospodarki chopskiej. W historii prbowano kilku metod rozwizywania kwestii agrarnej, traktowanej jako problem niedostosowa strukturalnych. Wymiemy tu: 1. kolektywizacj i nacjonalizacj rolnictwa, 2. przeksztacenie chopw w farmerw, 3. kapitalizacja rolnictwa i przeksztacenie chopw w najemnych robotnikw rolnych.
48 J. Wilkin, Wspczesna kwestia agrarna, PWN, Warszawa 1986, s. 11-50

adna z tych prb nie rozwizaa ostatecznie kwestii agrarnej (a wic i chopskiej), ktra nadal przejawia si w rnych gospodarkach w kilku formach. Do najwaniejszych nale: nienadanie wzrostu produkcji rolhej za rozwojem caej gospodarki narodowej i wzrostem popytu na ywno, nisza w porwnaniu z reszt gospodarki wydajno pracy w rolnictwie i produkcyjno innych czynnikw, niska elastyczno rolnictwa w zakresie struktury produkcji, jak i metod wytwarzania, dysparytet (nierwno) dochodw ludnoci rolniczej w stosunku do pozarolniczej, prowadzcy do nadmiernych dysproporcji w poziomie ycia oraz korzystaniu ze zdobyczy socjalnych. Nie wszystkie z wymienionych przejaww kwestii agrarnej wystpuj rwnoczenie. Ich nasilenie, wyranie zaley od stopnia rozwoju gospodarki jako caoci. Im niszy bowiem oglny poziom jej rozwoju, tym bardziej kade zakcenie w funkcjonowaniu i rozwoju rolnictwa jest odczuwane przez ca gospodark i wikszo spoeczestwa. Najbardziej bolenie kwestiaagrarnaoddziaywujenaspoeczest wa w krajach sabo rozwinitych, ze wzgldu na niedostateczny wzrost produkcji rolnej i fizyczny niedostatek ywnoci w stosunku do popytu na

poziomie biologicznego minimum. Inaczej jest w krajach wysoko rozwinitych. Tam kwestia agrarna przejawia si przede wszystkim w postaci dysparytetu dochodw ludnoci rolniczej. W porwnaniu z ludnoci zatrudnion w przemyle i innych nierolniczych dziaach gospodarki, w postaci niszej stopy dochodw od zaangaowanych kapitaw, a take niszej, w porwnaniu z reszt gospodarki wydajnoci pracy zatrudnionych w rolnictwie. Rnice te nie tylko maj wymiar globalny, ale pojawiaj si take wewntrz samego rolnictwa. Dodatkowy wymiar kwestia agrarna uzyskuje w Polsce. Jej wyjtkowo polega tu na tym, i rolnictwo przez kilka dziesicioleci, jako w wikszoci prywatne, funkcjonowao w otoczeniu gospodarki socjalistycznej. Z jednej strony zmuszao to wadze do szerszego wykorzystywania stosunkw towarowo-pieninych w relacjach midzy sektorem prywatnym i uspoecznionym, a wic stworzenia odmiennego systemu kierowania rolnictwem, z drugiej strony powodowao narastanie dysproporcji w zakresie wydajnoci pracy oraz dochodw ludnoci pracujcej w rolnictwie i innych dziaach. Pogbia je protekcyjny stosunek pastwa do wasnoci uspoecznionej (pastwowej), si rzeczy dyskryminujcy gospodark rodzinn w rolnictwie. W takiej sytuacji kwestia agrarna stawaa si kwesti chopsk, take w sensie politycznym, co znajduje swe reperkusje take dzi, w okresie transformacji gospodarki postko-

munistycznej w rynkow. Rne przejawy kwestii agrarnej, wysuwajc si na plan pierwszy, powoduj odmienne jej pojmowanie w rnych krajach. Nawet jednak w tych najbardziej rozwinitych, gdzie rolnictwo wytwarza stosunkowo niewielk cz dochodu narodowego, absorbujc rwnie ma cz zatrudnienia, problemy rolnictwa i producentw ywnoci, spdzaj sen z powiek politykw, wzbudzaj due spoeczne emocje. Co wic decyduje o pewnym uniwersalimie kwestii agrarnej w krajach o rnym poziomie rozwoju, co w istocie podtrzymuje fenomen gospodarki chopskiej we wspczesnym gospodarowaniu ? Naley tu wskaza na kilka okolicznoci.49 Po pierwsze, wystpuj specyficzne trudnoci w adaptowaniu rolnictwa do reszty gospodarki. Wi si one z niemonoci podporzdkowania cyklu produkcji (okrelonego prawami fotosyntezy), wymogom optimum ekonomicznego, obowizujcego w pozarolniczej czci gospodarki. Po drugie, zwizek producentw z ziemi. Jest to czynnik produkcji, ktry w procesie ekonomicznym wykorzystywany jest wielokrotnie. By jednak uch roni go przed nieodwracalndegradacj, trzeba dostosowa si do wymogw przyrody w zakresie odywczych skadnikw gleby, bez wzgldu na to, czy dziaanie takie jest w
49 D. Galaj, Kwestia chopska, Wie i rolnictwo" 1985/1

danym momencie opacalne, czy te nie. Dua zaleno produkcji ywnoci od warunkw naturalnych powoduje, po trzecie, zmienno natenia i tempa pracy w rnych porach roku, w rnych rejonach i typach gospodarstw. Zmienn jest take dugo dnia pracy. Wzorce jej organizacji spoza rolnictwa nie mog wic przynie pozytywnych rezultatw. Musi by ona elestyczniejsza, co wcale nie przesdza, e ostateczny efekt finalny w postaci dochodu bdzie taszy, ni w dziaach pozarolniczych. Po czwarte, w rolnictwie wystpuje specyficzny system motywacyjny. Ostateczny bowiem rezultat, a take cel pracy rolnika w postaci jego dochodu, do koca stanowi wielk niewiadom. Niepewno ta wynika, najoglniej biorc, z odroczenia nakadw rodkw od efektw, w warunkach trudnych do przewidzenia zjawisk klimatycznych oraz zachowa rynku krajowego i zagranicznego w okresie kilku, bd kilkunasto miesicznego cyklu produkcyjnego. W tej sytuacji, kilkakrotnie wolniejszy obrt kapitau ni poza rolnictwem, kumuluje ryzyko strat, wobec ktrego rolnik jest bezsilny. Moe jedynie oddziaywa na polityk ekonomiczn pastwa, przy czym efekty tych dziaa, w krtkim okresie, s z zasady skromne. Nic nie jest w stanie zmieni faktu, i dochody i warunki bytu rolnikw, w wikszym stopniu zale od sektora nierolni- czego, ni wasnej pracy. W ostatecznoci moe on jedynie zaniecha produkcji, zabezpieczajc wycznie swoje potrzeby.

