A Revista Brasileira de Literatura Comparada uma publicao
anual da Associao Brasileira de Literatura Comparada (Abralic). entidade civil de carter cultural que congrega professores universitri- os, pesquisadores e estudiosos de Literatura Comparada, fundada em Porto Alegre, em 1986. DIRETORIA DA ABRALIC - .1996-1998 Presidente: Raul Antelo (UFSC); Vice-Presidente: Maria Lcia de Barros Camargo (UFSC); Secretria: Tereza Virginia de Almeida (UFSC): 2 a Secretria: Susana Scramin (UFSC); Tesoureira: Ana Luiza Andrade (UFSC); 2 a Tesoureira: Cludia Lima Costa (UFSC) CONSELHO DA ABRALIC - 1996-1998 Beatriz Resende (UFRJ); Eduardo F. Coutinho (UFRJ); Evelina Sa Hoisel (UFBA); Gilda Neves da Silva Bittencourt (UFRGS); Paulo Sergio Nolasco dos Santos (UFMS); Renato Cordeiro Gomes (PUC- Rio); Suplentes: Luisa Berwanger da Silva (UFRGS), Vera Lu- cia Romariz de AraJo (UFAL). CONSELHO EDITORIAL Benedito Nunes, Bris Schnaidermann, Dirce Cortes Riedel, Eneida Maria de Souza, Haroldo de Campos, Joo Alexandre Barbosa, Jona- than Culler, Lisa Block de Behar, Luiz Costa Lima, Marlyse Meyer, Raul Antelo, Silviano Santiago, Sonia Brayner, Tania Franco Carvalhal, Yves Chevrel. Os conceitos emitidos em artigos assinados so de absoluta e exclusi- va responsabilidade de seus autores. Abralic - Associao Brasileira de Literatura Comparada Ncleo de Estudos Literrios e Culturais - NELIC - Sala 253 Centro de Comunicao e Expresso Universidade Federal de Santa Catarina Campus Universitrio - Trindade 88040-000 - Florianpolis/SC E-mail: abralic@cce.ufsc.br Fax: (048)331-9988 Fone: (048) 331-6602 1998. Associao Brasileira de Literatura Comparada. Todos os direitos reservados. Nenhuma parte desta revista poder ser reproduzida ou transmitida sejam quais forem os meios empregados, sem permisso por escrito. ProduioGrfica Annye Cristiny Tessaro Victor Emmanuel Carlson Tiragem 1.200 exemplares R349 CATALOGAO-NA-FONIE SINDICATO NACIONAL DOS EDlTORES DE LIVRos. RJ Revista brasileira de literatura comparada. - N. 1 (1991) - Rio de Janeiro: Abralic, 1991-v. Anual Descrio baseada em: N. 4 (1998) ISSN 0103-6963 1. Literatura Comparada - Peridicos. I. Associao Brasileira de Literatura Comparada 98--1200 CDD809.005 CDU82.091 (05) Sumrio Liminar Raul Antelo Proj ees de um Debate Wander Melo Miranda A Teoria em Crise Eneida Maria de Souza A Ameaa do Lobisomem Silviano Santiago Cuentos de Verdad y Cuentos de judos Josefina Ludmer Os Contextos da Tradio Universal Raul Antelo La Cultura Invisible: Rubn Dario y el Problema de Amrica Latina Graciela Montaldo "Don't interrupt me": The Gender Essay as Conversation and Countercanon Mary Louise Pratt Quatro (2+2) Notas sobre o Sublime e a Dessublimao Italo Moriconi Sobre la Potica de Juan L. Ortiz: una Mirada de Traductos Willian Rowe Leituras Impertinentes Maria Lucia de Barros Camargo Saturno Devorador da Modernidade: Imagens/Sensaes Ana Luiza Andrade Ars Potentior Natura: EI Otro Tiziano de Farabeuf 07 1 1 19 31 45 61 75 85 103 11 7 127 147 Alberto Moreiras 1 6 1 Liminar Esta edio dedicada a Antonio Candido em seus 80 anos. Raul Antelo Este nmero da Revista Brasileira de Literatura Comparada pre- tende ser um entres signo, um sinal entre dois tempos, situado alm do universal e aps o sujeito. Prosseguindo o debate de indeliberada home- nagem ao Fiat modes, pereat ars, de Max Emst, estampado em De- clnio da Arte/Ascenso da Cultura (Florianpolis, maro de 1997), e ao mesmo tempo preparando o VI Congresso da ABRALIC, cujo mote, com prudncia interrogativa que equipara comparatismo a estudos cul- turais, h de encerrar a gesto catarinense desta associao, a Revista Brasileira de Literatura Comparada rene, em seu nmero 4, varia- dos materiais para esse debate. Em suas diferenas e tenses, eles revelam que, como sabemos, nos ltimos cinqenta anos, o modelo dos estudos literrios descansou na oposio entre o cnone e seu outro, a cultura popular. O dictum de um crtico de arte, Clement Greenberg, pode alis sintetiz-lo: vanguarda ou kitsch? Porm, as guerras tericas dos anos 80 mudaram, radicalmente, o panorama. Com as abordagens desconstrutivas e ps-estruturais, isto , com o tpico da "morte da literatura", as oposies entre alta e baixa cultura, ruptura e permann- cia, centro e periferia tomam-se insustentveis. As guerras tericas recentes mostram que, em ltima anlise, a literatura comparada a teoria da guerra e que, ao mudar o cenrio e o objeto das lutas (no mais o indivduo, no mais o valor, no mais a disciplina, no mais a nao) o especfico da literatura comparada, nos dias de hoje, sua passagem ao ato, sua dissoluo, sua transgresso, seu movimento ao exterior de si. No fortuito que comparatismo e guerra se vejam assim asso- ciados. A dimenso universal, central ao comparatismo, s se consoli- da, de fato, manu militari, no incio do sculo XX. Porm, esse movi- 8 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 mento de reorganizao dos mapas geopolticos e acadmicos trouxe consigo uma nova definio do objeto. A arte passa a perseguir uma beleza de choque, convulsiva, que, no raro, se apropria de elementos primitivos para aprofundar" a percepo e aguar a sensibilidade. Uma vez alcanado, o conceito de universal muda conseqentemente. A es- ttica dad se assumir como detentora de muitas nacionalidades si- multneas ao passo que o surrealismo associar suas intervenes ao universal particularizado (o estalinismo) ou ao universal em transforma- o constante (o trotskismo). Todavia, aps as anlises frankfurtianas sobre a dialtica da modernidade, compreende-se melhor at mesmo aquilo que Adorno ou Horkheimer teriam dificuldade em aceitar, isto , que um saber sem iluso uma pura iluso. No existe mito puro, nos diz, alis, Michel Serres, a no ser o saber puro de todo mito. Fundem- se a, em conseqncia, a poesia e o mito, o cnone e seu outro (Paso- lini, Arguedas, tantos mais), dimenses que, para serem analisadas, pas- sam a requerer novos conceitos operacionais, tais como o sagrado e o profano, o heterogneo e o homogneo. Aquilo que se apresenta irre- dutvel a toda assimilao (o assassino, o louco, o poeta maldito) define- se como heterogneo. Narra-se nas vidas infames de Foucault e pra- tica-se para alm dos marcos da profisso e da disciplina. Por que deveriamos ser probos se Marx viveu de bolsas, Nietzsche ou Kierke- gaard se recusaram a atender ao bem comum, Blanqui ou Wilde foram confmados a uma cela e Maiakovski ou Benjamin encontraram a via ao exterior no suicdio? Contra a economia do dom, heterognea, abre-se, pelo contrrio, em todos esses casos, como pano de fundo, a sociedade homognea, de intercmbio e acumulao, para a qual toda a heteroge- neidade se transforma em subverso. Tais princpios de heterogeneidade (postulados por Bataille e Leiris, retomados pelo estruturalismo francs de Tel Quel e o ps-estruturalis- mo norte-americano de October, ou ainda por nossos Hlio Oiticica ou Lygia Clark) arrancam a arte do isolamento autoconfiante e da satisfa- o indulgente. A literatura no , "no pode ser, uma reles carta de burguesia ou distino. A literatura situa-se, portanto, para alm de uma simples reconduo, populista e redistributiva, dos bens simblicos mas, ao mesmo tempo, posta-se, ainda, para alm do refgio onde se acoberta e monopoliza toda distino social. A literatura comparada depende, visceralmente, do desenvolvi- mento de lutas mais amplas da que o fim da guerra fria em 1989 tenha ferido seu estatuto universalista e afete, em conseqncia, o estudo da arte e da literatura. A pax americana que se segue s conspiraes de 1950-80 apresenta, com efeito, um novo avatar da guerra: a luta por megafuses. Tomando nossa regio como contexto, creio poder aventar uma primeira onda de luta e guerra, a do Paraguai, que, em cada tradio Liminar - 9 nacional envolvida, profissionaliza os exrcitos e politiza as foras ar- madas, cunhando at o gentlico regional: barriga-verde. A ela se segue uma segunda guerra ou onda de modernizao, protagonizada dessa vez pelo capito de indstrias (o Venceslau Pietro Pietra, Cicillo Mata- razzo, os Civita) que capitaliza para si, dissolvendo-a, a sociedade pro- duzida pela onda precedente. A primeira onda guerreira declarara uma trplice aliana, uma lei comum para os pases da regio. A guerra da modernizao industrial cinde-os e, em conseqncia, os separa, esti- mulando a concorrncia entre si, porm, eufemizando tambm a acu- mulao e, para tanto, lana mo do perigo externo e de todos os fan- tasmas do contgio por contato. a guerra antropofgica (tupy or not tupy) degradada, muitas vezes, a clich eufrico; a guerra dos valen- tes suburbanos de Borges ou das transculturaes narrativas moder- nistas de Guimares Rosa. O perodo ps-ditadura, no entanto, simula ter ultrapassado esses conflitos, harmonizados agora sob uma espcie peculiar de pax latino-americana, o regime de intercmbios do Mer- cosul. necessrio, porm, mais do que nunca, interpretar o perodo atual como modulao diferencial da guerra nmade. Trata-se da pas- sagem do mercado de bens para o mercado de capitais (da as entida- des bancrias e financeiras liderarem o novo processo de megafuses). Como a renda dos investimentos a longo prazo menor do que o lucro que se obtm com as aplicaes a curto prazo, a prpria fuso estrat- gica do capital monetrio aparece agora subordinada fuso estratgi- ca do capital fictcio. A poesia e o mito, eis a chave dos prncipes da moeda e suas engenharias geopolticas. A poesia, nos disse Mallarm, remunera os defeitos das lnguas. Na guerra simblica, a literatura comparada visa remunerar os defeitos das particularidades. Para tanto, busca ir alm do particular regional ou nacional, tendo que lutar agora com a emergncia de novos saberes, via de regra, comprometidos com o investimento a curto prazo, empenha- dos eles mesmos em ultrapassar o prprio conceito de universal. So os estudos da cultura, j praticados na Inglaterra pauperizada pelo fim do colonialismo mas globalizados, irreversivelmente, pela nova ordem mundial. Nas pginas que seguem tentamos reunir um mostrurio de tendncias a repensar essas questes sob uma particular viso lati- no-americana, certos de que essa regio supra-nacional a primeira maneira de ultrapassar o estatuto colonial e de, ao mesmo tempo, construir um multiculturalismo especfico. Confiamos no debate que elas possam suscitar. 1 Sobre a noo de cam- po, ver GODZICH, Wlad. As literaturas emergentes e o campo da comparatstica. Ca- dernos deMestradolLi- teratura, Rio de Janei- ro,nol3,1995,p.24-25. Campo tem a o sentido de um recorte do saber culturalmente constru- do e submetido s ope- raes do seu aparato, sendo, portanto "condi- o da possibilidade do desenvolvimento cultu- ra!".Em vistadisso,afrr- ma-se que "o 'campo' da comparatstica o campo." Ver tambm BOURDIEU, Pierre. A economia das trocas simblicas. So Paulo: Perspectiva, 1987. Projees de um Debate Wander Melo Miranda Universidade Federal de Minas Gerais o campo que descobrimos o solo a partir do qual o olhar terico formado e, em conseqncia, condicionado. WIad Godzich o impacto acadmico do debate sobre os estudos culturais entre ns pode ser medido pelo espao que esse debate tem alcanado no mbito da Associao Brasileira de Literatura Comparada (Abralic), a mais importante associao de pesquisadores da rea. primeira vista, o aparato de saber mobilizado pela abertura de outra via de discusso parece redimensionar os limites da interlocuo comparativista at a imploso de seus contornos disciplinares, colocando em xeque sua legi- timidade institucional. Mas a perplexidade diante da nova situao, que para muitos se traduz pela perda de identidade do objeto, indcio me- nos de uma crise do que a reafirmao, em termos radicais, de que o objeto da comparatstica o seu campo 1. A natureza metaterica dos estudos comparados, assim percebi- da, reverte a expectativa de ausncia de rigor conceitual e diluio dos parmetros de avaliao crtica, uma vez que reorienta a perspectiva- o metodolgica a que submete o objeto para o exame das suas condi- es semiticas e culturais, que so, em ltima instncia, singulares e localizadas. Trata-se de inquirir a formao de valores que da de- correm, a partir da alteridade que os constitui enquanto valores dife- renciais e que, portanto, anulam qualquer exigncia de universalida- de e totalizao. 12 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 A compreenso da literatura comparada como "institucionaliza- o de um saber sobre a diferena"2 promove um deslocamento critico que busca, por um lado, historicizar o conceito, por outro, abstrair o que est muito contextualizado. Tal operao terica - formadora e condi- cionada, nos termos da epgrafe acima - distancia o comparativismo da compulso documental e da avaliao unvoca que por vezes circuns- crevem os estudos culturais esfera de um novo empirismo, embora no deixe de "localizar o esttico na constelao mais abrangente dos processos culturais, no sentido antropolgico"3. A questo tem ocupado com certa regularidade a agenda de dis- cusses no mbito da critica literria no Brasil, em particular, de forma mais sistemtica e contnua, nas atividades promovidas pela direo da Abralic e por seus pesquisadores. A partir do 5 congresso da associa- o, realizado no Rio de Janeiro de 30 de julho a 2 de agosto de 1996, sob a presidncia de Eduardo Coutinho, a discusso adquiriu contornos mais ntidos e incisivos, em virtude do prprio tema escolhido para o evento: "Cnones & Contextos". No dizer de Raul Antelo, afirmou-se a um registro dominante, o "das polticas de representao"4, contra o qual se insurgiu Leyla Perrone-Moiss, com o texto que obteve grande repercusso e igual polmica dentre os apresentados. O texto com o ttulo de "Que fim levou a crtica literria?", foi publicado no caderno "Mais!" da Folha de S Paulo em 25 de agosto de 1996, alguns dias aps o encerramento do congresso, mostrando inusitada sintonia da mdia com a academia. A indagao presente no artigo de Leyla Perrone resume as preocupaes de parte expressiva dos profissionais da rea de Litera- tura no Brasil, meio atordoados com a influncia dos estudos culturais de linha norte-americana no pas, como se o nosso velho e nunca resol- vido problema do "torcicolo cultural" (Roberto Schwarz) retornasse outra vez. O texto d forma a esse novo desconforto, abrindo o debate sobre a perda de espao dos "estudos especificamente literrios" na academia e seu enfraquecimento diante das novas reas de poder nas instituies de ensino. Diz a autora: No se trata aqui de negar a utilidade e a oportunidade dos "estudos culturais". Trata-se de defender o espao dos estudos especificamente literrios. O "culturalismo" que atinge a rea literria, e no apenas ela, ameaa subs- tituir as disciplinas especializadas por um ecletismo des- provido de qualquer rigor na formao do pesquisador e na formulao de conceitos e juizos 5
Mais adiante Leyla Perrone esclarece de que modalidade de juzo se trata: ')uzo reflexivo e no juzo determinante". Esse juzo seria l ANTELO, Raul. Dis- curso de posse da dire- toria da Abralic. Floria- npolis: UFSC, 1996. p. 4. (Indito). 1 YDICE, George. De- bates atuais em torno dos Estudos Culturais nos Estados Unidos. Salva- dor' ANPOLLlGT de Li- teratura Comparada, 1997. p. 1. (Indito). t ANTELO. op. cit., p. 3. 5 PERRONE-MOISS, Leyla. Que fim levou a crtica literria? Folha de S. Paulo, 25 ago. 1996, Mais!, p. 9. 6 YDICE, Op. cit., p. 1. Projees de um Debate - 13 constitudo por uma elite intelectual, que na melhor tradio moderna da primeira metade do sculo :XX, a responsvel pelo estabelecimento de padres de gosto e validade esttica - logo, de um cnone de refe- rncia, sem o qual no possvel o julgamento crtico. Como argumento definitivo e legitimador da posio defendida, a autora lana mo da aula inaugural de Barthes, em 1977, no Colh!ge de France, chaman- do a ateno para o fato de o terico francs insistir na "responsa- bilidade da forma". No dificil perceber as razes - epistemolgicas e prticas, chamemo-las assim - da reao contra os estudos culturais, se se tem em conta que estes, ao terem como objetivo "o estudo da formao de critrios de valor"6, colocam em xeque a hegemonia dos valores insti- tudos pela comunidade de letrados, por meio da reviso do cnone por critrios tidos como extra-literrios (reivindicaes de minorias e de ex- colnias), que no visam abolir o cnone, o que do ponto de vista de Leyla Perrone seria uma incoerncia de princpios. Na verdade, o que essa perspectiva crtica no percebe, por defender a manuteno de um espao disciplinar fechado ao que est alm ou fora de suas fronteiras, a lgica suplementar, no sentido derridiano do termo, que as referidas reivindicaes instauram na cena literria e cultural da contemporaneidade. Desligitimar esse processo, ao situ-lo como a "doxa triunfante" do ps-moderno (sem que se defina com rigor terico o que se est considerando sob tal rtulo), insistir num regime de leitura fundado no valor universal construdo pela modernidade ocidental, baseado na es- ttica da ruptura, na "superstio do novo" (que Baudelaire j criticava na arte moderna), na rejeio in totum da cultura de massa, vista como a bte noire da atualidade. Da mesma forma, ao imputar as transfor- maes sofridas pela literatura e pela arte contemporneas necessi- dade de atender a imposies de um mercado transnacional num mun- do globalizado, sem querer (ou querendo), investe-se na manuteno das literaturas nacionais cannicas, a partir do endosso da idia de na- o como entidade una e autnoma. Tais questes reapareceram, de outra perspectiva, na reunio do GT de Literatura Comparada da ANPOLL, realizada em Salvador, de 28 a 30 de setembro de 1997, sobretudo nas discusses realizadas a partir da conferncia "Debates atuais em tomo dos Estudos Culturais nos Estados Unidos", proferida por George Ydice. A conferncia res- saltou a emergncia dos estudos culturais no final da dcada de 70 nos Estados Unidos e o olhar auto-reflexivo que distinguia a nova rea de conhecimento da crtica cultural anterior, como pode ser observado j no primeiro nmero de Social Text, atravs das contribuies dos cola- boradores da revista, identificados esquerda do espectro ideolgico americano e responsveis pelas mudanas ento em curso. Carentes 14 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 de coerncia uniformizadora, os estudos culturais manifestam uma ten- so interna, oriunda das vrias tendncias que abrigam, bem como man- tm relaes de proximidade com os estudos subalternos, os estudos minoritrios e os ps-coloniais. De qualquer forma, tm como trao determinante o fato de serem "uma srie de perspectivas tericas e crticas que pretendem desconstruir as bases dos critrios nos quais se baseiam os valores sociais"'. Nesse espao, a literatura e as artes em geral continuam ainda a "fazer-nos experimentar os processos sociais na sua forma, nos seus usos, nos seus contedos"8, embora sem o pri- vilgio heurstico mantido at ento. A perspectiva culturalista e antropolgica, assumida de modo a eleger a "performance como prtica e a performatividade como princ- pio de anlise''9, resulta numa sorte de realismo que, conforme salien- tou Raul Antelo na ocasio, no leva em conta a tradio das vanguar- das. Nessa tradio, ainda segundo Antelo, residiria uma alternativa crtica s representaes, mais precisamente atravs da operacionali- zao conceitual e prtica do "ready made", entendido como refuncio- nalizao de um objeto j existente e que traria em si uma crtica aos processos de legitimao do valor, atravs da desconstruo de noes como de origem e fundamento, propriedade e universalismo A abordagem do objeto cultural pelo interesse literrio instaura um antagonismo produtivo na relao da literatura comparada com os estudos culturais, podendo ser considerada como uma sorte de estrat- gia de abertura do objeto e de problematizao do seu campo (no sen- tido j explicitado). Para tanto, a prpria situao institucional de ambas as reas de estudo no Brasil favorvel. Nem os estudos culturais, nem a literatura comparada constituem departamentos autnomos nas universidades, definem antes programas de ps-graduao ou projetos de pesquisa JO , que transcendem territrios disciplinares muito marcados academicamente, absorvendo profissionais de distintas subreas de Letras e afins, na sua maioria provenientes do ensino de Teoria da Literatura e de literaturas nacionais. Tem-se a um trao diferencial que nos distingue, por exemplo, dos comparatistas europeus, mais propensos a projetar sobre a Amri- ca Latina a marca filolgica de autor, fonte e original. Diferente deles, como lembrou Eneida Leal Cunha no debate do GT, a vulgata para ns outra - F oucauIt, Deleuze, Derrida - e com os estudos culturais que provm dessa biblioteca que dialogamos. Noes da advindas, como as de disseminao, suplemento, diflrance, literatura menor, nos for- necem o referencial terico para equacionar o que pede estudo na con- temporaneidade - o local e suas relaes com o global. Ao contrrio das teorias da identidade, um olhar distanciado ou "estranho" sobre o objeto permite articular o local ao debate internacional da atualidade, contextualizando-o nos termos de uma outra perspectiva, distinta do 7 Idem, p. 7. 8 Idem, p. li. 9 Idem, ibidem. 10 No caso dos estudos culturais, deve-se desta- car o Programa Avana- do de Cultura Contem- pornea da UFRJ (PACCIUFRJ). Atual- mente o Programa reali- za diversas modalidades de debate via internet, do qual podem partici- par os que se cadastram na "home page" da Bi- blioteca Virtual de Estu- dos Culturais do PACC. 11 LIMA, Luiz Costa. O controle do imaginrio e a literatura comparada. Cadernos de Mestrado/ Litera tura, Rio de J anei- ro, n 0 13, 1995, p. 49. 12 SANTIAGO, Silvia- no. Democratizao no Brasil- 1979-1981 (Cul- tura versus Arte). In: ANTELO, Raul et a\. Declnio da Arte/Ascen- so da Cultura. Floria- npolis: Abralic/Letras Contemporneas, 1998. p. 11. Projees de um Debate - 15 "elo entre a justificao esttica e o princpio de nacionalidade"!!, elo prprio relao comparativista tradicional. Melhor pensar na metfora da fronteira. Implcita literatura comparada, toma-se espao de travessia, ao mesmo tempo limite e limiar da possibilidade de elaborao da diferena que os estudos cultu- rais vo acentuar nos estudos literrios. No caso brasileiro, desde os anos 70, embora sem o rtulo que viria identificar posteriormente tal rea de atuao, alguns toricos e crticos, provenientes de Letras ou de Antropologia, j estavam trabalhando na fronteira entre literatura e cultura. o que Silviano Santiago demonstra com preciso no Semin- rio "Declnio da Arte/Ascenso da Cultura", promovido pela Abralic em Florianpolis, em maro de 1997. Com o ttulo de "Democratizao no Brasil- 1979-1981 (Cultura versus Arte)", a conferncia de Silvia- no Santiago parte de uma srie de questes que vale a pena reproduzir: Quando que a cultura brasileira despe as roupas ne- gras e sombrias da resistncia ditadura militar e se veste com as roupas transparentes e festivas da democratiza- o? Quando que a coeso das esquerdas, alcanada na resistncia represso e tortura, cede lugar a dife- renas internas significativas? Quando que a arte bra- sileira deixa de ser literria e sociolgica para ter uma dominante cultural e antropolgica? Quando que se rom- pem as muralhas da reflexo crtica que separavam, na modernidade, o erudito do popular e do pop? Quando que a linguagem espontnea e precria da entrevista ljor- nalstica, televisiva, etc) com artistas e intelectuais substi- tui as afirmaes coletivas e dogmticas dos polticos pro- fissionais, para se tornar a forma de comunicao com o novo pblico?12 Para o equacionamento das respostas, o crtico demarca o perodo de 1979 a 1981. Detecta a alguns momentos-chave do que poderia ser chamado de emergncia dos estudos culturais no Brasil, retomando o debate das relaes entre arte, vida e poltica, a partir de alguns textos da poca. So eles: as entrevistas reunidas em Patrulhas ideolgicas (1980) por Heloisa Buarque de Hollanda e Carlos Alberto Messeder; o livro Retrato de poca (um estudo sobre a poesia mar- ginal da dcada de 70) (1981), do mesmo Carlos Alberto; o artigo "O minuto e o milnio ou Por favor, professor, uma dcada de cada vez", de Jos Miguel Wisnik, publicado em Anos 70 - Msica popular (1979- 1980); o estudo de Cludia Matos Acertei no milhar (samba e malan- dragem no tempo de Getlio) (1981). Cada um desses textos contribui, sua maneira, para a demo- 16 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 cratizao das instncias de produo e recepo da arte e da literatura no Brasil, por meio de uma perspectiva antropolgica que cria novos espaos de enunciao, diferentes daqueles constitudos pelas prticas acadmicas e polticas at ento dominantes. Assim como o debate sobre as "patrulhas ideolgicas" encerra de vez a hegemonia da es- querda no mbito artstico-cultural, no campo da literatura a poesia marginal ir relativizar a especificidade do literrio. Diz Silviano: Esvaziar o discurso potico da sua especificidade, liber- /o do seu componente e/evado e atemporal, desprezando os jogos clssicos da ambigidade que o diferenciava dos outros discursos, enfim, equipar-lo qualitativamente ao dilogo provocativo sobre o cotidiano, com o fim de uma entrevista passageira, tudo isto corresponde ao gesto me- todolgico de apreender o poema no que ele apresenta de mais efmero. Ou seja, na sua transitividade, na sua comunicabilidade com o prximo que o deseja para tor- n-lo seu. 13 A funo de "mediador cultural" assumida pelo poema fa\orece processos de identificao que tm repercusses mais amplas no ins- tante em que o cotidiano se politizava e a poltica se cotidianizava, para retomar a famosa constatao de Caetano Veloso. No outro o papel do relato de vida dos jovens revolucionrios ou ex-exilados, que a aten- o crtica de Silviano Santiago privilegia em alguns de seus ensaios anteriores, como uma espcie de virada da literatura brasileira, num sutil acerto de contas com as produes do alto modernismo, no mo- mento mesmo em que alguns de seus mais ilustres representantes, como Murilo Mendes, Carlos Drummond de Andrade e Pedro Nava, traziam a pblico suas memrias, de elevada qualidade artstica. Na esteira dos relatos de vida dos jovens polticos, que o prprio Silviano pasticha sob a forma de interposta pessoa na fico Em liber- dade (1981), a emergncia dos textos autobiogrficos das minorias acentua a natureza "antropolgica" que a literatura produzida no Brasil vai adquirindo. Em conseqncia, desfaz-se a idia de uma nao lite- rariamente una e coesa na sua diversidade. que o modernismo de 1922 contribuiu para afirmar, surgindo em seu lugar um espao fragmentado e disjuntivo na sua heterogeneidade. Nesse cenrio, a que a indstria cultural globalizada se encar- rega de dar uma feio prpria, a atribuio da funo de mediador ao objeto literrio uma atribuio de valor em que a diferena intra e intercultural joga a cartada decisiva. Na agonstica de valores assim instituda, a questo da literatura nacional brasileira, por exemplo, toma uma outra direo, na medida em que o nacional deixa de ser pensado n Idem. p. 14. 14 Cf. SANTIAGO, Sil- viano. Vale quanto pesa. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1982. p. 39. Projees de um Debate - 1 7 como aquilo que permite dar um significado homogneo ao que hete- rogneo. Colocada sob suspeita, a narrativa da nao que sustentava avaliaes anteriores deixa de desempenhar o papel legitimador que vinha at ento exercendo e que a equao nacional = moderno sinteti- za com preciso. A aferio da validade poltico-cultural de uma obra literria bra- sileira - se, no caso, ainda de todo cabvel o gentlico - no depende mais do seu maior ou menor grau de nacionalismo, nem do pagamento de um possvel dbito contrado com os centros hegemnicos internos e externos. Vale dizer: a diferena que margeia o texto literrio e o cons- titui como tal no se define por uma originalidade intransfervel, mas antes a marca da retomada intermitente de uma cultura por outra. Tra- ta-se, de certa forma, de pensar o texto "fora" da literatura, realizando uma operao desconstrutora que, para chegar ao seu fini., deve aban- donar a especificidade literria imposta de antemo ao objeto por uma comunidade interpretativa dada ou sua reificao por determinados re- gimes centralizadores de leitura. A dinmica desse processo supe que a crtica abandone de vez sua postura ratificadora de padres universalistas de avaliao e equa- cione teoricamente suas prprias condies de possibilidade frente s singularidades histricas. Se a globalizao libera as identidades locais do peso da cultura nacional, o poder residual desta ltima impede que aquelas sejam fetichizadas, abrindo um novo espao para a avaliao da cultura outra sem deslegitimar a heterogeneidade que a toma ir- redutvel. A globalizao resulta, portanto, numa questo de escala ou de comparao, que amplia o horizonte de expectativas do leitor, bem como o espao cultural e disciplinar da relao comparatista. Como um antroplogo que no precisa deixar seu pas, para lem- brar aqui outra formulao de Silviano Santiago l 4, o crtico contempo- rneo anula a face endgena do intercmbio entre textos e culturas, com um p c e outro l: dentro e fora de espaos geogrficos e disci- plinares. Essa postura lhe permite problematizar o local na sua relao com o global, mais interessado no hiato inerente a uma viso duplamen- te prxima e distanciada do objeto -literrio, artstico, cultural- do que nas certezas a que levam as teorias da identidade. a partir da que tem incio a possibilidade de constituio de um pensamento critico so- bre a literatura na atualidade. esse debate que o 6 congresso da Abralic, a ter lugar em agosto de 1998 em Florianpolis, continua a propor sob a forma da indagao que o sintetiza - "Literatura Compa- rada = Estudos Culturais?" - e que deixa ainda em aberto a questo que buscamos pontuar. A Teoria em Crise Eneida Maria de Souza Universidade Federal de Minas Gerais o debate que hoje comea a movimentar a comunidade universitria se baseia na anl1ga ruscusso sobre os efeitos que determinadas teorias estrangeiras prO\ ocam no campo da crtica literria, considerando-se esta como um do,s discursos que ultimamente tem se destacado no inte- rior das Cincias Humanas. Nada mais saudvel do que essa abertura ao debate. no qual intelectuais se vem na obrigao de se posiciona- rem frente a tais questes, no lugar de preferirem continuar apticos no seu gabinete, reservando-se o direito de expresso apenas ao ambiente da sala de aula. As inmeras oportunidades oferecidas para o avano das discusses no se restringem aos encontros acadmicos, siste- matizao de pesquisas realizada por grupos interdisciplinares, s ses- ses de defesa de teses ou aos grandes congressos internacionais, mas s publicaes veiculadas por revistas especializadas, livros e, princi- palmente, pela atuao do intelectual nos lugares aos quais convidado a se manifestar, incluindo-se a os meios de comunicao de massa. A recente inclinao de conjugar o saber produzido por especialistas com sua divulgao mais popularizada traduz os diferentes lugares por onde passa atualmente o conhecimento, exigindo-se, na realidade, a reviso de antigos preconceitos relativos separao entre cultura erudita. po- pular e de massa. 20 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 A crtica literria no Brasil, por sua vez experiente dos caminhos percorridos, tem se apresentado em diversos cenrios de elocuo, que vo desde a fase da crtica de rodap dos anos 30 aos 50, at o ambien- te universitrio, onde se desenvolve um estudo mais especializado, com a criao, nos anos 70, de cursos de ps-graduao. A sua presena na mdia , nos dias atuais, reservada a resenhas e a artigos que muitas vezes ultrapassam o mbito da crtica literria, constituindo-se, com freqncia, em textos que incrementam o debate intelectual entre ns. Mas, antes de tudo, seria preciso lembrar que no se trata mais de se considerar a literatura na sua condio de obra esteticamente concebi- da, ou de valorizar critrios de literariedade, maS de interpret-Ia como produto capaz de suscitar questes de ordem terica ou de problemati- zar temas de interesse atual, sem se restringir a um pblico especfico. A preocupao de representantes da crtica literria quanto crise por que passa a disciplina causada pelas transformaes culturais e polticas das ltimas dcadas, razes pelas quais o problema terico no se restringe apenas crtica literria. A crescente diluio das fronteiras disciplinares e dos objetos especficos de estudo provoca discusses mais abrangentes na rea das humanidades, abalada pela abertura epistemolgica e pelo enfraquecimento de territrios. Estudio- sos brasileiros, acostumados a conviver com a chegada. hoje muito mais rpida, de teorias estrangeiras nos lares acadmicos. \em-se em con- flito frente aos caminhos da crtica, uma vez que os estudos culturais de origem anglo-saxnica, e atualmente desenvolvidos nos Estados Uni- dos, estariam ameaando os estudos literrios, corrompendo o objeto de anlise e distorcendo a teoria da literatura. A mudana do centro produtor de saberes ligados s Cincias Humanas - a Europa pelos Estados Unidos - constitui um dos maiores fatores da polmica que atualmente se trava no meio acadmico, considerando-se que os princ- pios norteadores e desconstrutores da teoria literria se concentra\am. basicamente, na Europa. Antigos inimigos do estruturalismo francs. ao lado de novos defensores da literatura como discurso a ser priorizado frente aos outros, assim como da teoria como forma de controle inter- disciplinaridade desenfreada, esto novamente alertas contra o "impe- rialismo americano" e os efeitos de sua poltica cultural globalizada. A histria da teoria literria como construo moderna - os gregos a praticavam, mas no na concepo adquirida no sculo XX - est vinculada divulgao europia, nos anos 60, da teoria produzida na Rssia pelos formalistas, herdeiros da revoluo cientfica da lingsti- ca, desencadeada pelas descobertas de Saussure, alm do new cri ti- cism americano. Este conceito moderno da teoria literria teve por ob- jetivo a produo cientfica do objeto de estudo, abolindo-se a viso historicista, psicolgica e biogrfica do literrio e instaurando o princpio da literariedade como valor. Os desdobramentos dessa corrente for- A Teoria em Crise - 21 malista nos pases ocidentais so por demais conhecidos e continuam, at hoje, a ecoar nos discursos que se voltam para a literatura. O carter sistemtico da teoria, a relao funcionalista entre sistema literrio e sistema social desenvolvido por Tinyanov, o valor intrnseco da obra literria como construo de linguagem e a sua diferena relativa ao discurso coloquial receberam tratamento mais sofisticado ao longo do tempo, alm de terem sido relidos posteriormente atravs de vrias teorias, tais como as da recepo e do efeito, veiculadas pelos alemes Jauss e W. Iser. Com o boom terico trazido pelo estruturalismo a partir dos anos 50, as Cincias Humanas retomam as lies saussurianas e elegem o paradigma lingstico como articulador dos outros discursos, realizan- do-se, nas vrias reas de saber, o trnsito interdisciplinar na constru- o dos diferentes objetos de estudo. A antropologia de Lvi-Strauss, a psicanlise de Lacan, a leitura sintomal de Althusser, para citar apenas algumas tendncias, contribuem para o dilogo que a crtica literria francesa ir manter com outros campos do saber. Embora a maioria dos crticos respondesse pela fidelidade ao objeto da literatura e des- crio semiolgica e lingstica do literrio - em substituio anlise estilstica e filolgica - o intercmbio disciplinar foi bastante praticado, destacando-se, entre eles, Roland Barthes e Julia Kristeva, respons- veis pela abertura do texto literrio anlise psicanaltica e ampliao do conceito de texto, pela introduo da categoria da intertextualidade, de origem bakhtiniana. Tericos da comunicao de massa, com boa aceitao no meio acadmico brasileiro, contriburam, atravs da abor- dagem semiolgica, para a expanso do objeto de estudo da teoria, no mais confinado s obras consagradas pelo cnone ou inserido no rtulo literrio. Marcada ou no pelas parcerias discursivas, a teoria literria soube pelo menos preservar, at pouco tempo, um espao de saber consolidado, com suas regras, correntes, procedimentos analticos, autores e mtodos. A reao contempornea assumida pela crtica literria frente aos estudos culturais no se restringe aos seus representantes brasilei- ros, mas se encontra tambm entre os europeus e os prprios norte- americanos. Manifestam-se inconformados no apenas com a "perigo- sa" diluio do objeto de anlise, mas tambm com a presumida ausn- cia de rigor terico e sistematizao metodolgica, que teriam sido mo- tivadas, em grande parte, pelas teorias da multiplicidade, da desconstru- o e da descontinuidade ps-estruturalista de Gilles Deleuze e Guatta- ri, Jacques Derrida e Michel Foucault, referncias importantes para a releitura das questes culturais processada pelos americanos. Mas a grande vil da histria se concentra na figura "informe" da interdiscipli- naridade, praticada, segundo seus detratores, sem a observncia de leis ou de controle, a ponto de ser considerada, por K. Anthony Appiah, em 22 - Revista Brasileim de Literatum Comparada. n 4, 1998 texto de 1993, "an unstructured post-modem hodge-podge"l. A discusso sobre os estudos culturais, a crtica literria compa- rada e a teoria literria consistiria, segundo alguns tericos, na transfor- mao da interdisciplinaridade em um novo gnero (Richard Rorty) ou numa outra teoria (Jonathan Culler), em uma nova disciplina ou ps- disciplina, como a definem os crticos culturais. Sem que esse debate seja suficientemente levado a termo, persistiro as dvidas e as acusa- es. Refletir sobre as diversas posies tericas que tratam do as- sunto uma das formas de tentar historiczar as questes e de entender a causa das desavenas. Caso contrrio, a discusso no avana e corre-se o risco de se emitirem opinies equivocadas por falta de inte- resse em conhecer os lugares de onde esto sendo enunciados os dife- rentes discursos tericos. A identidade requerida s disciplinas ignora os atuais processos de valorizao literria e cultural, nos quais so inseridos critrios que ultrapassam o campo particular de cada discurso. O embate entre as correntes da crtica que postulam a existn- cia de uma teoria rigorosa, sistemtica e os crticos culturais, responde pela necessidade de se manter o controle epistemolgico em relao ao objeto de estudo. Entre os partidrios dessa idia, incluem-se os repre- sentantes da teoria construtivista alem, na figura de S. 1. Schmidt, ou aqueles que acreditam na teoria literria como "uma escola de relativis- mo, no de pluralismo" (A. Compagnon)2. Tal controle poderia ainda impedir que o comparativismo e os estudos culturais se transformas- sem num "vale tudo" (Luiz Costa Lima)3; que a interdisciplinaridade praticada pelos americanos fosse vista por S. J. Schmidt como "instala- o de um armazm de secos e molhados" (Heidrun Olinto)\ ou que o '''culturalismo' que atinge a rea literria, e no apenas ela", no mais ameaasse "substituir as disciplinas especializadas por um ecletismo desprovido de qualquer rigor na formao do pesquisador e na formula- o de conceitos e juzos" (Leyla Perrone-Moiss)s. Uma primeira constatao que se extrai dessas opinies revela a censura ao ecletismo e falta de rigor na formulao de conceitos e d ~ juzos prprios das tendncias contemporneas, em que se tomam frou- xas as articulaes tericas, passivos os juzos de valor e imparcial a prtica analtica, em virtude do pluralismo de posies e de mtodos. O que est em jogo, entre as tendncias culturais e literrias, no se res- tringe apenas escolha de obras que participem ou no do cnone literrio, mas se relaciona ao carter regulador da crtica cultural, ao considerar elitista a preferncia do estudioso por escritores consagra- dos e tradicionalmente aceitos pela comunidade acadmica. A reao desses autores denuncia a intolerncia como atitude pautada pelos mes- mos erros cometidos pela opinio elitista diante da literatura, reservan- do crtica o direito de escolher os autores "brancos e ocidentais" como objeto de culto e de anlise. No se trata, no entanto, apenas da J APPIAH, K. An- thony. Geists stories. In: BERHEIMER, Charles. (Ed.) Compara tive Life- rature in the age of mul- ticulturalism. Baltimore: John Hopkins Univer- sity Press, 1995. p. 57. ~ COMPAGNON, An- toine. Le dmon de la lhorie: littrature et seus comnllln. Paris: Seuil. 1998. P 282. J LIMA. Luiz Costa. O comparativismo hoje. Congresso ABRALIC, 5,1996. In: Anais ... Rio de Janeiro: UFRJ, 1997, p. 81-84. OLINTO, Heidrun Krieger. In teresses e paixes: histrias de li- teratura. In: OLINTO, Heidrun Krieger. (Org.). Hislrias de literatura: as novas teorias ale- ms. So Paulo: tica, 1996. p. 33. S MOISS, Leyla Per- rone. A crtica literria hoje. Congresso ABRA- LIC, 5, 1996. Anais ... Rio de Janeiro, UFRJ, 1997, p.6. 6 ELLIS, John M. Lite- rature lost: social agen- das and lhe corruption ofhumanities. Yale: Yale University Press, 1997. p. 201. A Teoria em Crise - 23 liberdade de escolha e da conservao do gosto esttico: as razes que motivam a defesa da literatura como manifestao singular e acima do senso comum, como se sabe, dependem de critrios consensuais de determinada classe social, guiados pela relao entre cultura e poder, cultura e prestgio, critrios esses tributrios da concepo mediatizada e institucionalizada da literatura. Por trs da discusso do gosto esttico se acham inseridos problemas mais substantivos quanto diferena de classe, democratizao da cultura e perda do privilgio de um saber que pertencia a poucos. Reaes dessa natureza so apresentadas por um professor de literatura alem, John M. Ellis, da Universidade da Califrnia, no livro Literature lost: social agendas and the corruption of the humaniti- es, ao discutir tanto o politicamente correto quanto a falncia da teoria como conseqncias graves dos estudos culturais. A causa imediata dessa falncia terica recai na filosofia francesa dos anos 70, represen- tada por Derrida, Foucault, entre outros. Sintomaticamente, uma nova elite pensante vista pelo autor como detentora de saberes que se caracterizam pela sofisticao e pelo esquecimento da tradio, fazen- do tabula rasa de tudo o que havia sido realizado no passado. Dotada de linguagem prpria, essa elite intelectual afastaria os que no se enqua- drariam nos novos conceitos e expresses do momento, criando-se uma situao de excluso "politicamente incorreta", diria eu. A ameaa teri- ca e a formao de grupos de resistncia existem, como se v, na prpria academia americana. As palavras do ensasta so provocadoras: The new elite shared a set of assumptions but not a pen- chant for analysis. One recognized members not by their analytical skill but by the standardized quality of their attitudes. Ali went through similar motions to come to similar conc/usions. Theory was not no longer about conformity. Stanley Fish's Doing What Comes Naturally was typical both in its predictable positions and its ignoring the past: in this book, philosophy of science begins with Thomas Kuhn, serious questions about the idea of truth and the positivist theory of language begin with Derrida, jurisprudence begins with the radical Criticai Legal Studies movement, and cultural relativism is a bright new idea without any previous history6. Destruir o conceito de origem seria uma das maiores acusaes s teorias culturalistas, visto que o que se critica em Stanley Fish justamente o esquecimento dos verdadeiros precursores tericos, pela valorizao de pensadores contemporneos. O autor recusa ainda o alto nvel de estandardizao do saber, na medida em que se abole o 24 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 poder analtico e se privilegia a generalizao. Guardadas as devidas ressalvas, toma-se evidente que a sua posio conservadora represen- ta uma grande parcela do imaginrio crtico da atualidade, na qual a tradio funciona como lugar de reserva utpica e as possveis mudan- as como empecilho ideolgico para a preservao de cargos institu- cionais. Reconhecer a tradio como fora e no como modelo seria uma das formas de melhor lidar com a proposta desconstrutora de Jac- ques Derrida, por exemplo. A posio de Luiz Costa Lima em, "O comparativismo hoje", retoma algumas questes do livro de Ellis, com enfoque na urgncia de se pensar em categorias capazes de tomar comparveis os objetos. sem cair em preconceitos ligados a escolhas de ordem elitista ou de outra ordem. Afasta-se do crtico norte-americano ao se colocar contra a atual desconfiana da crtica comparativista em relao teoria, \ista como responsvel pelo universalismo interpretativo. Parte em defesa de uma reviso do prprio conceito de universal, retirando-lhe uma ftm- o apriorstica na formao de saberes, reforando, paradoxalmente, a impossibilidade de se conceber qualquer conceito sem a sua vertente universalista - romper com esses princpios seria acreditar na formula- o de teorias desprovidas de propriedades verificveis. Destituir o objeto de sua homogeneidade interna seria interpret-lo na sua ausncia de propriedade o que o impediria de ser comparvel a outro. O valor de cada objeto deve ser determinado como condio indispensvel para se tentar construir um solo de discursos que mantenham propriedades afins e distintas, comparveis entre si. No momento presente, contemporneo s acusaes di- rigidas ao falso moralismo que a teoria teria provocado. o comparativismo torna-se ento o qu? Pode-se defim-lo como o lugar das perplexidades ou como uma rea ao vale tudo. De perplexidades: ante a suspeita que recai sobre a teoria como filhote do imperialismo(l) ou rebento do machismo(l) ou da suposta superioridade dos brancos I ) de que modo se poder exercer a comparao? Pois. como se poder comparar isso com aquilo sem que se tenha pre- viamente identificado, justificado e legitimado ao menos uma categoria capaz de tornar comparveis os objetos... comparados? medida que a perplexidade no dobra- da, o comparativismo se torna ento infestado pelo vale- tudo. Por que diabo no compararamos os poemas de Rigoberta Manchu com os de Safo?! No bastaria como categoria legitimadora a heterodoxia poltica de uma e a sexual da outra? Ou porque no fazer o mesmo com a famigerada Tony Morrison e a hoje desconhecida Caroli- , LIMA, Luiz Costa. O comparati vismo hoje. Congresso ABRA- UC, 5. Rio de Janeiro, UFRJ, 1996. Anais ... Rio de Janeiro, UFRJ, 1997. p. 83. I Cf. OLINTO, Hei- drun Krieger. Interes- ses e paixes: histri- as de literatura. In: Histrias de literatu- ras. op. Cit., p. 30. A Teoria em Crise - 25 na Maria de Jesus? No seria dificil descobrir um metro comum; ante o receio de acusaes de elitismo, que comu- nidade acadmica protestaria?7 Na hiptese de se ter, na crtica contempornea, posies con- trrias teoria, o que resultaria no "vale tudo" e na perda de critrios de valorizao dos objetos em anlise, cabe ao pesquisador se munir de categorias que propiciem a identificao do objeto e a particularizao das associaes feitas. Inexistindo a prtica do pensamento como con- dio para que todo intelectual se posicione diante do objeto de estudo, cairia por terra a tentativa de conhecimento da literatura e de seus inmeros avatares. A preocupao do crtico pelo resgate da prtica terica como forma de controle do "armazm de secos e molhados" em que se transformou a operao interdisciplinar. Sem concordar com o que Costa Lima prope, principalmente quanto ao clima do "vale tudo" e da premncia em delimitar o campo da teoria literria como sada para o caos, acredito na necessidade de se- rem consideradas posies tericas que funcionem como articuladoras das proposies de anlise e como elementos dignos de operar o distan- ciamento crtico. Nesse sentido, devero ser respeitadas as pluralida- des interpretativas, levando-se em conta o inumervel conjunto de no- vos objetos at pouco tempo desconsiderados pela crtica, como os es- tudos das minorias, dos textos paraliterrios, da correspondncia, do memorialismo, e assim por diante. No artigo introdutrio coletnea Histrias de literatura, Hei- drun Olinto descreve, com extrema preciso, a tendncia das novas teorias alems frente s teorias culturais desenvolvidas nos Estados Unidos, principalmente a partir do advento das idias europias aps os acontecimentos do ps-guerra. Reconhecendo a "fraca herana filos- fica" que caracterizava, na poca, o espao acadmico americano, a ensasta constata, na atualidade, a proliferao de perspectivas inter- disciplinares e a tendncia a privilegiar "molduras tericas flexveis abran- gentes". Essa tendncia, tributria da teoria da multiplicidade, foi em parte instaurada pelo livro de Deleuze e Guattari, Mil/e plateaux, de 1980, no qual se constri a imagem do rizoma, responsvel por uma "viso paradigmtica do pensamento atual", ao serem postulados espa- os de dimenses e direes mltiplas e aleatrias 8 . Diante da internacionalizao c:tos bens culturais, do avano in- discriminado da interdisciplinaridade e do surgimento de um vocabul- rio terico "miscigenado, de origem incerta", o discurso crtico contem- porneo torna-se, segundo a ensasta, pulverizado, por ter se transfor- mado em ')ogo metafrico belo e vago". Na realidade, o que se prope a prtica de uma interdisciplinaridade sria, atravs da posio de Siegfried J. Schmidt, ao construir uma cincia da literatura emprica, 26 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 com base em teorias sistmicas complexas. A resposta frouxido epistemolgica das teorias ps-modernas dada por Schmidt atravs da noo de teoria sistmica, em que "os sistemas literrios so organi- zados hierrquica e holisticamente''9. Para a autora, no h dvida de que a construo de paradigmas consistentes e definidos teoricamente constitui a maneira mais plausvel de controle do discurso assistemti- co, rizomtico e aberto dos estudos literrios na atualidade. Heidrun Olinto termina o ensaio denunciando o carter homogeneizador dos atuais modelos tericos e parte em defesa da historicizao dos conceitos - o que no deixa de ser uma das grandes conquistas das teorias contem- porneas - e do rigor cientfico do discurso crtico - que merece res- salvas de vrias ordens: Atualmente existe uma disposio nfima em aceitar mode- los globaiS homogeneizados que oferecem uma viso coerente e integrada do lugar onde obras literrias ocu- pam espaos inconfondiveis. Para muitos. histrias da li- teratura e, especialmente, conceitos de poca perderam sentido e plausihilidade no momento em que os prprios suportes de sua construo so questionados e despedi- dos. (. .. ). O historiador da literatura devia articular teo- rias e no brincar com metforas, ainda que sejam belas e fascinantes, nmadas e rizomticas 1o . Antoine Compagnon, em seu mais recente livro, Le dmon de la thorie, realiza um balano minucioso da teoria literria francesa no perodo estruturalista - do final da dcada de 60 de 70 - com o intuito de eleger essa poca como marco de uma significativa tendncia teri- ca. Na introduo, sugestivamente intitulada "Que reste-t-il de nos amours?", um clima de nostalgia facilmente detectado, considrando- se que a efervescncia cultural desses anos no se faz mais sentir na Frana - como, alis, em todo o resto do mundo. Mas a fora perma- nente inscrita no ideal terico transparece nas palavras do autor. que acredita desempenhar a teoria o papel de combate ao senso comum. o que lhe d, na verdade, o seu verdadeiro sentido. Ao concluir o balan- o da teoria literria na Frana, admite que suas reflexes. longe de conduzirem a uma desiluso terica, refletem mais uma d\"ida. o que motiva a contnua vigilncia crtica - a nica teoria conseqente aquela que aceita questionar a si prpria e colocar em causa o seu prprio discurso I I . O final do livro registra, contudo, um alerta diante dos equvocos provocados pela tendncia atual da teoria pelos ecletismos e pela plu- ralidade metodolgica. Na confeco da histria da teoria literria, o 9 SCHMIDT, Siegfried, J. Sobre a escrita de histrias da literatura. In: OLINTO, Heidrun Krieger. Histrias de literatura. op. Cit., p. 113. 10 OLINTO, Heidrun Krieger. Interesses e paixes: histrias de li- teratura. Art. cit., p. 42- 43. 11 Cf. COMPAGNON, Antoine. Le dmon de la thorie. op. Cit., p. 281. 11 COMPAGNON, An- toine. Le dmon de la thorie. op. Cit., p. 281- 282. A Teoria em Crise - 27 autor teve a precauo de apontar as relaes entre a teoria literria e a lingstica, nas suas variadas manifestaes, sem se deter no dilogo da crtica com outros discursos (o psicanaltico, o antropolgico, o social). O objetivo de proceder reviso da crtica literria francesa teve como princpio a utilizao do processo de reduo do objeto de pesquisa e a recusa estratgica de ampli-lo, seguindo o recorte econ- mico do mtodo. Para Compagnon, o conceito de teoria literria estru- turalista se constri com base no paradigma lingstico, o que no dimi- nui os seus limites epistemolgicos, mas acrescenta um alto grau de rigor e de sistematicidade ao objeto. Os limites so descritos de manei- ra minuciosa e imparcial, notadamente quando se detm na elucidao de uma teoria do texto literrio construdo com base nos critrios de textualidade e de auto-referencialidade: La thorie de la littrature, comme toute pistmologie, est une cole de relativisme, non de pluralisme, car il n'est pas possible de ne pas choisir. Pour tudier la littrature, il est indispensable de prendre parti, de se dcider pour une voie, ear les mthodes ne s'ajoutent pas et l'cltisme ne mene nulle parto Le pli critique, la eonnaissanee des hypotheses problmatiques qui rgissent nos dmarches sont done vitaux. ( .. .) Je n 'ai done pas plaid pour une thorie parmi d'autres, ni pour le sens commun, mais pour la critique de toutes les thories, y eompris celle du sens eommun. La perplexit est la seule morale littraire 12 . A figura de Barthes funciona como leit-motiv da minuciosa des- crio do autor sobre as noes fundamentais que compem o campo da literatura e da teoria literria - a literatura, o autor, o mundo, o leitor, o estilo, a histria e o valor - por ser um dos responsveis pela sistema- tizao terica do discurso literrio. Por essa razo, Compagnon no deixa de render homenagens ao grande crtico, que se notabilizou, inclu- sive, por romper as barreiras do modelo lingstico e se entregar a uma prtica terica mais plural e interdisciplinar, embora privilegiasse o dis- curso literrio frente aos demais. Pontua, com preciso, as inmeras inseres de Barthes nos registros literrios estudados, tais como a teoria da morte do autor, a valorizao do discurso literrio pelo seu carter escriturai, o efeito de real, a transitividade do literrio como reforo do aspecto metalingstico do ficcional e a crilure como subs- tituta do estilo. So esses alguns exemplos referentes rica contribui- o do ensasta para a "cincia da literatura" e para a constituio de paradigmas que permitiram teoria ocupar um lugar de destaque no interior das Cincias Humanas. 