Dziaanie takie byoby jednake tym, czym strajk w przedsibiorstwie nierolniczym. Po pite. Dla wikszoci rolnikw, ich praca nie jest zawodem, ale sposobem ycia. D. Gaaj pisa o gospodarstwie chopskim, jako miejscu ycia i pracy caej rodziny, pracy bezustannej, niepewnej kocowego efektu i stosunkowo prymitywnej, natykajcej si w pogoni za efektem na barier wasnego gospodarstwa, wasnej ziemi, wasnej przestrzeni.50 W wikszoci krajw wiata dominuje gospodarka chopska, w ktrej gospodarstwo jako miejsce pracy nie jest oddzielone od gospodarstwa domowego. To zmienia podejcie do ryzyka gospodarczego, wpywa na ocen opacalnoci produkcji. Reakcja na bodce ekonomiczne jest w takim przypadku odmienna, ni w przedsibiorstwach pozarolniczych. Poczenie gospodarstwa produkcyjnego z gospodarstwem domowym, moe dziaa zarwno jako stymulator, amortyzator, a w ostatecznoci destymulator zachodzcych tam procesw ekonomicznych. Potrzeby gospodarstwa domowego mog by bodcem do okrelonej aktywnoci ekonomicznej, z drugiej strony niepowodzenia s do pewnej granicy rekompensowane wyrzeczeniami w gospodarstwie domowym; dalej pozostaje tylko naturalizacja (samo spoycie) produkcji rolnej. W nowoczesnej gospodarce chopskiej tj. takiej, gdzie
50 K. Duczkowska-Malysz, D. Gaaj, Socjologiczna Interpretacja kwestii chopskiej, Wie i rolnictwo", 1985/1.

dominuj gospodarstwa- przedsibiorstwa, zalenoci te zmieniaj si, a nawet zanikaj. Jak jednake dowodzi historia, gospodarstwa chopskie (rodzinne), wykazuj wielk odporno na wstrzsy ekonomiczne i nic nie zapowiada powszechnoci ich zamiany na przedsibiorstwa typu kapitalistycznego o cechach, jak w dziaach pozarolniczych. Przyczyn tego naley upatrywa w ogromnej elastycznoci gospodarstw chopskich w stosunku do specyficznych cech rodowiska produkcyjnego w rolnictwie oraz w ich szczeglnym systemie motywacyjnym. Obiektywne uwarunkowania prowadz do tego, i chopi akceptuj do pewnego stopnia fakt, e rozwj cywilizacyjny wsi, niejako z natury rzeczy, musi pozosta w tyle za wzorami miejskimi. Jest to jednak zgoda na dysparytet szczeglnego rodzaju, niezaleny cakowicie lub w znacznym stopniu, od oglnych stosunkw spoecznych; programw politycznych i gospodarczych. Problem kwestii chopskiej pojawia si wwczas, gdy w dysparytet przestaje oddawa inno i specyfik warunkw ycia na wsi, a zmienia si w upoledzenie chopstwa oraz trwa degradacj w stosunku do miejskich grup spoeczno-zawodowych. Wtedy wanie oywia si kwestia chopska, ktrej definitywnie nie mona rozwiza, ani tolerowa jej trwania. Powysze przesanki w peni uzasadniaj fakt, i wspczenie mwi si o kwestii rolnej, a nie np. kwestii

przemysowej, czy usug w gospodarce. Pozwalaj rwnie wskaza na czwart, poza na wstpie wymienionymi, (patrz str. 182) metod rozwizywania kwestii agrarnej. Polega ona na rezygnacji z powszechnoci przeksztace gospodarstw chopskich w sprawne przedsibiorstwa rolne, na rzecz stymulacji procesw reprodukcji w wikszoci z nich, w sposb akceptujcy ich specyfik oraz mechanizm adaptacyjny. Rozpoznanie reakcji przystosowawczych gospodarstw chopskich na zmienn polityk roln, jest warunkiem jej powodzenia i postpu w rozwizywaniu kwestii agrarnej. Przyjrzyjmy si jej w wietle dowiadcze polskich.

2. Reakcje przystosowawcze gospodarstw chopskich

Kluczem do zrozumienia sytuacji gospodarczej producentw ywnoci w Polsce jest poznanie zachowa gospodarstw rolnych w warunkach rnej polityki rolnej. Szczegowa analiza dugookresowych (okoo 30-letnich) trendw dowodzi, e gospodarstwa chopskie przystosowuj si do

zmieniajcych si zewntrznych warunkw gospodarowania, odmiennie traktujc inwestycje produkcyjne i przyrost stada oraz zapasw, jako skadniki akumulacji.* Okresowo zmian sytuacji dochodowej gospodarstw nie wywouje waha poziomu inwestycji produkcyjnych. W warunkach polskich skala ich z roku na rok rosa, za udzia inwestycji produkcyjnych w dochodach oglnych, aczkolwiek niski, nieprzerwalnie wzrasta. Rolnik wykorzystywa kad realn moliwo wzrostu majtku produkcyjnego, nie ogldajc si na bieco niekorzystn sytuacj dochodow. Dowiadczenie bowiem uczyo, e warunki w tym zakresie byy pynne; bieco niekorzystne, ulegay szybkim zmianom. Wizao si to z faktem, e gospodarstwa chopskie na niekorzystne relacje cen skupu reagoway przede wszystkim zmianami stanu stada i zapasw. Wanie ten skadnik akumulacji podlega najwikszym wahaniom. Do rzadkoci naleay sytuacje, gdy warto stada (podstawowego i obrotowego) oraz zapasw produkcji rolinnej wzrastaa (w cenach staych) z roku na rok. Najczciej spadek udziau tego skadnika w dochodach przeplatany by krtkookresowym, z reguy rocznym, bd dwuletnim wzrostem. Warto przy tym wskaza na cisy zwizek reprodukcji rozszerzonej w gospodarce chopskiej z polityk kredytow pastwa. Wida to szczeglnie, gdy porwna udzia akumulacji netto z udziaem salda kredytw na cele produkcyjne w dochodach

rolniczych. Okazuje si, i bez pomocy kredytowej pastwa, gospodarka chopska z trudem potrafi zabezpieczy potrzeby reprodukcji prostej. Nie oznacza to jednak. i takie sa jei potencjalne moliwoci. W okresach korzystnej i sta* A. Czyewski, Dochody rolnicze a procesy reprodukcji w gospodarce chopskiej w okresie Polski Ludowej, Ekonomista" 1986/4-5.
i V Ali 1VA. O^/WllJi iv IWUiUj

bilnej polityki rolnej, zachodziy rwnie wyrane procesy reprodukcji rozszerzonej, wzmagane aktywn polityk kredytow. Na pocztku lat siedemdziesitych na przykad udzia akumulacji netto w dochodach rolniczych, bez salda kredytw, siga okoo 4%. Podobne zjawisko wystpio na pocztku lat osiemdziesitych. Przechodzc do konkluzji, mona powiedzie, e procesy reprodukcji rozszerzonej w gospodarce rodzinnej (chopskiej) zale przede wszystkim od parametrw regulacyjnych, stosowanych w polityce agrarnej danego okresu, gwnie relacji cen artykuw nabywanych i sprzedawanych przez gospodarstwa, obcie finansowych oraz warunkw udzielania kredytu. Natomiast zdolno przystosowawcza gospodarstw indywidualnych do tych zmian wyraaa si przede wszystkim w maksymalizacji udziau inwestycji produkcyjnych w podziale dochodw rolniczych, przy rwnoczesnej kompensacji niekorzystnych zmian w warunkach gospodarowania, przez ograniczenie tempa przyrostu, bd

poziomu stada. Utrzymywanie si tej sytuacji w dugim okresie prowadzio do wyranej dyspropocji pomidzy potencjalnymi moliwociami i faktycznym wzrostem produkcji w gospodarstwach chopskich. Dowodzi tego m. in. zauwaalna w dugim okresie, rozpito pomidzy sukcesywnie rosncym udziaem wydatkw na inwestycje produkcyjne w dochodach rolniczych, a stabilizacj stada na poziomie reprodukcji prostej. Mona wrcz mwi o kumulacji niewykorzystanych moliwoci produkcyjnych w rolnictwie polskim, do ktrych jednak sigano w sytuacji wzrostu opacalnoci produkcji, tj. korzystnych relacji cenowych i kredytowych. Zachowanie gospodarstw chopskich byo racjonalne z punktu widzenia ich ekonomiki. W okresie gospodarki centralnie sterowanej wymuszao ono popraw opacalnoci produkcji rolnej w okresie 2-3 lat, dowodzc przy tym, i rodzinna forma wasnoci wcale nie musi oznacza gospodarki o prostych procesach reprodukcji. Racjonalno gospodarowania tych podmiotw, uwidacznia ich stosunek do konsumpcji. rodki przeznaczone na ten cel (poza spoyciem naturalnym, wzgldnie staym co do poziomu), byy zazwyczaj proporcjonalne do zmian w tempie i poziomie dochodw rolniczych. Odnotowa jednak trzeba, i w warunkach przeduajcego si okresu ograniczania akumulacji ze wzgldu na brak opacalnoci produkcji, miay miejsce przykady negatywnej adaptacji do spoecznie

nieadekwatnych regulacji w zakresie polityki rolnej. Obserwowano wwczas nadmierny wzrost spoycia w stosunku do poziomu dochodw. Norm by jednak nieantagonistyczny rozwj akumulacji oraz konsumpcji i inwestycji nieprodukcyjnych w gospodarstwach chopskich. Dominowaa zgodno co do kierunku zmian obu wielkoci, jednake tempo wzrostu akumulacji rzeczowej w gospodarstwach z reguy wyprzedzao wzrost konsumpcji. Gdy jednak dochodzio do spadku akumulacji rzeczowej, to by on gwatowniejszy ni konsumpcji.

(
\

3. Rolnictwo a polityka rzdu

v____________________: _____________________ _____________________ _____________________

Kwestia rolna jest i zawsze bya zapalnym punktem w gospodarce i polityce. Przeksztacenie ustrojowe, jakie obserwujemy w Polsce od 1989 roku wyranie zaostrzyy napicia na wsi. W pogoni za Europ rolnictwo nie moe by jednake hamulcem, skansenem gospodarki regulowanej decyzjami, opornym wobec weryfikacji rynkowej. Nie chc tego zarwno sami rolnicy, jak i

pozarolnicze otoczenie. Schody" zaczynaj si dopiero, gdy dyskutuje si si lekarstwa" oraz wielko i czstotliwo dawki. Jedno jest pewne. Skutki wprowadzenia gospodarki rynkowej w sferze wyywienia zale: od stopnia uwolnienia i obiektywizacji cen i innych parametrw ekonomicznych (m.in. pac) na rynkach pozaywnociowych. I- dzie zarwno o prawdziwe ceny: towarw, pienidza krajowego, oprocentowania wkadw, kredytw, zuycia rodkw trwaych, a take pracy i walut obcych, od rwnolegoci procesu wyzbywania si nadwyek czynnikw produkcji (m.in. pracy i majtku) w przedsibiorstwach, od tempa wyksztacenia si penowartociowych podmiotw na rynku, silnie zainteresowanych zyskiem i odpowiadajcych w grze rynkowej majtkiem, od wprowadzenia rynkowego mechanizmu alokacji, najpeniej wyraajcego proces dostosowywania relacji cen rwnowagi i kosztw, a wic gwarantujcego prawidowy ruch kapitau, od ograniczenia monopolizacji sfery zaopatrujcej rolnictwo w rodki przetwarzajce jego produkcj, od postpu w utwardzaniu regu ekonomicznych dziaalnoci przedsibiorstw pastwowych

(Skarbu Pastwa), a take w zakresie emisji pienidza i kreacji kredytu. Czy przedstawione wymogi pozwalaj sdzi, i wanie w taki sposb pojmowany jest zwizek rolnictwa z gospodark narodow? Niestety nie. Dotychczasowa polityka nie kreli perspektywicznej wizji rolnictwa i jego miejsca w systemie spoeczno-gospodarczym kraju. Najnowszy kryzys polskiego rolnictwa jest wynikiem zderzenia si trzech barier, ktre wystpiy na drodze - od gospodarki niedoborw - do gospodarki ograniczanej przez popyt: bariery popytu na produkty ywnociowe, bariery opacalnoci produkcji, bariery przemian strukturalnych. Skutki ich dziaania si kumuluj, skutecznie ograniczajc procesy rozwojowe. Z jednej bowiem strony bariera popytu wymusza konieczno obniki jednostkowych kosztw produkcji w rolnictwie, gdy spada jego opacalno. Rozwieraj si gwatownie noyce pomidzy cenami otrzymywanymi przez rolnikw za swe produkty, a cenami, ktre musz oni paci za zakupywane rodki produkcji. Logicznie wic biorc, powinien wystpi przymus przeksztace w strukturze agrarnej, a take bariera wzrostu wydajnoci pracy. Rwnoczenie jednak rzd uruchamia blokad dla tego typu przemian w postaci hamowania odpywu siy roboczej z gospodarstw rolnych. Jak dotd nie wida konkretnych rozwiza narastajcego problemu ukrytego

bezrobocia na wsi, wrcz przeciwnie, spodziewa si mona perspektywy powrotu do rolnictwa wielu dwuzawodowcw oraz przymusu pozostawienia na wsi wikszej ni poprzednio liczby modych ludzi. Wie moe sta si wrcz przechowalni bezrobocia w warunkach nieefektywnej struktury agrarnej. W tym miejscu warto zwrci uwag na przesanki systemowe, przemawiajce za sposobem i koniecznoci zmiany dotychczasowego podejcia do polityki rolnej.51 W sytuacji, gdy przecitne spoycie misa i jego przetworw w Polsce jest relatywnie niskie, a struktura spoywanej ywnoci potwierdza nadmierny udzia wglowodanw i tuszczw w diecie, zasadnym jest denie do wzrostu spoycia biaka, jak i zmiany struktury spoywanej ywnoci. Rwnoczenie istniej potencjalne warunki do wzrostu produkcji rolniczej. Tworz je niewykorzystane w gospodarstwach chlewy, obory, stodoy, maszyny, ugorowane pola, rezerwy siy roboczej, rezerwy paszowe oraz czynniki produkcji dla ktrych brak alternatywy wykorzystania poza danym gospodarstwem. Zway trzeba, i ma to miejsce w warunkach, gdy przecitny udzia wydatkw na ywno siga dwch trzecich przecitnego budetu gospodarstw
51 A. Czyewski, Potrzeby i kierunki reformy na obszarze stosunkw miast-wie, A. Czyewski, W.Wilczyski (red.), Teoretyczno-gospodarcze uwarunkowania reformy, Pozna 1990, s. 101118.