28 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 A herana francesa no deixa portanto de ser um dos grandes trunfos que a teoria literria carrega, considerando-se que ser a partir de sua divulgao que se tornou possvel construir um pensamento te- rico nos centros mais diversificados do mundo. O peso dessa conquista impede s vezes que as tendncias contemporneas da crtica - pautadas pelas descobertas europias e apresentando avanos em relao a elas - sejam aceitas por grande parte da comunidade acad- mica, como o caso de Leyla Perrone-Moiss, no texto "A crtica literria hoje", apresentado no 5 Congresso da Abralic. Prevalece a a mesma preocupao de Compagnon e de Costa Lima quanto ao fato de serem respeitados determinados princpios tericos com capacidade de impedir o desvario ecltico da prtica analtica dos estudos culturais, da mesma forma que se postula a retomada de valores estticos com direi- tos de restituir ao literrio o que no lhe mais atribudo. A grande inimiga continua sendo a situao cultural e poltica da sociedade con- tempornea, dominada pela desconstruo e o multiculturalismo, con- ceitos que motivam o questionamento do modelo moderno e racionalis- ta de pensamento. A defesa de cnones de referncia. enquanto condi- o para serem retrabalhados os novos preceitos literrios no consti- tui, a meu ver, nenhum empecilho para a convivncia do saber moderno com o ps-moderno. No se trata, tampouco, de transformar o debate em discusso partidria, em que o binarismo funcione como argumento de excluso, colocando a teoria contra os estudos culturais ou contra a ausncia de teoria, a alta literatura contra as demais manifestaes paraliterrias, o elitismo contra o populismo, e assim por diante. A defesa de uma teoria que poderia se impor como nica e exclusiva no se sustenta mais no atual espao acadmico, pela natureza plural das tendncias crticas. Se a sociologia atua como disciplina que dialoga com a teoria construti- vista de Schmidt, a filosofia, com os princpios tericos de Luiz Costa Lima e a semiologia, com as posies de Leyla Perrone-Moiss e de Antoine Compagnon, outros campos de saber podero continuar a man- ter o dilogo com os estudos literrios e culturais. O perigo acreditar que a verdade se define pela exclusividade e singularidade desta ou daquela disciplina. Se as fronteiras disciplinares no mais se sustentam em tennos absolutos, a defesa de posies radicais s iro comprovar a dificulda- de de se conviver com os lugares indefinidos do prprio saber contem- porneo. O conceito de indefinio, longe de significar a circulao catica e irracional do conhecimento, aponta a necessidade de se pen- sar na terceira alternativa fornecida por Richard Rorty e por Jonathan Culler, ao postularem a substituio da matriz disciplinar por um novo gnero e uma nova teoria. A interdisciplinaridade, de vil da histria poderia receber tratamento mais condizente com sua fora de aglu- A Teoria em Crise - 29 tinao de diferenas e de pulverizao dos limites fechados dos campos tericos. Infelizmente, toma-se tarefa impossvel conservar, na atualida- de, posies radicais contra os desmandos da teoria e o descontrole dos paradigmas de referncia. O mundo mudou, nos ltimos dez anos, de forma assustadora (para o bem ou para o mai), e por que motivo as- concepes artsticas, tericas e polticas no deveriam tambm trocar o caminho tranqilizador do reconhecimento pelo do saber sempre em processo? Enfrentar esse desafio uma das formas de continuar a mover o debate terico, para que este no se transforme em con- senso de grupos ou na apatia acadmica, provocada por um certo tipo de mal-estar, que no incita a curiosidade, mas, ao contrrio, alimenta o conservadorismo. A Ameaa do Lobisomem Silviano Santiago Homenagem a Borges, dez anos aps a sua morte 1. A China aqui Ainda nos lembramos das pginas introdutrias de As Palavras e as Coisas (1966), livro em que o filsofo francs Michel Foucault desen- tranha da obra ficcional de Jorge Luis Borges uma classificao cient- fica dos animais existentes no mundo, tal como ela se encontra relatada numa enciclopdia chinesa. No texto de Borges se l que "os animais se dividem em: a) pertencentes ao imperador, b) embalsamados, c) do- mesticados, d) leites, e) sereias, t) fabulosos, g) ces em liberdade", e assim por diante. Aos olhos do francs, a listagem classificatria se apresenta como extica. Sua origem est fora do Ocidente, na China. Durante o periodo a que ns, brasileiros, chamamos de Moder- nismo, ao qual Borges por direito pertence, o latino-americano no teria visto na listagem apenas exotismo. Teria se identificado com as extra- ordinrias categorias inventadas pela imaginao frtil do argentino para inventoriar os grupos desencontrados dos animais existentes na terra, e 32 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4,1998 a elas, uma por uma, e a eles, um por um, teria prestado reverncia. S se presta tal reverncia ao fogo que est numa metfora que, ao levar a idia do exotismo americano para alm dos limites ocidentais, at a China milenar, queima o vu que recobre o que nos familiar desde 1492. A China o melhor palco metafrico e incendirio para o exotis- mo por excelncia deste Outro-do-Ocidente-dentro-do-Ocidente, que a Amrica Latina. Brbaro e nosso, escreveu Oswald de Andrade no mais poderoso dos manifestos modernistas, o "Pau Brasil". Em lugar da reverncia ou da identificao, experimentada pelos latino-americanos diante de cada categoria, de cada ser, Michel Fou- cault nos fala, nas pginas introdutrias de As Palavras e as Coisas, do riso, estruturalista e europeu, que lhe inspirou a leitura da enciclop- dia chinesa inventada por Borges. O riso abala, escreve ele, "todas as superfcies ordenadas e todos os planos que tomam sensata para ns a abundncia dos seres". A China de Borges, continua ele, indicia o modo "como o encanto extico de um outro pensamento [o do latino-america- no achinesado] o limite do nosso [o do europeu]". De um lado, limita- do pelo "olhar codificado" e, do outro, pelo "conhecimento reflexivo", o filsofo encontra na enciclopdia chinesa de Borges uma "regio medi- ana" que liberta a ordem classificatria naquilo que a institui. No espri- to de Maio de 68, a ordem aprisiona e, por isso, est havendo desordem. A desordem libera e, por isso, tem-se de estabelecer uma tipologia exti- ca para apreend-la, de preferncia chinesa, com tonalidades cubanas. Ao contrrio de Foucault, o escritor modernista latino-americano teria se detido diante de cada uma das figuras arroladas pela enciclop- dia chinesa a fim de analisar a sua peculiaridade monstruosa que, nos limites asiticos inventados por Borges, iriam identificando a peculia- ridade monstruosa dos seres que os descobridores e colonizadores in- ventaram para descrever extica e grotescamente, barrocamente se quiserem, os seres do Novo Mundo. Na monstruosidade dos trpicos (e no nas delcias tropicais) o exotismo borgeano deu ao latino-america- no a forma mais instigante e mais arregimentadora do seu poder blico na luta contra o racismo hierarquizante do metropolitano vis--vls do antigo colono. Retomando as categorias de Foucault. agora em contexto dife- rente ao de As Palavras e as Coisas, digamos que o "olhar codificado" do europeu nunca se casou com o "conhecimento reflexivo" do latino- americano. Ou melhor: s se casa no hfen Borges-Foucault, momento histrico-revolucionrio dos anos 60 em que o olhar europeu, ao ser tomado de riso diante da prpria criatura, o Exotismo, descobre que existe entre ele e esse seu Outro uma "regio mediana que liberta a ordem no seu ser mesmo". Na literatura latino-americana essa regio mediana teve um nome. D-se a ele a alcunha de "realismo fantstico" ou de "real maravilhoso", pouco importa, ambas e outras alcunhas des- 1 No rastro arqueolgi- co de Foucault estaria a ligura extraordinria de Victor Segalen, tal como aparece conceitualmen- te no Essai sur l'Exotis- me. Como diz Gilles Manceron, "il ne s'agit, pour Segalen, d'intgrer une vision du monde bien europenne des l- ments de dcor venus d'outre-mer, mais de considrer d'autres civi- Iisations en elles-m- mes, sans les valuer la toise des cri teres oc- cidentaux". Pertinente para a nossa discusso o encontro na China de Segalen com Claudel em 1909. Segalen criti- cava o poeta, dizendo que ele tinha vivido tre- ze anos na China e no sabia uma s palavra de chins; dizia ainda que nunca fizera abstrao da sua cultura e religio. Em carta esposa, escre- ve Segalen: "Claudel me parle ensuite forte la l- gere de I'hindouisme, qu'il me semble ne con- naitre qu' travers Mi- chelet". Mais pertinen- te ainda seria o estudo contrastivo da presena do citado Claudel e do compositor Darius Mi- Ihaud no Brasil, nos anos de 19l7-18. v., do autor, "A tristeza de um a alegria do outro", Su- plemento Idias, Jornal do Brasil, 17 de maio de 1997. A Ameaa do Lobisomem - 33 crevem situaes familiares para ns, j que servem para aambarcar a longa Histria da cultura latino-americana do modo como foi revelada pela escrita ficcional. J para o francs Michel Foucault, "a monstruosidade que Bor- ges faz circular na sua enumerao consiste [ ... ] em que o prprio lugar dos encontros nela se acha arruinado. O que impossvel no a vizi- nhana das coisas, o prprio lugar em que elas poderiam circunvizi- nhar". A ordem do alfabeto (a,b,c,d ... ), que sempre serviu para ordenar a abundncia de seres e animais diferentes, est arruinada. Os latino- americanos sempre vivemos no lugar da desordem nos encontros, nos encontros arruinados, nos escombros catastrficos. Por isso, desde o princpio, tivemos de acatar a vizinhana de guerreiros inesperados, que saem dos mares atlnticos em casas flutuantes, como verdadeiros deu- ses do trovo; tivemos de sofrer como vizinho o peso cultural eurocn- trico, que vem sob o jugo de nova lngua, novo cdigo religioso, ambos desestruturantes dos hbitos e comportamentos; tivemos de aprender a conviver com essa presena imposta, extraindo dela o sumo da prpria identidade vilipendiada. Essas foram, entre muitas outras, as tarefas latino-americanas na conquista duma regio mediana durante o pro- cesso de ocidentalizao, regio mediana de que a enciclopdia chinesa o fora to familiar quanto o dentro. De que forma Foucault se apropria da "realidade" latino-ame- ricana descrita metaforicamente por Borges? Ao descobrir l na Fran- a que a China aqui na Amrica Latina e acol, na sia I. Ao desco- brir que tudo familiar. Sinais precursores dessa descoberta esto na viagem de volta dos produtos culturais colonizados, tema anunciado pelo quadro "De- moiselles d' Avignon", de Picasso. Esto no eurocentrismo fracassado dos anos 60, incapaz de encontrar na tradio cartesiana francesa o instrumental necessrio para poder estabelecer uma tipologia que aju- dasse a pensar a desordem ideolgica (Che Guevara e Mao Tse-tung, por exemplo) decorrente do fim das guerras coloniais. Esto na emigra- o macia das colnias para as metrpoles, questo candente anun- ciada no Velho Mundo quando este, vencido, reinventa o seu Outro sob a forma do racismo no prprio solo nacional, como o caso paradigm- ti co dos "pieds-noirs" (argelinos de origem europia) na Frana. O aqui europeu de Michel FoucauIt o acol chins dos latino-americanos que, por sua vez, o aqui e agora de todos ns. O velho Ocidente se encontra no seu Outro. Tem como espelho o Outro. Repensar o solo familiar, tanto a nao europia quanto a histria do Mesmo que a constitui, apront-lo para uma heterotopia, - eis o legado de Foucault. Escreve Foucault que Borges "retira apenas a mais discreta, mas tambm a mais insistente das neces- sidades; subtrai o local, o solo mudo onde os seres se podem justa- 34 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 por". Conclui o francs que impossvel "encontrar um lugar co- mum a todas as coisas". Lugar comum - tomemos a expresso nos seus dois sentidos. O primeiro, o histrico-geogrfico, a Europa. O segundo, o das "familiaridades de pensamento", para usar a expres- so dele. O Mesmo deixa de ser duplamente lugar comum e, por isso, tudo passa a ser simultaneamente familiar na orgia dos des- centramentos. Michel Foucault identificou a desordem ideolgica francesa (eu- ropia, mundial) na crise da linguagem, emprestou-lhe um solo arruina- do, por sua vez tomado de emprstimo imaginao selvagem do ar- gentino achinesado. O riso francs e estruturalista de Foucault, reverso da revern- cia modernista nossa e, por isso, a outra face da nica moeda corrente no mundo globalizado, acaba por traduzir uma forma de reconhecimen- to por parte do europeu da rica contribuio cultural latino-americana (ou de qualquer outra regio colonizada pela Europa) para a compreen- so do estado presente da civilizao ocidental. Com a ajuda de Bor- ges, Foucault foi configurando nos seus sucessivos livros o novo e defi- nitivo inimigo dos anos 60, o Mesmo: "a histria da ordem das coisas seria a histria do Mesmo - daquilo que para uma cultura algo a um tempo disperso e aparentado, portanto a distinguir por marcas e a reco- lher em identidades". Concluindo, diremos que a leitura do texto de Borges feita por Michel Foucault, aparentemente original, duplica tanto antigas leituras europias das culturas colonizadas, quanto modernas leituras latino- americanas das culturas colonialistas, e tambm por isso acaba sendo responsvel por uma das mais cannicas leituras do escritor argentino e do perodo literrio (entre ns chamado de Modernismo, repitamos) a que ele pertence. Ao voltar os olhos em lance vanguardista para o passado colonial da regio onde nasceu, transformando-o em manifestao cultural au- tntica, Borges representa o escritor latino-americano. Toma-se expor- tador de exotismo, re-alimentando o esgotamento cultural e artstico do Ocidente europeizado. Esse esgotamento se manifesta, no sculo XX, pelo desejo de pensar o impensado, limite e graa de toda cultura metro- politana que se quer hegemnica, at mesmo nos seus estertores. A produo modernista latino-americana e a leitura foucaultiana de Borges tm uma data. Ao caracterizar o extraordinrio trabalho dos modernistas brasileiros em texto de 1950, Antonio Candido, em brilhan- te intuio, j tinha desentranhado Foucault na nossa dcada de 20. Escreveu ele: "As nossas deficincias, supostas ou reais, so reinter- pretadas [pelos modernistas] como superioridades." E acrescentou: "As terrveis ousadias de um Picasso, um Brancusi, um Max Jacob, um Tristan Tzara, eram, no fundo, mais coerentes com a nossa herana 2 Essas duas metforas, sabemos, se encontram nos textos jesutas do sculo XVI e servem para descrever a "ino- cncia" do selvagem bra- sileiro face ao futuro tra- balho da colonizao e da catequese. Diz a Car- Ja de Pero Vaz de Cami- nha: "E imprimir-se- facilmente neles [selva- gens] qualquer cunho que lhe quiserem dar ... " Cunho, informa o dicio- nrio, "ferro com gravu- ra, para marcar moedas, medalhas, etc.; a marca impressa por esse fer- ro; uma das faces de cer- tas moedas, na qual se representavam as armas reais". A Ameaa do Lobisomem - 35 cultural do que com a deles." O riso de Tzara, em pleno e distante Dad, ou o de Michel Foucault, em plena e recente efervescncia es- truturalista, , portanto, mais coerente com a herana cultural coloniza- da do que com a colonialista. O riso europeu de F oucault, que inverte a cartografia colonialista norte/sul, despertado pela realidade material latino-americana. Nos- sos autores sempre souberam integrar num solo nico, ou seja, atra- vs da linguagem literria e artstica, os dois ferozes inimigos inventa- dos pelo etnocentrismo, o Mesmo e o Outro. Leites, sereias, ces em liberdade e animais pertencentes ao imperador ou desenhados com um pincel muito fino de plo de camelo, esses seres heterclitos sempre conviveram familiarmente no mesmo espao enciclopdico latino-americano. Essa ocidentalizao forada do Outro pelo Mesmo, onde o den- tro existe para ser tomado e ocupado pelo fora, essa universalizao ocidentalizada do Mundo, enfiada definitivamente de fora para dentro e vomitada intermitentemente de dentro para fora, so responsveis, res- pectivamente, por dois outros textos emblemticos de Borges, comple- mentares e excludentes. De um lado, a sempre citada biblioteca de Babel (j o nome Babel no reenvia a uma outra e menos disparatada taxinomia chinesa, agora a das lnguas humanas?), onde todo o universo nada mais do que o seu exterior, a sua representao escrita, ordena- da alfabeticamente. Do outro lado, o conto "Funes, o memorioso", onde o mundo desde que mundo se confunde com o interior provinciano de um homem-enciclopdia, a sua cosmopolita vivncia-memria. Fu- nes no esquece um mnimo detalhe que ele percebe, l ou imagina, por isso -lhe desnecessria e intil a escrita. Um erudito sem escrita pr- pria. O narrador do conto nos d o exemplo revelador: o sistema origi- nal de numerao que ele tinha inventado, "no lo haba escrito, porque lo pensado una sola vez ya no poda borrrsele". A memria extraordinria do argentino provinciano s lhe surge quando, ao cair do cavalo, perde totalmente o conhecimento. A mem- ria de Funes se inscreve numa catastrfica "tabula rasa", numa ntima "folha de papel em branco"2. Relata o texto: "AI caer, [Funes - ou ser a Amrica Latina?] perdi el conocimiento; cuando lo recobr, el pre- sente era casi intolerable de tan rico y tan ntido, y tambin las memori- as ms antiguas y ms triviales". Funes o nico ser humano - compa- rvel nisso biblioteca de Babel - que tem o direito de usar o verbo recordar. Diz o narrador do conto: "Lo recuerdo (yo no tengo derecho a pronunciar ese verbo sagrado, slo un hombre en la tierra tuvo dere- cho y ese hombre ha muerto) ... " Em contraste s palavras do narrador, leiamos as palavras do personagem, Ireneo Funes: "Ms recuerdos lengo yo solo que los que habrn tenido todos los hombres desde que el mundo es mundo". 36 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 Funes tudo lembra (tudo absorve, tudo sabe) e nada transmite. A realidade presente to violenta, ntida e ntima para ele, to personali- zada est na sua deformidade fisica, que no acata qualquer princpio ordenador, venha ele da linguagem escrita, venha ele do ato de pensar. Leiamos outro trecho do conto: "No slo le costaba comprender que el smbolo genrico perro abarcara tantos individuos dispares de diversos tama'os y diversa forma; le molestaba que el perro de las tres y cator- ce (visto de perfil) tuviera el mismo nombre que el perro de las tres y cuarto (visto de frente)". Funes o Borges-anti-Borges, j que "era casi incapaz de ideas generales, platnicas" e "pensar es olvidar dife- rencias, es generalizar, abstraer". Funes Pierre Mnard, o visvel Outro do Mesmo, aquele que, pela escrita da memria, diz que a Europa aqui na Amrica Latina. Aquele que tudo tem e nada possui. A biblioteca perdura, Funes vive da morte prematura. Morre de uma afluncia anormal de sangue no pul- mo. De "congestin pulmonar", diz o conto. A morte prematura pode- ria ter vindo de fora, do tombo que levou quando andava a cavalo; de fora, veio apenas o aleijo. A morte prematura veio de dentro. A aflu- ncia anormal do fluido vital interior rouba-lhe o ar, f-lo desaparecer da face da terra. Resta-nos, como consolo para a perda, a biblioteca de Babel. O Oriente do Ocidente. 2. A Ameaa do Lobisomem Como dar continuidade a essa leitura de Borges, a essa leitura como guia para a compreenso da atual literatura latino-americana? A continuidade pelo fio condutor Borges no existe. Esta seria uma cons- tatao um pouco simples, mas no simplria, como tentaremos provar. Para que esta nossa fala se alimentasse agora do texto borgeano, teria sido preciso haver neste final de sculo, do lado nosso, identificao e reverncia para com os modernistas e, do lado europeu, riso e apropria- o para com os latino-americanos. Identificao e reverncia, riso e apropriao - essas quatro atitudes, vimos, esto comprometidas com o tempo das vanguardas, com o nosso Modernismo. Representam uma determinada viso da vitoriosa produo cultural latino-americana no sculo XX, desde o momento histrico em que ela ala vO nos anos 20, at o momento da sua consagrao nos anos 60, quando espouca o hoom do romance hispano-americano. Vale tambm dizer at o momento da sua museificao europia. Todos se recordam da labirntica ("los senderos se bifurcan") e consa- gradora exposio Jorge Luis Borges realizada no Centre Georges Pom- pidou, de Paris. Os grandes homens no morrem no tmulo, mas na primeira esttua pblica. A glria enterra e, por isso, ela dita (aqui, A Ameaa do Lobisomem - 37 neste texto) pstuma. No h continuidade. H soluo de continuidade. Mas o texto de Borges continuar sendo de ajuda, no para que com ele nos identi- fiquemos em reverncia, no para que dele se apropriem e riam os iluminados pensadores europeus. Teremos de ler o que foi e permanece recalcado (excludo, marginalizado, assassinado, etc.), tanto no texto de Borges, como no texto modernista latino-americano. Ou seja: aquele elemento, um detalhe apenas, que ameaa o texto borgeano na sua condio de mquina reprodutora, fabricante de produtos originais e cannicos pela universalidade. Para isso, tomemos como exemplo uma outra enciclopdia de animais. Agora, o Manual de Zoologa Fantstica, escrito a quatro mos, por Borges e Margarita Guerrero, e por muitas outras mos es- parramadas pelo mundo, aquelas que tomam possvel uma coletnea enciclopdica. Detenhamo-nos na leitura do "Prlogo". O prlogo uma construo cartogrfica tpica de Borges. Ele trabalhado por um grande desdobramento e por desdobramentos meno- res, desdobramentos dentro do desdobramento. O todo compe um jar- dim - zoolgico no caso - de "senderos que se bifurcan" cujo horizonte anunciado o infinito. O grande desdobramento enuncia e abriga simul- taneamente o jardim zoolgico da realidade e o jardim zoolgico das mitologias. De um lado, nos diz o texto, a "zoologa de Dios" (os animais) e, do outro, a "zoologa de los sueos" (os monstros). Trabalhemos primeiro com as palavras dedicadas zoologia de Deus. Elas comeam por enunciar um topos clssico da vanguarda. O zoolgico real seria o lugar por excelncia da criana que existe em cada um de ns. preciso dar voz a essa nat"vet que descobre o mundo e o reinventa em abusiva enciclopdia. A observao de seres estranhos (no so humanos, no so animais domsticos) numjardim, em lugar de alarmar ou horrorizar a criana, encanta-a. Por isso, ir ao zoolgico uma "diversin infantil" e, por ricochete, uma diverso dos adultos-autores e dos adultos-leitores. Outra bifurcao. Pode-se pen- sar o inverso, continua o prlogo. As crianas, vinte anos depois da visita ao zoolgico, adoecem de "neurosis". Como no existe criana que no tenha ido ao zoolgico, no h adulto que no seja neurtico. Nova bifurcao no texto. Diz ele agora que a prpria idia de alarme ou horror sentida na primeira visita ao zoolgico falsa, pois o tigre de pano ou o tigre das enciclopdias j tinham preparado a criana para o tigre de carne e osso. O material bruto do livro est preparado e pronto para duas inter- venes clssicas no universo textual de Borges, sempre saturado de informao erudita. Primeira interveno. "Platn [ ... ] nos dira que el nino ya ha visto ai tigre, en el mundo anterior de los arqutipos, y que ahora ai verlo lo reconoce". Segunda. Schopenhauer diria que tigres 38 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 e menino so um s, pois ambos so uma nica essncia, a Vontade. Trabalhemos agora com as pala\Tas dedicadas "zoologa de los sueos". Neste grande desdobramento, os seres so todos eles e cada um construdos por... desdobramentos. Ao lado dos tigres e lees do zoolgico de Deus, esto as esfinges, grifos e centauros das mitologias. Estes so feitos de dobras de seres que perfazem um novo ser, so todos e cada um "monstruos" (a palavra recorrente no texto). No centauro, diz o prlogo, se conjugam o cavalo e o homem; no minotau- ro, o touro e o homem. Como vai ser dito no verbete "O centauro", "lo verosmil es conjeturar que el centauro fue una imagen deliberada y no una confusin ignorante". O monstro, novo ser, nada mais , portanto, do que a combinao (em nada ignorante) de partes de outros seres reais. Uma concluso se impe: a prpria produo de "monstros" semelhante produo do fantstico pelo texto borgeano, este que es- tamos lendo e qualquer outro. Com os monstros mitolgicos, estamos diante de um topos cls- sico de Borges. Nas imagens deliberadas de monstros, as possibilida- des da arte combinatria beiram o infinito. S no o beirariam, no caso desse manual de zoologia, por tdio ou por nojo do produtor. Portanto, primeira vista, o zoolgico dos monstros, inveno dos homens, seria mais povoado do que o zoolgico dos animais, inveno de Deus. Logo o prlogo em evidente e definitivo bom senso corrige a afirmativa an- terior: "nuestros monstruos naceran muertos, gracias a Dios". Moral: a zoologia dos sonhos, aparentemente mais rica, mais pobre do que a zoolo- gia de Deus. Prova mais cabal do amor exclusivo e supremo a Deus s existe nas pginas iniciais do Libro dei cielo y dei infimo. At este ponto estivemos percorrendo o caminho de uma leitura cannica de Borges. Sbito uma frase final do prlogo, um detalhe, fala de uma ameaa. A ameaa anunciada e logo exorcizada pelo gesto incisivo de excluso: "Deliberadamente, excluimos de ese manual las leyendas sobre transformaciones dei ser humano: ellobisn, el werewolf, etc."3. Ou seja: foram excludos dessa outra enciclopdia os seres que so produto de uma, para usar a expresso de Robert Louis Stevenson na sua famosa novela, "transforming draught". Estamos fazendo rolar pela mesa da literatura o dado da trans- formao do ser humano no texto de Borges. Est em jogo no proces- so de produo textual no mais a figura do desdobramento do um em dois, ad infinitum, ou do acasalamento do dois em um, ad infinitum, mas a figura da transformao. Transformao, entendamo-nos, a figura que traduz o puro movimento sem direo fixa, o movimento do devir outro que dado, no como o um que conjuno de dois, a priori morto, mas como "confusin ignorante". A figura do desdobramento, em Borges, ativa o binarismo de norma e desvio, de saber e ignorncia, de Cu e Inferno, de Deus e J Caberia transcrever aqui uma instrutiva anedota narrada por Claudia Matos ao fi- nal do seu livro Acer- lei 110 milhar (Samba e .lfalandragem no lempo de Gellio): "Na conversa que tive com Moreira da Silva, pedi-lhe um esclareci- mento sobre algo que me deixara intrigada num samba que ele ha- via gravado. Tratava- se de um verso impro- visado no breque final, que dizia: 'ij me dis- seram at que eu vira- va lobisomem'. Como a ligao do tal lobiso- mem com o resto do sam ba era o bscu ra, embora perceptvel, perguntei-lhe: 'Mas afinal, Moreira, o que voc diz com essa his- tria de lobisomem? 'N ada, ora. pra ri- mar, compreende? (cantando:) 'At mu- dei meu nome ... i j me disseram at que eu virava lobisomem ... ' Rima, e cabe bem no tamanho da frase. 'Mas, Moreira, se voc ps essa palavra e no outra qualquer, por- que tem alguma coisa a ver. Tem uma ligao com o resto, nem que voc no perceba, que seja inconsciente. 'E o velho Morengueira, com um risinho de go- zao: ' Bom, ligao l isso deve ter mesmo. Mas isto ... o seu tra- balho! Ou no ?'" 4 O Webster's registra no verbete para/le/: "extending in the same direction and at the same distance apart at every point so as ne- ver to meet, as lines, planes, etc.: in modem non-Euclidian geome- try, such lines and planes are considered to meet at infinity." A Ameaa do Lobisomem - 3 9 Diabo, ativa a noo de conflito entre norma e desvio, entre saber e ignorncia, entre Cu e Inferno, entre Deus e Diabo, etc., optando pela excluso ao final, ad astra per aspera, do que dado, ad limine, como desvio. Borges retoma aqui um velho paradoxo popular e mstico, dado pelos dicionrios 4 como pertencente moderna geometria no-euclidia- na - o que diz que as paralelas se encontram no infinito, paradoxo este, no tenhamos dvida, que a garantia da legibilidade do seu texto pelo grande pblico. Esse paradoxo est no nosso modernista Murilo Mendes, quando ele afirma, em aforismo, que pelos cinco sentidos tambm se chega a Deus e est, de maneira bem mais prosaica, no provrbio que diz que todos os caminhos levam a Roma. Importante assinalar que, ao ativar os pares em guerra, ao ativ- los at o infinito que, como vimos, recoberto por uma nica metfora vencedora - platnica, schopenhauriana, bblica ou judaico-cabalstica, pouco importa -, Borges empresta ao que julga ser desvio o sentido da bestialidade (e no da animalidade fantstica, pois esta contemplada pela zoologia, a de Deus e a dos sonhos). Decreta-se assim a impos- sibilidade de que o que dito como norma se transfigure num devir outro e paralelo, suplementar. Esse devir outro da norma, a ser margi- nalizado e excludo da escrita borgeana, marca sempre a posse do Dia- bo sobre o "ser" e, por isso, O movimento do ser humano em direo ao seu outro precisa ser exorcizado literria e deliberadamente. No h lugar para o maligno em livro assinado por Borges e companheiros. Desde os anos 80, estamos dizendo modernidade que ponha o diabo noutro canto. No nosso Modernismo, o diabo tambm precisou ser exorcizado, ou assassinado, pelo menos por duas vezes. Um primeiro exemplo. Desde a pgina inicial de Grande Serto: Veredas, tem-se de assassinar O demo que existe nas transformaes do bezerro em cachorro, em ser humano. Leiamos as palavras de Riobaldo: "Da vieram me chamar. Causa dum bezerro: um bezerro branco, erroso, os olhos de nem ser- se viu -; e com mscara de cachorro. Me disseram: eu no quis avistar [00'] Cara de gente, cara de co: determinaram - era o demo. Povo prascvio. Mataram." O movimento da transformao, do devir outro, tambm a forte presena do Diabo no texto de Guimares Rosa. Disso resulta que a encarnao do movimento de transformao se dar na imagem do redemoinho, passageiramente vencedor, claro. De- pois de duzentas pginas, a imagem do p-de-vento reaparece no ro- mance, agora descrita em sua concretude. "Redemoinho: o senhor sabe - a briga de ventos. O quando um esbarra com outro, e se enrolam, o doido espetculo. A poeira subia, a dar que dava no escuro, no alto, o ponto s voltas, folharada, e ramaredo, quebrado, no estalar de pios, assovios, se torcendo turvo, esgarabulhando. Senti meu cavalo como 40 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 meu corpo." Nessa passagem o cavalo sentido como o prprio corpo do narrador. No se trata de uma "imagem deliberada" por parte do romancista, ou seja, homem-e-cavalo no representam a inveno do centauro dos sonhos. Pela catlise do redemoinho/Diabo, trata-se de uma "confuso ignorante" - para retomar os ensinamentos do manual de Borges-Guerrero. Um segundo exemplo. "Lobisomem. Estremeceu com o pensamento. Era como se lhe gritassem ao ouvido: Assassino! Lobisomem." - eis o que sente o per- sonagem Jos Amaro no romance Fogo Morto, de Lins do Rego. No universo romanesco do escritor nordestino, os lugares sociais do senhor de engenho e do negro so nitidamente demarcados. Sem lugar preciso fica o homem livre, vivendo de favor nas terras do engenho. Na socie- dade dramatizada por Lins do Rego ele o personagem passvel de viver o movimento de transformao: virar negro, virar senhor. Em Fogo Morto esse lugar mvel ocupado pelo seleiro Jos Amaro, que ser expulso das terras do coronel Lula. Nem senhor, nem negro, andarilho, lobisomem. Em noites de lua, o seleiro sai livremente a caminhar pelo campo e, diz o povo, se transforma em lobisomem. A busca de algo alm das necessidades dirias - ou seja, a auto-satisfao na comunho com a natureza adormecida, a liberdade conquistada e a solido tomada pelo lirismo buclico - torna Jos Amaro estranho ao mundo familiar das terras de engenho descritas por Lins do Rego. Pouco a pouco o seleiro vai sendo marginalizado, temido, ridicularizado, escorraado. O roman- ce historia as varias fases da sua transformao em lobisomem e as respectivas conseqncias. Ao final do segundo captulo se l: "No outro dia corria por toda a parte que o mestre Jos Amaro estava virando [a partir de agora, os grifos so nossos] lobisomem. Fora encontrado pelo mato, na espreita da hora do diabo; tinham visto sangue de gente na porta dele". O verbo que o livro mais conjuga para Jos Amaro o verbo virar, j que ele nunca , e se for, ser algum sem identidade definida, ou com identidade a ser definida pelos outros para ser mais justamente marginalizado. Virar nos seus vrios sentidos dicionarizados. Virar no sentido de transformar, como neste caso: "Diziam que pelas estradas, pela beira do rio, alta noite o velho virava em bicho perigoso, de unha como faca, de olhos de fogo, atrs da gente para devorar". Tambm no sentido de desordenar, como no caso do redemoinho roseano, ou neste outro exemplo: "E como [o lobisomem] no encontrava pessoa viva, chupava os animais, matava os cavalos, ia deixando tudo virado com a sua passagem." Ainda no sentido de se sentir incmodo consigo mes- mo: "[Jos Amaro] Vem como se tivesse um ente dentro dele. Vira na rede, fala s, d grito no sono." Se transforma em, traz a desordem , No se pode esquecer que o verbo virar, no mundo fortemente se- xualizado de Lins do Rego, comporta um quar- to e sugestivo sentido quando se diz de ser masculino que ele est virando. A Ameaa do Lobisomem - 41 para e, por isso, no se sente bem na prpria peles - eis a diablica presena do lobisomem aos olhos dos familiares e, principalmente, do narrador do romance. O lobisomem ser triplamente excludo em Fogo Morto - das terras pelo senhor do engenho, da comunidade pelo temor religioso do povo e da famlia pela raiva da mulher. Ele questiona a propriedade rural, o credo religioso e a organizao familiar. Pergunta Jos Amaro: "Por que seria ele para a crena do povo aquele pavor, aquele bicho? O que fizera para merecer isto? [ ... ] E se fosse embora e procurasse outra terra para acabar os seus dias? [ ... ] Tinha receio de sua mulher. Era sua inimiga. Por qu? O que fizera para aquele dio terrvel de Sinh?" Como arremate, diz a esposa em conversa com a amiga: "Co- madre, eu prefiro a morte a viver mais tempo naquela casa. Uma coisa me diz que ele tem parte com o diabo." Triplamente ameaador, tripla- mente excludo, resta-lhe a auto-excluso. Se suicida com a faca de cortar sola, completa o narrador. Os exemplos seriam inmeros dessa ligao do verbo virar com o Diabo, tambm com a srie transgresso, sentena, punio, casti- go, excluso e morte. No Modernismo, no houve lugar de Vida para o ser em transformao entre os seres vivos da zoologia de Deus, entre os seres conjugados e mortos da zoologia dos sonhos. Resta-lhe convi- ver com a dura realidade da transformao, sabendo de antemo que no encontrar como sobreviver a no ser por obra e graa do Diabo. 3. Hyde and Seek: esconde-esconde Ir ao zoolgico, escreveu o casal Borges-Guerrero, era uma "di- versin infantil". Ler a novela The Strange Case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde, de Robert Louis Stevenson, autor que Borges prezava de- mais, como est no prefcio de Ficciones, pode ser tambm uma brin- cadeira infantil. Pelo menos o que se depreende do segundo captulo da novela, "Em busca do sr. Hyde", onde o advogado Utterson, devida- mente alertado pelo amigo e companheiro de conversas, Endfield, co- mea a se interessar pelo novo e desconhecido amigo do mdico e tambm companheiro de prosa, o dr. Jekyll. Ali se l: "If he be Mr. Hyde," he had thought, "I shall be Mr. Seek." Esse trocadilho, fazendo o nome prprio virar verbo e o verbo virar nome prprio, intraduzvel, como, alis, era intraduzvel o ttulo original da novela, da a soluo oportunista que acabou pegando nas edies do mundo latino: O Mdico e o Monstro; dizanlOs, esse troca- dilho intraduzvel pois tanto remete para o carter escondido, noturno e secreto, da personalidade do profissional da medicina, quanto para o carter detetivesco, legalista, perverso e voyeur, do advogado. O tro- 42 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 cadilho deixa de ser intraduzvel no momento em que se descobre que a combinao de palavras o nome de um jogo infantil clssico, "h ide- and-seek", conhecido entre ns como "esconde-esconde". '"Hide-and- seek" , informa o Webster's, "a children's game in which some players hide and others then try to find them". Uma outra "diversin infantil". No se trata aqui de analisar uma vez mais, e objetivamente, esta famosa novela de Stevenson, mesmo porque Elaine Showalter recente- mente, no livro Anarquia Sexual, fez um brilhante retrospecto da crti- ca stevensoniana e, ao mesmo tempo, avanou uma leitura original que tambm serve para descrever, contrastivamente, o ethos homos- sexual do fim do sculo passado com o do final deste 6 . Sua leitura, bom que se diga, coagula o movimento do texto stevensoniano, o movimento dos personagens na homossexualidade latente, na medi- da em que se vale, constantemente, de referncias a casos reais, tanto no campo propriamente jornalstico da poca (os chamados (ait-di- vers), quanto no campo das pesquisas psicanalticas (a histeria mascu- lina). Ela esquece a delicadeza humana, demasiado humana de certos jogos: "the ape-like tricks that he [Mr. Hyde] would play me [DrJekyll], scrawling in my own hand blasphemies on the pages of my books". Tentaremos, pois, brincar de esconde-esconde com o texto de Stevenson e de Borges, como a criana no Manual de Zoologa Fan- tstica brincou com a idia de jardim zoolgico. Conta hoje, para ns, o fato de que a transformao do mdico no sr. Hyde uma exibio a mais de um ser virado na jaula do texto modernista e, nesse sentido, estamos solicitando a ele que ele d continuidade deliberada ao Ma- nual de Zoologa Fantstica, estamos pedindo a ele que encontre ali no livro o lugar de verbete que lhe foi negado, a fim de ajudar-nos a desconstruir a ordem conceitual borgeana, vale dizer, o repouso atual do seu texto em esttua pblica. Em contraponto a esta ltima frase, diz o texto de Stevenson: "Ab, it's an ill conscience that's such an ennemy to rest!" Liberto da jaula do texto borgeano e a caminhar pela rua londrina, o sr. Hyde uma constante ameaa pblica, como o lobisomem de Lins do Rego. Atropela uma criana, assassina uma importante figura brit- nica. Sem a presena mediadora do dr. Jekyll, ele causa terror e curio- sidade, alimenta de vida tanto a existncia do dr. Jekyll quanto as exis- tncias do grupo de amigos. O prprio dr. Jekyll escreve a respeito do amigo em quem se transforma: "But his love of life is wonderful; I go further: I, who sicken and freeze at the mere thought of him, when I recall the abjection and passion of his attachment, and when I know how he fears my power to cut him offby suicide, I find it in my heart to pityhim". O primeiro personagem da novela a ver o sr. Hyde o sr. End- field. Ele o descreve (ser que chega a descrev-lo?) para o amigo , v.. nesse sentido, o ca- ptulo "0 armrio do dr. Jekyll", no livro Anar- quia Sexual (Sexo e Cul- tura no Fin de siecle), de Elaine Showal- ter. Tentaremos neste trabalho discordar da sua leitura da "imagem organizadora" da nove- la. Baseada na interpre- tao de Stephen Hea- th, que diz que "a ima- gem organizadora dessa narrativa est em arrom- bar portas, em aprender o segredo que se escon- de atrs delas", Showal- ter acrescenta: "Os nar- radores do segredo de Jekyll tentam esclarecer o mistrio de um outro homem, no com a com- preenso nem com a sua disposio de compar- tilhar um segredo, mas pela fora" (Rocco, 1993, p. 151). A nossa interpretao, ao privi- legiar a brincadeira in- fantil que est no troca- dilho, se encaminha para uma leitura menos com- prometida com o esta- belecimento de papis sexuais ntidos para os personagens, sem o de- sejo portanto de arrom- bar a "verdadeira porta da identidade". Prefere, antes, insistir no carter brincalho, competitivo e voyeurstico do ethos homossexual. A Ameaa do Lobisomem - 43 Utterson, insistindo na deformidade fisica, que tanto um dos traos de Funes, quanto das "confuses ignorantes", e insiste principalmente na incapacidade que sente em apreender o indivduo pela descrio, no por falta de memria, mas por alguma razo que no chega a exprimir: "I never saw a man 1 so disliked, and yet I scarce know why. He must be deformed somewhere; he gives a strong feeling of deformity, aIthough 1 couldn't specify the point. He's an extraordinary-looking man, and yet I really can name nothing out ofthe way. No, sir; 1 can make no hand of it; 1 can't describe him. And it's not want of memory; for 1 declare I can see him this moment". O segundo personagem a v-lo, o advogado Utterson, avana um pouco mais no universo borgeano, conseguindo apreender o indiv- duo por uma srie de comparaes que servem para introduzir o sr. Hyde, pelo avesso, ou seja, pelo carter diablico, no universo mstico- platnico de Borges: "God bless me, the man seems hardly hurnan! Something tIoglodyctic, shall we say? or can it be the old story of Dr. Fell? or is it the mere radiance of a foul soul that thus transpires through, and transfigures, its c1ay continent? The last, I think; for, O my poor Old Henry Jekyll, if ever I read Satan's signature upon a face, it is on the of your new friend!" Nesse jogo de esconde-esconde calvinista, o sr. Hyde a prenda escondida que todos cobiam como se cobia o "mal" de que, acreditam, esto se desvencilhando, e o jogo infantil se transforma em outra brin- cadeira similar, a do chicotinho queimado. O dr. Jekyll, ao esconder em casa o sr. Hyde, como a um chicotinho queimado, alimenta a curiosida- de perversa dos seus amigos. Vai-lhes soltando pistas: est quente, est esfriando, est quente de novo - como se o jogo (infantil) do homoerotismo, no texto modernista, s se pudesse dar numa espcie de tringulo onde o outro e semelhante a mediao para o terceiro e diferente, e, por isso, nico cobiado por todos. Esse truque pode acon- tecer, desde que se tenha a coragem de se destruir o duplo e semelhan- te e se intrometer, pela violncia, na dana a trs, a quatro, etc. Maior do que o mal-estar causado pela estranha figura do sr. Hyde o causado pela vitria do mal de que falou o texto de Stevenson para os contemporneos. A violncia, na novela, no a que ajuda arrombar as portas do armrio, do c/oset, como diz Elaine Showalter, mas a que opera uma definitiva reviravolta no mundo calvinista e vitoriano do fim de sculo. Em lugar de dar foras ao bem como no modelo ficcional modernista, a violncia stevensoniana d foras ao mal que existe no ser humano mvel, passvel de ser transformado em algum outro ser extraordinrio ("he's an extraordinary looking man"). Um dos amigos e correspon- dentes de Stevenson, A. 1. Symonds, detecta o perigo da teologia s avessas pregada pela novela e lhe escreve, apreensivo, por ocasio da publicao do livro: "You see Iam trembling under the rnagician's wand 44 - Revista Brasileira de Literatura Comparada. nO 4, 1998 ofyour fancy, and rebelling against it with the scom of a soul that hates to be contaminated \ .. ith the mere picture of victorious evil. Our on1y chance seems to me to be to maintain, against ali appearances, that evil can never in no way be victorious." Tudo se passa assim na novela porque a violncia deliberada s est nos vrios personagens que saem procura do sr. Hyde, todos masculinos, todos solteiros 7
J o mdico, no seu laboratrio, chegou transformao por um produto do acaso. "Los senderos se bifurcan", em Stevenson, no por obra do esforo classificatrio e cientfico, mas por obra e graa do acaso. "That night I had come to the fatal cross roads. Had I approa- ched my discovery in a more noble spirit, had I risk the experiment while under the empire of generous or pious aspirations, and all must have been otherwise, and from these agonies of death and birth, I had come forth an angel instead of a fiend. The drug had no discrimina- ting action; it was neither diabolical nor divine [grifo nosso]". Nem diablica nem divina, para o mdico, a droga no assinala um sentido nico, ela no tem um fim pr-determinado pela lgica cientfica. Ela permite o jogo das permutaes at o infinito da vida humana. A droga significa, pois, a prpria disponibilidade que existe para o homem em toda encruzilhada da sua vida. No tem sido salientada nas leituras da novela de Stevenson, o fato de que o destino dado vida do mdico, a transformao final do mdico no sr. Hyde, ou seja, o fato de que o mal (isto , a coagulao do duplo em um nico ser, a negao da transformao) s triunfe porque naquele exato momento - no instante crucial da experincia - circulava no mercado londrino uma droga impura. O sentido da droga determi- nado pelo mercado das drogas. Confessa aos amigos o dr. Jekyll: "You willlearn from Poole how I have had London ransacked; it was in vain; and I am now persuaded that my first supply [ofsalt] was impure, and that it was that unknown impurity which lent efficacy to the draught" [grifos nossos]. O universo da transformao o da impureza no mercado londrino. Do momento em que o mdico utiliza apenas a pureza dos produtos que so comercializados no mercado, no mais possvel o jogo das transformaes. O movimento de ida-e-volta da metamorfose no mais possvel porque a droga que o mercado passou a oferecer ao mdico era pura: "I sent out for a fresh supply [of salt], and mixed the draught; the ebullition followed, and the first change of colour, not the second; I drank it, and it was without efficiency." A pureza coagula o monstro. 7 Jenni Calder, estudio- sa de Stevenson, obser- va: "11 is interesting and significant that ali the characters in the story are in a sense isolated. They have no wives, no families, no close fri- end-ships. They have servants and they have acquaintances, but that is ali." 1 Las citas de Arlt remiten a la Obra Completa, Buenos Aires, Carlos Lohl, 1981, Tomo l. Los locos y "Los mons- truos" de Arlt resu\tan de una pequeila operacin de trasmutacin para poner- lo a la par de Borges. La operacin con- siste en quitar el nmero cabalstico de la primera novela (Los siete locos) y restituir el nombre original de Arlt a la segunda, titulada Los /anzallamas por Carlos Alberto Leumann. La esttica de Arlt ("La vida puerca", "Los monstru- os'') puesta en su lugar, y no en los ttu- los o las estticas de Giraldes y de Leu- rnann. Csar Aira ("La genealoga deI mons- truo" "Arlt", Paradoxa, Beatriz Viter- bo Editora, nO 7,1993: 55-71. Artculo datado en 1991) no alude ai ttulo origi- nai de Arlt pero lo Ice dentro de lo que lIama "Ia lgica deI Monstruo", que es una opcin formal expresionista. Dice Aira: "En Arlt eI mundo expresionista, de con- Cuentos de Verdad y Cuentos de Judos Josefina Ludmer Yale University Entramos en el mundo de los delitos de la verdad. En la puerta hay un cartel que reza: "En este sitio dei corpus los cuentos se relacionan formando pares o pa- rejas: pares de cuentos, pares de delitos o parejas de delincuentes" . En la puerta nos esperan nuestros guas, un par de delincuentes de dos clsicos argentinos dei siglo XX: Emma Zunz (dei cuento "Emma Zunz" de Bor- ges, 1948), que se disfraza de prostituta para vengar a su padre, y Oregorio Barsut (de Los locos y Los mons- truos de Arlt, 1929-31)1, que le dice ai farmacutico Ergueta cosas como stas en el captulo "Un alma aI desnudo" de Los Monstruos: S que con usted puedo hablar, porque lo creen loco ... [ . .) Me creo extraordinariamen- te hermoso [ . .) Cuando menos, fotognico [ .. } Dicha creencia ha modificado profun- damente mi vida [ . .) porque ha hecho que yo me coloque frente a los dems en la acti- 46 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 tud de un comediante. Muchas veces he fin- gido estar borrcho entre mis amigos y no lo estaba; exageraba los efectos dei vino para observar el efecto de mi presunta em- briaguez sobre ellos. ;.No le parece que pue- do ser actor de cine? En el mundo de los pares Barsut es el compaiero ideal de Emma, que guardaba la foto de Milton Sills (un actor dei cine norteamericano de los 20s), en el mismo cajn donde escondi la carta enganosa de la muerte dei padre que abre el cuento el 14 de enero de 1922 (una carta de Feio o Fain, donde lo nico claro era la fecha, el lugar y el nombre falso de Emanuel Zunz). En el mundo de los delitos de la verdad la foto de Milton Sills es Gre- gorio Barsut 2 . La pareja fatal de Borges-Arlt ("On cinemato- grfico romance de fin de semana entre contempor- neos"), est unida por el delito comn de la verdad ai estado y por una serie de extraias coincidencias, que son las que nos abren la puerta dei nuevo mundo. Nuestros guas -una mujer y un "actor"- nos introdu- cen en el campo semntico de la duplicidad, el traves- tismo, y la simulacin, que es uno de los campos de los delitos de la verdad. Y que es en la literatura el lugar de los segundos, los ilegtimos, los resistentes, Ias mujeres, y tambin el de los "actores". Emma: la joven que acta de prostituta y guarda la foto de Mil- ton Sills; Gregorio: el "artista" que quiere lrse a Hollywood para volver a Buenos Aires: La gente me seialar con la mano dicien- do: "iEse es Barsut, el artista Barsut; vie- ne de Hollywood, es el amante de Greta Garbo!" EI "cuento" de la verdad En los "cuentos" de nuestros guas la lengua es actuacin: performance, representacin, simulacin y falsificacin. Emma y Gregorio nos cuentan que los une el cine tigidades excesivas y deforrnaciones por falta de espacio en un mbito limitado, un interior (su mundo es un interior), es una opcin formal. Es intil pensarlo en trmi- nos psicolgicos o socio-histricos o lo que sea. [ ... ] Pues bien, el mundo expresionista de Arlt es el interior de un organismo, de un cuerpo. No es que lo sea: lo parece, que en trminos de representacin es lo mismo. EI Monstruo es un organismo. O aI revs, el organismo es eI Monstruo. Despues tratar de hacer la gnesis dei Monstruo arltiano. La mirada que ya no puede funcionar por falta de espacio anula toda transparencia e instaura una contigidad tctil, obscena y horrible, rojo contra rojo, en un medio de sangre donde todo se toca. EI Monstruo es e\ hom bre dado vue\ta, que nos acomprula como un doppelganger espeluznante". (57-58) Arlt puede hacer Monstruo con cualquier material, dice Aira, y trata eI "dispositivo de hacer monstruo": "Todas las aporas arltianas, la de la sinceri- dad, la ingenuidad, la calidad de la prosa, se explican en este dispositivo de la conciencia que pretende asistir a su propio espectcu- lo, el lenguaje que quiere hablarse a s mis- mo, en una palabra eI Monstruo. Esc dispo- sitivo mismo es el Monstruo." Dice que" 'Monstruo' tambin es una pa- labra" que necesita explicarse o expresarse. "EI Monstruo \ la explicacin progresan juntos hacia eI intnito. Siempre habr nece- sidad de un suplemento de explicacin, ai menos mientras haya tiempo. Pero no es la explicacin la que genera ai Monstruo, lejos de ello. Es demasiado razonable para hacerlo. EI monstruo nace de lo novelesco puro, que Arlt encontr en eI folletn truculento." (61-2) AI fin, Aira se sita en relacin con Arlt y con el Monstruo: "Yo mismo, proponindome como ejemplo de la singularidad extenuada dei tiempo, tre- po a la cinta dei continuo y corro tras eI Monstruo revestido de la ligura irrisoria de la explicacin. Ah puedo elegir entre los posibles de lo real, y elijo, sin razn alguna, solo por hacer girar eI 'crculo de tctores enigmticos', la crtica 'impresionista'. Ya no la proyeccin desdichada de lo simbli- co, sino la introyeccin feliz de lo imagina- rio, la recepcin dei cine mudo de Arlt, que me alcanza en rfagas de luz sombra, en visiones deliciosamente escalofriantes: el molino de los Monstruos en su carrousel congelado, la Vugen colgada dei Aire: Du- champ la lIam Perspectiva, yo la lIamo Ins- piracin." (70-1) ~ Se encuentran datos de Milton SiIIs en Sol Chaneles y Albert Wolsky, The Movie Makers (Secaucus, N.J., Derbibooks Inc, 1974: 444); en Notable Names in lhe Ame- rican Theater (Clifton, New Jersey, Jones T. White & Company, 1976: 464); en John Stewart (comp.), Filmarama .Vol. 1, The For- midable Years 1893-1919, y en \bl. R The Flaming Years 1920-1929 (Metuchen, N .I., Scarecrow Press, 1975: 232, y 1977: 488). Pero el artculo que muestra la otra cara, filosfica, de Sills (y muestra su biblioteca y por lo tanto justifica a Borges), es el de Dumas Malone ed. Dictianary of American Biography, Vol. IX (New York, Charles Scribner's Sons, 1935), que informa en la p. 164-5: "Su nombre completo era Milton George Gustavus SiUs. Se gradu de la Universidad de Chicago en 1903 con el grado de Bachil- ler en Artes y por un afio y medio permane- ci en ella como investigador y fellow en filosofia. Sus experiencias en las actuacio- nes dramticas de la Universidad lo prepa- raron para su debut profesional en 1906. Un compromiso con el repertorio de Char- les Cobum le dio experiencia en las obras de Shakespeare. En 1914 dej el teatro por el cine y en 1916, despus de una experiencia preliminar en los mal equipados estudios de New York, se fue a Hollywood donde co- menz una nueva era de xito como estrella de cine. Fuera de los estudios estaba muy lejos de la idea popular dei dolo de cine: su biblioteca contena libros en griego, en fran- cs y en ruso, y su conversacin iba de la filosofia a las ciencias experimentales y de aU ai tennis o ai golf. Nunca abandon sus estudios acadmicos y de vez en cuando daba conferencias en universidades; en 1927 habl en la Escuela de Negocios y de Admi- nistracin de Harvard sobre las condiciones dei mundo dei cine. Tambin fue co-autor con Emest S. Holmes de un libro publicado despus de su muerte, en 1932, y titulado Values: a Philosophy of Human Needs. A diferencia de muchos actores, fue un hom- bre rico; dej una herencia de varios cientos de miles de dlares." Cuentos de verdad y cuentos de judios - 47 y los 20s, el cine norteamericano de los 20s (y tambin que los une, despus, el cine de Torre Nilsson 3 ), pero en verdad la concidencia ms notable, y esto no lo cuentan, es que los dos matan a "un judo" y despus se burlan de la justicia con sus "cuentos". En un viernes de apocalipsis de fines de 1929, Barsut (que vivia de una herencia) mata ai judo Brom- berg (un "esclavo" dei Astrlogo que trataba de desci- frar el Apocalipsis) en alianza con el mismo Astrlogo, que le da el revlver y le devuelve el dinero que le roba- ron; este asesinato es contado por un narrador omnis- ciente sin yo. Barsut es detenido en un cabaret por pagar con el dinero dei Astrlogo (que result ser el falsificado por los anarquistas), y se burla de la justicia acusando a toda "la banda" con un delito de la verdad que todos creen. Esto ltimo lo cuenta, y lo cree, "el cronista de esta historia" que tiene el yo en el captulo "EI homicidio": Barsut haba sido detenido en un cabaret de la calle Corrientes ai pretender pagar la con- sumicin que haba efectuado con un billete falso de cincuenta pesos. Simultneamente con la detencin de Barsut se haba descu- bierto el cadver carbonizado de Bromberg entre las ruinas de la quinta de Temperley. Barsut denunci inmediatamente aI Astrlo- go, Hiplita, Erdosain y Ergueta. (. . .) AI ama- necer dei da sbado el descubrimiento dei cadver de la Bizca convirh los sucesos que narramos en el panorama ms sangriento dei final deI ano 1929. {. .. } No quedaba duda alguna de que se estaba en presencia de una banda perfectamente organizada y con ra- mificaciones insospechadas. (. . .) Las decla- raciones de Barsut ocupaban series de co- lumnas. No caba duda de su inocencia. Y el 16 de enero de 1922, un sbado o domingo (segn cmo se cuenten los dias), la obrera Emma Zunz (18 aios, virgen) llama, con el pretexto de la huelga, para verlo aI anochecer, a Aarn Loewenthal, uno de los due- os de la fbrica de tejidos Tarbuch y Loewenthal (un "judo avaro" cuya nica pasin era eI dinero); se acues- 48 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 ta en el Bajo con un marinero nrdico que babla otra lengua; mata en la fbrica ai judio de '"Iabios obscenos" (en las dos lenguas, dish y espaol 4 ) para vengar a su padre, su nombre y su honor; toma el telfono y se burla de la justicia acusando a Loewenthal con un delito de la verdad que todos creen: Ha ocurrido una cosa que es increble... El senor Loewenthal me hizo venir con el pre- texto de la huelga ... Abus de m, lo mat ... EI delito de la verdad de Emma y de Barsut, que todos creen, consiste en un enunciado idntico ai ver- dadero y legtimo, pero puesto en otro lugar, tiempo y nombres que los legitimos. EI cronista de Borges lo define asi para cerrar el cuento: La historia era increble, en efocto, pero se impuso a todos, porque sustancialmente era cierta. Verdadero era el tono de Emma Zunz, verdadero el pudor, verdadero el odio. Ver- dadero tambin era el ultraje que haba pa- decido; solo eran falsas las circunstancias, la hora y uno o dos nombres propios. Para mostrar el delito de la verdad como "fic- cin creida" (y como ms ali de la divisin verdade- ro/falso) es necesaria la presencia de un narrador- cronista con su despliegue temporal y espacial. Por- que los "cuentos" de Zunz y de Barsut plantean un problema de secuencia: funden el antes y el des- pus en tiempo y espacio (Emma: me viol, lo mat). La duplicidad los constituye, porque ligan dos campos de representacin (dos rdenes dis- tintos) en uno (y por eso pueden ser ledos como alegoras). EI cronista muestra cmo los dos tiem- pos, espacios, nombres, "circunstancias" que se fun- den en uno en "el cuento", pertenecen a dos rde- nes distintos. Zunz y Barsut, con sus "cuentos", revelan la extrana coincidencia entre los delitos de la verdad y los discursos de la verdad: los discur- sos en los que se cree. La crnica es el discurso de la verdad de una cultura fundada en la creencia en la verdad de la confesin. Por su parte, Evelyn Mack Truitt, Who Was 1J7/O O" Serem (New York: RR Bowker Company, 1983, p. 663), nos infonna sobre algunas pelculas de Milton Sills que pudo haber .. isto Emma Zunz (y que tambin, por supuesto. pudo ver Barsut): Antes deI erimen: 191 5 The Rack; 1917 Patria (serial); 1919 Shadows; 1920 The Week-End; 1921 The Marriage Gamble; AI lhe End O/lhe World; 1922 Buming Sands; Borderland; The Woman "'7/0 Walked Alo- ne; The Marriage Chance. Despus deI crimen: 1923 Why Women Re- Marry; The Lasl Hour, A Lady ofQuality; Legally Dead; 1924 Madorma oflhe Streets; The Heart Bandit; 1925 As Man Desires; [ WantMyMan;ALover'sOalh; 1926 Para- dise; TheSilentLover; 1927 Framed; Hard- Boiled Haggarty; 1928 The Barker; Bur- ning Daylight; The Crash; 1929 His Capti- ve Woman; Love and lhe Devil; 1930 Man Trouble; The Sea Wo!f 3 Torre Nilsson film "Emma Zunz" de Borges en 1952, con el ttulo Das de odio (y la ubica en la "poca actual" dicen los criticas). Y film a "Los locos-Monstruos" de Arlt (con el ttulo Los siete locos) eo 1972, durante la guerrilla y la dictadura mili- tar de 1966. Mnica Martin (EI gran BabJ)'. Un hombre como yo no deberia morir nunca. Biografia novelada de Leopoldo Torre Nilsson, Bue- nos Aires, Sudamericana, 1993) se refiere a Dias de odio: "Para demostrar que Emma Zunz -inter- pretada por Elisa Christian Galv- estaba sola en el mundo la convierte en una mujer taciturna disgustada con lo que la rodea. Ubica la historia en la poca actual y hace que Emma camine por una ciudad gris y fa- bril, tapizada con gratlitis a Eva pern. Con estas hebras sutiles solcitaba ai espectador que interpretara que en Buenos Aires eI hombre estaba solo en los conglomerados comunitarios dei peronismo". Mnica Martin hace que Torre Nilsson cu- ente su biografm: "Slo 80.000 personas vieran Dias de odio. Con Dias de odio vue1vo a ser minoritario. Se prohibi que la pelcula fuera vendida aI exterior y se limit ai mximo su distribuci- n en eI pas. No s si porque Borges es un autor no visto con simpatia por el gobierno, o porque se piensa que el tema es demasia- do negro o desagradable, que no muestra una Argentina demasiadofeliz."(46-47) En cuanto a Los siete locos: "Cuando me hice definitivamente cineasta, es decir, cuando empec a hacer a travs deI cine cosas que significaban algo de mi visin deI mundo, filmar a Roberto Arlt fue una especie de gran ambicin. Como ocurre con casi todos los grandes creadores, se va actu- alizando cada Vf:Z. ms. [ ... ] Cuando se estaba por iniciar el rodaje [de Los siete locas], invade la escena Miguel Paulino Tato con una orden oficial para sus- pender la pelcula. Tato era el sinnimo de la censura argentina y en poco tiempo ms se convertiria en el mayor enemigo de Torre Nilsson y en el Salieti de su vida. Dicen que cuando se enter de que Nilsson iba a filmar Los siete locas, se enferm de envidia. Apa- rentemente, lo odiaba a Roberto Arlt desde la poca en que haban sido compafieros de redaccin en e\ diatio El Mundo. Arlt haba muerto en 1942, pero llo segua odiando. EI rencor lo mantena vivo. Nadie se qued de brazos cruzados. Toda la gente de Con- tracuadro sali a hacerle frente a la censura y poco tiempo despus se levant la prohi- bicin. [ ... ] Los siete locos cost ochenta mil dlares y se hizo en siete semanas. [ ... ] Se estre- n por fin el 3 de mayo de 1973 en el Gran Rex y treinta y nueve salas simult- neas." (226-231) 4 Dice Sander L. Gilman (Jewish SelfHa- Ired. Anti-Semitism and the Hidden Lan- guage of the Jews. Baltimore and London, The Johns Hopkins University Press, 1986:72-3) que en 1699 Johan Chtistoph Wagenseil public su lllsfruccin sobre la manera judio-alemana de leer y escribir, donde afirm que el dish era el instrumento de la conspiracin juda. EI vinculo entre los judias que ocultan sus maldades en un lenguaje que no es comprensible al poder, y la idea de que los judias mienten cuando son confrontados por este poder dia ai dish, percibido no como una lengua sino como el medio para la conspiracin, su propio po- der oculto, dice Gilman. Y ms adelante se refiere a los Estados Unidos y a Henry Ja- mes (uno de los escritores que practic e\ tipo especfico de "ficcin" que nos intere- Cuentos de verdad y cuentos de judos - 49 El cuento de "la ficcin" Lo que dicen Emma y Barsut para burlarse de la justicia despus deI ases inato deI ')udo" (simulaciones verbales, duplicidades verbales, falsificaciones verbales que todos creen), esa descomposicin verbal de la ver- dad que cierra sus cuentos, es "Ia ficcin" de Borges y Arlt. Un "cuento" y un delito de la verdad que implica un uso ambivalente de la lengua, donde lo rnismo vale para dos (vine/me ruzo venir con el pretexto de la huelga). Emma y Barsut no mienten; ponen lo verdadero y legti- mo en otro lugar, tiempo y nombres que los legtimos ("solo eran falsas las circunstancias, la hora y uno o dos nombres propios"). Ponen la simulacin (y tambin po- nen el delito) en el campo de la lengua y eso es "la fic- cin" literaria en los afios 20 Y 40 en Argentina. Una ficcin que pone en contacto verbal a dos simuladores, una mujer y "un actor", con una institucin de verdad- justicia-legitimidad en la que se cree (no solamente el estado sino tambin, en el caso de Arlt, "el cronista de esta historia"), que es la que cree "el cuento". A Emma y a Barsut se les cree, adems, porque incluyen en los dos casos una prueba visible para ser credos: un cuer- po femenino (el "violado" de Emma y eI cadver de la Bizca), y un cuerpo judio carbonizado. Que es el cuerpo deI delito. En esa descomposicin de la verdad "legtima" (en esa "falsificacin") descansa la ficcin literaria de Arlt- Borges, una ficcin que fue tomada como la ficcin. La poltica deI cuento Los "cuentos" de Emma y de Barsut son enuncia- dos performativos, denuncias dirigidas ai estado para burlarse de la justicia, para engafiar y ser credos: ponen en escena una poltica de las creencias. No se puede separar los delitos de la verdad de Emma y de Barsut de su textualidad poltica, porque suponen algn tipo de re- presentacin estatal o institucional (una institucin legti- ma en la que se cree) a la que se dirigen para ser cre- dos. En tanto la razn de estado es la racionalidad ligada con "la verdad", los enunciados de Emma y de Batsut no solo seran delitos de la verdad sino tambin "delitos de 5 O - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 - la justicia" y "delitos contra el estado". Es decir, acros polticos. Pero su poltica es (como su justicia) enigmtica, porque se funda en las creencias. Su poltica es mostrar que la razn dei estado descansa totalmente sobre el apa- rato de creencias y restos arcaicos (que se escriben en los cuerpos, con sangre, y en los nombres legti- mos). Los "cuentos" de Emma y Gregorio despus dei ases inato de judos son un instrumento crtico que pane a la verdad en delito y genera enigmas en relacin con la verdad de la justicia. Los enigmas dei cuento Emma Zunz y Gregorio Barsut no slo matan a un ')udo" en la Argentina de los 20s y 40s 5 , a un personaje que fue construido como "judo" en la narracin (pasin por el dinero o pasin por la escritura), y se burlan de la justicia, todos les creen y quedan en libertad para servir- nos de guas en este mundo, sino que matan, los dos, a "un judo"-"delincuente". Matan a Loewenthal y a Bromberg, que son alternativamente, nunca coinciden- temente, representados como "judos" (dinero y escritu- ra) o como "delincuentes" (Jadrn o asesino). Emma y Gregorio los matan porque creyeron aI padre de Borges y aI Astrlogo de Arll. Veamos la construccin dei "judo" en Borges por parte dei cronista o narrador de "Emma Zunz": Aarn Loewenthal era, para todos, un hom- bre seria; para sus pocos ntimos, un avaro. Viva en los altos de la fbrica, solo. Esta- blecido en el desmantelado arrabal, tema a los ladrones; en el palio de la fbrica haba un gran perro y en el cajn de su escritorio, nadie lo ignoraba, un revlver. Haba l/orado con decoro, el ano anterior, la inesperada muerte de su mujer -juna Gauss, que le tra- jo una buena dote/-, pera el dinero era su verdadera pasin. Con ntimo bochorno, se saba menos apto para ganarlo que para conservarIa. Era muy religioso; crea tener con el Senor un pacto secreto, que lo exima sa), y dice que en The American Scene (1907) James se preocup por el futuro dei ingls a causa de la "conquista hebrea de New York", donde los cafs dei East Side se haban tmns- formado en la "sala de tortum de los idiomas vivos". (p. 316) l Podra decirse que en los anos 2040 cam- bia la posicin de los judos en la literatura argentina; siguen siendo representados, como desde 1880, como usureros extranjeros, ava- ros, y "femeninos", pero en Arlt y en Bor- ges son asesinados y los que los matan ha- cen una farsa de la verdad ai estado para salvarse de la j usticia. Esa "ticcin" conti- na "Ia realidad", porque el primer pogrom en Argentina se realiz durante la Semana Trgica, en 1919, con un muerto (y sinjus- ticia estatal); se acus a Pedro Wald, un re- dactor dei matutino en dish "Di Presse", de pretender convertirse en presidente de la Na- cin "Iuego que triunfara la conspiracin 80- vitico-maximalista" (Breviario de ulIa ill- famia. CuademonOI.Comit deLuchaCon- tra el Racismo y dems formas dei Colonia- 1ismo, 1975, p. lO.) Boleslao Lewin (Cmo fue la inmigracill ;uda a la Argel/tina. Buenos Aires, Plus Ultra, 1971) describe los atentados durante la Semana Trgica de enero de 1919, que se desencaden con la huelga en los talleres de Pedro 'vsena En ese momento, dice Lewin, el judo se hizo antiptico, tanto por su condi- cin de sbdito ruso como por la difundida creencia, desde el proceso de Radovitzky, de que participaban en toda labor "di sol- vente". [En 1909 eI anarquistajudo Simn Radovitsky asesin en un atentado ai jefe de polica coronel Falcn.) Lewin dice: "por ms que sectores oportunistas israelitas pretenden silenciar el hecho" muri Len Futaievsky, miembro de la organizacin 80- cialistajuda Avangard; "es tambin contm- ria a la verdad la tentativa -de gentiles y j udos- de negar que una de las tristes face- tas de la Semana tile el pogrom que dur desde el jueves 9 de enero hasta el martes 14 dei mismo mes. Su saldo fueron ms de 150 heridos graves, centenares de contusos y considerables prdidas materiales. Los bar- rios habitados por judos se convirtieron en meta de expediciones punitivas de toda laya de patrioteros que, adems de atropellos fi- sicos de todo orden, repitieron la hazana deI ano deI Centenario, quemando los li- bros de las bibliotecas obreras judas ubica- das en la calle Ecuador 359 (Avangard) y Ecuador 645 (Poalei Sin )." Lewin seiala que no se identificaron a los responsables ni se indemnizaron las vctimas (171-174, subrayados nuestros). Lo que Lewin lIama "Ia hazaia dei ano dei Centenario" fue el primer ataque en 1910. Dice Juan Jos Sebreli ("La cuestin juda en Argentina", que cierra el volumen de su compilacin La cuestin juda en la Argen- tina. Buenos Aires, Tiempo Contempor- neo, 1968): "AI terrorismo de izquierda se opone eI terrorismo de derecha. Para el Centenario, Luis Dellepiane organiza la Polica Civil Auxiliar, con carcter ad hono- rem, compuesta por ivenes de las c/ases altas, con el pretexto de cooperar para los festejos, siendo su verdadero objetivo man- tener atemorizados a los obreros. J venes paloleros reunidos en la muy exclusiva So- ciedad Sportiva Argentina, presidida por el Barn Demarchi y de la que formaba parte, entre otros, Juan Balestra, se dedican en vsperas deI 25 de mayo de 1910 a incendiar las redacciones de los peridicos La Pro- testa y La Vanguardia, saquear locales sl1- dicales y agredir militantes obreros. Estos mismos jvenes son los autores deI primer pogrom argentino; El15 de mayo; ungru- po de ellos Ilega hasta el barrio judo, en la antigua circunscripcin 9a. En la esquina de Lavalle y Andes (actualmente Jos E. Uri- buru) saquean un almacn judo y llegan hasta la violacin de mujeres. Estos hechos son relatados por las propias victimas a los re- dactores dei boletn de la C.O.RA. (Confe- deracin Obrera de la Repblica Argenti- na)" (229-30, subrayados nuestros). En cuanto al Barn Demarchi y sus pato- tas, slo cabe recordar que aparecieron en "Los Moreira" en 1912, con la tmosa fies- ta que el Barn organiz en el Palais de Gla- ce, con eI objeto de que la sociedad portefa admitiera el tango en su seno. 6 No hay indicios en el texto de que el ape- lIido Zunz sea judo, aunque Borges juega todo eI tiempo con dos nombres y con las variantes entre nombres y apellidos judios y alernanes: Fain o Fein, Manuel Maier o Emanuel Zunz, Eisa Urstein o las dos Kron- fuss. Cuentos de verdad y cuentos de judios - 51 de obrar bien, a trueque de oraciones y de- vociones. Calvo, corpulento, enlutado, de quevedos ahumados y barba rubia, espera- ba de pie, junto a la ventana, el informe con- fidencial de la obrera Zunz. Esta descripcin deI narrador contiene uno de los enunciados centrales deI anti semitismo: la avaricia deI judo y su pacto secreto fraudulento con Dios, y ocurre cuando Emma viaja hacia l para matarlo, en 1922. Pero en otra parte deI texto (en otro tiempo, en 1916) el padre de Emma Zunz jur que Loewenthal era el "verdadero" ladrn (y no l mismo): se lo jur a su hija la ltima noche que se vieron, antes de cambiar su nombre por el de Manuel Maier y de exilarse en Brasil. (Ella es la nica que sabe el nombre secreto y el nombre deI verdadero delincuente. O el nombre se- creto dei delincuente.) ~ Y si el ltimo mensaje oral, personal, de Emanuel Zunz en 1916, cuando le jur la verdad (loen qu lengua'1), que el ladrn era Loewen- thal fue tambin un engano, para salvar su nombre ante la hija'1 ~ O t r a farsa -delito- de la verdad'1 Emma le crey, pero la sospecha de que el crimen es total- mente gratuito tifie el texto. EI delito de la verdad de Emma se basa tambin en ese pacto secreto de la le- gitimidad (su nombre est contenido enteramente en el nombre deI padre), en el que se cree. (Otro enigma: loera juda Emma, quiero decir su madre muerta'16 ~ S u asesinato es como el de Rabin en 1995: un judo "puro" contra el "verdadero delincuen- te" y por eso lo mata un sbado aI anochecer'1 lO la obrera textil no erajuda y el texto, puesto en los anos 20, es la metfora borgeana deI hitlerismo y deI pero- nismo de los 40? i, "Emma Zunz" como otra "Fiesta deI Monstruo" para hacer par con Los Monstruos'1) En Arlt el "judo" aparece en Los locos y el "delincuente" en Los monstruos. En el captulo "Sen- sacin de lo subconciente" por primera vez se dice que Bromberg o El hombre que vio a la partera es judo, cuando plantea los problemas de "interpretacin" de las Escrituras. Mojado y con la cahellera revue lta, se detu- vo a un costado de la escalinata el Hombre 52 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 que via a la Partera. - iAh! es usted - dijo el Astrlogo. - S; quera preguntarle qu es lo que pien- sa usted de esta interpretadn dei versculo que dice: "EI dela de Dias". Esta significa claramente que hay otros delas que no son de Dias ... - iDe quin, entonces? - Quiero decir que puede ser que haya cielos en los que no est Dias. Porque el versculo afIa- de: "Y bajar la nueva Jerusaln". I,La nueva Jerusaln? I,Ser la nueva Iglesia? EI Astrlogo medit un instante. EI asunto no le interesaba, pera saba que para mantener su prestigio ante el otro tena que responder, y contest: -Nosotros, los iluminados, sabemos en secre- to que la nueva Jerusaln es la nueva Igle- sia. [ .. } pero I,por qu usted independiente- mente de otra escritura llega a admitir la exis- tencia de varias delas? Bromberg, guarecindose en el prtico, mir la jadeante oscuridad estremecida por la llu- via, luego contest: - Porque los delas se sienten como el amor. EI Astrlogo mir sorprendido ai judo, y ste continu: - Es como el amor. I,Cmo puede usted negar el amor si el amor est en usted y us- ted siente que los ngeles hacen ms foerte su amor? Lo mismo pasa con los cuatro cie- los. Se debe admitir que todas las palabras de la Biblia son de misterio, porque si as no fuera el libro sera absurdo. La otra noche lea entristecido el Apocalipsis. Pensaba que tena que asesinar aGregaria, y me deca si est permitido verter sangre humana. - Cuando se estrangula no se vierte sangre - repuso el Astrlogo. Este "asesinato" de Gregorio resulta, aI fin de Los locas (en el captulo "EI guino"), una farsa, una simula- cin de ases inato con la complicidad deI mismo Barsut. Pero en Los monstruos (en el captulo titulado "Donde No hay indicios pero no cabe duda porque, a propsito de los nombres, un famoso ju- do Leopold Zunz figura en la Enciclopedia Judaica. Vol. 16, Supplementary Entries. Je- rusalem: Keter Publishing House, 1972, p. 1235-1240.) Zunz, Leopold (Yom Tov Lippmann; 1794- 1886), historiador y uno de los fundadores de la "Ciencia dei Judasmo" ( Wissenschaft des Judentums). Estudi en la Universidad de Berln entre 1815 y 1819 dondeadquiri las bases de su enfoque cientfico; fue parti- cularmente influido por el gran investigador c1sico Friedrich August Wolf En 1836 fue comisionado por la comunidad para escribir un tratado sobre los nombres judos como respuesta a un decreto real prohibiendo el uso de nombres cristianos por los judos (NamenderJuden,1837). 7 EI motivo es "real". porque Bromberg fue "asesino" de Barsut en la ticcin en segundo grado o "simulacin en la ticcin" que es el final de Los locos. Le cree porque lo conoce como un "delincuente simulador" en carne propia. 8 Un cuento que Baudelaire (punlo de parti- da de la "modernidad literaria") escribi en "La moneda falsa" en 1869 ("La tusse monnaie", en Spleen de Paris. Petits poe- mes en prose) y que Jacques Derrida ley como "Ia ficcin" en Donller le temps J. La fausse mOllnaie. Paris, Galile, 1991. En eI texto de Baudelaire no aparece el judo sino el mendigo, que es olra encarnacin pura dei signo-dinero y por lo tanto de los delitos de la verdad (ai mendigo nos referiremos en- seguida en este Manual). A partir de "La moneda falsa" de Baudelaire que se le da ai mendigo, Derrida define a la falsificacin como la ficcin e introduce la categora de convencin literaria. "La moneda tlsa" es "como" la ficcin porque parece compartir con ella un rasgo (pasar algo como "ver- dad"), pero no es lo mismo, dice Derrida, porque la convencin nos pennite saber que sta es una ticcin. Yo dira: el delito de la verdad-tlsificacin-ticcin marca el punto en que literatura y poltica se unen y se se- paran absolutamente en esta tradicin mo- derna, porque el delito de la verdad es ileg- timo en el campo dei estado, y legtimo en el campo de la literatura. Y hasta puede defi- nirla. Pero en el contexto puramente monetario dei ensayo de Derrida sobre "Ia ficcin" de la falsificacin ai mendigo, aparecen de gol- pe -en dos notas ai pie-los judos, primero ligados con la escritura y eI dinero a tmvs de Lon Bloy, y despus ligados directa- mente con la Biblioteca y con eI plan de exterminio de Baudelaire. Veamos esta lti- ma nota. Derrida se refiere ai racismo anti belga de Baudelaire y cita en la nota 1 de la pgina 166-7 una secuencia de Mon coeur mis nu: "Bella conspiracin a organizar pam el exterminio de la Raza juda. Los Judos, Bi- bliotecarios y testigos de la Redencin" (Charles Baudelaire, Oc., ed. CI. Pichois, Pliade, voU: 706). Derrida agrega que Walter Benjamin (en Pasajes. Paris Capital dei siglo XIX) vio en esto una "Gauloiserie" y dijo que Celine continu en esta direcci- n. Y conciuye que la idea de Baudelaire de la Exterminacin no em tan nueva en Euro- pa, ni propia de la Alemania nazi, pero no la liga con la metfora de la ficcin como falsificacin. Dicho de otro modo: Derrida no 100 la rela- cin entre "modernidad", "ficcin" como delito de la verdad y la Iegitimidad, y 'juda- smo", pero la contiene en su Iibro. Muestra involuntariamente que la metfom de la fal- sificacin para pensar cierta ficcin, la teo- ria capitalista de la ficcin de Baudelaire, incluye como elemento fundamental ai ju- dasmo (se lo sepa o no, y se est en favor o en contra). O lo inciuye, o "eI judasmo" es un aparato que le es paralelo, un par con el cual coincide como narracin y como falsi- ficacin. 9 Otros textos de Borges de la dcada dei 40 con nombres en eI ttulo, adems de "Pierre Menard", muestran delitos de la verdad (delaciones, falsas identidades o nombres, pactos fraudulentos o juramentos falsos, y en eI campo de la escritura, plagios y pseu- doepigraismos): "La bsqueda de Averro- es", eI Bojar, muerto en su la- berinto", "La forma de la espada" (que es la traduccin dei nombre Moon como delator escrito en su rostro), "Funes el memorio- so", "Examen de la obm de Herbert Quain", "Biografia de Tadeo Isidoro Cruz (1829- 1874)", Y "Emma Zuni'. Este ltimo es el Cuentos de verdad y cuentos de judos - 53 se comprueba que el Hombre que vio a la partera no era trigo limpio") el Astrlogo dice a Hiplita y a Barsut que a Bromberg o "EI hombre que vio a la partera" (no dice all que es judo), le dieron prisin perpetua por asesino, simul estar loco y huy de la crcel: - I,Bromberg? .. La historia de Bromberg es interesante. Un tipo de delincuente simula- dor. un poco loco, nada ms. Hiplita comprendi. Se dijo: "No me equivoca- ba. Bte demonio queria ganar tiempo. '.' Hiplita no le cree pero Barsut s, y tiene sus motivos'. l,Mintieron (cometieron un delito de la verdad) el padre de Borges y el Astrlogo de Arlt sobre el ')udo" "delincuente"? Emma y Gregorio los matan porque cre- yeron, y les creyeron; sus "cuentos" son una descompo- sicin dei crculo de las creencias. A este punto enigm- tico, aI corazn de los delitos de la verdad, nos han trado nuestros guas. Sabes o crees ... Sabes o crees saber ... Crees o quieres creer ... dicen nuestros guas. Porque la "fic- cin" como descomposicin de la verdad, como re- presentacin literaria, como ambivalencia perpetua, como lenguaje donde lo mismo vale para dos, como texto indescifrable; la "ficcin" como la forma deI se- creto en literatura y como mquina generadora de enig- mas, la ficcin moderna argentina de los 20s y 40s, que fue representada y leda como la ficcin, se es- cribe a propsito deI ases inato deI "judo" -"delincuen- te" segn el padre y el Astrlogo. Un camino lateral Zunz y Barsut... los unen las reproducciones de los aios 20s, y tambin las de los 40s. Los une, en reali- dad, el extraio movimiento de temporalidades literarias que tiene lugar entre Arlt y Borges, dos escritores estric- tamente contemporneos (Borges era de 1899 y Arlt de 1900). Tan contemporneos como Emma y Gregorio, que viven y matan por los mismos afios de 1920. Pero el cuen- to de Emma apareci en 1948, cuando Arlt haba muer- 54 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 to, mientras que en el de Gregorio coinciden la fecha de la ficcin, la de la escritura y la de la publicacin: las tres son estrictamente contemporneas, como lo consigna el mismo autor en la nota que cierra Los monstruos: Nota: Dada la prisa con que fue terminada esta novela, pues cuatro mil lneas fueron escritas entre fines de setiembre y el 22 de octubre (y la novela consta de 10.300 l- neas) , el autor se olvid de consignar en el prlogo que el ttulo de esta segunda parte de "Los siete locos ", que primitivamente era "Los monstruos ", fue sustituido por el de "Los !anzallamas" por sugerencia de! no- velista Carlos Alberto Leumann, quien una noche, conversando con el autor, le insinu como ms sugestivo el ttulo que el autor acept. Con tanta prisa se termin esta obra que la editorial imprima los primeros plie- gos mientras que el autor estaba redac- tando los ltimos captulos. La diferencia temporal de los contemporneos genera un extrano movimiento, que es el movimiento entre Arlt y Borges y entre los 20s y los 40s en Argentina (y el movimiento de "la ficcin"). En ese movimiento, los enig- mas dei presente se tienden hacia adelante, como antici- pacin, o hacia atrs, como memoria, y saltan a "otra realidad". En "Emma Zunz" Borges pone en los aftos 20s los enigmas de los 40s en Argentina: el peronismo y el anti semitismo. Los lleva ai antes, como memoria (como "breve caos que hoy la memoria de Emma Zunz repudia y confunde"). Lleva a los 20s, sabindolo, el peronismo y el anti semitismo, para representarlos extrafiamente en "cuento", en delito de la verdad, en otra "realidad": en otro lugar, tiempo y con otros nombres. Y todo el Arlt de 1929 pone (sin saber lo, como el Astrlogo), los enigmas deI presente en el despus de la narracin, como visin y anticipacin y por eso puede representar, tambin extrafamente, la "realidad" de los 40s. Puede representar el hitIerismo y el peronismo dei presente de Borges en "cuento" o delito de la verdad: en otro lugar, tiempo y con otros nombres que los legtimos. nico cuento con nombre femenino, y de una obrera (si se deja de lado "La viuda Ching, pirata", de Historia universal de la infamia, que es el texto matriz de los delitos verba- les). Los cuentos de Borges con ttulos de nombres girall alrededor de los delitos de la verdad y la legitimidad, y son polticos o incluyen alguna referencia poltica.Y su po- ltica es. tarnbin, ambivalente. Incluyen tam- bin otras lenguas orales o escritas, extraJlje- raso y delitos verbales como nombres falsos, delaciones. y pactos fraudulentos que sosti- enen y acompaiian a la ficcin. En todos se combinan crnica y confesin, discursos narrativos de la verdad (cDmo en Los locos- Los monstnlOs) Otros textos de Borges con judos: "Deuts- ches Requiem", "La fiesta dei monstruo", "Guayaquil", "EI indigno". Y de Arlt: El ju- guete rabioso. Juan Jos Sebreli [compil.] La cuestinju- da en la Argentina (op. cil.) abre ellibro con una "Cronologa de la cornunidad juda ar- gentina", que va desde 1856 hasta 1 %7. En 1937 consigna: "Julio: Declaracin inicial dei Comit contra el Racismo y el Antisemitismo en la Argen- tina. Jorge Luis Borges forma parte dei Con- sejo Directivo dei Comit." W Dice Urnberto Eco ("Fakes and Forgeri- es", en VS, 46, 1987: "Fakes, Identity aJld the Real Thing'') que dos cosas diferentes son la rnisrna si ocupan en eI rnismo mo- mento la misma porcin dei espacio. Remi- te a Ian Haywood (Faking lt. Art and lhe Po/ilics ofForgery. New York, Saint Martin Press, 1987): hablamos de falsijicacin cu- ando algo presente es desplegado corno si fuera el original. rnientras que eI original, si hay uno, est en olra parle. Eco agrega que la falsificacin presenta problemas filosfi- cos y semiticos como los de originalidad y autenticidad, identidad y diferencia. Es fal- sificado cualquier objeto producido, usado o mostrado con la intencin de hacer creer que es idntico a otro, nico. Esa pretensin de identidad plantea un problema pragmti- co, porque algo no es falso si no hay preten- sin de identidad con otro. Las condiciones necesarias para la falsificacin son que el objeto sea diferente, hecho por otro, en cir- cunstancias diferentes, y que tenga fuertes semejanzas con el primero. a Hannah Arendt, en The Origins ofTota- Iitarianism. New York, Harcourt, Brace & World, Inc., 1966 [3 8 ed, orig. 1951], discu- te la teoria de los j udos como chivos emisa- rios en las crisis. Dice que una ideologa que tiene que persuadir y movilizar no puede elegir a su vctima arbitrariamente. En otras palabras, aade, si una {alsificacin patente como los "Protocolos de los Sabias de Sin" es creda por tanta gente que puede lIegar a ser eI texto de un movimiento poltico, la tarea dei historiador ya no es descubrir una falsificacin. El hecho esque lafalsificacin es creda, y este hecho es ms importante que la circunstancia (secundaria, desde el punto de vista histrico), de que es una falsificacin. (7, subr. nuestros) Dice Meir Waintrater ("Le mauvais juif de Sion. Antisionisme et antismitisme: les fortunes d'un concepte", en Lon Poliakov (ed.) Histoire de l'Antismitisme. 1945- 1993. Paris, Seuil, 1994: 19-32) quelos Pro- toc%s eran, sobre un fondo que mezclaba eI plagio literario y la provocaci- n policial [exactamente como "Pierre M- nard", diria yo], "una pura fabulacin"; no solamente no haba complot, sino que la asamblea de los Sabias solo exista en la imaginacin de los funcionarioszaristas que editaron el parifleto . Pero agrega: "No es por azar si los primeros lectores de los Pro- tocolos con{undieron la relmin secreta de los judos con el primer congreso sionista que se haba reunido en Basilea en 1897. [La pusieron en otro lugar, tiempo y prota- gonistas: la pusieron en "delito de la ver- dad", agregaria yo, para que fuera creda.) En los dos casos, contina Waintrater, la evocacin de los judias se asocia con som- brosfantasmas de dominacin. Yagrega: "e1 mito recurrente dei complot sionista se alimenta de las mismas fuentes que esa ex- traa supersticin que lIev ai Times y a Henry Ford [en los anos 20s norteameri- canos, anado yo] a creer, por algn tiempo ai menos, en la autenticidad de los Protoco- los." (22, subr. nuestros). En cuanto alas falsificaciones argentinas, veamos por ahora slo este texto de propa- ganda nazi aparecido en 1946, despus de la derrota. Se titula Un judo contesta a Ires argentinos, y est editado por una "Liga argentina por los derechos dei hombre no Cuentos de verdad y cuentos de judos - 55 AI hitlerismo lo representa en 1929, en Argentina, con la solucin final de Los monstruos: el asesinato deI judo (por parte de Barsut), y el ases inato de la bzca, el exter- mnio por gases y el suicidio (de Y.puede re- presentar extrafiamente aI peronismo, en el despus deI anarquismo (en la continuidad de la cultura arge.nti- na entre el anarquismo y el peronismo), con el parade- ro final de la ex prostituta y dei Astrlogo, que desajmre- cieron con el dinero de todos (el de Barsut incluido) y no fueron encontrados, cont "el cronista de esta historia" que la cierra un ano despus, en 1930. Hoy sabemos ms que l: sabemos que la pareja dei "Astrlogo" y "la ex prostituta" de Arlt se fugaron de la ficcin en 1929 para volver a "Ia realidad" de los 40s y despus, en dos ciclos diferentes, primero ella como Eva Pern, y des- pu s l como Lpez Rega, para formar un par con el mismo General Pern. Pero dejemos aqu este extrano movimiento de los contemporneos Emma y Gregorio, donde las simulta- neidades dei presente oscilan, en la ficcin (y en "Ia rea- lidad"), entre el futuro y el pasado. Es por ahora un ca- mino lateral, entre zonas de tiempo, dei mundo de los pares y los delitos de la verdad. El plan dei cuento Emma y Gregorio nos guan y nos cuentan sus his- torias ... Las dos se abren cronolgicamente, por as de- cirlo (dicen), con el dinero "en delito", junto con "la dela- cin annima". Como si formaran parte de un cuento semejante, enmarcado con los mismos elementos: como si hubieran nacido el uno para el otro. La historia de Emma comienza con el "delito dei cajero"; la de Barsut con el "delito dei cobrador". La pareja no solo comparte "Ia delacin annima" y ese dinero puro, ese signo-dinero en delito en el punto de partida de cada uno de sus cuentos. atro "dinero en delito" los acompafia y los une en el pun- to final, el da dei asesinato dei judo y dei delito de la verdad, porque Emma rompi el dinero (un acto de "im- piedad" y de "soberbia", dice) que gan simulando ser prostituta, y a Barsut lo encontraron en un cabaret pa- gando con el dinero falsificado dei Astrlogo. Sus historias comparten cierto principio y cierto 56 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 :fin; tarnbin comparten el movimiento entre principio y fin (el movimiento mismo de la narracin) que responde a un plan secreto. El plan de Emma que es su "cuento" de la justicia, y el plan dei Astrlogo que es su "cuento" de la revolucin . Ese plan o "cuento" de la justicia y la revolucin es una de las ficciones de los 20-40 escrita en Argenti- na, en el capitalismo perifrico latinoamericano. Dn cuen- to que requiere los momentos y las encamaciones deI dinero puro, deI signo dinero "en delito", como su punto de partida y de llegada, y que requiere adems a un ')U- do" y a un plan secreto. Un plan que conecta aI dinero y a la verdad con "el delito", a propsito dei ')udo"8. Dn "cuento" capitalista (o un instrumento crtico capitalista) de la justicia y la revolucin que puede representarse totalmente con el lenguaje de la falsifcacin (falsifica- cin verbal, de dinero, de documento, de una prueba, de una obra de arte, deI Quijote). Delito de la verdad, falsi- ficacin y ficcin literaria ligan lenguajes diferentes que giran alrededor dei mismo eje: lo mismo pera en otro lugar, tiempo y protagonistas. Dinero falsificado por los anarquistas es lo que tiene Barsut en la mano cuando lo encuentran despus de matar ai ')udo". Y la falsifica- cin literaria est en el ttulo mismo dei texto matriz de Borges de los delitos de la verdad que, como "Emma Zunz" tienen por ttulo un nombre: "Pierre Mnard, au- tor dei Quijote" (datado en Nimes, 1939), cuyo narrador, aliado con la aristocracia francesa, dice que har "una breve rectificacin" de "Ia Memoria" de Menrd, por- que "cierto diario cuya tendencia protestante no es un secreto ha tenido la desconsideracin de inferir a sus deplorables lectores -si bien stos son pocos y calvinis- tas, cuando no masones y circuncisos, un 'catlogo fa- laz' de sus obras visibles." (Borges escribe con "Pierre Mnard, autor dei Quijote" su propia iniciacin delictiva en "Ia ficcin". "Pierre Menrd" (un texto sobre el nombre masculino, sobre la "restauracin" de su "memoria"), "dedic sus escrpulos y vigilias a repetir en un idioma ajeno un libra preexistente"; "su admirable ambicin era producir unas pginas que coincidieran -palabra por palabra y lnea por lnea- con las de Miguel de Cervantes". Que coinci- dieran en otra lengua, en otro lugar, tiempo, y protago- nistas: que fueran "su ficcin", su "falsificacin" y su judo" y datado 1dische Wochenschau, 2- 4-1946. Tiene 30 pginas. Son los anos en que se escribi "Emma Zunz" y, por supuesto, tambin all est el "cuento" a la justicia despus dei asesinato de judos. EI marco dei panfleto es narrati- vo: Roberto, gerente de una casa bancaria, cuenta que hace muchos anos "formamos un crculo de cuatro amigos: Marcelo, inge- niero. Ral, mdico, Mauricio, comerciante, y yo". Estaban de acuerdo en todo pero en ocasin de la victoria de los aliados se pro- dujo una ruptura de relaciones porque eI nico que mostr entusiasmo fue el comerciante Mauricio que "habla" as: nosotros los jud- os somos los que hemos ganado la guerra y nuestra victoria es tan decisiva que nos lIe- var ai dominio absoluto sobre todos los pueblos de esta tierra!" (4). Pero no slo "habla" a los tres argentinos, porque unos das despus les manda una carta fechada en julio de 1945. Yentonces "escribe" un 'Judo", porque eI texto de la carta (cuya "cita" ocupa casi todo eI folleto) contiene todos los elementos de nuestros "cuentos de verdad y cuentos de judos", desde e/ comp/oty e/ p/an (dice que los "Pro- tocai os .... " son efectivamente nuestra "Mag- na Carta" y cuenta el plan para dominar y "devorar a todos los pueblos deI mundo") hasta la reproduccin mecnica de la carta. Pera lo que nos interesa hoy es el momento en que este ')udo" pane a la verdad en deli- to (y es credo, dice) cuando se refiere ai Holocausto; nos interesa qu dice "el judio" despus dei asesinato de judos, cul es su "'cuento": "Mientras tanto hacemos levantar la voz sobre las supuestas atrocidades de los a/e- manes nazis. iQu bien nos ha venido esa terrible epidemia de disentera y tifus en Buchenwald! jCmo hemos podido sacar provecho de ese fenmeno, por lo dems muy frecuente en guerras largas [ ... ] Hoy hemos convertido un campo de concentra- cin para disentricos y titicas en un campo de masacre de varias millones de seres hu- manos y la gente nos lo lia credo nueva- mente [ ... 1 Y luego esas sepulturas en masa de los centenares de miles de muertos par los ataques areos que ni siquiera caban en las fosas de emergencia y por eso tuvieron que ser quemados por media de lanzalla- mas, etc. Han vueIto de los campos de concentracin nazis, sanos y salvos, los enemigos mxi- mos dei nazismo, como ser: el ex-canciller de Austria Schuschnigg, luego Thalmann, Jefe dei partido comunista alemn, el obis- po protestante Niemoeller, quien tanto com- bati a los nazis desde el pupitre de su igle- sia y hasta el propio Leon Blum, judo y ex- premier de Francia. Es de com prender que si los nazis no han matado a estos sus ene- migos mximos, menos habrn dado muerte a otros enemgos de menor categora. Tampoco han matado o vejado a mis conna- cionales los judos, slo les haban quitado la libertad de accin, obligndolos as a salir dei pas." (23) Una vr:z. leda la "bestialdad", como dice eI gerente, llega eI momento de com prender y el mdico Ral conc\uye: "Ahora lo com prendo todo. Nos han hecho ver el fantasma nazi para enganchamos y quitamos eI ltimo resto de independencia y soberana nacional que tenamos." (28) Imprimen la carta "creda" dei "judo", re- nuncian a la amistad con todos "los judos" y exhortan a todos a hacer lo mismo, puesto que obedecen a "regmenes extranjeros in- females y subversivos". 11 Nuestra hiptesis de los pares es que la correlacin "moderna" (en los 20-40) de la "verdad" (de la filosofia y la esttica de la verdad) con los "judios" se ve nitidamente cuando se la lee desde eI delito. Desde el delito, el par "verdad" y 'Judios" funcion como cuento literario y definicin de la fic- cin. Tambin funcion en la filosofia euro- pea de los 20-40, cuando eI cuestionamien- to de la verdad apareci como definicin dei "pensar" o de la filosofia de la modemidad. Y funcion, otra vez, "en par" o "en pareja" con el asesinato de judios en la "realidad". Pero veamos qu ocurre con la poesa. Se- gn Anthony Julius (TS. Eliot, Anti-Semi- tism, and Literary Form (Cambridge, Cam- bridge University Press, 1995) lo que hay que interrogar a propsito dei antisemitis- mo de Eliot (que estaba en el aire en los anos 20) son las conexiones entre modernismo y antisemitismo: qu tiene que ver la historia de una infamia con el examen de un movi- miento literario central dei siglo Xx. Esas conexiones no pueden ser de perspectiva: leer el antisemitismo desde la perspectiva Cuentos de verdad y cuentos de judios - 57 delito de la verdad. Y que incluyeran a "los circuncisos")9. Emma y Barsut nos explican que las polticas dei di- nero y de las creencias, que rigen en este mundo, conectan la "ficcin" con la falsificacin y con el racismo en el capi- talismo perifrico de los 20s y los 40s. A este punto enigm- tico, ai corazn de los delitos de la verdad, nos han trado nuestros guas. La reproduccin dei cuento Los guas nos sealan la coincidencia final de los "cuentos de verdad" y los "cuentos de judos" deI par Arlt-Borges, todos "en delito" en el Buenos Aires de los 20s y 40s. Una extraiia coincidencia en los "eplogos". Porque tanto Zunz como Barsut se liberaron de la justicia estatal para reproducir o'el cuento". En el "Eplogo" de EI Aleph, fechado el3 de mayo de 1949, el mismo Borges dice que el "cuento", ni fan- tstico oi fidedigno, se lo cont Cecilia Ingenieros: Fuera de Emma Zunz (cuyo argumento es- plndido, tan superior a su ejecucin teme- rosa, me fue dado por Cecilia Ingenieros) y de la Historia dei guerrero y de la cautiva que se propone interpretar dos hechos fide- dignos, las piezas de este libro correspon- den ai gnero fantstico. Y en el "Eplogo" de Los Monstruos la ltima iro- na (sarcasmo, stira expresionista de los 20s) de Arlt: Barsut se lo cuenta a todo el mundo, porque en 1930 se va a Hollywood a filmar "el cuento". Dice "el cronista de esta historia" que usa el yo y que es el que crey las declaraciones de Barsut (y tambin crey las confesio- nes de Erdosain): Barsut, cuyo nombre en pocos das haba al- canzado el mximum de popularidad, fue contratado por una empresa cinematogrfi- ca que iba a filmar el drama de Temperley La ltima vez que le v me habl maravillado y sumamente contento de su suerte: - Ahora s que vern mi nombre en todas las 58 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 esquinas. Hollywood. Hollywood. Con esta pelcula me consagrar. El camino est abierto. Los guas (el cuerpo-nombre de una "mujer" y el cuerpo-nombre de un "actor") nos abren el camino por- que cierran la historia que se cree con la historia de su reproduccin mecnica. En una de las calles de este mundo ... Los enunciados de Emma y de Barsut ai es- tado despus dei asesinato dei "judo" definen el delito de la verdad y ai mismo tiempo definen "Ia ficcin" de los 20s-40s de Borges y de Arlt. Que es un tipo de representacin literaria (que se crey y hasta fue postulada como "la ficcin") que pane la simulacin en la lengua, descompone la verdad "legtima", representa el secreto en literatura, y puede ser comparada o metaforizada con la falsifi- cacin de dinero. Un delito de la verdad cierra el cuento (o la secuencia) dei dinero, el plan, "el ju- do"-"delincuente" (si se cree ai padre y ai Astr- logo), y su asesinato. Esa "ficcin", que es una mquina capitalis- ta moderna generadora de enigmas (o un instru- mento crtico capitalista), coincide extrafiamente, en la "realidad", con los "cuentos" dei aparato dei antisemitismo que circularon en Argentina en los 20s, los 40s y despus, hasta hoy: (akes and 10r- geries lO (como los "Protocolos" y el "Plan Andi- nia") que siguen el cuento de Emma y el padre, de Gregorio y el Astrlogo: el cuento dei dinero, el plan secreto, y el "judo"-"delincuente".11 Una aclaracin final, nos dicen los guas. No quisimos mostrarles el supuesto anti semitismo (o su contrario) de nuestros autores Arlt y Borges (o el de Baudelaire ... ) en esta excursin. Los acompafiamos para dejarlos aqu, en una de las calles de este mundo dei delito, en el punto donde coinciden enigmticamente esas ficciones de la modernidad de los afios 20s-40s que se creyeron: la que giraba alrededor de "Ia ver- dad" y la que giraba alrededor de "el judo". dei modernismo puede trivializar el horror en la historia juda contemporuea, y ai re- vs, interpretar eI modernismo desde la pers- pectiva deI antisemitismo parece perverso y reductivo (38). EI problema, para Julius, es la idea de la "verdad potica"; la idea de que la poesa tiene una relacin diferente con eI mundo que la prosa (y que es superior a ella), que no hace atirmaciones sobre el mundo sino que muestra "verdades" sobre el mundo o, en la versin deconstructiva, sobre eI len- guaje (75). Estas ideas subyacen a los soste- nedores dei simbolismo. que dio el contexto para la composicin de la poesia de Eliot, y tambin deI New Criticism, que dio eI con- texto para su recepcin, dice Julius. Eliot escribi sobre el simbolismo, y el New Cri- ticism populariz la idea modernista de la literatura basada en una esttica kantiana- simbolista, no "significante". La esttica de estas escuelas de poesia y crtica no emergi de un vaco terico; se ligaron con viejas opiniones sobre las pro piedades de la poe- sia y la literatura en general (76). La poesia simbolista devino elmodelo de toda la poe- sia, a diferencia de la prosa (y esto se ve en Sartre, dice Julius) y representa "eI descu- brimiento de que las palabras pueden tener sentidos aunque no referentes". Julius sostiene que la poesia puede ser pro- posicional, y que las obras literarias pueden escribirse para dramatizar un conjunto de creencias (77). Por ejemplo, el poema de Eliot "Sweeney Among the Nightingales" juega con la nocin de una conspiracin ju- dia. (Los Protocolos fueron publicados en Inglaterra en febrero de 1920, y eI Times y otros peridicos sostuvieron su autentici- dad). Es I/lla obra alltisemita y modernista: vali jl/lllos, dice Julius. La poesia introduce la nocin de un narrador que obstruye la lectura dei poema como un rompecabezas que oculta una respuesta. El punto central dei poema es que no hay respuestas (86). Los esoterismos, intangibilidades y visio- nes rarificadas dei simbolismo parecen tor- narlo invulnerablc a las vulgaridades dei an- tisemitismo. Generadora de ambigedad, destinada a ser leda con un sentido dei ma- tiz y de la pluralidad de sentidos, la poesa produce la impresin de que no puede caer en eI prejuicio (92). Julius dice que eI antisemitismo dei simbo- lismo es un efecto de esa potica, y tambin de su lucha contra ella. Es la Iradicin que se abre con Baudelaire y culmina en Paul Valry, como el mismo Eliotescribien 1946. La tradicin de la relacin de la poesa con la msica, y no con el sentido (95). Julius in- siste en que el antisemitismo de Eliot es evidencia de un simbolismo en clsis: lo in- tuitivo deviene lo programtico, y lo vago y sugestivo, una fantasa de conspiraciones (108). Es fcil caracterizar el discurso antisemita en tnninos simbolistas, dice Julius. EI an- tisemitismo borra la distincin entre e\ mun- do real y el imaginario. Tambin, cuando se lo disimula, puede ser vago y sugestivo. Como el simbolismo, el antisemitismo pos- tula rdenes que no corresponden ai mundo real. Julius no afirma que el antisemitismo sea involuntariamente simbolista o que el simbolismo sea potencialmente antisemita, pero s que hay suficiente congruencia entre los dos como para hacer posible una poti- ca simbolista antisemita. Esta es una posi- bilidad que las distinciones entre lo !iterario y lo no literario, lo ficcional y lo mtico, no pueden negar, concluye Julius (96, todos los subrayados son nuestros). Cuentos de verdad y cuentos de judos - 59 Como 110sotros (dicen Emma y Gregorio para despedirse), esos cuentos se implican mutuamente, van juntos aunque se cambien de lugar y de signo, uno refiere ai otro, cada Ul10 est dentro dei otro: son un verdadero par ... 12 Os Contextos da Tradio Universal Raul Antelo Universidade Federal de Santa Catarina Dizer que a vida sonho quer dizer que a vida pensamento. Nesse fragmento de Novalis, que Borges traduziu em 1934, esconde-se sintoma- ticamente o movimento das mais recentes leituras borgeanas. Uma gerao atrs, de fato, os cclicos retornos das fices que hoje nos ocupam eram interpretados como postulaes da irrealidade, seja na vertente pioneira e benevolente de Ana Maria Barrenechea, seja na tendncia negativa e intolerante do grupo Contorno. Mais re- centemente, porm, a obra de Borges vem sendo lida como uma pecu- liar postulao da realidade e, nessa corrente, se descontarmos as bio- grafias pessoais, maneira de Didier Anzieu ou Rodriguez Monegal, poderamos inscrever esse peculiar reencontro de Borges com seu des- tino sul-americano, tramado por Davi Arrigucci em Enigma e comen- trio; a postulao por Sonia Mattalia e Jopep Ma. Company de efeitos de superficie realista nos relatos aparentemente mais evasivos; a ex- plorao de alegorias polticas nas leituras de Beatriz Sarlo ou as son- dagens de aberta referencialidade histrica com que Daniel Balderston questiona se o escritor est mesmo Fora do contexto? ( sintomtico, alis, que o sinal de pergunta s aparea na segunda edio da obra, em espanhol, j que o original ingls se alinha, decididamente, sem nuances, 62 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 pelo partido anti-irracionalista, Out of context). Portanto, ler que a vida sonho se traduz hoje em dia como a vida racionalidade, paradoxo que, alimentado pelo prprio mecanismo do escritor, foi desentranhado, antes de mais ningum, pelo mesmssimo Borges, enquanto leitor de Henri Bergson. Com efeito, ao resenhar As duas fontes da moral e da religio para o jornal Crtica, em setembro de 1933, Borges compreendeu que h instintos e h instituies. Os primeiros, reagindo a estmulos fisicos especficos, extraem do mundo externo satisfao para suas neces- sidades ao passo que as instituies, porm, criando mundos prprios e intersticiais entre as pulses e o mundo externo, podem ser entendidas como autnticas elaboraes ou tradues, isto , artificios que liberam o sujeito da coero natural para introduzi-lo em outra ordem, discursi- va, onde o movimento, momentaneamente, se detm. A instituio po- deria assim ser definida como um sistema organizado de recursos ou recorrncias. Ela no se confunde, entretanto, com a lei. Entre a lei, que limita aes, e a instituio, que nos fornece modelos efetivos de ao, existe a mesma distncia que entre o cnone e o corpus literrios. Em outras palavras, a teoria institucionalista uma teoria literria que pe o negativo fora da histria, no reino das necessidades, para nos apresentar a sociedade como instncia gentica: criativa, positiva, in- ventiva. Nessa linha de anlise, Borges interpreta que, para Bergson, la facultad que origina creencias religiosas o adhesiones morales y polticas nada tiene que ver con el poder origi- nador de la verdad. AI igual que el sentido comn y todo lo que comnmente pasa por inteligencia humana, aquella facultad no es sino la resultante de la conjorma- cin dei hombre ai medio social en que vive y esta confor- macin es una particularidad inherente ai orden univer- sal de las cosas. Essa caracterstica, entretanto, no deve se confundir com passivi- dade adaptativa, uma sorte de determinismo duro, quase bestial, que retira- ria ao homem toda liberdade de opo. Contrariamente, pois, aos animais, gracias ai predominio de la inteligencia sobre los instin- tos, el hombre presenta una mayor variabilidad y mutacio- nes ms numerosas dentro de su sujecin mental ai am- biente. Es una diferencia casi cuantitativa, fuera de la cual la humanidad ofrece, en el orden de los incentivos y las Os Contextos da Tradio Universal - 63 normas de la conducta, un mundo muy semejante ai de la vida de los insectos. Se mueve y se agita en la aventura diaria' de la existencia dentro de una estructura ideativa que ha heredado en toda su integridad a la manera en que se hereda un nombre. A este orden moral y poltico, Bergson denomina "cerrado" y opone a l un orden crea- do por los esfoerzos de individuas excepcionales y deno- minado "abierto ", cuyas creaciones, puramente intelec- tuales. van a enriquecer el patrimonio tico de la raza, no sin antes asumir caracteres orgnicos en la sociedad o en el consenso de los hombres. Contra o mundo fechado dos a ordem aberta dos homens valerianos, puramente intelectuais como Mr. Teste, enrique- cem "o patrimnio tico da raa". Sublinho apenas o conceito patrimo- nial que, como sabemos, h de ressurgir ao debater, mais adiante, a questo da tradio; mas destaco, no momento, a inexistn- cia de luta ou oposio, de dialtica, enfim, entre ordem fechada e ordem aberta. H, porm, entre ambas mtua pressuposio. Una y otra estructura de la conducta humana. la "cerrada" y la "abierta" tienen formidables razones de ser. La pri- meira, segn el filsofo francs, es una foerza natural que sirve en el hombre como contrapeso de otras foerzas or- gnicas. Protege ai hombre contra peligros de un ejer- cicio sin contralor de la inteligencia. Los resguarda con- tra la destruccin social que semejanle ejercicio podra traer o contra las desazones con que sorprendera a un individuo una interpretacin de la naturaleza en trminos comprensibles nicamente por l. No importa que e/lo /le- ve a los hombres invariablemente a erigir dolos en el or- den moral y poltico, tales como los que resultan de huma- nizar a los dioses o endiosar a los hombres, ya que ai hacer una y olra cosa el individuo obtiene en su ubica- cin en el universo un sentido de comodidad para l y de salvaguardia para sus semejantes. Portanto, Borges entende que Bergson postula um terreno comum religiosidade e racionalidade, onde durao, memria e impulso vital se entrelaariam para evitar a religio da razo. No repugna a Bergson (nem a Borges, alis) que esse vnculo comum possa ser interpretado como mstico. 