domowych. Naley wic doprowadzi do obnienia tego wskanika i rwnoczenie pobudzi produkcj roln, poprzez podniesienie jej opacalnoci. Stosunkowo szybko ujawni si wwczas rezerwa" popytu gospodarstw domowych z tytuu spadku udziau wydatkw na ywno. Miaaby ona charakter wyranie antyrecesyjny, oywiajc popyt na artykuy pozarolnicze. Innym, podobnym efektem, jest wzbudzenie dodatkowego popytu gospodarstw na rodki produkcji, trwae, a przede wszystkim obrotowe, plonotwrcze. Warunkiem jednake jest prowadzenie polityki umoliwiajcej osignicia opacalnoci dla takiej liczby gospodarstw i z takiego areau uytkw, by oywienie antyrecesyjne stao si w rolnictwie i gospodarce ywnociowej powszechne w skali krajowej. Szacunek taki jest trudny, jednake moliwy. Niektrzy ekonomici rolni sskonni przyj, i warunki opacalnoci winny by tworzone dla co najmniej jednej trzeciej najefektywniejszych gospodarstw, inni wi t liczb z opacalnoci produkcji z przynajmniej poowy uytkw rolnych, s te tacy, co mwi o opacalnoci produkcji przecitnego gospodarstwa. Jedno jest pewne, nikt nie domaga si gwarancji dla produkcji kadego gospodarstwa. Nie mona te owych gwarancji" traktowa, jako wycznie obcienia budetowego pastwa. Jest to raczej rodzaj rednio terminowego kredytu", spacanego efektami dziaalnoci antyrecesyjnej w skali makroekonomicznej. A jeli przy okazji

takiej dziaalnoci okazaoby si, i w warunkach spadku udziau wydatkw na ywno, kupowanoby wicej, bo taszej ywnoci, to byby to dodatkowy argument za tak wanie orientacj w polityce rolnej. Zwamy jeszcze na fakt, i prodochodowa polityka rolna w warunkach gwarantowanego minimum opacalnoci prowadzi do osignicia w gospodarstwach korzyci w skali, wobec w miar stabilnego udziau kosztw staych produkcji rolniczej, jak te podatkw i opat. Z kolei odwrcenie tej filozofii oznacza w praktyce niskie dochody rolnicze oraz ograniczenie zakupw rodkw produkcji i dbr konsumpcyjnych, a wic popytu wobec pozostaych sfer gospodarki ywnociowej -w sumie zawon reprodukcj, o negatywnych skutkach dla caej gospodarki narodowej. W takich warunkach, w gospodarstwach chopskich nastpi wzrost spoycia naturalnego i ograniczenie towarowoci najmniejszych gospodarstw, w konsekwencji ograniczenie skupu i podwyszenie jego ceny.

Makroekonomiczne aspekty polityki rolnej

40 1

W przedsibiorstwach rolnospoywczych rosn bd jednostkowe koszty produkcji. Droszy towar natrafi na barier zbytu, co spotguje wzrost kosztw przedsibiorstw, prowadzc w prostej linii do oglnego uboenia producentw rolnych. Rolnictwo polskie moe sta si jednak lokomotyw rozwojow gospodarki, gwarantujc pojawienie si w niej efektw mnonikowych. Postp zaley przede wszystkim od zmian w dziaaniu produkcyjnego otoczenia rolnictwa. Zmiany te, aby wykorzysta obiektywne przesanki dla stosowania mechanizmu rynkowego w produkcji rolnej, musz mie charakter wyprzedzajcy. Wwczas bd wywoywa proefektywnociowe dostosowania podmiotw produkcyjnych w rolnictwie do sytuacji panujcej w otoczeniu. Na obszarze stosunkw miasto-wie, oznaczaj one, po pierwsze zerwanie z przerzucaniem na rolnictwo kosztw funkcjonowania monopoli producentw rodkw produkcji. Czynnik ten obnia efektywno akumulacji w rolnictwie, ogranicza rodki na szeroko pojte spoycie. Nowa jakociowo polityka rolna musi zdecydowanie przeamywa istniejce ukady monopolistyczne w zakresie rodkw produkcji, obsugi i skupu. Proces demonopolizacji sfery przedprodukcyjnej w rolnictwie powinien take wyprzedza tworzenie elestycznego rynku rolnego. Po drugie - konieczno spadku kosztw zaopatrzenia rolnictwa w rodki produkcji i relatywny wzrost opaty pracy w

sferze pozarolniczej, pozwalajcy na wzrost popytu na ywno i spoywanie wicej, taszej ywnoci. Wstpnym jednake warunkiem jest, by w polityce rolnej miao miejsce: prawidowe rozpoznanie relatywnie wysokich kosztw produkcji oraz przyczyn niskiej wydajnoci pracy w rolnictwie, zerwanie z subwencjonowaniem rozwoju oglno gospodarczego kraju, kosztem utrwalania, bd nawet pogbiania nadmiernych rnic w rozwoju cywilizacyjnym wsi, uzgldnienie i poszanowanie waciwych gospodarstwom chopskim reakcji przystosowawczych. S to niezbdne wymogi dla wzrostu produkcji w gospodarstwach rolnych, a przez to obnienia jednostkowego kosztu wytwarzania i poprawy ich dochodowoci. Pozwalaj przeama bdne koo recesji. Konieczny wic jest skuteczny interwencjonizm pastwowy.

Redakcja naukowa Ryszard Tumaczenie

Rapacki

Bogusaw Czarny (rozdziay 4, 7-10, 15-19) Ewa Freyberg (rozdziay 2, 3, 7, 8) Marian Geldner (rozdziay 1, 2) Zbigniew Matkowski (przedmowa, rozdziay 3, 5, 6, 12, 13) Andrzej Parkoa (rozdzia 4) Jacek Prokop (rozdzia 11) Ryszard Rapacki (przedmowa, rozdzia 14) Micha Rusiski (rozdziay 12-14)