64 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 Lejos de ser una autointoxicacin con algn xtasis deri- vado de apasionadas adhesiones polticas y morales, la intuicin, en su expresin mstica, es el poder con que los hombres excepcionales proporcionan finalidades y bases a la accin. Es con este poder que los grandes creadores en las ciencias y en las religiones complementan el sentido critico de que se valen para examinar la actualidad y la particularidad, dejando en descubierto para la posteri- dad la visin con que logran penetrar en los arcanos de la universalidad y dei devenir. Como se v, o que atrai a Borges nesta filosofia um relativo distanciamento em relao a uma lgica dos possveis histricos. Ao contrrio, Bergson (e atrs dele, Borges) inclinam-se por uma lgica da virtualidade que Deleuze ir mais tarde definir em termos precisos. Nessa perspectiva, o virtual no precisa se realizar; basta-lhe com se atualizar e, na atualizao, j no regem a semelhana ou a limitao do real mas a diferena e a variao de todo ato. Portanto, o prprio do virtual, a identidade, por exemplo, existir na forma de uma diferena, criando suas prprias linhas de diferenciao para, justamente, se atua- lizar. Essa identidade, cuja caracterstica primordial a diferena, per- tence a um tempo nico em que partes variveis e potenciais se encon- tram em um todo virtual, o arcano da universalidade e do devir. A varia- bilidade ou durao , portanto, a realidade do virtual, uma multiplicida- de que difere em natureza; mas a memria, por outra parte, arma ou representa todos esses graus de diferena na multiplicidade virtual ca- bendo, por ltimo, ao impulso vital, traar as linhas de diferenciao em que o virtual se atualiza, o que permite, alis, que o homem tome, atra- vs do /an, conscincia de si ou, em palavras de Borges, um lugar no universo, em que haja conforto para si e confiana para os outros. A durao em ltima anlise suporte da subjetividade; lembremos, a ttulo de ilustrao, do terceiro argumento, el nico, de um ensaio ante- rior a esse, "La duracin dei infierno", de 1929: existe eternidade de cu e de inferno porque a dignidade do acaso (/ibro albedro diz, sinto- maticamente, a primeira verso) assim o requer: "o tenemos la facultad de obrar para siempre o es una delusin este yo". Mas o que nesse te:\:to ainda era disjuntivo, no exame da obra de Bergson se toma paradoxal j que o autor de Fices julga que a teoria das multiplicidades e a ontologia nmemnica so simples decorrncias de um mtodo, o da intuio: La intuicin, pues, es para Bergson exactamente /0 que se ha llamado la razn para las ms nobles tradiciones de la filosofza. La intuicin con l, como con Platn y Espino- Os Contextos da Tradio Universal - 65 sa, lejos de /levamos a una actitud antiintelectual o an- /irracionalista, en cualquiera de las esferas de la ver- dad, exalta el intelecto y la razn a la jerarqua dei nico poder que hace que la vida humana valga la pena ser vivida. o conhecimento define-se, em conseqncia, como abstrao ou afrese, um excesso dos dados imediatos que renunciamos a com- preender em sua literalidade e que apenas imaginamos em sua late- ralidade como signos externos, variveis e sensveis, que nos tocam. Essa abstrao, como se compreende, supe a fico, j que explica o mundo por imagens mas, ao mesmo tempo, a obliqidade da fico supe em contrapartida abstrao, j que ela prpria imbrica elementos abstratos segundo uma ordem de associao ou de transformao ex- terna que se condensa, para lembrarmos do Tratado sobre a reforma do entendimento de Espinoza, na expresso fingo ad libitum causam. Permitam-me, portanto, valer-me dessa premissa, fingo ad libi- tum causam, para perseguir em Borges uma gnese virtual para sua conhecida teoria sobre o escritor argentino e a tradio. Como sabido, o texto fruto de uma conferncia realizada no Colgio Livre de Estudos Superiores de Buenos Aires em 1952. Sua primeira publicao sai na revista do prprio colgio, Cursos y confe- rencias, no incio de 1953 e a segunda, dois anos depois, na revista Sur. Alis, em Sur, lemos, j em 1941, uma sorte de protoverso, ainda in- dita, desse ensaio, suscitda pelas teorias historiogrficas de Carlyle, quem em On heroes, hero-worship and the heroic in history, "dijo y sigue diciendo" aquilo a que o ensaio aponta, que os perifricos carece- mos de tradio definida, carecemos de um livro capaz de ser nosso smbolo perdurvel. Mas no se interprete a carncia como imperativo: entiendo que esa privacin aparente es ms bien un alivio, una libertad y que no debemos apresurarnos a corregirla. Em outras palavras, o que Carlyle diz e continua dizendo que "gozamos de uma tradio potencial que todo o passado", enunciado temporal que, em Borges, se traduz em coordenadas espaciais, uma vez que ele mesmo invoca o fato de, atravs de Baudelaire, ser Poe parte inalienvel da tradio francesa, da mesma forma que, atravs de Fitzgerald, um mstico persa, Urnar Bin Ibrahm Aljayami, Ornar Khayarn, se incluira na tradio inglesa - bem verdade que menos em verso literal do que em forma de "rapsdia autnoma", como lembrar um outro ensaio da poca. Em poucas palavras, a histria torna-se previsvel captulo de uma fico fantstica j que 66 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 En la literatura rige la misma ley general que en el deter- minismo: basta que un hecho ocurra para que sea nece- sario, fatal. Temos, nessa fonnulao, uma variante de urna idia de Sneca, colhida nas Naturales questiones, isto , a de que tudo quanto aconte- ce signo de algo que acontecer, idia previamente desenvolvida por Ccero em dois tratados, De divinatione e De fato, muito apreciados por Borges. Analisando pouco depois, em 1944, o livro de Davidson sobre The free wil/ controversy, Borges esquematizar a disputa entre de- tenninistas e intuicionistas apoiado em fontes mais prximas dele como O dilema do determinismo de William James: Los deterministas niegan que haya en el cosmos un solo hecho posible, id est, un hecho que pudo acontecer o no acontecer; James conjetura que el universo tiene un plan general, pero que las minucias de la ejecucin quedan a cargo de los actores. Nesse dilema de traidores e heris, as mincias - "el dolor fisico, los destinos individuales, la tica" - que definem o relato, a tradio, como algo que foge do detenninismo. A tradio no instinto mas instituio. Confundir, portanto, uma literatura com alguns traos distintivos do pas que a produz, alm de ser noo relativamente nova, romntica, tem o inconveniente de confundir o lateral (uma identidade) com o lite- ral (uma rplica) ainda com o agravante de, ao mesmo tempo, separar dois sinnimos, tradio e traduo. Coloca-se, ento, o escritor a per- gunta crucial; mas afmal, iCul es la tradicin argentina? Creo que podemos con- testar fcilmente y que no hay problema en esta pregunta. Creo que nuestra tradicin es toda la cultura occidental, y creo tambin que tenemos derecho a esta tradicin, ma- yor que el que pueden tener los habitantes de una u otra nacin occidental (..) Creo que los argentinos, los sud- americanos en general, (..) podemos manejar todos los temas europeos, manejarlos sin supersticiones, con una irreverencia que puede tener, y ya tiene, consecuencias afortunadas. Cabe aqui observar que esse acaso de livremente manipular tex- Os Contextos da Tradio Universal - 67 tos, uma vez que eles no passam de diferena ou diferimento atravs do tempo, nos remete idia complementar de que o tempo simples diferena ou diferimento atravs dos textos. Corrobora essa articula- o ou abstrao do leitor uma reincidncia escriturria, na medida em que o argumento conclusivo sobre o escritor argentino e a tradio o mesmo da durao do inferno, donde no seria exagerado concluir que, para o escritor sul-americano, como diria Borges, a tradio um infer- no que dura. Ganha, assim, outro sentido a idia de que "nuestro patri- monio es el universo"; ou de que podemos ensayar todos los temas, y no podemos concretarnos a lo argentino para ser argentinos: porque o ser argentino es una fatalidad y en ese caso lo seremos de cualquier modo, o ser argentino es una mera afectacin, una mscara. Se o valor uma sensibilidade que dura, conveniente ao mes- mo tempo observar o contexto em que se insere essa declarao e avaliar que o gesto que em 1955 exclui o ensaio sobre "Nossas impos- sibilidades", de Discusso, por ach-lo fraco, o mesmo gesto que escolhe outro texto, decerto tido como mais forte, "El escritor argentino y la tradicin", mera transcrio de uma aula dos anos 50, e o coloca ao lado desses outros ensaios anteriores a 1930 onde se argumenta que "en el impensable destino nuestro, en que rigen infamias como el dolor carnal, toda estrafalaria cosa es posible". Como poderamos ler essa operao histrica, abismal e fantstica, de colocar uma reflexo apa- rentemente determinista, sustentada sob o tardo peronismo, entre tex- tos de clara euforia modernizadora, rica em mesclas e acasos, do tardo radicalismo? A resposta a essa pergunta talvez se encontre na nota de rodap que acompanha "O escritor argentino e a tradio" e que o define como variao: "verso taquigrfica de uma aula proferida no Colgio Livre de Estudos Superiores". Detenhamo-nos nessa instituio. Sorte de Universidade popular ou alternativa, sem subveno oficial mas com financiamento privado, o Colgio teve atividade opositora relevante sob o peronismo sendo, em algum momento, obrigado a fechar suas portas. Um de seus mecenas e docentes, o economista Felix Weil, relembra em suas Memrias que um dos atrativos maiores do colgio era ter o mes- mo sistema de admisso do Instituto de Pesquisas Sociais de Frankfurt, a famosa Escola de Frankfurt, que ele mesmo fundara, com dinheiro da famlia. Como registra Barbara Freitag, um cartel de cereais, instalado na Argentina no final do sculo passado, financiara, com suas exporta- es de gros para a Europa, no s os estudos de Felix Weil, filho do dono, mas o prprio Instituto. Foi, em ltima anlise, o trigo sul-ameri- cano que permitiu ao grupo de intelectuais formado por Horkheimer, 68 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 Adorno, Benjamin, Lukacs, Pollock, Fromm e at mesmo Saussure so- breviver aos turbulentos tempos da guerra, "dando ao Instituto uma autonomia e independncia que poucos centros de estudos tinham na poca". Em 1934, porm, o Instituto se transfere para Nova York e como "International Institute of Social Research" filia-se Universida- de de Columbia, "mantendo, no entanto, sua autonomia financeira que lhe fora assegurada graas ao auxlio irrestrito do 'especulador de gros' da Argentina". Com a emigrao, entretanto, seus integrantes reorien- tam suas vidas. Marcuse vai trabalhar no "Office of Strategic Servi- ce"; Pollock se toma conselheiro do Ministrio da Justia norte-ameri- cano; Lowenthal dirige a "Voz das Amricas" enquanto Felix Weil, o fundador e financista, regressa Argentina e elabora a poltica fiscal do governo militar nos anos 30. Figura heterognea e emblemtica da modernizao autoritria, Weil , para retomarmos a expresso que Borges reserva a Omar Khayam, um rapsodo autnomo que enriquece "o patrimonio tico da raa" como fazendeiro moderno, mecenas, pro- fessor universitrio e alto funcionrio de um governo de fato. Antes mesmo de Keynes elaborar sua Teoria geral da ocupa- o, o juro e o dinheiro, alguns economistas neoliberais j percebiam a necessidade de intervenes especficas para tirar o capitalismo de seu torpor. Dentre eles, Federico Pinedo, o ministro, ou Antonio de Tomaso e Felix Weil, seus assessores, todos socialistas independentes, davam ao governo militar a feio progressista e avanada que reque- ria a expanso do capitalismo no pas. Alis, o primeiro contato de Weil com Pinedo ilustrativo do conceito de modernidade com que operava o mecenas de Frankfurt. Sua tese era clara: necessidade de ocidentali- zar a economia nacional como passo prvio para qualquer ensaio socia- lista. A ocidentalizao, para Weil, dependia da criao do imposto de renda, at ento desconhecido no pas, imposto que ele mesmo passa a redigir sendo promulgado como leis 11.682/3 do governo militar. Dupla feio do intelectual funcionrio: no Congresso impe o cnone ao pas- so que no Colgio define o corpus da modernizao. Com efeito, no Colgio Livre de Estudos Superiores, Weil difun- de suas idias a respeito das intervenes estatais para saneamento econmico. Na srie de artigos publicados em Cursos y conferencias, sobre "EI problema de la economa dirigida" (a. 4, n 9; a. 5, n 9 e a. 5, n 8 de 1936), fruto de suas conferncias no colgio, Weil defende claras posies ortodoxas, ainda que analise o caso argentino no exa- tamente como economia planejada mas como economia controlada. Em uma de suas aulas, lana mo do conceito de moda para afastar os temores generalizados em relao a uma economia planejada: Un Estado con la economa dirigida, significa necesaria- mente un Estado con la propaganda dirigida. Por ello la Os Contextos da Tradio Universal - 69 cuestin de los diversos gustos en cuanto ai consumo, no juega un papel de importancia. En la economia dirigida el Estado sabr dirigir tambin los gustos, dirigir el con- sumo: esto no tiene nada de extrano y ni siquiera de anor- mal. El profesor americano Loeb, ha descubierto el fen- meno dei "helio tropismo ". Una cierta clase de pececillos en un aquarium expuesto ai sol, nadan en distintas direc- ciones; pero basta echar unas gotas de cierto cido, para que los peces se pongan a nadar en una sola direccin. Y si se pudiera preguntar a s tos, porqu lo hacen, el/os responderian seguramente que "por propia voluntad", y no se darian cuenta de que se ha echado en su ambiente ciertas gotitas de propaganda. Por ello sostengo que den- tro de un Estado en esta forma, con la propaganda bien centralizada, el consumo fcilmente se amoldar a las conveniencias de la produccin, y con esto podrn des- aparecer todos los temores de que la economia dirigida tropezaria con grandes dificultades por no poder satisfa- cer todos los diversos gustos. Especialmente debemos des- tacar que no es cierto que la economia dirigida tiende a nivelar los gustos, a nivelar el modo de vivir. No se trata de eso: nadie piensa en que se fabrique p. e. solamente una clase de corbatas. Pero, deI otro lado no hay razn valedera alguna, para que se siga producmdo como hoy, sin sentido alguno, miles y miles de tipos de corbatas. Weil analisa o poder do capital sobre a moda. Sua posio determinista e, para voltarmos tenso entre instinto e instituio, dira- mos que para Weil a moda instinto, mera necessidade heliotrpica. Veja-se, portanto, a distncia que o separa de outros frankfurtianos como Benjamin, interessado, ao contrrio, pelo poder da moda sobre o capital, a partir das consideraes de Simmel em relao moda como fenmeno cada vez mais integrado, ocidentalizado, e articulado organizao do trabalho. Mas distante tambm do relativismo exibido pelo filsofo Enrique Butty ao expor, nas mesmas pginas de Cursos y conferencias, as rela- es entre a durao de Bergson e o tempo de Einstein. A posio de Weil, pelo contrrio, contundente: a nica sada para a crise uma economia planejada socialista que, mesmo sem mercado, sustentaria um "quase-mer- cado" em que a concorrncia positiva afastaria o fantasma da burocratiza- o. Para tanto, urge que dirigentes dinmicos, os tecnocratas, cuidem do sistema, idia que ilustra com um tpico recurso futurista: Los directores de fbricas dentro de la economia dirigida son algo as! como los jefes de regimiento en la guerra. 70 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 Essa aproximao entre economia socialista e esttica fascista no se corresponde, entretanto, com a pura e simples identificao en- tre nacional-socialismo e socialismo sovitico. Em um curso ditado no Colgio Livre, em dezembro de 1939, Weil se ope, precisamente, equao niveladora entre os dois regimes (tese sustentada por Horkhei- mer no Instituto e pelo senador Lisandro de la Torre, no Congresso) com o argumento de que o nazismo preservou a propriedade privada e, conseqentemente, as leis de mercado, sem ameaar, de fato, o capita- lismo mas oferecendo-lhe, ao contrrio, alternativas de sobrevivncia e defesa perante o avano comunista. Os efeitos dessa poltica so cla- ros: manuteno da classe operria em nvel anterior ao da guerra, proletarizao dos setores mdios e enorme enriquecimento dos grandes capitalistas. Para ilustrar quem so os donos dessa Alemanha reposta pelo nazismo nas trilhas do capital, o professor Weil apela a um smile: Es como si en nuestro pas el control de los precios que se estableci recientemente y que est ahora en manos dei Dr. Bullrich, se hubiese entregado ai Sr. Luis Colombo, Presidente de la Unin Industrial, manteniendo este lti- mo sus funciones en ambos cuerpos. O como si se hubiere nombrado ai Presidente de la Asociacin de Asegurado- res como Superintendente de Seguros de la Nacin, en lu- gar dei ex-subsecretario de Hacienda, Sr. Sanz. Seria to ridculo como se um intelectual socialista defendesse o programa neoliberal ou, para retomar a boutade de Brecht, corno se um especulador de trigo, angustiado pelos sem-terra, doasse sua fortu- na para urna fundao financiar pesquisas sobre a fome no mundo. Nos dois casos, o rapsodo autnomo teria o mesmo nome, Weil. claro que se o professor de economia no v o ridculo do smile porque ele est ativamente implicado nessas contradies. A tese da ocidentalizao da sociedade, em sua leitura determinista, no est dissociada da milita- rizao da produo e da concentrao do capital. Por isso quem, invo- luntariamente, nos fornece urna chave para entender esse imbroglio de ocidentalizao, militarizao e determinismo outro emigrado ale- mo ao Novo Mundo e, mais do que isso, outro WeiU, Kurt, que, numa comdia da Broadway de 1941, Lady in the Dark, imagina a saga de urna mulher sem qualidades, Jenny, ao longo de uma vida desastrada at que, na meia idade, Jenny made her mind up at thirty-nine she would make a trip to the Argentine She was only on vacation, but the Latins agree Jenny was the one who started the good neighbour policy. Os Contextos da Tradio Universal - 71 Como Jenny, Felix Weil pride as a penny e com essa sorte de candura original empreendeu em 1944 sua obra de maior flego, Ar- gentine Riddle, onde traa o retrato de um pas semicolonial que, em- bora politicamente independente, continuava sujeito a interesses econ- micos britnicos, enfrentando assim duas faces, de um lado, os novos industrialistas e, de outro, os velhos agraristas. A figura transicional entre ambos grupos era, para Weil, a de umjovem coronel, ainda minis- tro, Pern. No v nele, como no vira antes no comunismo, um equi- valente do nazismo j que, em sua opinio, o fascismo sul-americano autoritarismo domstico mas nunca nacional-socialismo ou fascismo importado e por uma razo muito simples, porque o nazismo autorita- rismo de controle diante da crise recessiva ao passo que o peronismo autoritarismo planejador em funo de expanso da economia. A oci- dentalizao que Weil portanto prope para a Argentina (nem peronis- ta, nem marxista) soa s vezes como desenvolvimentista e outras como agudamente premonitria. Em "New literature on the industrialization of Latin America" (1947) chega a ponderar se a ruptura dos antigos vnculos coloniais com a Europa e a ansiosa busca de modernidade no acabaria levando as naes latino-americanas a serem estados dos Esta- dos Unidos da Amrica, cabendo perguntar-se ento se a perda da sobera- nia no estaria vantajosamente compensada pelos beneficios econmicos vindos da troca de estatuto. claro que estes textos no tm nada a ver com o ensaio de Borges. No entanto, eles tm tudo a ver. So lidos no mesmo salo do Colgio Livre; so estampados nas mesmas pginas de Cursos e con- ferncias. Todos propem a ocidentalizao da sociedade argentina. Todos falham no diagnstico. Weil julgou que Pern podia ser o nome da modernizao afinada com os interesses da potncia emergente. Antecipou-se. mrito que caberia terceira onda peronista. Borges, por sua vez, em "O escritor argentino e a tradio", quis separar-se de solues que se tornaram "quase instintivas, que se apresentam sem a colaborao do raciocnio" e props solues cticas a esse respeito. Mi escepticismo no se reflere a la dificultad o imposibili- dad de resolverlo, sino a la existencia misma del proble- ma. Creo que nos enfrenta un tema retrico, apto para desarrollos patticos; ms que de una verdadera dificuJ- tad mental entiendo que se trata de una apariencia, de un simulacro, de un seudoproblema. "EI simulacro" , justamente, uma das fices de El Hacedor, onde o narrador nos diz que a histria, incrvel, aconteceu "y acaso no una vez sino muchas, con distintos actores y con diferencias locales. En ella est la cifra perfecta de una poca irreal y es como el reflejo de un 72 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n" 4, 1998 sueo, ( ... ) una crasa mitologa". Para temperar esses arroubos racio- nalistas, deveramos observar que um mito um mito desde que algum no o considere como tal; a partir do momento em que um mito passa a ser lido como mito e, pior ainda, a ser analisado ou adjetivado, por exemplo, um mito crasso, ele j no mais mito; torna-se histria. O mito sofre assim do mesmo trao que poderamos atribuir-lhe arte moderna: o nominalismo. Para que o mito seja mito (para que exista arte, literatura argentina, tradio universal) necessrio que essas categorias sejam objeto de crena, aceitos seus contedos e institucionalizado o arbtrio de seu artifcio, criando ento um espao ambguo, prximo da religio mas no menos prximo da razo, um espao enfm de emancipao. Poderamos retomar neste ponto uma formulao de Caillois, le mythe c 'est la religion des autres, para entender que, em sua leitura ctica dos problemas do escritor argentino e a tradio, Borges menosprezou a religio dos outros sem suspeitar que, na srie literria, "Pern" se traduziria com outros dois P: Puig, Piglia. Borges, enfim, no chegou a ver que o universal foi universal quando, interpretado como elevao ou sublimao, despertava credibilidade. Hoje, entretanto, praticado como neutralizao proliferante e indefinida de todo valor, ele se denomina globalizao e produz mais e mais entropia ou, como diria Baudrillard, o grau xerox do valor. Dez anos depois da morte de Borges, confrontados, de um lado, com uma ordem mundial aparentemente irreversvel e, de outro, com a obstinada insurreio de singularidades irredutveis, leituras paradoxais se impem e superpem. Em perspectiva negativa, conceitos univer- sais como tradio nos parecem atualmente msticos, crassa religio dos outros, noes incapazes de responder a um mecanismo complexo - globalizao das trocas, universalidade dos valores, singularidade das formas - que, de certa forma, o nominalismo e ceticismo modernos (borgeanos) ajudaram a criar. Em perspectiva positiva, porm, a mo- dernidade tardia no pode mais ser interpretada como mera intransitivi- dade da escritura mas como perda de toda unidade entre fico e dic- o, unidade apenas reconstruda ou realizada s depois, como virtuali- dade emotiva, atravs da excepcionalidade aristocrtica do texto e a normalidade democrtica das obras. A reside o vnculo "poltico", "na- cional", ainda potencial para a literatura. Poderamos ento voltar ao ponto de partida, a Novalis, e enten- der que a vida que nos coube viver de fato crassa mitologia mas que esse mito tambm pensamento, um pensamento que somos obrigados a decifrar em cada arranjo. Mas podemos ainda voltar a Bergson e entender que, face insistncia do universal e resistncia do singular, a arte no pode se confundir com elas nem mesmo com a sociedade que atravs da arte fabula. Contra o aspecto, ora coletivo, ora individu- al, da arte narrativa e fabuladora, Bergson (como Borges) se inclinava Os Contextos da Tradio Universal - 73 pela fico como abstrao das variabilidades, alternativa, de um lado, sensvel violncia dos imperativos e arrogncia do necessrio mas, de outro, no menos sensvel suspenso do jogo e indeterminao do contingente. La Cultura Invisible: Rubn Dario y el Problema de Amrica Latina Graciela Montaldo Universidad Simn Bolvar Hay en la cultura letrada deI Fin-de-siecle latinoamericano algo que definitivamente se ha perdido, aquello que Walter Benjamin, llamndolo aura de la obra de arte, defini como la constatacin de una lejana y una distancia con el objeto dei deseo cultural; las distancias -espe- cialmente las estticas- ya son irrecuperables en el fin de siglo, que promueve -paradjicamente, a travs deI artificio- la ilusin de la transparencia cultural a travs de la reproductibilidad mecnica. Ben- jamin (1989) habla deI aura menos como una condicin de las obras de arte que como una relacin que se establece entre ellas y el sujeto que las contempla y la relacin aurtica es, precisamente, la que el fio de siglo ve desvanecerse. El proceso se da paralelamente en Europa y en Amrica Latina y est ligado a la constitucin de las indus- trias culturales a escala global. En este trabajo, me interesa revisar un aspecto de esa nueva configuracin de la esttica en el mundo de la cultura a travs de las crnicas de Rubn Dario: las alianzas intelectuales que arma Daro y las negociaciones de una identidad subcontinental que organizan el mundo de su escritura en funcin de la idea de una cultura hispanoamericana. Elijo las crnicas porque en ellas se pone en escena un conjunto de estrategias para debatir la identidad y, a su vez, porque son textos que 76 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 tienen una circulacin ms amplia que los especificamente literarios I. Si el problema de fundar las propias tradiciones culturales pertenece, en su aspecto programtico, a la historia culturallatinoamericana desde la Independencia, el fin de siglo plantea una nueva fonna de ese proble- ma: la escritura que bajo el signo de la modemizacin comienza a ex- pandirse en la cultura occidental -Ia letra bajo el orden de la industria cultural- ser portadora dei sistema de semejanzas y diferencias que, entre otras instancias,los viajes, las exposiciones universales, la prensa, las migraciones, la unificacin deI positivismo como paradigma de inter- pretacin y -en los pases de Amrica Latina- la organizacin de los Estados nacionales, ponen en circulacin. Semejanzas y diferencias cuya catalogacin, pero ms especificamente su jerarquizacin, los intelec- tuales latinoamericanos debatirn en sus textos. 1. Afiliaciones y Alianzas Ya Halpern Donghi (1987) destac las nuevas relaciones que se traman en el fin de siglo entre Espana e Hispanoarnrica y el papel central que los debates acerca de la lengua y las tradiciones culturales tienen en ese proceso: "Sin duda, la aceptacin deI carcter irrevocable de la secesin americana [ ... ] se traduce no solo en la intensificacin de las relaciones diplomticas sino en el esfuerzo por entablarlas en otras esferas" (78). Una de esas esferas ser la de la cultura, a travs de intercambios propiciados por la Academia de la Lengua y de textos como la Antologa de Poetas Hispanoamericanos (publicada en 1892 con motivo dei IV Centenario) de Menndez y Pelayo que "reflejaba, a la vez que el xito alcanzado por la institucin en sus esfuerzos por ganar un eco ultramarino, las dificultades de todo orden que el manteni- rniento de esa conexin todava afrontaba ... " (78) pues era difcil hacer una seleccin desde Espana de materiales de Amrica Latina, muchas veces inhallables en la pennsula. A pesar de esto, no son slo las insti- tuciones oficiales las que promueven vnculos ms estrechos sino que la rnisma industria cultural encuentra en el nuevo escenario de bienes sim- blicos, lugar para su expansin: "A la vez, desde comienzos dei siglo XX Paris ve disputada por Barcelona la posicin de principal centro editorial para toda Hispanoamrica adquirida un cuarto de siglo antes, y al comenzar la entreguerra ya las antiguas Indias ofrecen mercado para la mitad de la produccin editorial espafiola" (79). Creo que en esta dimensin ampliada de las industrias culturales deI fin de siglo, hay que leer ciertas adhesiones identitarias latinas que trabajan los textos de muchos intelectuales. La cuestin de la identidad hispanoamericana fonnara parte de los intentos de crear condiciones de lectura -dentro y fuera deI continente- para una literatura que aspira a hegemonizar una 1 La crnica es ese gne- TO de circulacin nove- dosa pero cuyo estatu- to cultural an no se ha estabilizado en el Fin- de-siecle. Seilala Susana Rotker: "Ms de la mi- tad de la obra escrita de Jos Mart y dos terci- os de la de Rubn Da- rio, se componen de tex- tos publicados en peri- dicos" (1992: 13). La Cultura Invisible - 77 prctica cultural que, en el subcontinente, comienza a hacer cada vez ms clara su fragmentacin. Los lazos que vuelven a Espafia extranjera e ntima a la vez son los. caminos de un mismo proceso de insercin y reconocimiento en el cual los intelectuales tendrn un lugar central. Proceso que no ser ajeno ai que estn experimentando las lites espanolas que intentan "europeizar" a Espana pero disponen, fundamentalmente, de las rela- ciones con Amrica Latina como espacio real de intercambio. De ma- nera semejante, tambin los pases ms modernos de Amrica Latina aspiran a la "europeizacin" de sus culturas nacionales aunque tan slo sea en la forma de un cierto reconocimiento, una visibilidad, en la esce- na internacional. Miguel de Unamuno (que, por periodos, aliment a su familia con la paga de La Naein de Buenos Aires) en ellado espafiol y Rubn Dario (que por afios vivi de la misma empresa) en el hispano- americano, son dos ejemplos de intelectuales ligados por conexiones estticas, profesionales y laborales en ese afn de volver a trazar el mapa cultural. Aunque Francia fuera el paradigma esttico moderno y Paris su capital, entre espafioles e hispanoamericanos comienzan a tra- zarse los vnculos de una marginalidad o periferia evidente que la idea de un hispanoamericanismo unido podria llegar a revertir. En ese des- plazamiento de "Europa", la latinidad reasegura la pertenencia a una comunidad diferenciada que establece vnculos no territoriales sino de afinidades culturales y tradiciones negociadas, como si Espaia e His- panoamrica se desprendieran de sus respectivos continentes y fijaran una relacin "espiritual", entre sus deres, por sobre las diferencias. Diferencias que se marcan doblemente, con la tradicin europeapredo- minantemente francesa y con la amenaza de la hegemonia "yanqui" en la escena latinoamericana. En este sentido, pocos periodos de la historia intelectual hispa- noamericana muestran tanta euforia como el fio de siglo.Muy probable- mente sea Ariel (1900) de Jos Enrique Rod el texto que condensa, bajo varias alegorias, el punto ms alto de esa euforia evidente; siendo tambin el texto a partir deI cual esa historia eufrica comienza a desin- tegrarse. Es dentro de esta idea que los intelectuales hispano-america- nos -en tanto clase supranacional- rearmaron el mapa de sus afectos y lealtades ideolgico-culturales a travs de la legitimacin de nuevas versiones sobre una identidad subcontinental y reacomodaron su agen- da temtica. Los cuatrocientos afios de la Uegada de los espafioles a Amrica, la guerra de Cuba, la definitiva erradicacin de las colonias espafiolas en Amrica, vuelven a poner en el centro dei debate el pro- blema de la identidad intelectual, rearrnando los alcances de una suerte de confraternidad panlatina que autoconstituye a "los cultos" en elite capaz de dirigir la cultura como un dominio separado de la prctica poltica. En este contexto, el problema de lo nacional se reforrnula y la 78 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 identidad hispanoamericana se fortalece. Mezclando argumentos iluministas, positivistas, idealistas -mo- dernos- Rod escribe a sus veintinueve afios un ensayo para la juven- tud de Amrica como un llamado, una interpelacin, a la aristocracia dei espritu que debe, necesariamente, guiar a las muchedumbres cie- gas. Lo escribe desde varias posiciones de poder: el saber y la Acade- mia como fundamentos de la lite intelectual; el orgullo y la supremaca -incomprabable pera declamada- que otorga no haberse destacado, por desprecio de la vida material, en las empresas que denomina prc- ticas, utilitarias; la declaracin de que los intelectuales son los nicos capaces de ver y comprender un "ms alI" de la vulgaridad de lo cotidiano. Una parte considerable dei ensayo se dedica, con la doble lgica que construye todo el texto, a profetizar la cada estrepitosa der modelo norteamericano por basar su dominio nicanlente en "lo mate- rial" pues padece adems de una connatural incapacidad para las obras "dei espritu". Sobre esta carencia dei otro, la fertilidad dei espritu de las elites intelectuales latinas arma su futuro. Espiritualidad que cancela no solo el mundo de la materialidad sino, especialmente, el de la poltica y que implica inscribir s lo bajo el signo de la negacin la nueva condi- cin deI intelectual: deI dinera, de la poltica, no se habla como positivi- dad en literatura pera son, por ello, el tema prioritario. Y por tanto es prioritario expulsar a la plebe y las turbas dei escenario de la cultura restringiendo su uso a una prctica basada exclusivamente en el presti- gio de la tradicin. EI desprecio hacia Estados Unidos implica el reaco- modo de Espana en el discurso de las elites latinoamericanas, pera tam- bin implica el reacomodo de valores en el interior de las culturas nacio- nales: no ai utilitarismo (la vida organizada segn los valores modernos), s a la espiritualidad (la necesidad de las aristocracias intelectuales). Dario haba manifestado tempranamente estas relaciones de manera ms politizada que Rod; escribi sobre los "yanquis": ... las horas que entre el/os he vivido las he pasado con una vaga angustia. Parecame sentir la opresin de una montana, sentia respirar en un pais de ciclopes, comedo- res de carne cruda, herreros bestiales, habitadores de ca- sas de mastodontes. Colorados, pesados, groseros, van por sus calles empujndose y rozndose animalmente, a la caza deI dol/ar. (1950: 569) Casi se enuncia la inrninencia de un peligro: una nueva barbarie puede conquistar a Amrica Latina; aquella que amenaza no slo con el "contagio" de su vulgaridad sino con la desembozada intervencin eco- nmica. Frente a esta coyuntura, la clase intelectual cierra sus filas rescatando ms que las tradiciones criollas, una nueva alianza con el 2 Conviene recordar la dimensin de esta con- sagracin: "No da la im- presin de que Azul... tuviese un xito de ven- tas inmediato ... el libro habra de esperar hasta las cartas de Valera en EI Imparcial de Madrid, en octubre de 1888, para empezar a ser 'buscado y conocido tanto en Es- pana como en Amri- ca'" (Martnez en Da- rio 1995: 29). La Cultura lnvisible - 79 hispanismo, no tanto como alternativa frente a la penetracin norte- americana sino como regulacin interna de los nuevos pblicos latino- americanos. La historia parece repetirse: si en el periodo de la Emanci- pacin hispanoamericana tambin las lites de crio\los independentistas haban buscado las formas de crear una clase poltica que excluyera a negros, indgenas, gauchos, los intelectuales deI fin de siglo, crearn un consenso sobre el tipo de "aristocracia deI espritu" que puede contri- buir a elaborar los programas polticos de las elites y que detenga el avance de las crecientes clases medias. 2. Los vnculos Cuando Juan Valera consagra Azul... en 1888 comienzan a esta- blecerse los ms firmes lazos culturales deI Fin-de-siecle entre Espana e Hispanoamrica 2 . Pero esos vnculos son completamente zigzaguean- teso Con la frase lapidaria "No exagero" concluye Daro un prrafo en su crnica "La novela americana en Espafa" (1898) donde \lama la atencin sobre el desconocimiento que los espafoles tienen de Amri- ca: en la prensa se confunden los pases aI dar noticias, para los espano- les los latinoamericanos son ms o menos mulatos y comen guayabas. Daro ve que entre la definicin de la identidad y la construccin deI estereotipo s lo hay un cambio de posicin. Reconoce asi la necesidad de unificar posiciones creando un locus de enunciacin colectivo, que sobrevuele las diferencias para evitar el estereotipo europeo y obtener visibilidad en el escenario mundial. Son los valores modernos, precisa- mente, los que amenazan con despojar a la Amrica hispana de su capacidad de modernizacin. Daro ya haba sefalado en 1889, refirin- dose a los problemas centroamericanos: "No es Europa nicamente donde se nos desfigura y se nos falsifica: es en la Amrica deI Sur, que nos ignoran; en la Amrica deI Norte, que nos panamericanizan" ("Igno- rancia y Malicia": 74). Frente ai afrancesamiento en bloque dei medio inte- lectual en el que vivia (Chile, Buenos Aires) y de sus propios gustos estticos, Dario sita a Amrica Latina en una relacin estrecha con Espa- f.a quizs como la mejor estrategia para obtener una visibilidad cultural. Reconocida la debilidad, se propone la unin como alianza alternativa: De tal manera la raza nuestra debiera unirse, como se une en alma y corazn, en instantes atribulados; somos la raza sentimental, pero hemos sido tambin duefos de la fuerza .. ./ Desde Mxico hasta la Tierra dei Fuego hay un inmenso continente donde la antigua semilla se fecunda y prepara la savia vital, la fUtura grandeza de nuestra raza: de Europa, dei universo, nos /lega un vasto soplo cosmo- 80 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 polita que ayudar a vigorizar la selva propia. Mas he aqu que dei norte parten tentculos de ferrocarriles, bra- zos de hierro, bocas absorbentes ... (1950: 574) AI mismo tiempo, muy probablemente toda exageracin sea poca cuando se trata de describir y pensar el gusto "europeizante" de los artistas e intelectuales dei fm de siglo latinoamericano. Como ha sena- lado Edward W. Said (1993), el europesmo se haba constituido en el siglo XIX en una ideologia que habia penetrado todo (desde la c1ase obrera ai feminismo) y un paradigma homogneo regia las identidades culturales de los modernos occidentales. Los intelectuales y artistas "esteticistas" latinoamericanos jugaron un rol central en la difusin de los gustos modernos de la cultura occidental poniendo ai alcance de sectores cada vez mayores el gusto de las tradiciones estticas moder- nas, homogeneizndolos y tratando de borrar, por captura, las diferen- cias. AI hacerlo, les dieron tambin a esos sectores acceso a sus mis- mas prcticas culturales. En la cultura mundializada, sin embargo, esa homogeneidad es para los latinoamericanos el despliegue de todas las diferencias posibles. En este contexto, probablemente sea Dario quien mejor visuali- ce que los lazos con Espana son fundamentales y mucho ms producti- vos que los lazos con los paises centrales de la cultura europea. Y digo esto sin olvidar las muchisimas citas en que Dario afirma su devocin por Paris. Los lazos con Espana son la posibilidad de afirmar una nueva identidad intelectual en el continente. Dario apuesta aqui a la consolida- cin de un sistema de la lengua y las tradiciones frente a un mundo que excluir, inevitabIemente, a Amrica Latina condenndola a represen- tarse como barbarie o como carencia. Propone, entonces, una alianza entre dbiles que edifica sobre el "espiritu" una nueva grandeza cultu- ral. Su hispanoamericanismo (y el de los muchos que lo retoman) es asi la respuesta a los diferentes reacomodos que le darn a los pases lati- noamericanos un lugar ya claramente perifrico dentro de esa cultura mundializada que crea, sin embargo, la ilusin de homogeneidad. Res- puesta que es menos critica que alternativa, menos de conflicto que de consolidacin de clase intelectual. Dario no deja de aprovechar la oposicin Estados Unidos -Espa- fia para retomar sus temas ms entranables: la aristocracia dei espiritu, el desprecio por la "mesocracia" y el valor de la cultura letrada en la consolidacin de una identidad continental que sea la reserva de valores ticos. La negociacin con Espana, en este sentido, es posible y desea- ble pues no se hace en desventaja. Espana para Dario es una ruina que hay que reconstruir; en ese diagnstico (el "crepsculo de Espana") paralelo ai que estn haciendo los espafioles, los intelectuales hispano- americanos, pueden -si se lo proponen- cumplir un rol protagnico: La Cultura Invisible - 81 Los que vienen, los que son hoy esperanza de Espana, deben asentarse sobre l.as viejas piedras dei edificio ca- do, y sobre l comenzar la reconstruccin, poniendo la idea nacional en contacto con el soplo universal; mante- niendo el espiritu espanol, pero creciendo en la luz dei mundo. (1950: 578) Espana no es el fantico curial, ni el pedantn, ni el dmi- ne infeliz, desdenoso de la Amrica que no conoce; <la Es- pana que yo defiendo se /lama Cervantes, Quevedo, Gn., gora, Gracin, Velzquez; se llama el Cid, Loyola, Isabel; se llama la hija de Roma, la hermana de Francia, la ma- dre de Amrica. (1950: 576) AI mismo tiempo, su inters en construir puentes intelectuales con la renovacin cultural en Espaia lo llev a escribir constantemente sobre su literatura y a establecer contactos personales muy slidos con los principales escritores de los centros intelectuales espafioles. El elo- gio a la espafiolizante novela dei argentino Enrique Larreta, La gloria de don Ramiro (1908), va en esa misma direccin: "Su libro es, en su gnero, con la honesta abuelita Maria dei colombiano Isaacs, lo mejor que en asunto de novela ha producido nuestra literatura neomundial" (1916: 989). Pero, ai mismo tiempo, el plido elogio de la cruzada hispa- noamericanista de Manuel Ugarte deja en claro que, en trminos polti- cos, la solucin le merece su ms explcito escepticismo. En esta oposicin, Estados Unidos se visualizaba como un ene- migo potencial no solo en cuanto a la poltica de intervencin centro- americana <sino tambin como "inventor" dei "diarismo" que, para Da- ro, condenaba a un lugar secundario a la literatura y al escritor aristo- crtico pues lo obligaba a profesionalizarse. "EI artculo de fondo, el artculo meditado, pensado, de otro tiempo ... est reemplazado con la crnica ms o menos escandalosa, con la descripcin y e1 detalle inti- 1es, con el trabajo exclusivo de los reporteros ... " (1890: 121); "Los que han impulsado por este camino el periodismo actual son los yanquis. [ ... ] Todo lo ha invadido la informacin. [ ... ] Todo est amenazado por el nuevo diarismo" (122-124). No hay que olvidar que por entonces, tal como lo anota Enrique Gmez Carrillo, "Era la poca, en efecto, en que los peridicos de Es- paia y Amrica. comentaban los debates deI Ateneo sohre si la forma potica estaba o no llamada a desaparecer" (1974: 232); es decir, se debata sobre la "desaparicin" de< la poesa, sobre el fio deI arte, pues todos los intelectuales de la poca visualizaban las nuevas prcticas relacionadas con I(). escritura, las de los medios, extendidas cada vez hacia ms lectores, como una amenaza (y en realidad lo era, mucho ms de lo que se supona) a las "beBas letras". Tambin Dario, en las 82 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 "Dilucidaciones" de EI canto errante (1907) se haba hecho cargo de la pregunta por la desaparicin de la literatura en la sociedad moderna. Como suele suceder con ese tipo de preguntas, siempre tienen un carcter retrospectivo: pueden formularse en la esfera pblica slo cuando aquello por lo que preguntan ya ha acontecido. La formulacin de la pregunta por la desaparicin de la forma potica es el medio en que va inscrita su propia respuesta: aunque Dario subraye que jams va a desaparecer, en realidad, sabemos que, como tal, ya baba desapa- recido pues el arte de elites se haba transformado en algo diferente. Ser actividad de los poetas, (auto)convertidos en "raros", argumentar sobre esa prdida e imposibilidad pero, fundamentalmente, ser su ta- rea crear un nuevo tipo de literatura, negociadora con las nuevas prc- ticas culturales de las sociedades finiseculares. Y eso es lo que bar Rubn Dario: negociar, renegociar las po- ticas posibles en culturas en las que el arte lia perdido completamente su posibilidad de interlocucin tradicional pero, para curiosidad de to- dos, interpela a otros sujetos. Esos nuevos sujetos (emblematizados en las mujeres y las mucbedumbres) son los que despojan, con su consu- mo, aI arte de su relacin aurtica pero son los que le conceden, sin embargo, el valor de un universal con el que quieren entrar en relacin. Lo que comienza a ser la cultura de masas opera de manera decidida, con una fuerte presin, sobre el discurso letrado a travs de diversas formas de la novedad y la tradicin, y si los canales de circula- cin no son exactamente los mismos que los deI arte tradicional, sus mecanismos comienzan a parecerse peligrosamente. Lo que revela Azul... es, entre otras cosas, no la construccin de la tan mencionada voluntad esteticista de Dario sino el dilogo que mantienen sus textos con problemticas, coyunturas y polmicas culturales de las sociedades latinoamericanas deI momento pero, de manera especial, con las nue- vas formas en que circula la cultura bajo las condiciones de progresiva "mundializacin''3. 3. Hispanoamericanismo Creo que la escritura de Dario inaugura una imposibilidad, la deI concepto mismo de arte -tal como se lo conceba en la vieja tradicin letrada- en la sociedad latinoamericana finisecular. No es el "arte puro" lo que la escritura de Dario viene a problematizar sino ms bien el arte que se adapta a los nuevos requerimientos de las industrias culturales y aprende a convivir con sus nuevas exigencias y formatos. Ah tambin -creo- reside la novedad que pronto supieron ver sus contemporneos, que rpidamente se convirtieron en seguidores. Rubn Dario hizo la tarea por todos: incorpor el arte aI mercado pero ai mismo tiempo J Baste recordar ese otro aspecto de los vinculos culturales entre Europa y Amrica Latina: los tours de las Compa'lias de Zarzuelas, de Opera, la lIegada de revistas y peridicos y las nuevas tecnologias que acercan la informacin y difun- den con rapidez las nue- vas prcticas de la mo- dernidad. La Cultura Invisible - 83 mantuvo la ilusin de una cierta "aura" que los textos autorreflexivos y hermticos explicitaban como discurso hegemnico. De ah la forma en que se expandi la esttica modernista en la cancin popular posterior, porque la forma es lo que primero toca a los nuevos sectores que ingre- san a la cultura letrada y encuentran en la complejidad formal de los textos de Dario y deI modernismo la consolidacin de la idea que, a travs de la enseanz.a pblica y de las escrituras que difunde la indus- tria cultural, tienen de lo potico, lo literario y la belleza y que conside- ran valioso apropiarse ante las perspectivas que abre el ascenso social. La opcin por el hispanoamericanismo parece ser, en el Fin-de- siecle, la alternativa de los letrados eo conjunto frente a los cambios que las identidades nacionales estn atravesando; pero, fundamental- mente, parece ser la alternativa de la clase intelectual frente a los des- plazamientos y reacomodos de la esfera de la cultura impactada por los cambios de la industria cultural. Pensar lo hispanoamericano implica, entonces, entreI azar dos problemas, identidad y alianza coyuntural en- tre culturas perifricas; con ambos en la mano, los letrados contribuirn a fortalecer ciertas posiciones de clase intelectual amenazadas por las aspiraciones de los nuevos sectores ascendentes. 84 - Revista Btasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 Bibliografia Benjamin, Walter (1989): "La obra de arte en la poca de su reproductibilidad tcnica", en Discursos interrumpidos, Bue- nos Aires: Taurus. Dario, Rubn (s.f.): Todo ai Vuelo, Madrid: Mundo Latino. Dario, Rubn (1985): Poesa (Seleccin y Prlogo de Angel Rama), Caracas: Biblioteca Ayacucho. Dario, Rubn (1995): Azul..., Cantos de Vida y Esperanza (Edi- cin, Estudio Preliminar y notas de Jos Maria Martinez), Ma- drid: Ctedra, Coleccin Letras Hispnicas. Daro, Rubn (1916): "Enrique Rodrguez Larreta" en Rubn Dario (1950): Cabezas vaI. 11 de Obras completas, Madrid: Afrodisio Aguado. Dario, Rubn (1890): Temas Varios, vaI. 2 de Rubn Dario (1950): Obras Completas, Madrid: Afrodisio Aguado. Dario, Rubn (1950): "EI triunfo de Calibn" en Mundo Adelan- te, Rubn Dario: Obras completas, vaI. IV, Madrid: Afrodi- sio Aguado. Dario, Rubn (1891): "Rojo y Negro" en: Rubn Dario (1950): Polmica voI. 11 de Obras completas, Madrid: Afrodisio Aguado. Dario, Rubn (s.f.): "Ignorancia y Malicia" en Crnica Poltica, Madrid: Mundo Latino. Gmez Carrillo, Enrique (1974): Treinta aFios de mi vida. EI despertar dei alma; En plena bohemia; La miseria de Madrid, Guatemala: Ed. Jos de Pineda Ibarra - Ministerio de Educacin. Halperin Donghi, Tulio (1987): "Espana e Hispanoamrica: mira- das a travs dei Atlntico (1825-1975)" en EI Espejo de la Historia, Buenos Aires: Sudamericana. Rotker, Susana (1992): Fundacin de una escritura. Las cr- nicas de Jos Mart, La Habana: Casa de las Amricas. Said, Edward W. (1993): Cu/ture and lmperialism, New York: Alfred A. Knopf. "Don't interrupt me": lhe Gender Essay as Conversation and Countercanon Mary Louise Pratt Stanford University Like the Sanyasis-Nirvanis of the Vedas, who taught in a whisper in the crypts of the temples plegarias y evocations which were never written down, woman, sUent and re- signed, crossed the frontiers of centuries repeating, with frightened secrecy, the magic words: freedom, justice. Victoria Ocampo, Woman and her Expression, 1936 (p. 246) T he two students walked in looking downcast. They had just come, they reported, from yet another literature course whose syUabus inclu- ded no women writers. This time it was a course on the Latin American essay. There were, the professor had explained, no women essayists of sufficient -caliber to merit inclusion in the course. "Who says?" they asked, "and how do we know it's true?" Most literary scholars and teachers have been affected in some 86 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 way by the toma de conciencia ('taking of consciousness ') that has taken place in literary studies regarding processes of canonization. Even the most conservative scholars find they must now defend the proposi- tion they once could take for granted: that canons consist of intrinsically great works that have risen to the top by virtue oftheir greatness, the cream on the milk. This 'naturalized' concept of canons has been thoroughly undermined by literary historians on empirical grounds. Two oftheir arguments have been particularly forceful: first, they have demons- trated that canons, 'eternal' as they may seem in a given historical mo- ment, are anything but stable over time, that today's masterpiece was yesterday;s doggerel, and probably tomorrow's too. Second, criticai scholars have explored the ways canons and canonization processes are socially determined, along lines that correspond to lines of social hierarchy. (Even many traditionalists concede this point. Many agree that canons are built around the interests and ideologies of ruling classes, genders, and races, and simply argue that these are ideologies which they, as traditionalists, subscribe to.) Canon-busters, that is, scholars who seek to open processes of canonization to historical scrutiny, ofien find it useful to distinguish two dimensions of their inquiry: the exposure of canons as structures of exclusion and as structures ofvalue. The first (the easy one) involves finding works which meet the criteria for inclusion in the canon, but which have been excluded for 'illegitimate' (nonliterary) reasons. This is the case of, say, texts denied canonization because their author is a woman. Such an argument could be made for the fiction of Juana Ma- nuela Gorriti, for example, or most of the poetry of Gabriela Mistral. Often, as in the case ofGorriti and Mistral, the excluded writings were widely read in the author's own time, only to be lefi behind by andro- centric literary historians committed, consciously or otherwise, to main- taining male govemance over culture and the literary. The second inquiry, into canons as structures of value, is more difficult. This is the project of showing that the criteria used to deter- mine literary value are themselves constituted in ways that reflect struc- tures ofhegemony in the society. This involves questioning the process through which 'legitimate' literary inclusions and exclusions are made. Texts by members of subordinated or marginal social groups, the argu- ment goes, will always appear, as the professor said, "to lack suflicient caliber to merit inclusion", ifthey are read through the codes of inter- pretation and value that produced the exclusionist canon in the first place. Canons, from this perspective, are overwhelmingly self-confir- ming structures, reproducing themselves through practices ofreading, in the most basic aspects of literary experience, such as horizon of expectation, geme, subject matter, language or point of view. Readers trained in/on canonical texts, it follows, are by definition unequipped to "Don't interrupt me" - 87 evaluate texts by subordinated or excluded groups. They will invariably misread such material, dislike it, dismiss it as illegibile or (more likely) trivial in content and formo To evaluate noncanonical writing, this argu- ment goes, you must first leam to read it. To judge it on the basis of established literary norms is by definition to pre-judge it, and repro- duce the structure of exclusion that marginalized it in the first place. Canons are not just Iists of books, but value machines that generate their own truth. Just as access to literacy, to institutions of writing, and to the circuits of print culture have been socially restricted, so has access to canonicity and the power to canonize. The latter power has rested above all with the academy, traditionally one ofthe most exclusionary institu- tions of alI. No one disputes that the wave of criticai and relativistic thinking about canonization in the 1970s and 80s was itself a result of the steady democratization of universities in the industrial countries after World War 11. The transnational crisis of 1968 began, as we ali recall, in student movements that initially rallied around the critique of canonical structures of knowledge in the academy. No one disputes the pivotal role played by feminism in opening up this inquiry, and upholding it against harsh and relentless attack. It would be hard to find a literary corpus more androcentrically constituted than the Latin American essay. Its anthologies (those great rnirrors of canonicity) are veritable monuments to male intellectuality, their tables of contents populated by a dozen or so familiar, and worthy, narnes: Bello, Echeverria, Sarmiento, Montalvo, Gonzlez Prada, Hos- tos, Mart, Rod, Henriquez Urena, Vasconcelos, Maritegui, Martnez Estrada, Arciniegas, Reyes, Picn-Salas, Zea, Paz, Anderson Imbert. A brief survey of essay anthologies and criticism in my university li- brary (Skirius 1981, Earle et aI. 1973, Vitier 1945, Rey 1985, Ripoll 1966, Urrello 1966, Guilln 1971, Foster 1983) revealed few exceptions to the male monopoly: Chilean Gabriela Mistral, included among 26 au- thors in an anthology of 20th century essays (Skirius, 1981), and Puerto Rican Concha Melndez, author ofthe shortest excerpt in an anthology of contemporary essays (Guilln 1971). A comprehensive history ofthe Latin American essay (Earle et aI.) included brief mentions of Meln- dez, her compatriot Margot Arce, and Argentinian Victoria Ocampo. In an innovative and illuminating criticai study ofthe essay that appeared in 1983, North American critic David Williarn Foster raised the question ofwomen's essayistic practice in a brieffinal chapter on Victoria Ocam- po's Testimonios, which are most conspicously characterized, he ar- gues by the insignificance of their subject matter. Foster attempts to argue for reading strategies that would recover a serious intent for the Testimonios, yet his analysis remains compatible with the traditional view of women as outside the truly intellectual. One is struck, more- 88 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 over, that this critic chose to consider Ocampo's Testimonios. Ocampo after ali wrote many pages of what are unambiguously essays. Why, one wonders, have they not been candidates for criticai studies, course syllabi, or anthologies ofthe genre? In one ofthose essays, a three part work titled La mujer y su expresin ('Woman and Her Expression,' 1936) Ocampo offers a possible diagnosis for her own exclusion. "I believe," she wrote, that for centuries ali conversation between men and wo- men, as soon as they enter on a certain terrain, begins with a 'Don 'f interrupt me' on the part of the man. Until now, the monologue seems to have been his preferred form of expression. (Conversation among men is simp/y this same monologue in dialogue form.) (p.13) Men, she concludes, "do not feel, or feel only very weakly" the need for dialogue with women ("that other being similar and yet diffe- rent"): In the best of cases, he has no tas te for interruptions. In the worst case, he forbids them. Hence man is content to talk with himself, and it matters little to him whether any- one listens. As for him listening to anyone else, it scarcely occurs to him. (p.13) Applying Ocampo's terms, one could say that literary history has construed the essay as one of those male monologues which women have been either discouraged or prevented from interrupting. Ocampo offers a grim account of women's response to the centuries of 'Don 't interrupt me.' Women, she says, have "resigned themselves, for the most part, to repeating crumbs (migajas) ofthe masculine monologue, sometimes concealing among them some seeds ofher own sowing (algo de su cosecha)" (p.13). In what follows, I propose to offer a few observations about the male monologue that has been canonized as the Latin American essay, followed by some remarks suggesting that wo- men's participation in the genre has perhaps been livelier and more coherent than Ocampo saw it - perhaps she had more foremothers than she knew. The criollo identity essay, that 'centaur of genres' Let me begin with a generalization bome out by those antholo- gies and criticai studies I mentioned earlier. What has formed the back- Don't interrupt me" - 89 bone of 'the Latin American essay' as a canon has been a particular strand of intellectual inquiry, whieh 1 will call the criollo identity essay. (Criollo here is used in its Spanish meaning, denoting the class of Spa- nish Americans who identify themselves as of European descent, and who after independence composed the ruling elites of most Spanish American countries.) I propose this label 'criollo identity essay' to refer to a series of texts written over the past 180 or so years by criollo (i.e. elite Euro-american) men, whose topic is the nature of criollo identity and eulture, particularly in relation to Europe and North America. The textual series reflects an ongoing problematic. How, the identity essay asks, are criollo identity and culture to be defined and legitimated in the post-independence era? How might criollo hegemony represent itselfto itself? What is, or should be, its social and cultural project? Most stu- dents of Latin American literature can readily list many members of this essay canon. It is sometimes seen as beginning with Bolvar's Ja- maica letter or the prologue to Bello's Grammar; its first undeniable monument is Sarmiento's Facundo, followed by Mart's Nuestra Amri- ca ('Our America'), Rod's Ariel, Vasconcelos' La raza csmica ('The Cosmic Race'), Maritegui's Siete ensayos de interpretacin de la realidad pernana ('Seven Interpretive Essays on Peruvian Reality'), Henriquez Urefia's Seis ensayos en busca de nuestra expresin ('Six Essays in Search of Our Expression'), Paz's Laberinto de la soledad ('Labyrinth of Solitude'), Retamar's Calibn. There are of course many other candidates for this list. Now obviously the texts enumerated above differ a good deal among each other. Some were written as books, some as polemics, some as journalism; some originated as speeches delivered in public (not to mention Bolvar's letters or Bello's Prologue). Some pose the identity issue at a national levei, others from a continental or hemis- pherie perspective. Whatever the differenees, it seems a matter of empirical observation that the criollo identity essay was (as they say in Hollywood westems) no place for a woman. (Skirius (1973:9 and passim) poetically titles it 'that centaur of genres. ') The explanation is no mys- tery. By definition, women are one of the populations that the criollo identity essay undertook to exclude from full social identity. The spea- king subject of that canon, in other words, is male (and white) in a directed, exclusionary way. It is the figure ofthe pensador, the thinker, proprietor and producer of el pensamiento, from which women were by their nature excluded. As culture, citizenship and criollo hegemony were ongoingly mapped and remapped by Latin American intellectuals, men (elite, Euroamerican men, in fact) privileged themselves as the full bearers of culture, citizenship and hegemony. The exelusion of women from this sphere of power was an intrinsic part of the project. Women were to be disempowered from speaking as citizens for all citizens. 90 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 Needless to say, this discursive situation reflected women's legal and juridical status under nineteenth century republicanism. Historians have described the processes by which women (along with many other sectors of society) were denied full citizenship in the American repu- blics, denied such powers as property rights, voting rights, reproductive rights, education, access to public office (even to public speech!) and equality under the law. Fortunately, women's access to literacy, print culture and the public sphere were established in principie before the republican era; they could not be silenced completely. If they were to speak and be heard, however, they were to speak as women. And that, as I shall discuss below, is what they did. Women intellectuals and the 'gender essay' To the extent that the criollo identity essay IS 'the Latin Ameri- can essay,' there indeed will be no women essayists in the canon: this is how canons ongoingly reproduce their own truth. It is equally a matter of observation, however, that women intellectuals continually refused to heed the reverberations of what Ocampo called the 'Don't interrupt me.' Right from the beginning, within their restricted access to educa- tion and to print, criolla (Euroamerican women) writers sought to assert themselves as social subjects, as agents of history, and as pensadoras. In fact one can readily identify a women's countercanon to the criollo identity project. Running parallel to the male-based identity essay, criolla intellectuals generated a tradition which could accurately be called the gender essay. As a label, I use this term to denote a series of texts written over the past 180 years by Latin American women, whose topic is the status and reality ofwomen in society. It is a contestatory litera- ture that aims, using Ocampo's terms once again, to interrupt the male monologue, or at least challenge its claim to a monopoly on culture, history, and intelIectual authority. As with the men's identity essay, the full corpus ofwomen's writing on gender would comprise hundreds of texts and thousands of pages. A few examples by some better known women writers include Gertrdis Gmez de Avellaneda's "La mujer" ('On women,' 1860), IuanaManso's "Emancipacin moral de la mujer" ('Moral Emancipation ofWo-men,' 1858), Mercedes Cabello de Car- bonera's "Influencia de la mujer en la civilizacin moderna" ('Influence ofWoman on Modem Civilization,' 1874), Clorinda Matto de Turner's "Las obreras dei pensamiento en Amrica Latina" ('The Workers of Thought in Latin America', 1895), Soledad Acosta de Samper's La mujer en la sociedad moderna ('Woman in Modem Society', 1895), Alicia Moreau de Justo's Elfeminismo y la evolucin social ('Femi- nism and Social Evolution,' 1911) and Socialismo y la mujer ('Socia- "Don't interrupt me" - 91 lism and women,' 1946), Amanda Labarca Hubertson's Adnde va la mujer? ('Where are Women Going?', 1934), Teresa de la Parra's In- fluencia de la mujer en la jormacin dei alma americana ('The Influence of Women on the Formation of the American Soul,' 1930/ 1961), Victoria Ocampo's La mujer y su expresin ('Woman and her expression', 1936), Magda Portal's Hacia la mujer nueva ('Towards the New Woman,' 1933), Rosario Castellanos' Sobre cultura jemeni- na ('On Women's Culture', 1950) and Mujer que sabe latn ('Woman who Knowes Latin,' 1973). The above catalogue is emphatically NOT proposed as a potential canon, but only as an index of the large, conti- nuous and unexamined body of essayistic production by women around the question of gender. Though it does not always say so outright, the gender essay con- tests the disenfranchisement of women implied by the criollo identity essay, and indeed by ali the official institutions of politics and culture in modem state societies. Historically, it can be read as the women's side of an ongoing negotiation in Latin America as to what women's social and political entitlements are and ought to be in the post-independence era. Ideologically, its discussions of womanhood are eclectic, operating both \\ithin and against patriarchal gender ideologies. Like the criollo identity essay, the gender essay continues to be a productive genre today. Alongside the outpouring of scholarly writings on women, texts like Julieta Kirkwood's Ser poltica en Chile ('To be a Political Wo- man in Chile,' 1986) and Heleieth Saffiotti 's A Mulher na sociedade de classes ('Women in Class Society,' 1969) have their roots in the tradition of public discourse I am trying to identify here. I described the gender essay as mnning parallel to the identity essay in Latin American letters. Both are associated with the figure of the public intellectual who writes fiction and poetry and also engages actively in joumalism and public affairs. Ofien, as with the male tradi- tion, gender essays began as public oratory. One of the many instances is Matto de Tumer's "Workers of Thought," originally delivered at the Academy of Buenos Aires to a huge and affectionate public there to welcome her following her exile from Peru in 1895. Teresa de la Parra's "Influence ofWomen on the Forrnation of the American Soul" originated as a series of acclaimed public lectures she delivered in Bogot in 1930. There was Amanda Labarca's address on women to the UN General Assembly in 1946. And of course there are the radio talks by Ocampo, where she sounds much less the elitist than she is usually made out to be. Obviously the parallels between the criollo identity essay and the criolla gender essay does not mean the two can be read or analyzed in the same way. Reading habits for the gender essay have not been widely developed among scholars of Latin American literature and intellectual 92 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 history. Indeed the most basic kind of scholarly mapping has yet to be performed on this body of texts. One or two generalizations can be risked at this point, however. To begin with, as the titles above suggest, the gender essay typically draws very little on the categories of the national, at least until the post World War 11 period. Though over- whelmingly concemed with defining women's citizenship, its writers tend not to speak either to or as subjects ofparticular nations. They are more likely to be concemed with the status ofwomen in modem nation- states in general. Secondly, among the materiais I have examined, at least two conspicuously different generic models seem to be at work in the gender essay. On the one hand, many of these texts take the form of a historical catalogue, in which the writer enumerates examples of women who have made significant contributions to society and history. Analytical commentary on woman's social and existential condition is interspersed among the vignettes. Matto de Tumer's "Workers of Thought..." takes this form, enumerating a panorama of women crea- tive writers ofher day. Acosta de Samper's Woman in Modern Socie- ty (1895) is an astonishing book-Iength instance, cataloguing the contri- butions of dozens ofwomen revolutionaries, charity workers, missiona- ries, moral thinkers, doctors, politicians, artists, writers and educators throughout Europe and the Americas, f TOm the French Revolution to her present. The contemporary vitality of the historical catalogue is attested by such recent encyclopedic volumes as Lydia Sosa de New- ton's Las argentinas ayer y hoy ('Argentine Women Yesterday and Today,'1967) or AngeIes Mendieta Alatorre's La mujer en la revolu- cin mexicana ('Women and the Mexican Revolution,' 1961). At times the historical catalogue aims simply to assert the pre- sence and participation ofwomen in history, culture, and public life. Ofien, in the celebration of mujeres ilustres ('illustrious women ') it provides little more than a distaff version of criollo class privilege. This is perhaps a literature more of fact than of ideas, yet its task must not be underesti- mated. Under the aegis of positivism, women's subordination is ofien by what are claimed to be objective observations about their 'natural' capacities and limitations. Obviously it has been essential to combat such ideologies with empirical evidence of what women in fact ha ve done on the social stage. At the levei ofthe social imaginary, the histori- cal catalogue also insists on the reality ofwomen as agents ofhistory, a role denied them by official historiography. Within the hegemony Df positivist thought, these essays ofien make the argument for women as agents of progress or human evolution, rather than as regressive ele- ments that need to be patronizingly brought up to par. In what is one of the richest instances of this genre, Teresa de la Parr's "Influence of Woman on the Formation ofthe American Soul" (1930) combines the historicaI catalogue with a profound meditation on the process of reco- "Don't interrupt me" - 93 vering submerged histories through fact and imagination. From a feminist perspective, the vitality of the historical cata- logue in contemporary writing is scarcely a cause for unambiguous re- joicing. Historical catalogues of women's achievements are still being produced because the basic gesture they make is still necessary. In the face of overwhelming androcentrism in the official institutions ofknow- ledge, it is still necessary to assert over and over again, the simple fact of women's social agency and their capacity for purposeful activity. A second discursive practice within the gender essay is the ana- lytical commentary on the spiritual and social condition of women. Here women writers challenge men on the intellectual terrain that has always been considered the domain of the essay, the terrain of pen- samiento ('thought'). Among the texts I have mentioned, Gmez de Avellaneda's gender essays exemplify this mode, as do those ofManso, Moreau de Justo, Labarca, Portal, Ocampo and Castellanos. Rather than seeking to reproduce male pensamiento, however, the analytical gender essay ofien proposes altemative forms of intellectuality that challenge the male prerogative to define what counts as thought. Gmez de Avellaneda's tripartite essay on "La mujer" supplies an interesting nineteenth century example of this intrervention. Here the main project apparently is to strategically construct an altemative epistemological foundation from which to refute both the supremacy of secular rationa- lity and the relegation of women to matemity. She opens her essay by distinguishing herself from "an elegant Spanish publicist" who has authored a recent volume on "the history of the fair sex." 'The idea does not enter our mind," she asserts, to accompany him over the vast terrain of his philosophi- cal exploration, nor to lend him new and unknown data to enrich and support his theories. (p.285) Rather, she says, she will begin with the subject of sentiment, an area in which, she argues, the supremacy of women remains unchallenged. To clear a space for her own authority, she admits cer- taio forms of male superiority - but only provisionally: We concede without the slightest reluctance, that men re- ceived from nature a superiority in physical strength; we will not even dispute in the space of this brief artic/e the intellectual superiority which he so immodestly bestows on himself The conviction suffices us, and we say so sincere- ly, that no one can in good faith deny our sex the supre- macy in ... the immense sphere of sentimento (ibid.) 94 - Revista Brasileira de Literatum Comparada, n 4, 1998 Lest her readers devalue sentiment, Avellaneda immediately in- sists that lofty sentiments are the key to ali great souls, particularly the capacity for sacrifice, which women possess most fully. In an obvious response to the secular rationalism that underwrote male intellectuality, she goes on to anchor women's social and intellectual authority in two entirely different sites: the Bible and the body. The pain of childbirth establishes the divine right of woman as "queen ... of the vast domi- nions of sentiment" (287). The monarchic vocabulary here challenges the republican values that diseofranchise womeo. Meo, Avellaneda asserts, corrupt the divine right ofwomeo: only by reproducing on her own could Mary produce a divine child, in contrast with Eve, whose relations with Adam produced "descendencia corrompida" ('corrupt descendants'). The "bloody pages of religious heroism," Avellaneda argues, readily dispel any notioo of women as weak or unequipped to participate in public affairs. She returns to the Bible and offers what today would be called a feminist reading ofthe story of Christ. Through textual commentary she presents a dialectic, juxtaposing male obtuse- ness with female wisdom. While Jesus moves around Judea performing miracles and converting the poor, she observes: The doctors of the law pursue and accuse him of distur- bing public order. The ignorant women follow him, blessing lhe womb Ihat conceived him. The Pharisee who receives him does not offer him water for the required ablutions. The sinfol woman arrives to wash his feet with her tears. (p.288) The juxtapositions go 00. Pilate orders Jesus beaten; Pilate 's \\ ife, "disturbed by mysterious presentiments," sends messengers begging for his life. The chosen (male) disciples disappear (alI but one) at the crucifixion, while three women remain to become the privileged wit- nesses of the resurrection. It is worth underscoring here that AvelIaneda's tool for legitima- ting woman's social and epistemologica1 authority is her literary power as a reader and interpreter oftexts, in this case the Bible. The high point of her argument is a purely textual observation (note again the monar- chic image): Woman! here is your son says lhe Redeemer lo Mary, sym- bolizing ali men in Sainl John. Note it well: he does not call her his mother, because the Queen of lhe martyrs does "Don't interrupt me" - 95 nol represent simply lhe augusl MOlher of lhe Messiah; she represenls woman - the rehabilitated woman, the sanc- tified woman, woman the co-redeemer, whose great hearf can conlain lhe maternity lhe universe. (p.290) Though the point is easily lost on contemporary readers, Avellaneda's argument is a radical one in the context of dominant views ofwomen and citizenship in her time. Her reading insists on an absolute separation of womanhood from mOlherhood. The former, she insists, must be privileged over the latter - the Bible itself says so. Implicit is an aggressive repudiation ofrepublicanism's highly successful program of defining women's social value solely in terms of matemity. Part Two of the essay takes the challenge a step further, ad- dressing the question of whether there are any grounds for considering women weaker than men, and whether women's superiority in matters of the heart necessarily implies their inferiority in matters of intelligence and character. Eventually, Gmez de Avellaneda openly lays claim to the domain of pensamiento ('thought'); Not only are we disposed to declare, with Pascal, that great thought is bom from the heart, bul we are struck by lhe idea thal lhe most glorious deeds ... have always been the work of sentimento (p.293) This argument provides the basis for Part Three which arrives at the heart of the matter, the capacity of women "to govem peoples and administer public interests." Avellaneda's interest is not, and never was, to establish an altemative sphere of action for women; what she seeks are alternative points of entry into spheres of over which action men were illegitimately claiming a monopoly - such as the Spanish Royal Acade- my, from which she was excluded solely on the basis of her gender. Some seventy years later, in Woman and her Expression (1936), Victoria Ocampo likewise begins by evoking and enacting a gender- conscious female intellectuality distinct from the male tradition. Unlike Avellaneda, however, Ocampo seizes possession of the key term pen- samiento right from the first sentence. "Lo primero que pienso ai ha- blaros," (emphasis mine) she begins ('The first thing I think' on addressing you'): is that your voice and mine are conquering my great enemy, the Atlantic ... I have always seen the Atlantic as a symbol of distance. It has always separated me from beloved peo- pie and things. 1f it was not Europe, then it was America that I was missing. (p. 9) 96 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 When she retumed from the United States via the Panama Ca- nal, she "gave thanks to heaven" that the long separation imposed by the Pacific had also been "defeated." In complete contrast with the Americanist and, in this period, frequently nationalist identifications of the identity essay, Ocampo po- ses herself as a resolutely global subject for whom the mediation of distance is a primary task. Lest anyone think she is speaking only of geographical and not social distance, Ocampo's oceanic image leads into an anecdote about a translantic phone call she overhears in Berlin. An Argentine businessman calling his wife in Buenos Aires begins the conversation with the phrase ''No me interrumpas" ('Don't interrupt me'). This anecdote leads into the discussion of male monologue quo- ted above. Ocampo's female pensadora ('thinker'), on the other hand, knows the world through dialogue and mediation. "Interrupt me," she says to her listeners. "This monologue does not please me. It is to you I wish to speak, not to myself' (p.12). She poses women's expression as a struggle first and foremost against the enforced male monologue, and against women's conditioning to "offer herself as a holocaust." Nowa- days, says Ocampo, the woman on the other end of the phone call is daring to say: This men s monologue does not relieve me either from my sujJerings or from my thoughts. Why resign myself to re- peating it? I have something else to say. Other sentiments, other pains have tom my life, other joys have illuminated it for centuries. (p.14) Like Avellaneda (and de la Parra), Ocampo's preamble leads into a three part essay, the first on women's subjectivity, the second on matemity and social reproduction, and the third on public and nationallife. As a tradition and a praxis, the gender essay is inextricable from the vast joumalistic literature on women and the gender system that has formed a conspicuous and continous aspect of Latin American public discourse throughout its history. Few themes have a more continuous presence across the vast range of Latin American perio-dical litera- ture. For many women writers, from Clorinda Matto de Turner, Delmi- ra Agustini to contemporary novelist Isabel Allende, short journalistic pieces on women were their point of entry into print; for many, from Juana Manso and Juana Manuela Gorriti, to Marta Brunet, Alfonsina Storni, and Rosario Castellanos, such writing was an ongoing source of income and a way to maintain a public presence in print. Rosario Cas- tellanos' noted Mujer que sabe latn ('Woman Who Knows Latin') is a compilation of such journalistic articles; so is Amanda Labarca' s 1946 "Don't intcrrupt me" - 97 Feminismo Contemporneo ('Contemporary Feminism'). (I will be discussing men's contribution to this literature below.) Contextualizing countercanons As with any effort to read marginalized writing 'into' a discur- sive field monopolized by a canon, there is a strong momentum to read the gender essay strictly as a response to male intellectual authority in general, and to the criollo identity essay in particular. 1 would like to suggest, however, that such a move should not monopolize the interpre- tation. Moreover, such a move is justified only if it runs both ways. The criollo identity essay, that is, must also be read as a response to the demands of women (and other marginalized groups) for full inclusion in society. This may seem a radical notion, and perhaps it is. It requires reading the claims ofthe criollo essayists not as sui generis expressions of a particular imagination, but as contested claims arising out of a profound and ongoing legitimation crisis. "Do I really have to think about women when I read the Jamaica letter, Ariel. The Labyrinth of Soli- tude?" the reader asks. Yes! Vou do! Vou have to (Ieam to) think about Bolvar's letters in the context ofthe ones Manuela Saenz wrote, where she assumed a political and historical authority that were later denied her. Vou have to demand tbat Rod's Ariel and Retamar's Calibn explain tbemselves to Miranda and to Sycorax. Vou have to think oftbe problem Magda Portal and Alicia Moreau posed for Maritegui. Vou have to ask Paz what he was afraid of when he reduced Mexican women to the role of La Chingada, and what Elena Garro and Rosario Castellanos have had to say about that. Hegemonic writing, so the ar- gument goes, must be seen as constituting itself in response to tbe coun- terhegemonic claims ofthose it subordinates, just as counterhegemonic writing must be read in relation to hegemony. The difference is that tbe hegemonic writers do not always have to name their others (in this case, women) in order to constitute a discourse, where as subaltems usually must do so in order to challenge the institutions of knowledge, often on their own terms. Three adjustments are required to prevent the argument here from being excessively reductive. First, the two categories I proposed at the beginning, the gender essay and criollo identity essay, obviously do not begin to exhaust the essayistic production of either sexo Both men and women in Latin America bave written about everything under the sun. This fact is much better known about men than ahout women, however. As women are read back into the literary and intellectual histories which have elided them, their overall intellectual production 98 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 must be read, sifted, and thought about. Second, though women are absent from the canon of the criollo identity essay, it would be a complete mistake to say that women wri- ters never wrote on the criollo identity question or never undertook to speak for the social whole. They did, though they were rarely canoni- zed as legitimate interlocutors on such matters. \lIbere but in the litera- ture of identity are we to put Gorriti's Panoramas of lift (1876) or Matto de Tumer's Four Lectures on South America (1985/1909)? Or Mistral's Messages: Telling about Chile (1957)? Or Sosa de New- ton's biographical essays on the generais of the independence wars? Or short pieces like Marta Brunet's article "Americanismo tambin es obra femenina" (' Americanism is also the work of women ') in EI Re- pertorio Americano in 1939? In addition to their work on the identity question there exists of course an enormous and largely unexamined corpus of social and civic writing by women in Latin America. History, education, religion, and morality were ali areas of general social inquiry on which women inte- llectuals regularly wrote. In the nineteenth century, in addition to her articles on women, Peruvian Mercedes Cabello de Carbonera wrote book length studies on Cuban independence and on The Injluence of the Arts on the Moral and Material Progress of Peoples. Her com- patriot Clorinda Matto de Tumer wrote a collection of Penei! Sketehes of Illustrious Amerieans. In addition to her essay on "The liberties, rights and duties ofwomen," Puerto Rican socialist Luisa Capetillo wrote books on Humanity in the Future (1910) and The Injluenee of Mo- dem Ideas (1916). Magda Portal wrote essays on "Latin America in the face of Imperialism" and "In Defense of the Mexican Revolution" (1931). The list is endless, and so far little read. Women writers were also prolific in the genre of civic poetry ('poesia civil '), while their auto- biographical works, from Gorriti 's Peregrinaciones de una alma triste ('Wanderings of a Sad Soul,' 1876), to Eva Pern's La razn de mi vida ('My Reason for Living,' 1951) ofien offer decidedly altemative visions of national reality and the national good. The third corollary is that men did, of course, write essays about women and about feminismo In fact they did so endlessly, perhaps ob- sessively. They had to! In the face of women 's activism, their sheer numbers, and the manifest contradictions between democracy and gen- der inequality, an intense, ongoing propaganda effort was required to uphold women's subordination and to control their place in the social imaginary. This was particularly so during the 1920s and 30s when the levei ofparticipation in ali manner ofwomen's organizations escalated enormously, and women's political activity began to focus on the de- mand for suffrage. During these decades, published writing by men about women became prolfico A few male intellectuals more commit- "Don't interrupt me" - 99 ted to democracy than to their gender privilege wrote in support of women's equality and emancipation. It remains to be determined what male writings would fall into the category ofthe gender essay as I have specifically it. While Hostos' "Scientific Education ofWmen" (1873) is the only essay on women that has entered the essay canon, scholars have now begun to attend to the writings of Sarmiento and Echeverra on women (GarreIs 1989), the gender manifesto that is Mrmol 's essay on Manuela Rosas (Masiello 1992), Gonzalez Prada on "EI problema de la mujer," (Kristal 1987), Vaz Ferreira Sobre flminismo (Moraiia, s.d.) and others. In tbree recent books examining d e b a t ~ s on gender in Co- lumbia (Jaramillo et alo 1991), Argentina (Carlson 1987) and Chile (Santa Cruz et aI. 1978) respectiveIy, the bibliographies show about a fourth of the books about women published bet\veen 1910 and 1940 written by men. Needless to say, this literature runs the full breadth ofthe ideolo- gical spectrum, from Jesuits defending the Catholic order to socialists envisioning a gender revolution. Here too, then, is a large corpus of writings needing to be sorted, sifted, and incorporated into scholarly accounts. Men's writings on the gender system, it seems, have been forgotten for the same reason wo- men's have: women and gender have not been regarded as significant subject matter for real pensamiento. But of course this reason overlays the workings ofthe patriarchal imagination, which seeks always to posit a normative male subject. In their encylopedic treatment of major male essayists, Earle and Meade (1973) completeIy elide alI mention of their writings on women. No matter which gender does it, apparently, writing about gender remains "women's work"! And of course indifference and neglect in this instance mask the unconscious momentum preven- ting the question of gender inequality from becoming a central item on the intellectual agenda and in the process of social understanding. These bodies of largely unexarnined essayistic literature suggest that an importaot dimension of Latin American intellectual history has been omitted from academic awareness. The debate on gender, as car- ried on by women and men, across the ideological and social spectrum, and across the whole of Latin American history, should hold as central a place in Latin American intellectual history as the identity debate does. It should be recognized as absolutely central to the ongoing self- creation and self-understanding of Latin American societies. The gen- der essays of such writers as Gmez de Avellaneda, Ocampo, Labarca, de la Parra, Kirkwood, Castellanos and others should be in the essay anthologies and on the syllabi alongside those of their male contempo- raries. Women should be present as both the objects and subjects of pensamiento. It is a matter of both recovering the work, and learning how to read it. 100 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 References Acosta de Samper, Soledad. La mujer en la sociedad moder- na. Paris: Garnier, 1895. Cabello de Carbonera, Mercedes. "Influencia de la mujer en la civilizacin moderna". Carlson, Marifran. Feminismol: The Woman s Movement in Argentina from its Beginnings to Eva Pern. Chicago: Academic Chicago Publications, 1988. Castellanos, Rosario. Sobre cultura feminina. Mxico: Amri- ca: Revista Antolgica, 1950. _____ . Mujer que sabe latn. Mxico: Secretaria de Educacin Pblica, 1973. De la Parra, Teresa. "La influencia de la mujer en la formacin dei alma americana," in Obra. Caracas: Biblioteca Ayacu- cho, 1987. Earle, Peter G,. and Robert G. Mead, Jr. Historia deI ensayo hispanoamericano. Mxico: Ediciones de Andrea, 1973. Foster, David William. Para una lectura semitica deI ensayo latinoamericano. Madrid: Porra, 1987. Garrels, Elizabeth. "La NuevaHeloisa en Amrica," Nuevo Texto Crtico 4, 1989, pp. 27-38. Gmez de Avellaneda, Gertrdis. "La Mujer," Antologa, poesas y cartas amorosas, ed. Ramn Gmez de la Sema, Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1945. Guilln, Pedro. EI ensayo actuallatinoamericano. Mxico: Edi- ciones de Andrea, 1971. Jaramillo, Maria Mercedes, Angela Ins Roldedo and Flor Mara Rodriguez-Arenas. Y las mujeres?: Ensayos sobre litera- tura colombiana. Antioquia: Universidad de Antioquia, 1991. Kirkwood, Julieta. Ser poltica en Chile. Santiago: FLACSO, 1986. Kristal, Efran. The Andes Viewed from the CUy. New York: Peter Lang, 1987. Labarca Hubertson, Amanda. Adnde va la mujer? Santiago: Editorial Extra, 1934. Manso, Juana. "Emancipacin moral de la mujer," La Iluslracin Argentina, 1858. Moreau de Justo, Alicia. El feminismo y la evolucin social. Buenos Aires: Ateneo Popular, 1911. Matto de Tumer, Clorinda. "Las obreras dei pensamiento en America Latina," Boreales, miniaturas y porcelanas. Lima: 1902. "Don't interrupt me" - 101 Mendieta Alatorre, Angeles. La mujer en la revolucin mexi- caha. Mxico: Institucin Nacional de Estudios Historicos, 1961. Moraa, Mabel. "Carlos Vaz Ferreira: hacia un feminismo de compensacin." Unpublished ms., s.d. Ocampo, Victoria. La mujer y su expresin. Buenos Aires: Sur, 1936. Portal, Magda. Hacia la mujer nueva; EI Aprismo y la mujer. Lima: Atahualpa, 1934. Rey de Guido, Clara. Contribucin ai estudio dei ensayo en Hispanoamrica. Caracas: Academia Nacional de la Histo- ria, 1985. Ripoll, Carlos. Conciencia intelectual de Amrica: Antologa dei ensayo hispanoamericano. New York: Las Amricas, 1966. Saffioti, Heleieth. A Mulher na sociedade de classes. So Pau- lo: Quatro Artes, 1969. Santa Cruz, Lucia, Teresa Pereira, Isabel Zegers and Valeria Maino. Tres ensayos sobre la mujer chilena. Santiago: Ed- itorial Universitaria, 1978. Skirius, John, Ed. Ei ensayo hispanoamericano dei siglo XX. Mxico: F ondo de Cultura Economica, 1981. Sosa de Newton, Lily. Las argentinas de ayer a hoy. Buenos Aires: Zanetti, 1967. Urrello, Antonio. Verosimilitud y estrategia textual en el en- sayo hispanoamericano. Mxico: Premi, 1986. Vitier, Medardo. Dl!! ensayo americano. Mxico: Fondo de Cultura Econmica, 1945. Quatro (2+2) Notas sobre o Sublime e a Dessublimao Italo Moriconi Universidade do Estado do Rio de Janeiro Dialticas do sublime Os discursos do sublime na modernidade so marcados por uma ten- so constitutiva, interna, que os coloca em permanente confronto com a dessublimao. Em contrapartida, se a dessublimao pode primeira vista ser tida como a Beatriz vanguardista, o simples fato de que a arte moderna ps ou anti romntica tenha sido, h j muito tempo, epica- mente instalada nos museus e instituies culturais e pedaggicas, a prova de que os discursos dessublimadores da modernidade passaram, paradoxalmente, a ocupar tambm lugares do sublime. Sendo dessubli- mador o gesto iconoclasta, sublime sua incorporao s narrativas histricas que lhe conferiro atributo de modelo esttico no interior de uma tradio de ruptura (evocando o termo de Octavio Paz). Esse processo j foi mais do que identificado pelo pensamento esttico dos ltimos 30 a 40 anos. J se sabe que todo ato disruptivo em arte acon- tece marcado pela fatalidade de um destino: o de sua futura assimila- o, pedagogizao, fetichizao. Nesse sentido, se quisermos assumir o discurso da periodizao, seremos levados a constatar que a 104 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 conscincia esttica (e portanto moral) ocidental atinge concretamente (e no s especulativamente) uma condio hiper-irnica, super-ctica, pois a transgresso j no pode mais ser outra coisa seno apenas citao da transgresso, encenao mimtica e distanciada da trans- gresso, em suma, espetacularizao ritualizada da transgresso. A transgresso esttica e comportamental torna-se funcional e passa a existir e adquirir sentido e valor nos marcos hiper-estetizados (porque hiper-irnicos) de uma economia geral da performance. Eco- nomia regulamentada pelas formas dinmicas de um mercado em que enunciados "crticos", "diferenciais" ou "desviantes" no se contra- pem ao sistema e sim o integram, emprestando-lhe os atributos ps- modernos da abertura, diversidade, pluralidade, democracia. Integram o sistema at mesmo quando tematizam as franjas, os limites em que a realidade dele se revela meramente imaginria, construda, arbitrria. O informe, o excntrico, o flertar com o descontrole, so elementos constitutivos e previsveis na forma dinmica da utopia democrtica ps-moderna, pelo simples motivo de que tudo que de alguma maneira formal e lingisticamente regulado acaba por tematizar/encenar auto- reflexivamente seus prprios limites, suas fronteiras com o sem-forma, sua porosidade em relao ao alm ou aqum da forma. Em suma, sua relao com o fora da linguagem. Muito mais imediatamente ameaadora para o desejo de formas abertas e plurais a pulso retrgrada, fascista, sempre presente, per- manentemente ativa, direcionada para restaurar a idia e a prtica de um sistema totalizante, excludente, fechado, homogneo. nesse tipo de sistema, prprio da modernidade cannica, e apenas nesse tipo de sistema, que uma cultura ou esttica da transgresso pode ser interpre- tada e vivida como pura negatividade em relao ao todo. Nesse senti- do, que une indissoluvelmente poltica e esttica no pensamento con- temporneo, verificam-se duplamente funcionais tanto a arte quanto os comportamentos oferecidos no mercado como minoritrios, transgres- sivos, experimentalistas, vanguardistas. So funcionais na corrente a favor da democracia midiatizada de massas, porque so funcionais no processo permanente de resistncia, pela diferena, s tendncias fas- cistizantes. O fascismo o nico adversrio altura da democracia, porque tambm de massas e tambm miditico. No quadro da dualidade sublime/dessublimao, resta perguntar se num contexto de tal forma funcionalizado como o que se esboa na mencionada utopia ainda pode subsistir algum tipo de relao diferencial qualitativa entre os dois termos, j que o dessublime converte-se fatal- mente em sublime e este, por seu turno, constri-se da incorporao de inmeros atos dessublimadores. A equivalncia geral de valores de que tanto se fala para definir a ps-modernidade revelaria ento a comple- mentaridade dinmica entre os dois termos, com o valor negativo da Quatro (2+2) Notas sobre o Sublime e a Dessublimao - 105 dessublimao sendo dialeticamente indispensvel manuteno e progresso do todo. Em matria de teoria esttica, ser exagero afirmar que tal tipo de concepo provavelmente ajudaria cabeas inclinadas s sedues fascistizantes de uma cultura normali- zada pelo consenso e harmonia? Difcil dizer, fcil desconfiar. Porm, no interesse de uma clarificao terminolgica, mais gra- ve que essas dvidas e rebatimentos ideolgicos seria chegarmos concluso de que tentar formular a categoria dessublimao talvez seja intil, medida que o prprio termo sublime, na variedade de seus usos normativos (nos scs. XVII e XVIII), filosficos (XVIII e XIX) e tericos (sc. XX), tem se prestado a nomear conceitos e prticas que, de outro ponto de vista, podem ser encarados como vinculados a dis- cursos dessublimadores. Assim, por exemplo, o abjeto, o grotesco, at mesmo o pardico em sua verso pastiche, no s se prestam a ser dialeticamente subsumidos ao sublime enquanto momento negativo, mas tambm podem ser simplesmente declarados como o prprio sublime. Nesta segunda linha de abordagem, o abjeto torna-se caminho privile- giado ou mesmo exclusivo para o sublime (evocando aqui certas msti- cas crists), a transgresso j sublimao, a citao ato retorica- mente sublime de remisso a uma grandeza passada inatingvel no pre- sente. A 'dessublimao" no caso nada mais seria seno modalidade moderna do sublime. O sublime moderno deveria ser ento definido como sublime dessublimado ou como emergncia do sublime na des- sublimao. Sabe-se que arrancar o sublime da letra dessublimada foi misso freqentemente imputada poesia moderna. Que se pense em Baudelaire. Que se pense, entre ns, na leitura de Manuel Bandeira por Davi Arrigucci J r. De qualquer maneira, h um jogo de mo dupla a ser considera- do, mesmo que a dana terminolgica revele-se insuficiente para esta- bilizar vocabulrios referentes a cada plo. Estabilizar a dualidade, des- de que em sentido paradoxal, agonstico, parece mais importante que determinar contedos unvocos para cada um dos plos. Desde logo, ficar com a dualidade no mnimo representa o esforo de rejeitar abor- dagens monolgicas das prticas e enunciados estticos. Independente disso, cabe de fato verificar se os discursos do sublime, na variedade do que dizem, esto sempre fazendo alguma coisa em comum. E verificar se o interesse na separao conceitual e na especificao de uma ques- to da dessublimao em esttica ps-moderna de fato remete a prti- cas resistentes a subordinaes dialticas. Se se pode falar em emer- gncia do sublime no interior de prticas dessublimadas e dessublima- doras (as quais seriam, no processo, desveladas enquanto meras apa- rncias, iluses ideolgicas), por que no se pode falar tambm na emer- gncia do dessublime em contextos sublimes? Os discursos do sublime na modernidade, para se afirmar, preci- 106 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 sam negar ou absorver a negatividade do no-sublime. Tal o impulso que anima o movimento asctico operado pelo sublime kantiano contra o fundamento dessublimado (fisiolgico, psicolgico) do sublime de Burke. Movimentos estruturalmente anlogos de dupla negao pode- ro ser rastreados nas estticas romnticas que, em terras alems ou britnicas, derivaram e deslocaram o discurso kantiano e seus suces- sores. Mais tarde, o no-sublime forneceu o solo discursivo para boa parte dos vanguardismos do sc. XX, a despeito de espiritualismos tipo Kandinski ou metafisicas do instante tipo Bamett Newman 1 s em referncia a esse solo que uma noo de dessublimao pode se tornar pertinente para pensar a esttica hoje, embora do ponto de vista antro- polgico certas manifestaes da dessublimao vanguardista possam ser pensadas nos marcos de tradicionais dialticas crists, como a j mencionada relao entre o sublime e o abjeto. A diferena crucial entre a dessublimao vanguardista e a des- sublimao na mstica crist que a primeira tem no sublime um alvo inimigo, ao passo que a segunda tem nele meta a ser alcanada. Assim, as estticas de vanguarda (aqui includas aquelas ligadas tcnica, como o cinema) liberam historicamente a dessublimao de sua clausura dia- ltica, embora no eliminem a dualidade com o sublime. A partir do modelo assim obtido, proponho caracterizar o sublime, de maneira ge- nrica, como movimento de elevao espiritual, movimento de ascese, afastamento deliberado das condicionantes corporais. Por contraste, a dessublimao ser encarada como fora rebaixadora, desespirituali- zadora, direcionada para a reintroduo da corporalidade nos discursos e nas prticas, movimento enfim de vinculao radical da esttica contingncia e pura materialidade. Sublime kantiano e ascese A grosso modo e como ponto de partida, pode-se ento dizer que os discursos do sublime buscam compreender e legitimar valores est- ticos na perspectiva da espiritualizao e da relao do esprito com o infinito e o indizvel. Embora o sublime em Kant diga respeito apenas relao de conhecimento entre sujeito e natureza, sua reapropriao pelas teorias da arte possvel medida que fornece um lxico apto a repor em tempos de crise terminal do classicismo a noo atvica no Ocidente de que arte grandiosa aquela que, pelos caminhos do pa- lhos, eleva nosso nimo at a regio de um "no-sei-qu" pleno e mis- terioso, um "no-se i-qu" celestial ou profundo capaz de apaziguar o tumulto das emoes. Na Analtica do Sublime, a concepo tradicional recuperada pelo classicismo francs do sculo XVII (cf. a traduo de Longino por Boileau) refraseada nos marcos da revolucionria teoria I Ver "L'instant, New- man", um dos ensaios em que Jean-Franois Lyotard desenvolve um discurso do sublime para legitimar (enqua- drar, no sentido do "pa- rergon" derridiano) o experimentalismo abs- tracionista da pintura de nosso sculo. Quatro (2+2) Notas sobre o Sublime e a Dessublimao - 107 do conhecimento que constitui a moldura de todo o pensamento kantia- no e que gira em tomo do problema das condies pelas quais pos- svel existir um sujeito cognitivo e moral (ou seja, o sujeito humano, sujeito transcendental). Sabe-se que as trs faculdades fundamentais nas quais Kant decompe esse sujeito so a imaginao (poder de es- quematizar figurativamente), o entendimento (poder de objetivar em leis e conceitos) e a razo (poder de criar idias abstratas). Nos termos da releitura operada na Crtica do Juzo, o sentimento do sublime emer- ge quando a razo consegue derrotar a perturbao que o pensamento do infinito causa sobre a imaginao. O infinito fala de uma grandeza alm de toda matematizao, aponta portanto para o fracasso da formalizao, fracasso da forma. O infinito no pode ser apresentado figurativa ou projetivamente pela ima- ginao nem representado lgica ou conceitualmente pelo entendimen- to. Ele defronta o entendimento conceitual e a razo moral do sujeito com o Informe, o desprovido de forma e de lei. Trata-se de um confron- to que ameaa at de extino o sujeito transcendental, pois este, por definio, s existe medida que controla o objeto. A ameaa de extin- o do sujeito se d aqui num plano moral e epistemolgico, mas ela anloga ao sentimento que o assalta no plano fisico, ao ser posto em confronto, desta vez, com o que Kant chama de "dinmico-sublime na natureza". Sentimento de iminncia da morte que assalta o sujeito quando este constata sua fragilidade diante das foras da natureza. No discur- so kantiano, o medo da morte e das foras da natureza acaba por fun- cionar como suplemento comparativo que permite dramatizar o carter extremamente ameaador daquilo que no pode ser representado me- diante qualquer tipo de formalizao. o apaziguamento dessa ameaa que propicia o sentimento do sublime, manifestao de um prazer espe- cial, prazer mesclado a desprazer, prazer arrancado da conscincia do perigo de perda dos sentidos, no plano fisico, e perda do Sentido, nos planos moral e epistemolgico. A conscincia de estarmos permanentemente acossados por for- as superiores a ns, no plano fisico-natural, assim como a possibilidade do colapso das representaes, no plano das faculdades cognitivas (ima- ginao e entendimento), constituem o momento negativo e preliminar na experincia do sublime. Ao passo que o momento afirmativo, sem o qual essa experincia no se completa efetivamente, enraza-se na cons- cincia adquirida pelo sujeito de que, pela razo, consegue pensar o infinito (isto , consegue pensar o inapresentvel) e consegue tambm contornar, domesticar ou mesmo vencer as foras da natureza, a come- ar pelo controle do prprio corpo com seus apetites desordenados. Se a experincia do belo se d na contemplao, diz Kant que a do sublime se d como movimento. O sublime conquistado no decorrer da luta com a negatividade. Na experincia do belo, o sujeito contempla e se 108 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 compraz com sua capacidade de produzir formas. Na do sublime, ele se orgulha do fato de que a Idia (produto de sua pura liberdade) supera a Coisa (a contingncia incognoscvel da matria). Resulta que o sublime kantiano o sentimento de prazer muito solar, muito confiante e ilumi- nista, ocasionado pela constatao de que o poder criador da razo humana to forte que pode circunscrever pela forca da idia as ameaas representadas pelo Outro dessa razo - a corporal idade animal, as catstrofes naturais, os abismos e a morte, o incomensu- rvel e a treva. Kant fala numa destinao supra-sensvel do esprito. Se todo conhecimento humano passa necessariamente pelos sentidos (como se pode ler na Crtica da Razo Pura, em concordncia parcial com os empiristas ingleses), o infinito, o todo absoluto, a fora final da natureza representam o limite do humano porque no podem ser objetivados como fenmenos - so realidades supra-sensveis. Mas a que entra a Ra- zo, como faculdade superior do sujeito transcendental. Ao contrrio da imaginao e do entendimento, que s funcionam a partir dos dados por assim dizer processados pela sensibilidade, a Razo consegue esta- belecer comrcio com o supra-sensvel porque ela prpria supra-sen- svel. A confiana de Kant tanta que, atravs da conexo entre sen- timento sublime, razo e supra-sensvel, ele comete a ousadia (sutis ironias da Terceira crtica ... ) de igualar e at inverter a relao entre o humano e o divino, praticamente colocando, j na Analtica do Sublime, a hiptese do Deus judaico-cristo como subproduto da Razo 2 . A noo de destinao supra-sensvel do esprito como ponto de chegada da anlise dos sentimentos estticos (o belo e o sublime) evi- dencia o carter asctico da teoria kantiana 3 , no sentido de que promo- ve a substituio ou o abandono da sensibilidade e do corpreo em favor do imprio da razo. Na verdade, a operao asctica trabalha ao longo de toda a argumentao desenvolvida na Crtica da Faculdade de Juzo Esttica, a primeira parte da Crtica do Juzo, parte em que esto includas as analticas do belo e do sublime. A operao asctica determina o encaminhamento da analtica do belo e, por tabela, volta a impregnar as dedues sobre o gosto, com as quais Kant fecha a men- cionada primeira parte, para depois entrar na crtica do juzo teleolgico (segunda parte da Crtica do Juzo). Pois o sentimento do belo irrompe da auto-contemplao do su- jeito ao comprazer-se com sua prpria capacidade de reconhecer for- mas na natureza e produzir formas na arte. O belo o sentimento de apreo do sujeito ocasionado pela conscincia do universal da formati- vidade como algo ligado no natureza mas a seu poder de colocar em acordo entendimento e imaginao. O trabalho livre da imaginao di- recionado pela inteligncia enquanto mera faculdade dotadora de for- mas. Assim, se no sublime a realidade corprea/corporal seqestrada l A esse respeito, leia- se o final do #28 da Crtica doJuzo: "Por- tanto, a sublimidade no est contida em nenhuma coisa da na- tureza, mas s em nos- so nimo, na medida em que podemos ser conscientes de ser su- periores natureza em ns e atravs disso tam bm natureza fora de ns ... Tudo o que suscita este senti- mento em ns ... cha- ma-se ento sublime; e somente sob a pres- suposio desta idia em ns e em refern- cia a ela somos capa- zes de chegar idia da sublimidade daque- le ente que provoca respeito em ns, no simplesmente atravs de seu poder, que ele demonstra na nature- za, mas ainda mais atravs da faculdade, que se situa em ns, de ajuizar sem medo esse poder e pensar nossa destinao como subI i me para alm dele." 1 Sobre o ideal ascti- co na cultura intelec- tual a referncia pri- meira a Genealogia da Moral de Nietzs- che. Quatro (2+2) Notas sobre o Sublime e a Dessublimao - 109 pela razo, no belo ela o pela forma, ou, se quisermos ser mais preci- sos, pela questo da forma. A estrutura mesma da Crtica do Juzo tem uma dimenso narrativa, como se fosse um pico do sublime, nar- rativa que se desvela e se desdobra num crescendo de sucessivos graus de ascetismo: do belo ao sublime, deste ao gosto (que puro senso comum) e da ao gnio (que recria o belo na arte) e finalmente teleo- logia, onde o fim ltimo da natureza dado como uma espcie de vrgu- la na concretizao dos fins da razo. Perda da aura: a dessublimao segundo Walter Benjamin o ensaio de Walter Benjamin sobre a obra de arte na poca de sua reprodutibilidade elabora o esboo de uma teoria do simulacro que uma esttica dessublimadora. Na noo de perda da aura Benjamin produz uma figura da dessublimao. Em contrapartida, a noo de aura realiza a proposta de crtica materialista dos discursos do sublime. O sublime aurtico no desdobrado de uma srie de argumentos es- peculativos, como em Kant, ou posteriormente em Lyotard, e sim evi- denciado no seu carter concreto, vinculado a prticas determinadas, histricas. Uma esttica do sublime se baseia na contemplao do qua- dro em seu hic et nunc e no conjunto de comentrios literrios ou filo- sofantes que o emolduram. J a esttica da dessublimao ter como paradigma a ordem do simulacro, representada, no ensaio, pela vivn- cia do cinema. A cultura esttica da dominante cinema substitui a cultu- ra esttica da dominante quadro, assim como esta substituira a cultura da dominante arquitetnica dos afrescos e mosaicos. A cultura esttica da dominante quadro regida pela aura, ao passo que a da dominante cinema tem por princpio ativo a destruio ou dissoluo da aura. As diversas modalidades de prticas de destruio ou dissoluo da aura que Benjamin aborda neste e em outros escritos a partir de fins dos anos 20 apontam para o exerccio de um discurso no sublime de justificao e valorao da arte. Se na tradio esttica moderna em- blematizada em Kant o sublime se caracteriza como auto-contempla- o do poder criador da razo em funo de sua capacidade de abstrair-se e elevar-se acima de tudo que fisiolgico, material ou ca- oticamente natural e informe, o caminho trilhado por Benjamin ser exatamente o inverso, ao enraizar a atividade de conceituao do simu- lacro na interao entre corpo e meios de produo, entendidos como suportes imanentes da significao nas situaes de recepo da arte. Dessublimar aqui significa abandonar o terreno de urna esttica idealis- ta em favor de uma esttica materialista. A concepo da relao entre o esttico e o social desabstratizada, historicizada em termos do que hoje se pode chamar questo do patrimnio. Vejamos sucintamente como 110 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 se desenrola esta parte do argumento de Benjamin. Uma das caractersticas mais destacadas por Benjamin na ir- rupo das massas como ator coletivo no cenrio da sociedade moder- na a desvinculao delas em relao tradio cultural europia, construda a partir da herana afetiva e do acervo de obras preserva- das pelos membros das classes aristocrticas e burguesas. s no mbito dessa concreta cultura aristocrtico-burguesa que adquire sen- tido e coerncia a cultura esttica regida pelos valores da aura. A situa- o paradigmtica da contemplao do quadro reproduz a distncia que separa elite de plebe, cultura erudita de cultura popular, objeto pedag- gico bem constitudo de sujeito anrquico e desejante. Nesse sentido, a emergncia das massas emblematiza a noo de modernidade, enquan- to valor oposto tradio, entendida esta como ligao orgnica e vital entre o presente e o passado. Por sua origem plebia, fsica e afetiva- mente dissociada das memrias e disciplinas auto-formativas aristocr- tico-burguesas, o mundo da sociedade de massas mostra-se efetiva- mente revolucionrio, de tal maneira que a memria vlida para a cultu- ra moderna no poder coincidir com aquela na qual sempre se reco- nheceram os escales sociais mais antigos e altaneiros. Mas a ruptura dos elos orgnicos entre a sociedade moderna do incio do sculo e a tradio dentro da qual se haviam forjado os ideais civilizatrios da cultura ps-renascentista e ps-iluminista guarda as- pectos ainda mais dramticos e irreversveis. Tendo o ciclo histrico da modernidade ocidental atingido seu apogeu, marcado pela europeiza- o do mundo na esteira da globalizao do capital, o centro mesmo dessa civilizao entra em colapso e mergulha no processo autofgico que leva sua autodestruio em dois captulos: as guerras mundiais, marcadas, para usar uma expresso de Benjamin, pelo "monstnlOso desenvolvimento da tcnica, sobrepondo-se ao homem", A hege- monia cultural do Ocidente globalizado atravessa o Atlntico. Agora, todo um oceano separa o passado sublime do presente dessublimado. A produo imaginria precisa cortejar a plebe rude analisada por Toc- queville e poetizada por Walt Whitman. E o discurso franco-alemo da esttica, atravs do texto benjaminiano, abre um pargrafo para o camundongo Mickey. O fim da tradio cultural no significa, porm, que se atire total- mente ao mar a bagagem da herana eurocntrica. Sendo a tradio dada pela ligao orgnica com a herana, o problema que se coloca com o deslocamento da hegemonia da esttica para a cultura america- nizada de massas a perda da ligao automtica que definia original- mente essa ligao. No que a herana cultural deixe de existir, ela deixa de fazer sentido a priori. Em "Experincia e Pobreza", a ques- to colocada de forma interrogativa: "( ... ) qual o valor de todo o nosso patrimnio cultural, se a experincia no mais o vincula a Quatro (2+2) Notas sobre o Sublime e a Dessublimao - 111 ns?". A resposta a prefigurada identifica uma transformao ou re- funcionalizao do valor em geral dos valores culturais: a herana cul- tural deixa de valer como presena autenticada da tradio que vem de longe e passa a valer por sua atualidade e por sua proximidade, no sentido de que preciso que ela se legitime como prxima para que possa adquirir relevncia. Assim, a relao com a herana cultural tor- na-se seletiva, fragmentria, descontnua, arbitrria, iconoclstica, pa- rodstica. Ela se torna tambm mais pragmtica, imediata, efmera, afastando-se do campo do sublime. Tambm o simulacro se rege por lgicas de atualidade (ou