David Begg
Stanley Fischer Rudiger Dornbusch

EKON OMIA
Wydanie III zmienione

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 2003

emy wyprowadzi odpowiednie krzywe ich popytu na ziemi. Na rysunku 14.9 przedstawiono krzyw popytu na ziemi pod budow domw >> oraz krzyw popytu na ziemi pod upraw roln D D . SS oznacza stal poda ziemi do podziau
H H

midzy te dwie gazie. Mimo i w dugim okresie cakowita poda ziemi jest wielkoci stal, to proporcje jej alokacji midzy obie gazie mog si zmienia. Jeeli stawki opat dzierawnych w obu gaziach s rne, to waciciele ziemi bd

przenosi poda usug swoich gruntw z gazi o niszej stawce do gazi oferujcej wysz stawk. W dugim okresie stawki te powinny si zatem wyrwna. Poziom opat dzierawnych powinien take zapewni rwnowag midzy sta poda ziemi a cznym na ni popytem. Rwnowaga ustala si zatem przy stawce R, przy ktrej zapotrzebowanie na ziemi zgaszane przez budownictwo, LH, oraz zapotrzebowanie na ziemi na cele rolnicze, L,., s w sumie rwne staej poday L. Przyjmijmy teraz, e pastwo subsydiuje budownictwo. Krzywa popytu na ziemi pod zabudow przesuwa si ku grze z pooenia D/IDFI do D' D' . To pionowe przesunicie odpowiada wysokoci subwencji. Przy zapotrzebowaniu rwnym L, gospodarstwa domowe pac nadal R za jednostk powierzchni dziaki budowlanej, a pastwo dotuje wacicieli ziemi sum rwn R -R(], co pozwala im uzyskiwa czn stawk R,. Przy wyjciowych proporcjach podziau ziemi (L i LF) jej waciciele s zainteresowani transferem usug ziemi z rolnictwa do budownictwa mieszkaniowego, gdzie uzyskuj wysze dochody. Nowa rwnowaga ustala si przy stawce R,, ktra pozwala ponownie osign jednakow wysoko opat dzierawnych uzyskiwanych w obu zastosowaniach,
TL N N TL T

zapewniajc jednoczenie zrwnanie cakowitego popytu na ziemi z jej czn poda. Subwencje mieszkaniowe podnosz stawk opaty dzierawnej i skaniaj rolnikw do oszczdzania ziemi a do momentu, gdy warto jej produktu kracowego ponownie zrwna si z jednostkow opat za usugi ziemi. RYSUNEK 14.9

Alokacja ziemi midzy konkurencyjne zastosowania

Z pionowej krzywej poday SS wynika, i czna poda ziemi jest staa. DFD jest krzyw popytu na ziemi na cele rolnicze, 0,flH za krzyw popytu na ziemi pod zabudow. W dugim okresie waciciele ziemi dokonuj midzygaziowego transferu jej usug a do momentu, gdy zrwnaj si stawki opat dzierawnych w obu zastosowaniach. Stawka rwnowagi R zapewnia zrwnanie si cznego zapotrzebowania na usugi ziemi (L + LH) z czn poda. Po wprowadzeniu pastwowych subwencji budowlanych stara" krzywa popytu na ziemi pod zabudow pozostaje w pooeniu DHDH, natomiast krzywa D^D1,, odpowiada opacie dzierawnej powikszonej o subwencj, jak uzyskaj waciciele dziaek budowlanych. W bardzo krtkim okresie poda ziemi dla obu zastosowa jest staa (L i L,i). Subwencja podnosi jedynie opat pobieran przez wacicieli dziaek
H H R

budowlanych do wysokoci R,. Korzyci odnosz wanie oni, a nie gospodarstwa domowe. Poniewa opata dzierawna za ziemi uprawn pozostaje w krtkim okresie na poziomie R, powstaj bodce, aby relatywnie wicej ziemi przeznaczy pod zabudow, a nie na cele rolnicze. Nowa rwnowaga dugookresowa ustala si przy stawce opaty R,, chocia gospodarstwa domowe pac mniej, gdy pastwo subsydiuje ziemi pod zabudow. Cakowity popyt L' + L' ponownie zrwnuje si z czn poda ziemi.
F

procentowej. W przypadku wzrostu stawki do R2 ronie rwnie warto zaktualizowana tego strumienia, a wraz z ni i cena ziemi. Rwnie w tej sytuacji musimy dokadnie rozrnia dostosowanie w krtkim i dugim okresie. W krtkim okresie poda ziemi dla poszczeglnych gazi jest staa. Gdy subwencje otrzyma budownictwo mieszkaniowe, wwczas waciciele ziemi od razu mog obciy

|! #?,.
0R2-to j 1 2 flof" C/3

L- Lf
F

L L L
H

Ilo usug ziemi

Ile wyniesie cena ziemi? Przy stawce R cena ziemi bya po prostu wartoci zaktualizowan strumienia przyszych opat dzierawnych, zdyskontowanych przy zastosowaniu rynkowej stopy
N

budownictwo stawk R za dotychczasow ilo ziemi LH. Tak wysoka opata dzierawna skania wacicieli ziemi do przeznaczenia gruntw uytkowanych rolniczo pod budow mieszka, co
T

wprawdzie podbija opaty dzierawne za ziemi uytkowan na cele rolnicze, ale jednoczenie obnia opaty uzyskiwane za grunty oddawane pod zabudow. Opaty za dziaki budowlane, otrzymywane przez

rozmiary kapitau trwaego (kapitau produkcyjnego pomniejszonego o zapasy), przypadajcego na 1 zatrudnionego w produkcji w poszczeglnych gaziach. Zamy, e wszystkie gazie s w stanie
873 84 107 39 14

Energetyka i zaopatrzenie w wod Rolnictwo, lenictwo i rybowstwo Przemys przetwrczy Handel, hotele, gastronomia, usugi rzemielnicze Budownictwo rdo: Jak tablicy 14.2.

wacicieli w krtkim okresie, okazuj si w rzeczywistoci za wysokie w stosunku do poziomu uzasadnionego w dugim okresie.

14.10
Ponownie troch faktw
Powszechn tendencj w gospodarkach krajw uprzemysowionych jest przechodzenie do coraz bardziej kapitaochonnych technologii. Czy przeprowadzona w niniejszym rozdziale analiza pozwala na wyjanienie tej tendencji? W tablicy 14.8 przedstawiono dane dotyczce kapitaochonnoci w rnych gaziach gospodarki brytyjskiej w 1996 r. Ilustruj one

rwnowagi dugookresowej i e moemy po TABLICA 14.8 Warto realna kapitau trwaego na 1 zatrudnionego w Wielkiej Brytanii w 1996 r. (tys. w cenach 1996 r.)

min problemy dostosowa krtkookresowych. Z punktu widzenia celu naszej analizy uproszczenie takie wydaje si uprawnione. Uszeregowanie gazi wedug poziomu kapitaochonnoci w 1996 r. bardzo przypomina sytuacj z okresu o dziesi lat wczeniejszego. Oczekujemy, e w dugim okresie opata za usugi kapitau (tzn. stopa zwrotu z kapitau przyp.

R.R.) wyrwna si we wszystkich gaziach. W przeciwnym razie kapita bdzie wdrowa midzy gaziami, kierujc si tam, gdzie oczekuj na wysze zyski. Podobnie, dugookresowe rnice pac powinny odzwierciedla przede wszystkim rnice w po- zapieninych cechach poszczeglnych zaj, tak

by nie powodowa midzygaziowych przepyww siy roboczej. Nie powinnimy si dziwi, e zarobki grnikw s wysze od zarobkw robotnikw rolnych. Przy innych czynnikach nie zmienionych ludzie wol pracowa na polu ni w ciemnej i niebezpiecznej sztolni.