atua- lizao) e proximidade (ou aproximao). O desenvolvimento das tc- nicas - da litografia fotografia e ao cine-jornal- instaura uma dimen- so esttica ligada ao cotidiano e ao ritmo da imprensa. A dessublima- o da arte proposta por Benjamin significa lig-la estreitamente pr- xis cotidiana. Interveno no cotidiano, reflexo sobre o cotidiano, mul- tiplicao de perspectivas sobre o cotidiano, utilizao do cotidiano como arma poltica contra o sublime apropriado pelo espetculo pblico fas- cista: eis a alguns caminhos apontados pela esttica sugerida no ensaio sobre a obra de arte. a partir do interesse de uma poltica de valoriza- o das vivncias do cotidiano, visto como contrafora alienao in- duzida sistemicamente, que se pode atribuir valor de arte imagem- quadro legada pela tradio ou pasteurizada no simulacro. A recepo da arte torna-se portanto operao de dotar os objetos estticos de um sentido de atualidade. O valor atualidade torna-se mais decisivo que o valor de testemunho. Do ponto de vista da produo, o simulacro cinematogrfico ou televisual caracteriza-se pela possibilidade de multiplicar infinitamente os ngulos de viso de uma mesma realidade no interior de uma se- qncia sintagmtica. Ele realiza de maneira muito mais eficiente cer- tos aspectos da proposta cubista, que pretendia projetar a temporal ida- de decomposta numa superfcie formada por mltiplos planos de senti- do simultneos. estruturante no simulacro a decomposio analtica da imagem atravs da multiplicao de pontos de vista que a rapidez dos mecanismos tcnicos de apreenso e montagem permite superpor. A multiplicao das perspectivas do olhar uma tarefa infinita na est- tica, na tica e na pedagogia da idade da cmera. Essa esttica tambm aqui se ope frontalmente esttica do sublime. Pois o infinito indizvel e incorpreo ao qual alude o sublime tradicional transforma-se aqui no infinito de desdobramentos da prpria materialidade. A certa altura, Benjamin compara os trabalhos do pintor e do filmador. Observa que o primeiro no pode jamais abolir a distncia entre a realidade dada e sua prpria interao com a tela. Ao passo que a lgica do trabalho do filmador bem outra, pois dirigida pelos movi- mentos de aproximao e decomposio do dado. O filmador "utiliza 112 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 instrumentos destinados a penetrar, de modo mais intensivo, no corao da realidade." Na estrutura da realidade representada, tal como vista por Benjamin, o simulacro assemelha-se ao bisturi do cirur- gio, enquanto a imagem pictrica anloga ao impor de mos do cu- randeiro. Se na esttica sublime da representao voltada para a con- templao observa-se em todos os planos da interao (criao, objeto, recepo) um abismo, mediante tcnicas de abstrao, entre a imagem da representao e a experincia perceptiva, na ordem dessublimada do simulacro a representao se d num corpo a corpo entre proje- o da imagem e fisiologia. Imagem e corpo presente, imagem e coisidade do real, imagem imersa alternando-se pendularmente com imagem abstrada. Inconsciente tico Uma das principais metas visadas pela esttica desauratizada a infinitude de perspectivas em que se desdobra o cotidiano. Com base nisso, Benjamin fala de um inconsciente tico, desenvolvendo no ensaio sobre a obra de arte, com referncia ao cinema, lxico anteriormente apresentado no escrito intitulado "Pequena histria da fotografia", de 1931. A cmera revela dimenses da experincia que no so habitual- mente tematizadas pelo olhar no cotidiano. So dimenses vividas, mas no focalizadas pelo sistema tico natural. O inconsciente tico for- mado por aquilo que no tematizado pelo olhar mas faz parte das percepes do cotidiano. Diz Benjamin: "Se banal analisar (..) a maneira de andar dos homens, nada se sabe com certeza de seu estar durante a frao de segundo em que estica o passo. Conhe- cemos em bruto o gesto que fazemos para apanhar um fuzil ou uma colher, mas ignoramos quase todo o jogo que se desenrola realmente entre a mo e o metal, e com mais forte razo ainda devido s alteraes introduzidas nesses gestos pelas flutuaes de nossos diversos estados de esprito. nesse terreno que pene- tra a cmera, com todos os seus recursos auxiliares de imergir e de emergir, seus cortes e isolamentos, suas extenses do campo e suas aceleraes, suas ampliaes e redues. " Microcirurgia do olho de vidro no detalhe do cotidiano. Em tomo do jogo entre o vivido (no sentido de percebido apenas no inconsciente tico) e o focalizado (no sentido de tornado consciente ao olho natural ou tcnico), Benjamin resgata certa potncia positiva na cultura de massas. Esta se apresenta como manifestao de barbrie na medida em que se limita a formas de entretenimento, diverso gros- seira de plebe rude, passatempo para reposio de fora de trabalho. Mas o Benjamin de "A obra de arte na poca de sua reprodutibilidade Quatro (2+2) Notas sobre o Sublime e a Dessublimao - 113 tcnica" v na diverso ou distrao apenas uma forma histrica, uma situao paradigmtica, em que se agencia a formao de valores est- ticos. Ele apresenta ento um esboo de anlise da forma diverso. A defesa da cultura da diverso assume valor antittico em rela- o cultura da reflexo, da ateno concentrada, da contemplao. Ela pode ser lida tambm como reivindicao dos direitos da sensibili- dade sobre os da reflexo. Uma inteligncia de base profundamente intuitiva e sensorial o que Benjamin prope. Mas o descer base sensorial para justificar um pensamento esttico associa-se a um des- cer na escala social, afastando-se dos hbitos seculares da classe dos pensadores, deixando-se envolver pelas vivncias da plebe rude, ten- tando uma inteligncia especfica dessas vivncias. fcil resvalar para uma leitura populista ou demaggica dessas idias benjaminianas. Para evitar isso, basta lembrar a moldura histrica e perspectivista na qual se enquadra o esteticismo do nosso autor. A sensibilidade no um conti- nuum nem um universal. Ela mltipla e heterognea. A tentativa de pensar a contrapelo de uma valorizao aprioristi- ca da reflexo associa os temas da diverso e do inconsciente tico. A diverso configura uma forma de recepo distrada e dispersa. Distra- o e disperso do olhar, mas percepo ttil, vivencia!. Atravs da expresso "inconsciente tico", Benjamin quer falar de uma dimenso sensorial marcada pela dominante ttil. Paralelamente, portanto, au- sncia de reflexo e disperso do olhar, ocorre a recepo ttil. A recepo do cinema ttil porque ambiental e coletiva. Da o paralelo entre cinema e arquitetura, que Benjamin elabora nas sees finais de seu texto. A recepo da arquitetura no cotidiano tambm ttil, ambiental, coletiva. A estrutura da recepo cinematogrfica fornece o modelo pelo qual se pode analisar a recepo coletiva ativa. Esta segue o critrio da disperso. "A massa distrada ( ... ) faz a obra de arte mergulhar em si, envolve-a com o ritmo de suas vagas, absorve-a em seu fluxo". A recepo se d como ato coletivo de vivncia, em que o objeto flutua entre um olhar e outro, tematizado em momentos diferentes e de for- mas diferentes. Recepo cinematogrfica como sonambulismo inter- mitente da ateno. Fluxo da vivncia para a focalizao, e vice-versa, e novamente ao reverso, agitando a multido como vagas, ncleos de ateno num mar de pulses. No entanto, a ateno dispersa, ao foca- lizar-se, o faz de maneira muito mais intensa, pela rapidez com que se sucedem as mudanas e associaes de imagens na linguagem do si- mulacro tecnicamente produzido. o efeito de choque provocado pelo cinema. Entre o choque e o sonambulismo. Sonambulismo como di- menso inconsciente que acompanha a viglia. Vivncia do choque: o corpo como que se eletrifica. Prefigura-se a o espetculo de rock. Atravs da tematizao do inconsciente tico, articulam-se no 114 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 discurso de Benjamin positividade da revoluo simulacral e avaliao tambm positiva da experimentao surrealista, tratada em ensaio se- minal de 1929. Avaliao atravessada por uma inquietao pedaggi- co-poltica, no fosse Isidore Ducasse seu primeiro avatar. Imagem pulso, pulso imagem: tanto na recepo do cinema quanto na expe- rincia surrealista, a formao do valor pressupe a dissoluo do obje- to na materialidade ttil e sua correlata vivncia pulsional. A fora do simulacro est na desmaterializao da imagem medida que se rema- terializa como pulso nos corpos individuais e coletivos. J na experi- mentao surrealista, abordada s pelo lado literrio, o apogeu da cultu- ra letrada europia suscita dialeticamente a experincia da desmateria- lizao da obra e sua rematerializao enquanto vivncia extremada da vida literria. Para Benjamin, o valor fundamental do texto surrealista est no fato de ser o "precipitado literrio de uma certa forma de existn- cia". Ou seja, uma existncia que artefato existencial, que se expe- rimenta sem os suportes da espiritualidade ou da pedagogia afetiva pro- posta pelo patrimnio aristocrtico e burgus. Uma existncia entre desertificada e frentica que pode utilizar-se das drogas alucingenas (embora com ressalvas devido a seu carter indisciplinado r) como pro- pedutica para o que Benjamin chama de superao da iluminao re- ligiosa, que devemos entender como superao da prtica da aura. Em contraste, a iluminao profana, desentranhada da experincia sur- realista, aquela que ocorre no a partir de uma relao de acesso distanciado ao acervo destacado da vida cotidiana. A iluminao profa- na ocorre por imerso integral do corpo nas angulaes espaciais da cidade moderna. Auto-reflexividade do corpo. Celebrar a cidade o solo de fascinao que pode refuncionalizar a esttica no imaginrio de ferro, vidro, p, projetado pela cultura dessublimada. A diferena entre as hegemonias da pintura e do simulacro tec- noindustrial e eletrnico pode ser ento refraseada como tenso entre regime visual estruturado, cujo paradigma a contemplao esttica de um objeto visual, e inconsciente tico, definido como multiplicao e decomposio perspectivsticas, por um lado, e redes dobramento do jogo errante das pulses imagticas, por outro. O perspectivismo ps- moderno dessublima e dissolve a perspectiva renascentista. A imagem pulsional desejante, pulsando na retina tal qual pulso ferico, dissolve e absorve a imagem construtivista. O regime visual estruturado pelo qua- dro vincula-se focalizao, de tal modo que a noo de inconsciente tico deve ser vinculada aos processos de desfocalizao e plurifo- calizao da cultura visual. Entre os processos de desfocalizao, a esttica da imerso ambiental, que transforma cada poro num terminal auto-reflexivo, como quiseram nossos Hlio Oiticica e Lygia Clark. Quatro (2+2) Notas sobre o Sublime e a Dessublimao - 115 Uma observao final. A corporalizao narcsica e exibicionis- ta da cultura intelectual, elogiada por Benjamin no ensaio sobre o surrealismo, assim como a especificao de uma subjetivao coletiva envolvendo o ttil, nas teses sobre o simulacro cinematogrfico, no esgotam a parada da teoria esttica contempornea a favor da dessu- blimao. A luta (dualidade agonstica, double bind) entre sublimao e dessublimao insupervel, se entendermos cada um dos plos como pulses sempre j atuantes no corpo e entre os corpos da cultura. Tal- vez o momento atual da civilizao do simulacro nos obrigue a uma recolocao dos termos. O simulacro cinematogrfico, com sua vivn- cia massificada em circunstncias de aglomeraco fisica, parece favo- recer a nfase em estticas da dessublimao. Mas o que dizer do momento atual, em que a hegemonia da imagem passou para o simula- cro eletrnico, para a televiso, o vdeo, a tela do computador, terminais capilarizados, individualizados e no mais massificados, no mais pres- supondo a proximidade dos corpos, suas interaes. Nesta fase capila- rizada, possvel que o movimento sublime recupere fora no contexto mesmo da cultura do simulacro. O simulacro eletrnico pode produzir no receptor a aparncia de uma total coincidncia entre pulso e sinal imagtico. Os ltimos res- qucios de uma suposta interioridade corporal seriam, paradoxalmente, seqestrados pela materialidade instantnea da imagem. A interiorida- de existindo enquanto algo exibido e recebido como imagem material, apartada, promovendo um movimento de separao, a pulso separada da interao fsica, a pulso separada de si e se contemplando a si prpria em espetculo: libidinagem hiper-irnica. Nesse sentido, o si- mulacro eletrnico incorporaria a dualidade sublime/dessublimao como tenso constitutiva, tenso energtica. Teramos a uma esttica nem sublime, nem dessublime, mas ambas as coisas ao mesmo tempo. Rio de Janeiro, junho de 1998. Dedico este texto ao mestre e amigo Luis Costa Lima, que me fez ler Kant nos idos longnquos dos anos 80 e Benjamim, na era ainda mais remota dos anos 70. Desnecessrio dizer que os resultados em progresso dessas leituras so de minha exclusiva responsabilidade. 116 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 Referncias bibliogrficas BENJAMIN, Walter. Magia e Tcnica, Arte e Poltica. Trad. Sergio Paulo Rouanet. S. Paulo, Edit. Brasiliense, 1985. BURKE, Edmund. Uma Investigao Filosfica Sobre a Origem de Nossas Idias do Sublime e do Belo. Trad. Enid Abreu Dobrnszky. S. Paulo, Edit. Unicamp/Papirus, 1993. DERRIDA, Jaeques. La Verit en Peinture. Paris, Flammarion, 1978. KANT, Immanuel. Crtica da Faculdade do Juzo. Trad. Valrio Rohden e Antnio Marques. Rio de Janeiro, Forense Uni ver- sitrua, 1993. LYOTARD, Jean-Franois. L'lnhumain - Causeries sur le temps. Paris, Galile, 1988. NIETZSCHE, Friedrich. Genealogia da Moral - Um escrito po- lmico. Trad. Paulo Cesar Souza. S. Paulo, Edit. Brasiliense, 1987. Sobre la Potica de Juan L. Ortiz: una Mirada de Traductor WilliamRowe King's College, Londres Para el que traduce los poemas de Juan L. Ortiz, y por eso los lee con una atencin especial, la voz es el elemento ms difcil. Esa voz consti- tuye, es claro, un factor importante de su potica, quin sabe si no la ms importante, si tomamos la nocin de voz en su sentido ms amplio: es decir, la voz como soplo, respiracin, acento -modalidad en que la existencia deviene sonido y vice versa. Esa idea implicaria tambin la entonacin: porque el acento -el canto que se oye en el habla de cual- quiera- es la materia que modela la entonacin, y sta vincula el decir con el entorno espacial y temporal y, a la vez, acarrea la emocin. "De dnde surge esa voz? Esta seria, en el fondo, una pregunta sin respues- ta -slo se puede hablar de las maneras en que se da y de cmo ese don altera el entorno, entorno que incIuye, obviamente, el idioma y el oyente. Especfcamente, tenemos, en la obra potica de Juanele, un lenguaje propio y nico, elaborado desde el idioma hablado de una re- gin en relacin con "el entorno de ciertas islas", y tambin desde una concepcin de la potica, cuya vertiente principal seria el simbolismo de Mallarm y Valry. Decir lo anterior es delinear un campo de fuerzas y de accio- nes pero no volcarse en el movimiento de la voz en los poemas de 118 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 Juanele. Se ha dicho que esa voz posee un carcter oriental. Podra ser. Pero hay en aquella pai abra cierta vaguedad: suele connotar lo meramente extrano Habra que dejarse orientar, entonces, por el suceso potico especifico. Empezar a kcr un poema de Juanele es entrar en un dilogo que pronto se revela como un dilogo mltiple: un dilogo de la voz que habla consigo misma (que se pliega sobre si misma), dei hablante con otro/a hablante, dei escuchar con el decir. La hilacin de esas voces conforma, a la vez, un tejido. Pero i,dnde reposa el tejido, en qu tiem- po o espacio? Es decir, la voz que se pliega sobre si misma, i,en dnde se pliega? Y esa voz dentro de la voz, i,dnde surge? Una buena proporcin de los poemas de La orilla que se abisma, que aparece por primera vez en En el aura dei sauce (1970), !levan ttulos que ya implican uno o varios interlocutores, como "Sabis, amigos" o "Me dijiste:". En el segundo, el dilogo se inicia alrededor de un sonido: -Escucha, es un latido, solamente un latido, o qu? de la ranUa, no? (809)1 -un sonido que surge desde lo no-humano y que deviene voz. Ese sonido no es objeto delimitado por un cdigo de la representacin (cdigo cultural) sino un evento acompafado por preguntas, dudas, in- certidumbres: En el pulso de las hierbezuelas o de la lunilla, l?,.. o dnde, o dnde, si la circulacin dei silencio, melodiosamente, nos anega, s, tambin a nosotros ... y no tenemos, de pronto, orillas ... : Ya las preguntas mismas, ai hacerse, devienen eventos de un dilogo que va surgiendo, y no imposiciones retricas que determinan un orden discursivo. Para el traductor, quizs de manera especial para el que traduce aI ingls, surge el problema de recrear lo que hay de tenue y a la vez de poderoso en ese preguntar. i, Cmo evitar que las preguntas tengan un matiz de interrogacin (catequismo, sala de clase, cuartel), que se sientan como signos y actos de una voluntad impositiva? El problema se da ai nivel de la entonacin: i,cmo aligerar esa voz, cmo conseguir que sus insistencias no pesen sobre el odo (que no cerquen sino que abran)? En cuanto a la diccin, busqu entre los poe- tas dei renacimiento ingls (Spenser, Sydney) esa frescura verbal que sabe desplazarse entre el concepto y lo sensorial sin dificultades, fres- 1 Las citas son de Obra completa, Santa Fe, Universidad Nacional deI Litoral, 1996, y los nmeros entre parnte- sis se refleren a la nu- meracin de las pginas de esa edicin. 1 D. H. Lawrence, "Poe- try of the Present", en The Complete Poems, Harmondsworth, Pen- guin,1982,pp.181-186. Sobre la Potica de Juan L. Ortiz - 119 cura que es tambin dulzura. Pero el tono era otro, no se daba all. Tampoco se daba en otros poetas de lengua inglesa. Pens en la inqui- sicin ritmica que hace G. M. Hopkins de los smbolos, pero el ritmo y la estructura dei verso no tenan nada que ver. Entonces no quedaba sino elucidar cmo el poema mismo manejaba la cuestin dei tono. Las preguntas en la poesa de Juanele no promueven el acerca- miento a un fin(alidad) -ejercicio de definiciones, establecimiento de lugan:s prIvilegiados, de lecturas estables- sino distienden. Atenan, pero no rompen, la tensin. Y esto tiene consecuencias considerables para la p00tica. AII la estructura dei verso en Juanele, radicalmente no repetitiva. La distensin como principio de composicin est, desde lue- go, en "Un coup de ds" de Mallarrn, y tiene en ese poema importan- tes consecuencias para el manejo de la sintaxis, cuyas articulaciones dejan de coincidir con la idea dei verso (el retomo dei odo, la mano, el ojo, senalado por el espacio de la pgina). Por otra parte, una suerte de distensin est implcita en la propuesta de D. H. Lawrence de una "poesa dei presente", que consistira en "un plasma vivo", sin orienta- cin hacia un pasado o un futuro, nocin que se encama en las caden- cias variables de sus poemas despus de 1918 2 Pero Juanele afiade algo ms: el intersticio. Las dudas, incertidumbres, distensiones son un suceder de intersticios dentro de intersticios, entre cuyos efectos est el de suspender cualquier finalizacin. Pero los efectos no son slo sintc- ticos, temporoespaciales; hay algo ms misterioso, como por ejemplo EI gri/lo, el grillo, a la orilla dei mundo ... (454) - un escuchar atento pero no enfocado, no centrado: Y no seda, en su nivel, esta canita que, lquidamente, vocaliza las acentuaciones sin fondo, una emisin en que suspira, entre las briznas, el himeneo, se, el mismo dei espacio y el tiempo, aunque en una dimensin que nicamente, nicamente, canta en el pasaje dei ser? (812) Las preguntas por el sonido, a la vez que llegan a "trizar .. ./ la continuidad misma", nos aproximan a la zona dei cstasis: no podemos menos de miramos ai trizar, an, con los filos, ya dei [hlito, la continuidad misma (811) 120 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 EI primer sonido, el latido de la ranita -aunque en el poema esa aseveracin no tiene forma de predicado sino de pregunta- desata una hilacin de sones-ritmos -sentidos, auscultados, hablados, envueltos en el dilogo de voces, y as tejidos. Y las voces se banan en el entorno de sonido que a la vez deviene msica: "acento" / "acentuacin" / "tonillo" / "modo" / "notas" / "cadencia" / "tintineo" / "escala", etc. EI poema puede oirse como un devenir-msica del entorno ("los armnicos de este mar") pero a la vez como una auscultacin extremadamente deli- cada, atinada por la duda: En qu escala, pues, el odo para la campanilla de ese sentimiento que se olvida a menudo de s en una suerte de eternidad que duda? (809) Este sentir traspasa las fronteras entre la interioridad y la exterioridad de la persona ya que ni el origen ni el destino de la voz podrian llamarse persona o personaje. La voz ocurre simultneamente con el oir -oir la voz equivaldria a dar voz aI oir- y hay en ambos un hlito, una aspira- cin que permea cuerpo y entorno. ~ E n dnde ocurre este devenir dei sonido? -sta, que en el fondo seria una pregunta por el libro, por la concepcin dei libro en Juanele, tiene varias respuestas: "sobre los tejidos de Octubre" (809); "sobre la sabanilla sin tini que espuma para las celebraciones,l el 'navo de Isis'" (810). Ocurren tambin, sobre esas superficies, apariciones de lo visi- ble: "la noche, por encima de esas fibras, plidamente se vaca/ ms all de su lmite ... " (810). No se trata de un espacio dado de antemano, por la tradicin o la modernizacin: "qu imposible, por otra parte, el de una vida que debemos remitir/ a un laberinto de espejos/ por sobre tapices de mataderos, y sos, desde luego,l de la evasin/ en una dicha de gasolina ... " (811); sino de lo que tiene que inventarse sobre el vaco: "canta tamben, y a su modo, lo terrible de jugar el azar/ de una chispa sobre los abismos ... " Si en estas frases se siente el aliento de Mallann, hay tambin otra cosa: una necesidad que pertenece a la segunda mitad deI siglo XX, a una poca en que las sensaciones y los smbolos se han desprendido mutuamente: Canta y no confUl su tonillo, no, a las afinaciones de los ngeles, ni menos ai ajuste de los hilos que alguien trama debajo, no (812) 3 Helen in Egypt, Libro 2, Seccin 3. La obra tar- da de H. D. -como la de Juanele- asume el riesgo de la torpeza de la expresin cuando la necesidad lo exige. 4 el resto de la estrofa va as: Et quelle paix sem- ble se concevoir!/ Quand sur l'abime un soleil se repose, / Ouvrages purs d' une ternelle cause,! Le Temps scintille et le Songe est savoir. Sobre la Potica de J uan L. Ortiz - 121 Es por eso, sin duda, que los poderes que Juanele llama "Ias 'superiori- dades' dei ter" van suspendidos entre comillas ("silfides", "devas", "el navo de Isis", etc), pero tambin por eso la distribucin supremamente libre de los sonidos en el aire y de las frases en la pgina. Pero aclarar estos puntos es -para quien traduce- slo una parte dei problema. Porque queda un hecho: que el sujeto de la visin no es eI ser abstracto, sino, como en la poesa de H. D., "she herself is the writing"3 ["ella misma es la escritura"] - y que este es tambin un hecho dei lenguaje: las muchas maneras puntuales en que el decir se localiza en relacin con el entorno, con s mismo, con interlocutores. En lugar de la mito-grafia que para H. D. configura el escribir, encontra- mos en Juanele el dilogo-tejido dei escuchar y el ser escuchado, que se sostiene, en materia verbal, gracias, por ejemplo, ai despliegue variado de las expresiones adverbiales, que van definiendo modos y maneras - all la msica tambin. Las frases, liberadas de la sub- o super-ordina- cin lgica, sintctica, mtrica, cantan, cada una a su modo. Y si la palabra es el suceder dei aliento, el poema mismo es un suceder, ade- ms de las cosas que en ella ocurren: como escribe Robert Creeley, Things come and go. then ler them. En J uanele ocurre una modificacin de la relacin de uno con el Ienguaje que es difcil de definir. Si una de las bases de su potica est dada por el simbolismo francs y la liberacin dei lenguaje que ste implica, hay algo importante que aBade Juanele. Consideremos un par de versos de Le cimitiere marin de Valry: Quel pur travail de fins clairs consume Maint diamant d'imperceptible cume 4 La espuma deleznable se vuelve "diamante" y all queda, el fuego hera- ditano detenido por la imagen visual-sonora, sostenida sta por la for- ma mtrica regular y fijada por la rima: tal es eI movimiento deI poema de Valry. En Juanele, mientras la diccin es semejante, las figuracio- nes dei fluir estn acompafadas por interrogaciones y distensiones, de sonido, entonacin y sintaxis Cella dice o llega a punzar, mejor, para eI que debe venir, / unos minutos de plata"). Para llegar a esto, hay un aprendizaje: 122 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 -Aunque de los "aprendices ", es verdad, el movimiento salta a la "va de la leche" (retornaria la "dispersin ", paradjicamente entonces, ai seno?) y abre una manera de ofrenda, ai fosforecer el camino ... un apuro, acaso, de trepadoras en emulacin con las otras, por florecer, tambin, el vrtigo? O el desplegamiento, luego de la concentracin, sta, que hace todava, todava nuestra "verdad" o nuestra facilidad, en el deshora de los junios que no terminan de mirarse, curvados sobre el ombligo, o en este Octubre que quisiera sellar, hasta "a la letra ", as, "trasnochadamente" los labios de la vigilia en abandono de espaldas, en grada, slo, a unas slabas? (811) El aprendizaje podra leerse, me parece, como uno que incluira el de Juanele mismo: un camino que pasa por la trascendencia va figuracio- nes celestiales -herencia no muy difcil de identificar en la poesa lati- noamericana- y luego por un desprendimiento: un fluir ms abstracto y a la vez ms afinado hacia la micropercepcin, que seria, me parece, uno de los logros ms difciles de la poesa de Juanele. Fosforecer, trepadoras, florecer, vrtigo pueden leerse en clave mt:tafrica. pero ~ q u sucede si uno lee estas palabras en el mismo nivel que el desple- gamiento y la concentracin? -es decir, "a la letra". Las palabras concretas dejan de ser figuraciones de alguna otra cosa y las palabras abstractas, de ser de alguna manera anteriores (la concentracin y el desplegamiento permean todo, siempre estn). En cuanto a tcnica de escritura, se trata de una ruptura con el relato productor de metforas, tan insistente en algunos libros dei 50 (Elena y los elementos de Juan Snchez Pelez o La estacin violenta de Octavio Paz, para mencio- nar dos). Cabra mencionar aqu el manejo particular dei eje metafrico dellenguaje que caracteriza la poesa de Juanele. En el poema "Pueblo costero" dei libro La brisa profunda (1954) se incluyen una serie de expresiones metafricas que a primera vista serviran para vincular los objetos simples de un pueblo dei Litoral con un imaginario ms amplio. Consideremos algunos ejemplos: Y este pescador de silencio que !lega de una fiebre de silencio, yan demora, noctumo, sobre los ncares grasos y la teila (452) 1 Charles Olson, Com- plete Prose, Los Ange- les, University of Cali- fornia Press, 1997, p. 206. Ver los siguientes captulos: "D. H. Lawren- ce and the High Tempta- tion of the Mind" y "The Escaped Cock". Sobre la Potica de Juan L. Ortiz - 123 -esos "ncares" no echan mano a un repertorio de imgenes literarias para adquirir un aura potica, como en la poesa neoclsica, sino sen- sualmente puntualizan los restos del pescado asado, como tampoco el "silencio " es mitologizante sino puntual. Cerca del comienzo del poema la mirada recae sobre algunos nios pobres (aunque no se usa ese adjetivo): Ved esa cabeza plida, de diez aos, de pescado imposible, que por poco os fijar desde los mismos odos (451) yel "pescado" no nos lleva hacia afuera del entorno sino hacia unas relaciones precisas y especficas entre las cosas (perceptibles cuando se mira la cabeza de un pez muerto). y esta "abuela" toda envuelta que busca todava los velos de la hora para destocar su plata y diluirla entre lirios de jabn, en cuclillas ... que son transformaciones dentro de lo local y cotidiano, semejantes a las de la poesa simbolista pero llevadas por otro camino. La mirada no es filtrante como la de Valry, para quien la espuma se vuelve "diaman- te". Tampoco busca en lo mitolgico las maneras de resolver el ardien- te mundo fenomnico -la frase es de Charles Olson, quien la toma de Lawrence 5 - como s lo hace paz en sus libros del '50. Estas caracte- rsticas hacen que los versos de Juanele ofrezcan a veces al traductor el problema de evitar la poeticidad universalizante. A la vez, ya que construyen una poesa a partir de una materialidad local, son caracters- ticas que desautorizan una buena proporcin de las historias de la poe- sa latinoamericana, historias que desde luego funcionan como modela- ciones de la lectura. Esta conciencia, desprotegida de las figuras de la trascendencia y de las rutinas de la repeticin, ha pasado -o sigue pasando- por el aprendizaje de los lmites del sacrificio o de la ofrenda que producen una refulgencia espectacular, fosforescente, pero que no cabe en el deshora del tiempo cuyo fluir es la escritura misma, en que los adver- bios "todava, todava" imponen una modalidad intersticial a la aprehen- sin, que se descubre en la letra, en lo que se aproxima a una grafia del espritu: un devenir del latido, de la slaba, de la letra, sin los humos del sacrificio. Hay un momento en El coloso de Maroussi (1941), libro por otra parte raigalmente opuesto al sacrificio en todas sus manifestacio- nes, en que Katsimbalis, el gran raconteur y poeta de la voz, ha quedado dormido con la boca abierta, y Henry Miller inquiere por la voz ausente: What an astounding thing is the voice! By what miracle is the hot magma of the earth transformed into that which we cal! 124 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 speech? If out of c/ay such an abstract medium as words can be shaped, what is to hinder us from leaving our bodies at will and taking up our abode on other planets or between the planets? [ . .} Who or what is powerful enough to eradicate this miraculous leaven which we bear within us like a seed and which, afier we have embraced in our mind ali the universe, is nothing more than a seed - since to say universe is as easy as to say seed, and we have yel lo say greater things [ . .}6 iQu cosa ms pasmosa es la voz! "Por qu milagro se trans- forma el magma ardiente de la tierra en lo que llamamos el habla? Si dei barro puede formarse un medio tan abstracto como la palabra, i,qu nos impedir dejar nuestros cuerpos cuando nos de la gana y tomar residencia en otros planeIas o entre los planetas? [ .. ] "Quin o qu seria tan poderoso como para eradicar esta levadura milagrosa que /levamos adentro como una semilla y que, despus de que hayamos brazado en la mente la totalidad dei universo, no es ms que una semilla - ya que decir universo es tan fcil como decir semilla, y nos quedan todavia cosas ms grandes que decir [ . .} En Juanele tambin, surge una voz csmica, infinita como el mundo fenomnico, a la vez seminal e intersticial. Esta voz es acompaiiada por "una suerte de eternidad / que duda", que a la vez se hace voz, y vuelve sobre la primera y la abre en intersticio: Ah, pero esa eternidad, sin explicrnoslo, la hiere, mas de la herida sangra, un s no es, de dulzura que ti ti la, annimamente, o que apenas se deja adivinar, sobre los tejidos de Octubre . .. (809) Si en la propuesta de Lawrence por una poesa dei presente est inscri- ta la necesidad de rehuir las formas mtricas regulares -Ias que regulan y alisan la duracin- en la poesa de Juanele se trata de un surgir que no se deja consumir por un esquema que se nutre de,l, ni fijar por una trascendencia a costa de la sangre. EI nico esquema es el libro, el de 6 Henry Miller, The Colossus of Marous- si, Harmondsworth, Penguin, 1963, p. 77 toda una vida, un libro procesual-un libro que habla de la posibilidad de 1 La vitesse de libra- una historiografia no sacrificiaI, contra la Ciudad teletpica -Ia frase es tion, Paris, Galile, de Paul Virilio 7 - que disminuye o suprime el planeta ai producir un 1995. Sobre la Potica de Juao L. Ortiz - 125 olvido de otros tiempos (pasados, futuros) o espacios que no sean los dei horizonte de la teIecomunicacin instantnea. Y ese suprimir, es necesario decirlo, estuvo algn tiempo incubndose ya que remonta, aI menos, hasta la poca de la gasolina. Leituras Impertinentes Maria Lucia de Barros Camargo Universidade Federal de Santa Catarina Refletir sobre os rumos e a situao da poesia brasileira contempor- nea implica no apenas pensar sobre a produo potica mais recente, ou aquela que poderamos atribuir aos "anos 90", mas tambm voltar os olhos para poetas das dcadas imediatamente anteriores que possam de algum modo nos ajudar a ler o que temos hoje. Poetas que, inseridos na histria recente de nossa poesia, nela possam ter deixado traos, filiaes, desdobramentos, seja pela adeso, seja pela resistncia. Nenhuma escolha aleatria. Toda escolha excludente. Acre- dito que a opo pela leitura cruzada de dois poetas significativos da poesia brasileira contempornea nos permite, a partir das diferenas e, por que no, das convergncias, levantar alguns pontos de referncia crtica para nossa poesia deste fim de sculo. Um homem, uma mulher; a construo, a expresso; a linguagem, o sentimento; a metrpole, a provncia; o barroco, a bblia, a ps-modernidade. Haroldo de Campos e Adlia Prado. Tentativa de reler em conjuno dois aparentes antpodas. Alm das notrias diferenas entre as duas dices poticas, outra questo se antepe tentativa de aproximar tais poetas: haver contemporaneidade entre eles? Em termos meramente cronolgicos, possvel consider-los como pertencentes a distintas geraes, apesar 128 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 de a diferena de idade entre ambos no atingir uma dcada: o ento jovem poeta cosmopolita, paulistano das Perdizes, inicia sua atividade potica em fins da dcada de 40 (1949, para ser mais precisa), adquirin- do reconhecimento e notoriedade j na segunda metade dos anos 50 como um dos criadores da poesia concreta, ao passo que a moa do interior, provinciana da mineira Divinpolis, estria como poeta quase 20 anos depois e v sua poesia chegar s grandes cidades a partir de 1976, com a publicao do primeiro livro, Bagagem! , sucesso de pbli- co e de crtica, a que se acrescentam outros quatro livros de poemas, publicados entre 1977 e 1988, posteriormente reunidos num nico volu- me em 1991 2 , alm de alguns livros de prosa de fico. Haroldo protagonizou a vanguarda concretista nos anos 50, man- tendo desde ento forte militncia em defesa de uma potica de rigor formal, desenvolvida com afinco: constante participao no cenrio cultural brasileiro, intensa atividade crtica e tradutora, produo poti- ca relevante, como podemos ler em Xadrez de estrelas, que rene sua produo potica entre 1949 e 1974, em Signncia quase cu, em A educao dos cinco sentidos 3 , para mencionar apenas seu percurso potico at fins dos anos 80. Crtica, traduo, poesia - atividades mu- tuamente contaminadas e em constante dilogo. Nos anos 70, Haroldo de Campos j poeta e intelectual reconhecido, legtimo representante, no Brasil, de uma potica construtivista e centrada na experimentao de linguagem. E, se impossvel separar a trajetria de Haroldo de Campos do movimento da poesia concreta, pode-se afirmar que, nos anos 80, sua poesia adquire contornos bem distintos e distantes do con- cretismo fouf court, os quais, acrescidos da produo crtica e traduto- ra, nos permitem situar Haroldo como legtimo representante da poesia brasileira contempornea. Adlia surge no cenrio potico brasileiro em pleno perodo da chamada poesia "jovem" e "marginal", sem ser exatamente nem jo- vem, nem marginal. Seu primeiro livro nada teve de "alternativo": foi publicado por editora, circulou convencionalmente atravs de livrarias. teve excelente vendagem. Tratava-se de uma poeta nova, ou melhor, indita; no se tratava de uma "poeta jovem": Adlia Prado j comple- tara 40 anos em sua estria potica. Estria que traz uma dico lrica e coloquial, de expresso ntima e prosaica, prxima do discursivo, que fala do amor e do sexo, do casamento e da bblia, da vida cotidiana da mulher, em versos que parecem passar ao largo das experimentaes de linguagem e dos debates sobre os rumos da arte e da poesia protago- nizados por Haroldo desde 1956, com vinte anos de antecedncia, por- tanto, ao lanamento de sua Bagagem potica. Aproximar os dois poetas a partir do conceito cronolgico, dia- crnico de contemporaneidade traz, portanto, alguns problemas. O mes- mo se pode dizer de uma aproximao sincrnica, alm da cronologia, 1 PRADO, Adlia. Ba- gagem. Rio de Janeiro: Labor, 1976. As edies posteriores saem pela Editora Nova Fronteira. ~ Pela Editora Nova Fronteira (Rio de Janei- ro), saem, alm das ree- dies de Bagagem, O corao disparado (1978) e Terra de Santa Cruz (1981); pela Edi- tora Rocco (Rio de Ja- neiro), saem O pelicano e A faca no peito (am- bos em 1988). A Poesia rellnida sai em 1991, pela Editora Siciliano (So Paulo). J Xadrez de estrelas: percurso textual, 1949- 1974. So Paulo: Pers- pectiva, 1976. Signn- cia quase cu. So Pau- lo: Perspectiva, 1979 . .4 edllcao dos cinco sen- tidos. So Paulo: Brasi- liense, 1985. 4 CAMPOS, Haroldo de. Texto e histria. A operao do texto. So Paulo: Perspectiva, 1976, p. 21. Segundo a "Nota bibliogrfica", p. 151, este texto foi pu- blicado em 1969 na re- vista Aut Aut, Milo, com o ttulo "Avanguar- dia e Sincronia nella Let- teratura Brasiliana Odi- ema". Leituras Impertinentes - 129 que busque a contemporaneidade de formas, tal como prope o prprio Haroldo via Jakobson, em texto datado de 1967, publicado pela primei- ra vez nos idos de 1969, em italiano, e que chega ao Brasil no mesmo ano de Bagagem: ... a literatura o domnio do simultneo, um simultneo que se reconfigura a cada nova intervenio criadora. Cada poca nos d o seu 'quadro sincrnico', . graas ao qual podemos ler todo o espao literrio - um espao lite- rrio onde Homero contemporneo de Pound e Joyce, Dante de Eliot, Leopardi de Ungaretti, H61derlin de Trakl e Ri/ke, Pchkin de Maiakvski, S de Miranda de Fer- nando Pessoa. 4 Obviamente, tal conceito de simultaneidade no se confunde com o de pluralismo, ainda no discutido poca, no Brasil, embora, na prtica, seus efeitos j pudessem ser detectados. Como o elenco citado a ttulo de exemplo bem o demonstra, o domnio do literrio, para Harol- do de Campos, tambm o domnio da alta cultura, e, na esteira de Pound e seu "make it new", o dos poetas inventores. Domnio que tem valores claros, em que se destaca o "novo", entendido na poesia como o no discursivo, o no lrico, e sim a vanguarda, o experimental, que tenha a linguagem e, nela, a palavra como centro, numa prtica potica em que o rigor e o fim do verso so as palavras de ordem. Dentre tais conceitos e valores, a poesia de Adlia Prado no se incluiria, no po- dendo nem figurar dentre a "poesia vlida" para Haroldo de Campos, e nem ser lida conjuntamente sua, a partir de um mesmo olhar. Se tais conceitos e valores no so consensuais nem hegemni- cos, especialmente a partir dos anos 70 a diversidade da produo po- tica parecia indicar no apenas o fim do concretismo, mas o fim do conjunto de valores defendidos pela esttica da experimentao e do rigor. E em boa parte do que se disse sobre essa poesia dos anos 70/ 80 h um tom de desencanto, de nostalgia, de perdas. Vejamos al- guns exemplos. Dizeres crticos Em entrevista concedida a Augusto Massi, publicada em 1988, Alfredo Bosi procura justificar seu interesse pela "cultura brasileira" como conseqncia do desinteresse que a literatura brasileira contem- pornea lhe provoca: 13 O - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 Como se limitar, hoje, no Brasil, literatura pela literatu- ra? [. . .] No estou falando, estatisticamente, da enxur- rada de livros inteis, mal pensados e mal escritos, que a indstria editorial nos impinge para dano da economia planetria. No isso. Falo da irrelevncia mesma da vida literria mais recente ou estreante no conjunto pensante e sensivel da cultura brasileira tomada como um todo. Alguns jovens mais refinados traduzem, glosam, parafraseiam, pa- rodiam, pasticham: so mquinas de escrever procura de assunto { .. }. Outros, ao contrrio, creem ter muito a dizer, querem lanar tudo 'de qualquer jeito', mas no saem de um nivel coprollico ou semipanfletrio;{ .. } Hoje, um lei- tor de poesia ou de fico sente extrema dificuldade de alimentar-se de um repertrio de estreantes (at a dcada de 50 a situao era bem outrap. o desencanto do crtico bem explcito: no encontra na literatu- ra ps anos 50 - e nem poderia encontrar - as marcas valorativas de uma literatura que j no existe, que j no atende aos preceitos dese- jados, nem clssicos, nem modernos. Ressente-se tanto da falta de con- tedo, como de acabamento formal; depara-se com uma literatura que no cumpre uma funo utpica, que no atribui sentidos, ou que no exerce a resistncia s ideologias, tal como dantes. Em suma, ao res- sentir-se da impossibilidade de trabalhar a "literatura pela literatura", o crtico est registrando o rompimento, talvez definitivo, de um postulado bastante caro modernidade: a autonomia da arte. Mas certamente o mundo no mais o mesmo e, apesar da nos- talgia da perda de um determinado conjunto de valores, tais como um projeto esttico inserido num projeto histrico ou a potencialidade crti- ca e a originalidade da obra literria, o leitor de Croce e Vico, de Hegel e Gramsci, critico marxista e cristo, deixa entrever, mesmo que s avessas, alguns aspectos importantes, tanto em relao s possibilida- des contemporneas da prpria literatura dentro da sociedade de con- sumo e globalizada, como em relao possvel abordagem dos novos produtos literrios. Evidencia, a contragosto, que um determinado pro- jeto esttico se esgotou a partir dos anos 50. Centrando sua crtica nos homens, j que os livros, em sua maio- ria, so "inteis, mal pensados e mal escritos", Bosi divide os autores contemporneos em duas categorias, ambas impiedosamente deprecia- tivas: os que citam, em lugar de lembrar, e aliam refinamento falta de assunto; e os que dizem qualquer coisa "de qualquer jeito", combinando "grossura" e brutalidade das formas e contedos. Constatando que "no h muito que esperar de uns ou de outros", pergunta: "ser que o rtulo inexpressivo de ps-moderno basta para cobrir esse vazio?" S Cus, infernos: entre- vista de Alfredo Bosi a Augusto Massi. Novos Estudos - CEBRAP. nO 21 . So Paulo, julho de 1989, p. 1I0-1I!. ! No Brasil, houve duas publicaes deste en- saio: na revista Novos Estudos - CEBR4P nO 12 (So Paulo, junho 1985, p. 48-61) e na Re- mate de Males nO 7 (Campinas, 1987, p. 95- 107). As referncias, no texto, seguem essa lti- ma edio. Leituras Impertinentes - 131 Certamente um rtulo - exterior e vazio por definio - no po- deria preencher a lacuna deixada pela perda de valores que no encon- tram mais plena ressonncia, que no respondem s contingncias e coeres do mundo atual. Mas um rtulo, em sua funo metonmica, pode evidenciar, neste caso, que estamos lidando com outras obras, portadoras de outros valores. Podemos pensar que h outros tipos de sensibilidade esttica, que pedem diversas estratgias de leitura. Mais do que de um vazio, trata-se de novas formas e valores ainda no ple- namente assimilados. Estendendo sua desesperana esfera da crtica literria, Bosi registra, tambm s avessas, um processo correlato s mudanas veri- ficadas no campo da produo criativa: mais do que a mera interao entre os vrios domnios do conhecimento, a quebra de fronteiras entre a teoria literria, a histria cultural, a filosofia, para citar alguns. As delimitaes precisas de campos tericos, as afirmaes da cientifici- dade de cada rea de conhecimento, com mtodos e objetos bem de- marcados, j no convencem plenamente. J no h autonomia. J no h fronteiras rgidas. Ser o vazio da teoria literria? Perda de sua especificidade? Ou ganho de um outro modo de se constituir e de- senvolver? A tais perguntas, a passagem que Bosi empreende da "literatura pela literatura" para a "cultura brasileira" como objeto de trabalho e reflexo parece responder. O critico aponta, sem o dizer nem querer, para a interpenetrao dos campos, para as discusses tericas ps- estruturalistas, bem como para suas apropriaes norte-americanas. Abre-se, na reflexo do crtico, o espao da pluralidade, mesmo que para neg-lo e apesar da nostalgia da busca de um tempo perdido talvez para sempre. Apesar do mesmo tom de desencanto face ausncia de valor literrio na produo potica contempornea, expresso desde o ttulo, o ensaio que Imna Simon e Vincius Dantas publicam em 1985 - "Poe- sia ruim, sociedade pior"6 - demonstra, a priori, uma posio bastante distinta: em lugar da recusa apriorstica, os crticos dispem-se leitura, dedicando-se ao exame da produo potica dos anos 70 rotulada de "poesia marginal". Tal rtulo se deve s caractersticas de produo e veiculao dos livros de poesia margem do sistema editorial. Caractersticas bas- tante eremeras, alis, uma vez que no incio dos anos 80 vrios dos at ento "poetas marginais" passam a integrar a srie "Cantadas Literrias" e viram "best-sellers" da Editora Brasiliense, poca uma grande editora. A integrao desses poetas no circuito editorial e a abertura poltica vivenciada no pas no incio dos anos 80 permitem a prpria leitura crtica da poesia dos 70 pela possibilidade de desvincul- la tanto do carisma da produo alternativa, quanto do sentido de resis- 132 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 tncia poltica que lhe fora atribudo. nessa possibilidade crtica que se localiza a leitura de Imna e Vmcius, buscando, "na forma potica", as "respostas objetivas acerca dos contedos dessa poesia, revelando as conseqncias de sua des- qualificao literria" (p. 99). A desqualificao - tanto da prpria sen- sibilidade como de suas formas de elaborao literria - implica, segun- do os crticos, uma tendncia "banalizao completa de efeitos", uma vez que no h possibilidades para desenvolvimento de estilos individuais e sim coletivizao, anonimato, "indiferenciao de valores e critrios." Indo alm, os crticos detectam, na poesia dos 70, uma "jovialidade", ou, digamos, "adolescncia": poesia desliteralizada, fcil, pronta para o con- sumo ldico, hedonista e descompromissado, sem a rebeldia e o incon- formismo que caracterizavam, em dcadas anteriores, a atividade cul- tural, da literatura ao rock-and-roll. Concluem que estamos s voltas com uma "nova sensibilidade literria" em construo, que tem nesta poesia um elemento formador, cuja expresso seria adequada socie- dade de consumo que rapidamente se consolidou entre ns, apesar das contradies: "os sintomas atuais denunciam o amplo espectro da crise ps-moderna que aqui j faz suas misrias" (p. 96). Se para Alfredo Bosi o termo "ps-modernidade" no passa de um rtulo inexpressivo, to inexpressivo quanto lhe parece a poesia destes tempos, para Imna Simon e Vincius Dantas trata-se de um conceito que pode dar conta da anlise do novo contexto cultural. O que no significa, tambm para estes autores, o elogio qualitativo da literatura produzida sob o signo da ps-modernidade, nem a adeso ao estilo de vida tpico da chamada sociedade ps-moderna. Afinal, desde o ttulo, o leitor do ensaio avisado que se trata de uma poesia ruim produzida por uma sociedac!.e pior. Convergncia, portanto, entre as posies vistas at aqui. O termo ps-modernidade surge aqui como um conceito de po- der explicativo para algo diferente, algo que j no consegue ser expli- cado pelas teorias poticas da modernidade a no ser em termos de perda, vazio, ou mera nostalgia. No exclusivo dos estudos literrios, introduzido a partir do hoje antolgico texto de Jameson, "Ps-moder- nismo e sociedade de consumo", publicado pela primeira vez no Brasil no mesmo nmero 12 da Novos Estudos, traduzido por um dos autores do ensaio, Vincius Dantas. Apesar da referncia explcita "poesia marginal" e de os exem- plos utilizados remeterem a poetas que se vincularam de algum modo aos grupos identificados como de "poetas marginais", o tema tratado de modo generalizador: "a expresso potica hoje no toma qualquer distncia da experincia e da linguagem cotidianas, nem mais aspira a idealizaes formais"(p. 95 - grifo meu). Em outras palavras, no ha- veria mais estticas do rigor. Ou, ainda, no mais haveria contedo 1 Refiro-me aqui aos poetas "inaugurais" do movimento marginal (se que o termo "movi- mento" se aplica!), no incio da dcada de 70, como Chacal, Cacaso, Geraldo Carneiro, Eudo- TO Augusto, Bernardo Vilhena, entre outros. I "Poesia e modernida- de", ensaio publicado em duas partes: "Da morte da arte constelao" (Folhetim nO 403, Folha de So Paulo, 7/10/84) e "O poema ps-utpi- co" (Folhetim n 404, Folha de So Paulo, 14/ 10/84). Leituras Impertinentes - 133 crtico, e "este quadro sintomtico atravessa a sensibilidade potica bra- sileira e pode ser diagnosticado pela substncia anti-literria e pela des- caracterizao estilstica das tendncias atuais" (p.l 06). . Ao menos em parte, os crticos tm razo: neste final de sculo h, de fato, um questionamento quanto ao conceito de valor literrio, ou seja, quanto ao prprio conceito de literrio. Tambm verdade que, dentre os poetas da gerao marginal, especialmente os que vivencia- raro o perodo que poderamos chamar "fase herica'" , a desintelectualiza- o e a recusa do experimentalismo, do rigor formal, ou seja, da heran- a cabralina e concretista eram explcitas e, qui, programticas. No entanto, ao longo da dcada de 70 os poetas "marginais" no eram os nicos estreantes na cena literria, como o surgimento de Adlia Prado o demonstra, e talvez a abordagem desse momento na poesia contem- pornea brasileira deva levar em considerao, no confronto com os pressupostos estticos anti -lricos, toda uma vertente de recuperao lrica, no necessariamente epigonal, nem desliteralizada, na constitui- o de outras tradies que iro se firmar na pluralidade de poticas com que convivemos hoje. Um dos aspectos dessa "recuperao lri- ca", que no se define necessariamente pela expresso de um eu lrico, ou pela re-subjetivao de que falava Merquior, est na releitura de uma certa tradio lrica do modernismo brasileiro e da lrica moderna de um modo geral, que no se inclui na "tradio vlida" do concretis- mo, por exemplo. Digamos, mais Mrio, Bandeira, e Baudelaire, menos Oswald, Drummond e Mallarm. Se os modos de reouperao lrica atravs de certas releituras das tradies na constituio da poesia dos anos 90 e no confronto com as novas condies sociais ainda precisa ser melhor estudado, nas leitu- ras da poesia dos 70 que vimos examinando o que parece incomodar os ensastas seria, de fato, o processo de banalizao, a naturalizao de procedimentos e a conseqente ausncia de sentido crtico, que de fato houve, mas no em todos os poetas mencionados no ensaio. Se de um lado registra-se a nostalgia da perda dos valores crticos e estticos da modernidade literria e, nela, do poder de negatividade das vanguardas histricas, desdenhando o aspecto ldico, prazeroso e at sedutor dessa "nova poesia", os crticos podem perceber, por outro lado, algumas iro- nias da histria: a poesia que vem dos 70 cumpriria, como farsa, o pro- jeto concretista de estabelecer uma comunicao direta com o pblico, porm ao contrrio: em vez de comunicao de formas, comunicao direta de "realidades". Em vez de idealizaes utpicas quanto ao poder transformador da palavra potica, o registro do cotidiano ba- nal, do presente. Ao conclurem o ensaio, Imna e Vinicius citam ento recente reflexo de Haroldo de Campos sobre a poesia contempornea, publi- cada em outubro de 1984 no Folhetim. s. em que o poeta defende, para 134 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 estes tempos "ps-utpicos" (e no ps-modernos), a vigncia de uma prtica potica marcada pelo dilogo com a tradio, ou seja, a poesia contempornea deve trazer a marca explcita da intertextualidade. Na primeira parte, Haroldo rediscute o conceito de modernidade a partir dos pontos de vista diacrnico (Jauss) e sincrnico (Octavio paz), ele- gendo este ltimo como o corte que lhe permite defmir as relaes entre poesia e modernidade, a partir de "Um lance de dados" (Mallar- m). Na segunda parte, traa o legado de Mallarm, inclusive pela re- leitura de Baudelaire, atribuindo a este ltimo a "funo critico-negati- va" que concluiria a histria da modernidade, enquanto Mallarm e sua linhagem, atravs da "funo critico-histrica", abririam o espao da "ps-modernidade", ou, em outras palavras, o aps-Baudelaire, espao das utopias vanguardistas, que, no caso brasileiro, desembocam, claro, na poesia concreta. Para Haroldo, portanto, o momento atual se carac- teriza como "ps-utpico", em que o princpio-esperana substitudo pelo princpio-realidade; o projeto totalizador das vanguardas d lugar pluralizao das poticas possveis e a poesia da modernidade d lugar poesia da agoridade. Mas se os ensastas concordam com Haroldo na desconfiana para com a desqualificao literria, discordam da possibilidade vislum- brada pelo poeta de encontrar, no cenrio ps-utpico, possibilidades de a poesia da agoridade "velejar inclume s intempries da barbrie". Afmal, o panorama descrito por Imna e Vinicius como a evoluo da poesia brasileira a partir do "fenmeno marginal" leva os autores a conclurem que o que est sendo socializado uma experincia de poesia afetada no mais alto ntimo de sua capacidade de formu- lar e revelar ao mundo promessas do novo. imprescind- vel dotar o conceito contemporneo de poesia de um con- tedo crtico, mas seria ainda a formulao mallarmeana de poesia absoluta apta a nos guiar em meio s solicita- es do presente? De qualquer maneira, irretorquvel que a experincia potica culturalmente desqualificada de hoje depe acerca de um estado objetivo da sensibili- dade contempornea; o que no tem muitos encantos mas pode vir a ter sua fora. (p.J06) Como vislumbramos nas palavras de Alfredo Bosi, o que lemos aqui , de fato, o declarado desejo de encontrar, na poesia contempor- nea, algo perdido da poesia moderna: sua possibilidade critica. Mas, apesar da nostalgia, lemos tambm o reconhecimento de que estamos diante de uma nova sensibilidade, de uma nova poesia, e a disposio, quem sabe fmgida, para ver, ou esperar, algo de positivo. Creio que a 9 NUNES, Benedito. A recente poesia brasilei- ra: expresso e forma. Novos estudos - CE- BRAP nO 31. So Paulo, outubro de 1991, p.171- 183. Leituras Impertinentes - 135 est a diferena de postura entre os crticos: um, recusa em bloco a produo recente; os outros, mesmo a desqualificando tambm em blo- co, ao menos dispem-se a l-Ia e, quem sabe, a entend-Ia. Adotando postura crtica totalmente diversa diante da poesia con- tempornea brasileira, sem deter-se na desqualificao literria e muito menos sem recus-Ia, Benedito Nunes procurou mapear as linhas que caracterizariam o conjunto da poesia brasileira dos anos 80 9 . Embora partindo de um recorte temporal aparentemente mais restritivo, o autor, sem cair em generalizaes fceis ou em definies valorativas aprio- rsticas ou preconceituosas, traa um abrangente quadro da poesia bra- sileira no perodo examinado. Uma observao inicial define a amplitu- de de sua sondagem: "No se trata apenas [00'] de uma notcia sobre o que h de mais novo na poesia brasileira. Nosso intuito levantar, do ponto de vista da expresso e da forma, algumas linhas caractersti- cas do conjunto da produo potica brasileira, dentro de um marco cronolgico definido: a dcada de 80" (p. 171). A busca de linhagens orienta o "olhar para trs", na definio das "matrizes histricas" atuantes na poesia contempornea e que es- to, para o crtico, na tradio moderna brasileira. Tradio que se cons- tituiu por cerca de 40 anos e que d a perceber, nos anos 50, traos distintivos. Assim, a obra de Joo Cabral somente poder ser lida e compreendida, diz Benedito Nunes, a partir do fundo da tradio mo- derna, antes de se constituir, ela mesma, em uma linhagem interna. Do mesmo modo os poetas concretistas que, apesar de se colocarem como a possibilidade de superar a tradio moderna, projetando-se para o futuro, visavam, mais do que "anti-tradio", instaurao de uma "outra tradio". De qualquer modo, o pano de fundo dos debates e especialmente das recusas e rupturas a tradio da poesia brasi- leira moderna. Procedendo ao mapeamento histrico, o crtico passa pelos des- dobramentos concretistas, que incluem a discusso do engajamento, seja potico, seja poltico. Comungando, neste ponto, com os crticos que acabamos de ver, Benedito Nunes registra tambm, nos anos 70, a existncia de uma poesia, no geral, de m qualidade, com o abandono da tradio moderna, quando no o desprezo por ela. Mas no atribui tais efeitos "condio ps-moderna", ou sociedade de consumo e de massas, e sim a um sentimento de decepo com a cultura associada aos fantasmas do autoritarismo ou ainda ao cultivo de atitudes trans- gressivas a todos os cdigos. O crtico refere-se, certamente, s fortes mudanas no campo do comportamento, que podem ser associadas contracultura e que marcaram a virada dos anos 60 para os 70. Benedito Nunes registra ainda o "aturdimento dos crticos da poca, indiferentes ou perplexos" (p.173), e considera que, graas ao casamento entre poesia e msica popular evitou-se um perodo total- 136 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 mente perdido em termos de produo potica. Juzo rigoroso, sem d- vida, inas que no desqualifica homogeneamente a "poesia marginal", podendo perceber, em vrios poetas nela includos, valores e qualidades literrias. Quanto aos anos 80, objeto declarado de seu ensaio, conside- ra-os uma dcada, comparada s anteriores, "pouco ruidosa, nada pol- mica, sem embates tericos" (p.175)IO. "Em nosso tempo, a arte potica no pode ter urna s medida; ela no mais cannica, uma composio de cnones" (p. 178). Essa afirmao resume o que venho discutindo: muito do que se l como perda qualitativa na poesia contempornea passa pela eleio de um cnone, por um critrio de valor. Mas estamos no terreno da pluralida- de, do cruzamento de cnones e, para Benedito Nunes, no campo da hermenutica, j que "a compreenso cannica exige a hennenuti- ca". Dessa unio, o crtico e filsofo distingue dois resultados: a tradu- o como atividade potica e o fazer crtico da poesia enquanto henne- nutica dos textos, isto , enquanto historicidade. Buscando ordenar o mltiplo, encontrar afinidade entre as dife- renas, o critico reafirma, primeiramente, o que, na produo potica contempornea, talvez esteja na origem da sua pluralidade: "fora do ciclo histrico das vanguardas", os poetas ') no se acham mais sob urgente presso da busca do novo - o imprio da tradio moderna". Dentre esses, Benedito Nunes cita os que considera as "melhores vo- zes reflexivas da poesia recente", de que participam inmeros poetas de distintas geraes. Se as catalogaes so sempre problemticas, especialmente dentro dos limites de um ensaio relativamente curto, mas que se quer abrangente, importa a percepo de que o ponto definidor da poesia contempornea a convivncia da diversidade, em regime de pluralis- mo esttico: poemas de teor classicizante, versos breves e rememorati- vos, iluminao epifnica, poesia encantatria, ritmo de cano, sacra- lizao do cotidiano, verso gnmico. De tudo um pouco. Distingem-se ainda nesse conjunto heterogneo os poetas em que a glosa e a pardia so preponderantes, pela prtica do que o ensasta denomina "esfolha- mento da tradio": "converso de cnones, esvaziamento de sua ftm- o normativa, em fontes livremente disponveis com as quais inces- santemente dialogam os poetas" (p. 179). Para Benedito Nunes, ape- nas essa relao intertextuallivre e mltipla, esse passeio atemporal e extraterritorial pela "Biblioteca de Babel", pode explicar os paradoxos e as contradies em obras como a de Ana Cristina Cesar. Finalmente, a tentativa de condensar em algumas linhas as ca- ractersticas de algo que , por seu carter hbrido, praticamente incon- densvel, leva o crtico a traar quatro modos bsicos de formar, cons- tantes na poesia contempornea: "a tematizao reflexiva da poesia ou a poesia sobre a poesia; a tcnica do fragmento; o estilo neo-retrico; 10 Embora essa afirma- tiva merea discusso e at alguns reparos, as- sim como outras afir- maes relativas insti- tucionalizao da crti- ca entre o jornal e a uni- versidade, acredito que no caiba aos propsi- tos e limites deste en- saio discuti-Ias aqui. Deixo-as, portanto, para outros escritos. 11 Trecho da entrevista concedida por Haroldo de Campos a Susana Clia Leandro Scramin em 28/6/90. Ver SCRA- MIN, Susana C.L. Para alm do cisco do sol no olho. Florian6potis: UFSC, 1991, anexo L p. 31 (dis- sertao de mestrado). Leituras Impertinentes - 137 a configurao epigramtica"(p. 179). Sem ignorar, obviamente, que todos esses elementos - formais e/ou conteudsticos - j estavam na poesia moderna. Mas, observa o crtico, "a retomada graas qual hoje reaflora, verdadeira recapitulao retrospectiva do modernismo e de sua tradio, passa pelo duplo crivo axiolgico, valorativo [ ... ]: o herme- nutico [ ... ] e o histrico-crtico [ ... )" (p. 179). So estes dois crivos que introduzem tanto as releituras do passado, ou a prtica intertextual, como a possibilidade de ainda repensar, criticamente, o prprio mundo, situando-se, paradoxalmente, "ao mesmo tempo dentro e fora da histria real". E sob o signo do paradoxo e da intertextualidade programticas que me parece possvel empreender a leitura dos poetas de nosso tempo. Dizeres poticos Se admitimos a emergncia de um novo tipo de sensibilidade potica, de novos e vrios princpios estticos, onde situar, no quadro da poesia brasileira contempornea, o "novo" Haroldo de Campos da poe- sia da agoridade? O poeta tem conscincia de que o ps-utpico um momento dificil em que voc tem que saber que no mais possvel uma soluo coletiva, sa- ber que no h mais plano-piloto para reger seus poemas. Tem que se descobrir qual o poema que voc pode fazer na circunstncia atual, na agoridade, a cada agora que surge. A cada novo momento se faz um poema, num mo- mento x eu fao 'Baladeta moda toscana', num momento y eu escrevo 'O opsculo goetheano ", num momento z eu escrevo 'Finismundo a ltima viagem '. Em todos eles est presente a bagagem que eu adquiri como poeta concreto, quer dizer, eu no fao poesia concreta h mais de 20 anos. Se eu escrever um livro de sonetos, vo me chamar de poeta concreto ... 11 De fato, o poeta de A educao dos cinco sentidos no mais um poeta concreto. Retoma o verso, aps ter declarado seu fim. Verso tambm praticado por Adlia Prado. Para proceder leitura, ora cruzada, ora em paralelo, dos dois poetas, preciso tocar, inicialmente, em algumas questes no aborda- das diretamente pelos crticos que acabamos de comentar. A "eliminao de fronteiras" um dos conceitos mais abrangen- tes e mais consensuais quando se trata da ps-modernidade. Por ele transitam as tenses especialmente no que diz respeito relao entre 138 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 o fcil e o dificil, vanguarda e kitsch, letrado e popular, o alto e o baixo, cultura erudita e cultura de massa, passado e presente, cnone e anti- cnone, originalidade e citao, arte e vida, alm de outras, com as conseqentes implicaes relativas banalizao e indstria cultural. Tenses muito prximas de ns. a partir dessa perspectiva que pode- mos ler, por exemplo, algumas das aparentes contradies num autor como Haroldo de Campos. No poucas vezes a crtica brasileira, ao tratar do concretismo, acentuou, com reprovao, as propostas de vn- culo entre a poesia e a propaganda, signo maior da sociedade de consu- mo, contidas em vrios textos de Haroldo. Era a partir da "alta poesia", Maiakovski e Mallarm, que o poeta-crtico-terco-tradutor afirmava, em 1957: "O poema concreto instiga um novo tipo de tipografia e pro- paganda e mesmo um novo tipo de jornalismo, alm de outras possveis aplicaes (Tv, cinema, etc.). [ ... ] uma reverso de interesses, do jor- nal, de certas tcnicas do jornalismo, para a rbita da poesia concreta no seria, portanto, um acontecimento desconcertante"12. A posterior aproximao com o movimento tropicalista e com Caetano Veloso, bem como as "performances" de projees de poe- mas nos cus paulistanos e europeus atravs de raios laser, podem ilustrar um tipo de relao com a indstria cultural distante das previ- ses adornianas. Em "Da razo antropofgica: dilogo e diferena na cultura brasileira", ensaio redigido em 1980, ao historiar a trajetria do movimento concretista em suas aproximaes com a msica, Haroldo explicita, positivamente, as relaes possveis entre a "cultura erudita" e a "cultura de massas": Mais tarde, esse percurso poesia/msica de vanguarda (erudita) reverteria para uma excepcional conjuntura bra- sileira: Augusto de Campos seria o principal crtico e pro- pugnador da nova msica popular de Caetano Veloso e Gilberto Gil [ . .}. O produssumo, como definiu D. Pignata- ri: a potica de inveno no consumo de massa, para alm do ceticismo adorniano ... Imagine-se s, como termo de comparao e demonstrao, esta convergncia ideal: Os 'Beatles' compondo em contato presencial com John Cage sobre textos de e. e. cummings ... J3 Por outro lado, tanto a reivindicao de critrio de autoridade emprestado pelo campo do erudito, no caso por Mallarm, Maiakovski e John Cage, como a sofisticao tecnolgica e, ainda, o princpio no r- teador de toda uma vida de militncia cultural - "O Preceptor - Meis- terludi - d o tema: rigorl"14 - exemplificam mais do que a eliminao das fronteiras entre o erudito e o massivo, entre o fcil e o dificil, sua tenso. Ou ainda, olhando por outro ngulo, como diria Rouanet, no se 12 Poesia concreta - Lin- guagem - Comunicao. Teoria da Poesia Con- creta: textos crticos e manifestos. 2" ed. Au- gusto de Campos, Ha- roldo de Campos e D- cio Pignatari. So Pau- lo: Duas Cidades, 1975. 13 Metalinguagem & outras metas. So Pau- lo: Perspectiva, 1992, p.249. 14 Ciropdia ou a educa- o do prncipe. Xadrez de estrelas. Obra citada, p. 47. Neste poema de 1952, j esto presentes algumas imagens que marcam as concepes poticas de Haroldo, in- dependentes do concre- tismo, e que reaparecem com vigor em A educa- o dos cinco sentidos. 15 ROUANET, Srgio Paulo. O novo irracio- nalismo brasileiro. As razes do iluminismo. So Paulo, Companhia das Letras, 1987, p. 124-146. Leituras Impertinentes - 139 trata de nivelamento entre cultura de elite e cultura de massas, e sim, da tentativa, utpica, diga-se, de superar o elitismo, superando o "monop- lio da cultura superior por parte da classe alta"'5. Todavia, preciso acentuar que, ao falarmos das fronteiras e sua eliminao, estamos adotando no o conceito simplista de homogeneizao de produtos culturais, mas da tenso que se estabelece, ora por apropriao mtua, ora por contaminao, no necessariamente depreciativa, entre es- feras que se queriam, ao menos teoricamente, distintas, autnomas e hierarquizadas. A entrada de Adlia Prado no cenrio cultural brasileiro toca em questes similares. Grande vendagem de seus livros - "best-seller" potico? -, manifestaes favorveis na crtica. Uma poesia aparente- mente fcil, comunicativa, quase uma prosa coloquial, tratando de "coi- sas de mulher" entre outras coisas, direta em sua fragmentao. Uma poeta-prosadora vinda de uma cidadezinha do interior mineiro, que se j no chamasse Divinpolis, certamente assim seria nomeada a partir da palavra religiosa de Adlia Prado. Produziu poemas que em menos de dez anos se transformaram em "Dona Doida", texto para teatro ence- nado com sucesso, por todo o pas, pela muito competente, mas nem por isso menos "global", Fernanda Montenegro. E se o teatro est no campo da chamada "alta cultura", as estratgias de montagem e divul- gao dos espetculos a partir da notoriedade dos atores obtida como "artistas de televiso" refora. em vez de eliminar, as tenses entre o campo da arte enquanto esfera supostanlente autnoma e a indstria cultural. Se tais fatos no servem para valorizar, por si s, a obra de Adlia Prado. t a m b ~ m no a desvalorizam. Colocam, simplesmente, a tenso de que mos tratando. Isso sem falar dessa mesma tenso ela- borada na prpria obra, o que abordarei mais adiante. Outra fronteira que se dilui, ou melhor, se tensiona na ps-moder- nidade, a de gnero, entendida em sentido amplo. Gneros literrios se mesclam, se aproximam, dialogam. A critica e a teoria surgem no poema; a poesia contamina o ensaio; a prosa de fico, a histria. E vice-versa. Os gneros autobiogrficos ganham estatuto literrio, vida e fico se confundem e se interpenetram. Os exemplos abundam, mas para ficar apenas com os meus eleitos nesse ensaio, basta lembrar o constante vaivm entre crtica, teoria e poesia na obra de Haroldo, mediadas pela atividade tradutora. E, inclusive, uma certa discursividade (poesia dis- cursiva igual a poesia tradicional, pregava Haroldo), tons circunstan- ciais e elementos autobiogrficos podem ser lidos nos poemas de A educao dos cinco sentidos. Adlia, por sua vez, funde fico e realidade, mistura sua prpria vida obra, transporta elementos da pro- sa para a poesia e vice-versa. Isso sem falar nas relaes de gnero, em que feminino e masculino se redimensionam e vem suas hierarqui- as cannicas serem subvertidas, quando no diludas, mesmo sem mili- 140 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 tncias feministas explcitas. Quanto fronteira entre o universal e o particular, traduzida em termos de internacionalizao e regionalizao, ou ainda de cosmopoli- tismo e provincianismo, sem tocar diretamente nos ensaios de Haroldo de Campos que recobrem praticamente todas as questes envolvidas no debate contemporneo, a leitura cruzada das obras poticas de Ha- roldo de Campos e Adlia Prado exibe, quase por si s, a tenso entre estes dois plos. Relativizao e deslocamento da idia de um centro, de um nico lugar simblico a partir do qual se pode produzir poesia de boa qualidade. Lugar polivalente que pode incluir o sujeito. Se a eliminao de fronteiras, ou em outras palavras, a tenso entre limites um elemento caracterizador da atividade artstica ps- moderna (sem esquecer das outras atividades), concordo com a posi- o de Linda Hutcheon em priorizar, dentre os aspectos caracterizado- res do ps-moderno, a relao com o passado: aquilo que quero chamar de ps-moderno fundamental- mente contraditrio, deliberadamente histrico e inevita- velmente poltico. Suas contradies podem muito bem ser as mesmas da SOCiedade governada pelo capitalismo re- cente, mas, seja qual for o motivo, sem dvida essas con- tradies se manifestam no importante conceito ps-mo- derno da 'presena do passado '. [. . .} no um retorno nostlgico; uma reavaliao crtica, um dilogo irnico com o passado da arte e da sociedade [. . .}. 16 Certamente se pode objetar, mais uma vez, que a modernidade efetua, atravs da pardia, a reavaliao crtica do passado. Alis, pela oposio pardia/pastiche que Jameson distingue, respectivamen- te, modernismo/ps-modernismo, com sinal negativo para o segundo termo da conjuno. preciso, no entanto, observar que o "retomo ao passado" empreendido pelos poetas contemporneos pode ser afirma- tivo, sem deixar de ser crtico, sem deixar de ser historicidade, sem deixar de ser uma reinterpretao. E tal retomo se d de forma progra- mtica: seja pelo pastiche, recuperando estilos e formas esquecidas para desloc-los, seja pelas vrias formas e fontes de citao, seja pela intensa atividade tradutora e transcriadora, como diria Haroldo, seja pelo resgate dos esquecidos pela histria oficial. Intensificao da intertextualidade, ou, melhor dizendo, da hiper- textualidade - e penso, claro, nos Palimpsestes de Genette - como projeto esttico-crtico, como modos de retomar ao passado, instauran- do descontinuidades, desestabilizando certezas, relativizando o conceito de novo. Eis um dos paradoxos da poesia e da prpria cena contempo- rneas: exatamente onde ela acusada de eliminar a referencialidade 16 Potica do ps-mo- dernismo: histria, teo- ria,fico. Trad. Ricar- do Cruz. Rio de Janei- ro: Imago, 1991, p. 20 17 Esse ponto foi trata- do por Susana Scramin em sua dissertao de mestrado, j referida. Leituras Impertinentes - 141 do tempo histrico, deslocando, cruzando e sobrepondo tempos e textos diversos, exatamente nessa prtica desestabilizadora que se d a his- toricidade, que se potencializa a crtica. Na poesia de Haroldo de Campos a presena do passado sem- pre foi muito forte. Mesmo nos tempos da militncia concretista, em que a poesia que se pretendia propor e, at, impor, projetava-se nitida- mente para o futuro a partir de seu compromisso com um presente de modernizao, ou, mais ainda, num tipo de presente que se via como literalmente na "vanguarda", mesmo a a presena do passado muito forte. No h dvida de que se tratava de um processo de legitimao da prpria prtica concretista, atravs da construo dos antepassados. Um passado construdo pela seleo rigorosa da 'tradio vlida", que deseja reescrever a prpria histria a partir do presente autocentrado. No entanto, sem jamais ter renegado os princpios tericos que enfor- maram sua militncia potica e cultural, o Haroldo de Campos dos anos 80 intensifica sua atividade tradutora e transcriadora, abre o leque de possibilidades e amplia suas incurses pelo passado, indo aos textos, por assim dizer, fundadores: Homero e a Bblia; Finismundo e Qohelet. sem dvida A educao dos cinco sentidos, nico livro de poemas publicado por Haroldo de Campos nos anos 80, o que melhor exemplifica essa poesia "da agoridade", que no se confunde com poesia do momento presente, e se constri, paradoxalmente, pela inten- sa revisitao do passado. Sem entrar na viso pedaggica que funcio- naliza esta poesia desde o ttulo - ttulo do livro como um todo, de uma parte dele e do poema de abertura17 -, vamos encontrar, no conjunto do volume, uma grande heterogeneidade entre os poemas. E o leitor mais antigo de Haroldo certamente se surpreende ao encontrar, neste livro, grandes diferenas em relao ao anterior, Signncia quase cu, e talvez se surpreenda ainda mais ao constatar que poemas bem mais antigos do prprio Haroldo, poemas pr-concretistas, em pleno uso do verso a ecoam. Dessa volta a seu prprio passado, "Ciropdia ou a educao do prncipe", Haroldo retoma as imagens do rigor e da edu- cao pela poesia. Dos 50 poemas que, divididos em cinco partes, compem A edu- cao dos cinco sentidos, cerca de 20 so poemas longos, seja para os padres concretistas, seja para aqueles em voga nos anos 70. So poemas com mais de vinte versos, sendo que a "Ode (explcita) em defesa da poesia no dia de So Lukcs" combina seu verboso ttulo com 144 versos! Sim, versos. Porque neste livro no mais nos deparamos com a palavra estilhaada no branco da pgina, com O poema constelao predominante at o livro anterior. Isso no quer dizer que Haroldo tenha "retrocedido" em sua potica, raciocnio aplicvel apenas numa pers- pectiva evolucionista linear. Bem ao contrrio, creio que o poeta retra- balha sua poesia, enriquecendo-a com as mltiplas possibilidades de com- 142 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 posio a partir da biblioteca e que a histria da poesia lhe d. Este livro conta, de algum modo, histrias da poesia. Primeiro, da prpria poesia desenvolvida por Haroldo e seus pares, no sem uma boa dose de ironia, mas tambm de narcisismo e de rancor, de auto- referencial idade autobiogrfica um tanto cabotina: "a" poesia igual sua poesia; os percalos "da" poesia so os percalos do poeta ressen- tido frente a seus contemporneos - "e todo mundo querendo tricapi- tar/ h mais de trinta anos/ esses trignios vocalistas"18. No entanto, alm de registrar sua luta potica, Haroldo parece subvert-la ao rea- firmar conceitos de poesia pelo olhar de um eu, de um sujeito situado no tempo e no espao e que rememora, na velhice, sua prpria histria; que expe versos de circunstncia, apesar das mediaes de linguagem e dos distanciamentos da decorrentes, como na srie "Austinia des- vairada"; e que escava textos remotos no tempo e no espao, passean- do entre o pensamento e a poesia: revisita Herclito e a lrica de Mitile- ne, rev al-Ghazzali e Heidegger, vai China do sculo VIII para rees- crever Li Po em duas verses, depois de rever Mencius. Passeia pela Provena, traduz uma anedota barroca, homenageia VaUejo, citando Sousndrade e Shakespeare, inventa um dilogo entre Ungaretti e Le- opardi e, num dos melhores poemas do livro - "Baladeta moda tosca- na" - desloca para a So Paulo contempornea a balada do exlio de Guido Cavalcanti 19. Alm do processo de recriao, em que parodia versos e imita o estilo, Haroldo praticamente infla o poema com tal abundncia de citaes e aluses, de ordens e tempos diferentes, aca- bando por construir um poema sem fronteiras demarcadas, pleno tam- bm de lirismo, humor, sutil ironia e extrema riqueza sonora. Um bom poema, digamos, ps-moderno. Mas no basta. Alm da presena ostensiva do passado, explci- ta nas longas e detalhadas "notas" que complementam os poemas no final do livro, a variedade e intensidade das citaes e referncias, ao longo de quase todos os poemas, fazem de A educao dos cinco sentidos um exemplo mais do que eloqente da hipertextualidade, ou da intertextualidade acirrada e programtica que parece caracterizar, sem demrito, a poesia contempornea. No h apenas destruio ou devorao do passado, ou rupturas que se queiram ntidas e definitivas. H homenagem e resgate, que tambm se tomam crticos ao espraia- rem a idia de uma "nica" tradio, ao trazerem elementos dspares para uma renovada percepo esttica contempornea. Se em Haroldo de Campos o retomo ao passado literrio, incluin- do-se nele o seu prprio, ato explicitamente programtico em seu fazer potico mais recente, o mesmo no se pode dizer da poesia de Adlia Prado. Pelo menos quanto explicitao. verdade que seu comentadssimo poema "Com licena potica", que abre Bagagem, dialoga com outro poema de abertura, o "Poema de sete faces", o pri- 18 "Ode (explcita) em defesa da poesia no dia de So Lukcs", obra ci- tada, p.104-127. 19 Haroldo distingue este seu poema, "inspi- rado" em Guido Caval- canti, da traduo pro- piamente dita, feita por ele como adendo ao en- saio "O doce estilo novo: (Bossa-nova) na Itlia do duocenlo", pu- blicado no Folhetim nO 339, Folha de So Pau- lo, 1717183. Caracteriza- se, assim, a distino entre "transcriar" como ato tradutor e "criar a partir de", relativizando o conceito de originali- dade. 20 "Bitolas", poema do livro Corao Dispara- do. Em Poesia reunida, p.205. Leituras Impertinentes - 143 meiro que se l em Alguma poesia, no primeiro livro de poemas de Carlos Drummond de Andrade, j devidamente cannico em 1976. Di- logo retomado por Adlia em outros poemas do mesmo livro, assim como em outros poemas dos outros livros, em que alm de Drummond entram na conversa, muitas vezes sendo citados nominalmente, Guima- res Rosa, Murilo Mendes, Fernando Pessoa, Castro Alves, Casimiro de Abreu, lvares de Azevedo, Gregrio de Matos, Manuel Bandeira ou Cames. Histria oficial da literatura brasileira, diria certamente Haroldo de Campos. E, nessa histria, a relao mais forte, mais expl- cita, um misto de amor e dio, e de elaborao da to moderna "angs- tia da influncia" se d com a "herana" do mineiro de Itabira. Mas h tambm aluses menos corriqueiras a qualquer estudante de poesia, como no verso "J li 'mar de sargaos'; seja o que for, belo"20. Ter Adlia Prado lido Jean Rhys? No me parece, contudo, que essa presena do passado, ou essa intertextualidade seja o ponto mais forte ou mais detenninante na obra potica de Adlia Prado. No to evidente o projeto de elaborao potica a partir de outros textos do acervo literrio aludido, dessa bibliote- ca quase que oficial. Embora esteja bastante presente esse passado, o que lemos em "Licena potica" , paradoxalmente, uma poeta que se prope uma tarefa fundadora, geratriz de uma linhagem que se definir pelo papel feminino, pela diferena. No lugar do anjo torto que vive na sombra, surge o anjo esbelto que toca trombeta; sina de ser gauche na vida, sobrepe-se a de carregar bandeira. Num ato inaugural: " ... Cum- pro a sina.! Inauguro linhagens, fundo reinos/ - dor no amargura.! .... Nai ser coxo na vida maldio pra homem.! Mulher desdobrvel. Eu sou." (p.ll) Certamente a defesa de uma poesia de expresso lrica no Brasil de 1976 pode ser lida como volta ao passado, como retrocesso. Como volta a um passado romntico, mas com dico coloquial e moderna. Mas que recusa a maldio do poeta moderno e busca suas razes num passado extremamente mais longnquo do que aquele representado pela produo literria brasileira que a antecede. A mesma imagem de re- cusa das heranas imediatas e da busca de re-fundao a partir de razes antiqssimas reitera-se em lugares inaugurais na poesia de Ad- lia: est tambm no primeiro poema do segundo livro. Significativamen- te, o poema chama-se "Linhagem". Poema longo, discursivo, descreve/ narra situaes corriqueiras, modos de vida de "pais" e "avs" despro- vidos de herosmos e "que jamais pensaram em escrever um livro". Nada de heranas nobres, de dices poticas "elevadas". Mas, diz o poema, "Minha rvore ginecolgica! me transmitiu fidalguias, gestos mannorizveis", e falas que s se atualizam na palavra potica depois de depuradas em novo ato inaugural, que nega origem, ascendncias ou marcas de autoria: "esta sentena no lapidar, porque eivada/ dos solu- 144 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 os prprios da hora em que foi chorada,! permaneceu indita, at que eu,! cujas mes e avs morreram cedo,! de parto, sem discursar,! a trasmitisse a meus futuros,! enormemente admirada." A mesma preocupao em marcar uma ancestralidade quase alm do tempo, e por isso mesmo indefinida, e a poesia como expresso do sentimento, como fruto da experincia emocional transmissvel, mes- mo que mediada pelo dilogo com outras vozes, recorrente e retoma, ainda uma vez, num poema de Pelicano; ltimo livro de poesias de Adlia Prado. Em "Herldica", o poema se abre com dois versos de- casslabos, barroquizantes, Gregrio de Matos, nitidamente par- dicas, para, a partir do terceiro verso, baixar e mudar o tom, reto- mando o discurso sobre a poesia e sobre a crtica com muitas alu- ses a fontes diversas: Grande luxo ser pobre por escolha, tentao de ser Deus que nada tem, orgulho incomensurvel. Por causa disso sou advertida de que muitos me precedero no Reino, os ladres, os maus poetas e pior, os bajuladores que os louvam. Sei quando um verso mau, quando no vem desgarrado da margem ignota da alma. S posso dizer que amor esta fadiga de catar as prolas. descobrir nos brases a milenar linhagem. Ningum sabe o que diz quando fala dos pobres. Parece que essa busca nos "mil avs", busca da milenar linha- gem, que se refunda na mulher desdobrvel confrontada a valores po- ticos garimpados na tradio, mas encontrados fora do centro, "na mar- gem ignota da alma", parece que essa busca, ao ser lida na relao com a religiosidade erotizada, ou com a sexualidade sacralizada, sinais in- vertidos que marcam toda a obra de Adlia, aponta para um passado textual muito antigo e muito presente nessa obra. Passado que faz a convergncia com a obra de Haroldo de Campos e que, se leva a pro- dutos poticos aparentemente muito distintos enquanto realizao, leva tambm a uma espcie de iluminao compartilhada pela imagem do sol, pelo mesmo solo: a Bblia, a tradio barroca. Sol, lua, ouro, prata, amarelo, roxo. Um cisco de sol no olho. Um jogo que pode ser jogado pelos dois parceiros neste ensaio. Metforas Leitul'llS Impertinentes - 145 solares e desdobramentos do amarelo em que os dois poetas se encon- tram. Encontram-se para nos deixar ler que os rumos da poesia brasi- leira dos 90 pode ter assimilado, da imaginria conjuno destes poetas, na pluralidade de seus caminhos, no a desqualificao literria, no o novo pelo novo, no a imediatez da vida travestida de poesia, mas as possibilidades de, cruzando linhagens e linguagens da tradio, encon- trar o rigor e a simplicidade. Encontrar poesia. 1 Charles Baudelaire, "La Modernit" in Oeuvres Completes de Baudelaire, texte ta- bli et annot par Y-G Le Dantec, "Bibliothe- que de la Pliade", Pa- ris: Gallimard, 1958, p.892. Saturno Devorador da Modernidade: Imagens/Sensaes Ana Luiza Andrade Universidade Federal de Santa Catarina As alegorias so no reino do pensamento o que so as runas no reino das coisas. (Walter Benjamin. Origem do Drama Barroco Alemo) Depois do final da palavra comea o grande uivo eterno. (Clarice Lispector, A Paixo Segundo GH) A identificao romana entre Saturno, o' deus da fartura que devora os filhos, e Cronos, o deus do tempo dos gregos, antecipa a voracidade de tempos modernos. A linguagem artstica circula numa temporalida- de voraz, ao incorporar-se em formas culturais significantes, desde a frmula baudelairiana: "La modernit, c' est le transito ire, le fugitif, le contingent, la moiti de l'art, dont l'autre moiti est l'eternel et l'immuable"l. Segundo Deleuze, entre os dois presentes de Crooos, o da subverso pelo fundo e o da efetuao nas formas, h um terceiro, pertencente a Ain, deus da locuo, atuante no "momento perverso" instantneo e superficial de contra-efetuao, que o subdivide, e que traz tona o devi r-louco das profundidades. A modernidade da pintura de Goya "Saturno devorando um de seus filhos" (1820-1823) consiste na imagem corprea de um presente que devora, mas um presente sendo incorporado pelo passado que j fantasma do presente: "um j que ainda no e que j no mais". 148 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 Saturno sobe superfcie da tela de Goya como um ancio que emerge das profundezas, transmutado em Cronos, fantasma em plena opera- o ainica na incorporao de sua cria: uma concepo temporalleib- niziana. Como diz Deleuze, "nada sobe superfcie sem mudar de natu- reza"2. Mas a prpria mudana na natureza que est em processo no quadro de Goya: o ancio, em seu ato de devorar o filho, j um fantas- ma em metamorfose pela boca escancarada e voraz com que destrin- cha um corpo para alimentar-se e assimil-lo na perpetuao do ato canibal, ou tomar-se "outro", atravs da incorporao. A superficie da tela parece apontar antes para sua profundidade oculta, para o presente saturnino de incorpor",o do fantasma, ou seja, para uma linguagem anterior de Sua prpria produo: fantasma que volta s origens exte- riores, extra-ser que passa do acontecimento figurativo ao gensico - o abocanhar voraz do filho no passado que desemboca na devo rao futura do pai -, corpo incorporado que se toma incorporador. A fora da linguagem imagstica aqui se volta ao acontecimento originrio cultu- ral: a representao da espcie animal ampliada no corpo humano que, ao devorar um outro reduzido, apropria-se tanto das foras adversrias (exocanibalismo) quanto das ancestrais (endocanibalismo), canibalismo enfim, que antecede a prpria linguagem imagstica de que constituda a matria-prima da pintura. Ao considerar a pintura de Goya em sua meditao sobre os mistrios da matria, pintando as trevas num tempo de luzes, Jean Sta- robinski aproxima-o a Beethoven no s pela perda gradual da audio, mas pela obstinada superao de si mesmo na "extraordinria transfor- mao de estilo" em poucas dcadas. Goya um anacronismo numa poca que consagrou a idia de Cronos, surgindo com a prpria pala- vra, inconforme, ou fora de seu temp03. Coincidente representao de Goya no ato incorporador que assimila e reproduz o mesmo, Octavio Paz nos lembra o sentido poltico da mquina do Estado moderno, "mquina poltica do sistema capitalis- ta, uma superestrutura, o modelo das relaes econmicas, as gran- des empresas e negcios, imitao sua, tendem a converter - se em estados mais poderosos que muitas naes"4. Como alegoria de um Estado moderno, o quadro evocaria a ascenso do individualismo re- nascentista representado pelo monstro Leviat de Hobbes, para quem a sociedade moderna controla o seu estado natural predatrio apenas por interesse. A matria se transforma no poder de incorporar ou na fragilidade a ser incorporada, para Hobbes, contemporneo de um des- membramento da terra simblico do estabelecimento das fronteiras do "eu" individual, terra previamente imaginada como um corpo de propri- edade comunitria que se divide, na representao do homo economi- cus 5 O tempo devorador que se representa no velho monstro de Goya evoca pois, o antigo fantasma renascentista do corpo cuja fora voraz 1 Gilles Deleuze, La Lgica deI Sentido, trad. prol. Miguel Morey, Barcelona/B. Aires: Pai ds, 1989, p. 13944. J Jean Starobinski, Os Emblemas da Razo, So Paulo: Cia das Le- tras, p. 499. Octavio Paz, El Ogro Filantrpico Histria y Politica 1871-1978, Barcelo- na: Seix BarraI, 1983, p.85. I Maggie Kilgour, From Commllnion to Cannibalism: an ana- tomy of melaphors of incorporation, New Jersey: Princeton Uni- versity Press, 1990, p. 145. 6 Michel Foucault, As Palavras e as Coisas: uma arqueologia das cincias humanas, trad. Antonio Ramos Rosa, prefcio Eduar- do Loureno e Virglio Ferreira, Lisboa: Por- tugalia Editora, p. 443 e275. 7 Jean Starobinski (Montaigne em Movi- mento, trad. Maria Lucia Machado, So Paulo: Cia das Letras, 1993) cita Montaigne: "Escrever , por uma alienao consentida, constituir o corpo se- gundo aquele que apa- rece para si mesmo, produzir o tecido ver- bal - o texto - ofereci- do compreenso do leitor virtual. O texto esse estran ho objeto que tira a sua vida do desaparecimento do seu arteso. A obra escrita, modo vicarian- te de nossa existncia, rastro destinado a so- breviver a ns, exteri- oriza a vida e interio- riza a morte." (p. 41) S Maggie Kilgour, From Communion to Cannibalism, p. 149. Saturno Devorador da Modernidade - 149 assimila o tempo ao se corporificar no espao, ao desdobrar-se na cena paradoxal de um tempo imutvel em sua velhice disparada - tempus edax rerum (o tempo que tudo devora) - deslocando-se no espao da tela - sua metade artstica antropofgica bestializando-se na moderni- dade capitalista fragmentada que representa um tempo presente dividi- do pelo trabalho. Sobretudo, a pintura de Goya anteciparia a passagem do pensa- mento clssico ao moderno, o ser humano entre o seu ser finito e a suspenso do devir, coincidente ao impasse foucaultiano do homem moderno e seu duplo: "A cultura moderna pode pensar o homem por- que pensa o finito a partir de si mesmo". Para Foucault, incorporador de Freud, o que distingue o pensamento moderno precisamente "tra- zer a lume esta parte de sombra que recolhe o homem nela, a reani- mao do inerte ... " e, o que se revela no fundamento da histria das coisas e da historicidade humana, " a distncia a escavar o Mesmo, e o afastamento que o dispersa e o junta nos dois extremos dele mesmo. esta profunda espacialidade que permite ao pensamento pensar sem- pre o tempo - conhec-lo como sucesso, promet-lo como fecho, ori- gem ou retomo." Se a reflexo histrica, no classicismo, girava em tomo da lgica e da ontologia, na modernidade, questiona-se sentido, forma de verdade, forma de ser, e a reflexo histrica gira em tomo das "relaes entre significao e tempo"6. Contemporneo de Montaigne, para quem a linguagem do escri- tor presentifica a incorporao saturnina de um pensamento moderno? a Anatomia da Melancolia, tambm do sculo XVII, de Robert Bur- ton, tece a analogia entre o texto e o corpo humano, seguindo as etapas mentais humanas s profundidades enlouquecedoras do processo me- lanclico, dentro do ideal renascentista de colecionar autores, na tenta- tiva humanista de restaurar o passado atravs do modelo erasmiano, como membros dispersos de um corpo mutilado que se reunifica em sua completude original. Justificando-se pela frase Omme meum, nihil meum de Macrobius, Burton foge da questo da autoria em relao propriedade dos autores a serem incorporados, sem deles roubar, mas comendo-os, na substituio das metforas de posse pelas de alimen- tos. Isolado e at insular, no autoconsumo incorporativo de sua lingua- gem, segundo Maggie KilgourS, Burton chega a antecipar a Robinson Cruso de Defoe, em sua existncia mediatizada por textos. E por essa via textual de incorporao que a sua produo se estenderia ao lado sul do Atlntico, nos traos de descendncia saturnina de casmur- ros e borgianos. Porm, Walter Benjamin que, ao recuperar a modernidade de Baudelaire, percebe na descontinuidade temporal o resduo fmal das coisas, no sentido em que Cronos era inseparvel dos corpos que o enchiam de causas e matrias enquanto Ain povoa-se de efeitos que o 15 O - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 recorrem sem ench-lo jamais. 9 O pensamento melanclico de Benja- min j se produz em fragmentos alegricos de um corpo arcaico des- membrado. Pela teoria alegrica, ele coleciona (como Burton) mas, ao invs de autores, objetos residuais que subdividem o presente em pas- sado e futuro, vivendo alm do presente pelos seus escritos, em sua rebeldia. Pela teoria melanclica, ele prprio emerge desmembrado superfcie, em imagens fotogrficas pensativas, fragmentos represen- tativos de um original morto que se quer ressuscitar. A partir de quatro fotografias de Benjamin, de 1927, 30, 37 e 38, Susan Sontag busca reconstituir, feio de Montaigne, de Burton, e do prprio Benjamin, um corpo de "flneur" disperso pelas cidades como "reminiscncias do eu" em "espaos perdidos" de pensamentos imagsticos, associando alegoria e melancolia produo do "eu" como projeto, "algo a ser construdo". Como explica Sontag: Para o indivduo nascido sob o signo de Saturno, o tempo o meio da represso, da inadequao, da repetio, mero cumprimento. No tempo, somos apenas o que somos: o que sempre fomos. No espao, podemos ser outra pessoa. O escasso senso de orientao de Benjamin e sua incapaci- dade de interpretar o mapa de uma rua transformam-se numa paixo pelas viagens e no domnio da arte de se perder. O tempo no nos concede muitas oportunidades: ele nos impele por trs, empurrando-nos pela estreita pas- sagem do presente que desemboca no futuro. O espao, ao contrrio, amplo, frtil de possibilidades, posies, intersees, passagens, desvios, converses, becos sem sada, ruas de mo nica. Na realidade, demasiadas pos- sibilidades. Como o temperamento saturnino vagaroso, propenso indeciso, s vezes precisamos abrir caminho de faca na mo. s vezes acabamos virando a faca contra ns mesmos JO
Nas fotos em que Benjamin aparece pensativo e sempre olhando para o canto esquerdo da fotografia, caberiam suas prprias palavras sobre o temperamento saturnino em Origem do Drama Barroco Ale- mo: O olhar voltado para o cho caracteriza o saturnino, que perfura o solo com seus olhos. Tschering escreve: "Quem no me conhece pode reconhecer-me por minha atitude. Olho sempre para o cho porque brotei da terra, e agora olho para minha prpria me. As inspiraes da me-ter- ra despontam aos poucos para o melanclico, durante a 9 Deleuze, La Lgica dei SeI/tido, p. 173. 10 Susan Sontag, "Sob o Signo de Saturno" in Sob o Signo de Saturno, trad. Ana Maria Capovilla e Albino Poli Ir., Porto Alegre SP: L&PM, 1986, p. 91. 11 Walter Benjamin, Ori- gem do Drama Barro- co Alemo, trad. apreso Sergio Paulo Rouanet, So Paulo: Brasiliense, 1984, p. 175. 11 Ned Lukacher, Primai Scenes Literature Philo- sophy Psychoanalysis, Ithaca and London: Cor- nell University Press, 1986, p. 283-5. 13 Jorge Luis Borges, "EI A1eph" in EI Aleph, Ma- drid: Alianza/Emec, 1978, p. 171. Citao e comentrios por Emir Rodriguez Monegal, "O Tempo e Eu" in Borges por Borges, trad. Ema- ni Ss, Porto Alegre: L&PM, 1987, p. 78-85. 14 Walter Benjamin, Ori- gem do Drama Barro- co Alemo, p. 172. Saturno Devorador da Modernidade - 151 noite da meditao, como tesouros que vm do interior da terra; as intuies instantneas lhe so alheias 11. Para Benjamin, o princpio da compreenso histrica sinnimo da liberao edipiana. Sua atrao melanclica pelas subterrneas pro- fundezas da memria chegam ao submundo arcaico da metrpole mo- derna como ecos de uma fascinao edipiana que penetra maternal- mente os mistrios ctonianos da antiga terra. No centro do labirinto, no lugar do Minotauro, como mostra Ned Lukacher em seu estudo das imagens dialticas de Benjamin, fica a prostituta, o segredo do mistrio das ruas e a experincia liminar, o que constitui, para Benjamin, a zona do pr-ontolgico da linguagem I 2. A viagem ao recndito mistrio pro- duz, em seu centro, a viso saturnina incorporativa do "multum in par- vo", descendo terra como no "Aleph" borgiano: "vi el Aleph desde todos los puntos, vi en el Aleph la tierra, y en la tierra otra vez el Aleph, yen el Aleph la tierra". O tempo borgiano, por outro lado, identifica-o ao autoconsumo saturnino dos artistas: "O tempo um rio que me arre- bata, mas eu sou o rio; um tigre que me destroa, mas eu sou o tigre; um fogo que me consome, mas eu sou o fogo. O mundo desgraada- mente real; eu, desgraadamente, sou Borges" 13 . o tempo melanclico da dialtica saturnina explicado em sua metamorfose cronolgica de acordo com o mito, que Benjamin explica em suas oposies extremas: Essa concepo no dualista apenas com relao ao externa do deus, mas tambm com relao ao seu destino prprio e pessoal, e isso de forma to abrangente e to ntida. que poderamos caracterizar Cronos como um deus dos extremos. Por um lado ele senhor da idade de Ouro .. . por outro lado, o deus triste, destronado e humilhado .. . por um lado, gera (e devora) inmeros filhos ... e por ou- tro, est condenado eterna esterilidade, por um lado um monstro capaz de ser vencido pela astcia mais vulgar, e por outro o deus antigo e sbio, venerado como a inte- ligncia suprema, ( .. ) nessa polaridade imanente da concepo de Cronos ... que o carter especfico da con- cepo astrolgica de Saturno encontra sua explicao definitiva - esse carter que em ltima anlise determi- nado por um dualismo intenso e fundamental/ 4
Ao contrrio de Robert Burton, a teoria da melancolia de Benja- min se produz a partir da representao de um corpo desmembrado, ou das descontinuidades representadas nas coisas como resduos, o que coincide ao pensamento de Foucault: " a partir da arquitetura que 152 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 ocultam, da caeso que mantm o seu reino secreto sobre cada uma de suas partes, do fundo dessa fora que as faz nascer e nelas permane- ce como imvel mas ainda vibrante, que as coisas por fragmentos, per- fis, bocados, lascas, vm oferecer-se, muito fragmentariamente, re- presentao"15. Assim, os retratos instantneos de Benjamin reprodu- zem a iluso imagtica saturnina moderna como produto das profunde- zas de seu olhar penetrante, revelado no tecido de sua linguagem. Os seus pensamentos imagsticos, ao contrrio, expressam a emergncia de passagens fragmentrias que, como fsseis ou cadveres, decifra- dos ou desenterrados, reconstituem pela incorporao saturnina, um corpo histrico que se reanima com a recolocao do signo em sua circulao sangnea. Um exemplo desta reconstituio histrica o seu fragmento significantemente intitulado "O Anel de Saturno ou Sobre a Construo em Ferro". Nele, Benjamin recupera o momento pr-industrial em que o ferro substitudo, como matria-prima, pelas mquinas a vapor, na Europa. A partir de uma citao de Um Outro Mundo de Granville, ao falar de uma ponte cujas extremidades podiam ser visualizadas ao mes- mo tempo e cujos pilares se apoiavam sobre planetas que se conduziam de um mundo a outro por uma mesma calada de asfalto maravilhosa- mente lisa, o pilar 333.000 repousava em Saturno, o que convence o espectador de que o anel deste planeta no era outra coisa seno um balco circular sobre o qual os saturninos vinham noite tomar a fres- ca 16 . As pontes do texto so construdas a partir de suas extremidades - de um lado, a viso utpica e de outro, a da matria - o "ferro" figurando como uma das camadas de um palimpsesto histrico que ex- plica a sua substituio nas estradas, o seu uso imitativo em mveis de madeira preciosa e a moda dos materiais que imitavam outro materiais (vidros imitando porcelana, mesas de ferro imitando junco tranado, etc.) marcando inclusive a passagem do arquiteto ao construtor, do au- tor ao executante, com a vitria do engenheiro no caso da fabricao da torre Eiffel, considerada, pelo primeiro historiador das construes de ferro, como uma forma intermediria de construo, ainda em seus andaimes. As pontes que ligam as descontinuidades entre os materiais, suas formas intermedirias ou seus andaimes esquecidos, na constru- o da alegoria, indicam pois, os limites significantes de um corpo hist- rico desmembrado, que se desdobram em significados esquecidos de sua funo contnua. a partir de uma conscincia descontnua da histria moderna entretecida, na multiplicidade transitria de mscaras em que se encar- na involuntariamente o escritor, em sua necessidade de ter/ser outros, e ainda como uma filha devotada de Saturno, que Clarice Lispector se representa. Para ela, a verdade do inconsciente e do mundo a mesma, "resduo final de todas as coisas".17 Ao comentar Perto do Corao 15 Michel Foucault, As Palavras e as Coisas, p. 318. 16 Walter Benjamin, "L'Anneau de Saturne ou De la Construction en Fer", in Paris, capi- lale de XIX .... si ec/e, Paris: Cerf, 1992, p. 882. I' Clarice Lispector, "Tempestade de Almas" in Para No Esquecer, So Paulo: Siciliano, 1992. A citao com- pleta : "A verdade o resduo final de todas as coisas, e no meu incons- ciente est a verdade que a mesma do mundo" (p. 119). 1I Berta Waldman, .4 Paixo Segundo Clari- ce, So Paulo: Brasilien- se, 1983, p. 28. 19. Clarice Lispector, Para No Esquecer, p. 35. 20 Walter Benjamin, "The Work of Art in the Age of Mechanical Re- production" in ll/umi- nations, intro. Hanna Arendt, transl. Harry Zohn, New York: Scho- cken Books, 1968, p. 158 e 226. 21 Clarice Lispector, Para No Esquecer, p. 8. Saturno Devorador da Modernidade - 153 Selvagem, Berta Waldman descreve um processo proustiano de asso- ciao entre tempo e memria atravs de sensaes: A fbula do romance avana e recua, progride e regride, patina sobre si mesma, em sua inteno de reconstruir uma identidade: a de Joana. Como a reconstruo no se faz linearmente, o fio da infncia filtrado pela memria, e, por vezes inventado, atravessa a narrativa ao sabor das associaes que o presente propicia. Assim, o passado da protagonista no se confina nos captulos que lhe so destinados, mas cresce, irrompe e invade, sob forma de sensaes, o presente que j .fUturo, que por sua vez se torna passado, num fluir contnuo 18. Como o "eu" benjaminiano, o "eu" c1ariceano emerge da transi- o dialtica entre o arcaico e o moderno: um corpo que se reescreve das memrias de suas antigas mscaras: ao incorporar o "outro" que nela se encarna como mscara, "primeiro gesto voluntrio humano", o "eu" fica beira de si e "a lembrana em carne viva"19. Por isso, as mltiplas faces que incorpora a linguagem desse corpo carne da es- critura, emergem como imagens inconscientes ao serem reveladas como intimidades annimas. A sensao do corpo pensada em Clarice, medida que a imagem paradoxal do excesso e da carncia se entretece no avesso e no direito de um cruzamento entre o escrever e a entrelinha silenciosa. a entrelinha que busca, no resduo, o enigma excepcional. Por isso, para Clarice, recuperar o objeto "espelho", por exemplo, no significa trazer tona a superficie reprodutiva benjaminiana nem como "iluso de novidade" nem como "fantasmagoria" de uma histria cultu- ral, ao sabor da "falsa conscincia burguesa"2o, mas a possibilidade infinita da multiplicidade do espelho na iseno da imagem, "uma das verdades mais dificeis: o seu glido silncio sem cor. preciso entender a \iolenta ausncia de cor de um espelho para poder recri-lo, assim como se recriasse a violenta ausncia de gosto da gua"21. Penetrar no espelho clariceano significa recusar-se visibilidade especular da reproduo que se exemplifica na fotografia, para sondar, na prpria matria, o seu "mistrio" de coisa, o que a identifica com uma saturnina, "malgr elle-mme". Se a fotografia, para Benjamin, constitui o refgio do valor de culto da arte, na modernidade, ela tambm a expresso da lembrana passageira da face humana, sua melancolia e beleza. Para Clarice, no negativo da imagem pensativa que emerge do retrato melanclico benjaminiano, a imagem do objeto no passa palavra, mas o objeto, em sua opacidade, toma-se um enig- ma enquanto a palavra que o designa fracassa em seu intento: "s quando falha a construo que obtenho o que ela no conseguiu"22. 154 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 panhola) [a lngua], o sujeito latino-americano habita um universo de representao estigmatizado pelo trauma da identidade fraturada" o que conflitua entre a universalizao do paradigma europeu e um subs- trato de experincias declarado irredutvel a essa lgica imposta de racionalizao e simbolizao cultural, dentro da qual a corporalidade originria materna figura como o reprimido que o conquistador anexa ao seu domni0 27