Abstrahujc od tego rodzaju rnic pac, poszczeglne gazie w dugim okresie maj do czynienia z takimi samymi wzgldnymi stawkami wynagrodzenia za usugi poszczeglnych czynnikw produkcji. Z naszego modelu wyboru techniki produkcji wynika, e gwnym czynnikiem powodujcym midzy- galziowe zrnicowanie wspczynnikw kapitaowych (stosunku: kapita/praca) s rni-Kapitat i ziemia: uzupenienie analizy rynkw czynnikw produkcji 387

RAMKA 14.2
Rynki czynnikw produkcji: podsumowanie
W ostatnich trzech rozdziaach badalimy rynki czynnikw produkcji pracy, kapitau i ziemi. W dugim okresie, gdy proporcje, w jakich s toczone rne czynniki produkcji, mog by dowolnie zmieniane, dla kadych rozmiarw produkcji wybr technologii w przedsibiorstwie zaley od stosunku cen czynnikw lub opat za korzystanie z ich usug. Przy danej wielkoci produkcji wzrost wzgldnej ceny jednego czynnika skoni przedsibiorstwo do przestawienia si na technologie wymagajce zastosowania relatywnie mniejszych iloci tego czynnika. Krzywa dugookresowego kosztu cakowitego obrazuje najtaszy sposb wytworzenia rnych wielkoci produkcji przy optymalnym doborze technologii. Dugookresowy koszt cakowity okrela z kolei dugookresowy koszt kracowy, a to pozwala wyznaczy wielko produkcji zapewniajc maksymalizacj zysku, przy ktrej nastpuje zrwnanie kosztu kracowego z utargiem kracowym. Krzywa popytu przedsibiorstwa na kady czynnik produkcji odzwierciedla popyt pochodny, zaleny od wielkoci fizycznego produktu kracowego tego czynnika i utargu kracowego, jaki przedsibiorstwo uzyskuje ze sprzeday dodatkowej jednostki produktu. Dla przedsibiorstwa dziaajcego w warunkach wolnej konkurencji krzywa popytu na dany czynnik produkcji odpowiada dokadnie krzywej wartoci jego produktu kracowego. Krzyw wartoci produktu kracowego konstruujemy dla danej ceny produktu, danej iloci pozostaych zastosowanych czynnikw oraz danej techniki wytwarzania. Zmiany ktregokolwiek z tych trzech elementw powoduj jej przesunicie. W krtkim okresie popyt przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego na zmienny czynnik produkcji jest wyznaczony przez punkt zrwnania wartoci produktu kracowego tego czynnika z jego cen lub kosztem najmu. W dugim okresie mona dowolnie zmienia iloci wszystkich zastosowanych czynnikw. Popyt na kady z nich moe wzrasta a do punktu, w ktrym oplata za jego wynajcie (tzn. koszt zaangaowania dodatkowej jednostki czynnika prz.yp. K.K.) zrwna si z wartoci jego produktu kracowego przy zaoeniu, i
dobrana ilo pozostaych czynnikw zostaa ju optymalnie dostosowana na podstawie tego samego kryterium.

Na czym zatem polega rnica midzy trzema czynnikami produkcji, ktre nazwalimy prac. kapitaem i ziemi? Ot przede wszystkim na szybkoci, z jak dokonuj si zmiany ich poday. W przypadku pracownikw zatrudniajcych si dorywczo na budowach lub w gospodarstwach rolnych w okresie zbiorw, poda tego czynnika produkcji dla przedsibiorstwa, gazi, a moe nawet w caej gospodarce moe rzeczywicie zmienia si niemal dowolnie, i to nawet w krtkim okresie. Nic mona tego powiedzie o poday wysoko wykwalifikowanych pracownikw o duym dowiadczeniu, a zmiany poday wielu dbr inwestycyjnych, takich jak fabryki i elektrownie, wymagaj jeszcze duszego czasu. Poda ziemi jako czynnika produkcji jest w caej gospodarce w zasadzie staa nawet w dugim okresie. Im wolniejsze jest tempo dostosowa i im bardziej s one nieodwracalne, tym silniej biece decyzje musz si opiera na analizie nie tylko obecnych, lecz rwnie przyszych warunkw. Oceny dotyczce przyszoci i szacunki dugookresowej stopy zysku mogy pozostawa poza obszarem analizy, kiedy dotyczya ona niewykwalifikowanej sity roboczej (rozdzia 12). Maj one natomiast zasadnicze znaczenie dla decyzji o inwestycjach w kapita ludzki (rozdzia 13) i w kapita rzeczowy (ten rozdzia). Te oglne zasady tworz podstawowy zestaw narzdzi pozwalajcych bada rynki czynnikw produkcji.

V ________________________________________________________________________________________ J Mikroekonomia pozytywna 38 8

115

\
c e o d w t s e t c o h s n o i w c a z n n e e j j t e c h n o l o g i i . a t w o c i

z a s t W s p z o y w s a t n k i o a z a l e y p r a c y

116

k a p i t a e m . T a b l i c a 1 4 . 8 p o t w i e r d z a t e n w n i o s e k .

N o w o c z e s n e l e k t r o w n i l u b o c z y s z c z a l n i c i e -

117

k h n w i c m z o n y e , k i e r o w a n a d z o r u j b c a y r d p z r o a c n i e n l a i c e z k n r y a n p i e e r s k o o n m e p l u t t e e r c a

118

. e g C o h o z c a i k a a d z u b u k d o o s w z a t n u i j e e w i e l k i e g o d u o ,

p o z w i a l k a a p o i n t a o s o i c h g n o n n

119

d u

t n y m s . k a W l y t w p o r r o z d e u k n c i j e i t p a r k z i y e j n i s s a k m i e m j k o s z c i e p r o d u k c j p i r z m e e c t i o

120

d a m i p r a c o c h o n n y m i

o s z t o w n e . W y b r

b a r d b z y o o k b a y p i z t n a a c o z c n h i e o n b n a y r c d h z i t e e j c h k -

121

n o l o g i i w

a t r z e n i a w

p r o d u k c j i g a z u , e l e k t r y c z n o c i i z a o p

w o d j e s t w i c u z a s a d n i o n y . O d w r o t n i e

122

o c h o n w n b . u d W o y w p n o i s c a t w e i n e i , e j e s t k t r e j e s t d z i e d z i n p r a c k a p i t a o w e n a 1 z a t r u d n i

123

o n e g o

k i

w y m j a e g s a t b t a u r d b z a o r d r z o s n k o r r o o m d - n n y e c . h Z b u d o w a n i e f a b r y d z i a a , n i e a t w

124

o y p o d d a j c y c h u s u g , j a k

g s a i s t a r u o t n o o m m a i t a y , z a r c o j z i r . y w T k a a k i i e f d r z y i z e j d e z r i s n t

125

w n o t , a k z t u k o z n i c e z c z o - w n i o e k c i i e m s i r w n i e u s u g o s o b i s t y c h

p r a c o c h o n n n i e e . m K o o

126

n s a t u p o k w a i p e i r t z a y o m a c s h z y o n n o n m o . J c a i k i w e e b y y w s z y s t k i c h

p r z y c z y p n o y p r w z z e r d o n

127

i r c h b n d e z i c e z - y s n i n i c k i i o . l e P c o i a p c i h e ? r w Ms o z e n , a w t z u r w s s k a s z t a o s u d n w e a k o p d

128

a y c c y h , d o c o j e s d k n o o s n t i k o o w e d g o o z k a o s s t z t p u o w n a a n j i m a u p r r a o c d y k k w a p t i r t w a a e

129

m t . y c Wz n d a u n g i i m p o o k d r a e s i k e a p p i o t d a a u , p r d a l c a y t e j g e o s t p l m a n c i e e j r e e a l l a n s e

130

r o s n

a u . Z m i a n y

s z y b c i r e e j l a n t i y w n r y e c a h l n w e y w n y a n g a r - o g d r z o e d z e c n z i y e n n k i a k p i w t

131

p r o d u k c j i

i w

k i e r u n p k r u o w c a o d r z a z z a t e m s z e r s z e d g o o d a l s z e j s u b s t y t u c j w y k o r z y s t a n i a k a p i

132

t a o c h o n n y c h t e c h n i k

t a y s t r u m i e

i n n o w a c j w i y t p w o a r b z u a d n z i a a . P p o o s d t r u p g i t e e c h n s i

133

c e z n m y o w l i m w e o t o c d i a , c h p r w z y e t d w s a i - r b z i a o n r i s a t . w a A b s y w y k o r z y s t a z m u s z o n e d o

t i

134

n s t a l o w a n i a n o w y c h

d m i o t o w i o n e

n a j n o w u s r z z e d o z s e i , g n w i k c t i a r y t c e h c h s n i k u i p .
r z S e a

135

m a a n e g w o i a m d o o n m t o a u p r z e o m u w t e c h n i c e r o b o t w z a p o m o c

n i z e a u z t d o a m a s t i y z n o a w

136

w i e l e , j e e l i r z e c z y w i c i e

u j e . P r a c o o s z c z d n e

w y n a l a z s k i i s i t c a h j n i e s i z a i w n i s t c a l b

137

o d c e m

m e t o d

d w o y t w w p a r r o z w a a n d i z a e . n i 1 a b a r d z o k a p i t a o c h o n n y c h

1 4 . 1 1 ]

P o d z i a d o c h
138

ok a d p wr
o d wu k c Wj i i

e l k i e j

j e s t p o p

Br o r s yt u t as nt a i w i k
D o c h d c z y n n i o p a t y z a j e

139

g z o y n u n s i k u a g . i T p e o r m a n z o p o o n d s u p r m z u e j z e m i y l o n a s z z e a s r t o o z s w o a w a a n n e i g a o n c a

140

t e m a t r y n k w

o d z i a

d o c h o d c z w y n w n i W k i e w l k p i r e o j d u B k r c y j t i a , n i a i n . a l F i u z n u k j c j c o n p a

141

l n i y n f p o o r d m z u i j a e , d o c h o d u j a k a

c z F u
n k c j o n a l n y p o d z i a d o c h o d u

d o c h o d u n a r o d o w e g o p r z y p a

142

d z a e d r s t a n w y i m o n c o z y n n c i z k n o e m d p o r c o h d o u d k y c j p i o . s z Wc z t e a g b l l i c n y y c 1 h 4 . c 9 z y p n r n

143

i k w

p r o d u k i c c j h i u w d z Wi i a e l k w i e d j o c B h r o y t d a z - i n e i i n a w r o 1 d 9 o 9 w 8 y m r . z i o d

p o r w n a n o

144

p o w i e d n i m i

i n t e r e s u j c d a n o y b m s i e r d w l a a c j l a , t w 1 y 9 n 8 i 1 - k 1 a 9 j 8 9 c . N a z j b t a a r b d l z i i c e y j 1

145

4 a . 9 u , p j o e s s z t c z f e a g k t l n s y t c o h s u c n z k y o n w n o i k n i w e w p i r e o l d k u i k c c h j i z m w i a o n s t u a d t z n i i

146

c l h n y d c w h c d h o d c z h i o e d - s w i c c a i o e l g e o c i s a p c o h . e c Wz e m i s a t r w a w z r o s t u w

p o d o b n r y e m a

147

t e m p i e

c z y n n i k w z w r a p s r t o a d u y k c d j o i c . h W o d r y o z r d e z a i l a n l e e p o s z c z e g l n y c h 1 2 p r z e k o n a l i m y

148

o s u n k o w e o s i , p o d a p r a c y w m a o e l a s t y c z n a .

c a P e r j z y g o n s i p e o m d a a l r c p e i o j n e o s w t y m s t p

149

r z e b i e g u

z a t r u d n i o n k y r c z h y w w e j 1 9 p 9 o 8 d a r . y b p y r a a c y n i c e a w i k e o l w e i t w a y l s i z c a z b n a i

150

o w d u 1 k 9 c 8 y 1 j n r y . w Z W t i a e b l l k i i c e y j 1 4 . 2 B r y t a w n y i n i i k w a z , r a s e t a m a j z n - a t c e z k n i p e r

151

s z y b c i e j

e p s z e m u

u n z i b r o z j a e s n i b u s i y r o b o c z e j . D z i k i c o r a z k a p i t a o w e m u k r z y w a

k r a c o w l e

152

j n o p r c o i d u p k r c a y c j y
1

W o l t e r o k r e l i n i e c o z o l i w i e e a l s

153

y t u a c j s o w a m i : P o 1 7 5 0 r . w y s o k i e s f e r y t o w a r z y s k

154

i e , n a s y c o n e o p e r a m i , k o m e d i a m i , r o m a n s a m i , z a b r a y s

155

i d o r o z p r a w i a n i a o z b o u . . . " ; p o r . G . B . S p y c h a l s k i

156

, Z a r y s h i s t o r i i m y l i e k o n o m i c z n e j , P W N , W a r s z a w a 1 9

157

9 9 , s . 1 0 5
5

F i z j o k r a c i n i e d o s t r z e g l i , e p r o d u k c y j n o

158

 f i z y c z n a r n i s i o d t w o r z e n i a n o w e j w a r t o c i . U t

159

o s a m i a l i k w e s t i f i z y c z n e g o p o m n a a n i a p r o d u k t w , z a

160

c h o d z c e g o t y l k o w p r z y r o d z i e , z t w o r z e n i e m n o w e j w a

161

r t o c i . P o z a t y m p r z e m y s X V I I l w i e c z n e j F r a n c j i b y

162

z a s a b o r o z w i n i t y , a b y u w i d o c z n i a s i j e g o p r o d u k c

163

y j n o . R e n t a w c a l e b y z a t e m n i e w z r a s t a a , g d y b y d o b

164

r e j z i e m i b y o w i c e j n i p o t r z e b a , a b y w y p r o d u k o w a

165

 y w n o d l a r o s n c e j l i c z b y l u d n o c i , a l b o g d y b y m o

166

n a b y o b e z k o c a w k a d a k a p i t a w j u u p r a w i a n e g r u

167

n t y n i e z m n i e j s z a j c z b i o r w . R e n t a b o w i e m p o w s t a j e n

168

i e z m i e n n i e w s k u t e k s t o s o w a n i a d o d a t k o w e j i l o c i p r a c y

169

, k t r a p r z y n o s i p r z y c h d m n i e j s z y o d p r o p o r c j o n a l n e