No entanto, Pequena Flor canibalizada mas tambm canibal, "tabula rasa" e "matriz-originria" ao mesmo tempo, exibindo, entre os dois contextos, a descontinuidade histrica tanto do canibalismo ao qual pertence, como do consumo moderno. Porm, na volta dialtica c1ari- ceana, Pequena Flor cobia as botas do antroplogo, ou seja, assimilan- do o contexto consumidor, ela consumo que reproduz a necessidade. Para Benjamin, Pequena Flor, em seu corpo-resduo-matriz-ori- ginria, refletindo a interseo entre a conscincia mtica e a da nature- za, em seu potencial ainda no realizado de futura me, representaria a continuidade impossvel do corpo originrio ou a realizao do sonho utpico por excelncia. No entanto, ao ser convertida em "tabula rasa", ou seja, desprovida de histria, Pequena Flor torna-se fragmento. re- presentando a incongruidade de uma histria americana no reconheci- da pelo europeu, e. em suas dimenses diminutas, ela no possui nada alm do futuro do antroplogo que a "descobriu", incorporando-a sua histria. Ela passa ento a representar o impasse histrico dos povos colonizados cujo passado no reconhecido pela histria oficial e cujo presente permanece expectante (gravidez) e em conflito entre passado e futuro; o que Leopoldo Zea percebe na expectativa histrica dos po- vos colonizados: "um ser que se nega a ser o que para ser algo distin- to; um ser que s se caracteriza pelo que quer chegar a s e r " ~ ~ . Na dialtica saturnina do desmembramento, enquanto para Ben- jamin, pensar o objeto traz-lo de volta sua significao histrica, arrancando-o do tempo contnuo de uma histria de vencedores, para, atravs dos seus fragmentos, estabelecer a ponte histrica do vencido, para Clarice, o ato de consumir o objeto liga-o continuidade natural de um corpo invisvel ao expor a continuidade interrompida do vencido no anacronismo de sua histria. Se para Benjamin, "somente possvel se ler o passado porque est morto" e somente se pode entender a histria porque fetichizada em objetos fisicos"29, para Clarice, somente pos- svel se ler o passado porque est vivo, e o objeto s passa a existir com o fracasso da linguagem para incorpor-lo. Benedito Nunes define o espao c1ariceano como "agnico" pelo desdobramento do sujeito que narra: "Narrar narrar-se: tentativa apaixonada de chegar ao esvazia- mento, ao eu sem mscara, tendo como horizonte - existencial e msti- co - mas no mtico - a identificao entre o ser e o dizer, entre o signo escrito e a vivncia da coisa, indizvel e misteriosa"30 No entanto, exis- 27 Nelly Richard. La Estrati!icacilI de los A1arKelles sohre Arte, CI/ltl/ra y Poltica. Santiago de Chilc: Francisco Zegerls, 1989, p. 22. 28 Leopoldo Zea, "Di- alctica dei Pcnsami- cnlo Latinoamericano" in EI PellsatllielltoLa- tilloatllericllllU, Barce- lona: Editorial Aricl. 1976, p. 22. 29 Susan Sontag, "Sob o Signo de Saturno", p.97. 12 Clarice Lispector, A Paixo SeguI/do CiH, ed. crtica org. Bene- dito Nunes, Coleo Arquivos, Florianpo- lis: UFSC, 19RR, p. 17. 2l Ana Luiza Andrade. "O Corpo-Texto Cani- bal em Clarice Lispec- tor" in Discl/rso. Teo- ria y Al/aZvsis. 16. Mxico: UNAM, pri- mavera 1994. p. I-IS. 24 Berta Waldman. Pai)((io Segulldo C/a- rice Lispeclor. p. I. 25 Clarice Lispector. AgI/a Viva. Rio de Ja- neiro: Nova Fronteira. 19RO. p. 9. 26 Clarice Lispector. "A Menor Mulht:r d(, Mundo" in Laos de f(lIl1i/ia. p. 77. Saturno Devorador da Modernidade - 155 o corpo textual clariceano, rebelde a toda a lgica capitalista, se desloca em direo s origens canibais que o geraram 23 . O canibalismo de um corpo feminino emergente da linguagem saturnina clariceana instaura uma economia sensorial que se enraza e que foge s formas referenciais repressivas e reprodutoras na esquizofrenia cultural do capitalismo. Alimentada tanto pela possibilidade transformadora aini- ca do modernismo, quanto pelas possibilidades de incorporar as dife- renas paradoxais em Cronos, ao escapar forma fixa, a matria-pri- ma da escritura c1ariceana se representa por uma "carne viva" dos sentidos, que, assemelhando-se ao material intermedirio das passa- gens do anel de Saturno benjaminiano, se nega tanto ao estado definiti- vo de produto final quanto ao da origem: seu corpo-texto sempre passagem do que incorpora ao ser incorporada. Similarmente a Susan Sontag, ao tentar, por um processo aleg- rico de reconstituio, uma possvel biografia benjaminiana atravs das fotos, Berta Waldman tenta reconstituir a possvel biografia de Clarice atravs de auto-retratos textuais de uma escritura que renasce do en- tretecer fragmentrio de si mesma, nas metamorfoses de suas vrias vidas, "encarnaes involuntrias" que resultam de um processo de "coser para dentro"24. Para Clarice, o "ser" e o "ter" so estados fron- teirios do ter/ser como um "tecer" ou um "entretecer": "Cada coisa tem um instante em que ela . Quero apossar-me do da coisa"2s. O processo c1ariceano de incorporao das diferenas a partir do limiar entre natureza e cultura se toma emblemtico em "A Menor Mulher do Mundo"26 na cena histrica da colonizao em que o nativo se representa na figura minscula de uma pigmia negra e grvida ao ser "salva" de uma tribo canibal vizinha e resgatada civilizao pelo antroplogo francs Pretre. recebendo o nome colonizado de Pequena Flor. Passando a ser ironicamente "canibalizada" pelos mecanismos de consumo de uma sociedade burguesa que a fetichiza, Pequena Flor a incngrua representao do excesso e da carncia de um corpo scio- cultural e ao mesmo tempo, maquinaria tecnolgica aperfeioada en- quanto continuidade do fragmento no todo: ela est grvida. A sua in- congruidade similar do percurso do objeto artstico, segundo Benja- min. De "objeto de culto" perde o seu valor, ela passa ao contexto capitalista de uma sociedade burguesa de consumo. Reproduzida em fotos "de tamanho natural", sua prpria natureza transformada na fotografia, ao ser "exibida" cultura de massa que a consome, simult- nea e analogamente ao novo ritual canibal moderno pelo qual perde a sua "aura" de corpo-matriz-originria e passa a ser "tabula rasa" no novo contexto, tomando-se o novo fetiche do consumo. Coincidente- mente, Nelly Richard lembra que: "Desde o primeiro corte operado pela Conquista que cinde a conscincia do territrio e divide o seu no- mear entre significante (o corpo indgena) e significado (a palauas es- 156 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 te um corpo-texto canibal no limite da linguagem cIariceana, que, ao encarnar-se no objeto, este se volta contra ela: "possuir" uma neces- sidade saturnina. Assumindo-se como objeto de consumo Pequena Flor reproduz sua necessidade, entrando na reciclagem da indstria culturaPI. Como o "fssil" de Benjamin, o objeto residual de Clarice um fantasma da memria incorporador dos sentidos esquecidos: em "O Crime do Professor de Matemtica"32, para enterrar a memria de haver abandonado seu co de estimao, o professor enterra outro co que encontra morto, mas libertando ento sua memria do co verda- deiro, desfaz o "falso enterro do co desconhecido", desenterrando-o. Suas aes, "falsamente matemticas" em sua dialtica revertida, re- velam a irnica incorporao da natureza tipicamente canina de enter- rar e desenterrar ossos. No entanto, o fantasma do desconhecido coin- cide ao "crime menor", como em Benjamin, deixando seu rastro trai- oeiro escondido num passado falsificado, lembrana no incorpo- rada, fossilizada, e que preciso desenterrar para renovar-se. Cla- rice empurra o visvel ao extremo para nele ver o invisvel das inten- sidades sensoriais originrias, expondo a "lembrana em carne viva" de um corpo de linguagem suprimida: "Mas j que se h de escrever, que ao menos no se esmaguem com palavras as entrelinhas"33. a prpria Clarice que nos adverte: "Ns somos canibais. preciso no esquecer. respeitar a violncia que temos. E quem sabe, no comssemos galinha ao molho pardo, comeramos gente com seu sangue."34 A partir do momento em que o comportamento do homem s passa a fazer sentido na dialtica das aes que revelam a animalidade como limite da memria de seu ser cultural, atravs da qual sua huma- nidade se renova, o corpo saturnino devorador representa-se em seu radicalismo. Em "A Bela e a Fera ou a Ferida Grande Demais"35 exis- te um confronto com a misria crua por uma senhora da alta sociedade que encara pela primeira vez, surpreendida, a ferida grotesca na perna de um mendigo que, por sua vez, a devora com os olhos. A falta de reconhecimento, num mesmo corpo social, de sua prpria ferida, indica a autofagia cmplice do canibal/canibalizado no ponto de in- terseo benjaminiano entre a natureza mtica e a tecnologia mo- derna. Este ponto se abre como um "buraco", vazio representativo de uma fome que se desdobra no enigma que a gerou. Para a senhora, o mendigo representava o potencial da natureza mtica; para ele, a se- nhora representava o seu desejo de consumo nunca preenchido. Entre a conscincia mtica e a da natureza, a fome do corpo gerada do "apar- theid" social e o desejo consumidor, a ferida torna-se simblica, fantasma que se metamorfoseia na ciso entre um primeiro e um terceiro mundos - de um lado, a comercializao espetacular da misria, e de outro, a tecno- logia de ponta - tal boca escancarada de um corpo saturnino devorador. 30 Benedito Nunes, O Drama da Linguagem: uma Leitura deClarice Lispector, So Paulo: tica, 1989,p. 155. 31 Raul Antelo, em seu "O Objeto Textual e a Memria" (evento "C la- rice Lispector 70 anos", UFSC,17/8/95)textocr- tico esclarecedor da (dis)funo do objeto em Clarice, ao compa- rar verses de "O Rela- trio da Coisa", detec- ta, no "c" do objecto o "osso duro de roer na modernidade" porque, "no lugar deste 'objec- to' impossvel, o que se encontra sempre um objeto que se apresenta de fonna obscura e enig- mtica, como coisa ou mercadoria, como signo equvoco e, ao mesmo tempo, esquivo." (p. 10). 31 Clarice Lispector, Laos de Famlia, So Paulo: Francisco AI- ves,1960, p. 139. J3 Clarice Lispector, Para No Esquecer, p. 20. 34 Clarice Lispector, "Nossa Truculncia" in A Descoberta do Mun- do, apreso Vera Queiroz, Rio de Janeiro: Francis- co Alves, 1994, p. 269. 31 Clarice Lispector, Paixo Segundo GH, edio crtica org. Bene- dito Nunes, p. 155. 36 Clarice Lispector, "Onde Estivestes de Noite" em Onde Esti- vestes de Noite, Rio de Janeiro: Francisco Alves 1992, p. 64. Saturno Devorador da Modemidade - 157 A fora saturnina de um fim que atrai para o retomo s origens da criao, carregando consigo a possibilidade da imagem terrfica do fantasma como um profeta do passado despertada pelo Saturno de Goya, se produz em "Onde estivestes de Noite"36. Neste texto, existe a mes- ma prefigurao imagstica anterior produo, o passado como profe- cia do futuro, colocando a linguagem em comunicao com seus prpri- os limites imagsticos: supersensaes corpreas sobem superficie textual na exposio da bestialidade humana como um grau zero da imagem, como um negativo fotogrfico sensorial em seus excessos ol- fativos e sonoros. O faro do co prenuncia os cheiros, o uivo possibilita a msica, as sensaes se misturam, e a palavra j residual: "Fogo, grito, cor, vcio, cruz." No auge da voracidade, a divindade andrgina que preside a or- gia noturna, como o Saturno de Goya, expe a dobra entre o "narrar e o narrar-se". o enunciado que come a enunciao - "Comers o teu irmo ... " e, mais adiante, "Comerei o teu irmo e haver um eclipse total e o fim do mundo" - em ecos de Paixo Segundo GH: "Eu estava comendo a mim mesma, que tambm sou matria viva do saba- th." Curiosamente, em "Onde Estivestes de Noite", o resduo enigmti- co a imagem colorida que escapa ao preto-no-branco e ao branco-no- preto como sentido e avesso de sentido entretecidos nas imagens pro- fticas da linguagem ao se produzir em negativo fotogrfico da sensa- o: entre o preto e o branco a referncia enigmtica dirigida a quem se nega a ser iniciado na noite ou vive "em carne aberta" na "cegueira da luz do dia" (quem no tem segredos) ou se subtrai de si mesmo, como a ruiva e vermelha daltnica que no podia se ver, assim como no atendia a ningum, pois seu nome, Psiu, era vermelho. S via a cruz verde na parede de seu quarto, e que lhe parecia vermelha. A cruz o resduo emblemtico do smbolo religioso, o vestgio cristo, e o verme- lho o vestgio da cor da proibio, lembrando o sinal fechado do trn- sito. Psiu o vestgio enigmtico do som da palavra que se revela em seu signo ambivalente: de um lado, proibio, sinal de calar-se, a inter- dio da saturnlia. De outro lado, o chamamento. Entre o seu som e a sua imagem de palavra, Psiu! vibra no corte silencioso entre a atrao e o interdito. A saturnlia c1ariceana penetra no dia seguinte como estado in- terior de penumbra que afiora em efeitos sensoriais, numa linguagem sinestsica que parte da "lembrana em carne viva" para terminar na distrao do pensamento, quando os fiis, ex-participantes da orgia no- turna, fazem o sinal cotidiano da cruz, "distrados" do rito proibido da noite, como que diretamente sados do antigo apocalipse de orgasmo pago, ao desembocar no sensacionalismo barato de uma modernidade perifrica. O texto intertece sensaes ao fotografar a "carne viva" dos sentidos, tomando-os fronteirios uns dos outros, o negro beira do 158 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 branco, as cores escuras penetrando os sons: "As trevas eram de um som baixo e escuro como a nota mais escura de um violoncelo." Clari- ce constri as pontes entre as sensaes como matria-prima da lin- guagem, expondo a gnese de um corpo-texto em suas camadas senso- riais interpenetradas, num rito de passagem que representa a mudana de uma sensibilidade artstica cujo vestgio o prprio trao ritual, a uma sensibilidade moderna sensorial, cuja velocidade no tempo quase no deixa vestgios: "Um anjo pintado por Fra Angelico, sc. XV, voejava pelos ares: era a clarineta anunciadora da manh. Os pos- tes de luz eltrica no tinham ainda sido apagados e lustravam-se empalidecidos. Postes. A velocidade come os postes quando se est correndo de carro." A passagem de um tempo prolongado ao instante superficial da simultaneidade, na interferncia de Ain sobre Cronos, de um golpe s, devora Thomas Edison, inventor da luz eltrica e Fra Anglico. O mis- trio da noite se faz enigma para o dia quando, de seus vestgios rituals- ticos proibitivos, a conscincia surge a partir de mscaras burguesas personificadas. O enigma permanece na falta de identificao das ori- gens, s seus vestgios so incorporados carne viva do texto, como imagens forjadas em branco e preto, geradas da representao de um corpo fragmentado, ou da impossibilidade de represent-lo em sua con- tinuidade. Sem dvida, as imagens tona do texto de Clarice evocam as imagens fantasmagricas do drama barroco, tal qual o alegors benja- miniano, ainda que os pensamentos-imagens benjaminianos se transfor- mem nas sensaes imagsticas pensadas por Clarice. O alegors de Clarice se diferencia na relao entre palavra, coisa e origem: se para ela, possuir o objeto tambm ser possuda pelo objeto (enquanto para Benjamin, possuir o objeto seria redimi-Io, restituindo-o significao), a partir do momento em que este se incorpora palavra, nela se encar- na e se toma mscara. O objeto de Clarice o eterno enigma inomi- nvel das origens temporais: o j que ainda no ou j no mais, coincidente ao fracasso da palavra que se busca no "atrs do atrs do pensamento". Se a no-coincidncia temporal do "ter-ser" da linguagem c1ari- ceana abre a possibilidade de representar os excessos e as carncias de um corpo sensorial lembrado a um corpo que se tece pela linguagem, existe uma coincidncia instantnea no "ter-ser" benjaminiano na inter- seo da natureza mtica e da conscincia tecnolgica, de onde surge o novo. Se para Benjamin ainda existe um lugar para a representao que privilegia a visibilidade, sua penetrao na matria busca documen- tar suas passagens s novas formas modernas. Nesse sentido, Saturno assume a representatividade do quadro de Goya na correspondncia da assimilao imagstica reprodutiva de um capitalismo canibal. Para Cla- 31 Walter Moser, "L' Antropophagie du Sud au Nord" in Can- fluences Littraires: Brsil-Qubec: les ba- sesd'une camparaisan, Les Editions Balzac: Collection L'Univers du Discours, 1992, p. 150. Saturno Devorador da Modernidade - 159 rice, a imerso no mistrio da coisa problematiza sua representao pela interpenetrao das sensaes que ela invoca, construindo pontes entre formas simblicas atravs da simultaneidade temporal da escritu- ra. Se a percepo se renova pelas sensaes, o Saturno clariceano anterior ou posterior ao representvel, e portanto se cumpre na profe- cia do passado, ou seja, na simultaneidade autofgica que ele evoca, dentro da concepo temporal leibniziana do monstro de Goya no que ela antecede visualizao. No entanto, ambos contestam uma concepo tradicional de his- tria em sua linhagem herica, na representao de um continuidade temporal corporificada em Cronos. Ambos partem das excluses, dos fantasmas da memria, dos resduos territoriais, de uma descontinuida- de histrica, enfim, representada por um corpo fragmentado ou um mundo esquartejado. Clarice se exclui deste mundo para descobrir, na forma- o do pensamento que o constitui, um outro mundo: o corpo-texto cla- riceano se tece a partir das excluses da histria legitimadora dos pode- res estabelecidos que colonizam um corpo pensante burgus. A potica de criao, instantneo representativo da contra-efe- tuao de Ain sobre Cronos, voracidade temporal que devora as ori- gens vislumbradas a partir do desdobramento residual, o solo saturni- no comum de seu trnsito fronteirio pela modernidade, na passagem do valor artstico de culto cultura de massas. Benjamin mata o objeto de seu antigo contexto para restitu-lo significao histrica em seu transitar residual e efmero, assim como ele prprio se mata, tornando- se objeto residual em suas fotos, para que o ressuscitemos de seu eter- no transitar fragmentrio. Clarice morre e vive no processo autobiogr- fico escriturai que busca incorporar o objeto, tecendo a palavra residual carne viva textual para que, nos fracassos dela prpria, se possa ao menos pensar os excessos e as carncias das sensaes suprimidas e acumuladas atravs dos tempos, o que, em ltima instncia coincide ao silncio significante de um corpo historicamente ilegtimo. Nos limites de uma histria de violncia caracterizada pela ciso de um corpo arcaico que se fortalece em sua voracidade e cujas des- continuidades constituem a prpria matria desmembrada de que se nutre, a antropofagia cultural passa a ser "um vasto processo autofgi- co" na modernidade ps-colonialista, como Walter Moser observa, a partir da exportao de um antropofagismo "made in Brazil".37 A ultra- passagem do momento modernista deglutido r e transfomlador assinala a volta s origens satuminas representadas num tempo-espao que se abre (ferida? caverna?) aos primrdios canibais, a um presente que fora as culturas hegemnicas a reconhecer a ferida canibal nelas pr- prias. Tanto Clarice quanto Benjamin, chegam, via identitria ou hete- rolgica, a um dilema de renovao cultural seme-Ihante, que se vis- lumbra na relao entre legitimidade e visibilidade: pela via identitria, 160 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 Benjamin alimenta-se da morte do objeto para tom-lo visualmente re- conhecvel. Pela via heterolgica, Clarice renuncia tentativa de visu- alizar, para lembrar o invisvel das sensaes corpreas irreconhec- veis, impedindo-nos de esquecer a pluralidade de que nos nutrimos, a confluncia de heterogeneidades que somos. Em ltima instncia, tanto para um quanto para o outro, o corpo satumino invisvel enquanto lido e visvel enquanto lembrado, fantasma de um tempo voraz, assim como o ancio moderno de Goya, que, na incorporao de seus prprios limi- tes, nos penetra e nos devora. Ars Potentior Natura: EI Otro Tiziano de Farabeuf Alberto Moreiras Duke University Que la escritura tenga una "misin fundamental de desalienacin" (lI) como dice Severo Sarduy en uno de los textos crticos ms influ- yentes de su generacin, Escrito sobre un cuerpo (1969), es sin duda uno de los ideologemas fundacionales deI boom: en realidad, uno de los que mejor permiten entender la distancia experiencial que separa su poca, todava vanguardista, de la nuestra, que ha dejado de serlo. La frase misma quiz no pueda hoy leerse ms que como sntoma de un modo particular de alienacin esttica. Pero cabe argumentar que el boom, aI menos en alguno de sus segmentos, y no slo en el constituido por el postboom con el que a veces se asocia a Sarduy, llega ya tardamente a la aventura que simul- tneamente propone; en otras palabras, que la escritura como desalie- nacin es, para ciertos textos deI boom, aptrope de su sentida inefi- ciencia. Por eso Sarduy, en su controvertida celebracin de la escritura sdica, comienza postulando su carcter "fantasmtico" (Escrito 11), es decir, la absoluta inalcanzabilidad de su objeto. Paradjicamente, se- ra tal carcter fantasmtico lo que organiza la autntica radicalidad de tal escritura: 162 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 la aventura dei marqus se desarrolla en un nvel fantasm- tico, en ese plano, inasimilable aun para la sociedad, de la escritura. Su desenfreno es textual. .. [PJoco llev a /0 que se considera la realidad, poco tradujo la verdad de sus fantasmas. Por el/o su revolucin es, an hoy da, intole- rab/e. (Escrito 11) Entre la postulada inalcanzabilidad deI objeto de escritura y la tambin postulada misin de desalienacin se abre un dilema no tanto esttico como intelectual y prctico-poltico. La exploracin de tal dile- ma fue un importante mecanismo generador de literatura y pensamien- to en un momento histrico que hoy tendemos a considerar pertene- ciente a un pasado no por cuasi-inmediato menos lejano. Sigue siendo funcin de la crtica teorizar el cambio histrico en la ideologa esttica. EI primer paso para tal teorizacin es la comprensin precisa de los elementos organizadores deI campo literario en el momento histrico bajo estudio. Si ha llegado el momento de pasarle cuentas ai boom de sus inversiones ideolgicas, no podr dejarse de lado el intento de com- prender y hacer crtica de los ideologemas fundacionales que sustentan su mayor radicalidad autoconsciente. Este ensayo propone examinar la tensin entre desalienacin e inalcanzabilidad dei objeto de escritura en uno de los textos inspiradores de Sarduy, que constituye por otra parte uno de los ejemplos ms per- turbadores de escritura sdica latinoamericana: Farabeuf, o la cr- nica de un instante (1965), de Salvador Elizondo. En la medida, adems, en que la novela permanece infraestudiada en la tradicin crtica latinoamericanista, este ensayo es tambin un modesto acto de restitucin l . La escritura sdica sarduyana, en cuanto escritura de la desalie- nacin, haIla su limite en la constancia paradjica de que no puede dar- se ms que como repeticin de s misma: "Ia bsqueda de ese objeto para siempre perdido, pero siempre presente en su engano, reduce el sistema sdico a la repeticin ... EI cdigo preciso de la invocacin ... no es ms que la prescripcin de las condiciones ptimas para que una presencia, la divina, venga a autentificar la intervencin de los objetos, venga a encarnarse, a dar categora de ser a lo que antes era slo cosa" (Escrito 14). Lo paradjico es precisamente esa desesperada confianza en que la inversin libidinal en la escritura pueda, bajo el pretexto de la desalienacin, desembocar en la fetichizacin absoluta de la prctica esttica como forma de entrada en el ser. El ejemplo que funciona paradigmticamente en "Del Yin ai Yang," primer ensayo de Escrito sobre un cuerpo, es Georges Bataille, yen especial dos de sus textos, explicitados como representacin ekfrstica de fotografias: la glosa de I EI mejor ensayo entre los escasos existentes sobre Farabeuf, aparte deI ya citado de Sarduy, es el de Rolando J. Ro- mero, "Ficcin e histo- ria en Farabeuf" Ars Potentior Natura - 163 Les larmes d'Eros a la fotografia deI Leng T c h ' e ~ y "una de las ltimas pginas que escribiera" Bataille (en Ma mere) fantaseando la contem- placin por el narrador de su madre en "repugnantes posturas": "La alegra y el terror anudaron en m un lazo que me asfixi. Me asfixiaba y gema de voluptuosidad. Mientras ms esas imgenes me aterrori- zaban, ms gozaba ai verias" (16, 17). Bataille expresa con concisin el misterio de un goce libidinal de carcter esttico y estticamente extremo, formalmente definible como ekfrstico, cuya expresin litera- ria tiene a su vez la curiosa funcin mimtica de proveer a su lector de la posibilidad de experiencia que lo genera. Ekfrasis es una vieja figura que tiene que ver con la represen- tacin verbal de la belleza, y ms concretamente, aunque originalmente usada como tropos retrico determinante en los discursos panegricos, ha llegado a referirse a toda reproduccin verbal de obras artsticas perceptibles mediante el sentido visual, y tanlbin mediante el auditivo. Segn Russell Berman, fundamentalmente de acuerdo con Sarduy, "ekfrasis transmite el deseo de un objeto ausente" (76). Para Berman, el juego de presencia y ausencia en la representacin ekfrstica depen- de de una dialctica doble, dado que la ekfrasis invoca como presente un objeto que falta, y dado que se apropia dei habla en escri-tura para producir, o suscitar, una imagen visual (76). La conjuracin ekfrstica de una representacin visual en el campo literario es ya suficientemen- te enigmtica de por s. En cierto sentido, suspende o difiere la referen- cia: toda representacin visual a su vez remite a aquello que representa, y esta mediacin est comprendida por la ekfrasis misma; si el sentido de la ekfrasis depende dei sentido de la obra plstica reproducida en palabras, la ekfrasis, ai mediar el sentido, posterga o complica la mani- festacin de sentido. Por otro lado, sin embargo, y de forma incluso contradictoria, la ekfrasis parece liquidar el clsico problema literario de la referencia, dado que, en la representacin ekfrstica, el signo visual se toma, por as decirlo, no como signo, sino en su propio derecho, como objeto signi- ficado. Es decir, en la ekfrasis el signo representado es a la vez signo de algo y ese algo mismo. Por lo tanto, la ekfrasis, lejos de postergar la manifestacin dei sentido, es una especie de atajo ai sentido. La refe- rencia dei texto no depende ya de la interpretacin, sino que est inrne- diatamente dada, decticamente dada, en la apelacin a la obra plstica verbalizada, que es o se toma como signo de s misma. Es este segundo aspecto de la ekfrasis el que puede intensificarse como escritura sdica. La contradiccin ekfrstica es la siguiente: en el procedimiento ekfrstico hay a la vez una postergacin dei sentido, puesto que la lite- ratura refiere a la mediacin de sentido dada en otra representacin esttica, y un adelantamiento dei sentido, dado que la ekfrasis refiere, no ya ai mundo en general, sino al mundo interpretado en otra represen- 164 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 tacin, y por lo tanto a un sentido ya manifiesto. Hay una forma simple de mediar esta contradiccin dei objeto ekfrstico, que es decir que ekfrasis traduce una literatura sin objeto, una literatura donde el objeto se ha retirado para dar paso a la alegoria infinita. Ekfrasis, o por lo menos la forma particular de ekfrasis que Sarduy usa sin teorizarla como tal, es escritura alegrica, y el allos a donde conduce, siempre el enigma de un jeroglfico. EI sentido opaco dei jeroglfico es el sentido que la ekfrasis a la vez difiere y revela. Voy a definir el lugar de esa opacidad, esa carencia sustantivada de objeto, como signo terrble: el lugar donde signo y referente se encuentran como mutua destruccin. Tal seria ellugar deI placer sdico que propone Bataille y suscribe Sar- duy. Pero voy a sostener que Elizondo elude la contradiccin ekfrstica ai llevarla a un tercer grado de reflexin o metarreflexin mediante la intercalacin en su texto de una representacin visual que permanece secreta aunque legible, solamente indicada o aludida: EI desollamiento de Marsias, de Tiziano. La fascinacin que la fotografia dei Leng Tch'e representa para la escritura dei boom motiva el texto de Sarduy, que es a su vez glosa ekfrstica de dos instancias novelsticas: una contenida en Rayuela (1963), de Julio Cortzar, y otra afectando a la totalidad de Farabeuf La formulacin terica que alcanza a esbozar Sarduy de estas instan- cias de escritura va ms an deI tema de la escritura como instrumento de desalienacin y desemboca en una nocin que slo posteriormente, en un texto sobre Jos Lezama Lima, llegaria a articular como propio de la escritura neobarroca latinoamericana: que la escritura es "signo eficaz," es decir, que efectua aquello que anuncia ("On heredero" 5 91)2. En tal apoteosis se daria para Sarduy la gran transgresin escriturai del boom en su lmite, el momento propiamente revolucionario de la mo der- nidad esttica que le era contempornea: "Lo nico que la burguesia no soporta, lo que la 'saca de quicio,' es la idea de que el pensamiento pueda pensar sobre el pensamiento, de que el lenguaje pueda ha- blar dellenguaje, de que un autor no escriba sobre algo, sino escri- ba algo" (Escrito 19-20). Lo que se escribe es, sin embargo, bajo esta invocacin, signo terrible, ekfrasis sdica. "Mientras ms me aterrori- zaba, ms gozaba:" terror y goce de la imagen en la escritura, pulsin de muerte dei sujeto de la escritura dada la inalcanzabilidad fantasmti- ca de su objeto. La idea de que la escritura puede en algn momento limite ven- cer sus bordes convencionales como sistema de representacin y pasar a crear su pro pio objeto tiene fuertes resonancias en la historia de la vanguardia literaria latinoamericana. En la versin de Sarduy tal transi- tividad adquiere una particular complejidad, puesto que el objeto que la escritura crea es siempre de antemano objeto perdido. De alla impor- tancia emblemtica dei procedimiento ekfrstico. Corno veremos en el anlisis 2 Sarduy remite en su nocin de "signo efi- caz" a la teologa triden- tina, que es para l sn- toma o manifestacin deI "primer barroco" ("Un heredero" 590): "Los padres tridentinos pri- vilegian, contra la con- cepcin luterana de la fe, lo que, sin saber que as promulgan toda una se- miologa dei barroco, de- nominan el signo eficaz: una operatividad de los sacramentos por el he- cho mismo de su ejecu- cin" ("Un heredero" 591). Ars Potentior Natura - 165 que sigue, el procedimiento ekfrstico articular, en aI menos un ejemplo de escritura deI boom, Farabeuf, una meditacin esttico-filosfica de largo alcance, empeiada en una indagacin lmite de los lmites deI sentido. Que la obra de arte pueda crear su propio objeto, en lugar de simplemente representarlo, es un ideologema consistente con el postu- lado metafisico de la razn productiva o de la extrema subjetividad cartesiana dei fundamento de conocimiento. Sarduy es consciente de la raz metafisica de lo que maneja. Su propsito es alcanzar lo que l denomina una inversin o conversin metafsica a partir precisamente de la prctica sdica: En "Kant avec Sade" Jacques Lacan ha senalado cmo el hroe sdico, por alcanzar su finalidad, renuncia a ser suje to, es pura bsqueda dei objeto. EI hroe kantiano, si existiera, sera justamente lo contrario: para l no habra ningn objeto a que dar alcance, lo nico que contara sera la moral sin finalidad, sera sujeto puro. Sujeto mo- ral sin objeto, el kantiano sera un hroe sano; bsqueda dei objeto sin suje to, el sdico es un hroe perverso. (Es- crito 14) Conviene notar lo que es por otra parte ya obvio, pero no ha sido suficientemente explicitado. EI hroe sdico sarduyano, que es para Sarduy, glosando a Cortzar y a Elizondo, el hroe de la vanguardia escriturai dei boom, es una inversin dei hroe autocreacionista de la metafisica moderna. En cuanto inversin, sin embargo, permanece dentro de su paradigma, que no alcanza a afectar. La desalienacin propuesta no es por tanto ms que un juego en el Imite de la alienacin: es, sin embargo, tambin nada menos que un juego en ellmite. Si la "misin fundamental de desalienacin" atribuida a la escritura, aquello que para Sarduy en su momento guarda la ltima potencia desestabilizadora de la prctica esttica, fracasa en su misma autorreflexividad, no es menos cierto que el fracaso guarda dimensiones historiales que no conviene desestimar o abandonar demasiado pronto. En Farabeuf la ekfrasis es ai menos triple, y digo aI menos por- que est siempre multiplicada por un juego de espejos enfrentados. Pero eI texto circula en apariencia alrededor de tres representaciones vi sua- les fuertemente enfatizadas. Una es el cuadro de Tiziano Venus sagra- da y Venus profana, donde dos mujeres hacen frente ai espectador en la encrucijada de tener que decidir entre ellas [Figura I]. Entre las muje- res hay un sepulcro en cuya pared un bajorrelieve representa, segn Farabeuf, forzando quiz la interpretacin dei motivo tizianesco, una escena de "connubio cruento de un stiro y un hermafrodita" o "flage- lacin ertica" (Farabeuf 22) [Figura 2]. Del fondo dei sepulcro un 166 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 nino trata de extraer algo [Figura 3]. Lo que el nino trata de extraer se describe asi: "Trata tal vez de sacar de esa fosa un objeto cuyo signifi- cado, en el orden de nuestra vida, es la clave dei enigma" (22). Elobjeto en el fondo dei sepulcro es el objeto perdido a propsito dei cual la novela se escribe, o la escritura se produce. Otra representacin ekfrstica es la conocida fotografia deI Leng Tch' e, tomada en 1905 por LouisCarpeaux en Beijing, y posteriormen- te reproducida en el segundo tomo dei Nouveau Trait de Psycholo- gie de Georges Dumas, en donde puede haberse inspirado Bataille para su inclusin en Les larmes d'Eros [Figura 4]3. Leng Tch'e (o Leng- T'ch) era un mtodo de tortura aplicado a los magnicidas en la China imperial, que consistia en su desmembramiento sistemtico y pblico. La fotografia, que produce una extrana fascinacin, est tambin en- tendida por referencia ai enigma: "una imagen imprecisa en la que se representaba, borrosamente, un hecho incomprensible" (16), una foto- grafia, le dice el narrador a su interlocutora, "que amas contemplar todas las tardes en un empeno desesperado por descubrir lo que t misma significas" (49). Esta segunda representacin est incorpo- rada allibro no slo en calidad ekfrstica, sino tambin en reproduc- cin fotogrfica. EI tercer gesto ekfrstico es un garabato escrito sobre un cristal empanado: "Era un nombre o una paI abra incomprensible -terrible tal vez por carecer de significado- un nombre o una palabra que nadie hubiera comprendido, un nombre que era un signo, un signo para ser olvidado" (50). Pero de ese signo olvidable se dice tambin que "tena un significado capaz de trastocar nuestras vidas" (51). La alegoria de Tiziano tiene una larguisima tradicin iconogrfica que Erwin Panofsky entre otros ha estudiado, pero en cuyo pormenor no puedo entrar'. En la tradicin neoplatnica, las dos Venus represen- tan la doble via deI conocimiento, el conocimiento material y el conoci- miento espiritual, cuya alternativa sale aI paso de todo iniciado en los saberes gnsticos. La reproduccin fotogrfica de un momento de la tortura de Leng-T' ch, en la glosa de Farabeuf, tambin implica ese doble camino. EI Supliciado es un criminal que sufre justo castigo o bien es un santo que en eI momento de su muerte se abre a la contemplacin exttica deI supremo placer. EI supliciado a1canza en la tortura un su- premo conocimiento negativo de su cuerpo o bien es radicalmente des- alojado de su cuerpo en la mxima intensificacin deI dolor que lleva a Ia muerte. Por ltimo, la novela acabar por revelar que el garabato en eI vidrio es un hexagrama chino, li, y que "Ia disposicin de los trazos que lo forman recuerda la actitud deI Supliciado" (150). Las tres ekfrasis hacen alusin aI tema deI Hombre Desollado (la de Tiziano, en la escena deI sepulcro). Pero el Hombre Desollado es tambin la figura adivinatoria que recurre en las preguntas que la mujer ) Romero comenta las discrepancias en la serie de fotografias sobre el suplicio publicadas por Dumas y Bataille: Ba- taille no retoca ni recor- ta (405). Ver Romero 403-06 para la historia de tales fotos. 4 Ver en especial "Re- flections on Love and Beauty," en Problems in Titiall, 109-38. Ars Potentior Natura - 167 en Farabeufhace alI Ching, y cuyo referente es el siguiente: "He aqu a un hombre que sufre de una inquietud interior y que no puede perma- necer en donde est. Quisiera avanzar por encima de todo, por encima de su propia muerte. Si lanzaras de nueva cuenta las tres monedas y cayeran tres yin en el sexto lugar, tal vez comprenderas el significado de esa imagen, la verdad de ese instante: Cesa el/lanto, /lega la muer- te" (56). El Hombre Desollado viene a ser en Farabeufla figura ekfrs- tica de la experiencia artstica, jeroglfico cuyo sentido, como veremos, se agota en su propia figuralidad. El Hombre Desollado es la represen- tacin en Elizondo deI hroe sdico sarduyano. Y tarnbin una vuelta de tuerca con respecto de l, como veremos. De esas tres representaciones ekfrsticas, la fotografia deI Leng- Tch' est privilegiada hasta el punto de que su reproduccin grfica viene inserta en el texto. Se dice: "En la contemplacin de ese xtasis estaba figurado mi propio destino" (119). La obsesin con la fotografia dei supliciado en su suplicio es una obsesin ertica. Toda la trama textual se orienta a la presentacin deI suplicio como fuente de mximo placer ai tiempo que como lugar deI mximo horror: "Aspiras a un xta- sis semejante y quisieras verte desnuda, atada a una estaca. Quisieras sentir el filo de esas cuchillas, la punta de esas afiladsimas astillas de bamb, penetrando lentamente tu carne. Quisieras sentir en tus muslos eI deslizamiento tibio de esos riachuelos de sangre, verdadT' (36). En la foto como jeroglfico y lugar de absoluta fascinacin abismal, figura de la violencia dolorosa y placentera, en la violencia que organiza el campo de deseo est tambin la cualidad irnica y enigmtica deI jero- glfico deI Hombre Desollado: el jeroglfico en tanto tal difiere la revela- cin que guarda, pero ai mismo tiempo revela la infinita posposicin de su sentido ("Cesa el/lanto, /lega la muerte"). La totalidad de la novela de Elizondo puede entenderse como ekfrasis de la fotografia deI Leng-T'ch. La fotografia es ellugar de un jeroglfico donde el horror confluye con el placer. Signo ambiguo en su profunda brutalidad, la fotografia remi te a la problemtica deI sentido en la encrucijada: leer la foto como mera constatacin de una crueldad histrica, resistiendo as radicalmente su poder de fascinacin,? debemos dejarnos llevar por esa fascinacin, y decidir entonces si ella depende de nuestra identificacin con el verdugo o con la vctima, o con ambos? esa fascinacin de la foto emanacin de su cualidad de objeto artstico, de objeto bello, o es cabalmente la belleza aquello que precisamente no podemos admitir como presente sin depravacin? la foto un problema moral, o un problema esttico? Por ltimo, de la indecibilidad de las numerosas encrucijadas que el supliciado en la esta- ca plantea, la foto a transformarse, misteriosamente, en un pro- blema de signo teolgico -y no slo porque la imagen cristica es tarn- bin aqui obvia, y convenientemente resaltada en la glosa, sino sobre 168 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 todo porque lo teolgico es ya lo nico que puede mediar nuestra per- plejidad tico- esttica en el momento de la abyecta contemplacin a la que la foto nos obliga? "Cul es en todo caso la fuente de la conexin entre lo ertico y lo teolgico en la foto, si la hay? "Y cul es la relacin entre lo ertico, lo teolgico y lo esttico? De darse, se dar en la irre- solucin alegrica que el jeroglfico propone como lmite dei texto. La exgesis que propone Sarduy deI episodio de la aparicin de las fotos de Leng-T'ch en el captulo 14 de Rayuela apunta hacia esa conciliacin supuestamente antimetafisica de lo ertico, lo teolgico, y lo esttico en el sujeto de la novela. Para Sarduy, "Rayuela es una novela sobre el sujeto. La bsqueda de Oliveira (Ia de la totalidad gno- seolgica) es la de la unidad dei sujeto" (Escrito 25). Parecera, pues, que Rayuela quebranta la perspectiva antikantiana, sdica, poOstulada por Sarduy para la escritura de objeto perdido. O precisamente: la quebrantara, excepto por la aparicin de Wong, poseedor de las fotografias de tortura ai magnicida. Wong introduce en la novela, nos dice Sarduy, una referenda vaca. Y es el detentor dei sitio vaco, el nico cuya posicin no est marcada por la expresin de una ideologa (ni por expresin alguna), ese cuya senal es la ausencia, constantemente referido por los otros y constantemente en silencio, es ese portador de la nada quien posee la panoplia fotogrfica en que Bataille haba encontrado la conversin. (Escrito 27) La "extraieza" de "la aparicin de Wong y su pensamiento" va- co (Escrito 27), la aparicin de las fotos, vendria a perturbar grave- mente el relato sobre la totalidad dei sujeto. Wong es eI jeroglfico que en Rayuela marca la irrupcin de la perspectiva sdica como teologa negativa: "Que el acceso aI vaco, que el 'camino' pase por la contem- placin deI suplicio" (Escrito 27). En tal contexto, Farabeuf debe ser interpretada como la radica- lizacin sostenida de tal perspectiva: el intento de presentacin de lo impresentable sdico, que Cortzar no pudo ms que invocar. En cuanto impresentable, la presentacin debe darse en tcnica ekfrstica. "[T]oda la experiencia [relatada en Farabeuj] no sera ms que la dramatiza- cin de un ideograma, algo que podia ser como la ruptura de la metfo- ra que representa todo signo, el hallazgo deI fundamento real que se esconde bajo toda seial, de la realidad primera dellenguaje ideogram- tico" (Escrito 28). La bsqueda allmite de tal fundamento real, o fim- damento en lo real, en su mxima intensificacin libidinal, es lo que venimos entendiendo por bsqueda sdica en la escritura. Farabeuf es para Sarduy "el libra de la literalidad sdica" por- Ars Potentior Natura - 169 que el relato insiste en la (re)conversin en real de la experiencia ekfrs- tica o ideogramtica registrada en el suplicio. "Asi se va describiendo el rito, repitiendo la fnnula, escribiendo la crnica de ese instante cuyo significado ltimo es la muerte y cuya metfora es elli. Metfora que la praxis 'meticulosa' de Farabef va a invertir, va a devolver a su literalidad inicial" (Escrito 29). Y es asi que la novela, la escritura, puede aspirar a abandonar su condicin ancilar respecto de lo real, y pasar de ser escritura sobre algo a escribir ese algo mismo: a fuerza de repeticin fantasmtica, reificacin esttica dei limite en la experiencia sdica. Hasta aqui llega la interpretacin que Sarduy realiza de la nove- la de Elizondo. Quiero introducir ahora otra representacin visual, nunca men- cionada en la novela, pero que la domina hasta el punto de afectar cada una de sus pginas. De manera a mi juicio todavia ms cierta que en lo que respecta a la fotografia dei Leng-Tch', todo Farabeuf es ekfrasis dei cuadro de Tiziano conservado en la Pinacoteca de Kromeriz, lIama- do EI desollamiento de Marsias, o Marsias scorticato da Apolline [Figura 5]. En su monografia de 1962, Titian: The Flaying of Mars- yas,Jaromr Neumann notaba que el cuadro, fechable entre 1565 y 1570, y perteneciente por lo tanto a la ancianidad deI pintor, haba sido relativamente poco atendido por la critica: "El cuadro presentado en la literatura especializada en 1924 por el historiador de arte checo E. Dos- tl ha sido hasta el momento tema de comentarios breves y no ha sido usado en anlisis ms profundos" (9). A pesar dei relativo desconoci- miento de la obra segn Neumano hasta los anos sesenta, la incorpora- cin explcita dei otro cuadro de Tiziano (fnus sagrada y fnus pro- fana) a la novela, aiiadida a la evidencia fonnal que presento a conti- nuacin, es indicio suficiente a mi parecer para sostener que el texto de Elizondo refiere sutilmente aI Desollamiento de Marsias como a su objeto perdido o carta robada, en un juego abismal de espejos en el que la foto es ekfrasis de tercer grado con respecto de la composicin alu- dida pero no mencionada. El cuadro relata el mito ovidiano dei duelo entre Apolo y Marsias, que pierde Marsias, siendo condenado por el dios aI desollamiento. Aunque en el mito las Musas actuaron como jurado, en la versin de Tiziano es Midas, el rey de los Frigios, quien ocupa esa posicin. Neu- mano detecta en la representacin de Midas un autorretrato dei maes- tro, lo cual resitua la composicin tizianesca como meditacin alegrica deI artista sobre el destino humano (Neumano 19 ss.). Lo que actua a mi juicio como evidencia formal de que Elizondo persigue secretamente una voluntad de glosa ekfrstica de El desolla- miento de Marsias es la curiosa similitud estructural entre el cuadro de Tiziano y la foto de Carpeaux. En la foto, segn Farabeuf, "la disposi- cin de los verdugos es la de un hexgono que se desarrolla en el espa- 17 O - Revista Brasileira de Literatura Comparada, n 4, 1998 cio en tomo a un eje que es el supliciado." Tambin "los trazos que ... forman" eI hexagrama li "recuerdan la actitud dei supliciado" (citado en Es&ito 28). EI desollamiento de Marsias sigue la misma estructu- Ta, definida por las diversas figuras congregadas en tomo ai cuerpo invertido dei stiro: dos versiones de Apolo, dos ayudantes a la ejecu- cin, Midas, y un pequeno stiro cuya mirada est orientada hacia el espectador, as como dos perros. Para Neumann, "el sistema entero de composicin se basa en una serie de tringulos que encajan entre s por encima y por debajo y se unen en una forma deltoide que le da unidad ai lienzo" (12). La similitud con la composicin fotogrfica est realzada por la presencia en esta ltima de figuras que funcionan como contra- partidas de las presentes en la composicin pictrica: no slo el funcio- nario imperial y los verdugos, tambin el espectador dei acontecimiento que mira hacia el espectador de la composicin visuaiS. En la interpretacin renacentista dei mito de Apolo y Marsias, el desollamiento se entenda como Redencin segn la Inea cristiano-pla- tnica. Apolo descubra valores superiores en el interior dei cuerpo dei stiro. EI mito alegoriza, para los exgetas renacentistas, el triunfo de las artes superiores sobre las inferiores. Neumann suscribe tal entendi- miento como propio de Tiziano, y lo consagra como entendimiento ca- nnico para la tradicin crtica: La victoria de la lira de Apolo asumi un doble significa- do en el trabajo de Tiziano. Por un lado, estaba vinculada a la idea de la armona dei cosmos y dei espritu humano, y, por el otro, se relacionaba con la idea de Redencin [cristianaj. Esa interpretacin depende de la idea simb- lica dei acto de castigo mismo. Tiziano no conceba el de- sollamiento como revelacin de cualidades negativas, sino como descubrimiento de valores ms altos ocultos en el interior dei cuerpo, como proceso de purificacin y pro- mocin. (22) Segn tal entendimiento dei mito, lo que pareceria estar en juego en Farabeuf, y aquello de lo que entonces dependerian las imgenes visuales mencionadas y su representacin ekfrstica, es la victoria de lo apolneo sobre lo dionisaco en su sentido protonietzschean0 6 . Ese tema deber ser entendido en relacin con el tema dei triunfo dei amor espi- ritual-el amor mstico- en el otro cuadro de Tiziano que Elizondo men- ciona y utiliza, Vc?nus sagrada y Vc?nus profana. Pero no es exactamente de amor mstico de lo que habla Fara- beuf EI poder de la foto que Farabeuf glosa la constituye en signo sagrado: lugar deI horror y de la muerte, la foto es tambin lugar dei xtasis mstico donde el sentido puede manifestarse. La foto es cono I Dejo a la discrecin dellector notar otras se- mejanzas estructurales por lo dems obvias aunque no menos enig- mticas. No todas ellas derivan por cierto deI hecho de que ambas re- presentaciones lo son de una ejecucin. 6 Sobre las relaciones que lIamo protonietzs- cheanas entre lo apol- neo y lo dionisaco, ver en particular eI captulo "Miti d'amore e d'ar- monia," de Augusto Genti1i, Da Tizianoa Ti- ziano,71-87. De parti- cular inters para la in- terpretacin de Fara- beuf, es la constatacin de Gentili de que, para la crisis deI humanismo renacentista en la que l coloca a Tiziano, "ogni conciliazione di apolli- neo e dionisiaco appare dunque precaria: il pre- dominio dell' armonia apollinea, che tende ad istitutionalizzare i con- cetti, funzionali aI sis- tema, di civilt e cultu- ra, non pu ammettere I' alter-nativa deI' disor- dine' e deve necessaria- mente emarginare la 'dissonanza' dionisiaca. socialmente corrispon- dente aI rifiuto delle norme ordinatrici vigen- ti, ad una 'ebbrezza' sempre critica nei con- fronti dell'asserto ut1i- ciale" (75). En estas pa- labras de Gentili la in- terpretacin cannica de El desollamiento de Marsias, que hemos visto en Neumann, em- pieza a hacerse proble- mtica, con consecuen- cias que se senalarn para el entendimiento de la novela de Elizondo. Ars Potentior Natura - 171 de una prctica exttica dei sufrimiento, en la que la destruccin siste- mtica dei cuerpo, que es mmesis de la prdida fantasmtica dei objeto primario, puede culminar en el instante de la muerte, instante de total negacin y momento atroz de redencin irnica. EI epgrafe en Fara- beuf tomado deI Breviario de podredumbre de E. M. Cioran hace referencia a esta posible prctica antinostlgica dei sndrome sdico: "La vida no tiene contenido sino en la violacin deI tiempo ... la imposi- bilidad dei instante es la nostalgia misma" (8). Pero paralizar eI instante en la prctica exttica es entrar fuera dei tiempo, morir en lo sagrado. E1izondo parece querer volver a la mstica negativa de Bataille, en la que la extrema intensificacin de la voluntad de poder desemboca en una prctica de muerte alegre en la afirmacin de la vida: "Slo es feliz eI que, habiendo experimentado el vrtigo hasta el temblor de sus hue- sos, hasta ser incapaz de medir la extensin de su cada, halla de repen- te la fuerza inesperada para transmutar su agona en una alegra capaz de helar y transfigurar a quienes la encuentran" (Bataille 236). La ekfrasis es en esta novela una ekfrasis icnica, porque con- voca la presencia de un signo inestable, cuya ms peculiar caractersti- ca es su tendencia a desaparecer como signo, a borrarse a s mismo como signo, y a darse en la plenitud abismal de su materialidad o lite- ralidadjeroglfica. Abora bien, la autotachadura tendencial deI signo en eI icono ekfrstico parece reproducir la primera condicin retrica de la ekfrasis, cuya caracterstica formal es presentar la ausencia, y por lo tanto testimoniar textualmente una prdida de objeto. Cul es, en todo caso, eI objeto perdido en esta escritura ekfrstica que remite aI poder de un signo sagrado, que pretende Iiteralizarlo? Cuando Moiss le pide a Dios un signo de su existencia Dios se manifiesta como llama en el zarzal. Es decir, el signo que Dios da de s mismo es un signo de autoconsumacin, de autoconflagracin. EI dios terrible dei Antiguo Testamento es eI dios de mxima irrepresentabi- lidad porque en su existencia signo e imposibilidad de signo coinciden puntualmente. Dios permanece hoy como hiptesis de un signo terrble, cuya fuerza consistira en ser a la vez signo de la totalidad y totalidad rnisma. La ekfrasis encuentra su fuerza ms radical cuando es ekfrasis dei signo terrible, que es eI signo divino de la autoconflagracin, de la autodisolucin como signo: "Soy el que soy." En la representacin ekfrs- tica de la ausencia de la presencia plena se da en Farabeuf el Hombre Desollado como signo dei signo terrible, y como entidadjeroglfica de la pdida en cuya absorcin, se piensa o se desea, quiz alguna ganancia mxima es toda\ a posible. Si se subtitula Crnica de un instante, es porque la escritura sdica persigue siempre la posibilidad de que advenga un ins- tante en el que la configuracin dei deseo se realice. Dentro dei sistema de Farabeuf tal instante estara enunciado. anunciado y no cumplido, 172 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 en las ltimas pginas de la novela, en las que el narrador quiere que su amante llegue a vivir la muerte en la experimentacin de las tcnicas quirrgicas dei maestro Farabeuf, semejantes a las tcnicas de los ver- dugos deI Leng-T' ch: "Recuerda que s lo se trata de un instante y que la clave de tu vida se encuentra encerrada en esa fraccin de segundo" (175). Ese instante, la entrada en el cual preludia el fin de la novela, es el instante supremo, que el sadismo no puede sino ritualizar en la repe- ticin, de recuperacin de la experiencia deI sentido: '" ~ Quin soy?,' dirs, pero en ti misma descubrirs aI fin el significado de esas slabas que siempre habas credo sin sentido" (179). Abora bien, es claro que si la novela de EIizondo debe ser inter- pretada en la clave proporcionada por la vinculacin de escritura sdica y perspectiva neoplatnica, entonces la novela se reduce a reproducir la inversin deI platonismo intentada por eI marqus de Sade en la inter- pretacin lacaniana. Esa seria la interpretacin sarduyana. Pero la ekfra- sis secreta de la novela, descubierta en la invocacin de EI desolla- miento de Marsias, permite avanzar otra posibilidad de entendimiento, que a su vez depende de la reinterpretacin de El desollamiento de Marsias propuesta recientemente por David Richards en Masks of D ~ f f e r e n c e (y siguiendo posibilidades ya indicadas por Augusto Genti- li). Tal posibilidad otra no excluye, sino que incluye la anterior: la novela es una y la otra, tambin en la medida en que ambas son recprocamen- te dependientes; en la medida en que en su dependencia recproca se ofrece la novela como indagacin lmite de los lmites deI sentido. Para Richards el proyecto mismo dei cuadro tizianesco debe ser entendido dentro deI entramado de problemas aI que remite la repre- sentacin ekfrstica: El cuadro es paradigmtico de una 'crisis' recurrente de la representacin que yace en lo profundo de la tradicin platnica deI arte y de la interpretacin europea. El arte occidental se construye sobre este problema de represen- tar aquello que no puede ser representado. mientras que a la vez olvida eficazmente el cuerpo en s como un medio de escasa consecuencia para el fin de una representacin imposible ... La pintura de Tiziano est indudablemente sumergida en el lenguaje visual de la interpretacin neo- platnica, pero de ese vocabulario emergen otras presen- cias significativas que demandan la atencin deI especta- dor hacia lo que el cuadro realmente muestra -el cuerpo- y no simplemente la espiritualizacin de sus valores. (J 3) Richards encuentra en ellienzo un dialogismo radical en el que la ascendencia apolnea queda "subvertida (literalmente invertida) por su Ars Potentior Natura - 173 otro, un descenso insistente hacia el dolor dei suelo de la ejecucin silvestre"(14). Las estrategias compositivas de Tiziano, y su juego de insistencias rtmicas, encierran la revelacin de que la estructura as- cendente enfatizada en el entendimiento cannico "no puede existir sin la desestructuracin de Marsias"(l8). Por lo tanto, e!cuadro, en su mxima tensin productiva, insiste en la otfa cara dei triunfo apolneo, la "domesticacin en la subyugacin de lo salvaje"( 18). Midasffiziano "no juega papel alguno en el triunfo apolneo, su arte no viene ... de la cele- bracin dei triunfo apolneo sino dei registro de la estructura que tal triunfo articula" (19). Entender esa posicin metaestructural de Midasffiziano, que en Farabeuf est ocupada por la presencia de El desollamiento de Mar- sias como ekfrasis secreta, genera a su vez una lectura modificada de la foto dei suplicio. EI poder de fascinacin que guarda la tremenda fotografia dei Leng-T'ch, y que alcanza a toda la novela, puede tam- bin ser ledo desde su dimensin estructurante o metarreflexiva. As, depende dei estatuto de la vctima como pharmakos, esto es, como chivo expiatorio y vctima propiciatoria dei resentimiento social. Leda desde El desollamiento de Marsias, Farabeuf no es simplemente es- critura sdica (tal sera la lectura "cannica," equivalente a la lectura que propone Neumann dei cuadro de Tiziano en lnea cristiano-platni- ca); tambin es constancia de la lnea descendente que demanda aten- cin ai predicamento desestructurador dei cuerpo en la escritura sdi- ca, a su papel domesticado r de! afuera y sojuzgador de todo posible goce salvaje. La vctima, que es vctima por haber sido magnicida, ha amena- zado el orden social. EI ritual de la tortura reproduce en el cuerpo el dano que el magnicida pudo haber causado en el tejido social: el des- membramiento. EI poder de fascinacin que guarda la fotografia dei Leng-T' ch, y que organiza el tejido textual de Farabeuf no slo como compulsin obsesiva de interpretacin, sino tambin como recuento y teatralizacin de un gesto fundamental de repeticin o puesta en prcti- ca dei rito dei suplicio, tiene sin duda una dimensin sdica: el narrador de Farabeuf busca la repeticin dei gesto imperial en el cuerpo de su amante, y esta bsqueda est orientada a la produccin ltima de senti- do. EI sentido est as entendido como apertura de la escritura a la inscripcin dei poder. Por otra parte, slo e! asesinato ritual dei phar- makos lo com ierte en pharmakos, es decir, en figura capaz de dotar de sentido el espacio social precisamente porque en el ases inato ritual se crea la distrncin fundamentadora de un afuera y un adentro bajo el signo propiciatono de lo sagrado. La instancia exttica en no es por lo tanto simplernente una produccin sdica. Antes ai contrario, el xtasis productor de sentido est entendido desde el punto de ,ista de la produccin simblica de la no\ela. La produccin propiamente sdi- 174 - Revista Brasileira de Literatura Comparada, nO 4, 1998 ca, como violencia sagrada, viene deI espacio extratextual, y es slo acogida, pero tambin contestada, intratextualmente. Del jeroglfico trazado en el cristal de la ventana desde la cualla amante del narrador y el narrador mismo ven aI doctor Farabeuf acer- carse a la casa con su instrumental quirrgico se dice que interpretarlo daria sentido: constituye la respuesta a una pregunta olvidada. El jero- glfico es el carcter chino li, que representa un hombre en la estaca, un hombre desoUado: el pharmakos. En el pensarniento deI pharmakos se cifra la intervencin de Farabeuf a propsito de la constitucin de la escritura contempornea de la siguiente manera: Las tres representaciones ekfrsticas en Farabeuf tienen que ver con la representacin deI pharmakos, el Hombre Desollado. Las tres son figuras, no de lo real, sino deI artista. Las tres, en tanto repre- sentaciones ekfrsticas, son representaciones deI objeto perdido en tanto que fetiche exttico. La desollacin, el suplicio, es el momento en que el objeto perdido puede retomar como signo terrible. El sadismo est aqu entendido como sometimiento siempre de antemano, siempre eterna- mente recurrente, aI imperio paterno-teolgico, pues este es en ltima instancia el que organiza la inalcanzabilidad deI objeto. La desestabili- zacin de la ontoteologa, deI rgimen paterno kantiano-Iacaniano, aca- ba pues revelndose simulatoria en el acto sdico. Contra ella y en ella, en su otro lado que es tambin el mismo lado, el acto de escritura encuentra un pliegue ekfrstico en el que se juega su relativa potencia de desalienacin dentro de la misma aliena- cin que simultneamente se crea: all donde la repeticin no es simple- mente reproductora, sino que es productora, y lo que produce es un doblamiento reflexivo en el interior de la mquina metafisica; cuando el Hombre Desollado (o la Mujer Desollada, pues as acaba Elizondo por interpretar la figura humana deI Leng-T'ch) no es ya la referencia ltima deI terror/goce textual, sino que se dobla o especula en aquel que contempla tal terror/goce, y asi innumerablemente. La escritura de la literalidad sdica, a la que Sarduy atribua una potencia de desestabili- zacin revolucionaria, queda a la vez afirmada y desmentida en la nove- la de Elizondo: afirmada porque tal parece ser la organizacin textual de la novela en su estructura superficial; pera desmentida porque en ella aparece secretamente, y por lo tanto quiz tambin ltimamente, en la medida en que el secreto fuerza la desestabilizacin radical de la es- tructura novelstica aparente, una sumaria identificacin autogrfica deI artista con el Midas de las orejas de asno que lleva la interpretacin sarduyana a su abismo 1 . Si bien todava es cierto que Farabeuf llega tardiamente a la aventura de desalienacin que simultneamente propone, puesto que su inversin libidinal depende siempre de antemano de la alienacin inau- gurante, puede constatarse en su lugar secreto una pulsin o intento de , En su interpretacin de la figura de Midas/Ti- ziano en el cuadro de Kromeriz afinna Genti- li: "L'identificazione ico- nografica Mida-Tiziano dice con assoluta chia- rezza che il giudizio deI dionisiaco re frigio in realt il giudizio stesso dell' artista. Stolto aI punto da meritare le orecchie asinine, non per aver dubitato della supe- rio-rit apollinea, ma piut- tosto ... per aver creduto all'illusione deI tocco d'oro. La sua malinconia saturnina ... proviene da quell' illusione: la lunga illusione deI 'toccod'oro' deI grande pittore, spen- ta neUa malinconia daUa coscienza finale dell' assoluta irrelevanza dell' operazione artisti- ca di. fronte alia disgra- zia della storia" (157- 58). Ars Potentior Natura - 175 des-inversin que, sin embargo, no alcanzar a confundirse con el aho- rro. Sin tomaria en cuenta, ninguna reconstruccin crtica dei aparato ideolgico dei boom es posible. Obras citadas Bataille, "The Practice of Joy Before Death." En Visions Excess. Selected Writings, 1927-1939. Allan Stoekl ed. Minneapolis: Uno ofMinnesota P, 1985. Berman, Russell. "Written Right Across Their Faces: Ernst Jnger's Fascist Modernism," Andreas Huyssen y David Bathrick eds. Modernity in the Text: Revisions ofGerman Modernism. Nueva York: Columbia UP, 1989. Elizondo, Salvador. Farabeuf, o la crnica de un instante. Mxico: Joaqun Mortiz, 1965. Gentili, Augusto, Da Tiziano a Tiziano. Mito e allegoria nella cultura veneziana dei Cinquecento. Miln: Feltrinelli, 1980. Neumann, Jaromr. Titian: The Flaying of Marsyas. Londres: Spring Books, 1962. Panofsky, Erwin. Problems in Titian Most/y Iconographic. New York: New York UP, 1969. Richards, David. Masks of Diflerence. Cultural Representa- tions in Literature, Anthropology, and Art. Cambridge: Cambridge UP, 1994. Romero, Rolando 1. "Ficcin e historia en Farabeuf" Revista Iberoamericana 151 (abril-junio 1990): 403-18. Sarduy, Severo. Escrito sobre un cuerpo. Buenos Aires: Sudamericana, 1969. --o "Un heredero." En Jos Lezama Lima, Paradiso. Cin- tio Vitier ed. Madrid: Archivos, 1988.590-97. Impresslo Potto Alegre' RS' Fone: Cornfilmesl<xn_