170

g o " . P o r . D R i c a r d o , Z a s a d y e k o n o m i i p o l i t y c z n e j i o p

171

o d a t k o w a n i a , P W N , W a r s z a w a 1 9 5 7 , s . 7 6 .
11

Por. G. B. Spychalski, op. cit., s. 127

1 5

P o r . D

172

. R . K a m c r s c h c n , R . B . M c K e n z i e , C . N a r d i n e l l i , E k o n o m i

173

a , F u n d a c j a G o s p o d a r c z a N S / . Z S o l i d a r n o " . G d a s k 1 9 9

174

1 , s . 7 2 3 .
25

Od twierdzenia, e produkcyjna jest jedynie ziemia, odchodzi Ricardo, ktry mwi, e kapita i ziemia nic tworz nowej wartoci, a wynagrodze nie otrzymuje si z wartoci produktu powstaej dziki nakadom pracy Z kolei klasycy marksizmu twierdz, i ze wzgldu na nisz wydajno pracy w rolnictwie i prawo malejcych przychodw rolnictwo nie jest w stanie samo wytworzy nadwyki. Por. i. Gudowski, U.

175

uawska, Nowa polityka gospodarcz a w krajach przechodzc ych proces liberalizacji gospodarcz ej, Dialog, Warszawa 1998, s. 10. " ' I n s t y t u c j o n a l i c i z a u w a y l i , e w r e a l n y m

176

 w i e c i e n i e k t r e j e d n o s t k i n i e m a j d o s t p u d o i n f o r m a

177

c j i , w z w i z k u z c z y m n i e m o g d o k o n y w a p r a w i d o w y c h w

178

y b o r w i a l o k a c j i s w o i c h z a s o b w . D l a t e g o n a l e y w p r o w a

179

d z i d o g o s p o d a r k i i n s t y t u c j e ( n p . b a n k o w e , p o d a t k o w e )

180

i z w i z a n e z n i m i r e g u l a c j e d o c h o d w c z y i n s t y t u c j e p r

181

a w n e c h r o n i c e w a s n o z i e m i i p r o m u j c e p o s t p t e c h n o

182

l o g i c z n y i t p
30

Por. A. Wo, Rolnictwo polskie 945.. , op. cii., s. 64.

31

Por. J. Gudowski, Polityka agrarna w krajach rozwijajcych si. Wybrane zagadnienia, Wyd UW, Warszawa 1985, s. 47.
1 8

A b y s p r o s t a t y m w y m a g

183

a n i o m , o r g a n i z a c j a p r a c y w r o l n i c t w i e m u s i b y e l a s t y

184

c z n i e j s z a n i g i l z i e i n d z i e j N i e m a t u t a j u n i w e r s a l n y

185

c h w z o r c w , a p r b y i c h z a p o y c z e n i a s p o z a r o l n i c t w a

186

n i e p r z y n o s z p o z y t y w n y c h r e z u l t a t w . P o r . J . W i l k i n ,

187

W s p c z e s n a k w e s t i a . . . , o p . c i t . , s . 3 7 . ' ' ' P o z a t y m

188

r y z y k o w s f e r z e p r o d u k c j i r o l n e j j e s t r e l a t y w n i e w y s

189

o k i e , a j a k w i a d o m o , w a n i e o p o w o d z e n i u j a k i e g o p r

190

z e d s i w z i c i a d e c y d u j e z d o l n o p r z e w i d y w a n i a s y t u a c j

191

i i d o s t o s o w a n i a s i d o z m i e n n y c h w a r u n k w r y n k o w y c h

192

o r a z e l i m i n a c j a r y z y k a i p r z e c i w d z i a a n i e j e g o e w e n t u

193

a l n y m s k u t k o m . W y s o k a r y z y k o w n o d z i a a l n o c i r o l n i

194

c z e j w y n i k a p r z e d e w s z y s t k i m z j e j k l i m a t y c z n y c h u w a

195

r u n k o w a , n i e m o b i l n o c i c z y n n i k w p r o d u k c j i o r a z w a h a

196

 k o n i u n k t u r a l n y c h w m i d z y n a r o d o w y m h a n d l u y w n o c i

197

. D o d a t k o w o m a l a d y n a m i k a p r o d u k c j i r o l n e j w d u g i m o

198

" S u b s t y t u c j z i e m i p r a c l u d z k o b s e r w u j e m y p r z e d e

199

w s z y s t k i m w m o d e l u r o l n i c t w a p r a c o c h o n n e g o . M o n a t

200

u w y r n i d w a t y p y k r a j w s a b o r o z w i n i t e z d u y m

201

i z a s o b a m i s i y r o b o c z e j , a t a k e z i e m i r o l n i c z e j i

202

n i e d o s t a t k i e m k a p i t a u ( n i e s t e t y , p r o d u k c y j n o p r a c y

203

j e s t t u b a r d z o m a l a z e w z g l d u n a n i e d o s t a t e c z n e u z b

204

r o j e n i e w t e c h n i k ) o r a z k r a j e m a j c e n i e w i e l k i e z a s o

205

b y z i e m i p r z y d u e j g s t o c i z a l u d n i e n i a ( t u t a j z a r w

206

n o w y d a j n o p r a c y , j a k i z i e m i j e s t d u a z e w z g l d u

207

n a o d p o w i e d n i e u z b r o j e n i e p r a c y ) . C z y n n i k p r a c y s t a j e

208

s i s u b s t y t u t e m c z y n n i k a z i e m i , j e l i n i e z m i e n i a j c

209

w i e l k o c i t e g o o s t a t n i e g o , z w i k s z a m y n a k a d p r a c y .

210

N a t u r a l n i e , t a k a i n t e n s y f i k a c j a p r a c y m a s w o j e g r a n i

211

c e P o r . D . N i e z g o d a , o p c i t . , s . 1 4 6 .
5 3

S u b s t y t u c j a z

212

i e m i n a w o z a m i m i n e r a l n y m i o b j a w i a s i p r z e d e w s z y s t k i

213

m p r z e z z w i k s z e n i e p l o n w p r z y d a n y m a r e a l e u p r a w n y m

214

b d p r z e z u t r z y m a n i e d a n e g o p o z i o m u z b i o r w p r z y j e

215

d n o c z e s n y m w y c z a n i u g r u n t w z u y t k o w a n i a r o l n i c z e

216

g o i p r z e z n a c z a n i u i c h n a i n n e c e l e ( z a l e s i a n i e , r e k

217

r e a c j a , o b i e k t y i n f r a s t r u k t u r y i t p . ) P a m i t a j e d n a k

218

n a l e y , e i s t n i e j g r a n i c e e f e k t y w n e j s u b s t y t u c j i ,

219

p o k t r y c h p r z e k r o c z e n i u m o e d o j d o d e g r a d a c j i g l e

220

b y . P o r . A . W o , E k o n o m i k a o d n a w i a l n y c h z a s o b w n a t u

221

r a l n y c h , P W N , W a r s z a w a 1 9 9 5 , s . 1 9 5 . Por. W. Ciechomski, op. cit., s. 36-41.

58

222